Ezersísiu fíziku sira atu hatoos múskulu sira abdomen nian.
SUBSTANTIVU
Aa
abertu ~ aberta f. (Ema) ne’ebé prontu atu loke nia neon ba ideia ka buat foun. SIN. neon-nakloke
ADJETIVU
á SUBSTANTIVU
Letra A nia naran.
abertura
aas
1. Atitude ne’ebé simu lailais ideia ka buat foun. 2. Serimónia ofisiál hodi lakon espozisaun, serbisu-fatin, instituisaun ka empreza foun.
SUBSTANTIVU
(Ne’ebé ho) distánsia boot hosi rai ba leten.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
abade ~ abadesa f. Padre superiór ka ulun-boot mosteiru nian.
SUBSTANTIVU
abesé
abadia
1. Letra ka sinálhakerek sira ne’ebé ema uza hodi hakerek dalen ida. SIN. alfabetu 2. Matenek báziku.
SUBSTANTIVU
1. Mosteiru ida ne’ebé abade mak ukun. 2. Konventu ida ne’ebé abadesa mak ukun.
SUBSTANTIVU
abakate
abesedáriu
Modo ida ho forma teluk (hanesan mantolun boot) ho kulit kór-matak; nia isin mós kór-matak, mamar no iha mina barak.
SUBSTANTIVU
Kartilla ka livru-eskola hodi hanorin labarik sira atu lee no hakerek.
SUBSTANTIVU
abii Títulu hodi hasé feto otas-boot, liuliu ba biin. EZ. Ita bá ona, abii, tanba rai atu kalan ona!
SUBSTANTIVU
aban Loron ida-ne’ebé tuir ohin no ida ne’ebé uluk-ba bainrua.
ADVÉRBIU
abilidade
aban-bainrua
1. Kapasidade atu halo buat ruma.
SUBSTANTIVU
Tempu oinmai. SIN. futuru N O T A : Espresaun a b a n bainrua ‘loron ida-ne’ebé tuir bainrua’ ita baibain hakerek lahó ifen.
SUBSTANTIVU
abilita Fó kapasidade. kapasita
VERBU
SIN.
habele,
abilitasaun 1. Hahalok fó kapasidade nian. 2. Surat ofisiál ne’ebé hatudu ema ida nia kapasidade ba serbisu ruma. SIN. kualifikasaun
abdomen
SUBSTANTIVU
Parte isin nian ne’ebé hakohak kabun no organ sira ne’ebé hale’u nia. SIN. kabunbelar abdominál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ábitu
abdominais
1
Monje, madre ka padre nia farda ka hatais baibain nian.
Forma badak hosi liafuan ida, porezemplu Sr. = Señór, nst = no seluseluk tan, n.e. = nu’udar ezemplu, SIN. = sinónimu. SIN. lia-hadabak
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
abó: haree avó abonu-família
abridór
Osan ne’ebé governu ka instituisaun haraik ba nia funsionáriu ka eis-funsionáriu atubele uza ba nia família. Osan ne’e ketak fali hosi nia saláriu ne’ebé nia simu fulafulan. E Z . Eis-funsionáriu Portugál nian oras ne’e simu sira-nia abonufamília.
SUBSTANTIVU
Instrumentu ida ne’ebé ita uza hodi ka’it ba botir nia matan atubele loke sai nia.
SUBSTANTIVU
Abríl (fulan-) Fulan dahaat tinan ida nian ne’ebé tuir fulanMarsu no uluk-ba fulan-Maiu.
SUBSTANTIVU
absolutamente
aboríjene SUBSTANTIVU
1. Tebetebes duni. EZ. Hakotun ida-ne’e absolutamente injustu! 2. La bele iha dúvida ida. la bele dehan E Z . Ami absolutamente katak Prezidente sei la simu Ita-Boot aban.
ADVÉRBIU
1. Ema kahorik ka rai-
na’in. 2. Ema kahorik rai-Austrália nian.
abortadór ~ abortadeira f. Kriminozu ida ne’ebé simu osan hodi oho labarik iha oan-fatin inan nian.
SUBSTANTIVU
absolutu ~ absoluta f. 1 . Ne’ebé kompletu no tomak, nu’udar ezemplu ba direitu no podér. 2. Ne’ebé la iha kladik ka limite ida. SIN. kladik-laek E Z . Iha sistema-ukun autokrátiku liurai soi podér absolutu no nia lalika fó ulun ba parlamentu ka povu nia hakarak.
ADJETIVU
abortu Krime oho labarik iha oan-fatin inan nian. Abortu naturál Abortu naturál katak hamonu oan ne’ebé seidauk moris tan moras ka asidente ruma; kaukau ka ka’an-fuan mate iha oan-fatin seidauk to’o loron. SIN. hamonu-oan
SUBSTANTIVU
absolve 1. (Juis) hesuk ka deklara iha tribunál laran katak ema duun ida la iha sala. EZ. Tribunál absolve tiha ema ne’e hosi daduuk sira hotu; tanba ne’e la bele hadadur nia. 2. (Amlulik) hesuk ka deklara iha konfesionál laran katak ema penitente nia sala kasu ka halakon tiha ona.
VERBU
abou Títulu hodi hasé mane otas-boot, liuliu ba maun. EZ. Abou, di’ak ka lae?
SUBSTANTIVU
abrelata Instrumentu ida ne’ebé ita uza hodi hakuak kaleen tomak nia belak leten atubele loke.
SUBSTANTIVU
abreviatura
absolvisaun SUBSTANTIVU absorve 2
(Substánsia ida) simu been ruma hanesan hemu ka susu tiha. SIN. haktolan 2. (arti figuradu) Simu ka tolan influénsia ruma. 3. Hamate lian ka xoke ida. SUBSTANTIVU Hahalok absorve nian. SIN. absorsaun
abuzu SUBSTANTIVU
VERBU
adapta Halo atu sai natoon ba buat ruma. SIN. hadaran E Z . Ita bele adapta livru inglés ne’e ba eskola Timór hodi tradús ba lia-tetun. adaptasaun SUBSTANTIVU
VERBU
abstinénsia
adaptavel
La han ai-han partikulár ida, baibain ba motivu relijiozu, hanesan sarani sira ne’ebé la han na’an iha loron-sesta. S I N . luli han na’an
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Ne’ebé ita bele adapta.
adeptu ~ adepta f. 1. Ema ida ne’ebé tuir ema boot ruma. 2. Ema ida ne’ebé gosta tebetebes hateke ba desportu ruma.
SUBSTANTIVU
abuabu Bee-musan ki’ik liu iha ár ne’ebé dala ruma halo ema susar atu haree liuliu iha fatin aas bainhira malirin liu, molok udan ka depoizde udan. E Z . Karreta sira susar atu halai maka’as tanba abuabu taka rai. ADJETIVU Kór ne’ebé atu mutin maibé nakukun uitoan. SIN. malahuk, sinzentu
SUBSTANTIVU
aderente Ema ne’ebé tuir ka fó an ba kauza ka partidu ruma. SIN. maktuir
SUBSTANTIVU
adeus Liafuan ne’ebé ema uza atu despede ka husik hela ema ka fatin ruma hodi bá fatin seluk.
INTERJEISAUN
abundánsia
adezivu ~ adeziva f.
Kualidade ka kondisaun buras. SIN. baburas
SUBSTANTIVU
Ne’ebé belit. S I N . makbelit S U B S T A N T I V U (adezivu) Plástiku tahan ida ho imajen ka hakerek ne’ebé ema sira gosta taka ba janela ka karreta. ADJETIVU
abut 1. Parte ai-horis nian ne’ebé iha rai laran, ida ne’ebé simu ai-han no bee hosi rai atu ai ne’e bele moris. 2. Ema ka família nia hun ka bei’ala sira. 3. Problema ida nia hun ka kauza.
SUBSTANTIVU
adia Tau ba loron seluk. haloron adiamentu SUBSTANTIVU
VERBU
SIN.
adianta
abuza
VERBU
Uza sala, liuliu direitu ka podér ne’ebé nia iha, nu’udar ezemplu podér ne’ebé povu fó ba ministru no funsionáriu sira. EZ . Governu abuza podér ne’ebé povu fó ba nia bainhira uza fasilidade sira arbiru de’it.
VERBU
(Relójiu) la’o lailais.
adisaun 1. Buat ida tan ne’ebé ita tau. SIN. tatusik 2. Hahalok sura númeru hotuhotu.
SUBSTANTIVU
3
adisiona
admite
Halo adisaun, sura númeru hotu-hotu.
Simu faktu ka posibilidade ruma. EZ . Ita la bele admite argumentu beik hanesan ne’e. admisaun SUBSTANTIVU
VERBU
VERBU
adjetivu Liafuan ne’ebé hato’o substantivu ka naran ida nia kondisaun ka estadu, nu’udar ezemplu, furak, mean, aas, manas, nst. adjetivál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
adolexente (Kona-ba) ema ne’ebé la’ós tan ona labarik maibé mós seidauk sai adultu. SIN. foin-sa’e, joven adolexénsia SUBSTANTIVU
ADJETIVUSUBSTANTIVU
administra Ukun no organiza instituisaun ida, n.e. governu, ministériu, empreza, dioseze nst.
VERBU
administradór administradora f. SUBSTANTIVU
adora 1. Hana’i ho laran tomak buat ruma, liuliu lulik. 2. Hana’i ho laran tomak ema ka klamar ruma, liuliu maromak ida ka Na’i Maromak. EZ . Iha relijiaun sarani ita adora Na’i Maromak de’it; anju no santu sira ita hana’i fali. 3. (fig.) Gosta tebetebes. adolexénsia SUBSTANTIVU
VERBU
~
Ema ida ne’ebé
administra.
administrasaun SUBSTANTIVU
1. Knaar administra
nian. Ema-lubun 2. administra.
ne’ebé
adoravel Ne’ebé ita bele adora. SIN. adora-belek
ADJETIVU
admira 1. Sai hakfodak tanba buat labaibain ida. E Z . Ami admira tebetebes bainhira rona kona-ba ne’e. 2. Soi laran-hakfodak no respeitu ba ema ka buat ida tan ninia kualidade kapás ruma; foti matan ba. EZ . Ha’u admira ema ne’e nia matenek. admirasaun SUBSTANTIVU
VERBU
adriátiku ~ adriátika f. Kona-ba Tasi Adriátiku , tasi-sikun boot ida iha raiItália, rai-Kroásia no rai-Albánia sira-nia leet.
ADJETIVU
adubu Balada-teen ka manuteen ne’ebé to’os-na’in sira uza hodi habokur rai molok kuda. SIN. rai-metan
SUBSTANTIVU
admiradu ~ admirada f. Ne’ebé admirasaun.
ADJETIVU
adultériu
sente
Relasaun seksuán entre ema kaben-na’in seidauk kaben ida no ema seluk ne’ebé la’ós nia la’en ka feen.
SUBSTANTIVU
admiravel 1. Ne’ebé halo ema admira. 2. Ne’ebé kmanek ka kapás loos.
ADJETIVU
adúlteru ~ adúltera f. SUBSTANTIVU
adultériu.
4
Ema ne’ebé halo
Adventu
ema seluk ne’ebé ita gosta. laran-maluk, kariñu afetuozu ~ afetuoza f.
Semana haat molok atu tama Natál iha kalendáriu Kreda nian. EZ. Iha tempu Adventu Ita tenke buka atu husu perdaun ba malu hodi prepara ba festa boot Natál.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
afeta Influensia ka muda ema ka buat ruma. S I N . hamkona, influensia EZ. Funu ne’e afeta ema barak nia moris, balu sai bulak tanba lakon maluk no rikusoin.
VERBU
advérbiu Liafuan ida ne’ebé aumenta informasaun ruma kona-ba verbu, adjetivu ka advérbiu seluk hodi hato’o oinsá, bainhira no iha ne’ebé maka buat ruma akontese. E Z . Iha fraze ‘Sira la’o neineik’ liafuan ‘neineik’ mak advérbiu. adverbiál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
afiadór Aparellu ida hodi hakro’at lapis ho lámina iha laran ne’ebé kadi lapis nia fatuk bainhira ita dulas lapis nia kain.
SUBSTANTIVU
adversáriu ~ adversáriu
afian
Ema ne’ebé sakar hasoru ita. SIN. maksakar
Ai-fuan papoila nia been, ne’ebé ema uza nu’udar droga narkótika. SIN. ópiu
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
advogadu ~ advogada f.
afinál
Ema ne’ebé iha kualifikasaun kualifikasaun atu fó konsellu ba ema sira kona-ba lei, selae atu reprezenta ema, liuliu mahalok-sala ka akuzadu, iha tribunál.
SUBSTANTIVU
1. La hanesan ho buat ne’ebé hanoin. EZ. Vestidu ne’e afinál la serve ba ó.
ADVÉRBIU
Áfrika (Rai-).
aéreu ~ aérea f. ADJETIVU
SIN.
Kontinente boot ida ne’ebé tasi tolu hale’u, maka: Tasi Mediterráneu, Tasi-Boot Atlántiku no Tasi-Boot Índiku.
SUBSTANTIVU
Ár nian, kona-ba ár ka
anin.
aeroportu
afrikander
Aviaun tun-fatin besik sidade, ne’ebé iha fatin luan no soi fasilidade barak.
SUBSTANTIVU
1. (Kona-ba) ema kulit-mutin ho be’iala olandés ne’ebé mahorik raiÁfrika Súl nian. 2. (lia-afrikander) Variedade hosi dalen olandés ne’ebé ko’alia iha rai-Áfrika Súl.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
Afeganistaun Rai no estadu ida iha Ázia Loromonu.
SUBSTANTIVU
afegaun Rai-Afeganistaun Rai-Afeganistaun nian. SUBSTANTIVU Ema Afeganistaun. ADJETIVU
afrikanu ~ afrikana f. Rai-Áfrika nian. SUBSTANTIVU Ema Áfrika. ADJETIVU
afeisaun Sentimentu ka hahalok domin nian, liuliu ba
SUBSTANTIVU
afta
5
Úlsera ne’ebé mosu iha ema nia ibun laran, hanesan kanek ki’ikoan ida.
agradesimentu SUBSTANTIVU; SIN. gratidaun
SUBSTANTIVU
agresivu ~ agresiva f.
agá SUBSTANTIVU
Letra H nia naran.
1 . Ne’ebé hali’is ba violénsia. 2. Ne’ebé uza forsa demais. agresividade SUBSTANTIVU
ADJETIVU SIN.
há
agnóstiku ~ agnóstika f. (Kona-ba) ema ne’ebé, maski la nega katak Maromak iha, la fiar ba revelasaun ida-ne’ebé ita ema simu hosi Maromak liuhosi profeta, apóstolu no evanjelista sira, no tan ne’e lakohi halo tuir Kreda nia hanorin ka fó ulun ba nia ukun. agnostisizmu SUBSTANTIVU
agresór ~ agresora f.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
Ema ne’ebé ataka. SIN. makratan, atakante, asaltante
ADJETIVU
agriaun modo be moris iha bee laran, dala barak ema uza ba halo salada. Te’in ka fila halo modo ba han.
SUBSTANTIVU
agrikultór ~ agrikultora f. Ema ne’ebé serbisu halo to’os ka halai natar. SIN. to’os-na’in
SUBSTANTIVU
agora Iha tempu ne’e duni. SIN. oras ne’e E Z . Oras hira ona agora? Agora tuku tolu.
ADVÉRBIU
agrikultura 1. To’os no natar.
SUBSTANTIVU
SIN.
kuda-rai 2. Matenek ka siénsia kona-ba kuda rai. agríkola ADJETIVU
Agostu (fulan-) Fulan daualuk tinan nian, ne’ebé uluk-ba fulanSetembru no tuir fulan-Jullu.
SUBSTANTIVU
agronomia
agresaun 1. Violénsia fízika hasoru ema ka rain ida. SIN. atake, raratan 2. Atitude ka sentimentu funu nian.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Siénsia agrikultura
nian.
agrónomu ~ agrónoma f. S UB S TA NT IV U
Ema
matenek
agronomia.
agradese
aguarrás
Hatudu ita-nia laranhaksolok tan favór ruma ne’ebé ita simu; rekoñese ema seluk nia hahalok di’ak mai ita. SIN. fó neon EZ . Ita agradese Na’i Maromak ne’ebé fó grasa barak mai ita.
Líkidu ne’ebé utiliza ba hamoos tinta ka vernís.
VERBU
SUBSTANTIVU
aguenta Tolera ka tahan ho buat todan ka xatu ruma. SIN. suporta, atura E Z . Enfermeiru ne’ebé bali ain kanek dehan ba ema moras ne’e: “Aguenta eh!”
VERBU
agradesidu ~ agradesida f. Ne’ebé hatene agradese, ne’ebé hatudu rekoñesimentu, gratidaun, obrigadu. SIN. gratu, fó-neon
ADJETIVU
ahan SUBSTANTIVU
6
Koto-moruk.
ahi
ahi-matan
1. Lakan manas kinur ne’ebé mosu bainhira ita sunu buat ruma. 2. Enerjia, eletrisidade.
Fatin tau ahi nian hodi te’in ka hamanas kuartu. SIN. fornu
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ahi-oan
ahi-adas
Aparellu ida ho lilin ka mina-rai ne’ebé ita sunu atu fó naroman. SIN. lampu
SUBSTANTIVU
Ular ida ne’ebé nabilan iha rai-nakukun.
SUBSTANTIVU
ahi-funan
ahi-rahun
1. Ahi nia roman ne’ebé sai hosi ahi mai hanesan fitun. E Z . Bainhira soldadór sira solda besi ahi-funan haksoit sai barak loos. 2. Moras ida ne’ebé kona ema nia kulit.
Ai nia resin bainhira ahi han tiha ona. S I N . ahikadesan, ahi-kudesan, ahi-uut
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ahi-suar Musan ki’ikoan no merin hanesan kalohan ne’ebé sa’e hosi ahi.
SUBSTANTIVU
ahi-kadesan mós ahi-kudesan, akudesan
ahi-uut Ai nia resin bainhira ahi han tiha ona. S I N . ahikadesan, ahi-rahun
SUBSTANTIVU
Ai nia resin bainhira ahi han tiha ona. SIN. ahi-uut, ahi-rahun
SUBSTANTIVU
ahu
ahi-klaak
Korál nia uut ne’ebé ema uza nu’udar fertilizante, atu halo simentu no mós atu mama ho bua no malus.
SUBSTANTIVU
Ai-rohan ne’ebé metan hotu ona maibé ahi han sei hela, seidauk mohu hanesan ahi-latun.
SUBSTANTIVU
ahuk
ahi-kose
Kuak naruk no klarek ne’ebé to’os-na’in halo iha rai atu soe fini ba laran.
SUBSTANTIVU
Ai-kesak ida ho fósforu ka substánsia lakanbelek seluk iha nia rohan, ne’ebé sai lakan bainhira ita kose tiha ba kaixa ka knuuk nia lolon-sorin ne’ebé iha kilatrahun.
SUBSTANTIVU
ahu-ruin Kutun-tasi nia knuan ho kór oioin ne’ebé natoos hodi sai hanesan ruin. SIN. korál
SUBSTANTIVU
ai mós aí
ahi-lakan
Hakilar hakfodak ka moras nian.
INTERJEISAUN
Roman manas kinur ne’ebé sai hosi ahi; gás hareebelek.
SUBSTANTIVU
ai-ameixieira Ai-hun espésie ida ne’ebé fó fuan ameixa.
ahi-latun
SUBSTANTIVU
Ai-rohan ne’ebé ahi han tiha ona no metan hotu.
SUBSTANTIVU
ai-amendueira Ai-hun espésie ida ne’ebé fó améndua.
ahi-masa
SUBSTANTIVU
Ai ida ne’ebé ita sunu nia rohan atu fó naroman.
SUBSTANTIVU
ai-ata
7
Ai-fuan espésie ida ne’ebé kabuar ho kulit tarak no sabór midar furak. Ai-ata nona = ai-nona = ai-nona
Ai ida ho lolon tarak, no funan kór-mean ne’ebé manu-fuik, liuliu kako’ak, gosta tebetebes susu. NARAN BOTÁNIKU: Erythrina
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ai-aveleira
ai-dila
Ai-hun espésie ida ne’ebé fó fuan avelán.
SUBSTANTIVU
Ai-hun ida hanesan akadiru ne’ebé fó fuan boot kór-kinur ho isin midar no been barak. NARAN BOTÁNIKU: Carica papaya
SUBSTANTIVU
ai-babonuk Ai-hun espésie ida ho lolon boot kabuar. NARAN BOTÁNIKU: Lagenaria siceraria
SUBSTANTIVU
ai-dila fatuk mós ai-dila tukun Ai-hun ida ho ai-tarak ne’ebé fó fuan hanesan sabraka. NARAN BOTÁNIKU: Aegle marmelos
SUBSTANTIVU
ai-balun 1. Mala ne’ebé halo hosi ai; uluk ema uza ai-balun hodi haloot roupa ka sasán. 2. Ai-balun hodi haloot mate molok lori ba hakoi. SIN. kaixaun
SUBSTANTIVU
ai-dona Ai ne’ebé ita kaer iha ita-nia liman atu haboon ka baku ema ka balada.
SUBSTANTIVU
ai-baria
ai-dudun
Ai-nanik oin ida ne’ebé fó fuan han-belek hanesan pepinu.
SUBSTANTIVU
Tesidu mamar iha ailolon nia laran.
SUBSTANTIVU
ai-been SUBSTANTIVU
ai-duir 1. Been ne’ebé iha ai
Silindru halo hosi ai ho kaer-fatin iha sorin-sorin, ne’ebé serve atu halo kabeer masa. S I N . rolu pasteleiru
SUBSTANTIVU
nia laran. 2. Been ida ne’ebé ema uza hodi hakerek, pinta ka hakór. SIN. tinta
ai-bubur
ai-farina
Ai ida ne’ebé nia hun kór-malahuk, tahan kabuar no barakliu moris iha foho leten. Bele uza nia isin maran hodi te’in, tunu paun, nst.
Ai-han ida ne’ebé nia isin naruk moris iha rai okos, no nia tahan serve atu halo modo.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ai-fuan
ai-daak
Produtu ai-hun nian, bainain kabuar, ho been no musan iha laran.
SUBSTANTIVU
Ai ida ho sanak barak, tahan toos no buras tebetebes, ne’ebé nia kulit serve ba tempra tua-mutin no nia tahan uza hodi tamun xourisu. NARAN BOTÁNIKU: Schleichera oleosa
SUBSTANTIVU
ai-fukar Buat sira hanesan masin, pimenta, du’ut-morin, liis, nst. ne’ebé tau ba hahán atubele halo morin, midar ka iha gostu. SIN. tempra, temperu
VERBU
ai-diik
8
ai-habit
kaer hosi sa’e ka tun atu labele monu. SIN. korrimaun
Ai rua kesi hamutuk ne’ebé ita bele uza hodi habit sasán.
SUBSTANTIVU
ai-kala Ai-hun ida ho ai-funan mutin ne’ebé ema bele han. SIN. ai-turi NARAN BOTÁNIKU: Sesbania grandiflora
SUBSTANTIVU
ai-hahoris Ai-horis ki’ikoan ida ne’ebé foin moris hosi fini.
SUBSTANTIVU
ai-kalesi: h a r e e kalesi ai-kameli: haree kameli ai-kamii: haree kamii ai-kasi
ai-hali Ai-hun ida ne’ebé iha lolon boot tebetebes ho abut barak sai, tahan barak, no mós fuan ne’ebé manu-fuik no niki gosta han. Ai-hali ne’e parazita, katak bele moris iha ai seluk nia leten. NARAN BOTÁNIKU: Ficus urostigma
SUBSTANTIVU
Ai-hun espésie ida ne’ebé nia tahan hanesan aisamatuku fuik nian, maibé ninia funan mean. NARAN BOTÁNIKU: Acacia
SUBSTANTIVU
ai-han Ai-fuan, modo ka na’an ne’ebe ema no balada sira bele han, ne’ebé sira-nia isin presiza atubele moris badadaun no hetan saúde. SIN. hahán, alimentu
ai-kesak
SUBSTANTIVU
Ai-rohan ki’ik ida ko’a halo lotuk no naruk, hodi sukit nehan. SIN. palitu, ai sukitnehan
SUBSTANTIVU
ai-kladik
ai-horis
Ai-lolon boot no naruk ne’ebé ema tesi tiha ona hodi hasai nia sanak sira. SIN. aiknotak
SUBSTANTIVU
Buat moris ida ne’ebé hahú hosi fini kuda iha rai; fini ne’e, naboot hodi hahoris abut, kain, sanak no tahan. Ai-horis balu fó mós fuan. SIN. planta
SUBSTANTIVU
ai-knaar Instrumentu ida ne’ebé halo hosi kesak, tuametan kulit ka plástiku ne’ebé uza atu hodi dasa ai-tahan maran ka fo’er iha rai.
SUBSTANTIVU
ai-hun 1 . Ai-horis boot nia parte kraik. 2. Fatin ne’ebé ema hela ka toba bá. SIN. hakmahan-fatin
SUBSTANTIVU
ai-knanoik
ai-kabelak
Haktuir ida ne’ebé ema inventa ka konta ba ema seluk, liuliu haktuir tradisionál. SIN. istória, kontu
SUBSTANTIVU
Ai tetuk no luan ida, baibain kuadradu ka retángulu, ne’ebé ema kadoo hodi halo uma ka movel ruma.
SUBSTANTIVU
ai-knotak
ai-kadiru: haree akadiru ai-kakeu: haree kakeu ai-kakokur
Ai-lolon boot no naruk ne’ebé ema tesi tiha ona hodi hasai nia sanak sira. SIN. aikladik
SUBSTANTIVU
Besi-riin latar ida iha eskada nia nian ne’ebé ema
SUBSTANTIVU
ai-kulit
9
Kulit ne’ebé taka ai
SUBSTANTIVU
kanteiru, fuan lotuk naruk, sente manas bainhira ita tau ba ibun, no kahur ho masin, liis, nst.hodi halo budu. 2. Budu halo ho ai-manas.
nia isin.
ai-kusan Ai ida ne’ebé ema prega ka hedi odamatan, meza ka janela envezde pregu ka besi-kusan.
SUBSTANTIVU
ai-maran mós ai-mate Ai-sanak ne’ebé maran ona no ema hili atu sunu.
SUBSTANTIVU
ai-laknabit Instrumentu ki’ik ida ho hasan metál no kaer-fatin rua ne’ebé serve ba ku’u hodi foti buat ki’ik sira ne’ebé metin hela. SIN. besi-laknabit, aikaku’uk, pinsa
SUBSTANTIVU
ai-metin Kualkér ai-horis ida ne’ebé kraik no nia tahan barak nia merin.
SUBSTANTIVU
ai-morin
ai-laran
Ai-hun espésie ida ne’ebe nia ai morin tebetebes no folin-boot. Ai-hun furak ne’e uluk moris barak iha distritu Same, Lospalos, Suai no Bobonaru. S I N . kameli, aikameli NARAN BOTÁNIKU: Santalum
SUBSTANTIVU
1. Fatin luan boot ida ho ai-hun barak moris hamutuk. EZ. Baibain nakukun uitoan iha ailaran tanba ai-leten sira satan loro-naroman. 2. Zona ne’ebé la iha mahorik. SIN. interiór, foho
SUBSTANTIVU
ai-moruk
ai-lele
Substánsia kímika ne’ebé ema hemu hodi kura nia moras. SIN. medikamentu
SUBSTANTIVU
Ai-hun espésie ida ne’ebé fó fuan ho materiál hanesan kabas iha laran. NARAN BOTÁNIKU: Ceiba pentandra
SUBSTANTIVU
ain 1. Isin-balun kraik nian ne’ebé tulun ema ka animál atu hamriik no la’o. 2. Buat ida nia tatanek ka suporte ho forma ain nian. EZ. Meza nia ain ida tohar hela.
SUBSTANTIVU
ai-leten SUBSTANTIVU
Ai-hun nia parte leten
nian.
ai-lia Ai-abut ida ho sente morin no manas uitoan ne’ebé uza atu tempra hahán mo mós atu prepara ai-moruk oioin. NARAN BOTÁNIKU: Zinziber
SUBSTANTIVU
ain-aat Ne’ebé presiza ho aitonka atubele la’o. SIN. kude’ik
ADJETIVU
ai-nanik
ai-lolon
Ai-horis ida ne’ebé sa’e dolar tuir ai, rai ka fatuk leten. SIN. ai-talik
SUBSTANTIVU
Parte ai-hun nian entre ai-abut no ai-sorun. EZ. Nehek iha ai-lolon barak loos .
SUBSTANTIVU
Ainaru
ai-manas
Vila no distritu ida iha tasi-mane besik Same no Maubisi.
SUBSTANTIVU
1. Ai-horis ida ne’ebé moris mesak ka ema kuda iha
SUBSTANTIVU
10
ain-badak
ain-motur
Ne’ebé nia estatura badak. LIAFUAN-SORUN: ain-aas; SIN. mautuuk (m.), buituuk (f.)
ADJETIVU
Moras ida ne’ebé halo ema nia ain bubu sai boot liu ain normál. S I N . ain-potis, elefantíaze
SUBSTANTIVU
ain-bisa Sente katar maka’as iha ain laran ne’ebé halo susar atu la’o, liuliu bainhira ita kleur ona la book ain ne’e. SIN. ainkabisan, ain-naknei
SUBSTANTIVU
ain-naknei Sente katar maka’as iha ain laran ne’ebé halo susar atu la’o, liuliu bainhira ita kleur ona la book ain ne’e. SIN. ainkabisan, ain-bisa
SUBSTANTIVU
ain-fatin 1. Forma hanesan lalatak ne’ebé ain husik hela iha rai bainhira sama no foti fali. SIN. pegada 2. (arti tuan) Ida ne’ebé ema hatais ka tau ba ain atubele proteje hosi objetu kro’at sira. SIN. sapatu
ai-nona
SUBSTANTIVU
Ai-horis ida ne’ebé fó fuan ho isin mutin no musan metan, liuliu iha tempu-udan. SIN. nona, ai-ata nona
SUBSTANTIVU
ain-potis Moras ida ne’ebé halo ema nia ain bubu sai boot liu ain normál. S I N . ain-motur, elefantíaze
SUBSTANTIVU
ain-kabisan Sente katar maka’as iha ain laran ne’ebé halo susar atu la’o, liuliu bainhira ita kleur ona la book ain ne’e. SIN. ainbisa, ain-naknei
SUBSTANTIVU
ain-tanan Ne’ebé la hatais sapatu ka xinelus.
SUBSTANTIVU
ain-tuban
ain-kelen
Fukun kabuar ida ne’ebé tutan ain-lulur ba aintanen li’ur. SIN. ain-liras
SUBSTANTIVU
Parte ain entre aintuur no knotak.
SUBSTANTIVU
ain-kloor SUBSTANTIVU
ain-tuur
Ain-tuur nia kotuk-
Fukun iha ain iha kidan no ain-tuban nia leet iha ain-kloor nia kotuk. Ita hakle’uk h akle’uk ita-nia ain tuur atubele hakne’ak ka tuku tuur.
laran.
SUBSTANTIVU
ai-knotak Ai-pedasuk boot no naruk ne’ebé tesi ka monu latan hela iha rai.
SUBSTANTIVU
ai-oan
ain-kabisan: haree ain-bisa ain-kukun
Ai-musan ne’ebé monu ba rai nakfera moris sai fali ai-horis ki’ikoan.
SUBSTANTIVU
Tahan mihis toos iha ema ka balada nia ain-fuan tutun.
SUBSTANTIVU
aipu Tipu salsa ho kain luan no naruk ne’ebé ema kuda hodi uza nu’udar temperu oin ida. SIN. salsa-boot, salsa manu-kelen
SUBSTANTIVU
ain-liras Fukun kabuar ida ne’ebé tutan ain-lulur ba aintanen li’ur. SIN. ain-tuban
SUBSTANTIVU
11
ai-rahun
ai-suak
Ai ne’ebé lahuk ona ka ita kadoo nia uut barak.
Besi ida be meik iha nia tutun ne’ebé ema kaer hodi ke’e rai, liuliu atu ke’e fehuk, ai-farina ka talas.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ai-raruut Ai-horis ida ho abut ne’ebé fó bare han-belkek hanesan ai-farina. SIN. labuta NARAN BOTÁNIK BOTÁNIKU: U: Maranta arundinacea
SUBSTANTIVU
ai-sukit nehan Ai-rohan ki’ik ida ko’a halo lotuk no naruk, hodi sukit nehan. SIN. palitu, ai-kesak
SUBSTANTIVU
ai-riin
ai-suku
1. Ai-lolon ida ne’ebé ema hanuda iha rai hodi hamriik. 2. Ai-lolon ne’ebé tane hariin ruma hanesan uma-kakuluk.
1. Instrumentu ho rohan meik tolu kadadak ne’ebé ema uza atu suku hodi foti ai-han ka sasán seluk. SIN. garfu 2. Ai-hun aas ida ne’ebé fó aifunan kinur ne’ebé hakrobuk no tabelen sai. SIN. ai-lalima NARAN BOTÁNIKU: Cassia fistula
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ai-saar Instrumentu ne’ebé halo hosi kesak, tua-metan kulit ka plástiku ne’ebé uza atu hodi dasa rai.
SUBSTANTIVU
ai-sulu Ai ida ne’ebé ita sunu nia rohan atu fó naroman. SIN.
SUBSTANTIVU
ai-sanak Kain ne’ebé moris sai hosi ai-lolon ka ai-sorun ne’ebé tahan sira kaer bá.
SUBSTANTIVU
sasulu, ahi-masa
ai-tahan 1. Parte matak no tetuk ai nian, ne’ebé moris sai hosi sanak. 2. Modo-tahan. 3. Ema ida nia hahalok ka modun oinsá nia hato’o ba ema sira. SIN. maneira EZ. Ema ne’e nia ai-tahan aat, tan ne’e mak ami la konvida nia ba festa.
SUBSTANTIVU
ai-sasiik Jogu ida kona-ba hanoin to’ok buat ne’ebé ita la hatene maibé ema seluk ruma mak hatene. EZ. Manu mantolun dala ida tolun barak loos. Katak ró lian dala ida iha tasi-ibun hatún ema barak loos.
SUBSTANTIVU
aisberge
ai-tali
Foho jelu ida ne’ebé namlele iha tasi.
SUBSTANTIVU
Ai-hun espésie ida ne’ebé fó bebak atu halo uma nst. NARAN BOTÁNIKU: Corypha utan
SUBSTANTIVU
ai-selat Buat ida ne’ebé ita hatama ka sokar ba fatin kloot ida. SIN. ai-seti, kalsu
SUBSTANTIVU
ai-talik Ai-horis ida ne’ebé sa’e dolar tuir ai, rai ka fatuk leten. SIN. ai-nanik
SUBSTANTIVU
ai-seti Buat ida ne’ebé ita hatama ka sokar ba fatin kloot ida. SIN. ai-selat, kalsu
SUBSTANTIVU
ai-tara
12
ajuda
Fatin ida ho aparellu hodi tara kondenadu ida to’o mate. SIN. patíbulu
SUBSTANTIVU
Hahalok, ka halo buat ruma ne’ebé halo kmaan ema seluk nia nahan ka knaar, selae hasai nia hosi susar ka laran-rua. SIN. tulun EZ. Ha’u la komprende liafuan idane’e. Bele ajuda ha’u?
VERBU/SUBSTANTIVU
ai-tarak Pontu meik ne’ebé moris iha ai-kain balu, n.e. ailook no ai-funan roza, no bele sona ita-nia ain, liman ka isin hodi halo kanek. SUBSTANTIVU
ajudadór
ai-tato’an
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
gosta fó ajuda.
Ai-tonka, baibain rua, ne’ebé ema ain-aat kaer iha kalilin hodi tulun nia la’o. SIN. muleta
SUBSTANTIVU
ajuda-na’in Ema ne’ebé ajuda. SIN. maktulun, ajudante
SUBSTANTIVU
Aití: haree Haití aitianu: haree haitianu ai-tonka
ajudante 1. Ema ne’ebé ajuda. SIN. maktulun, ajuda-na’in 2 . Ema-mane ne’ebé serbí amlulik iha altár bainhira nia reza misa.
SUBSTANTIVU
Ai naruk no metin ne’ebé katuas-ferik ka ema moras kaer no sadere bá atubele la’o ka sa’e rai-lolon.
SUBSTANTIVU
ajusta Muda ka hadi’a uitoan buat ruma atu halo sai natoon ba buat seluk. ajuste SUBSTANTIVU
VERBU
ai-tubun mós ai-tubuk Ai-delun kabuar no metin ida ne’ebé moris iha aisanak ka kain nia rohan no kleur-kleur loke hosi sai funan.
SUBSTANTIVU
akaba Remata, halo hotu, liuliu estudu sira.
VERBU/SUBSTANTIVU
ai-turi: haree turi ai-tutun SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé
akadémia
Ai nia pontu leten liu.
1. Eskola aas ka koléjiu ne’ebé baibain espesializa iha dixiplina ida de’it, selae fó formasaun ba karreira ida. E Z . Iha sidade boot ne’e iha akademia oioin: múzika nian, dansa nian, dezeñu nian no polísia nian. 2. Sosiedade sientífika, literária ka artístika ne’ebé fó sai publikasaun oioin. SIN. institutu
SUBSTANTIVU
ajénsia Empreza ka governu nia sanak ida ne’ebé oferese servisu oioin ba públiku, n.e. trata billete ba viajen, fó kartakondusaun, surat ka lisensa oioin.
SUBSTANTIVU
ajente Ema ida ne’ebé trata asuntu ka halo kontratu ho empreza ka organizasaun ruma nia naran. Ajente sekretu ne’e mauhuu ka espiaun.
SUBSTANTIVU
akadémiku ~ akadémika f. 1. Akademia nian. 2. Universidade nian.
ADJETIVU
13
3. Kona-ba haknokar sientífiku ka peskiza ne’ebé ema hala’o iha universidade. S U B S T A N T I V U Ema eskola-boot ne’ebé hanorin no hala’o peskiza oioin iha akadémia ka universidade.
3. (fig.) Ema ne’ebé tuir ema boot ruma hanesan nia atan. SIN. maktuir, lakaiu
akompaña La’o ho, la’o tuir. hamaluk
VERBU
akonsella
akadiru mós ai-kadiru
Fó konsellu. SIN. haknoik akonsellamentu SUBSTANTIVU
VERBU
Tali-hun espésie ida ho uzu basuk: ho ninia ai ema sira halo uma, mobília, instrumentu muzikál, biti, ta’an, xapeu, surat-tahan nst. Ninia been ema bele hemu ka uza atu halo tua. Borassus NARAN BOTÁNIKU: flabellifer
SUBSTANTIVU
akonselladór ~ akonselladora f. Ema ne’ebé fó konsellu, mós nu’udar nia serbisu baibain nian.
SUBSTANTIVU
akontese Mosu kedas; mosu derrepente. SIN. mosu, susede EZ . Akontese asidente karreta fakar ema iha subaun semana kotuk; mate na’in-rua, kanek barak bá ospitál . akontesimentu SUBSTANTIVU ; SIN. mamosuk, eventu
VERBU
akar Ai-tali ka ai-rumbia nia isin ne’ebé baibain ema taa atubele fase no han.
SUBSTANTIVU
ákaru Kutun ka insetu melek ida hanesan katuma ki’ikoan ne’ebé ita la bele haree-hetan; nia subar iha hatais, kapote no kolxaun hodi halo ema me’ar no matan-been suli.
SUBSTANTIVU
akorde Grupu nota muzikál ne’ebé ema toka hamutuk, ka koru hananu hamutuk.
SUBSTANTIVU
akarisida
akordeaun
Ai-moruk atu oho ákaru; baibain iha kaleen laran aturega ba roupa ka kolxaun.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
akesedór
akordeonista
Instrumentu-múzika lori-belek ida ho tekladu no botaun oioin.
Aparellu ida ne’ebé hamanas uma-laran bainhira rai-malirin. SIN. mahanas akesimentu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
akólitu
akordu
SUBSTANTIVU
SIN.
Ema ne’ebé toka akordeaun. S I N . t o k a d ó r akordeaun, maktokakakordeaun
1 . Ajudante misa
Hahalok hatán malu, dehan nune’e kona-ba buat ruma. SIN. lia-kotun EZ. Iha akordu ida entre Timór no Indonézia kona-ba fronteira .
SUBSTANTIVU
nian. 2. Orden menór iha ritu romanu tradisionál, ne’ebé seminarista simu molok sai subdiákonu.
akríliku
14
(Ne’ebé halo hosi) fulun sintétiku ka artifisiál ida ne’ebé bele troka bibi-fulun hodi halo faru-manas nst.
Ema ne’ebé akuza. SIN. makduuk
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
SUBSTANTIVU
akuzadu ~ akuzada f. (Ema) ne’ebé hetan akuzasaun ka duun. SIN. ema duun akuzasaun SUBSTANTIVU; SIN. duun
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
akrobasia Jogu jinástiku oioin ne’ebé ema sira halo iha sirku laran hodi habosok públiku. akrobátiku ~ akrobátika f.
SUBSTANTIVU
akuzatóriu ~ akuzatória f. Ne’ebé makduuk
ADJETIVU
ADJETIVU
akrobata Ema ne’ebé halo akrobasia.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
SIN.
alarme
ida
1. Sinál atu fó-hatene katak perigu ruma besik mai ona. SIN. tuhin E Z . Ohin loron iha alarme eletróniku oin barak. 2. Laran-ta’uk ka nakdedar kona-ba perigu ruma. alarma SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
akuáriu Tanke halo hosi vidru hodi rai ikan sira, liuliu ikan furak sira ne’ebé ema gosta hateke bá.
SUBSTANTIVU
akumulasaun Hahalok habou nian. SIN. habou
SUBSTANTIVU
alarmante Ne’ebé halo ita laranta’uk ka nakdedar kona-ba perigu ruma.
ADJETIVU
akupuntura Babalik ka tratamentu médiku iha ne’ebé ema kura moras hodi hatama daun mihis uitoan ba pasiente nia kulit. EZ. Lalika ta’uk akupuntura, tanba babalik ne’e moras-laek.
SUBSTANTIVU
Alas (rai-) Vila no subdistritu iha tasi-mane, ne’ebé pertense ba distritu Same nian.
SUBSTANTIVU
albanés ~ albaneza f.
akupunturista
Rai-Albánia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Albánia. 2. (lia-albanés) Dalen raiAlbánia no rai-Kozovu nian. ADJETIVU
Ema ne’ebé halo akunpuntura.
SUBSTANTIVU
akústika Estrutura kuartu ida nian, ne’ebé bele haboot ka haki’ik son sira ne’ebé ita rona iha laran.
SUBSTANTIVU
Albánia (rai-) SUBSTANTIVU Rain
no etadu ki’ik iha Europa Lorosa’e.
albinu ~ albina f.
akústiku ~ akústika f. ADJETIVU
akuza.
Ema ne’ebé moris kedas ho kulit mutin no matanfuan mean, nu’udar defeitu jenétiku. S I N . rai-na’in (kolokializmu) albinizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Kona-ba son ka rona.
akuza Dehan, lahó prova metin, katak ema ida halo sala ka hahalok aat ruma. SIN. duu
VERBU
akuzadór ~ akuzadora f.
albumina
15
2. (lia-alemaun) Dalen raiAlemaña nian, ne’ebé lian ofisiál mós iha rai-Áustria, raiSuisa no rai-Luxemburgu.
Parte mutin iha mantolun nia laran. SIN. mantolun-mutin
SUBSTANTIVU
albun
alerjia
Livru boot ida atu tau fotografia, selus ka rekorte sira ne’ebé ita hakarak rai.
SUBSTANTIVU
Reasaun aat ka moras ne’ebé mosu kedas bainhira ita han ai-hán ruma, horon aifunan balu, ka bainhira balada ka insetu ruma tata ita. alérjiku ~ alérjika f.
SUBSTANTIVU
alega Duu ka akuza lahó prova metin ida. SIN. haduu alegasaun SUBSTANTIVU; SIN. haduun
VERBU
ADJETIVU
alfabetiza
alegoria
Hanorin atu lee no hakerek. alfabetizasaun SUBSTANTIVU; SIN. literasia
VERBU
Istória ida iha ne’ebé personajen no mamosuk sira reprezenta ema no faktu sira ne’ebé hakerek-na’in hakarak subar. alegóriku ~ alegórika f.
SUBSTANTIVU
alfabetizadu ~ alfabetizada f. Ne’ebé aprende tiha ona lee no hakerek.
ADJETIVU
ADJETIVU
alfabetu
alegre
Letra ka sinál-hakerek sira ne’ebé ema uza hodi hakerek dalen ida. SIN. abesé E Z . Labarik sira hatene ona alfabetu hosi letra A to’o Z. alfabétiku ~ alfabétika f.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé rame tan solok ka satisfasaun ruma. alegria SUBSTANTIVU EZ. Iha alegria bainhira ema hotu rona katak Timór hetan nia independénsia.
ADJETIVU
ADJETIVU
alfaiate
aleijadu ~ aleijada f.
Ema-mane ne’ebé manán moris ho suku roupa ba ema sira hatais. SIN. badainfaru, badain-suku
SUBSTANTIVU
Ne’ebé iha defeitu fíziku ruma hanesan matan-aat, liman-kle’uk ka ain-kude’ik, liuliu hori ki’ik kedas. SIN. burun aleijaun SUBSTANTIVU; SIN. baburun
ADJETIVU
alfándega Repartisaun fiskál governu nian iha ponte-kais ka aeroportu nian ne’ebé fihir sasán sira ne’ebé ema sira hatama ba rain ida hodi fa’an. alfandegáriu ~ alfandegária f.
SUBSTANTIVU
aleluia Kantu litúrjiku ida ne’ebé katak “Hahi’i Na’i Maromak bá”.
SUBSTANTIVU
Alemaña (rai-)
ADJETIVU
Rain no estadu boot iha Europa Klarak.
alfase
SUBSTANTIVU
Modo-tahan ida ne’ebé uza liuliu halo salada.
SUBSTANTIVU
alemaun Rai-Alemaña nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Alemaña.
alfazema
ADJETIVU
16
álibi
Ai-horis ida ne’ebé fó funan kór-violeta no morin tebetebes. Iha mina-morin oioin halo hosi alfazema-funan. alfazema-funan. NARAN BOTÁNIKU: Lavandula
SUBSTANTIVU
1. Prova metin katak ema ida ne’ebé tribunál akuza hela iha fatin seluk ho fatin iha ne’ebé krime ne’e akontese. 2. Justifikasaun ka pretestu ne’ebé halakon ema nia sala.
SUBSTANTIVU
alferes Postu ida iha ezérsitu, ne’ebé uluk-ba tenente no tuir aspirante.
SUBSTANTIVU
alikate Instrumentu ki’ik ida ho hasan metál no kaer-fatin rua ne’ebé serve ba kaer metin besi ruma, liuliu pregu ne’ebé ita atu fokit sai. SIN. besi-habit
SUBSTANTIVU
alfinete Arame-oan ida silu kle’uk ho tilun atu haka’it metin faru liuliu kabaia, bainhira hakarak sai ba fatin ruma.
SUBSTANTIVU
alimentu Ai-fuan, modo ka na’an ne’ebe ema no balada sira bele han, ne’ebé sira-nia isin presiza atubele moris badadaun no hetan saúde. SIN. ai-han, hahán alimentár ADJETIVU
NARAN
alfinete-kabesa mós alfineteulun Daun ki’ik ida ho pontu iha rohan ida ba ema kaer.
SUBSTANTIVU
algarizmu
alin (alin-mane ~ alin-feto)
Sinál ida-idak ne’ebé reprezenta númeru sira. SIN. numerál E Z . Númeru 36 hakerek ho algarizmu 3 no 6.
SUBSTANTIVU
Oan ida-ne’ebé moris tuir nia maun ka biin.
SUBSTANTIVU
aliñava Suku hamutuk lailais no ladún metin. SIN. soor aliñavu SUBSTANTIVU
VERBU
algodaun 1. Ai-horis ida ne’ebé fó fuan ho rahun mahar no mamar tebes iha laran, hanesan ai-lele. SIN. kabas 2. Lahan halo hosi kabas-rahun
SUBSTANTIVU
áljebra Matemátika sanak ida ne’ebé uza letra no símbolu sira hodi hato’o kuantidade sira no fafutuk oioin iha kuantidade sira-ne’e. aljébriku ~ aljébrika ADJETIVU
NARAN
aliadu ~ aliada f. Ema ne’ebé hamutuk ho ita iha aliansa, tratadu, futu-lia ka paktu. SIN. laka EZ . Iha Funu Mundiál Daruak raiItália no rai-Alemaña maka rai Japaun nia aliadu sira. sira.
ADJETIVU
aljema Argola metálika ne’ebé uza ba futu ema nia liman bainhira polísia prende tiha nia no atu lori ba kadeia. SIN. taruku
SUBSTANTIVU
aliansa 1. Lalibur ka uniaun entre ema, klibur ka partidu rua ka liu. SIN. moruk 2. Kadeli kaben nian.
SUBSTANTIVU
alkansa Konsege to’o ba (fatin ka hahirak ida).
VERBU
17
alkanse
alkolizmu
SUBSTANTIVU
Abuzu hemu tuamanas demais to’o la bele para ona, kondisaun ida ne’ebé kleur-kleur estraga ema nia saúde hodi hamosu moras oioin.
alkaparra
SUBSTANTIVU
Ai-horis ida ne’ebé fó fuan ki’ikoan no meer hanesan azeitona, ne’ebé serve atu halo budu ka tempra hahán, liuliu na’an tunu.
SUBSTANTIVU
Alkoraun
alkari
SUBSTANTIVU
Kulit mate iha ema nia ulun-kulit ne’ebé nakloke iha fuuk laran no halo ulun katar. SIN. kaspa, kohu
SUBSTANTIVU
Livru santu Izlaun
nian.
alkuña Naran ne’ebé ita tau ba ema ida tanba buat kómiku ruma ne’ebé ema ne’e halo ka akontese ba nia; naran hodi goza ema ne’e. SIN. naran-ki’ik, naran-ruak, naran-sa’e EZ. Fó alkuña hanesan ‘mautuuk’, ‘regadór’, ‘nehan-elefante’ ba itania maluk sira ladún furak.
SUBSTANTIVU
alkatraun Been kantál metan ida, iis maka’as, halo husi matéria orgánika, hanesan ai, ahi-anar no mina-rai, ne’ebé uza hodi halo lurón kabeer no metin. E Z . Ho loro-manas, alkatraun nabeen tiha iha estrada leten.
SUBSTANTIVU
almirante Ulun-boot mariñafunu nian, ne’ebé ukun nasaun nia armada ka ró-lubun tomak.
alkatroa
SUBSTANTIVU
Nahe alkatraun iha lurón. alkatruadu ~ alkatruada f.
VERBU
almóndega
ADJETIVU
Bola halo hosi na’anrahun, tempra ho liis ka aimanas, no taka ho prepara ho manu-tolun, fariña, paun tunu nia rahun nst. SIN. na’an-kabuar
alkaxofra
SUBSTANTIVU
Modo espésie ida ho tahan tarak no isin mamar.
SUBSTANTIVU
alkol 1. Líkidu kór-laek no sunu-belek iha tua no serveja nia laran ne’ebé ema uza nu’udar kombustivel selae atu hamoos. Alkol ne’e oho mikróbiu barak, no mós bele halo ema lanu. 2. Hemun lanuk.
SUBSTANTIVU
almosa Han almosu, han loronsorin.
VERBU
almosu Hahán meiudia nian. SIN. han-meiudia E Z . Almosu prontu ona: mai ita han!
SUBSTANTIVU
alkóliku ~ alkólika f. 1. Alkol nian. SIN. lanuk 2. Ne’ebé iha alkol. SIN. lanuk SUBSTANTIVU Ema ne’ebé toman hemu tua-manas demais to’o la bele para ona. SIN. lanu-teen, maklanuk
aloja
ADJETIVU
Fó kuartu no toba-fatin ba bainaka iha ita-nia uma ka iha otél. alojamentu SUBSTANTIVU
VERBU
Alor (rai-)
18
Tau altofalante iha Igreja laran atu aumenta padre sira-nia lian atu sarani sira bele rona moos ka rona di’ak liután.
Rai-kotun indonéziu ida iha Ataúru nia rohan loromonu. SIN. rai-Mouru, raiOmbai EZ . Hosi Likisá no Maubara ita bele haree momoos rai-Alor nia raat.
SUBSTANTIVU
EZ.
altitude Foho ka aviaun nakfati aas hira loos hosi rai.
SUBSTANTIVU
alorense
altruista
Rai-Alor nian. SUBSTANTIVU Ema Alor. ADJETIVU
(Ema) ne’ebé fó an ba tulun ema altruizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
Alpes (Fohor-) Foho-kadoek aas iha Europa klarak-loromonu, nakfati iha rai-Suísa, Áustria, Eslovénia, Alemaña, Fransa no Itália Norte. alpinu ~ alpina f. ADJETIVU
NARAN
altura 1. Buat, animál ka ema nia aas hosi hun ba to’o tutun. 2. Dadook ka distánsia hosi rai ba to’o leten. EZ. Ita-nia altura kala metru ida ho balu ba leten. 3. Períodu tempu nian. SIN. otas E Z . Iha altura ne’ebá, ha’u sei ki’ik.
SUBSTANTIVU
alta (Pasiente) sai hosi ospitál. LIAFUAN-SORUN: baixa
VERBU/SUBSTANTIVU
altár Meza oin ida ka fatin aas iha ne’ebé amlulik hasa’e sakrifísiu ba Maromak.
SUBSTANTIVU
alu mós alun Ai ka instrumentu badak hanesan kanuru ne’ebé ita kaer hodi fai batar, hare ka akar. EZ. Feto na’in-rua kaer alu hodi fai akar .
SUBSTANTIVU
altarmór mós altár-boot Altár mahuluk iha uma-kreda laran.
SUBSTANTIVU
alterna Troka malu. SIN. hakseluk malu alternánsia SUBSTANTIVU
VERBU
aluga 1. Fó buat ida, n.e. uma ka karreta, ba ema ida ne’ebé selu ita, ba tempu determinadu de’it. E Z . Ha’u aluga karreta ba Lospalos selu dolar limanulu bámai. 2. Simu buat ida, n.e. uma ka karreta, hosi ema ida ne’ebé ita selu, ba tempu determinadu de’it. alugér SUBSTANTIVU
VERBU
alternativa Buat ida ne’ebé ita bele hili ka halo envezde buat seluk ruma. E Z . Iha mundu ne’e ita iha alternativa rua de’it, maka moris ka mate. alternativu ~ alternativa f.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
altifalante Aparellu ne’ebé muda lian sira sai boot nu’udar ita haree iha rádiu ka gravadór.
alumíniu
SUBSTANTIVU
Metál ida ho kór hanesan osan-mutin, ladún
SUBSTANTIVU
19
todan, mamar no di’ak atu halori manas no eletrisidade.
Ema-mane otas-boot ne’ebé bele hahoris oan. LIAFUAN-SORUN: inan
SUBSTANTIVU
alun: haree alu alunu ~ aluna f.
aman-boot SUBSTANTIVU
1 . Estudante iha eskola primária ka sekundária. SIN. eskolante 2. Estudante privadu.
SUBSTANTIVU
Ita-nia aman nia
maun boot.
aman-haki’ak Ema-mane ne’ebé foti ema seluk nia oan ba hakiak, halo hanesan nia oan.
SUBSTANTIVU
alusinasaun Buat foun hanesan mehi ne’ebé ema haree-hetan tanba moras hela ka foin hemu droga maka’as ruma.
SUBSTANTIVU
aman-klaran Aman nia maun ida klaran nian be tuir kedas maun boot.
SUBSTANTIVU
alva
amante
Paramentu naruk hanesan batina mutin ida ne’ebé amlulik hatais iha kazula okos bainhira atu reza misa. Iha parókia balu ajudante sira hatais alva envezde batina ho sobrepelís.
SUBSTANTIVU
1.Feto ida ne’ebé mane ida hadomi no hala’o relasaun seksuál ho nian, maibé la’ós nia feen. SIN. fetonona, kamarua, feto-kait 2. Mane ida ne’ebé feto ida hadomi no hala’o relasaun seksuál ho nia, maibé la’ós nia la’en.
SUBSTANTIVU
alvu 1. Fatin loloos ne’ebé ita hakarak kona bainhira sinar ka halo pontaria molok tiru. SIN. kona-fatin 2. Situasaun ida-ne’ebé ita hakarak to’o bá, ka buat idane’ebé ita hakarak hetan. SIN. objetivu, kasinar, meta
SUBSTANTIVU
amantizada Tempu hamutuk ho ema ida ne’ebé ita hadomi maibé la’ós ita-nia kaben.
SUBSTANTIVU
amarelu ~ amarela f. Kór loro-matan nian, entre mutin no mean. SIN. kinur
ADJETIVU
amá
amáriku (lia-)
Títulu ne’ebé ema fó ba nia inan. SIN. main, mamain, mamá
SUBSTANTIVU
Dalen semítiku ida ne’ebé soi estatu ofisiál iha raiEtiópia.
SUBSTANTIVU
amadór ~ amadora
Amazonas (Mota-)
(Ema) ne’ebé gosta tebetebes desportu ka arte ruma maibé la’ós ema profisionál. amadorizmu SUBSTANTIVU amadorístiku ~ amadorístika f.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
Mota boot, naruk no luan tebetebes iha rai-Brazíl.
SUBSTANTIVU
ambienta Tau ka hatuur asaun istória ka filme nian iha fatin ruma. E Z . Filme foun ne’e Amerikanu sira nak halo, maibé ambienta iha rai-Xina.
VERBU
ADJETIVU
aman
20
ambientalista
Ambon (rai-)
Ema ne’ebé matenek ambiente naturál ka meiuambiente.
Illa ki’ik ida besik raiSeran iha zona Molukas, ne’ebé ohin loron Indonézia mak ukun. Iha otas molok Portugés sira tama, ema Ambon barak mai horik iha raiTimór, no lia-tetun soi liafuan ambonés barak, n.e. a b a n , meti, meda, nehan, kelen, tudik, osan, kamarua.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ambiente 1. Buat hotu-hotu ne’ebé hale’u ita, iha sosiedade ka natureza. 2. Lale’uk ka sirkunstánsia sira iha ita-nia sorin-sorin. S I N . atmosfera 2. Buat sira natureza nian ne’ebé hale’u ema ka balada sira, sira-nia horik fatin naturál. 3. Rain ida nia rikusoin naturál tomak: bee, ai-horis, balada nst. SIN. meiu-ambiente ambientál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ambonés ~ amboneza f. Rai-Ambon nian. SUBSTANTIVU Ema Ambon. ADJETIVU
ambulánsia Karreta boot ne’ebé lori ema moras sira ba ospitál, baibain halai maka’as loos ho sirene iha leten ne’ebé halo tarutu. EZ. Ambulánsia lori moras ida mai hosi Aileu.
SUBSTANTIVU
ambíguu ~ ambígua Ne’ebé iha sentidu rua ka liu; ne’ebé susar atu hatene nia arti loos. SIN. arti-ruak E Z . Tan resposta ne’e ambíguu, ami la hatene se ema dehan dehan lia-loos ka lae. ambiguidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ambulatóriu Salaun boot iha ne’ebé ema moras sira hein atu baixa iha ospitál selae atu simu tratamentu ida.
SUBSTANTIVU
ambisiozu ~ ambisioza f.
ameasa
1 . (Ema) ne’ebé hakarak loos hetan buat ruma ne’ebé nia la soi ka seidauk konsege hetan. 2. (Ema) ne’ebé kaan no buka rikusoin ka podér atubele sai forte liu ema seluseluk. SIN. matan-karak EZ . Buatamak ne’e ambisiozu toos: nia hakarak buat hotu, maibé ikusmai la hetan buat ida. ambisaun SUBSTANTIVU E Z . Ana nia ambisaun atu sai mestra.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Promete halo aat ruma, objetivu atu hata’uk. SIN. tatera. EZ. Ha’u ameasa asu si’ak ne’ebá ho ai ida.
VERBU
ameixa Ai-ameixieira nia fuan, ne’ebé kabuar ho kulit kórroxu, been barak no musan boot iha laran.
SUBSTANTIVU
améndua Ai-amendueira nia musan han-belek, ne’ebé ema uza hodi halo dose no rebusadu oioin. S I N . kalesi malae
SUBSTANTIVU
ambispu mós amu-bispu Amu-Papa nia saseluk iha dioseze ida; mahukun kreda rejionál nian. SIN. bispu
SUBSTANTIVU
Amérika (rai-)
21
1. Kontinente boboot ne’ebé nakdahe ba zona luan tolu: Amérika Norte, Amérika Klarak no Amérika Súl. 2. (arti populár) Estadu Naklibur Sira Amérika Nian.
amígdala
SUBSTANTIVU
Kafu’ak mamar rua iha ema nia kakorok laran, nakfati loloos iha tatolan nia kraik.
SUBSTANTIVU
amigdalite
amerikaniza
SUBSTANTIVU
Halo sai amerikanu. amerikanizadu ~ amerikanizada f. ADJETIVU amerikanizasaun SUBSTANTIVU
VERBU
Moras amígdala nian.
amigu ~ amiga f. Ema ida ne’ebé ita gosta, baibain koñese kleur ona, no haree malu didi’ak. SIN. belun
SUBSTANTIVU
amerikanu ~ amerikana f. 1. (Ema) hosi kontinente Amérika (Norte, Klarak ka Súl nian). 2. (Ema) hosi Estadu Naklibur Sira Amérika Nian.
ami-nia
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
PRONOME MAKSOIK
Ne’ebé ami mak
soi.
ami-nian Ne’ebé ami mak soi. Maklalin ka variante ne’e hanesan ho ami-nia, maibé tuir substantivu ida-ne’ebé nia refere bá. E Z . Ami la hatene sira-nia lian; ami hatene ami-nian de’it.
PRONOME MAKSOIK
ami Ha’u ho nia; ha’u ho sira (forma eskluziva: la inklui ó). EZ . Ha’u bá Baukau ho Maubais. Ami sa’e autokarru mutin hamutuk.
PRONOME EMAK
amistozu ~ amistoza f.
amiantu
(Hahalok ka atitude) hanesan amigu ka belun nian. SIN. beluk
ADJETIVU
Materiál malahuk ida ne’ebé serve atu halo buat oioin be satan manas, liuliu didin-tahan ba uma. SIN. azbestu
SUBSTANTIVU
amizade Kondisaun sai ema nia belun. SIN. babeluk
SUBSTANTIVU
ami-ata
amlulik mós amu-lulik
Forma haraik-an hosi ami, ne’ebé ema emprega bainhira hasa’e lia ba ema boot ruma, no mós bainhira reza.
PRONOME EMAK
Mane ida ne’ebé hala’o kultu relijiozu no hanorin kona-ba Maromak. SIN. na’i-lulik, padre
SUBSTANTIVU
amiba
amnézia
Organizmu ka buatmoris melek ka ki’ikoan liu hotu, sélula ida de’it ne’ebé fahe an.
SUBSTANTIVU
Moras haluha buat hotu-hotu, liuliu tan trauma ka xoke ruma. amnéziku ~ amnézika f.
SUBSTANTIVU
amigavel
ADJETIVU
(Ema ne’ebé halo an) hanesan amigu ka belun. SIN. beluk
ADJETIVU
amnistia Perdua jerál ka kasu sala ba ema ida ka ema-lubun
SUBSTANTIVU
22
ida ne’ebé tribunál ida kondena tiha ona.
an Liafuan ida ne’ebé refere ba ema rasik ida be ko’alia ka hakerek, selae ba hahalok ida ne’ebé kona nia de’it. EZ. Nia ko’alia ba nia an duni ; Sira fase an ho bee no sabaun.
PRONOME
amónia 1. Gás kór-laek ida ho iis maka’as tebetebes. 2. (amónia-been) Solusaun ida halo hosi amónia no bee, ne’ebé ema uza nu’udar buathamoos.
SUBSTANTIVU
MALENOK
analfabetu ~ analfabeta f.
amór
1 . (Ema) ne’ebé seidauk hatene lee no hakerek. 2. Ema ne’ebé seidauk hetan edukasaun formál. analfabetizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
1. Sentimentu di’ak, mamar no furak ba ema ruma, baibain ema seksu sorun nian. SIN. domin 2. Títulu kariñozu ne’ebé ema fó ba nia feen, la’en ka amante.
SUBSTANTIVU
analista
amostra
Ema ne’ebé analiza ka baibain halo análize.
SUBSTANTIVU
1. Ezemplu ida de’it hosi buat ida ne’ebé iha barak, liuliu objetu ida ne’ebé ita bele sosa. 2. Banati ba suku hatais. EZ. Ho amostra feto sira bele suku renda sai loos hanesan de’it.
SUBSTANTIVU
analiza Haree didi’ak substánsia, hakerek ka situasaun ida, hodi lehat ka ezamina no aspetu oioin atubele hatene nia estrutura oinsá loos. E Z . Médiku sira analiza pasiente nia raan uluk hodi haree moras ne’e saida. análize SUBSTANTIVU
VERBU
ampere Unidade ka kahidak báziku ba sasulik nia kbiit.
SUBSTANTIVU
amplifikadór Aparellu ida hodi aumenta ema nia lian halo boot ka maka’as.
analjéziku ~ analjézika f.
SUBSTANTIVU
(Ai-moruk) ne’ebé halakon moras.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
ampola
ananás mós ai-nanás
Lampu oin ida ho forma kabuar ka teluk, halo hosi vidru mihis, ne’ebé ita liga ba elétriku-fatin atu fó naroman.
SUBSTANTIVU
Ai-fuan ida ho kulit no tahan tarak ne’ebé nia isin morin no been barak. SIN. boramalae
SUBSTANTIVU
analojia Tanesan ka komparasaun ida ne’ebé hatudu katak buat rua hanesan malu tanba aspetu ka karakterístika karakterístika partikulár ruma. análogu ~ análoga f.
SUBSTANTIVU
amu 1.Ema ida ne’ebé ema seluk nia patraun ka xefe. SIN. na’in, patraun 2. Títulu haraik-an ne’ebé ita fó ba patraun, xefe ka amlulik.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
amu-lulik: haree amlulik 23
anar
andár
Ai nia rohan ne’ebé hela bainhira ahi han tiha ona no bele uza nu’udar ahi-tunu hodi lalar na’an selae atu estrika.
Uma aas nia he’in ka nivel ida. SIN. klabis
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Andes (Fohor-) Foho-kadoek aas tebetebes ne’ebé tuir kontinente Amérika Súl nia raat loromonu.
SUBSTANTIVU
anarkia Estadu ka kondisaun bainhira ukun ka governu la iha. anárkiku ~ anárkika f.
SUBSTANTIVU
andór Ai-kabelak boot ida ne’ebé mane na’in-haat ka liu lori iha prosisaun, ho estátua ida iha leten.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
anarkista Ema ida ne’ebé hali’is ba anarkia, ka hamosu anarkia, mós nu’udar objetivu polítiku.
SUBSTANTIVU
Andorra (rai-) Rain no estadu ki’ikoan ida iha Fohor-Pireneus, entre rai-Fransa no rai-España, ho populasaun ida ne’ebé ko’alia katalaun.
SUBSTANTIVU
anatomia (Siénsia kona-ba) estrutura isin nian. anatómiku ~ anatómika f.
SUBSTANTIVU
andorranu ~ andorrana f.
ADJETIVU
Rai-Andorra nian. SUBSTANTIVU Ema Andorras. ADJETIVU
anauk (Hahalok) hakona inus ho inus hodi hatudu domin ka afeisaun.
VERBU/
SUBSTANTIVU
anedota Haktuir badak ida kona-ba mamosuk kómiku ka interesante ida. anedótiku ~ anedótika f.
SUBSTANTIVU
anaun Ema ida ne’ebé moris mai badak-oan no la bele naboot ba estatura normál tan defeitu jenétiku. SIN. mautuuk (m.), buituuk (f.) EZ. Mestra fó kastigu ba alunu sira ne’ebé goza labarik anaun ne’e.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
aneksa 1. Hatutan dokumentu ka fixeiru ida ba surat ka lia-tatoli. 2. (Nasaun ida) hadau nasaun seluk nia territóriu. aneksasaun SUBSTANTIVU
VERBU
anaunserke Se la ...seidauk karik; se seidauk ... karik. E Z . Ha’u sei selu konta ne’e anaunserke ó selu tiha ona.
KONJUNSAUN
anemia Moras kuran raan, ka raan menus hodi fó sinál isin kinur hotu. SIN. raan-mukit anémiku ~ anémika f.
SUBSTANTIVU
andaime mós aldame Hariin ka estrutura ne’ebé ema harii iha uma nia oin atubele sa’e ba leten hodi halo knaar ruma, n.e. halo didin, hadi’a uma-kakuluk, ka hamoos janela.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
anestezia mós anestéziku Ai-moruk ida ne’ebé uza hodi sona ita-nia isin halo matek, halakon moras ka
SUBSTANTIVU
24
la sente moras operasaun.
durante
Ódiu ba hakribin ba kultura anglosaksónika ka dalen inglés.
SUBSTANTIVU
anfíbiu ~ anfíbia f.
anglófobu ~ anglófoba f.
(Kona-ba) animál ida ne’ebé moris iha rai no iha bee hotu, hanesan manduku.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
ADJETIVU Kona-ba
anglofobia. SUBSTANTIVU/ADJETIVU Ema ne’ebé kona anglofobia.
Angila (rai-)
anglomania
Rai-kotun no estadu ki’ikoan iha iha Tasi-Antillas.
Gostu ka domin ezajeradu ba kultura anglosaksónika ka dalen inglés.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
angilanu ~ angilana f.
anglómanu ~ anglómana f.
Rai-Angila nian. SUBSTANTIVU Ema Angila. ADJETIVU
ADJETIVU Kona-ba
anglomania. ida SUBSTANTIVU/ADJETIVU Ema ne’ebé kona anglofilia.
anglikanu ~ anglikana f. (Kona-ba) kreda protestante ne’ebé relijiaun ofisiál rai-Inglaterra no Reinu Naklibur nian. Iha mós anglikanu barak iha raiAustrália, Zelándia Foun, Áfrika Súl, Kanadá no Estadu Naklibur Sira. anglikanizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
anglosaksóniku anglosaksónika f.
1 . (Kona-ba) ema ne’ebé ko’alia inglés nu’udar nia dalen-inan. 2. (Kona-ba) membru hosi povu jermániku kulit-mutin ne’ebé lori lia-inglés ba raiInglaterra hosi rai-Dinamarka no rai-Alemaña norte iha sékulu dalimak liuhosi Kristu.
Halo atu sai inglés, ka hanesan povu inglés ka nia lian. anglisizadu ~ anglisizada f.
VERBU
Angola (rai-) Rain no estadu ida iha tasi-mane Áfrika nian, besik Tasi-Boot Atlántiku. Uluk provínsia tasi-balun raiPortugál nian.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU SUBSTANTIVU
anglisizmu Liafuan ka espresaun lia-inglés nian ne’ebé tama ba dalen seluk.
SUBSTANTIVU
angolanu ~ angolana f. Rai-Angola nian. SUBSTANTIVU Ema Angola. ADJETIVU
anglofilia
anima
Gostu ka domin boot ba kultura anglosaksónika ka dalen inglés.
SUBSTANTIVU
Fó aten-barani, vontade ka motivasaun ba ema ruma. SIN. enkoraja E Z . Treinadór hatene anima nia jogadór joga dór sira atubele atub ele joga di’ak di’a k liután ; Múzika ne’e anima ema barak hodi halo sira dansa lapara. ánimu SUBSTANTIVU 2. Hamoris, haburas.
VERBU
anglófilu ~ anglófila f. anglofilia. SUBSTANTIVU/ADJETIVU Ema ne’ebé kona anglofilia.
~
SUBSTANTIVU/ADJETIVU.
anglisiza
anglisizasaun
ida
ADJETIVU Kona-ba
ida
anglofobia
25
3. Halo atu sai hanesan ema ka balada moris. EZ. Filme ne’e anima ai-fuan sira, halo sira ko’alia hanesan ita ema. animadu ~ animada f.
hotu, kafu’ak ne’e katak aninfuik maka kona.
anin-hirin SUBSTANTIVU
Anin kmaan ida.
ADJETIVU
anin-laek
animasaun SUBSTANTIVU
Iha ne’ebé anin la huu. SUBSTANTIVU Tempu hakmatek ka kalma; anin la iha. ADJETIVU
animál Kriatura ka buatmoris ne’ebé barakliu soi ain haat no la bele hanoin ka ko’alia hanesan ema maibé uza instintu atubele hatene saida mak di’ak no saida mak aat. SIN. balada ADJETIVU 1. Balada nian, kona-ba balada. 2. Ne’ebé la’ós ai-horis ka buat moris-laek hanesan fatuk; kona-ba ema ka balada.
SUBSTANTIVU
anin-teen Balada tasik hosi família selenteradu sira-nian, ho isin mamar, tentákulu naruk ne’ebé moruk no bele tata. Anin-teen sira baibain namlele iha bee leten.
SUBSTANTIVU
anís Musan ida ne’ebé ema uza atu hamorin dose no hemun oioin.
SUBSTANTIVU
anin
aniversáriu
1. Elementu ne’ebé huu ai, du’ut no bee halo sira nakdoko; ár maka’as ne’ebé ita sente maibé la bele kaer ka haree-hetan. 2. Iis ne’ebé ema no balada sira respira. SIN. ár
SUBSTANTIVU
ka 1. F e s t a selebrasaun tinan-tinan nian hodi hanoin fali mamosuk ruma, n.e. loron moris ka mate nian. 2. Loron halo-tinan.
SUBSTANTIVU
Ánjelus
anin-boot
Orasaun ida ho avemaria sia ne’ebé sarani katóliku sira reza iha dadeer, meiudia no rai-nakaras hodi hanoin fali Kristu Nia enkarnasaun.
SUBSTANTIVU
Anin ne’ebé huu maka’as hodi halo ai-hun sira mós tohar, batar sira latan ka toba ba rai.
SUBSTANTIVU
anin-dadurus Anin fuik ne’ebé nakdulas no ita bele hareehetan tanba foti rai-rahun barak.
SUBSTANTIVU
anju Klamar ida ne’ebé haree-labelek, isin-laek no soi kbiit boot, ne’ebé Maromak kria atubele serbí Nia no tulun ita ema. EZ. Anju ida maka mai fó-hatene ba Maria katak nia atu sai Jezús nia inan. anjéliku ~ anjélika f.
SUBSTANTIVU
anin-fuik 1 . Anin boot no maka’as lahalimar ne’ebé bele estraga ai-hun, uma no ró. SIN. tufaun 2. Anin ne’ebé baibain de’it maibé halo ita-nia isin bubu
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
26
anju-mahein
anota
Anju ida-ne’ebé Maromak fó ba ema ida-idak atu hein nia no hasai nia hosi perigu espirituál no fíziku oioin.
Halo nota (iha livru laran) anotasaun SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
VERBU
ansi Hakarak loos atu bá lailais ka mai lailais. SIN. hobok EZ . Ha’u hein ansi loos oras atu bele hahú fali vida foun iha Dili.
SUBSTANTIVU
anju-oan 1. Anju ki’ik ida. 2. Kosok-oan ida ne’ebé mate.
SUBSTANTIVU
ankor mós ánkora
antagonizmu
Besi todan ida ho tali rohan ida kesi ba nia no rohan seluk fali kesi ba ró, besi ne’ebé ema hamonu ba tasikidun hodi kaer netik ró atu labele bá-mai. SIN. fatuk-saun
Hanoin aat ka hali’is ba funu entre ema na’in-rua.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Antártida (rai-) Kontinente malirin tebetebes iha Polu Súl, ne’ebé taka nafatin ho jelu no ema ida la bele horik bá.
SUBSTANTIVU
anó SUBSTANTIVU
antártiku ~ antártika f.
Títulu hodi hasé
Rai-Antártida nian. SUBSTANTIVU Ema Antártida. Tasi-Boot Antártiku, tasi idane’ebé hale’u rai-Antártida. ADJETIVU
mane-oan.
anoi SUBSTANTIVU
Títulu hodi hasé feto-
oan.
antena
anomalia
Lolon elétriku naruk ida ne’ebé uza atu kaer laloron rádiu ka televizaun nian.
SUBSTANTIVU
Hahalok ka situasaun ida ne’ebé la tuir ka kontra regra sira baibain nian. anómalu ~ anómala f.
SUBSTANTIVU
antes Iha tempu liu tiha ona; nanis kedas. SIN. uluk KONJUNSAUN Liafuan ida ne’ebé haktemik tempu bainhira buat ruma seidauk mosu. SIN. molok, antezde EZ. Sira prepara jantár ne’e antes ami to’o. ADVÉRBIU
ADJETIVU
anónimu ~ anónima f. 1. (Ema) ne’ebé la fó nia naran. 2. (Ema) ne’ebé ita la hatene nia naran, liuliu autór. anonimatu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
anoreksia
antianti
Moras ida ne’ebé halakon ema nia apetite ka kaan atu han. anoréksiku ~ anoréksika f.
Brinku naruk ne’ebé feto sira tara iha tilun-tahan.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
antibiótiku ~ antibiótika f. Ne’ebé hatau netik mikro-organizmu atubele dezenvolve. (antibiótiku) S U B S T A N T I V U Substánsia kímika ka ai-moruk ADJETIVU/SUBSTANTIVU
ADJETIVU
anormál Ne’ebé la’ós normál. LIAFUAN-SORUN: normál anormalidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
27
ne’ebé hatau netik mikroorganizmu atubele EZ. Penisilina ne’e antibiótiku ida forte tebetebes.
SUBSTANTIVU
Antillas (rai-) Nusa-lubun boot iha Amérika Klarak nia sorin lorosa’e, nakfahe ba NusarAntillas Boot no Nusar-Antillas Ki’ik. Zona ne’e Tasi-Antillas (Tasi Karaíba) mak hale’u.
SUBSTANTIVU
antídotu Ai-moruk ida ne’ebé iha kbiit atu halakon venenu nia efeitu aat. SIN. ai-sorun
SUBSTANTIVU
antífona
antílope (rusa-)
Versíkulu ida ne’ebé sarani sira sani ka hananu uluk-ba salmu ida-idak hosi reza Ofísiu Divinu.
Rusa espésie ida ne’ebé horik iha rai-Áfrika.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
antipatia Laran-aat ne’ebé ita sente ba buat ka ema ne’ebé ita la gosta.
SUBSTANTIVU
antigu ~ antiga f. 1 . Ne’ebé nia otas tuan tebetebes. 2. Ne’ebé moris ka eziste tinan barabarak liubá, no ohin ita la hetan ona. SIN. lakin
ADJETIVU
antipátiku ~ antipátika f. (Ema ka buat) ne’ebé ita la gosta tanba laran-aat, lokoan ka xatu.
ADJETIVU
Antígua (rai-)
antisemita
Rai-kotun no estadu ki’ikoan iha iha Tasi-Antillas.
SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé hakribi Judeu sira. antisemitizmu SUBSTANTIVU
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
antiguanu ~ antiguana f. Rai-Antígua nian. SUBSTANTIVU Ema Antígua. ADJETIVU
antiséptiku ~ antiséptika f. Ne’ebé oho mikróbiu sira ne’ebé bele halo ema moras no hanetik sira-nia naburas. SUBSTANTIVU (antiséptiku) Líkidu ka ai-moruk ne’ebé ita tau ba kanek ka fatin fo’er hodi kombate infesaun oioin. ADJETIVU
antiguidade 1. Tempu ka otas tinan rihun rua ka liu liubá. SIN. bain-lakin 2. Buat tuan ruma, liuliu movel ka pesa-arte.
SUBSTANTIVU
antikonsesaun
antolojia
Prátika ka métodu atu hanetik labarik atu nanaran ka hetan forma iha oan-fatin inan nian. SIN. kontrasesaun
(Livru ne’ebé) trexu literáriu (liuliu poezia) klutuk ka kolesaun ida.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
antónimu
antikonsesionál
Liafuan ida ho arti sorun ka kontráriu. SIN. liafuansorun
SUBSTANTIVU
Kona-ba antikonsesaun. SUBSTANTIVU Ai-moruk ka aparellu ida ne’ebé hamosu antikonsesaun. SIN. kontrasetivu ADJETIVU
antra Buat-karan ka prezente ne’ebé família noivu nian fó ba família noiva nian loron rua uluk-ba festa-kaben.
SUBSTANTIVU
antillanu ~ antillana f. ADJETIVU
Ema Antillas.
Rai-Antillas nian.
28
apaixonadu ~ apaixonada f.
antropólogu ~ antropóloga f. S UB S TA NT IV U
Ema
Ne’ebé iha paixaun; ne’ebé hatudu paixaun.
ADJETIVU
matenek
antropolojia.
apaizana
antropolojia
ADVÉRBIU Ho
roupa sivíl ka baibain
Siénsia kona-ba ema sira-nia sosiedade tradisionál, lisan no kostume oioin. antropolójiku antropolójiku ~ antropólojika antropólojika f.
ADJETIVU
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
nian.
aparadór Armáriu kraik ida ne’ebé uza hodi rai bikan no sasán seluk ba meza iha salajantár.
anuál ADJETIVU
Ne’ebé hatais sivíl.
Tinan-tinan nian SIN. tinak
anula
aparellu
Hasai tiha; halakon buat nia kbiit ka validade. SIN. kasu anulasaun SUBSTANTIVU
VERBU
Instrumentu natoon ba atividade ruma. SIN. utensíliu
SUBSTANTIVU
Anunsiasaun
aparénsia
Festa loron 25 Marsu nian iha kalendáriu litúrjiku, ne’ebé selebra lia-foun ida ne’ebé Anju Gabriél hato’o ba Maria Santísima kona-ba atu sai Mesias Nia inan.
SUBSTANTIVU
Ida ne’ebé mosu iha ita-nia oin, forma sensivel; buat ka ema nia aspetu li’ur nian. SIN. kamosuk EZ. Maski Mateus nia aparénsia kalma, nia afinál ema nervozuaat.
SUBSTANTIVU
anúnsiu 1. Lia ne’ebé ita fó sai, liuliu ba públiku. 2. Lia-tatoli ne’ebé ita publika iha jornál laran, ka liuhosi rádiu ka televizaun.
SUBSTANTIVU
aparente (Buat) ne’ebé aparese de’it, sein ita hatene se loos ka lae. E Z . Tribunál sei halo investigasaun kona-ba komersiante ne’e nia falénsia aparente. aparentemente ADVÉRBIU
ADJETIVU
anxova (ikan-) Ikan espésie ida ne’ebé ki’ik, lotuk no meer loos, populár nu’udar ikan-lata.
SUBSTANTIVU
apá
aparese
Títulu familiár hodi hasé ita-nia aman. SIN. papá, pai
SUBSTANTIVU
Hahú mosu mai ka sai mai li’ur. SIN. tadu, mosu EZ. Ninia ulun aparese maibé isinlolon ita la haree .
VERBU
apaga Halakon buat ne’ebé ita hakerek, hatui ka grava tiha ona.
VERBU
aparisaun 1. Hahalok aparese ka tadu nian. SIN. tataduk 2. Ema ka buat sobrenaturál ne’ebé mosu ba ema ruma.
SUBSTANTIVU
apagadór Borraxa ka hena atu apaga hakerek.
SUBSTANTIVU
29
Bibi-atan na’in-tolu hetan aparisaun Ita Na’i-Feto nian iha Fátima, Portugál, iha tinan 1917.
Hemun alkóliku ne’ebé ema look ba bainaka molok han meiudia ka kalan, atu loke apetite.
SUBSTANTIVU
EZ .
apartadu
aperta
Kaixa ki’ik iha didinlolon ho xave ne’ebé umakorreiu aluga ba ema ka klibur ida atu simu sira-nia korreiu iha laran. SIN. kaixa postál
SUBSTANTIVU
VERBU
Hanehan to’o fatin la iha
ona.
apetite Ema nia hakarak atu han ai-han ne’ebé di’ak; ema nia gostu ba han. apetitozu ~ apetitoza f.
SUBSTANTIVU
apatia 1 . Hahalok sente la iha enerjia, isin-maten no la iha reasaun ba buat sira ne’ebé akontese. 2. Kondisaun la liga ka importa, biar importante, no sai baruk-teen, nunka hakarak halo buat ida. apátiku ~ apátika f.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
apezarde Maski iha..., maski iha problema kona-ba... E Z . Sira konsege mai Dili apezarde anin-fuik no bee-sa’e.
PREPOZISAUN
apíkola
ADJETIVU
Kona-ba apikultura. SUBSTANTIVU Ema ne’ebé hakiak bani. SIN. makiak-bani ADJETIVU
apelasaun Hahalok husu ba tribunál atu haree fali sentensa ruma ne’ebé hamonu tiha ona ba sala-na’in ida.
SUBSTANTIVU
apikultura SUBSTANTIVU
Knaar hakiak bani.
apita
apelidu
1. Huu apitu. 2. Hanehan karreta nia apitu atu fó sinál.
Naran ne’ebé ema ida-idak simu hosi nia família no baibain tau iha kotuk. SIN. naran-família, naran-família, naran-dikin Soar es (Soares ne’e E Z . Jaime Soares Jaime nia apelidu).
VERBU
SUBSTANTIVU
apitu 1. Instrumentu ki’ikoan hanesan kafu’i, halo hosi besi-asu, ne’ebé ema huu atu dada ema seluk ka asu nia atensaun. 2. Aparellu karreta nian ne’ebé halo tarutu maka’as atu dada ema sira-nia atensaun.
SUBSTANTIVU
apéndise 1. Katesik ka seksaun iha livru nia rohan ne’ebé fó informasaun liután ka hato’o dokumentu ruma. 2. Tubu ki’ik ho ibun taka ne’ebé moris sai hosi ema nia laran-metan.
SUBSTANTIVU
aplaude Basa liman hodi hahi’i ka foti ema ida, liuliu artista ka desportista. EZ. Ema hotu aplaude artista ne’e tanba nia hananu kapás loos.
VERBU
apendisite Moras ida ne’ebé mosu bainhira ema nia apéndise kona infesaun.
SUBSTANTIVU
aperitivu 30
aplauzu
SUBSTANTIVU; SIN.
2. (Dalen) ne’ebé hetan tiha ona influénsia maka’as hosi liaportugés.
basa-
liman
aplika
apóstata
Tau nu’udar remédiu ka sasukat ne’ebé serve. SIN. hasera EZ . Ita bele aplika prinsípiu ne’e ba problema sira ne’ebé ita seidauk rezolve. aplikasaun SUBSTANTIVU; SIN. haseran
VERBU
Ema ne’ebé soe hela nia relijiaun atu hakohak relijiaun seluk.
SUBSTANTIVU
apostata Soe hela ita-nia relijiaun atu hakohak ida seluk. apostazia SUBSTANTIVU
VERBU
Apodeti
apostoladu
1 . Sigla ba títulu portugés Associação Popular Democrática Timorense, ne’ebé partidu polítiku ida-ne’ebé, iha tinan 1974 no 1975, hali’is ba integrasaun ho Repúblika Indonézia. 2. Membru hosi partidu ne’e.
SUBSTANTIVU
Knaar ka atividade ruma kona-ba halekar fiar sarani.
SUBSTANTIVU
apóstolu Ida hosi eskolante na’in sanulu-resin-rua Jezús Kristu nian ne’ebé Nia hili atu halekar fiar sarani ba mundu tomak. apostóliku apostóliku ~ apostólika f.
SUBSTANTIVU
apoia VERBU
Fó apoiu.
apoiu
ADJETIVU
Tulun ne’ebé ita fó ba ema ruma atu hala’o knaar ruma, selae atu tahan ho susar ruma. apoia SUBSTANTIVU
apóstrofu
SUBSTANTIVU
Tadak-hakerek ho forma hanesan vírgula tau iha leten (’). Iha lia-tetun apóstrofu ne’e kapa-tatolan nia sinál ne’ebé mosu iha liafuan hanesan sa’e, to’o, di’ak.
SUBSTANTIVU
apoiante SUBSTANTIVU Ema
ne’ebé fó apoiu.
aprende
apólise (-seguru)
Buka-hatene kona-ba buat ruma hodi halo tuir ema ida ne’ebé hatene ona, selae hodi estuda, lee livru, halo kursu nst. SIN. lota E Z . Ema moris nunka para atu aprende.
VERBU
Dokumentu ka surat ne’ebé ita simu bainhira hola kontratu seguru nian.
SUBSTANTIVU
aponta 1. See kilat. 2. Hatudu ho liman-fuan.
VERBU
aportugezadu ~ aportugezada f.
aprendís mós badainaprendís
1. Ne’ebé sai tiha ona hanesan Portugés sira, tuir sira-nia kostume sira no mós ko’alia sira-nia lian.
Ema ne’ebé foin hahú aprende knaar ka ofísiu ruma. SIN. badain-maklotak E Z . Badain-mestre haruka nia aprendís atu hadi’a torneira ne’e.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
31
1. Uza hodi hetan kadi’ak ka vantajen hosi buat ruma; hasai proveitu; lukra ho buat ruma. EZ . Di’ak liu imi aproveita tempu livre hotu-hotu ba estuda. 2. (ho sentidu negativu) Hetan vantajen ka lukru hosi ema seluk nia esforsu ka serbisu atu ita lalika haka’as an. SIN. esplora aproveitamentu SUBSTANTIVU
VERBU
aprendizajen 1. Hahalok ka atividade aprende nian. SIN. lalotak 2. Treinu ka formasaun ne’ebé aprendís ida simu iha serbisufatin hodi halo tuir badain ida.
SUBSTANTIVU
apresia 1. Fó folin ba buat ruma ne’ebé ema halo. SIN. koet 2. Husu ka buka-hatene buat ida nia folin. SIN. hadasin apresiasaun SUBSTANTIVU ; SIN. (1) kakoet; (2) hadasin
VERBU
aptidaun 1. Kapasidade ka jeitu atu halo buat ida. 1. Kapasidade atu aprende lailais.
SUBSTANTIVU
aprezenta 1. Lori mai ka hatudu buat ruma ba ema seluk atu haree; hatada buat ruma. SIN. hato’o E Z . Ha’u aprezenta ha’u nia kumprimentus ba bainaka sira. 2. Lori ema ruma atu hasoru malu ba dala uluk ho ema ida ne’ebé nia seidauk koñese. aprezentasaun SUBSTANTIVU ; SIN. hato’on
VERBU
aprezentadór aprezentadora f.
ár 1. Kakahur ka mistura hosi oksijéniu no gás sira seluk ne’ebé tama-sai hosi inus no ibun bainhira ita dada iis ka ida ne’ebé forma atmosfera rai nian. SIN. anin 2. Aparénsia, aspetu. 3. Válvula iha karreta nia motór ne’ebé kontrola anin ne’ebé tama ba laran. ka gás ne’ebé iha roda karreta ka motór nia laran.
SUBSTANTIVU
~
1.
Ema ne’ebé aprezenta. SIN. mato’ok 2. Ema ne’ebé aprezenta programa rádiu ka televizaun nian.
SUBSTANTIVU
arabi mós árabe ADJETIVU 1.
Rai-Arábia nian. 2. Ne’ebé ko’alia lia-arabi. SUBSTANTIVU 1. Ema Arábia. 2. Ema ne’ebé ko’alia arabi nu’udar nia dalen-inan maski la’ós ema Arábia. 3. (lia-arabi) Dalen rai-Arábia nian, ne’ebé Izlaun mak halekar ba Lorosa’e Klarak besik tomak, ba Áfrika Norte no mós (iha Otas Klarak) ba rai-Sisília, rai-Malta, rai-España no rai-Portugál hotu. Maski liaarabi la ko’alia ona iha raiPortugál, lia-portugés sei iha
apropriadu ~ apropriada f. Ne’ebé natoon ka serve ba situasaun ka kazu partikulár ida. EZ. Ita tenke hili títulu apropriadu ba livru foun.
ADJETIVU
aprova Simu atubele hala’o loloos. EZ. Parlamentu seidauk aprova lei kona-ba funsionamentu públiku. aprovasaun SUBSTANTIVU
VERBU
aproveita
32
Ladún di’ak bainhira ema ko’alia arbiru, la iha hun ho rohan.
liafuan barak ne’ebé mai hosi lia-arabi ne’e, no sira barak tama mós ba lia-tetun, nu’udar ezemplu alfase, azeitona, támara, sapatu, refein, meskita, alfándega. Liafuan arabi seluseluk tama ba lia-tetun liuhosi lia-malaiu, n.e. kaben, ukun, sarani.
EZ.
arbitra VERBU
Tesi lia; halo arbitrajen.
arbitrajen 1 . Hahalok tesi lia kona-ba asuntu ruma. 2. Hahalok kontrola ka tau matan ba jogu ruma iha kampu.
SUBSTANTIVU
Arábia (rai-) Península boot ida iha Ázia Loromonu. Arábia Saudita mak estadu boot liu iha zona ne’e.
SUBSTANTIVU
arbitráriu ~ arbitrária f. Ne’ebé la bazeia ba planu ka sistema ida, ne’ebé ema hili naran de’it. arbitrariedade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Arafura (Tasi-) Tasi luan ida iha raiTimór, rai-Austrália, no rai-Giné Foun nia leet.
SUBSTANTIVU
árbitru 1. Ema ne’ebé tesi lia ka halo arbitrajen. SIN. tesi-lia na’in 2. Ema ne’ebé kontrola jogu hodi tuir regra hotu ne’ebé iha.
SUBSTANTIVU
aramaiku ~ aramaika f. (lia-aramaiku) Dalen semítiku ida, nakmaluk ho liaebreu no lia-arabi, ne’ebé horiuluk ko’alia iha rai-Síria, rai-Palestina no raiMezopotámia (Irake ohin nian) maibé ne’ebé ohin loron ema sarani uitoan de’it ko’alia iha rai-Irake nia parte norte no mós iha knua tolu besik Damasku iha rai-Síria. Lia-siríaku ne’e Ita Na’i Jezús Kristu Nia lian-inan. S I N . liasiríaku ADJETIVU Kona-ba lia-aramaiku. lia-aramaiku. SIN. siríaku
SUBSTANTIVU
arboriza Kuda ai-hun, alas ka ailaran iha rai ida ne’ebé maran no ai la iha ka ladún iha. SIN. hahalas
VERBU
arborizasaun SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
hahalas nian.
hahalas
ardózia (fatuk-) 1. Fatuk kór-metan ida ne’ebé nakfera lailais ba dalas mihis no serve ba halo uma-kakuluk ka atu halo kuadru-metan ne’ebé mestre sira hakerek iha laran hodi hanorin alunu sira. 2. Fatuk-ardózia dalas ida iha kuadru ai nia laran ne’ebé alunu sira ulukliu uza hodi hakerek iha leten. hanesan
SUBSTANTIVU
arame 1. Fiu-besi. E Z . Gerrilleiru ne’e nia limafuan kotu tanba uluk ema kesi ho arame. 2. Liafuan ne’ebé tempu uluk ema uza atu dehan telefone.
SUBSTANTIVU
arbiru Naranaran de’it ka la tuir regra ida be loos.
ADJETIVU/ADVÉRBIU
área
33
1. Rai balun ida. SIN. rai-balun, zona 2. Atividade ka asuntu partikulár ida. EZ. Ha’u-nia alin halo estudu oioin iha área botánika.
2. Klase dato ka nobre siranian. 3. Dato sira ne’ebé ukun rain ida. aristokrátiku ~ aristokrátika f.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
aristokrata
arena
1. Ema ida ne’ebé pertense ba aristokrasia. SIN. dato 2. Ema ne’ebé ketak ho ema seluk ho nia kbiit, valór, méritu iha área ruma. E Z . Amália Rodrigues aristokrata fadu nian loos .
Fatin públiku ida ba desportu ka komísiu ne’ebé ema barabarak bele tama bá.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
argamasa Simentu kahur raihenek, bee, hodi kaer fatuk. SIN. simentu-masa
SUBSTANTIVU
argola
aritmétika
1. Le’un ida halo hosi besi, plástiku ka masa. 2. Besi le’un ne’ebé ema monta iha kabelak iha kampu basketeból nian.
SUBSTANTIVU
Siénsia ne’ebé estuda númeru sira no sira-nia lala’ok. aristokrátiku aristokrátiku ~ aristokrátika aristokrátika f.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Arjélia (rai-)
argoliña SUBSTANTIVU
Rain no estadu ida iha Áfrika Norte.
SUBSTANTIVU
Brinku hodi hafutar
tilun.
arjelinu ~ arjelina f.
argumenta
Rai-Arjélia nian. SUBSTANTIVU Ema Arjélia. ADJETIVU
Haksesuk ka diskute malu hodi defende ideia ida ka buka lia-loos. argumentasaun SUBSTANTIVU
VERBU
Arjentina (rai-) Rain no estadu ida iha Amérika Súl.
SUBSTANTIVU
argumentu
arjentinu ~ arjentina f.
Razaun sira ne’ebé ema hato’o atu hatudu se hahesuk ka afirmasaun ida loos ka lae, se tuir lójika ka lae. EZ.Susar atu hatán ba kolega ne’e nia argumentu, ne’ebé lójiku tebetebes.
SUBSTANTIVU
Rai-Arjentina nian. SUBSTANTIVU Ema Arjentina. ADJETIVU
arjila Tahu ne’ebé ema uza hodi halo kusi, xikra, bikan nst. SIN. rai-mean
SUBSTANTIVU
arkada
ária
Arku latar ka fileira rua rabat malu.
Kantiga ida ba lian ida de’it iha ópera laran.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
aristokrasia
arkaiku ~ arkaika f. Ne’ebé tuan no baibain ema la uza ona, maski sei bele serve ba uzu ruma.
1. Governu iha ne’ebé ema di’ak no matenek liu hotu mak ukun.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
arkaízmu 34
SUBSTANTIVU
Karakter ka feisaun
Ema ne’ebé hola konta arkivu.
SUBSTANTIVU
arkaiku.
arkanju
arkivu 1. Fatin hodi haloot dokumentu oioin. 2. Dokumentu sira ne’ebé ema rai hamutuk, baibain kona-ba asuntu ida (bele uma tomak ka armáriu de’it). arkiva VERBU
Anju mahuluk, ne’ebé maka’as liu anju baibain sira.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
arkeólogu ~ arkeóloga f. Ema matenek arkeolojia.
SUBSTANTIVU
arkeolojia Siénsia ne’ebé estuda kona-ba kultura no sivilizasaun lakin ka antigu ne’ebé kleur ona lakon maibé bele hatene liuhosi sasouk ka eskavasaun atu ke’e sai sasán tuan hanesan uma-sobun, bikan, xikra, surik nst. arkeolójiku ~ arkeolójika f.
SUBSTANTIVU
arku Hariin ka estrutura ida ho tutun le’uk no fatuk-riin rua sorin-sorin. SIN. kle’un
SUBSTANTIVU
arkuiris Kle’un ka arku ho kór oioin ne’ebé dala ruma mosu iha kalohan leten bainhira udan tiha. SIN. baur
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
arkidioseze
arma
Dioseze mahuluk ka prinsipál, ne’ebé arsebispu ida mak ukun. arkidiosezanu ~ arkidosezana f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Buat ida ne’ebé ema uza atu hakanek ka oho ema seluk, liuliu iha funu laran; tarak no kro’at ka kilat. VERBU Fó arma ba.
SUBSTANTIVU
arkipélagu
armadilla
Rai-kotun ka illa lubun ida. SIN. nusa-lubun E Z . Rai-Timór halo parte NusaLubun Malaiu.
Ai-lulun ka rede ne’ebé ema hatuur ka tara atu kaer balada fuik hanesan leki, bibi-rusa, manu-fuik, laho, nst. SIN. lasu, sula 2. Lasu ne’ebé inimigu sira tau iha dalan atubele oho funubalun sira ka atu kaer sira.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
arkitetu ~ arkiteta f. SUBSTANTIVU Ema
matenek arkitetura ne’ebé dezeña uma no hariin oioin.
armamentu
arkitetura
1. Hahalok fó arma ba ema atu uza. 2. Arma oioin, liuliu funu nian.
Arte kona-ba dezeña uma no hariin oioin. arkitetóniku ~ arkitetónika f.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
armáriu
ADJETIVU
arkiva
Fatin hosi ai, plástiku, vidru ka besi ne’ebé ema uza atu rai ka haloot roupa, bikan ka sasán seluseluk iha laran.
SUBSTANTIVU
Tau ka rai iha arkiva. arkivamentu SUBSTANTIVU
VERBU
arkivista
armazein
35
1. Tau halodidi’ak iha fatin sira. SIN. haklatar, arruma EZ. Arranja ai-funan roza iha jarra vidru ida. 2. Prepara halodidi’ak ema ruma nia hatais halo kabeer, sui fuuk kabeer nst.. arranju SUBSTANTIVU; SIN. haklatar
Uma luan boot ida ho fatin atu rai besi, ai, simentu, kilat, ka merkadorias atu fa’an.
SUBSTANTIVU
VERBU
armistísiu Akordu ka lia-ida kona-ba hapara funu.
SUBSTANTIVU
Arménia (rai-) Rain no estadu ki’ikoan iha iha Ázia Loromonu.
SUBSTANTIVU
arraska 1. Hetan susar. 2. La iha buat ida ne’ebé ita presiza. SIN. kuran E Z . Iha zona ne’ebá ema sira arraska bee.
VERBU
arméniu ~ arménia f. Rai-Arménia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Arménia. 2. (lia-arméniu) Dalren raiArménia nian. E Z . Iha Funu Mundiál Dahuluk povu arméniu sai vítima ba jeno je nosí sídi diuu ida id a ne’eb ne ’ebéé gove go vern rnuu turku mak hala’o.
arrastadeira
armonia
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
arrasta mós rasta Lori ka dada tuir kotuk ho liman. SIN. dasa
VERBU
1. Fatin ida ba moras todan sira uza ba tee ka mii iha kama. 2. Automovel ki’ik ne’ebé la’o hakdasak ka rabat hela ba rai.
Simu malu ho lian kapás loos, lian ida ka neonlaran simu malu hodi moris iha hakmatek nia laran. aromoniza VERBU armonizasaun SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
arredores Zona hale’u fatin ida, liuliu hale’u uma, knua, vila ka sidade. SIN. sorisorin
SUBSTANTIVU
aroma SUBSTANTIVU
Iis di’ak hahán nian.
arrepende
aromatiza
Hakarak atu fila ba dalan loos liutiha sala. SIN. hanoinhikas
VERBU
Tempra hahán iha fábrika ka loja molok fa’an ba públiku. aromatizadu ~ aromatizada f.
VERBU
arrependidu ~ arrependida f.
ADJETIVU
aromatizasaun
(Ema sala-na’in) ne’ebé hakarak fila ba dalan loos, soe tiha buat aat uluk nian. SIN. hanoin-hikas arrependimentu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
arpa Instrumentu muzikál ho forma triangulár no talin barak ne’ebé ema kebit hodi toka.
SUBSTANTIVU
arrogante
arrañaseu
Ne’ebé hatudu ka foti an nu’udar ema maka’as ka matenek ida. SIN. foti-an, hi’itan, matan-aas arrogánsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Edifísiu ho andár tetek malu barabarak ne’ebé harii iha sidade boot sira. SIN. makoir-lalehan
SUBSTANTIVU
arranja
arrota 36
Hasai gás hosi estómagu liuhosi ibun ho tarutu, bainhira ema bosu demais ka sente laran-sa’e. SIN. hamseru arrotu SUBSTANTIVU; SIN. hamserun
Uat boot ka mahuluk iha isin laran ne’ebé hasuli raan. SIN. raan-uat, raan-abut arteriál ADJETIVU
VERBU
SUBSTANTIVU
arti (Liafuan) katak saida, hakarak hatete saida. S I N . signifikadu E Z . Liafuan inglés ne’e nia arti saida? NOTA: Keta konfunde liafuan rua ne’ebé nia signifikadu lahanesan, mak arte no arti.
SUBSTANTIVU
arruma Tau sasán hamutuk iha fatin ida. arrumasaun SUBSTANTIVU
VERBU
arsebispu Ambispu mahuluk; bispu ne’ebé ukun arkidioseze ka provínsia Kreda nian.
SUBSTANTIVU
artifisiál 1. Ne’ebé la’ós naturál. 2. Ne’ebé ema mak halo. artifisialidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
arsenál Fatin ba rai kilat, kilat-musan, morteiru no materiál seluseluk funu nian.
SUBSTANTIVU
artigu 1. Objetu ida de’it, buat partikulár ida. 2. Hakerek naruk ida iha jornál, revista ka livru nia laran. 3. Ukun-fuan nia katesik ka seksaun ida.
SUBSTANTIVU
arséniku Venenu maka’as ida, ne’ebé oho balada ka ema hodi halo sira terus ladi’ak.
SUBSTANTIVU
arte 1. Atividade halo sasán furak ho liman, n.e. retratu ka estátua. 2. Sasán furak ka lotuk ne’ebé halo ho liman. 3. Jeitu boot hodi halo buat ruma, n.e. arte te’in nian. ‘Arte furak sira’ ne’e naran jerál ne’ebé ita fó ba atividade hanesan literatura, múzika, drama, pintura no eskultura. NOTA: Keta konfunde liafuan rua ne’ebé nia signifikadu lahanesan, mak arte no arti.
SUBSTANTIVU
ártiku ~ ártika f. Kona-ba Polu Norte. Tasi Ártiku, tasi ida-ne’ebé hale’u Polu Norte.
ADJETIVU
artillaria Kilat boot sira, hanesan kañaun no morteiru, ne’ebé forsa militár ka mariña mak uza iha funu .
SUBSTANTIVU
artista SUBSTANTIVU
1. Ema ne’ebé halo
arte. 2. Ema ne’ebé halo pintura. SIN. pintór 3. Ema ne’ebé hananu, dansa ka halo drama iha teatru, sinema ka televizaun. artístiku ~ artístika f.
artefaktu Objetu arte nian, buat ida ne’ebé ema halo ho arte. SIN. liman-fatin
SUBSTANTIVU
artéria
ADJETIVU
artrite
37
SUBSTANTIVU
Moras ruin-fukun
movimentu fíziku ida. 2. Hahalok ne’ebé ita hala’o ba motivu partikulár ida, ka ho objetivu partikulár. 3. Osan ne’ebé ema investe ba kompañia ida atubele hetan lukru kadavés ka ikusmai. SIN. sahin
bubu. artrítiku ~ artrítika f. ADJETIVU
Aruba (rai-) Rai-kotun no estadu ki’ikoan iha iha Tasi-Antillas.
SUBSTANTIVU
arubanu ~ arubana f.
asédiu
Rai-Aruba nian. SUBSTANTIVU Ema Aruba. ADJETIVU
Hakole ka haterus ema ida hodi buka obriga nia atu halo buat ruma ne’ebé nia lakohi halo. Asédiu seksuál mak haterus seksuál ne’ebé ema ida halo, liuliu mane halo hasoru feto.
SUBSTANTIVU
asafraun 1. Ai-funan espésie ida ho pétala kinur. 2. Ai-funan ne’e nia uut kinur, ne’ebé ema uza atu hakór no tempra hahean, liuliu etu. SIN. kunir
SUBSTANTIVU
asegura Fó serteza kona-ba buat ruma. SIN. hatebes, garante EZ. Ami bele asegura katak sasán sira-ne’e sei to’o iha ne’ebá.
VERBU
asalta 1. Ataka ema ka fatin ida lahó na’in hatene ka biban prepara an. SIN. ratan 2. Selok ema nia uma ka hakarak ka tama tekiteki na’in la hatene.
VERBU
aseleradór Pedál iha parte liman karuk volante okos ne’ebé kondutór sama atu halo karreta halai maka’as. SIN. malais
SUBSTANTIVU
asaltante Ema ne’ebé asalta. S I N . atakante, asaltante, agresór, makratan
SUBSTANTIVU
asembleia 1. Ema barak halibur malu liuliu iha eskola, kuartél ka uma-kreda. SIN. lalibur 2. Konsellu boot governu nian.
SUBSTANTIVU
asaltu SUBSTANTIVU
Hahalok asalta ka
ratan.
asentu1
asasina
1 . Maneira ko’alia dalen ida. SIN. lalakun E Z . Sr. Jacques ko’alia tetun asentu fransés tanba nia ema Fransa. 2. (iha linguístika) Lian nia forsa ne’ebé ita fó ba vogál iha sílaba ida dada liu duké vogál iha sílaba seluseluk. 3. Tadak-hakerek ne’ebé uza ati hatudu katak letra ida nia lalakar ka pronúnsia seluk ka la hanesan baibain. Hodi hakerek lia-tetun ita uza asentu agudu
SUBSTANTIVU
Oho ema ruma, liuliu emaboot ka ema naran-boot. asasíniu SUBSTANTIVU
VERBU
asasínu ~ asasina f. Ema ida ne’ebé oho ema seluk ho intensaun rasik ka haruka ema seluk mak oho. SIN. mahohok, ohodór ADJETIVU Ne’ebé asasina. SIN. liman-raan, liman-mean
SUBSTANTIVU
asaun SUBSTANTIVU
1. Babook ka
38
Karreta xoke malu ne’e asidente, katak la iha intensaun maibé akontese duni . asidentál ADJETIVU
atu hatudu asentuasaun irregulár, n.e. iha liafuan kafé no kámara. 4. Forsa ka importánsia ne’ebé ita fó ba buat ruma hodi ko’alia ka hakerek.
EZ.
ásidu (Substánsia) ne’ebé siin hanesan derok-been ka tua-siik. SIN. buat-siin asidés SUBSTANTIVU
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
2
asentu
Fatin atubele tuur. SIN. tuur-fatin
SUBSTANTIVU
asesaun
asimila
Sentidu ka arti partikulár ida bainhira liafuan ida soi arti oioin. Nu’udar ezemplu liafuan lalehan iha asetasaun rua, ida mak espasu tomak iha rai nia leten, ida seluk maka Maromak Nia helafatin. Arti rua ne’e la hanesan de’it. Iha disionáriu ida-ne’e liafuan sira-nia asesaun oioin ami marka ho númeru 1., 2., 3., nst.
SUBSTANTIVU
Halo sai hanesan. E Z . Ema ne’ebé mai hosi li’ur tenke asimila an ba ita-nia kultura. asimilasaun SUBSTANTIVU
VERBU
asina Tau naran iha surat-tahan ka dokumentu ruma nu’udar kompromisu. Asina revista ida katak asina surat no fó osan atubele simu revista nia númeru ida-idak bainhira publika tiha. Asina surat, espresaun eufemístika, katak bá sentinaboot. asinatura SUBSTANTIVU
VERBU
asesivel Ne’ebé bele to’o bá ka hetan lailais. S I N . to’o-belek, alkansavel E Z . Aldeia sira hotu iha TimorLeste oras ne’e asesivel tanba ema bá-mai ho fasil . asesibilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
asionista Ema ida ne’ebé soi sahin ka asaun komersiál.
SUBSTANTIVU
asesór ~ asesora f.
asistente
Ema ne’ebé ajuda instituisaun ka eskritóriu ida ho ninia matenek no espesializasaun téknika iha matéria ruma ne’ebé nia domina. SIN. konsultadór
SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé tulun ka sirin. SIN. maksirin asisténsia SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
asor (ai-) Ai-horis ne’ebé ema Timór balun gosta kuda iha uma oin, iha fuan ki’ik maibé midar, labarik sira gosta ku’u atu han ka manu-fuik sira gosta han nia. Iha espésie rua, maka ai asor-metan (Eugenia aquea) no ai asor-mutin (Eugenia jambos).
SUBSTANTIVU
asfaltu Breu metan halo hosi petróleu ne’ebé uza atu taka dalan ka halimar-fatin.
SUBSTANTIVU
asidente Buat ne’ebé mosu lahó planu ka derrepente de’it. SIN. dezgrasa, azár
SUBSTANTIVU
39
Asores (rai-, Nusar-)
Ai-moruk baibain nian ne’ebé ema hemu atu halakon moras kmaan oioin.
SUBSTANTIVU
Nusa-lubun ki’ik iha Tasi-Boot Atlántiku, ne’ebé provínsia Portugál nian.
SUBSTANTIVU
asterisku
asorianu ~ asoriana f.
Símbolu (*) ne’ebé uza iha hakerek no imprime.
SUBSTANTIVU
Rai-Asores nian. SUBSTANTIVU Ema Asores. ADJETIVU
asteroide
asosiasaun
Bola fatuk sira ida ne’ebé nakdulas hale’u Loro iha órbita entre planeta Marte no Júpiter nia klaran. SIN. planeta-oan
SUBSTANTIVU
Ema barak buka malu ka halibur hamutuk iha fatin ida atu hala’o atividade oioin ka atu proteje interese sira ne’ebé sira fahe lisuk. SIN. klibur, sosiedade, organizasaun
SUBSTANTIVU
astrólogu ~ astróloga f. Ema matenek astronomia.
SUBSTANTIVU
aspas
astrolojia
Tadak ka sinál hanesan vírgula rua nakfilak ne’ebé tau iha leten uluk-ba no tuir liafuan, baibain ho sinál (“) no hafoin (”). EZ. Maukinta dehan: “Halai, halai, inimigu mai daudaun”.
SUBSTANTIVU
Estudu kona-ba oinsá maka fitun no planeta sira-nia halain iha lalehan hamkona ita ema nia moris, hodi fó rahun di’ak ka aat. 2. Métodu si’ik futuru hodi lehat fitun sira-nia halain. EZ . Sientista, liuliu astrónomu sira, haree astrolojia nu’udar superstisaun, la’ós siénsia tuir loos. astrolójiku ~ astrolójika f.
SUBSTANTIVU
aspetu 1 . Kamosuk ka aparénsia li’ur nian. E Z . Ema ne’e nia aspetu di’ak loos. 2. Parte hosi buat ruma, ho sentidu abstratu. EZ . Problema ne’e iha aspetu barak.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
astronauta Ema ida ne’ebé sa’e fogetaun hodi halo viajen iha espasu-li’ur.
SUBSTANTIVU
aspirante Ema ne’ebé foin tama orden relijioza ka militár no ulun-boot sira seidauk simu nu’udar membru.
astronomia
SUBSTANTIVU
Estudu sientífiku kona-ba fitun sira no planeta sira. astronómiku ~ astronómika f.
SUBSTANTIVU
aspirantadu
ADJETIVU
Aspirante nia tempu koko vokasaun nian ka estájiu.
SUBSTANTIVU
astrónomu ~ astrónoma f. Ema matenek astronomia.
SUBSTANTIVU
aspirasaun Meta ka alvu ne’ebé ita hakarak atu to’o bá.
SUBSTANTIVU
asu 1. Balada maksusuk ida ne’ebé ema hakiak ka
SUBSTANTIVU
aspirina
40
asu-oan
hamaus atu hein uma ka lori ba soro. 2. Lia-tolok ba ema laran-fo’er ne’ebé ita hakribi.
SUBSTANTIVU
1. Asu ne’ebé foin
moris. 2. Asu ki’ik.
asua’in mós asuba’in
ata
1. Ema ida ne’ebé luta iha funu laran. SIN. fununa’in 2. Ema ne’ebé luta ba libertasaun povu nian. 3. Ema aten-barani loos. SIN. eroi NOTA: Iha tetun-terik liafuan ne’e iha forma seluk, maka asuwa’in
Hakerek kona-ba buat hotu ne’ebé ema ko’alia ka trata iha reuniaun ka konferénsia ida nia laran.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Atabae (rai-) Vila no subdistritu Bobonaru nian entre Maliana ho Atsabe nia klaran. Populasaun sira ko’alia dalen kemak no bunak.
SUBSTANTIVU
asu-hein
ataka
Asu si’ak ne’ebé hein ema nia uma ka sasán. SIN. asu-guarda, asu-mahein
SUBSTANTIVU
1. Uza violénsia hasoru ema atu hakanek ka oho nia. SIN. ratan 2. Kritika maka’as ema ruma tanba hanoin ruma. 3. (Iha desportu) avansa ba oin atu hatama golu ka buka pontu. atake SUBSTANTIVU; SIN. raratan
VERBU
asu-kutun Kutun ki’ikoan ne’ebé belit ba balada nia fulun atubele susu nia raan, hodi halo balada ne’e sente isinkatar. SIN. mela EZ . Asu no busa barak iha asukutun.
SUBSTANTIVU
Atambua (rai-) Vila dalen-tetun Timór Loromonu nian, ne’ebé nakfati besik rai-ketan ho Timor-Leste.
SUBSTANTIVU
asuliar Ema ida ne’ebé serbisu iha fatin públiku, to’os, natar ka iha plantasaun ruma. SIN. serbisu-na’in, traballadór
SUBSTANTIVU
atan-ha’u mós ata-ha’u Títulu haraik-an ne’ebé ema uza atu troka pronome emak ‘ha’u’ bainhira ko’alia ho ema boot ida, liuliu membru hosi kleru, no mós bainhira reza. EZ. Amu bispu, atan-ha’u mai atu konfesa.
SUBSTANTIVU
Asunsaun Festa loron 1.5 Agostu nian, ne’ebé tinan-tinan fó-hanoin fali kona-ba Na’i Maromak foti Ita-Na’i Feto isin ho klamar sa’e ba lalehan liutiha nia mate.
SUBSTANTIVU
ataúdu
asuntu
SUBSTANTIVU
Lia ka problema ne’ebé ita trata, baberak ka konsidera. EZ. Ami sei halibur malu atu trata asuntu familiár oioin.
SUBSTANTIVU
Barata oin ida ne’ebé
ki’ik.
ataurense Rai-Ataúru nian. SUBSTANTIVU Ema Ataúru. ADJETIVU
41
Ataúru (rai-)
ne'ebé husik ita-nia raan iha kondisaun di’ak. SIN. ook
Rai-kotun ki’ik TimorLeste nian ida iha tasi-feto ne’ebé nakfati iha sidade Dili nia oin no rai-Alor no rai-Wetar sira-nia leet.
SUBSTANTIVU
atensaun See tilun, tau matan ka loke neon ba buat ruma.
SUBSTANTIVU
atensiozu ~ atensioza f.
até
Ne’ebé fó atensaun boot ba ema seluk nia dignidade ka nesesidade. SIN. laran-murak
ADJETIVU
Liafuan ida ne’ebé ita uza hodi haktemik hahalok ida ne’ebé halo ita hakfodak ka sente hirus. EZ. EZ . Ha’u la fiar nia até bele baku fali nia aman! PREPOZISAUN To’o. (Uza de’it iha espresaun balu ne’ebé ita dada hosi lia-portugés, n.e. a t é amañán, atelogu)
ADVÉRBIU
atentadu Atake fíziku ba ema ida, ho kasinar ka intensaun atu oho nia.
SUBSTANTIVU
ateu ~ ateia f. 1. Ne’ebé nega Na’i Maromak. 2. Ateízmu nian, kona-ba ateízmu. SUBSTANTIVU Ema ne’ebé lakohi fiar ba Maromak ka fó ulun ba Nia ukun. ADJETIVU
ateízmu Doutrina ka filozofia ne’ebé la simu katak Maromak iha duni.
SUBSTANTIVU
aten
atis
Organ boot ida ita-nia isin laran, besik fuan, ne’ebé hamoos ita-nia raan no tulun estómagu atu dijere hahán.
SUBSTANTIVU
Instrumentu ida ne’ebé ema uza atu soru tais.
SUBSTANTIVU
atitude Maneira hanoin konaba buat ruma ka ema ruma, ne’ebé hamkona mós ita-nia komportamentu. E Z . Ema sira ne’ebé iha atitude arrogante ka egoísta di’ak liu sira la sai doutór, padre, profesór ka ministru. atitudinál ADJETIVU
aten-barani
SUBSTANTIVU
(Kualidade) la ta’uk buat ida. SIN. aten-boot
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
aten-book Organ kaduak ida iha hirus-matan laran ne’ebé ema no balada sira presiza atubele dada iis. SIN. bobon, pulmaun
SUBSTANTIVU
atende VERBU
Hakbesik atu tulun.
atividade
SIN.
1. Buat oioin ne’ebé ita hala’o hodi kona objetivu ruma. E Z . Ami-nia parókia hala’o atividade barak atu fó tulun ba família kiak sira. 2. Hahalok barak ne’ebé emalubun ida hala’o hamutuk. EZ. Baibain iha atividade barak iha merkadu munisipál.
SUBSTANTIVU
sirin
aten-moras Ne’ebé rai kuna no buka atu vinga an. SIN. vingadór
ADJETIVU
aten-raak Organ ida iha ita-nia isin laran, besik estómagu,
SUBSTANTIVU
42
Hanetik ema hodi hali nia sai nervus.
VERBU
atlántiku ~ atlántika f. Kona-ba Oseanu ka TasiBoot Atlántiku, ne’ebé nakfati iha kontinente Amérika, Europa no Áfrika sira-nia leet.
ADJETIVU
atraza 1. La’o neineik. 2. Halo la’o neineik; halo atu to’o tarde. atrazu SUBSTANTIVU
VERBU
atlas SUBSTANTIVU
Livru ho mapa barak.
atrazadu ~ atrazada f.
atleta
(Ema ka sosiedade) ne’ebé ninia mama’ek ka dezenvolvimentu la to’o nivel baibain nian; ne’ebé hela iha kotuk nafatin no la halo progresu ida. EZ. Maski ema foho balu atrazadu uitoan kona-ba edukasaun no teknolojia, sira-nia domin ba Maromak no sira-nia devosaun ba família dala barak boot liu ema sidade sira-nian.
1. Ema ne’ebé halai taru ho ema seluk iha kampudesportu. SIN. atletista 2. Ema is in-forte ida ne’ebé hali’is ba desportu. 3. Ema ne’ebé pratika ezersísiu fíziku hanesan halai, haksoit, tuda ai ka besi, nst. atlétiku ~ atlétika f.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
atletizmu Atividade ka kualidade atlétika. atómiku ~ atómika f. ADJETIVU 1. Átomu nian. 2. Kona-ba kbiit boot ne’ebé sai hosi átomu sira ne’ebé nakfahe. SUBSTANTIVU
atrís Feto ida ne’ebé atór. SIN. atór-feto
SUBSTANTIVU
atrosidade Krime boot, violentu no kruél lahalimar, liuliu oho ema-lubun ida.
SUBSTANTIVU
átomu
Atsabe (rai-)
Baluk ki’ik liu hotu iha elementu ne’ebé bele hola parte iha reasaun kímika.
SUBSTANTIVU
Vila no subdistritu Ermera nian, ho populasaun ne’ebé ko’alia kemak.
SUBSTANTIVU
atmosfera SUBSTANTIVU
atu
atraente
Liafuan ida ne’ebé hato’o objetivu partikulár ida. SIN. hodi, para EZ . Ha’u bá buka kaneta ida atu hakerek surat ida. MATADAK VERBÁL Liafuan ida ne’ebé hatudu buat ne’ebé mak ita hakarak halo, ka iha intensaun atu halo. SIN. ba EZ. Ami atu sosa karreta foun.
1. Ár no gás sira ne’ebé hale’u planeta ida. 2. Lale’uk ka sirkunstánsia sira iha ita-nia sorin-sorin. S I N . ambiente
ADJETIVU
KONJUNSAUN
Ne’ebé atrai.
atrai Dada, liuliu tan nia fafurak. atrasaun SUBSTANTIVU
VERBU
atu
atrapalla
1. Hahalok ida. 2. Ukun-fuan ofisiál ida.
SUBSTANTIVU
43
atuál
atxenés ~ atxeneza f.
Daudaun daudauk
ADJETIVU
nian.
Rai-Atxé nian. SUBSTANTIVU Ema Atxé.
SIN.
ADJETIVU
atualiza
au
1. Halo buat ruma atu sai modernu, hodi tau tan informasaun, aumenta rekursu sira ka hasa’e teknolojia. 2. Fó informasaun foun ba ema ida; fó-hatene kona-ba lale’uk ka situasaun daudaun nian. atualizadu ~ atualizada f.
Ai-horis tropikál ne’ebé aas ho kulit toos no lolon kabuar ne’ebé kuak.
VERBU
SUBSTANTIVU
au-betun SUBSTANTIVU
boot.
Audi’an SUBSTANTIVU
ADJETIVU
atualizasaun
Bairru ida iha sidade
Dili.
SUBSTANTIVU
audiovizuál
atualmente ADVÉRBIU
Au espésie ida ne’ebé
Ne’ebé ita bele rona mós haree.
Daudaun ne’e.
ADJETIVU
atubele
auditóriu
Liafuan ida ne’ebé hato’o objetivu partikulár ida. E Z . Ami serbisu atubele hetan osan.
KONJUNSAUN
1. Kehan ka salaun boot, ho ekipamentu akústiku, ne’ebé ema uza ba halo konferénsia, palestra públika, nst. 2. Ema sira ne’ebé bá tuir konferénsia, serimónia públika ka konsertu.
SUBSTANTIVU
atuhalonu’usá Oinsá, sai saida loos. EZ. Ó halo buat ne’e atuhalonu’usá loos?
ADVÉRBIU
atuhodi: haree atu atún (ikan-)
audivel Ne’ebé ita bele rona. rona-belek
ADJETIVU
Ikan tasik espésie ida ne’ebé boot no iha isin barak; populár iha mundu tomak nu’udar ikan-lata.
SUBSTANTIVU
SIN.
au-funan 1. Au nia funan. 2. Virus ida ne’ebé fó isinmanas hodi halo pontu mean barak atu mosu iha ema nia kulit. SIN. au-melan, sarampu
SUBSTANTIVU
atura Tahan ho buat aat ruma. SIN. aguenta
VERBU
atus
aula
Sanulu dala sanulu, n.e. atus ida, atus rua, atus sia.
NUMERÁL
1. Kehan ka sala eskola nian ne’ebé ema uza atu fó lisan ba klase. EZ. Mestre seidauk tama ba aula. 2. Lisaun ne’ebé estudante no mestre sira hala’o iha kehanklase. EZ. Ohin iha aula ka lae?
SUBSTANTIVU
Atxé (rai-) Rejiaun ida iha raiSumatra nia rohan nordueste, ho populasaun musulmana ne’ebé kleur ona buka atu haketak an hosi Repúblika Indonézia.
ADJETIVU
44
au-laku
Ne’ebé bele prova loloos, katak la’ós falsu. EZ. Sertifikadu ida-ne’e auténtiku duni. autentisidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Tipu au ida hanesan fafulu ne’ebé nia lolon ka kulit kór-kastañu ka kór-metan.
SUBSTANTIVU
au-melan 1. Au nia funan. 2. Virus ida ne’ebé fó isinmanas hodi halo pontu mean barak atu mosu iha ema nia kulit. SIN. au-funan, sarampu
autobiografia
SUBSTANTIVU
Haktuir ka relatu ne’ebé ema ida hakerek konaba nia moris rasik. LIAFUAN-SORUN: biografia EZ . Molok mate, ami-nia profesór hakerek nia autobiografia. autobiográfiku ~ autobiográfika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
aumenta Tau tan, haboot númeru; habarak. E Z . Problema ne’e aumenta ba beibeik ka boot liután . aumentu SUBSTANTIVU EZ. Aumentu iha saláriu bele halo ema serbisu badinas liután.
VERBU
autodefeza Hahalok defende ka sori ita-nia an.
SUBSTANTIVU
autodixiplina
aupásuke
Kapasidade atu dixiplina ita-nia an ka kontrola ita-nia sentimentu bo hali’is naturál sira.
SUBSTANTIVU
Liafuan ne’ebé ita uza hodi kontrasta hahalok ka situasaun rua. E Z . Ha’u gosta tintu aupásuke ha’u-nia maun gosta serveja.
KONJUNSAUN
autodomíniu Kapasidade atu ukun ita-nia an.
SUBSTANTIVU
auskulta (Médiku) rona ema miras nia fuan-tuku ho estetoskópiu ne’ebé nia tau iha pasiente nia hirus-matan.
VERBU
auto-eskola Eskola ida ne’ebé hanorin ema sira atu kaer karreta.
SUBSTANTIVU
Austrália (rai-)
autokarru
Rain, kontinente no estadu ida besik rai-Timór nia sorin súl.
SUBSTANTIVU
Karreta boot, naruk no taka tomak ne’ebé ema sa’e atu bá hosi fatin ida ba fatin seluk. SIN. maxibombu
SUBSTANTIVU
australianu ~ australiana f. Rai-Austrália nian. SUBSTANTIVU Ema Austrália. ADJETIVU
autoklizmu Tanke ida iha sentina nia leten ne’ebé enxe bee hodi tebe fo’er sai moos bainhira ita hanehan botaun ka dada korrente liutiha soe bee ki’ik ka boot.
SUBSTANTIVU
Áustria (rai-) Rain no estadu ida iha Europa Klarak.
SUBSTANTIVU
austríaku ~ austríaka f. Rai-Áustria nian. SUBSTANTIVU Ema Áustria. ADJETIVU
automátiku ~ automátika f.
auténtiku ~ auténtika f.
45
Ne’ebé halo serbisu mesak la presiza ema nia tulun. LIAFUAN-SORUN: manuál E Z . Relójiu automátiku di’ak liu relójiu ne’ebé uza pilla .
Ne’ebé sai tiha ba fatin ruma ba tempu balu. SIN. haktulak auzénsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ADJETIVU
Avaí: haree Hawa’i avaianu: haree hawa’ianu avalia
automovel Ne’ebé bele book nia an. SUBSTANTIVU Veíkulu ida ne’ebé bele book nia an. SIN. karreta ADJETIVU
Haree atubele si’ik buat ida nia folin loloos. SIN. hadasin avaliasaun SUBSTANTIVU; SIN. hadasin
VERBU
autonomia 1. Lisensa ba populasaun territóriu ida nian atu iha nia governu lokál mesak iha asuntu balu no la depende tomak ba governu sentrál. 2. Kondisaun hamriik mesak, la presiza ema seluk nia tulun ka sasirin. autónomu ~ autónoma f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Avana SUBSTANTIVU
Sidade-kapitál rai-
Kuba nian.
avansa 1. La’o ba oin. 2. Sai di’ak liután, halo progresu. E Z . Siénsia teknolójika avansa maka’as loos ona . avansu SUBSTANTIVU
VERBU
autópsia Lalehat ka ezame ne’ebé doutór halo ba mate ida nia isin hodi haree oinsá ema ne’e mate.
SUBSTANTIVU
aveia Sereál ida ne’ebé fó hahán di’ak ba ema no serve atu halo sasoro, sopa no papa ba bebé; aveia ne’e fó mós ba kuda sira han.
SUBSTANTIVU
autór ~ autora f. 1. Ema ne’ebé mesak halo buat ruma. SIN. mahalok 2. Ema ne’ebé prodús obra literária, artístika ka sientífika.
SUBSTANTIVU
avelán Nós ka musan boot hosi ai-aveleira, ho kór asuaten, ne’ebé serve atu halo dose no rebusadu oioin.
SUBSTANTIVU
autoridade Kbiit no direitu atu ukun, manda ka halo ema seluk halo tuir ita. EZ. Polísia iha autoridade atu kaer ema ne’ebé lanu no estraga ema seluk nia sasán.
SUBSTANTIVU
avemaria Orasaun badak ba Maromak Nia Inan Maria Santísima, ne’ebé sarani katóliku no ortodoksu sira reza beibeik.
SUBSTANTIVU
autoriza Fó autoridade ka lisensa. autorizasaun SUBSTANTIVU
VERBU
avenida Lurón luan no loos iha sidade nia laran, baibain ho aihun iha ninin sorin-sorin ka kuda ai iha klaran.
SUBSTANTIVU
auzente
46
aventál
Universidade aviza ba alunu sira atu partisipa iha limpeza jerál. 2.Fó-hatene nanis ka kona-ba perigu ruma. SIN. kein EZ. Polísia foin aviza ami kona-ba na’ok-teen sira. avizu SUBSTANTIVU; SIN. hatadan; kakein EZ. Governu horisehik fó sai avizu kona-ba limpeza jerál iha Dili laran; Di’ak liu imi la liu hosi Komoro tanba rádiu foin fó avizu ida kona-ba bee-sa’e iha zona ne’ebá. EZ.
Hena ne’ebé kesi iha knotak atu satan fo’er, ne’ebé tau tan ba roupa seluk, halo ho hena, kulit ka plástiku.
SUBSTANTIVU
aventura Esperiénsia ida ne’ebé labaibain maibé halo ita haksolok tanba furak ka interesante liuliu, liuliu bainhira akontese iha fatin ka rain seluk. EZ . Tiu Tomás gosta konta nia aventura sira iha rai-Java.
SUBSTANTIVU
averigua
avó-feto
1. Buka atu hatene loloos ka tenta hetan informasaun kona-ba faktu ka akontesimentu ruma. SIN. verifika EZ. Ha’u la hatene maibé ha’u sei averigua. 2. Halo investigasaun. SIN. haknokar E Z . Polísia averigua uma hira maka envolve iha kazu ne’e . averiguasaun SUBSTANTIVU
VERBU
1. Ita-nia aman ka inan nia inan fali. 2. Feto otas tuan.
SUBSTANTIVU
avó-mane 1. Ita-nia aman ka inan nia aman fali. 2. Mane otas tuan.
SUBSTANTIVU
avón Ita-nia aman-inan nia aman ka inan fali. SIN. bein
SUBSTANTIVU
avontade
aviadór ~ aviadora f.
Ne’ebé livre tuir ita-nia hakarak; lalika moe. EZ. Tuur, han, hemu bá avontade, keta moe.
ADVÉRBIU
Ema ida be kaer ka hasemo aviaun. SIN. pilotu
SUBSTANTIVU
aviasaun 1. Siénsia no téknika kona-ba hasemo aviaun. 2. Sistema-transporte ne’ebé uza kasemok, katak aviaun ka elikópteru.
avu
SUBSTANTIVU
Doit portugés tuan ida ne’ebé uluk halai iha Timór Lorosa’e, vale sentavu ida.
SUBSTANTIVU
axadrezadu ~ axadrezada f.
aviaun
Ne’ebé iha kuadradu ki’ik ho kór oioin hanesan tabuleiru xadrés nian.
ADJETIVU
Veíkulu ne’ebé soi motór, liras no ikun atubele semo ka halo navegasaun nu’udar meiu ba transporte. SIN. kasemok
SUBSTANTIVU
Axensaun (Festa kona-ba) Ita Na’i Jezús Kristu hi’it an ka sa’e ba lalehan, ne’ebé sarani sira selebra iha kinta ida-
SUBSTANTIVU
aviza 1. Fó-hatene ka fó sai konaba buat ruma. SIN. hatada
VERBU
47
azuleju
ne’ebé loron haatnulu liutiha Domingus-Páskua.
Tella-hafunan ne’ebé nahe iha rai ka dala ruma mós iha didin ho kór oioin.
SUBSTANTIVU
azár Mamosuk aat ida. SIN. dezastre, asidente, dezgrasa E Z . Horisehik mosu azár ida, labarik ida tiru fali nia alin hodi halo nia alin ne’e mate.
SUBSTANTIVU
azbestu Materiál malahuk ida ne’ebé serve atu halo buat oioin be satan manas, liuliu didin-tahan ba uma. SIN. amiantu
SUBSTANTIVU
Ázia (rai-) Kontinente boot ida ne’ebé tutan malu ho raiEuropa iha sorin loromonu. E Z . Ema ruma dehan katak raiTimór halo parte Ázia Sudeste; maski nune’e uluk Portugés sira haree Timór nu’udar rai Oseánia nian.
SUBSTANTIVU
aziátiku ~ aziátika f. Rai-Ázia nian. SUBSTANTIVU Ema Ázia. ADJETIVU
azilu Fatin iha ne’ebé ema ruma halai bá atu subar tan perigu ka persegisaun. SIN. kmahan, subar-fatin
SUBSTANTIVU
azma Moras ida ne’ebé halo ema dada iis arraska. SIN. moras-busa, suhuk
SUBSTANTIVU
azmátiku ~ azmátika f. ADJETIVU
Kona-ba azma, azma
nian. Ema ne’ebé sofre azma. iis. SIN. suhuk-na’in
SUBSTANTIVU
azúl SUBSTANTIVU Kór
ida ne’ebé hanesan tasi ka lalehan. biru
SIN.
48
Ba’agia Vila no subdistritu Baukau nian, iha FohoMatebian nia hun, ne’ebé nia mahorik sira ko’alia liamakasae no lia-naueti.
SUBSTANTIVU
Bb ba
baar
1. Liafuan ne’ebé hatudu fatin ne’ebé ema ka buat ruma la’o ka lori bá. EZ. Ami haruka nia ba merkadu . 2. Liafuan ne’ebé hatudu sé maka simu. EZ. Ida-ne’e fó ba Ita-Boot. 3. Liafuan ne’ebé hatudu tempu hira. EZ . Ami halo ezame ba oras rua nia laran. 4. Liafuan ne’ebé hatudu fafutuk ka ligasaun ruma. E Z . Dili maka Timor-Leste nia sentru ba governu. KONJUNSAUN Liafuan ne’ebé hatudu hahalok ida-ne’ebé atu halo ona. SIN. atu E Z . Nia hamriik ba loke janela tanba manas demais .
ADJETIVU
(Ai-fuan) ne’ebé siin uitoan, halo ira sente ibun ho nanál hanesan mahar, liuliu bainhira seidauk tasak.
PREPOZISAUN
baba1 Instrumentu muzikál ida ne’ebé iha kulit taka nia kabelak sorin de’it ka sorin rua atu ema bele baku ka dere hodi hamosu son. SIN. tambór E Z . Bainhira prezidente ka primeiru ministru bá vizita naran fatin ida, moradór sira dere baba ba simu.
SUBSTANTIVU
baba2 Títulu hodi hasé aman ho domin ka kariñu. SIN. babai, papá, papai
SUBSTANTIVU
baba3
bá
Ema ho raan Timór ho Xina kahur malu ka kahur malu ho raan Indonézia.
SUBSTANTIVU
La’o, halai, semo ka halo viajen ba fatin ruma. EZ. Sira bá loja. ADVÉRBIU Hosi fatin ne’e; hosi tempu ne’e. E Z . Sira-nia uma iha mota-sorin bá. Bele mós hatudu diresaun ka situasaun iha konstrusaun maka’it ka relativu ida ho n e ’ e b é hodi hamriik iha orasaun nia rohan. EZ. Fatin ne’ebé sira hela bá. MATADAK IMPERATIVU Liafuan ne’e tuir verbu ka hamriik iha fraze nia rohan hodi hametin hadenin ka komandu ida. EZ. Hemu bá! VERBU
babaar SUBSTANTIVU
Kualidade baar.
babadak SUBSTANTIVU
Kualidade badak.
baba-dook Baba ki’ik ne’ebé uza ba bidu iha festa tradisionál. Feto sira basa baba-dook, mane sira kesi tais, klees, tau ka kesi bibi-fulun iha ain, kaebauk iha ulun, kaer surik hodi bidu iha baba-dook oin.
SUBSTANTIVU
babahat SUBSTANTIVU
49
Hahalok bahat nian.
2. Instrumentu meik ne’ebé ema uza atu bahat.
babeer Manu-fulun lotuk latar ida ho forma hanesan sasuit, ne’ebé hamriik iha manu nia ulun, baibain furak ka kórbarak. SIN. manu-daren
SUBSTANTIVU
babai Títulu hodi hasé aman ho domin ka kariñu. SIN. baba, papá, papai
SUBSTANTIVU
babehuk
babak
SUBSTANTIVU
1. Ko’alia sabraut hanesan bebé. SIN. sabak 2. Ko’alia demais. SIN. rega
VERBU
babeik SUBSTANTIVU
babakuk SUBSTANTIVU
Hahalok baku nian.
SUBSTANTIVU
Hahalok ka fuan balas nian. SIN. kompensasaun
1. Kualidade belar. 2. Rai ka fatin belar.
SUBSTANTIVU
babalik
babelek
Hahalok bali nian.
1. Kualidade belek. 2. Buat ida ne’ebé bele mosu ka akontese. SIN. posibilidade 3. Kondisaun bele halo buat ruma. SIN. kapasidade
SUBSTANTIVU
baban Hena pedasuk ida ne’ebé serve atu taka kuak iha hena seluk, liuliu roupa.
VERBU
babelen: haree babeer babelit
babanit Hahalok banit nian.
Kualidade ka hahalok belit nian.
SUBSTANTIVU
babaruk SUBSTANTIVU
Kualidade baruk.
babeluk
babasi ADJETIVU
Hahalok ka kualidade belun ida nian. SIN. amizade
SUBSTANTIVU
Kór-malahuk naroman.
babasuk SUBSTANTIVU
babesik
Númeru boot ka
SUBSTANTIVU
barabarak. SUBSTANTIVU
Tatuur ka situasaun
besik.
babebar
babetek mós babetik
1. Hahalok bebar
SUBSTANTIVU
nian. 2. Kukulai, borboleta.
Kualidade betik.
babeur (Hahalok) koko ema hodi buka atu dada nia ba S I N . t e n t a (verbu); aat. tentasaun (substantivu) EZ . Bainhira Jezús bá iha foho tutun, diabu babeur Nia dehan : “Ó halo to’ok fatuk ne’e sai paun?”
VERBU/SUBSTANTIVU
babebeik La para iha fatin ida, la’o hela de’it. EZ . Loron ba loron fali, kalan ida hotu kalan seluk mai fali hanesan ne’e babebeik .
ADVÉRBIU
babedok SUBSTANTIVU
Kualidade belak.
babelar
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Kualidade beik.
babelak
babalas
SUBSTANTIVU
Hahalok behu nian.
Hahalok bedok nian.
babiban 50
baboras
Leet atu halo buat ruma. SIN. oportunidade, leet E Z . Bainhira ema serbisu todan, babiban atu bá hariis tasi ladún barak.
SUBSTANTIVU
1. Kadiuk espésie ida ne’ebé horik iha tahu laran. NARAN SIENTÍFIKU: Scylla serrata 2. Fisur ne’ebé mosu iha ema nia kakorok ka oin. SIN. baboras-doku, karbúnkulu
SUBSTANTIVU
babiduk Hahalok ka atividade bidu nian. E Z . Ami-nia eskola hanorin mós babiduk.
SUBSTANTIVU
baboras-kle’an Moras todan kona-ba sélula sira iha isin laran hamosu bubun barak ne’ebé naburas no naklekar bá-mai. SIN. kankru
SUBSTANTIVU
babier 1. Hahalok bier nian. 2. Osan, rai ka sasán ne’ebé ema ida bier ba ema seluk. SIN. legadu, kabier
SUBSTANTIVU
baborus Hahalok ka efeitu borus nian. SIN. perfurasaun
SUBSTANTIVU
babobar SUBSTANTIVU
babosan
Hahalok bobar nian.
babo’ek SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
baboton
Hahalok bo’e nian.
babokar SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
fuhur EZ. Kosok-oan sira-nia baboton sei mamar.
Kualidade bokon.
babuar
babokur SUBSTANTIVU
Modo boot kabuar ida, ho kulit matak no isin kinurka kór-sabraka. babubur: haree bubuk
SUBSTANTIVU
Kualidade bokur.
babones Ko’alia ho bones ka iróniku; soe-lia. SIN. lia-bones, ironia
SUBSTANTIVU
babuinu (leki~) Lekirauk espésie boot ida rai-Áfrika no rai-Arábia nian, ho inur hanesan asu nian.
SUBSTANTIVU
babonuk 1. Bubuk ida iha kabun nia oin ne’ebé mosu bainhira tee-mutin balun ida sai kedas hosi nia fatin. SIN. érnia 2. Haree ai-babonuk.
SUBSTANTIVU
babuku 1. Ular ida hanesan kudaku lahó uman, pertense ba klase molusku, ne’ebé la’onamdoras ba oin hodi koko rai ho nia dikur rua. 2. (iha dialetu balu) = kudaku 3. Ema ne’ebé la’o neineik ka baruk-teen uitoan.
SUBSTANTIVU
babook Hahalok book nian. SIN. movimentu, dadukak
SUBSTANTIVU
baboot 1. Kualidade boot. 2. Buat ida nia boot oinsá. tamañu
Ulun-fatuk nia tutun.
SIN.
Kualidade bokar.
babokon SUBSTANTIVU
Kualidade bosan.
babula
SUBSTANTIVU
SIN.
SUBSTANTIVU Kumu
halo namkurut.
babulan SUBSTANTIVU 51
Ema ne’ebé halo sasán hosi ai, n.e. mobiliáriu, uma, ró nst. SIN. karpinteiru
SUBSTANTIVU
babulak 1 . Kualidade hahalok bulak. 2. Moras kakutak nian.
ka
SUBSTANTIVU
badain-besi Ema ne’ebé halo sasán hodi besi, liuliu instrumentu sira.
SUBSTANTIVU
baburas Kualidade kondisaun buras. abundánsia
ka
SUBSTANTIVU
SIN.
badain-faru Ema-mane ne’ebé manán moris ho suku roupa ba ema sira hatais. SIN. alfaiate, badain-suku
SUBSTANTIVU
baburek SUBSTANTIVU Kualidade
bure.
baburit 1. Hahalok burit nian. 2. Instrumentu ida ne’ebé burit ka tuda sai bee ka líkidu seluk, n.e. ai-moruk ne’ebé ema atu sona ba isin laran. SIN. seringa
SUBSTANTIVU
badain-sapatu Ema ne’ebé halo sapatu foun ka hadi’a sapatu aat sira. SIN. sapateiru
SUBSTANTIVU
badain-suku
babutar SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé suku roupa oioin tuir ema nia hakaran. SIN. alfaiate, badainfaru
SUBSTANTIVU
Hahalok butar nian.
babuur Parte ulun iha tilun no matan nia leet. SIN. tilun-hun, kikir
SUBSTANTIVU
badak 1 Ne’ebé la’ós naruk. 2 Ne’ebé la’ós aas. SIN. kraik 3 Ne’ebé la’ós kle’an. SIN. klarek
ADJETIVU
bada Hanoin to’ok, liuliu kona-ba hahirak ka kuantidade. SIN. kalkula, baberak EZ. Bada to’ok osan ba uma ne’e hira. badan SUBSTANTIVU; SIN. kálkulu
VERBU
badame Fó pás ba malu, simu malu ho fuan ho laran, lakohi funu ona. SIN. madamek
VERBU
badadaun
badame-na’in
Nafatin hela de’it, kontinua nafatin. EZ. Labarik ne’e boot no matenek badadaun.
ADVÉRBIU
Ema ne’ebé hadame ka fó dame ba ema seluk. SIN. madamek ADJETIVU Ne’ebé hakarak moris iha dame.
SUBSTANTIVU
badain Ema matenek ofísiu ruma, n.e. badain-fatuk, badain-ai, badain-besi nst. EZ. Ema tesi fuuk ne’e badain-fuuk ka barbeiru. ADJETIVU Ne’ebé soi jeitu ka matenek ba halo knaar ruma.
SUBSTANTIVU
badan SUBSTANTIVU
Bada dala ida.
SIN.
kálkulu
badi 1. Kriis ida ne’ebé tuu hanesan surik maibé ki’ik fali. 2. Kanuru suru-rai ki’ik ida ne’ebé ema uza atu hamoos rai
SUBSTANTIVU
badain-ai
52
hodi hasai du’ut-alin. enxada
Ai-riin latar ida ne’ebé ema halo hale’u fatin ruma, liuliu hale’u to’os atu satan balada sira hodi estraga sasán. SIN. lutu
SIN.
SUBSTANTIVU
badidin Forma ida ho lidun haat. SIN. kuadradu
ADJETIVU
bahat
badinas
Ko’a-ko’a ai ka fatuk, liuliu atu halo figura ka estátua ida.
VERBU
Ne’ebé halo serbisu lais no barak. SIN. serbisudór; LIAFUAN-SORUN: baruk-teen EZ. Ema badinas maluk sira gosta no hahi’i. S U B S T A N T I V U Kualidade halo serbisu lais no barak. ADJETIVU
bahen Ne’ebé otas-tuan. kbahen
ADJETIVU
bai Títulu hodi hasé itania aman. SIN. pai, papai, papá
SUBSTANTIVU
badut SUBSTANTIVU
1. Ai-kamiin.
baibain
2. Lilin.
1. Ne’ebé hanesan loroloron nian, la’ós buat foun ida ka foin mosu. SIN. normál EZ . Ema baibain katak la’ós estrañu ka la mai hosi li’ur ; Sira baibain la atraza hanesan ne’e. 2. Ne’ebé la’ós urjente, lalika ansi.
ADJETIVU/ADVÉRBIU
bagajen 1. Fatin hanesan pasta, mala, kaixa no kaixote ne’ebé ita hi’it ka tula bainhira la’o rai ka halo viajen. SIN. nahan E Z . Tula bagajen boot sira ba aviaun, maibé sira kmaan ne’e hi’it de’it iha liman. 2. Fatin atu tula sasán bá iha karreta nia kotuk. SIN. portabagajen
SUBSTANTIVU
baikenu 1 . (lia-baikenu) RaiOekusi nia lian, ne’ebé liadawan nia dialetu ida. 2. Ema Oekusi.
SUBSTANTIVU
bagajen-liman Sasán ne’ebé ita lori de’it ho liman ka tara iha kbaas bainhira ita sa’e aviaun. SIN. nahan-hi’it
SUBSTANTIVU
bailadu Bidun ka dansa lotuk oin ida ne’ebé makbiduk profisionál sira hala’o nu’udar arte, baibain hodi hato’o istória ruma, ho múzika furak ne’ebé orkestra mak toka.hakarak hateten.
SUBSTANTIVU
Bagdade SUBSTANTIVU
SIN.
Sidade-kapitál rai-
Irake.
Bahamas (rai-, Nusar-) Nusa-lubun no estadu iha Tasi-Antillas.
SUBSTANTIVU
bailarinu ~ bailarina f. Ema ne’ebé bidu ka dansa iha bailadu. SIN. makbiduk-bailadu
SUBSTANTIVU
bahamianu ~ bahamiana f. Rai-Bahamas nian. SUBSTANTIVU Ema Bahamas. ADJETIVU
baile
bahan
53
Festa boot no furak atubele dansa, ho múzika Europa nian no ema sira hatais ho formál. E Z . Malae-mutin sira maka hatama baile mai rai-Timór; uluk iha bidu de’it.
tempu ida ne’ebé buat ruma mosu. EZ. Bainhira mak ó mai? Ami han barak bainhira ami hamlaha. N O T A : Keta uza maklalin wainhira hodi hakerek Tetun Ofisiál, tanba forma ne’e pertense ba tetun-terik no tetun bíbliku-litúrjiku de’it.
SUBSTANTIVU
bailoro Tempu ka époka loromanas nian bainhira udan para ona, hosikedas fulan-Maiu ba fulan-Novembru iha tasi-feto, no hosi fulan-Agostu ba fulanNovembru iha tasi-mane.
SUBSTANTIVU
bainhitu ADVÉRBIU
bainlima ADVÉRBIU
ba’in
Loron lima liutiha ohin.
bainneen
Barak liu ka barak loos. S I N . barabarak, basuk
ADJETIVU/ADVÉRBIU
ADVÉRBIU
Loron neen liutiha ohin.
bainó Títulu hodi hasé liuraioan sira ka klosan matenek-oan sira.Uza mós ba labarik-mane no mane-klosan sira.
SUBSTANTIVU
bain 1. Buat ne’ebee ita ema sukat ho minutu, oras, loron, kalan, semana, fulan, tinan no sékulu. SIN. tempu 2. Oras ruanulu-resin-haat, loron no kalan hamutuk hosi rai-naroma to’o rai-naroma.
SUBSTANTIVU
bainrua ADVÉRBIU
Loron ida-ne’ebé tuir
aban.
baintolu
baíña
ADVÉRBIU
Hikar ida ne’ebé ita suku iha hena nia ninin . SIN. lita
Loron tolu liutiha ohin.
baioneta
SUBSTANTIVU
Besi-tahan kro’at ida ne’ebé soldadu sira tutan ba kilan nia tutun hodi uza atu sona.
SUBSTANTIVU
bainaka Ema ne’ebé mai itania uma ka mai hosi raiseluk, baibain ema ne’ebé ita konvida. SIN. konvidadu EZ. EZ . Ohin bainaka sira hosi raiIndonézia mai iha Parlamentu.
SUBSTANTIVU
bairru Zona ida iha sidade ka vila nia laran ne’ebé ema barak hela bá; zona rezidensiál.
SUBSTANTIVU
bain-bain haree baibain bainhaat ADVÉRBIU
Loron hitu liutiha ohin.
baixa (Ema moras) tama ba ospitál hodi hela iha ne’ebá atu enfermeiru no doutór sira bele tau matan ba nia.
VERBU
Loron haat liutiha ohin.
bainhira Liafuan ne’ebé hato’o ka husu kona-ba
ADVÉRBIU/KONJUNSAUN
baixu
54
SUBSTANTIVU
Lian emak ne’ebé hananu kraik liu hotu. LIAFUANSORUN: sopranu ADJETIVU Ne’ebé baibain brutu no maledukadu. SIN. oin-kabobir
selae iha ai-horis, balada ka ema nia isin nu’udar parazita, dala barak hamosu moras oioin. bakterianu ~ bakteriana f.
baka (karau-)
ADJETIVU
baku
Karau espésie ida hosi rai-Europa, ki’ik kiu karau Timór nian. SIN. karau-malae
SUBSTANTIVU
VERBU
Tuku ho maka’as no fila-
fila. bakun SUBSTANTIVU
baka
bala
Fera ai-lolon ho baliu, liuliu atubele hamonu ai-hun.
VERBU
SUBSTANTIVU
Kilat-musan, kilat-
fuan.
bakamoru (ai-)
balada
Ai-hun típiku Timór nian ne’ebé moruk no bele hemu atu hasoru malária. NARAN BOTÁNIKU: Strychnos ligustrina
SUBSTANTIVU
Buat-moris ne’ebé barakliu soi ain haat no la bele hanoin ka ko’alia hanesan ema maibé uza instintu atubele hatene saida mak di’ak no saida mak aat. SIN. animál balada-hakiak . SUBSTANTIVU Balada ne’ebé ema hakiak iha uma, porezemplu asu, fahi, karau, nst. SUBSTANTIVU
bakallau (ikan-) Ikan ne’ebé moris iha tasi malirin emisfériu norte nian, ninia isin meer.Uza liuliu ba te’in. Ema portugés sira gosta liu. NARAN SIENTÍFIKU: Gadus morrhua
SUBSTANTIVU
balanda
bakat (ai-)
Rai-Olanda nian. SIN. olandés SUBSTANTIVU 1. Ema Olanda. 2. (lia-balanda) Dalen jermániku rai-Olanda no rai-Béljika nian; uluk mós lian koloniál iha raiIndonézia. SIN. lia-olandés ADJETIVU
Ai-hun espésie ida ne’ebé moris iha tasi-ninin ho tahan tebar no abut barak, ema dala barak mós kuda atu satan tasibeen ka laloran boot sira. NARAN BOTÁNIKU: Rhizophora mangle
NARAN
balansé
baki
Ai-kabelak naruk ida ne’ebé prega ba hariin besi nu’udar halimar-fatin ba labarik sira. Labarik ida tuur iha ai-kabelak nia rohan ida, ida iha rohan seluk hodi hamutuk boi tun-sa’e.
SUBSTANTIVU
Fatuk ka bloku ne’ebé ema hada aas iha lurón-ninin atu satan karreta, selae iha mota-ninin atu satan bee ne’ebé suli. EZ. Dala barak klosan sira tuur iha baki leten hodi toka viola.
SUBSTANTIVU
balansu
baktéria
Haktuir ka relatóriu kona-ba konta sira, liuliu loja ka empreza ninian.
SUBSTANTIVU
Organizmu ka buat melek no haree-labelek ne’ebé moris iha bee rai, ka ár laran,
SUBSTANTIVU
55
balas
Substánsia kór-kinur ida ne’ebé fó sai iis maka’as no aat loos bainhira ita sunu tiha. SIN. enxofre
SUBSTANTIVU
Selu fali, fó fali (buat ne’ebé ita deve ba ema seluk). SIN. kompensa
VERBU
baliu
balaun
Buat kro’at ne’ebé ema uza atu fera ai. Besitahan ida iha kuak ba hatama ai-rohan ida ne’ebé serve nu’udar kaer-fatin. SIN. maxadu
Bola halo hosi borraxa mihis ne’ebé ema baibain huu ka enxe ho ár atu halo sai boot.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
balde Fatin tau kuru ka tau bee nian, baibain halo hosi kaleen ka plástiku. SIN. knaban bale: haree vale
SUBSTANTIVU
baliza 1. Ai-riin ka liña ida ne’ebé fahe rai rua. 2. (desportu) Iha tebe-bola, fatin ne’ebé ema ida hein bá atu bola labele tama iha rede laran.
SUBSTANTIVU
baleet ADVÉRBIU
Haleet malu. SIN. naleet
baleia
Balkáns (rai~)
Balada maksusuk boboot ida ho forma ikan nian ne’ebé horik iha tasi.
SUBSTANTIVU
Rejiaun luan iha Europa Sudeste ne’ebé hakohak rai-Bulgária, Masedónia, Albánia, Sérvia, Bóznia, Kroásia no raiRoménia.
SUBSTANTIVU
bali Tau matan ba ema moras hodi fó tratamentu oioin atu nia bele hetan isin-di’ak filafali. filafali.
VERBU
balkaun
Balibó (rai-)
1. Meza iha loja laran ne’ebé ita hakbesik bá bainhira atu sosa buat ruma. Loja-na’in hamriik iha balkaun ne’e nia kotuk hodi serbí ita. 2. Fatin aas iha teatru laran ho kadeira barak ba públiku tuur.
SUBSTANTIVU
Vila no subdistritu Bobonaru nian ne’ebé nia populasaun ko’alia lia-tetun belu, lia-bekais no lia-kemak.
SUBSTANTIVU
balidi (ai-) Ai-fuan kinur ida, ho been barak no musan ne’ebé forma ilas fitun nian bainhira ita tesi ba rua. NARAN BOTÁNIKU: Averrhoa carambola Balidi mós naran ne’ebé ema fó ba bairru ida iha sidade Dili. balidin: haree badidin
SUBSTANTIVU
baloisu Hariin-halimar iha ho tuur-fatin kesi ba korrente naruk rua ne’ebé labarik sira tuur bá hodi doko bá doko no tun-sa’e fila-fila. SIN. boiboi, boiala
SUBSTANTIVU
balsa
baliran
Ró suku hamutuk, halo hosi ai ka au.
SUBSTANTIVU
báltiku ~ báltiku
56
Kona-ba Tasi Báltiku, ne’ebé nakfati iha Europa nordeste.
karau-aman ne’ebé ita hakarak oho. SIN. banit V E R B U Halo tuir ho loloos. SIN. kopia
ADJETIVU
balu
banda
Balun ka parte ida hosi grupu ida, EZ. Ema barabarak bá tuir ezame, balu de’it mak liu; Ha’u foin simu surat balu hosi pároku.
ADJETIVU/PRONOME
Hena, surat-tahan ka plástiku tiras ka rohan ida. SIN. faixa
SUBSTANTIVU
banda 1. Ema-lubun aat. SIN. meo-lubun 2. Konjuntu ida ne’ebé toka múzika ba dansa, desfile ka prosisaun.
SUBSTANTIVU
baluk Sorin hosi tatomak ida. SIN. pedasuk. EZ. Bolu di’ak ne’ebá ha’u han baluk ida.
SUBSTANTIVU
Banda (rai-, Nusar-)
balun SUBSTANTIVU 1. Sorin
Nusa-lubun ki’ik ida iha rai-Molukas, entre rai-Timór no rai-Seran nia leet.
SUBSTANTIVU
hosi buat ida.
parte EZ. Ó bele lori balun ida de’it. 2. Ida hosi baluk rua ne’ebé hanesan de’it no forma katomak ida. SIN. metade EZ. Tuku tolu ho balun, entre tuku tolu ba tuku haat . ADJETIVU/PRONOME = balu SIN.
Banda (tasi-) Tasi ida iha raiMolukas no rai-Timór nia leet.
SUBSTANTIVU
bandalete Sasuit ida ne’ebé feto sira tau iha fuuk nu’udar enfeite.
SUBSTANTIVU
balxaun mós balixaun
bandanés ~ bandaneza f.
Budu ida halo hosi boek. Hetan barak iha distritu Manatutu.
SUBSTANTIVU
Rai-Banda nian. SUBSTANTIVU Ema Banda. ADJETIVU
bandeira
bá-mai
Símbolu nasaun, organizasaun ka instituisaun ida nian, baibain hena-rohan ida. EZ . Timor-Leste nia bandeira iha kór mean, kinur no metan, no mós fitun mutin iha klaran.
Tun-sa’e; iha ne’e no iha ne’ebá. EZ. EZ . Moras da’et ba-ma, hosi ema ida ba fali ema seluk.
SUBSTANTIVU
ADVÉRBIU
banati 1. Ezemplu di’ak ida ba ita tuir atu halo ka aprende buat ruma. S I N . modelu, padraun EZ . Ukun-na’in ne’ebé di’ak bele sai banati ba nia povu sira. 2. Balada (ka ema) ne’ebé ita uza atu dada balada (ka ema) ida, n.e. karau-inan atu dada
SUBSTANTIVU
bandeja Bikan belar boot ida ne’ebé uza hodi look hahán. SIN. tatanen
SUBSTANTIVU
bandidu ~ bandida f. Ema malandru ne’ebé baibain hasoru lei no orden.
SUBSTANTIVU
57
bandolín
Ita-nia la’en ka feen ninia aman-inan.
SUBSTANTIVU
Instrumentu-múzika atu hanesan viola, maibé kabuar liu, ne’ebé ema toka hodi kebit nia tali kaduak haat.
SUBSTANTIVU
bani-uma mós bani-uman Uma ne’ebé bani sira halo iha ai-kuak ka fatuk-kuak.
SUBSTANTIVU
bandu
banit
Hato’o katak ita la bele halo buat ruma. SIN. hakahik EZ. Lisan tradisional Timór bandu ema atu ku’u nuu arbiru de’it. bandun SUBSTANTIVU
VERBU
Dada liuhosi habosok balada ka ema ida ne’ebé ita hakarak kaer. S U B S T A N T I V U Balada (ka ema) ne’ebé ita uza atu dada balada (ka ema) ida, n.e. karau-inan atu dada karau-aman ne’ebé ita hakarak oho. SIN. banati VERBU
bañeira Tanke hariis-fatin ne’ebé baibain ema bele tuur ka toba iha laran bainhira hariis.
SUBSTANTIVU
bankada Tuur-fatin latar ka fileira ida, liuliu deputadu siranian iha parlamentu laran.
bangasál
SUBSTANTIVU
Uma-oan ne’ebé ema halo atu rai sasán, selae nu’udar tuur-fatin bainhira ema kaben ka iha mate. SIN. klobor
SUBSTANTIVU
bankáriu ~ bankária f. ADJETIVU
banku.
Bangladexe (rai-) Rain no estadu ki’ik ida iha Ázia Súl ne’ebé territóriu nordeste rai-Índia nian mak hale’u.
Ema ne’ebé serbisu
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
bangladexianu bangladexiana f.
Banku nian, kona-ba
iha banku.
bankete Han-hemu kapás hodi selebra okaziaun ruma.
SUBSTANTIVU
~
Bankoke
ADJETIVU
Rai-Bangladexe nian. SUBSTANTIVU Ema Bangladexe.
SUBSTANTIVU
bani
banku
Sidade-kapitál raiTailándia nian.
Kutun ka insetu semok ida ne’ebé si’ak no bele tata ema, maibé bainhira hobur barak halo mós been ida ne’ebé midar, no mós lilin. EZ. EZ . Ema balu uza bani nia been hodi prepara ai-moruk xarope ba moras-me’ar.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
no toos. 2. Empreza ida ne’ebé hola konta ema sira-nia osan.
bañu Hariis hodi fase an iha bee laran ka iha xuveiru okos.
SUBSTANTIVU
bapa
bani-been SUBSTANTIVU
1. Tuur-fatin simples
Ema indonéziu; mane indonéziu (baibain termu zombaria nian).
SUBSTANTIVU
Been ida ne’ebé bani
hali’ur.
banin ( banin-mane ~ baninfeto)
bár
58
Uma hemu-fatin., ne’ebé serbí hemun lanuk.
Dato ne’ebé kaer grau kraik liu hotu iha aristokrasia Europa nian.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
barabarak mós barak-barak
Barbadus (rai-)
Ne’ebé susar atu sura tanba barak liu. S I N . basuk, ba’in
Illa no estadu ki’ikoan ida iha Tasi-Antillas.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
barbadense
barak
Rai-Barbadus nian. SUBSTANTIVU Ema Barbadus. ADJETIVU
Ne’ebé iha hahirak ka kuantidade boot. LIAFUAN-SORUN: uitoan
ADJETIVU
barbaridade 1 . Kondisaun ka hahalok bárbaru. 2. Liafuan beik. SIN. lia-beik, azneira, disparate
SUBSTANTIVU
barakliu Parte boot liu hotu. SIN. maioria EZ. Ema barakliu la gosta hemu aimoruk. NOTA: Keta konfunde liafuan ne’e ho katuir barak liu, katak ‘barak loos, barak tebes’. barak-barak: haree barabarak
ADJETIVU/ADVÉRBIU
barbarizmu 1 . Kondisaun ka hahalok bárbaru. 2. Liafuan ida ne’ebé ema uza sala tanba la hatene nia arti loos, liuliu tan konfuzaun ho liafuan oin-hanesan ka atu hanesan hosi lian raiseluk. E Z . Uza verbu ‘suporta’ bainhira ita hakarak hatete ‘apoia’ ne’e barbarizmu.
SUBSTANTIVU
barani ADJETIVU/SUBSTANTIVU/VERBU
1. (Atitude/ne’ebé) la ta’uk atu halo buat ruma. EZ. Ha’u la barani atu bá ne’ebá; Ema ne’ebé barani liu mate mós lais . 2. Ne’ebé iha neon no laran atu hala’o buat ruma ne’ebé halo ita ta’uk. SIN. aten-barani, atenboot, korajozu
bárbaru ~ bárbara f. 1 . (Ema) ne’ebé matenek no kultura la iha, no hali’is ba hakribi ka halo aat sasán sira ne’ebé nia la bele apresia ka komprende. 2. (Ema) ne’ebé kruél no violentu.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
barata Kutun ka insetu ki’ik ida ne’ebé baibain moris iha fatin fo’er, porezemplu iha hariis-fatin, kanu-kuak, nst. SIN. ehas EZ . Barata ne’e kutun ida ne’ebé ita ema hakribi tanba aat no fo’er.
SUBSTANTIVU
barbeiru SUBSTANTIVU Ema-mane
ne’ebé koir kliente sira-nia hasan-rahun no tesi sira-nia fuuk.
Barbuda (rai-) Illa no estadu ki’ikoan ida iha Tasi-Antillas.
SUBSTANTIVU
baratu ~ barata f. Ne’ebé ita bele sosa tanba nia folin la aas. SIN. folin-kmaan
ADJETIVU
barbudanu ~ barbudana f. Rai-Barbuda nian. SUBSTANTIVU Ema Barbuda. ADJETIVU
baraun ~ baroneza f.
bare 59
barreira
Ai-uut ida ne’ebé uza atu hametin buat tahan mihis sira, liuliu hena, nst. SIN. goma
SUBSTANTIVU
1 Ai-satan ne’ebé ema halo atu hanetik ema ka balada hodi tama. 2 Iha desportu, barreira katak sai-atan ne’ebé ema tau atu atleta ida bele halai ka haksoit liu hodi halai to’o rohan.
SUBSTANTIVU
Barein (rai-) Rain no estadu ki’ik iha rai-Arábia nia raat lorosa’e.
SUBSTANTIVU
baremita Rai-Barein nian. SUBSTANTIVU Ema Barein. ADJETIVU
barrikada Ai-satan ne’ebé ema (liuliu polísia ka militár sira) tau atu taka dalan ba ema ka karreta sira ne’ebé hakarak liu.
SUBSTANTIVU
baria: haree ai-baria Bariki (rai-) Vila no postu administrativu konsellu Manatutu nian.
SUBSTANTIVU
barríl Fatin kabuar boot halo hosi ao ka kaleen, hanesan bidón, atu ema bele tau líkidu oioin bá, n.e. minarai, tua, serveja nst.
SUBSTANTIVU
barítonu ~ barítona f. (Kona-ba) lian manek entre tenór no baixu ne’ebé baibain hananu ladún aas, ladún kraik.
ADJETIVU/ SUBSTANTIVU
barroku ~ barroka f. Kona-ba estilu arte, múzika no arkitetura nian ne’ebé hali’is ba hafutar barak no naburas iha rai-Europa iha sékulu da-17.
barlake mós barlaki
ADJETIVU
Kaben tradisionál ne’ebé envolve fó folin ba feto tuir kostume Timór nian. Baibain família mane nian lori karau, kuda, tais no belak no família feto nian fó fali fahi, tais no morteen.
SUBSTANTIVU
barudi Tipu paun ida ne’ebé ema tau fore-rai iha laran.
SUBSTANTIVU
barona (ikan-)
baruk
Ikan-tasi oin ida ne’ebé ema barak gosta han tan nia na’an di’ak. baroneza: haree baraun
1. Ne’ebé sente katak forsa la iha atu hala’o atividade ka knaar ruma. SIN. isin-todan 2. Ne’ebé lakohi rona ka lakohi haree. SIN. ulun-toos 3. Ne’ebé lakon ona pasiénsia, la bele aguenta ona. SIN. fartu EZ . Ami baruk ho sira-nia hakilar tun-sa’e.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
barra Metál lolon naruk ida. SIN. besi-kain
SUBSTANTIVU
barrajen Fatuk-hadan ka faihadan hodi satan netik bee ka rai. SIN. batak
SUBSTANTIVU
baruk-teen (Ne’ebé) tuur mak barak, halo serbisu uitoan de’it. LIAFUAN-SORUN: badinas
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
barraka Uma-oan iha to’os ne’ebé taka ho du’ut ka aitahan.
SUBSTANTIVU
barullu 1. Son ka lian maka’as ne’ebé ema, balada,
SUBSTANTIVU
60
1. Ema Euskadi. 2. (lia-basku) Dalen rai-Euskadi nian, ne’ebé ko’alia iha zona Fohor-Pireneus nian iha raiFransa no rai-España. E Z . Lia-basku maka Saun Fransisku Xaviér nia dalen-inan.
mákina ka sasán halo hodi halo tilun moras. SIN. tarutu 2. Istori-malu, baku-malu ka tiru-malu.
SUBSTANTIVU
basá Liafuan ne’ebé ita uza bainhira buka razaun ba hahalok ruma. SIN. tanbasá, tansá EZ. Bainhira ema ruma baku malu, polísia ba husu: “Imi baku malu basá?”
ADVÉRBIU/KONJUNSAUN
basta VERBU Presiza
de’it... E Z . Basta asina surat ida-ne’e atubele sai membru. KONJUNSAUN Ho kondisaun katak... EZ. Basta ema sira-ne’ebá la tama klaran, ami prontu atu serbisu lisuk.
basa Foti liman tau ba ema seluk nia hasan ho maka’as; Baku ho liman-tanen. Basa liman katak baku liman ka aplaude hodi fó parabéns ka hahi’i ema ruma. Nu’udar termu-respeitu, basa tais katak bá kotuk, bá kazadebañu ka hariis-fatin. basan SUBSTANTIVU
VERBU
bastardu ~ bastarda f. Em a (maktolok) Ema ne’ebé nia inan-aman seidauk kaben bainhira nia moris.
SUBSTANTIVU
basuk Barak loos. barabarak, ba’in
ADJETIVU/ADVÉRBIU
bata
basar
1. Lilin bloku ida. 2. Ai-han ne’ebé ema-ró ka soldadu simu hodi moris. 3. Ai-han sahin ida ne’ebé governu fó ba sidadaun sira iha tempu funu ka emerjénsia nian. SIN. rasaun
SUBSTANTIVU
Fa’an-fatin ne’ebé ema oioin lori sira-nia sasán mai atu ema seluk bele fihir, negoseia no sosa. SIN. merkadu
SUBSTANTIVU
basia Tipu manko boot ida ne’ebé serve ba fase roupa ka bikan ki’ik sira.
SUBSTANTIVU
batak atuk-hadan ba satan netik bee, mota ka laloran-tasi atu labele sobu natar ka to’os. SIN. barrajen
SUBSTANTIVU
basketeból mós mó s basket (forma populár)
Jogu ida ho bola boot ida ne’ebé jogadór sira buka atu soe tama ba saku-rede ho kuak ne’ebé tabelen hela iha besi-riin.
SUBSTANTIVU
batalla Baku-malu ka tirumalu ida de’it, liuliu iha funu laran.
SUBSTANTIVU
basketebolista
batallaun
Ema ne’ebé joga basketeból. S I N . jogadórbasketeból
SUBSTANTIVU
Forsa militár lubun boot ida ne’ebé baibain hamutuk soldadu 800 to’o 1000.
SUBSTANTIVU
basku ~ baska f. ADJETIVU
SIN.
Rai-Euskadi nian.
61
Batallaun ida mai tun iha Baukau.
ha’u sarani ó hodi Padre, hodi Fillu no hodi Espíritu Santu sira-nia naran, amen. Sakramentu ne’e halakon sala orijinál iha ema nia klamar no fó grasa santifikante. batizmál ADJETIVU
EZ.
batane Hakmahan-fatin halo ho lona boot ne’ebé taka kuadru ai-riin ka besi-riin. SIN. tenda
SUBSTANTIVU
batar
batón
Ai-horis sereál oin ida ho musan boot belit iha kain nia rohan ka fulin, ne’ebé fó hahán di’ak no ema baibain kuda iha tempu udan. batar-fulin. SUBSTANTIVU Isin ho koos no kulit ne’ebé sai hosi batar nia lolon, ho musan barak iha laran.
SUBSTANTIVU
Kosmétiku mean ka kór seluk ne’ebé feto sira kose ba ibun-tutun nia kulit.
SUBSTANTIVU
batrei Metál nabeen ne’ebé uza atu hatutan arame ka metál-tahan rua. SIN. solda
SUBSTANTIVU
Batugadé (rai-) Suku iha distritu Bobonaru besik rai-ketan ho Indonézia. Mahorik sira ko’alia tetun-belu.
SUBSTANTIVU
bateria 1. Buat ne’ebé ema uza atubele fó forsa elétriku hodi halakan, hamoris motór ruma. 2. Sasán ki’ik sira dapur nian.
SUBSTANTIVU
Baukau (rai-) Sidade daruak Timór Lorosa’e nian no mós distritu ho populasaun ida ne’ebé ko’alia makasae, kawaimina no ohin loron mós tetun. Baukau mós sentru ba dioseze ida ne’ebé hakohak distritu Lautein, Vikeke no Manatutu, harii iha fulan-Janeiru tinan 1997.
SUBSTANTIVU
batina 1. Amu padre sira-nia hatais naruk ka farda, hanesan faru ne’ebé tun ba ain-tuban. Batina ne’e iha botaun barak iha oin no baibain kór-mutin iha rai-Timór, maibé kór-metan iha Portugál no rain malirin seluseluk. E Z . Importante tebetebes ba padre sira hatais batina bainhira sira sai ba li’ur atu ema hotu bele hatene katak sira reprezenta Ita Na’i Jezús Kristu. 2. Madre nia ábitu ka farda ne’ebé hatais hamutuk ho veu.
SUBSTANTIVU
baunilla Ai talik ida ne’ebé dolar sai ba ai-lolon no fó fuan be serve atu halo mina-morin, biskoit, rebusadu no hahán seluseluk tan.
SUBSTANTIVU
baur1 Bobar ema atu monu tuir ita-nia hakarak. S I N . lohi, habosok
VERBU
batizmu Sakramentu ida uluk iha Igreja Katólika no kreda sarani seluseluk iha ne’ebé padre ka patór fui bee ba ulun ka hatama ba bee hodi dehan:
SUBSTANTIVU
baur2 Kle’un ka arku ho kór oioin ne’ebé dala ruma mosu
SUBSTANTIVU
62
iha kalohan leten bainhira udan tiha. SIN. arkuiris
Ai-tali nia tahan-kain, ne’ebé uza atu halo didin uma nian. SIN. tali-kelen, palapa
SUBSTANTIVU
bauxite
bebar
Minerál rai nian ne’ebé serve atu halo alumíniu.
SUBSTANTIVU
Book fila-fila buat ruma bámai ka tun-sa’e, liuliu liras, matan-fulun ka bandeira. Bebar matan katak piska matan.
VERBU
bazaltu (fatuk-) SUBSTANTIVU
Fatuk ahik kór-biru
ida.
Bazartete (rai-)
bebé
Vila no postu administrativu distritu Likisá nian, ho populasaun ne’ebé ko’alia lia mambae no tokodede.
SUBSTANTIVU
Labarik nurak ne’ebé ki’ikoan tanba seidauk halo tinan tolu. SIN. kosok-oan
SUBSTANTIVU
bebida Líkidu ne’ebé ita hemu. SIN. hemun
SUBSTANTIVU
baze Parte kraik ne’ebé tane parte leten iha hariin, hanoin ka sistema ida. SIN. hun
SUBSTANTIVU
bedok Sai hosi dalan, sees ba sorin-sorin.
VERBU
báziku ~ bázika
bee
Baze nian, hun nian; ne’ebé serve nu’udar baze ka hun. SIN. fundamentál
ADJETIVU
1. Líkidu moos no iislaek ne’ebé la monu hosi kalohan mai hanesan udan, tuirmai suli hosi mota tama ba bee-lihun, kolan no tasi, no ikusliu nasuar iha loron-manas hodi sa’e fila ba lalehan. Buatmoris hotu-hotu presiza bee atubele moris. Aleinde hemu, ita ema uza bee atu fase, hamoos no halo sasán oioin, n.e. ai-han, hemun no minamorin. 2. Fatin ka área luan ida nakonu ho bee, n.e. kolan, mota, tasi, nst.
SUBSTANTIVU
be PRONOME MAKA’IT Ne’ebé .
Doutór be di’ak seidauk fila hosi rai-Olanda. KONJUNSAUN No. EZ. Be sira seluk iha ne’ebé loos? EZ .
bé SUBSTANTIVU
Letra Bb nia naran.
beatifika Foti ba beatu ka beata. beatifikasaun SUBSTANTIVU
VERBU
beatu ~ beata f. (Títulu ba) matebian ida ne’ebé Kreda atu foti ba santu ka santa, maibé seidauk kanoniza tiha tanba milagre ruma (nu’udar prova metin ba ema ne’e nia santidade) sei falta.
SUBSTANTIVU
bee-dalan Bee nia halai-fatin, ema mak halo ka bee mak ke’e bainhira udan-been halai halo rai kuak.
SUBSTANTIVU
bee-hamutin Ai-moruk ida ne’ebé hamutin roupa fo’er. SIN. lixívia
SUBSTANTIVU
bebak
63
beek
Bee ne’ebé sa’e maka’as no suli ba fatin-fatin hodi halo ema bele mout. SIN. bee-sa’e, saserek, lalubur
SUBSTANTIVU
Ne’ebé kahur ho bee ka suli hanesan bee. Ibun-beek katak ema ne’ebé ko’alia barak.
ADJETIVU
bee-tisak mós bee-tudak
bee-lihun
Bee ne’ebé monu tun hosi fatuk ka foho-lolon. SIN. kaskata
SUBSTANTIVU
Bee ne’ebé halai hamutuk ba rai-kuak boot ida hanesan kolan.
SUBSTANTIVU
bee-tatolan: haree bee-ulun bee-ulun
bee-matan 1. Rai-kuak hosi ne’ebé bee suli sai. E Z . Ami bá kuru bee iha beematan besik ami-nia uma. 2. Kuak ne’ebé ema ke’e iha fatin ida atu ema bele hetan bee hodi kuru. SIN. posu
SUBSTANTIVU
Kuak ho bee ne’ebé sai hosi rai.
SUBSTANTIVU
behu VERBU
Baku ho forsa, liuliu batar.
bei’ala Ema sira ne’ebé moris tempu uluk liu no husik hela nia istória hosi jerasaun ba jerasaun. Avón hosi avón ka avón sira-nia aman-inan. S I N . bizavón EZ . Ita-nia bei’ala sira fiar iha uma-lulik molok kristianizmu tama.
SUBSTANTIVU
bee-mosun: haree bee-ulun been Bee ida-ne’ebé sai hosi ai-hun, ai-fuan ka isinlolon, baibain iis, la hanesan bee baibain nian. SIN. líkidu E Z . Ananás nia been morin lahalimar.
SUBSTANTIVU
beibeik
bee-na’in
Dala barak; fila-fila. EZ. Ko’alia beibeik to’o nia rona.
ADVÉRBIU
1. Insetu ida ho liras naruk no kór barak ne’ebé baibain hela besik bee. SIN. libeliña 2. Labadain oin ida ho ain naruk no mihis tebetebes ne’ebé horik besik bee.
SUBSTANTIVU
beik 1. Ne’ebé baibain la hatene buat ida tanba ladún matenek hosi natureza. SIN. faak 2. Ne’ebé seidauk eskola, seidauk biban dezenvolve nia matenek naturál liuhosi edukasaun di’ak. SIN. laeskola, ignorante 3. Ne’ebé la hanoin molok halo buat ruma no tan ne’e sala beibeik. SIN. hanoin-laek
ADJETIVU
bee-sarani Bee ne’ebé amlulik ida benze tiha ona, no mós uza iha sakramentu batizmu.
SUBSTANTIVU
bee-sa’e Bee ne’ebé sa’e maka’as no suli ba fatin-fatin hodi halo ema bele mout. SIN. bee-taka, saserek, lalubur, inundasaun, rai-nabeen
SUBSTANTIVU
beik-teen SUBSTANTIVU
bee-taka
64
Ema beik.
1. Soi kapasidade atu halo buat ruma. EZ. Ha’u bele tula imi ba Tibar. 2. Iha posibilidade kona-ba buat ruma mosu ka akontese. EZ. EZ . Katuas ne’e bele mate se la para fuma. 3. Hetan lisensa atu halo buat ruma. EZ. Ha’u bele uza lapis ne’e?
bein
VERBU
Ita-nia aman ka inan nia aman ka inan. SIN. avón ADJETIVU Ne’ebé boot.
SUBSTANTIVU
bein-oan mós bei-oan : Aman nia oan-feto ka mane nia oan. EZ. Ha’u-nia oan-feto nia oan ha’u bolu bei-oan.
SUBSTANTIVU
Beirute
Belein
Sidade-kapitál raiLíbanu nian.
SUBSTANTIVU
1. Vila iha rai-Judeia (ohin rai-Palestina ka rai-Izraél) iha ne’ebé Ita Na’i Jezús moris. 2. Sidade ida iha rai-Brazíl.
SUBSTANTIVU
be’is ADJETIVU
Ne’ebé la’ós dook.
SIN.
besik.
belek
bekais (lia-)
Ne’ebé bele mosu ka akontese. SIN. posivel
ADJETIVU
Lian kahorik subdistritu Leohitu nian, besik Balibó. Lia-bekais ne’e dalen austronéziku ida, atu hanesan tetun. SIN. welaun
SUBSTANTIVU
belga Rai-Béljika nian. SUBSTANTIVU Ema Béljika. ADJETIVU
Belgradu
Bekora
Sidade-kapitál raiSérvia nian.
SUBSTANTIVU
Bairru ida iha Dili nia sorin lorosa’e.
SUBSTANTIVU
belit
bekuk mós bekun
Kaer malu metin ho buat ida, sai metin tiha ba buat ida. EZ. Hena belit ba kanek. ADJETIVU Ne’ebé kaer malu metin. EZ . Goma ne’e substánsia ida ne’ebé belit loos. VERBU
(Inan) ne’ebé susubeen maran.
ADJETIVU
belak Buat metál hanesan medalla boot ida, ne’ebé tuir lisan Timór nian, feto fó ba mane hodi fó-hanoin kona-ba sira-nia domin. Iha belak osanmean no belak osan-mutin. ADJETIVU = belar
SUBSTANTIVU
belixe Kama ka toba-fatin tetek malu.
SUBSTANTIVU
Belize (rai-) Rain no estadu ida iha Amérika Klarak.
SUBSTANTIVU
belar Ne’ebé tetuk no naknahe bá-mai. SIN. kabelak VERBU Sai belar. SIN. nabelar Espresaun Keta belar ba rai sira-ne’e hotu katak keta hadau ka okupa rai sira-ne’e.
ADJETIVU
belizense Rai-Belize nian. SUBSTANTIVU Ema Belize. ADJETIVU
Béljika (rai-) Rain no estadu ida iha Europa Loromonu.
SUBSTANTIVU
bele
65
belo
Oan-kiak sira hetan benefísiu barak hosi benfeitór li’ur ka laran.
EZ .
1. Hasai nanál hodi kose ba buat ida. SIN. lambe EZ. Asu belo nia kanek to’o di’ak. 2. (arti figuradu) Gaba bosok.
VERBU
benfeitór ~ benfeitora f. Ema ne’ebé tulun saugati ema seluk. E Z . Estudante balu hetan ajuda hosi benfeitór sira.
SUBSTANTIVU
beluk 1. (Ema ne’ebé halo an) hanesan belun. SIN. amigavel 2. (Atitude ka hahalok) hanesan belun nian. S I N . amistozu
ADJETIVU
Benín (rai-) Rain no estadu ida iha Áfrika Loromonu.
SUBSTANTIVU
beninés ~ benineza f.
belun
Rai-Benín nian. SUBSTANTIVU Ema Benín. ADJETIVU
Ema ida ne’ebé ita gosta, baibain koñese kleur ona, no haree malu didi’ak. SIN. amigu E Z . Profesór ne’e ha’u-nia belun di’ak.
SUBSTANTIVU
bensa mós fó-bensa Husu ba Maromak halo santu ka fó rahun-di’ak ba buat ka ema ida. SIN. benze SUBSTANTIVU = bensan VERBU
Belus (rai-)
bensan
Territóriu mahuluk Timor-Leste nian, la hakohak rai-Oekusi. (Naran ne’e ema Oekusi sira mak uza beibeik). Ema Belus, sidadaun TimorLeste nian ne’ebé la’ós ema Oekusi.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Hahalok ka efeitu
bensa nian. EZ . Sakramentu Orden fó kbiit ba amlulik atu haraik Maromak Nia bensan ba ema, balada no sasán. Husu bensan katak re’i katuas ka ferik sira-nia liman hodi husu rahun-di’ak.
bemól Tadak ka sinál múzika nian (= b) katak nota idane’ebé tuir tenke tun meiutón ida. LIAFUAN-SORUN: sustenidu
SUBSTANTIVU
benvindu ~ benvinda f. Ida ne’ebé to’o mai ho isin di’ak tuir ita hotu nia hakarak; ema ne’ebé ita simu ho solok no alegria tanba ita gosta nia. SIN. tabe mai EZ. Benvindu! Ami haksolok tebes ho Ita-Boot sira-nia prezensa.
ADJETIVU
beneditinu ~ beneditina f. (Monje ka madre) orden Saun Bentu nian.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
benefisiáriu ~ benefisiária f. Ema ne’ebé hetan kadi’ak ka simu buat di’ak ruma hosi benfeitór; ema ne’ebé hetan ajuda hosi ema seluk.
benze
SUBSTANTIVU
Husu ba Maromak halo santu ka fó rahun-di’ak ba buat ka ema ida. S I N . bensa, fóbensa
VERBU
benefísiu
beran
Di’ak ne’ebé ema simu, liuliu hosi ema seluk ne’ebé laran-luak no tulun saugati. SIN. kadi’ak
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU Kbiit
ka forsa boot. ADJETIVU/ADVÉRBIU Barak tebes, sura la bele.
66
bere-feto
Norte, besik Estadu Naklibur Sira Amérika Nian.
(maktolok) Ema-mane, liuliu mane-oan, ne’ebé halo an hanesan feto. SIN. migelitu
SUBSTANTIVU
bermudense Rai-Bermudas Rai-Bermudas nian. SUBSTANTIVU Ema Bermudas. ADJETIVU
bereliku 1. Manu-fuik ki’ikoan ida ne’ebé tuur lametin, haksoit bá-mai de’it iha ai-leten ka iha rai. 2. (arti figuradu) Ema ida ne’ebé tuur lametin, la’o bá-mai de’it. VERBU La’o bá-mai de’it, hanesan manu-bereliku. Keta bereliku resik katak keta sai bibi-ain demais .
SUBSTANTIVU
bero Ró ki’ik halo ho ai ne’ebé uza liuliu ba tiha ikan iha tasi laran. Ema hean ró ne’e ho ai ka bele uza motór .
SUBSTANTIVU
bero-liman Ai-riin iha bero nia sorin-sorin ne’ebé tulun bero ne’e atu namlele.
SUBSTANTIVU
bersu
bere-manek
Kosok-oan nia tobafatin. SIN. kama-huur
SUBSTANTIVU
(maktolok) Ema-feto, liuliu feto-oan, ne’ebé halo an hanesan mane. SIN. biin-mane
SUBSTANTIVU
besi
berinjela
SUBSTANTIVU
toos no forte tebetebes, serve ba halo uma, ponte, nst. 2. Kain halo hosi besi. 3. Instrumentu ba serbisu limak oioin. SIN. ferramenta
Ai-horis ne’ebé nia fuan balu teluk, balu fali kabuar ho kór balu matak, balu roxu hodi halo modo ba han . SIN. karuuk
SUBSTANTIVU
besi-asu
berleki
Metál ida ne’ebé halo hosi besi, maibé toos no forte liu besi baibain.
SUBSTANTIVU
Sente neon-sala tanba buat ida ne'ebé ita hakarak la akontese ka ita la konsege hetan; sente frustrasaun.
VERBU
besi-habit Instrumentu ki’ik ida ho hasan metál no kaer-fatin rua ne’ebé serve ba kaer metin besi ruma, liuliu pregu ne’ebé ita atu fokit sai. SIN. alikate
berlekin SUBSTANTIVU
nian.
1. Metál ida ne’ebé
SUBSTANTIVU
Kondisaun berleki S I N . frustrasaun
Berlín Sidade-kapitál raiAlemaña nian.
SUBSTANTIVU
besik ADJETIVU
berlindes
Ne’ebé la’ós dook.
besi-kalsu
Bola vidru ki’ikoan ne’ebé labarik sira uza hodi halimar.
SUBSTANTIVU
Aparellu taka metin nian ne’ebé ita la bele loke lahó xave. SIN. fexadura
SUBSTANTIVU
Bermudas (rai-)
besi-kusan mós besi-kusa
Nusa-lubun ki’ik no estadu ida iha Tasi Atlántiku
SUBSTANTIVU
Besi-oan ho tutun meik ne’ebé baibain uza ba
SUBSTANTIVU
67
prega buat ruma, envezde tali. SIN. pregu
Modo kabuar, kórmean no midar ida ne’ebé moris iha rai laran. E Z . Iha rain balu ema sira halo masin-midar hosi beterraba tanba tohu la iha.
SUBSTANTIVU
besi-laknabit Instrumentu ki’ik ida ho hasan metál no kaer-fatin rua ne’ebé serve ba ku’u hodi foti buat ki’ik sira ne’ebé metin hela. S I N . ai-laknabit, aikaku’uk, pinsa
SUBSTANTIVU
betok VERBU/SUBSTANTIVU
kuak klarek iha buat nia kabelak.
besi-meak
betoneira
Substánsia tarak kameak ne’ebé mosu iha besi ka besi-asu ne’ebé bee ka oksijéniu mak kona. SIN. ferrujen
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Karreta ida ho silindru boot iha leten ne’ebé nakdulas hodi kahur betaun.
SUBSTANTIVU
betume
besir
SUBSTANTIVU
Besi sira, instrumentu sira ne’ebé ema uza ba knaar limak ruma.
SUBSTANTIVU
Besi halo ba ai-riin.
besi-teen SUBSTANTIVU
Besi nia rahun ka uut.
biar
besta ADJETIVU
Liafuan ne’e hatama orasaun temi kona-ba situasaun ne’ebé la hanesan ita hanoin ka hein. S I N . maski, embora, mézmuke E Z . Biar nia riku, nia susar atu tulun ema kiak sira.
KONJUNSAUN
Ne’ebé beik-teen.
besteira Lia ka hahalok beik. SIN. azneira
SUBSTANTIVU
Betanu (rai-) Reinu Same nian iha zona tasi-mane Timór Lorosa’e nian.
SUBSTANTIVU
biban Hetan leet ka tempu atu halo buat ruma, iha oportunidade ka xanse atu halo buat ruma. EZ. Ami la biban atu bá tanba iha buat barak atu halo iha uma.
VERBU
betaun Materiál ba halo didin ka paseiu ne’ebé ema prepara hodi kahur malu simentu, fatuk-rahun no bee.
SUBSTANTIVU
betek
mós
1. Masa ne’ebé ema
uza atu hakonu kuak iha didin ka taka ba karreta nia isin-lolon ne’ebé nakbetok. SIN. damer 2. Matéria hanesan asfaltu, halo hosi breu, ahu no elementu seluseluk, ne’ebé uza atu taka lurón ka didin.
PLURÁL
besi-riin SUBSTANTIVU
(Halo) klu’ak ka
biberón
betik
Bebé nia hemu-fatin, ho susubeen artifisiál iha laran.SIN. susubeen-fatin. EZ . Di’ak liu ba kosok-an fó-susu duké fó-han ho biberón.
SUBSTANTIVU
1 . Ne’ebé isin-bokar no ain-badak. 2. Ne’ebé bilán hela, ne’ebé sente konfuzaun.
ADJETIVU
beterraba
bibi 68
bíbliku ~ bíblika f.
Balada maksusuk ho dikur no ain-haat, ne’ebé ema hakiak. SIN. bibi-timur
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
bibliadór
bibi-ain SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
1 . Ema ida ne’ebé
hadomi Bíblia maibé hakribi tradisaun Kreda Katólika nian. 2. (maktolok) Ema protestante.
1. Bibi nia ain.
2. Besi-riin todan ne’ebé ema uza nu’udar ai-suak ka atu selok odamatan, janela nst. 3. (arti figuradu) Ema ne’ebé la’o demais, tuur lametin, la gosta hela iha uma.
bibliografia Lista ida ne’ebé fó títulu ba livru no artigu oioin kona-ba asuntu ruma. bibliográfiku ~ bibliográfika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
bibi-atan Ema ne’ebé hein bibi. SIN. pastór
SUBSTANTIVU
bibliógrafu ~ bibilógrafa f. Ema ne’ebé halo bibliografia ida.
Bibi-Dikur
SUBSTANTIVU
Fitun-lubun ida ne’ebé horiuluk ema sira haree hanesan bibi ida ho dikur; signu dasanuluk zodíaku nian (Capricornus).
SUBSTANTIVU
biblioteka 1 . Uma, ke’an ka kuartu ho livru barabarak ne’ebé ema sira bá atu lee, konsulta ka lori-empresta. E Z . Ami-nia suku seidauk soi biblioteka ba populasaun tomak uza; iha de’it biblioteka ki’ikoan iha eskola laran. 2. Hariin umak ka estante atu tau livru oioin, maibé ida-idak iha nia fatin.
SUBSTANTIVU
bibi-fulun Fulun ne’ebé hasai hosi bibi nia kulit hodi halo xapeu ka hatais balu. Timór oan sira kesi iha ain hodi bidu bainhira festa, tebedai .
SUBSTANTIVU
bibi-malae Bibi espésie ida, isinboot liu bibi-timur, ne’ebé ema hakiak tanba nia fulun furak no bele han nia isin.
SUBSTANTIVU
bibliotekáriu bibliotekáriu ~ bibliotekária bibliotekária f. Biblioteka nian, kona-ba biblioteka. S U B S T A N T I V U Ema ida ne’ebé serbisu iha biblioteka laran hodi tau matan no haloot no kataloga livru sira. ADJETIVU
bibi-oan Bibi ida nia oan ne’ebé sei ki’ik.
SUBSTANTIVU
bibi-timur mós bibi-timór
Bidau
Bibi rai-na’in ka bibi Timór nian.
SUBSTANTIVU
Bairru ida sidade Dili nia sorin lorosa’e.
SUBSTANTIVU
Bíblia
bidauk (ai-)
Livru santu fiar sarani nian, ne’ebé hato’o Maromak Nia haloken ka revelasaun ba ita ema no nakfahe ba katesik boot rua, Testamentu Tuan no Testamentu Foun.
SUBSTANTIVU
Ai-hun espésie ida hanesan bakat. NARAN BOTÁNIKU: Strychnos ligustrina
SUBSTANTIVU
bidiin
69
Lilin-oan nia fatin. kastisál, lilin-fatin
SUBSTANTIVU
bikan
SIN.
1. Hahán tau-fatin ne’ebé ema uza bainhira han. EZ. Main atu suru hahán iha bikan. 2. (arti figuradu) Feto ne’ebé nakar. SIN. feto-aat EZ. Lalika besik feto ne’ebá tanba nia ne’e bikan ida: ema hotu hatene.
SUBSTANTIVU
bidón Fatin silíndriku ne’ebé ema baibain tau bee, mina-rai ka líkidu seluseluk bá; baibain hakohak litru atus ida.
SUBSTANTIVU
bidu 1. Book an tuir múzika, liuliu iha festa. SIN. dansa 2. Hala’o dansa tradisionál. SUBSTANTIVU 1. Hahalok dansa ka bidu dala ida. SIN. bidun 2. Dansa tradisionál ne’ebé uluk feto sira basa baba-dook, mane sira bidu iha sira-nia oin. VERBU
bikarbonatu Masin ne’ebé iha dióksidu-karbonu dala rua.
SUBSTANTIVU
bikini Fatudebañu feto nian ho pesa rua.
SUBSTANTIVU
bilán
bidun
Ne’ebé hanoin la hetan, murón tiha tan hakfodak. E Z . Ha’u bilán tiha, nu’usá mak labarik ne’e moras derrepente!
ADJETIVU
Hahalok dansa ka bidu dala ida.
SUBSTANTIVU
Bielorúsia (rai-)
bilinge
Rain no estadu ida iha Europa lorosa’e.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé uza lian rua. SIN. LIAFUAN-SORUN: dalen-ruak; monolinge, monolinge, dalen-idak EZ. Timoroan barak bilinge tanba sira ko’alia lian rua, tetun no portugés la lian seluk ruma; australianu barakliu monolinge fali, hatene lia-inglés de’it. bilinguizmu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
bielorusu ~ bielorusa f. Rai-Bielorúsia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Bielorúsia. 2. (lia-bielorusu) Dalen esláviku rai-Bielorúsia nian. ADJETIVU
bier Halolo osan, rai ka sasán ba ema seluk liuhosi testamentu. SIN. lega
VERBU
billár Jogu oin ida ne’ebé uza ai-lolon mihis ida hodi kaer no tuu bola-oan sira ba nia kuak ne’ebé iha meza nia lidun haat.
SUBSTANTIVU
bigamia Krime kaben filafali bainhira ita sei kaben hela, katak ita-nia la’en ka feen seidauk mate. SIN. kaben-ruak
SUBSTANTIVU
billete
bígamu ~ bígama f.
SUBSTANTIVU
Ema ida ne’ebé halo krime bigamia.
SUBSTANTIVU
1. Kartaun simples no
badak. 2. Surat-tahan, baibain ki’ikoan, ne’ebé ema hola hodi tama sinema, teatru, sa’e autokarru, komboiu ka aviauun, selae atu loke rifa ka lotaria.
biin-mane (maktolok) Ema-feto, liuliu feto-oan, ne’ebé halo an hanesan mane. SIN. bere-manek
SUBSTANTIVU
70
3. Kartaun vizita nian.
Rain no estadu ida iha Ázia Sudeste. SIN. Myanmar
SUBSTANTIVU
billete-identidade
biru (kór-)
Dokumentu ofisiál, ho fotografia ne’ebé hatudu ema ida sé loos, fó prova ba polísia ka ema seluk kona-ba ninia identidade.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
birun mós biru Ai-meta ida halo hosi fatuk-biru, ne’ebé ema balu fiar no hatais iha kakorok atu sai haree-labelek, nune’e inimigu la bele tiru ka oho sira.
SUBSTANTIVU
Fa’an-billete fatin.
binókulu Ókulo ho lente ne’ebé ema bele regula atu haree ba dook.
SUBSTANTIVU
birus (manu-) Loriku espésie ida ho fulun azúl no ibun kór-kinur.
SUBSTANTIVU
bintés Osan-rahun ne’ebé baibain ema uza atu fó fila ba maksosak. SIN. troku Espresaun La iha bintés ida katak la iha osan ida.
SUBSTANTIVU
bisa-han Sente katar maka’as iha ain laran ne’ebé halo susar atu la’o, liuliu bainhira ita kleur ona la book ain ne’e. SIN. ainbisa, ain-naknei
SUBSTANTIVU
biografia Haktuir ka istória kona-ba ema ida nia vida ka moris. E Z . Madre Júlia okupadu loos hakerek santa ida nia biografia. biográfiku ~ biográfika f.
SUBSTANTIVU
biseps Múskulu boot iha liman leten. SIN. lalinu-kabun
SUBSTANTIVU
bisestu ~ bisesta f. Kona-ba fulan-Fevereiru ho loron ruanulu-resin-sia, la’ós ruanulu-resin-ualu hanesan baibain. EZ . Kada tinan dahaat ne’e tinan bisestu, katak fulan-Fevereiru iha loron 29.
ADJETIVU
ADJETIVU
biólogu ~ bióloga f. SUBSTANTIVU
Kór-azúl
nakukun. SUBSTANTIVU = birun
billeteira SUBSTANTIVU
/SUBSTANTIVU
Ema matenek biolojia.
biolojia Estudu kona-ba buatmoris sira. biolójiku ~ biolójika f.
bisibisi
ADJETIVU
VERBU
SUBSTANTIVU
Ko’alia ba tilun ka ko’alia ho lian ki’ik de’it atu ema ida de’it mak bele rona, ema seluk labele rona fali.
birak Metál kinur malahuk ida ne’ebé halo ho riti no kaleen. SIN. bronze
SUBSTANTIVU
bisikleta
birmanés ~ birmaneza f.
SUBSTANTIVU
Rai-Birmánia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Birmánia. 2. (lia-birmanés) Dalen esláviku rai-Birmánia nian.
.
Meiu-transporte ida ne’ebé la iha motór, soi de’it roda rua no pedál sorisorin ba ema hean hodi la’o.
ADJETIVU
biskate
Birmánia (rai-) 71
SUBSTANTIVU
Serbisu loron-sorin
SUBSTANTIVU
de’it.
nia avón. 2. Avón sira-nia inan-aman, ka ema sira ne’ebé moris tempu uluk liu no husik hela nia istória hosi dalas ba dalas. SIN. bei’ala
biskoit mós biskoitu Hahán ki’ik midar, halo ho trigu, mantolun no masin-midar ka masin, hanesan bolu toos. SIN. bolaxa bisole: haree buisole
SUBSTANTIVU
blasfémia Hatete aat Maromak ka santu, ka temi leet buat ne’ebé santu ka lulik. EZ. Temi Ita Na’i Jezús Kristu Nia naran hodi hato’o ita-nia hakfodak ka hirus ne’e blasfémia no hahalok aat lahalimar.
SUBSTANTIVU
bispu Amlulik ida ne’ebé Amu-Papa ka patriarka foti ba episkopadu, atu ukun dioseze ida. SIN. ambispu
SUBSTANTIVU
bisturí Babahat ki’ik ida ne’ebé sirurjiaun uza bainhira hala’o operasaun.
blindajen
SUBSTANTIVU
Besi-asu tahan ida ne’ebé taka ba karreta atu satan kilat-fuan. blindadu ~ blindada f.
ADJETIVU
biti Lulun ne’ebé ema nahe iha rai ka hadak leten hodi tuur ka toba bá.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
bloku SUBSTANTIVU
bixa
bluza
bixu Animál ne’ebé dolar iha rai.
1 . Fatuk kuadradu
ne’ebé ema halo hosi simentu, rai-henek no fatuk-rahun atubele uza hodi halo konstrusaun sira. SIN. tijolu 2. Kualkér buat ida ne’ebé iha lidun haat. 3. Aliansa ka grupu polítiku.
Hahalok nadodon ka forma tuituir malu, ida tuir ida nia kotuk bainhira hein ka atu simu buat ruma. EZ. Ema sira ne’ebé halo bixa iha banku nia oin halerik tanba kleur lahalimar.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
1. Ita-nia aman sira-
Faru lotuk feto nian, ho botaun iha gola.
SUBSTANTIVU
ki’ikoan SIN. ular
boatu
bizantinu ~ bizantina f.
Lia ida ne’ebé ema lori kona-ba ema seluk nia hahalok ka situasaun ne’ebé foin mosu. SIN. lia-anin, rumór, iis EZ. Ema balu hatete katak milísia sira tama ona iha Maliana, tiru ema mate barak, maibé ne’e boatu de’it; lalika rona.
SUBSTANTIVU
Konstantinopla (Bizánsiu) nian; kona-ba Impériu Romanu Lorosa’e, ne’ebé tahan hosikedas sékulu da-4 lK to’o sékulu da-15. E Z . Sarani ortodoksu no grekukatóliku sira selebra misa tuir ritu bizantinu, la’ós tuir ritu romanu hanesan iha rai-Timór.
ADJETIVU
bobar
bizavón
VERBU
72
1. Hale’u fila-fila.
Labarik sira kaer lensu ida bobar iha liman ka halo hale’u liman. 2. Ko’alia laloos maibé buka atu tau ema seluk ba susar. EZ . Ema bobar malu tan hadau malu to’os. 3. Hatete lia bosok ka falsu. SIN. lohi EZ. Ema ne’e bobar nia maluk to’o tama kadeia .
serbisu baibain nian. SIN. pallasu 2. (figuradu) Ema ida ne’ebé halo an lahó dignidade. 3. Máskara ida ne’ebé ema hatais iha karnavál.
EZ .
bo’e VERBU (Klamar)
duni hodi hata’uk. EZ . Matebian sira bele bo’e ema aat sira.
boek
bobardór mós bobar-teen
Balada krustáseu ki’ik ida ne’ebé horik iha bee laran, hela iha fatuk-kuak, liuliu iha mota no tasi.
SUBSTANTIVU
1. Ema ne’ebé la ko’alia loloos maibé bosok atu fó susar ba ema seluk. 2. Labarik ne’ebé la’o bá-mai maibé la bá loos uma ka eskola.
SUBSTANTIVU
boi Doko bá-mai; dudu ba oin dudu ba kotuk.
VERBU
bobok
boiala mós boiboi
Bobon ka aten-book nian. SIN. pulmonár
ADJETIVU
Hariin-halimar ida ho tuur-fatin kesi ba korrente naruk rua ne’ebé labarik sira tuur bá hodi doko bá doko no tun-sa’e fila-fila. SIN. baloisu
SUBSTANTIVU
bobon Organ kaduak ida iha hirus-matan laran ne’ebé ema no balada sira presiza atubele dada iis. S I N . aten-book, pulmaun
SUBSTANTIVU
boikota Hakotu hodi lakohi iha relasaun ida ho ema, grupu ka empreza ruma nu’udar forma protestu nian. E Z . Populasaun boikota ona loja ne’ebá tanba ema hotu baruk ho loja-na’in ne’ebé sempre fa’an karu no lakohi hatún folin, maski kliente barakliu ema kiak rabat rai. boikotajen SUBSTANTIVU
VERBU
Bobonaru (rai-) Vila no distritu ida iha zona loromonu Timór Lorosa’e nian ho populasaun ne’ebé makdalek bunak no kemak.
SUBSTANTIVU
boboot Ne’ebé boot liu baibain, boot lahalimar. SIN. enorme EZ. Bainhira ita bá merkadu hola fehuk ka tomate baibain ita hili sira boboot. SUBSTANTIVU Ema importante ka naran-boot. ADJETIVU
boina Xapeu oin ida ne’ebé mamar no la iha tahan. E Z . Militár balu hatais boina mean.
SUBSTANTIVU
bobu 1. Ema ida halo jestu kómiku oioin hodi halo ema sira hamnasa, nu’udar nia
SUBSTANTIVU
bokar ADJETIVU
bokon
73
Ne’ebé iha isin boot.
ADJETIVU
Ne’ebé bee ka been ruma
SUBSTANTIVU
kona. EZ. Fase faru bokon, hafoin habai ba loron atu maran lailais.
1. Informasaun liuliu
hakerek ne’ebé autoridade sira hato’o ba públiku kona-ba lia ruma. SIN. relatóriu EZ. Boletin-saúde ne’e dokumentu ne’ebé hakerek informasaun kona-ba ema ida nia moras oioin no babalik ne’ebé sira bele hetan iha ospitál. 2. Revista ida ne’ebé fó sai informasaun oioin, liuliu semana-semana ka fulan-fulan.
bokse (Ema-mane na’in-rua) tuku malu iha ringe ka rede laran hanesan futu manu. Baibain boksista sira uza luvas boot iha liman. SIN. tuku-malu
SUBSTANTIVU
boksista mós bokseur Ema-mane ne’ebé pratika desportu bokse. SIN. tukudór
SUBSTANTIVU
Bolívia (rai-) Rain no estadu ida iha Amérika Súl.
SUBSTANTIVU
bokur
bolivianu ~ boliviana f.
1. Ne’ebé nia isin boot no mamar tanba soi mina barak. 2. Ne’ebé buras ka fó fuan barak.
ADJETIVU
Rai-Bolívia nian. SUBSTANTIVU Ema Birmánia. ADJETIVU
bolla Bee-kafu’ak ne’ebé sa’e hosi furin.
SUBSTANTIVU
bola Objetu (liuliu halimar nian) ne’ebé kabuar no bele duir bá-mai. SIN. ai-kabuar EZ. Globu mundu nian kabuar hanesan bola.
SUBSTANTIVU
ida
bolon SUBSTANTIVU Ahi
ka bee musan ki’ik tebes ne’ebé barak mak hamutuk iha ár, dala barak ita haree hanesan abuabu ka kalohan. SIN. suar
bolaxa Hahán ki’ik midar ka meer, halo ho trigu, mantolun no masin-midar ka masin, hanesan bolu toos.
SUBSTANTIVU
bolsa SUBSTANTIVU
1 . Fatin halo hosi
hena ka kulit atu tau sasán. SIN. kohe 2. Knalus ka saku kulit iha ema ka balada nia isin nakonu ho bee, mós ida iha feto nia isin ne’ebé hakohak bebé.
bolbu Ai-horis balu nia hun, ho forma hanesan liis, ne’ebé moris iha rai laran hodi dudu abut ba kraik no kain ka tahan ba leten.
SUBSTANTIVU
bolsa-estudu Tulun ne’ebé ema, liuliu estudante sira, hetan hosi instituisaun ruma atubele bá estuda iha li’ur ka laran ho osan hosi instituisaun ne’e.
SUBSTANTIVU
boleia Tula kolega ka ema ruma ho saugati de’it iha karreta. EZ. Kolega ne’ebá husu boleia ba Taibesi.
SUBSTANTIVU
bolsu Faru ka kalsa nia parte iha oin ka kotuk ne’ebé
SUBSTANTIVU
boletín
74
baibain ema tau osan ka karteira.
Ema profisionál ne’ebé hamate ahi bainhira ahi han uma ka ha rai, bele mós bainhira mosu dezastre ruma .
SUBSTANTIVU
bolu VERBU
1. Fó sinál ho lian hodi halo
bondia
ema ne’ebé ita hakarak mai besik ita. 2. Hasé ema ruma hodi dehan nia naran. bolun SUBSTANTIVU
Espresaun ne’ebé ema uza atu hasé malu iha dadeer. SIN. loron di’ak
INTERJEISAUN
boné Xapeu mamar no tetuk baibain ho tutun ne’ebé bubu uitoan.
bolu
SUBSTANTIVU
Dose ne’ebé halo hosi trigu, manteiga, mantolun, masin-midar, ingrediente seluseluk, hafoin tunu iha fornu.
SUBSTANTIVU
boneka SUBSTANTIVU
1. Figura ema, animál
ka karreta nian, halo hosi ai ka plástiku ne’ebé labarik sira uza atu halimar. SIN. brinkedu EZ. Loja-na’in tau boneka iha loja hanesan ezemplu ba maksosak sira. 2. Figura feto-oan ka bebé nian ne’ebé labarik-feto sira uza atu halimar. 3. (arti figuradu) Ema kbiit-laek ida ne’ebé ema seluseluk aproveita liuliu iha kontestu polítiku.
bomba 1 . Fuan ne’ebé nakonu ho materiál esplozivu ho ema halo atubele hafera ka harahun buat ruma. 2. Aparellu ne’ebé ema uza atu hatama ár ka xupa bee sai mai. VERBU 1. Hafera ka harahun fatin ka ema ho esplozaun. SIN. bombardeia 2. Ataka ema ruma hodi baku ka tuku to’o dolar. bombardeiu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
bones Soe-lia nian. SIN. iróniku Haree mós lia-bones
bombadór
ADJETIVU
Kriminozu ka terrorista ida ne’ebé kuda ka hamonu bomba.
SUBSTANTIVU
bonitu ~ bonita f. (Ema) ne’ebé nia oin furak. SIN. oin-di’ak
ADJETIVU
Bombaín
bonkar
Sidade boot iha raiÍndia nia raat loromonu, la dook hosi Goa.
SUBSTANTIVU
Sobu hodi halo sabraut tiha; kaer soe bá-mai ka halo namkari.
VERBU
bombardeia
bonko
1. Hafera ka harahun fatin ka ema ho esplozaun. SIN. bomba
VERBU
(Ema) ne’ebé kotuk-laran kle’uk no bubu uitoan. SIN. fusuk, korkunda
ADJETIVU/ SUBSTANTIVU
bombardeiru (aviaun-)
bonoite
Aviaun oin ida ne’ebé hamonu bomba sira.
SUBSTANTIVU
Espresaun ne’ebé ema uza atu hasé malu
INTERJEISAUN
bombeiru
75
bainhira to’o oras kalan no mós atu despede ba toba. SIN. kalan di’ak
SUBSTANTIVU
atu tau batar, foos, bua-malus ba mama ka sasán seluseluk. 2. Mane nia roupa interiór.
bonproveitu
Borneu (rai-)
Kumprimentu ne’ebé ema hato’o ba malu bainhira hahú han hamutuk. SIN. tabe han!
INTERJEISAUN
1. Nusa boot nakfati iha rai-Malaia, rai-Java no raiSelebes sira-nia leet, ne’ebé nakfahe ba zona polítika tolu: rai-Sabá no rai-Saravake, ne’ebé Repúblika Malázia mak ukun, rai-Kalimantan, ne’ebé provínsia Indonézia nian, no rai-Brunei. rai-Indonézia, raiMalázia no rai-Brunei mak ukun. 2. Rai-kotun ne’e nia mahorik ida. ADJETIVU Rai-Kalimantan, raiBrunei, rai-Sabá ka raiSaravake nian.
SUBSTANTIVU
book 1. Muda buat ruma nia tatuur ka pozisaun. SIN. haduka 2. Halo ema ruma atu lakon pasiénsia. 3. Tuu-bosok ka bolu-halimar. SIN. goza E Z . Mane oan sira book feto bainhira liu hosi sira-nia oin. Nu’udar espresaun idiomátika book an katak muda bá muda mai.
VERBU
boot ADJETIVU
boron
1 . Ne’ebé nia tamañu
VERBU/ADVÉRBIU
la’ós ki’ik. 2. Ne’ebé importante. 3. Ne’ebé katuas ka soi autoridade.
1 . (Ho sistema)
fa’an merkadorias barak ba
ema seluk, liuliu kontratu-na’in ka loja-na’in, atu fa’an fali. Hola boron katak hola merkadorias ka sasán barak kedas atu fa’an fali. 2. Fó kontratu ba ema seluk atu hala’o serbisu ruma ne’ebé ita labele ka lakohi halo. SIN. subkontrata
bora (ai-) SUBSTANTIVU
1. Fatin suku ho hena
1 . Ai-horis fuik ida
ne’ebé fó fuan hanesan ananás. 2. Salurik ne’ebé ema halo hodi homan ai-tahan bora nian.
borboleta Kutun ka insetu ho liras boot no kór- oioion ne’ebé semo bá-mai hosi ai-funan ba seluk hodi buka ai-han midar. SIN. kukulai, kopukopu
borraxa
SUBSTANTIVU
1 . Substánsia halo hosi lateks ka ai-borraxa nia been ne’ebé mamar no bele dada naruk. 2. Objetu ida halo hosi borraxa, n.e. borraxa bee-manas. 3. Borraxa-tahan ne’ebé ita uza atu apaga hakerek ho lapis iha surat-tahan.
SUBSTANTIVU
bordadu (Knaar halo) dezeñu mafutar ka dekorativu ne’ebé feto sira suku iha hena nia ninin.
SUBSTANTIVU
borus
bornál
76
Sona ka tuu hodi halo kro’at nia tutun mosu fali iha sorin-balun. Haree borus katak bele si’ik kona-ba ema ruma ka hatene buat barak kona-ba kazu ruma.
Musan ki’ik ne’ebé ema uza atu prega faru ka kalsa. 2 . Hanehan-fatin ki’ik iha aparellu ka mákina nia lolon ne’ebé ita hanehan atu hamoris mekanizmu.
VERBU
SUBSTANTIVU
bosan
botaundepuñu
Ne’ebé tuan no mihis ona tanba ita kleur ona uza ka hatais.
ADJETIVU
Botaun rua ne’ebé tutan malu hodi hametin faruliman nia fukun.
SUBSTANTIVU
bosok
bote
Halo ema seluk fiar buat ruma ne’ebé la loos, liuliu ho motivu aat. S I N . lohi, butar, bobar ADJETIVU Ne’ebé laloos no mós aat. SIN. falsu VERBU
Raga oin ida ne’ebé ema homan hosi tali-tahan ka au ne’ebé baibain feto sira lori ka tara iha kotuk.
SUBSTANTIVU
botir
bosok-teen
Fatin silíndriku ba tau bee, tua no been sira seluk ne’ebé halo hosi vidru, tahu ka kaleen.
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé toman ko’alia bosok.
SUBSTANTIVU
bosu
Botsuana (rai-)
Han ka hemu to’o la sente hamlaha ka hamrook tan. EZ . Asuliar sira han to’o bosu, hafoin bá toba iha uma-to’os .
VERBU
Rain no estadu ida iha rai-Áfrika nia balun súl.
SUBSTANTIVU
botsuanu ~ botsuana f.
botánika SUBSTANTIVU
Rai-Botsuana nian. SUBSTANTIVU Ema Botsuana. ADJETIVU
Siénsia kona-ba ai-
horis sira.
botubotu
botániku ~ botánika f.
1. Ko’alia ho lian ki’ik. bisibisi 2. Halerik ho lian ki’ik de’it. murmura
VERBU
Kona-ba botánika. Ema matenek S UB S TA NT IV U botánika.
ADJETIVU
botarde
SIN.
bou
Espresaun ne’ebé ema uza atu hasé malu iha lokraik.
Tau hamutuk to’o barak iha fatin ida de’it. S I N . habou, habutuk, akumula
INTERJEISAUN
VERBU
botas
SUBSTANTIVU
Sasán ne’ebé ita bou tiha iha fatin ida. SIN. butuk
naruk ne’ebé ema uza atu satan udan ka tahu. 2. Sapatu ne’ebé militár sira uza.
SUBSTANTIVU
SIN.
1 . Sapatu
boulin Jogu ida iha ne’ebé ema duir bola boot metan ida iha rai hodi hakona ba botir mutin sira ne’ebé hamriiknamkadak. SIN. lalolit
SUBSTANTIVU
botaun
77
boun
Bretaña (rai-)
Liafuan ne’ebé alin uza hodi haktemik ka hasé oanmane ida-ne’ebé uluk iha umalaran. SIN. maun ; LIAFUAN-SORUN: alin-mane; biin
Rain ida iha Europa loromonu ne’ebé halo parte raiFransa maibé soi nia kultura rasik.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Bretaña-Boot Bretaña-Boot (rai ~)
boviajen
Nusa boot ida iha Europa nordueste ne’ebé nakfahe ba nasaun haat, maka rai-Inglaterra, rai-Kornualla, rai-Gales no rai-Eskósia.
SUBSTANTIVU
Kumprimentu ida hodi hato’o ba ema ida ne’ebé la’o ba rai dook ita-nia esperansa atu nia bele soi viajen di’ak. SIN. haree dalan! EZ. Ita sei hasoru malu fali tinan oin: boviajen !
INTERJEISAUN
bretaun Rai-Bretaña nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Bretaña. 2. (lia-bretaun) Dalen séltiku raiBretaña nian. ADJETIVU
Bóznia (rai-) Rain no estadu ida iha Europa sudeste.
SUBSTANTIVU
breu
bozníaku ~ bozníaka f.
Been metan kantál halo hosi alkatraun ka terebentina ne’ebé natoos bainhira malirin tiha no serve atu taka kuak iha ai-kabelak, ró-lolon nst.
SUBSTANTIVU
Rai-Bóznia nian. SUBSTANTIVU Ema Bóznia. ADJETIVU
bravu! ~ brava! f. Espresaun ne’ebé ema uza atu hato’o aten-boot ka gaba ema ida ba buat di’ak ne’ebé ema ne’e halo. SIN. vale! EZ. Bainhira jogadór ida hatama tiha golu, ema hotu basa liman dehan bravu!
INTERJEISAUN
briga VERBU/SUBSTANTIVU
Haksesuk to’o
baku malu.
brigada Ema-lubun ne’ebé hala’o knaar ida de’it, liuliu iha kontestu militár.
SUBSTANTIVU
Brazil (rai-) Rain no estadu boot liu hotu iha Amérika Súl ne’ebé tempu uluk halo parte Portugál nia impériu. Ninia lian ofisial portugés. Rai-Brazíl ne’e membru CPLP (Klibur Rain Sira ho Dalen Ofisiál Portugés) ida.
SUBSTANTIVU
brigadeiru SUBSTANTIVU
1. Ema ne’ebé hala’o
brigada ida. 2. Diviza militár iha jenerál nia leten no iha koronél nia kraik.
brinda Hasa’e kopu iha jantár ka festa hodi hemu ba ema ruma nia rahun-di’ak. brinde SUBSTANTIVU; SIN. hasa’e-kopu
VERBU
brazileiru ~ brazileira f. Rai-Brazíl nian. SUBSTANTIVU Ema Brazíl. ADJETIVU
Brazília
brinkedu
Sidade-kapitál raiBrazíl nian.
SUBSTANTIVU
78
SUBSTANTIVU
1 . Buat ba halimar
Ema beik, modun-aat no violentu.
SUBSTANTIVU
ne’ebé ema fó ba labarik. SIN. boneka, ai-halimar 2. Buat ida ne’ebé la’ós orijinál ka falsu.
Bruxelas Sidade-kapitál raiBéljika nian, no mós kapitál Klibur Europa (Uniaun Europeia) ninian.
SUBSTANTIVU
brinku mós brinkus Buat ba feto sira enfeita an ne’ebé baibain tau ka tara iha tilun .
SUBSTANTIVU
bua Fuan ne’ebé iha isin ne’ebé ema baibain uza atu mama ho malus no ahu hodi halo kabeen sai mean.
SUBSTANTIVU
britániku ~ británika f. Rai Bretaña-Boot nian ka Reinu Naklibur nian. SUBSTANTIVU Ema rai Bretaña-Boot nian ka Reinu Naklibur nian. ADJETIVU
bua-hun Ai-horis hun ida ne’ebé aas no fó bua barak. NARAN BOTÁNIKU: Areca
SUBSTANTIVU
britas Fatuk-musan bokar iha tasi-ibun ka ida ne’ebé mákina mak harahun. ADJETIVU (Ema) ne’ebé karakteen no susar hasai osan. SIN. teen-toos
SUBSTANTIVU
buan Ema, liuliu feto, ne’ebé soi kbiit májiku no bele uza kbiit ne’e ba di’ak ka aat.
SUBSTANTIVU
buapala
bronkite
Musan toos no morin ai-pala nian, ne’ebé uza hodi tempra hahán no mós nu’udar ai-moruk. SIN. nozmoskada
SUBSTANTIVU
Moras ida ne’ebé mosu bainhira tubu sira be lori ár ba aten-book naktiba ka sai netik tanba nakonu ho karat, hodi hamosu me’ar.
SUBSTANTIVU
buat Ida ne’ebé ita bele haree, rona, kaer ka hanoin bá ne’ebé la’ós ema, balada ka aihoris. SIN. objetu
SUBSTANTIVU
bronze Metál kinur malahuk ida ne’ebé halo ho riti no kaleen. SIN. birak
SUBSTANTIVU
buatamak mós buataman
Brunei (rai-)
Espresaun ne’ebé ita uza atu temi mane ruma ne’ebé ita la hatene nia naran ka lakohi temi naran. SIN. tipu E Z . Buatamak ne’e intelijente lahalimar .
SUBSTANTIVU
Rain ki’ik no sultanatu ida iha rai-Borneu.
SUBSTANTIVU
bruneínu ~ bruneína f. Rai-Brunei nian. SUBSTANTIVU Ema Brunei. ADJETIVU
brutu ~ bruta f.
buatinak mós buatinan
1 . Ne’ebé ko’alia ka halo an ho modun ka maneira ne’ebé aat no lahó respeitu. 2. Ne’ebé halo buat ruma ho hanoin-laek, la importa kona-ba perigu ne’ebé iha ka efeitu aat.
Espresaun ne’ebé uza atu temi feto ruma ne’ebé ita la hatene nia naran ka lakohi temi naran. EZ. Buatinak ne’e halai hanesan rusa fuik .
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
79
buat-karan
Sidade-kapitál raiUngria nian.
SUBSTANTIVU
Buat ida ne’ebé ita fó saugati ba ema seluk atu halo nia haksolok. SIN. prezente
SUBSTANTIVU
budista Ema ne’ebé fiar no tuir hanorin relijiozu ne’ebé Gautama Buda, ema Índia ida, fó iha sékulu dalimak molok Kristu. budizmu SUBSTANTIVU
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
buat-moris Kualkér buat ida ne’ebé moris no mate, n.e. aihoris, balada ka ema. S I N . kriatura
SUBSTANTIVU
buat-siin
budu mós budun
(Substánsia) ne’ebé siin hanesan derok-been ka tua-siik. SIN. ásidu
Ai-tahan ka ai-fuan ne’ebé ema konserva iha tuasiik ka masin-been. ADJETIVU (Isin) ne’ebé la hariis ba tempu naruk hodi halo iis ladi’ak. EZ. Ó keta budu ó-nia isin hanesan ne’e tanba bele halo ó toba ladi’ak.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
buat-sou Substánia tonat no mate ne’ebé forma fatuk nia lolon. SIN. minerál
SUBSTANTIVU
bubrutu ADJETIVU
Ne’ebé oin-buis ka hirus-
bufa
teen.
Kasu lia ba ema seluk; hatete sai.
VERBU
bubu (Ne’ebé) sai boot tanba kanek ka bainhira ár ka bee enxe. EZ. Liutiha monu hosi bisikleta, ha’u-nia ain tomak bubu.
VERBU/ADJETIVU
bufa-na’in mós bufu ~ bufa f. Ema ne’ebé buka atu fó informasaun ba ema seluk kona-ba ema ruma. SIN. informadór
SUBSTANTIVU
bubuk1 ADJETIVU Ne’ebé
buibere
bubu.
SUBSTANTIVU
bubuk2
1 . Feto simples no
laeskola. 2 . Liafuan ne’ebé ema uza durante rezisténsia ba feto timór sira.
Kutun ka insetu hanesan dihi maibé boot liu. SIN. babubur
SUBSTANTIVU
bubun
buis
Buat ida ne’ebé bubu, liuliu kulit. SIN. tumór bubur (ai-) SUBSTANTIVU 1 Ai-horis hun hosi espésie eukaliptu, ho ai-tahan ne’ebé morin uitoan. Iha raiTimór ita hetan ai bubur-metan (= ai-ruu) no ai bubur-mutin. SUBSTANTIVU
ADJETIVU
1 . (Balada) ne’ebé la
maus, ne’ebé bele hakanek ema bainhira husik hela de’it. SIN. fuik EZ. Fahi-fuik no rusa ita konsidera hanesan balada buis. 2. (Ema) ne’ebé si’ak ka hirusteen.
buisole
Budapeste
Ai-meta ka ai-moruk aat ne’ebé ema fiar no uza atu
SUBSTANTIVU
80
halo aat ema seluk. maninga
2. Oin-halai ka haree rai la moos bainhira hemu tua ka ai moruk lanu. bulelun SUBSTANTIVU
SIN.
buituuk SUBSTANTIVU
Feto ne’ebé ain-
badak.
Bulgária (rai-) Rain no estadu ida iha Europa sudeste.
SUBSTANTIVU
buka VERBU
1. Haka’as an atu hetan,
búlgaru ~ búlgara f.
tenta atu hetan. 2. Haka’as an atu hatene. Buka lia katak bá book uluk ema hosi hamosu diskórdia.
Rai-Bulgária nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Bulgária. 2. (lia-búlgaru) Dalen esláviku rai-Bulgária nian. ADJETIVU
bukaliadór
buli
Ema ne’ebé nia maluk sira tuur nonook, nia bá sadik, ko’alia provoka ka inventa lia to’o istori malu.
SUBSTANTIVU
Fatin ida hanesan botir lahó matan atu rai xá ka kafé ne’ebé foin halo, ka tua .
SUBSTANTIVU
bunak (lia-)
Bukareste
Dalen papua distritu Bobonaru nian.
SUBSTANTIVU
Sidade-kapitál raiRoménia nian.
SUBSTANTIVU
buras
bulak
ADJETIVU
Ne’ebé lakon tiha ona kapasidade atu hanoin normál, ne’ebé nia kakutak moras. EZ. Koitadu ne’ebá bulak onaL nia ko’alia naranaran, la’o iha lurón tun-sa’e, hatais roupa fo’er no naklees, la hariis.
ADJETIVU
1. Ne’ebé nafunan no sai
boot bá-mai. EZ. Tau rai-metan ba ai ka modo, tahan sira naklekar ba-mai. 2. Ne’ebé nia isin barak, fó fuan di’ak. 3. Ne’ebé barak no nunka mukit ka falta. SIN. abundante
buldozer
bure
Mákina forte tebetebes hanesan karreta ho kanuru ida iha oin, ne’ebé prepara terrenu ba harii uma ka halo lurón, hodi book, foti no hatetuk rai ka hafera uma aat sira. SIN. karreta-maksouk
SUBSTAN TIVU
Ho makerek ka pontu kór-oioin.
ADJETIVU
burgés ~ burgeza f. (Ema) ne’ebé pertense ba klase média iha sosiedade nia laran. SIN. klaseklarak
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
bulelu
burit
1. Sente la iha forsa no la hatene tuir an, hanesan atu monu ba rai. E Z . Ema balu sente oin-bulelu, bainhira sa’e karreta hodi la’o rai dook.
VERBU.
VERBU
Tuda sai, rega sai.
burgezia Klase sosiál ne’ebé halibur ema profisionál no riku sira ne’ebé la’ós liurai ka dato.
SUBSTANTIVU
81
burundinés ~ burundineza f.
Burkina (rai-) mós Burkina Faso
Rai-Burundí nian. SUBSTANTIVU Ema Burundí. ADJETIVU
Rain no estadu ida iha Áfrika Klarak.
SUBSTANTIVU
busa
burkinés ~ burkineza f.
Balada maksusuk ainhaat ho fulun mamar ne’ebé nameo. Iha espésie boot, fuik no si’ak hanesan leaun no tigre, no mós espésie umak ne’ebé ema hakiak atubele duni no oho laho.
SUBSTANTIVU
Rai-Burkina nian. SUBSTANTIVU Ema Burkina. ADJETIVU
burokrasia SUBSTANTIVU
1. Sistema
administrativu administrativu ne’ebé hakohak funsionáriu no eskritóriu barak. 2. Sistema-ukun ne’ebé fó kbiit boot ba funsionáriu sira. EZ. Susar ba prezidente ka liurai ukun rain ida bainhira burokrasia mak soi podér tomak; Alunu sira hakarak bá estuda ba li’ur lailais, maibé burokrasia la’o kleur no surat sira tenke liu hosi funsionáriu barak nia asinatura . burokrátiku ~ burokrátika f.
busa-aman Ida ne’ebé fó oan ba busa-inan.
SUBSTANTIVU
busa-inan SUBSTANTIVU
busa-oan.
busak ADJETIVU
1 . Kona-ba busa, busa
nian. 2. Hanesan busa.
ADJETIVU
SIN.
felinu
busa-oan
burokrata
Busa-inan no aman sira-nia oan .
Ema ne’ebé serbisu iha burokrasia.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
burokratiza
búsola Instrumentu ho oin hanesan relójiu no daun magnétiku ida ne’ebé hatudu norte loloos ka norte magnétiku.
Halo atu sai hanesan burokrasia ida. burokratizasaun SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
VERBU
burru (kuda-) SUBSTANTIVU
Ida ne’ebé hahoris
1 . Balada hanesan
butanu
kuda maibé ki’ik liu, ho tiluntahan naruk. 2. Ema beik, estúpidu.
Gás ida ne’ebé bele sunu lakan maka’as no uza nu’udar karburante.
SUBSTANTIVU
burun
butar
Ne’ebé iha defeitu fíziku ruma hanesan matan-aat, liman-kle’uk ka ain-kude’ik, liuliu hori ki’ik kedas. SIN. aleijadu VERBU Hetan defeitu fíziku ida.
ADJETIVU
Halo ema seluk fiar buat ruma ne’ebé la loos, liuliu ho motivu aat. SIN. lohi, bosok
VERBU
Butaun (rai-) Rain no estadu ki’ik ida iha rai-Ázia Súl, iha raiÍndia no rai-Tibete sira-nia leet.
SUBSTANTIVU
Burundí (rai-) Rain no estadu ki’ik ida iha rai-Áfrika nia balun súl.
SUBSTANTIVU
butanés ~ butaneza f.
82
Rai-Butaun nian. SUBSTANTIVU Ema Butaun. ADJETIVU
butonés ~ butoneza f. Rai-Butón nian. SUBSTANTIVU Ema Butón. ADJETIVU
buti Tau liman rua hale’u buat ida hodi hanehan ka kumu. SIN. aperta
VERBU
buti-liman Enfeite ida ne’ebé buti ema nia liman. S I N . kelu, pulseira
SUBSTANTIVU
Butón (rai-) Illa naruk iha raiSelebes nia rohan sudeste.
SUBSTANTIVU
butuk Sasán barak loos ne’ebé tau hamutuk iha fatin ida de’it. SIN. bou EZ . Iha koto butuk ida iha meza ne’ebá. V E R B U Ema ka buat barak hamutuk iha fatin ida. SIN. nabutuk, nabou EZ . Keta bá butuk hamutuk iha kuartu ne’ebé, fatin la iha.
SUBSTANTIVU
buu Foos kahur ho nuu-santan ne’ebé te’in iha ai-tali tahan nia laran. SIN. katupa
SUBSTANTIVU SUBSTANTIVU
83
dadehan SUBSTANTIVU
Dd
dadinuk SUBSTANTIVU
dadobakasa Kutun boot ida kórmatak ho isin lotuk no ain rua oin nian naruk tebetebes. SIN. louvadeus NARAN SIENTÍFIKU: Mantis
SUBSTANTIVU
Te’in ho bee barak atu hamamar hahán toos atubele han. EZ . : da’an na’an,da’an fehuk, da’an ai-farina. daak: haree ai-daak
VERBU
dadodok
dada
SUBSTANTIVU
dadois
dada’an
SUBSTANTIVU
Hahalok da’an nian.
Hahalok dois nian.
dadokok
dadadak 1. Hahalok dada nian.
2. Forsa ida ne’ebé dada. atrasaun
SUBSTANTIVU
Hahalok doko nian.
dadolar
SIN.
SUBSTANTIVU
dada’et
Hahalok dolar nian.
dadoor
Hahalok da’et nian. SIN. kontájiu
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Kualidade door.
dadolik mós dadolin
dadakak
Ai-knananuk poezia tuan ka tradisionál.
SUBSTANTIVU
Hahalok daka nian. SIN. hahein, guarda
SUBSTANTIVU
ka
dadu
dadalak
Kubu ki’ik ida, ho númeru iha nia sorin neen idaidak, ne’ebé ema uza hodi joga.
SUBSTANTIVU
1. Bee-dalan. 2. Mota-oan.
SUBSTANTIVU
dadalek
dadu’a (lia-)
1. Hahalok dale ka ko’alia nian. 2. Maneira ko’alia, oinsá mak ita uza dalen ka lian ida. SIN. linguajen
SUBSTANTIVU
Dialetu Ataúru nian ne’ebé emar Ilimanu no Beheda ko’alia.
SUBSTANTIVU
daduduk
dadaran SUBSTANTIVU
1 . Hahalok dodok
nian. 2. Kualidade dodok.
Halo buat hakbesik mai, liuliu ho forsa isin nian .
VERBU
SUBSTANTIVU
Hahalok ka atitude
dinu nian.
da’an
SUBSTANTIVU
Hahalok dehan nian.
SUBSTANTIVU
Hahalok daran nian.
Hahalok dudu nian.
dadukur
dadeer
SUBSTANTIVU
1. Hahalok deer nian. 2. Tempu loron nian hosi rainaroman to’o meiudia.
SUBSTANTIVU
Hahalok dukur nian.
dadulas Hahalok dulas nian. dadulur 1. Hahalok dulur nian.
SUBSTANTIVU
84
2. Hahalok ka atitude dulur nian. SIN. babeluk, amizade
Ba dala hitu: ida be hitu iha nadodon ka lubun ida. E Z . Estrema Unsaun ne’e sakramentu dahituk.
ADJETIVU MAHIRAK
dadur 1. Fatin metin ida atu rai ema ida, liuliu ema aat ka kriminozu ida, atu nia la bele halai tiha; kastigu-fatin. SIN. kadeia, prizaun 2. Ema ne’ebé hela iha dadur laran (ema dadur). VERBU Hatama ba dadur (= hadadur), selae hela iha dadur laran. EZ . Mane ne’e dadur hela tanba oho feto ida .
SUBSTANTIVU
dahitunuluk Ba dala hitunulu: ida be hitu iha nadodon ka lubun ida. EZ. Ha’u-nia avón sira foin selebra sira-nia aniversáriu dahitunuluk kaben nian.
ADJETIVU MAHIRAK
dahuluk Ne’ebé ida uluk iha kadoek ka série ida. SIN. primeiru; LIAFUAN-SORUN: dahikus
ADJETIVU MAHIRAK
da’et (Moras) kona ema ka balada. E Z . Iha rai-Timór manas-denge da’et bá-mai. SUBSTANTIVU; SIN. dada’et kontaminasaun VERBU
dagadá
dai Hena ida halo ho lahan barak soru namka’it ba malu no mós leet barak. SIN. rede
SUBSTANTIVU
daia Feto ida ne’ebé tulun feto seluk ne’ebé atu tuur ahi. SIN. parteira
SUBSTANTIVU
Naran ne’ebé ema dalen-makasae sira fó ba povu fataluku no ba sira-nia lian. SIN. fataluku
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
daka Hein hodi tau matan ba. SIN. guarda
VERBU
dahaat Ba dala haat: ida be mai haat iha nadodon ka lubun ida. E Z . Ha’u foin lee autór ne’e nia livru dahaat: furak tebetebes!
ADJETIVU MAHIRAK
dala Tempu ida ka liu. EZ. Sira pinta uma dala rua.
SUBSTANTIVU
dalan SUBSTANTIVU
dahaatnuluk
1. Fatin hodi la’o,
la’o-fatin. 2. Estrada, lurón. 3. Maneira, modu atu halo buat ruma.
Ba dala haatnulu: ida be haatnulu iha nadodon ka lubun ida.
ADJETIVU MAHIRAK
dahikus
dalan-inan
Ne’ebé ida ikus liu iha kadoek ka série ida. LIAFUANSORUN: dahuluk
ADJETIVU MAHIRAK
Dalan ka estrada boot ne’ebé hatutan vila rua.
SUBSTANTIVU
dalan-ninin
dahituk
Ninin dalan nian, dalan nia sorin. SIN. estradaninin
SUBSTANTIVU
85
dalan-sorin
dalimanuluk
Sorin dalan nian, dalan nia sorin. SIN. estradasorin
SUBSTANTIVU
Ba dala limanulu: ida be mai dalimanulu iha nadodon ka lubun ida. E Z . Rai-Hawa’i ne’e Estadu Naklibur Sira-nia estadu dalimanuluk.
ADJETIVU MAHIRAK
dalan-sorun Fatin ida ne’ebé dalan rua tutan malu.
SUBSTANTIVU
daltóniku, daltonizmu: haree delek-kór damasku
dalan-tesik Dalan ida badak liu dalan baibain nian, ne’ebé ema sira tuir atu to’o lailais iha fatin ruma. SIN. dalan-korta, dalanterik
SUBSTANTIVU
Ai-fuan raiseluk ida, ki’ik, kór-sabraka klaru (kórdamasku) ho musan boot iha laran, hanesan ameixa. Damasku sira moris iha aidamaskeira. E Z . Ema Austrália sira gosta tebetebes marmelada damasku nian.
SUBSTANTIVU
dalas 1. Balun ida ne’ebé latan iha balun seluk nia leten. SIN. kamada EZ. Praia ne’e rai-henek dalas ida iha tasi-ibun nia leten; Iha rain malirin hanesan Inglaterra ema barak hatais kazaku ho bibi-fulan dalas mahar iha laran; Hada fatuk dalas rua atu tahan rai. 2. Jerasaun, oan-lubun. EZ. Timoroan sira defende sira-nia rain doben dalas ba dalas, otas ba otas.
SUBSTANTIVU
dame Buat ho ema hotuhotu hakmatek hela; kalma; funu la iha. SIN. pás E Z . Ita ema husu ba Maromak haruka dame mai ita-nia rain.
SUBSTANTIVU
damer Masa ne’ebé ema uza atu hakonu kuak iha didin ka taka ba karreta nia isin-lolon ne’ebé nakbetok. SIN. betume
SUBSTANTIVU
dale VERBU Ko’alia,
hatete.
dalen Maneira ko’alia ne’ebé pertense ba povu ida, no povu seluseluk baibain la komprende. SIN. lian, língua EZ. Lia-tetun ne’e dalen riku ida, ho liafuan mai hosi dalen oioin . SUBSTANTIVU
daneen Ba dala neen: ida be mai neen iha nadodon ka lubun ida. E Z . Mateus ne’e sira-nia oan daneen.
ADJETIVU MAHIRAK
dalen-ruak
daneenuluk
Ne’ebé uza dalen rua. SIN. bilinge
ADJETIVU
Ba dala neenulu: ida be mai neenulu iha nadodon ka lubun ida.
ADJETIVU MAHIRAK
dalimak Ba dala lima: ida be mai lima iha nadodon ka lubun ida. E Z . Ha’u vota ba kandidatu dalimak ne’e.
ADJETIVU MAHIRAK
dansa Book an tuir múzika, liuliu iha festa. SIN. bidu
VERBU
86
Hahalok dansa ka bidu nian; bidu oin ida.
Besi ida atu tetu sasán. SIN. balansa
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
dansarinu ~ dansarina f.
data
SUBSTANTIVU Ema
SUBSTANTIVU
ida ne’ebé dansa n u ’ u d a r p r o f i s a u n . SIN. makbidur (-mane, -feto)
Loloos loron ida. E Z . Data ohin loron sia fulanSetembru nian; Sira muda data enkontru nian ba fulan-Fevereiru. VERBU Hakerek data iha surat ka dokumentu seluk. EZ. Surat ne’e ha’u seidauk data.
danu Hahalok ka efeitu halo aat. SIN. estragu, hahaat E Z . Okupasan Indonézia nian hakiak danu barak iha ita-nia rain.
SUBSTANTIVU
datilografa VERBU Hakerek
ho mákina hakerek nian ka komputadór.
Dao (rai-) Rai-kotun ki’ikoan ida, nakfati besik rai-Rote nia rohan; ne’e Timór nia balun ikus liu hotu iha loromonu. Ema Dao horiuluk mai hosi raiSavu, iha loromonu bá.
SUBSTANTIVU
datilógrafu ~ datilógrafa Ema ida ne’ebé hakerek ho mákina hakerek nian ka komputadór.
SUBSTANTIVU
datilografia
dapur
Hakerek ho mákina hakerek nian ka komputadór. E Z . Ha’u-nia biin hasai kursu datolografia nian atubele hetan serbisu nu’udar sekretária.
SUBSTANTIVU
Kuartu iha ne’ebé ema sira rai, te’in no prepara hahán. SIN. te’in-fatin
SUBSTANTIVU
daran
dato
Tau ka hatuur ho kuidadu, hodi hatún buat ida nia rohan rua iha rai ka kabelak leten.
VERBU
Ema boot iha sosiedade tradisionál, maibé la boot hanesan liurai. SIN. nobre, fidalgu datok ADJETIVU
SUBSTANT IVU
daruak Ba dala rua: ida be mai rua iha nadodon ka lubun ida. SIN. segundu EZ. Ita Na’i Jezús Kristu ne’e ema daruak Santísima Trindade nian.
ADJETIVU MAHIRAK
dato-laken Komunidade ema dato sira-nian. SIN. aristokrasia, nobreza
SUBSTANTIVU
daruanuluk Ba dala ruanulu: ida be mai ruanulu iha nadodon ka lubun ida. E Z . Sékulu daruanuluk foin ramata; sékulu daruanulu-resinidak foin hahú ona.
datoluk
ADJETIVU MAHIRAK
Ba dala toluk: ida be mai tolu iha nadodon ka lubun ida. SIN. terseiru E Z . Espíritu Santu ne’e ema datoluk Santísima Trindade nian.
ADJETIVU MAHIRAK
dasa
datolunuluk
VERBU Dada ka dudu ho ai-saar ka ai-knaar sasán iha rai hela, liuliu rai-rahun ka fo’er.
Ba dala tolunulu: ida be mai tolunulu iha nadodon ka lubun ida.
ADJETIVU MAHIRAK
dasin 87
2. Fó-hatene katak knaar ida ita halo ba ema ida ne’ebé ita hadomi tebetebes. EZ. André dedika nia livru foun ba nia inan. dedikasaun SUBSTANTIVU dedikadu ~ dedikada f. ADJETIVU
Iha Nia tinan datolunuluk mak Ita Na’i hahú Nia misaun iha rai.
EZ.
daudaun mós daudauk ADVÉRBIU/MATADAK ADVÉRBIU/MATADAK VERBÁL
Oras ne’e
de’it.
daun Besi ki’ik, naruk no mihis loos atu suku selae sona ho ai-moruk.
SUBSTANTIVU
dedikatória Dedikasaun hakerek, liuliu iha livru laran. SIN. liahakluluk
SUBSTANTIVU
daun-kuak SUBSTANTIVU
Kuak daun nian, daun
deer
nia kuak
Fó sai naroman. nabilan
VERBU
dawan (lia-dawan)
SIN.
defeitu
Dalen austronéziku ida ne’ebé ema Timór Loromonu barakliu ko’alia; liabaikenu (dalen rai-Oekusi nian) ne’e lia-dawan nia dialetu ida.
SUBSTANTIVU
Ema ka buat ida nia aat naturál ida. SIN. kamerik E Z . Komputadór ne’e iha defeitu barak; Maria bele iha defeitu barak, maibé nia la karak-teen hanesan nia biin. defeituozu ~ defeituoza f .
SUBSTANTIVU
debun mós debu Bee-lihun ida, liuliu boot no lian maibé ladún kle’an.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
defende Hamahan ka proteje hosi aat ka perigu. SIN. sori
VERBU
dedál
defensivu ~ defensiva f.
Besi hanesan xapeu ki’ik ida halo ho metál ka plástiku ne’ebé ema tau iha limafuan bainhira suku daudaun, atu daun labele sona nia.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé defende. SIN. maksorik
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
defensór ~ defensora f. Ema ne’ebé defende. SIN. maksorik
SUBSTANTIVU
defeza
dedeté mós DDT
Hahalok defende nian. SIN. sasorik
SUBSTANTIVU
Ai-moruk duni susuk be forte loos.
SUBSTANTIVU
dehan Loke ibun hodi halo ema seluk rona ita-nia liafuan; hato’o ba ema seluk ita-nia hanoin ka informasaun ruma hodi uza liafuan. SIN. hatete, ha’ak, katak
VERBU
dedika 1. Fó ita-nia tempu ka jeitu ba hahalok ruma. SIN. haklulik EZ. Ha’u-nia tiun kleur ona dedika an ba knaar ne’e.
VERBU
de’it
88
delinkuénsia
Liafuan ida atu hatudu buat ida, la’ós fali buat rua ka liu, ka buat seluk. SIN. só EZ. Ha’u sosa kaneta ida de’it.
ADVÉRBIU
SUBSTANTIVU
hahalok.
delinkuente
dékada SUBSTANTIVU
Ema ida ne’ebé halo delitu, ema ida ne’ebé lakohi halo tuir lei. SIN. malandru
SUBSTANTIVU
Tinan
sanulu
hamutuk. EZ. Iha dékada 70 nian susar no funu boot iha rai-Timór.
delitu Sala aat liu ne’ebé ema ruma halo ho intensaun. SIN. krime EZ. Abortu, katak oho oan seidauk moris, ne’e delitu boot.
SUBSTANTIVU
deklara Hatete sai ba ema hotuhotu. SIN. haklorek EZ. Iha tinan 1975 Fretilín deklara Timór Lorosa’e nia independénsia. deklarasaun SUBSTANTIVU; SIN. haklorek
VERBU
demais Númeru boot liu presiza ka boot liu ita hakarak. S I N . resik, resikliu EZ. Estudante sira ko’alia demais; di’ak liu sira rona atubele aprende.
ADVÉRBIU
dekreta Hasai no hametin ukunfuan ka lei ruma atu ema bele moris no halo tuir. SIN. haruka E Z . Governu dekreta katak sidadaun sira bele iha pasaporte ida de’it.
VERBU
demokrasia 1 . Ukun ida ne’ebé husik ema sira hili governu idane’ebé sira hakarak tuir votasaun. 2. Ukun ida ne’ebé fó leet ba ema sira atu dehan sai sira-nia hanoin kona-ba polítika. demokrátiku ~ demokrátika f.
SUBSTANTIVU
dekretu Orden hosi governu. SIN. ukun-fuan
SUBSTANTIVU
delek mós matan-delek ADJETIVU
Ema delinkuente nia
La bele haree.
ADJETIVU
delek-kór
demokratiza
La bele haree kór sira. S I N . daltóniku ~ daltónika f. ( a d j . ) , daltonizmu
Halo sai demokrátiku. demokratizasaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
VERBU
demonstrasaun
(subst.)
Hahalok hatudu nian, liuliu hatudu oinsá mak besi ka mákina ruma funsiona. SIN. hatudun
delikadu ~ delikada f.
SUBSTANTIVU
1. Ne’ebé mihis ka fraku. SIN. lotuk 2. Modun-di’ak, haraik-an, EZ . Ema hotu-hotu gosta nonook. EZ. foin-sa’e ne’e tanba delikadu no LIAFUAN-SORUN: haraik-an. indelikadu delikadeza SUBSTANTIVU; SIN. lalotuk
demonstrativu demonstrativa f.
ADJETIVU
Ne’ebé hatudu. matuduk
ADJETIVU
dentál ADJETIVU
89
Nehan nian. SIN. nehak
~ SIN.
dentista
Ó depozita osan hira iha banku? depózitu SUBSTANTIVU EZ.
Médiku ka doutór ida ne’ebé bali ema sira-nia nehan moras. SIN. doutór-nehan
SUBSTANTIVU
depresaun 1. Bainhira ema ruma laran-kraik todan, la bele mós halo buat ida tan sente hanesan ne’e. 2. Fatin ida ne’ebé ár nia presaun kraik hela, nune’e udan bele tau. 3. Fatin kraik iha rai, hanesan kuak, maibé luan no klarek. SIN. kabetok depresivu ~ depresiva f .
SUBSTANTIVU
departamentu Instituisaun ka loja nia balun ida. SIN. katesik E Z . Universidade ida iha departamentu barak, hanorin materia oioin. departamentál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
depende 1. Kesi hela ho buat seluk; iha ligasaun ho buat seluk. SIN. hakno’a E Z . Loke eskola foun ne’e depende hosi lisensa governu nian. 2. Tenke kesi hela ho buat seluk atubele moris tuir. E Z . Timór Lorosa’e nia futuru depende hosi Timoroan sira-nia esforsu no sakrifísiu. dependénsia SUBSTANTIVU; SIN. hakno’an
VERBU
ADJETIVU
deprime 1. Haraik. 2. Halo larankraik. EZ. Rahun-aat bele deprime ema sira, halo sira mós sai bulak .
VERBU
deprimente Ne’ebé halo ema sai laran-kraik.
ADJETIVU
deprimidu ~ deprimida f. ADJETIVU
deputadu ~ deputada f.
depois Tempu ne’ebé tuir. hafoin, liutiha, tuirfalimai
ADVÉRBIU
Parlamentu ka asembleia lejizlativa nia membru ida.
SUBSTANTIVU
SI N.
deporta
dere
Duni sai hosi rain. SIN. halemo E Z . Governu atu deporta malae hotu-hotu ne’ebé la iha vistu. deportasaun SUBSTANTIVU ; SIN. halemon
VERBU
VERBU
Tuku ho liman-humur.
dermatolojia SUBSTANTIVU
Matenek kona-ba
kulit.
dermatolojista Médiku ida ne’ebé bali ema sira-nia kulit moras.
deportadu ~ deportada f.
SUBSTANTIVU
Ema ida ne’ebé governu deporta ba rain seluk. EZ . Iha tempu Portugál nia ukun, malae-mutin balu ne’ebé hela iha Timór ne’e deportadu .
SUBSTANTIVU
derok SUBSTANTIVU
Ai-fuan kinur ida ho
been siin .
derok-been
depozita VERBU
Ne’ebé sofre depresaun.
SUBSTANTIVU
Tau iha fatin ruma; hatama
been.
90
Ai-fuan derok nia
desizaun SUBSTANTIVU; kotu, hakotun
derok-hun SUBSTANTIVU
Ai-hun ne’ebé fó fuan
derok.
lia-
deskafeinadu ~ deskafeinada f.
derok-lotuk: haree sabrakalotuk derok-masin SUBSTANTIVU
SIN.
ADJETIVU
Ne’ebé droga kafeína la
iha. EZ. Ema balu gosta liu hemu kafé deskafeinadu iha kalan, tanba kafeína bele halo sira la dukur.
Derok oin ida ho kulit
modok.
derrapa
deskansa
Namdoras iha rai leten bainhira lakon tiha kontrole. EZ. Karreta naha nian derrapa sai hosi estrada. SIN. patina
VERBU
Hakmatek, para la’o ka serbisu. deskansu SUBSTANTIVU
VERBU
deskarga
derrepente
Eletrisidade nia kbiit maka’as no tekitekir nian. EZ . Eletrisista mate tiha bainhira simu deskarga hosi fiu namkotu ne’e.
SUBSTANTIVU
Mosu ema ida la hein . SIN. tekitekir
ADVÉRBIU
desente Ne’ebé tuir moralidade, hakribi hahalok aat. EZ. Ema desente sira la na’ok, la tolok mós ema seluk. LIAFUANSORUN: indesente desénsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
deskobre Hetan kedas. EZ . Ema ró sira ne’ebé sira hosi rai-Portugál iha sékulu dasanuluresin-limak deskobre rain foun oioin; Sientista ida-ne’ebé maka deskobre eletrisidade? deskobrimentu SUBSTANTIVU
VERBU
desfavór 1. Sai hosi ema ruma nia favór; 2. Atitude la hatudu favór, tanba la gosta ka hakribi. EZ. Ema sira dehan katak ministru ne’e lakon nia kargu tan prezidente nia desfavór.
SUBSTANTIVU
deskoñesidu ~ deskoñesida f. Ne’ebé ema ida la koñese, ne’ebé ema ida la hatene. SUBSTANTIVU Ema-foun E Z . Nia simu karta ida hosi deskoñesidu ida. ADJETIVU
desfavoravel 1. Ne’ebé la hatudu favór, ne’ebé la hali’is bá. 2. ne’ebé hanetik ka hasusar buat seluk. E Z . Analfabetizmu ne’e desfavoravel ba progresu sosiál iha ita-nia rain.
ADJETIVU
deskonfiadu ~ deskonfiada f. ADJETIVU
Ladún fiar-metin ba ema
seluk.
Ita-nia populasaun deskonfiadu hela ho militár indonéziu sira tan sira-nia hahalok aat iha ita-nia rain. deskonfiansa SUBSTANTIVU E Z .
deside Tesi lia, halo desizaun. SIN. hakotu E Z . Ami seidauk deside se atu sosa kamioneta ka lae.
VERBU
deskonfortavel
91
La konfortavel, la’ós fatin di’ak atu hela bá. EZ. Ami la gosta hela iha otél ne’e tanba toba-fatin sira deskonfortavel . LIAFUAN-SORUK: konfortavel deskonfortu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
desperdísiu Hahalok hakfakar nian. SIN. hakfakar
SUBSTANTIVU
despertadór Mákina ki’ik ida ne’ebé lian kedas atu fanun ema dukur hela. SIN. (oras-) makfanun
SUBSTANTIVU
deskonjela Hasai hosi jeleira buat ruma toos hela tan malirin liu atu nia bele namamar fali ka nabeen iha li’ur. E Z . Tenke deskonjela boek sira molok atu te’in tiha. deskonjeladu ~ deskonjelada f.
VERBU
desportivu ~ desportiva f. 1. Kona-ba desportu. 2. Ema ne’ebé hali’is ba desportu. EZ. Ha’u-nia maun Fernandu ne’e ema desportivu liu.
ADJETIVU
desportu
ADJETIVU
Jogu ida hanesan tebe-bola, tenis no seluseluk tan.
deskontu
SUBSTANTIVU
Hamenus folin dala ida. E Z . Loja-na’in ne’e fó ami deskontu porsentu lima.
SUBSTANTIVU
despreza La hadomi, la respeita. SIN. hakribi EZ. Ema hotu-hotu despreza ema ne’e tanba na’ok-teen.
deskreve
VERBU
Haktuir loloos ema ka buat nia feitiu sira. E Z . Livru furak ne’e deskreve balada sira ne’ebé moris iha raiAustrália; Polísia husu nia atu deskreve ema-mane ne’ebé ataka nia iha lurón. deskrisaun SUBSTANTIVU
VERBU
desterra Obriga ema ruma atu bá hela iha raiseluk; la husik nia fila ba nia rain rasik. EZ . Horiuluk governu portugés desterra ema sira ne’ebé funu hasoru nia mai rai-Timór . desterru SUBSTANTIVU
VERBU
deskulpa Lakohi du’un, fó perdua ba. SUBSTANTIVU Hahalok lakohi du’un nian, perdua. EZ . Ha’u husu deskulpa tanba inkomoda Ita-Boot . VERBU
destinatáriu ~ destinatária f. Ema ne’ebé (atu) simu karta ida, ninia naran no diresaun mosu iha envelope karta nian. SIN. maksimuk LIAFUAN-SORUK: remetente
SUBSTANTIVU
despede Kumprimenta ema ruma ne’ebé atu bá ona; hatete adeus. E Z . Ha’u ohin bá aeroportu atu despede ha’u-nia kolega. despedida SUBSTANTIVU
VERBU
destinu 1. To’o-fatin. E Z . Bali mak aviaun ne’ebá nia destinu. 2. Ema ka buat nia rahun di’ak ka aat.
SUBSTANTIVU
desperdisa Fakar ka halakon leet buat ruma. SIN. hakfakar
VERBU
92
Ita hanoin kona-ba ita-nia labarik sira-nia destinu.
VERBU
EZ .
tiha. E Z . Nia deve dolar atus ba nia kolega.
destrui Sobu hotu, harahun. destruisaun SUBSTANTIVU
VERBU
devér Ida ne’ebé ema ruma tenke halo. EZ. Ita ema nia devér ida ne’e selu ema sira ne’ebé serbisu mai ita.
SUBSTANTIVU
destruidór ~ destruidora f . mós destrutivu ~ destrutiva ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Tenke selu; seidauk selu
(Ema ka
buat) ne’ebé destrui. SIN. maksobuk
deverdekaza Estudu (liuliu lee no hakerek) ne’ebé alunu sira tenke halo iha uma loroloron bainhira sai tiha hosi eskola.
SUBSTANTIVU
detalle 1. Informasaun ida kona-ba buat ka ema. E Z . Ami seidauk bele fó detalle kona-ba desgrasa ne’e. 2. Buat nia feitiu ka elementu ida. EZ. Ha’u laran-rua kona-ba detalle ida iha sira-nia relatóriu. detalladu ~ detallada f . ADJETIVU SUBSTANTIVU
dezafia Hakarak koko ema ida ka buat ruma. SIN. sadik, hataru EZ. Soldadu sira tiru ba ema na’intolu ne’ebé dezafia sira-nia orden.
VERBU
dezafiu
detein
SUBSTANTIVU 1.
Taka netik iha fatin ruma, la husik sai. SIN. hasohan
VERBU
Hahalok sadik nian.
SIN. Sasadik
2. Tarefa ne’ebé parese susar atu halo. E Z . Hanorin jerasaun foun ne’e dezafiu boot ba ita-nia governu.
detetive Ema polísia ida ne’ebé buka hatene sé mak halo krime ida.
SUBSTANTIVU
dezagrada Halo ema ladún kontente EZ. Labarik nakar-teen nia hahalok dezagrada madre sira. dezagradu SUBSTANTIVU EZ. Nia la kumprimenta ha’u hodi hatudu ninia dezagradu.
VERBU
detidu ~ detida f. 1. Ema ida ne’ebé dadur hela, sei hein hatán iha tribunál. 2. Ema ne’ebé autoridade sira la husik sai ba uma li’ur tan razaun seguransa nian. SIN. ema sohan
SUBSTANTIVU
dezagradavel Ne’ebé ita ladún gosta; ladún di’ak. E Z . Haloos estudante sira-nia ezame sira ne’e knaar dezagradavel ba mestre sira.
ADJETIVU
de’ut 1. Kumu ho liman fila-fila. 2. Buti halo rahun. E Z . Main de’ut masa hodi halo paun; Mane-oan na’in-rua de’ut malu iha ema hotu-hotu nia oin.
VERBU
dezanima Halo ema lakon neon. EZ. Mateus dezanima hela tanba la liu ezame.
VERBU
deve
93
dezánimu
dezekilibradu ~ dezekilibrada f.
SUBSTANTIVU
dezanimadór ~ dezanimadora f. ADJETIVU
1. Ekilíbriu la iha SIN. tato’an-laek 2. Ne’ebé hanoin ka halo an la tuir razaun. E Z . Tan feto ne’e nia hahalok dezekilibradu, ema balu hanoin katak nia bulak. Dezembru (fulan-Dezembru) SUBSTANTIVU Fulan dasanulu-resinruak tinan nian; fulan-Natál. ADJETIVU
Ne’ebé halo ema lakon
neon. E Z . Problema ne’e dezanimadór tebetebes ba profesór sira.
dezaparesidu ~ dezaparesida f. Ema ida ne’ebé lakon tiha iha rain ne’ebé polísia ka tropa hadau ema sira ne’ebé barani atu kritika governu. SIN. ema muli EZ. Ambispu sei selebra misa ida ba dezaparesidu hotu-hotu Timór Lorosa’e nian.
SUBSTANTIVU
dezempregadu dezempregada f.
~
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé empregu ka serbisu la iha. dezempregu SUBSTANTIVU E Z . Iha ita-nia rain dezempregu ne’e problema sosiál boot liu hotu.
dezaprova 1. La fó aprovasaun, la fó lisensa E Z . Komité dezaprova tiha ona ami-nia planu. 2. Kritika tanba ita la gosta ka la simu. E Z . Ha’u dezaprova sira-nia hahalok . dezaprovasaun SUBSTANTIVU
VERBU
dezeña 1. Tui ho lapis hodi halo ilas ka imajen. 2. Halo planu ba buat ida. E Z . Arkitetu portugés ida mak dezeña embaixadór nia uma . dezeñu SUBSTANTIVU; SIN. hatuin VERBU
dezarma
dezentope
Hasai ema nia tarak, kro’at ka kilat. dezarmadu ~ dezarmada f.
VERBU
Loke buat ida, liuliu kanu, ne’ebé tiba hela.
VERBU
dezenraska: haree dezarraska dezenvolve
ADJETIVU
dezarmamentu SUBSTANTIVU
1. (intranzitivu) Moris nabokar to’o boot ka tasak. SIN. ma’e 2. (tranzitivu) Halo sai boot ka tasak, liuliu planu, projetu ka indústria. SIN. hama’e EZ. EZ . Planu atu dezenvolve turizmu iha ita-nia rain seidauk metin. dezenvolvimentu SUBSTANTIVU; SIN. hama’en
dezarraska mós dezenraska
VERBU
Sai hosi susar ka problema ruma; konsege halo buat ida ne’ebé uluk susar. LIAFUAN-SORUN: arraska
VERBU
dezastre Buat aat liu ne’ebé mosu kedas. SIN. azár, asidente, dezgrasa dezastrozu ~ dezastroza f.
SUBSTANTIVU
dezerda
ADJETIVU
94
Hasai liman-rohan na’in ka erdeiru hosi ema nia testamentu. EZ . Katuas ne’e dezerda nia oan ikus tanba nia hamoe tiha familia. dezerdasaun SUBSTANTIVU
VERBU
VERBU
hotu. dezintegrasaun SUBSTANTIVU E Z . Seidauk Konsulta Populár governu indonéziu ta’uk katak Timór Lorosa’e nia independénsia bele lori ba dezintegrasaun Repúblika Indonézia nian.
dezespera Lakon neon. dezesperadu ~ dezesperada f.
VERBU
dezleál
ADJETIVU
La fiar-metin. EZ. Sekretáriu dezleál ne’e trai fali nia patraun maski ema ne’e laran-di’ak ho nia. dezlealdade SUBSTANTIVU
dezesperu SUBSTANTIVU; SIN. laran-tun
ADJETIVU
dezgostu SUBSTANTIVU
Baruk hela ho buat
ruma. SIN. Dezagradu E Z . Ha’u sente dezgostu boot bainhira rona kona-ba ema aat ne’e nia hahalok.
dezliga Tau telefone fali ba nia fatin atu tesi ligasaun. EZ. Keta dezliga! Main atu ko’alia ho ó!
VERBU
deziguál
dezloka
La iguál; la hanesan, liuliu kona-ba ema nia direitu sira. SIN. lafetuk dezigualdade SUBSTANTIVU E Z . Iha país ho dezigualdade sosiál boot, iha de’it ema riku no ema kiak. dezigualdade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Book hosi fatin ida ba fatin seluk. SIN. duka E Z . Jenerál Jen erál haruka har uka ami dezloka dez loka tropa sira ba fronteira. dezlokamentu SUBSTANTIVU; SIN. dakukak
VERBU
dezmilitariza Hasai tropa sira hosi rain ida, liuliu bainhira iha tropa demais. EZ. Iha Okupasaun nia laran susar barak tanba governu indonéziu lakohi dezmilitariza Timór Lorosa’e. dezmilitarizasaun SUBSTANTIVU
VERBU
dezilude Halo ita-nia laran nakraik, liuliu bainhira ita la konsege buat ruma ne’ebé ita kleur ona hein. deziluzaun SUBSTANTIVU VERBU
dezinfeta Hamoos ho ai-moruk forte ida ne’ebé oho mikróbiu.
VERBU
dezmoraliza Halo ema lakon aten-boot, ne’ebé dezmoraliza. E Z . Iha funu laran ita-nia funubalun sira buka atu dezmoraliza ita ho tranzmisaun-rádiu oioin. dezmoralizadu~ dezmoralizada
VERBU
dezinfetante SUBSTANTIVU
Naksobu hotu, narahun
Ai-moruk
hodi
dezinfeta. EZ. Di’ak liu ita rega dezinfetante iha kuartu ne’e atu moras ida labele da’et.
ADJETIVU
dezintegra an 95
dezmoralizadór dezmoralizadora f.
~
dezrespeitozu dezrespeitoza f.
Ne’ebé halo ema lakon aten-boot. EZ. Ko’alia nafatin kona-ba moras no mate ne’e dezmoralizadór tebetebes ba populasaun.
ADJETIVU
Ne’ebé la hatudu respeitu, la haraik an. SIN. respeitu-laek EZ . Iha rain riku barak ema foinsa’e sira dezrespeitozu ho katuas sira. dezrespeitu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
deznutrisaun Moras tan ema nia aihan la to’o, ka aat. SIN. hahánmukit, subnutrisaun EZ. Iha rain barak labarik sira terus deznutrisaun.
SUBSTANTIVU
dezvaloriza Taka matan ba buat ka ema ida nia folin. SIN. hakribi, hebai EZ . Ita sei satan influénsia hosi raiseluk ne’ebé buka atu dezvaloriza povu Timór nia lisan sira. LIAFUAN-SORUN: valoriza, koet dezvalorizasaun SUBSTANTIVU dezvalorizadu ~ dezvalorizada f. ADJETIVU
VERBU
dezobedese Lakohi halo tuir ema ruma nia hakaran ka orden. E Z . Adaun no Eva dezobedese Maromak hodi han ai-fuan ne’ebé Nia bandu nanis. dezobediente ADJETIVU dezobediénsia SUBSTANTIVU
VERBU
dezodorizante
dezvantajen
Ai-morin ne’ebé ema sira kose ka rega ba nia kulit atu labele iis. EZ. Ema barak kose dezodorizante iha kalilin.
Buat ida ne’ebé hamosu susar ruma. EZ . La soi karreta iha Timór ne’e dezvantajen boot ba ema sira ne’ebe atu la’o rai. dezvantajozu ~ dezvantajoza
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
dezordeiru ~ dezordeira f.
ADJETIVU
Ema hahalok aat liu, estraga ema seluk nia pás. SIN. bandidu, malandru, lafaek rai-maran
SUBSTANTIVU
dezvia 1. Halo atu bees, halo atu sai hosi nia dalan baibain nian. SIN. habees, habedok 2. Na’ok fundus ka osan boot hodi hadalan fali ba fatin seluk. SIN. habedok
VERBU
dezorden Buat hotu-hotu sai hosi nia fatin, buat hotu sabraut. SIN. runguranga, porkaria
SUBSTANTIVU
dezorganizadu dezorganizada f. ADJETIVU
~
dezviu Buat ida ne’ebé SUBSTANTIVU Hahalok dezvia nian.
SUBSTANTIVU
~
diabetes
Orden la iha, runguranga
Moras ida ne’ebé mosu bainhira ema nia raan iha masin-midar resikliu. SIN. mii-midar diabétiku ~ diabétika f. ADJETIVU
hela. E Z . Tanba partidu polítiku ne’e dezorganizadu hela, ninia kandidatu sira la manán kadeira ida iha eleisaun.
SUBSTANTIVU
96
maibé hanesan dalen-inan nia oan ida. EZ . Timór Lorosa’e iha dialetu tolunulu ka liu, maibé dalen sanulu-resin-neen de’it. dialetál ADJETIVU
diabiñu 1. Diabu ki’ikoan. diabu-oan 2. Labarik nakar-teen.
SUBSTANTIVU
SIN.
diabu Anju ka espíritu aat ne’ebé hasoru Maromak Nia hakaran no buka nafatin atu dada ema sira ba aat no ikusliu ba infernu rohan-laek. SIN. demóniu, malaikat diabóliku ~ diabólika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
diálogu Ema na’in-rua ka ema-lubun rua sira-nia ko’alia ho malu, liuliu iha livru ka filme
SUBSTANTIVU
diamante Fatuk murak ida, toos tebetebes no lakan, halo ho karbonu puru. SIN. fatuk-lakan
SUBSTANTIVU
diagnostika 1. Fihir didi’ak ema nia isin atu hatene moras ida-ne’ebé maka kona nia. 2. Hanoin didi’ak kona-ba susar ruma atubele hatene nia hun. diagnoze SUBSTANTIVU diagnóstiku ~ diagnóstika f.
VERBU
diáriu 1. Livru iha ne’ebé ema hakerek buat sira ne’ebé nia halo tiha ona iha loron ida nia laran. 2. Jornál ne’ebé mosu loroloron.
SUBSTANTIVU
didi’ak mós di’ak-di’ak
ADJETIVU
diagrama
ADJETIVU, ADVÉRBIU
Hatuin ka dezeñu ida ne’ebé hatudu ka esplika konaba buat ruma.
di’ak tebetebes. halo 2. kompletamente.
SUBSTANTIVU
di’ak
1. Di’ak loos, didi’ak,
didin
1. Ne’ebé ita gosta. 2. Metin, forte. 3. Util, serve.
Hariin ka estrutura ida, halo ho fatuk ka bloku barak, ne’ebé fahe uma ba kuartu oioin. SIN. parede VERBU Halo didin, tau didin ba. EZ. Ami didin uma ne’e ho hae.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
diákonu Seminarista ne’ebé simu tiha diakonatu.
SUBSTANTIVU
didin-lolon
diakonatu
SUBSTANTIVU
Hakat ba saserdósiu ne’ebé fó ba ema-mane ida podér atu sarani, atu lee evanjellu no haklaken; maski nune’e diákonu seidauk bele selebra misa ka fó-konfesa ema sira.
SUBSTANTIVU
Didin nia lolon.
dieta 1. Ai-han hotu ne’ebé ema ida han loroloron. 2. Programa kona-ba han uitoan de’it ne’ebé ema bokur halo tuir bainhira hakarak sai krekas. VERBU Halo dieta. EZ . Tan ha’u dieta, ha’u la bele han bolu ka rebusadu.
SUBSTANTIVU
dialetu Lian ne’ebé ko’alia iha zona ida, la’ós dalen ketak,
SUBSTANTIVU
97
2. Estuda no hanoin kona-ba buat ruma foun (liuliu surat ka artigu) atubele kompriende di’ak liu. EZ. Ha’u lee tiha ona artigu ne’e, maibé ha’u seidauk dijere tiha. dijestaun SUBSTANTIVU dijestiva ~ dijestiva f. ADJETIVU
diferente La hanesan, oin-seluk, oin-ketak. diferensa SUBSTANTIVU
ADJETIVU
difikuldade SUBSTANTIVU
Buat ne’ebé difisil.
SIN. susar
difisil
dika
1. Toos atu halo, la fasil. SIN. susar 2. Ulun-toos, lakohi halo tuir ema seluk nia hakaran.
SUBSTANTIVU
Liafuan ka buat ne’ebé halo ita bele kompriende kona-ba buat ruma, liuliu bainhira ita si’ik hela. SIN. indísiu, pista E Z . Se sira la fó dika ida, susar duni atu si’ik.
SUBSTANTIVU
difteria Moras ida ne’ebé kona kakorok-laran, hamosu me’ar-tasak barak.
SUBSTANTIVU
dikin
dignidade
Ai nia balun ki’ik no mihis ida ne’ebé foin hahú moris hosi ai nia fini, kain ka sanak.
SUBSTANTIVU
1. Lala’ok ka komportamentu ne’ebé neineik, kalma no sériu. SIN. Oin-moos 2. Respeitu ne’ebé ema ida sente ba nia an.
SUBSTANTIVU
dikur Pontu toos rua ne’ebé moris sai hosi animal balu nia ulun (liuliu karau, bibi no rusa).
SUBSTANTIVU
dignu ~ digna f. 1. Ne’ebé komporta an ho dignidade, hanesan dato. SIN. nobre, datok 2. Ne’ebé so’i ka merese. SIN. so’ik, meresedór ~ meresedora f.
dila: haree ai-dila dilema
ADJETIVU
Problema difisil ida ne’ebé hatudu solusaun rua de’it, ita la hatene atu hili idane’ebé loos tanba solusaun rua hotu bele aat.
SUBSTANTIVU
dígrafu Sinál ka tadakhakerek ne’ebé reprezenta son ida de’it ho símbolu rua, hanesan ll iha lia-tetun ka lh iha lia-portugés.
SUBSTANTIVU
Dili Sidade ne’ebé Timór Lorosa’e nia kapitál, horikedas tinan 1769. EZ. Iha tinan 1769 Portugés sira muda rai-Timór nia kapitál hosi Lifau ba Dili.
SUBSTANTIVU
dihi Insetu si’ak ida ho makerek kinur no metan iha nia isin-lolon; bele tata no halo aat ema sira.
SUBSTANTIVU
dijere 1. Dulas hahán iha kabun laran.
VERBU
98
dilijénsia
Timór Lorosa’e ohin loron iha dioseze rua: Dili nian no Baukau nian. diosezanu ~ diosezana f. EZ. EZ .
1. Favór ka servisu buka informasaun kona-ba buat ruma. S I N . peskiza, haknokar 2. Knaar atu hetan ka konsege buat ruma ne’ebé presiza. 3. Hahalok badinas.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
diploma Surat ne’ebé universidade ka koléjiu ida fó ba estudante ida hodi hatudu katak nia tuir tiha ona to’o rohan kursu ida.
SUBSTANTIVU
Diloor Suku iha zona tasimane Timór nian.
SUBSTANTIVU
diman
diplomadu ~ diplomada f.
Kro’at hanesan daun boot no naruk ida ne’ebé uza iha funu.
Ema ne’ebé manán tiha ona diploma.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
diplomasia
Dinamarka (rai-)
1. Jeitu ba hala’o relasaun entre nasaun rua; diplomata nia knaar. 2. Jeitu ba trata ho ema sira hodi la ofende ka hahirus sira. E Z . Diplomasia ne’e jeitu susar atu domina tanba ema diplomata la bele hatudu nia sentimentu bainhira trata daudaun ho ema seluk. diplomátiku ~ diplomátika f.
SUBSTANTIVU
Nasaun ida iha parte norte kontinente Europa nian.
SUBSTANTIVU
dinamarkés ~ dinamarkeza f. ADJETIVU Rai-Dinamarka nian. Ema, mahorik ka lian rai-Dinamarka nian.
SUBSTANTIVU
dinamita Halo rebenta ho dinamite EZ. Militár sira dinamita tiha uma ne’ebá.
VERBU
ADJETIVU
dinamite
diplomata 1. Badain diplomasia nian, liuliu ema ida ne’ebé serbisu iha embaixada ka konsuladu. 2. (makribik) Ema ne’ebé halo an hanesan nia di’ak no matenek liu ema seluk.
Substánsia ida ne’ebé bele rebenta hodi halo esplozaun boot, bele mós sobu hotu sasán ne’ebé besik hela.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
dinosauru Animál ida ne’ebé moris iha rai tinan rihun ba rihun liubá, hanesan lafaek boboot.
SUBSTANTIVU
direitu 1. Buat ne’ebé lei husik ita halo ka soi. E Z . Iha demokrasia, boot hotuhotu iha direitu ba vota. 2. Hanorin kona-ba lei. E Z . André halo kursu direitu iha universidade atubele sai advogadu.
SUBSTANTIVU
dinu La gosta, lakohi ema ka buat ida. SIN. odi, hakribi
VERBU
dioseze Kreda nia provínsia ida ne’ebé ambispu ida ukun.
SUBSTANTIVU
diresaun
99
1. Fatin ne’ebé ita la’o hasoru bá. SIN. halolon EZ. Sira bá diresaun ne’ebé? 2. Diretór nia kargu ka serbisu. SIN. hahesik 3. Orden ka hanorin kona-ba halo buat ruma. SIN. orientasaun
ba komputadór atubele loke fixeiru ne’e hodi haree iha ekrán.
SUBSTANTIVU
diskórdia Bainhira ema sira la hatán malu ka istori malu.
SUBSTANTIVU
diskoteka 1. Disku-múzika kolesaun ida. 2. Loja ne’ebé fa’an diskumúzika. 3. Lokál ka fatin ida ne’ebé ema sira (liuliu foin-sa’e) bá atu rona múzika sai hosi disku, dansa no hemu.
SUBSTANTIVU
diretór ~ diretora f. Ema ne’ebé hala’o knaar-lisuk ka empreza ida, liuliu eskola, fábrika ka repartisaun. SIN. mahesik
SUBSTANTIVU
diretu ~ direta f. Ne’ebá bá fatin ruma tuir dalan loos de’it, selae tuir dalan badak liu hotu. EZ. Seidauk iha sasemok diretu ba Sídnei hosi Dili: tenke troka aviaun iha Darwin.
ADJETIVU
diskretu ~ diskreta f. (Ema) ne’ebé kuidadu hodi ko’alia ho ema seluk, tanba ta’uk dehan sai buat ruma ne’ebé bele book ka halo nia hirus. SIN. ta’es-lia diskrisaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
dirije 1. Hala’o. SIN. hesi EZ. Sé mak dirije fábrika ne’e? 2. Tau iha diresaun be di’ak. SIN. halolo
VERBU
diskrimina 1. Haketak buat ida hosi buat seluseluk. 2. Trata ema ida la hanesan ema seluk, liuliu tuir motivu injustu. E Z . Iha rain balu governu diskrimina hasoru ema ne’ebé nia rasa, lian ka relijiaun la hanesan ema barakliu. diskriminasaun SUBSTANTIVU diskriminatóriu ~ diskriminatória f. ADJETIVU
VERBU
disidente Ema ida ne’ebé hanoin kona-ba buat importante ida la hanesan governu, kreda ka ema barakliu. EZ. Disidente sira ne’ebé lakohi atu ita-nia povu ukun rasik an bá hela tiha ona iha Indonézia. disidénsia SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
disku
disionáriu
1. Tahan ida iha ne’ebé múzika, imajen ka hakerek grava tiha ona. 2. Tahan kabuar no todan ida ne’ebé ema sira tiha nu’udar desportu. 3. Tahan kabuar iha telefone tuan nia oin ho kuak ba
SUBSTANTIVU
Livru hanesan idane’e, ne’ebé fó liafuan rihunrahun iha orden alfabétika, ho liafuan ida-idak nia signifikadu.
SUBSTANTIVU
diskete Plástiku-tahan kuadradu ida ho fixeiru iha laran ne’ebé ema sira hatama
S U B S T A N T I V U
100
distribuidór ~ distribuidora f.
númeru ida-idak ne’ebé ita marka hodi dere arame .
disku-kompaktu Besi-tahan kabuar ida iha ne’ebé múzika, hakerek ka imajen grava tiha ona. SIN. sedé
SUBSTANTIVU
disku-toos Fatin iha komputadór nia laran hodi rai fixeiru hotuhotu.
SUBSTANTIVU
diskursu Ko’alia iha ema barak nia oin kona-ba lia ruma ne’ebé importante.
distritu
SUBSTANTIVU
Nasaun nia balun ida ne’ebé mós zona administrativa governu nian. E Z . Rai Timór Lorosa’e hakohak distritu barak: ida iha loromonu liubá ne’e Oekusi nian; ida iha lorosa’e liubá ne’e Lospalos nian. distritál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
diskute Ko’alia ka haksesuk konaba buat ruma. SIN. tetu lia diskusaun SUBSTANTIVU; SIN. soru-mutu
VERBU
disparate
distúrbiu
Ko’alia mamuk ne’ebé la fó sentidu ka importánsia ruma; ko’alia naranaran de’it. SIN. lia-beik, besteira
SUBSTANTIVU
Runguranga no tarutu boot ne’ebé ema halo atu halakon dame. SIN. habuur EZ . Molok Konsulta Populár hahú iha tinan 1999 iha distúrbiu barak iha Dili no vila oioin .
SUBSTANTIVU
disponivel 1. (Buat ka ema) ne’ebé bele hetan lasusar. SIN. holabelek 2. (Ema) ne’ebé prontu atu simu ka tulun ema seluseluk. disponibilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ditadór ~ ditadora f. Ukun-na’in ida ne’ebé soi podér tomak iha nia rain, no baibain hanehan populasaun. EZ . Ditadór sira hakribi ema sira ne’ebé luta tan demokrasia .
SUBSTANTIVU
disputa SUBSTANTIVU/VERBU
1. Komersiante ne’ebé fahe sasán ba loja barak atu fa’an. 2. (distribuidór) Mákina ida ne’ebé fahe sasán ki’ik oioin (rebusadu, sigarru, osan no seluseluk tan) bainhira ema ida hatama doit ida ka kartaun. 4. (distribuidora) Sosiedade komersiál ida ne’ebé fahe sasán ba loja barak atu fa’an .
SUBSTANTIVU
Haksesuk ka
briga boot.
ditadu
distánsia
1. Testu ne’ebé ema ida lee neineik ho lian boot atu ema seluk bele hakerek. EZ . Mestre fó beibeik ditadu ba klase atu alunu sira bele aprende ortografia loloos. 2. Liafuan balu ne’ebé hatete baibain kona-ba ita ema nia vida. SIN. provérbiu, kadehan
SUBSTANTIVU
Dook hira loos hosi fatin ida. SIN. dadook EZ. Susar atu la’o rai iha Austrália tan distánsia boot iha sidade boot sira-nia leet .
SUBSTANTIVU
distribui Fahe ba ema oioin. distribuisaun SUBSTANTIVU
VERBU
101
“Lalika konvida asu horon ruin” ne’e ditadu Timór nian.
EZ.
divizivel Ne’ebé ita bele fahe. fahe-belek LIAFUAN-SORUN: indivizivel divizibilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ditadura SUBSTANTIVU
Ditadór nia ukun.
ditongu Son ida ne’ebé hakohak vogál rua iha liafuan balu mai hosi lia-portugés, hanesan ei iha liafuan jeitu jei tu ka ou iha liafuan roupa.
SIN.
divorsia
SUBSTANTIVU
(kaben-na’in rua) soe malu divórsiu SUBSTANTIVU; SIN. soemalu EZ. EZ . Divórsiu ne’e problema sosiál boot tanba halo labarik barak terus.
VERBU
diuk baibain tilun-diuk (ema) ne’ebé la bele rona selae rona aat.
ADJETIVU
divorsiadu ~ diviorsiada f.
diván
Ema ne’ebé soe malu ona ho nia kaben.
ADJETIVU
Kadeira-baruk naruk oin ida ho fatin ba ema na’inrua ka tolu, ne’ebé baibain uza iha saladevizita. saladevizita. SIN. sofá
SUBSTANTIVU
dixiplina SUBSTANTIVU
1. Hahalok tuir regra
oioin. E Z . Povu Timór hatudu dixiplina boot bainhira bá hili-vota iha eleisaun. 2. Jeitu hodi komporta an ka serbisu ho orden no badinas. EZ. EZ . Labarik sira presiza domin no kariñu, maibé mós dixiplina. 3. Kursu-estudu iha eskola ka universidade. SIN. matéria VERBU Fó-kastigu ema ne’ebé la halo tuir regra sira ka hahalokaat.
diversidade SUBSTANTIVU 1.
Kualidade ka feisaun oioin hamutuk. 2. Kualidade lahanesan.
diverte Halo ema kontente no hamnasa; habosok. divertimentu, diversaun
VERBU
SUBSTANTIVU
divertidu ~ divertida f. 1. Ne’ebé diverte. 2. Kómiku.
ADJETIVU
dixiplinadu ~ dixiplinada f.
divide
Ne’ebé hatudu ka tuir dixiplina.
ADJETIVU
Fahe ba balun rua ka liu divizaun SUBSTANTIVU VERBU
dizenteria
divindade
SUBSTANTIVU Moras
hali’ur bee-boot ho raan no been iha laran. SIN. tee-raan, modan
1 . Kualidade maromak nian; 2. maromak ida.
SUBSTANTIV U
doben
divinu ~ divina f.
Ne’ebé ita hadomi tebetebes. EZ. Timór ita-nia rain doben.
ADJETIVU
1. Maromak nian, konaba Naromak; 2 . Mai hosi Maromak. EZ . Kreda Katólika ne’e divinu tanba Maromak, la’ós ema de’it, maka harii.
ADJETIVU
dobra
102
Muda filme ida hodi troka diálogu ne’ebé iha ho diálogu foun iha lian seluk. E Z . Presiza dobra filme japonés ne’e ba lia-tetun atu públiku bele komprende. dobradu ~ dobrada f. ADJETIVU E Z . Ó gosta liu filme raiseluk ho subtítulu ka dobradu? dobrajen SUBSTANTIVU
VERBU
SUBSTANTIVU
Osan-besi ida.
doko Book buat ruma bá-mai ka tun-sa’e ho beran.
VERBU
dokumentáriu Filme ka programatelevizaun kona-ba ema ka akontesimentu ruma.
SUBSTANTIVU
dokumentu Surat ida ne’ebé fó sasin ka testemuñu kona-ba buat ruma. dokumenta VERBU
SUBSTANTIVU
dobradisa Besi ida ho tahan rua no eixu ida ne’ebé tutan odamatan ka janela ba kuadru.
SUBSTANTIVU
dolar
dodok
Dada an ba oin rabat rai. EZ . Lafaek no samea ne’e animál rua ne’ebé la’o dolar.
VERBU
1. Naksobu no narahun tan aat tiha ona (liuliu hahán, ai no mate-isin). 2. Mamar tebetebes.
VERBU
dolar Osan rain dalen-inglés oioin nia osan (hanesan Singapura, Estadus Naklibur Sira, Kanadá, Austrália, Zelándia Foun). Daudaun ne’e osan amerikanu uza iha Timór Lorosa’e mós to’o oras ne’ebé ita hetan ita-nia osan rasik. E Z . Dolar ida hakohak séntimu atus ida.
dogma
SUBSTANTIVU
Hanoin ka hanorin ne’ebé ema ka instituisaun ruma (liuliu Kreda) hatún ho nia autoridade rasik ba ema sira. EZ. EZ . Doutrina kona-ba Santísima Trindade ne’e dogma fiar sarani nian, katak ema ne’ebé la fiar bá la’ós sarani tuir loos. dogmátiku ~ dogmátika f.
dolen
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Been kantál iha ruin
laran.
dohan Uat forte ida ne’ebé tutan samen ka múskulu ba ruin. SIN. samen-talin
doméstiku ~ doméstika f.
SUBSTANTIVU
1. Uma nian. SIN. umak 2. Ita-nia nasaun nian, la’ós nasaun seluk nian. EZ . Sasemok doméstiku de’it sai hosi aeroportu ki’ik ne’e; ema sira ne’ebé atu sa’e sasemok internasionál tenke bá Komoro.
ADJETIVU
dohan-musan Bubuk ida iha kalilin laran ka kelen-leet.
SUBSTANTIVU
dois Iis aat ne’ebé ita horon bainhira hahán, ai ka isin-mate dodok ona, no mós bainhira animál ka ema nia isin fo’er hela.
VERBU
domin Hakarak no gosta tebetebes buat ka ema ruma. SIN. hadomin
SUBSTANTIVU
doit 103
Inan nia domin ba nia oan forte liu domin umanu hotu-hotu.
ne’e mai hosi títulu portugés Dom. EZ. Don Mateus, Don Boaventura.
EZ.
domina
Dona
1. Ukun tomak buat ka ema ruma. E Z . Hosi tinan 1976 to’o 1999 Indonézia mak domina ita-nia rain. 2. Hatene didi’ak jeitu ida ka lian ida. E Z . Malae ne’e domina ona liatetun, maibé nia seidauk domina lia-portugés. domíniu SUBSTANTIVU
VERBU
Tratamentu ba na’i-feto kaben ida, ita tau iha naran-sarani nia oin. EZ. Dona Maria, Dona Ana
SUBSTANTIVU/TÍTULU
dona: haree ai-dona dook La besik, (fatin) ne’ebé presiza tempu barak atu to’o bá.
ADVÉRBIU/ADJETIVU
doon
domingu mós loron-domingu SUBSTANTIVU
Períodu ida bainhira lakon família uma-laran ida, sira ne’ebé sei moris hatais hena metan hodi hanoin beibeik matebian ne’e. SIN. lutu
SUBSTANTIVU
1. Loron uluk semana
nian. 2. (dialetál) loron hitu, semana.
Domingu-Páskua mós Páskua Domingu iha ne’ebé sarani sira selebra Ita Na’i Jezús Kristu Nia moris-hikas.
SUBSTANTIVU
door ADVÉRBIU/ADJETIVU
Ne’ebé fo’er
tebetebes.
Domingu-Ramus
doos
Domingu dahikus Kuarezma nian; loron dahuluk Semana Santa nian.
SUBSTANTIVU
Fatin atu tau sasán oioin iha laran. SIN. kaixa
SUBSTANTIVU
doras
Domínika (rai-)
1. Ne’ebé namdoras. 2. (Liafuan) ne'ebé nia vogál dadan ka prinsipál mosu iha sílaba rabat ida be ikus nian (sílaba antepenúltima). SIN. proparoksítonu E Z . Médiku, válidu, elétriku, agríkola, polítika hotu-hotu liafuan doras.
ADJETIVU
Rai-kotun no mós nasaun ida iha Tasi-Antillas. Tasi-Antillas.
SUBSTANTIVU
dominikense Rai-Domínika nian. SUBSTANTIVU Ema ka mahorik raiDomínika nian. ADJETIVU
domíniu 1. Ukun. 2. Jeitu ka matenek.
SUBSTANTIVU
dormitóriu Kuartu boot ho kama barak iha koléjiu, semináriu ka ospitál. SIN. kehan-toba
don
SUBSTANTIVU
Jeitu ne’ebé Maromak fó ba ema ida ba halo buat ruma. SIN. talentu
SUBSTANTIVU
dose 1. Hahán ida halo ho farina, manu-tolun, manteiga no masin-midar, hanesan paun midar.
Don
SUBSTANTIVU
Tratamentu ba liurai, dato ka ambispu; liufuan
SUBSTANTIVU/TÍTULU
104
2. Kualkér rebusadu ida.
LIAFUAN-SORUN: komédia
3. Situasaun grave ida. E Z . Drama boot ida mosu horisehik bainhira malandru na’in-rua tama ba banku ko kilat. dramátiku ~ dramátika ADJETIVU
dosente Ema ne’ebé hanorin iha eskola ka universidade. SIN. profesór, manorin SUBSTANTIVU
dosié
dramaturgu ~ dramaturga f.
Dokumentu lubun ida kona-ba lia ida de’it. SIN. pasta
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé hakerek
drama.
dotik: haree ai-dotik doutór ~ doutora f.
droga 1. Ai-moruk atu hamate ka satan moras. 2. Ai-moruk todan ne’ebé ema balu hemu, fuma ka sona ba an atubele sente kontente ka isinlais liu. Droga barak liu perigozu tebetebes, governu no polísia mós bandu. VERBU Fó droga. EZ . Atubele opera karau-aman ne’e, veterináriu droga uluk tiha.
SUBSTANTIVU
1. Ema ne’ebé simu tiha ona diploma aas liu hotu iha fakuldade universidade nian. 2. Ema badain bali ema moras. SIN. médiku/médika
SUBSTANTIVU
doutoradu ~ doutorada f. (Ema) ne’ebé halo tiha ona doutoramentu.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
doutoramentu
drogadu ~ drogada f.
Diploma aas liu hotu ne’ebé estudante ida bele simu iha universidade.
SUBSTANTIVU
Ema ida ne’ebé kona vísiu droga nian; katak tan depende droga ona sai bulak se la konsege hetan droga liután beibeik.
SUBSTANTIVU
doutrina 1. Hanorin ida, liuliu kona-ba relijiaun, filozofia ka polítika. 2. Aula kona-ba fiar sarani, liuliu ba labarik sira.
SUBSTANTIVU
dudu VERBU
Book buat ruma ba oin.
duir
doze
Book buat kabuar ruma tuir rai ba oin, ba kotuk selae ba sorin.
VERBU
Ai-moruk hira loos ema moras presiza hemu iha dala ida atubele hetan isindi’ak. E Z . Ai-moruk ne’e Ita sei hemu doze lima iha loron ida.
SUBSTANTIVU
duka Book an. dukan, dadukak SUBSTANTIVU; SIN. movimentu
VERBU
drama
dukadu
1. Istória ida ne’ebé ema ruma hakerek atu ema sira bele reprezenta iha teatru. SIN. pesa-teatru 2. Pesa-teatru kona-ba buat sériu, la’ós atu halo ema sira hamnasa de’it.
SUBSTANTIVU
Zona ne’ebé duka ida mak ukun.
SUBSTANTIVU
duke ~ dukeza f. Dato iha rain balu Europa Loromonu nian.
SUBSTANTIVU
duké 105
Liafuan ida ne’ebé ita uza hodi kompara hahalok rua. EZ. EZ . Ha’u gosta liu hela iha Likisá duké iha Dili.
Iha tempu ruma nia laran. SIN. natoon EZ. Durante Funu Mundiál Daruak Japo Ja poné néss sira si ra okup ok upaa raira i-Ti Timó mór r besik tomak.
ADVÉRBIU
PREPOZISAUN
dukur
durubasa
Deskansa hodi taka matan to’o lakon konxiénsia, liuliu hodi latan. SIN. toba
VERBU
Ema ida ne’ebé ko’alia dalen rua, badain atu tradús liafuan ba lian seluk bainhira ema sira ne’ebé hasoru malu sira-nia lian lahanesan. SIN. intérprete E Z . Ema foin-sa’e sira ne’ebé estuda dalen sira bele hetan serbisu nu’udar durubasa. VERBU Halo knaar durubasa nian.
SUBSTANTIVU
dulas Halo buat ruma atu fila beibeik. EZ . Main tau modo iha sanan, dulas hotu-hotu ho kanuru boot.
VERBU
dulur 1. Sai maluk ba. S I N . hakmaluk EZ. Di’ak liu imi la dulur ho labarik nakar ne’e tanba nia bele dada imi ba aat. 2. Konta ema nia vida, lori lia. SUBSTANTIVU 1. Maluk, belun. 2. Hahalok dulur nian. SIN. dadulur VERBU
duruhui 1. Ema fuik horiuluk nian ne’ebé han ema seluk nia na’an (kriminozu ka funu-balun ne’ebé oho tiha) nu’udar lisan. SIN. kanibál, antropófagu EZ . Molok atu sai sarani, ema Batak sira no mós ema rai-Fijí nian duruhui. 2. Ema fuik ne’ebé mosu iha aiknanoik, hata’uk ita tanba nia lemo rai, buka daudaun ema seluk atu han.
SUBSTANTIVU
duni Dudu ba oin selae ba li’ur ho kbiit. E Z . Ha’u duni asu fo’er ne’e ba li’ur.
VERBU
duni
duu
Tuir loloos. EZ. Buat ne’ebé sira konta foun duni.
Dehan, lahó prova metin, katak ema ida halo sala ka hahalok aat ruma; fó sala. SIN. akuza SUBSTANTIVU; SIN. daduuk akuzasaun makduuk ADJETIVU; SIN. akuzatóriu
ADVÉRBIU
VERBU
dunitán Atu tulun ema ruma, selae atu halo buat ruma mosu mai. E Z . Nia halo sakrifísiu barak dunitán nia familia.
PREPOZISAUN
duun Ne’ebé ema duu ka akuza tiha ona. SIN. akuzadu
ADJETIVU
duplu ~ dupla f. Ho dalas ka balun rua hanesan de’it. SIN. kaduak EZ. Kilat ne’e iha kanu duplu.
ADJETIVU
du’ut Ai badak no mihis ne’ebé moris hodi taka rai.
SUBSTANTIVU
durante
du’ut-morin
106
Ai oioin be morin (hanesan ruku, salsa, agriaun) ne’ebé ita ema uza atu fukar ka enfeita hahán.
SUBSTANTIVU
duvida Laran-rua hela. EZ. Keta duvida atu husu ha’u-nia tulun. dúvida SUBSTANTIVU EZ . Diretór dehan sai nia dúvida sira kona-ba faktu balu iha relatóriu ne’e.
VERBU
dúzia SUBSTANTIVU
Buat sanulu-resin-rua
hamutuk. EZ. Mana bá loja hodi sosa manutolun dúzia ida.
107
Ukun-fuan ne’ebé governu fó sai. SIN. dekretu
SUBSTANTIVU
éditu
Ee
Orden ida ne’ebé tribunál fó sai liuhosi anúnsiu hakerek. NOTA: Keta konfunde liafuan rua éditu no editu .
SUBSTANTIVU
é SUBSTANTIVU
Letra E nia naran.
edonista
EANS
(Ema) ne’ebé interese ba prazér no divertimentu de’it. edonizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
= Emiratu Arabi Naklibur Sira
ABREVIATURA
edifísiu Fatin ka uma ida ne’ebé ema uza hanesan serbisu-fatin ka hela-fatin. SIN. uma, hariin
SUBSTANTIVU
eduka 1. Hanorin modun-di’ak ba ema ruma, liuliu ba labarik. 2. Hasa’e ema ida nia matenek kona-ba dixiplina ruma.
VERBU
Edimburgu Sidade-kapitál raiEskósia nian.
SUBSTANTIVU
edukadu ~ edukada f. Ne’ebé matenek tanba simu tiha ona edukasaun. Ne’ebé modun di’ak, 2. delikadu, haraik an.
ADJETIVU 1.
edisaun 1. Manuskritu ida ne’ebé ema fila tiha ona ba livru. 2. Livru ida nia ezemplár hotuhotu ne’ebé imprime tiha iha dala ida.
SUBSTANTIVU
edukasaun 1. Hanorin no estudu hamutuk. 2. Modun-di’ak, delikadeza. EZ . Edukasaun importante ba nasaun nia dezenvolviment d ezenvolvimentuu .
SUBSTANTIVU
edita 1. Fila manuskritu ida ba livru. EZ . Molok Ita-Boot imprime testu ne’e, tenke fó ba ema ne’ebé iha kapasidade atu edita testu ne’e tomak. 2. Imprime livru hodi halekar ba públiku. SIN. publika
VERBU
edukasionál Kona-ba edukasaun nian.
ADJETIVU
edukativu ~ edukativa f. ADJETIVU 1.
Ne’ebé hanorin buat
util. 2. Kona-ba edukasaun. edukasionál
editór ~ editora f. SUBSTANTIVU
edukasaun,
Ema ne’ebé edita
livru.
SIN.
eepa! Espresaun ida ne’ebé ema baibain uza atu hatudu laran-hakfodak tanba haluha ka rona buat ruma ba dala uluk. E Z . Eepa! Loloos ha’u hasoru malu ho nia ohin dadeer .
editoriál
INTERJEISAUN
ADJETIVU Kona-ba
edisaun. SUBSTANTIVU Artigu iha jornál ne’ebé hatudu diretór nia hanoin kona-ba buat ruma.
editu 108
efeitu SUBSTANTIVU
nia atensaun maibé ho ton maka’as uitoan. EZ . Ei! Labarik sira, keta halimar iha dalan.
Letra F nia naran.
efeitu 1 . Mudansa ka reasaun ne’ebé buat ruma hamosu. EZ. Fuma sigarru bele fó efeitu aat ba ita-nia saúde . 2. Impresaun jerál ne’ebé ema ka buat ruma hamosu. EZ. EZ . Prinseza nia vizita halo efeitu boot iha distritu tomak.
SUBSTANTIVU
eisUluk nian, n.e. e i s - prezidente, eis-ministru
PREFIKSU
eixu Besi-riin ne’ebé tutan roda rua iha karreta.
SUBSTANTIVU
ejípsiu ~ ejípsia f. ADJETIVU Rai-Ejitu
nian. SUBSTANTIVU Ema Ejitu.
efikás ADJETIVU
1 . Ne’ebé halo ka fó
Ejitu (rai-)
efeitu. 2. Ne’ebé to’o ka hetan rezultadu ne’ebé loloos. 2. Ne’ebé iha kapasidade atu hala’o buat ruma ho didi’ak la presiza lakon tempu no enerjia. EZ. Ita-nia nasaun presiza governu ne’ebé matenek, badinas no efikás. efikásia SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU Rain
no estadu ida iha Áfrika Nordeste ho kultura ne’ebé tuan lahalimar.
eker Kontas halo hosi ahuruin. SIN. morteen
SUBSTANTIVU
ekilibradu ~ ekilibrada f. 1. Ne’ebé nakto’an, iha ekilíbriu, la atu monu ona. 2. (Ema) ne’ebé hanoin ka komporta an ho juizu. SIN. hanoin-normál
ADJETIVU
egoísta Ne’ebé hanoin, tau matan ka fó interese liu ba nia an duké ba ema seluk. E Z . Ema ne’ebé egoísta sei la hetan maluk barak . egoízmu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ekilíbriu 1. Kondisaun bainhira buat ida hamriik hela, la monu ida. SIN. tato’an. 2. Hanoin sentidu hodi sukat buat hotu-hotu hanesan.
SUBSTANTIVU
eh Liafuan tetun-terik nian ne’ebé Ita dala balu hetan iha testu relijiozu ho arti hanesan ka.
KONJUNSAUN
ekipa 1. Jogadór lubun ida. 2. Badain lubun ida ne’ebé hala’o knaar ruma. VERBU Fó buat hotu ne’ebé presiza atubele halo knaar ruma. E Z . Atu sira bele buka ró-sobun iha tasi-kidun ne’ebé kle’an, governu ekipa polísia ho roupa luku nian.
SUBSTANTIVU
ehas Insetu ki’ik ne’ebé halai iha rai leten no ema hakribi tanba moris iha fatin fo’er. SIN. barata
SUBSTANTIVU
ei! Liafuan ne’ebé ita dehan sai atu bolu ema ruma
INTERJEISAUN
ekivalente 109
1. Ema ida ne’ebé estuda ekonomia. 2. Matenek-na’in Matenek-na’in ekonomia.
Hanesan de’it kona-ba folin, valór ka tamañu. SUBSTANTIVU Buat ne’ebé nia valór ka uzu hanesan buat ida seluk nian. ekivalénsia SUBSTANTIVU ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ekoturizmu Turizmu ne’ebé, maski indústria, buka atu la estraga rain ida nia meiuambiente.
SUBSTANTIVU
eklipse 1 . Mamosuk ka fenómenu iha lalehan bainhira fulan ka fitun liu hosi Rai, Loro ka fitun seluk nia oin, no iha momentu ne’e duni hanetik fitun nia naroman tomak. Eklipse loro nian ita bolu naran mós loro-mate, fulan-kalobas ka fulan-naraan. 2. Situasaun bainhira buat ida taka ka subar buat seluk.
SUBSTANTIVU
ekrán Kabelak mutin ka malahuk vertikál tetuk ida ne’ebé uza atu hamosu imajen ho televizaun ka komputadór. E Z . Ekrán televizaun nian iha tamañu oioin, balu polegada 1.5, 1.5 no balu boot liu .
SUBSTANTIVU
ekságonu Forma ida ho lidun neen. SIN. lidun-neen eksagonál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ekolojia Relasaun entre buat moris sira no sira-nia ambiente ka horik-fatin. 2. Estudu kona-ba relasaun ne’e. ekolójiku ~ ekolójika f.
SUBSTANTIVU
ektare Sasukat ida kona-ba rai ka to’os ne’ebé vale are sanulu.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ekuadór
ekolojista S UB S TA NT IV U
1. Liña imajinária ida hale’u mundu, iha klaran loloos entre Polu Norte no Polu Súl. 2. (rai-Ekuadór) Rain no estadu iha parte norueste Amérika Súl nian.
SUBSTANTIVU
Ema
matenek
ekolojia.
ekonomia 1 . Sistema kona-ba halo no fa’an sasán atu halo osan. 2. Estudu kona-ba sistema ne’e. 3. Poupa osan hodi gasta uitoan de’it. 4. Osan ne’ebé Ita poupa tiha ona.
SUBSTANTIVU
ekuatorianu ~ ekuatoriana f. ADJETIVU Rai-Ekuadór
nian. SUBSTANTIVU Ema Ekuadór.
ekumenista Ema ida ne’ebé tuir ekumenizmu.
SUBSTANTIVU
ekumenizmu
ekonómiku ~ ekonómika f.
SUBSTANTIVU Movimentu
ka filozofia ne’ebé buka atu halibur kreda sarani hotu-hotu. ekuméniku ~ ekuménika f.
1 . Kona-ba ekonomia, ekonomia nian. 2. Ne’ebé gasta uitoan no hali’is ba poupa osan.
ADJETIVU
ADJETIVU
ekonomista
elástiku ~ elástika f. 110
Ne’ebé bele naklolo sai naruk, badak ka belar. SUBSTANTIVU (elástiku) Materiál hosi borraxa ne’ebé bele sai naruk, badak ka belar bainhira dada tiha, hafoin bele fila ba nia forma foufoun nian.
Ema ne’ebé eleje ka hili liuhosi votasaun. SIN. mahilik, votante
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
eleitoradu Eleitór hotu-hotu. mahilik-laken
ADJETIVU
eleitorál
ele SUBSTANTIVU Letra
SIN.
Kona-ba eleisaun. mahilik
ADJETIVU
L nia naran.
elefante
SIN.
eleje
Animál maksusuk raimaran nian ne’ebé boot liu hotu, ho ain haat, inur-kain naruk, nehan rua naruk hanesan dikur no tilun-tahan belar boot. Elefante sira moris iha rai-Áfrika nia balun, raiÍndia, rai-Birmánia no raiTailándia. SIN. odas
SUBSTANTIVU
VERBU Hili
liuhosi votasaun. EZ. EZ . Ema hotu-hotu iha direitu atu eleje ninia reprezentante ba Asembleia Repúblika nian .
elementu SUBSTANTIVU
1. Buat ida nia baluk
ki’ik ida. 2. Isin-balun ka membru. 3. Horik-fatin ka ambiente naturál.
elefantíaze (moras-) Moras ida ne’ebé halo ema nia ain bubu sai boot liu ain normál. SIN. ain-potis, ainmotur
SUBSTANTIVU
elementár 1 . Báziku, fundamentál, hun na’in. 2. Ne’ebé foin hahú. EZ. Atu aprende lia-inglés didi’ak, Ita tenke liuhosi klase elementár .
ADJETIVU
elegánsia Iha kondisaun ka karakterístiku elegante, furak ka bele dada/atria ema seluk nia atensaun.
SUBSTANTIVU
elenku Lista ho autór hotuhotu ne’ebé mosu iha pesateatru nia laran. EZ. Iha filme nia rohan, ita haree elenku.
SUBSTANTIVU
elegante (Roupa ka objetu-arte) ne’ebé lotuk ka furak. 2. (Ema) ne’ebé hatais ho gostu. EZ. Ema hotu gosta feto ka mane ne’ebé elegante . 3. (Estilu) ne’ebé furak tanba hatudu gostu di’ak. SIN. kalotuk elegánsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU 1.
elétriku ~ elétrika f. Ne’ebé hamosu ka uza eletrisidade. SUBSTANTIVU (elétriku) Autokarru oin ida ne’ebé la’o iha karríl leten iha lurón; nia kakuluk kesi ba fiu elétriku ne’ebé tabelen iha leten. E Z . Sidade Lizboa iha elétriku barak atu tula ema sira, maibé Dili seidauk iha. ADJETIVU
eleisaun Hahalok ema halibur malu hodi vota ba ema ida atu reprezenta sira iha komisaun, konsellu ka governu.
SUBSTANTIVU
elétriku-fatin
eleitór ~ eleitora 111
3. Halakon tiha atu la bele iha tan. SIN. halakon eliminasaun SUBSTANTIVU
Kuak ne’ebé ita tuu fiu eletrisidade nian bá atu korrente bele la’o tuir. S I N . tomada
SUBSTANTIVU
eliminatória
eletrisidade
Prova iha desportu ida atu hasai kompetidór fraku sira hodi hili sira ne’ebé maka forte liu ba kompetisaun ikus nian.
SUBSTANTIVU
Enerjia ne’ebé mosu bainhira delak partikula sira dada malu no duni malu filafila hodi halo forsa maka’as ne’ebé fó naroman no manas, no mós hala’o mákina sira.
SUBSTANTIVU
elipse 1. Forma ovál regulár ida, hanesan le’un sírkulu haree hosi lidun ida. 2. Parte klauza ka fraze ida ne’ebé bele halakon tiha tanba lahó parte ne’e mós ita bele komprende nia nafatin ka si’ik ida ne’ebé tuir. Elipse ne’e ita reprezenta ho pontu tolu ka liu tuir malu (...) E Z . Malandru ne’e deside atu na’ok banku. Loron ida, nia tama banku ne’e ho kilat... elíptiku ~ elíptika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
eletrisista Badain ida ne’ebé monta no hadi’a sasán elétriku, liuliu ahi elétriku.
SUBSTANTIVU
eletrokuta VERBU Oho
ho sasulik elétriku. eletrokusaun SUBSTANTIVU
eletróniku ~ eletrónika (Mákina) ne’ebé iha laran tranzistór ne’ebé kontrola sasulik elétriku. SUBSTANTIVU (eletrónika) Siénsia no teknolokia kona-ba sirkuitu no aparellu eletróniku sira. ADJETIVU
élise Mekanizmu ida ho tahan tolu ka liu ne’ebé nakdulas hodi haduni aviaun ka ró. SIN. madunik
SUBSTANTIVU
elevadór Mákina ida hanesan kaixa tutan metin ho tali-besi boot ne’ebé serve atu tula ema no sasán tun-sa’e iha uma aas ho andár barak. EZ. Tanba kole lahalimar, ami hili atu uza elevadór sa’e ba andár leten .
SUBSTANTIVU
élite Sira ne’ebé jeitu, matenek ka riku liu ema seluseluk.
SUBSTANTIVU
elle SUBSTANTIVU Letra
elikópteru
LL nia naran.
SIN.
ele-kaduak
SUBSTANTIVU Aviaun
ain ida ho élise ka tahan nakdulas envezde liras; tahan nakdulas sira-ne’e husik elikópteru sa’e loos ba leten la’ós sa’e hali’is hanesan aviaun ho liras.
Elsalvadór (rai-) SUBSTANTIVU Rain
Amérika Salvadór
no estadu ida iha Klarak. S I N . rai-
Elsínkia
elimina
Sidade-kapitál raiFinlándia nian.
SUBSTANTIVU
VERBU 1. Hasai tiha hosi fatin ida.SIN. hali’ur 2. Duni sai hosi fatin ida.
ema
112
SUBSTANTIVU Mane,
feto ka labarik.
boot. 2. Ema ne’ebé ukun provínsia ka kolónia ida. SIN. governadór
ema-lubun Grupu boot ka ema barak halibur malu hela. E Z . Ema-lubun prepara hela atu halo manifestasaun hasoru violénsia doméstika .
SUBSTANTIVU
embora Liafuan ne’ebé hatama orasaun temi kona-ba situasaun ne’ebé la hanesan ita hanoin ka hein. SIN. maski, biar, mézmuke INTERJEISAUN Sai hosi ne’e! KONJUNSAUN
emar 1. (tetun-terik) Ema sira. (Horiuluk iha lia-tetun substantivu balu marka forma plurál ho sufiksu -r, n.e., besi ~ besir ‘besi sira’, asu ~ asur ‘asu sira’). 2. Ema sira ne’ebé atu serbí ema seluk ka kriadu. 3. Ema sira ne’ebé tuir ema seluk, hanesan fiar ka haree ema ne’e hanesan matadalan ba sira.
SUBSTANTIVU
emboskada Subar an hodi hein ema ruma atubele ataka nia bainhira liu. SIN. asu-terin E Z . Gerrilleiru sira halo emboskada ba inimigu sira ne’ebé hakarak liu hosi dalan ne’e.
SUBSTANTIVU
embraiajen mós embriajen
embaixada
Pedál iha karreta laran ne’ebé kondutór samahanehan atu muda mudansa karreta nian.
SUBSTANTIVU
1. Embaixadór no nia pesoál sira-nia servisu-fatin. 2. Embaixadór nia uma ka hela-fatin.
SUBSTANTIVU
embriaun
embaixadór ~ embaixadora f.
Ema ka animál ne’ebé foin hetan forma moris badadaun iha inan nia oanfatin. SIN. laloir embrionáriu ~ embrionária f.
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé reprezenta nia governu iha rain seluk ida. E Z . Embaixadór dahuluk RDTL nian ba Repúblika Indonézia mak Sr. Alindo Marçal.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
eme
embalajen
SUBSTANTIVU
Falun mahar ne’ebé taka buat ida be ita haruka tuir korreiu.
Letra M nia naran.
emerjénsia
SUBSTANTIVU
Situasaun grave ka manas lahalimar ne’ebé haka’as ita atu hetan dalan hodi rezolve ka hadi’a tiha lailais, liuliu salva ema ruma iha perigu hela. SIN. krize E Z . Bainhira Timór hetan independénsia, faze emerjénsia boot liu mak oinsá atubele fó aihan ba populasaun tomak ne’ebé barak liu mate-hamlaha.
SUBSTANTIVU
emblema SUBSTANTIVU
1. Na’i-ulun ka ulun-
SUBSTANTIVU
1. Ilas ka imajen
simbóliku. 2. Tadak besi ka plástiku ne’ebé ema sira tau iha sira-nia hatais atu identifika an. emblemátiku ~ emblemátika f. ADJETIVU
emboot 113
emigra
Rai-Timór no rai-Austrália nakfati iha Emisfériu Súl; raiPortugál no rai-Makau nakfati fali iha Emisfériu Norte. 3. Ida hosi kakutak nia balun rua. emisfériku ~ emisférika EZ .
Husik Ita-nia rain atu bá hela metin iha rain seluk. LIAFUAN-SORUN: imigra, solat emigrasaun SUBSTANTIVU
VERBU
emigradu ~ emigrada f. Ema ne’ebé kleur ona husik nia rai-inan hodi bá hela metin iha rain seluk.
ADJETIVU
ADJETIVU
emisora Fatin ne’ebé emite ka fó sai programa rádiu ka televizaun nian.
SUBSTANTIVU
emigrante Ema ne’ebé husik hela nia rain atu bá hela metin iha rain seluk. LIAFUAN-SORUN: imigrante, maksolat EZ. Emigrante timoroan sira barak liu hela iha rai-Portugál no Austrália.
SUBSTANTIVU
emite Tatoli liafuan (no imajen) liuhosi ár atu makronak-rádiu no maktekek-televizaun sira bele kapta ka simu.
VERBU
emorrajia
emír
Raan suli sai barak hosi uat. SIN. raan-sulin
SUBSTANTIVU
Emboot, xefe ka mahukun árabe.
SUBSTANTIVU
emorroidas
emiratense
Moras kona-ba uat sira iha kidun laran bubu no kadavés naraan. SIN. kidunmean
SUBSTANTIVU
Mahorik Emiratu Arabi Naklibur Sira nian SUBSTANTIVU Mahorik Emiratu Arabi Naklibur Sira nian ADJETIVU
emosaun
emiratu
SUBSTANTIVU
Estadu ki’ik ne’ebé emír ida mak ukun.
SUBSTANTIVU
1. Laran tuku-tuku,
book an. 2. Sentimentu maka’as, hanesan domin ka ta’uk. EZ. Ema ne’ebé haree filme triste ida to’o tanis, ida-ne’e katak nia tuir filme ne’e ho nia emosaun tomak .
Emiratu Arabi Naklibur Sira SUBSTANTIVU Rain
no estadu iha raiArábia nia sorin lorosa’e, iha Tasi-Sikun Pérsia nia ninin.
emisaun Programa ka anúnsiu ne’ebé mosu ka fó sai iha rádiu ka televizaun.
emosionál
SUBSTANTIVU
Kona-ba emosaun, emosaun nian. E Z . Labarik ne’e iha problema emosionál oioin, tan ne’e mak nia nakar beibeik. 2. Ho emosaun, ho sentimentu maka’as. E Z . Kole leet halo protestu emosionál bainhira boot sira lakohi rona.
ADJETIVU 1.
emisfériu 1. Esfera nia balun. SIN. esfera-balun 2. Globu ka planeta-Rai nia balun ida tuir fafahek ka divizaun halo ho liña ekuadór ka meridianu ninian.
SUBSTANTIVU
114
emosionante
Ema ne’ebé hala’o serbisu ne’ebé patraun fó ba nia atu halo.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé halo ita-nia fuan tuku-tuku. EZ. Jogu horisehik nian emosiante lahalimar.
ADJETIVU
empregu 1. Knaar ka serbisu baibain nian atu manán moris. LIAFUAN-SORUN: dezempregu 2. Dalan ka modu hodi uza buat ruma.
SUBSTANTIVU
emotivu ~ emotiva f. Ne’ebé halo ema atu sente emosaun maka’as. E Z . Jornál Jorn ál ne’e hakerek hake rek beibeik beib eik artigu emotivu atu halo ema sira sente hirus.
ADJETIVU
empresta Husu buat ruma hosi ema seluk ho promesa atu fó ka selu filafali bainhira bele. EZ. Livru ne’ebé ita empresta hosi biblioteka tenke fó filafali tanba nia loron to’o ona . S U B S T A N T I V U Buat ne’ebé ema empresta. SIN. empréstimu VERBU
empada Na’an, modo ka aifuan te’in iha masa laran.
SUBSTANTIVU
empate (Hetan) rezultadu hanesan de’it iha jogu ruma. Ekipa rua empate malu katak ema ida la manán.
SUBSTANTIVU/VERBU
empreza SUBSTANTIVU
empeña
1. Fila-liman ida, liuliu
loja. 2. Kompañia ka sosiedade komersiál. 3. Projetu ka knaar ruma ne’ebé presiza jeitu ka matenek, selae envolve risku ka difikuldade. E Z . Timór presiza empreza nasionál barak atubele halakon dezempregu. emprezariál ADJETIVU
Halo promesa ida ho laranhakmatek; fó an ba knaar ka kauza ruma. empeñu SUBSTANTIVU empeñadu ~ empeñada ADJETIVU
VERBU
empíriku ~ empírika f. La’ós bazeia ba teoria maibé ba esperiénsia ka realidade be iha. empíriku ne’e E Z . Dadus importante bainhira hakerek kona-ba siénsia naturál. empirizmu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
emprezáriu ~ emprezária f. Ema ne’ebé hala’o empreza komersiál ida.
SUBSTANTIVU
emprega
enderesa
1. Fó knaar ka serbisu ba ema ruma. EZ. Kompañia ne’e emprega ema timoroan barak duké ema li’ur . 2. Uza buat ida hodi halo serbisu ruma.
VERBU
Hato’o ba fatin ida loloos ne’ebé ema ruma hela ka serbisu bá. EZ. Karta ba ha’u-nia kolega ne’e la to’o tanba ha’u enderesa sala.
VERBU
enderesu
empregradu ~ empregada f.
1 . Fatin ne’ebé Ita hakarak atu lia-tatoli, karta ka sasán to’o bá. SIN. diresaun
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé simu serbisu husi ema, instituisaun, organizasaun ka fatin ruma.
ADJETIVU
115
Ha’u atu hakerek ha’u-nia enderesu iha billete ne’e. 2. Fatin ne’e nia naran, ne’ebé hakerek iha envelope ka pakote molok atu haruka bá. 3. Ema nia hela-fatin. SIN. morada
dekorasaun seluk atu fatin ka ema ruma bele sai furak liután. SIN. hafunan, hafutar EZ. EZ . Sira enfeita tenda ho ai-funan mesak furak de’it atu halo bainaka sira haksolok.
EZ.
enfeite
Endoensas
SUBSTANTIVU
Serimónia sira Semana Santa nian, liuliu iha Kinta Santa.
1 . Hahalok enfeita
nian. 2. Buat ne’ebé enfeita. S I N . hafutar, dekorasaun, ornamentu
SUBSTANTIVU
enejigeó mós NGO
enfermaria
Akrónimu ne’ebé reprezenta espresaun lia-inglés nian N o n - G o v e r n m e n t katak Organization, Organizasaun La’ós Governu Nian; mós OLGN
SUBSTANTIVU
Edifísiu ka fatin ne’ebé ema uza no serbisu bá atu kura moras ka kanek ne’ebé la’ós todan; fatin atu fó tulun-dahuluk molok lori ba ospitál.
SUBSTANTIVU
enerjia
enfermeiru ~ enfermeira f.
1. Kbiit maka’as hosi ahi, bee, anin ka ema nia isin ka klamar. E Z . Jogadór Jogad ór sira tenke deskansa deskan sa atu hetan enerjia ba jogu tuirmai . 2. Forsa hosi eletrisidade ka bee ne’ebé hala’o mákina ida.
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé serbisu iha enfermaria ka ospitál hodi bali ema moras sira.
SUBSTANTIVU
enfín Liafuan ne’ebé ita uza hodi hato’o ita-nia konkluzaun ka hanoin ikus nian kona-ba situasaun ka lia ruma. EZ . Enfín, nia halo buat ne’e mai ha’u tan laran-moras de’it!
ADVÉRBIU
enérjiku ~ enérjika f. Ne’ebé iha enerjia barak. SIN. isin-lais
SUBSTANTIVU
enfatiza
enfoke
Fó énfaze ka importánsia boot ba buat ruma. SIN. halosu , friza2
VERBU
Nu’un ka maneira atu hakbesik ba lia ka problema ruma. (Liafuan ne’e han malu ho anglisizmu approach ne’ebé ema balu uza ona). EZ. Sr. André nia enfoke ba asuntu ne’e interesante loos.
SUBSTANTIVU
énfaze 1 . Maneira-ko’alia ne’ebé ezajeradu, hodi hasa’e lian no uza liafuan boot. 2. Importánsia boot ne’ebé ita fó ba buat ruma hodi ko’alia. SIN. halosun enfátiku ~ enfátika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
enfrenta VERBU La’o
hasoru. E Z . Hetan tiha independénsia, Timór enfrenta susar barak, maski nune’e povu labele hakiduk .
enfeita Tau ai-funan, dezeñu, imajen, hena, tais ka
VERBU
engajadu ~ engajada
116
Ne’ebé iha engajamentu ba kauza ruma. SIN. komprometidu E Z . Ita hotu engajadu ba programa edukasionál ne’ebé governu foin hasemo.
Habit no hametin surattahan butuk ida ho goma, selae suku hamutuk atu sai hanesan livru ida. SIN. sohe EZ . Estudante universitáriu tenke enkaderna sira-nia teze molok entrega ba biblioteka. enkadernasaun SUBSTANTIVU; SIN. sasohek enkadernadu ~ enkadernada f.
ADJETIVU
VERBU
engajamentu Interese boot no laran-metin ba kauza ka projetu ruma. SIN. kompromisu
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
engoma
enkadernadór enkadernadóra f.
Tau goma ba hena ka hatais atu halo sai metin; hametin ho goma. engomadura SUBSTANTIVU
VERBU
Ema ne’ebé enkaderna livru sira. SIN. maksohek-livru
SUBSTANTIVU
engomadu ~ engomada f.
enkanta
Ne’ebé metin hela tanba goma.
ADJETIVU
Dada ema nia fuan ka halo nia fuan monu tan buat ka ema ruma nia furak. SIN. habanit
VERBU
engrasadu ~ engrasada f. Ne’ebé halo ita hamnasa. SIN. kómiku . E Z . Filme ne’e engrasadu tebes hodi halo ema hotu hamnasa.
enkantadór ~ enkantadora f.
ADJETIVU
Ne’ebé enkanta ka dada ema nia fuan. SIN. mabanit, faxinante 2. Ne’ebé furak atumate, hanesan iha mehi de’it.
ADJETIVU 1.
engraxa Tau graxa hodi halo sai nabilan, liuliu sapatu. SIN. halakan
VERBU
enkantu Kualidade bele atrai ka bele dada tanba furak. SIN. habanit, faxíniu
SUBSTANTIVU
engrenajen Mekanizmu ida karreta ka motosikleta nian ne’ebé haboot no hamenus roda sira-nia kbiit; la bele hapara fali roda hanesan travaun.
SUBSTANTIVU
enkarna 1. (Halo atu klamar) hetan isin. E Z . Maromak enkarna katak nia nakfilak ba ema atu soi ita ema hosi sala Adaun no Eva ninian. 2. Fó forma materiál ba. enkarnasaun SUBSTANTIVU
VERBU
enjeñaria Matenek ka siénsia kona-ba halo dezeña ba halo mákina boot oioin, no mós planu ba halo estrada no ponte.
SUBSTANTIVU
enkarregadu ~ enkarregada f. Ne’ebé iha kargu, devér; ne’ebé simu responsabiliade ba buat ruma. S U B S T A N T I V U Ema ne’ebé kaer knaar ida. ADJETIVU
enjeñeiru ~ enjeñeira f. SUBSTANTIVU
~
Matenek-na’in
enjeñaria.
enkaderna 117
1 . Prátika ka preparasaun ba buat ne’ebé atu hato’o iha oinmai, liuliu pesa-teatru ka konsertu. 2. Prova, liuliu siéntifiku. 3. Hakerek badak ida kona-ba lia ka asuntu ruma, liuliu atu ema hato’o nia opiniaun rasik.
Sr. Alves mak enkarregadu ba projetu ne’e.
SUBSTANTIVU
EZ.
enklave Rai ka territóriu nasaun ida nian ne’ebé rai independente, nasaun ka estadu ketak ida nia territóriu hale’u nia. E Z . Repúblika Timor-Leste soi enklave ida iha Timór Loromonu, maka rai-Oekusi.
SUBSTANTIVU
ENSAN = Estadu Naklibur Sira Amérika Nian
ABREVIATURA
enkontru
ensena
1. Halibur-malu atubele tetu lia, diskute no halo desizaun. 2. Hasoru-malu ho ema seluk dala ida. EZ . Ami hanoin-hetan ami-nia enkontru ho Señór Embaixadór.
Hesi ka dirije atividade palku nian; tau iha sena pesateatru ka konsertu. ensenasaun SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
VERBU
ensenadór ~ ensenadora f. Ema ne’ebé ensena pesa-teatru ka konsertu.
SUBSTANTIVU
enkoraja
ensiklopédia
Fó aten-boot ka aten-barani ba ema ruma atubele bá oin. SIN. anima E Z . Ha’u hakarak enkoraja estudante sira atu estuda no serbisu maka’as, tanba nune’e de’it mak sira bele hetan susesu. enkorajamentu SUBSTANTIVU
VERBU
Livru klibur ida ne’ebé fó-hatene kona-ba asuntu oinoin basuk. ensiklopédiku ~ ensiklopédika f.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ensinu Hahalok hanorin nian iha instituisaun hanesan eskola, koléjiu ka universidade.
SUBSTANTIVU
enkuantu 1. Iha oras ne’ebé; (akontesimentu seluk la’o daudaun) E Z . Ami hamoos hariis-fatin enkuantu nia hamoos dapur . 2. Tuir razaun ne’ebé. SIN. tan, komu, falisá EZ. Enkuantu ita la gosta lee, di’ak d i’ak liu ita la tama universidade. un iversidade.
SIN.
KONJUNSAUN
hanorin formál
entaun Liafuan ne’ebé ita uza hodi refere ba buat ne’ebé foin hatete daudaun. SIN. ne’eduni, nune’e, tan ne’e, ne’ebe, portantu E Z . Bebé dukur ona, entaun hatoba nia iha kama.
ADVÉRBIU
enorme Ne’ebé boot lahalimar; ne’ebé nia tamañu ka sasukat ne’ebé naruk ka boot liu. SIN. boboot, sukat-labelek sukat-labelek
entomólogu ~ entomóloga f.
ADJETIVU
S UB S TA NT IV U
entomolojia.
entomolojia
ensaiu
118
Ema
matenek
Jorn Jo rnal alis ista ta sira si ra buka bu ka atu at u entrevista ami-nia xefe.
Sanak siénsia zoolojia nian ne’ebé estuda kutun ka insetu sira. entomolójiku ~ entomolójika f.
SUBSTANTIVU
EZ.
entrevistadór entrevistadora f.
ADJETIVU
Ema ne’ebé entrevista ema seluk.
SUBSTANTIVU
entrada SUBSTANTIVU 1.
Tama-fatin. 2. Selun ida seluk. SIN. sinál, depózitu 3. Nota ne’ebé fó loloos bainhira atu hahú hananu. EZ. Bainhira entrada sala, múzika tomak sei sala . 4. Pratu ida uluk iha jantár boot ida, ne’ebé serbí bainhira bainaka sira han tiha kaidani.
entrevistadu ~ entrevistada f. Ema ne’ebé patraun, maknokar ka jornalista ida entrevista.
ADJETIVU
Entrudu Tempu molok Kuarezma hahú, loron tolu uluk-ba Loron-Kuarta Kadesan Nian (Kuarta Sinzas Nian), ne’ebé katóliku sira selebra ho festa no halimar oioin. SIN. Karnavál
SUBSTANTIVU
entre Iha buat rua nia leet. E Z . Ita presiza hala’o rekonsiliasaun entre Timór no Indonézia.
PREPOZISAUN
entuziasta Ne’ebé haksolok tebetebes halo buat ruma; ne’ebé iha hakarak maka’as. SIN. laran-manas EZ. Foin-sa’e sira entuziasta tebes kona-ba konsertu ne’ebé kantadór ambonés ne’e atu fó iha Manatutu. SUBSTANTIVU Ema ne’ebé gosta liu knaar ruma ka atividade ruma liuliu desportu, arte ka múzika. ADJETIVU
entrega lolo ba. SIN. saran EZ . Nasaun Naklibur Sira entrega podér ba Repúblika Demokrátika Timor-Leste iha loron 20 fulanMaiu 2002. SUBSTANTIVU Hahalok entrega nian. SIN. sasaran VERBU Fó,
entretantu Bainhira buat ida akontese hela. E Z . Ana foti sobremeza, entretantu Mena halo kafé.
ADVÉRBIU
entuziazmu Laran-manas liu ba buat ka atividade ruma.
SUBSTANTIVU
envelope
entrevista SUBSTANTIVU
~
Surat nia fatin halo ho surat-tahan hikas ne’ebé uza atu haruka karta ka dokumentu liuhosi korrreiu.
SUBSTANTIVU
1. Hahalok entrevista
nian. 2. Enkontru ida iha ne’ebé patraun ka xefe ida husu ba ema mahusuk ka rekente ida pergunta barak atu hatene loloos se nia serve ba servisu ka kargu ne’ebé nia hakarak. VERBU Husu oioin ba ema ida, halo pergunta oioin kona-ba asuntu partikulár ida.
envés Envezde halo nune’e. EZ. Ha’u haruka labarik sira fila ba uma; envés sira bá pasiar iha tasi-ibun.
ADVÉRBIU
envezde
119
Iha (buat ka ema ida) nia fatin; hodi troka buat seluk. EZ. Ha’u la hatene tansá mak nia hemu susubeen envezde kafé moruk ne’ebé nia mamá prepara tiha ona.
Liafuan ne’ebé ita uza atu espresa laran-triste konaba buat ruma ladi’ak ne’ebé mosu ka situasaun susar. E Z . Epena nia la bele hetan serbisu, tanba nia ema jeitu no badinas lahalimar . INTERJEISAUN Triste duni!
PREPOZISAUN
ADVÉRBIU
envolve VERBU 1.
Presiza, ezije. EZ . Sai médiku envolve estudu barak. 2. Halo buat ka ema ruma tama ba lia; halo ema atu tama klaran. SIN. haklahat E Z . Tan sira envolve ha’u iha prosesu ne’e, ha’u mós tenke hatán iha tribunál. envolvimentu SUBSTANTIVU
epidemia Moras aat ida ne’ebé mosu kedas iha zona ka rain ida, naklekar lailais hodi da’et ba ema rihun ba rihun. SIN. horas EZ . Moras-denge sai epidemia boot ida iha Timór, liuliu iha tempu udan.
SUBSTANTIVU
Epifania
enxada
Festa ne’ebé ema sarani sira selebra iha loron 6 fulan-Janeiru nian hodi hanoin fali liurai na’in-tolu husi lorosa’e ne’ebé bá vizita kosokoan Jezús iha Belein. Festa ne’e halo parte siklu litúrjiku Natál nian.
Besi to’os nian ho ai naruk no besi-tahan ki’ik kuadradu hanesan tilun. Besi ne’e ita uza hodi hamoos du’ut fuik no fila rai. SIN. badi
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
enxakeka Ulun-moras todan ida ne’ebé halo ema sente mós bulelu, no susar loos atu hamate.
SUBSTANTIVU
épiku ~ épika f. 1. Ne’ebé haktuir ho dadolin ka versu, no mós ho estilu furak no kafutar, kona-ba asua’in ida nia hahalok sira. 2. (Hahalok) ne’ebé barani ka kmanek, hanesan asuai’in ninian. E Z . Mundu tomak foti matan ba povu Timór nia luta épika atu ukun rasik-an.
ADJETIVU
enxofre Substánsia kór-kinur ida ne’ebé fó sai iis maka’as no aat loos bainhira ita sunu tiha. SIN. baliran
SUBSTANTIVU
enxovál Roupa no sasán util oioin ne’ebé família prepara hodi fó ba noiva atu kaben ona, selae ba bebé ne’ebé atu moris.
SUBSTANTIVU
episkopadu Kargu ambispu nian ne’ebé fó ba amlulik ida liuhosi ritu konsagrasaun.
SUBSTANTIVU
epatite Moras ida ne’ebé kona aten, halo nia bubu. SIN. moras-aten
SUBSTANTIVU
episkopál ADJETIVU
Bisbu nian, ambispu
nian.
epena mós kepena
epístola
120
1. Surat ka karta, liuliu sira ne’ebé Saun Paulu no nia apóstulu-maluk hakerek ba sarani-lubun oioin bainhira Ita Na’i Jezús Kristu lakleur ona sa’e ba lalehan. 2. Iha misa tradisionál, leitura (baibain hosi Testamentu Foun) ne’ebé ita rona molok amlulik ka diákonu lee evanjellu bolu mós naran epístola.
erbisida
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
alin. Ai-moruk hodi hamate du’ut-alin.
SUBSTANTIVU
erbívoru ~ erbívora ADJETIVU
Animál ida ne’ebé baibain han du’it, ka han du’ut de’it. SIN. mahán-du’ut
SUBSTANTIVU
erda Simu osan ka rikusoin hosi ema ne’ebé mate tiha ona, baibain ita-nia aman, inan ka parente seluk. SIN. simu rohanliman. E Z . Labarik ne’e erda tiha dolar rihun tolu hosi nia avó ne’ebé mate loron hirak liubá iha Austrália.
VERBU
karta ka surat.
epizódiu 1. Mamosuk ka akontesimentu ida. SIN. insidente 2. Programa ida de’it iha istória ida ne’ebé hato’o liuhosi rádiu ka televizaun hosi parte ida ba parte seluk; epizódiu sira-nia kontinuasaun tutan beibeik hosi loron ida ba loron seluk to’o istória hotu.
SUBSTANTIVU
ereditáriu ~ ereditária f. Ne’ebé aman-inan halolo ba oan sira, hosi dalas ba dalas. E Z . Moras ne’e ereditáriu tanba pasa hosi aman ka inan ba labarik ida.
ADJETIVU
époka Bain ka tempu naruk uitoan. SIN. períodu, otas E Z . Iha époka koloniál, Portugál ukun rain oioin iha Ázia hanesan Goa, Makau, Malaka, Ambon no Flores, aleinde Timór.
SUBSTANTIVU
ereje Ema ida ne’ebé hali’is ba fiar bosok kona-ba relijiaun.
SUBSTANTIVU
eremita
epopeia SUBSTANTIVU
Ne’ebé baibain han
du’ut.
epistolár ADJETIVU Kona-ba
Ne’ebé hamate du’ut-
Ema ida ne’ebé horik mesamesak, liuliu atu reza no halo sasidak ka meditasaun.
SUBSTANTIVU
Poema épiku.
eptágonu Forma ida ho lidun hitu. SIN. lidun-hituk eptagonál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
eremitériu SUBSTANTIVU
Eremita nia hela-fatin.
erezia
eransa
SUBSTANTIVU
Osan, sasán, propriedade ka buat seluk ne’ebé ema erda hosi ema seluk, baibain aman, inan ka parente, ne’ebé mate. S I N . liman-rohan
SUBSTANTIVU
Fiar bosok kona-ba
relijiaun. EZ . Ema ida ne’ebé simu erezia lakon nia komuñaun ho kreda Katóliku.
erétiku ~ erétika f.
121
erozaun
ADJETIVU 1. Kona-ba
ereje ka erezia; 2. (Hanoin) ne’ebé nega hanorin Kreda nian.
Aat ne’ebé anin ka bee, iha tempu naruk liu nia laran, hodi kose fatuk beibeik to’o hamenus nia kabelak, ka halo rai-lolon sira monu. SIN. sasodak E Z . Iha tempu udan, mosu erozaun iha parte barak hodi hakotu dalan no komunikasaun.
SUBSTANTIVU
eritreu ~ eritreia f. ADJETIVU Rai-Eritreia
nian. SUBSTANTIVU Ema Eritreia.
Eritreia (rai-) SUBSTANTIVU Rain
no estadu ida iha Áfrika Nordeste.
Eriván
erozivu ~ eroziva f.
Sidade-kapitál raiArménia nian.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Ermera
erre
Ne’ebé hamosu erozaun. SIN. maksodak
SUBSTANTIVU Suku no subdistritu ida iha parte loromonu nian ne’ebé iha kafé barak.
SUBSTANTIVU
erre-kaduak SUBSTANTIVU
érnia
Letra RR nia naran.
erudisaun
Bubuk ida iha kabun nia oin ne’ebé mosu bainhira tee-mutin balun ida sai kedas hosi nia fatin. SIN. babonuk
SUBSTANTIVU
Matenek-boot kona-ba dixiplina ruma.
SUBSTANTIVU
eruditu ~ erudita f. Ne’ebé hatene barak no kle’an tanba halo tiha ona estudu barak, liuliu iha universidade. SIN. eskola-boot , matenek-boot
ADJETIVU
eroi ~ eroína f. Ema ne’ebé iha atenbarani hodi defende ema seluk ka nia nasaun ka halo di’ak buat ruma iha funu ka susar boot nia laran. SIN. asua’in E Z . Timór iha eroi barak maibé balu de’it mak ema hatene nia naran. eroiku ~ eroika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ervilla Ai-horis han-belek ida hanesan ai-tunis ne’ebé fó kakun ho musan ki’ik latar ida iha laran.
SUBSTANTIVU
ese
eroína Feto ne’ebé asua’in. SIN. asua’in-feto
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
1. Buat ida nia hun, parte importante liu. EZ. Problema ida-ne’e nia esénsia mak ema tenke rona malu atu la bele mosu konfuzaun . 2. Mina hosi ai-fuan ka modo, ne’ebé uza atu hafurak hahán ka atu halo mina-morin ka aimoruk.
SUBSTANTIVU
Droga maka’as no perigozu loos ne’ebé halo hosi morfina.
SUBSTANTIVU
eroízmu SUBSTANTIVU Hahalok
eroi nian.
erótiku ~ erótika f. ADJETIVU Kona-ba
Letra S nia naran.
esénsia
eroína
erotizmu
Letra R nia naran.
domin fíziku.
esensiál
SUBSTANTIVU
122
1. Hun nian. SIN. báziku, fundamentál 2. Ne’ebé presiza tebes duni. EZ . Bee esensiál ba ita ema nia moris.
ema ne’ebé sa’e ka tun deskansa bá. SIN. patamár
ADJETIVU
eskala 1 . Nivel ka sasukat atu sukat sasán nia boot. 2. Fatin ida iha ne’ebé ró-ahi ka aviaun para tempu uitoan.
SUBSTANTIVU
esfera 1. Forma ka hahe’uk jeométriku hanesan bola, ne’ebé nia pontu li’ur hotu-hotu dook hanesan hosi nia klaran. 2. Espasu ka leet luan iha lalehan, ne’ebé ema sira haree hanesan le’un ka sírkulu boot ida. 3. Área ba atividade ruma. EZ . Madre Júlia kleur ona serbisu iha esfera katekeze nian. esfériku ~ esférika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
eskandaliza Halo ka hamosu situasaun ida ne’ebé halo ema hakfodak no lakon morál, liuliu bainhira ema boot hamoe komunidade ho hahalok aat ne’ebé ema ida la hein.
VERBU
eskandalozu ~ eskandaloza f. Ne’ebé eskandaliza ka fó eskándalu. EZ. Korrupsaun iha ministériu sira buat eskandalozu tebetebes.
ADJETIVU
esforsu 1. Kbiit isin ka neon nian ne’ebé presiza atu halo buat ruma, liuliu buat susar. 2. Hahalok tenta atu halo buat ruma. EZ. Ha’u-nia esforsu atu nani to’o iha rohan ne’ebá halo ha’u kole lahalimar.
SUBSTANTIVU
eskándalu 1 . Hahalok imorál ruma ne’ebé eskandaliza ema. EZ. Mosu eskándalu boot ida iha serbisu-fatin tanba xefe ne’ebé na’ok osan barak, hafoin sai hosi rain. 2. Hirus ka lakon-neon ne’ebé ema sente tan eskándalu ruma.
SUBSTANTIVU
eskada 1. Besi ho ai-riin rua naruk ho ai-riin ki’ik barak tutan sira atu ema bele sa’e ba uma-kakuluk ka ai-leten. SIN. odan 2. Sama-fatin hada malu, halo hosi fatuk, bloku ka simentu ne’ebé ema sama hodi sa’e ba leten.
SUBSTANTIVU
Eskandinávia (rai-) SUBSTANTIVU Zona
iha Europa Norte ne’ebé hakohak rai-Suésia, raiNoruega, rai-Dinamarka, illa rai-Izlándia no Nusar Faroé.
eskandinavu ~ eskandinava f. ADJETIVU Rai-Eskandinávia Rai-Eskandinávia
nian. SUBSTANTIVU Ema Eskandinávia.
eskadaria
eskaniñu
Eskada-lubun rua ka liu hamutuk, ho teten ka patamár ne’ebé tutan sira.
Armáriu ki’ikoan dalas ida, la iha matan iha ne’ebé empregadu sira bá foti sira-nia korreiu ka rekadu oioin.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
eskada-teten Sama-fatin iha eskada-lubun nia leten iha odamatan nia oin ka serve ba
SUBSTANTIVU
eskape
123
1. Ai, besi ka plástiku riin rua naruk ne’ebé kesi hela ho botas atu ema bele la’o namdoras iha neve leten. 2. Desportu halai ho eskí nian.
Kuak iha kanu ne’ebé halo gás sai hosi karreta, motosikleta ka kamioneta nia motór.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
eskasu ~ eskasa f.
eskia
Ne’ebé ita kuran tanba la iha barak. SIN. mukit eskasés S U B S T A N T I V U ; SIN. mamukit
ADJETIVU
VERBU 1.
Halai-namdoras Halai-namdoras ho eskí. 2. Pratika desportu eskí nian.
eskiadór ~ eskiadora f.
eskeletu
SUBSTANTIVU
1. Ema ka balada ida nia ruin hotu hamutuk, ne’ebé taka ho na’an bainhira moris. 2. Ema ka balada mate nia ruinlubun ne’ebé no ketak tiha hosi isin maibé seidauk naksobu. SIN. ruin-maran, mate-ruin eskelétiku ~ eskelétika f .
Ema ne’ebé eskia.
eskilu
SUBSTANTIVU
Balada mahohik ki’ik rai-Europa no rai-Amérika Norte nian, ne’ebé hela iha aileten, hanesan meda Timór, maibé isin-lais.
SUBSTANTIVU
eskimó (Kona-ba) ema kahorik ka rai-na’in raiGronelándia nian no rai-Kanadá no rai-Alaska parte norte nian, ne’ebé horik iha zona malirin lahalimar besik Polu Norte no harii uma ho jelu. SIN. inuit 2. (lia-eskimó) Povu eskimó ka inuit nia dalen.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU 1.
ADJETIVU
eskema Planu hakerek ba projetu ruma. SIN. ezbosu
SUBSTANTIVU
eskemátiku ~ eskemátika f. Ne’ebé hanesan eskema de’it, seidauk kompletu.
ADJETIVU
eskerda
eskina
Grupu polítiku ‘karuk’ nian ne’ebé buka atu muda sosiedade lailais, hebai no hakribi mós kostume tuan sira; grupu progresista. E Z . Partidu progresista hetan naran ‘eskerda’ ba dala uluk durante Revolusaun Franseza, bainhira deputadu progresista sira tuur iha sorin karuk Asembleia Nasionál nian, no konservadór sira tuur iha sorin kuana.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Lurón nia sikun.
eskizitu ~ eskizita f. Ne’ebé la halo an hanesan ema normál; la baibain nian kona-ba han, hatais ka ko’alia. eskizitise SUBSTANTIVU
ADJETIVU
esklarese Fó-hatene ka hato’o konaba buat ida ne’ebé Ita seidauk komprende. S I N . h a k l a k e , esplika EZ. Polítiku sira tenke esklarese ba povu tanbasá mak sira halakon jogu manu-futu. esklaresimentu SUBSTANTIVU; SIN. haklaken, esplikasaun
VERBU
eskerdista (Ema) ne’ebé tuir ka hali’is ba eskerda iha polítika. SIN. progresista
ADJETIVU
eskí
124
1. Ema ne’ebé eskola ka tuir prosesu edukasaun nian. SIN. alunu 2. Ema ne’ebé fiar ba ema ida hodi tuir nia hanesan matadalan ida. SIN. dixípulu E Z . Ema buka Jezús ho Nia eskolante sira atu oho.
eskleroze
SUBSTANTIVU
Kondisaun médika kona-ba tesidu sira isin nian sai toos. Eskleroze múltipla ne’e moras todan ida ne’ebé estraga ema nia sistema nervozu sentrál.
SUBSTANTIVU
esklui
eskolár
VERBU Hasai
ba li’ur, la hatama. EZ . Treinadór esklui tiha Ameu hosi ekipa tanba nia fuma la para. eskluzaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU 1.
Eskola nian. 2. Kona-ba eskola no nia prosesu sira. EZ. Estudante sira tenke selu kaixa eskolár atubele kontinua sira-nia estudu.
eskluzivu ADJETIVU 1.
Ne’ebé esklui. 2. (Klube ka klibur) ne’ebé ba ema espesífiku, hanesan ba mane de’it no feto la bele tama ka kontráriu. E Z . Festa ne’e eskluzivu tanba veteranu sira de’it maka bele tama. eskluzividade SUBSTANTIVU
eskolaridade Tempu ka períodu tomak aprende nian iha eskola. E Z . Iha rai-Portugál eskolaridade obriga tahan tinan sia, tahan fali tinan sanulu-resin-ida iha raiAustrália.
SUBSTANTIVU
eskolariza
eskoadoiru
Hala’o edukasaun ba ema, liuliu labarik, iha eskola laran. eskolarizadu ~ eskolarizada f.
VERBU
Kanu ka bee-dalan ne’ebé husik bee fo’er suli sai hosi pia, bañeira ka valeta. SIN. suli-fatin
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
eskolarizasaun
eskola
SUBSTANTIVU
eskolta
Instituisaun ne’ebé ema bá atu buka matenek, liuliu matenek elementár. VERBU Halo estudu formál, hetan edukasaun. ADJETIVU Ne’ebé hetan tiha ona edukasaun formál.
SUBSTANTIVU
Akompaña ka hamaluk ema ruma hodi hein ka proteje nia. SIN. hasoman E Z . Polísia eskolta bainaka sirane’e to’o Lospalos. SUBSTANTIVU 1. Hahalok akompaña ka hamaluk nian. SIN. hasoman 2. Ema ida ne’ebé hamaluk ema seluk, baibain hodi hein ka proteje nia. SIN. masoman VERBU
eskola-boot Ne’ebé hetan edukasaun dalan leten nian. SUBSTANTIVU Edukasaun dalan leten nian, baibain iha universidade.
eskomuñaun
eskolante
eskomunga
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Hahalok eskomunga
nian.
125
Hamonu kastigu kreda nian ne’ebé bandu ema atu simu sakramentu sira; tau ema ruma ba li’ur unidade ka komuñaun kreda nian. eskomungadu ~ eskomungada f. ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé hakerek livru ka testu ruma. SIN. hakerek-na’in
VERBU
SUBSTANTIVU
eskritóriu Fatin ne’ebé ema uza atu hala’o servisu ida. SIN. serbisu-fatin EZ. Primeiru Ministru nia eskritóriu iha Palásiu Governu nian.
SUBSTANTIVU
eskopu Ida ne’ebé Ita hakarak atu to’o bá ka hetan. SIN. objetivu, alvu
SUBSTANTIVU
eskritura 1 . Hakerek ne’ebé di’ak, legál, iha kbiit lei nian. 2. Hakerek ne’ebé lulik hanesan Sagrada Eskritura.
SUBSTANTIVU
eskova Objetu ki’ik ida liuliu hosi plástiku ne’ebé uza atu kose no hamoos fo’er.
SUBSTANTIVU
eskrúpulu SUBSTANTIVU Atitude
halo buat hotu ho kuidadu boot tanba ta’uk sala. E Z . Ema ulun-aat lahó eskrúpulu de’it maka bele na’ok kiak sira. eskrupulozu ~ eskrupuloza f.
eskova-nehan Objetu ida hosi plástiku ne’ebé Ita uza atu kose fo’er sira iha nehan leet atubele sai moos fali, liuliu bainhira han hotu tiha. E Z . Hamoos nehan dala rua loroloron importante atubele hadook moras ular-nehan ka kárie.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
eskuadra Ema sira ne’ebé serbisu hamutuk hodi hala’o ró-ahi ka hasemo aviaun. E Z . Eskuadra ró-ahi funu hosi Amérika oras ne’e iha hela dalan ba rai-Irake.
SUBSTANTIVU
eskravatura Komérsiu kona-ba sosa no fa;an ema sira nu’udar atan. EZ. Maski Kreda Katólika kondena tiha eskravatura, Portugés sira hala’o komérsiu aat ne’e to’o sékulu dasanulu-resin-siak.
SUBSTANTIVU
eskudu Osan tradisionál raiPortugál nian ne’ebé euro maka troka iha tinan 2002. Eskudu ne’e uza mós iha raiTimór uluk-ba tinan 1976.
SUBSTANTIVU
eskravidaun Kondisaun halo ema sai atan, trata nia hanesan atan ka obriga nia atu serbisu maka’as ba patraun ida lahó direitu ida atu hetan selun ka liberdade. SIN. hahatan
SUBSTANTIVU
eskultór ~ eskultora f. Ema ne’ebé bahat ka halo estátua hosi fatuk, ai ka tahu. SIN. makbahat
SUBSTANTIVU
eskultura
eskrita
1. Atividade bahat estátua estátua hosi fatuk, ai ka tahu. SIN. babahat 2. Estátua ida ne’ebé ema ruma bahat. SIN. kabahat
SUBSTANTIVU
Buat ida ne’ebé hakerek ka imprime tiha ona. SIN. hakerek
SUBSTANTIVU
eskritór ~ eskritora f. 126
eskursaun
ADJETIVU Rai-Eslovénia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema
Eslovénia. 2. (lia-eslovenu) Dalen raiEslovénia nian.
Viajen badak ida, baibain iha loron ida nia laran; la’o halimar buka anin. E Z . Depois serbisu tiha loron tomak, ami halo eskursaun ba Aileu.
SUBSTANTIVU
España (rai-) Rai no estadu ida iha Europa loromonu ne’ebé iha rai-ketan ho Portugál. Ninia povu maioria ko’alia lia-españól maski iha mós lia-katalaun, galegu.
SUBSTANTIVU
eskursionista SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé halo
eskursaun.
eskuteiru ~ eskuteira f.
españól ~ española f.
Labarik ka joven ne’ebé hola parte iha movimentu eskutizmu nian.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU 1.
Rai-España nian. SUBSTANTIVU 1. Ema España. 2. (lia-españól) Dalen raiEspaña nian. SIN. lia-kastellanu
eskutizmu Organizasaun internasionál ida ne’ebé halibur labarik no foin-sa’e sira hodi hanorin ba sira valór di’ak no jeitu prátiku oioin, dala barak liuhosi eskursaun ba foho.
SUBSTANTIVU
española ADJETIVU
Ne’ebé kona-ba españól.
espargete Tipu hahán hosi raiItália hanesan xaumí pedasuk naruk mihis.
SUBSTANTIVU
eslavu ~ eslava f. (Kona-ba) povu oioin iha Europa Lorosa’e ne’ebé ko’alia dalen ne’ebé pertense ba grupu esláviku, maka Rusu, Ukranianu, Bielorusu, Polaku, Sorábiu, Xeku, Eslovaku, Eslovenu, Kroata, Sérviu, Masedóniu no Búlgaru sira. esláviku ~ eslávika f. ADJETIVU
espargu
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
Planta leguminoza ida ho forma hanesan diman ki’ik ne’ebé ema bele da’an hodi han.
SUBSTANTIVU
espasu Fatin mamuk atu tama bea, selae atu ka hatama buat ruma bá. EZ. Sei iha espasu natoon ba ema ida.
SUBSTANTIVU
Eslovákia (rai-) SUBSTANTIVU Rain
no estadu ida iha Europa Klarak.
espedisaun Viajen ne’ebee ema prepara ba objetivu espesiál ruma, liuliu atu haloesplorasaun. EZ. Espedisaun ba Polu-Norte atu estuda kona-ba rai nia klima hato’o risku oioin tanba jelu ne’ebé sei mahar no anin boot.
SUBSTANTIVU
eslovaku ~ eslovaka f. ADJETIVU Rai-Eslovákia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema
Eslovákia. (lia-eslovaku) Dalen rai2. Eslovákia nian.
Eslovénia (rai-) SUBSTANTIVU Rain
no estadu ida iha Europa Klarak-Súl.
espera
eslovaku ~ eslovaka f.
127
Hein hodi hakarak tebetebes atu buat ruma mosu. SIN. tamein esperansa SUBSTANTIVU EZ . Iha tinan 1975 timoroan sira iha esperansa katak rai-Timór sei hetan independénsia loron ida, no ikusmai hetan duni.
Ne’ebé la’ós baibain nian, normál ka naranaran de’it. EZ. Jaime iha talentu espesiál ba desportu.
VERBU
ADJETIVU
espesialista Ema ne’ebé matenekboot no iha esperiénsia luan iha área sientífika ruma. SIN. peritu EZ. Ita presiza médiku espesialista sira atu ajuda kura moras oioin iha Timór.
SUBSTANTIVU
esperiénsia 1. Liafuan jerál ba buat hotu ne’ebé Ita halo tiha ona ka akontese tiha ona ba ita. 2. Knaar ka atividade iha tempu balu nia laran. E Z . Ninia esperiénsia nu’udar gerrilleiru tulun nia atu sai membru F-FDTL. 3. Kokon ka teste sientífiku ne’ebé ema halo ho intensaun atu hetan, deskobre ka inventa buat ruma. SIN. esperimentu
SUBSTANTIVU
espésie Laken ka grupu naturál, liuliu kona-ba ai-horis balada ka ema. E Z . Ita-nia rain iha ai-funan no manu-fuik espésie basuk.
SUBSTANTIVU
espesífiku ~ espesífika f. Loloos kona-ba buat ida. LIAFUAN-SORUN: jerál
ADJETIVU
esperiente
espetakulár
Ne’ebé hetan ka iha esperiénsia ona. E Z . Atubele harii ponte foun presiza hetan enjeñeiru ida ne’ebé esperiente tebetebes.
ADJETIVU
Ne’ebé halo impresaun maka’as bainhira ita hateke bá. E Z . Rai-ilas iha zona Ilimanu espetakulár tebetebes.
ADJETIVU
esperimentál
espetákulu
ADJETIVU 1. Kona-ba
SUBSTANTIVU
1. Lala’ok ida ne’ebé atór ka kantadór ida hatudu ba públiku, liuliu pesa-teatru ka konsertu. 2. Fenómenu naturál ne’ebé halo impresaun maka’as ba ema sira ne’ebé hateke bá.
esperimentu. 2. Nu’udar esperimentu.
esperimentu Kokon ka teste sientífiku ne’ebé ema halo ho intensaun atu hetan, deskobre ka inventa buat ruma. E Z . Farmaséutiku sira halo esperimentu barak ho ai-moruk foun ida molok fa’an ba públiku.
SUBSTANTIVU
espiaun SUBSTANTIVU Ema
ne’ebé haruka ba fatin ida atu rekolle ka foti subasubar informasaun konaba ema, klibur, tropa ka nasaun ida. SIN. mauhuu E Z . Povu Timór tomak tenke serbisu hamutuk atu labele fó fatin ba espiaun sira tama.
espertu ~ esperta f. Ne’ebé iha kapasidade atu hanoin lailais no ho matenek. SIN. ulun-mamar
ADJETIVU
espesiál
espinafre 128
esplisités
Modo espésie ida hanesan kankun, ho tahan matak ne’ebé belar. SIN. kankun-malae
SUBSTANTIVU
esplora La’o hale’u fatin ka rai ruma hodi deskobre ka bukahatene kona-ba buat ruma. E Z . Prezidente sei bá li’ur atu esplora to’ok rarosan ho nasaun sira ne’ebé prontu atu tulun itania rain. 2. Aproveita, baibain ho intensaun aat, ema nia sasán, rikusoin ka serbisu. E Z . Ema aat ne’e sai riku hodi esplora kiak sira. 3. Uza ka emprega rekursu naturál ida hanesan besi ka ai. E Z . Governu atu planu foun atu esplora ai-kameli nu’udar indústria nasionál. esplorasaun SUBSTANTIVU
VERBU 1.
espingarda Kilat ne’ebé iha kanu naruk atu uza liuliu hodi tiru balada sira. E Z . Atubele bá kasa iha foho presiza espingarda di’ak.
SUBSTANTIVU
espionajen SUBSTANTIVU
Hahalok espiaun nian.
espíritu 1. Parte hosi ita ema ne’ebé la’ós fíziku ka isin nian, namka’it fali ho Ita-Boot nia hanoin no sentimentu laran nian. SIN. klamar 2. Kriatura ne’ebé soi klamar de’it, la soi isin. SIN. huun
SUBSTANTIVU
esploradór ~ esploradora f.
Espíritu Santu
Ne’ebé aproveita ka esplora (ho motivu aat). SUBSTANTIVU Ema ne’ebé esplora. ADJETIVU
Pesoa datoluk Santísima Trindade nian. SIN. Huun Lulik
SUBSTANTIVU
esploratóriu ~ esploratória f.
espirituál ADJETIVU
Ne’ebé esplora ka la’o hale’u hodi buka.
ADJETIVU
Kona-ba espíritu; espíritu
nian. espiritualidade SUBSTANTIVU
esplozaun Enerjia ne’ebé nakfera ka violentu no derrepente, rebenta hanesan bomba ida. SIN. haferan
SUBSTANTIVU
esplika Hato’o ho momoos no neineik atu ema bele komprende didi’ak. SIN. haklake, esklarese esplikasaun SUBSTANTIVU; SIN. haklaken, esklaresimentu
VERBU
esplozivu ~ esploziva f. 1 . Iha kapasidade atu nakfera. 2. Ne’ebé rebenta derrepente hodi halo tarutu maka’as. SUBSTANTIVU Substánsia ka ida ne’ebé ema monta ka halo atu nakfera ka rebenta. E Z . Terrorista sira ne’ebé lori esplozivu polísia konsege kaer tiha. ADJETIVU
esplikativu ~ esplikativa f. Ne’ebé esplika. maklakek
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
SIN.
esplísitu ~ esplísita f. ADJETIVU Ne’ebé
klaru, momoos, la halo laran-ruak. E Z . Instrusaun ne’e esplísitu tebes, halo ema hatene saida mak sira tenke halo.
espoleta
129
SUBSTANTIVU 1.
2. Sasán ka produtu ne’ebé ema esporta.
Instrumentu ida iha fixa elétrika nia laran ho fiu ne’ebé bele nabeen bainhira ligasaun ruma sala, hakotu korrente eletrisidade nian. 2. Tali naruk ida kesi ba tipu bomba simples ida ne’ebé ema halakan atubele soe hodi hafera buat ruma.
espozidór ~ espozidora f. Ema ida, liuliu artista, ne’ebé hato’o nia obra sira ba públiku iha espozisaun ida.
SUBSTANTIVU
espozisaun Festa ida atu hato’o ba públiku produsaun artístika, industriál ka agríkola.
SUBSTANTIVU
esponja 1. Animál tasi nian ho forma hanesan ai-funan, ne’ebé belit ba fatuk iha bee okos. SIN. meti-funan 2. Substánsia kmaan halo hosi borraxa ne’ebé bele xupa bele no serve ba ema uza atu fase ka hamoos buat ruma.
SUBSTANTIVU
espresa Hato’o ba ema seluk ita-nia hanoin, planu ka buat ruma ne’ebé ita sente. SIN. esprime EZ. Lola espresa nia sentimentu ba nia maluk sira kona-ba nia noivu Atoi.
VERBU
espresaun
espontáneu ~ espontánea f. Ne’ebé la mosu ka la halo ho hanoin uluk; ne’ebé mosu, ka ita halo, derrepente de’it. 2. (Ema) ne’ebé neon-lataka, ko’alia lailais no la subar nia hanoin. E Z . Manifestasaun boot iha Dili horisehik hahú nu’udar reasaun espontánea ba governu nia anúnsiu kona-ba hasa’e impostu sira.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
nian. 2. Grupu-liafuan ho arti idiomátiku, n.e. ‘fa’an matan’ = hateke de’it, la fó tulun ida.
espresivu ~ espresiva f. Ne’ebé espresa didi’ak nia sentimentu sira. espresividade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
espresu ~ espresa f. 1. (Liafuan) ne’ebé ita hato’o ba ema seluk ho momoos atu labele laran-rua. 2. Lailais liu, tanba urjente. EZ . Ita sei haruka pakote ne’e ho espresu atu kolega iha Baukau belesimu tiha aban.
ADJETIVU
esporádiku ~ esporádika f. Ne’ebé la mosu ka akontese beibeik. SIN. raru, kirik
ADJETIVU
esporta Haruka sasán ba li’ur hodi fa’an iha nasaun seluk. LIAFUANSORUN: importa
VERBU
esprime Hato’o ba ema seluk ita-nia hanoin, planu ka buat ruma ne’ebé ita sente. SIN. espresa
VERBU
esportadór ~ esportadora f. ADJETIVU /SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé
estabelese
esporta.
1. Harii ka hahú organizasaun ka sistema ruma. 2. Buka-hatene loloos; prova katak buat ruma loos.
VERBU
esportasaun SUBSTANTIVU
1. Hahalok espresa
1 . Hahalok esporta
sasán.
130
2. Provínsia ho nia governu ka parlamentu rasik. E Z . Rai-Austrália nakfahe ba estadu neen no territóriu rua. ADJETIVU Ko’us ka isin-rua hela.
Tenke estabelese sistema selu propina nian iha eskola sira ne’ebé governu loke. EZ.
estabelesimentu SUBSTANTIVU
1. Hahalok estabelese
Estadu Naklibur Sira (Amérika Nian) mós ENSAN
nian. 2. Hariin, organizaasaun ka empreza ne’ebé ema estabelese.
Nasaun ida iha kontinente Amérika ne’ebé iha estadu 50 no territoriu balu tan; rain ida-ne’e maka soi kbiit ekonómiku no polítiku ne’ebé maka’as liu hotu iha mundu ohin nian. SIN. Estadus Unidus (Amérika Nian)
SUBSTANTIVU
estabilidade SUBSTANTIVU
Kondisaun estavel ka
metin. EZ. EZ . Bainhira dezempregu boot no povu terus, estabilidade rai-Timór nian sei iha perigu.
estadunidense
estabiliza
Kona-ba Estadu Naklibur Sira Amérika Nian. SINÓNIMU POPULÁR: amerikanu
ADJETIVU
Halo atu metin nafatin; fó estabilidade nafatin. E Z . Banku Nasionál presiza estabiliza lailais situasaun manas daudaun nian kona-ba inflasaun.
VERBU
estafeta Ema ida ne’ebé lori hodi entrega lia-tatoli, liuliu iha kontestu militár. SIN. manu-ain
SUBSTANTIVU
estadia Tempu badak ida ne’ebé ita hela iha fatin ruma. SIN. hahelak E Z . Bispu nia estadia iha Roma lato’o loron rua.
SUBSTANTIVU
estajiáriu ~ estajiária f. SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé halo
estájiu.
estájiu
estádiu
Lala’ok koko nian ba ema ne’ebé seidauk sai membru permanente hosi empreza ka instituisaun ida. EZ . Atu sai pesoál iha kompañia ida, imi presiza tuir estájiu durante fulan tolu nia laran.
SUBSTANTIVU
Fatin boot no luan ida ne’ebé ema uza atu joga ka halo atividade desportu seluseluk iha laran. EZ . Estádiu Munisipál Dili oras ne’e nia kondisaun ladi’ak atubele simu adeptu barak.
SUBSTANTIVU
estalaktite
estadu
Fatuk-ahu riin naruk no toos ida ne’ebé tabele hosi rai-fatuk nia kakuluk-laran. SIN. huta
SUBSTANTIVU
1.Buat ka ema ruma oinsá de’it, nia lale’uk ka kondisaun oinsá loos. E Z . Ami hakfodak bainhira ami haree estadu uma nian. 2. Rain ka nasaun ho nia governu rasik. EZ. Singapura estadu ki’ik ida iha Ázia Sudeste.
SUBSTANTIVU
estaleiru Ofisina boot ida iha tasi-ibun hodi halo ró-ahi.
SUBSTANTIVU
estante
131
Armáriu nakloke hanesan iha biblioteka ne’ebé ema uza atu tau livru bá.
SUBSTANTIVU
estatístika Faktu sira ne’ebé hetan liuhosi analiza dadus hirak ne’ebé iha no hato’o ho sifra ka númeru sira. estatístiku ~ estatístika f.
SUBSTANTIVU
estasaun 1. Fatin ida ne’ebé ema hein atu sa’e komboiu ka autokarru. 2. Kompañia rádiu ka televizaun nian. SIN. emisora 3. Para-fatin atu sidak no reza iha viasakra. 4. Períodu tinan nian ho nia karakterístika klimátika rasik, n.e, manas, malirin ka natoon. E Z . Tasi-feto rai-Timór nian iha estasaun rua de’it, maka bailoro no udan-boot; zona tasi-mane nian soi ida tan, maka rai-loor, no Portugál (hanesan Europa tomak) nia estasaun haat, maka primavera, veraun, outonu no invernu.
SUBSTANTIVU
estasiona Para karreta, motór ka komboiu iha ninia fatin ka fatin seluk. EZ. Bainhira Ita bá Lesidere, di’ak liu estasiona karreta iha banku ANZ nia sorin.
VERBU
estasionamentu
ADJETIVU EZ. Faktu
estatístiku hatudu katak iha tinan 2.000, timoroan sira 60% seidauk hatene lee no .. hakerek ..
estátua Kabahat ka eskultura kona-ba ema ka animál ida.
SUBSTANTIVU
estatueta SUBSTANTIVU
Estátua ki’ikoan.
estatutu 1. Lei ka regulamentu ofisiál kona-ba organizasaun ka klibur ida nia lala’ok. E Z . Bainhira instituisaun ida nia estatutu seidauk loos, pesoál sira serbisu lahó laran. 2. Ema ka buat nia fatin iha sosiedade ka ierarkia. EZ . Lia-tetun ohin soi estatutu nu’udar dalen ofisiál iha Timór Lorosa’e, maibé seidauk iha Timór Loromonu.
SUBSTANTIVU
estavel
1. Hahalok estasiona karreta nian. 2. Para-fatin ba karreta ka motosikleta. Dili seidauk iha E Z . estasionamentu be di’ak tanba karreta sira para arbiru de’it.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé tuur iha nia fatin loloos, la nakdoko. SIN. metin EZ. Situasaun iha Timór oras ne’e estavel liu duké tinan 2000.
ADJETIVU
estenógrafu ~estenógrafa f. S UB S TA NT IV U
Ema
matenek
estenografia.
estatál
estenografia
Ne’ebé pertense ba estadu; estadu nian. LIAFUANSORUN: privadu
ADJETIVU
Sistema hodi hakerek lailais, liuhosi tadak, sinál no abreviatura oioin, liafuan sira ne’ebé ema seluk ko’alia daudaun.
SUBSTANTIVU
estátika Tarutu ne’ebé hanetik ka estraga programa rádiu nian, ne’ebé eletrisidade iha ár mak hamosu.
SUBSTANTIVU
estereótipu
132
Ideia ka konseitu ida ne’ebé ladún loos maibé ema barakliu fiar bá. EZ . Tuir estereótipu ema eskosés hotu-hotu karak-teen no ema polaku hotu-hotu lanu-teen. estereotipadu ~ estereotipada f. ADJETIVU
atan sira ho besi manas ida, atu hamoe ka identifika sira. 2. Fama aat ka naran-fo’er kona-ba buat ruma. 3. Tadak sira ne’ebé mosu iha santu no santa ruma nia isin, hodi reprezenta kanek sira ne’ebé besi-kusan sira halo iha Ita Na’i Jezús Kristu Nia futar liman, ain no sorin bainhira ema hedi Nia ba krús. estigmatizadu ~ estigmatizada f. ADJETIVU/SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
esteriliza VERBU 1.
Halo buat ruma sai moos didi’ak, hodi halakon mikróbiu no fo’er hotu-hotu ne’ebé iha. 2. Hala’o tratamentu médiku ba feto ka balada-inan atu la bele halo oan tan. SIN. hakiuk esterilizasaun SUBSTANTIVU
estilístika Estudu ka hanorin kona-ba estilu literáriu, katak oinsá atu hakerek ho estilu ne’ebé furak no elegante.
SUBSTANTIVU
esteriór Li’ur nian. LIAFUAN-SORUN: interiór, larak. SUBSTANTIVU Parte li’ur nian. LIAFUAN-SORUN: interiór, laran . ADJETIVU
estilu 1. Ema nia jeitu ka maneira ida hodi hatais, ko’alia, hakerek, hananu ka halo arte ruma. E Z . Ha’u gosta tebetebes artista finlandés ne’e nia estilu. estilístiku ~ estilístika f.
SUBSTANTIVU
esteroide Ai-moruk katetek ka kompostu, artifisiál ka naturál, ne’ebé halo hosi esteról no serve atu habokar ema moras ka fraku nia múskulu sira. EZ. Klibur desportivu barak bandu atleta sira atu uza esteroide tanba droga ne’e bele estraga sira-nia isin.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
estilu Ema nia jeitu ka Serimónia tradisionál iha lisan animista ne’ebé komunidade hala’o bainhira ema ruma mate, hodi oho balada ida, liuliu karau, nu’udar sakrifísiu ba matebian. SIN. mutun, ukur
SUBSTANTIVU
estetoskópiu Instrumentu ida ne’ebé doutór uza atu rona pasiente sira-nia fuan no nia tuku; instrumentu ne’e hanesan sanak rua tau ba tilun no talin naruk ida ne’ebé tau ba pasiente nia kabun ka fuan atu koko.
SUBSTANTIVU
estimula Book ka loke ema nia sentidu, memória ka neon. SIN. hakdeet E Z . Atu estimula labarik sira-nia kakutak, di’ak liu fó livru oioin ba sira lee.
VERBU
estigma 1. Tadak ka marka iha ema nia kulit; horiuluk iha rain balu ukun-na’in sira haruka fó marka ne’e ba kriminozu no
SUBSTANTIVU
estimulante ADJETIVU Ne’ebé estimula.
estímulu
133
1. Hahalok estimula nian. SIN. hakdeet 2. Buat ne’ebé estimula.
Liután ida baibain, presiza ka espera duni.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
estrada
estofa
1 . Fatin ne’ebé iha kota, vila ka knua sira ho uma iha sorisorin. SIN. lurón 2. Dalan ne’ebé boot no luan iha sidade ka entre sidade sira. SIN. dalan-inan
SUBSTANTIVU
Hakonu sofá ka kadeirabaruk ho estofu.
VERBU
estofadór Ema ne’ebé hadi’a sofá no kadeira-baruk sira hodi tau estofu.
SUBSTANTIVU
estradu Estrutura loos ne’ebé ema hamriik bá bainhira hato’o diskursu ka hananu ba emalubun boot. SIN. tribuna
SUBSTANTIVU
estofu Materiál-tahan mahar no mamar, baibain kabas ka borraxa, ne’ebé uza atu hakonu xumasu, sofá ka kadeira-baruk. kadeira-baruk.
SUBSTANTIVU
estraga 1 . Halo sai aat tiha; buka atu sobu. SIN. hahaat ‘Estraga feto’ katak violenta ka ataka nia ho seksuál.
VERBU
Estokolmu Sidade-kapitál raiSuésia nian.
SUBSTANTIVU
estómagu
estragu
Orgaun iha ema no balada nia laran ne’ebé simu hodi dulas ai-han ne’ebé tolan. SIN. kabun-laran
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
1. Hahalok estraga
nian. 2. Rezultadu hosi estraga. EZ. Se imi halo aat ema nia sasán, imi tenke selu fali ba estragu sira ne’ebé imi hamosu.
Estónia (rai-) SUBSTANTIVU Rain
no estadu ida iha Europa Nordeste.
estranjeiru ~ estranjeira f.
estóniu ~ estónia f.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema)
hosi raili’ur. SIN. malae, raiseluk
ADJETIVU Rai-Estónia
nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Estónia. 2. (lia-estóniu) Dalen rai-Estónia nian.
estraordinárias mós oras estraordinárias SUBSTANTIVU
estorsaun
Serbisu liu oras
baibain. E Z . Atubele ramata knaar ne’e lailais, ha’u tenke halo estraordinárias loroloron.
Hahalok kriminál hodi buka atu hetan osan liuhosi ameasa, forsa, violénsia ka xantajen. estorsivu ~ estorsiva f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
estraordináriu estraordinária f.
estorsionáriu ~ estorsionária f.
ADJETIVU
~
Labaibain liu, seluk liu
kedas. E Z . Akontesimentu estraordináriu ida bainhira futebolista ida hatama golu lima iha jogu ida .
Ema ida ne’ebé halo estorsaun.
SUBSTANTIVU
estra
estratéjia
134
estremista
Planu ho detalle barak atu hetan buat ruma ne’ebé ita hakarak ka kuran, liuliu iha funu laran. SIN. kneras. E Z . Gerrilleiru sira prepara estratéjia ida atu halo emboskada ba funu-balun. estratéjiku ~ estratéjika f.
SUBSTANTIVU
1. (Ema) ne’ebé ezajera hodi hali’isa ba hanoin ka hahalok estremu ka fanátiku. 2. Ema ne’ebé sempre halo reasaun maka’as no hali’is ba violénsia kontra lei ka sosiedade. E Z . Ema ne’ebé hakarak atu estraga estabilidade no pás iha povu nia leet ita bele konsidera nu’udar estremista. estremizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ADJETIVU E Z . Presiza
planu estratéjiku ida be di’ak atu dezenvolve ekonomia rai-Timór nian.
estravagante 1 . (Ema) ne’ebé gosta fakar osan atu hetan sasán di’ak ne’ebé nia la presiza. 2. (Buat) ne’ebé furak maibé karu loos no ita afinál la presiza. 3. Ezajeradu, ne’ebé liu sasukat baibain nian. E Z . Hahalok estravagante mak banhira ema nia vensimentu ki’ik maibé festa semana-semana. semana-semana. estravagánsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
estremu ~ estrema f. Ne’ebé maka’as ka manas liu, ne’ebé iha intensidade boot tebes. EZ . Buatamak ne’ebá membru hosi partidu direita estrema nian. 2. Ne’ebé ezajera. SIN. ezajeradu SUBSTANTIVU Sasukat aas liu hotu; pontu dook liu hotu. EZ. EZ . Ema hanoin-normál sees hosi estremu sira bainhira nia tetu lia ruma. estremidade SUBSTANTIVU ADJETIVU
estreia 1. Dala dahuluk ne’ebé ita halo ka uza buat ruma. 2. Dala dahuluk ne’ebé pesateatru, filme, atór ka jogadór mosu ba públiku. EZ. Futebolista Cristiano Ronalado halo nia estreia ho Klube Manchester United iha époka 2003/2004 nian.
SUBSTANTIVU
estresante (Situasaun) ne’ebé halo ita sente nervus no laran-todan.
ADJETIVU
estrese Laran-susar no nervus ne’ebé ita sente tan situasaun todan ka tensaun maka’as. EZ . Ema ne’ebé serbisu barak hetan mós estrese boot.
SUBSTANTIVU
estrela-sinema
estrika
Atór ka atrís ne’ebé mosu iha filme barak hodi hetan naran-boot. SIN. fitunsinema E Z . Matebian Bruce Lee ne’e estrela-sinema xinés ida ne’ebé mosu iha filme barak kona-ba konfú.
SUBSTANTIVU
Instrumentu ne’ebé ema uza atu halo kabeer roupa ka hatais, balu uza ahi-anar no balu fali uza ka simu manas hosi besi ho korrente eletrisidade nian. SIN. besiestrika
SUBSTANTIVU
135
1. Halo kabeer hatais hodi dada no hanehan estrika ba hatais nia leten. EZ. EZ . Keta haluha estrika tiha ha’unia roupa molok ahi mate . 2. Sama ka xoke. E Z . Ohin dadeer autokarru ida estrika tiha motór metan ida iha Palásiu nia oin.
VERBU
SUBSTANTIVU
fatin. 2. Fatin ida atu grava múzika ka halo filme.
estudu SUBSTANTIVU
1. Hahalok estuda
nian. EZ . Nia estudu sira sei remata tinan oinmai bainhira nia kompleta ninia teze. 2. Livru ka artigu ida ne’ebé ema hakerek liutiha estuda barak kona-ba asuntu ruma. E Z . Profesór Alves halo publika tiha ona interesante ida kona-ba kontratu ai-kameli nian iha otas koloniál.
estrofe Liña haat ka neen hamutuk iha poezia ida nia laran. SIN. dadolin
SUBSTANTIVU
estrondu mós estrundu ADJETIVU Ne’ebé
halo lian maka’as. S U B S T A N T I V U Lian ida ne’ebé maka’as, hanesan parede monu ka bomba nakfera. SIN. tarutu. EZ. Keta halo estrondu tanba iha enkontru importante iha sorin.
estufa Bangasál ka klobor, halo hosi vidru, ne’ebé serve, liuliu iha rain sira ho klima malirin, atu kultiva ai-horis oioin ne’ebé presiza loronaroman barak.
SUBSTANTIVU
estrutura 1. Maneira ka oinsá buat ruma ema harii, halo ka organiza. 2. Uma ka edifísiu ida ne’ebé ema harii tiha ona. SIN. hariin VERBU Fó estrutura ba, harii. estruturál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
etapa Faze ka tempu ida de’it iha buat ruma nia lala’ok ka dezenvolvimentu. E Z . Iha etapa dahuluk ita sei prepara fatin; iha etapa tuirmai ita harii uma.
SUBSTANTIVU
estuda Gasta tempu hodi aprende kona-ba buat ruma partikulár. E Z . Ha’u-nia maun estuda maka’as lia-inglés atubele tama universidade iha rai-Austrália.
VERBU
eternidade Kondisaun la iha rohan nian ka kontinua ba nafatin nian. EZ. Mate tiha, ita ema sei tama ba eternidade hodi hetan rekompensa ka kastigu konforme ita-nia hahalok iha rai.
SUBSTANTIVU
estudante SUBSTANTIVU
1. Artista nia serbisu-
Ema ne’ebé estuda.
estudantíl ADJETIVU Kona-ba
estudante sira. E Z . Universidade hotu-hotu iha ninia organizasaun estudantíl atu reitór no profesór sira bele rona estudante sira-nia aspirasaun sira.
eternu ~ eterna f. Ne’ebé la iha rohan. SIN. rohan-laek E Z . Maromak Nia domin ne’e eternu.
ADJETIVU
eteroseksuál
estúdiu 136
eufemístiku ~ eufemístika f.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé sente hakaran fíziku ba seksu be kontráriu ka lahanesan, porezemplu mane ne’ebé hakarak feto no kontráriu. LIAFUAN-SORUN: omoseksuál eteroseksualidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
eukaliptu Ai-hun aas ne’ebé nia tahan serve ba hal;o ai-moruk no mina. Iha eukaliptu espésie barak iha rai-Timór no raiAustrália. SIN. ai-bubur
SUBSTANTIVU
étika
Eukaristia
ADJETIVU Siénsia
moralidade nian. 2. Regra sira ne’ebé ema profisionál sira halo tuir.
Sakramentu Kreda Katólika nian iha ne’ebé nakfilak ba Jezús Kristu Nia futar isin no raan. SIN. Santa Komuñaun eukarístiku ~ eukarístika f.
SUBSTANTIVU
étika Siénsia morál nian. étiku ~ étika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
etíope
ADJETIVU
ADJETIVU Rai-Etiópia
nian. SUBSTANTIVU Ema Etiópia.
euro Osan ofisiál Uniaun Europeia (Klibur-Europa) nian.
SUBSTANTIVU
Etiópia (rai-) Rai ka estadu ida iha Áfrika Nordeste.
Europa (rai-)
SUBSTANTIVU
Kontinente boot ho nasaun barabarak, tutan ba kontinente Ázia iha sorin lorosa’e, ne’ebé Tasi Mediterráneu mak haketak hosi kontinente Áfrika.
SUBSTANTIVU
etnia Povu ida ho nia dalen, lisan no kultura rasik, maski la’ós nasaun independente ida. SIN. grupu étniku EZ. Timór Lorosa’e iha etnia oioin maibé sira hotu forma nasaun ida de’it. étniku ~ étnika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
europeu ~ europeia f. ADJETIVU Europa
nian. EZ. Komisaun Europeia nia sede iha Bruxelas. SUBSTANTIVU 1. Ema Europa. SIN. malae-mutin EZ. Europeu sira mosu mai iha rai-Timór ba dala uluk iha sékulu dasanalulu-resin-neen dasanalulu-resin-neen nia hun. hu n.
etnoséntriku ~ etnoséntrika f. Ne’ebé hali’is ba ema nia etnia ka povu rasik, tetu buat hotu hosi nia povu nia pontudevista. etnosentrizmu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Euskadi (rai-) Povu basku nia raininan, ne’ebé nakfati iha FohoPireneus nia sorin rua, territóriu nakfahe ba raiEspaña no rai-Fransa.
SUBSTANTIVU
etu Hahán hosi foos ne’ebé te’in tiha ona.
SUBSTANTIVU
eufemizmu Ko’alia ka espresaun ida ne’ebé uza liafuan di’ak ka pozitivu hodi refere ba buat ida ne’ebé aat ka ladún di’ak.
SUBSTANTIVU
eutanázia Oho, tan motivu sadi’a ka kasian nian, ema ida ne’ebé moras todan no parese
SUBSTANTIVU
137
ona katak la bele hetan isindi’ak filafali. Kreda Katólika hanorin katak hahalok ida-ne’e sempre krime boot, no governu barakliu trata doutór ka ema ne’ebé hala’o ka enkoraja eutanázia ne’e nu’udar kriminozu.
eventuál ADJETIVU Ne’ebé
bele akontese. SIN. belek, posivel eventualmente ADVÉRBIU
Evereste (Foho-) Foho ida-ne’ebé nia tutun aas liu hotu iha kadoek Himalaia ne’ebé haketak raiNepál no rai-Tibete. EZ. EZ . Mane neozelandés ida, naran Sir Edmund Hillary, mak ema dahuluk ne’ebé sa’e ba FohoEvereste nia tutun, iha tinan 1953.
SUBSTANTIVU
evanjéliku ~ evanjélika f. ADJETIVU 1.
Evanjellu nian. 2. (Fiar ka kreda) ne’ebé bazeia ba Evanjellu maibé la rekoñese autoridade Kreda Katólika ka Kreda Ortodoksa ninian. SIN. protestante
evidente
evanjelista
1. Ne’ebé mosu ba ema hotu; ne’ebé ema hotu bele haree. SIN. malorek 2. Lasusar atu haree ka komprende. evidénsia ADVÉRBIU
ADJETIVU
Ema ne’ebé hakerek evanjellu, autór evanjellu nian.
SUBSTANTIVU
evanjeliza Hanorin kona-ba Evanjellu. 2. Konverte ba fiar sarani. evanjelizasaun SUBSTANTIVU
VERBU 1.
evita 1. Sees hosi (buat ka ema ruma). EZ . Ita tenke evita fuma tanba bele halo ita moras tan nikotina ne’ebé iha sigarru. 2. Hadook ka sees hosi (buat aat). SIN. hasees EZ. Ema katuas sira bele hasees moras barak hodi halo eserzísiu fíziku ruma loron-loron, porezemplu bá pasiar. evitasaun SUBSTANTIVU; SIN. sasees
SUBSTANTIVU
evanjellu Livru iha Testamentu Foun ne’ebé haktuir kona-ba Jezús Kristu Nia moris no hanorin sira. Iha evanjellu haat, maka Saun Mateus, Saun Markus, Saun Lukas no Saun Juaun ninian. 2. (Evanjellu) Hanorin relijiozu, liuliu kona-ba Ita Na’i Jezús Kristu no fiar sarani.
SUBSTANTIVU
1.
evapora Hasai suar ka gás, liuliu bee ne’ebé ema nono hela ka bee-udan ne’ebé loro nia manas hamaran hela. SIN. nasuar evaporasaun SUBSTANTIVU
evitavel
VERBU
Ne’ebé sei bele sees hosi ka hasees. SIN. hasees-belek EZ. Moras-kankru evitavel se ita la fuma sigarru.
ADJETIVU
evolui
eventu
Nakfila ka muda an neineik hodi sai forma seluk ida.
VERBU
Buat ne’ebé mosu ka akontese. SIN. akontesimentu, mamosuk
SUBSTANTIVU
138
Lia-latín evolui iha tinan rihun ida nia laran hodi nakfila ba liaportugés. evolusaun SUBSTANTIVU
Ha’u la fiar Ameu tanba buat ne’ebé nia dehan ezajeru de’it. ezajeradu ~ ezajerada ADJETIVU
EZ.
EZ.
ezame 1. Hahalok ezamina nian. SIN. lalehat 2. Prova ba estudante sira iha eskola ka universidade.
exelénsia
SUBSTANTIVU
1. Kualidade exelente ka kapás liu. 2. Títulu ne’ebé ita fó ba ema importante. EZ. EZ . Exelénsia Sr. Prezidente sei hato’o liafuan ruma ba estudante sira.
SUBSTANTIVU
ezamina Fihir kleur buat ka ema ida atu tetu nia kualidade. SIN. lehat
VERBU
exelente
ezaminadór ~ ezaminadora f.
Ne’ebé di’ak tebetebes ka kmanek, liuliu kona-ba kualidade. SIN. kmanek-ba’in E Z . Nia estuda maka’as, nia rezultadu mós exelente hodi halo aman-inan haksolok liu.
ADJETIVU
Ema ne’ebé ezamina. SIN. maklehat
SUBSTANTIVU
ezaminandu ~ ezaminanda f. SUBSTANTIVU
ezame.
ezatidaun
exesaun
Kondisaun loloos nian. SIN. loloos . EZ. EZ . Bainhira membru polísia nian ida aprende tiru alvu, ezatidaun importante liu atu hili nia sai polísia espesiál .
SUBSTANTIVU
Ema ka buat ruma ne’ebé la inklui iha hahesuk ka regra jerál ruma. E Z . Ema hotu tenke selu taxa, maibé alfándega sei fó exesaun ba diplomata sira. exesionál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ezatu ~ ezata f. Ne’ebé loos liu, la iha sala ida. SIN. loloos ezatamente ADVÉRBIU
ADJETIVU
exetu 1. La inklui, la sura hotu, la kona. 2. Maibé la’ós... E Z . Ema hotu selu taxa exetu diplomata sira.
PREPOZISAUN
ezaustaun 1. Hahalok ka kondisaun nahas nian. SIN. nanahas 2. Kondisaun kole todan nian.
VERBU
EZ. ABREVIATURA
Ema ne’ebé atu tuir
= ezemplu
ezbosu 1. Hatuin ka dezeñu dahuluk ba knaar ka projetu ruma. 2. Planu jerál ba projetu foun.
ezajera
SUBSTANTIVU
VERBU 1. Trata
ka haree buat ruma di’ak, aat ka boot liu duké realidade hatudu, liuliu bainhira ko’alia ka hakerek. SIN. haboot resik 2. (Ema) ne’ebé hanoin sabraut tanba la tetu ka sukat nu’udar presiza. ezajeru SUBSTANTIVU
ezekuta Hala’o buat ne’ebé ulunboot haruta ita atu halo. EZ. Ezekuta governadór nia orden sira maka papél polísia nian.
VERBU 1.
139
2. Oho ema ida ne’ebé simu kastigu-mate hosi tribunál. ezekusaun SUBSTANTIVU
habokar sira-nia isin, estudante sira tenke halo ezersísiu mentál oioin atu loke sira-nia neon no haburas sira-nia kakutak. 2. Programa-treinu ba isinlolon.
ezekutivu ~ ezekutiva f. ADJETIVU Ne’ebé
ezekuta ka hala’o. SUBSTANTIVU Ema ne’ebé hesi ka dirije empreza boot ida ho patraun ka properietáriu nia naran.
ezérsitu Forsa militár estadu ka nasaun ida nian. SIN. tropalaken E Z . F-FDTL mak ezérsitu RDTL nian.
SUBSTANTIVU
ezemplár 1. Modelu atu halo tuir. SIN. banati 2. Kópia ka reprodusaun hosi obra orijinál ida, liuliu livru. EZ . Estudante finalista presiza hatama teze ezemplár lima ba Universidade Nacional. ADJETIVU Ne’ebé hanesan ezemplu ba ema hotu tuir; kapás, kmanek.
SUBSTANTIVU
ezgrima Desportu hakfaik malu ka funu ho surik nian.
SUBSTANTIVU
ezgrimista Ema ne’ebé halo desportu ezgrima.
SUBSTANTIVU
ezije VERBU Husu
maka’as atu ema bele tuir ita-nia hakarak ka atu ita bele hetan buat ne’ebé ita husu. SIN. sisi EZ. Estudante sira ezije atu reitóruniversidade hatún propina.
ezemplu 1. Buat ka ema ida ne’ebé reprezenta grupu tomak; membru típiku hosi grupu. 2. Modelu atu halo tuir. SIN. banati Espresaun nu’udar ezemplu ita atu fó ezemplu kona-ba buat ruma ne’ebé Ita ko’alia ka temi bá atu halo ideia ida klaru liu.
SUBSTANTIVU
ezijente Ne’ebé ezije. S I N . maksisik, sisidór (pejorativu)
ADJETIVU
ezijénsia 1.Hahalok ezije nian. SIN. sasisik 2. Buat ne’ebé ema ezije. EZ. Oras ne’e reitoria sei tetu hela estudante sira-nia ezijénsia.
SUBSTANTIVU
ezerse 1. Pratika ka hala’o profisaun ruma. 2. Hala’o direitu no devér ne’ebé iha. E Z . Sidadaun tomak ezerse nia direitu polítiku hodi tuir eleisaun.
VERBU
ezila Duni sai (ema) hosi nia rain hodi obriga nia atu horik iha rain seluk. SIN. desterra E Z . Iha otas koloniál, governu portugés ezila disidente polítiku barak mai Timór.
VERBU
ezersísiu 1 . Haka’as an ka esforsu partikulár ida atubele dezenvolve kapasidade ruma. E Z . Hanesan atleta sira halo ezersísiu fíziku barak hodi
SUBSTANTIVU
eziladu ~ ezilada f. (Ema) ne’ebé hetan kastigu ezíliu nian.
ADJETIVU/ SUBSTANTIVU
140
1. Hahalok ema barabarak ka populasaun tomak sai tiha hosi nia rain, baibain tan susar boot ruma. 2. (Ézodu) Livru iha Testamentu Tuan Bíblia nian ne’ebé haktuir kona-ba povu Izraél sai hosi rai-Ejitu. E Z . Ézodu boot ida ba Kupaun bainhira militár indonéziu sira hata’uk Timoroan sira liutiha independentista sira manán tiha referendu iha fulan-Setembru tinan 1999.
ezíliu
SUBSTANTIVU
Kastigu kona-ba duni sai (ema) hosi nia rain hodi obriga nia atu horik iha rain seluk. SIN. desterru
SUBSTANTIVU
eziste Iha duni, sai ona realidade, la’ós mehi de’it. EZ. EZ . Ita ema hatene liuhosi ita-nia konxiénsia no fiar katak Maromak eziste. ezisténsia SUBSTANTIVU ezistente ADJETIVU
VERBU
ezita
ezófagu
Hanoin ka hakarak ne’ebé atu halo ka la halo. SIN. laranrua, tataba EZ. Estudante sira keta ezita husu nia mestre bainhira sira la hatene iha klase. ezitasaun SUBSTANTIVU; SIN. tataban, laran-rua ezitante SUBSTANTIVU; SIN. tatabak, laran-ruak
VERBU
Talin iha kakorok laran ne’ebé lori hahán ne’ebé ita tolan tun ba kabun-laran. SIN. kakorok-talin, tatolan
SUBSTANTIVU
ezorsista 1 . Na’i-lulik ne’ebé hala’o ezorsizmu. 2. (Iha Kreda Katólika tradisionál) orden menór sira ida, ne’ebé seminarista simu molok sai subdiákonu.
SUBSTANTIVU
ézitu Rezultadu ka fuan di’ak hosi buat ne’ebé ita halo. SIN. susesu
SUBSTANTIVU
ezorsizmu Kana’ar ka serimónia Kreda Katólika ne’ebé amlulik ida, hetan tiha lisensa hosi ambispu, reza atu duni sai diabu hosi ema ida nia isin.
SUBSTANTIVU
ezmeralda Fatuk-murak kórmatak nabilan.
SUBSTANTIVU
ezmola
ezótiku ~ ezótika f.
Saugati ka osan ne’ebé ema laran-luak fó ba ema kiak, selae ba kreda. EZ. Aman-inan hanorin labarik sira atu fó ezmola bainhira sira sei ki’ik . VERBU Fó ezmola (ba).
Ne’ebé oioin no la hanesan baibain, liuliu buat furak hosi tasi-balun. E Z . Se vizita jardín zoolójiku iha kapitál, ita bele haree balada ezótiku oioin hanesan elefante, jirafa, babirusa no kangurú. ezotizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ezmola-na’in SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé husu
ezmola.
ézodu
141
rua: Lizboa nian no Koímbra nian.
Ff
fafa’an Hahalok ka atividade fa’an nian.
SUBSTANTIVU
fafahek
faak
SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé ladún aprende tanba susar atu komprende. SIN. beik E Z . Labarik ne’e faak nafatin maski ha’u hanorin nia filafila.
ADJETIVU/ SUBSTANTIVU
fafanik
Hahalok fahe nian.
SUBSTANTIVU
Hahalok ka
moras fani beibeik.
fafasek SUBSTANTIVU
fa’an
Hahalok fase nian.
fafekit
Fó buat ruma hodi simu fali osan; husik ema ida simu buat ruma ne’ebé nia selu ho osan. Fa’an matan katak lakon tempu hodi haree buat ne’ebé akontese, ka liu bá liu mai atu halo haksolok de’it.
VERBU
SUBSTANTIVU
Hahalok fekit nian.
fafiruk Tali-matan kesi ba ai badak ida ne’ebé serve atu firu ka tuda fatuk, liuliu atu oho manu-fuik. SIN. tali-firun
SUBSTANTIVU
fafo’at
fabrika
Tali ne’ebé nia rohan iha fukun no baibain ema uza atu kaer ka kesi balada. SIN. lasu
SUBSTANTIVU
Prodús ka halo sasán ho mákina ruma. E Z . Kompañia Uma-Roofing fabrika zinku ba uma-kakuluk.
VERBU
fafokek
fábrika
SUBSTANTIVU
1. Uma ka uma-lubun iha ne’ebé ema sira halo sasán barak atu fa’an. 2. Hahalok fabrika ka halo buat ruma. EZ . Governu tenke loke fábrika semente iha Timór atu nune’e nia folin bele baratu .
SUBSTANTIVU
Hahalok foke nian.
faforek SUBSTANTIVU
Hahalok fore nian.
fafu’ik 1. Hahalok toka kafu’i ka flauta. 2. Flauta tradisionál hosi au ne’ebé baibain bibiatan sira huu. SIN. kafu’i
SUBSTANTIVU
fabrikante Ema ne’ebé fabrika ka prodús sasán, liuliu iha fábrika.
fafulu
SUBSTANTIVU
Au ne’ebé lotuk maibé toos; au naruk ne’ebé ema uza nu’udar kilat atubele hatama nia oan tuir kuak hodi huu bainhira kasa balada.
SUBSTANTIVU
fadista Ema ida ne’ebé kanta fadu. SIN. mananuk-fadu
SUBSTANTIVU
fadu
fafurak
Kantiga triste ida ne’ebé ema portugés sira gosta hananu ho gitarra. Iha fadu oin
SUBSTANTIVU
1. Kualidade furak. SIN. beleza 2. Gostu, sente (ai-han nian).
SUBSTANTIVU
142
2. Hatama buat ida ne’ebé nia tutun kro’at ba kuak ka buat mamar ida. SIN. sona EZ. Nia kadi tiha tudik ne’e, hafoin fai ba karau ne’e nia kabun.
faha Ko’us iha liman laran ka iha hitin. SIN. hako’us.
VERBU
fahe 1. Haketak tiha buat ida ba parte rua ka liu. EZ. Jezús fahe paun no n o tua ba Nia eskolante sira bainhira han-kalan ikus nian. 2. Hadook tiha ema ka animál ne’ebé baibain hamutuk iha grupu ka família. EZ. Funu maka fahe Timoroan sira hodi halo balun hela iha nasaun seluk.
VERBU
fai-malu 1. Hahalok fai malu nian, katak buat rua fai oin hasoru malu. SIN. xoke E Z . Fai-malu entre karreta rua horisehik halo ema na’in-rua mate iha fatin . 2. Buat kro’at rua ne’ebé ema kaer hodi fai hasoru malu, porezemplu tudik ka diman.
SUBSTANTIVU
faixa
fahi
1. Rai, parte ka pedasuk ida ne’ebé naruk. SIN. foit 2. Hena ida ne’ebé ema kesi hale’u kabun ka isin. 3. Hena ne’ebé ita uza atu liga hale’u ruin sira ne’ebé naksalak. SIN. ligadura
Balada maksusuk ainhaat, ikun nakdulas ne’ebé nia isin fó mina barak; balada ne’ebé baibain Timoroan sira hakiak.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
fahi-aman SUBSTANTIVU
Fahi ho seksu aman.
fahi-inan 1. Fahi ho seksu inan. 2. (kolokiál) Feto ne’ebé imorál. SIN. feto-aat
SUBSTANTIVU
fakar Husik been ka líkidu monu ka suli ba rai, porezemplu bee, tinta, raan nst. Fakar osan katak gasta osan arbiru de’it.
VERBU
fahi-luhan Fatin ne’ebé ema uza atu hakiak fahi ka tau fahi.
SUBSTANTIVU
fahi-mina mós mina-fahi
faks mós faksímile
Mina ne’ebé mai hosi na’an-fahi.
Mákina ida ne’ebé ema uza ho liña no númeru hanesan telefone nian atu simu no haruka dokumentu ida hosi ka ba fatin seluk; baibain dokumentu ne’ebé tama sei imprime iha surat-tahan ne’ebé tau iha mákina ne’e nia laran.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
fahi-oan Fahi nia oan, bele aman ka inan.
SUBSTANTIVU
faho Hamoos rai hodi fokit du’ut. SIN. hafaho
VERBU
faksaun
fai
Ema-lubun ho motivu polítiku ruma. EZ. Faksaun komunista iha partidu sosialista nia laran buka atu halo governu hakbesik liu ba rai-Xina.
SUBSTANTIVU
1. Tidin ho ai ka besi ida atu halo sai rahun ka toos. EZ. Feto sira fai hare hodi hananu .
VERBU
143
Kondisaun bainhira ema ka komérsiu ida osan-laek, la bele fila liman ona. SIN. bankarrota
SUBSTANTIVU
faktu Informasaun ne’ebé loloos de’it; buat ida ne’ebé mosu tiha duni, katak tuir realidade. EZ. Baleia moris iha tasi ne’e faktu ida, la’ós istória bosok ida.
SUBSTANTIVU
fali 1. Dala ida tan. EZ . “Ha’u sei harii fali uma ne’e iha loron tolu”, Jezús dehan . 2. Fila bá; fila mai. E Z . Kristu sei mai fali iha loron ikus. 3. Pelukontráriu, maibé: ita uza liafuan ne’e hodi temi kona-ba hahalok ruma ne’ebé ita la hein ka halo ita hakfodak. E Z . Mateus sempre husu osan, maibé nia fakar fali osan tomak ne’ebé nia simu.
ADVÉRBIU
fakuldade 1. Kbiit ka jeitu atu halo, sente ka hanoin. E Z . Ferik sira lakon fakuldade razaun nian, sai filafali hanesan kosok-oan . 2. Katesik ka seksaun iha universidade nia laran ne’ebé espesializa iha aprende ka hanorin ruma, no nakfahe ba departamentu oioin. E Z . Governu hanoin atu loke fakuldade-medisina iha Universidade Nasionál . 3. Pesoál ne’ebé hanorin iha universidade ruma. E Z . Fakuldade sira sei hala’o enkontru ida kona-ba metodolojia hanorin nian.
SUBSTANTIVU
falidu ~ falida f. Ne’ebé osan-laek hela tan falénsia (tan bankarrota).
ADJETIVU
falisá KONJUNSAUN
komu. EZ. Falisá nia la iha pasaporte, nia la bele halo viajen ba rai-li’ur.
fakultativu ADJETIVU
Ne’ebé bele hili.
SIN.
Falkland (Nusar-, rai-) m ó s Falklándia
hili-
belek LIAFUAN SORUN
Tan, tanba, enkuantu,
Nusa-lubun ki’ik ida iha Tasi Atlántiku Súl, besik rai-Arjentina. SIN. Malvinas
SUBSTANTIVU
obrigatóriu, hili-
labelek E Z . Matéria ‘Morál no Étika’ sei trata nu’udar obrigatóriu maibé Polítika no Matemátika nu’udar fakultativu de’it .
falklandés ~ falklandeza f. Rai-Falkland Rai-Falkland nian. SUBSTANTIVU Ema rai-Falkland. ADJETIVU
falabaratizmu
falla
Hahalok ema falabaratu nian; halo beibeik promesa mamuk. falabaratu mós ko’alia-baratu SUBSTANTIVU Ema ne’ebé ko’alia de’it, promete barak maibé la halo buat ida.
VERBU
La hetan susesu, la konsege. SIN. suri EZ. Jogadór Jarde falla penaltu ida bainhira ekipa Sporting joga hasoru Benfica .
SUBSTANTIVU
falsáriu ~ falsária f. Ema ne’ebé halo dokumentu, osan, pintura nst. mesak falsu de’it.
SUBSTANTIVU
falénsia
144
falsifika
raan hanesan aman-inan no oan sira. 2. Ema sira ne’ebé sei iha relasaun raan ho ita maski la’ós hosi aman-inan ida, maibé sei parente.
sai falsu. SIN. hafalsu falsifikasaun SUBSTANTIVU
VERBU Halo
falsu La’ós loos, laloos, bosok. falsidade SUBSTANTIVU falsifika VERBU
ADJETIVU
familiár ADJETIVU
falta
Kona-ba família, família
nian. E Z . Tan ne’e problema familiár, ema lalika mete hotu . SUBSTANTIVU Maluk; ida ne’ebé sei iha relasaun raan ka parentesku.
la iha. SIN. mukit E Z . Ami falta matéria kona-ba rezisténsia hosi tinan 1975 to’o 1999. SUBSTANTIVU 1. Kondisaun kuran ka la iha. SIN. mukit EZ. Tanba falta ai-han, labarik sira moras no mate . 2. (Kondisaun) la mosu. E Z . Estudante ne’ebé iha falta barak la bele tuir ezame . VERBU Kuran,
fanátiku ~ fanátika f. (Ema) ne’ebé maka’as liu iha ninia apoiu ba kauza ida, to’o hakribi ema seluseluk ne’ebé la hanoin hanesan. 2. Entuziazmu ka laran-manas ezajeradu ba atividade partikulár ruma.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Sala ne’ebé hala’o iha atividade ruma. SIN. haktulak 3.
Tanba falta ne’ebé guardarede halo, árbitru fó penaltu ida .
EZ.
fanatizmu Hahalok ka atitude ema fanátiku ninian. EZ. Fanatizmu ba relijiaun ne’ebé ita tuir bele hamosu fundamentalizmu.
SUBSTANTIVU
faluk Ne’ebé la’en ka feen mate hela tiha. Feto-faluk katak feto ka feen ida ne’ebé mak nia la’en mate hela nia.
ADJETIVU
fani Hasai anin ka ár hosi inus lahakarak no derrepente de’it, baibain mós ho tarutu maka’as.
VERBU
falun Pakote ka buat ida ne’ebé tau iha kaixa eh plástiku nia laran. VERBU Taka buat ruma ho surattahan, plástiku ka hena. EZ. Keta haluha falun tiha prenda ne’e molok bá festa.
SUBSTANTIVU
fanin SUBSTANTIVU Fani dala ida. fantástiku ~ fantástika f. 1. Ne’ebé halo ema susar atu fiar tanba mehi ka imajináriu de’it. 2. Ne’ebé di’ak tebes no fó solok boot. EZ. EZ . Jogu horisehik fantástiku duni tanba jogadór mesak di’ak no matenek . 3. Ne’ebé estremamente boot iha kuantidade ka forma.
ADJETIVU
falur (manu-) Manu-fuik espésie ida ne’ebé iha fulun malahuk. SIN. pombu
SUBSTANTIVU
família 1. Grupu hosi ema ne’ebé iha fafutuk ka relasaun
SUBSTANTIVU
145
Nia saláriu fulafulan fantástiku tebes tanba nia bele sosa-kotu karreta ida.
sinál ba ró ne’ebé atu tama iha ponte-kais. Bairru ida Dili nian, iha tasiibun, iha mós naran Faról .
EZ.
fantazia
farolín
Istória ka situasaun ida ne’ebé mosu hanesan mehi iha ema ida nia imajinasaun. E Z . Ninia fantazia halo nia idaidak hamnasa hanesan ema bulak .
SUBSTANTIVU
Ahi-oan karreta nian, liuliu ahi-oan travaun nian, iha karreta kotuk.
SUBSTANTIVU
farrapu 1. Hena aat ida ne’ebé uza atu hamoos ka kose sasán. SIN. hena-aat 2. Roupa aat ne’ebé ema kiak ida hatais.
SUBSTANTIVU
fanun 1. Halo ema hadeer tiha, liuliu book ka bolu atu hadeer. 2. Halo hamriik ka hamoris buat ida ne’ebé toba ka matek hela.
VERBU
faru Hatais ne’ebé ema uza atu taka isin-lolon parte leten nian. SIN. kamiza
SUBSTANTIVU
farda Roupa ka hatais ne’ebé hanesan de’it iha grupu, instituisaun ka organizasaun ida nia laran, porezemplu farda militár nian. SIN. uniforme
SUBSTANTIVU
faru-liman Parte ida hosi henahatais ka kamiza ne’ebé taka liman.
SUBSTANTIVU
fariña
faru-manas
Uut hosi trigu nia isin, ne’ebé serve atu halo paun.
Roupa mahar parte isin leten nian ne’ebé hatais liuliu atu tahan malirin.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
farmaséutiku ~ farmaséutika f. Kona-ba farmásia, farmásia nian; kona-ba aimoruk komersiál. SUBSTANTIVU Ema ne’ebé prepara ka fa’an ai-moruk, liuliu aimoruk komersiál.
fase
farmásia
fasen
ADJETIVU
1. Hamoos buat ruma ho hena no sabaun, xampó, nst. 2. Hamoos isin ho sabaun no bee. fafasek SUBSTANTIVU
VERBU
1. Knaar prepara aimoruk, liuliu ai-moruk komersiál. 2. Fatin iha ne’ebé ema fa’an ai-moruk.
SUBSTANTIVU Hahalok
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
fase dala ida. Ne’ebé ema fase tiha
ona.
fasil Ne’ebé hala’o lasusar; ne’ebé ema bele halo lasusar.
ADJETIVU
faról Uma kabuar no aas hanesan torre iha tasi-ibun ne’ebé iha ahi-oan iha nia tutun atubele hatudu dalan ka fó
SUBSTANTIVU
fasilidade Uma, ekipamentu ka servisu ruma ne’ebé fó ba ita atu hala’o atividade partikulár ida.
SUBSTANTIVU
146
Nossa Senhora de Fátima (ho liaportugés).
fasilita 1. Halo sai fasil, loke dalan ba atividade ruma. SIN. habele EZ. Osan ne’e hosi rai-Japaun sei fasilita ami-nia programa foun. 2. Fó ka prepara buat ruma atu ema bele hala’o atividade partikulár ida. SIN. hafó EZ. Governu fasilita eskola sira ho biblioteka di’ak ida atu estudante sira bele lee. fasilitasaun SUBSTANTIVU
VERBU
fatin 1. Rai, área, leet ka hariin ruma. 2. Tatuur ka pozisaun ida ne’ebé buat ka buat ruma hela. 3. Kadeira ne’ebé fó ba ema ida, liuliu iha teatru, sinema, sala ka uma-kreda. 4. Ema nia tatuur ka pozisaun iha instituisaun ruma nia laran.
SUBSTANTIVU
fatór
fatál
1. Buat ne’ebé bele hamosu situasaun ida; buat ne’ebé bele hamkona ka afeta rezultadu ida. EZ . Rai-rahun mak fatór boot ida ba ema moras mehar . 2. Termu ida-ida multiplikasaun nian (iha matemátika)
1. Ne’ebé halo ema mate, liuliu asidente. 2. Ne’ebé iha rezultadu aat, ne’ebé fó rahun-aat. EZ . Nia halo sala fatál ida tanba hamonu avansadu ekipa adversáriu nian iha área penaltu.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
fatalidade Mate ne’ebé akontese tanba asidente ka violénsia ruma.
SUBSTANTIVU
fatu-makaku SUBSTANTIVU Hena-tahan
mesak ida ne’ebé ema hatais atu proteje nia ropa sira seluk bainhira serbisu; baibain hatais iha roupa sira seluk nia leten.
fatalista (Ema) ne’ebé fiar ba rahun ka sorte de’it, la fiar ka ladún fiar katak Na’i Maromak mak ukun no hala’o ita-ema nia moris. fatalizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
fatu-pár Hatais ne’ebé faru ho kalsa ka saia pár.
SUBSTANTIVU
fatudebañu
fataluku (lia-)
Roupa laran nian ne’ebé feto sira hatais hanesan kalsa badak bainhira hariis. SIN. fatu-hariis
SUBSTANTIVU
Lian ida hosi sira haat dalen papua sira (hamutuk ho makasae, makalero, bunak) ne’ebé ema sira ko’alia iha raiLospalos.
SUBSTANTIVU
fatuk Isin toos no mahar ne’ebé iha rai no bele uza ba harii uma no sasán seluk.
Fátima
SUBSTANTIVU
Fatin-peregrinasaun iha rai-Portugál iha ne’ebé Ita Na’i-Feto Maria Santísima mosu tiha ba labarik na’in-tolu iha tinan 1917. Ita baibain fó ba Maromak Nia Inan títulu Ita-Na’i Feto Fátima Nian k a
SUBSTANTIVU
fatuk-biru Fatuk kór-azúl nakukun ida (sulfatu riti nian) ne’ebé ema sira uza hodi halo birun.
SUBSTANTIVU
147
Prezidente nia prezensa sai favoravel tebes tanba bele halo ema hotu hakmatek. EZ.
fatuk-inan SUBSTANTIVU
1. Fatuk boot mesak
ida. 2. Fatuk ida uluk ne’ebé ema hatuur iha rai bainhira hahú harii uma ida.
favorese 1. Trata ho favór. 2. Fó preferénsia ba ema ka buat ida; gosta liu ka trata di’ak liu ema ka buat seluk. SIN. hali’is ba E Z . Sira favorese serbisu-grupu atubele hotu lailais.
VERBU
fatuk-kuak Kuak boot iha railolon ka iha rai okos.
SUBSTANTIVU
Fatumean Subdistritu ida iha distritu Suai.
SUBSTANTIVU
favoritizmu Hahalok hali’is ba ema ida ho modu injustu. E Z . Andreia hananu furak liu maibé Marta mak manán prémiu tan favoritizmu.
SUBSTANTIVU
fatura 1. Nota kona-ba valór ka folin hosi sasán sira ne’ebé ita fa’an ka sosa. 2. Surat ne’ebé obriga ema atu selu buat ruma ne’ebé foin sosa. VERBU Halo nota kona-ba sasán ne’ebé ita fa’an.
SUBSTANTIVU
favoritu ~ favorita f. 1 . Ema ka buat ne’ebé Ita gosta liu. 2. Animál ka ema ne’ebé ita espera atu manán iha halaitaru ka kompetisaun ida. EZ. Tinan ida-ne’e ekipa Portugál nian maka favoritu iha Kopa Europa.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
fau (ai-) Ai-hun badak ne’ebé fó ai-fuan boot. NARAN BOTÁNIKU: Hibiscus tiliaceus
SUBSTANTIVU
fauna
faxina
Balada ka animál hotu-hotu ne’ebé moris iha rejiaun ida ka iha otas ida. SIN. balada-libur
Manán ema nia atensaun, interese ka domin ho ita-nia kualidade ruma, n.e. isin-furak, intelijénsia, ko’alia kómiku nst. SIN. habanit, enkanta
SUBSTANTIVU
VERBU
favór 1. Buat ne’ebé ita halo atu tulun ema seluk, hahalok maktulun. E Z . Bele halo favór ida foti hela pasta ne’e? 2. Atitude hali’is ba ema ruma, ka ba buat ruma.
faxinante
SUBSTANTIVU
Ne’ebé enkanta ka dada ema nia fuan. SIN. mabanit, enkantadór 2. Ne’ebé furak atumate, hanesan iha mehi de’it.
ADJETIVU 1.
faxíniu
favoravel
SUBSTANTIVU Hahalok
habanit nian. SIN. habanit, enkantu
Ne’ebé bele tulun ka fó kadi’ak ka benefísiu ho dalan ruma.
ADJETIVU
faxista Kona-ba faxizmu nian.
ADJETIVU
148
faxizmu,
Ema ne’ebé tuir ka fiar ba faxizmu.
Aliansa entre povu rua ka liu. SIN. klibur, asosiasaun
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
faxizmu
Federasaun Rusa
1. Rejime polítiku, nasionalista no autoritáriu ne’ebé Benito Mussolini mak harii iha Itália (1922-1945). 2. Kualkér rejime polítiku ne’ebé nasionalista no autoritáriu demais.
Hahidak polítiku ida, ne’ebé hakohak rai-Rúsia tomak hamutuk ho rejiaun autónomu oioin Europa no Ázia nian ho populasaun la’ós rusu.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
feen Feto ne’ebé mane ida kaben ho ka hola nu’udar nia kaben.
SUBSTANTIVU
faze Hakat ka períodu partikulár ida iha buat ida nia dezenvolvimentu. EZ. Bainhira Timoroan sira manán tiha iha referendu 1999, faze tuirmai mak halo konstituisaun no forma governu tranzitóriu .
SUBSTANTIVU
fehan Rai-tetuk luan. Ita fó mós naran própriu Fehan ba zona tasi-mane iha rai-Timór Lorosa’e.
SUBSTANTIVU
fehuk
fazenda 1. N a t a r plantasaun luan no boot. SIN. prédiu 2. Hena.
SUBSTANTIVU
1. Modo ida ho isin mutin, mean ka malahuk ne’ebé moris iha rai laran. 2. (kolokiál) Ema ne’ebé beik ka la hatene buat ida.
SUBSTANTIVU
ka
febre
fehuk-midar
Moras ne’ebé organizmu ruma hamosu hodi halo temperatura isin nian atu sa’e no pulsu atu la’o lais liu. SIN. isin-manas, isin-malirin
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU Fehuk
ne’ebé nia isin midar; baibain ema da’an ka sona ho mina.
fehuk-ropa Fehuk ida ho isin mutin ne’ebé horiuluk moris de’it iha rai-Amérika Súl maibé ohin loron kultiva iha mundu tomak.
SUBSTANTIVU
febredufenu mós febredusfenus Moras alérjiku ne’ebé halo ema fani beibeik.
SUBSTANTIVU
federál Kona-ba sistema polítiku ida ho governu sentrál ne’ebé kontrola estadu sira grupu ida, maibé estadu ida-idak soi nia podér no autoridade rasik. EZ . Estadu Naklibur Sira Amérika Nian tuir sistema governu federál ho estadu hamutuk limanulu. federalizmu SUBSTANTIVU federalista ADJETIVU/SUBSTANTIVU
ADJETIVU
feitu Ne’ebé prontu ona atu uza kedas. Nu’udar ezemplu roupa ne’ebé feitu katak roupa ne’ebé fábrika halo atu ema bele hatais; la presiza suku.
ADJETIVU
fekit 1. Uza liman-fuan hodi buti hafoin husik, hanesan fekit berlindus musan.
VERBU
federasaun
149
2. Uza liman-fuan sira atu kose ba viola hodi halo tarutu. 3. Fuan tuku hanesan bainhira ita hakfodak ka ta’uk. 4. (mós SUBSTANTIVU) Uza ai-moruk ka ai-abut hafoin harohan ho intensaun halo aat ema ruma.
Tempu livre hosi atividade sira baibain nian tuir oráriu serbisu-fatin ka eskola nian ruma. EZ. Estudante sira sei hala’o férias tanba sira remata ona ezame finál.
SUBSTANTIVU
felizmente
ferik
Ho sorte; tan sorte. EZ. EZ . Felizmente nia mosu bainhira ha’u susar atu hadi’a karreta aat ida-ne’e.
Feto ne’ebé sai otas tanba moris kleur ona, baibain fuuk bele mutin no kulit namkurut ona.
ADVÉRBIU
ADJETIVU
feltru
fermentu
Hena mahar ida ne’ebé halo hodi buti hamutuk kabas-lahan badak barak.
Tipu kulat ida ne’ebé uza atu kahur ho trigu hodi halo paun ka dose, selae atu halo serveja.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
femininu ~ feminina f. Kona-ba feto, feto nian. SIN. inak, fetok LIAFUAN-SORUN: amak, manek
fermentu-rahun
fenómenu
ferramenta
ADJETIVU
Kulat-uut atu halo paun, dose ka serveja.
SUBSTANTIVU
Buat ne’ebé iha ka mosu, liuliu buat ne’ebé foun ka seluk liu haree hosi pontudevista sientífiku; nu’udar ezemplu rainakdoko, tasi-nakdoko (tsunami), fitun-suar ka movimentu sosiál foun. fenomenál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
fera
Instrumentu ka besi ba arte ka ofísiu ruma.
SUBSTANTIVU
ferrujen Substánsia tarak kameak ne’ebé mosu iha besi ka besi-asu ne’ebé bee ka oksijéniu mak kona. SIN. besimeak
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
fertil
1. Fahe ho kbiit buat ida tomak ba parte rua ka liu, hanesan mantolun, nst. 2. Estraga maka’as. 3. Hasai feto-raan ida nia virjindade.
VERBU
1. Ne’ebé bele fó fuan ka oan barak. SIN. bokur; LIAFUANSORUN: kiuk 2. (Feto) ne’ebé hahoris oan barak. SUBSTANTIVU fertilidade
feriadu
fertiliza
ADJETIVU
Deskansu hosi knaar oioin ba ema hotu. EZ. EZ . Feriadu Páskua nian sei hahú iha fulan-Abríl. Feriadu boot katak feriadu ne’ebé lori tempu naruk.
VERBU Halo
SUBSTANTIVU
sai fertil.
SIN.
habokur
fertilizante 1. Ai-moruk kímiku ne’ebé bele halo rai sai fertil. 2. Rai-metan, estrume.
ADJETIVU
festa
férias
150
Halibur-malu ka loron espesiál atu selebra buat di’ak ruma.
Feto ida ne’ebé mane ida hadomi no hala’o relasaun seksuál ho nia, maibé la’ós nia feen. SIN. amante, feto-nona, kamarua, kait
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
festa-na’in Ema ne’ebé halo festa hodi konvida ema seluk atu han-hemu, liulu iha nia uma rasik.
SUBSTANTIVU
feto-klosan Feto ne’ebé seidauk kaben. SIN. feto-raan
SUBSTANTIVU
festivál
feto-lurón
Festa públika ho espetákulu oioin, liuliu hananu nian.
Feto ne’ebé simu osan hodi entrega nia an ba mane sira nu’udar objetu seksuál. SIN. prostituta
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
feto Ema ne’ebé pertense ba seksu ida-ne’ebé bele ko’us hodi iha oan. LIAFUAN-SORUN: mane
feto-manas: haree feto-aat feton
feto-aat
feto-nona
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Mane ida nia alin-feto
ka prima.
Feto ida ne’ebé hala’o relasaun seksuál ho mane ne’ebé la’ós nia kaben. SIN. feto-bikan, feto-manas, fetonona
SUBSTANTIVU
1. Feto ida ne’ebé mane ida hadomi no hala’o relasaun seksuál ho nia, maibé la’ós nia feen. S I N . amante, kamarua, feto-kait, kait 2. Feto ne’ebé simu osan hodi entrega nia an ba mane sira nu’udar objetu seksuál. SIN. feto-lurón, prostituta
SUBSTANTIVU
feto-bikan: haree feto-aat feto-faluk Feto ka feen ne’ebé nia la’en mate hela tiha. EZ. Feto-faluk barak tenke hetan tulun hosi governu tanba sira-nia la’en mate durante rezisténsia nu’udar asua’in.
SUBSTANTIVU
feto-oan Feto ne’ebé tinan natoon hela ka sei ki’ik. E Z . Feto-oan na’in-rua simu no tara ai-funan ba liurai nia kakorok.
SUBSTANTIVU
feto-foun
feto-raan
Oan-mane nia feen. LIAFUAN-SORUN: banin-feto SUBSTANTIVU
Feto ne’ebé sei klosan no seidauk kaben. SIN. virjen E Z . Feto-raan no mane-klosan barak mak gosta bá festa.
SUBSTANTIVU
fetok 1. Feto nian, kona-ba feto, ne’ebé pertense ba seksu ida ne’ebé bele iha oan. SIN. inak 2. (Mane) ne’ebé halo an hanesan feto.
ADJETIVU
feto uma-laran Feto ne’ebé serbisu ba umakain ka família ida.
SUBSTANTIVU
fetosaa Família feto nian ka noiva nian.
SUBSTANTIVU
feto-kait
151
3. Hahalok rona no halo tuir buat ne’ebé ema ida dehan ka haruka.
Fetosaa sira lori fahi bainhira bá mate-uma hosi família mane nian. EZ .
Fevereiru (fulan-)
fiar-laek
Fulan daruak tinan nian ne’ebé tuir Janeiru no uluk-ba Marsu.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
1. (Ne’ebé) la
iha fiar. 2. (Ne’ebé) la tuir relijiaun ida. EZ. Bainhira komunista sira ukun rai-Rúsia, ema barak maka fiarlaek.
fexu-eklér Korrente ne’ebé suku hamutuk ho hena, kulit ka plástiku ne’ebé baibain ema tau iha faru, kalsa ka botas.
SUBSTANTIVU
fiar-fraku (Kualidade ema) ne’ebé beik uitoan tanba fiar buat hotu ne’ebé ema seluk dehan, maski bele laloos. SIN. krédulu
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
fiadór Ema ka grupu ida ne’ebé fó apoiu liuliu osan ka matéria ruma atu ida ne’ebé hetan tulun ne’e bele uza hodi avansa ba oin.
SUBSTANTIVU
fiar-metin (Ne’ebé) hakru’uk hodi halo tuir buat ne’ebé ema ida haruka atu halo; ne’ebé depende ba ema seluk.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
fiambre Na’an-fahi ne’ebé baibain hasai hosi fahi nia kelen.
SUBSTANTIVU
fiar-na’in
fiansa
Ne’ebé iha fiar. S U B S T A N T I V U Ema ne’ebé fiar sistema relijiaun ida. ADJETIVU
Osan ne’ebé ema duun ka akuzadu (ka nia família ka kolega) selu ba tribunál atu lalika dadur to’o nia prosesu hahú. SIN. osanhametin
SUBSTANTIVU
fibra 1. Lahan mihis iha ai nia laran (n.e. tali-metan) selae iha fulun laran, ne’ebé uza atu halo hena-hatais no sasán seluseluk. 2. Parte hosi planta ida ne’ebé ita bele han maibé la bele dijere fibra ne’e tulun ai-han atu liu lailais hosi kabun-laran no tee-oan.
SUBSTANTIVU
fiar 1. Hanoin katak buat ruma loos duni. EZ . Ha’u fiar Kristu nu’udar ha’unia maksoin. 2. Hanoin katak buat ne’ebé ema ruma dehan ne’e loos. EZ. Ami ladún fiar buat ne’ebé sira dehan. SUBSTANTIVU 1. Hanoin metin konaba buat ruma, liuliu katak buat ne’e loos. 2. Prinsípiu sira ne’ebé forma sistema relijiaun ka moralidade nian. VERBU
fibradevidru Vidru ne’ebé toos no tahan hasoru nakfera.
SUBSTANTIVU
figu Ai-fuan mamar no midar ho isin kór-roza ne’ebé nakonu ho musan ki’ik.
SUBSTANTIVU
152
figura
filan
1. Isin-lolon nia ilas, imajen ka forma li’ur nian; 2. Ema ka buat nia feisaun ka karakterístika sira. SIN. Ema personalidade; 3. importante. SIN. personalidade; 4. Símbolu ka sinál. SIN. tadak; 5. Dezeñu ka ilustrasaun. SIN. hatuin
Hahalok fila dala ida. ADJETIVU Ne’ebé ema fila tiha ona.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Filipinas (rai-) Nusa-lubun no nasaun ida iha Ázia Sudeste.
SUBSTANTIVU
filipinu ~ filipina f. Rai-Filipinas nian, konaba rai-Filipinas. Lia-filipinu ne’e naran ne’ebé governu Filipinas fó ba liatagalu . SUBSTANTIVU Ema Filipinas. ADJETIVU
figuraun 1. Ema importante ka naran-boot; 2. (pejorativu) ema boot ne’ebé gosta loko an.
SUBSTANTIVU
Fillu
fihir
Oan-Mane, hodi refere de’it ba Jezús Kristu nu’udar Maromak Nia Oan. EZ. Hodi Padre, hodi Fillu, hodi Espíritu Santu Sira naran.
SUBSTANTIVU
1. Haree didi’ak. SIN. lehat, ezamina 2. Hili depoizde haree didi’ak. EZ. Povu tenke fihir didi’ak sé mak bele sai sira-nia ulun-boot. 3. Hateke maran ba ema ka buat ida.
VERBU
filma Hasai filme ho kámara ka mákina filme nian. E Z . Turista sira gosta filma serimónia oioin ne’ebé sira tuir iha rai-Timór.
VERBU
fiksaun Istória kona-ba ema ka akontesimentu ida ne’ebé imajináriu de’it. fiktivu ~ fiktiva f. ADJETIVU SUBSTANTIVU
filme Imajen moris tuituir malu ne’ebé hatudu iha televizaun ka sinema, hodi hato’o istória ka dokumentáriu. E Z . Tinan-tinan governu hatudu filme ida kona-ba Masakre Santa Krús ne’ebé akontese iha loron 12 fulan-Novembru 1991.
SUBSTANTIVU
fila 1. Muda diresaun, hala’o ba sorin, ba leten, ba kraik nst. 2. Kedok (hahán ruma) iha taxu laran atu labele motuk ka maran tiha. 3. La’o fali ba fatin uluk nian. buat belak ida hosi kraik ba VERBU
filozofia
fila
1. Matenek kona-ba prinsípiu jerál sira iha ita ema nia hanoin. Filozofia ne’e matenek naturál ema sira-nian, la’ós matenek sobrenaturál ne’ebé Maromak de’it mak haraik ba ita ema. 2. Prinsípiu sira kona-ba moris ne’ebé ema ida halo tuir.
SUBSTANTIVU
Liña, latar. EZ. Sira forma iha fila rua.
SUBSTANTIVU
filafali Dala ida tan. S I N . filahikas E Z . Ami halo filafali uma ne’e tanba nia kondisaun ladún di’ak ona.
ADVÉRBIU
153
Seminarista sira estuda filozofia iha semináiru.
Governu Japonés maka sei finansia reabilitasaun uma Fakuldade-Enjeñaria nian .
EZ.
EZ.
filózofu ~ filózofa f. SUBSTANTIVU
fini
1. Ema peritu iha área
filozofia. E Z . Ema matenek sira konsidera Sókrates nu’udar filózofu boot ida. 2. Ema ne’ebé hanoin ho kle’an kona-ba mundu no moris.
Musan ka parte ida hosi planta ida ne’ebé uza hodi kuda ai-horis foun ida. EZ . Ita presiza buka batar-musan di’ak nu’udar fini atu kuda iha tempu udan.
SUBSTANTIVU
filtra
finje
Halo been, substánsia seluk, naroman ka son ida liu hosi filtru.
Habosok hodi halo hanesan buat ruma loos ka tebes bainhira buat ne’e afinál la nune’e. SIN. hakfudik. E Z . Tan kolega ne’e baruk-teen, nia finje moras atu bele deskansa iha uma.
VERBU
VERBU
filtru Instrumentu ida hanesan tata’es ne’ebé husik substánsia balu liu, no ta’es fali substánsia seluseluk. SIN. kata’es EZ. Karreta balun iha filtru atubele filtra mina ne’ebé enxe ba tanke karreta nian.
SUBSTANTIVU
Finlándia (rai-) SUBSTANTIVU
Norte.
finlandés ~ finlandeza f. Rai-Finlándia nian; hosi rai-Finlándia. SUBSTANTIVU Ema Finlándia. ADJETIVU
finál Ikus nian. SIN. dahikus E Z . Ezame finál sei hala’o iha fulan-Maiu. SUBSTANTIVU 1. Atu be dahikus iha reprezentasaun teatru nian. 2. (desportu) Jogu dahikus. ADJETIVU
finta Hahalok ida atu habosok de’it. S I N . lohin, lalohik, babutar VERBU Habosok, liuliu atu halo ema susar tuir ita. EZ . Maradona jogadór ida ne’ebé finta maka’as tanba ne’e susar atu ema hadau bola hosi nia ain.
SUBSTANTIVU
finansa 1. Osan ne’ebé uza hodi halo ka selu buat ida. 2. Knaar ka atividade habarak osan nian, liuhosi empresta no investimentu.
SUBSTANTIVU
firaku Ema hosi parte lorosa’e Timór nian, makdalek fataluku, makasae ka kawaimina (kairui, waima’a, midiki, naueti). Liafuan ne’e mai hosi espresaun makasae fi raku ‘ita maluk’.
SUBSTANTIVU
finanseiru ~ finanseira f. ADJETIVU
Rain ida iha Europa
Finansas nian, kona-ba
osan. Ema ida ne’ebé matenek finansas no mós hatene habarak osan.
SUBSTANTIVU
finansia
fiskál
Fó osan ba knaar ka projetu ruma.
VERBU
154
ADJETIVU
1. Fisku nian, kona-ba
SUBSTANTIVU
fisku. 2. Kona-ba finansas, finansas nian. SIN. finanseiru E Z . Ita-nia tinan fiskál hahú iha fulan-Jullu. SUBSTANTIVU Supervizór ka ofisiál alfándega nian.
Kanek-fatin ne’ebé iha
isin.
fitun 1. Bola ahi boboot ne’ebé fó naroman no ita bele haree iha lalehan-kalan. Loromatan ne’ebé ita haree iha lalehan-loron afinál fitun ida. 2 . Forma ida ho pontu lima, hanesan fitun nabilan. 3. Atór, múziku ka jogadór di’ak ida ho naran-boot. SIN. estrela E Z . Carmen Miranda, atrís ida ne’ebé moris iha Portugál no hela kleur iha rai-Brazíl, sai mós fitunsinema iha Hollywood.
SUBSTANTIVU
fiskaliza Hala’o funsaun fiskál nian; superviziona ka halo inspesaun. E Z . Governu mak fiskaliza ekonomia rai-Timór nian.
VERBU
fisku Parte hosi administrasaun públika ne’ebé kobra impostu sira hosi populasaun.
SUBSTANTIVU
fitun-libur Fitun lubun ida ka liu ne’ebé astrónomu sira tada. SIN. konstelasaun
SUBSTANTIVU
fisur Musan bubu ne’ebé mosu iha kulit, nakonu ho raan-mutin bainhira tasak.
SUBSTANTIVU
fiu Tali mihis ida, dala barak hosi arame ka plástiku. Fiu elétriku uza atu korrente eletrisidade nian bele liu.
SUBSTANTIVU
fita Hena ka surat-tahan ne’ebé uza atu hametin ka nu’udar dekorasaun. Halo fita katak dada lia ka hamaus ema ruma ho intensaun atu atrai ema ne’e.
SUBSTANTIVU
fivela Besi ida ne’ebé hametin iha tali ka futu-kabun nia rohan.
SUBSTANTIVU
fita-kola
fixa 1. Forma ida atu ita bele prenxe. SIN. formuláriu, surat 2. Kartaun.
Plástiku-tahan mihis ho goma ne’ebé ema uza atu hametin buat ruma selae atu tutan surat-tahan ruma.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
.
fixeiru
fita métrika
1. Gaveta ka kaixa ne’ebé ema uza atu rai fixa sira. 2. Dokumentu ida ne’ebé haruka liuhosi surat ka korreiu eletróniku.
SUBSTANTIVU
Fita ida ne’ebé ema uza atu sukat sasán nia naruk, liuliu hena no mobília. EZ. Ha’u-nia amá uza fita métrika atu sukat ami-nia roupa bainhira nia suku.
SUBSTANTIVU
fíziku ~ fízika f.
fitar
Kona-ba isin ka buat materiál ne’ebé ita bele kaer.
ADJETIVU
155
flora
Ema tenke halo ezersísiu fíziku tanba ida-ne’e importante ba saúde. SUBSTANTIVU Ema nia isin-lolon. E Z . Filipe nia fíziku kapás loos, hanesan atleta ninian. EZ.
Konjuntu planta ka aihoris sira ne’ebé moris iha rairohan ka rejiaun ida. SIN. aifunan libur
SUBSTANTIVU
florál
fízika
Ai-funan nian, kona-ba aifunan. SIN. funak
ADJETIVU
Estudu sientífiku kona-ba forsa naturál sira, porezemplu manas, naroman, son no eletrisidade.
SUBSTANTIVU
floreanu ~ floreana f. Rai-Flores nian, kona-ba rai-Flores. SUBSTANTIVU Ema Flores. EZ. Floreanu sira barakliu katóliku no sira-nia rain horiuluk Portugés sira mak ukun, hanesan raiTimór. ADJETIVU
flamengu ~ flamenga f. Rai-Flandres nian, konaba rai-Flandres. SUBSTANTIVU Ema Flandres. ADJETIVU
flamingu (manu-)
Flores (rai-)
Manu ain-naruk ida rai-Áfrika nian, hanesan maliboo, ho fulun kór-roza no mutin.
SUBSTANTIVU
Illa ida Repúblika Indonézia nian horik entre raiSumbawa no rai-Timór.
SUBSTANTIVU
Flandres (rai-)
florikultura
Rai-Béljika nia parte norte, ho populasaun ne’ebé ko’alia lia-olandés.
Serbisu ka indústria kuda no kultiva ai-funan atu fa’an.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
flanela
florista
Hena-algodaun mahar oin ida, hanesan bibi-fulun.
1. Ema ne’ebé kuda no fa’an ai-funan. 2. Loja ne’ebé fa’an ai-funan.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
flauta
fó
Instrumentu muzikál anin nian, halo hosi besi-asu, ne’ebé ema kaer iha parte sorisorin no tau iha ibun hodi huu. SIN. kafu’i-malae
SUBSTANTIVU
1. Lolo ka entrega buat ida ba ema seluk. 2. Baku ho liman ka arma ruma. 3. Husik, fó lisensa.
VERBU
fláx
fó-agradese
Naroman lais ne’ebé mákina fotográfika halo molok atu hasai retratu.
SUBSTANTIVU
Hato’o obrigadu ka agradesimentu. SIN. fó neon EZ . Estudante sira fó-agradese mestre ne’ebé hanorin sira ba tinan sanulu ona.
VERBU
fleksivel Ne’ebé fasil atu adapta ba situasaun ka kondisaun foun ida. EZ. Ita tenke fleksivel, selae susar atu komprende ema seluk. fleksibilidade SUBSTANTIVU ADJETIVU
fo’at Kesi ho tali hanesan lasu hodi halo metin.
VERBU
fó-bandu 156
fó-han
Hanetik atu labele halo ka uza. SIN. bandu E Z . Governu fó-bandu kriminozu sira atu tama rai-Timór .
VERBU
1. Lolo ka fornese ai-han atu ema ka balada sira bele han. E Z . Governu tenke fó-han populasaun tanba foos la to’o . 2. Hatama ai-han ba ema seluk nia ibun laran, liuliu labarik ki’ik ka ema-moras. EZ. Inan sira tenke fó-han sira-nia bebé ho ai-han ne’ebé di’ak.
VERBU
fó-empresta Fó ba ema ida buat ida ne’ebé nia bele uza maibé tenke fó filafali iha loron ida. E Z . Banku fó-empresta osan ba komersiante sira ne’ebé hakarak loke kioske .
VERBU
fó-hanoin
fo’er
Boot ka sadik ema ida nia memória atu nia bele hanoinhetan. EZ. Kór-metan fó-hanoin lutu.
VERBU
1. Ne’ebé la moos tanba iha marka, hanesan taho, rairahun, nst. SIN. door EZ . Molok han etu, ita tenke fase ita-nia liman ne’ebé fo’er . LIAFUAN-SORUN: moos 2. (Hahalok ka atitude) ne’ebé la’ós di’ak, laiha onestidade. o nestidade. SIN. imorál EZ . Keta hili sira ne’ebé fo’er ba governu tanba korrupsaun bele sai buras. SUBSTANTIVU Buat ne’ebé la moos no la di’ak ba ema nia saúde. ADJETIVU
fó-haree Hatudu ba ema barak ka públiku. EZ. Feira Luzófona fó-haree livru oioin hosi nasaun dalen-portugés sira.
VERBU
fó-hariis Fase ema ida nia isin tomak ho bee atubele sai moos, liuliu bebé no labarik sira. EZ. Inan sira fó-hariis sira-nia bebé ho bee morna.
VERBU
fogaun Aparellu dapur nian ne’ebé ita uza hodi te’in, la’o ho eletrisidade, mina-rai ka gás.
SUBSTANTIVU
fó-hatene Hato’o ka informa atu ema seluk bele hatene mós. EZ. Governu fó-hatene populasaun atu keta soe fo’er iha mota laran.
VERBU
fogetaun Veíkulu boboot ida ho forma hanesan tubu ho tutun meik ne’ebé gás manas hasemo hodi tuda sa’e ba lalehan.
SUBSTANTIVU
fó-hemu 1. Lolo ka fornese bee ba ema ka balada. EZ. Bibi-atan ne’ebé di’ak maka ida ne’ebé buka bee-matan atu fó-hemu nia balada sira . 2. Fó tua ka hemun alkóliku ne’ebé bele halo ema ida sai lanu. EZ. EZ . Keta fó-hemu demais tiu Xiku tanba nia bele sai lanu.
VERBU
fogete Ahi artifisiál ida hanesan painxón ne’ebé ema tiru no baibain nakfera iha lalehan. Fogete bele uza nu’usar sinál, no mós iha festa. Fogete-festa sira halo naroman furak ho kór oioin.
SUBSTANTIVU
157
foho
fohorai
1. Rai ka laletek ida ne’ebé aas liu. EZ . Foho ne’ebé aas liu hotu iha Timór Lorosa’e maka Ramelau . 2. Zona ne’ebé li’ur no dook hosi sidade, zona rurál. SIN. interiór, ai-laran EZ . Modo sira baratu liu iha foho duké iha sidade.
SUBSTANTIVU
Samea ida ne’ebé bele oho balada sira seluk ho maneira bobar ka le’u nia isin hadulas balada ne’ebé nia oho to’o balada ne’e la bele dada iis hodi mate.
SUBSTANTIVU
foin Tempu uitoan de’it liubá, seidauk kleur. E Z . Ami foin ko’alia ho ema ne’ebé uluk halo mobiliáriu ba ami-nia oan sira .
ADVÉRBIU
FohoLiafuan matadak ne’ebé forma foho ida nia naran, hamriik uluik-ba substantivu epítetu ida, n.e. Foho-Ramelau, Foho-Evereste. Bainhira ita haktemik foho-kadoek ida, ita uza fali prefiksu Fohor-.
PREFIKSU
foin-sa’e Ema tinan natoon hela, ne’ebé seidauk kaben. SIN. joven, adolexente EZ. Foin-sa’e sira barak mak gosta liu festa duké serbisu .
SUBSTANTIVU
foho-kadoek Foho barak rabat malu hodi forma latar ka liña ida.
SUBSTANTIVU
foit Hena-hafunan naruk ida, dala barak ho ilas ka dezeñu. SIN. listra
SUBSTANTIVU
foho-leet Rai-tetuk kloot ka luan iha foho rua nia leet; baibain iha mota ka mota-oan ne’ebé suli iha klaran.
SUBSTANTIVU
foka1 Halo sai foku, fó atensaun maka’as ba buat ka ema ruma.
VERBU
foka2
fohor
Balada maksusuk ida hanesan asu fulun-laek ne’ebé gosta luku tasi no horik iha rai sira ho klima malirin.
SUBSTANTIVU
Plurál tuan hosi substantivu foho , katak ‘foho sira’.
SUBSTANTIVU
Fohor-
fokar
Liafuan matadak ne’ebé forma foho-kadoek ida nia naran, hamriik uluk-ba substantivu epítetu ida, n.e. Fohor-Pireneus, Fohor-Alpes, Foho-Andes.
PREFIKSU
Bubu-oan ho been ne’ebé mosu iha isin tanba ahi han ka manas. VERBU Sai bubu ho been. SIN. nakfokar
SUBSTANTIVU
foke1
Fohoreen
(Loro-matan ka ai-hun ne’ebé anin huu) tun, hakru’uk ka be’ok ba rai.
SUBSTANTIVU
VERBU
foho-tutun
foke2
Zona no subdistritu besik Suai iha parte loromonu rai-Timór Lorosa’e nian.
Bero-liman ki’ik ho forma diman nian.
SUBSTANTIVU
Fatin aas liu iha foho ida nia leten.
SUBSTANTIVU
158
fokit
Xapeu ne’e folin hira, sentavu 50 ka 60? EZ.
1. Hasai buat ida hosi nia fatin ho beran. E Z . Nia fokit ai-kaixote ne’ebé jardi jar diñei ñeiru ru sira sir a kuda kud a iha jardí jar dínn laran. 2. Sai ka arranka. EZ. EZ . Ami fokit tuku ualu hosi Aileu no to’o iha Same tuku sanulu kalan.
VERBU
folin-aas Presu ne’ebé boot, halo ema susar atu sosa. SIN. karu, karun E Z . Ohin loron mina-rai folin-aas tanba ema barak mak hakarak sosa hodi te’in .
ADJETIVU
folin-boot
fó-konfesa
ADJETIVU 1.
Ne’ebé nia valór di’ak. EZ. Monumentu antigu sira folinboot tebes tanba sira hatudu istória rain nian. 2. Ne’ebé presu aas ka karun. SIN. folin-aas E Z . Billete aviaun nian sai folinboot tanba ema barak mak halo viajen.
(Amlulik) rona ema sarani hatete sai nia sala sira iha sakramentu peniténsia nian, hafoin fó absolvisaun. VERBU
foku Pontu ka sentru prinsipál ne’ebé ema hotu haree. EZ. Masakre Santa Cruz sai foku ba matekek-televizaun iha mundu tomak .
SUBSTANTIVU
folin-kmaan mós folin-kraik Ne’ebé iha folin natoon de’it ka la karun. SIN. baratu
ADJETIVU
fó-laran
folin-laek
Ne’ebé fiar, tuir ka hakru’uk ho laran tomak. EZ . Na’i hahi’i kriadu ne’e tanba ema fó-laran tebetebes. SUBSTANTIVU Hahalok hakru’uk no fiar ho laran tomak. E Z . Fó-laran no fó-neon ba funu importante tebes atu kontinua rezisténsia. ADJETIVU
1 . Ne’ebé la vale buat ida, la iha valór, la serve. EZ . Mákina ida-ne’e folin-laek tanba la la’o. 2. (Ema) ne’ebé la iha dignidade tanba laran-fo’er. E Z . Na’ok-teen sira sai folin-laek tanba sira-nia hahalok la di’ak.
ADJETIVU
folin-todan
fó-liman
ADJETIVU
1. Hahalok fó liman ba malu. SIN. tulun, ajuda 2. H a d a m e - m a l u ka rekonsiliasaun.
SUBSTANTIVU
Karun tebes.
SIN.
folin-
aas EZ. EZ . Povu barak terus tanba foos sai folin-todan hodi halo ema sosa la bele .
folin
folklore
Osan hira loos mak ita tenke selu atu sosa ka hola buat ida. SIN. presu EZ . Kafé nia folin tun tanba kafé musan barak liu . VERBU Vale osan hira loos, kusta hira loos.
SUBSTANTIVU
Povu ida nia aiknanoik no fiar tradisionál hotu-hotu. E Z . Istória Bee-Matan Loihunu halo parte folkore Timór .
SUBSTANTIVU
folletu
159
Surat-tahan imprime ho liafuan balun atu influensia ema nia hanoin, hahalok ka atitude. E Z . Durante kampaña polítika, organizadór sira fahe folletu ba partisipante sira.
Aparellu ne’ebé uza hodi tau ba tilun atubele rona mesak kasete, sedé ka filme, selae atu rona ho di’ak.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
fonétika Siénsia kona-ba son sira ne’ebé ita rona iha lian ema nian.
SUBSTANTIVU
fó-malisan
fonétiku ~ fonétika f.
Haraik rahun-aat ba ema ida atu nia nia bele hetan susar. EZ . Inan-aman sira fó-malisan ba sira-nia oan ne’ebé lakohi simu sira.
VERBU
Kona-ba ka tuir son liafuan sira-nian.
ADJETIVU
fonolojia Siénsia kona-ba son elementár sira ne’ebé forma dalen ida. E Z . Estudante sira aprende fonolojia hanesan dixiplina ida iha Departamentu Lia-Portugés.
SUBSTANTIVU
fó-mimu (Hahalok) hakiak sala labarik hodi fó buat hotu ne’ebé nia ne’e hakarak, halo nia sai maña tanba ita tuir de’it nia hakarak. EZ. Keta fó-mimu oan sira tanba sira bele sai baruk-teen bainhira sira boot.
VERBU/SUNSTANTIVU
fonte 1. Bee-matan. 2. Kualkér hun ida, liuliu hun informasaun nian (lia-hun). E Z . Molok publika nia notísia, jornalista sira presiza husu ideia hosi fonte oioin atu konfirma nia opiniaun.
SUBSTANTIVU
fonema Unidade-son báziku iha dalen ida, ne’ebé hamutuk forma liafuaun ida. Hodi rekoñese fonema sira ita bele haketak ka distinge liafuan ida hosi liafuan seluk. E Z . Letra ‘s’ ho ‘x’ fonema rua ketak iha liafuan sira ‘sá’ no ‘xá’.
SUBSTANTIVU
foos Musan mutin ka mean ne’ebé hasai hosi hare.
SUBSTANTIVU
foradelei (Ema ida) ne’ebé sosiedade konsidera nu’udar kriminozu tanba la tuir lei. indonéziu uluk E Z . Governu konsidera fretilín sira nu’udar foradelei.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
fonémiku ~ fonémika f. Fonema nian, kona-ba fonema. LIAFUAN-SORUN: fonétiku E Z . Sistema-ortografia lia-tetun nian tuir prinsípiu fonémiku la’ós fonétiku.
ADJETIVU
fore
fó-neon
Musan ne’ebé midar ho mina barak iha nia kulit. VERBU Loke hodi dulas.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé hato’o agradesimentu ho laran. SIN. agradesidu, gratu S U B S T A N T I V U Hahalok hato’o agradesimentu ho laran. ADJETIVU
fore-mungu Musan kór-matak ne’ebé baibain ema uza hodi halo modo ka sopa.
SUBSTANTIVU
fones-rona
160
NARAN BOTÁNIKU:
formandu ~ formanda f.
Phaseolus aureus
Estudante ida ne’ebé seidauk halo hotu nia estudu sira.
fore-rai
SUBSTANTIVU
Musan ki’ikoan sira ne’ebé iha kulit krutuk no moris iha rai laran.
SUBSTANTIVU
formasaun 1. Hahalok forma ka halo buat ruma. 2. Dalan ka métodu partikulár atu forma buat ida. 3. Dalan hodi fó matenek, jeitu no esperiénsia ne’ebé ema ida presiza atubele hala’o serbisu partikulár ida. E Z . Mestre sira sei hetan formasaun hanorin lia-tetun nian molok sira bá kampu.
SUBSTANTIVU
fore-tali Fore ne’ebé nia musan moris iha nia talin naruk. Dala barak liu ema uza atu halo modo.
SUBSTANTIVU
fore-xikote Tipu fore ida ne’ebé nia musan hela iha talin naruk. Baibain ema uza atu halo modo
SUBSTANTIVU
forma
formata
Buat ida nia kamosuk ka aparénsia li’ur nian, nia lolon ka feisaun oinsá loos. EZ. Forma ekrán komputadór nian hanesan televizaun ida . VERBU 1. Halo tuir ilas, banati ka modelu ida. E Z . Oleiru forma tiha xikra furak ida ho tahu. 2. Harii, halibur.
1. Prepara tuir formatu ida. EZ. Bainhira edita tiha testu ne’e, eskritór sei formata nia testu tomak atubele imprime . 2. (komputadór) Prepara diskete ida atu uza, ne’ebé apaga fixeiru sira seluk. formatasaun SUBSTANTIVU
formadu ~ formada f.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
VERBU
formatu Maneira arranja ka aprezenta dokumentu ka testu ida.
Ema ida ne’ebé hetan ona sertidaun ofisiál ida katak nia remata estudu universitáriu sira. EZ. António ne’e formadu ida hosi universidade rai-Mosambike.
SUBSTANTIVU
formatura SUBSTANTIVU 1.
Hamriik ka tuur tuir orden iha serimónia ida, liuliu serimónia militár. E Z . Iha formatura ne’e, komandante sira sei hamriik iha oin klaran loloos. 2. Ramata estudu universitáriu sira. 3. Serimónia fó diploma ba estudante sira ne’ebé foin hetan formasaun iha universidade.
formál 1. Tuir forma. 2. Tuir hahalok be loloos no sériu, la hanesan baibain. EZ. Di’ak liu Ita tau gravata tanba enkontru ne’e formál. 3. Ofisiál, governu nian. EZ . Sei iha enkontru formál ida entre Primeiru-Ministru ho Prezidente atu ko’alia kona-ba oinsá rezolve kazu korrupsaun iha governu nia laran .
ADJETIVU
Formoza (rai-) Nusa boot ida iha besik rai-Xina ne’ebé nia kapitál Taipé. Maski nia estadu
SUBSTANTIVU
161
forru
independende ho nia governu rasik, Repúblika Populár Xina konsidera nia nu’udar provínsia klebak ka rebelde ida. SIN. Taiwán
Hena ida tan ne’ebé ema suku iha bolsa, kazaku ka saku laran hodi halo metin hena, atu kabas la sai ka la lees. SIN. knabir. EZ. Tenke tau forru ba neras sira selae sira naklees lailais. VERBU Tau forru. SIN. hanabir
SUBSTANTIVU
formozanu ~ formozana f. Rai-Formoza nian, konaba rai-Formoza. SUBSTANTIVU Ema Formoza. SIN. taiwanés ~ taiwaneza ADJETIVU
forsa
fórmula
1. Kbiit naturál. EZ . Ita ema bele hamosu enerjia ho forsa múskulu sira-nian, selae hosi forsa loro, ahi, anin ka bee nian. 2. Podér ne’ebé iha. 3. Ema-lubun ho kbiit ka autoridade hosi governu ka ezérsitu, liuliu atu hala’o knaar espesiál ruma. E Z . Governu atu haruka forsa militár ida atu ronda zonafronteira.
SUBSTANTIVU
1. Letra, númeru ka símbolu grupu ida ne’ebé reprezenta regra matemátika ka sientífika. 2. Lista ka reseita ne’ebé fóhatene kuantidade hira loos hosi substánsia oioin ne’ebé bele hamosu substánsia ida seluk, bainhira kahur tiha hamutuk, liuliu iha kímika.
SUBSTANTIVU
formuláriu 1. Fórmula lubun ida. 2. Dokumentu surat-tahan ida ne’ebé ema presiza prenxe atu halo buat ida. EZ. Estudante sira ne’ebé hakarak tuir atividade ida, presiza prenxe formuláriu.
SUBSTANTIVU
fortaleza Hariin ka uma ida ho baki aas no mahar ne’ebé ema harii atu satan atake hosi inimigu. SIN. kota.
SUBSTANTIVU
forte
fornese
1. Ne’ebé soi forsa fíziku ka morál. SIN. maka’as E Z . Boksista ne’e nia tuku forte duni hodi halo nia inimigu monu . Tua-sabu ne’e forte tebetebes tanba bainhira ha’u horon, halo ha’u lanu. 2. Metin tebetebes, la tohar. EZ. Ai-kabelak ne’ebá sei la tohar tanba forte. 2. Ne’ebé bele tahan kleur ka aguenta tratamentutodan. EZ. Labarik ne’e forte tebes tanba maski ema baku no tebe nia maibé nia la tanis .
ADJETIVU/ADVÉRBIU
Haraik buat ruma atu ema ne’ebé simu tiha bele uza bainhira presiza. SIN. hafó. EZ. Departamentu Agrikultura sei fornese fini ba sira ne’ebé hakarak kuda batar. fornesimentu SUBSTANTIVU fornesedór ~ fornesedora f.
VERBU
SUBSTANTIVU
fornu Fatin ne’ebé ema uza atu te’in ai-han bá, liuliu tunu dose, ikan, nst. SIN. ahi-matan. EZ . Keta haluha tau ahi ba fornu atu paun bele tasak lailais.
SUBSTANTIVU
162
3. Ne’ebé aten-barani, la lakon neon. EZ . Nia forte duni maski foufoun nia atu lakon salasala .
Foti matan ba katak hatudu admirasaun ba ema ida tanba buat ida ne’e nia iha ka halo. 2. Hahi’i, gaba. 3. Fó ka hatudu interese atu tulun.
fose Ai naruk no mihis ida ne’ebé baibain ema uza atu hean bero. VERBU Hean bero ho fose (baibain ida de’it).
SUBSTANTIVU
foti-an Ne’ebé halo an ka iha arrogánsia. SIN. arrogante EZ. Nia sai foti-an tanba de’it ema iha nia sorisorin la eskola boot. SUBSTANTIVU Hahalok foti-an nian. SIN. arrogánsia . ADJETIVU
fosfatu Masin ne’ebé sai hosi ásidu fosfóriku.
SUBSTANTIVU
foti-matan
fó-soku
Atitude foti matan ka admira nian. SIN. admirasaun
SUBSTANTIVU
Tuku ho liman-fuan ne’ebé kumu hamutuk. EZ . Boksista ida fó-soku maka’as hodi halo nia adversáriu monu ba rai.
VERBU
foti-oin Ne’ebé sente kontente tan buat ida ne’ebé nia iha ka hetan. SIN. foti-ulun, orgullu EZ. EZ . Ha’u sente foti-oin ba prémiu ne’ebé ha’u hetan.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
fó-susu (Hahalok) fó susubeen hosi inan nia susun ba bebé atu susu. EZ. Inan sira tenke fó-susu nafatin sira-nia oan to’o fulan sanuluresin rua.
VERBU/SUBSTANTIVU
fotografa Hasai ema ida nia retratu ho mákina-fotografia. mákina-fotografia.
VERBU
fotan
fotografia mós fotu (kolokiál)
SUBSTANTIVU
Du’ut boot ida ne’ebé fó fulin ho musan ne’ebé serve atu fó-han balada sira. SIN. tora NARAN BOTÁNIKU: Setaria italica
SUBSTANTIVU
fó-terus
fotógrafu ~ fotógrafa f.
Ilas iha surat-tahan ne’ebé fotógrafu ida hasai ho mákina no dezenvolve hodi fase pelíkula.
(Hahalok) halo terus nian. SIN. haterus E Z . Oan sira keta fó-terus inanaman sira tanba sira ferik no katuas ona.
Ema ne’ebé iha serbisu ka pasatempu atu hasai fotografia.
VERBU/SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
fotokopia Halo ka habarak dokumentu ida nia kópia liuhosi mákina-fotokópia eletróniku ka fotográfiku.
VERBU
foti 1. Hi’it ka hasa’e. EZ. Ha’u foti livru ne’e hodi tau iha meza leten . Foti telefone katak kaer hodi see ba tilun atu ko’alia.
VERBU
fotokópia Dokumentu ida nia kópia, halo ho fotokopiadora.
SUBSTANTIVU
fotokopiadora 163
Ita hotu iha frakeza ruma, tanba ne’e normál ba ita ema atu halo sala.
Mákina ne’ebé halo fotokópia liuhosi prosesu fotográfiku. S I N . mákinafotokópia fotu: haree fotografia
SUBSTANTIVU
EZ.
fraku Ne’ebé la iha kbiit, ka nia forsa la to’o. EZ. Avó sira bainhira ferik-katuas ona, sira sai fraku. fraldas mós fralda SUBSTANTIVU Hena ka surat-tahan mahar ida ne’ebé bobar hale’u bebé nia kidun atubele tahan fo’er. ADJETIVU
fó-tulun Tulun ka ajuda ema ruma hodi halo kmaan nia moris. EZ. Ami mai atu fó-tulun imi.
VERBU
foun Ne’ebé foin mosu, halo, ka hetan. EZ. EZ . Sira iha informasaun foun ida atu hato’o ba ita.
ADJETIVU
frambueza Ai-fuan mean mamar ki’ikoan ida ne’ebé moris iha ai-laran.
SUBSTANTIVU
foufoun ADVÉRBIU
Hosi hun kedas; bainhira
hahú. E Z . Bainhira ami sura foufoun osan ne’e la to’o atu selu ema hotu. ADJETIVU Uluk ka hun nian. SIN. orijinál
franja 1 Fuuk ne’ebé tabele iha reen-toos. 2 Dekorasaun iha hena ka objetu sira seluk nia ninin.
SUBSTANTIVU
frade
frankamente
Amlulik ka irmaun ne’ebé pertense ba orden relijioza ida ne’ebé fó an ba haklaken evanjellu no halo misionasaun iha fatin oioin, la hela iha mosteiru de’it hanesan monje. E Z . Frade dominikanu sira maka lori fiar sarani no kultura portugeza mai rai-Timór sékulu lima liubá.
Atu dehan loloos (espresaun ida ne’ebé ita baibain uza hodi fó sai ita-nia hanoin kona-ba buat ruma). EZ. Frankamente ha’u la konkorda ho sira-nia planu foun ne’e.
SUBSTANTIVU
ADVÉRBIU
franku Ne’ebé ko’alia la taka. EZ. Krítiku sira ema ne’ebé franku tanba sira ko’alia lasubar.
ADJETIVU
franku-kanadianu ~ frankukanadiana f.
frade-libur SUBSTANTIVU
Orden relijioza ba
(Kona-ba) ema dalen-fransés rai-Kanadá nian. Ema franku-kanadianu barakliu horik iha provínsia Kebeke no Eskósia Foun (raiAkádia).
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
frade sira.
frakeza 1. Hahalok kuran kbiit, ka forsa la to’o. 2. Buat ne’ebé ladún di’ak iha buat ka ema nia laran. SIN. defeitu, kamerik
SUBSTANTIVU
Fransa (rai-)
164
Atu hakerek di’ak, ema tenke hatene oinsá forma fraze ida. 2. Modu partikulár atu hato’o hanoin ida. SIN. espresaun
Rain boot ida iha Europa Loromonu ho kapitál París.
SUBSTANTIVU
EZ.
fransés ~ franseza f.
Frei
Rai-Fransa nian, kona-ba rai-Fransa. SUBSTANTIVU Ema Fransa. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Títulu ba frade ka irmaun, n.e. Frei Matias, Frei Jaime.
fransiskanu ~ fransiskana f.
frente
(Kreda Katólika) Kona-ba frade-libur ka orden Saun Fransisku hosi Asís nian ne’ebé fó an liu ba moris kiak. SUBSTANTIVU Membru orden Saun Fransisku hosi Asís nian. ADJETIVU
1. Klibur hosi partidu ka grupu polítiku rua ka liu ne’ebé hakarak luta hamutuk ba objetivu ida de’it. 2. Zona ne’ebé fahe ár-masa rua ho temperatura ka umidade lahanesan.
SUBSTANTIVU
frasaun 1. Iha aritmétika, parte ida de’it hosi hahirak ka kuantidade tomak. 2. Hahirak ka kuantidade ki’ikoan hosi naran buat ida. SIN. kotun.
SUBSTANTIVU
fresku ~ freska f. 1. Ne’ebé malirin uitoan. SIN. namata EZ . Ár fresku halo ita hetan isindi’ak . 2. Di’ak tanba sei matak ka foin halo. LIAFUAN-SORUN: miis, siin EZ. Bolu ne’e sei fresku. SUBSTANTIVU 1. Ár ka tempu ne’ebé fresku. 2. Modu pinta nian ho kór oioin, baibain iha argamasa be sei bokon nia leten. freskura SUBSTANTIVU ADJETIVU
fraternidade 1. Fafutuk ka relasaun entre maun-alin sira. 2. Relasaun entre grupu rua ka liu. E Z . Timoroan tenke hametin fraternidade nu’udar hakat ida ba unidade nasionál. 3. Domin ba ema seluseluk.
SUBSTANTIVU
fraternu
Fretilín (akrónimu ba naran
Maun-alin nian, kona-ba maun-alin. SIN. maun-alik
ADJETIVU
portugés Frente Revolucionária de Timor Leste Independente ) SUBSTANTIVU 1. Partidu ida ne’ebé mosu iha tinan 1974 hodi luta kontra kolonializmu. 2. (nu’udar substantivu komún: fretilín) Ema Fretilín.
fratura Tohar ka nakfera ida ne’ebé akontese ba buat ruma, liuliu ruin. SIN. tatohar. E Z . Nia tenke bá hasai raiu-xís atubele hatene se iha fratura ruma bainhira monu.
SUBSTANTIVU
freun Tali ne’ebé kesi hale’u kuda nia kakorok no ibun atu kavaleiru bele kontrola bainhira kuda ne’e la’o ka halai.
SUBSTANTIVU
fraze 1. Liafuan lubun ida ne’ebé bele hamriik mesak no nakfahe ba orasaun ida ka liu.
SUBSTANTIVU
friksaun 165
1. Forsa ne’ebé hapara sasan hosi movimentu livre bainhira sira kose malu. SIN. kakosek 2. Haksesuk-malu ka laiha liaida entre ema ne’ebé envolve iha kazu ruma. E Z . Bainhira friksaun mosu iha partidu ida nia laran, bele fahe nia apoiante sira.
halo nia neon-sala; halo atu berleki SIN. habekan E Z . Tempu-udan ne’e frustra adeptu sira barak tanba sira la konsege haree jogu. 2. Halo atu la bele akontese.
SUBSTANTIVU
frustradu ~ frustrada f. Kondisaun ema ida nian hodi sente neon-sala tanba buat ne’ebé hanetik ka prevene nia hosi nia hakarak. EZ . Durante okupasaun, joven barak mak sai frustradu tanba la iha liberdade.
ADJETIVU
friza1 (Fó) penteadu ida ne’ebé hela metin maski ita fase fuuk depois. SIN. permanente (subst.)
SUBSTANTIVU/VERBU
frustrante
2
friza
Ne’ebé halo neon-sala tanba hanetik ka prevene buat ida atu akontese. SIN. mabekan E Z . Frustrante tebetebes ba estudante sira bainhira sira la pasa ezame, maski estuda maka’as nanis.
ADJETIVU
Fó énfaze ka importánsia boot ba buat ruma. SIN. halosu , enfatiza
VERBU
froñas Hena ne’ebé ita uza atu taka xumasu. SIN. kluniknuan
SUBSTANTIVU
frustrasaun Hahalok sente neonsala tanba iha buat ida ne’ebé hanetik ita-nia hakarak. SIN. habekan, berlekin E Z . Dezempregu iha Timór sai hanesan frustrasaun boot ida ba nasaun.
SUBSTANTIVU
fronteira Liña ida ne’ebé fahe zona ka nasaun rua. SIN. raiketan. EZ . Polísia sira kontrola fronteira atu sasán ilegál sira la bele tama Timór Lorosa’e.
SUBSTANTIVU
fruteiru ~ fruteira f.
frota
Mane ne’ebé fa’an aifuan sira. SIN. makfa’an ai-fuan
SUBSTANTIVU
1. Ró sira ne’ebé hamutuk sai armada ida. SIN. ró-lubun. E Z . Bainhira funu INTEFET tama Timór iha tinan 1999, governu Australinu haruka frota ida atu kontrola tasi-mane no tasi-feto. 2. Empreza komersiál nia ró sira, karreta sira ka kamiaun sira.
SUBSTANTIVU
fuan 1. Ida ne’ebé ema ka buat ida hamosu, baibain tuir lala’ok ka prosesu naturál. 2. (ai-fuan) Parte han-belek ne’ebé ai ida halo, mosu iha aisanak nia rohan, ho fini iha laran. 3. Organ ema nian besik hirusmatan ne’ebé bomba raan ba isin tomak. 4. Parte ne’ebé klaran ka hun ba buat ida.
SUBSTANTIVU
frustra 1 . Hanetik ema ida hosi buat ne’ebé nia hakarak no
VERBU
166
1. Tali ka fita nia rohan, kesi hamutuk atu hametin buat ruma. 2. Parte hosi ita-nia liman ka ain ho ruin rua hasoru malu. E Z . Nia tuku ha’u ho nia limanfukun. 3. Parte hosi ai ne’ebé sanak atu moris bá. fulafulan mós fulan-fulan ADVÉRBIU Kada fulan ADJETIVU Ne’ebé akontese fulan ida dala ida. EZ. Nia fulafulan bá simu osan iha banku. SUBSTANTIVU
fuan-tuku mós fuan-tukun 1 . Fuan nia baku ne’ebé bele lais ka neineik hanesan baibain. 2. Sente laran-nakali, ka laranmanas.
SUBSTANTIVU
fuhuk Insetu ki’ikoan ne’ebé estraga no han ai-han sira hanesan batar, foos, nst. ADJETIVU Ne’ebé sai dodok no aat tanba insetu han tiha.
SUBSTANTIVU
fui 1. Tau bee ka buat been ida ba botir, kaleen, jerikán, nst. SIN. salin EZ . André sai lanu laoras de’it tanba nia fui tua barak ba nia kopu. 2. Habokon ho buat ne’ebé been, porezemplu rega aifunan iha vazu.
VERBU TRANZITIVU
fulan 1. Satélite ka isinlolon boboot kabuar ida ne’ebé nakdulas hale’u planeta ida, liuliu ida ne’ebé nakdulas hale’u Rai. 2. Tempu ne’ebé fulan lori hodi nakdulas hale’u planeta Rai, bele loron 31, 30, 29 ka 28. 3. Raan ne’ebé fulan-fulan suli sai hosi feto nia oan-fatin, no baibain halo nia sente laransa’e. Ne’e sinál katak feto ne’e bele iha oan. SIN. fulan-sona, menstruasaun
SUBSTANTIVU
fu’i 1. Halo tarutu ho apitu, kafu’i ka flauta. 2. Hotar, uza liafuan fo’er. SUBSTANTIVU Kafu’i. SIN. ai-fu’i
VERBU INTRANZITIVU
fuik Ne’ebé la hakmatek ka susar atubele kontrola tanba la maus. LIAFUAN-SORUN: maus ADJETIVU
fulan-naroman Naroman ne’ebé mai hosi fulan, liuliu bainhira nia nakonu tomak. EZ. Ema barak gosta tuur iha tasiibun bainhira fulan-naroman to’o.
SUBSTANTIVU
Fuiloro Vila ida besik Lospalos iha distritu Lautein.
SUBSTANT IVU
fulan-nurak
fukar
Fulan ne’ebé foin hahú atu mosu iha lalehan; seidauk fulan-balun.
SUBSTANTIVU
Hamorin ho buat sira hanesan masin, pimenta, du’utmorin, liis, nst. ne’ebé tau ba hahán atubele halo morin, midar ka iha gostu. SIN. tempra
VERBU
fulan-sona Períodu ne’ebé feto adultu sira hetan sira-nia fulan ka menstruasaun.
SUBSTANTIVU
fukun
fulan-tomak
167
EZ. Klibur
RENETIL funda iha tinan 1980 resin liubá atu halibur estudante timoroan sira hodi hasoru invazaun indonézia.
Fulan ne’ebé nakonu hodi halo naroman maka’as.
SUBSTANTIVU
fulanu ~ fulana f. (pejorativu) Naran jerál ida ne’ebé ita bele fó ba ema ida bainhira ita la hatene nia naran loloos, mós bainhira ita lakohi fó sai ema ne’e nia naran. E Z . La importa saida loos mak fulanu hateten.
SUBSTANTIVU
fundadór ~ fundadora f. Ema ne’ebé harii grupu, organizasaun ka instituisaun ida. E Z . Don Bosco mak fundadór orden saleziana nian.
SUBSTANTIVU
fundamentál
fulun
Importante tanba buat ruma nia hun. SIN. báziku, esensiál E Z . Labarik sira mós iha direitu fundamentál hanesan moris, saúde di’ak, nst.
ADJETIVU
Fuuk ne’ebé moris iha ema ka balada sira-nia isin.
SUBSTANTIVU
fuma (Hahalok) hatama tabaku-lulun ba ibun hodi husik nia suar sai hosi ibun ka inus. E Z . Fuma ne’e ábitu ida ne’ebé bele estraga saúde.
VERBU/SUBSTANTIVU
fundasaun 1. Buat ida nia hun. 2. Hahalok funda ka harii nian. SIN. hariin 3. Organizasaun ne’ebé ema sira harii ba objetivu partikulár ida. EZ . Fundasaun Alola harii iha tinan 2003.
SUBSTANTIVU
fumadór ~ fumadora f. Ema ne’ebé fuma beibeik ka lapara.
SUBSTANTIVU
funak 1. Ai-funan nian, kona-ba ai-funan. 2. Ho kór ka hafunan barak. SIN reborebon.
ADJETIVU
fundus Hahirak ka kuantidade osan ne’ebé ema sira rekolle atu uza ba objetivu ida. EZ. Bainhira rai-hamlaha, governu sei hasai fundus espesiál ida atu tulun nia povu
SUBSTANTIVU
funan (ai-funan) Parte furak no dala barak morin hosi aihoris ne’ebé moris iha kain nia tutun ka iha ai-sanak nia rohan. Ai-funan ne’e halo ho pétala (funan-tahan) iha parte li’ur, estame (funan-utin) no pístilu (tolun-fatin) iha laran. 2. Produtu; haree mós osanfunan ADJETIVU Ne’ebé kulapur taka ona.
SUBSTANTIVU
funerál Serimónia atu hakoi ema ne’ebé mate (iha tradisaun sarani), ka sunu nia isin (iha tradisaun la’ós sarani). EZ. Funerál ba soldadu sira ne’ebé mate iha funu sei hahú ho formatura militár. funeráriu ~ funerária f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
funda Harii ka estabelese grupu, organizasaun ka instituisaun ida.
VERBU
fungu
168
Ai-horis ida hanesan tutukeu lahó tahan ka funan ne’ebé hetan ai-han hodi belit ka tabele ba ai ka organizmu seluk ne’ebé mate ona ka sei moris. SIN. kulat
Ema ne’ebé ita-nia inimigu iha funu laran. EZ. Jezús dehan: “Hadomi imi-nia funu-balun sira.”
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
funuk Funu nian, kona-ba funu. SIN. marsiál
ADJETIVU
funíl
funu-maluk
Tubu nakloke hanesan kuhus ka kone ida, halo hosi plástiku, kaleen ka ai ne’ebé uza atu fui tuir buat ne’ebé been, porezemplu bee, mina, nst.
SUBSTANTIVU
1. Soldadu ne’ebé itania maluk iha funu. SIN. kamarada 2. (dialetál = funu-balun ) Ema ne’ebé ita-nia inimigu iha funu laran.
SUBSTANTIVU
funsaun 1. Knaar ofisiál. E Z . Funsionáriu governu nian tenke hatene sira-nia funsaun atubele hala’o serbisu loroloron nian. 2. Buat ida nia uzu ka lala’ok baibain nian. E Z . Fuan nia funsaun mak atu bomba raan ba isin tomak.
furak
SUBSTANTIVU
1. Ne’ebé sente di’ak, midar ka iha gostu, porezemplu hahán. 2. (Ema) ne’ebé oin di’ak ka bonita/bonitu. 3. Ne’ebé di’ak, hakmatek ka kalma, porezemplu situasaun ka tempu. SUBSTANTIVU 1. Hahán nia sente ka gostu. SIN. fafurak, beleza 2. Karakter ka sasuuk furak EZ. Feto ne’e nia furak halo mane barak mak hakarak hola nia. ADJETIVU
funsiona VERBU La’o
ba oin. EZ. Atu tribunál funsiona didi’ak, juís no defensór sira tenke hatene lei loloos.
furin
funsionáriu ~ funsionária f.
Musamusan ka beekafu’ak iha líkidu ida nia leten, porezemplu bainhira loke kaleen serveja nian, furin sei mosu maka’as ka tuda sai. SIN. dahan
SUBSTANTIVU
Empregadu públiku; ema ne’ebé serbisu ba governu. E Z . Funsionáriu sira tenke tama serbisu hahú tuku 08:00 to’o tuku 17:00.
SUBSTANTIVU
furriél
funu
Ema-mane ne’ebé to’o ona ba postu militár ida ne’ebé iha grau-sarjentu nia kraik.
SUBSTANTIVU
1 . Baku-malu entre nasaun, estadu ka grupu sira, liuliu bainhira uza kilat no ema barak maka mate no terus. 2. Kompetisaun entre ema ka grupu atu manán buat ida maski la envolve kilat.
SUBSTANTIVU
fusin Organ iha ema no balada nia isin ne’ebé halo substánsia kímika ba isin atu
SUBSTANTIVU
funu-balun
169
uza, ka ajuda atu halakon produtu fo’er sira iha isin laran (n.e. kosar-been, susubeen). SIN. glándula fusik ADJETIVU; SIN. glandulár
Hena mutin mihis ne’ebé ema kesi hale’u parte isin ne’ebé kanek. SIN. ligadura.
SUBSTANTIVU
futu-lia Planu segredu ne’ebé ema ka grupu ida halo. SIN. konspirasaun E Z . Ha’u konsidera futu-lia no atake subasubar hanesan hahalok ema ta’uk-teen nian.
fusuk
SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé kotuk-laran kle’uk no bubu uitoan. SIN. bonko
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
futar 1. Liafuan onorífiku ida ne’ebé uza hodi refere ba parte ida iha liurai ka ema boot nia isin. EZ. Ita-Boot nia futar liman . SIN. 2. B u a t - h a f u n a n . ornamentu, dekorasaun
SUBSTANTIVU
futu-manu Jogu iha ne’ebé ema soran manu hodi futu.
SUBSTANTIVU
futun Buat sira ne’ebé kesi hamutuk ho tali ka borraxa, porezemplu fehuk-tahan, lakeru-dikin, nst.
SUBSTANTIVU
futeból SUBSTANTIVU
Jogu tebe-bola nian.
futebolista
futuru
Ema ne’ebé hatene no joga futeból, mós nu’udar profisaun.
Ne’ebé seidauk mosu ka akontese, depoizde tempu daudaun ne’e. SUBSTANTIVU 1. Tempu atu mai, períodu depoizde prezente. SIN. aban-bainrua 2. Ema sira ne’ebé ita hein atu loron ruma bele leba responsabilidade ba buat ruma. EZ . Joven sira mak futuru nasaun ne’e nian.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
futi Isin kabuar ki’ikoan ida ne’ebé moris iha ema ida nia oin ka liman tanba kona virus ruma. SIN. manu-raan
SUBSTANTIVU
futu Kesi-hale’u, kesi-hadulas. EZ . Soldadu sira futu tiha ema dadur ne’e ho tali naruk ida. Futu lia katak kombina subasubar ho ema seluk atu halo buat ruma be aat. EZ. Júdas futu lia ho ema-aat sira atu bá kaer Jezús.
VERBU
futus Imprime dezeñu sira iha hena nia leten ho métodu tradisionál pinta nian.
SUBSTANTIVU/VERBU
fuuk Fulun ne’ebé moris iha ulun-fatuk leten.
futu-kabun
SUBSTANTIVU
Talin belar ida hosi kulit ka hena ne’ebé ema uza atu tahan kalsa ka saia hodi kesi hale’u kanotak. SIN. sintu
SUBSTANTIVU
fuuk-dalis: haree fuuk-sasin fuuk-mean Fuuk ne’ebé kór-mean. SIN. fuuk-balanda.
ADJETIVU
futu-laran
fuuk-mulatuk 170
Fuuk ne’ebé nakdulas ki’ikoan.
ADJETIVU
fuuk-sasin Fuuk naruk ne’ebé kesi tiha ona. SIN. fuuk-dalis
SUBSTANTIVU
fuza Nota muzikál ne’ebé vale semínima kaualuk ida ka semikolxeia balun ida. Nia tadak maka ne’e:
SUBSTANTIVU
r fuzivel Fiu metáliku ne’ebé aplika ba sirkuitu elétriku atu teri netik ka interrompe sirkuitu ne’e bainhira intensidade korrente nian sai maka’as demais.
SUBSTANTIVU
171
rua, rai-Eskósia nian no raiIrlanda nian. ADJETIVU Lia-gaéliku nian.
Gg
gaiola Fatin ki’ik ida halo hosi rede, kaixa ka au ne’ebé uza atu rai manu ka animál fuik iha laran, hanesan loriku, kakatua, lakateu, laku, nst.
SUBSTANTIVU
gaba 1 . Hana’i ema ida tanba buat di’ak ne’ebé nia halo. SIN. hahi’i EZ. EZ . Bainhira André hatama tiha golu, ema hotu gaba nia. 2. Ko’alia furak hodi ezajera kona-ba ema ida nia kualidade di’ak sira atu hasolok ka hamaus nia. SIN. foti EZ . Soldadu ne’e gaba loos ninia kapitaun iha jenerál nia oin .
VERBU
gaita mós gaitadeboka Instrumentu-múzika ida ne’ebé uza iis ibun atu halo tarutu ka toka SIN. gaitadeboka
SUBSTANTIVU
galáksia Konstelasaun ka fitunlubun barak hakrobuk hamutuk. SIN. fitun-libur
SUBSTANTIVU
galaun
gaba an
1. Hena pedasuk ida ne’ebé uza atu halo dekorasaun ba kortina, nst. 2. Faixa hena funan ne’ebé uza nu’udar sinál ba ema nia postu iha sistema militár.
SUBSTANTIVU
Ko’alia hodi foti nia an. EZ. Malandru ne’e gaba an, hafoin tuku tiha nia maluk ida seluk to’o inus raan.
VERBU
gaba-an , mós gabasola Ne’ebé gosta foti an ka hahi’i an. EZ . Ha’u la gosta ema ne’ebé gabasola tanba dala barakliu sira bosok-teen. SUBSTANTIVU Hahalok foti an nian. ADJEKTIVU
galegu ~ galega Rai-Galiza Rai-Galiza nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Galiza. 2. (lia-galegu) Dalen rai-Galiza nian, ne’ebé lia-portugés nia variedade ida. ADJETIVU
Gabaun (rai-)
Gales (rai-)
Rain no estadu ida iha Áfrika Klarak.
SUBSTANTIVU
Rain ida iha Reinu Naklibur Bretaña Boot nia parte loromonuk.
SUBSTANTIVU
gabonés ~ gaboneza Rai-Gabaun nian. SUBSTANTIVU Ema Gabaun. ADJETIVU
galés ~ galeza Rai-Gales nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Gales. 2. (lia-galés) Dalen séltiku raiGales nian. ADJETIVU
gabardina Kazaku ida ne’ebé ema hatais atu proteje ka satan nia an hosi udan.
SUBSTANTIVU
Gália (rai-)
gaéliku
Rejiaun tuan iha raiEuropa ne’ebé nia área maizumenus han malu ho raiFransa no rai-Béljika ohin nian.
SUBSTANTIVU
(lia-gaéliku) Dalen séltiku ne’ebé iha variedade
SUBSTANTIVU
172
Iha otas antigu Gália nasaun séltika ida, maibé hafoin, tanba funu oioin, sai parte impériu romanu nian, no lia-latín mós tama.
gama (ikan-) Ikan-tasi espésie ida ne’ebé boot no si’ak tebes, ho nehan kro’at. SIN. tubaraun, uu
SUBSTANTIVU
Gámbia (rai-)
Galileia (rai-)
Rain no estadu ida iha Áfrika Loromonu.
SUBSTANTIVU
Rejiaun iha parte norte rai-Palestina nian, iha ne’ebé Na’i Jezús moris no la’o haklake Nia hanorin.
SUBSTANTIVU
gambianu ~ gambiana Rai-Gámbia nian. SUBSTANTIVU Ema Gámbia. ADJETIVU
galileu ~ galileia f.
Gana (rai-)
Rai-Galileia Rai-Galileia nian. SUBSTANTIVU Ema Galileia. ADJETIVU
Rain no estadu ida iha Áfrika Loromonu.
SUBSTANTIVU
galisizmu
ganés ~ ganeza
Liafuan ka espresaun ida ne’ebé nia hun iha liafransés, n.e. biberón, balansé, glasé, xapeu, xantajen.
SUBSTANTIVU
Rai-Gana nian. SUBSTANTIVU Ema Gana. ADJETIVU
ganga Hena forte ida ne’ebé uza hodi halo kalsa-serbisu no roupa seluk ne’ebé tuir moda.
Galiza (rai-)
SUBSTANTIVU
Rejiaun ida iha España norueste, besik raiPortugál ho lian no kultura hanesan Portugál nian.
SUBSTANTIVU
Ganjes (Mota-) Mota naruk tebes ida ne’ebé hahú iha Foho-Himalaia no suli liuhosi rai-Bangladexe no rai-Índia.
SUBSTANTIVU
galolen 1. (lia-galolen) Dalen ida ne’ebé mahorik sira Manatutu, Lakloo no Laleia nian ko’alia. 2. Makdalek lia-galolen nian. SIN. lo’ok
SUBSTANTIVU
gangrena SUBSTANTIVU
SIN.
fafolok .
gansu
galoxa
Manu-gansu, manu ida ne’ebé hanesan rade ho kakorok naruk.
SUBSTANTIVU
Sapatu halo hosi borraxa ne’ebé ema hatais bainhira udan tau atu ain sira labele bokon.
SUBSTANTIVU
ganxu Metál ka plástiku naruk pedasuk ida ho tutun kle’uk ida ne’ebé uza atu ka’it sasán ka buat ruma. SIN. kail
SUBSTANTIVU
gama SUBSTANTIVU
Kanek iha isin.
1. Sasán latar ka série
ida.
Loja ne’ebá fa’an sapatu gama boot. 2. Leet entre nota aas liu no nota kraik liu hotu ne’ebé kantadór nia lian ka instrumentu muzikál bele to’o bá. EZ.
garajen 1. Fatin ida ne’ebé baibain ema uza atu hapara no rai sira-nia karreta ka motór iha laran.
SUBSTANTIVU
173
2. Ofisina hodi hadi’a karreta sira.
Ema inesperiente ka
SUBSTANTIVU
kauk ida.
garajista
garridu ~ garrida f.
Ema ne’ebé hala’o ofisina-garajen ka serbisu iha laran.
Ne’ebé la hatudu respeitu maibé ho maneira halo haksolok tanba afinál ema simpátiku.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
garante
gás
Fó promesa ka lia-loos atu halo buat ruma.
VERBU
Ár ka anin oin ida, baibain ho iis maka’as, ne’ebé ema sunu nu’udar enerjia atu hamanas no te’in.
SUBSTANTIVU
garantia Promesa ka lia-loos atu halo buat ruma. SIN. kompromisu
SUBSTANTIVU
gás-luun mós gás-matabeen Gás ne’ebé halo hamoras matan no hamosu matabeen. EZ . Polísia tiru ho gás-matabeen ba sira ne’ebé tuda fatuk.
SUBSTANTIVU
garfu Besi ki’ik ho lolon naruk no tutun tarak tolu ne’ebé ema uza atu sukit aihan bainhira han, selae atu sukit fo’er. SIN. ai-sasukuk, aisuku
SUBSTANTIVU
gasta Uza osan hodi selu buat ruma.
VERBU
gargón
gastadór
Sanan, bele elétriku ka la’ós, ne’ebé ema uza atu nono bee.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Ema ida ne’ebé fakar
osan.
garnél mós granél
gastrenterite (moras-)
Hahirak ka kuantidade barak hosi merkadoria ruma ne’ebé fábrika baibain fa’an ba loja-na’in. SIN. boron ADVÉRBIU Ho boron de’it.
SUBSTANTIVU
Moras ida ne’ebé inflamasaun ka bubu simultáneu iha tesidu mukozu estómagu no tee-oan nian.
ADJETIVU
gástriku ~ gástrika f.
garoupa (ikan-)
Kona-ba estómagu ka kabun laran.
ADJETIVU
Ikan-tasi espésie ida ne’ebé nia isin gostun tebes bainhira tunu ka da’an. Plectopomus NARAN SIENTÍFIKU maculatus
SUBSTANTIVU
gastronomia Matenek kona-ba hahán no tate’in di’ak. gastronómiku ~ gastronómika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
garotu 1. Hemun ida halo hosi susubeen manas kahur ho kafé. 2. Labarik-oan, bele mós ida nakar uitoan.
SUBSTANTIVU
gastrónomu ~ gastrónoma f. 1 . Ema matenek gastronomia. 2. (arti figuradu) Ema ida ne’ebé gosta tebetebes hahán ne’ebé di’ak ka lotuk.
SUBSTANTIVU
garraiu ~ garraia f.
174
gastu
Rain no estadu ida iha Amérika Súl ho lia-inglés nu’udar dalen ofisiál.
SUBSTANTIVU
Osan ne’ebé gasta hodi selu buat ruma.
SUBSTANTIVU
gianés ~ gianeza
gatillu
Rai-Giana nian. SUBSTANTIVU Ema Giana.
Pesa ki’ikoan iha kilat hanesan xave ne’ebé ita buti ka dada atu tiru ka halo kilat tarutu. SIN. karleti
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Giana Franseza (rai-) Rain no estadu ida iha Amérika Súl ho lia-fransés nu’udar dalen ofisiál.
SUBSTANTIVU
gaveta Kaixa tetuk ida ne’ebé parte hosi armáriu ka meza; ema bele loke ka dudu tama atu tau sasán iha laran.
SUBSTANTIVU
gianés fransés ~ gianés franseza Rai-Giana Franseza nian. SUBSTANTIVU Ema Giana Franseza nian. ADJETIVU
gaze SUBSTANTIVU
Hena mihis no
transparente.
giaun
gazeia SUBSTANTIVU
Testu ne’ebé ema presiza sani ka halo tuir bainhira halo filmajen, drama, teatru, nst.
SUBSTANTIVU
Oho ho gás.
gazela Animál afrikanu no aziátiku ida ne’ebé atu hanesan bibi-rusa.
SUBSTANTIVU
gillotina 1 . Aparellu ida ho tahan kro’at ne’ebé uza atu tesi ema kondenadu ida nia ulun. 2 . Instrumentu ida ho tahan kro’at ne’ebé uza atu tesi surat-tahan.
SUBSTANTIVU
gazeta SUBSTANTIVU
Jornál ka revista ida.
gazolina Líkidu ida hanesan mina-rai ne’ebé ita uza atu halo karreta ka motór la’o. SINÓNIMU POPULÁR: mina
SUBSTANTIVU
gindaste Mákina aas loos ne’ebé bele muda ka foti sasán todan. SIN. grua
SUBSTANTIVU
gerrilleiru ~ gerrilleira f. Ema ka funu-na’in ne’ebé baibain halo emboskada ba nia funu-balun; dala barakliu gerrilleiru sira uza arma kmaan, hanesan kilat ka bomba iha sira-nia atake.
SUBSTANTIVU
Giné (rai-) Rain no estadu ida iha Áfrika Loromonu ho lia-fransés nu’udar dalen ofisiál.
SUBSTANTIVU
gineense Rai-Giné nian. SUBSTANTIVU Ema Giné. ADJETIVU
giadór Besi-riin kle’uk ida, tutan ba motór nia oin, ne’ebé ema kaer atu hafila ka muda diresaun; volante bisikleta ka motór nian.
SUBSTANTIVU
Giné-Bisau (rai-) Rain no estadu ida iha rai-Áfrika Loromonu ne’ebé uluk kolónia Portugés sira-nian; oras ne’e nia mós membru
SUBSTANTIVU
Giana (rai-)
175
glándula
CPLP (klibur nasaun sira ho dalen ofisiál portugés) nian ida.
Organ iha ema no balada nia isin ne’ebé halo substánsia kímika ba isin atu uza, ka ajuda atu halakon produtu fo’er sira iha isin laran (n.e. kosar-been, susubeen). SIN. fusin glandulár ADJETIVU; SIN. fusik
SUBSTANTIVU
gineense Rai-Giné-Bisau Rai-Giné-Bisau nian. SUBSTANTIVU Ema Giné-Bisau. ADJETIVU
Giné Ekuatoriál (rai-) Rain no estadu ida iha Áfrika Klarak ho lia-espa ñ o l nu’udar dalen ofisiál.
SUBSTANTIVU
glasé
gineense
Dalas mihis halo ho masin-midar nst. ne’ebé ita tau iha bolu ka biskoitu nia leten.
SUBSTANTIVU
Rai-Giné Ekuatoriál nian. SUBSTANTIVU Ema Giné Ekuatoriál. ADJETIVU
Giné Foun (rai-)
glasiál
Rain boot ida iha Tasi-Boot Pasífiku nia ninin ne’ebé nakfahe ba zona polítika rua, maka Papua-Giné Foun iha lorosa’e (estadu independente ida) no provínsia Papua Repúblika Indonézia nian. Povu Timór nia bei’ala barak horiuluk mai hosi rai-Giné Foun no linguista sira klasifika lian bunak, makasae, makalero no fatuluku nu’udar dalen papua. SIN. rai-Papua
SUBSTANTIVU
Ne’ebé malirin to’o nahisi sai jelu.
ADJETIVU
glasiár Jelu mota ida ne’ebé mosu iha foho aas no book an neineik tebes ba kraik.
SUBSTANTIVU
glaukoma (moras-) Moras todan iha matan-fuan laran ne’ebé dala ruma halo ema sai matandelek.
SUBSTANTIVU
gitarra
Glenu
1 . Instrumentumúzika rai-Portugál nian, ho tali ne’ebé ema kebit atu halo tarutu. 2. Tipu viola ida ne’ebé múziku liga ba eletrisidade atubele toka; viola elétrika.
1. Mota ida iha parte loromonuk Timór Lorosa’e nian. 2. Vila ida iha Ermera nia kraik, besik Mota-Glenu.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
globál Iha rai-klaran tomak; ba rai-klaran tomak; mundu tomak nian.
ADJETIVU
gitarrista Múziku ida ne’ebé toka gitarra.
SUBSTANTIVU
globaliza
gixé
Dezenvolve ka haburas iha rai-klaran tomak. globalizasaun SUBSTANTIVU globalizadu ~ globalizada f. VERBU
Janela ki’ikoan ida ne’ebé ema hamriik iha nia kotuk hodi fa’an billete ka fó informasaun iha teatru, estádiu, estasaun-komboiu, aeroportu, nst.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
globu
176
1. Forma kabuar hanesan bola. 2. Modelu kabuar ida ne’ebé reprezenta planeta Rai.
gola
SUBSTANTIVU
Parte hosi faru hale’u kakorok ne’ebé baibain ita hikar fila. EZ. Padre balu bandu joven sira ne’ebé la hatais faru ho gola atu bá misa.
SUBSTANTIVU
glóbulu SUBSTANTIVU
Sélula ki’ik ida iha
raan laran.
golfe
glória
Desportu oin ida iha ne’ebé joga-na’in sira baku bola ki’ikoan ba dook ho aitonka ida ho kasinar atu hatama bola ne’e ba rai-kuak ki’ikoan nia laran.
SUBSTANTIVU
Hahi’in ka louvór no fama boot ne’ebé ema simu tan susesu ruma, selae tan nia hahalok ka kualidade kmanek ida. EZ . Se atleta ida manán medalla iha Jogu-Olímpiku sira, nia nasaun mós sei hetan naran no glória; Iha misa ita ema fó glória ba Na’i Maromak. gloriozu ~ glorioza f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
golfista SUBSTANTIVU
Ema ida ne’ebé joga
golfe.
golpedestadu mós golpe Revolusaun ida kontra ukun-na’in sira atu hamonu sira-nia governu; golpe bele mai hosi ema sivíl maibé baibain militár sira mak halo. EZ. EZ . Golpedestadu iha rai-Portugál iha loron 25 fulan-Abríl 1975 loke dalan ba kolónia portugeza sira ukun rasik an.
SUBSTANTIVU
glosáriu Lista alfabétika ho liafuan tékniku ka espesializadu sira ne’ebé mosu iha testu ka livru ida, hamutuk ho sira-nia signifikadu.
SUBSTANTIVU
gloza Esplikasaun ka tradusaun ida kona-ba liafuan ida tékniku ka espesialisadu iha testu ida.
SUBSTANTIVU
golu Pontu ne’ebé ekipa ka grupu ida manán bainhira hatama bola iha adversáriu nia baliza. EZ. Brazíl manán Alemaña ho golu rua iha finál Kopa Mundiál 2002 nian.
SUBSTANTIVU
Goa (rai-) Rejiaun ida iha raiÍndia parte sudueste ne’ebé uluk Portugés sira mak ukun.
SUBSTANTIVU
goés ~ goeza f.
goma
Goa nian. SUBSTANTIVU Ema Goa. E Z . Iha Goés barak ho raan portugés maibé ladún barak ona sira ne’ebé ko’alia portugés. ADJETIVU
Substánsia been ka bokon ne’ebé ema uza atu kola surat-tahan. SIN. ritan
SUBSTANTIVU
gorila (leki-) 1. Lekirauk boot no maka’as liu. 2. (arti figuradu) Mane isin-boot no muskulozu ida ne’ebé hein
SUBSTANTIVU
goiabas Ai-hun espésie ida ne’ebé fó fuan boot midar ho musamusan ki’ik iha nia laran.
SUBSTANTIVU
177
Governu Timór nian tenke halakon korrupsaun no nepotizmu. governamentál ADJETIVU
ema importante ka hasai ema bukaliadór hosi bár, klube nst.
EZ.
gorjeta Osan resik ne’ebé ita fó ba ema seluk tan serbisu ruma ne’ebé nia halo ba ita. SIN. selu-kole EZ . Iha Amérika baibain bainaka fó gorjeta ba ema sira ne’ebé serbí bainaka ne’e iha restaurante, hi’it nia sasán iha otél ka tula iha taksi .
SUBSTANTIVU
goza 1. Haksolok ho situasaun ne’ebé iha, hanesan moris, festa ka konsertu. EZ. Joven sira goza sira-nia moris hodi hemu tua to’o lanu . 2 . Halo kómiku ba ema seluk atu halo pouka nia. EZ. Paul sai hirus tiha tanba Ameu goza nia demais. 3. Aproveita, hetan kadi’ak ka benefísiu hosi . EZ. Ha’u-nia avó-feto giza saúde di’ak. gozu SUBSTANTIVU
VERBU
gosta Hatudu laran-hakarak ba buat ida. SIN. hakarak EZ. EZ . Ha’u-nia feen gosta han haas bainhira nia isin-rua.
VERBU
gostu mós gostun ADJETIVU
Ne’ebé furak, di’ak ka
grade
midar. EZ. Kulu-tunu ne’e gostun loos . SUBSTANTIVU 1. Hahalok gosta buat ruma. E Z . Jaime Jaim e nia gostu gost u ho nia alin ninian lahanesan. 2. Hahán nia furak, di’ak ka midar. SIN. sabór EZ. Goiabas nia gostu la hanesan ho saburaka nian.
1 . Besi-riin sira ne’ebé taka janela ida atu ema la bele tama ka sai. 2. Kaixa ne’ebé uza hodi haloot no tula botir barak.
SUBSTANTIVU
graduadu ~ graduada f. ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Ema)
ne’ebé hetan tiha ona grau militár ka akadémiku.
governa
graduál
Ukun fatin, instituisaun ka rain ho nia infraestrutura tomak.
VERBU
Akontese ka mosu neineik ba períodu naruk ida. EZ . Abui moras todan, oras ne’e nia atu di’ak ona maibé graduál tanba presiza konsulta no hemu ai-moruk beibeik ba fulan hirak nia laran.
ADJETIVU
governadór ~ governadora f. Ema ne’ebé hetan hosi governu nasionál autoridade atu ukun iha provínsia ida. SIN. emboot
SUBSTANTIVU
graduasaun
governu
SUBSTANTIVU Kondidsaun
sai
graduadu nian.
1. Knaar ukun rain ka instituisaun ida. 2. Ema-lubun ne’ebé ukun rain ka instituisaun ida.
SUBSTANTIVU
grafia 1. Orden hakerek liafuan ida ho letra sira ne’ebé loloos. 2. Modu hakerek nian.
SUBSTANTIVU
178
Liafuan portugés ‘acção’ iha grafia ‘ação’ iha rai-Brazíl.
SUBSTANTIVU
EZ.
nia favór. 2. Tulun hosi Maromak. 3. Kualidade furak ka maneira elegante iha jestu ka movimentu ida. EZ. Feto-oan sira dansa ho grasa. 4. Hahalok ne’ebé hatudu laran-di’ak, laran-haksolok no la hakanek ema. EZ . Labarik ne’e iha grasa tanba nia halo ema barak laranhaksolok . 5. Karakter kómiku, kapasidade atu halo ema sira hamnasa. grasiozu ~ grasioza f. ADJETIVU
gráfiku ~ gráfika f. 1. Kona-ba hakerek. 2. Ne’ebé deskreve didi’ak, hanesan ilas ka imajen. SUBSTANTIVU (gráfiku) Kuadru ka diagrama ne’ebé hato’o informasaun kona-ba númeru ka sifra sira; reprezentasaun gráfika. ADJETIVU
grama Unidade ka kahidak métriku ne’ebé vale karihun ida hosi kilograma ida.
SUBSTANTIVU
gramátiku ~ gramátika f. SUBSTANTIVU
1. Ema ka Maromak
1 . Ema matenek
grasas
gramátika. 2. Ema ne’ebé hakerek kona-ba lian ida nia regra gramatikál sira. 3. (gramátika) Regra sira konaba dalen ida nia estrutura. gramatikál ADJETIVU
SUBSTAN TIVU
Obrigadu,
agradesimentu. EZ. Grasas ba Maromak ema ida la mate iha dezastre ne’ebá.
grasasadeus! INTERJEISAUN
1.
Grasa
ba
Maromak! 2. Espresaun ne’ebé ita hato’o bainhira ema ruma fani.
grampu Besi ida ne’ebé habit buat ida hodi kaer metin.
SUBSTANTIVU
gratu ~ grata f.
granada
Ne’ebé sente agradesidu ka fó neon. gratidaun SUBSTANTIVU EZ. Bainhira estudante sira remata sira-nia estudu, sira fó prezente ida ba mestre atu hatudu sira-nia gratidaun.
ADJETIVU
Bomba ki’ikoan ida ne’ebé iha esplozivu ka gásmatabeen ne’ebé ema bele tuda ka tiru sai.
SUBSTANTIVU
Granada (rai-) Rai-kotun no estadu ki’ik ida iha Tasi-Antillas.
SUBSTANTIVU
gratis
granadinu ~ granadina f.
Ne’ebé saugati de’it ka lalika selu. S I N . gratuitu ~ gratuita f., saugati, laselu EZ. EZ . Hosi tinan 2000 to’o 2002, Ospitál Nasionál fó tratamentu gratis ba pasiente hotu.
ADJETIVU
Rai-Granada nian. SUBSTANTIVU Ema Granada. ADJETIVU
granitu Fatuk isin-toos oin ida ne’ebé serve atu halo konstrusaun no dalan.
SUBSTANTIVU
gratuitu haree gratis grau
grasa
179
1. Kahidak ka unidade sasukat nian ba temperatura, sikun, lonjitude ka latitude. Baibain hakerek ho sinál depois númeru, n.e. 360 2. Nivel ka hakat iha eskala ida. 3 . Títulu ka kualifikasaun ne’ebé akademia ka universidade haraik ba nia estudante ne’ebé ramata kursu.
gravura
SUBSTANTIVU
1. Dezeñu ka pintura ida ne’ebé ema ko’a iha kabelak sólidu ida, hanesan iha ai ka simentu bokon. 2. Ilustrasaun ida ne’ebé serve atu hato’o hanoin ida ho momoos.
SUBSTANTIVU
û
û
graxa Substánsia bokon kór oioin ne’ebé ema uza atu halakan sasán halo hosi kulit, n.e. sapatu, futu-kabun, pasta, nst. VERBU Tau ka kose substánsia ne’e ba sapatu, futu-kabun, nst. EZ. Keta haluha graxa lai papá nia sapatu molok nia hatais ba festa.
SUBSTANTIVU
grava Hatama múzika, lian ka informasaun iha kasete ka sedé ruma atu ita bele rona filafali ka refere bá iha loron seluk. gravasaun SUBSTANTIVU
VERBU
gravadór
gregu ~ grega f.
SUBSTANTIVU Aparellu
eletróniku ida ho kasete ka sedé iha laran ne’ebé ita bele uza atu grava múzika ka lian.
Rai-Grésia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Grésia. 2. (lia-gregu) Dalen rai-Grésia nian. ADJETIVU
gravata
greku-katóliku katólika f.
Hena naruk pedasuk ida ne’ebé ema-mane sira uza atu kesi iha gola nia okos ho fukun ida; iha kultura balu ema hatais gravata liuliu iha situasaun ne’ebé formál.
SUBSTANTIVU
~
greku-
(Ema) ne’ebé pertense ba kreda ortodoksa ida iha Europa Lorosa’e ka Lorosa’e Klarak ne’ebé naklibur ho Kreda Romana; katóliku orientál
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
grave Ne’ebé sériu ka todan, n.e. moras ka situasaun urjente ruma. EZ. Labarik ne’ebé horisehik hetan dezastre, oras ne’e nia kondisaun grave hela.
ADJETIVU
greku-romanu romana f.
~
greku-
Ne’ebé pertense ba Gregu no Romanu sira, n.e. estilu-arkitetura. Luta greku-romana katak stilu luta ka riba-malu nian iha ne’ebé lutadór sira bele kaer adversáriu nia isin iha nia knotak leten de’it.
ADJETIVU
gravidade 1. Situasaun ne’ebé sériu ka todan. 2. (fízika) Kbiit ne’ebé dada buat hotu ba kraik, n.e. bainhira fui bee iha kopu laran, bee tun ba okos tanba gravidade dada tiha.
SUBSTANTIVU
Grésia (rai-)
180
groseria
Rain no estadu ida iha Europa Sudeste ho kultura tuan tebetebes.
SUBSTANTIVU
Hahalok ne’ebé la hatudu respeitu ba ema seluk.
SUBSTANTIVU
greve
grotesku ~ groteska f.
Hahalok para lisuk serbisu tanba patraun empreza nian ka governu la simu serbisu-na’in sira-nia hahusuk ka ezijénsia. EZ. Traballadór sira iha kompañia Kafé Timór sei hala’o greve ida tanba patraun seidauk hasa’e sira-nia saláriu iha tinan lima nia laran.
Ne’ebé haree ka parese absurdu, anormál ka kómiku.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
grou (manu-) Manu ain-aas hanesan maliboo, ho knoruk no ibuntutun naruk ne’ebé hela besik mota ka bee-dalan seluk.
SUBSTANTIVU
grua Mákina aas loos ne’ebé bele hi’it hodi haduka sasán todan. SIN. gindaste
SUBSTANTIVU
grevista SUBSTANTIVU
Ema ida ne’ebé halo
grupu
greve.
SUBSTANTIVU
grilu
Lubun ida hamutuk.
lubuk EZ. Ami haree ema grupu boot ida baku malu iha tasi-ibun. SIN.
Insetu ki’ik ida ne’ebé halo lian maka’as liuliu bainhira rai-nakaras no mós iha kalan. SIN. kela E Z . Tempu uluk Timoroan, liuliu Xinés timoroan balu, gosta futu grilu.
SUBSTANTIVU
Guadalupe (rai-) Rai-kotun ki’ik ida iha Tasi-Antillas ne’ebé rai-Fransa sei ukun nu’udar departamentu tasi-balun nian.
SUBSTANTIVU
gripe
guadalupinu ~ guadalupina f.
Moras isin-manas ida ne’ebé bele da’et lailais, liuliu iha tempu malirin .
SUBSTANTIVU
Rai-Guadalupe nian. SUBSTANTIVU Ema Guadalupe. ADJETIVU
Guame (rai-)
Gronelándia (rai-)
Nusa ki’ik ida ne’ebé territóriu autónomu Estadu Naklibur Sira Amérika Nian no nakfati iha Tasi-Boot Pasífiku Norte.
Nusa boot tebes ida ne’ebé territóriu autónomu raiDinamarka nian no nakfati iha Tasi-Boot Ártiku iha rai-Kánada nia sorin nordeste
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
gronelandés ~ gronelandeza f.
guamés ~ guameza f. Rai-Guame nian. SUBSTANTIVU Ema Guame. ADJETIVU
Rai-Gronelándia nian. SUBSTANTIVU Ema Gronelándia.
guarda
groseiru ~ groseira f.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ADJETIVU
Ne’ebé
la
Ema ne’ebé proteje fatin ida ka matan-moris atu buat ruma la akontese ba ema ka buat ne’ebé nia hein. SIN. mahein, makdakak
hatudu
respeitu. SIN. maledukadu ~ maledukada f., brutu ~ bruta f.
181
S I N . sombriña, manas. guardaxuva 2. Xapeu ida ne’ebé ema hatais atu satan loro-manas. SIN. xapeu-loro
Eskritóriu sira presiza guarda, liuliu iha oras kalan nian . VERBU Tau matan ka hein. E Z . Ema-seguransa sira tenke guarda didi’ak propriedade governu nian. EZ. EZ .
guardaxuva
guarda-tránzitu
1. Aparellu ida ne’ebé bele hikar no uza atu satan udan. Timoroan sira uluk soi guardaxuva tradisionál ho naran ‘salurik’ ne’ebé halo hosi ai-kadiru ka tali-tahan. SIN. sombrelu , salurik 2. Sombrelu ida ne’ebé ema uza atu satan loro nia manas. SIN. sombriña
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé tau matan ba movimentu tránzitu nian atu la bele akontese asidente ruma; polísia mak baibain hala’o knaar ne’e.
SUBSTANTIVU
guardafatu Armáriu aas ida ne’ebé atu tara hatais sira iha laran.
SUBSTANTIVU
guarnisaun
guardakosta
1. Soldadu-lubun ida ne’ebé hela iha fatin ka sidade ida atu tau matan ba fatin ne’e. 2. Soldadu sira-nia hela-fatin. SIN. kuartél
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé nia serbisu mak tau matan ba ema seluk, liuliu ema importante ida. SINÓNIMU KOLOKIÁL: gorila
SUBSTANTIVU
guardakosteira
Guatemala (rai-)
Ró-motór armadu ida ka lubun ida ne’ebé ronda tasi hale’u rain ida atu hanetik kontrabandu. SIN. ró-ronda SUBSTANTIVU
Rai no estadu ida iha Amérika Klarak.
SUBSTANTIVU
guatemalteku ~ guatemalteka f.
guardalousa
Rai-Guatemala Rai-Guatemala nian. SUBSTANTIVU Ema Guatemala. ADJETIVU
Armáriu ne’ebé ita uza atu rai lousa iha laran.
SUBSTANTIVU
guturál
guardanapu
Kakorok nian, tatolan nian, liuliu lian ka tarutu.
ADJETIVU
Hena ka surat-tahan ne’ebé uza iha meza atu hamoos ema nia ibun ka liman bainhira han hela; serve mós atu satan ai-han restu ne’ebé monu atu labele hafo’er ita-nia roupa.
SUBSTANTIVU
guardarede Ema ne’ebé hein baliza iha futeból atu ekipa sorun la bele hatama golu.
SUBSTANTIVU
guardasól 1. Sombrelu ida ne’ebé ema lori atu satan loro-
SUBSTANTIVU
182
Turista sira gosta habai an iha tasi-ibun. EZ.
habain
Hh
SUBSTANTIVU
habali 1. Bali ka trata tomak hotu moras ruma. 2. (arti figuradu) Rezolve (problema ida) ho tratamentu natoon ruma. SIN. remedeia
VERBU
há SUBSTANTIVU
Hahalok habain nian.
Letra H nia naran.
SIN.
agá
haas
habali-belek
Ai-hun aas ida ne’ebé fó fuan kinur, midar loos no been barak. NARAN BOTÁNIKU: Mangifera indica
SUBSTANTIVU
Ne’ebé ita bele habali. SIN. remediavel
ADJETIVU
habalin
haat
Hahalok, dalan ka fuan habali nian. SIN. remédiu
SUBSTANTIVU
Númeru ida-ne’ebé tuir tolu no uluk-ba lima, hakerek ka marka ho sinál 4 (algarizmu indu-árabe) ka IV (algarizmu romanu).
NUMERÁL
habalu Fahe ba parte rua ketaketak. EZ . Sira habalu tiha paun ne’e molok fó ba labarik sira.
VERBU
haatnulu Númeru ida-ne’ebé tuir tolunulu-resin-sia no uluk-ba haatnulu-resin-ida, hakerek ka marka ho sinál 4 0 (algarizmu indu-árabe) ka X L (algarizmu romanu). EZ . Nia oras ne’e tinan haatnulu ona.
NUMERÁL
habalun SUBSTANTIVU Hahalok
habalu nian.
habanati Prepara, forma ka halo tuir banati. SIN. modela
VERBU
habandu Bandu nu’udar lei ofisiál, bandu iha rain tomak. S I N . proskreve
VERBU
hababan Tau baban, taka kuak iha hena ho hena-rohan ida. SUBSTANTIVU Hahalok hababan nian. VERBU
habandun Hahalok habandu nian. SIN. proskrisaun Ne’ebé governu ka ADJETIVU autoridade ruma habandu tiha ona.
SUBSTANTIVU
habadak Halo sai badak. E Z . Atu habadak diskursu ne’e, ha’u sei hato’o de’it pontu importante sira. SUBSTANTIVU Hahalok ka efeitu habadak nian. SIN. abreviatura VERBU
habanit Manán ema nia atensaun, interese ka domin ho ita-nia kualidade ruma, n.e. isin-furak, intelijénsia, ko’alia kómiku nst. SIN. enkanta, faxina
VERBU
habai VERBU Tau
iha loron atu sai manas ka maran.
183
2. Na’ok fundus ka osan boot hodi hadalan fali ba fatin seluk. SIN. dezvia SUBSTANTIVU Hahalok habedok nian. SIN. (1) habees; (2) dezviu habee mós habeen VERBU Halo sai nabeen.
SUBSTANTIVU Hahalok
habanit nian. SIN. enkantu, faxíniu
habarak Halo sai barak. multiplika SUBSTANTIVU Hahalok nian. multiplikasaun VERBU
SIN. SIN.
habarani
habeer
Fó aten-barani, neon-boot, motivasaun ka korajen ba ema ida. EZ. Ita tenke habarani labarik sira atu hato’o hahusuk kona-ba buat sira ne’ebé susar.
VERBU
Halo sai kabeer ka nabilan, porezemplu kose rai ho lilin ka hamoos sapatu. SUBSTANTIVU Hahalok habeer nian. VERBU
habeik
habaruk
VERBU 1.
sai baruk. E Z . Feriadu barak bele habaruk ema. SUBSTANTIVU Hahalok habaruk nian.
Halo sai beik. 2. Halo ka trata hanesan beik. EZ. Keta habeik labarik sira tanba hahalok ne’e bele hamoe sira. SUBSTANTIVU Hahalok habeik nian.
habasar
habekan
VERBU Halo
1 . Halo sai bekan ka mamuk. SIN. hamamuk 2. (arti figuradu) Halo atu la konsege, halo atu la hetan susesu ka rezultadu di’ak. SIN. frustra S U B S T A N T I V U Hahalok habekan nian. S I N . ( 1 ) h a m a m u k ; (2) frustrasaun
Hamriik ka hela ema barak rabat malu hanesan iha basar ka merkadu. EZ. Sira la’o-habasar iha lurón.
VERBU
VERBU
habasuk Halo sai basuk ka barabarak. S U B S T A N T I V U Hahalok habasuk nian. VERBU
habatak VERBU
habelak
Hadalan bee tama ba batak
VERBU Halo
sai belak ka kabelak. SUBSTANTIVU Hahalok habelak nian.
ida. SUBSTANTIVU Hahalok
habatak nian.
habelar
habau
VERBU Halo
sai belar. SUBSTANTIVU Hahalok habelar nian.
1. Halo sai dodok. 2. Halo sai aat liu, halo piór. SIN. piora
VERBU
habele 1. Halo posivel. S I N . posibilita 2. Halo atu ema ida hetan abilidade ka kapasidade hodi halo buat ruma. SIN. kapasita, abilita E Z . Edukasaun habele joven sira atu hetan serbisu di’ak.
VERBU
habaun Hahalok habau nian. SIN. (2) piora
SUBSTANTIVU
habedok 1. Halo atu bedok, halo atu sai hosi nia dalan baibain nian. SIN. habees
VERBU
184
Vitamina sira habiit ema nia isin hodi fó enerjia. 2. Fó kbiit ka autoridade atu halo buat ruma. EZ . Governu habiit fiskál sira atu prende ema sira ne’ebé buka atu hatama droga ilegál mai ita-nia rain. SUBSTANTIVU Hahalok habiit nian. EZ.
habelen SUBSTANTIVU Hahalok
habele nian.
habelit Halo atu belit, halo sai belit. SUBSTANTIVU Hahalok habelit nian. VERBU
habelu Halo sai belun. EZ. Nia gosta habelu ema ne’ebé nia foin hasoru.
habit
VERBU
SUBSTANTIVU 1.
Halo sai besik; halo atu hakbesik, fó leet atubele hakbesik. EZ. Ita tenke habesik meza ne’e ba ida seluk atu labele iha espasu barak.
Buat ne’ebé ita uza atu hametin sasán hanesan roupa ka surat-tahan. 2. Sipu espésie ida ne’ebé bele loke no taka an. VERBU 1. Hanehan to’o hametin. 2. Hametin sasán hanesan roupa ka surat-tahan ba buat ida.
habetek mós habetik
habokar
habesik VERBU
VERBU Halo
sai bokar. SUBSTANTIVU Hahalok habokar nian.
1. Halo sai betek. 2. (arti figuradu: habetek neon) Halo bilán, halo atu sente konfuzaun. SIN. konfunde SUBSTANTIVU Hahalok habetek nian. SIN. (2) konfuzaun VERBU
habokon mós haboko VERBU Halo
sai bokon. E Z . Molok kose meza, di’ak liu haboko lai hena iha bee. SUBSTANTIVU (habokon) Hahalok habokon nian.
habiban Halo atu biban, fó leet ka oportunidade ba. SIN. haleet EZ. Isin-kole habiban sala barak.
VERBU
habokur 1. Halo sai bokur. 2.Halo (rai) sai bokur hodi tau estrume. SIN. fertiliza SUBSTANTIVU Hahalok habokur nian. SIN. (2) fertilizasaun VERBU
habidu Habosok ema ida hodi halo nia halo tuir ita-nia planu aat ruma, hanesan halo boneka ida dansa. SIN. manipula E Z . Iha tinan 1999 governu indonéziu habidu Timoroan barak atu halo sira apoia kauza autonomia nian.
VERBU
habook Halo atu book an ka duka, hamosu dadukak ka movimentu. SIN. ativa, motiva SUBSTANTIVU Hahalok habook nian. SIN. ativasaun, motivasaun VERBU
habidun Hahalok habetek nian. SIN. manipulasaun
SUBSTANTIVU
haboot sai boot. SIN. aumenta SUBSTANTIVU 1 . Hahalok haboot nian. VERBU Halo
habiit VERBU 1.
Fó kbiit ka forsa.
185
2. Efeitu haboot nian. aumentu
Buatamak ne’e nia hanoin kona-ba sai riku no naran-boot sai hanesan habuan ida. ADJETIVU Ne’ebé ema ruma ka buat ruma habuan tiha ona. SIN. (2) obsekadu
SIN.
EZ.
habosan VERBU 1.
Halo sai bosan. 2. Hatais to’o bosan ka sai tuan tiha. EZ. Sira habosan roupa ne’e tanba sira hatais beibeik hodi halimar iha udan-been. SUBSTANTIVU Hahalok habosan nian.
habuar VERBU Halo
sai kabuar. SUBSTANTIVU Hahalok habuar nian.
habubu
habosok
VERBU 1.
Halo sai bubu. EZ. Nia mak habubu ha’u-nia ulun tanba tuku maka’as liu. 2. Haboot hodi huu ba laran ka hatama ár.
1. Halo sai bosok. SIN. hafalsu 2. Hato’o lia-bosok. SIN. bosok 3. Hateten laloos hodi dezvia atensaun. 4. Hamaus labarik ho liafuan mamar hodi halo dukur. E Z . Aman-inan sira baibain habosok sira-nia oan atu toba sedu. SUBSTANTIVU Hahalok habosok nian. VERBU
habubu-belek Ne’ebé ita bele habubu. SIN. insuflavel E Z . Kama borraxa ida-ne’e habubu-belek hanesan balaun.
ADJETIVU
habubun SUBSTANTIVU Hahalok
habubu nian.
habulak
habou
VERBU Halo
sai bulak. SUBSTANTIVU Hahalok halo bulak nian.
Tau ka hada hamutuk sai aas tiha, halo sai bou ida. EZ. Sira habou fatuk iha dalan atu ema bele sosa.
VERBU
habun (lia-) Dalen austronéziku ida, atu hanesan lia-tetun maibé ho arkaízmu balu, ne’ebé ema ko’alia iha raiKribas no Bariki.
habou
SUBSTANTIVU
Hahalok habou nian. SIN. akumulasaun
SUBSTANTIVU
habuan 1. Uza liafuan hodi hamulak atu buat aat ruma akontese ba ema ida. EZ. Feto ne’e buan duni tanba nia hakarak habuan katuas ne’ebé la gosta nia. 2. (arti figuradu) Halo ema atu hanoin nafatin kona-ba buat ruma to’o sai bulak. SIN. obseka SUBSTANTIVU Hahalok habuan nian. SIN. (2) obsesaun VERBU
haburas VERBU 1.
Halo sai buras. EZ. Udan ne’ebé monu loroloron haburas rai ne’e. 2. (arti figuradu) Halo sai riku. SIN. hariku 3. (arti figuradu) Halo atu la’o ba oin ka sai di’ak liu. SIN. dezenvolve SUBSTANTIVU Hahalok haburas nian. SIN. (3) dezenvolvimentu
186
1. Daran ho kuidadu, tau ka hatuur iha fatin loloos. 2. Halo atu sai natoon ba buat ruma. SIN. adapta EZ. Ita bele hadaran livru inglés ne’e ba eskola Timór hodi tradús ba lia-tetun. SUBSTANTIVU Hahalok hadaran nian. SIN. (2) adaptasaun
habuur
VERBU
Book halo lahakmatek. SIN. hakmerak 2. (arti figuradu) inkomoda SUBSTANTIVU Hahalok habuur nian. SIN. distúrbiu, hakmerak VERBU
hada Tau buat ida iha buat seluk ida nia leten halodidi’ak to’o aas. EZ. Sira hada fatuk hale’u sira-nia kintál.
VERBU
hadat Lei lisan nian, lei tradisionál.
SUBSTANTIVU
hadata
hadadi
Tau data, liuliu iha dokumentui ida. SIN. data
1. Rai osan hodi la fakar ka gasta. SIN. poupa 2. Rai ka tau matan ba buat ruma ne’ebé ita gosta no lakohi lakon.
VERBU
VERBU
hadatan SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
hadadin SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
datasaun
hadato
hadadi nian.
VERBU Foti
(1) poupansa
ba dato. SIN. nobilita
hadatok
hada’et
Halo sai datok, halo sai hanesan dato.
VERBU
Halo atu (moras) da’et. SIN. tranzmite EZ. EZ . Lalar no susuk hada’et moras barak.
VERBU
hadaton SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
hadak
hadato nian.
nobilitasaun
hadau
Fatin kabelak hosi au ho ain haat ne’ebé baibain ema uza atu tuur ka toba iha leten; dalaruma mós uza atu habai ka tau sasán iha leten.
SUBSTANTIVU
1. Hasai tiha hosi ema ida buat ne’ebé ninian. 2. Kaer hodi hela ho buat ne’ebé la’ós ita nian. SIN. okupa EZ. Durante funu ema barak hadau ema seluk nia uma no rikusoin sira seluk.
VERBU
hadalan Haruka ka halo la’o tuir dalan. SIN. kanaliza SUBSTANTIVU Hahalok hadalan nian. SIN. kanalizasaun VERBU
hadan ADJETIVU Ne’ebé
ita hada tiha ona. SUBSTANTIVU 1. Hada dala ida. 2. Buat ne’ebé ita hada tiha ona.
hadame VERBU 1.
Fó dame ka pás. 2. Halo atu simu malu filafali.
hadaun
hadamen SUBSTANTIVU Hahalok
hadata nian.
Hahalok hadau nian. SIN. okupasaun, sekuestru
SUBSTANTIVU
hadame nian.
hadaran
hadedar
187
VERBU 1.
2. Sunu isin-mate envezde hakoi iha rai. E Z . Budista sira hadesan ema mate; sarani sira hakoi fali. S U B S T A N T I V U Hahalok hadesan nian. S I N . insinerasaun, kremasaun
Halo nakdedar. 2. Halo ta’uk ladi’ak. SIN. terroriza SUBSTANTIVU Hahalok hadedar nian.
hadeer 1 . Loke matan depoizde deskansa ka toba tiha. 2. Sai hosi toba-fatin ka kuartu depoizde toba tiha. hadele mós hadelek VERBU 1. Halo matan sai delek ba nafatin, halo atu la bele haree ona. E Z . Iha moras balu ne’ebé bele hadelek ema. 2. Halo matan sai aat ba tempu balu de’it. EZ. Ahi ne’ebé lakan maka’as bele hadelek ha’u. SUBSTANTIVU (hadelek) Hahalok hadelek nian. VERBU
hadesi 1. (Buat todan) tuur ka latan iha leten. 2. Hanehan, mós ho sentidu morál. SIN. oprime
VERBU
hadesin Hahalok hadesi nian. SIN. (2) opresaun
SUBSTANTIVU
hadi’a 1. Halo sai prontu. S I N . prepara, haprontu EZ. Ema sei hadi’a fatin ne’e atu simu bainaka hosi rai-li’ur . 2. Halo buat ne’ebé aat sai di’ak filafali. SIN. repara, haso’i EZ. Ha’u buka ema atu hadi’a aminia televizaun.
VERBU
hadeni Fó orden. komanda
VERBU
SIN.
haruka,
hadera
hadi’ak
Hasai buat ruma ne’ebé ita soi ka presiza, liuliu hahán ka bee. SIN. priva Hadera an katak la han ka hemu, baibain tan motivu relijiozu ka médiku ruma.
Halo sai di’ak liu duké baibain. E Z . Populasaun tomak tenke serbisu hamutuk atu hadi’a itania rain ne’ebé daudaun ne’e iha problema barak. SUBSTANTIVU Hahalok hadi’ak nian.
VERBU
VERBU
hadera-an
hadi’an1
ADJETIVU Ne’ebé
hadera an, ne’ebé la han ka la hemu. SUBSTANTIVU Hahalok la han ka la hemu nian. S I N . abstinénsia; jejún E Z . Ema barak halo hadera-an nu’udar preparasaun ba Páskua.
Halo sai di’an. 2. (hadi’an rai) Hamoos no kuda rai. SIN. kultiva SUBSTANTIVU Hahalok hadi’an nian. SIN. (1) hamaus; (2) kultivasaun
haderan
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
VERBU 1.
hadi’an2 Hahalok hadi’a nian. SIN. reparasaun, haso’in
hadera nian.
privasaun
hadiu
hadesan
Hateke metimetin ba ema ka buat ida. SIN. fihir
VERBU
1. Sunu tomak hotu hodi halo sai ahi-kadesan de’it.
VERBU
188
4. Buka atu halo ema simu buat ruma ne’ebé ita gosta ka hakarak fa’an. SIN. promove
hadiun SUBSTANTIVU SIN.
Hahalok hadiu nian.
fafihir
hadudun
hadole
SUBSTANTIVU Hahalok
hadudu nian. SIN. (3,4) promosaun
1. Halo atu la’o ba oin, hadook bá; haruka bá. 2. (hadole lia) Haruka mensajen, tatoli lia. SIN. komunika
VERBU
haduka Haseluk ka muda ba fatin seluk. SIN. dezloka
VERBU
hadolen SUBSTANTIVU
hadukan
1. Hahalok hadole
nian. 2. Hahalok hadole lia nian. komunikasaun
SUBSTANTIVU Hahalok S
SIN.
.
hadulas 1. Halo hodi la’o hale’u buat ida. 2. Taka fatin hotu atu ema la bele sai ka la husik sai. E Z . Polísia hadulas tiha uma ne’ebé na’ok-teen ne’e hela bá. SUBSTANTIVU Hahalok hadulas nian. ADVÉRBIU/PREPOZISAUN H o movimentu le’uk ka sirkulár. SIN. hale’u E Z . Sira duni na’ok-teen ne’e hadulas foho. VERBU
Sente domin ba ema ka buat ida. EZ. Atu la iha funu, ita ema tenke hadomi malu.
VERBU
hadomin SIN.
N
dezlokasaun
hadomi
SUBSTANTIVU Hahalok
I
haduka nian. dezlokamentu,
hadomi nian.
domin
hadook Tau iha fatin ne’ebé dook; haruka ba fatin dook. LIAFUANSORUN: habesik EZ. Kuidadu ho botir ne’e, di’ak liu hadook tiha hosi labarik sira. SUBSTANTIVU Hahalok hadook nian. VERBU
haduni Duni ba oin.
VERBU
hadunin
hadoor
SUBSTANTIVU Hahalok
VERBU 1.
Halo sai door ka fo’er. 2. Hafo’er meiu-ambiente, liuliu bee ka ár. SIN. polui SUBSTANTIVU Hahalok hadoor nian. SIN. poluisaun
SIN.
haduni nian.
propulsaun
haduu Duu ka akuza lahó prova metin ida. SIN. alega
VERBU
haduun
hadudu
Hahalok hadulas nian. SIN. alegasaun
SUBSTANTIVU
VERBU 1.
Dudu ba oin. 2. Book ema ida atu halo buat ruma. E Z . Ha’u ta’uk ko’alia iha sorumutu ne’e, maibé ha’u-nia kolega hadudu ha’u atu hato’o ha’u-nia opiniaun. 3. Halo atu la’o ba oin. SIN. avansa, promove
hae Du’ut espésie ida ne’ebé aas, ho tahan toos ne’ebé baibain ema uza atu taka no didin uma.
SUBSTANTIVU
ha’e
189
(iha tetun-terik tasi-mane nian) Ne’e ida ne’ebé. SIN. maka, mak E Z . Sira ha’e rona ha’u = Sira maka rona ha’u.
Ami futu manu rua atu sira bele hafetu malu.
MATADAK KONTRASTIVU
EZ.
hafetu-malu Jogu tebe-malu entre manu ne’ebé ema futu no buka tebe kona ida seluk nia oin.
SUBSTANTIVU
hafahe VERBU 1.
Tau ketaketak tiha. EZ. EZ . Funu tinan 1975 hafahe ema barak . 2. Fahe sasán hodi fó ba ema ida-idak buat ne’ebé ninian. SIN. distribui 3. Hatama ba grupu ka kategoria oioin. SIN. klasifika
hafiar Halo atu fiar, hamaus ema ne’ebé la fiar. SIN. konvense EZ . Mestre hafiar ha’u katak ha’u bele pasa ezame ne’e se ha’u estuda maka’as. SUBSTANTIVU Hahalok ka efeitu hafiar nian. SIN. konviksaun VERBU
hafahen
hafila
SUBSTANTIVU Hahalok
hafahe nian. S I N . (2) (2 ) distribuisaun; (3) klasifikasaun
1. Halo atu fila, haruka fila ba fatin dahuluk nian, porezemplu surat ne’ebé la to’o ka enderesu laloos. 2. Dulas hodi fila. E Z . Mane ira hafila tiha karreta ne’ebé monu atu kondutór bele sai.
VERBU
hafalsu VERBU Halo
sai falsu.
SIN.
falsifika
hafalsun SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
hafalsu nian.
falsifikasaun
hafilan
hafanun
SUBSTANTIVU Hahalok
1. Fanun ka book atu hamosu reasaun ruma. SIN. estimula 2. (arti figuradu) Halo sai buras. SIN. haburas SUBSTANTIVU Hahalok hafanun nian. SIN. (1) estímulu hafee mós hafeen VERBU Hola feto ida sai hanesan feen maibé la tuir prosesu hafolin-feto ka barlake. SUBSTANTIVU (hafeen) Hahalok hafee nian. VERBU
hafó Fó ka haruka ba fatin ida buat ne’ebé ema presiza, n.e. ai-han, materiál atu harii uma nst. SIN. fornese
VERBU
hafoin Iha tempu ne’ebé tuir, liutiha ne’e. SIN. tuirmai E Z . Ha’u sei asina surat importante ne’e, hafoin ha’u dehan ba imi saida mak imi tenke halo.
ADVÉRBIU
hafera
hafoli mós hafolin VERBU 1.
Halo sai nakfera ka rebenta buat ida ne’ebé tomak.
Hakotu folin. EZ. Lalika hafolin resik sasán sirane’e tanba ema sei la bele sosa . 2. Hakotu folin ba feto ne’ebé ita atu hola.
VERBU
haferan SUBSTANTIVU Hahalok
hafera nian.
hafetu VERBU Tebe
hafila nian.
ka halimar ho ain.
190
3. Halo filafali. SIN. haktenik, repete EZ . Governu rua ne’e foin hafoun sira-nia akordu atu hasees konflitu no funu. SUBSTANTIVU Hahalok hafoun nian. SIN. (1,2) renovasaun
Hafoli feto molok atu hola nia ne’e lisan tradisionál povu Timór nian. Hahalok SUBSTANTIVU (hafolin) hafoli nian. EZ.
hadasin 1. Tau iha dasin atu tetu. 2. Husu ka buka-hatene buat ida nia folin loloos. SIN. avalia SUBSTANTIVU Hahalok hadasin nian. SIN. avaliasaun VERBU
hafreun VERBU 1.
Tau freun. 2. (arti figuradu) Hanetik ka hapara. SUBSTANTIVU Hahalok hafreun nian.
hafakar: haree fakar hafodak Halo atu hakfodak. haridak
VERBU
hafuda Fó ba ema fuda ka aluga. SIN. fó-aluga
VERBU
SIN.
hafudan
hafón
SUBSTANTIVU Hahalok
SUBSTANTIVU 1.
Hahalok hafó nian. 2. Buat ne’ebé ita hafó. SIN. fornesimentu
hafuhu 1. Haree subasubar atu hatene loloos saida mak akontese. E Z . Inimigu sira haruka sira-nia ema atu hafuhu ami-nia atividade sira; Iha rain balu polísia hafuhu ema sira-nia telefone iha uma. 2. Subar hodi haree hosi fatin ida. EZ. Labarik sira hafuhu turista sira ne’ebé hariis hela iha pixina.
VERBU
haforsa mós haforte sai forte. SIN. hametin EZ. EZ . Ita sei haforsa ita-nia unidade atubele harii dame no justisa.
VERBU Halo
haforu Husik atu sai hosi kakesik, hadadur, obrigasaun ka kanetik ruma, kore tiha hosi buat ida ne’ebé kaer hela ita, halo sai livre. SIN. liberta EZ . Timoroan mak haforu sira-nia an rasik hosi kolonialista sira. libertasaun SUBSTANTIVU; SIN. haforun
VERBU
hafuhun SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
espionajen
VERBU Halo
sai fuik. EZ . Asu sira ne’ebé hafuik an no hela iha ai-laran sai si’ak lahalimar.
Hahalok haforu nian. SIN. libertasaun
SUBSTANTIVU
hafoti
hafukun mós hafuku
ka hi’it ba leten.
Prepara ka halo fukun, nu’udar ezemplu iha tali, fiu ka kabas. S U B S T A N T I V U ( h a f u k u n ) Hahalok hafukun nian. VERBU
hafoun VERBU
hafuhu nian.
hafuik mós hafui
haforun
VERBU Foti
hafuda nian.
1. Halo foun filafali buat
ida. 2. Hadi’a buat ne’ebé tuan ka aat ona.
hafunan
191
Tau buat ne’ebé funafunan atu sai furak liután. SIN. hafutar, dekora EZ. Bainhira ema riku sira prenda, sira hafunan kadeli ho murak. SUBSTANTIVU Hahalok hafunan nian. SIN. hafutar, dekorasaun
no ai la iha ka ladún iha. SIN. arboriza SUBSTANTIVU Hahalok hahalas nian. SIN. arborizasaun
VERBU
hahalik sai halik. SIN. komplika S U B S T A N T I V U 1. Hahalok hahalik nian. SIN. komplikasaun 2 . Kualidade halik. S I N . kompleksidade VERBU Halo
hafutar 1. Halo sai nobre ka liuraik. SIN. nobilita E Z . Harohan ho laran-moos hafutar ita ema nia klamar. 2. Tau buat ne’ebé funafunan atu sai furak liután. SIN. hafunan, dekora 3. Hamoos hodi la iha tan fo’er. SUBSTANTIVU Hahalok hafutar nian. SIN. (2) dekorasaun VERBU
hahalok 1 . Buat ne’ebé ita halo. SIN. asaun E Z . Ó-nia hahalok ne’e sei hamosu problema barak. 2. Oinsá mak ita halo an. SIN. komportamentu E Z . Labarik sira ne’ebé iha hahalok di’ak mak sira ne’ebé hakarak rona aman-inan.
SUBSTANTIVU
hahaas Halo aas ka foti atu sai aas tiha. SUBSTANTIVU Hahalok hahaas nian. VERBU
hahalok-aat Ne’ebé iha hahalok la di’ak ka la tuir moris baibain nian. EZ . Pesoál ne’ebé hahalok-aat la serve atu hetan promosaun. Karakter ka SUBSTANTIVU komportamentu aat. ADJETIVU
hahaat aat. SIN. estraga SUBSTANTIVU Hahalok hahaat nian. SIN. halo-aat, estragu VERBU Halo
hahabut Tau abut; kuda hosi abut kedas. EZ. . Reza loroloron hahabut grasa no matebek iha ita ema nia klaran. SUBSTANTIVU Hahalok hahabut nian. VERBU
hahalok-di’ak Ne’ebé iha hahalok di’ak ka tuir moris baibain nian. SUBSTANTIVU Karakter ka komportamentu di’ak. ADJETIVU
hahaek
hahán
(Hahalok) hamnasa ho lian maka’as no naruk. E Z . Labarik toman-aat ne’ebá hahaek beibeik.
Buat sira ne’ebé ema, animál ka buat-moris bele han atu hetan nafatin isin-di’ak no la mate. SIN. ai-han, alimentu EZ. Ita-nia maluk barak mak terus tanba hahán la iha.
VERBU/SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
hahakat SUBSTANTIVU Hahalok
hahanak
hakat nian.
SUBSTANTIVU Hahalok
hahalas
hana nian.
hahata
Kuda ai-hun, alas ka ailaran iha rai ida ne’ebé maran
VERBU
Halo atu sai atan; hasai ema nia faforuk ka liberdade.
VERBU
192
Diabu buka nafatin atu hahata ita ema hodi dada ita ba aat.
Artista hahe’uk figura lafaek nian ho jesu. SUBSTANTIVU 1. Hahalok he’uk nian. 2. Hahalok hahe’uk nian.
EZ..
EZ. .
hahatan SUBSTANTIVU
1. Hahalok hahata
nian. 2. Estadu ka kondisaun. eskravidaun
hahida 1. Halo sai ida de’it. SIN. unifika E Z . Hahida partidu barak iha governu ida nia laran bele ajuda rezolve tensaun polítika. 2. Hatama knananuk ida ba aiknanoik ida ne’ebé ema haktuir hela. SIN. hahidar
SIN.
VERBU
hahean SUBSTANTIVU Hahalok
hean nian.
hahein SUBSTANTIVU
Hahalok ka tempu
hein nian.
haheker
hahidak
VERBU 1. Tuu musan ka kontas ba tali hodi halo eker ka morteen. 2. (arti figuradu) Tau hamutuk buat oioin tuir orden be di’ak; atu forma tatomak ida. SIN. kompoin SUBSTANTIVU Hahalok haheker nian. SIN. kompozisaun
Kondisaun sai ka hela ida de’it, la ketaketak ona. SIN. unidade E Z . Timór hetan independénsia tanba hahidak ne’ebé maka’as liu.
SUBSTANTIVU
hahidan SUBSTANTIVU Hahalok
hahida nian. SIN. (1) unifikasaun
hahelak Hahalok ka tempu hela nian. SIN. estadia
SUBSTANTIVU
hahidar: haree hahida hahi’i
hahelik SUBSTANTIVU Hahalok
Ko’alia di’ak kona-ba ema ida hodi foti nia. S I N . gaba, louva EZ. EZ . Ita presiza hatene hahi’i ema bainhira sira halo buat di’ak.
VERBU
heli nian.
hahemuk SUBSTANTIVU 1.
Hahalok hemu nian. 2. Líkidu ne’ebé ita hemu. SIN. hemun, bebida
hahi’i-bosok
hahesik SUBSTANTIVU
Hahalok hesi nian.
(Hahalok) gaba ho laran-makerek. laran-makerek.
VERBU/SUBSTANTIVU SIN.
diresaun
hahi’in
hahesuk
Hahalok hahi’i nian. SIN. louvór Hahi’in Divinu ne’e orasaun sira ne’ebé amlulik sira tenke reza loroloron aleinde santa misa, nakfahe ba matinas, laudes, vésperas, kompletas nst.
SUBSTANTIVU
Hahalok hesuk nian. SIN. afirmasaun, deklarasaun
SUBSTANTIVU
hahetok Hahalok hetok nian. SIN. persisténsia
SUBSTANTIVU
hahe’uk VERBU 1.
Halo atu he’uk ka hale’uk
hahikar
an. 2. Fó forma ba.
SUBSTANTIVU Hahalok
193
hikar nian.
hahikuk
SUBSTANTIVU Hanoin
SUBSTANTIVU Hahalok
ida ne’ebé ita hahoin. SIN. proposta, sujestaun
hiku nian.
haho’ir
hahilas
SUBSTANTIVU Hahalok
VERBU 1.
Halo buat ida ka ema ida nia ilas ka imajen. 2. Haree to’ok, n.e. iha mehi. SIN. imajina SUBSTANTIVU Hahalok hahilas nian. SIN. (2) imajinasaun Hahalok hili nian.
SIN.
hahois 1. Sisi matak buat ruma ne’ebé ita hakarak. 2. Aproveita ema seluk atu hetan buat ruma ne’ebé ita kaan. SIN. esplora SUBSTANTIVU Hahalok hahois nian. SIN. estorsaun VERBU
Hatudu ka kalkula hira. kuantifika
SIN.
eleisaun
hahira VERBU
hahokos VERBU Hela
SUBSTANTIVU Hahalok
Sasán ka ema hira loos. SIN. kuantidade
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU Hahalok SUBSTANTIVU Hahalok
hahoa mós hahoan SUBSTANTIVU
Hahalok hopu nian. SIN. galope
SUBSTANTIVU
hahoris
hahobok
1. Tuur ahi ba ema ka balada. 2. Hamosu ka kria. SUBSTANTIVU Hahalok hahoris nian. VERBU
atu hobok ka ansi.
hahodik Hahalok hodi nian.
SIN.
lalorik
hahotas
hahoek SUBSTANTIVU Hahalok
Haketak fatin ka tempu ho leet ida. SIN. haleet SUBSTANTIVU Hahalok ka efeitu hahotas nian. SIN. intervalu VERBU
hoe nian.
SIN.
Hahalok oho nian.
SIN.
tateek
hahohok SUBSTANTIVU
homan nian.
hahopuk
balada oan ida. (hahoan) Hahalok
hahoa nian.
SUBSTANTIVU
hola nian.
hahoman
atu sai hirus.
VERBU Hahoris
hoku nian.
haholak
hahirus
VERBU Halo
ka nakfati iha okos.
hahokuk
hahirak
VERBU Halo
SIN.
salvasaun
hahilik SUBSTANTIVU
ho’ir nian.
hahú
asasíniu
Hala’o parte dahuluk, halo badadaun. SIN. komesa EZ. Sira foin hahú harii kapela foun ida iha tasi-ibun.
VERBU
hahoin 1. Dudu ba oin; halo atu la’o ba oin. SIN. avansa 2. Hato’o ideia ka planu ruma. SIN. propoin, sujere E Z . Nia hahoin atu ami hamaluk nia ba estádiu.
VERBU
hahuhik Hahalok hihi nian. rekrutamentu
SUBSTANTIVU
hahukun 194
SIN.
haitianu ~ haitiana f.
Hamonu kastigu ba ema ida krime ne’ebé nia halo. SIN. kondena SUBSTANTIVU Hahalok hahukun nian. SIN. kondenasaun VERBU
Rai-Haití nian. SUBSTANTIVU Ema Haití. ADJETIVU
haka’as 1. Uza forsa hodi hametin uat sira atu hala’o atividade ida. 2. Uza forsa morál ka podér atu halo ema ida halo buat ruma. SIN. obriga EZ . Soldadu sira haka’as ami atu fó hahán ba sira maski ami hamlaha. Haka’as an katak halo esforsu. SUBSTANTIVU Hahalok haka’as nian. SIN. obrigasaun VERBU
hahún Hatuur buat nia hun, komesa harii ka tau baze. SIN. funda SUBSTANTIVU Hahalok hahún nian. SIN. fundasaun VERBU
hahurat VERBU 1.
Si’ik hodi fihir urat. 2. (arti luan) Si’ik kona-ba lia ruma, ka kona-ba futuru. SIN. profetiza SUBSTANTIVU Hahalok hahurat nian. SIN. profesia, sasi’ik
hakaat VERBU 1.
Hatete aat, dehan aat. 2. Tolok ho liafuan aat. SUBSTANTIVU Hahalok hakaat nian. SIN. (1) kalúnia, hatete-aat
hahusar Halibur-haloot iha fatin ida de’it. SIN. konsentra SUBSTANTIVU Hahalok hahusar nian. SIN. konsentrasaun VERBU
hakahik Hanetik ka hapara ho liafuan. SIN. bandu SUBSTANTIVU Hahalok hakahik nian. SIN. bandun VERBU
hahusik SUBSTANTIVU Hahalok
husik nian.
haka’ik: haree haka’it hakail
hahusuk SUBSTANTIVU 1. Hahalok
husu nian. 2. Liafuan husu nian. SIN. liahusu, pergunta 3. Buat ne’ebé ita hato’o ho intensaun atu hetan fali nia hatán. SIN. pedidu EZ . Ami iha hahusuk balu atu hato’o ba diretór kona-ba asuntu oioin.
VERBU 1.
Ka’it ho kail. 2. Soe kail ba tasi ka bee-lihun ho iska atu ikan bele han. EZ. Sira gosta hakail ikan iha tasi. SUBSTANTIVU Hahalok hakail nian.
hakait Hola nu’udar kamarua ka feto-kait. SUBSTANTIVU Hahalok hakait nian. SIN. konkubinatu VERBU
hai Ikan espésie ida ho isin mihis no belar no ikun naruk no moruk. SIN. ikan-pari NARAN SIENTÍFIKU: Dasyatis
SUBSTANTIVU
haka’it mós haka’ik 1. Bobar ka hale’u fila-fila to’o metin. 2. Ka’it didi’ak, halo korrente. 3. Hatama ba fafutuk ka relasaun ho. SIN. relasiona
VERBU
Haití (rai-) Rain no estadu ida iha Tasi-Antillas.
SUBSTANTIVU
195
SUBSTANTIVU 1.
Favór ida haka’it tiha tali nia rohan ba pregu ne’e.
Sentimentu ka kbiit hakaran nian. EZ . Ita ema sei hakru’uk ba Na’i Maromak Nia hakaran. 2. Buat ne’ebé ita hakarak akontese. Hakaran foruk katak faforuk ka liberdade ne’ebé Maromak fó ba ita ema atu hili buat ne’ebé ita hakarak, maski bele buat aat. SIN. livre-arbítriu
EZ.
hakalma Halo sai kalma, halo hakmatek. SIN. hamatek
VERBU
hakalman SUBSTANTIVU
Hahalok hakalma
nian. ADJETIVU
Ne’ebé ita hakalma tiha
ona.
hakane mós hakanek
hakat
1. Hamosu kanek, halo aat fíziku ruma. EZ . Kuidadu! Ó bele hakanek an ho botir ne’ebá. 2. (arti figuradu) Halo atu sente laran-kanek. SIN. ofende S U B S T A N T I V U (hakanek) Hahalok hakanek nian. SIN. (2) ofensa
VERBU Foti
ain hodi la’o ba oin. EZ. EZ . Nia hakat dala lima atubele to’o iha meza ne’ebá . SUBSTANTIVU 1. Hakat dala ida. 2. (arti figuradu) Buat ne’ebé ema ida hola atu hala’o buat ida. SIN. pasu E Z . Iha hakat tolu bainhira te’in etu: 1. hili foos; 2. fase foos no 3. tau foos ba sanan.
VERBU
hakarak Hatudu laran-prontu, laletak ka interese ba buat ruma, ka atu halo buat ruma. E Z . Ita hakarak serbisu hamutuk atu hametin kooperasaun. SUBSTANTIVU 1 . Hahalok hakarak nian. 2. Buat ne’ebé ita hakarak. SIN. hakaran VERBU
hakbasar 1 . Fa’an iha fatin barak liuhosi sistema komersiál modernu. SIN. komersializa EZ. Ami atu habasar produtu foun ne’e iha rai-Austrália. 2. (arti negativu) Halo ema ida atu fó an ba ema seluk aproveita, liuliu ho dalan seksuál. SIN. prostituta EZ. Iha tempu funu nian feto balu hakbasar an atubele manán moris. SUBSTANTIVU Hahalok ka atividade habasar nian. S I N . ( 2 ) komersializasaun VERBU
hakarak-hatene Ne’ebé iha hakarak maka’as atu hatene kona-ba buat ida. SIN. kuriozu EZ. Ema hakarak-hatene de’it mak bele sai matenek. SUBSTANTIVU Hakarak maka’as atu hatene buat ida. S I N . kuriozidade ADJETIVU
hakbata Fó nu’udar bata ka rasaun. SIN. rasiona
hakarak-haree
VERBU
Ne’ebé hakarak maka’as atu haree buat ida. SIN. kuriozu SUBSTANTIVU Hakarak maka’as atu haree buat ida. SIN. kuriozu VERBU
hakbatan SUBSTANTIVU Hahalok
hakbata nian. LIAFUAN-SORUN: rasionamentu
hakaran
hakbaur
196
VERBU
Halo sai kabaur. S I N . ibridiza SUBSTANTIVU Hahalok hakbaur nian. LIAFUAN-SORUN: ibridizasaun
Tuir dalan ba to’o-fatin, halo viajen; lemo rai. SIN. viaja S U B S T A N T I V U Hahalok hakdalan nian. LIAFUAN-SORUN: viajen
hakbesik
hakdalan-lulik
VERBU 1.
SUBSTANTIVU Hakdalan
VERBU
Hakat ba besik. 2. Mai besik. EZ. Nia hakbesik ami atu rona aminia ko’alia . S U B S T A N T I V U Hahalok hakbesik nian.
ka viajen ba fatin santu ida atu harohan ka halo peniténsia. LIAFUAN-SORUN: peregrinasaun E Z . Tinan kotuk ami halo hakdalan-lulik ida ba Fátima iha rai-Portugál.
hakbiban
hakdauk
1. Uza hodi hetan kadi’ak ka vantajen hosi buat ruma; hasai proveitu; lukra ho buat ruma. SIN. aproveita EZ . Di’ak liu imi hakbiban tempu livre hotu-hotu ba estuda. 2. (ho sentidu negativu) Hetan vantajen ka lukru hosi ema seluk nia esforsu ka serbisu atu ita lalika haka’as an. SIN. esplora SUBSTANTIVU Hahalok hakbiban nian. VERBU
Tama ho beran ba fatin ruma hodi estraga ka na’ok sasán. S U B S T A N T I V U Hahalok hakdauk nian. SIN. inkursaun VERBU
hakdook mós hakdoo VERBU 1.
Sees an ba dook. 2. Dada an fila hodi halo distánsia ida hosi ema seluk ka buat ida. S U B S T A N T I V U Hahalok hakdook nian.
hakbokon
hakerek
Habokon uitoan de’it. S U B S T A N T I V U Hahalok hakbokon nian. VERBU
Kaer lapis, lapizeira ka kaneta, selae uza mákina hakerek nian hanesan komputadór hodi tui ka marka letra sira iha surat-tahan, ekrán ka buat ida nia leten. E Z . Jornalis Jorn alista ta sira sir a hakerek hake rek buat bua t barak kona-ba problema Kleet Timór nian. SUBSTANTIVU 1. Tuin ka risku ne’ebé reprezenta letra oioin ne’ebé ema halo iha surattahan ka buat ida nia leten atubele fó arti ka sentidu ida. 2. Informasaun ruma ne’ebé ita hato’o liuhosi hakerek, n.e. surat, lista, artigu, livru nst. VERBU
hakbones 1. Soe lia. 2. Ko’alia ho ironia. SIN. ironiza SUBSTANTIVU Hahalok hakbiban nian. VERBU
hakbuan VERBU
Halo an hanesan ema
buan. SUBSTANTIVU
Hahalok hakbuan
nian.
hakdaek Halo sai kadaek ka tuir fatin. SIN. arruma S U B S T A N T I V U Hahalok hakdaek nian. LIAFUAN-SORUN: arrumasaun VERBU
hakerek-na’in SUBSTANTIVU
hakdalan
hakerek. 197
1. Ema ne’ebé
2. Ema ne’ebé hili hakerek nu’udar nia moris ka profisaun. SIN. eskritór 3. Ema ne’ebé hakerek tiha ona livru ida ka oioin. SIN. autór
hakfodak 1. Haksoit uitoan ka hetan xoke ki’ik tan buat ida ne’ebé mosu derrepente de’it. SIN. hakridak 2. Sente laran-lafiar tanba eventu ida, loke ibun hela tan buat foun ka labaibain ruma. SIN. admira EZ . Nia hakfodak tanba haree karreta xoke motór ida. SUBSTANTIVU Hahalok hakfodak nian. S I N . (1) (1 ) xoke; (2) admirasaun VERBU
haketak mós haketa 1. Tau sees hosi malu, tau ketaketak tiha. 2. Hafahe tiha. 3. Hadook kosok-oan hosi susun bainhira bele han ona. EZ. Inan barak haketa sira-nia oan bainhira to’o fulan neen. SUBSTANTIVU Hahalok ka estadu haketatk nian. SIN. separasaun VERBU
hakfo’er Halo aat ka estraga buat ida ne’ebé moos ka santu. SIN. profana EZ. Ema sira ne’ebé hakfo’er fatin lulik hanesan uma-kreda ka rate so’i kastigu boot lahalimar. SUBSTANTIVU Hahalok hakfo’er nian. SIN. profanasaun
haketan
VERBU
Hahalok ka estadu haketak nian. SIN. haketak, separasaun
SUBSTANTIVU
hakfakar Fakar ka halakon leet buat ruma. LIAFUAN-SORUN: desperdisa SUBSTANTIVU Hahalok hakfakar nian. SIN. desperdísiu VERBU
hakfoli mós hakfolik Bobar hena liuliu tais-mane hale’u knotak to’o kelen-hun, hafoin hikar kruzada hosi kelen-leet. EZ. Tempu uluk avón sira gosta liu hakfoli maibé agora ema gosta liu hatais roupa. SUBSTANTIVU Hahalok hakfoli nian. VERBU
hakfiar 1. Fó ka tau fiar iha ema ida. SIN. konfia EZ . Ha’u hakfiar knaar ne’e ba ó atu hala’o durante ha’u-nia viajen ba rai-li’ur 2. Sente laran-metin (ba). SIN. konfia E Z . Ami hakfiar advogadu ne’e tanba ema laran-moos. SUBSTANTIVU Hahalok hakfiar nian. SIN. konfiansa, laran-metin VERBU
hakfoun Hatama buat ka elementu foun ruma, haseluk ka muda sasán tuan ka baibain nian. SIN. inova E Z . Ambispu suspende tiha ona amlulik ida ne’ebé hatama hakfoun oioin ba liturjia lahó lisensa hosi Roma. SUBSTANTIVU Hahalok hakfoun nian. SIN. inovasaun VERBU
hakfihir Haree filafali buat ruma ne’ebé halo ka hakerek tiha ona atu nune’e la bele iha sala; hadi’a filafali atu sai loos liu. S I N . haree fali, haree-lehat, revee SUBSTANTIVU Hahalok hakfihir nian. SIN. revizaun VERBU
hakfudik Halo an hanesan la hatene, la haree ka la sente tiha.
VERBU
198
finje. EZ . Sira lalika hakfudik katak sira moras tanba ha’u hatene sira lakohi serbisu. SUBSTANTIVU Hahalok ka efeitu hakfudik nian. SIN. fiksaun
VERBU/SUBSTANTIVU
hakfu’ik
Halo sai kiuk ka la bele ko’us; la bele iha jerasaun. SIN. esteriliza SUBSTANTIVU Hahalok hakiuk nian. SIN. esterilizasaun
(Hasai) lian maka’as hodi bolu atu ema bele rona. EZ. Nia hakilar tanba haree lafaek toba hela iha dalan klaran.
SIN.
hakiuk VERBU
VERBU/SUBSTANTIVU
(Halo) lian hosi ibun-tutun ne’ebé halo kloot hodi husik anin sai, nu’udar ezemplu bainhira bolu animál ka ema ida. E Z . Hakfu’ik ema ne’e hahalok ladi’ak ida.
haklaan La’o tasi, halo viajen ho ró. EZ. Malae-mutin sira haklaan mai Timór iha sékulu da-16 hodi aikameli. SUBSTANTIVU 1. Hahalok haklaan nian. 2. Viajen ho ró. SIN. kruzeiru VERBU
hakiak 1. Tau matan hodi haree to’o boot ba hanesan ita-nia oan ka na’in rasik. E Z . Família Soares ne’e hakiak Duarte bainhira nia sei ki’ik hela . 2. Tau matan ba balada sira ne’ebé iha uma hosi sira moris to’o boot. SUBSTANTIVU Hahalok hakiak nian. VERBU
haklaek Dehan lae, heli lia. SIN. nega EZ. Ministru haklaek katak governu atu hasai taxa ne’e. SUBSTANTIVU Hahalok haklaek nian. SIN. negasaun VERBU
hakiduk VERBU 1.
Hakat ba kotuk. 2. Dada an. SIN. retira E Z . Forsa inimigu nian hakiduk tiha tanba la hatene atu bá loos ne’ebé iha ai-laran fuik. SUBSTANTIVU Hahalok hakiduk nian. SIN. (2) retirada
haklahat Halo buat ka ema ruma tama ba asuntu; halo ema atu tama klaran. S I N . envolve, implika E Z . Tan sira haklahat ha’u iha prosesu ne’e, ha’u mós tenke hatán iha tribunál. SUBSTANTIVU Hahalok haklahat nian. SIN. envolvimentu, implikasaun implikasaun VERBU
haki’ik VERBU 1.
Halo sai ki’ik tiha. EZ. Sira haki’ik tiha livru ne’e nia tamañu. 2 . Halo sai menus. SIN. hamenus, diminui E Z . Keta haki’ik nia hakarak atu kontra adversáriu ne’ebé iha isin bokar . SUBSTANTIVU Hahalok haki’ik nian. SIN. (2) hamenus, diminuisaun
haklake 1. Hato’o ho momoos no neineik atu ema bele komprende didi’ak. SIN. esplika, esklarese 2. Hato’o esplikasaun kona-ba evanjellu ka lia-loos relijiozu ba ema fiar la tuir, liuliu iha umakreda. SIN. prega2
VERBU
hakilar
199
Malae-mutin sira mai Timór tinan 450 liubá atu haklake fiar sarani.
SUBSTANTIVU
EZ.
Hahalok haklerek
nian. SIN. abandonu
haklaken
haklete
1 . Hahalok haklake SIN. e s p l i k a s a u n , nian. esklaresimentu 2. Hahalok haklake kona-ba fiar. SIN. pregasaun 3. Liafuan sira ka testu haklake relijiozu nian. SIN. sermaun, omilia
VERBU 1.
Hela ka nakfati iha leten. 2. Sa’e ba leten.
SUBSTANTIVU
hakle’u VERBU 1.
Hale’uk an. 2. (arti figuradu) La bele serbisu ona tanba isin-fraku ka moras.
hakle’uk
haklalin
VERBU 1.
La’o hale’u. 2. Halo kle’uk. SIN. hale’uk 3. (Feto) sente moras bainhira atu tuur ahi. SUBSTANTIVU Hahalok ka estadu hakle’u nian.
VERBU Troka
malu. SUBSTANTIVU Hahalok haklalin nian.
haklamar Hanoin kle’an kona-ba buat ruma. SIN. medita SUBSTANTIVU Hahalok haklamar nian. SIN. meditasaun VERBU
hakle’un Hahalok ka estadu hakle’u nian.
SUBSTANTIVU
haklaran Tama klaran. SUBSTANTIVU Hahalok tama klaran nian. S I N . tama-klaran, mediasaun VERBU
haklibur
haklatar
Halibur malu, mai hamutuk iha fatin ida. SUBSTANTIVU Hahalok haklolok nian. VERBU
Tau iha orden, halatar ka hakadak tuir orden ka lójika. SIN. arranja, organiza SUBSTANTIVU Hahalok haklatar nian. SIN. (2) arranju, organizasaun organizasaun
Halo ka serbisu lisuk. SUBSTANTIVU Hahalok haklisuk nian. SIN. parseria
haklees
VERBU Hela
haklisuk
VERBU
VERBU
hakli’ur
Lees tun-sa’e, lees tomak hotu. E Z . Lafaek si’ak ne’ebá haklees tiha ema ida ne’ebé bá hariis besik nia horik-fatin. SUBSTANTIVU Hahalok haklees nian.
ka nakfati iha li’ur.
VERBU
haklolok Fó lia loos, fó esperansa, fó fiar katak sei halo tuir loloos duni. SIN. promete, garante SUBSTANTIVU Hahalok haklolok nian. SIN. promesa, garantia VERBU
hakleet VERBU Hela
ka nakfati iha fatin rua ka iha okaziaun rua nia leet.
hakloot VERBU Halo
sai kloot. SUBSTANTIVU Hahalok hakloot nian.
haklerek Husik hela, husik mesamesak. SIN. abandona
VERBU
200
haklorek
hakmaluk
Hesuk ka dehan sai, la buka atu taka ka subar. SIN. deklara, profesa E Z . Ami-nia kolega foin haklorek katak nia lakohi sai kandidatu ba eleisaun. SUBSTANTIVU Hahalok haklorek nian. S I N . deklarasaun, profisaun
Sai maluk ba. SIN. dulur EZ . Di’ak liu imi la hakmaluk ho labarik nakar ne’e tanba nia bele dada imi ba aat. SUBSTANTIVU Hahalok hakmaluk nian. SIN. dadulur, asosiasaun asosiasaun
VERBU
VERBU
hakmatek 1. Hela metin ho kalma ka iha dame, la book an. 2. Hela nonook; la halo kauza. E Z . Maski situasaun aat, sira hakmatek hela. ADJETIVU Ne’ebé hakmatek. SIN. kalma, sosegadu SUBSTANTIVU 1. Hahalok hakmatek nian. SIN. kalma 2. Estadu hakmatek nian. SIN. kalma, dame, pás VERBU
haklubuk Halo aat ka estraga hodi lubu ka tesi sai isin-balun ida. SIN. mutila SUBSTANTIVU Hahalok haklubuk nian. SIN. mutilasaun VERBU
haklulik Fó tomak ba. SIN. dedika EZ . Ambispu haklulik tiha kapela foun ne’e ba Santa Katarina ; Sarani sira haklulik lorondomingu ba harohan no deskansa. SUBSTANTIVU Hahalok haklulik nian. SIN. dedikasaun VERBU
hakmeak Halo sai kór-meak ka kameak. SIN. hameak
VERBU
hakmerak 1 . Halo sai kmerak, book halo lahakmatek. SIN. habuur 2. (arti figuradu) inkomoda SUBSTANTIVU Hahalok hakmerak nian. SIN. distúrbiu, habuur VERBU
hakmaan 1. Sente isin-kmaan depoizde moras. 2. Simu atu halo buat ruma. EZ. Ha’u hakmaan atu la’o ho imi. 3. Halo sai kmaan. SIN. hamaan SUBSTANTIVU Hahalok hakmaan nian. VERBU
hakmulik La hatama ka la inklui. SIN. omite E Z . Komisaun hakmulik tiha Simaun nia naran iha lista, tanba ne’e nia hirus loos. SUBSTANTIVU Hahalok hakmulik nian. SIN. omisaun VERBU
hakmahan mós hakmaha Hela ka deskansa ka hela ba tempu badak de’it bainhira halo viajen ka halai hosi perigu ruma. SUBSTANTIVU 1. Hahalok hakmahan nian. 2. Fatin hakmahan nian. SIN. hakmahan-fatin, hakmahan-fatin, azilu VERBU
hakmumu mós hakmumuk Fase ibun ka kakorok ho bee ka líkidu ne’ebé tau iha ibun laran no halo tarutu hanesan bee nafurin maibé la tolan. SUBSTANTIVU Hahalok hakmumu nian. VERBU
hakmahan-fatin SUBSTANTIVU Fatin SIN.
hakmahan nian.
azilu
hakmutis
201
haknoik
VERBU Halo
sai kamutis. SUBSTANTIVU Hahalok hakmutis nian.
Fó konsellu. SIN. akonsella SUBSTANTIVU Konsellu. VERBU
haknasak
hako’ak: haree hakohak hakohak
Halo knasak; halo ema kontente no hamnasa. SIN. diverte SUBSTANTIVU Hahalok ka atividade SIN. haknasak nian. divertimentu VERBU
(Hahalok) tau liman hale’u ema ida hodi kaer nia rabat ba ita-nia isin. SIN. hafula E Z . Labarik ne’ebá atu monu: lailais, hakohak nia metimetin!
VERBU/SUBSTANTIVU
hakne’ak mós hakne’an SUBSTANTIVU
Hahalok hakne’ak
hakoi
nian. VERBU Tuku tuur ka silu ain hodi hatuur isin-lolon to’o ain-tuur kona rai. SUBSTANTIVU Hahalok hakne’ak nian.
1. Tau mate-isin iha raikuak, hafoin taka ho rai. SIN. taman EZ . Sira hakoi tiha sira-nia aman iha Baukau. 2. Subar buat ida iha rai laran. E Z . Sira hakoi osan-mean atu inimigu la bele foti.
VERBU
haknesan Halo sai hanesan. SIN. asimila E Z . Iha tempu koloniál Portugés sira haka’as an atu haknesan kultura Timór ba sira-nia kultura. SUBSTANTIVU Hahalok ka programa haknesan nian. SIN. asimilasaun VERBU
hakoin Hahalok hakoi nian. SIN. hakoi-mate, enterru ADJETIVU Ne’ebé ema hakoi tiha ona.
SUBSTANTIVU
hakole
hakno’a
VERBU 1.
Halo sai kole. E Z . Se ó haruka ema ne’e sobu filafali tenda ne’e, ó sei hakole de’it nia. 2. Book to’o hirus ka la bele deskansa. SIN. xateia
1. Sadere ba. 2. (arti figuradu) Kesi hela ba buat ruma ka ema ruma tanba la bele hamriik mesak. SIN. depende EZ. Ami hakno’a ba apoiu governu nian atubele hala’o ami-nia projetu.
VERBU
hakolen SUBSTANTIVU Hahalok
hakonu
hakno’ak Ne’ebé hakno’a. dependente
ADJETIVU
hakole nian.
VERBU Halo
SIN.
sai nakonu.
SIN.
enxe
hakonun
hakno’an
SUBSTANTIVU Hahalok
Hahalok hakno’a nian. SIN. (2) dependénsia
hakonu nian.
hakore
SUBSTANTIVU
Halo atu namkore, halo atu la metin ona. SIN. relaxa E Z . Bainhira sosiedade hakore dixiplina, ema barak fila ba aat.
VERBU
hakno’an-laek Kualidade lahakno’ak. SIN. independénsia
SUBSTANTIVU
202
hakoren
SUBSTANTIVU
nian.
Hahalok hakore nian. LIAFUAN-SORUN: relaxamentu
SUBSTANTIVU
hakru’uk
hakotu
Silu ita-nia isin-lolon tanba atu hi’it buat ida ka la’o iha buat badak ida nia okos. E Z . Ema aas tenke hakru’uk bainhira tama uma atu nia ulun la kona odamatan-kain. SUBSTANTIVU Hahalok hakru’uk nian. VERBU
1. Hapara ka teri netik buat ida ne’ebé la’o daudaun. EZ. EZ . Funu hakotu ami-nia relasaun ho kolega indonéziu sira . 2. Selu hotu, nu’udar ezemplu konta, tusan, nst. 3. Kotu lia, halo desizaun. SIN. deside EZ. Sira hakotu atu fila ba sirania rain.
VERBU
haksahik VERBU
1 . Hahalok hakotu
nian. 2. Lia ne’ebé ita hakotu tiha ona. SIN. desizaun, lia-kotun
haksalak 1. Haree sala, komprende sala. SIN. konfunde 2. Halo ain ka liman-ruin sai naksalak. SIN. dezloka SUBSTANTIVU Hahalok haksalak nian. S I N . (1) (1 ) k o n f u z a u n ; (2) dezlokamentu VERBU
hakribi mós hakribit La gosta ka odi maka’as tanba fo’er, dois, laran-dodok nst. EZ . Doutór sira la hakribit emamoras maski kanek maka’as no fo’er. SUBSTANTIVU (hakribit) Hahalok ka atitude hakribi nian. VERBU
haksesudór Ne’ebé haksesuk lailais ka hamosu haksesuk. EZ. Ema ne’ebé haksesudór sei la hetan maluk barak . SUBSTANTIVU Ema ne’ebé gosta haksesuk. ADJETIVU
hakribin SUBSTANTIVU Hahalok
1 . Hetan sahin ka balun
ida. 2. Fahe lisuk. SUBSTANTIVU Hahalok haksahik nian.
hakotun SUBSTANTIVU
Hahalok hakrobuk
hakribi nian.
hakridak Haksoit uitoan ka hetan xoke ki’ik tan buat ida ne’ebé mosu derrepente de’it. SIN. hakfodak SUBSTANTIVU Hahalok hakridak nian. VERBU
haksesuk VERBU/SUBSTANTIVU 1.
(Hahalok) tetu lia kona-ba buat ruma. S I N . diskute 2. Diskute la para no buka atu manán ka buka loos de’it. SIN. halolon lia
hakro’at sai kro’at. SIN. haro’at SUBSTANTIVU Hahalok hakro’at nian. VERBU Halo
haksi’ak
hakrobuk
1 . Hato’o liafuan ho maka’as no hirus, liuliu ba ema ida ne’ebé halo sala ka aat ruma.
VERBU
Halibur malu barak hamutuk, sai krobuk. EZ. Uvas-fuan moris hakrobuk.
VERBU
203
2. Hakilar hodi si’ak. SIN. tarata SUBSTANTIVU Hahalok haksi’ak nian.
Sé mak bele haktebes liafuan ne’e nia arti? SUBSTANTIVU Hahalok haktebes nian. SIN. definisaun EZ.
haksoit (Hahalok) hi’it ain hodi dudu an ba oin la kona rai. EZ. EZ . Taibere haksoit atu ku’u haas maibé la konsege.
VERBU/SUBSTANTIVU
haktenik Dehan ka halo filafali tan. SIN. repete E Z . Favór ida bele haktenik númeru ne’e atu ha’u bele hakerek tiha. SUBSTANTIVU Hahalok haktenik nian. SIN. repetisaun ADVÉRBIU Halo filafali de’it ka repete. E Z . Nia husu haktenik tanba nia susar atu komprende esplikasaun ne’e. VERBU
haksolok 1. Ne’ebé nakonu ho solok. SIN. ksolok 2. Ne’ebé sente satisfeitu. SIN. kontente VERBU Sente solok ka satisfasaun. E Z . Labarik sira haksolok tanba hetan prezente Natál nian hosi aman-inan. SUBSTANTIVU Hahalok haksolok nian. ADJETIVU
hakterus Tahan ho, pasiénsia ho, aguenta. SIN. tolera ADJETIVU Ne’ebé hakterus ka aguenta. SIN. pasiente SUBSTANTIVU Hahalok hakterus nian. SIN. pasiénsia, tolerasaun VERBU
haksumik VERBU
Subar an, lakohi hatudu
oin. EZ. Estudante balu haksumi an atu mestre la bolu sira ba kuadru . SUBSTANTIVU Hahalok haksumik nian. SIN. sasubar
haktolan (Substánsia ida) simu been ruma hanesan hemu ka susu tiha. SIN. absorve 2. (arti figuradu) Simu ka tolan influénsia ruma. S U B S T A N T I V U Hahalok haktolan nian. SIN. absorsaun VERBU
haktamak Tama klaran ka mete bainhira ita la halo parte iha buat ida. E Z . Bertu haktamak de’it maski problema ne’e la’ós ninian . SUBSTANTIVU Hahalok haktamak nian. SIN. interferénsia VERBU
haktuas (Katuas, juis nst.) tuur iha oin hodi tesi lia ruma ka tuir serimónia. SIN. prezide EZ. EZ . Juis ida-ne’ebé mak haktuas iha prosesu ne’e? SUBSTANTIVU Hahalok haktuas nian. SIN. prezidénsia VERBU
haktanis Sente tan situasaun ladún di’ak ka aat ruma. SIN. lamenta SUBSTANTIVU Hahalok haktanisnian. SIN. lamentu VERBU
haktebes 1. Hatebes didi’ak. 2. Haklake ka esplika ho momoos liafuan ida nia arti ka buat ida nia limite sira. SIN. define
VERBU
haktuir Hato’o halo tuir buat ne’ebé ita rona ka ema ruma dehan. SIN. konta
VERBU
204
Sira haktuir buat ne’ebé xefe hatete tiha ba sira. SUBSTANTIVU Hahalok haktuir nian. PREPOZISAUN Hodi halo tuir. SIN. konforme
SUBSTANTIVU/VERBU
haktulak
halakon
Sai tiha ba fatin ruma hodi hela dook ba tempu balu. ADJETIVU Ne’ebé haktulak. SIN. auzente SUBSTANTIVU Hahalok ka estadu haktulak nian. SIN. auzénsia
1. Halo atu lakon ka la iha ona. 2. Halo atu sai mohu. E Z . Ami halakon nehek ho aimoruk atu la bele hobur masinmidar. 3. Hasai ka kasu (ukun-fuan ka lei). SIN. abole 4. Halo aat tiha. SIN. estraga 5. Soe leet buat ida ne’ebé serve ka folin-boot. SIN. hakfakar, desperdisa 6. La aproveita didi’ak, porezemplu tempu ka oportunidade ida. SUBSTANTIVU Hahalok ka efeitu halakon nian.
(Halai iha) kompetisaun ida atu determina sé mak lais liu. EZ. Ema gosta hala’i-taru kuda iha rai-Suai.
EZ .
VERBU
VERBU
hakusuk 1. Husu didi’ak. 2. Husu-litik hodi buka informasaun ka loke lia-loos. SIN. interroga EZ. Polísia seidauk hakusuk sasinna’in sira. SUBSTANTIVU Hahalok hakusuk nian. SIN. interrogatóriu VERBU
halai VERBU 1.
Hakat lailais no maka’as. 2. Sees ka hakdook lailais hosi fatin ruma. SIN. teku 3. (arti figuradu) Sees hosi responsabilidade ida. EZ. Nia halai hosi uma tanba nia apá baku nia loroloron .
halanu 1. Halo sai lanu tanba hemu tua. 2. Halo sai lanu tanba hemu aimoruk.
VERBU
halanun Hahalok ka efeitu halanu n i a n . S I N . (2) intoksikasaun
SUBSTANTIVU
halain SUBSTANTIVU 1.
Hahalok halai nian. 2. Distánsia ka diresaun halai nian. SIN. kursu
hala’o VERBU 1.
La’o tuir. EZ. Asua’in sira hala’o liurai ne’e. 2. Halo buat ruma atu la’o ka funsiona. EZ. Sé mak hala’o projetu ne’e? 3. Halo atu la’o ba oin ka halo progresu. SIN. promove, avansa EZ. Hala’o povu nia kadia’k maka governu nia knaar mahuluk. 4. Husik tempu liu hodi halo buat ruma.
halais VERBU
Halo atu lailais, halo sai
lais. SIN. aselera E Z . Imi tenke halais imi-nia serbisu tanba oras atu besik to’o ona. SUBSTANTIVU Hahalok halais nian. SIN. aselerasaun
halai-taru
205
halelir
Sarani sira hala’o kuarezma hodi hadera an no halo peniténsia. EZ.
Hatudu laran-susar no hanoin ba susar ne’ebé akontese, porezemplu mate. SIN. lamenta, haktanis SUBSTANTIVU Hahalok halelir nian. SIN. lamentu VERBU
hala’on SUBSTANTIVU Hahalok
hala’o nian. SIN. (2) ezekusaun, realizasaun; (3) promosaun
halena
halarek
Fila hodi hatoba ka hatuur loloos fali, nu’udar ezemplu kopu, liman, nst.
VERBU
VERBU 1.
Halo sai klarek. 2. Ke’e sai balun ida. 3. (arti figuradu) Hasai balun ida. E Z . Ho dolar atus rua ne’e ami bele halarek ami-nia tusan. SUBSTANTIVU Hahalok halarek nian.
haleno Hatudu buat ida, hanesan iha lalenok. SIN. reflete E Z . Uma-lulik haleno ita-nia kultura no fiar loloos.
VERBU
halatar
halenon
Tau iha latar ka liña. SIN. hakadak SUBSTANTIVU Hahalok halatar nian. SIN. hakadak VERBU
SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
reflesaun
halerik
haleet
(Hahalok) dada iis hodi hatudu laran-baruk atu hala’o buat ida. 2. (Hahalok) hato’o ita-nia laran-baruk, dehan katak ita la kontente. EZ. Ema ne’ebé halerik demais sei susar atu serbisu hamutuk iha grupu.
VERBU/SUBSTANTIVU
1. Haketak fatin ka tempu ho leet ida. 2. Rezerva ka husik hela tempu ruma. EZ . Ó tenke haleet hela loron ida atubele serbisu iha uma. 3. Fó leet ka oportunidade ba. SIN. habiban SUBSTANTIVU Hahalok haleet nian. VERBU
halerikdór
halekar
Ema ne’ebé halerik lailais ka beibeik.
SUBSTANTIVU
1. Husik nakloke, n.e. biti ka kolxaun ida. 2. Kari ba fatifatin. 3. Hato’o avizu, anúnsiu, programa ka atividade ida ba fatifatin. SUBSTANTIVU Hahalok halekar nian. SIN. (3) difuzaun VERBU
haletak Halo atu hanoin ka hakarak hatene kona-ba buat ruma. SIN. interesa, preokupa
VERBU
hale’u 1. Bá, mai ka hela iha sorin hotu-hotu. 2. Halo le’un ka sírkulu ida atu buat ruma hela iha laran ka la bele sai, taka iha sorisorin hotu. EZ . Milísia sira hale’u uma-kreda no buka atu oho refujiadu sira.
VERBU
halele VERBU 1.
Halo atu namlele. 2. Duni sai.
halelen SUBSTANTIVU Hahalok
haleno nian.
halele nian.
206
Tanba rai ne’e hali’is maka’as, karreta ne’ebé liu bele baku-fila . 2. Hakbesik baibain ba hahalok ruma. EZ. Mestre ne’e hali’is ba tarata alunu sira bainhira sira la komprende. SUBSTANTIVU Hahalok ka kondisaun hali’is nian. S I N . inklinasaun, tendénsia, nakli’is
Ho movimentu le’uk ka sirkulár. SIN. hale’u PREPOZISAUN Iha sorisorin hotu. E Z . Labarik sira hananu hale’u meza. ADVÉRBIU
EZ.
hale’un SUBSTANTIVU
1 . Hahalok hale’u
nian. 2. Fatin hotu-hotu ne’ebé
haleur
halik
VERBU 1.
Halo sai kleur. 2. Dada oras atubele kleur tan. EZ. Bainhira ekipa ida nia pontu liu ona, jogadór sira buka haleur hodi pasa bola iha de’it sira-nia área. SUBSTANTIVU Hahalok haleur nian. SIN. atrazu
ADJETIVU
1. Ne’ebé ita hali tiha
ona. 2. Ne’ebé susar atu komprende ka trata tanba iha elementu ka aspetu barak. SIN. kompleksu, komplikadu
halimar 1. Hala’o atividade ne’ebé la’ós sériu maibé atu haksolok de’it; hala’o pasatempu ida. 2. Hala’o desportu ruma. SIN. joga 3. Hela no la halo buat ida sériu. EZ. Tempu uluk, feto sira halimar de’it iha uma maibé agora sira mós bele sai funsionáriu iha fatin barak . SUBSTANTIVU Hahalok halimar nian. SIN. (2,3) jogu
VERBU
hali VERBU 1.
Dulas hale’u. 2. Dulas bainhira homan buat ida hosi akadiru, tali-tahan, nst. SUBSTANTIVU Ai-hun tahan ki’ik ne’ebé dala barak liu iha hun boot no abut tabele iha nia hun ka sanak sira. Ema balu han hali nia dikin ne’ebé bele halo mós ba modo. NARAN BOTÁNIKU: Ficus benjamina
halibur
haliras
Lori hodi tau ka rai hamutuk. E Z . Pároku halibur sarani sira atubele kumprimentu ambispu. SUBSTANTIVU Hahalok halibur nian. SIN. reuniaun VERBU
Fó hanoin ka ideia ba ema atu halo buat foun ruma, liuliu obra artístika. SIN. inspira EZ. Rai-ilas furak rai-Timór haliras artista barak. SUBSTANTIVU Hahalok hamehi nian. SIN. inspirasaun VERBU
halihu mós halihun VERBU Halo
atu nalihun. SUBSTANTIVU (halihun) Hahalok halihu nian.
haliri VERBU 1. =
halirin 2. Halo atu sente kómodu. 3. Halo festa hodi hanoin hikas okaziaun espesiál ruma ne’ebé akontese tempu uluk. SIN.
hali’is 1. Sadere ka tun ba sorin ida; hamriik kle’uk ka loloos. SIN. nakli’is
VERBU
selebra, festeja
207
Livru Haloken Nian (ka Apokalipse) ne’e livru dahikus iha Bíblia nia naran.
halirin VERBU Halo
sai malirin ka fresku. S U B S T A N T I V U 1. Hahalok halirin nian. 2. Hahalok haliri nian. SIN. festa, selebrasaun
haloko Fó sai no halekar informasaun kona-ba buat ida nia kualidade di’ak ka folin boot. SIN. promove halokon SUBSTANTIVU; SIN. promosaun
VERBU
hali’ur 1. Hasai ba li’ur. SIN. elimina E Z . Sira hali’ur ema na’in-haat hosi kandidatu na’in-hitu ne’ebé sei simu bolsa-estudu. 2 . Soe fo’er ne’ebé iha kabun laran liuhosi kidun. SIN. tee SUBSTANTIVU Hahalok hali’ur nian. SIN. eliminasaun VERBU
halolo VERBU 1.
Tau loos, lolo ba oin. 2. Hato’o, halo atu ema simu. 3. (arti figuradu) Fó ka husik ba jerasaun ka dalas foun. E Z . Ita hadomi lisan sira ne’ebé bei’ala sira halolo mai ita.
halo VERBU
1. Hala’o ka hamosu buat
halolon 1
ida. 2. Harii estrutura ida, n.e. ponte, uma, nst. 3. Hotu (tempu ruma). EZ . Lakleur halo tinan ida ba itania independénsia.
SUBSTANTIVU
nian. 2. Fatin ne’ebé ita halolo buat ruma bá. SIN. diresaun EZ . Sira halai ba halolon tasi ka foho nian?
halo-aat ADJETIVU
1 . Hahalok halolo
halolon 2
Ne’ebé halo ka hamosu
(halolon lia) Buka lia, haksesuk malu ho. SUBSTANTIVU Hahalok halolon nian. VERBU
aat. Hahalok halo aat ka estraga nian. SIN. hahaat
SUBSTANTIVU
halonu’usá
halodidi’ak
Liafuan ida ne’ebé ita uza hodi husu esplikasaun ka maneira. SIN. oinsá EZ. Halonu’usá mak ó bele halai hosi inimigu sira-ne’e?
ADVÉRBIU
ADVÉRBIU Ho
modu didi’ak. EZ . Botir vidru ne’e, favór Ita falun dididi’ak.
haloke 1. Loke buat ida ne’ebé kleur ona taka ka subar hela. SIN. deskobre 2. Fó sai informasaun ida ne’ebé kleur ona subar. SIN. revela
VERBU
haloos VERBU 1.
Dada loloos, n.e. tali ida. 2. Hadi’a buat ida ne’ebé sala ka la loos. SIN. korrije, haso’i E Z . Sira haloos tiha ona ezbosu ne’ebé ami atu hatama aban. SUBSTANTIVU Hahalok haloos nian. SIN. (2) korresaun, haso’in
haloken Hahalok haloke nian ka buat ne’ebé ita haloke. SIN. deskoberta; revelasaun
SUBSTANTIVU
haloot 1. Halo sai kloot tiha. hakloot
VERBU
208
SIN.
2. Rai ka tau halodidi’ak, porezemplu roupa ka sasán. 3. Prepara sasán atu lori hodi hatama ba pasta, mala nst. SUBSTANTIVU Hahalok haloot nian.
2. La han ka hemu tan motivu relijiozu. EZ. Iha kuarezma ita haluli na’an. 3. Bandu hodi la hakbesik mai ita, hapara fafutuk ka relasaun ho. E Z . Família Ornai no Belo haluli malu tanba hirus malu kleur ona.
halorek Halo atu sai klaru ka malorek, hatudu ho momoos, la subar; hasai dúvida ka laranrua. SIN. klarifika E Z . Ami husu ba ministra atu klarifika uitoan situasaun halik ne’e. SUBSTANTIVU Hahalok halorek nian. SIN. klarifikasaun VERBU
halulik Halo sai lulik. SIN. santifika SUBSTANTIVU Hahalok halulik nian. SIN. santifikasaun VERBU
halulin Hahalok haluli nian. SIN. proibisaun, tabú
SUBSTANTIVU
halosu
hamaan
VERBU 1.
Halo atu naklosu sai. 2. (arti figuradu) Fó énfaze ka importánsia boot ba buat ruma. SIN. enfatiza, friza 2
VERBU 1.
Halo sai kmaan. 2. Hi’it hodi adora. E Z . Sarani sira hamaan Na’i Maromak iha prosisaun .
halosun SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
hama’e
haklalir nian.
Halo atu ma’e ka sai boot. SIN. haburas, dezenvolve EZ. Governu iha planu atu hama’e indústria foun oioin iha raiBaukau.
VERBU
(2) énfaze
halo-tinan Selebrasaun ba tinan. SIN. aniversáriu haluan mós haluak VERBU Halo sai luan tiha. E Z . Soldadu japonés sira mak ajuda haluan dalan iha zona raiklaran nian. SUBSTANTIVU Hahalok haluan nian. SUBSTANTIVU
hama’en Hahalok ka efeitu SIN. hama’e nian. dezenvolvimentu
SUBSTANTIVU
hamahan 1. Fó mahon, taka ho mahon hodi satan manas ka naroman. fatin mahon hodi hela bá. 2. Fó fatin ba ema hela ka deskansa bá. SIN. aloja SUBSTANTIVU Hahalok hamahan nian. VERBU
haluha VERBU La
hanoin-hetan buat ida ka ida ne’ebé akontese. EZ. Keta haluha hatama roupa iha uma bainhira udan atu sira la bokon.
haluli
hamaluk
1. Hato’o katak ema la bele halo buat ruma. SIN. bandu, hakahik EZ. Sira haluli ema ne’ebé hakarak ba halo to’os iha ai-laran .
VERBU
La’o ho, la’o tuir. SIN. akompaña SUBSTANTIVU Hahalok hamaluk nian VERBU
hamamar
209
VERBU 1.
2. Hapara mákina ida ne’ebé la’o. 3. Halakon (ahi). EZ . Bombeiru sira fui bee hodi hamate ahi-lakan iha to’os ne’ebá.
Halo sai mamar. 2. Halo sai hakmatek bainhira ema ida nervozu ka hirus hela. 3. Halo sai ladún forte ka maka’as. EZ. Di’ak liu Ita hamamar artigu ne’e atu labele ofende ema ida. SUBSTANTIVU Hahalok hamamar nian.
hamatek 1. Halo sai hakmatek tiha. SIN. hakalma EZ. Xefe ida tenke hatene hamatek ninia pesoál ne’ebé sai nervozu. 2. Halo sai nonook tiha. S U B S T A N T I V U Hahalok hamatek nian. VERBU
hamamuk 1. Halo mamuk tiha, hasai buat nia isin. E Z . Ami hamamuk kaixa ne’e tanba sei rai livru sira iha laran . 2. Husik hela-fatin. EZ. Governu husu atu populasaun hamamuk tiha uma sira ne’ebá. SUBSTANTIVU Hahalok hamamuk nian. VERBU
hamaten SUBSTANTIVU Hahalok
hamaus VERBU 1.
Halo sai maus. E Z . Ha’u-nia maluk hatene hamaus balada fuik sira. 2. Uza liman hodi kose ka saar ba ema ida nia isin ho neineik no ho afeisaun. SIN. hameak 3. Habosok atubele hakmatek ka toba, liuliu labarik. 4. Fó liafuan midar ba ema atu halo nia tuir ita-nia hakarak no fiar katak buat ne’ebé ita dehan ne’e loos. SIN. persuade SUBSTANTIVU Hahalok hamaus nian. SIN. (4) persuazaun
hamanas VERBU 1. Halo
sai manas. EZ. Sira hamanas bee atu fó-hariis bebé. 2. (arti figuradu) Halo atu situasaun sai sériu ka grave. E Z . Militár sira-nia hahalok hamanas situasaun iha vila ne’ebá. SUBSTANTIVU Hahalok hamanas nian.
hamaran mós hamara VERBU Halo
sai maran. S U B S T A N T I V U Hahalok hamaran nian.
hamea: haree hamean hameak1 VERBU Hamaus
hodi liman kose ka saar ba isin-lolon liuliu ba labarik sira. SIN. hamaus EZ. Aman-inan sira gosta hameak bebé sira atu bele toba lailais. SUBSTANTIVU Hahalok hameak nian.
hamatak mós hamata VERBU 1.
Halo sai matak. E Z . Udan hamatak rai iha fulanDezembru. 2. (hamatak) Ko’alia laloos atu ema seluk bele fiar hodi tuir. Hamatak lia katak lohi ema hodi la kumpre promesa ida ne’ebé ita halo tiha ona.
hameak2 1. Hamosu besi-meak, taka ho besi-meak. EZ. Anin-tasi bele hameak besi. 2. Halo sai kór-meak ka kameak. SIN. hakmeak
VERBU
hamate VERBU 1.
hamate nian.
Halo mate.
210
SUBSTANTIVU Hahalok
3. Tatoli liafuan ka lia-menon kona-ba lia importante ruma. EZ. Favór ida hameno Maria atu ko’alia ho Laura tanba lia ne’e urjente uitoan. 4. Haruka tuir, liuliu sasán. SIN. enkomenda EZ . Ha’u-nia biin hameno sapatu hosi Austrália. 5. Husu atu prepara ka lori mai ita buat ida ne’ebé ita presiza. SIN. rezerva E Z . Ami hameno kuartu ida iha otél ba ema na’in-tolu ; Ita hameno tiha ona taksi ka seidauk?
hameak nian.
hamean mós hamea VERBU Halo
sai mean. Hamean liman katak hala’o violénsia hodi oho. SUBSTANTIVU (hamean) Hahalok hamean nian.
hameer VERBU
Halo sai meer hodi tau
maSIN. SUBSTANTIVU Hahalok
hameer nian.
hamehi Haree to’ok buat ruma. imajina
VERBU
SIN.
hamehin
hamenon
1 . Hahalok hamehi nian. SIN. imajinasaun 2. Buat ne’ebé ita hamehi ka imajina maibé la eziste. SIN. iluzaun
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU Hahalok
hameno nian. SIN. (2) rekomendasaun; (4) (4 ) enkomenda; (5) rezerva
hamenus Halo sai menus, uitoan ka kuran. SIN. redús E Z . Tanba ita serbisu oras 50 semana ida, di’ak liu ita hamenus ba oras 40 de’it. SUBSTANTIVU Hahalok hameno nian. SIN. redusaun
hameik
VERBU
Halo sai meik ka tutun kro’at. EZ. Estudante sira hameik sira-nia lapis atubele dezeña didi’ak. SUBSTANTIVU Hahalok hameik nian. VERBU
hameke
hamerak
VERBU 1.
Hateke ba, fihir didi’ak. 2. Kontrola ka tau matan ba sira ne’ebé serbisu iha fatin ruma. SIN. superviziona
VERBU Halo
sai merak. E Z . Susar atu buka buat ida iha bee-lihun ne’ebé labarik sira hariis bá no hamerak tiha. S U B S T A N T I V U Hahalok hamerak nian.
hameken Hahalok hameke nian. SIN. supervizaun
SUBSTANTIVU
hametan
hameno
VERBU Halo
sai metan. SUBSTANTIVU Hahalok nian.
1. Husu ka fó instrusaun ba ema atu halo buat ruma mai ita. 2 . Fó konsellu di’ak ka importante ida ba ema ruma. SIN. rekomenda E Z . Doutór hameno nia atu han barak.
VERBU
hametan
hametin mós hameti VERBU 1.
Halo sai metin. 2. Halo atu hamriik loloos. E Z . Ita tenke hametin unidade nasionál atubele alkansa ho dezenvolvimentu.
211
(hametin) Hahalok hametin nian.
Populasaun mate barak iha tinan 1975 tanba hamlaha.
SUBSTANTIVU
EZ .
hamidar
hamnasa
VERBU 1.
Halo sai midar. E Z . Ita hamidar hahán hodi tau masin-midar. 2. Halo atu iha gostu, n.e. aihan ne’ebé presiza masin no buat selu tan. S U B S T A N T I V U Hahalok hamidar nian.
VERBU/SUBSTANTIVU
hamihis
hamnasadór
VERBU 1.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
1. (Hahalok) halo tarutu ne’ebé hatudu laran-haksolok ka kontente ho liafuan ka buat kómiku ruma. 2. (Hahalok) hatudu oin midar, maibé la halo tarutu ida. E Z . Sira hamnasa tanba sira manán iha jogu ne’e .
Halo sai mihis. 2. Halo sai fraku ka lakon forsa. E Z . Invazór sira la konsege hamihis ami-nia morál atu funu hasoru sira. 3. Halo sai kabeer, nu’udar ezemplu ai ka besi ne’ebé ema tuku. SUBSTANTIVU Hahalok hamihis nian.
(Ema) ne’ebé hamnasa beibeik ka gosta hamnasa. SIN. komikudór
hamoe 1. Halo ema ida hetan ka sente moe. EZ. Estudante sira-nia hahalok aat iha públiku hamoe mestre sira . 2. Goza atu halo ema moe. 3. Hasai ema ida nia dignidade, hatún ho laran-aat, halo trosa ka zombaria. SIN. umilla E Z . Soldadu romanu sira hamoe Jezús Jez ús hodi hod i tau ai-tara ai-t arakk ba Nia ulun.
VERBU
hamiis VERBU 1.
Halo gostu lakon. 2. Hamenus buat aat ruma (n.e. venenu ka májika) nia forsa. SUBSTANTIVU Hahalok hamiis nian.
hamkadak
hamoen
Hala’o ka haloos tuir regra ka banati. SIN. regula SUBSTANTIVU Hahalok hamkadak nian. SIN. regulasaun
SUBSTANTIVU Hahalok
VERBU
SIN.
hamoe nian.
(3) umillasaun
hamolik mós hamoli VERBU 1.
Halo sai molik. 2. Hamoos fatin ida hodi hasai buat sira ne’ebé iha laran. EZ. To’os-na’in sira sei hamolik rai ne’ebá molok kuda batar. SUBSTANTIVU (hamolik) Hahalok hamolik nian.
hamkona Kona buat ida ka ema ida hodi halo nia sai seluk uitoan ka muda nia hahalok. SIN. influensia, afeta
VERBU
hamkonan
hamonu
Hahalok hamkona nian. SIN. influénsia
SUBSTANTIVU
VERBU 1.
Halo atu monu. EZ. Keta hamonu botir ne’e tanba bele nakfera. 2. Fó kastigu ka penál legál ba ema ida.
hamlaha VERBU La
iha ai-han, kuran hahán. SUBSTANTIVU Hakarak atu han.
212
Tribunál bele hamonu kastigumate ba ema liman-raan.
Ami hamoris jogu atu halo ekipa adversáriu sai kole. 3. Halo haksolok ka rame. E Z . Múzika ne’ebé di’ak bele hamoris festa.
EZ.
EZ.
hamonun SUBSTANTIVU Hahalok
hamonu nian.
hamonu-oan
hamoruk mós hamoru
Hahahlok hamonu oan ne’ebé seidauk moris no mate iha kaukau ka oan-fatin tan moras ka asidente ruma. SINÓNIMU SIENTÍFIKU abortu naturál
SUBSTANTIVU
VERBU 1.
Halo sai moruk. 2. Tau venenu. SIN. hamorun 3. Halo bee ka ár sai fo’er hotu. SIN. polui, hadoor SUBSTANTIVU (hamoruk) Hahalok hamorin nian.
hamoos 1. Halo sai moos, hasai fo’er. 2. Fase ka kose sai moos. 3. Lere to’os atu hodi kuda aihoris. SUBSTANTIVU Hahalok hamoos nian. VERBU
hamorun 1. Halo sai morun, tau venenu. SIN. haraso 2 . Hahaat ka estraga ho venenu. SUBSTANTIVU Hahalok hamorun nian. SIN. intoksikasaun VERBU
hamoos-ain SUBSTANTIVU Biti
ki’ik ida ne’ebé ita baibain hatuur iha odamatan oin ba ema kose sira-nia aintanen ka sapatu bá atu labele hafo’er uma bainhira tama.
hamosu VERBU 1.
Halo atu mosu. 2. Hato’o ka hatudu buat foun ruma. SIN. kauza, kria E Z . Ema balu hakarak hamosu konflitu atu hanetik progresu sosiál. 3. Halo liuhosi hakat oioin. SIN. prodús, realiza 4. Halo liuhosi hakat oioin, hafoin habarak tiha atubele hafahe ka fa’an. SIN. prodús 5. Imprime jornál ka livru atu hafahe ka fa’an ba públiku. SIN. publika
hamoos-na’in SUBSTANTIVU Ema
ne’ebé hamoos.
hamoras VERBU Halo
sai moras.
hamore Halo atu lakon kór ka forsa neineik-neineik; halo kór atu more ka mohu.
VERBU
hamoren SUBSTANTIVU Hahalok
hamore nian.
hamorin
hamosun
VERBU Halo
sai morin. EZ. Feto sira gosta tau mina-morin atu hamorin sira-nia isin-lolon. S U B S T A N T I V U Hahalok hamorin nian.
SUBSTANTIVU
hamoris
VERBU
Hahalok hamosu nian. ( 2 ) k r i a s a u n ; (3) S I N . produsaun, realizasaun ; (4) produsaun; (5) publikasaun
hamout Halo atu tun ba bee okos to’o mota-kidun ka tasi-kidun. EZ . Malandru sira hamout vítima mate-isin iha mota atu ema la bele hatene katak sira mak oho.
1. Halo moris, n.e. ahi, mákina, nst. 2. Halo atu lais.
VERBU
213
SUBSTANTIVU Hahalok
Povu tomak hamta’uk liurai ne’e. S U B S T A N T I V U Hahalok hamta’uk nian. SIN. (2) respeitu, hana’in
hamout nian.
EZ.
hamriik 1. Husik ain rua iha rai ho pozisaun loloos; hela riik. EZ. Sira hamriik iha baki leten atu haree saida mak akontese iha kampu laran. 2. Prepara an atu halo lisuk. E Z . Povu hamriik tomak atu manifesta hasoru governu nia hahalok aat. SUBSTANTIVU Hahalok ka pozisaun hamriik nian. VERBU
hamulak 1. Hato’o liafuan lulik ba bei’ala sira atu haraik rahundi’ak ka tulun ba ita. E Z . Iha tempu uluk, molok bá funu, katuas sira hamulak atu ema la hetan susar. 2. Husu Na’i Maromak Nia tulun. SIN. harohan, reza SUBSTANTIVU Hahalok ka liafuan hamulak nian. SIN. (2) harohan, orasaun VERBU
hamrook (Kondisaun) sente hakarak atu hemu.
VERBU/SUBSTANTIVU
hamutin
hamseru
VERBU 1.
Halo sai mutin. 2. Pinta ho tinta mutin. 3. Halo sai kamutis tanba tau iha loron ka fase beibeik. SUBSTANTIVU Hahalok hamutin nian.
Halo tarutu maka’as tanba ár hosi estómagu sai ho forsa liuhosi kakorok-talin. SIN. arrota EZ. Ema balun hamseru depoizde han tiha, ne’ebé kultura balu konsidera malkriadu.
VERBU
hamutuk VERBU Halibur
malu. ADVÉRBIU Sai ida de’it ka la ketaketak. E Z . Refujiadu sira hotu sulan hamutuk iha uma-kreda.
hamserun Hahalok hamseru nian; hamseru dala ida. SIN. arrotu
SUBSTANTIVU
hamsuhu
han
Dada iis lailais no maka’as liuhosi ibun. EZ. Atleta sira hamsuhu tanba sira foin halai kilómetru sanulu.
VERBU
1. Tau ai-han iha ibun, hafoin nata no tolan. 2. Bele ko’a. EZ . Tudik ne’e la han maski kadi tiha ona.
VERBU
hamsuhun SUBSTANTIVU
Hahalok hamsuhu
hana
nian.
1. Tuda kasoek ka misil ho arma. SIN. tiru 2. Tiru rama-isin ho rama.
VERBU
hamta’uk VERBU 1.
Ta’uk uitoan ka hakfodak ho ema ka buat ida ne’ebé boot, forte ka di’ak liu ita. E Z . Ita ema hamta’uk Maromak tanba nia mak halo buat hotu. 2. Hatudu respeitu ka konsiderasaun ba ema ida ka buat ida. SIN. respeita, hana’i
hanahas Halo atu nahas, han ka uza tomak. SIN. konsume S U B S T A N T I V U Hahalok hanahas nian. SIN. konsumu VERBU
hana’i
214
1. Hasé ema ida ne’ebé boot ka Maromak nu’udar ‘na’i’. 2. Serbí ema ida hanesan nia ita-nia na’in. 3. Hatudu respeitu ba. S I N . hamta’uk, respeita
(hanehan) Hahalok hanehan nian. S I N . opresaun, persegisaun
VERBU
SUBSTANTIVU
hanek SUBSTANTIVU 1.
Bikan halo hosi ai. 2. Serimónia animista nian ne’ebé matebian nia bikan falun tiha ho biti hamutuk ho sasán seluseluk matebian nian, hafoin soe tiha.
hana’in SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
hana’i nian.
respeitu, onra
hanaran
haneras
VERBU Fó
Falun iha hena ka neras, liuliu kosok-oan ka labarik sira. SUBSTANTIVU Hahalok haneras nian.
naran ba. E Z . Ami hanaran ami-nia oanmane Natalísiu tanba moris iha tempu Natál nian. SUBSTANTIVU Hahalok hanaran nian.
VERBU
haneruk Hamanas isin hodi tuur ka hamriik besik ahi. E Z . Iha rai-malirin, ema barak gosta haneruk ahi iha dadeersaan. SUBSTANTIVU Hahalok haneruk nian. VERBU
hanaruk Halo sai naruk. L I A F U A N SORUN: habadak EZ. Ita tenke hanaruk tan saia ne’e tanba nia badak liu. SUBSTANTIVU Hahalok hanaruk nian. VERBU
han-fatin
han-dadeer
1. Fatin ida hodi tau ai-han ba balada sira. 2. Kuartu ne’ebé ema uza atu han bá. SIN. kehan-han E Z . Han-fatin atuhodi han, la’ós atuhodi toba.
SUBSTANTIVU
Ai-han ne’ebé ita han iha dadeer. SIN. matabixu
SUBSTANTIVU
handór ADJETIVU Ne’ebé SUBSTANTIVU
gosta han barak. 1. Ema ne’ebé han
hani
barak. 2. Ema ne’ebé hakarak han di’ak de’it.
VERBU 1.
Kesi ho tali nia rohan. 2. (Meda) bobar ikun hale’u aisanak. SUBSTANTIVU Sula ka lasu oin ida, halo ho tali ida, ne’ebé ema uza atu kaer manu-fuik.
hanehan mós haneha 1. Uza buat ida atu tau ba buat seluk nia leten hodi halo todan. E Z . Atu halo mákina la’o tenke hanehan botaun ki’ik ida-ne’e. 2. Halo opresaun ba ema, grupu ka nasaun ida hodi hasai nia liberdade. S I N . oprime, persege EZ . Rain riku sira lalika hanehan nasaun ki’ik sira ho tusan .
VERBU
hanini Halo sai meik ka tutun kro’at. SIN. hameik, hakro’at
VERBU
haninin SUBSTANTIVU Hahalok
hanini nian.
haninu 1. Hateke ba sorin-sorin, hodi haree saida mak akontese.
VERBU
215
2. Hateke ba buat ruma ka ema ruma iha tempu balu nia laran. SIN. observa
Ema ne’e hanoin-kloot hela, no kritika buat hotu ne’ebé nia bele la komprende. EZ.
haninun
hanoin-laek
SUBSTANTIVU Hahalok
haninu nian. SIN. (2) observasaun
Ne’ebé la hanoin molok halo buat ruma no tan ne’e sala beibeik. SIN. beik ADJETIVU
han-kalan
hanoin-luan
Han iha tempu kalan. SIN. jantár
SUBSTANTIVU
(Mentalidade) ne’ebé baibain haree buat sira hosi aspetu ka parte hotu-hotu.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
han-meiudia Hahán meiudia nian. SIN. almosu
SUBSTANTIVU
hanook Halo sai nonook, bandu atu ko’alia. EZ. Aman-inan sira iha tendénsia atu hanook labarik sira bainhira labarik sira husu. SUBSTANTIVU Hahalok hanook nian. VERBU
hanoin 1. Uza kakutak hodi tetu ideia ka problema ida. 2. Iha hareen ka opiniaun konaba buat ruma. S I N . Ha’u gosta proposta ne’e, maibé Ita-Boot hanoin oinsá loos? 3. Sente laran-susar ba ema ida. SIN. sadi’a 4. Iha ideia kona-ba ema ka buat ida ne’ebé iha ka akontese tempu uluk. S I N . hanoin-hetan
VERBU
hanorin Halolon ka hato’o matenek, informasaun ka jeitu ida. EZ. Mestre ne’ebé hanorin ami liainglés ne’e ema neozelandés. SUBSTANTIVU 1. Hahalok hanorin nian. 2. Hanoin ne’ebé fó ka hato’o ba ema ida nu’udar matenek. SIN. doutrina VERBU
hanoin-hetan Konsege hanoin buat ne’ebé mosu ka akontese tiha ona; hanoin fali buat ne’ebé akontese iha tempu uluk. EZ . Katuas balu sei hanoin-hetan oinsá Japonés sira hamonu bomba iha Dili.
VERBU
hanurak VERBU 1.
Halo sai nurak. 2. Halo sai hanesan foun fali. SUBSTANTIVU Hahalok hanurak nian. hanu’usá: haree halonu’usá
hapara
hanoin-hi’as mós hanoin-hikas
1. Halo atu para, halo hamriik metin iha fatin, halo atu la bele book an tan. EZ. Na’ok-teen sira hapara karreta hodi tau ai-hun boot ida iha dalan. 2. Halo atu labele akontese tan. E Z . Ita tenke hapara violénsia doméstika tanba ne’e hahalok aat .
VERBU
1. Sente laran-kraik konaba buat aat ruma ne’ebé ita halo tiha ona. 2. Hakarak atu fila ba dalan loos liutiha sala. SIN. arrepende
VERBU
hanoin-kloot (Mentalidade) ne’ebé baibain haree buat sira hosi aspetu ka parte ida de’it. SIN. neon-taka
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
216
Hahalok ne’ebé hatudu respeitu. SIN. umildade E Z . Haraik-an ne’e karakterístika ida ne’ebé polítiku no ukun-na’in sira tenke iha .
SUBSTANTIVU
haprontu Halo sai prontu. prepara, hadi’a
VERBU
SIN.
haprontun Hahalok ka efeitu haprontun nian. SIN. reparasaun, hadi’an
SUBSTANTIVU
harame VERBU 1.
Halo sai rame. EZ. Klosan sira mak bele harame festa ida tanba sira iha enerjia atu dansa lapara. 2. Halo sai moris, fó enerjia. SIN. hamoris
haraan VERBU 1. Halo
raan sai ka suli. 2. Lees kulit. SIN. hakanek Haraan matan katak la toba kalan tomak.
haramen
harabat
SUBSTANTIVU Hahalok
VERBU Tau besik malu ka rabat malu. EZ. EZ . Favór harabat tiha meza ne’e ba didin. SUBSTANTIVU Hahalok harabat nian.
haraso Fó morun ka venenu atu halo moras ka oho. SIN. fóvenenu
VERBU
harason
harahun mós harahu
SUBSTANTIVU Hahalok
Halo sai rahun ka ba pedasuk. E Z . Nia harahun botir ne’e hodi kaer no tuda ba fatuk. SUBSTANTIVU (harahun) Hahalok harahun nian. VERBU
SIN.
intoksikasaun
Du’ut espésie ida ne’ebé fó musan ki’ik ho isin mutin, no baibain ema fai ka dulas atubele hetan nia isin ne’ebé te’in ba etu ka sasoro. EZ . Ita ema kuda hare iha natar tanba ai-horis ne’e presiza bee atubele moris. NARAN BOTÁNIKU: Oryza sativa
SUBSTANTIVU
1. Hatún ba rai; halo atu hakru’uk. Haraik an katak komporta an hodi hatudu respeitu ba ema seluk. EZ. Joven ne’e haraik an maski nia hosi família boot no riku . 2 . Fó bainhira la iha obrigasaun ida au fó (baibain refere ba Maromak, ema boot, governu nst.). EZ . Maromak haraik nia grasa ba ema ne’ebé serbisu leet ba kiak sira; Governu Xinés haraik osan ba governu Timór nian hamutuk dolar millaun sanulu.
VERBU
haree 1. Hetan ka hatene hodi uza ita-nia matan. SIN. hareehetan 2. Iha opiniaun partikulár ida buat ida. SIN. konsidera E Z . Timoroan sira haree liaportugés, lia-inglés no lia-malaiu nu’udar dalen tolu ne’ebé serve tebetebes. 3. Tau matan ba. SIN. lidu 4. Hadasin ka tetun didi’ak buat ida nia valór. SIN. lehat, ezamina
VERBU
haraik-an Ne’ebé haraik an. umilde; LIAFUAN-SORUN: foti-an
haraso nian.
hare
haraik
ADJETIVU
harame nian.
SIN.
217
5. Hanoin to’ok kona-ba buat ruma. SIN. haree to’ok, hamehi, imajina SUBSTANTIVU (mós hareen ) Hanoin, ideia ka portudevista ema ka grupu ida nian. EZ. Tuir ami-nia haree, baku-malu no sokar-lia ne’e bele hanetik unidade.
Rejeita tusan hosi nasaun seluk sai ona estratéjia hareedook ida atu hasees jerasaun ikus hosi susar no todan . EZ.
haree-hetan 1. Haree tiha buat ida hosi dook. EZ . Ha’u haree-hetan ró-funu ida iha tasi klaran. 2. Haree derrepente bainhira ita espera atu hetan. E Z . Bainhira ha’u bá merkadu, ha’u haree-hetan Laura la’o hela ho ema seluk.
VERBU
haree-badak 1. Ne’ebé tan nia matan aat uitoan haree salabu buat sira ne’ebé la besik. SIN. kalabu, míope; LIAFUAN-SORUN: hareedook, prezbita 2. (arti figuradu) Ne’ebé la tetu buat sira ne’ebé bele mosu aban-bainrua ka la halo previzaun. SUBSTANTIVU Kondisaun, nakli’is ka atitude ne’ebé haree-badak. haree-badak. ADJETIVU
hareen SUBSTANTIVU 1.
Hahalok haree nian.
vizaun 2. Oinsá mak ita haree ka konsidera lia ruma. SIN. opiniaun, perspetiva E Z . Tuir komisaun nia hareen, ema ne’e sei la bele sai membru polísia nian. SIN.
haree-borus 1 . (Ema) ne’ebé bele haree to’o borus. 2. (Ema) ne’ebé bele haree ka si’ik buat sira ne’ebé la mosu. SIN. klarividente 3. (Buat) ne’ebé tan mihis, ita bele haree buat ne’ebé hela iha nia kotuk. SIN. transparente SUBSTANTIVU Hahalok haree borus nian; babelek ka kapasidade atu haree borus. ADJETIVU
hare-fatin SUBSTANTIVU
Fatin atu rai hare.
SIN.
hoka
harekas Halo sai krekas. hakrekas
VERBU
SIN.
haridak Halo atu hakridak. hakfodak
VERBU
haree-dook
SIN.
harii
1. Ne’ebé tan nia matan aat uitoan haree salabu buat sira ne’ebé besik, haree momoos fali buat sira ne’ebé dook hela. SIN. prezbita; LIAFUANSORUN: haree-badak, míope 2. (arti figuradu) Ne’ebé bele haree ka tetu didi’ak buat sira ne’ebé bele akontese ohin no aban-bainrua. SUBSTANTIVU Kondisaun, nakli’is ka atitude ne’ebé haree-dook.
1. Halo sai riik, halo atu hamriik. 2. Halo hodi tetek baluk idaidak. SIN. Ema Lospalos ida mak harii uma ne’ebá. 3. Hamosu instituisaun ka organizasaun ruma. EZ. EZ . Governu atu harii ministériu foun ida.
ADJETIVU
VERBU
hariin
218
1. Hahalok ka knaar harii nian. SIN. konstrusaun 2. Buat ne’ebé ita harii. SIN. estrutura, edifísiu
2. Husik bee bá ka habokon atubele moris nafatin. SIN. irriga
SUBSTANTIVU
haroon
hariku
Hahalok haroo nian. SIN. irrigasaun
SUBSTANTIVU
sai riku. SIN. hasoik EZ. Keta na’ok atu hariku ó-nia an.
VERBU Halo
haruka
harikun
1. Hato’o buat ida ba ema seluk atu lori ba ema ruma. 2. Hato’o buat ida ba ema seluk atu halo, fó orden atu hala’o. SIN. komanda, hadeni EZ . Sira haruka ami hamoos fatin ne’e atu halo kampu futeból nian.
VERBU
1. Hahalok hariku nian. SIN. hasoik 2. Efeitu hariku nian. E Z . Edukasaaun di’ak ida lori harikun barak ba ema nia neon no klamar.
SUBSTANTIVU
haro’at
harukan
sai kro’at. SIN. hakro’at SUBSTANTIVU Hahalok haro’at nian.
SUBSTANTIVU Hahalok
VERBU Halo
haruka nian. SIN. (2) orden, komandu, liahadeni
haroe sai kroek ka dodok. 2. Halo atu sai laran-dodok. SIN. korrompe SUBSTANTIVU Hahalok haroe nian. SIN. (2) korrupsaun
haruka-na’in
harohan
Lori ka hi’it iha kabaas leten. E Z . Keta obriga labarik sira hasaan foos tanba sira bele hetan moras. SUBSTANTIVU Hahalok hasaan nian.
VERBU 1. Halo
SUBSTANTIVU SIN.
(2) komandante, madenik
hasaan VERBU
1. Ko’alia ba Maromak hodi hato’o agradesimentu no hana’i Nia. SIN. reza 2. Ko’alia ba Maromak atu perdua ka kasu sala ne’ebé ita iha. 3. Husu Maromak atu haraik Nia tulun ka grasa. E Z . Sarani sira sei harohan kalakalan molok toba. SUBSTANTIVU Hahalok harohan nian. VERBU
hasa’e VERBU 1.
Foti hodi halo sa’e. E Z . Sira hasa’e kopu ba kompetisaun ne’ebé sira manán . 2. Fó ho respeitu. SIN. oferese EZ. Ami hasa’e buat-karan ne’e ba Ita-Boot nu’udar sinál ami-nia domin ba Ita. Hasa’e an katak mate. Hasa’e lia katak ko’alia ba ema boot ka importante. EZ. Ha’u-ata hasa’e lia ba Ita-Boot I ta-Boot nu’udar liurai Tasi-Mane nian.
haroma Halo naroman ka foka buat ida atu ita bele haree momoos.
VERBU
haroman SUBSTANTIVU Hahalok
haroma nian.
haroo VERBU 1.
Ema ne’ebé haruka.
Fó ka tau bee atu hemu.
hasa’e-kopu Hahalok ka serimónia foti kopu hamutuk hodi hakona
SUBSTANTIVU
219
5. Tau ema hasoru ka kontra malu. 6. = hasalak
malu bainhira selebra buat ida ka hato’o parabéns, porezemplu manán kompetisaun ka hetan promosaun, nst. EZ . Iha serimónia hasa’e-kopu ne’e, ema hotu haksolok tanba vitória ne’ebé sira hetan .
hasalak 1. Fó sala ba, halo salak. SIN. fó-sala 2. Duu ka akuza ema ba buat ida. 3. Kondena hodi fó kastigu. 4. Fó salan ka multa ba ema ida.
VERBU
hasa’en SUBSTANTIVU Hahalok
hasa’e nian.
hasahún mós hasan-hun
hasalan1
Parte oin nian ne’ebé iha ibun-tutun kraik nia okos. Ba mane sira balu, parte ne’ebé fulun moris bá.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU Hahalok
hasalan2 VERBU
hasai
Fó salan ka multa ba ema
ida.
VERBU 1.
Foti ka dada tiha hosi nia fatin ka na’in. 2. Muda ka book ba fatin seluk. SIN. hadook 3. Dada tiha hosi nia fatin ka na’in. 4. Kolu hosi isin. EZ. Labarik sira hasai roupa molok atu hariis iha mota .
hasan Parte sorisorin hosi ema nia oin iha matan nia okos. Ba mane sira balu, iha fulun ne’ebé moris bá.
SUBSTANTIVU
hasan-hun: haree hasahún hasan-toos ADJETIVU (Ema)
ne’ebé hetan susar atu ko’alia sai. SIN. kokok, gagu SUBSTANTIVU Kondisaun hasan-toos nian.
hasain SUBSTANTIVU Hahalok
hasala nian.
hasai nian.
hasala
hasara
1. Halo ho sala maibé lahó intensaun. E Z . Ami atraza tanba hasala dalan. 2. Rekoñese sala. E Z . Ha’u hasala tiha ó ba nia tanba imi-nia oin atu hanesan de’it. 3. Tau ka hatuur troka malu; tau iha halolon kontráriu ka diresaun sorun. EZ. Presiza hasala ai-riin rua ne’e. 4. La han malu ho, la konkorda ho. SIN. la han malu ho EZ. Tan sasin-na’in sira hasala lia, juis la hatene sé mak dehan lialoos.
VERBU
1. Halo tuir ema seluk nia hahalok ka ko’alia. SIN. imita EZ. Mestre husu estudante sira atu hasara nia hodi temi liafuan ida iha lia-inglés . 2. Goza ema ida hodi halo tuir nia hahalok ka ko’alia. 3. Goza ema ida hodi halo nia sai hanesan beik. E Z . Soldadu romanu sira hasara Jezú Je zúss hodi ho di hake ha kere rekk iha ih a krús kr ús:: “Jezús Nazaré Judeu sira-nia liurai”.
VERBU
hasarahun Fulun ne’ebé moris iha hasan.
SUBSTANTIVU
220
hasaran SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
hasemon hasara nian.
SUBSTANTIVU Hahalok
hasemo nian. SIN. (2,3) lansamentu
(1) imitasaun
hasé
hasera
1. Husu sé mak mai ka iha ona. 2. Hato’o liafuan ba ema ruma. 3. Bolu ema seluk ho liafuan di’ak hodi hatudu ita-nia laranmaluk ka respeitu. S I N . kumprimenta, hatabe
1. Sera didi’ak, sera ho kuidadu. 2. Tau nu’udar remédiu ka sasukat ne’ebé serve. SIN. aplika EZ. EZ . Ita bele hasera prinsípiu ne’e ba problema sira ne’ebé ita seidauk rezolve.
VERBU
VERBU
hasees
haseran
1. Halo atu sees, tau ba dook. SIN. hadook 2. Halakon ka hamohu tiha. SUBSTANTIVU Hahalok hasees nian. VERBU
SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
hasera nian.
aplikasaun
hasirin
hase’i
Tulun hodi satan perigu. SIN. proteje SUBSTANTIVU Hahalok hasirin nian. SIN. protesaun VERBU
1. Halo pouku ema ida mona-ba nia defeitu ruma. 2. Hato’o liafuan negativu kona-ba. SIN. kritika hase’in SUBSTANTIVU; SIN. krítika
VERBU
hasobu Halo atu naksobu; halakon. SIN. estraga
VERBU
haseluk Halo sai oin-seluk, halo atu naseluk. SIN. muda E Z . Povu halerik bainhira malae sira buka atu haseluk ita-nia lisan tuan sira. SUBSTANTIVU Hahalok haseluk nian. SIN. mudansa
hasobun
VERBU
SUBSTANTIVU Hahalok SIN.
hasobu nian.
estragu
haso’i 1. Troka sala ida ho liafuan ka buat ne’ebé loos. SIN. emenda 2. Haloos sala. SIN. korrije
VERBU
hasemo 1. Halo atu semo, n.e. papagaiu, aviaun, nst. 2. Husik hodi tuda sai ba leten, n.e. vaivein, fogete, fogetaun nst. SIN. lansa E Z . Amerikanu sira hasemo sirania fogetaun hosi rai-Florida. 3. Hahú atividade ka empreza foun ida.
VERBU
hasoik Halo atu soi, halo atu sai soik ka riku. SIN. hariku EZ. Keta na’ok atu hasoik ó-nia an. SUBSTANTIVU Hahalok hasoik nian. SIN. harikun VERBU
haso’in Hahalok ka efeitu haso’i nian. SIN. (1) emenda ; (2) korresaun
SUBSTANTIVU
hasemo-livru Serimónia hodi hato’o ba públiku ba dala uluk livru foun ida. SIN. lansamentu-livru
SUBSTANTIVU
hasolok Halo haksolok ka lori solok mai.
VERBU
221
Nia apá hasolok nia hodi halo festa bainhira nia halo tinan 17 .
Nia hatadak an hodi hatais hanesan liurai ida. SUBSTANTIVU Hahalok hatadak nian.
EZ .
EZ.
hasoru
hatadu
VERBU 1.
Hetan malu. EZ. Ami hasoru ami-nia prima Adelina iha merkadu. 2. Haree malu halo tuir planu ruma. EZ. Ita sei hasoru malu aban de’it. 3. Kontra malu ho. SIN. sakar EZ. Ha’u-nia klube sei hasoru ónian iha loron-sábadu.
VERBU 1.
Halo atu tadu ka mosu. 2. Fó sai ba públiku haree ka lee. SIN. publika
hatadun SUBSTANTIVU
nian. 2. Testu ka livru ida ne’ebé ema hatadu tiha ona. SIN. publikasaun, edisaun
hasubar Muda aparénsia atu ema la koñese ka la bele hatene. SIN. disfarsa EZ. Ita sei hasubar an bainhira tun ba kota atu inimigu la kaer ita. SUBSTANTIVU Hahalok ka modu hasubar nian. SIN. disfarse VERBU
hatais Tau (roupa, sapatu ka xapeu) ba isin-lolon. SUBSTANTIVU 1. Hahalok hatais ka tau roupa nian. 2. Hena ne’ebé ita uza atu falun ita-nia isin. SIN. roupa VERBU
hasusar
hatami
Halo sai susar, hamosu difikuldade. E Z . Keta hasusar ita-nia amaninan hodi husu liu fali sira-nia posibilidade. SUBSTANTIVU Hahalok hasusar nian.
hatamin
hatabe
hataru
VERBU
Halo atu tami filafali, fóhanoin, hafoun memória.
VERBU
Hahalok hatami nian. SIN. lembrete
SUBSTANTIVU
Dehan ‘tabe’ ba, hato’o SIN. kumprimentu ba. kumprimenta
VERBU
VERBU
SIN.
Sadik em atu taru malu ho
ita.
hatarun SUBSTANTIVU Hahalok
hataru nian. SIN. kompetisaun, taru-malu hatasak mós hatasa VERBU 1. Halo sai tasak ka te’in sai tasak, nu’udar ezemplu aihan ka bee ne’ebé ita nono. 2. Rai ai-fuan sira ne’ebé sei mangál to’o nia tasak. 3. Baku ema to’o ema ne’e ta’uk ka hetan moras. Hatasa rai katak halai natar ho karau sira atu hamamar molok kuda hare.
hataben SUBSTANTIVU Hahalok
1 . Hahalok hatadu
hatabe nian.
kumprimentu
hatada Fó-hatene ka fó sai kona-ba buat ruma. SIN. aviza EZ. Universidade hatada ba alunu sira atu partisipa iha limpeza jerál. hatadak mós hatadan VERBU Tui ka hakerek iha buat ida nia lolon atu katak la hanesan ho buat seluk; tau tadak, marka la sinál bá. SIN. marka VERBU
hatau 222
Tau kanetik ka obstákulu ba, la husik atu mosu ka halo. SIN. prevene, hanetik
buat ida ne’ebé seluk. SIN. nado’u E Z . Iha kalan, bainhira asu sira hatenu, ita tenke kuidadu an tanba dalaruma na’ok-teen n a’ok-teen. SUBSTANTIVU Lian ne’ebé asu sira fó sai liuliu bainhira rona ka hetan buat ida.
VERBU
hata’uk atu ta’uk. SIN. intimida EZ. Soldadu sira hata’uk povu hodi tiru ba leten. SUBSTANTIVU Hahalok hata’uk nian. SIN. intimidasaun VERBU Halo
hatete Fó sai liafuan hodi komunika. SIN. dehan EZ . Nia hatete katak nia sei halo maibé ikusmai nia la halo ida.
VERBU
hataun SUBSTANTIVU Hahalok
hatau nian. SIN. prevensaun, hanetik
hatebes
hatete-aat
Hatudu katak tebes duni, hato’o serteza. SIN. garante SUBSTANTIVU Hahalok hatebes nian. SIN. garantia VERBU
1. Ko’alia ne’ebé negativu ka fó todan. SIN. krítika 2. Koa’lia ne’ebé hafo’er ema seluk nia naran. SIN. kalúnia
SUBSTANTIVU
hateke VERBU
Haree ho atensaun ba foku
hateten
ida.
Liafuan sira ne’ebé ita hato’o sai hosi ibun. SIN. dadalek, ko’alia VERBU = hatete
Turista japonés sira hateke hela ba lafaek ho hakfodak tanba seidauk haree balada hanesan ne’e. SUBSTANTIVU = hateken
SUBSTANTIVU
hateken
ADJETVU/SUBSTANTIVU
EZ.
SUBSTANTIVU
hatetedór 1. (Ema)
ne’ebé ko’alia barak. 2. Ema ne’ebé gosta ko’alia kona-ba ema seluk nia parte aat.
1 . Hahalok hateke
nian. 2. Maneira hodi haree asuntu r u m a . SIN. p o n t u d e v i s t a , perspetiva EZ . Ha’u foin hato’o ba ministru ha’u-nia hateken kona-ba problema ne’e.
hatiran La simu ka lakohi (buat ka ema ruma). SIN. hebai, rejeita SUBSTANTIVU Hahalok hatiran nian. SIN. hebain, rejeisaun VERBU
hatene
hatoba
1. Haree ona iha ita-nia neon, nune’e lalika husu, lota ka aprende. SIN. tada E Z . Nia hasubar an tanba ne’e ema barak la hatene nia sé loos. Iha matenek ka 2. koñesimentu. SIN. koñese
VERBU
Hatuur iha kama ka biti atu deskansa ka toba. E Z . Sira hatoba bebé iha uma laran atu loron-manas la bele kona.
VERBU
hatomak
hatenu
Halo tomak hotu. kompleta
VERBU
(Asu) halo lian hodi hakilar bainhira rona, haree ka hetan
VERBU
223
SIN.
Ami sei hatomak tiha serbisu dapur nian molok bá toba. SUBSTANTIVU Hahalok hatomak nian. SIN. kompletamentu
Mestre sira tenke hatudu ezemplu di’ak ba estudante sira.
EZ.
EZ.
hatudu-dalan Ida ne’ebé hatudu, loke ka lori ema seluk tuir dalan ida.
SUBSTANTIVU
hatoman VERBU Halo
sai toman tiha ho buat ida, porezemplu ambiente, vida, nst. EZ . Bainhira ita tama iha kultura foun ida, ita tenke hatoman an atu la hetan susar.
hatudun SUBSTANTIVU
nian. 2. Buat ne’ebé ita hatudu. 3. Sorumutu atu hatudu buat importante, ka oinsá atu uza instrumentu ka programa ruma. SIN. demonstrasaun
hato’o 1. Halo atu to’o bá ka to’o mai. SIN. haruka, tatoli 2. Fó, lolo ka oferese ho modu formál. SIN. aprezenta E Z . Ha’u hato’o ha’u-nia kumprimentus ba ó-nia família tomak. 3. Fó-hatene hodi ko’alia. SIN. dehan, hatete EZ. Patraun hato’o mai ha’u katak nia atu bá Maubara.
VERBU
Hatulia Subdistritu iha parte zona Ermera nian.
SUBSTANTIVU
hatún VERBU 1.
Halo atu tun. 2. Tau iha rai leten. 3. Sobu hotu. SIN. hamonu 4. Oho. 5. Hatete aat, kritika ho maka’as. SUBSTANTIVU Hahalok hatún nian.
hato’on SUBSTANTIVU Hahalok
hato’o nian. SIN. (2) aprezentasaun
hatutan 1. Halo buat rua atu tutan malu. 2. Hato’o hodi tau tan ka aumenta. EZ. Ha’u hatutan tiha dokumentu rua ba ha’u-nia korreiu eletróniku. 3. Halolon hosi aman ka inan ba oan sira. 4. Liga atubele ko’alia ka haruka informasaun ida. 5. Hato’o informasaun tan. SUBSTANTIVU Hahalok hatutan nian. VERBU
hatoos VERBU 1.
Halo sai toos. 2. Halo sai metin didi’ak. SUBSTANTIVU Hahalok hatoos nian.
Hatubuiliku Suku no subdistritu besik Foho-Ramelau.
SUBSTANTIVU
hatuda VERBU Baku
1 . Hahalok hatudu
malu ho, funu hasoru.
luta hatudan SUBSTANTIVU; SIN. luta SIN.
hatuur
Hatubuiliku SUBSTANTIVU Suku
VERBU 1.
Halo atu tuur. 2. Tau iha rai leten ka iha kabelak ruma nia leten. 3. Tau nu’udar banati ka regra. SUBSTANTIVU Hahalok hatuur nian.
no subdistritu
hatudu Halo atu ema bele hareehetan, tau iha matan oin.
VERBU
ha’u 224
Liafuan ne’ebé ema uza atu refere ba nia an rasik. EZ. EZ . Mateus dehan: “Ha’u mak bá hola billetesira.”
INTERJEISAUN Liafuan
PRONOME
atu hasé ka bolu.
hein 1. Husik tempu liu to’o buat ida akontese. EZ. Nia sai baruk tanba hein to’o kalan maibé ema ida la mosu . 2. Tau matan ba buat ida. SIN. daka E Z . Favór hein didi’ak uma ne’e bainhira ha’u bá rai-li’ur . 3 . Hanoin hodi hakarak tebetebes atu buat ida bele akontese. SIN. espera EZ. Ha’u hein katak nia sei fila mai loron ida.
VERBU
ha’u-nia Ne’ebé ha’u mak soi. EZ. Ha’u-nia livru kór-mean.
PRONOME MAKSOIK
ha’u-nian Ne’ebé ha’u mak soi. Maklalin ka variante ne’e hanesan ho ha’u-nia, maibé tuir substantivu ida-ne’ebé nia refere bá. EZ. Livru kór-mean ne’ebá ha’unian.
PRONOME MAKSOIK
Hawa’i (rai-)
hela
Nusa-lubun ida iha Tasi-Boot Pasífiku Norte ne’ebé Estadu Naklibur Amérika Nian mak ukun horikedas 1898, ho estatutu estadu nian hori tinan 1959.
SUBSTANTIVU
1. Tuur, latan ka hamriik iha fatin ida. E Z . Karreta ne’e sei hela iha ofisina to’o mekániku sira bele hadi’a hotu. Hela ho katak rai ba ita-nia an. EZ. Ó bele hela ho livru ne’e basta la fó ba ema seluk . 2. Okupa fatin ida. SIN. nakfati E Z . Eskola São José hela besik Semináriu Balide. Liafuan hela ita uza mós hodi husu ho haraik-an ba ema halo buat ruma. EZ . Loke hela lai odamatan ne’e tanba ha’u lori sasán todan iha liman.
VERBU
hawa’ianu ~ hawa’iana f. Rai-Hawa’i nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Hawa’i. (lia-hawa’ianu) Dalen 2. polinéziku rai-Hawa’i nian. ADJETIVU
hean Uza ai ho rohan belar ne’ebé ke’e bee atu bero bele la’o.
VERBU
hebai 1. Lakohi simu, hadook ho hakribit. SIN. tiran 2. Haree nu’udar folin-laek. E Z . Keta hebai ema seluk tanba de’it kiak .
VERBU
heli Taka buat ida atu ema seluk la bele hetan ka haree. SIN. subar Heli lia katak nega, ka la hato’o sai informasaun.
VERBU
hebain Hahalok hebai nian. SIN. hatiran
SUBSTANTIVU
hemu Hatama been ba ibun hodi tolan. SUBSTANTIVU = hemun VERBU
he’e ADVÉRBIU Loos
ne’ebé ita uza
duni. SIN. sin
hei!
hemudór
225
3. (arti luan) Hala’o knaar ruma; fó orden ba traballadór sira. SIN. dirije EZ . Sr. André Lopes mak hesi projetu ne’e; nia mak mahesik ka diretór.
Ema ne’ebé toman hemu tua-manas demais to’o la bele para ona. SIN. lanu-teen, maklanuk, tua-teen, alkóliku
SUBSTANTIVU
hemun Been ka buat ne’ebé ita baibain kahur hodi fui ba ibun, bee, tua, susubeen, limonada, nst.
SUBSTANTIVU
hesuk VERBU 1.
Hato’o liafuan. 2. Fó sai lia-loos ka informasaun ne’ebé importante, halo afirmasaun. SIN. afirma, deklara
hemu-raan Serimónia tuir lisan Timór nian iha ne’ebé ema hemu raan hodi halo juramentu ida.
SUBSTANTIVU
heti VERBU Futu
hena
ka kesi metin.
hetik
Substánsia halo hosi kabas ka algodaun ne’ebé ita uza atu suku roupa ka hatais. SIN. tesidu
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
1. Ne’ebé kesi ka futu
metin. 2. Ne’ebé metin tebetebes.
hetin
hena-aat
SUBSTANTIVU 1.
Heti dala ida. 2. Tali atu heti.
1 . Hena aat ida ne’ebé uza atu hamoos ka kose sasán. SIN. farrapu
SUBSTANTIVU
hetok Kontinua halo nafatin de’it. SIN. persiste E Z . Sira hetok hakilar maski polísia bandu atu la halo nune’e . ADVÉRBIU Liután de’it. EZ. Hetok di’ak liu . VERBU
hena-ninin mós hena-rohan Hena nia ninin ne’ebé baibain hikar no suku metin tiha atu la husik hena naklees.
SUBSTANTIVU
héndiplast
he’uk
Tipu adezivu ida ne’ebé baibain ema uza atu taka kanek ki’ik.
SUBSTANTIVU
VERBU Halo
kurva, hale’uk an.
hi’as: haree hikas hiban
Hera Aldeia ida, pertense ba Dili, ne’ebé nakfati entre Dili ho Metinaru.
SUBSTANTIVU
Baki halo hosi rai ne’ebéema harii hale’u natar ida atu bee la bele suli sai.
SUBSTANTIVU
hesi
hi’it
VERBU 1.
Duni balada sira ba oin. E Z . Mautersa duni bibi sira sai hosi luhan, hafoin hesi tiha ba mota-ninin. 2. Duni ausiliar sira, haka’as sira halo sira-nia knaar.
Foti hosi leten ka foti ho tali.’ EZ. Ó hi’it lai ka’ut ne’e molok ba halimar bola. Espresaun hi’it an ita tutan ba verbu m a i ka b á bainhira ita hakarak hatudu respeitu.
VERBU
226
Ami haksolok tebetebes se ItaBoot hi’it an mai tuir serimónia ne’e.
ne’ebé variedade lia-industaní nian.
EZ.
hira
hikar
Liafuan ne’ebé ita uza atu husu kona-ba númeru ka kuantidade hosi buat ida. EZ. Osan hira mak sira atu selu?
ADVÉRBIU/PRONOME
VERBU 1.
Lulun parte ida de’it. EZ. Favór hikar lai biti ida-ne’e atu ha’u lori ba to’os. 2. Dulas hodi suku nia rohan. EZ . Nia hikar hena nia ninin atu suku hodi hametin. SUBSTANTIVU Parte ne’ebé ita lulun.
hirak ADJETIVU Balu
de’it, ladún barak. EZ. Sira triste hela tanba sira-nia avó-feto mate loron hirak de’it molok Natál.
hikas mós hi’as VERBU 1.
Bá fali; mai fali. 2 . Sai di’ak filafali liuliu bainhira hetan tiha moras ka oin-halai. ADVÉRBIU Hodi bá fali; hodi mai fali. EZ. Tanba nia osan hotu ona, foinsa’e ne’e fila hikas ba nia aman nia uma.
hirak-ne’e ADJETIVU
Sira ne’ebé ita foin temi
bá. EZ. Livru hirak-ne’e imi bele hola iha papelaria.
hirik 1. Fibra ka uat boot klarak iha ai-tahan. 2. Fibra ka uat boot klarak talitahan nian ne’ebé ema uza atu halo tali-kloran.
SUBSTANTIVU
hiku (Karau, bibi nst.) tuku ho dikur.
VERBU
hili
hirin
1. Hakru’uk atu kaer hodi foti hosi rai. 2. Fihir buat ka ema rua kabarak hodi kaer ida de’it.
VERBU
Halo ár la’o ka halo anin huu.
VERBU
hirus Sente laran-nakali tan buat aat ruma. SUBSTANTIVU Sentimentu hirus nian. SIN. laran-hirus VERBU
hili-vota Halo votasaun, tau fatuk. SIN. vota EZ. Ita hili-vota ba independénsia iha loron 30 fulan-Agostu 1999. SUBSTANTIVU Hahalok hili-vota nian. SIN. votasaun VERBU
hirus-kaek mós hirus-ruin Ruin oin isin-lolon nian iha-ne’ebé tuur knosenruin.
SUBSTANTIVU
Himalaia (Foho-) SUBSTANTIVU
hirus-laek
hindi (lia-)
hirus-matan
Foho-kadoek naruk ida iha rai-Índia no rai-Tibete nia leet. Nia tutun aas liu hotu maka Foho-Evereste iha raiNepál.
ADJETIVU 1. Ne’ebé
la sente hirus. 2. Ne’ebé la hirus lailais, ne’ebé la nervozu. SIN. pasiente SUBSTANTIVU Kualidade hirus-laek.
Dalen ofisiál rai-Índia nian; lian indu-europeu ida
SUBSTANTIVU
227
Parte oin hosi ita-nia isin-lolon entre kabaas no kabun. SIN. karas
SUBSTANTIVU
hobun: haree hobur hobur
hirus-ruin: haree hirus-kaek hirus-teen
VERBU
ADJETIVU/ SUBSTANTIVU
Barabarak mai hamutuk hodi taka fatin ka buat ida de’it. EZ. Ema hobur iha merkadu tanba buatamak ida fa’an relójiu baratu.
Ne’ebé hirus
lailais.
hitin
hodi 1. Kaer foti ka leba ba fatin ruma. SIN. lori 2. Kaer ka aplika atu halo ka hala’o buat ruma. SIN. uza, utiliza, emprega 3. Halo tempu atu liu. SIN. gasta, pasa E Z . Nia hodi de’it loron ida iha Dili. KONJUNSAUN Liafuan ida ne’ebé ita uza atu tutan orasaun rua iha fraze ida. EZ. Ami sosa sapatu hodi la’o; Sira tama ba kuartu hodi bolu ha’u-nia naran. PREPOZISAUN Ho meiu. SIN. liuhosi E Z . Hodi liafuan seluk, ha’u hakarak hato’o ba imi katak lalika hamosu tan konflitu .
Área kabelak ka tetuk ne’ebé forma hosi ita-nia kelen liuliu bainhira ita tuur. EZ. Labarik sira gosta tuur iha sirania inan nia hitin.
SUBSTANTIVU
VERBU
hitunulu Númeru ida tuir neenuluresin-sia no uluk-ba hitunuluresin-ida, hakerek ka marka ho sinál 70 (algarizmu indu-árabe) ka LXX (algarizmu romanu).
NUMERÁL
ho Hela hamutuk. EZ. André serbisu ho nia primu Matias. KONJUNSAUN Inklui mós, sura hotu. SIN. no, i EZ . André ho Matias serbisu hamutuk. NOTA: Iha tetun-prasa ema barakliu uza prepozisaun ho nu’udar konjunsaun, ho arti ‘no’. Tetun ofisiál haketak fali liafuan rua ne’e. Iha tetun ofisiál presiza hakerek: André n o Matias serbisu hamutuk (maski ita baibain dehan ‘ho’ ka ‘i’ hodi ko’alia). PREPOZISAUN
hoe Soe fo’er ne’ebé iha kabun laran liuhosi kidun. SIN. tee
VERBU
ho’ir VERBU
Hasai hosi perigu.
SIN.
salva
hois 1. Buti atu hasai been ka hamaran. 2. Hasai susubeen hosi karauinan hodi buti nia susun.
VERBU
hoban Tau kleur iha bee ka been atu halo mamar, halakon fo’er ka halakon bokur.
VERBU
hoka Fatin ka karón boot atu rai hare. SIN. hare-fatin
SUBSTANTIVU
hobok
hoku
(Hahalok) bá lailais ka mai lailais tanba presiza ka ema seluk haka’as ita. SIN. ansi
VERBU/SUBSTANTIVU
VERBU
rai.
228
1. Toba loos ho kabun ba
2. Husik isin tun ba bee ka tahu laran, liuliu balada sira hanesan karau, nst. 3. Monu tan hetan tuku ka dudu hosi ema ka buat ida.
tempu; hosi (husi) refere fali ba fatin, n.e. Sira hein h o r i domingu ~ Sira mai hosi eskola.
hori2 Bandu an atu halo buat ruma. MATADAK VERBÁL Keta, labele VERBU
hola VERBU 1.
Konsege kaer ka simu. 2. Fó osan atubele hetan. SIN. sosa
horibainhira Liafuan ne’ebé ita uza hodi husu kona-ba tempu uluk. EZ. Horibainhira mak sira muda ba Austrália?
ADVÉRBIU
homan Hatama tahan ida-ida ba tahan sira be latan ona (nuutahan, tali-tahan, akadirutahan, kabas, nst.) E Z . Molok loron 2 fulanNovembru, ema homan katupa atu te’in fó-han matebian sira.
VERBU
horikedas Hahú kedas hosi, hosi foufoun kedas. E Z . Horikedas sékulu da-16 fiar sarani naklekar iha rai-Timór.
PREPOZISAUN
Honkóng (rai-)
horiohin
Territóriu ki’ik iha iha rai-Xina nia raat sudeste besik rai-Makau, ne’ebé rai-Inglaterra mak ukun hosi tinan 1841 to’o tinan 1997.
SUBSTANTIVU
1. Ohin maibé molok oras ne’e. 2. Foin ne’e. EZ . Horiohin ita sei la hirus malu tan.
ADVÉRBIU
honkongés ~ honkongeza f.
horisehik
Rai-Honkóng nian. SUBSTANTIVU Ema Honkóng. ADJETIVU
ADVÉRBIU 1.
Loron molok ohin. 2. (arti figuradu) Tempu uluk.
hopu
horok
Halai maka’as no lais ne’ebé halo ain haat la kona rai, liuliu kuda sira.
VERBU
1. Liafuan lulik katuir ida ne’ebé ema uza hodi hamulak ba ai, balada ka buat seluk. 2. Objetu ida ne’ebé tara ba ai, balada ka buat ida hanesan lulik ne’ebé bandu ema atu foti ka book. VERBU Hamulak ka tau objetu lulik ida ba buat ida ne’ebé ita bandu atu ema foti ka book.
SUBSTANTIVU
horas Moras aat ida ne’ebé mosu kedas iha zona ka rain ida, naklekar lailais hodi da’et ba ema rihun ba rihun. SIN. epidemia
SUBSTANTIVU
hori1 Liafuan ida ne’ebé haktemik tempu bainhira hahalok ruma hahú. S I N . hosikedas EZ. Ami hela iha Dili hori tinan 1985. N O T A : Iha tetun so’ik prepozisaun hori haktemik
PREPOZISAUN
horon VERBU Sente
liuhosi inus. E Z . Di’ak liu horon uluk molok sosa mina-morin ida .
horuk SUBSTANTIVU Horun
229
nian. SIN. biliár
2. Hodi halo tomak. kompletamente
horun Been moruk kórmatak ne’ebé iha aten.
SUBSTANTIVU
hotu-hotu mós hothotu
hosi mós husi
ADJETIVU Ne’ebé
hakohak, inklui ka sura ema hotu ka buat hotu.
1. Liafuan ida ne’ebé ita uza atu hatete buat ida nia hun ka pontu hahú nian. EZ. Nia mai hosi rai-Vikeke . 2. Ida ne’ebé ita uza atu halo. E Z . Roupa sira barak mak halo hosi kabas. 3. La’o liu, hakat liu (fatin ida.) EZ . Sira liu hosi Baukau hodi bá Lospalos . 4. Halo movimentu hosi sorin to’o sorin balu fali. EZ. EZ . Ami la’o hosi ai-laran atubele to’o iha postu tuan.
PREPOZISAUN
hotutiha ADVÉRBIU Bainhira
SIN.
hafoin,
hu’an VERBU 1.
Baku maka’as. 2. Baku ho xikote.
hudi SUBSTANTIVU 1.
Ai-horis tinan-badak ne’ebé fó fuan ho isin mutin midar. 2. Hudi-hun nia fuan. Iha variedade oioin, balunaruk kle’uk, balun kuaze kabuar. NARAN BOTÁNIKU: Musa EZ. Molok sona hudi ho mina ita kahur tiha ho trigu.
tempu ida kedas.
hori EZ . Hosikedas tempu okupasaun, ema seidauk hadi’a fali jardín ne’e. SIN.
hudi-mean Husi espésie ida ne’ebé nia kulit mean.
hosu VERBU Hasai
hotu.
depois EZ. Hotutiha, ita sei han hamutuk.
hosikedas PREPOZISAUN Hosi
SIN.
SUBSTANTIVU
iis hosi kidun.
hudi-sasuit
hosun SUBSTANTIVU Hosu
Hudi talin ida ne’ebé hakrobuk ka moris hamutuk iha sanak ki’ik ida tabele hosi sanak boot.
SUBSTANTIVU
dala ida.
hotar 1. Hato’o liafuan todan ka lulik atu ema ida bele hetan susar. 2. Hatete liafuan aat. SIN. tolok, insulta E Z . Keta hotar ema tanba bele halo nia hetan susar. SUBSTANTIVU Liafuan lulik ka todan ne’ebé ema hato’o ba ema seluk ho intensaun ladi’ak. VERBU
hudi-tambaga Hudi espésie ida ne’ebé kulit kór-matak maibé isin midar bainhira tasak.
SUBSTANTIVU
huhi 1. Bolu ema tama ba tropa. SIN. rekruta, mobiliza 2. (tetun-terik) Hili.
VERBU
hothotu: haree hotu-hotu hotu
hu’in (kabobir) O r g a n seksuál feto nian ne’ebé liga ho úteru ka oan-fatin. SIN. vajina
SUBSTANTIVU
rohan ona. SIN. ramata ADJETIVU Ne’ebé la esklui ema ka buat ida. ADVÉRBIU 1. Inklui ida-ne’e mós. VERBU To’o
hulan
230
Aviaun indonéziu sira hurulele foho-lolon ho bomba atus ba atus.
Hi’it iha kabaas leten; baibain ema na’in-rua mak hala’o. EZ. Sira hulan kaixaun ba rate.
VERBU
EZ.
hurun
humur
Buat ida ne’ebé kabuar tanba falun ka lulun hamutuk. SIN. bola
SUBSTANTIVU
1. Buti ka kumu hamutuk, liuliu liman. E Z . Nia humur liman tanba nia hirus hela. 2. Buti iha liman laran.
VERBU
husar Kuak ki’ik iha ne’ebé hela iha bebé nia kabun-belar nia hun liutiha parteira ka doutór tesi talin umbilikál.
SUBSTANTIVU
humur-isin Ida ne’ebé nakonu iha liman laran tomak. E Z . Malae ne’ebá fó rebusadu humur-isin ida ba labarik sira.
SUBSTANTIVU
husar-talin Talin isin nian ne’ebé tutan ka’an-fuan ka kaukau ba ka’an iha inan nia knotak laran. SIN. talin umbilikál
SUBSTANTIVU
hun 1 . Ida ne’ebé iha parte okos liu. SIN. baze EZ. Ita tenke fila ba problema ne’e nia hun atubele rezolve nia . 2. Tempu ka pontu hahú nian. SIN. komesu EZ . Sira subar iha foho hori funu nia hun. 3. Buat ka fatin hahú nian. SIN. hun-fatin, orijen EZ. Lia-latín maka lia-portugés nia hun. 4. Parte tomak ai-horis ida nian. E Z . Sira subar iha hudi-hun atu ema la haree sira .
SUBSTANTIVU
husi: haree hosi husik 1. Hakdook hodi halo ema ida ka buat ida hela mesamesak. 2. Fó dalan ka lisensa ba hahalok ruma. 3. Rai iha kondisaun partikulár ida, la muda ka haseluk. EZ. Zé husik nia fuuk naruk. 4. Soe ka tuda arma. SIN. hana, tiru
VERBU
husikedas: haree hosikedas husu
hun-fatin SUBSTANTIVU
Fatin hahú nian.
1. Hasé ka ko’alia ho ema ida hodi buka informasaun ruma. 2. Hato’o ba ema seluk konaba buat ruma ne’ebé ita hakarak atu sira fó ka halo. 3. Hein hodi hakarak tebetebes atu buat ruma mosu. SIN. espera, tamein E Z . Ha’u husu sira bele hala’o viajen di’ak ida.
VERBU SIN.
orijen
huru Lulun sai kabuar, halo sai bola ida, nu’udar ezemplu surat-tahan, kabas, nst.
VERBU
hurulele VERBU 1.
Baku ka hu’an lapara. 2. Hamonu kasoek ka misil barak.
husu-empresta
231
(Hahalok) husu ba ema fó buat ida mai ita, hodi promete katak ita ikusmai sei selu filafali ba ema ne’e. E Z . Ema balu gosta husuempresta osan ba ema seluk.
VERBU/SUBSTANTIVU
husu-harohan Hato’o ba Maromak ho laran tomak harohan ida atubele hetan grasa ka tulun. E Z . Ita husu-harohan ba Na’i Maromak atu haraik dame ba raiTimór .
VERBU
husu-na’in SUBSTANTIVU Ema
ne’ebé husu. SIN. mahusuk, rekerente
huta Fatuk-ahu riin naruk no toos ida ne’ebé tabele hosi rai-fatuk nia kakuluk-laran. SIN. estalaktite
SUBSTANTIVU
huu 1. Fó sai ka hamosu anin. SIN. suut 2. Hasai anin hosi ibun. E Z . Labarik sira gosta huu lilin bainhira sira halo tinan.
VERBU
huun SUBSTANTIVU 1.
Huu dala ida. 2. Kriatura ne’ebé soi klamar de’it, la soi isin. SIN. espíritu
Huun Lulik Espíritu ida ne’ebé pesoa datoluk Tatoluk Lulik ka Santa Trindade nian. SIN. Espíritu Santu
SUBSTANTIVU
232
hakbaur
íbridu ~ íbrida f.
Ii
(Ai-horis ka balada) ne’ebé hakiak hosi tipu ai-horis ka balada oioin, la’ós oin ida de’it. SIN. kabaur EZ . Tetun ne’e lian íbridu ida ho hun rua, austronéziku no latinu. SUBSTANTIVU Buat saida de’it ne’ebé kahur tiha ona hosi buat seluk ne’ebé la hanesan. ADJETIVU
i KONJUNSAUN
Inklui mós, sura hotu.
no E Z . Nia asina surat i fó ba sekretária. NOTA: Liafuan ida-ne’e ita uza de’it bainira ko’alia (forma kolokiál). Hodi hakerek tetun ofisiál ita sempre troka nia ho konjunsaun so’ik no ka hodi , n.e. Nia asina surat no/hodi fó ba sekretária. SIN.
ibuibun mós ibun-ibun Ko’alia lapara ba ema ida tan sala ka buat ruma ne’ebé ema ne’e halo. EZ. Filipe nia amá ibuibun dadeer de’it tanba nia lakohi saar uma. u ma.
VERBU
ibun
iaun
Parte ulun nian ne’ebé iha nehan, nanál no kabeen, funsiona nu’udar fatin atu hasai lian, dada iis, han ka nata no tolan.
SUBSTANTIVU
Átomu ka molékula lubun ida ho karga pozitiva (katiaun) ka negativa (aniaun).
SUBSTANTIVU
ibériku ~ ibérika f.
ibun-beek
Hosi rai-Ibéria (España no Portugál antigu), Ibéria nian.
ADJETIVU
ADJETIVU Ne’ebé
ko’alia barak.
SIN. regadór
ibernasaun
ibun-boot
Toba-dukur kleur loos, ne’ebé balada ka ular balu hala’o iha invernu ka tempu malirin. iberna VERBU
1 . Ne’ebé ko’alia la sukat. 2. Ne’ebé la hatene rai segredu. 3. Ne’ebé gosta tarata ema ka konta ema seluk nia moris.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Iberofonia
ibun-kabeer Ne’ebé ko’alia furak ka di’ak ba ema ne’ebé rona, liuliu hodi buka oin.
Rain hotu-hotu iha mundu-raiklaran ne’ebé ko’alia lia-españól ka lia-portugés. iberófonu ~ iberófona
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ibun-kro’at
ADJETIVU/SUBSTANTVU E Z . Iha Ázia no Oseánia
1. Ne’ebé ko’alia maibé la sukat to’o hakanek ema nia laran. SIN. ibun-kateri 2. Ne’ebé gosta hatete aat ema. 3. Ne’ebé hakarak halo buat aat akontese ba ema ne’ebé nia ko’alia bá.
ADJETIVU
Timór Lorosa’e, Malaka, Goa, Filipinas, no Guame maka rain iberófonu sira.
ibridiza sai íbridu. SIN. hakbaur ibridizasaun SUBSTANTIVU; SIN.
VERBU Halo
233
ne’ebé ema ko’alia iha zona sentrál Timór Lorosa’e nian. Lia-Lolein, ne’ebé ko’alia iha knua Lakoto, besik Dare, mós lia-idalaka lia-idalaka nia dialetu ida.
ibun-midar 1. Ne’ebé ko’alia di’ak, furak no halo ema haksolok bainhira rona. 2. Ne’ebé lakohi atu hakanek ema nia laran. 3. Ne’ebé hasé lais. ibun-rahun mós iburahun SUBSTANTIVU Fulun ne’ebé moris iha kulit iha ibun tutun no iha inus okos. ADJETIVU
ida-ne’e Ita uza “ida-ne’e” bainhira ko’alia kona-ba ema ka buat sira ne’ebé ita refere bá ka ita bele haree. EZ. Ida-ne’e ha’u-nia eskola.
ADJETIVU/PRONOME
ida-ne’ebá
ibun-toos
Ita uza “idane’ebá” bainhira ko’alia konaba ema ka buat sira ne’ebé ita refere bá, hatene ka ita haree tiha. E Z . Ami presiza ema ida-ne’ebá atubele tulun ami hadi’a uma ne’e.
ADJETIVU/ PRONOME
Ne’ebé ko’alia sai susar ka ko’alia kotu-kotu ho haka’as an. SIN. kokok SUBSTANTIVU Kondisaun ko’alia sai susar ka kotu-kotu. ADJETIVU
ida Númeru dahuluk, hakerek ho sinál 1. MARKADÓR Mesak, la’ós rua ka liu. EZ. karau ida
NUMERAL
ida-ne’ebé Liafuan ida ne’ebé ita uza hodi hatudu saida ka sé loos bainhira iha buat ka ema oioin. SIN. ne’ebé E Z . Feto ida-ne’ebé maka prezidente nia prima? Ida-ne’ebé mak ó gosta liu: rona rádiu ka haree televizaun? PRONOME MAKA’IT Liafuan ida ne’ebé ita uza hodi hatudu saida ka sé loos mak ita temi bá. PLURÁL: sira-ne’ebé EZ. Imi sei agradese mestre idane’ebé tulun imi. Romanse idane’ebé ha’u foin lee furak tebes. PRONOME MAHUSUK
idade 1. Tempu nia naruk ka kleur ne’ebé han malu ho ema ida nia moris. SIN. otas 2. Kualidade sai tuan. 3. Tempu ka períodu istóriku, n.e. Otas Fatuk Nian, Otas Klarak, Otas Koloniál, Otas Modernu.
SUBSTANTIVU
ida-ida Kada ema ida ka mesak la’ós rua-rua. EZ. Halo favór tama ida-ida.
PRONOME
idaté (lia-)
ida-idak
Dialetu idaté pertense ba lia-idalaka ne’ebé ema ko’alia iha zona sentrál Timór Lorosa’e, hale’u vila Laklubar.
SUBSTANTIVU
Kada ema ida iha grupu ida ne’ebé ita haree hanesan mesak. E Z . Kandidatu ida-idak sei bá rejistu atubele hetan kartaun.
ADJETIVU
ideál (Buat ka ema) di’ak liu hotu ne’ebé ita bele hetan atu hatán ba nesesidade ka situasaun ruma.
idalaka (lia-)
ADJETIVU
Naran atu temi ba liaidaté, lia-isní, no lia-lakalei
SUBSTANTIVU
234
idiota
Umakain ideál maka ida ne’ebé feen-la’en no oan sira hadomi malu to’o mate. Aspirasaun ka SUBSTANTIVU esperansa ne’ebé aas no di’ak liu. EZ.
Ema ne’ebé nia intelijénsia la avansa, no baibain hanoin no halo an ho beik. SIN. beik-teen ADJETIVU beik
SUBSTANTIVU
idealista
idratu-karbonu
(Ema) ne’ebé hali’is ba idealizmu.
Substánsia iha ai-han hanesan masin-midar no paun ne’ebé fó enerjia.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
SUBSTANTIVU
idealizmu
idráuliku ~ idráulika f.
1 . Hahalok buka beibeik ida ne’ebé ideál. 2. Doutrina filozófika ne’ebé nega buat sira-nia realidade individuál no konsidera ema nia hanoin nu’udar hun ba matenek tomak ne’ebé iha.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé la’o ho bee ka been ruma ne’ebé simu presaun. EZ . Karreta idráulika sira fasil liu atu lori duké karreta seluk .
ADJETIVU
idreletrisidade
ideia
Forsa elétrika ne’ebé prodús liuhosi bee nia tuda ka turu tun ba turbina ida nia laran. idrelétriku ~ idrelétrika f.
SUBSTANTIVU
1. Ema ida nia hanoin partikulár ida. EZ. EZ . Ana iha ideia barak kona-ba asuntu ne’e. 2. Planu ida ne’ebé ita halo iha neon laran, liuliu atu rezolve problema ruma.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Iemen
Rain no estadu ida iha kontinente Ázia Loromonu, iha rai-Arábia nia sorin sudueste.
SUBSTANTIVU
identifika Hatudu hodi fó sai ema ka buat ida nia naran. EZ. Polísia seidauk identifika feto ne’ebé mate iha asidente ne’e. identifikasaun SUBSTANTVU
VERBU
iemenita ADJETIVU
Hosi rai-Iemen; Iemen
nian. SUBSTANTIVU Ema
idéntiku ~ idéntika f. ADJETIVU
(rai-)
Iemen.
ierarkia
Ne’ebé hanesan loloos
Sistema ukun nian iha ne’ebé podér ki’ik tuir ida be iha nia leten kedas no seluseluk tan. EZ. Iha ierarkia Kreda nian, Santu Padre mak kaer podér aas liu hotu. ierárkiku ~ ierárkika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
de’it. E Z . Situasaun runguranga iha fulan-Setembru 1999 idéntiku ho invazaun 1974.
ideolojia Ema ka grupu nia filozofia ka hanoin baibain nian, liuliu kona-ba polítika. EZ . Indonéziu sira horiuluk kedas tuir ideolojia Pancasila . ideolójiku ~ ideolójika f.
SUBSTANTIVU
ifen Tadak ka marka ne’ebé hatudu ho sinál (-), baibain mosu iha lia-tetun hodi
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
235
Sira iha osan barak tanba serbisu di’ak.
forma ka tutan liafuan rua ne’ebé hamutuk lori konseitu ka arti ida de’it. EZ . Ita hetan ifen iha liafuan “fóhatene” ne’ebé signifika hato’o ka informa.
EZ.
iha ne’e mós iha-ne’e Iha fatin besik ha’u; iha fatin besik ita; iha fatin besik ami. EZ. Halo favór hakerek iha ne’e. Markus, mai iha ne’e!
ADVÉRBIU
ignisaun 1. Parte hosi motór ida (liuliu motór-karreta nian) ne’ebé hamanas atubele traballa no la’o. 2. Bainhira motór ida hahú traballa.
SUBSTANTIVU
iha ne’ebá mós iha-ne’ebá Iha fatin besik nia; iha fatin besik sira; iha fatin dook hosi ne’e. EZ . Sira sei bá iha ne’ebá tanba xefe bolu sira.
ADVÉRBIU
ignora Lakohi haree; finje la haree; taka matan ba.
VERBU
iha ne’ebé mós iha-ne’ebé Liafuan ne’ebé uza hosi husu kona-ba fatin ne’ebé ema ka buat ruma iha bá. EZ. Ha’u-nia xapeu iha ne’ebé?
ADVÉRBIU
ignoránsia 1. Hahalok la hatene kona-ba buat ida. 2. Hahalok lakohi iha interese. EZ. Tanba ninia ignoránsia, nia sei la ramata ninia serbisu to’o loron ikus. ignorante ADJETIVU
SUBSTANTIVU
iis 1. Anin ka ár ne’ebé ita hatama ba ita-nia aten-book no husik sai fali bainhira ita dada iis. 2. Anin ka ár dois ne’ebé sai hosi buat ida, ema ka balada nia isin ka hosi buat seluk. 3. Lia ida ne’ebé ema lori konaba ema seluk nia hahalok ka situasaun ne’ebé foin mosu. SIN. lia-anin, boatu EZ . Iha iis katak nia manán osan boot maibé la fó sai ba ema ida. VERBU Fó sai iha ár substánsia morin ka dois ne’ebé ema seluk bele horon. EZ . Sira na’in-rua iis hanesan de’it.
SUBSTANTIVU
iguál ADJETIVU
1. Hanesan de’it.
SIN.
fetuk 2. Ho estatutu ka direitu hanesan.
igualdade 1. Buat hotu-hotu hanesan de’it, la iha diferensa ida. SIN. fafetuk 2. Estatutu ka direitu hanesan. EZ. Igualdade entre feto no mane mak oras ne’e sai asuntu boot iha ita-nia sosiedade.
SUBSTANTIVU
iha
iis-kotu
Liafuan ida ne’ebé hatudu buat ka ema ida iha ne’ebé loos, selae bainhira mak buat ruma mosu. E Z . Labarik hotu tenke hela iha laran bainhira udan tau . VERBU Soi buat ida.
PREPOZISAUN
Iis dahikus ne’ebé ema ida dada molok mate.
SUBSTANTIVU
iis-laek ADJETIVU
iis.
236
1. Ne’ebé la bele dada
2. Ne’ebé la hasai iis ne’ebé morin ka dois.
Ikan-tasi espésie ida ho isin kabuar no tarak.
SUBSTANTIVU
ijiene
ikan-lele
Prátika loroloron nian hodi fase beibeik ita-nia isin no husik ita-nia sorisorin moos, liuliu atu hapara moras ne’ebé la’o ka da’et bá-mai. EZ. Ita-nia ijiene folin tebes tanba bainhira nia moos ita sei la hetan moras ida. ijiéniku ~ ijiénika f. ADJETIVU
Ikan-mota espésie ida ho isin hanesan fulun moris iha ulun ka ibun-tutun ne’ebé iis tahu. SIN. lanunu
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
ikan-liras Estrutura mihis no belar ki’ikoan iha ikan nia isin, ne’ebé nia uza hodi nani. SIN. ikan-dadinis.
SUBSTANTIVU
ikan
ikan-matan
1. Animál ne’ebé nani iha bee ka tasi laran, ne’ebé ema sira kaer hodi han. 2. Na’an-ikan.
SUBSTANTIVU
Kanek ne’ebé hanesan fisur iha kulit, liuliu iha limankukun nia sorin.
SUBSTANTIVU
ikan-murak
ikan-daun
Ikan espésie ida ho kór hanesan osan-mean ne’ebé ema sira gosta rai iha uma, iha tanke vidru ka akuáriu laran. SIN. ikan-dourada
SUBSTANTIVU
Ikan-tasi espésie ida ho ibun naruk no kro’ak hanesan daun. NARAN SIENTÍFIKU: Platybelone platyura.
SUBSTANTIVU
ikan-pari
ikan-fafulu
Ikan-tasi espésie ida ne’ebé belar boot no iha ikun naruk; nia ataka nia inimigu hodi baku ho nia ikun. SIN. hai
SUBSTANTIVU
Ikan-tasi espésie ida ho isin naruk no lotuk hanesan fafulu.
SUBSTANTIVU
ikan-fulan Ikan-tasi espésie ida ho kór-mutin nabilan hanesan fulan.
ikan-pilas
SUBSTANTIVU
Balada-tasi hosi filu selenteradu sira-nian, ho isin mamar no moos. Ikan-pilas ne’e baibain namlele iha bee leten, no tata nia etun ho nia tentákulu moruk. SIN. anin-teen
SUBSTANTIVU
ikan-gama Ikan-tasi espésie ida naruk no forte tebes ho nehan kro’at. Ikan-gama ne’e balu si’ak tebetebes no bele ataka hodi han ema. SIN. ikan-karan, tubaraun, iu
SUBSTANTIVU
ikan-ruin SUBSTANTIVU
Ruin ikan nian.
ikan-tolun
ikan-klaken
SUBSTANTIVU
Ikan lubun ida ne’ebé nani hamutuk, hotu-hotu hosi espésie ida de’it.
SUBSTANTIVU
Ikan nia tolun ki’ikoan
sira.
íkone 1. Imajen ida ne’ebé lulik tanba hatudu Kristu, Ita Na’i-Feto, santu ka santa ida.
SUBSTANTIVU
ikan-kulu
237
Íkone sira hafutar liuliu kreda orientál sira, ortodoksu no katóliku hotu. 2. (informátika) Dezeñu ki’ikoan iha ekran komputadór nian ne’ebé fó informasaun ruma, ka ita bele fekit bá hodi loke.
Foho ne’ebé tama ba zona rai-Manatutu nian besik Subaun Ki’ik no Subaun Boot. Ema Ilimanu ko’alia dialetu dadu’a.
SUBSTANTIVU
Iliomar Subdistritu ne’ebé tama ba zona rai-Lospalos; nia populasaun parte boot liu ko’alia lia- makalero.
SUBSTANTIVU
ikuikus I. Ne’ebé ikus nian, ka rohan kedas nian. SIN. finál 2. Iha tempu foin daudaun nian. SIN. resente EZ. Iha tempu ikuikus ita la haree ona ema kabala tais.
ADJETIVU
ilísitu ~ ilísita f. ADJETIVU
Ne’ebé ilegál ka laloos.
illa Rai ne’ebé ketak hosi rai sira seluk no tasi mak hale’u tomak. SIN. nusa , raikotun E Z . Illa rua Ataúru no Jako pertense ba rai-Timór.
SUBSTANTIVU
ikun 1 . Balada nia isinbalun kotuk nian ne’ebé naruk. 2. Ida ne’ebé iha kotuk. ADJETIVU Ne’ebé ki’ik ka ikus liu, porezemplu alin ka feton ida.
SUBSTANTIVU
ilójiku ~ ilójika f.
ikus
Ne’ebé la tuir razaun, ka la iha lójiku. ilojizmu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Ne’ebé rohan ka hotu nian. SIN. finál SUBSTANTIVU Parte finál. SIN. rohan
ADJETIVU/ADVÉRBIU
iluminasaun
ikusliu
1. Ahi-oan kór oioin ne’ebé ita tau iha fatin ida atu enfeita, porezemplu iha Natál. SIN. ahi-festa 2. Matenek foun kona-ba asuntu ida ne’ebé uluk ita ladún komprende.
SUBSTANTIVU
Ida ne’ebé hotu nian ka rohan nian. E Z . Ikusliu ami hakarak hato’o ami-nia obrigadu ba imi hotu nia atensaun. SIN. ikusmai
ADVÉRBIU
ilegál Ne’ebé la tuir lei ka prosesu ne’ebé loos, no baibain halo subasubar de’it. EZ. EZ . Polísia sei prende hotu sasán ilegál sira ne’ebé hatama subasubar mai Timór. ilegalidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ilustra VERBU
1. Prepara imajen ba livru
ida. 2. Halo imajen atu ajuda esplika buat ida. SIN. hahilas EZ. Fotografia ida-ne’e ilustra aminia serbisu loroloron nian. 2. Haklaken ka esplika ho klaru ka momoos atu ema seluk bele komprende. ilustrasaun SUBSTANTIVU ilustradu ~ ilustrada f. ADJETIVU
ilejítimu ~ ilejítima f. Ne’ebé la lejítimu ka la tuir dalan loloos. EZ. Ita-nia governu mós konsidera golpedestadu iha rai-Giné ilejítimu.
ADJETIVU
imajen
Ilimanu (Foho-) 238
1. Dezeñu ema, balada ka buat ida nian. SIN. ilas 2. Aparénsia ne’ebé ema ka organizasaun ida hatudu ba públiku. EZ. Nasaun ne’ebé la respeita direitu umanu bele estraga nia imajen iha mundu.
LIAFUAN-SORUN: maturidade
SUBSTANTIVU
Imaturidade ne’ebé pesoál membru balu iha bele hanetik xefe atu fó responsabilidade boot ba sira hodi hala’o knaar loroloron nian. EZ.
imediatu ~ imediata f. 1. Ne’ebé tenke hala’o kedas no la bele hein tan. SIN. kedak EZ. Subdistritu barak susar ai-han tanba udan, tanba ne’e ajuda tenkesér imediata. 2. Ne’ebé tempu, espasu no relasaun rabat ka besik hela.
ADJETIVU
imajina 1. Forma ideia ka hanoin ida iha ulun kona-ba buat ruma. S I N . haree to’ok, hakmehik 2. Hanoin kona-ba buat ida ne’ebé seidauk eziste ka mosu. EZ. Susar atu imajina knaar todan ne’ebé pioneiru sira hulan hodi harii ita-nia nasaun.
VERBU
imediatamente Halo lailais kedas, la hein minutu ida. EZ. Bainhira ema na’ok nia sasán, Sr. Markus imediatamente bá fóhatene polísia.
ADVÉRBIU
imajináriu ~ imajinária f. Ne’ebé eziste iha de’it ita-nia hanoin, la’ós iha realidade; ne’ebé ita mehi de’it. SIN. mehik
ADJETIVU
imensu ~ imensa f. Ne’ebé nia tamañu ka kuantidade boot tebes. SIN. sukat-laek, sukat-labelek sukat-labelek E Z . Espasu ne’ebé hale’i ita-nia planeta Rai imensu.
ADJETIVU
imakuladu ~ imakulada f. 1. Ne’ebé moos tomak hotu tanba la iha noda ida. SIN. noda-laek 2. Ne’ebé la iha sala ida. ka Imakulada Konseisaun Nanaran Noda-Laek n e ’ e doutrina Kreda Katólika nian kona-ba Santa Ana ko’us tiha Maria Santísima lahó sala orijinál.
ADJETIVU
imi Liafuan ida ne’ebé haktemik ema lubun ida ne’ebé ita ko’alia bá ka hakerek bá. PRONOME MAKSOIK Forma badak ba imi-nia , n.e. imi oan = imi-nia oan
PRONOME EMAK
imigra
Imalaia: haree Himalaia iman
Muda hodi hela metin no kleur ka ba nafatin iha rain seluk. SIN. solat E Z . Timoroan barak imigra ba Portugál bainhira invazaun hahú. i m i g r a s a u n SUBSTANTIVU; SIN. sasolat
VERBU
Besi pedasuk ida ho forsa magnétika ne’ebé bele dada besi seluk, halo atu belit ka ka’it ba nia.
SUBSTANTIVU
imaturidade Kualidade ne’ebé seidauk dezenvolve hotu no la tasak, refere liuliu ba ema.
imigrante
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé husik hela nia rain hodi bá horik
SUBSTANTIVU
239
metin iha rain seluk. maksolat
Empreza ida ne’ebé fa’an propriedade no uma sira.
SIN.
SUBSTANTIVU
iminente
imobiliáriu ~ imobiliária f.
Ne’ebé atu akontese ona, hanesan tabelen hela iha ita-nia leten. SIN. tatahek EZ. Ami ta’uk katak funu iminente ona.
Kona-ba imobiliária. Ajente imobiliáriu ne’e ema ida ne’ebé fa’an ema seluk nia uma ka rai, hodi simu kiuani ka komisaun ba nia servisu.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
imi-nia
imorál
Liafuan hodi refere ba buat ne’ebé pertense ka relasiona ho ema lubun ida ne’ebé ita ko’alia ka hakerek bá. Pronome ne’e tuur uluk-ba substantivu, n.e. Imi-nia uma.
Ne’ebé la iha moralidade; ne’ebé nia hahalok baibain aat. SIN. laran-fo’er E Z . Ulun-boot ne’ebé imorál sei bele lori nasaun ida ba susar. imoralidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU MAKSOIK
ADJETIVU
imi-nian
imovel
Maklalin ka variante ba imi-nia ne’ebé baibain tuir substantivu idane’ebé nia refere bá. E Z . Se uma ne’e imi-nian, imi tenke aprezenta nia dokumentu sira.
1. Ne’ebé la book an ka ne’ebé metin hela iha fatin de’it. 2. Ne’ebé ita la bele muda tunsa’e. imobilidade SUBSTANTIVU
PRONOME MAKSOIK
ADJETIVU
impaktu
imita
1. Hahalok hosi objetu ida kona ida seluk. SIN. xoke 2. Efeitu maka’as ba situasaun ka ema ida. EZ. Impaktu hosi ai-han nia folin aas maka povu hamlaha no terus.
SUBSTANTIVU
1. Hasara. E Z . Kakae no loriku gosta imita ema sira-nia lian. 2. Halo buat ida filafali hodi kopia ka reprodús nia karakterístika karakterístika sira. E Z . Hodi prepara programa ne’e ba televizaun, ami imita filme fransés ida ne’ebé sai tinan balu liubá. 3. Halo tuir de’it. E Z . Di’ak bainhira labarik sarani sira imita santu sira-nia ezemplu di’ak. SUBSTANTIVU; SIN. imitasaun hasaran
VERBU
impar (Númeru) ne’ebé laiha pár. SIN. kliik
ADJETIVU
imparsiál Ne’ebé la hali’is ba ema, grupu ka hanoin ida de’it. EZ. Observadór internasionál sira tenke imparsiál iha votasaun ba independénsia. imparsialidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
imitadór ~ imitadora f.
impasiénsia
Ida ne’ebé gosta hasara, kopia ka halo tuir ema seluk ka buat ida. SIN. masarak
Kualidade laiha pasiénsia. SIN. hakterus-laek E Z . Impasiénsia bele hamosu problema barak.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
imobiliária
240
impasiente ADJETIVU
2. Kualkér ukun boboot no luan, inklui mós empreza komersiál.
impedidu ~ impedida f. (Liña telefone) ne’ebé ita la bele uza tanba ema seluk uza daudaun.
ADJETIVU
impesoál Ne’ebé la foka ema ida de’it, halo ita sente katak indivíduu no nia sentimentu sira ladún importa. impesoalidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
impedimentu Buat-netik, buat ne’ebé hanetik. SIN. kanetik, obstákulu
SUBSTANTIVU
implementa
imperadór ~ imperadora f.
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé ukun impériu ida.
SUBSTANTIVU
Hala’o planu, orden
ka lei ida. E Z . Governu hatama tiha ona dekretu ida kona-ba dalen ofisiál; oras ne’e presiza implementa dekretu ne’e. implementasaun SUBSTANTIVU
imperativu ~ imperativa f. Ne’ebé urjente tebes ka importante. ADJETIVU/SUBSTANTIVU Iha gramátika, forma verbu nian ne’ebé ita uza atu hato’o orden ka haruka halo buat ruma. Advérbiu bá maka tadak imparativu nian iha lia-tetun, n.e. hakerek bá! SIN. madenik
ADJETIVU
implika 1. Sujere, fó-entende. 2 . Envolve, presiza. SIN. haklahat E Z . Hala’o projetu hanesan ne’e implika matenek boot no serbisu todan. Espresaun implika ho ema katak buka lia ho ema ruma.
VERBU
imperfeitu ~ imperfeita f. Ne’ebé la perfeitu. SIN. laperfeitu
ADJETIVU
imperializmu
implikante
Sistema governu nian ne’ebé buka atu harii impériu ida hodi halekar nia podér. Povu Timór kontra E Z . kolonializmu no imperializmu tanba ne’e sistema be ladi’ak. imperalista ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Ne’ebé gosta buka lia ho ema seluk. SIN. bukaliadór
ADJETIVU
implísitu ~ implísita f. Ne’ebé ita bele hetan iha laran, maski la mosu iha li’ur. EZ. Linguista sira hato’o katak liaportugés implísitu iha lia-tetun, tanba aleinde liafuan-empresta barabarak, estrutura basuk liatetun nian tuir banati portugés.
ADJETIVU
impériu 1. Reinu boot tebetebes, ne’ebé baibain mosu bainhira nasaun ida invade hodi ukun nasaun seluseluk. EZ. Impériu romanu horiuluk ukun rai-Europa parte boot no rain seluseluk hale’u TasiMediterráneu.
SUBSTANTIVU
impoin Obriga atu simu buat ruma, liuliu programa ka polítika ida. SIN. hamonu
VERBU
importa
241
1. Hameno sasán hosi tasibalun atubele fa’an iha railaran. 2. Iha importánsia. 3. Sente ka hanoin katak buat ruma importante.
porezemplu saúde, edukasaun, bee, eletrisidade nst.
VERBU
impotente 1. Ne’ebé kuran kbiit ka forsa. SIN. kbiit-laek 2. Mane ida ne’ebé la bele hala’o relasaun seksuál, liuliu tan moras ruma. impoténsia SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
importadu ~ importada f. (Objetu ka sasán) ne’ebé ema importa ka hameno hosi tasi-balun.
ADJETIVU
impozisaun
importadór ~ importadora f.
Hahalok ka rezultadu impoin nian.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé hatama sasán hosi tasi-balun hodi fa’an.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
imprensa 1. Fatin ida atu imprime livru ka dokumentu sira. SIN. tipografia, gráfika E Z . Timór presiza imprensa nasionál ida atubele imprime dokumentu governu nian. 2. Klibur ka sosiedade komersiál ne’ebé publika jornál. 3. I n d ú s t r i a - j o r n a l i z m u ; jornalista sira. E Z . Maski governu foin fó sai dekretu kona-ba lia-tetun, imprensa hanetik hela lia-tetun nia progresu hodi imprime jornál oioin ho ortografia sabraut.
SUBSTANTIVU
importante iha 1. N e ’ e b é importánsia ka presiza. EZ. Bee maka komponente ne’ebé importante ba ita ema nia isin. 2. Ne’ebé soi influénsia ka podér barak; ne’ebé ita tenke fó valór bá. E Z . Prezidente-repúblika no Ambispu Dili ema na’in-rua ne’ebé importante. 3. Boot ka barak. E Z . Elementu portugés iha liatetun importante liu elementu malaiu. importánsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
impresaun
importasaun
1. Buat ida ne’ebé ita imprime. SIN. hatuin 2. Tadak ka marka hosi buat ida ne’ebé hanehan. SIN. hanehan-fatin 3. Ema nia hanoin ka opiniaun kona-ba buat foun ida. EZ. Ha’u hato’o tiha ona ba kolega sira ha’u-nia impresaun sira konaba programa foun.
SUBSTANTIVU
1. Hahalok ka serbisu importa sasán. 2. Buat ka produtu importadu.
SUBSTANTIVU
imposivel Ne’ebé la bele akontese ka la bele hala’o. SIN. labelek EZ. Maski iha filme ita haree ema semo, iha realidade ida-ne’e imposivel. imposibilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
impresionante Ne’ebé atrai ita ka halo ita admira tanba boot, barak, kapás ka aat liu.
ADJETIVU
impostu Osan ne’ebé ema tenke selu ba governu atu nia bele haraik servisu ba públiku,
SUBSTANTIVU
242
improvizasaun SUBSTANTIVU
EZ. Jogu
ne’ebé impresionante sei dada adeptu barak ba kampu atu asiste.
impulsivu ~ impulsiva f. Ne’ebé tuir impulsu. LIAFUAN-SORUN: kuidadu, matanmoris
ADJETIVU
impresizu ~ impresiza f. 1. Ne’ebé la kona loloos. SIN. lakonak 2. Ne’ebé ladún klaru ka sabraut uitoan.
ADJETIVU
impulsu Sentimentu maka’as ida ne’ebé mai derrepente de’it hodi dada ita atu halo buat ruma.
SUBSTANTIVU
impresora Mákina ne’ebé ita uza atu imprime dokumentu ida.
SUBSTANTIVU
impuru
impresora-leizer
Ne’ebé lamoos ka fo’er, liuliu ho sentidu morál. SIN. door impureza SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Impresora ne’ebé uza leizer atu imprime dokumentu ho kualidade kapás.
SUBSTANTIVU
impresu
imune
1. Surat-tahan ne’ebé iha informasaun kona-ba asuntu partikular ida. 2. Fixa ka formuláriu ida ne’ebé imprime ba ema sira prenxe.
1. Ne’ebé hetan protesaun hasoru buat ida, porezemplu moras ida. 2. Livre; dala balu mós uza ba protesaun hasoru akuzasaun ida. SIN. foruk
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
imprime
imunidade
Reprodús letra ka númeru sira iha surat-tahan ida ho dalan mekániku. SIN. hatui E Z . Molok asina, ita presiza imprime lai dokumentu ne’e iha surat-tahan ho kabesallu organizasaun nian.
1. Protesaun hasoru ka sees hosi moras ida. EZ . Bainhira ita-nia imunidade di’ak, ita sei la hetan moras sira ne’ebé da’et. 2. Priviléjiu hetan protesaun hasoru buat sira ne’ebé loloos tenke hakru’uk, tuir ka submete bá. SIN. haforun sira hetan E Z . Diplomata imunidade tanba ne’e polísia la bele kaer sira hodi fó kastigu .
VERBU
SUBSTANTIVU
improvavel Ne’ebé dala barakliu sei la akontese. improbabilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
improviza
imuniza
1. Halo buat ida lahó planu uluk, no uza de’it matéria sira ne’ebé iha. 2. Bainhira múziku ka atór sira improviza, sira inventa derrepente de’it múzika ka liafuan sira bainhira sira hananu ka halimar daudaun. improvizadu ~ improvizada f.
VERBU
Halo ema ida hetan imunidade hodi sees hosi moras ida, liuliu liuhosi sona vasina. imunizasaun SUBSTANTIVU VERBU
inabitadu ~ inabitada f.
ADJETIVU
243
Ne’ebé la iha ema ida horik ka hela bá. SIN. mahoriklaek EZ. Tempu uluk governu rain balu nian soe kriminozu iha nusa inabitadu atu sira bele terus iha ne’ebá to’o mate.
Ita-nia inan loloos, feto ida-ne’ebé ko’us ita. SIN. inan-susu
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
inan-sarani Feto ne’ebé sai testemuña ka sasin bainhira ita simu sakramentu batizmu nian.
SUBSTANTIVU
inadmisivel Ne’ebé sei la bele simu tanba aat ka laserve. SIN. simulabelek E Z . Baku-malu ne’e sei inadmisivel iha eskola ne’ebé hanorin matenek no domin.
ADJETIVU
inan-susu Ita-nia inan loloos, feto ida-ne’ebé fó-susu ita. SIN. inan-ko’us
SUBSTANTIVU
inativu ADJETIVU
inan
1. Ne’ebé la halo asaun
ida. 2. Ne’ebé hakmatek hela. 3. Ne’ebé reforma tiha hosi serbisu ida tanba katuas ka ferik ona. SIN. reformadu inasaun SUBSTANTIVU
1. Feto ne’ebé ko’us oan iha knotak to’o tuur-ahi; hafoin fó-susu no tau matan ba nia to’o nia boot. SIN. main 2. Balada ida-ne’ebé hahoris oan no fó-susu ba nia.
SUBSTANTIVU
inaugura
inan-aman
Loke ka hatudu ba dala uluk ba públiku atu haree ka uza. EZ. Prezidente inaugura Sentru Ba Forma Profesór Sira iha Baukau. inaugurasaun SUBSTANTIVU
VERBU
Ita-nia inan no aman. EZ. Ami-nia inan-aman hadomi no fó ezemplu di’ak mai ami.
SUBSTANTIVU
inan-boot Inan nia biin ka tia ne’ebé boot, uluk-ba inan. SIN. amá-boot
SUBSTANTIVU
indefensivel Ne’ebé la bele defende. S I N . sori-labelek, defendelabelek indefensibilidade SUBSTANTIVU ADJETIVU
inan-hakiak Feto ne’ebé hakiak ita no haree ita hanesan nia oan.
SUBSTANTIVU
inanimadu ~ inanimada f.
indefinidu ~ indefinida f.
Ne’ebé la moris hanesan balada ka animál. SIN. morislaek EZ. Fatuk mak ezemplu ba objetu inanimadu.
ADJETIVU
1 . Ne’ebé tempu atu remata nian la define loloos ka la hatene loos bainhira mak atu remata. 2. Ne’ebé ita la hatene nia rohan. E Z . Ami-nia kolega sei hela iha rai-Portugál ba tempu indefinidu.
ADJETIVU
inan-ki’ik Feto ne’ebé la kaben legalmente ho ita-nia aman ka ida ne’ebé sai aman nia feenki’ik.
SUBSTANTIVU
indelikadeza
inan-ko’us
244
Hahalok ka maneira ne’ebé la hatudu respeitu; Hahalok ne’ebé hatudu brutu. EZ. Restaurante ne’ebé nia pesoál sira hatudu indelikadeza bele lakon nia kliente sira. indelikadu ~ indelikada f . ADJETIVU; SIN. karutas
Ne’ebé la determina loloos bainhira. E Z . Prezidente kansela tiha nia vizita ba Lospalos no data foun ba vizita ne’e sei indeterminadu .
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Índia (rai-) Rain no estadu boot ida iha Ázia iha Pakistaun no Bangladexe nia leet.
SUBSTANTIVU
indemniza Selu fali osan ba ema ne’ebé hetan dezastre ruma. SIN. balas indemnizasaun SUBSTANTIVU; SIN. babalas
indianu ~ indiana f.
SUBSTANTIVU
Rai-Índia nian; kona-ba rai-Índia. SUBSTANTIVU Ema Índia, Índia-oan. ADJETIVU
indiferente
independente
Ne’ebé ladún liga ka importa kona-ba buat ruma. SIN. neon-malirin indiferensa SUBSTANTIVU
ADJETIVU
1 . Ne’ebé la presiza ema seluk nia tulun ka apoiu. SIN. hakno’an-laek 2. Ne’ebé hela mesamesak ka ketak, la iha buat ida ka ema ida ema mak kontrola ka ukun nia. SIN. lahakno’ak independénsia SUBSTANTIVU; SIN. hakno’an-laek ADJETIVU
indíjena Ne’ebé rai-na’in kedas. SIN. kahorik S U B S T A N T I V U Ema ka mahorik loloos iha fatin ida, la’ós malae. SIN. ema rai-na’in, ema kahorik, nativu E Z . Aboríjene sira mak indíjena sira rai-Austrália nian. ADJETIVU
independentista (Ema ka partidu polítiku) ne’ebé hali’is ba independénsia.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
indijestaun
indeskritivel
Moras ne’ebé ema sente depoizde tolan tiha aihan ruma ne’ebé susar atu dulas ka dijere. SIN. laran-sa’e, laran-beik
SUBSTATIVU
Ne’ebé susar atu deskreve ka hato’o ho liafuan sira, porezemplu akontesimentu ruma ka esperiénsia ida. SIN. deskreve-labelek
ADJETIVU
indijestu ~ indijesta f. (Hahán) ne’ebé la bele dulas ka dijere; ne’ebé susar atu dijere. SIN. dulas-labelek
ADJETIVU
indestrutivel Ne’ebé sei la bele sobu ka la naksobu. S I N . sobulabelek E Z . Ami-nia relasaun ne’e indestrutivel tanba ami iha konfiansa no fiar malu.
ADJETIVU
indeterminadu indeterminada f.
indika 1. Hatudu ka aponta ba diresaun ida. 2. Fó-hatene. indikasaun SUBSTANTIVU
VERBU
~
indikativu
245
Ne’ebé hatudu ka indika. SIN. matuduk SUBSTANTIVU 1. (Iha gramátika liaportugés nian) modu verbál ne’ebé hatudu hahalok reál, ne’ebé akontese duni. LIAFUAN-SORUN: konjuntivu 2. Númeru rain ka zona nian, ne’ebé ita marka uluk hodi halo telefonema ida. E Z . 390 mak indikativu TimorLeste nian. ADJETIVU
indispostu ~ indisposta f. 1. Ne’ebé inkomodadu. 2. Ne’ebé sente isin-baruk indispozisaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
indistingivel Ne’ebé susar atu distinge, hatadak ka haketak hosi buat ka ema seluseluk. SIN. hatadak-labelek
ADJETIVU
indistintu ~ indistinta f. Ne’ebé ladún klaru, susar atu haree ka lee tanba moos. SIN. salabu
ADJETIVU
Índiku (Tasi-Boot) Tasi ne’ebé iha Ázia parte súl, entre Áfrika no Austrália, nia luan maizumenus kuadradu kilómetru 73.441.000. SIN. Oseanu Índiku
SUBSTANTIVU
índiu ~ índia f. Kona-ba rai-na’in ka mahorik dahuluk kontinente Amérika nian. SUBSTANTIVU Ema kahorik ka raina’in rai-Amérika nian. ADJETIVU
indireta Hanoin, hahalok ka sujestaun ne’ebé ita la hato’o loloos de’it. SIN: soe-lia
SUBSTANTIVU
individuál Ne’ebé mesamesak, relasiona ho ema ka buat partikulár ida loos.
ADJETIVU
indiretu ~ indireta f. Ne’ebé to’o la tuir dalan ka liña loos. SIN. kabedok
ADJETIVU
individualista Kona-ba individualizmu. SUBSTANTIVU Ema ne’ebé hali’is ba individualizmu. EZ. Hahalok individualista sei la la’o iha rai-Timór, ne’ebé respeita serbisu-lisuk. ADJETIVU
índise 1. Lista alfabétiku iha livru ida nia kotuk ne’ebé refere ba buat sira ne’ebé hakerek iha livru ne’e nia laran. 2. Buat ida ne’ebé hatudu. SIN. indikadór, katuduk
SUBSTANTIVU
individualizmu 1. Hanoin ka atitude ne’ebé fó importánsia ba ema ida-idak de’it, la’ós ba grupu ka komunidade 2. Teoria ne’ebé haree liu ba direitu individuál duké sosiál.
SUBSTANTIVU
indiskretu ~ indiskreta f. Ne’ebé la delikadu liuliu kona-ba rai segredu ka buat sira ne’ebé privadu. SIN. ibunboot
ADJETIVU
indivíduu ~ indivídua f.
indiskrisaun Falta diskrisaun; hahalok indiskretu.
SUBSTANTIVU Ema
SUBSTANTIVU
ida, haree ketak
hosi grupu. EZ. Regulamentu ida-ne’e di’ak ba grupu, ladún di’ak fali ba indivíduu. individualidade SUBSTANTIVU
indispensavel Buat ne’ebé ita la bele la’o ba oin se nia la iha. SIN. hakmulik-labelek
ADJETIVU
246
indivizivel
barak no halo ema sira fiar katak sira sei hetan moris seluk depoizde mate hodi nakfila ba ema seluk ka balada ida.
Ne’ebé ita la bele fahe. SIN. fahe-labelek indivizibilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
indixiplina
industaní
Falta dixiplina. EZ. Membru polísia ne’e tenke sai hosi nia serbisu tan indixiplina.
SUBSTANTIVU
Rai-Industaun nian; konaba rai-Industaun. SUBSTANTIVU 1. Ema Índia, Índiaoan. 2. (lia-industaní) Dalen indueuropeu ida ne’ebé ko’alia iha rai-Industaun, no nakfahe ba variante rua, maka lia-hindi (lian ofisiál iha rai-Índia) no liaurdú (lian ofisiál iha raiPakistaun). ADJETIVU
indixiplinadu ~ indixiplinada f. Ne’ebé la iha dixiplina. E Z . Pesoál ne’ebé indixiplinadu bele estraga progresu empreza nian.
ADJETIVU
Indonézia (rai-) Estadu boboot iha Ázia Sudeste ne’ebé okupa Nusa-Lubun Malaiu nia parte boot liu, no uluk-ba tinan 1945 kolónia rai-Olanda nian.
SUBSTANTIVU
Industaun (rai-) Rejiaun luan iha parte norte rai-Índia nian, ne’ebé hakohak mós rai-Pakistaun balun ida.
SUBSTANTIVU
indonéziu ~ indonézia Kona-ba rai-Indonézia; rai-Indonézia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Indonézia, Indonézia-oan. 2 Lia Indonézia nian, Indonézia-lian. Indonézia-lian. EZ. Lia-indonéziu ne’e dalen ofisiál Repúblika Indonézia nian.
indústria
ADJETIVU
1. Serbisu halo produtu barak, liuliu iha fábrika laran. E Z . Indústria mina-morin iha Timór bele la’o di’ak tanba aikameli barak. 2. Hahalok badinas. industriál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
indonezizmu Liafuan ka espresaun ida ne’ebé mai hosi liaindonéziu, ka hasara liaindonéziu. E Z . Liafuan ‘desa’ ne’ebé ema balu sei uza hodi haktemik knua ne’e indonezizmu.
SUBSTANTIVU
industrializadu industrializada f.
~
Ne’ebé iha ona indústria barak no mós teknolojia moderna. industrializa VERBU industrializasaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
indú Ne’ebé tuir induizmu; induizmu nian. SUBSTANTIVU Ema ida ne’ebé fiar iha induízmu. ADJETIVU
inéditu ~ inédita f. Ne’ebé ema seidauk edita ka publika.
ADJETIVU
inefikás
induizmu
Ne’ebé ladún fó fuan ka rezultadu; ne’ebé ladún avansa. SIN. lasaradak
ADJETIVU
Relijiaun rai-Índia nian ne’ebé iha maromak
SUBSTANTIVU
247
LIAFUAN-SORUN: efikás
Moras infantíl oioin da;et bámai iha ita-nia rain. 2. Hanesan labarik. SIN. kabarik EZ . Mane-oan ne’e hakole ema hotu ho nia komportamentu infantíl. infantilidade SUBSTANTIVU EZ .
Nasaun ne’ebé ki’ik maibé iha ministru barak bele inefikás.
EZ.
inesperiente Ne’ebé la iha esperiénsia; ne’ebé ladún iha esperiénsia. SIN. kauk EZ. Tanba André ema inesperiente iha hanorin, governu la simu nia atu sai mestre. inesperiénsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
infartu Kondisaun médiku ne’ebé sériu bainhira fuan tuku la hanesan baibain ka para tomak hotu. EZ. Ema balu mate tanba infartu kona molok sira konsege lori ba ospitál.
SUBSTANTIVU
inevitavel Ne’ebé atu akontese duni no ita la bele hanetik ona ka sees hosi. SIN. hasees-labelek E Z . Iha tinan 1998 ami hatene katak Timór nia independénsia ne’e inevitavel ona, maski ema barak la hanoin nune’e.
ADJETIVU
inferiór 1. Ne’ebé kraik liu. SIN. mahokos 2. La di’ak hanesan buat ida seluk. inferioridade SUBSTANTIVU Kompleksu-inferioridade katak bainhira ema ida sente katak nia ema folin-laek no ema seluk di’ak liu nia.
ADJETIVU
inezatu ~ inezata f. Ne’ebé la loloos ka la korretu. SIN. lapresizu, lakonak inezatidaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
infalivel Ne’ebé la bele sala. SIN. LIAFUAN-SORUN: sala-labelek ; falivel, sala-belek EZ . Konsíliu Vatikanu Dahuluk hanorin katak Amu-Papa infalivel bainhira nia haklaken dogma ka hanorin importante ida kona-ba fiar ka moralidade tanba iha momentu ne’e Espíritu Santu mak tulun nia, maibé nia bele sala bainhira halo desizaun ka lei baibain nian, hanesan ema seluk. infalibilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
infertil 1. Ne’ebé rai-isin la iha no ai-horis ne’ebé moris iha leten ladún barak. 2. (Feto ka balada-inan) ne’ebé la bele hahoris oan. SIN. kiuk infertilidade SUBSTANTIVU; SIN. kakiuk
ADJETIVU
infesaun Moras ne’ebé mosu bainhira buat fo’er ka mikróbiu kona isin.
SUBSTANTIVU
infesiozu ~ infesioza f.
infánsia 1 . Períodu dahuluk moris ema nian. SIN. babarik 2. Tinan sira dahuluk bainhira buat ida hahú.
(Moras) ne’ebé bele da’et hosi ema ida ba ema seluk. SIN. makda’et
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
infiltra
infantíl
1. Penetra ka tama hanesan liuhosi makta’es ka filtru ida. SIN. haklurit
VERBU
1 . Labarik nian; kona-ba labarik.
ADJETIVU
248
2. Tama subasubar ba fatin ka grupu ida ne’ebé konsidera nu’udar inimigu; bele mós ho intensaun atu estraga. EZ . Molok invazaun iha 1975, ajente sekretu indonézia nian infiltra ba partidu sira balun nia leet . infiltrasaun SUBSTANTIVU
Kona buat ida ka ema ida hodi halo nia sai seluk uitoan ka muda nia hahalok. SIN. hamkona
VERBU
influénsia Hahalok influensia nian. SIN. hamkonan
SUBSTANTIVU
influente Ne’ebé influensia ka hamkona.
ADJETIVU
infiltradór ~ infiltradora f. Ema ne’ebé infiltra. SIN. maklurit
SUBSTANTIVU
informa Hato’o informasaun ba ema seluk. S I N . fó-hatene, hatada.
VERBU
infinitu ~ infinita f. Ne’ebé la iha rohan. rohan-laek
ADJETIVU
SIN.
informadór ~ informadora f.
infinitivu
Ema ida ne’ebé feo informasaun. SIN. informante, matadak
SUBSTANTIVU
Iha gramátika no liaportugés nian, forma-hun verbu -e r ka -ir -i r nian, ho sufiksu -ar, -er (n.e. cantar, vender, partir).
SUBSTANTIVU
informál Ne’ebé baibain de’it, la hanesan iha festa ka serimónia. SIN. laformál ; LIAFUANSORUN: formál EZ. Bainhira ema bá basar, hatais informál maibé hatais formál bainhira bá festa.
ADJETIVU
inflamadu ~ inflamada f. Ne’ebé mean no bubu, baibain tan infesaun ida. inflama VERBU inflamasaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inflamavel
informasaun
Ne’ebé fasil atu ahi han. inflamabilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Matenek, dadus, fatu ka realidade ne’ebé iha atu hato’o ba ema seluk.
SUBSTANTIVU
inflasaun Bainhira folin sasán no serbisu sira sa’e iha nasaun ida nia laran.
SUBSTANTIVU
informátiku ~ informátika f. Ne’ebé kona-ba komputadór. SUBSTANTIVU (informátika) Siénsia kona-ba komputadór. ADJETIVU
inflavel Ne’ebé bele enxe ho gás, nu’udar ezemplu gás éliu, hodi halo sai boot ka bubu. SIN. habubu-belek
ADJETIVU
informativu ~ informativa f. ADJETIVU
Ne’ebé fó informasaun
informa
infleksivel
Hato’o informasaun ba ema seluk. S I N . fó-hatene, hatada
Ne’ebé metin no sei la bele muda, altera ka sobu. SIN. be’ok-labelek infleksibilidade SUBSTANTIVU
VERBU
ADJETIVU
informadór ~ informadora f.
influensia
249
Inglaterra (rai-)
Ema ida ne’ebé feo informasaun. SIN. informante, matadak
SUBSTANTIVU
Rain ida iha Europa Norueste, nakfati iha nusa boot Bretaña no halo parte Reinu Naklibur.
SUBSTANTIVU
informál Ne’ebé baibain de’it, la hanesan iha festa ka serimónia. SIN. laformál ; LIAFUANSORUN: formál EZ. Bainhira ema bá basar, hatais informál maibé hatais formál bainhira bá festa.
ADJETIVU
inglés ~ ingleza f. Rai-Inglaterra nian; konaba rai-Inglaterra. SUBSTANTIVU 1. Ema Inglaterra. 2. (lia-inglés) Lian Inglaterra no Bretaña Boot nian, ne’ebé ko’alia mós iha rai-Irlanda, Estadu Naklibur Sira Amérika Nian, Kanadá, Áfrika Súl, Índia, Pakistaun, Austrália, Zelándia Foun no ohin loron uza iha mundu tomak nu’udar dalen internasionál. ADJETIVU
informasaun Matenek, dadus, fatu ka realidade ne’ebé iha atu hato’o ba ema seluk.
SUBSTANTIVU
informátiku ~ informátika f. Ne’ebé kona-ba komputadór. SUBSTANTIVU (informátika) Siénsia kona-ba komputadór. ADJETIVU
ingratu ~ ingrata f. Ne’ebé la hatene agradese ka fó obrigadu ba benefísiu ka kadi’ak sira ne’ebé simu. SIN. maupagadór ingratidaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
informativu ~ informativa f. ADJETIVU
Ne’ebé fó informasaun
barak.
informatiza
inibidu ~ inibida f.
Organiza informasaun ho komputadór. informatizasaun SUBSTANTIVU
VERBU
Ne’ebé susar atu relaxa no la konsege hatudu nia sentimentu ka emosaun ba ema seluk. inibisaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
infraestrutura Sasán sira ne’ebé ema harii atubele uza hodi hala’o atividade ka servisu oioin iha rai-laran, nu’udar ezemplu uma, ponte, telekomunikasaun, telekomunikasaun, nst. infraestruturál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
inimigu ~ inimiga f. Ema ne’ebé sai funubalun ba ita tan hirus ka laranmoras. LIAFUAN-SORUN: belun, amigu ADJETIVU Ne’ebé halo an hanesan inimigu.
SUBSTANTIVU
infrasaun Violasaun ka hahalok hasoru regra ka lei ida. SIN. haraun
inisiais
SUBSTANTIVU
Letra-boot sira ne’ebé hahú kada liafuan iha ita-nia naran. EZ. TL maka naran Timor-Leste no Timór Lorosa’e nia inisiais.
SUBSTANTIVU
infundadu ~ infundada f. (Hanoin ka akuzasaun) ne’ebé ita la bele simu tanba la iha prova metin ida. SIN. hunlaek
ADJETIVU
inisiál ADJETIVU
250
Ne’ebé hahú.
SIN.
uluk
1. Kondisaun la iha justisa. SIN. justisa-laek 2. Kondisaun trata ema la tuir loloos dalan. E Z . Se ema ida la tama kadeia maski oho ema seluk, ne’e injustisa boot ida.
Letra dahuluk ne’ebé hahú naran ka liafuan sira seluk.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
inisiativa Abilidade atu hakotu ida ne’ebé ita presiza hala’o, no hala’o buat ida lahó konsulta no asisténsia hosi ema seluk. E Z . Oan tenke iha inisiativa atu serbisu hodi hetan osan, lalika hein hosi aman-inan de’it.
SUBSTANTIVU
injustu ~ injusta f. Ne’ebé la iha justisa. SIN. lajustu, justisa-laek justisa-laek E Z . Hahalok injustu sira mosu bainhira ema la kumpre lei no orden.
ADJETIVU
inisia
inkapás
Hahú ka loke. E Z . Nasaun Naklibur Sira mak inisia sorumutu entre Timór ho Indonézia atu rezolve kazu raiketan nian. inísiu SUBSTANTIVU
VERBU
Ne’ebé la iha kapasidade atu hala’o buat ruma. SIN. lajeitu inkapasidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inkéritu
injénuu ~ injénua f. Ne’ebé fiar lailais. fiar-fraku, fiar-teen injenuidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Peskiza ka investigasaun jurídika ida ne’ebé halo hodi buka-hatene se ema ne’e iha informasaun ruma ka ema ne’e envolve iha kazu ruma ka lae. SIN. haknokar EZ. Polísia sei halo inkéritu ba sivíl ne’ebé lori kilat.
SUBSTANTIVU SIN.
injesaun Hahalok hatama aimoruk been ka substánsia ba ema ka balada nia isin liuhosi daun ho seringa ne’ebé sona ba isin. SIN. sasonak, sonan EZ. Ema balu hakarak liu injesaun duké hemu ai-moruk musan.
SUBSTANTIVU
inkilinu ~ inkilina f. Ema ne’ebé selu ba uma, rai ka fatin ida ne’ebé nia aluga ka uza. SIN. aluga-na’in
SUBSTANTIVU
inklinasaun
injeta
Tendénsia ba halo buat ida. SIN. hali’is EZ . Ema balu iha inklinasaun ba na’ok.
1. Hatama substánsia ka ai-moruk been ba isin ho seringa. SIN. sona 2. Sama aselaradór ka travaun atu koko se sira funsiona normál.
SUBSTANTIVU
VERBU
inklui Tama mós ho ka sura mós ho. SIN. sura hotu, hakohak EZ . Ema barak hakarak sa’e foho Ramelau, inklui ferik-katuas sira ne’ebé sente an forte. inkluzaun SUBSTANTIVU
VERBU
injúria Hahalok hato’o ka fó sai liafuan maka’as hasoru ema ida ho tolok.
SUBSTANTIVU
injustisa
inkluzivu ~ inkluziva f.
251
ADJETIVU
Ne’ebé sura mós, inklui
Ne’ebé la kompletu ka la’ós tomak tanba buat ruma seidauk halo ka sei kuran hela. EZ. Dokumentu ba pasaporte ne’e inkompletu tanba sei kuran sertidaun batizmu nian.
ADJETIVU
mós. EZ . Otél nia folin kalan ida $25 inkluzivu taxa no matabixu. 2. Ne’ebé hali’is ba inklui buat ruma. SIN. makohak . EZ. Programa foun ne’e inkluzivu, tanba feto sira hotu bele hola parte, la’ós mane de’it.
inkomprensivel inkompriensivel
m ó s
Ne’ebé ita la bele komprende. S I N . komprendelabelek
ADJETIVU
inkoerente Ne’ebé sabraut, la tuir fatin ka la iha lójika. EZ . Ema ne’e nia argumentasaun hotu inkoerente. inkoerénsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inkondisionál Laiha kondisaun. SUBSTANTIVU Ema ida ne’ebé gosta tebetebes artista ka desportista ruma. SIN. adeptu ADJETIVU
inkómodu ~ inkómoda f. Ne’ebé la kómodu, la halo ita sente avontade. E Z . Kaben-na’in foun sira sente inkómodu ho moris umakain nian .
inkonstante
ADJETIVU
1. Ne’ebé muda nafatin, la metin ida. SIN. kadasak 2. (Ema) ne’ebé muda hanoin lailais.
ADJETIVU
inkomoda Hamosu ka kauza inkómodu. EZ. Bebé sira dala barak inkomoda sira-nia inan-aman tanba sira tanis fila-fila iha kalan-boot. inkómodu SUBSTANTIVU
inkonstitusionál
VERBU
Ne’ebé la tuir konstituisaun, hasoru konstituisaun. E Z . Golpe atu hamonu governu demokrátiku sei konsidera inkonstitusionál.
ADJETIVU
inkomparavel 1. Ne’ebé sei la bele kompara ho buat sira seluk. SIN. tanesan-labelek 2. Ne’ebé kapás loos tanba mesak de’it. E Z . Kreda nia kontribuisaun ba independénsia ne’e inkomparavel.
inkontestavel
ADJETIVU
Ne’ebé sei la bele nega ka hasoru. inkontestabilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inkonxiente 1. Ne’ebé la iha konxiénsia. 2. Ne’ebé lakon tiha ona sentidu. inkonxiénsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inkompetente Ne’ebé la iha kompeténsia atu hala’o buat ida. SIN. kalauk E Z . Governu lakohi ema ne’ebé inkompetente atu sai funsionáriu públiku. inkompeténsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inkorrijivel Ne’ebé sei la bele korrije tan. SIN. haloos-labelek EZ . Labarik ida-ne’e inkorrijivel tanba maski ami fó-kastigu beibeik, nia fó ulun.
ADJETIVU
inkompletu ~ inkompleta f. 252
inkorrijibilidade SUBSTANTIVU
inoportunu ~ inoportuna f. Ne’ebé li’ur hosi tempu ka okaziaun be natoon; ne’ebé la kona loos. SIN. lakonak inoportunidade SUBSTANTIVU
inkorruptivel
ADJETIVU
1. (Buat) ne’ebé la bele dodok. SIN. dodok-labelek 2. (Ema) ne’ebé la sai korruptu, maski ema seluk babeur nia. SIN. harotok-labelek E Z . Ita-nia nasaun presiza funsionáriu barak ne’ebé laranmoos no inkorruptivel. inkorruptibilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inosente Ne’ebé la iha sala ka kulpa. SIN. sala-laek inoportunidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inova Hatama buat ka elementu foun ruma, haseluk ka muda sasán tuan ka baibain nian. SIN. hakfoun
VERBU
inkorruptu ~ inkorrupta f. (Buat) ne’ebé la dodok. SIN. ladodok
ADJETIVU
inovadór ~ inovadora f.
inkrédulu ~ inkrédula f.
Ne’ebé bele hafoun ka hamosu hanoin ka buat foun ida. SIN. makfoun SUBSTANTIVU Ema ne’ebé iha jeitu atu hamosu buat foun ida. ADJETIVU
1. Ne’ebé la bele fiar. 2. Ne’ebé lakohi fiar. SIN. fiarlaek inkredulidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inkultu ~ inkulta f.
inovasaun
1. (Rai, to’os) ne’ebé ema ida la fila; (natar) ne’ebé ema ida la halai. 2. (Ema) ne’ebé la iha kultura, la fó valór ba arte, múzika no literatura.
1. Hahalok hafoun ka hamosu buat foun ida. SIN. hakfoun 2. Buat, prátika ka kostume foun. inova VERBU; SIN. hakfoun
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
inkursaun
insatisfatóriu ~ insatisfatória f.
SUBSTANTIVU Hahalok tama ho beran ba fatin ruma hodi estraga ka na’ok sasán. SIN. hakdauk
1. Ne’ebé la fó satisfasaun. 2. Ne’ebé la natoon ka la to’o.
ADJETIVU
inofensivu ~ inofensiva f.
insatisfeitu ~ insatisfeita f.
1. Ne’ebé la ofende ka hatún ema seluk. SIN. hade’irlabelek EZ. Maski nia nervozu, maibé nia afinál ema inofensivu. 2. Ne’ebé la halo aat. EZ. Teki ne’e balada inofensivu.
ADJETIVU
Ne’ebé la iha satisfasaun, la kontente ho buat ka situasaun ida. insatisfasaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inseguru ~ insegura f. Ne’ebé lametin ka laiha seguransa. E Z . Iha fatin balu, ema sente inseguru liuliu kalan tanba eletrisidade la iha. inseguransa SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inokula Fó vasina liuhosi sona ka injesaun. SIN. hasona inokulasaun SUBSTANTIVU
VERBU
253
2. (Belun) ne’ebé gosta malu tebetebes. E Z . Maria no Filomena belun inseparavel. inseparabilidade SUBSTANTIVU
inséndiu 1. Ahi ne’ebé halo destruisaun boot ka maka’as ba uma ka fatin ida. SIN. ahisunu 2. Ahi han foho ka ai-laran ho maka’as.
SUBSTANTIVU
insertu ~ inserta f. Ne’ebé la iha serteza ka la hatene loloos; sei laran-rua hela. SIN. latebes inserteza VERBU
ADJETIVU
insensatu ~ insensata f. 1. Ne’ebé lahó razaun ida; susar atu ema seluk bele simu. E Z . Hahalok insensatu bainhira ema lakohi selu eletrisidade no bee. 2. Ne’ebé beik.
ADJETIVU
insetívoru ~ insetívora f. (Animál) ne’ebé han insetu sira. S I N . mahán-kutun E Z . Manduku no teki balada insetívoru.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
insensivel 1. La sente buat ida iha nia isin. SIN. kulit-mahar 2. Ne’ebé la iha sensibilidade, la hanoin kona-ba ema seluk. SIN. laran-metan insensibilidade SUBSTANTIVU
insetu
ADJETIVU
Animál ki’ik sira ne’ebé dolar, haksoit ka semo, n.e. nehek, lala’ek, lalar, susuk nst. SIN. kutun
SUBSTANTIVU
insidente
insensa
Buat ladi’ak ne’ebé akontese, kazu susar ka aat.
SUBSTANTIVU
Hamorin altár, santuáriu ka uma-kreda ho insensu-suar bainhira selebra santa misa ka vésperas.
VERBU
insignifikante 1. Ne’ebé la importante ka la fó sentidu ida. 2. Ne’ebé la hatudu rezultadu di’ak ka folin di’ak ida. insignifikánsia VERBU
ADJETIVU
insensu Ai-rahun morin ne’ebé sunu iha maksuas ka turíbulu laran iha uma-kreda no fó suar hodi fó onra ba Na’i Maromak durante liturjia. SIN. kiar-been morin
SUBSTANTIVU
insineradór Bidón atu sunu fo’er. SIN. bidón-sunu, madesan
SUBSTANTIVU
insinerasaun
insentivu
Hahalok sunu tomak hotu nian. S I N . hadesan, kremasaun
SUBSTANTIVU
Ida ne’ebé fó korajen ba ita atu halo buat ida. EZ . Amá sosa bisikleta mai ha’u nu’udar insentivu ba ha’u bele badinas liután bá eskola. insentiva VERBU; SIN. haliras
SUBSTANTIVU
insinseru ~ insinsera Ne’ebé la iha sinseridade, nu’udar ezemplu hatudu sentimentu ne’ebé la’ós tuir loloos buat ne’ebé nia sente ka bosok hela. SIN.
ADJETIVU
inseparavel 1 . Ne’ebé ita la bele haketak. SIN. haketak-labelek
ADJETIVU
254
lasinseru, laran-makerek, nanál-sanak insinseridade SUBSTANTIVU E Z . Insinseridade halo ema sira susar atu fiar malu.
orden sira ne’ebé nia halolo ba sira ida-idak. inspesaun SUBSTANTIVU; SIN. lalehat
inspetór ~ inspetora f.
insiste
Ema ne’ebé inspesiona. SIN. maklehat
SUBSTANTIVU
Husu ka rekomenda ho maka’as atu hala’o buat ida. SIN. litik EZ. Governu insiste ba na’in sira hatama sira-nia balada ba luhan. insisténsia SUBSTANTIVU; SIN. lalitik insistente ADJETIVU; SIN. maklitik
VERBU
inspira 1. Fó hanoin ka ideia ba ema; fó esperansa no laranmanas foun. SIN. hamehi EZ. Feto bonita ida mak inspira poeta foin-sa’e ne’e atu hakerek poezia furak ida konaba domin. 2. Halo buat ida mosu hodi fó laran-manas ba ema ida; fó impulsu ba buat ruma. SIN. haliras E Z . Asuain sira-nia sakrífisiu inspira tebetebes povu nia luta ba ukun rasik-an. inspirasaun SUBSTANTIVU; SIN. hamehin, haliras inspiradu ~ inspirada f. ADJETIVU
VERBU
inskreve 1. Hakerek ka halo letra iha objetu ida nia leten, nu’udar ezemplu iha fatuk ka ai nia leten. 2. Tau naran, nu’udar ezemplu ba kursu iha universidade. inskrisaun SUBSTANTIVU
VERBU
insólitu ~ insólita f. Ne’ebé la baibain akontese ka eskizitu uitoan.
ADJETIVU
inspiradór ~ inspiradora
insoluvel
Ne’ebé inspira ka fó inspirasaun; ne’ebé hamehi ka haliras. SIN. mamehik, maliras EZ. Diretora foun ne’e fó ezemplu inspiradór ba kolega sira.
ADJETIVU
1. (Ai-moruk ka ai-han) ne’ebé la nabeen bainhira ita tau tiha iha bee. 2. (Problema) ne’ebé ita la konsege rezolve. insolubilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
instavel Ne’ebé lametin, liuliu kona-ba seguransa no emosaun. E Z . Bainhira situasaun ne’e instavel, dezenvolvimentu sei hasoru dezafiu barak. instabilidade SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
insónia Moras ne’ebé halo ema susar atu dukur. SIN. moras dukur-laek
SUBSTANTIVU
inspesiona Fihir ka ezamina atu hatene loloos kona-ba buat ida. SIN. lehat E Z . Xefe polísia nian sei inspesiona nia membru sira atu buka-hatene se sira serbisu tuir
VERBU
instala Monta ka tau ekipamentu ida iha fatin foun ida, no halo nia prontu ba ema atu uza. E Z . Atu komunika ho fatin seluk liuhosi korreiu eletróniku, ita
VERBU
255
presiza instala liña-telefone hodi liga ba komputadór . instalasaun SUBSTANTIVU
tiha tuir sistema ka lei ne’ebé iha.
institutu Organizasaun ida ne’ebé hala’o knaar partikulár ida. EZ. Institutu Nasionál Linguístika Nian, ho nia sede iha Dili, mak organizasaun ofisiál ne’ebé dezenvolve dalen kahorik sira iha Repúblika Demokrátika TimorLeste.
instaladór ~ instadora
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé instala ekipamentu iha fatin foun ida.
SUBSTANTIVU
instante SUBSTANTIVU
Momentu ida de’it.
instantáneu ~ instantánea f. Ne’ebé akontese kedas no la demora.
ADJETIVU
instaura
instruidu ~ instruida f.
Harii no hametin sistema, instituisaun ka organizasaun estabelese, institui ida. SIN. estabelese, E Z . Timor-Leste instaura ninia tribunál rekursu nian iha tinan 2003.
Ne’ebé matenek-boot.
VERBU
ADJETIVU
eskola-boot,
instrumentaliza Uza ka aproveita nu’udar instrumentu ba planu ka polítika ruma. instrumentalizasaun SUBSTANTIVU
VERBU
instintu Hali’is ka tendénsia naturál atu hala’o buat ida. instintivu ~ instintiva f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
instrumentu 1. Sasán ka besibadain ne’ebé ema uza atu halo buat ida. 2. Objetu hanesan pianu, viola, klarinete nst. ne’ebé ema uza atu toka. E Z . Povu Timór soi instrumentu muzikál oioin, nu’udar ezemplu kafu’i, tihar, tala, baba-dook, lakadou, kakeit no naka. instrumentál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
institui Harii ka estabelese. SIN. hanuda E Z . Governu sei institui sistema ida ne’ebé di’ak atu kontrola rendimentu nasaun nian.
VERBU
instituisaun 1 . Hahalok institui nian. SIN. hanudan 2. Organizasaun boot no importante ida, nu’udar ezemplu universidade ka banku. 3. Fatin hanesan ospitál ba ema moras mentál, labarik ka prizaun iha ne’ebé ema bele tau matan ba sira. institusionál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
instrusaun 1. Orden, komandu. SIN. hadenin 2. Edukasaun, eskola-boot.
SUBSTANTIVU
instrutór ~ instrutora f. Ema ne’ebé hanorin ka fó instrusaun atu ema seluk aprende ka tuir.
SUBSTANTIVU
insubordinadu insubordinadu ~ insubordinada f.
institusionaliza Organiza nu’udar instituisaun; halo ka rekoñese
VERBU
256
Ne’ebé la’ós subordinadu ka lakohi fó ulun ba dixiplina. SIN. klebak insubordinasaun SUBSTANTIVU
Sai parte ka tama hodi pertense ba grupu, organizasaun ka nasaun ida.
ADJETIVU
VERBU
integrál Ne’ebé sai ona parte importante ba buat ida. E Z . Desportu ohin loron parte integrál kurríkulu-eskola nian.
insufisiente
ADJETIVU
1. Ne’ebé la to’o. S I N . lafetak, lasaas 2. Ne’ebé la iha kompeténsia natoon. insufisiénsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
integrasaun Kondisaun ne’ebé halo parte tomak iha buat ida, porezemplu organizasaun, nasaun, nst. E Z . Prosesu integrasaun TimorLeste ba Indonézia iha 1975 la tuir povu nia hakarak.
SUBSTANTIVU
insuflavel Ne’ebé ita bele habubu. SIN. habubu-belek E Z . Kama borraxa ida-ne’e insuflavel hanesan balaun.
ADJETIVU
insulár
integrasionista
Nusa ka illa nian; konaba nusa ka illa. SIN. nusak
ADJETIVU
1. Ne’ebé hakarak ka hali’is liu ba integrasaun. 2. (istóriku) Ne’ebé hakarak tuir ka sai parte Indonézia nian. SUBSTANTIVU Ema ida ne’ebé hali’is liu ba integrasaun. ADJETIVU
insulina Substánsia ne’ebé kontrola nivel masin-midar nian iha raan. Nu’udar ezemplu, ema ne’ebé sofre diabetes la iha insulina natoon ka la bele uza nia ho efisiente.
SUBSTANTIVU
integrasionizmu SUBSTANTIVU
Fiar ba integrasaun.
integridade
insulta
1. Kualidade tomak. SIN. tatomak 2. Laran-moos, onestidade. íntegru ~ íntegra f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Ofende ema hodi hatudu dezrespeitu, hatete aat ka tarata lajustu. SIN. tolok E Z . Malandru ne’ebá insulta katuas sira ne’ebé hakilar nia bainhira nia buka atu na’ok bisikleta ida. insultante ADJETIVU; SIN. maktolok
VERBU
integrista 1 . (Ema) ne’ebé fiar iha relijiaun ida nia SIN. hun loloos. fundamentalista 2. Ema fanátiku ne’ebé hakribi ema hotu ne’ebé la fahe lisuk nia fiar. EZ. Integrista sira dalaruma gosta uza violénsia bainhira ema la tuir sira-nia hakarak. integrizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
insultu Liafuan ka hahalok ho dezrespeitu ne’ebé ofende ema ida. SIN. lia-tolok; tatolok
SUBSTANTIVU
intaktu ~ intakta f. Ne’ebé ho kondisaun tomak hela, kompletu ka la hetan estragu ida.
ADJETIVU
intelektu
integra 257
Livru ne’e interesa ha’u tanba ha’u buka informasaun kona-ba ikan sira.
Intelektu mak abilidade atu hatene no komprende hanoin no informasaun sira.
SUBSTANTIVU
EZ.
interesadu ~ interesada f.
intelektuál
Ne’ebé iha interese ba buat ruma.
ADJETIVU
(Kona-ba) ema ne’ebé soi kapasidade atu hanoin kona-ba ideia susar ka komplikadu sira. E Z . Ita presiza intelektuál barak atubele kontribui sira-nia matenek ba dezenvolvimentu nasionál.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
interesante Ne’ebé dada ka atrai ha’u-nia interese. SIN. kletak EZ . Istória ne’e interesante tebes tanba ko’alia kona-ba tempu bainhira ha’u seidauk moris.
ADJETIVU
interese
intelijente
Buat ne’ebé dada itania atensaun tanba furak ka serve. SIN. laletak VERBU Sente interese kona-ba buat ruma. SIN. letak
SUBSTANTIVU
(Ne’ebé) iha kapasidade atu komprende no aprende buat ida ho di’ak no lailais. S I N . matenek, ulunmamar intelijénsia SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
interfere 1. Mete ho buat ruma ka tama klaran. S I N . haktamak, haklaur 2. Hanetik. interferénsia SUBSTANTIVU
VERBU
intensaun Hanoin, ideia ka planu kona-ba buat ida ne’ebé ita hakarak halo. SIN. sasinar
SUBSTANTIVU
intensionál
interiór
Ne’ebé halo ho intensaun, planu ka hakarak.
ADJETIVU
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
(Kona-ba)
parte laran nian. E Z . Uma ne’e nia interiór furak lahalimar.
intensivu ~ intensiva f. Ne’ebé presiza esforsu boot iha tempu badak nia laran.
ADJETIVU
interjeisaun Liafuan ida ne’ebé ema uza, baibain ho lian maka’as, hodi espresa emosaun ruma hanesan hakfodak, hirus ka ta’uk, n.e. Amudeus! haluha rai! ne’e ka? EZ. Amudeus! Labarik ne’e maneklosan tiha ona.
SUBSTANTIVU
intensu ~ intensa f. Ne’ebé ho forsa ka kbiit boot tebes. EZ. Funu ne’e sai intensu no kauza destruisaun iha fatin barak. intensidade SUBSTANTIVU intensifika VERBU
ADJETIVU
interkámbiu
interesa
Hahalok ka asaun atu troka malu. Nu’udar ezemplu, estudante hosi universidade A hala’o estájiu iha universidade B ne’ebé nia estudante mós
Halo ita hakarak atu hatene barak liután kona-ba buat ruma. SIN. haletak
SUBSTANTIVU
VERBU
258
komprende. SIN. durubasa, fila lia interpretasaun SUBSTANTIVU
hala’o atividade ruma iha universidade A.
interkontinentál 1. Ne’ebé hela iha kontinente sira-nia leet. 2. Ne’ebé la’o entre kontinente sira.
intérprete
ADJETIVU
Ema ne’ebé interpreta liuliu hosi lian ida ba lian seluk. SIN. durubasa, fila-lia na’in E Z . Durante tempu Nasaun Naklibur Sira nian iha Timór Lorosa’e, joven barak sai intérprete atu manán osan.
SUBSTANTIVU
internadu ~ internada f. Ema ne’ebé koloka iha fatin ida ba tempu naruk ka natoon de’it, nu’udar ezemplu iha koléjiu ka kampukonsentrasaun.
SUBSTANTIVU
interroga Husu barak kona-ba buat ida atubele hatene kazu ida. SIN. husu-litik, hakusuk EZ. Polísia sei interroga hela ema ne’e tanba nia la iha dokumentu ofisiál ruma. interrogasaun, interrogasaun, interrogatóriu SUBSTANTIVU; SIN. hakusuk
VERBU
internasionál ADJETIVU
Ne’ebé entre nasaun rua
ka liu.
internatu 1. Eskola iha ne’ebé alunu sira horik bá, la fila loroloron ba uma bainhira aula sira hotu. 2. Períodu-formasaun ba médiku ka doutór foun sira, ne’ebé sira hala’o iha ospitál iha.
SUBSTANTIVU
interrogadór interrogadór ~ interrogadora Ema ne’ebé hala’o interrogatóriu ida.
SUBSTANTIVU
interrompe 1. Hapara ka hanetik derrepente. 2. Hapara ka atrapalla ema ne’ebé ko’alia hela. EZ . Tanba alunu ne’e interrompe beibeik, mestre la konsege esplika konseitu ne’e. interrupsaun SUBSTANTIVU
VERBU
internét Rede globál komputadór nian ne’ebé fó informasaun oioin no fasilidade komunikasaun nian.
SUBSTANTIVU
internu ~ interna f. Laran nian. SIN. larak SUBSTANTIVU 1. Alunu ne’ebé horik iha eskola laran. 2. Médiku ne’ebé hala’o nia internatu iha ospitál ida.
SUBSTANTIVU
interpreta
intersesaun
ADJETIVU
interruptór Botaun ida, baibain iha parede, ne’ebé ita fila hodi loke ahi.
1. Fó loloos sentidu ka arti hosi buat ida, nu’udar ezemplu fraze, orasaun ka konstrusaun ida. 2. Fila ka tradús liafuan no fraze ida-idak iha lian ida ba lian seluk, atu ema ne’ebé la hatene lian dahuluk ne’e bele
VERBU
SUBSTANTIVU
Tama klaran hodi
tulun. E Z . Sarani sira reza beibeik ba Maromak liuhosi santu sira-nia intersesaun.
intervalu
259
1. Distánsia entre buat rua. SIN. leet 2. Tempu badak entre atitividade rua, liuliu atubele deskansa. SIN. hahotas EZ . Kursu ne’e sei to’o tuku 10, hafoin iha intervalu minutu 15 no hahú fali tuku 10:15.
Planu subasubar ne’ebé ema ka grupu ruma hala’o ho hanoin atu fó susar, halo aat ka hala’o hahalok ilegál ida. SIN. futu-lia
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
intrigante Ema ida ne’ebé gosta intriga. SIN. futuliadór
SUBSTANTIVU
intestinu
introdús
Tubu naruk iha ema no balada sira-nia kabun laran ne’ebé lori hahán hosi estómagu hodi prepara atu hali’ur tiha. Intestinu ne’e nakfahe ba laran-metan no laran-mutin (ka tee-oan).
SUBSTANTIVU
1. Hatama. 2. Hatada ba dala uluk. introdutóriu ~ introdutória f.
VERBU
ADJETIVU
introdusaun SUBSTANTIVU
1. Hahalok hatama
nian. 2. Liafuan balu ka memsajen ba lee-na’in sira ne’ebé imprime iha livru nia hun, lia maklokek. E Z . Livru ne’e nia introdusaun hato’o informasaun kona-ba oinsá hahú hakerek.
intimidasaun Hahalok hata’uk nian. SIN. hakdedar, hata’uk E Z . Iha tinan 1999 povu Timór ta’uk atu bá vota tanba milísia sira hala’o intimidasaun, katak sé mak vota sei mate. intimida VERBU
SUBSTANTIVU
intruzu ~ intruza f.
íntimu ~ íntima f.
Ema ne’ebé tama ba fatin ida, liuliu edifísiu ida, ho intensaun kriminál. EZ. EZ . Ami telefona ba polísia tanba haree intruzu ida foin tama ba ami-nia eskritóriu.
SUBSTANTIVU
1. Ne’ebé iha ita-nia klamar laran. EZ. Maromak de’it mak hatene itaema nia hanoin íntimu. 2. Ne’ebé besik liu iha relasaun. EZ. EZ . Belun íntimu sira tenke ajuda malu bainhira ida monu ba susar. intimidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
inu Ai-knananuk ka kantigu hodi hahi’i buat ka ema ruma.
SUBSTANTIVU
intoksikasaun
inundasaun
Hahalok fó venenu nian. SIN. harason
SUBSTANTIVU
Bee ne’ebé sa’e maka’as no suli ba fatin-fatin hodi halo ema bele mout. SIN. bee-taka, bee-sa’e, saserek, rai-nabeen, lalubur
SUBSTANTIVU
intoleránsia Hahalok la tolera ema, moris, fiar ka buat ida. EZ . Intoleránsia mosu tanba ema barak hanoin kloot. intolerante ADJETIVU
SUBSTANTIVU
inur mós inur-kain Parte inus ka ibun balada nian ne’ebé naklosu ba oin.
SUBSTANTIVU
intriga
260
Rai-inur katak rai ne’ebé nia rohan naruk tama ba tasi laran.
Hamosu planu, instrumentu ka mákina foun ida.
VERBU
inus
invensaun
Parte oin nian iha ibun leten entre matan rua ne’ebé naklosu ba oin, iha kuak rua atu hodi dada no hasai iis, nune’e mós hodi hois fo’er iha inus laran.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
nian. 2. Buat ida ne’ebé ema inventa.
inventáriu
inus-kuak
Lista no relatóriu kona-ba ema ka empreza iha nia sasán.
SUBSTANTIVU
Kuak rua inus nian atuhodi dada no hasai iis, no mós hodi hasai fo’er.
SUBSTANTIVU
inventiva
inus-metin
SUBSTANTIVU
Moras ida ne’ebé ema hetan tanba infesaun iha knalus ka membrana inus nian halo kakorok sai manas hodi halo inus-been suli no fani.
SUBSTANTIVU
Jeitu atu inventa.
inventór ~ inventora f. SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé inventa
buat ida.
invernu Estasaun malirin entre outonu ho primavera iha rain sira ne’ebé iha klima temperadu, n.e. Portugál, Austrália parte súl, Kanadá, Japaun nst.
SUBSTANTIVU
invade Tama ho beran ka violénsia. SIN. haklurit
VERBU
inválidu ~ inválida f. Ne’ebé la iha vigór ka kbiit legál, nune’e la serve atu uza. SUBSTANTIVU Ema ne’ebé tanba tinan-tuan ona ka moras sei la bele tan hala’o serbisu ida. EZ . Golu ne’e inválidu tanba nia hatama ho liman. ADJETIVU
inversu ~ inversa f. 1. Ne’ebé hatuur tiha ona iha sentidu hasoru naturál. 2. Sorun iha pozisaun, diresaun, orden no efeitu. SIN. kontráriu, maksakar SUBSTANTIVU Buat ida ne’ebé sai sorun ba buat seluk ida. ADJETIVU
invazaun Hahalok tama iha fatin ida ho beran ka violénsia. EZ . Komunidade internasionál no Kreda kondena invazaun ne’ebé rain boot balu halo ba rain ki’ik sira.
SUBSTANTIVU
investe 1. Tau osan iha projetu finanseiru ka propriedade ida ho esperansa atu hetan lukru. 2. Fó pose ho kargu ka dignidade ida. E Z . Governu sei fó oportunidade ba komersiante rai-li’ur nian atu investe iha Timór.
VERBU
invazór ~ invazora f. SUBSTANTIVU
1. Hahalok inventa
Ida ne’ebé hala’o
invazaun.
inventa
investiga Buka-hatene kona-ba kazu ida ho dalan sistemátiku no
VERBU
261
formál atubele hetan lia-loos. SIN. haknokar EZ. Polísia sei investiga hela ema balu atu hatene loloos sé mak hahú distúrbiu ne’e. investigasaun SUBSTANTIVU
Ai-han ida halo ho susubeen-uut siin ho baktéria iha laran.
SUBSTANTIVU
Iorke Sidade ida iha raiInglaterra nia balun norte.
SUBSTANTIVU
investigadór ~ investigadora f.
Iorke Foun mós Novaiorke Sidade boboot ida nakfati iha Estadu Naklibur Sira Amérika Nian nia raat nordeste.
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé investiga ka halo investigasaun. SIN. maknokar
SUBSTANTIVU
investimentu
ipérbole
Hahalok ka efeitu investe nian.
Ko’alia ka espresaun ne’ebé ezajera liu ka haboot resin faktu sira.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
invizivel Ne’ebé ema la bele haree-hetan tanba la mosu ka subar hela. SIN. haree-labelek invizibilidade SUBSTANTIVU
ipersensivel
ADJETIVU
1. (Ema ka isin-balun) ne’ebé sensivel liu. 2. (Ema) ne’ebé sente larankanek lailais. ipersensibilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
invoka 1. Bolu Maromak ka ema ruma nia tulun. SIN. hamulak, tota lia 2. Orasaun badak ida hanesan hamulak. invokasaun SUBSTANTIVU
VERBU
ipnoze Tratamentu médiku hodi hadukur ema nia kakutak. ipnótiku ~ ipnótika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ipnotiza
involuntáriu ~ involuntária f.
Hadukur ema liuhosi ipnoze. EZ. EZ . Na’ok-teen balu ipnotiza ema molok atu na’ok.
VERBU
1 . Ne’ebé hala’o lahó hakarak, ka lahó kontrole neon ka kakutak nian. 2. Hala’o kontra ema ida nia hakarak.
ADJETIVU
ipókrita ADJETIVU/SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé hakfudik ka finje kualidade di’ak ida ne’ebé nia afinál la soi. SIN. laran-makerek, falsu
invulneravel Ne’ebé ita la bele hakanek ka halo aat. SIN. hakanek-labelek invulnerabilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ipokrizia 1. Hatudu virtude ka hahalok di’ak ne’ebé loloos la iha. EZ. Moris ne’e nakonu ho ipokrizia tanba ema ko’alia oin ida no halo oin-seluk. 2. Devosaun bosok ka falsu.
SUBSTANTIVU
iodu Kristál metan ne’ebé serve hodi prepara been kórvioleta ida ne’ebé bele uza nu’udar ai-moruk antiséptiku.
SUBSTANTIVU
iogurte
ipoteka 262
Irlanda (rai-)
Kontratu iha ne’ebé ema peñora rikusoin ruma hanesan rai ka uma hodi selu tusan.
SUBSTANTIVU
Rai-kotun ida raiBretaña nia sorin loromonu nian.
SUBSTANTIVU
Repúblika Irlanda okupa rain nia nia parte boot liu.
ipóteze 1. Esplikasaun ida bazeia ba evidénsia ne’ebé limitadu no ita tenke hametin ho prova liután. 2. Buat ida ne’ebé sei hanoin de’it, ne’ebé seidauk mosu ka sai realidade. SIN. supozisaun ipotétiku ~ ipotétika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
irlandés ~ irlandeza f. Rai-Irlanda nian; kona-ba rai-Irlanda. SUBSTANTIVU 1. Ema Irlanda. 2. (lia-irlandés) Dalen Irlanda nian. SIN. lia-gaéliku ADJETIVU
irmán
ípsilon
Feto la kaben ne’ebé tama kongregasaun ka orden monástika ida Kreda Katólika ka Kreda Ortodoksa nian hodi fó nia moris tomak ba hala’o knaar sira ne’ebé nia superiora haraik atu serbí Maromak no ema sira. SIN. madre
SUBSTANTIVU
Letra alfabetu gregu no romanu ninian, hakerek ho tadak Y (boot) ka y (ki’ik). Ípsilon la serve ba hakerek liatetun, maibé uza fali hodi hakerek lia-fataluku.
SUBSTANTIVU
Irabere (Mota-) Mota iha Watukarbau no Iliomar nia leet, ne’ebé suli nafatin iha tempu bailoro.
SUBSTANTIVU
irmaun 1. Mane la kaben ne’ebé tama kongregasaun Kreda Katólika nian hodi fó nia moris tomak ba hala’o knaar sira ne’ebé nia superiór sira haraik atu serbí Maromak no ema sira. Nia baibain la simu ordenasaun na’i-lulik. 2. Seminarista.
SUBSTANTIVU
Irake (rai-) Rain no estadu ida iha Ázia Loromonu. Nia naran uluk Mezopotámia, katak ‘rain iha mota rua nia leet’.
SUBSTANTIVU
irakianu ~ irakiana f. Rai-Irake nian; kona-ba rai-Irake. SUBSTANTIVU Ema Irake. ADJETIVU
ironia 1 . Buat ida ne’ebé akontese ho kontráriu ba buat ne’ebé ita hakarak ka hein. 2. Ko’alia ho zombaria no sarkazmu, hodi finje ita la hatene ka simu buat ida ne’ebé ita loloos la gosta. S I N . liabones, babones
SUBSTANTIVU
Iralalaru (Bee-Lihun) Bee-lihun boot ida iha zona Lospalos besik Mehara.
SUBSTANTIVU
iranianu ~ iraniana f. Rai-Iraun nian; kona-ba rai-Iraun. SIN. persa SUBSTANTIVU Ema Iraun. ADJETIVU
iróniku ~ irónika f.
Iraun (rai-)
ADJETIVU 1.
Ironia nian; ho ironia. 2. Ko’alia ka situasaun nakonu ho ironia.
Rain no estadu ida iha Ázia Loromonu. Pérsia maka nia naran uluk.
SUBSTANTIVU
263
3. Kómiku tanba hatudu ironia. E Z . Nia ema ne’ebé kontra violénsia maibé iróniku tebes tanba hosi kotuk nia sadik ema hodi baku malu.
Ne’ebé hatudu atitude responsavel. SIN. laresponsavel, latesak EZ. Empregadu ne’e bele halo aat projetu tomak ho nia hahalok irresponsavel. irresponsabilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
ironiza Ko’alia ho ironia. hakbones
VERBU
SIN.
irrezistivel Ne’ebé sei la bele reziste ka susar atu kontrola. SIN. satan-labelek
irrasionál ADJETIVU
ADJETIVU
Ne’ebé hasoru razaun.
irreál
irriga
Ne’ebé la’ós realidade, mehi de’it.
ADJETIVU
Dada ka husik bee liuhosi kanu ka bee-dalan ba fatin ida hodi halo ai-horis moris ka buras. SIN. haroo irrigasaun SUBSTANTIVU; SIN. haroon
VERBU
irrefutavel Ne’ebé ita la bele nega; tanba evidente ka momoos loos. SIN. nega-labelek, hatiranlabelek
ADJETIVU
isik
irregulár
Isin nian; kona-ba isin. SIN. korporál, korpóreu
ADJETIVU
Ne’ebé la tuir regra ka norma baibain nian. irregularidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
isin 1. Ai-fuan no modo nia na’an no kulit hamutuk. 2. Balada ka ema nia na’an, kulit no ruin hamutuk. 3. Buat ida nia parte laran ka importante.
SUBSTANTIVU
irrekonsiliavel Ne’ebé ita la hadame. SIN. hadame-labelek
ADJETIVU
irrelevante Ne’ebé la’ós relevante, ladún kona. E Z . Prova ida-ne’ebé advogadu hato’o loloos irrelevante ba kazu ne’e. irrelevánsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
isin-balun SUBSTANTIVU
Liman ka ain.
SIN.
membru
isin-baruk Sente isin ladún di’ak, moras uitoan.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
irremediavel Ne’ebé ita la bele remedeia ka haloos. SIN. habali-labelek, halooslabelerk irremediabilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
isin-di’ak Ne’ebé la hetan moras ruma ka goza saúde di’ak. SUBSTANTIVU Kondisaun la hetan moras nian, isin tomak funsiona didi’ak. SIN. saúde ADJETIVU
irreparavel Ne’ebé ita la bele hadi’a. SIN. hadi’a-labelek irreparabilidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
isin-fraku (Ne’ebé) la iha forsa, liuliu tanba moras ruma.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
irresponsavel
isin-lais 264
iskeiru
(Ne’ebé iha) kapasidade atu hanoin ka halo buat ida lailais liu.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Utensíliu ki’ik atu hamosu ahi, bele enxe ho gás ka mina-rai.
SUBSTANTIVU
isin-lolon SUBSTANTIVU
isní (lia-)
Isin nia lolon.
Dialetu lia-idalaka nian ne’ebé ko’alia iha subdistritu Turiskai. Ema Isní, katak makdalek lian ida-ne’e nian.
SUBSTANTIVU
isin-malirin Moras ne’ebé halo ema sente malirin no nakdedar nafatin.
SUBSTANTIVU
isin-metak mós isin-metan
ispániku ~ ispánika f.
Parte kulit nian ne’ebé sai azúl tanba hetan tuku ruma. SIN. isin-lolon metan, bakufatin, isin-azuladu
SUBSTANTIVU
Ne’ebé nia hun iha raiEspaña.
ADJETIVU
ispanu-amerikanu ~ ispanuamerikana f. (Kona-ba) ema Amérika ne’ebé ko’alia españól ka nia bizavón sira ema ispániku.
isin-molik
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
(Ne’ebé) isinlolon la taka ka nakloke tomak; la hatais roupa ida. SIN. isintanan
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Istambúl Sidade boot ida iha rai-Turkia. Konstantinopla maka nia naran uluk nian.
isin-moras
SUBSTANTIVU
(Kondisaun) la iha saúde ka lakon saúde nian; sente isin-baruk loos.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
isterektomia Operasaun sirúrjika kona-ba tesi sai feto nia oanfatin ka úteru.
isin-rua
SUBSTANTIVU
(Kondisaun bainhira feto) ko’us oan iha knotak laran ba kurakuran fulan sia nia laran. S I N . ho estadu hela
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
isteria 1 . Moras nervozu ne’ebé hatudu konvulsaun ka bibi-maten. 2. Kondisaun nervus no laran tuku-tuku maka’as; pániku tan buat ida ne’ebé halo ema sente ta’uk ka laran-manas liu. EZ . Isteria kona foin-sa’e fanátiku sira bainhira ditadór mosu kedas iha sira-nia oin, halo sira hakilar no tanis hanesan ema bulak. istériku ~ istérika f. ADJETIVU EZ. Feto ne’e sai istériku bainhira nia haree nia alin mate tanba karreta xoke. SUBSTANTIVU
isin-tanan (Ne’ebé) la iha hatais ruma taka isin. SIN. isinmolik
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
isin-todan Ne’ebé sente katak forsa la iha atu hala’o atividade ka knaar ruma. SIN. baruk
ADJETIVU
iska Ukar ka ai-han seluk ne’ebé ema tau iha kail nia rohan atubele dada no kaer ikan. SIN. umpa
SUBSTANTIVU
istmu
265
Rai-dilan kloot no naruk ida ne’ebé tutan península ida ba rai-boot. SIN. rai-kain
Liafuan ne’ebé troka pronome ó bainhira ita hakarak hatudu respeitu boot ba ema ida. Pronome ne’e ita sempre hakerek ho letra i no b boot. Hodi hasé ema na’in-rua ka liu, ita dehan ka hakerek Ita-Boot sira hodi troka pronome imi.
SUBSTANTIVU
PRONOME EMAK ONORÍFIKU
istória 1. Ai-knanoik, liuliu kona-ba ema nia moris. SIN. kontu EZ . Avón sira gosta konta istória kona-ba bibi-atan ne’ebé badinas no neon-na’in. 2. Haktuir kona-ba moris povu ka ema ida nian. EZ. Loron 20 fulan-Maiu sai parte istória Timor-Leste nian ida tanba iha loron ne’e ita hetan fali independénsia.
SUBSTANTIVU
Itália (rai-) Rain no estadu ida iha Europa Súl. Nia kapitál, Roma, horiuluk sentru Impériu Romanu nian no ohin sei sede Kreda Katólika nian.
SUBSTANTIVU
italianu ~ italiana f.
SUBSTANTIVU
Rai-Itália nian; kona-ba rai-Índia. SUBSTANTIVU 1. Ema Itália. 2. (lia-italianu) Dalen rai-Itália nian.
istóriku ~ istórika f.
itáliku ~ itálika f.
ADJETIVU
istoriadór ~ istoriadora f. Ema ne’ebé estuda no hakerek kona-ba istória, liuliu nu’udar serbisu profisionál.
1. Istória nian, kona-ba istória. 2. Ne’ebé iha importánsia ba istória povu ka nasaun nian. E Z . Loron 30 fulan-Setembru sai loron istóriku ida ba povu TimorLeste.
Kona-ba Itália antiga. SUBSTANTIVU Estilu-hakerek hatoba ida hanesan tuirmai ne’e: hakerek itáliku. SIN. letrahatoba
ADJETIVU
ADJETIVU
ita-nia PRONOME MAKSOIK
istori malu
soi. E Z . Ita-nia povu ko’alia dalen barak.
Ko’alia aat no briga to’o baku malu. istori-malu SUBSTANTIVU
VERBU
Ita-nia
ita PRONOME EMAK
Ne’ebé ita mak
PRONOME MAKSOIK
Ne’ebé Ita mak
soi. E Z . Ha’u atu karimba Ita-nia pasaporte.
1. Ó no ha’u
hamutuk. 2. Imi no ami hamutuk.
ita-nian
Ita
Ne’ebé ita mak soi. Maklalin ka variante ne’e hanesan ho ita-nia, maibé tuir substantivu ida-ne’ebé nia refere bá. EZ. Ita la presiza sira-nia osan; ita soi ita-nian.
Liafuan ne’ebé troka pronome ó bainhira ita hakarak hatudu respeitu ba ema ida. Pronome ne’e ita sempre hakerek ho letra i boot.
PRONOME MAKSOIK
PRONOME EMAK ONORÍFIKU
Ita-Boot 266
Ita-nian
nakfati iha Europa nia sorin nordueste.
Ne’ebé Ita mak soi. Maklalin ka variante ne’e hanesan ho Ita-nia, maibé tuir substantivu ida-ne’ebé nia refere bá. E Z . Kaneta ne’e Ita-nian, Sr. Filipe?
PRONOME MAKSOIK
Izlaun Relijiaun ida, ohin loron naklekar ba Ázia no Áfrika parte boot, ne’ebé Maomé mak harii iha rai-Arábia iha sékulu dahituk liutiha Kristu.
SUBSTANTIVU
itineráriu Oráriu kompletu konaba viajen ida, ne’ebé temi fatin hotu-hotu ne’ebé ita atu bá.
izoladu ~ izolada f.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé hela ketak ka dook tiha hosi sira seluk. SIN. haksiit izolamentu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
iupi Ema ida ne’ebé moris iha família riku no sai boot ho mentalidade materialista no maromak-laek. Liafuan inglés ne’e (yuppie) refere beibeik ba joven sira iha rain riku sira Mundu Dahuluk nian. E Z . Timoroan sira la gosta iupi portugés sira ne’ebé mai serbisu iha Timór no lakohi aprende liatetun.
SUBSTANTIVU
.
izola 1. Haketak ka hadook tiha hosi ema seluk. E Z . Prizaun balu izola tiha prizoneiru sira ne’ebé si’ak no violentu. 2. Hadi’a materiál ruma atu manas, lian ka eletrisidade la bele liu borus.
VERBU
Izraél (rai-)
izentu ~ izenta f.
Estadu ida iha Lorosa’e Klarak ne’ebé okupa territóriu rai-Palestina nian no povu judeu mak ukun.
Ne’ebé livre, katak lei ka taxa, ka kastigu sei la kona. SIN. foruk EZ. Korpu diplomátiku sira baibain hatama sasán maibé sira izentu hosi taxa importasaun nian. izensaun S U B S T A N T I V U ; S I N . haforun
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
izraelita ADJETIVU
Izraél nian, kona-ba rai-
Izraél.
1. Ema Izraél. 2. Ema judeu (lalika sidadaun rai-Izraél nian).
SUBSTANTIVU
izlámiku ~ izlámika f. Izlaun nian, kona-ba fiar Izlaun.
ADJETIVU
izlandés ~ izlandeza Rai-Izlándia nian, konaba rai-Izlándia. SUBSTANTIVU 1. Ema Izlándia. 2. (lia-izlandés) Dalen Izlándia nian. ADJETIVU
Izlándia (rai-) Rai-kotun boot no estadu iha Tasi Nórdiku,
SUBSTANTIVU
267
lidun liman loos ne’ebé ema bele uza atu taka nia programa. prog rama.
Jj
jantár 1. Han kalan nian. 2. Festa ki’ik ne’ebé hamutuk ho han-kalan. E Z . Señór Antóniu konvida ema balu ba halo jantár ho nia família tomak.
SUBSTANTIVU
Jakarta Sidade boot iha raiJava Loromonu ne’ebé sai kapitál Indonézia nian, sentru ba governu no komérsiu.
SUBSTANTIVU
Japaun (rai-) Rain no estadu ida iha Ázia Lorosa’e ne’ebé konsege okupa Timór durante Funu Raiklaran Daruak nian hosi tinan 1942-1945.
SUBSTANTIVU
jaketa Faru mahar no naruk ne’ebé bele uza atu tahan ema hosi malirin no mós anin.
SUBSTANTIVU
japonés ~ japoneza f.
Jaku
ADJETIVU Rai-Japaun
nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Japaun. 2. (lia-japonés) Lian rai-Japaun nian.
Illa ki’ikoan ida pertense ba no besik distritu Lospalos; rai ne’ebé ema la horik bá maibé fatin ida ne’ebé turista sira gosta vizita.
SUBSTANTIVU
jardín 1. Área rai iha uma sorin ne’ebé iha ai-funan, aihun, no du’ut. 2. Parke ki’ik ne’ebé ita hetan iha sidade. EZ. Labarik sira halimar iha jardín Ita Na’I-Feto Fátima nian.
jambata
SUBSTANTIVU
Ai-lalete boot ne’ebé uza atu hakat liu mota ka raiolat.
SUBSTANTIVU
jambua Ai-fuan ida hanesan saburaka maibé boot liu ho laran mean ka mutin bainhira nia tasak. NARAN BOTÁNIKU: Citrus paradisi
SUBSTANTIVU
jardín infantíl Fatin-halimar ho eskola ba prepara labarik sira atu tama eskola primáriu.
SUBSTANTIVU
Janeiru (fulan-)
jardinajen
Fulan dahuluk ne’ebé hahú bainhira troka tinan tuan ba tinan foun.
SUBSTANTIVU
1. Serbisu hodi kuda ai-funan no ai-hun oioin iha jardín laran. 2. Serbisu halo jardín nu’udar profisaun. SIN. ortikultura
SUBSTANTIVU
janela 1. Kuak kuadradu didin-lolon uma nian ka iha karreta nia lolon ne’ebé taka ho vidru-tahan, bele loke atu simu anin, naroman ka ema bele hateke tuir. 2. Iha komputadór, janela katak fatin ho kuadradu ki’ikoan iha
SUBSTANTIVU
jardineiru ~ jardineira f. Ema ne’ebé tau matan ka haree jardín hanesan ninia serbisu baibain nian ka nu’udar pasatempu.
SUBSTANTIVU
jarra
268
SUBSTANTIVU
Fatin atu tau ai-funan.
Malirin tanba tau iha jeleira ka tau kahur ho jelufatuk. SUBSTANTIVU Sorvete ne’ebé ema han hodi halo laran malirin. E Z . Di’ak liu hemu bee jeladu bainhira loron manas maka’as. ADJETIVU
SIN. vazu
jatu 1. Líkidu-musan ne’ebé sai tanba hetan presaun, hanesan mina-morin kaleen ne’ebé ema rega ba isinlolon. 2. Mákina ne’ebé funsiona tanba hamanas ár hafoin husik sai hosi jatu ne’ebé maka’as tebes. 3. ( a v i a u n - j a t u ) Aviaun ka kasemok ne’ebé uza forsa mákina jatu nian.
SUBSTANTIVU
jeleira Kaixa malirin ne’ebé liga ba eletrisidade atubele malirin nafatin hodi uza ba rai ai-han ka hemu hanesan aifuan, pudín, bee, na’an no buat seluseluk tan.
SUBSTANTIVU
jelu
Java (rai-)
Bee ne’ebé malirin to’o nahisi hodi sai toos hanesan fatuk.
SUBSTANTIVU
Rai-kotun boot ka illa iha Indonézia ne’ebé nakfati iha rai-Samatra no rai-Bali nia leet.
SUBSTANTIVU
jelu-fatuk
javanés ~ javaneza f.
Bee ne’ebé ema rai ka halo to’o malirin no toos hanesan fatuk.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU Rai-Java SUBSTANTIVU
nian. 1. Ema Java, Java-
oan. 2. (lia-javanés) Lian rai-Java nian.
jenerál Diviza iha militár nia laran ne’ebé dala barakliu marka ho fitun.
SUBSTANTIVU
jáz Estilu múzika populár ho rítmu ne’ebé maka’as no envolve improvizasaun.
SUBSTANTIVU
jeneraliza 1. Halo inferénsia jerál. 2. Ko’alia sala hodi la halo distinsaun sira ne’ebé presiza. EZ. Bainhira ema hatete katak raiTimór tomak maran, ema ne’e jeneraliza de’it, tanba tanba loloos parte barak iha rai-Timór mós matak no buras. jeneralizasaun SUBSTANTIVU
VERBU
jeitu 1 . Matenek no abilidade ne’ebé ema iha atu hala’o buat ida. 2. Tipu serbisu ka téknika ruma ne’ebé presiza kursu ka matenek espesiál.
SUBSTANTIVU
jejún
jéneru
SUBSTANTIVU Tempu
durante ne’ebé ema la han, liuliu tan motivu relijiozu ka médiku. EZ . Molok atu Páskua, sarani sira halo jejún iha sesta-feira semanasemana.
SUBSTANTIVU
Oin ka tipu ida.
SIN.
espésie EZ. Iha rai-Timór iha ai-fuan jéneru oioin, hanesan hudi, haas, ai-dila, derok no seluseluk tan .
jéniu
jeladu ~ jelada f.
1. Jeitu di’ak tebes ka kapasidade iha buat ruma.
SUBSTANTIVU
269
2. Ema ne’ebé matenek, kreativu liu ka iha talentu barak.
produsaun naturál, ema, divizaun polítika, komérsiu no buat seluseluk tan. jeográfiku ~ jeográfika f.
jéniu-aat
ADJETIVU
Hirus-teen, nervozu lailais bainhira ema la tuir nia hakarak. E Z . Labarik ne’e iha jéniu-aat hanesan nia avó-mane.
ADJETIVU/ SUBSTANTIVU
jeolojia Matenek ka serbisu kona-ba rai-isin, nia estrutura, kompozisaun no nia mama’ek ka dezenvolvimentu. jeolójiku ~ jeolójika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
jéniu-di’ak Ne’ebé nia hahalok di’ak no hakmatek.
ADJETIVU
jeometria Matemátika nia sanak ida ne’ebé estuda kona-ba relasaun pontu, liña, kurva, belak no seluseluk tan.
SUBSTANTIVU
jenosídiu SUBSTANTIVU
Buka oho povu tomak
ida.
Ema sira ne’ebé pratika jenosídi jeno sídiuu iha Bóznia Bózn ia sei lori ba tribunál internasionál, maibé militár indonéziu sira ne’ebé halo krime jenosídiu iha Timór la hetan kastigu ida. EZ.
jeradór 1. Mákina ne’ebé de’it mak bele fó sai gás, suar, eletrisidade no seluseluk tan. 2. Mákina ida ne’ebé bele fó enerjia ka eletrisidade no serve liuliu bainhira ahi mate.
SUBSTANTIVU
jentiu ~ jentia f. 1 . La’ós sarani, la tuir sarani nia hanorin no hanoin, la iha fiar iha Kristu. 2. Animista, molok tama kristianizmu 3. (Ema) la’ós judeu.
ADJETIVU/ SUBSTANTIVU
jerál 1. Ne’ebé hakohak ka kona parte hotu-hotu, la’ós balun de’it. SIN. universál 2. Ordináriu, baibain nian. 3. La’ós espesiál ka partikulár ida, la hali’is ba ida de’it ka lokál. SUBSTANTIVU Galeria ka fatin aas iha teatru laran, hosi ne’ebé ema sira hateke ba espetákulu. ADJETIVU
jenuinu ~ jenuina f. Loos ka tebes, tuir buat ne’ebé iha ka mosu, tuir realidade loloos.
ADJETIVU
jeofízika
jerániu (ai-)
Matenek ka siénsia kona-ba rai nia karakterístika fízika sira.
SUBSTANTIVU
Planta ida ne’ebé fó ai-funan furak ho kór oioin. Ema sira kuda beibeik ai-funan jerániu ne’e iha vazu laran.
SUBSTANTIVU
jeógrafu ~ jeógrafa f. SUBSTANTIVU
Ema matenek kona-ba
jerasaun
jeografia.
1. Dezenvolvimentu umakain nian hosi tempu uluk bei’ala sira to’o oras ne’e daudaun.
SUBSTANTIVU
jeografia 1. Matenek ka siénsia kona-ba rai nia belak, nia karakterístika fízika sira,
SUBSTANTIVU
270
2. Ema lubun ho otas hanesan. SIN. dalas 3. Otas hosi dalas ida ba dalas seluk. EZ. Ema ne’ebé oho ema seluk, sei hetan malisan hosi jerasaun ba jerasaun.
Ligadura ne’ebé ema uza atu bobar liman ka ain tohar, nakonu ho simentu mutin ne’ebé sai toos atu labele bokon bainhira bee kona. E Z . Labarik ne’e ain tohar tanba ne’e doutór sira tau jesu ba nia ain atu labele book an demais.
SUBSTANTIVU
jerénsia SUBSTANTIVU
Knaar jerente nian.
jezuita
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
jerensiál
Membru Kompañia Jezús nian, orden katólika ida ne’ebé Inásiu de Loyola mak harii iha tinan 1534.
jerente Ema ne’ebé hala’o empreza ka komérsiu ida. SIN. mala’ok
SUBSTANTIVU
Jezús Kristu Maromak Nia Oan no maksoin ema sira-nian. Sarani sira, hodi hatudu respeitu boot, baibain haktemik Nia ho títulu Ita Na’i Jezús Kristu selae Ita Na’i de’it.
SUBSTANTIVU
jeriatria Sanak hosi medisina ne’ebé kona-ba katuas no ferik sira no sira-nia moras oin-oin. jeriátriku ~ jeriátrika f. ADJETIVU SUBSTANTIVU
jerikán
jigante
Masa ka kaleen atu rai mina-rai, bee, gazolina ka buat seluseluk tan ne’ebé líkidu.
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé boot tebes la hanesan baibain. SIN. ema kloe. E Z . Bainhira Davíd funu hasoru Goliát, hanesan mós nia funu hasoru jigante ida, maibé to’o ikus David mak manán.
SUBSTANTIVU
Jeruzalein Sidade boot iha raiPalestina, sentru antigu no naran-boot ba fiar judéu, sarani no musulmanu.
SUBSTANTIVU
jin Tua-manas inglés ida, halo hosi trigu hamorin ho zimbru-musan.
SUBSTANTIVU
jestaun Knaar hala’o empreza ida, liuliu empreza komersiál. SIN. hala’on
SUBSTANTIVU
jinasta Ema ida ne’ebé pratika jinástika.
SUBSTANTIVU
jestu Espresaun ne’ebé ema hato’o liuhosi nia oin, isin ka liman bainhira fó sai hanoin ka emosaun ho intensaun halo maka’as ka espresa nia hanoin ba ema seluk. jestikula V E R B U ; SIN. b a l m a s , hakfikur
jinástika
SUBSTANTIVU
Kursu ezersísiu fíziku nian ba dezenvolve isin, halo nia sai toos no maka’as.
SUBSTANTIVU
jináziu Fatin ka uma ne’ebé ema uza ba jinástika ka desportu seluk.
SUBSTANTIVU
jesu
jinekolojia
271
Siénsia moras sira feto nian.
SUBSTANTIVU
kona-ba
Fatuk mutin halo hosi ahu ne’ebé dala barak uza iha eskola atu hakerek ba kuadru; iha mós jís ho kór oin-oin.
SUBSTANTIVU
jinekolojista Médiku ka matenekna’in ne’ebé estuda ka halo investigasaun kona-ba jinekolojia.
SUBSTANTIVU
joallaria 1. Knaar ka arte halo joia sira hosi fatuk-murak. 2. Fatuk-murak ka joia oioin. 3. Loja ne’ebé fa’an fatukmurak oioin.
SUBSTANTIVU
jipe Karreta ki’ik ida ne’ebé nakloke no iha roda haat, dala barak liu militár sira mak uza tanba nia forte no lailais maski la’o iha fatuk ka tahu nia laran.
SUBSTANTIVU
joalleiru ~ joalleira f. Ema ne’ebé prepara ka fa’an fatuk-murak ka joallaria.
SUBSTANTIVU
jogador ~ jogadora f.
jipiñu Karreta ida ne’ebé boot no aas liu karreta baibain nian. EZ. Karreta governu nian ohin loron barakliu jipiñu.
Ema ne’ebé pratika desportu ka jogu ruma. Jo gadó dórr fute fu tebó bóll hane ha nesa sann E Z . Joga futebolista ka tebebola-na’in.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
jogu
jirafa
SUBSTANTIVU Halimar
Animál maksusuk ka mamíferu rai-Áfrika nian ne’ebé aas, kakorok naruk no iha ain haat. Nia fulun kinur, no taka ho pontu boot barak ho kórmetan.
SUBSTANTIVU
ida.
joia Fatuk-murak ida ne’ebé prepara tiha ona nu’udar enfeite.
SUBSTANTIVU
jókei Ema ne’ebé halai kuda iha kompetisaun halaitaru kuda.
SUBSTANTIVU
jirasól Ai-funan aas ne’ebé iha funan-tahan boot no kinur; dala ruma ema han nia musan bainhira tuan tiha ona tanba midar hanesan fore-rai.
SUBSTANTIVU
jornál Publikasaun ida imprime iha surat-tahan belar no naruk ne’ebé fó sai nafatin lia-foun oioin, artíkulu no mós publisidade. EZ. EZ . Ema ne’ebé lee jornál loronloron, sei hetan informasaun barak.
SUBSTANTIVU
jíria Ko’alia ida ne’ebé grupu oioin, porezemplu joven sira, militár sira ka mariñeiru sira gosta uza, ho liafuan espesiál ne’ebé ema seluseluk ladún hatene. SIN. kalaun EZ. Iha joven sira-nia jíria liafuan ‘manduku’ katak ‘noiva’.
SUBSTANTIVU
jornalista SUBSTANTIVU
1 . Ema ne’ebé nia
serbisu, profisaun ka interese mak buka informasaun atu fó sai liuhosi jornál.
jís
272
2. Reporter ba rádiu ka televizaun. 3. Ema ne’ebé hakerek nia diáriu.
sori an hosi maksakar nia atake oioin.
juis Ema ne’ebé tesi lia, liuliu iha tribunál. SIN. tesi-lia na’in
SUBSTANTIVU
jornalizmu Kona-ba serbisu atu hakerek, edita no publika nian. EZ. Jornalizmu durante okupasaun indonézia nia kualidade aat lahalimar.
SUBSTANTIVU
julga Tesi lia. E Z . Problema ne’e sei lori ba tribunál atu juis bele julga.
VERBU
joven
julgamentu
Ema ne’ebé la’ós tan ona labarik maibé mós seidauk sai adultu. S I N . foin-sa’e, adolexente
SUBSTANTIVU
Hakotun ka desizaun ne’ebé halo ka hamonu ba ema bainhira lia ida lori ba ttribunál. ribunál. SIN. tesi-lia, lia-tesin
SUBSTANTIVU
judaízmu
Jullu (fulan-)
Relijiaun povu judeu nian, ne’ebé horiuluk mosu mai iha rai-Palestina no sai fiar sarani nia hun. judaiku ~ judaika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Fulan dahituk tinan nian, tuir fulan-Juñu no ulukfulan-Agostu.
SUBSTANTIVU
júnior 1. Klosan liu. ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Iha desportu) jogadór ho tinan entre 16 no 19. LIAFUAN-SORUN: sénior
ADJETIVU
judeu ~ judia f. (Ema) ne’ebé tuir judaízmu, ka pertense ba povu ebreu. EZ. Ita Na’I Jezús Kristu maksoin povu judeu nian no ita-nian mós.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
junta Ema-lubun ne’ebé hamutuk atu halo desizaun kona-ba buat ruma. SIN. komisaun
SUBSTANTIVU
judikatura Serbisu-fatin ba juis ka tesi-lia na’in sira.
SUBSTANTIVU
Juñu (fulan-)
judisiál
Fulan daneen tinan nian ne’ebé tuir fulan-Maiu no uluk-ba fulan-Jullu.
SUBSTANTIVU
1. Kona-ba ka própriu ba ukun judisiáriu ka administrasaun justisa nian. SIN. legál 2. Kona-ba tribunál, tribunál nian.
ADJETIVU
jura Hato’o liafuan ho fiar katak buat ne’ebé hato’o ne’e loos no tebes. Bainhira jura ema dala barak temi Maromak, matebian ka ema lulik ruma nia naran hanesan sasin ba buat ne’ebé nia hato’o.
VERBU
judoka Ema ne’ebé pratika ka domina desportu judu.
SUBSTANTIVU
judu Desportu japonés ida ne’ebé nia forma mai hosi ju jitsu. Iha desportu ne’e jogadór
jura-falsu
SUBSTANTIVU
Hahalok fó testemuñu loloos ka tebes iha tribunál,
SUBSTANTIVU
273
maski lori Maromak ka ema lulik ruma nia naran nu’udar sasin.
Haklaken ka esplika ho razaun tansá mak buat ruma loos ka nesesáriu. E Z . Oinsá mak sira bele justifika fakar osan barak nune’e bainhira ita-nia orsamentu ki’ik de’it? justifikasaun SUBSTANTIVU
VERBU
juradu ~ jurada f. 1. Ema ne’ebé jura tiha ona atu hakotu lia iha kazu ruma iha tribunál. 2. Ema ne’ebé jura tiha ona fó sasin ba kazu iha tribunál.
SUBSTANTIVU
justisa 1. Hahalok trata ema hanesan, katak la iha ema ida hetan tratamentu di’ak ka aat liu ema seluk. 2. Hahalok fó kastigu natoon ba ema maksalak ka kriminozu. E Z . Sira ne’ebé halo korrupsaun tenke lori ba tribunál atu hetan justisa no kastigu. kastigu.
SUBSTANTIVU
juramentu Hahalok ema jura nian hodi hasa’e lia ba Maromak, santu ruma ka ema lulik-na’in ruma nu’udar sasin. EZ . Bainhira feto no mane kaben iha igreja, sira rua halo juramentu atubele hela hamutuk iha susar ka di’ak nia laran.
SUBSTANTIVU
justisa-na’in 1 . Ema ne’ebé nia serbisu ka responsabilidade mak halo desizaun kona-ba kazu ida bazeia ba informasaun sira ne’ebé nia hetan ka iha. SIN. juis 2. Ema iha tribunál ne’ebé hetan responsabilidade atu oinsá hala’o ka aplika lei. SIN. jurista
juri
SUBSTANTIVU
1. Ema-lubun ida ne’ebé fihir ka hili tiha ona tuir lei no halo juramentu atu hala’o ka fó desizaun ba kazu ruma iha tribunál. 2. Ema-lubun ne’ebé avalia kandidatu sira iha ezame ruma, selae mataruk ka konkorrente sira iha kompetisaun ruma.
SUBSTANTIVU
justu ~ justa f.
jurídiku ~ jurídika f.
Loloos tanba tuir razaun ka justisa. Jui s nia desizaun desi zaun justu just u loos E Z . Juis tanba ema sira-ne’e merese duni kastigu boot.
ADJETIVU
Kona-ba judikatura ka tribunál.
ADJETIVU
jurisprudénsia Siénsia kona-ba lei no direitu sira.
SUBSTANTIVU
juveníl
jurista
1. Foin-sa’e ka joven nian, kona-ba foin-sa’e ka joven. 2. Ne’ebé halo an hanesan joven ka foin-sa’e. EZ . Eskola tenke kria fatin-rekreiu ba nia estudante sira atu labele monu ba nakar ka hahalok juveníl aat, hanesan vandalizmu no bakumalu iha dalan bainhira sai hosi eskola.
ADJETIVU
Ema peritu ka matenek loos kona-ba lei.
SUBSTANTIVU
jurus Osan ne’ebé ema hetan nia funan bainhira tau ka depozita iha banku ka fóempresta ba ema seluk. SIN. osan-funan
SUBSTANTIVU
justifika
274
juventude SUBSTANTIVU
1. Foin-sa’e ka joven
nia otas. 2. Ema foin-sa’e sira konsidera nu’udar grupu.
275
Hatais ida ne’ebé mane timór kesi hale’u sira-nia knotak, liuliu bainhira bidu. VERBU Kesi hale’u knotak, liuliu tais ka lipa.
SUBSTANTIVU
Kk
kabaur 1. Ne’ebé iha kór oioin hanesan baur ka arkuiris. 2. (Ai-horis ka balada) ne’ebé hakiak hosi tipu ai-horis ka balada oioin, la’ós oin ida de’it. SIN. íbridu
ka
ADJETIVU
Liafuan ida ne’ebé hato’o alternativa rua. SIN. eh, ou EZ. Halo ida-ne’e ka ida ne’ebá ? NOTA: Forma ka di’ak liu e h (tetun-terik) no ou (luzizmu)
KONJUNSAUN
kabeen Been iha ibun laran ne’ebé baibain tulun nata no tolan ai-han.
kaan
SUBSTANTIVU
VERBU/SUBSTANTIVU Hakarak
liu duké
baibain. EZ. Feto isin-rua kaan han haas.
kabeer Ne’ebé la nakbetok. LIAFUAN-SORUN: tarak, karutas E Z . Ai-kabelak ne’e kabeer hanesan vidru.
ka’an
ADJEITVU
Feto nia la’en nia biin ka alin-feto ka prima. SIN. kuñada
SUBSTANTIVU
kabelak
ka’an
Ne’ebé belar, la kabuar. SIN. tetuk EZ . Banku ne’e la kómodu tanba ladún kabelak. SUBSTANTIVU Parte ne’ebé iha leten liu ne’ebé bele hatuur buat ida bá, porezemplu meza ida nia kabelak, nst. SIN. superfísie kabelak -estrika SUBSTANTIVU Fatin estrika nian hosi ai kabelak halo ho sorin luan, sorin kloot hodi dudu kalsa ka faru ho besi-estrika iha leten.
Organ ida iha inan nia úteru ka oan-fatin ne’ebé fó-han ba kaukau, no sai ba li’ur bainhira bebé moris mai. SIN. mane-malun; feto-malun
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ka’an ADJETIVU
Ne’ebé to’os ka maka’as.
ka’an-fuan Ema ka balada iha oan-fatin ka úteru ne’ebé seidauk moris mai. SIN. kaukau
SUBSTANTIVU
kaba Kabeen sai ka turu. kaban SUBSTANTIVU
kabelereiru ~ kabelereira f.
VERBU
Ema ne’ebé tesi ema seluk nia fuuk nu’udar nia serbisu baibain nian. SIN. badain-fuuk
SUBSTANTIVU
kabaas Parte ita-nia isin nian entre kakorok no liman-hun. EZ. Ami baibain tula sasán ba itania kabaas leten.
SUBSTANTIVU
kaben Hetan lisensa hosi kreda no governu atu hela hamutuk hodi harii uma-kain ida nu’udar feen-la’en.
VERBU
kabala
276
1. Estadu, kondisaun ka sakramentu kaben nian. 2. Ema ne’ebé kaben tiha ona. SIN. la’en ~ feen
kaboot
SUBSTANTIVU
Ne’ebé boot natoon no mós importante. SIN. konsideravel, laki’ik kabresi mós kabrestu SUBSTANTIVU 1. Sintu ka na’an-kulit ida hodi kaer metin balada ida, baibain kuda ka karau. 2. Termu populár ba: sutién. ADJETIVU
kaben-na’in Mane ka feto ne’ebé kaben tiha ona.
SUBSTANTIVU
kaben-ruak Krime kaben filafali bainhira ita sei kaben hela, katak ita-nia la’en ka feen seidauk mate. SIN. bigamia
SUBSTANTIVU
kabu 1. Talin boot no mahar, halo ho lahan metáliku no uza liuliu atu kesi ró ka ba liña-telefone. 2. Postu militár ida-ne’ebé aas liu postu prasa ka soldadu-razu ninian.
SUBSTANTIVU
kabide Fatin tara roupa nian. EZ . Tara faru sira-ne’e iha kabide atu labele namkurut.
SUBSTANTIVU
kabidu
kabuar
Klibur hosi amlulik sira katedrál nian.
SUBSTANTIVU
1. Ne’ebé nia lolon hanesan bola, ulun-fatuk, le’un ka sírkulu. 2. Ne’ebé bokur no soi isindi’ak. EZ. Labarik ne’e kabuar loos.
ADJETIVU
kabier Osan, rai ka sasán ne’ebé ema ida bier ba ema seluk. SIN. legadu
SUBSTANTIVU
kabina mós kabine
kabubu mós kabubun
1. Fatin iha loja ka tasi-ibun ne’ebé ema uza atu koko ka troka hatais sira. 2. Fatin iha aviaun nia oin ne’ebé própriu ba pilota sira.
Rai ne’ebé bou, liuliu iha natar ninin atu satan bee.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kabuk Ne’ebé hetan isin-rua (liafuan ne’ebé ita baibain emprega ba balada sira; ba ema ita uza fali isin-rua ka ko’us. E Z . Asu-inan ne’ebé kabuk hela, lakleur tan nia hahoris ona.
ADJETIVU
kabina-telefone Fatin ki’ik ida hanesan uma-oan ne’ebé iha telefone atu ema bele uza hodi telefona.
SUBSTANTIVU
kabobir
kabun
(Liafuan ka hahalok) ne’ebé lafurak, ema baixu no modun-aat de’it mak uza ka hala’o . SIN. grosu, obxenu
ADJEITVU
SUBSTANTIVU
kabograma
kabun-belar
Parte oin ema nia isin nian ne’ebé hakohak estómagu, laran-metan no hetan tee-oan.
Telegrama ida ne’ebé ema haruka liuhosi kabu iha tasi okos.
SUBSTANTIVU
Parte isin nian ne’ebé hakohak kabun no organ sira ne’ebé hale’u nia. SIN. abdomen
SUBSTANTIVU
277
kabun-dulas
kadastru 1. Rejistu públiku ba rai ka rikusoin nia valór. 2. Fixeiru ne’ebé polísia rai kona-ba ema kriminozu ida nia hahalok no kastigu sira ne’ebé nia hetan tiha ona.
Sente moras maka’as iha kabun laran; sente talinlaran atu kotu tanba han sala ka moras ruma.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kabun-laran Orgaun iha ema no balada nia laran ne’ebé simu hodi dulas ai-han ne’ebé tolan. SIN. estómagu
SUBSTANTIVU
kadavés 1. Dala balu. EZ. Ha’u kadavés bá reza tersu iha kapela ne’ebá. 2. Dala ruma, kala, karik. EZ. Kadavés nia la mai ida, ita la’o uluk ona, keta hein.
ADVÉRBIU
kabun-teek ADJETIVU Ne’ebé
soi kabun boot liu baibain tan han-hemu resik ka moras ruma.
kadeia
kabura
Dadur-fatin ba ema ne’ebé halo sala ka kontra lei sira. SIN. prizaun
SUBSTANTIVU
Ai-horis ne’ebé moris iha besik bee no iha rai malirin. Espésie balu ema ko’a hodi halo modo ba han.
SUBSTANTIVU
kadeira-roda Kadeira ho roda, la presiza foti bainhira hakarak muda, dudu ka tuba ho ain kadeira halai ka muda ona.
SUBSTANTIVU
kabu-ronda SUBSTANTIVU
1. Ulun-boot ronda
nian. 2. Ema ne’ebé tau matan ba buat ruma atu ema labele book.
kadeli Sírkulu hosi metál osan-mean ka osan-mutin ne’ebé ema tau iha liman-fuan.
SUBSTANTIVU
Kabuverde (rai-) Nusa-lubun no estadu dalen-portugés ida besik raiÁfrika nia raat loromonu.
SUBSTANTIVU
kaderneta 1. Livru-oan ne’ebé ema uza atu aponta buat balu bá bainhira tuir aula. 2. Livru-oan ne’ebé uza atu aponta estudante nia komportamentu. kadesa mós kadesan SUBSTANTIVU Rahun ka uut hosi buat ruma ne’ebé ai han. SIN. ahi-kadesan. SUBSTANTIVU
kabuverdianu ~ kabuverdiana f. Rai-Kabuverde nian. SUBSTANTIVU Ema Kabuverde. ADJETIVU
kada Ida-idak (NB: Liafuan idane'e sempre hamriik uluk-ba substantivu ne'ebé nia kualifika). EZ. Kada tinan ami bá vizita aminia tiun iha Suai.
ADJETIVU
kadiadu Besi-kalsu ki’ik ida ne’ebé halo hosi metál ho forma U. E Z . Bainhira sai ba li’ur tau kadiadu ba odamatan, hafoin xave tiha.
SUBSTANTIVU
kadadak Ne’ebé tuituir malu ka tuir kedas ida fali iha latar ka liña ida..
ADJETIVU
278
2. (arti figuradu) Uma boot no kapás, hanesan liurai ka ema riku nian.
kadi’ak Di’ak ne’ebé ema simu. liuliu hosi ema seluk ne’ebé laran-luak no tulun saugati. SIN. benefísiu
SUBSTANTIVU
kaebauk Enfeite osan-mutin ho forma fulan-balun nian ne’ebé Timoroan sira tau iha reen-toos hodi bá bidu.
SUBSTANTIVU
kadiuk Balada krustáseu tasiibun ka mota-ibun nian ho liman-kukun boot.
SUBSTANTIVU
kaer 1. Tau iha liman laran. 2. Rai iha liman laran. 3. Hapara ema ka balada atu la bele halai hosi ita. EZ. Polísia kaer na’ok-teen sira iha kalan.. 4. Hala’o veíkulu ka meiu transporte nian ida. SIN. lori EZ. Nia kaer aviaun ba tinan lima ona.
VERBU
kadoek Ne’ebé tuituir malu. SIN. nadodon. SUBSTANTIVU Latar ka liña halo hosi objetu barak nadodon. Haree mós foho-kadoek, nusakadoek
ADJETIVU/ADVÉRBIU
kadoo Instrumentu naruk natoon ho nehan barak ne’ebé ema uza atu tesi ai ho maneira dada fila-fila. Iha kadoo-besi no kadoo-mákina. VERBU Tesi ai ho kadoo.
SUBSTANTIVU
kafé 1. (kafé-hun) Ai-horis ida ne’ebé prodús musan hodi halo been ne’ebé ema bele hemu. 2. Hemun metan-malahuk ne’ebé moruk uitoan no baibain kahur ho masin-midar atubele hemu.
SUBSTANTIVU
kadoo-liman SUBSTANTIVU
Kadoo ki’ik.
SIN.
kakorak
kadoor (Hahalok ka liafuan) ne’ebé fo’er no hakanek kostume ka moralidade di’ak. SIN. obxenu SUBSTANTIVU Kualidade kadoor SIN. obxenidade
kafeikultura
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Kuda kafé hodi halo
negósiu.
kafé-musan Kafé fuan ida, ne’ebé ema lalar, hafoin harahun atubele kahur ho bee nakali.
SUBSTANTIVU
kaduak Ne’ebé moris mai hamutuk ka belit malu. SIN. duplu Haree mós oan-kaduak
ADJETIVU
kafé-soos Kafé ne’ebé nia rahun ema la uza ona depoizde ta’es tiha. SIN. kafé-teen
SUBSTANTIVU
Kaduar
kafeteira
Fitun-lubun no sinál datoluk zodiáku nian.
SUBSTANTIVU
Vazu ka buli hodi prepara kafé. EZ. Foti kafeteira mai tau kafé .
SUBSTANTIVU
kadunan 1. Liurai nia horikfatin. SIN. palásiu
SUBSTANTIVU
kafeziñu
279
Kafé forte iha xikra ki’ikoan ida; baibain han hotu tiha tuir kostume ka toman malae-mutin sira sei hemu kafé ki’ikoan molok hamriik.
Ne’ebé baibain moris ka horik iha rain ida. SIN. rai-na’in, indíjena, nativu EZ. Ai-fuan kahorik oioin moris iha rai-Timór, hanesan hudi, haas no kulu.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
kafoli
kahur
Hena ida ne’ebé mane sira bobar hale’u knotak no sasán lulik.
SUBSTANTIVU
1. Tau hamutuk ka kedok ho buat seluk hodi halo sai ida. EZ. Sira kahur kafé ho susubeen hodi halo sai midar liután. 2. Tama fali ba ema seluseluk nia leet. EZ. Iha ita-nia rain ema metan no mutin kleur ona kahur malu no hola malu.
VERBU
kafu’ak Bubun ki’ikoan ida. EZ. Sasoro ne’e iha kafu’ak barak ona tanba bee la to’o.
SUBSTANTIVU
kafunan Tipu kulat ka fungu kór-matak ka malahuk ne’ebé mosu ai-han tuan ka iha valeta bokon. SIN. kulapur, utur
SUBSTANTIVU
kaidani Hahán ki’ik, liuliu na’an ka ikan tunu, hodi han akompaña hemu tua. SIN. petisku
SUBSTANTIVU
kaha Ai-nanik oin ida ho tahan matak no fuan naruk natoon ne’ebé ema bele han matak de’it. SIN. pepinu
SUBSTANTIVU
Kaiena Sidade-kapitál raiGiana Franseza nian.
SUBSTANTIVU
kahaat
kaikoli (ai-)
Ida hosi balun haat ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. kuartu
SUBSTANTIVU
1. Kabura boboot ne’ebé moris hanesan ai-hun ho lolon naruk. NARAN BOTÁNIKU: Cyathea australis 2. (Kaikoli) Bairru ida iha sidade Dili nia laran besik merkadu tuan, iha Balidi no Vilaverde nia leet.
SUBSTANTIVU
kahatus Ida hosi balun atus ida ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. sentézimu
SUBSTANTIVU
kahe Hatuur buat ida iha buat seluk nia leten, ho sorisorin tabele hela.
kail
VERBU
Arame meik ne’ebé kle’uk no iha ka’it atu lasu ikan iha bee ka tasi laran. V E R B U Lasu (ikan) ho kail. SIN. hakail
SUBSTANTIVU
kahituk Ida hosi balun hitu ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. sétimu
SUBSTANTIVU
kail-isin
kahoman SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
rohan.
Buat homan.
kail-talin
kahorik
280
Ka’it meik iha kail nia
Bainhira ita bá sosa sasán, tenke selu iha kaixa. 3. Ema ne’ebé hein balkaun iha loja laran, hodi simu osan no fó resibu. Kaixa postál ne’e karta-fatin, surat-fatin iha uma-korreiu. SIN. apartadu
Fiu naruk ne’ebé ema kesi kail isin bá, baibain halo hosi plástiku toos.
SUBSTANTIVU
EZ.
kain Lolon mihis ida, liuliu ai-funan ka ai-tahan nia lolon.
SUBSTANTIVU
kainMarkadór ne’ebé ita baibain tau uluk-ba numerál bainhira substantivu ida-ne’ebé nia tuir haktemik objetu naruk ruma, n.e. rota kain tolu, ai-saar ka’in-lima, nst.
MATADAK
kaixaforte Kaixa halo ho besi hodi rai ka haloot sasán folinboot sira hanesan osan-mean, rikusoin sira uluk. SIN. kofre
SUBSTANTIVU
kaixa-korreiu
kainbatik: haree kambate Kairu SUBSTANTIVU
Kaixa iha uma nia oin ne’ebé karteiru loroloron tau surat bá. SIN. karta-fatin, suratfatin
SUBSTANTIVU
Sidade-kapitál rai-
Ejitu nian.
kairui (lia-)
kaixa-rejistadora
Dialetu ida hosi sira haat ne’ebé forma dalen kawaimina; ema ko’alia lian ne’e iha rejiaun konsellu Manatutu nian iha parte klarak. kait mós feto-kait S U B S T A N T I V U Feto ne’ebé sai namorada ba mane maibé la’ós nia feen loloos. SIN. kamarua, amante
Mákina ida ne’ebé loja-na’in rai osan no troku iha laran; imprime no fó sai mós resibu ba selun ida-idak.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kaixaun Ai-balun boot ba haloot mate-isin.
SUBSTANTIVU
kaixote SUBSTANTIVU
Kaixa halo ho ai-
kabelak.
ka’it
kaixumba
Kaer lolon ida hosi ai, masa ka besi hodi dada mai besik, porezemplu haas, sabraka, nst. liuliu bainhira objetu ne’e iha aas ka iha kraik liu. SUBSTANTIVU Tutun ka rohan meik ida ne’ebé serve atu ka’it sasán. VERBU
Balada nia dikur ne’ebé ho kuak boot ida iha nia rohan hodi tau tabaku ba fuma.
SUBSTANTIVU
kajú (ai-) Ai-hun boot ida ne’ebé fó nós ka musan ki’ik kle’uk no ema bele han. NARAN B O T Á N I K U : Anacardium occidentale
SUBSTANTIVU
kaixa 1. Fatin lidun-haat hosi ai ka besi atu rai sasán iha laran. SIN. doos 2. Fatin ne’ebé ita baibain selu bá iha loja laran hodi hetan resibu ba selun. SIN. selu-fatin
SUBSTANTIVU
kaka Loke ho beran atu tau buat ruma ba laran, liuliu freun ba kuda nia ibun.
VERBU
kakae 281
Manu-fuik espésie ida ne’ebé bele hasara ema. SIN. kakatua NARAN SIENTÍFIKU: Kakatoe
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kakehe Objetu ne’ebé uza atu kehe oin bainhira rai manas, liuliu feto sira. SIN. leke
SUBSTANTIVU
kakahek SUBSTANTIVU
Hahalok kahe nian.
kakehek
kakahur
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
1. Hahalok kahur
SUBSTANTIVU 1. Hahalok
kein nian. 2. Liafuan sira ne’ebé ita hayto’o hodi kein ka avizxa. SIN. avizu EZ. Di’ak liu imi see tilun ba xefe nia kakein kona-ba perigu boot ne’e.
kaka’it Hahalok ka’it nian.
kakaluk SUBSTANTIVU
kakesar
1. Manu nia kabun-
laran. 2. Birun ne’ebé ema kaer atubele sees hosi susar.
Hahalok kesar nian. SIN. keixa, reklamasaun
SUBSTANTIVU
kakeu (ai-)
kakamat
Ai-hun espésie ida ho tahan lotuk hanesan kesak, ne’ebé moris iha mota-ninin. Bainhira anin huu nia tahan lian furak loos. Serve mós ba sunu ka halo ai-maran. NARAN BOTÁNIKU: Casuarina equisetifolia
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
1 . Hahalok kamat
nian. 2. (ai-kakamat) Ai-nanik espésie ida ho tarak.
kakarut SUBSTANTIVU
Hahalok karut nian.
kakasuk SUBSTANTIVU
kaki
Hahalok kasu nian.
Sasán dapur nian ne’ebé baibain uza atu dulas. trigu, ai-farina nst. SIN. dadulas, peneira VERBU Dulas trigu, ai-farina nst.
SUBSTANTIVU
kakatua Manu-fuik espésie ida ne’ebé bele hasara ema. SIN. kakae NARAN SIENTÍFIKU: Kakatoe
SUBSTANTIVU
kakí (hena-)
kakau
Hena kór kinurkameak ne’ebé ema baibain uza hodi halo farda militár.
SUBSTANTIVU
Ai-horis ne’ebé nia musan ema uza atu halo xokolate. NARAN BOTÁNIKU: Theobroma cacao
SUBSTANTIVU
kakiak SUBSTANTIVU
kakebit SUBSTANTIVU
Kualidade kiak.
kakilik
Hahalok kebit nian.
SUBSTANTIVU
kakedok SUBSTANTIVU
Hahalok kehe nian.
kakein
nian. 2. Substánsia ida ne’ebé iha elementu rua kahur malu. SIN. mistura SUBSTANTIVU
Hahalok ke’e nian.
kakiuk
Hahalok kedok nian.
kake’ek 282
Hahalok kili nian.
Kualidade kiuk. esterilidade
SUBSTANTIVU
Bubun ne’ebé mosu iha kakorok tanba glándula tiroide naboot.
SIN.
SUBSTANTIVU
kako’ak SUBSTANTIVU
kakorok-fukun
Hahalok ko’a nian.
Fukun hanesan aifuan metin iha kakorok-talin nia laran ne’ebé mosu iha oanmane sira-nia kakorok bainhira sira sai boot.
SUBSTANTIVU
kako’ak (manu-) Manu-fuik ki’ik ida, kór-malahuk no ulun fulun-laek ne’ebé nia lian hanesan ko’a! ko’a! NARAN S I E N T Í F I K U : Philemon timorensis
SUBSTANTIVU
kakorok-kain Tubu iha ita-nia kakorok laran ne’ebé husik ár tama no sai hosi aten-book. SIN. trakeia
SUBSTANTIVU
kakoet Hahalok koet nian. SIN. (1) apresiasaun ; (2) hadadin
SUBSTANTIVU
kakorok-talin
kakoik SUBSTANTIVU
1. Tubu iha ita-nia kakorok laran ne’ebé lori hahán tolan hosi tatolan ba iha estómagu. SIN. ezófagu 2. (uzu populár) Tubu ne’ebé lori ár ba ita-nia pulmaun bainhira dada iis. SIN. bobon-talin
SUBSTANTIVU
Hahalok koi nian.
kakoir SUBSTANTIVU
Hahalok koir nian.
kakoluk SUBSTANTIVU
Hahalok kolu nian.
kakonak SUBSTANTIVU
Hahalok kona nian.
kakosek
kakorak SUBSTANTIVU
Kadoo ki’ik.
SUBSTANTIVU SIN.
kakosok
kadoo-liman ADJETIVU Ne’ebé taratarak hanesan kadoo ka lafaek nia ikun.
SUBSTANTIVU
kakorok
SUBSTANTIVU
Kualidade kosok.
kakotuk
1. (uzu loos) Parte isin nian entre ita-nia oin no lakatruin, ho ezófagu ka talin iha laran. SIN. garganta 2. (uzu populár) Kakorok no knoruk hamutuk, parte entre ulun-fatuk no isin-lolon. SIN. kliak kakorok-maran ADJETIVU/
Hahalok kotu nian.
kako’us
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Hahalok ko’us nian.
kaktu Ai-horis mahar ne’ebé moris iha rai-maran ka dezertu, baibain iha tarak ne’ebé taka nia isin. SIN. klatun, ai-reti
SUBSTANTIVU
kakuluk Parte ida ne’ebé taka uma ida nia leten ka tutun, baibain halo hosi zinku, talitahan, nst.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kakorok-moras
Hahalok kose nian.
SUBSTANTIVU
kakorok-boka m ó s kakorokbubu
kakumuk
283
kala
Hahalok kumu nian. SIN. masajen
SUBSTANTIVU
1. Bele mosu. SIN. dala ruma, karik EZ. Bá haree nia kala mai ona. 2. Kurakuran, maizumenus. E Z . Iha ne’e ba ne’ebá kala kilómetru tolu.
ADVÉRBIU
kakun SUBSTANTIVU
Modo ka nuu nia kulit
li’ur.
kakuran SUBSTANTIVU
1. Hahalok kuran
nian. 2. Buat ne’ebee ita kuran. nesesidade
kala (ai-) Ai-hun espésie ida ne’ebé boot no soi tahan lotuk. SIN. ai-turi NARAN B O T Á N I K U : Sesbania grandiflora
SUBSTANTIVU
SIN.
kakuruk SUBSTANTIVU
Hahalok kuru nian.
kakusak
kalabousu
SUBSTANTIVU Hahalok kusa nian.
1. Kadeia iha rai okos 2. kadeia iha portu polísia nian ka iha kuartél. 3. (arti figuradu) Fatin bokon no nakukun.
SUBSTANTIVU
kakutak 1. Organ iha ema nia ulun-fatuk laran ne’ebé kontrola nia isin no habele ema atu hanoin no sente. 2. (arti figuradu) Kapasidade atu hanoin ho lójika. S I N . intelijénsia
SUBSTANTIVU
kalabu 1. Ne’ebé nia kór nakukun. 2. Ne’ebé tan nia matan aat uitoan haree salabu buat sira ne’ebé la besik. S I N . hareeb a d a k , míope; LIAFUAN-SORUN: haree-dook, prezbita
ADJETIVU
kakuuk Manu maksorok ka kasadór ne’ebé kasa iha kalan. Manu ne’e nia matan-fuan boot. SIN. lakuuk
SUBSTANTIVU
kaladi SUBSTANTIVU 1.
Tipu espésie ida. 2. Naran-ruak ne’ebé haktemik ema zona loromonu nian, liuliu mambae-oan sira.
kaku’uk 1. Hahalok ku’u nian. 2. (Ai-kaku’uk) Instrumentu ki’ik ida ho hasan metál no kaerfatin rua ne’ebé serve ba ku’u hodi foti buat ki’ik sira ne’ebé metin hela. SIN. ai-laknabit, pinsa
SUBSTANTIVU
kalakalan mós kalan-kalan Kalan ida ba kalan seluk, kalan tuituir malu. E Z . Ami kalakalan la toba tanba na’ok-teen barak ; Ami ronda kalan-kalan de’it.
SUBSTANTIVU
kakuun Nuu nia kulit laran ne’ebé toos.
SUBSTANTIVU
kalamidade Eventu ne’ebé kauza dezastre boot iha nasaun laran ka rejiaun ida nia laran, ba ema barabarak. E Z . Kalamidade hanesan rainakdoko halo ema barak mate.
kaku’uk
SUBSTANTIVU
Instrumentu boot ida ho sanak rua ne’ebé badainbesi ema uza atu habit ka foti besi manas. SIN. ai-laknabit, ailakuuk
SUBSTANTIVU
284
kalan
kalesi (ai-)
Tempu ne’ebé loro tun tiha ona hodi halo nakukun; la iha naroman, haree rai la hetan.
Ai-horis atu hanesan ai-amendueira ne’ebé moris iha rain tropikál sira. NARAN B O T Á N I K U : Terminalia calappa
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kalan-kalan: haree kalakalan kalatan
kalesi-malae Ai-amendueira nia musan han-belek, ne’ebé ema uza hodi halo dose no rebusadu oioin. SIN. améndua
SUBSTANTIVU
Ne’ebé nia pozisaun hanesan latan hela. SIN. orizontál; LIAFUAN-SORUN: vertikál, kriik
ADJRTIVU
kaligrafia
kalaun
1. Arte kona-ba hakerek ho letra di’ak no furak. 2. Ema ida nia modun rasik hakerek ho liman. SIN. letra EZ. Susar lee diretór nia kaligrafia
SUBSTANTIVU
Maneira ko’alia informál hodi uza liafuan baixu ka kómiku ne’ebé ema sériu ka matenel baibain la uza. SIN. jíria
SUBSTANTIVU
kaliks
kaldeira SUBSTANTIVU
Vazu halo ho osan-mutin osan-mean ka riti, ho forma hanesan kopu boot ida ho ain, ne’ebé amlulik uza hodi halulik tua-uvas iha misa.
NARAN
Xaleira boot.
kaldeirada Naan, liuliu na’anbibi, ne’ebé te’in kahur ho fehuk, tomate, senoura, liis no temperu oioin; presiza mós tua-manas atu hamorin.
SUBSTANTIVU
kalili Xapa ida ne’ebé baibain soldadu kaer iha liman atu proteje nia hosi atake ne’ebé uza kro’at.
NARAN
kaldu Hahán been, liuliu ba ema-moras sira, ne’ebé baibain halo hodi tau na’an-manu iha bee hamutuk ho modo tahan, liis no temperu oioin, hafoin husik kleur iha ahi leten to’o dodok. SIN. sopa
SUBSTANTIVU
kalilin Parte isin ne’ebé iha liman-hun ka kabaas nia okos.
SUBSTANTIVU
kalimak Ida hosi balun lima ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. kintu
SUBSTANTIVU
kaleen 1. Metál mihis ne’ebé baibain uza atu rai ai-han iha laran selae atu halo uma. 2. Resipiente ka fatin ida halo hosi kaleen. SIN. lata
SUBSTANTIVU
kálise 1. Kopu ki’ik ho ain ka lahó ain ne’ebé baibain ema uza atu tau tua hodi hemu. 2. = kaliks
SUBSTANTIVU
kalenan
kalkuladora
Ne’ebé toba ho kotuk tun ba kama ka biti. 2. (arti figuradu) Ne’ebé barukteen, isin-mamar
ADJETIVU
Mákina ba sura númeru ne’ebé uza ba halo konta.
SUBSTANTIVU
285
kalkula
Kulit ne’ebé mahar tiha ona liuliu iha liman-fuan nia sorin. SIN. kulit-mahar ADJETIVU Ne’ebé nia kulit mahar tiha ona EZ . Kuda nia kotuk kalu ona, tula naha mós la kanek .
SUBSTANTIVU
1. Sura númeru. 2. Tetu hodi uza matemátika. SIN. bada, baberak kálkulu SUBSTANTIVU; SIN. badan
VERBU
kalkulista Ne’ebé buka oin no baibain iha motivu atu hetan kadi’ak ruma ba nia an.
ADJETIVU
kama Fatin atu toba bá. toba-fatin
SUBSTANTIVU
kalmante
kamada
Ai-moruk ne’ebé halo hakmatek moras no halo matan dukur.
SUBSTANTIVU
1. Balun ida ne’ebé latan iha balun seluk nia leten. SIN. dalas
SUBSTANTIVU
kalma
kama-huur
(Ne’ebé) hakmatek, nonook no la book an.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Kosok-oan nia tobafatin. SIN. bersu
SUBSTANTIVU
kámara
kalohan
1. Uma boot governu nian ne’ebé hala’o knaar públiku oioin.ba ema sira 2. Uma boot Kreda Katólika nian ba padre sira atu deskansa bá ka hela bá, bele mós hodi serbisu bá. 3. (siénsia) Fatin taka ne’ebé ár, naroman ka bee la bele tama bá. 4. Mákina fotográfika boot ne’ebé uza atu halo filme.
SUBSTANTIVU
Bee-suar kafu’ak boot ida hanesan abuabu merin loos ne’ebé mutin ka malahok no namlele iha lalehan.
SUBSTANTIVU
kaloria Unidade-sasukat kona-ba enerjia ne’ebé ai-han fó ba ema.
SUBSTANTIVU
kalsa Hena pedasuk ida ne’ebé taka isin hosi knotak ba kraik, hatama ain rua ba parte rua ketaketak.
SUBSTANTIVU
kamarada Ema ne’ebé ita-nia maluk iha funu ka luta polítika.
SUBSTANTIVU
kalsaun SUBSTANTIVU
SIN.
Kalsa ain-badak.
kamarua mós kamrua
kalsu
Feto ne’ebé sai namorada ba mane hodi hela hamutuk no nia maski la’ós nia feen loloos. S I N . feto-kait, amante
SUBSTANTIVU
Buat ida ne’ebé ita hatama ka sokar ba fatin kloot ida. SIN. ai-seti, ai-selat
SUBSTANTIVU
kalúnia
kamat
Lia-bosok ne’ebé ema ida hato’o kona-ba ema seluk atubele hafo’er nia naran.
SUBSTANTIVU
1. (Balada) ataka hodi koi ho liman-kukun. 2. (Ema) kaer ra’ut ho liman. E Z . Keta kamat hahán, suru ho kanuru.
VERBU
kalu
286
Kamat malu katak lamas malu ka baku malu ho liman. kambate m ó s kambatik,
kamelu (kuda-) Balada maksusuk boot ida ho fulun mahar ne’ebé bele tahan atu la’o iha rai-fuik maran la hemu bee ba tempu naruk.
SUBSTANTIVU
kainbatik Hatais hanesan lipa ne’ebé baibain iha kór ka modelu oioin no feto sira mak hatais.
SUBSTANTIVU
kamerik Ema ka buat ida nia karakterístika aat ida. SIN. defeitu
SUBSTANTIVU
Kamberra Sidade-kapitál raiAustrália nian.
SUBSTANTIVU
kamerik-laek Ne’ebé la iha defeitu fíziku ka morál. SIN. perfeitu
ADJETIVU
kambista Ema ne’ebé halo ka troka osan. E Z . Kambista maka bele troka dolar hirak-ne’e ba rupia indonézia.
SUBSTANTIVU
kamiaun SUBSTANTIVU
Kamioneta boot.
kamii (ai-) Ai-hun espésie ida ne’ebé soi kulit toos no fó fuan ida ne’ebé fó mina ba halo lilin no tinta. SIN. badut Aleurites NARAN BOTÁNIKU: moluccana
SUBSTANTIVU
kámbiu Hahalok ka serbisu troka osan nasaun ida nian ba fali osan nasaun seluk ninian.
SUBSTANTIVU
Kamboja (rai-)
kamillaun
Rain no estadu iha Ázia Sudeste, halo parte raiIndoxina.
SUBSTANTIVU
Ida hosi balun millaun ida ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. milionézimu
SUBSTANTIVU
kambojanu ~ kambojana f.
kamiñudeferru
Rai-Kamboja nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Kamboja. 2. (lia-kambojanu) Dalen raiKamboja nian. ADJETIVU
Dalan ne’ebé halo hosi besi atu komboiu ka karreta-elétriku bele halai iha leten hosi fatin ida ba fatin seluk. SIN. dalan-besi
SUBSTANTIVU
kamedar Sulfatu kaduak hosi alumíniu no potásiu. SIN. alumen EZ. Ema baibain tau kamedar ba kanek ki’ik atu hapara raan suli.
SUBSTANTIVU
kamioneta Karreta boot ba lori ka tula naha todan.
SUBSTANTIVU
kamiza
kameli (ai-)
1. Hatais ne’ebé ema tau iha isin-lolon nia balun leten. SIN. faru 2. Hena ne’ebé iha vidrupetromáks nia laran ne’ebé bainhira sunu, bele fó naroman.
SUBSTANTIVU
Ai-hun espésie ida ne’ebe nia ai morin tebetebes no folin-boot. Ai-hun furak ne’e uluk moris barak iha distritu Same, Lospalos, Suai no Bobonaru. SIN. ai-morin NARAN BOTÁNIKU: Santalum
SUBSTANTIVU
kamiziña 287
1. Faru ki’ik ne’ebé baibain bebé sira hatais. 2. Faru ki’ik feto sira-nian ne’ebé bele hatais iha laran.
Hatais hanesan lipa ne’ebé feto sira mak hatais.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kampara Sandálias ne’ebé nia hun halo hosi ai.
SUBSTANTIVU
kamizola Kamiza ida ne’ebé la iha botaun no ita hatais hodi halo ulun liu hosi kuak iha leten.
SUBSTANTIVU
kampiaun Atleta ne’ebé manán halai-taru ida. kampionatu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kamomila (ai-)
kampu
Ai-horis ida ne’ebé nia funan morin serve ba halo xáhoman ne’ebé tulun dijestaun no halo matan dukur.
SUBSTANTIVU
1. Rai luan no mamuk ida. SIN. rai-klees 2 Fatin ne’ebé ema uza atu hala’o jogu ruma hanesan futeból, basketból, nst. 3. Fatin iha li’ur sidade ka vila; zona rurál. SIN. foho E Z . Ami sei bá kampu atu halo entrevista ho povu balu . 4. Fatin ne’ebé iha minamatan. EZ. EZ . Iha kampu mina-rai barak iha Irake.
SUBSTANTIVU
kamoos ADJETIVU Ne’ebé
moos tomak hotu, la iha fo’er ida. SIN. puru
kamosuk Ida ne’ebé mosu iha ita-nia oin, forma sensivel; buat ka ema nia aspetu li’ur nian. SIN. aparénsia E Z . Maski Mateus nia kamosuk kalma, nia afinál ema nervozuaat.
SUBSTANTIVU
kamria (ai-) Ai-hun espésie ida ne’ebé fó akar. SIN. rumbia
SUBSTANTIVU
kampaíña 1. Sinu ki’ik ne’ebé ema tau iha ka besik odamatan uma nian atu bainaka sira bele toka envezde dere odamatan. 2. Sinu ki’ik ne’ebé baibain uza iha semináriu, konventu ka dormitóriu atu toka hodi bolu ba reza, han, toba, hadeer bainhira oras to’o. SIN. sinu-oan
kamuda
SUBSTANTIVU
Manduku nia oan ne’ebé sei ki’ik no metan, ho ikun naruk.
SUBSTANTIVU
kamudi Ai-kabelak ka besikabelak ka roda iha ró-ikun nia okos ne’ebé ema dulas ka fila atu hala’o ró tuir ninia dalan.
SUBSTANTIVU
kampaña
kamuflajen
Atividade oioin ne’ebé ema hala’o hamutuk atu to’o ba objetivu ida ka hetan buat ida ne’ebé ita kaan, liuliu iha kontestu polítiku. E Z . Partidu sira prepara ona kampaña eleitorál foun.
SUBSTANTIVU
(Soldadu) hasubar an hodi hatais kór hanesan ho nia sorisorin. E Z . Militar sira halo kamuflajen hodi pinta oin halo metan, taka sira-nia akampamentu ho aitahan matak atu funu-balun sira la bele haree-hetan ka haree sala.
SUBSTANTIVU
kampaña mós kainpaña
288
2. Sistema bee-kanu nian iha uma laran. 3. Badain bee-kanu nia ofísiu ka knaar.
kamurak Ne’ebé iha murak, hanesan murak ka halo hosi murak. SIN. metáliku
ADJETIVU
káñamu
kamutis
Ai-horis espésie ida ne’ebé nia fibra ne’ebé ema hasai hosi ai-sanak ka lolon serve atu halo tali, surat-tahan ka droga. NARAN BOTÁNIKU: Cannabis sativa
1. Ne’ebé kór ladún iha. 2. Ne’ebé nia kór hanesan mutin ka malahuk.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
kana Foti ain hodi tula iha fatin seluk. SIN. hakat
VERBU
kanapé
kanaban: haree knaban Kanadá (rai-)
Tuur-fatin ne’ebé ita baibain hetan iha saladevizita ne’ebé naruk no mamar, taka ho hena ka kulit. SIN. sofá
SUBSTANTIVU
Rain no estadu boot ida iha Amérika norte.
SUBSTANTIVU
kanadianu ~ kanadiana f.
Kanárias (rai-, Nusar-)
Rai-Kanadá nian. SUBSTANTIVU Ema Kanadá. EZ. Kanadianu sira ko’alia inglés ka fransés.
Nusa-lubun ida besik raat loromonu rai-Áfrika nian ne’ebé rai-España mak ukun. kanarinu ~ kanarina f.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
ADJETIVU /SUBSTANTIVU
kanahek
kanáriu (manu-)
Rai nia luan ne’ebé ita hateke bá ka sukat. SIN. área
SUBSTANTIVU
Manu oin ida ho kórkinur ka modok, no lian furak loos atu rona.
SUBSTANTIVU
kanál 1. Fatin hosi ne’ebé bee liu. SIN. bee-dalan 3. Dalan iha isin ka mákina nia laran ne’ebé hasuli been ruma (n.e. raan ka matan-been) hosi fatin ida ba fatin seluk. SIN. kaseik 4. Dalan ba informasaun.
SUBSTANTIVU
kañaun Kilat boot ida, bainhira tuur iha roda rua leten, ne’ebé uza iha funu hodi tiru musan besi ho forma bola boot nian. SIN. pesa
SUBSTANTIVU
kandelabru
kanaliza
Kandieiru boot ne’ebé tabele iha kakuluk-laran, halo ho sanak no ahi-lakan fatin barabarak.
SUBSTANTIVU
Haruka ka halo la’o tuir dalan ida ka liuhosi kanu ida. SIN. hadalan
VERBU
Kandelária
kanalizadór
Festa ne’ebé sarani sira selebra iha loron 2 Fevereiru hodi hanoin fali Ita Na’i-Feto Maria Santísima tama ba templu liutiha tuur ahi hodi hato’o Meninu Jezús ba amlulik sira.
Badain bee-kanu halo serbisu dada bee nian.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kanalizasaun 1. Hahalok hadalan nian. SIN. hadalan
SUBSTANTIVU
289
kandidata an
Ai-hun ida ne’ebé nia kulit fó tempra morin ida. NARAN BOTÁNIKU: Cinnamomum
SUBSTANTIVU
Hato’o an nu’udar kandidatu. EZ. Sr. Francisco Xavier do Amaral kandidata nia an ba prezidente ba tinan 200 1 . kandidatura SUBSTANTIVU
VERBU
kaneta Kain besi ka plástiku ida ne’ebé ema uza atu hakerek. Kaneta tradisionál sira iha kanu ki’ik ida ba hatama tinta no tutun meik.
SUBSTANTIVU
.
kandidatu ~ kandidata f. Ema ne’ebé hatudu, liuhosi dalan formál (rekerimentu ka ezame), nia vontade atu sai membru ba klibur ruma selae atu hetan diploma ruma.
SUBSTANTIVU
kanetik Buat ida ne’ebé hanetik ita atu la’o ba oin. SIN. buat-netik, obstákulu
SUBSTANTIVU
kánfora
kandieiru
Ai-moruk ho forma substánsia mutin kristál toos no morin nian, ne’ebé ema baibain tau ba roupa sira atu hadook katuma.
SUBSTANTIVU
Lampu oin ida ne’ebé ita sunu ho mina-rai.
SUBSTANTIVU
kanedok mós knedok Kanuru boot ida ne’ebé serve atu prepara hahán ka suru sasorok ka sopa.
SUBSTANTIVU
kangurú Balada marsupiál raiAustrália nian, hanesan rusa, ho ain kotuk rua boot ne’ebé nia uza hodi hasoit.
SUBSTANTIVU
kaneen Ida hosi balun neen ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. sestu
SUBSTANTIVU
kanibál Ema fuik horiuluk nian ne’ebé han ema seluk nia na’an (kriminozu ka funu-balun ne’ebé oho tiha) nu’udar lisan. SIN. duruhui, antropófagu kanibalizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kanek Isin ne’ebé kilat ka buat meik no kro’at ruma mak sona ka ko’a. Halo moras no bele hetan infesaun. VERBU Hetan kanek.
SUBSTANTIVU
.
kanipa
kanek-fatin
Tua folin-baratu ne’ebé baibain ema halo hodi kahur tua-manas, bee no banibeen.
Tadak ka marka ne’ebé hela iha isin bainhira buat ruma ko’a ka sona tiha. t iha. SIN. fitar
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kaneka
kanivete Tudik-oan ne’ebé nia tahan bele silu halo badak no ema bele lori iha bolsu.
Hemu-fatin boot uitoan, ho tilun.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kanek-folok
kankru
Kanek dodok no dois ona. SIN. gangrena
SUBSTANTIVU
Moras todan kona-ba sélula sira iha isin laran hamosu bubun barak ne’ebé
SUBSTANTIVU
kanela (ai-)
290
naburas no naklekar bá-mai. SIN. baboras-kle’an
Hamosu múzika ho lian, hodi halo liafuan sira kona loos ho melodia. SIN. hananu EZ . Loron-domingu koru kanta ho lian kapás loos iha uma-kreda.
VERBU
kankun Modo matak ne’ebé moris iha bee-laran, hanesan espinafre. NARAN BOTÁNIKU: Ipomoea reptans
SUBSTANTIVU
kantadór Ema ne’ebé kanta. mananuk, kantór
SUBSTANTIVU
kanoniza
kantarola
(Kreda) foti ema beatu ka beata ida ba santu ka santa, hodi hatama nia naran ba kalendáriu litúrjiku. kanonizadu ~ kanonizada f.
VERBU
VERBU/SUBSTANTIVU
Kantaun Sidade no provínsia iha ra-Xina súl.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kantiga
kanosianu ~ kanosiana f.
Poezia ne’ebé nakfahe ba estrofe badak ne’ebé ema bele kanta. SIN. knananuk
SUBSTANTIVU
(kanosiana) Madre ida ne’ebé membru ba kongregasaun nida-ne’ebé Maddalena di Canossa (17741835) mak harii iha rai-Itália no haruka misionária ba rain barak, inklui Timór. ADJETIVU Kona-ba kongregasaun Maddalena di Canossa nian.
SUBSTANTIVU
kántiku Knananuk ne’ebé ema sira kanta hodi hahi’i Maromak ka santu sira, liuliu iha umakreda.
SUBSTANTIVU
kantonés ~ kantoneza f.
kansela
Rai-Kantaun nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Kantaun. 2. (lia-kantonés) Dialetu xinés rai-Kantaun nian, ne’ebé ko’alia iha zona tomak hale’u, inklui mós rai-Makau. ADJETIVU
Kasu ka halakon, liuliu iha kontestu administrasaun nian. kanselamentu SUBSTANTIVU
VERBU
Kanser Konstelasaun ka fitunlubun zodiáku nian, ne’ebé ema reprezenta ho ilas kadiuk nian. SIN. Kadiuk Trópiku Kanser Nian, liña haree-labelek hale’u planeta Rai ne’ebé haketak zona temperada norte nian hosi zona tropikál. LIAFUAN-SORUN: Trópiku Kaprikórniu Nian
SUBSTANTIVU
kantór ~ kantora f. Ema ne’ebé hananu ka kanta. SIN. kantadór, mananuk
SUBSTANTIVU
kantu 1. Parte entre didin rua ne’ebé tutan no hasoru malu. SIN. lidun 2. (desportu) Parte rohan liu hosi baliza nia sorin karuk ka loos.
SUBSTANTIVU
kanserozu ~ kanseroza f. SUBSTANTIVU
Hananu iha ibun
laran de’it.
ADJETIVU
kanonizasaun
SIN.
Ema moras kankru.
kantu
kanta
1. Hahalok kanta ka hananu nian. SIN. hananun
SUBSTANTIVU
291
2. Knananuk, kantiga ka kántiku.
Hena ne’ebé ita uza atu taka xumasu. SIN. kluniknuan, froñas
SUBSTANTIVU
kanu
kapás
1. Tubu baesi ka pleastiku ne’ebé dada bee no husik bee halai tuir. 2. Bee-dalan be ema ke’e iha natar sira hodi hatama bee ba natar.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé furak ka di’ak tebetebes no kona loos ema nia laran. SIN. kmanek
ADJETIVU
kapasete Objetu kabuar hanesan xapeu maibé mahar no todan ne’ebé taka ulunfatuk tomak no baibain ema uza atu taka ulun hodi hasatan ulun hosi kanek todan bainhira hetan dezastre. E Z . Kapasete funu nian taka soldadu nia ulun ba satan kilatmusan bainhira funu-balun tiru hasoru.
SUBSTANTIVU
kanuru Objetu ida ne’ebé ema uza atu suru, kedok, serve ka han ai-han.
SUBSTANTIVU
kaos Runguranga ne’ebé mosu iha fatin ida; situasaun orden-laek ne’ebé hamosu sabraut. E Z . Mosu kaos iha sidade laran bainhira bomba ida rebenta iha palásiu nia oin. kaótiku ~ kaótika f.
SUBSTANTIVU
kapasidade 1. Kondisaun bele halo buat ruma. SIN. babelek 2. Jeitu atu halo buat ruma.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
kapa
kapasita
1. Roupa li’ur naruk no luan ne’ebé taka isin tomak hodi satan udan, anin ka malirin. 2. Papelaun ka surat-tahan mahar ne’ebé baibain taka parte oin no kotuk livru ida nian. SIN. (livru-) fafalun
Prepara ka tulun atubele halo buat ruma. SIN. habele kapasitadu ~ kapasitada f.
SUBSTANTIVU
VERBU
ADJETIVU
kapasitasaun SIN. habelen
kapatás Ema ne’ebé haree ka tau matan ba ema serbisuna’in sira bainhira serbisu hela, liuliu iha to’os ka fatinkonstrusaun ruma. SIN. makaer
SUBSTANTIVU
kapa SUBSTANTIVU
Letra K nia naran.
SUBSTANTIVU;
SIN.
ká
kapa
kapela
Hasai tiha balada-aman nia organ-reprodusaun atu labele fó oan. SIN. nali
VERBU
SUBSTANTIVU
Uma-kreda ki’ik.
kapelania
kapan
SUBSTANTIVU
Ne’ebé la bele fó oan tanba ema hasai tiha ona ninia organ-reprodusaun. SIN. nalin
ADJETIVU
Kapelaun nia kargu.
kapelaun Amlulik ne’ebé nia knaar baibain nian tulun ka serbí ema grupu partikulár ida.
SUBSTANTIVU
kapan
292
2. Monje, padre ka madre sirania lalibur hodi tetu hamutuk lia oioin.
Padre Mateus kapelaun iha ospitál boot ida iha rai-Portugál.
EZ.
kapeliña SUBSTANTIVU
kapó
Kapela ki’okoan.
SUBSTANTIVU
kapitál
Karreta nia kakuluk.
kapó-oin
1. Sidade ida ne’ebé sentru governu nian iha rain ida, ho prezidente, ministru sira no sira-nia pesoál serbisu bá. 2. Fundus ne’ebé ema presiza ba knaar ka projetu ruma. SIN. osan-hun, osan-inan kapitalista SUBSTANTIVU, ADJETIVU
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
Motór-karreta nia
matan.
kapote Hena mahar no boot taka isin nian bainhira raimalirin, liuliu iha tempu raikalan. SIN. kobertór
SUBSTANTIVU
kaprixu
kapitalizmu
Hahalok beik, egoísta no naran de’it. SIN. dadekur kaprixozu ~ kaprixoza f. ADJETIVU ; SIN. dekur
SUBSTANTIVU
1. Sistema ka rejime ekonómiku no sosiál iha ne’ebé meiu-produsaun sira ema privadu, la’ós governu, mak kontrola, hodi soi mós liberdade atu tau folin sira tuir sira-nia hakarak. 2. Governu ida ne’ebé haraik liberdade ba kontratu-na’in sira atu sai riku hodi dezenvolve ekonomia nasionál no mós simu sira-nia influénsia iha kontestu polítiku. kapitalista SUBSTANTIVU, ADJETIVU
SUBSTANTIVU
kápsula 1 .Fafalun metál ho forma silíndrika ne’ebé hamahan buat ida-ne’ebé ita tau ba laran. 2. Fafalun ki’ikoan halo hosi jelatina ne’ebé ai-moruk rahun iha bá atu ema bele hemu. h emu. EZ. Ai-moruk ne’e Ita tenke hemu kápsula rua loroloron.
SUBSTANTIVU
kapta
kapitaun
Simu laloran ka sinál eletróniku ne’ebé emisora rádiu ka televizaun nian mak halekar. kaptasaun SUBSTANTIVU
VERBU
1. Xefe militár ne’ebé komanda kombate-lubun ka kompañia ida 2. Postu ierarkia militár nian ne’ebé entre tanente no majór. 3. Ema ne’ebé kaer ró ka aviaun, mariñeiru ka pilotu sira-nia ulun-boot.
SUBSTANTIVU
kapuxu Xapeu ne’ebé taka ulun to’o knoruk ka kabaas bainhira rai-malirin maka’as.
SUBSTANTIVU
kapítulu 1. Parte boot ida-idak ne’ebé nakfahe iha livru ida hodi trata lia ketaketak maibé kona malu. E Z . Biblia Sagrada iha kapítulu barabarak .
karabina
SUBSTANTIVU
Kilat-ahi hanesan ho kilat, maibé ki’ik.
SUBSTANTIVU
karaíba Tasi-Antillas ka NusarAntillas nian.
ADJETIVU
293
Ema mahorik ka raina’in Nusar-Antillas nian, membru ba rasa índia.
SUBSTANTIVU
karas 1. Parte oin hosi itania isin-lolon entre kabaas ho kabun. SIN. hirus-matan 2. Sasukat hosi ita-nia limanfuan nia rohan to’o hirus-matan nia klaran.
SUBSTANTIVU
karak Hakarak tebes buat ne’ebé ita iha to’o susar atu fó ka fahe ba ema seluk.
VERBU
karakól
karat
Animál molusku ne’ebé nia isin moris iha knuuk laran ida, dolar iha rai ka belit iha fatuk sira; barakliu moris iha rai malirin sira ka rai ne’ebé iha bee. SIN. kudaku
Kabeen iha inus-kuak no aten-book laran ne’ebé tasak, mahar no kantál ona. SIN. me’ar-tasak, fleuma
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
karaté Desportu japonés ida kona-ba defende an, hanesan hafetu.
SUBSTANTIVU
karak-teen Ne’ebé susar atu fó sai nia sasán ka rikusoin ba ema seluk; ne’ebé hakarak simu de’it maibé lakohi fó. SIN. teen-toos
ADJETIVU
karau Balada maksusuk ainhaat ho dikur ne’ebé gosta toba iha bee ka taho; baibain agrikultór timoroan sira uza atu halai natar. NARAN ZOOLÓJIKU: Bubalus bubalis
SUBSTANTIVU
karakter Ema ka balada ida nia natureza ka personalidade rasik, ida ne’ebé habook ka motiva nia hahalok sira. E Z . Ema ne’ebé hakilar tun-sa’e bainhira hetan buat ruma ne’ebé nia la gosta hatudu nia karakter hanesan ema nervozu aat.
SUBSTANTIVU
karau-baka Karau ne’ebé nia isin ladún toos hanesan karautimur. SIN. karau-malae NARAN ZOOLÓJIKU: Bos taurus SUBSTANTIVU
karau-inan
karakterístika
Karau ne’ebé hahoris no fó-susu oan.
SUBSTANTIVU
Elementu ida de’it ne’ebé halo diferensa entre ema, animál ka sasán ho sira seluk. SIN. feisaun, feitiu
SUBSTANTIVU
karauk ADJETIVU
Karau nian. SIN. bovinu
karau-kulit
karamelu
Kulit karau nian ne’ebé ita kurte atu hafila ba materiál ida hodi halo sapatu, futu-kabun, karteira nst. SIN. koiru
Rebusadu ka dose ida ne’ebé halo hodi te’in masinmidar to’o nabeen.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
karan 1. Hahalok hakarak nian. SIN. hakaran, dezeju 2. Buat ida ne’ebé ita fó saugati ba ema seluk atu halo nia haksolok. SIN. buat-karan, prezente
SUBSTANTIVU
karau-malae: haree karaubaka karau-oan
294
Karau ne’ebé sei ki’ik no sei susu inan nia susubeen.
Ne’ebé nia ulun la iha fuuk moris bá. SIN. ulun-molik, temek
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
karau-timur
karga
Karau rai-na’in Timór nian ne’ebé kór-metan no baibain ema uza atu halai natar.
SUBSTANTIVU
1. Naha ne’ebé ró-ahi ida tula. SIN. ró-nahan 2. Kbiit elétriku ne’ebé lolon ida rai iha nia laran. 3. Raratan ka atake ne’ebé tropa sira halo ho beran boot.
SUBSTANTIVU
karbúnkulu Fisur ne’ebé mosu iha ema nia kakorok ka oin. SIN. baboras, baboras-doku
SUBSTANTIVU
kargu Ema ida nia tatuur, pozisaun ka responsabilidade rasik iha serbisu-fatin. EZ. Prezidente atu hasai ema ne’e hosi kargu ministru nian.
SUBSTANTIVU
karburadór Aparellu ida ida karreta laran ne’ebé kahur karburante-musan ho ár hodi hamoris motór no halo motór la’o.
SUBSTANTIVU
kari 1. Soe bá-mai iha fatin ida, porezemplu kari hare-musan iha natar. SIN. lekar 2. Halekar hanoin ida ba ema seluseluk.
VERBU
karburante Kombustivel ka mina ida ne’ebé rebenta ho tarutu atubele halo motór la’o.
SUBSTANTIVU
kardeál
karidade
Ambispu ho títulu aas kleru katóliku nian ne’ebé AmuPapa hili atubele fó konsellu ba nia no tulun nia ukun Kreda.
SUBSTANTIVU
1. Hakaran atu tulun no fó di’ak ba ema seluk, liuliu ema kiak ka sira ne’ebé terus. 2. Hanoin pozitivu kona-ba ema seluk maski bele iha motivu ba kritika nia. 3. Klibur ka organizasaun ida ne’ebé tulun ema kiak sira. karitativu ~ karitativa f.
SUBSTANTIVU
kardíaku ~ kardíaka f. Organ fuan nian. EZ . Ema sira ne’ebé sofre moras kardíaku labele han bokur barak.
ADJETIVU
kardinál
ADJETIVU
iha 1. N e ’ e b é importánsia boot. SIN. kapitál, mahuluk 2. (Númeru) ne’ebé hatudu hahirak ka kuantidade la tuir orden, nu’udar ezemplu 6, 34, 256 nst. LIAFUAN-SORUN: ordinál
ADJETIVU
karihun Ida hosi balun rihun ida ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. milézimu
SUBSTANTIVU
karik Bele mosu. S I N . dala ruma, kala EZ. Karik ha’u sei liu hosi nia uma molok bá serbisu . Bainhira ita tau liafuan ne’e iha orasaun nia kotuk liu, nia arti hanesan konjunsaun se: n.e.
ADVÉRBIU
karea Kutun ka insetu ida hanesan nehek ne’ebé kórmutin no han ai halo fuhuk. SIN. mirain
SUBSTANTIVU
kareka 295
Ó hakarak karik, ha’u konvida mós nia (= Se ó hakarak, ha’u konvida mós nia).
SUBSTANTIVU
EZ. EZ .
karitativu ~ karitativa f. Ne’ebé hatudu kaidade ka halo karidade ba ema seluk.
ADJETIVU
karikatura Dezeñu ka hakerek kómiku ida ne’ebé halo pouku ema ka buat ruma ho ezajera nia karakterístika sira, n.e. halo aat ema nia oin, fó fuuk nakrakat, roupa naklees, oioin de’it.
SUBSTANTIVU
karizma 1 . Kbiit espesiál ne’ebé Maromak haraik ba ema ruma, liuliu ba santu. 2. Kapasidade naturál atu inspira ema seluseluk hosi halo sira sente entuziazmu no laranmanas. E Z . Ema barak gosta prezidente foun tan nia karizma.
SUBSTANTIVU
karíl Hahán oin ida hanesan mollu ne’ebé halo hosi ikan ka naan-manu, te’in hamutuk ho nuu-been no temperu manas oioin hanesan ai-manas boot, kinur, nst.
SUBSTANTIVU
karizmátiku ~ karizmátika f. 1. Ne’ebé soi karizma naturál. 2. Kona-ba movimentu relijiozu ida, baibain bazeia ba iluzaun ka habosok, ne’ebé halo ema fiar-fraku hanoin katak Maromak fó ba sira kbiit ka grasa ne’ebé Nia la haraik ba ema seluk.
ADJETIVU
karimba VERBU
Ema Riudejaneiru.
Tau karimbu.
karimbu Borraxa-tahan ida ne’ebé ko’a halo kabuar ka kuadradu ho letra oioin tuir instituisaun ruma nia logotipu ne’ebé hatama ba tinta hodi hanehan ba surat-tahan atu marka dokumentu ida ho ofisiál. E Z . Asina hotu tau ka hanehan karimbu bá.
SUBSTANTIVU
karleti Pesa ki’ikoan iha kilat hanesan xave ne’ebé ita buti ka dada atu tiru ka halo kilat tarutu. SIN. gatillu
SUBSTANTIVU
karluni Buat mamar ne’ebé ema uza atu tau ulun ba leten. SIN. xumasu-ulun
SUBSTANTIVU
kariñu Sentimentu ka hahalok domin nian, liuliu ba ema seluk ne’ebé ita gosta. SIN. laran-maluk, afeisaun EZ. Maski presiza trata labarik sira ho kariñu, hanorin dixiplina mós importante tebetebes. kariñozu ~ kariñoza f.
SUBSTANTIVU
karmelita (Frade ka madre) ne’ebé pertense ba orden Karmu ka Foho-Karmelu nian.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
karnavál (Iha rain katóliku sira de’it) loron tolu bainhira ema sira tau máskara iha oin, no hatais kór oioin hodi bá halo festa boot iha lurón atu bele
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
karioka Hosi Riudejaneiru, kona0ba Riudejaneiru (sidade boot iha rai-Brazíl).
ADJETIVU
296
diverte molok tama Kuarezma no hahú jejún. SIN. Entrudu
karreta Veíkulu ka meiu transporte nian ne’ebé soi roda haat ka neen no mós volante atu ema bele dulas bá-mai. SIN. automovel
SUBSTANTIVU
karnívoru ~ karnívora f. (Balada) ne’ebé han de’it na’an. SIN. mahán-na’an
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
karón mós karól
karriña mós karriñu 1. Karreta ki’ikoan jeralmente ho roda rua, ba labarik ki’ikoan sira atu sa’e. SIN. karriña-bebé 2. Karreta ki’ikoan ho roda rua ne’ebé uza atu tula sasán no dudu durante hala’o servisu konstrusaun nian ida.
Bornál ka ka’ut boot ne’ebé halo hosi hena tarak, plástiku ka ai-kulit hodi tau foos, masin-midar, nst.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Kárpatus (Fohor-) Foho-kadoek ida iha rai-Europa lorosa’e. karpátiku ~ karpátika f.
SUBSTANTIVU
karrosél
ADJETIVU
SUBSTANTIVU Kuda
ai lubun ida iha plataforma nakdulas nia leten, ne’ebé labarik sira sa’e nu’udar divertimentu.
karpintaria SUBSTANTIVU
Karpinteiru nia knaar
ka ofísiu.
karpinteiru
karru
Ema ne’ebé harii uma no halo mobiliáriu nu’udar nia knaar baibain nian. SIN. badainai
SUBSTANTIVU
1. Veíkulu baibain hosi ai ne’ebé balada mak dada. SIN. kuda-karreta 2. Karreta blindada ida ne’ebé militár sira uza iha funu laran. SIN. tanke
SUBSTANTIVU
karreira 1. Tipu karreta tomak ida ne’ebé iha kadeira barabarak atu ema tuur bainhira halo viajen; tempu uluk uza hanesan meiu transporte importante liu iha rai-Timór. 2. Tempu ne’ebé ema ida fó ba kargu ka profisaun ida, no mós knaar sira ne’ebé nia hala’o iha tempu ne’e nia laran. E Z . Nia karreira iha journalizmu sei fó leet ba nia atu sai polítiku di’ak ida.
SUBSTANTIVU
karruajen 1. Karreta roda-haat ne’ebé kuda ka karau mak dada atu tula ema sira. 2. Karreta komboiu nian, ne’ebé la’o iha dalan besi. SIN. vagaun
SUBSTANTIVU
karta 1. Surat ne’ebé ita prepara hodi haruka mensajen ka informasaun ba ema ruma. 2. Surat-tahan badak lubun ida ne’ebé soi númeru ne’ebé ema uza atu joga.
SUBSTANTIVU
karreirista (Ema) ne’ebé ladún iha ideál ka prinsípiu morál, buka de’it atu haburas nia karreira. karreirizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
karta-kondusaun Surat ofisiál ne’ebé ema ida simu nu’udar lisensa ba kaer karreta.
SUBSTANTIVU
297
Papelaun oin mihis ne’ebé serve atu halo kartaun, livru-kapan nst.
SUBSTANTIVU
kartás 1. Surat-tahan boot hakerek ida ne’ebé ema kaer iha liman, selae taka ka prega iha didin-lolon, liuliu nu’udar hahalok polítiku ka komersiál. 2. Ai-kabelak hodi hato’o avizu ruma.
SUBSTANTIVU
Kartún Sidade-kapitál raiSudaun nian.
SUBSTANTIVU
kartuxu mós kartús SUBSTANTIVU
kartaun
nia fatin.
Surat-tahan badak ida ho hakerek ne’ebé hatudu ema ida nia identidade, selae ema lori atubele hetan asesu ba buat ida. EZ. EZ . Sira ne’ebé la lori kartaun sei la bele tama ba biblioteka.
SUBSTANTIVU
karu mós karun Ne’ebé nia folin todan ka aas. SIN. folin-todan, folin-aas; LIAFUAN-SORUN: baratu
ADJETIVU
karuak Ne’ebé nia orden ka importánsia tuir buat mahuluk ka prinsipál nia orden ka importánsia. SIN. sekundáriu
ADJETIVU
karteira 1. Fatin rai osan no dokumentu ki’ik nian, baibain halo hosi kulit, ne’ebé mane sira lori iha bolsu kalsa ka kazaku nian. 2. Banku no meza alunu siranian iha sala laran hodi hakerek ba leten.
SUBSTANTIVU
karuanuluk Ida hosi balun ruanulu ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. vijézimu
SUBSTANTIVU
karudu Ai-horis ki’ik ne’ebé baibain ema uza hanesan temperu tanba nia sente fresku uitoan. SIN. ortelaun, kandolar
SUBSTANTIVU
karteiru ~ karteira f. Ema ne’ebé lori bámai karta sira ne’ebé korreius maka fahe ba populasaun.
SUBSTANTIVU
karuik
kartilla
SUBSTANTIVU
SIN.
karuk (Kona-ba) parte ida iha ita-nia sorin ne’ebé hasoru malu ho liman loos. LIAFUAN-SORUN: kuana
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
kartografia Matenek ka knaar kona-ba halo mapa. kartográfiku ~ kartográfika f.
SUBSTANTIVU
karut 1. Halo kuak hodi koi sai. 2. (Nehek ka animál seluk) halo kuak hodi han ai.
VERBU
ADJETIVU
kartógrafu ~ kartógrafa f. Ema
Foho nia tutun.
foho-tutun
1. Livru ida hodi hanorin labarik ka ema seluk atu lee. 2. Livru katesizmu nian.
SUBSTANTIVU
S UB S TA NT IV U
Bala ka kilat-musan
matenek
karuuk
kartografia.
Ai-horis ki’ik ne’ebé fó fuan han-belek ne’ebé naruk
SUBSTANTIVU
kartolina
298
kasiak
natoon, kabuar balun ho kulit kór nakukun. SIN. berinjela NARAN B O T Á N I K U : Solanum melongena
Ida hosi balun sia ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. nonu
SUBSTANTIVU
kasa
kasian
(Hahalok) buka balada atu kaer no oho hodi han ka fa’an. SIN. soro EZ. Ema gosta kasa manu-fuik iha ai-laran.
Ne’ebé sorte la iha. SIN. koitadu SUBSTANTIVU Sorte-aat, susar ka problema. SIN. rahun-aat Ne’ebé mosu ka ADVÉRBIU akontese laiha sorte. SIN. infelizmente E Z . Nia estuda maka’as maibé kasian nia la pasa ezame ne’e .
SUBSTANTIVU/VERBU
ADJETIVU
kasadór Ema be lori asu no buat kro’at ruma hanesan diman, nst. hodi bá buka balada, liuliu balada fuik sira. SIN. maksorok
SUBSTANTIVU
kasinar 1. Fatin loloos ne’ebé ita hakarak kona bainhira sinar ka halo pontaria molok tiru. SIN. alvu 2. Situasaun ida-ne’ebé ita hakarak to’o bá, ka buat idane’ebé ita hakarak hetan. SIN. objetivu, meta
SUBSTANTIVU
kasamen Ne’ebé iha samen boot ka barak. SIN. muskulozu
ADJETIVU
kasanuluk Ida hosi balun sanulu ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. désimu
SUBSTANTIVU
kaskadu
kasarapu
Moras ida kona-ba kulit nakloke iha isin-lolon. SIN. abak.
SUBSTANTIVU
Moras ida ne’ebé kona fatin lulik sira tanba fo’er ka hala’o relasaun seksuál iha kondisaun ne’ebé fo’er. SIN. sífilis
SUBSTANTIVU
kaskata Bee ne’ebé monu tun hosi fatuk ka foho-lolon. SIN. bee-tisak, bee-tudak
SUBSTANTIVU
kasarola Sanan ida lahó matan ne’ebé ema uza ba te’in.
SUBSTANTIVU
kasoek Buat ida ne’ebé ita soe, hasemo ka hana. SIN. misil
SUBSTANTIVU
kasemok Veíkulu ne’ebé soi motór, liras no ikun atubele semo ka halo navegasaun nu’udar meiu ba transporte. SIN. aviaun
SUBSTANTIVU
kaspa Kulit mate iha ema nia ulun-kulit ne’ebé nakloke iha fuuk laran no halo ulun katar. SIN. kohu, alkari
SUBSTANTIVU
kasete
Káspiu (Tasi-)
Objetu hosi plástiku ne’ebé iha fita iha laran atu grava ka toka filafali múzika ruma; uza mós atu hasai filme ka loke filafali filme ruma.
SUBSTANTIVU
Tasi ida iha rai-Ázia Klarak, besik rai-Rúsia ni raiIraun.
SUBSTANTIVU
kastaña
299
Ha’u osan la iha maibé nia halo finje husu hodi hamoe ha’u, hanesan mós nia kasuada ha’u . ADJETIVU Ne’ebé nia ibun kro’at. SIN. sarkástiku
Ai-kastañeiru nia fuan han-belek ne’ebé moris iha kakun toos nia laran. ADJETIVU (kór-kastaña) Kór-malahuk mean, atu hanesan xokolate; kór hanesan akar-been.
SUBSTANTIVU
EZ.
kasukat
kastelu
Ezemplu di’ak ida ba ita tuir atu halo ka aprende buat ruma. S I N . padraun, modelu
SUBSTANTIVU
Uma boot horiuluk nian ho didin fatuk aas no raikle’an hale’u atu satan atake hosi inimigu sira. SIN. kota, fortaleza
SUBSTANTIVU
kata’es Instrumentu ida hanesan tata’es ne’ebé husik substánsia balu liu, no ta’es fali substánsia seluseluk. SIN. filtru
SUBSTANTIVU
kastete Ai-tonka badak be polísia sira kaer hodi halo kontrolu, atu uza ba baku ema ka sori ema bainhira la la’o tuir lei.
SUBSTANTIVU
katak 1. Hato’o informasaun ba ema seluk. SIN. dehan, hatete 2. Reprezenta ho liafuan, nia arti maka... SIN. signifika E Z . Liafuan malaiu k u c i n g signifika ‘busa’. KONJUNSAUN Liafuan ne’ebé ita uza atu introdús orasaun ida.. EZ. Nia dehan katak ita tenke bá . VERBU
kastu ~ kasta f. 1. Ne’ebé la halo salafo’er ida, ne’ebé sees hosi relasaun seksuál. 2. Ne’ebé moris ho kaben ida de’it to’o mate. kastidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
kastigu Terus ne’ebé ema ida hetan ka simu tanba sala ne’ebé nia halo. VERBU Halo ema ida terus ba sala ka krime ne’ebé nia halo.
kataklizmu
kastisál
katakumba
SUBSTANTIVU
Lilin-oan nia fatin. bidiin, lilin-fatin
SUBSTANTIVU
Dezastre boot lahalimar, ne’ebé baibain hamosu pániku no ta’uk. SIN. katástrofe
SUBSTANTIVU
Fatuk-kuak iha rai okos iha Roma ne’ebé horiuluk sarani sira subar bá bainhira Impériu Romanu hanehan hela sira. EZ . Iha martir barak nia rate iha katakumba laran.
SUBSTANTIVU
SIN.
kasu 1. Hasai tiha. 2. Halakon tiha. 3. Kore ka husik sai. EZ. Kasu tali husik bibi bá han .
VERBU
katalaun
kasuada
Rai-Kataluña nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Kataluña. 2. (lia-katalaun) Dalen romániku rai-Kataluña nian, ne’ebé atu hanesan lia-oksitaun. ADJETIVU
Ko’alia ho ibunkro’at, hakanek ema ho liafuan; halo pouku ho liafuan. SIN. zombaria, sarkazmu
SUBSTANTIVU/VERBU
300
kataloga
Dezastre boot lahalimar, ne’ebé baibain hamosu pániku no ta’uk. katastrófiku katastrófiku ~ katastrófika katastrófika f.
SUBSTANTIVU
Halo katálogu. katalogasaun SUBSTANTIVU katalogadór ~ katalogadora
VERBU
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
kátedra
katálogu
SUBSTANTIVU
Sasán lista ida, n.e. sasán iha loja ka muzeu nia laran, ka livru iha biblioteka.
SUBSTANTIVU
1. Profesór nia meza iha aula laran. 2. Kargu ka funsaun kona-ba hala’o departamentu ida iha universidade, profesór katedrátiku nia kargu. 3. Amu-bispu nia tuur-fatin ka kadeira boot iha uma-kreda laran, besik altár. katedrátiku ~ katedrátika f.
Kataluña (rai-) Rain ida ho nia balun boot liu iha rai-España nia raat lorosa’e no balun ki’ik iha raiFransa.
SUBSTANTIVU
katamik Buat ne’ebé ita rai hela atubele fó-hanoin nafatin kona-ba nia em ne’ebé lakon ka mate ona, ka fatin ne’ebé dook ona. S I N . rekordasaun, lembransa
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
katedrál Uma-kreda mahuluk dioseze ida nian.
SUBSTANTIVU
kategoria
katana
Tau-kahe sasán ka buat sira tuir karakterístika partikulár ne’ebé hanesan. EZ. EZ . Ita sei fahe surat sira-ne’e ba kategoria oioin, tuir sira-nia importánsia. kategóriku ~ kategórika f.
SUBSTANTIVU
Instrumentu kro’at ida be uza hodi taa ai, lere du’ut sira ka tesi na’an-ruin. SIN. taa
SUBSTANTIVU
katanek Buat ida ne’ebé tane buat seluk. SIN. suporte
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
kategoriza
katar
VERBU
katekista
(Isin ne’ebé) sente makili tanba kosar ka tanba kutun ruma ne’ebé tata hodi halo ita atu koi.
SUBSTANTIVU/VERBU
Ema ne’ebé serbisu iha parókia, ajuda padre sira hodi hanorin doutrina, hala’o preparasaun ba misa, doutrina, nst. SIN. manorin-katekizmu
SUBSTANTIVU
Katár (rai-) Rain no estadu ki’ik iha Lorosa’e Klarak, iha TasiSikun Pérsiku nia raat.
SUBSTANTIVU
katekiza Hanorin katesizmu ka doutrina sarani ba (ema). katekeze SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
katarense Rai-Katár nian. SUBSTANTIVU Ema Katár. ADJETIVU
katekizmu 1. Hanorin kona-ba fiar sarani. 2. Livru ida ne’ebé hato’o doutrina Kreda nian.
SUBSTANTIVU
katástrofe
301
katekétiku ~ katekétika f.
Ida hosi balun tolu ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. tersu
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
kateri Instrumentu ka besi kro’at ida ho lolon rua belit malu ne’ebé uza hodi tesi fuuk ka hena, nst.
katomak
SUBSTANTIVU
Ne’ebé halo hotu ona no la kuran buat ida. SIN. kompletu E Z . Livru ne’e hakohak Camões nia obra katomak.
ADJETIVU
katetek ADJETIVU/SUBSTANTIVU
(Buat) ne’ebé
katuas
soi parte oioin. S I N . kompostu ; LIAFUAN-SORUN: simples kati mós katis SUBSTANTIVU Todan tuan ida ne’ebé vale grama 620.
1. Ema mane ne’ebé soi otas tuan ona, fuuk mutin hotu ona. 2. Títulu ba aman ka tiun. 3. Ema ne’ebé iha kargu boot ka xefe iha fatin ida.
SUBSTANTIVU
katuas-oan
katimun (ai-)
1. Mane otas-tuan ho isin ki’ik no fraku. 2. (kolokiál) Títulu ne’ebé feto ida bele fó ba nia la’en.
Ai-kraik oin ida ne’ebé nia kulit serve atu prepara aimoruk. NARAN BOTÁNIKU: Timonius sericus
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Katmandú
katuir
SUBSTANTIVU
Buat barak ne’ebé tuituir malu. SIN. sekuénsia
Sidade-kapitál rai-
SUBSTANTIVU
Nepál nian.
katuma
katodan
Kutun ne’ebé kaer iha ema nia isin ka iha hena laran sira bainhira fo’er ka la fase. SIN. tuma
Buat todan ne’ebé susar atu tula ka aguenta.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
katóliku ~ katólika f. 1 . Ne’ebé pertense ba mundu ka universu tomak. SIN. universál 2. Kona-ba fiar no kreda sarani ida-ne’ebé Ita-Na’i Jezús Kristu mak harii, ho sede iha sidade Roma no Amu-Papa nu’udar ulun-boot. SUBSTANTIVU Ema ida ne’ebé membru ba Kreda Katólika. ADJETIVU
katupa Foos kahur ho nuusantan ne’ebé te’in iha ai-tali tahan nia laran. SIN. buu
SUBSTANTIVU
katutan Buat ida ne’ebé liga ka tutan. SIN. koneksaun
SUBSTANTIVU
kauá Manu-fuik espésie ida ho fulun metan no lian maka’as. SIN. manu-metan VERBU Halerik kona-ba buat sira ne’ebé la importante.
SUBSTANTIVU
katolisizmu 1. Relijiaun katólika. 2. Hanorin kona-ba fiar katóliku.
SUBSTANTIVU
katoluk
kaualuk
302
2. Billete-lotaria balun ida.
Ida hosi balun ualu ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. oitavu
SUBSTANTIVU
kauza Buat ka kondisaun ida ne’ebé hamosu buta ka kondisaun seluk; hahalok ruma nia hun. SIN. motivu. VERBU Halo buat ruma atu mosu. SIN. hamosu E Z . Hamlaha bele kauza instabilidade iha rai-laran .
SUBSTANTIVU
kauk 1. Ne’ebé sei matak, seidauk tasak. 2. Ne’ebé la iha esperiénsia, seidauk soi jeitu ba knaar ruma. SIN. inesperiente
ADJETIVU
kaukau
kauzativu ~ kauzativa
Ema ka balada iha oan-fatin ka úteru ne’ebé seidauk moris mai. SIN. ka’anfuan
SUBSTANTIVU
Kona-ba verbu ida ne’ebé ita hadada hosi verbu simples ka adjetivu ida hodi tutan prefiksu ha-, n.e. sa’e ~ hasa’e, naruk ~ naruk : ha- ne’e prefiksu kauzativu no verbu hasa’e no hanaruk rua hotu kauzativu.
ADJETIVU
kaukazoide (Membru ba) rasa ida ho kulit mutin ka morenu ne’ebé horik iha raiEuropa tomak, rai-Áfrika nia balun norte no rai-Ázia nia balun loromonu. E Z . Portugés, Inglés, Arabi no índiu sira pertense ba rasa kaukasoide.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
kavakiñu SUBSTANTIVU
Tipu viola ki’ik ida.
kavalaria Forsa militár ida ne’ebé uza kuda ka karretafunu.
SUBSTANTIVU
Káukazu (Fohor-)
kavaleiru
Foho-kadoek ida ne’ebé haketak rai-Rúsia hosi Lorosa’e Klarak. kaukáziku ~ kaukázika f.
SUBSTANTIVU
Ema-mane ne’ebé sa’e kuda. SIN. sa’edór ADJETIVU (Mane) ne’ebé soi atenbarani no hetan respeitu. NARAN
ADJETIVU
kavalete
kausaun
Hariin ida ho ai-riin tolu ka haat ba pintór tau nia tela iha leten bainhira hamriik hodi pinta.
SUBSTANTIVU
Osan balu ne’ebé ema selu ba tribunál atu mahalok krime nian bele livre to’o loron hala’o julgamentu ka tesi-lia iha tribunál. SIN. fiansa
SUBSTANTIVU
kavalleiru 1. Ema-mane ne’ebé edukadu, kortés, delikadu. 2. Ema-mane ne’ebé dansa ho feto ida iha baile.
SUBSTANTIVU
ka’ut Saku ne’ebé homan ho tali-tahan. E Z . Agrikultór sira tau koto iha ka’ut atu fa’an iha Dili
SUBSTANTIVU
kawaimina (lia-) Naran atu temi ba dialetu kairui, waima’a, midiki, naueti hamutuk. Dalen ne’e ema balu ko’alia iha zona
SUBSTANTIVU
kautela 1. Kuidadu boot ne’ebé iha hodi sees hosi buat aat ka perigu. SIN. matan-moris
SUBSTANTIVU
303
Vemase, Baukau, Venilale, Watukarbau no Watulari.
Uma ida ho toba-fatin barak ba soldadu sira iha kuartél laran.
SUBSTANTIVU
kaximbu
kazinu
Tubu toos ida ho kuak boot iha nia rohan hodi tau tabaku ba fuma.
SUBSTANTIVU
Uma ne’ebé ema sira bá atu taru osan.
SUBSTANTIVU
kazadebañu
kazu
1. Fatin ne’ebé ema tama atu hariis bá. SIN. hariisfatin. 2. Kuartu atu soe bee boot no ki’ik. SIN. sentina.
1. Buat ne’ebé mosu derrepente ka bele mosu. EZ. Polísia baku sivíl ida hanesan kazu boot ida ne’ebé loloos labele akontese. 2. Ezemplu, lale’uk ka sirkunstánsia partikulár ida.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kazakistanés ~ kazakistaneza f.
kazula
Rai-Kazakistaun Rai-Kazakistaun nian. SUBSTANTIVU Ema Kazakistaun. ADJETIVU
Faru naruk lahó liman ne’ebé baibain amlulik sira hatais ba halo misa. Kazula nia kór depende ba festa ka estasaun litúrjika, n.e. kórvioleta iha Adventu no Kuarezma. SIN. faru-misa
SUBSTANTIVU
Kazakistaun (rai-) Rain no estadu boot iha Ázia Klarak.
SUBSTANTIVU
kazaku 1. Faru boot ho liman naruk ida ne’ebé ema sira hatais iha kamiza nia leten, liuliu iha rai-malirin. 2. Faru formál ne’ebé emamane hatais ba festa, kaben ka enkontru importante ruma, baibain hamutuk ho kamiza furak no gravata.
SUBSTANTIVU
kbahen ADJETIVU
SIN.
bahen
kbiit 1. Kapasidade isin ka neon nian atu halo buat ruma. 2. Forsa ne’ebé lale’uk ka sirkunstánsia sira fó mai ita. SIN. podér
SUBSTANTIVU
kazál SUBSTANTIVU
Ne’ebé otas-tuan.
Kaben-na’in pár ida.
kebit
kazamenteira
VERBU
Feto ida ne’ebé buka feen ka la’en ba ema seluk ne’ebé hakarak kaben.
SUBSTANTIVU
Ku’u ho liman-fuan tutun.
kebramár Baki ida hodi satan tasi-laloran.
SUBSTANTIVU
kazamentu
kebranozes
1. Lisensa hosi kreda no governu atu hela hamutuk hodi harii uma-kain ida nu’udar feen-la’en. 2. Festa kaben nian.
SUBSTANTIVU
Instrumentu halo ho besi ba habit no hafera nós ka ai-fuan nia kakun ka kulit li’ur be toos, porezemplu kamii, nst.
SUBSTANTIVU
kazerna
keda
304
keiense
Kualidade, kbiit ka talentu ida ne’ebé ema ida soi ba hala’o atividade knaar partikulár ida, hahú kedas hosi nia moris-mai.
SUBSTANTIVU
Rai-Kei nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Kei. 2. (lia-keiense) Dalen Nusar-Kei nian. ADJETIVU
kedak ADJETIVU
keiju
Kedas nian. SIN. imediatu
Susubeen nahisi ne’ebé ema sira uza nu’udar aihan.
SUBSTANTIVU
kedas mós kedan Oras ne’e duni, la demora tan. SIN. imediatamente EZ . Ó mai kedas, keta hein tan, oras to’o ona .
ADVÉRBIU
kein Fó-hatene nanis ka konaba perigu ruma. SIN. aviza EZ. Tiu André kein tiha ami konaba lafaek boot ne’ebé sai beibeik hosi kolan ne’ebá.
VERBU
kedo Balada anfíbiu ki’ik ne’ebé soi matan boot, bele haksoit no moris iha bee no raimaran. SIN. manduku
SUBSTANTIVU
kela Insetu ida ne’ebé halo lian iha tempu kalan baibain subar iha buat seluk nia leet. SIN. grilu
SUBSTANTIVU
kedok Kaer knedok ida, kahur ka dulas bá-mai iha sanan nia laran.
VERBU
kelembeli SUBSTANTIVU Balada
maksusuk atu hanesan lemur, maibé klehek uitoan, ne’ebé nani iha tasi laran. NARAN SIENTÍFIKU: Dugong dugon
ke’e 1. Halo rai sai kuak ho buat kro’at ka meik ruma, hanesan ai-suak, kanuru suru-rai nst. 2. Hasai rai hosi kuak ho ain (liuliu refere ba balada sira).
VERBU
kelen (ain-) Balun leten ain nian, iha kidun-tahan no ain-tuur nia leet.
SUBSTANTIVU
kehan 1. (Iha dialetu balu) Fatin ho didin haat iha uma laran. SIN. kuartu 2. Kuartu boot no kapás ba públika ka komunidade uza. SIN. sala
SUBSTANTIVU
Kelikai Postu administrativu Baukau nian ida ne’ebé ko’alia makasae no nakfati besik fohoMatebian.
SUBSTANTIVU
kehe
kemak (lia-)
1. Halo korrente ár malirin ho dalan muda objetu belak ida tun-sa’e. 2. Sadik atu hala’o buat ruma.
Lian austronéziku ida ne’ebé ko’alia iha parte loromonu, iha zona Maliana no Bobonaru nian.
VERBU
SUBSTANTIVU
Kei (rai-, Nusar-)
Kénia (rai-)
Nusa-lubun ki’ik ida iha rai-Timór nia sorin lorosa’e bá, besik raat rai-Papua nian.
Rain no estadu ida iha Áfrika lorosa’e.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kenianu ~ keniana f. 305
Ha’u kesar nia ba polísia tanba nia na’ok hotu ha’u- nia nuu. SUBSTANTIVU Hahalok halerik nian ka hato’o ema ida nuia hahalok aat ba autoridade ka ema seluk. SIN. kakesar
Rai-Kénia nian. SUBSTANTIVU Ema Kénia. ADJETIVU
EZ.
kepena! Espresaun ida ne’ebé ita uza bainhira ita rona konaba buat ruma ne’ebé la kona ita-nia laran ka halo ita sente triste uitoan. SIN. k a s i a n ! koitadu!
INTERJESAUN
kesardór mós kesar-na’in Ema ne’ebé kesar ka halerik kona-ba ema seluk.
SUBSTANTIVU
kerela
kesi
Daduuk ka akuzasaun kriminál ne’ebé ema lori ba tribunál hasoru ema seluk. SIN. kakesar
SUBSTANTIVU
1. Futu metin ho tali. 2. Bandu ema ida atu la hato’o buat ruma ba ema seluk, porezemplu segredu ruma.
VERBU
kerelante
kesi-ibun
Ema ida ne’ebé hato’o kerela. SIN. kesar-na’in
SUBSTANTIVU
Hena-rohan ida hodi kesi ibun metimetin, atu satan virus ka moras ne’ebé bele da’et, selae atu halo ema ne’e la bele ko’alia.
VERBU
kermese Festa parókia ka eskola nian ho atividade barak hamutuk, n.e. merkadu-oan, halai-taru, jogu, espozisaun oioin nst.
SUBSTANTIVU
kestaun Asuntu ka problema ne’ebé presiza atu rezolve tiha ka hatán bá. SIN. lia EZ. Kestaun ne’e difisil atu hatán.
SUBSTANTIVU
kerozene Mina ida ho iis maka’as ne’ebé ema sunu atu halo naroman ka te’in. SIN. mina-rai
SUBSTANTIVU
kestiona Husu-litik kona-ba buat ruma.
VERBU
kesak
kestionáriu
1. Uat ne’ebé fahe ai nia tahan iha klaran loloos. 2. Kesak hosi au ne’ebé ema uza atu tuu ba na’an hodi halo sasate.
SUBSTANTIVU
Pergunta lista ida ne’ebé ita prenxe ka fó ba ema seluk prenxe uza atu hetan informasaun balu kona-ba lia ruma.
SUBSTANTIVU
kesar
keta
1 . Hatudu ita-nia larannakali kona-ba buat ruma aat ne’ebé ita hetan ka simu. SIN. halerik 2. Fó-hatene ba ofisiál, polísia ka autoridade seluk kona-ba ema ruma nia hahalok aat ida. SIN. reklama (vi.)
VERBU
1. Liafuan ida ne’ebé ita uza bainhira la hatene loloos se buat ruma atu mosu ka lae. EZ. Ha’u la hatene keta nia la mai karik . VERBU Tau ketaketak. SIN. haketak
KONJUNSAUN
306
1. Parte hosi isin entre kotuk-hun no ain-kelen ne’ebé hodi tuur ba kadeira ka rai. 2. Sasán ruma nia okos, n.e. botir-kidun, kaleen-kidun, sanan-kidun, nst.
Liafuan ida ne’ebé bandu ka fó komandu negativu. SIN. labele EZ. Keta tanis!
MATADAK VERBÁL
SUBSTANTIVU
ketahalobé 1. Atu buat ruma labele mosu. E Z . Haree didi’ak labarik ketahalobé nia monu . 2. Tanba buat ruma bele mosu. EZ. EZ . Halo lailais ketahalobé xefe hakilar imi.
KONJUNSAUN
kidun-tahan Kidun nia isin belar parte okos.
SUBSTANTIVU
ki’ik
ketan
ADJETIVU
Liña ida ne’ebé ita la bele hakat liu, ka bandu ema seluk atu hakat liu. SIN. limite, kladik
Ne’ebé nia tamañu la’ós
boot.
SUBSTANTIVU
ki’ikoan ADJETIVU
Ne’ebé ki’ik tebetebes.
kikir
kiak
Parte sorisorin ita-nia ulun nian entre reen-toos no tilun.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé soi osan ka sasán uitoan de’it. SIN. lurun; LIAFUAN-SORUN: riku, soik
ADJETIVU
kikir
ki’ak (ai-)
(Balada ka manu) hisik nia isin ka doko ulun, liuliu bainhira hariis tiha.
VERBU
Ai-lele espésie fuik ida. SIN. ai-klalorek Gossampinus NARAN BOTÁNIKU: heptaphylla
SUBSTANTIVU
kikit Kulit mahar no maran ne’ebé baibain ita hetan iha ikan ka lafaek. VERBU Hasai ka koi ikan nia kulit.
kiar (ai-)
SUBSTANTIVU
Ai-hun boot ida ne’ebé fó fuan furak hanesan fore-rai, bele han no halo dose. NARAN B O T Á N I K U : Canarium commune Kiar-been morin ne’e naran ne’ebé hakeek-na’in balu fó ba insensu.
SUBSTANTIVU
kilat Instrumentu tiru nian ne’ebé soe bala hodi kona ka oho balada ka ema.
SUBSTANTIVU
kilat-musan
kibukibu
Musan liuliu hosi xumbu ne’ebé hatama ba kilat atubele tiru sai. SIN. bala
SUBSTANTIVU
Insetu ki’ikoan be semo iha rai-kalan no nia kidun lakan-mate ka piskapiska. SIN. pirilampu, kitilili
SUBSTANTIVU
kilat-rahun Uut ida ne’ebé uza iha kilat, kañaun no painxón atu halo esplozaun ho tarutu maka’as.
SUBSTANTIVU
kidan Área rua iha ema nia isin entre knotak no kelen-hun.
SUBSTANTIVU
kidun
kili
307
1. Fatin luan natoon iha uma nia kotuk no sorisorin. 2. To’os ho lutu hale’u.
Hatama liman-fuan ba ema nia iha kalilin ka tuu iha nia kabun-mamar, book halo nia hamnasa.
VERBU
SUBSTANTIVU
kintu ~ kinta f.
kilik = kirik kilograma
(kintu) Ida hosi balun lima ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. kalimak ADJETIVU Ba dala lima. SIN. dalimak
SUBSTANTIVU
Unidade ho todan hanesan ho grama 1000. Liafuan ida-ne’e baibain ita habadak ba kg . SIN. kilu (forma populár)
SUBSTANTIVU
kinur Kór-modok, kór hanesan mantolun nia isin-klaran. SIN. amarelu SUBSTANTIVU Ai-horis ida ne’ebé nia isin iha rai laran hanesan ai-lia no baibain uza hanesan temperu ida ba modo. SIN. kunir NARAN BOTÁNIKU: Curcuma longa ADJETIVU
kilómetru Unidade dadook ka distánsia nian hanesan ho metru 1000. Liafuan ida-ne’e baibain ita habadak ba km.
SUBSTANTIVU
kímika Estudu sientífiku kona-ba substánsia no oinsá mak sira muda bainhira kombina sira.
SUBSTANTIVU
kioske Kabine ki’ik iha lurónninin hodi fa’an jorneal, sigarru, hahán ki’ik nst.
SUBSTANTIVU
kímiku Kímika nian, kona-ba kímika. SUBSTANTIVU Elementu ida ne’ebé uza ka prodús iha kímika. ADJETIVU
kiran Kulit mihis tebetebes. SIN. knalus, membrana
SUBSTANTIVU
kiran-isin
kinikini
Kulit iha nehan sorisorin. S I N . niran, nehankulit
SUBSTANTIVU
Sinu ki’ikoan ne’ebé ema antigu sira tau iha sira-nia ain hodi tebe ka bidu no to’o oras ne’e mós sei uza nafatin iha festa tradisionál.
SUBSTANTIVU
Kirgizistaun (rai-) Rain no estadu ida iha Ázia Klarak.
SUBSTANTIVU
kinina
kirgizistanés ~ kirgizistaneza f.
Ai-moruk ida hodi hatún isin-manas.
SUBSTANTIVU
Rai-Kirgizistaun Rai-Kirgizistaun nian. SUBSTANTIVU Ema Kirgizistaun.
kininu
ADJETIVU
Ai-moruk musan ba kura moras. SIN. komprimidu
SUBSTANTIVU
Kiribás (rai-) Nusa-lubun no estadu iha Tasi-Boot Pasífiku, halo parte rai-Mikronézia. rai-Mikronézia.
kinta (loron-)
SUBSTANTIVU
Loron ne’ebé tuir kedas sesta iha semana ida nia laran.
SUBSTANTIVU
kiribasense Rai-Kiribás nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Kiribás.
kintál
ADJETIVU
308
2. (lia-kisarense) Dalen raiKiribás nian.
kladik Ketan ka liña ida ne’ebé ita la bele hakat liu, ka bandu ema seluk atu hakat liu. SIN. limite
SUBSTANTIVU
kirik Ne’ebé naleet liu. raru, laburas
ADJETIVU
SIN.
klaken
Kisar (rai-)
SUBSTANTIVU
Nusa-oan ida besik Lautein ne’ebé pertense ba provínsia indonézia Molukas.
SUBSTANTIVU
1. Ai ka balada lubun
ida. 2. (ema-klaken) Ema barak ne’ebé horik no serbisu hamutuk iha fatin ida. SIN. públiku, komunidade Populasaun ka ADJETIVU komunidade nian. SIN. públiku
kisarense Rai-Kisar nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Kisar. 2. (lia-kisarense) Dalen rai-Kisar nian. SIN. lia-meher ADJETIVU
klalatak
kistu
Ilas ka imajen ne’ebé buat ida haleno ka reflete. SIN. reflesaun
SUBSTANTIVU
Tumór ka bubun ida iha kulit ho been iha laran no dala balu mós musan toos ida iha klaran. SIN. kurulau
SUBSTANTIVU
klalees Tesidu bokur mutin ne’ebé taka tee-oan sira. SIN.
SUBSTANTIVU
kitilili mós kititili Insetu ki’ikoan be semo iha rai-kalan no nia kidun lakan-mate ka piskapiska. SIN. pirilampu, kibukibu
tripas EZ. Ha’u ladún gosta han
SUBSTANTIVU
klalees.
klamar 1 . Ema nia parte ne’ebé ita la hatee-hetan maibé fiar katak nia kontinua moris bainhira nia isin mate tiha ona. SIN. espíritu 2. Ema ida nia hanoin, karakter, ideia no sentimentu sira.
SUBSTANTIVU
Kitu Sidade-kapitál raiEkuadór nian.
SUBSTANTIVU
kiuani Persentajen ne’ebé ema ida ne’ebé fa’an buat ruma ba ema seluk bele rai ba nia an bainhira simu selun. SIN. komisaun
SUBSTANTIVU
klandestinu ~ klandestina f. Ne’ebé hala’o subasubar atividade ruma ne’ebé la tuir ukun-na’in sira-nia hanoin no hakarak. EZ. Ha’u-nia maun boot serbisu ba frenke klandestina iha okupasaun indonézia nia laran.
ADJETIVU
kiuk (Feto ka mane) ne’ebé la bele hetan oan tan defeitu isik ruma. SIN. esteril
ADJETIVU
klaak Ne’ebé ahi sei han hela, ne’ebé seidauk mohu.
ADJETIVU
klanuk Ne’ebé sente atu lakon sentidu.
ADJETIVU
klabis Uma aas nia dalas ida. SIN. andár
SUBSTANTIVU
klarak ADJETIVU
309
Klaran nian.
SIN.
sentrál
1. Grupu hosi tipu partikulár ida. 2. Grupu hosi estudante ka alunu sira. 3. Grupu hosi ema haree ba aspetu kulturál, ekonómiku, sosiál, nst.
klaran
SUBSTANTIVU
Fatin iha buat ka sorin rua nia leet loloos. SIN. sentru EZ. Ema na’in-tolu la’o forma ida mak iha klaran .
SUBSTANTIVU
klatun
klase-dahuluk
Ai-horis mahar ne’ebé moris iha rai-maran ka dezertu, baibain iha tarak ne’ebé taka nia isin. SIN. kaktu, ai-reti
SUBSTANTIVU
Ne’ebé nia estatutu aas liu hotu ka nia kualidade di’ak liu hotu. SIN. primeira-klase
ADJETIVU
klase-daruak
klarek
Ne’ebé nia estatutu ka nia kualidade iha fatin daruak de’it. SIN. segunda-klase EZ. Durante okupasaun indonézia Timoroan sira hanesan sidadaun klase-daruak iha sira-nia rain rasik.
(Bee) ne’ebé ladún kle’an. SIN. badak
ADJETIVU
ADJETIVU
klarín Trombeta ki’ik no kabuar ne’ebé soldadu sira toka.
SUBSTANTIVU
klarinete
klasifika
Instrumentu muzikál anin nian ho forma kanu naruk ida no palleta ida de’it hodi huu, atu hanesan oboé.
SUBSTANTIVU
Tau iha grupu ho karakterístika hanesan, hatama ba kategoria. SIN. tau-kahe E Z . Ita bele klasifika lia-fataluku nu’udar dalen papua ida. klasifikasaun SUBSTANTIVU
VERBU
klarinetista Ema ne’ebé toka klarinete. S I N . t o k a d ó r klarinete, maktokak-klarinete
SUBSTANTIVU
klásiku ~ klásika f. 1. Ne’ebé bele serve nu’udar banati tan nia fafurak no kualidade aas. 2. (Dalen, literatura, arte ka múzika) ne’ebé di’ak liu hotu tempu uluk nian. E Z . Katuas balu gosta múzika klásika. klasisizmu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
klarividente Ema ida ho jeitu naturál atu haree-borus no si’ik futuru.
SUBSTANTIVU
klaru ~ klara f. 1. (Been, kór) ne’ebé moos to’o ita bele haree-borus. SIN. momoos 2. Ne’ebé la susar atu komprende, la halo ita laranrua. ADVÉRBIU Tebes duni, konserteza. EZ. Klaru, ami la bele husik nia ba tanba nia sei moras . klaridade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
klata SUBSTANTIVU
Ular au nian.
kláuzula Katesik ka seksaun ida hosi dokumentu legál ruma.
SUBSTANTIVU
klave
klase
310
1. Nota muzikál lubun ida, ho fafutuk ka relasaun ba malu, no bazeia ba nota partikulár ida. 2. Sinál muzikál ne’ebé ita tau iha pauta nia hun hodi hatudu nota sira-nia grau aas ka kraik oinsá loos. iha liña balu ne’ebé serve atu determina pozisaun nota sira-nian. Iha tadak rua hanesan ne’e, maka:
SUBSTANTIVU
klavedesól & no klavedefá ? .
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Ema-mane ida ne’ebé membru ba kleru.
SUBSTANTIVU
klerikál SUBSTANTIVU
1. Kleru nian, kona-ba
kleru. 2. Ne’ebé apoia kleru nia influénsia iha polítika. SIN. k l e r i k a l i s t a ; LIAFUAN-SORUN: antiklerikál
klerikalista (Ema) ne’ebé apoia kleru nia influénsia iha polítika. klerikalizmu SUBSTANTIVU
klavíkula Ruin iha lakat laran. SIN. lakat-ruin
SUBSTANTIVU
kleru Klase ida ne’ebé amlulik, monje, frade no bispu sira maka forma. SIN. amlulik-libur
SUBSTANTIVU
kle’an Ne’ebé naruk tun liu ba okos ka to’o kidun, porezemplu tasi, kolan, nst.
ADJETIVU
kletak
klees
Ne’ebé dada ka atrai ha’u-nia interese. SIN. interesante EZ . Informasaun foun ne’e kletak tebetebes.
ADJETIVU
(Rai) ne’ebé luan, nakloke, ai-hun la iha ona.
ADJETIVU
kleet Espasu nakloke entre buat rua nia leet, fatin naleet. EZ. Kleet Timór nian ne’e tasi-luan ida ho mina no gás ne’ebé ema bele esplora.
SUBSTANTIVU
kle’uk 1 . Ne’ebé la loos, iha kurva ida ka liu. 2. Ne’ebé la iha onestidade ka laran-moos. SIN. laran-fo’er EZ . Ha’u susar atu fiar nia tanba nia kle’uk uitoan . SUBSTANTIVU Liña ne’ebé halo le’un ba karuk no ba kuana. SIN. kurva ADJETIVU
klehek Ne’ebé isin-todan no baruk-teen.
ADJETIVU
klekat Balada anfíbiu ki’ik ne’ebé soi matan boot, bele haksoit no moris iha bee no raimaran. SIN. manduku, kedo
SUBSTANTIVU
kle’un SUBSTANTIVU
1. Lulun kabuar ida.
rolu 2. Le’un ka sírkulu balun ida. SIN. arku SIN.
klenan Ne’ebé nakfila hodi fó kotuk, ne’ebé haklenan. SIN. naklenan
ADJETIVU/ADVÉRBIU/VERBU
kleur 1. Ne’ebé lori tempu naruk liu baibain, ne’ebé demora, atraza ka dada oras.
ADJETIVU
klérigu
311
2. Ne’ebé tinan tuan no naruk ona. ADVÉRBIU Iha tempu naruk nia laran. EZ . Ha’u la haree sira kleur ona, halo ha’u hanoin loos.
kli’is ADJETIVU Ne’ebé
hali’is ka nakli’is.
klima Kondisaun tempu nian ba períodu naruk ne’ebé típiku ba área ida. E Z . Rai-Timór nia klima baibain manas, maibé rai-Finlándia nia klima baibain malirin. klimátiku ~ klimátika f., klimatériku ~ klimatérika f
SUBSTANTIVU
kliak mós klian Parte isin nian ne’ebé tutan ulun-fatuk ba kabaas; kakorok no knoruk hamutuk.
SUBSTANTIVU
klibur Grupu ema buka malu ka halibur hamutuk iha fatin ida atu hala’o atividade oioin ka atu proteje interese sira ne’ebé sira fahe lisuk. SIN. sosiedade , organizasaun
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
klimaks Pontu aas liu hotu iha lala’ok ka prosesu ruma.
SUBSTANTIVU
klíniku ~ kliníku f. 1. Ema ne’ebé kura ema moras no fó reseita ba aimoruk. SIN. médiku , doutór 2. (klínika) Uma ne’ebé ema bá atu hetan tratamentu médiku. SIN. postu klíniku ADJETIVU 1 . Kona-ba medisina ne’ebé baibain pratika iha klínika laran. 2. Ne’ebé soi jeitu atu halo diagnóstiku loloos.
SUBSTANTIVU
kliduk Ne’ebé nia parte li’ur kabuar. SIN. konveksu ; LIAFUANSORUN: klu’ak, kónkavu
ADJETIVU
kliente 1. Ema ida ne’ebé selu ema profisionál ka kompañia ruma atubele simu servisu ruma ne’ebé nia presiza. E Z . Advogadu ne’e iha kliente barak. 2. Ema ida ne’ebé baibain sosa sasán ne’ebé loja ida fa’an.
SUBSTANTIVU
klinun mós klinuk SUBSTANTIVU
Baluk ka pedasuk.
klipe 1. Objetu hosi metál ka plástiku ne’ebé ita uza atu habit buat rua hamutuk, liuliu surat-tahan.
SUBSTANTIVU
klientela Ema profisionál, empreza ka loja nia kliente hotu-hotu. SIN. kliente-libur
SUBSTANTIVU
klisuk
kliik
Ne’ebé ema barak ka ema hotu fahe lisuk; ne’ebé pertense ba ema barak ka ema hotu. SIN. komún
ADJETIVU
1. Ne’ebé mesak de’it, la hanesan buat ka ema seluseluk. 2. (Númeru) ne’ebé ita la bele fahe ba rua, hanesan 1, 3, 5, 7 nst. SIN. lakliik, pár
ADJETIVU
klobor Uma ki’ik ida ne’ebé ema harii iha to’os laran nu’udar hakmahan-fatin
SUBSTANTIVU
kliir (Matan) haree hadulas, haree ba sorin-sorin.
VERBU/ADJETIVU
312
bainhira halo to’os ka rai-fatin. SIN. uma-to’os
Rai ho forma klu’ak. SIN. rai-nakbetok
SUBSTANTIVU
kloe
klube
Ne’ebé ain-naruk no isinboot liu duké baibain nian. SIN. jigante
Organizasaun ida ne’ebé ema-lubun ida forma ho laletak ka interese partikulár, atubele hasoru malu beibeik hodi deskansa, diverte ka hala’o atividade oioin hamutuk. EZ . Klube futeból Benfica oras ne’e soi osan barak.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
kloor (ain-) Parte ain nian ne’ebé iha kotuk entre ain-tuur no ainfukun.
SUBSTANTIVU
kloot
klulun
Ne’ebé soi espasu ki’ik atu buat ida susar tama bá. E Z . Nia faruk ne’e kloot, tanba ne’e nia la bele hatais tan ona .
ADJETIVU
Objetu ida ne’ebé lulun an. SIN. rolu kluni: haree karluni
SUBSTANTIVU
kloran ADJETIVU Ne’ebé
klusin bobar an.
SUBSTANTIVU
Kotuk nia parte leten
nian.
kloretu
kluti
Ai-moruk hamutin ida halo hosi kloru.
SUBSTANTIVU
Balada makdolar ainhaat ida ho ikun. SIN. lafaek raimaran
SUBSTANTIVU
klorofila Pigmentu ka ai-been kór-matak iha ai-horis sira ne’ebé presiza ba fotosínteze atu akontese. Klorofila ne’e absorve enerjia roman nian hosi loron-matan.
SUBSTANTIVU
klutis 1. Ne’ebé la’o lailais. tekir, rápidu 2. Ne’ebé serbisu todan. badinas
ADJETIVU
klorofórmiu
SIN. SIN.
klutuk
Been anestéziku kórlaek ida ne’ebé halo ema lakon sentidu.
Sasán lubun ida ne’ebé ita halibur ka tau hamutuk. SIN. kolesaun
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kloru
kmaan 1. Ne’ebé ladún tetu. LIAFUAN-SORUN: todan 2. Ne’ebé nia folin la karu.
Gás todan no kórmodok ho iis maka’as loos.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
klosan
kmaha
(Ema) ne’ebé sei foin-sa’e ka seidauk kaben. EZ. Mane no feto klosan sira gosta bá festa iha loron-sábadu .
ADJETIVU/ SUBSTANTIVU
Ár malirin no bokon uitoan ne’ebé tun iha rainakaras iha rai-foho.
SUBSTANTIVU
klu’ak
kmaha-been: haree mahonbeen kmahan
Ne’ebé nia parte laran kabuar. SIN. kónkavu ; LIAFUANSORUN: kliduk, konveksu
ADJETIVU
313
Fatin iha ne’ebé ema ruma halai bá atu subar tan perigu ka persegisaun. SIN. azilu, subar-fatin
múzika, melodia no ritmu. hananun, kantiga
SUBSTANTIVU
knanoik (ai-) Istória avon sira-nian ne’ebé konta hosi ibun ba ibun.
SUBSTANTIVU
kmanán SUBSTANTIVU
Buat ne’ebé ita
knasak
manán.
(Ema) ne’ebé hamnasa beibeik, ne’ebé gosta hamnasa. SIN. hamnasadór
ADJETIVU
kmerak ADJETIVU
SIN.
1. Ne’ebé merak tomak
hotu. 2. Ne’ebé la tuir ona fatin, sabraut hela.
knata Ai-balun kuak ne’ebé serve ba balada sira-nia hemufatin. SIN. oro
SUBSTANTIVU
knaar 1. Atividade ida ne’ebé ema halo atu manán moris ka atu hetan buat ruma ne’ebé kuran, n.e. prepara hahán, halo to’os, roupa, uma nst. SIN. serbisu 2. Serbisu ida ne’ebé ita hala’o ba objetivu partkulár ruma. SIN. tarefa, kneter VERBU Hala’o serbisu ruma.
SUBSTANTIVU
knedok: haree kanedok kne’in Rai-kabelak tetuk ida iha foho-lolon.
SUBSTANTIVU
kneras Movimentu matenek ne’ebé ema ida halo atu muda situasaun hodi fó vantajen ba nia an. SIN. manobra, estratéjia
SUBSTANTIVU
kna’ar
kneter
Halibur-malu formál hodi fó-hanoin kona-ba buat ruma ne’ebé importante. SIN. serimónia, knaden
Serbisu ida ne’ebé ita hala’o ba objetivu partkulár ruma. SIN. knaar, tarefa
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
knoruk
knaban
Kakorok nia kotuk, ulun nia kotuk.
SUBSTANTIVU
1. Tali-tahan ka akadiru-tahan homan ka kesi hanesan fatin ida ba tau ai-fuan iha laran ka uza hodi kuru bee. 2. Buat ida hosi plástiku ka kaleen ne’ebé ema uza hodi kuru bee. SIN. balde
SUBSTANTIVU
knosen Isin nia sorin, entre hirus-matan no kotuk. SIN. bahin
SUBSTANTIVU
knosen-ruin Ruin kle’uk ne’ebé tutan ruin-kotuk ba hirusmatan, ne’ebé serve atu hamahan aten-book. SIN. ruinsorin, kostela
knaden
SUBSTANTIVU
Halibur-malu formál hodi fó-hanoin kona-ba buat ruma ne’ebé importante. SIN. serimónia, kna’ar
SUBSTANTIVU
knotak
knananuk
1. Parte klarak ema nia isin nian ne’ebé kloot uitoan iha kidan nia leten.
SUBSTANTIVU
Múzika ida ho liafuan sira ne’ebé ema hananu tuir
SUBSTANTIVU
314
2. (arti figuradu, eufemístiku) Feto nia oan-fatin.
1. Ko’alia hodi halo kómiku ka grasa atu halo ema haksolok. 2. Ko’alia hodi goza maibé la’ós ho intensaun atu halo ema ne’e hirus ka moe. E Z . Keta hirus! Ha’u ko’aliahalimar de’it .
VERBU
knua 1. Komunidade ki’ik ho uma balu iha foho ka dook hosi sidade. SIN. aldeia 2. (arti figuradu) Ema nia uma.
SUBSTANTIVU
knuan
koalizasaun
Takan ba buat kro’at hanesan tudik, katana ka surik ne’ebé halo hosi karau-kulit ka buat mahar sira seluk. U l a r - k n u a n katak ular nia hela-fatin.
SUBSTANTIVU
Klibur ka aliansa ne’ebé partidu polítiku rua ka liu forma.
SUBSTANTIVU
kobaia 1. Balada maktohik ki’ik ho fulun mahar ne’ebé ema sira rai iha uma no sientista sira uza iha esperiénsia biolójika. NARAN SIENTÍFIKU: Cavia 2. (arti figuradu) Balada ka ema ne’ebé ema seluk uza atu halo esperiénsia ka koko buat foun ruma. E Z . Ami la simu bainhira joven balu sai kobaia ba produtu tua foun tanba ida-ne’e ameasa sirania saúde.
SUBSTANTIVU
knudak Ne’ebé kaan hahán barak. SIN. kaan-teen
ADJETIVU
knuuk Manu-tolun fatin ka fatin ba manu ka animál seluk natolu no luut oan, halo hosi fo’er ka duut maran ne’ebé animál lalin.
SUBSTANTIVU
ko’a Kaer tudik hodi hakotu buat ida hosi nia hun ka haketak ba parte rua, nu’udar eezemplu ko’a na’an, ko’a hare, nst. Ko’a tua katak tesi nuu-funan atu nia been bele turu ba au laran hafoin sai tua-mutin.
VERBU
kobarde (Ema) ne’ebé la soi aten-barani atu halo buat susar ruma ne’ebé nia loloos tenke halo, ne’ebé halai hosi perigu. SIN. ta’uk-teen, kidunbeen
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
ko’alia mós kolia 1. Dehan ka hatete buat oioin ba ema seluk. SIN. kompara lia E Z . Labarik sira lakohi ko’alia tanba sira ta’uk. 2. Pratika dalen ida. EZ. Ha’u-nia avó-feto gosta ko’alia portugés. Konversa ka SUBSTANTIVU diskusaun ne’ebé ema hato’o sai.
kobertór
VERBU
Hena-taka ba malirin, ne’ebé ema sira uza bainhira toba kalan. SIN. kapote
SUBSTANTIVU
kobra 1. Halibur osan atu uza ba buat ida. 2. Husu osan ba servisu ruma, liuliu ba transporte.
VERBU
kobradór ~ kobradora f.
ko’alia-halimar 315
1. Eziste iha tempu hanesan, iha tempu ida de’it. 2. Fahe horik-fatin ida de’it. koezisténsia SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé kobra osan ba buat ida.
SUBSTANTIVU
VERBU
kodeína Ai-moruk uza ba halo hamate moras isik no mós ba halo ema nia neon hakmatek bainhira nervus hela.
SUBSTANTIVU
kofre Fatin ida hanesan kaixa-oan ida hosi besi ka kaleen mahar ne’ebé iha xave no baibain ema uza atu rai osan ka sasán folin-boot.
SUBSTANTIVU
kódigu 1. Sistema troka letra ka liafuan sira iha lia-tatoli ida ho letra ka liafuan seluk atu ema ida la bele komprende mensajen ne’e se la hatene nanis sistema ne’e. 2. Ukun-fuan ka lei klutuk ida.
SUBSTANTIVU
kohe 1. Fatin ba tau bua, malus no ahu ba mama. SIN. kohe-mama 2. Ka’ut ki’ik ne’ebé halo ho talin hodi tau bukae bainhira halo viajen ruma.
SUBSTANTIVU
koellu Balada ki’ikoan fulun naruk ho tilun-tahan boot no naruk, inus lotuk, no ain kotuk naruk liu ain oin. NARAN S I E N T Í F I K U : Oryctolagus cuniculus. koellu-aman SUBSTANTIVU koellu-inan SUBSTANTIVU koellu-oan SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kohen Kuak iha balada marsupiál inan nia kulit hanesan kohe, ne’ebé nia oan hela bá to’o boot uitoan.
SUBSTANTIVU
kohu Kulit mate iha ema nia ulun-kulit ne’ebé nakloke iha fuuk laran no halo ulun katar. SIN. kaspa, alkari
SUBSTANTIVU
koentru Du’ut-morin espésie ida. NARAN BOTÁNIKU: Coriandrum sativum
SUBSTANTIVU
kohu 1.Hamoos tomak hotu. 2. (arti figuradu) Manán osan tomak iha jogu-karta.
VERBU
koerambu Dose ida halo ho forma fuuk nian.
SUBSTANTIVU
koi
koerente
Lori liman-kukun karut tunsa’e. E Z . Ema sira koi sira-nia kulit bainhira susuk tata hodi halo isin katar.
VERBU
(Hanoin ka liafuan) ne’ebé kona loos no tuir lójika. LIAFUAN-SORUN: sabraut koerénsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
koet
Koímbra
1. Fó folin boot ba buat ida. SIN. apresia 2. Haree didi’ak buat ida ne’ebé ita gosta no lakohi lakon. SIN. hadadi
Vila ida iha Portugál klarak ho universidade tuan ida ne’ebé soi naran-boot iha mundu tomak.
VERBU
SUBSTANTIVU
koinside
koeziste
316
1 . Akontese hamutuk, mosu iha tempu ida de’it. 2. Konkorda ka kona malu. koinsidénsia SUBSTANTIVU
Droga todan no ne’ebé uza hodi hamate moras ka hakalma ema nia neon.
VERBU
SUBSTANTIVU
kokeluxe (me’ar-) Me’ar ida ne’ebé maka’as loos no susar atu hapara.
koir
SUBSTANTIVU
1. Kose ho besi tarak hodi loke ka hasai pedasukpedasuk. 2. Kose ho navalla ka jilete hodi hasai ibun-rahun ka hasanrahun.
VERBU
koketél Hemun lanuk ida halo hodi kahur malu tua-manas rua ka liu.
SUBSTANTIVU
koiraka
koko
Kalohan ne’ebé tetek malu, todan no metan tanba iha bee barak. S I N . kalohanudan
1. Halo esforsu atu hala’o buat ida. E Z . Ha’u koko hodi halai to’o kilómetru rua. 2. Haree to’ok, halo teste ka halo esperiénsia ba buat ida. SIN. esperimenta EZ . Sira sei koko karreta ne’e atu hatene se nia bele sa’e foho ka lae. kokon SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
VERBU
koiru Kulit karau ka balada seluk nian ne’ebé ita kurte atu hafila ba materiál ida hodi halo sapatu, futu-kabun, karteira nst. SIN. karau-kulit
SUBSTANTIVU
kois
kokok
Namdoras. ADVÉRBIU Besik atu. SIN. kurakuran EZ . Ha’u monu kois tanba sente oin-halai iha rai-ninin. VERBU
(Ne’ebé) ko’alia ho hasan-toos. SIN. gagu
ADJETIVU/VERBU
kokoreek
kois (samea-~)
1. (Manu-aman) halo lian maka’as bainhira rai atu naroma ona. 2. (Arti figuradu) (Mane) la konsege ka la iha ona kbiit atu halo buat ida./atu gaba an no patarata. EZ. Nia la bele kokoreek ona tanba nia la iha ona ema ne’ebé apoia nia.
VERBU/SUBSTANTIVU
Samea oin ida ne’ebé nani iha bee.
SUBSTANTIVU
koitadu ~ koitada f. Ne’ebé la iha sorte. SIN. kasian, rahun-aat ADVÉRBIU Ho sorte ne’ebé la iha. SIN. infelizmente EZ . Sira hamlaha, koitadu ami la bele tulun sira tanba ami mós la soi ai-han. INTERJEISAUN Espresaun ne’ebé ema uza atu hato’o katak buat aat ida ne’ebé foin akontese ka mosu. SIN. kepena! E Z . Koitadu! Katuas ne’ebé foin mate ema laran-murak duni. ADJETIVU
kokoteek 1 . (Manu-inan) halo lian maka’as hosi, nu’udar ezemplu bainhira atu natolu. 2. (Arti figuradu) (Ema) gaba an hodi dehan katak bele buat ruma ne’ebé tuir loloos la bele.
VERBU/SUBSTANTIVU
kokaína 317
Nia kokoteek de’it; ha’u fiar nia sei la manán iha jogu idane’e.
manas, nia kanek-fatin bele hamosu fitar. SIN. varíola
EZ.
kole
kola
Ne’ebé forsa ladún iha tan sernisu ka atividade todan ruma. VERBU Sente isin-fraku no lahó enerjia atu hala’o atividade ida. EZ. Sira kole, tanba ne’e sira toba dukur liu.
ADJETIVU
Been kantál ida ne’ebé bele habelit sasán. SIN. goma, ritan VERBU Halo belit malu ho goma. SIN. habelit E Z . Hatama surat ne’e ba envelope laran, hafoin kola tiha halo metin.
SUBSTANTIVU
kolega 1. Ema ne’ebé ita serbisu hamutuk ho nia. SIN. soman 2. (kolokiál) Belun, amigu. . kolejiál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
kolabora 1. Serbisu hamutuk iha obra ka tarefa ida, fó liman ba malu baibain ho objetivu partikulár ida. SIN. serbisu lisuk, rosan 2. (pejorativu) Tulun funu-balun hodi halo serbisu ruma ba sira ka fó informasaun oioin konaba ita-nia maluk sira. kolaborasaun SUBSTANTIVU; SIN. rarosan
VERBU
koléjiu 1. Eskola privada. E Z . Koléjiu Fatumaka padre salezianu sira mak harii. 2. Ema profisionál lubun ida.
SUBSTANTIVU
kolen 1. Estadu ka kondisaun sente kole nian. 2. Esforsu ne’ebé ema ida halo hodi fó servisu ruma ba ema seluk. EZ . Oinsá mak ami bele selu imi-nia kolen? 3. Osan ne’ebé ema ida simu ba serbisu ne’ebé nia halo. SIN. saláriu
SUBSTANTIVU
kolaboradór ~ kolaboradora f. Ema ne’ebé kolabora ka serbisu lisuk. SIN. makrosan
SUBSTANTIVU
kolaborasionista Ema ne’ebé serbisu hamutuk ho funu-balun. kolaborasionizmu SUBSTANTIVU
kólera
kolan
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Moras todan ne’ebé hamosu diarreia no muta, mosu tanba ema tolan bee ka ai-han fo’er.
Rai-kuak luan ida ne’ebé bee taka nafatin no iha tahu barak.
SUBSTANTIVU
kolesaun
kolapsu
1. Hahalok tau hamutuk ka rekolle sasán, nu’udar ezemplu fotografia, selus antigu sira, nst. 2. Sasán ne’ebé ita tau hamutuk ka rekolle. SIN. lalutuk
Hahalok monunaksobu nian.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kolar 1. Moras ho isin musamusan ki’ik ne’ebé dala ruma mosu hamutuk ho isin-
SUBSTANTIVU
kolesteról
318
2. Grupu hosi balada ka aihoris tipu ida ne’ebé moris hamutuk. 3. Rain ida ne’ebé nasaun forte ida mak ukun no kontrola, la’ós ema kahorik ka rai-na’in sira. E Z . Timór uluk Portugál nia kolónia ida. koloniál ADJETIVU
Substánsia ida iha sélula sira isin nian ne’ebé bele sai barak hodi hatoos artéria sira.
SUBSTANTIVU
koleta 1. Osan ezmola nian ne’ebé baibain ema fó iha igreja. 2. Impostu ne’ebé kontribuinte ida-idak tenke selu ba governu.
SUBSTANTIVU
koloniza Halo sai kolónia. kolonizasaun SUBSTANTIVU kolonizasadór ~ kolonizadora
kolete
VERBU
Faru ida ne’ebé faruliman la iha no mane sira hatais iha kamiza no gravata leten no iha kazaku okos. Kolete baibain halo parte fatu ida.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
kolonializmu Doutrina kona-ba rain forte ida ukun territóriu seluk ida ho dalan polítiku no ekonómiku hodi susu nia rikusoin no kontrola nia kultura. Maski sistema-ukun ne’e bele fó kadi’ak oioin ba kolónia ne’e, nia mahorik sira la hetan direitu atu ukun rasik an tomak hotu.
SUBSTANTIVU
kolete-salvavida Kolete ida ne’ebé ema hatais bainhira haksoit ka monu ba tasi hosi ró atu labele mout.
SUBSTANTIVU
Kolmera Bairru komersiál iha parte loromonu sidade Dili nian.
SUBSTANTIVU
kolonu ~ kolona f. Ema ne’ebé horik iha kolónia. SIN. maksolat EZ. Maski Timór uluk Portugál nia kolónia, kolonu portugés sira la mai barak mai ita-nia rain; iha tempu okupasaun indonézia nian fali, kolonu javanés sira barak tebes.
SUBSTANTIVU
koloka Tau iha fatin ida ne’ebé serve, liuliu ema iha serbisufatin. SIN. hatuur, hadaran EZ. Diretór hakarak koloka ami-nia kolega iha repartisaun foun ne’e. kolokasaun SUBSTANTIVU; SIN. hadaran
VERBU
kolu
Kolómbia (rai-)
Hasai roupa ka enfeite hosi ita-nia isin.
VERBU
Rain no estadu ida iha Amérika Súl nia sorin norueste.
SUBSTANTIVU
kolxa
kolombianu ~ kolombiana f.
SUBSTANTIVU
Rai-Kolómbia nian. SUBSTANTIVU Ema Kolómbia.
Hena nahe iha kama
leten.
ADJETIVU
kolxaun
kolónia
1. Dalas hena mahar ida, halo mamar ho manufulun, kabas ka ai-lele sena ba laran, dala barak ho mola mós,
SUBSTANTIVU
1. Grupu ema ne’ebé bá horik hamutuk iha fatin ka rai dook ruma.
SUBSTANTIVU
319
1. Uma kastigu-fatin ka kadeia mahuluk iha distritu ida, prizaun distritál. 2. Distritu judisiál.
ne’ebé ema hatuur iha kama nia kuadru hodi toba iha leten. 2. Biti mahar ida ne’ebé uza iha jinástika atu atleta sira labele hetan kanek bainhira monu rai.
SUBSTANTIVU
kombate 1 . Hatudan ka luta, baibain violentu, entre ema na’in-rua, ka entre forsa militár rua. SIN. batalla 2. Tuku-malu ka riba-malu jogu ida.
SUBSTANTIVU
kolxeia Nota muzikál ne’ebé vale semínima balun ida. Nia tadak maka ne’e:
SUBSTANTIVU
e
kombatente Ema ne’ebé hola parte iha kombate. SIN. matudak
kolxete
SUBSTANTIVU
Tadak ka sinál hakerek nian ho forma [ ] ne’ebé ema uza atu troka parénteze baibain nian ( ). SIN. parénteze retu
SUBSTANTIVU
kombina 1. Tau hamutuk. 2. Hatán atu halo buat ruma, halo planu hamutuk. kombinasaun SUBSTANTIVU
VERBU
Kom (rai-) Vila ida iha tasi-ibun, iha distritu Lautein.
SUBSTANTIVU
komboiu
komadre
Meiu transporte nian hanesan karreira tutan malu no nia roda halai iha dalan besi nia leten. E Z . Rai-Timór seidauk iha komboiu; sira ne’ebé gosta sa’e komboiu tenke bá rai-Java ka raiAustrália.
SUBSTANTIVU
1. Feto ne’ebé sai testemuña ka sasin bainhira ita simu sakramentu batizmu nian. SIN. inan-sarani 2. Ema ida ne’ebé gosta konta ema seluk ia vida.
SUBSTANTIVU
komanda
kombustaun
Fó orden hodi obriga ema seluk. SIN. hadeni
VERBU
Ahi ne’ebé sunu hodi hamosu enerjia.
SUBSTANTIVU
komandante
kombustivel
Ema ne’ebé dirije naran forsa militár ida. SIN. madenik
SUBSTANTIVU
Substánsia hanesan ai, anar ka mina ne’ebé ita sunu hodi hamosu enerjia ka hala’o motór ida.
SUBSTANTIVU
komandu Hahalok komandu nian. SIN. hadenin
SUBSTANTIVU
komédia Pesa-teatru ida ne’ebé buka hasolok ema nia laran no halo sira hamnasa hodi hatudu sena no jestu kómiku oioin.
SUBSTANTIVU
komandu-dook Aparellu hodi hala’o ka kontrola mákina ida hosi dook.
SUBSTANTIVU
komarka
komediante
320
Atór ka atrís ne’ebé halo komédia iha teatru, filme ka televizaun.
Ema ida ne’ebé fó an ba komérsiu, ema ne’ebé fa’an sasán maka nia serbisu baibain nian. SIN. kontratu-na’in
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
komemora
komérsiu
Hanoin fali, liuhosi serimónia ka festa ruma loron ida ne’ebé liu tiha ona, akontesimentu kotukbá ka ema ida ne’ebé mate tiha ona. EZ . Tinatinan iha fulan-Novembru ita hanoin-hikas ita-nia matebian no juventude aten-barani sira ne’ebé mate iha loron 12 fulanNovembru. komemorasaun VERBU
VERBU
Atividade kona-ba fa’an no sosa sasán. SIN. kontratu
SUBSTANTIVU
komesa Hala’o parte dahuluk, halo badadaun. SIN. hahú komemorasaun VERBU; SIN. hun
VERBU
kometa Lolon boot ida halo hosi fatuk no jelu ne’ebé semo iha espasu hadulas loro-matan hodi husik rahun nabilan hanesan dalan iha nia kotuk. SIN. fitun-suar
SUBSTANTIVU
komenta 1. Hato’o esplikasaun ka ita-nia opiniaun kona-ba asuntu ida. 2. Dehan ka hateten buat ruma.
VERBU
kómiku ~ kómika 1. Komédia nian, kona-ba komédia. 2. Ne’ebé halo ita hamnasa. SIN. nasak
ADJETIVU
komentáriu SUBSTANTIVU
1. Hahalok komenta
nian. 2. Ida ne’ebé ita hato’o ba ema seluk hodi komenta. SIN. observasaun E Z . Ami atu ba señór deputadu halo komentáriu uitoan kona-ba situasaun agora nian.
komikudór (Ema) ne’ebé hali’is ba komédia, ne’ebé nia hahalok baibain nian halo ema seluk hamnasa.
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
komiñu (ai-)
komersiál ADJETIVU
Ai-horis ida ne’ebé fó musan ki’ik metan be ema sira uza nu’udar ai-fukar ka tempra. NARAN BOTÁNIKU: Cuminum cyminum
Kona-ba komérsiu.
SUBSTANTIVU
komersializa 1. Tau sasán iha merkadu hodi fa’an ba públiku. SIN. hakbasar 2. Halo atu sai hanesan komérsiu ida. komersializadu ~ komersializada f.
VERBU
komisáriu ~ komisária f. 1. Ema ne’ebé hala’o komisaun ida. SIN. delegadu 2 . Ema ida ne’ebé hala’o knaar-administrasaun importante ida iha governu. 3. Administradór ró-ahi nian.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
komersializasaun
SUBSTANTIVU
komersiante
komisaun
321
1. Ema-lubun ida ne’ebé leba knaar atu trata asuntu ba funsaun espesiál ida. 2. Haknokar ka investigasaun ofisiál governu nian. 3. Persentajen ne’ebé ema ida ne’ebé fa’an buat ruma ba ema seluk bele rai ba nia an bainhira simu selun. SIN. kiuani
komovidu ~ komovida f.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
komovente ADJETIVU
Ne’ebé komove.
kompaixaun Sentimentu larankasian ba ema seluk ne’ebé hetan susar ruma. SIN. sadi’an, piedade, rarohan
SUBSTANTIVU
komísiu
kompañia
Halibur-malu públiku ba ema barak hodi ko’alia kamutuk kona-ba lia importante ruma.
SUBSTANTIVU
1. Ema sira ne’ebé hamaluk ita. 2. Klibur boot. 3. Empreza komersiál ka filaliman ne’ebé boot, baibain ho sanak barak. SIN. sosiedade
SUBSTANTIVU
kómoda Mobiliáriu pesa ida ho gaveta tetek malu ne’ebé serve atu haloot roupa.
SUBSTANTIVU
kompara Haree hamutuk buat ka ema rua atubele hatene se hanesan ka lae. SIN. tanesan Kompara lia katak ko’alia hamutuk, konversa. komparasaun SUBSTANTIVU
VERBU
kómodu ~ kómoda f. 1. Ne’ebé halo ita sente isin-kmaan. SIN. konfortavel 2. Ne’ebé serve ba finalidade ruma.
ADJETIVU
Komores (rai-, Nusar-)
komparativu ~ komparativa f.
Nusa-lubun ki’ik no estadu ida rabat Áfrika nia raat lorosa’e.
Ne’ebé bele halo komparasaun ho seluk. SIN. tanesan E Z . Alunu sira halo estudu komparativu hosi buat rua: análize no métodu .
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
komorianu ~ komoriana f. Rai-Komores nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Komores. 2. (lia-komorianu) Dalen raiKomores nian. ADJETIVU
komparavel Ne’ebé ita bele kompara ho seluk. SIN. tanesan-belek
ADJETIVU
Komoro 1. Bairru iha parte loromonu distritu Dili nian. EZ. Aeroportu nasionál nakfati iha Komoro. 2. (Mota-) Mota ida ne’ebé suli liuhosi bairru Komoro, ho bee boot bainhira tempu udan, bailoro bee la iha.
kompasu
SUBSTANTIVU
1. Instrumentu ida ho besi-kain rua, ida kro’at, ida ho lapis iha nia rohan, ne’ebé serve atu tui le’un ka sírkulu. 2. Sasukat, liuliu ritmu múzika nian.
SUBSTANTIVU
kompativel
komove
1. Ne’ebé bele hatán malu, bele la’o ka serbisu hamutuk.
ADJETIVU
Book ema nia laran; halo ema sente laran-kasian ka emosaun boot.
VERBU
322
2. (Ema na’in-rua ka liu) ne’ebé ho hanoin ida-idak nian, maibé fuan ida de’it. kompatibilidade SUBSTANTIVU
komplementa Tau ka tuur hamutuk ho buat seluk; enfeita.
VERBU
kompleta
kompensa
Halo sai kompletu. hatomak kompletamentu SUBSTANTIVU
VERBU
Selu fali, fó fali (buat ne’ebé ita deve ba ema seluk). SIN. balas
VERBU
SIN.
kompletamente
kompensasaun
ADVÉRBIU
Hahalok ka fuan balas nian. SIN. babalas
SUBSTANTIVU
Tomak hotu.
kompletas Orasaun sira ne’ebé amlulik no madre sira reza iha kalan molok atu bá toba.
SUBSTANTIVU
kompete 1.Hola parte iha halai-taru ka konkursu ruma. S I N . taru malu 2. Buka halo di’ak liu ema seluk. 3. Sai ita-nia devér ka responsabilidade. kompetisaun SUBSTANTIVU; SIN. taru-malu, hatarun
VERBU
kompletu ~ kompleta f. Ne’ebé la falta buat ida, buat hotu iha. SIN. katomak
ADJETIVU
komplika 1. Hasusar, halo sai difisil. SIN. hahalik EZ. Lalika komplika povu nia moris hodi hatama fali kultura rai-li’ur nian. 2. Halo la komprende liu, susar atu komprende. komplikasaun SUBSTANTIVU komplikadu ADJETIVU
VERBU
kompetente 1. Ne’ebé soi kapasidade ba hala’o knaar ruma. 2. Ne’ebé soi kapasidade ida ne’ebé lei mak haraik no tada. kompeténsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
kompoin
kompila
1. Halo hariin ka estrutura ida hodi tau hamutuk buat oioin tuir orden be di’ak; tau parte oioin hamutuk hanesan kontas eker ka morteen nian. SIN. haheker 2. Hakerek tuir orden. E Z . André kompoin poezia furak ida kona-ba nia knua.
VERBU
Tau hamutuk, prepara, liuliu dokumentu ida. SIN. haktetek kompilasaun SUBSTANTIVU
VERBU
kompiladór ~ kompiladora f. Ema ne’ebé kompila. SIN. maktetek
SUBSTANTIVU
kompleksu ~ kompleksa f.
komponente
Ne’ebé soi parte oinseluseluk barak no susar atu komprende ka rezolve. SIN. halik EZ. Situasaun kompleksa nu’udar ita haree. kompleksidade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Ida hosi parte sira ne’ebé hamutuk hodi halo estrutura ka buat tomak ida. E Z . Tan mákina ida-ne’e iha komponente barabarak, susar atu monta.
SUBSTANTIVU
komportamentu 323
1. Ema nia hahalok partikulár ida. 2. Ema nia hahalok baibain nian. SIN. lala’ok
halo promesa aru halo buat ruma.
SUBSTANTIVU
komprometedór komprometedora
kompostu ~ komposta f.
ADJETIVU
Ne’ebé soi parte oioin. SIN. katetek SUBSTANTIVU (kímika) Substánsia ida ne’ebé halo hosi elementu oioin. ADJETIVU
1. Promesa ka obrigasaun ne’ebé ita tenke kumpre. 2. Enkontru ka hasoru-malu ne’ebé ita organiza nanis. EZ . Ha’u iha kompromisu ida ho ha’u-nia belun sira atu vizita Ataúru.
SUBSTANTIVU
Ai-fuan ne’ebé ema hatasak hodi kahur ho masinmidar, hafoin tau iha kaleen. SIN. marmelada
SUBSTANTIVU
komputadór
kompozisaun
Aparellu eletróniku ida ne’ebé bele halo kálkulu, rai no hetan informasaun no mós serve atu kompoin testu no programa oioin, mákina ne’ebé serve ba halo knaar oioin informátika nian. E Z . Di’ak liu Ita hatama dadus sira-ne’e iha komputadór atu sira labele lakon. komputoriza VERBU komputorizasaun SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Buat ne’ebé ita kompoin ka hahalok kompoin nian. SIN. haheker
SUBSTANTIVU
kompozitór ~ kompozitora f. Ema ne’ebé kompoin buat ruma, liuliu múzika. SIN. maheker
SUBSTANTIVU
kompras 1. Hahalok sisa nian. SIN. sasosak 2. Sasán ne’ebé ita sosa. SIN. sosan
SUBSTANTIVU
komu Ho razaun ne’ebé... SIN. tan, falisá EZ. Tan ó la gosta dansa, di’ak liu ó la bá festa ne’e.
KONJUNSAUN
komprende mós kompriende Hatene saida mak ema seluk hakarak hatene. komprensaun mós kompriensaun SUBSTANTIVU
VERBU
komún 1. Ne’ebé ema barak ka ema hotu fahe lisuk; ne’ebé pertense ba ema barak ka ema hotu. SIN. klisuk 2. (Buat ka ema) ne’ebé iha barabarak hanesan nia; ne’ebé ita bele hetan iha fatin hotuhotu ka akontese beibeik. 3. Ne’ebé ladún di’ak ka furak tanba baibain nian.
ADJETIVU
mós
Ne’ebé komprende lailais ema seluk nia problema.
SUBSTANTIVU
komprimidu SUBSTANTIVU
Ne’ebé kompromete.
kompromisu
kompota
komprensivel kompriensivel
~
Ai-moruk musan.
kompromete 1. Fó nu’udar garantia. 2. Tau iha perigu. Kompromete an ba buat ruma katak fó an ba buat ruma ka
VERBU
komuna
324
1. Distritu administrativu ki’ik iha rain balu. 2. Governu komunista ida. 3. (jíria) Ema komunista.
Ne’ebé komunika lailais ka lahó susar.
SUBSTANTIV U
ADJETIVU
komunista Ema ne’ebé tuir ka fiar ba komunizmu. SIN. marksista
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
komuñaun 1. Relasaun besik liu entre ema na’in-rua ka emalubun ruma, liuliu fafutuk espirituál. 2. Relasaun ka fafutuk entre kreda rua ne’ebé halo tuir ulunboot ida de’it. (Santa Komuñaun) 3. Sakramentu eukaristia, iha ne’ebé sarani sira simu óstia santa nu’udar Kristu nia futarisin no raan. Komuñaun Dahuluk katak bainhira ema ida simu tiha sakramentu eukaristia ba dala uluk.
SUBSTANTIVU
komunizmu Fiar polítiku ida ne’ebé dehan katak serbisuna’in sira tenke kontrola sosiedade no baibain buka atu halakon kultura tradisionál no mós relijiaun. SIN. marksizmu
SUBSTANTIVU
kona 1. Halo to’o ba buat ka ema, baibain ho forsa. 2. Hetan sorte ruma. 3. To’o ba objetivu; tuir lójika. 4. Haseluk ka muda ema ka buat nia kondisaun baibain nian. SIN. hamkona, influensia
VERBU
kona-ba
komunga Simu óstia sakramentu eukaristia.
VERBU
Ne’ebé iha fafutak ka relasaun ba..., relativu ba... SIN. namka’it ho E Z . Livru ida-ne’e kona-ba agrikultura.
santa
PREPOZISAUN
komungante Ema ne’ebé komunga ka simu Santa Komuñaun.
SUBSTANTIVU
kona-fatin
komunidade
Fatin loloos ne’ebé ita hakarak kona bainhira sinar ka halo pontaria molok tiru. SIN. alvu
SUBSTANTIVU
1. Ema hotu-hotu ne’ebé moris ka hela iha área partikulár ida. SIN. klaken 2. Grupu partikulár ida iha sosiedade ida nia laran. EZ. Komunidade xineza iha Timór ko’alia tetun no mós lia-haká. komunitáriu ~ komunitária f.
SUBSTANTIVU
konak 1. Ne’ebé kona loos. SIN. loloos, ezatu 2. Ne’ebé akontese iha tempu natoon ka konveniente. SIN. oportunu
ADJETIVU
ADJETIVU
komunika
koñake
Hato’o ka haruka mensajen, informasaun ka itania hanoin ba ema seluk. komunikasaun SUBSTANTIVU
VERBU
Tua-manas ida ne’ebé malae-mutin sira halo hosi tuauvas.
SUBSTANTIVU
kondadu
komunikativu ~ komunikativa f.
325
Territóriu ne’ebé konde ida mak ukun.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
1. Hahalok kondús
nian. 2. Prosesu iha ne’ebé manas la’o liuhosi buat toos ka sólidu.
konde Dato malae-mutin ne’ebé ukun territóriu ida ho liurai boot nia naran.
SUBSTANTIVU
kondutór ~ kondutora f. SUBSTANTIVU
1.
Ema
ne’ebé
kondús. 2. Ema ne’ebé kaer ka lori karreta. SIN. makaer-karreta, xofér, motorista 3. (kondutór) Buat, liuliu fiu ka besi, ne’ebé lori manas korrente elétrika.
konde Ema feto nia fuuk babula no kesi iha ulun kotuk ho ulusuku. VERBU Kesi fuuk halo babula.
SUBSTANTIVU
kondena 1. Hamonu kastigu ba ema ida krime ne’ebé nia halo. 2. Kritika ho maka’as. kondenasaun SUBSTANTIVU
VERBU
kone 1. Forma ka lolon dimensaun-toluk ho hun le’uk no tutun meik. SIN. kuhus kóniku ~ kónika f. ADJETIVU
SUBSTANTIVU
kondenadu ~ kondenada f. Maksalak ka salana’in ne’ebé dadur hela.
SUBSTANTIVU
kónegu Amlulik ida ne’ebé membru ba kabidu katedrál nian.
SUBSTANTIVU
kondisaun 1. Estadu ne’ebé ema ka buat ruma iha bá. 2. Lalitik ka ezijénsia ne’ebé tenke halo tuir molok buat seluk bele akontese. E Z . Ó bele tuir ezame ho kondisaun katak ó nunka falta liu dala haat . kondisionál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
koneksaun 1. Hahalok liga ka tutan nian. SIN. ligasaun 2. Buat ida ne’ebé liga ka tutan. SIN. katutan
SUBSTANTIVU
koñese Hatene buat ruma ka ema ruma tanba ita uluk hareehetan ka rona tiha. SIN. tada
VERBU
kondolénsia Sentimentu teruslisuk nian ne’ebé ita hato’o ba família matebian nian bainhira ema ne’e foin mate. SIN. sentidu-pézame
SUBSTANTIVU
koñesimentu 1. Hahalok koñese ka hatene nian. E Z . Ha’u halo ida-ne’e ho koñesimentu xefe nian. 2. Matenek ne’ebé ita iha konaba buat ida. EZ . Atu sai polísia presiza iha koñesimentu kona-ba lei no orden.
SUBSTANTIVU
kondús 1. Lori hosi fatin ida ba fatin seluk. 2. Halo la’o ba oin. SIN. hala’o, hesi Kondús karreta katak kaer karreta.
VERBU
konfeitaria Loja ida ne’ebé fa’an konfeitu ka bolu.
SUBSTANTIVU
kondusaun
326
1. Amlulik ne’ebé fó konfesa hodi kasu sala. 2. (mós konfesora f .) Ema sarani ne’ebé la subar nia fiar maski ema seluk ka governu bele haterus nia tanba ne’e.
konfeiteiru ~ konfeiteira f.
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé halo konfeitu ka bolu.
SUBSTANTIVU
konfeitu 1. Bolu ki’ik ida. 2. Rebusadu oin ida ne’ebé ema halo iha rai-Portugál.
SUBSTANTIVU
konfetis Surat-tahan pedak kabuar ki’ikoan, ho kór oioin, ne’ebé ema sira soe bá-mai iha festa sira, liuliu iha kazamentu.
SUBSTANTIVU
konferénsia 1. Sorumutu ne’ebé kolega sira halo hodi trata lia ka problema ruma. 2. Sorumutu ho debate oioin ne’ebé ema organiza hamutuk iha fatin ida de’it. SIN. kongresu E Z . Ita-nia prezidente bá tuir konferénsia dame nian iha Bruxelas. 3. Diskursu formál kona-ba tema sientífiku, artístiku, polítiku nst. ne’ebé ema ida hato’o ba ema-lubun boot ida.
SUBSTANTIVU
konfia VERBU
1. Fó ka tau fiar iha ema
ida. 2. Sente laranm-metin. SIN. hakfiar EZ. Ha’u hafiar knaar ne’e ba ó atu hala’o durante ha’u-nia viajen ba rai-li’ur.
konfiansa Hahalok fiar katak ema ka buat ruma bele fó di’ak mai ita. S I N . laran-metin, hakfiar EZ. Inan-aman tenke iha konfiansa iha mestre sira katak sira bele hanorin duni.
SUBSTANTIVU
konferénsia-imprensa Diskursu ida ne’ebé ema importante ida ka nia portavós hato’o ba jornalista sira hodi hatán ba sira-nia pergunta sira.
SUBSTANTIVU
konfiante
konfesa
Ne’ebé sente konfiansa. SIN. laran-metin
1. Hatete sai buat ne’ebé ita hatene. 2. Hatete sai sala saida mak ita halo. EZ. Ha’u konfesa ha’u-nia sala hotu. 3. Hatete sai ita-nia sala sira ba amlulik iha sakramentu peniténsia nian. konfisaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
VERBU
konfiavel Ne’ebé ita bele fiarmetin bá, ne’ebé so’i ka merese ita-nia konfiansa. konfiabilidade SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
konfirma 1. Halo metin. SIN. hametin. 2. Hato’o katak lia ruma loos duni no ita bele fiar bá. 3. Fó sakramentu krizma nian. konfirmasaun SUBSTANTIVU
VERBU
konfesionáriu Fatin, liuliu kuartu ki’koan, iha uma-kreda laran ne’ebé ema sarani sira tama bá hodi konfesa sira-nia sala ba amlulik ida.
SUBSTANTIVU
konfirmandu ~ konfirmanda f.
konfesór 327
konfunde
Ema ne’ebé prepara an atu simu sakramentu konfirmasaun nian.
SUBSTANTIVU
Halo sai bilán, la hatene loos sai oinsá. konfuzaun SUBSTANTIVU
VERBU
konfisaun SUBSTANTIVU
1. Hahalok konfesa
konfuzu ~ konfuza f.
nian. 2. Buat ne’ebe ita hatete sai. 3. Seita sarani ka kreda idane’ebé ema ida pertense bá.
Ne’ebé bilán hela tanba sente konfuzaun.
ADJETIVU
kongolés ~ kongoleza f. Rai-Kongu nian. SUBSTANTIVU Ema Kongu. ADJETIVU
konfiska Hadau ka hasai tuir lei. konfiskasaun SUBSTANTIVU
VERBU
kongregasaun 1. Ema sira ne’ebé tuir serimónia iha uma-kreda. 2. Klibur hosi amlulik ka madre sira iha Kreda nia laran. SIN. orden EZ. Sira hakarak tuir kongregasaun saleziana.
SUBSTANTIVU
konflitu Laran-hirus ne’ebé mosu entre ema na’in rua ka grupu rua. SIN. soru-malu
SUBSTANTIVU
konforme Tuir ida be ema dehan, nu’udar. E Z . Konforme ha’u hatene, nia nunka hasai kursu direitu bainhira nia bá Portugál.
PREPOZISAUN/KONJUNSAUN
kongresu Sorumutu ho debate oioin ne’ebé ema organiza hamutuk iha fatin ida de’it. SIN. konferénsia E Z . Kongresu hotu ohin kona-ba moras-fuan nian .
SUBSTANTIVU
konformista (Ema) ne’ebé baibain halo tuir ema seluseluk nia hahalok no hanoin. konformizmu SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
Kongu (rai-) Rain no estadu ida iha Áfrika sudueste.
SUBSTANTIVU
konfortavel Ne’ebé fó konfortu. kómodu
ADJETIVU
konjela
SIN.
Tau hahán ka hemun ruma ba konjeladór to’o sai isin hanesan fatuk atu labele aat. E Z . Ha’u sei tau ikan ne’e iha konjeladór atubele te’in tiha semana oinmai. konjelasaun SUBSTANTIVU konjeladu ~ konjelada
VERBU
konfortu SUBSTANTIVU Buat
ka liafuan ne’ebé bele halo ita sente laran-kmaan uitoan bainhira ita kole ka laran-todan hela. SIN. solok
konfrade Mane ne’ebé membru ba orden relijioza ne’ebé ita pertense bá. SIN. frade-maluk
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
konjestiona Halo (raan, karas ka tránzitu) sai barak liu to’o la bele suli ona. konjestaun SUBSTANTIVU konjestionadu konjestionadu ~
SUBSTANTIVU
konfraria Klibur leigu sira-nian hodi hala’o atividade relijioza ruma.
SUBSTANTIVU
328
konjestionada ADJETIVU
Ne’ebé lori ba konkluzaun, ne’ebé fó prova metin. SIN. konkluzivu
ADJETIVU
konjuga Hala’o verbu portugés ka latinu ida halo tuir regra gramatikál sira. konjugasaun SUBSTANTIVU
VERBU
konklui 1. Halo to’o ba fin; taka. SIN. halo hotu, remata EZ. Ami konklui ami-nia diskusaun ho orasaun badak ida. 2. To’o ba matenek metin liuhosi hanoin barak. konkluzaun SUBSTANTIVU
VERBU
konjugál ADJETIVU
Kaben nian.
konjunsaun Liafuan ida ne’ebé tutan orasaun rua ka orasaun ida nia balun rua, n.e. n o , maibé, se, tanba, maski.
SUBSTANTIVU
konkluzivu ~ konkluziva f. Ne’ebé lori ba konkluzaun, ne’ebé fó prova metin. SIN. konkludente
ADJETIVU
konjuntivu ~ konjuntiva f. Modu verbu portugés nian ne’ebé refere ba hahalok ne’ebé la’ós reál maibé ita hanoin, hein, ta’uk ka haksolok bá.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
konkorda 1 . Simu hanoin ruma ne’ebé ema seluk hato’o mai ita. 2. Hakotu lia hodi hatán no tuir malu. S I N . kombina; L I A F U A N SORUN: sala malu EZ. Ha’u konkorda ho asuntu ne’e. konkordánsia SUBSTANTIVU
VERBU
konjuntu 1. B u a t oioin hamutuk. SIN. lubun, grupu 2. Hariin ka estrutura ida. SIN. tatomak 3. Múziku lubun ida ne’ebé toka iha baile, festa-kaben nst.
SUBSTANTIVU
konkordata Akordu ka lia-ida entre estadu no kreda hodi hala’o asuntu relijiozu sira iha nasaun laran.
SUBSTANTIVU
kónkavu ~ kónkava f. Ne’ebé nia parte li’ur kabuar. SIN. klu’ak; LIAFUAN-SORUN: kliduk, konveksu
ADJETIVU
konkretu ~ konkreta f. Ne’ebé bele haree no kaer ho liman. SIN. reál E Z . Ami hakarak imi-nia hahalok konkretu la’ós ko’alia de’it.
ADJETIVU
konkista 1. (Hahalok) manán buat di’ak ida (liuliu rai) liuhosi funu. EZ. Malae-mutin sira uluk konkista tiha rain barak hodi halo sai sirania kolónia. 2. Manán buat ruma ne’ebé baibain ladún fasil atu hetan, n.e. domin, admirasaun, simpatia.
VERBU/SUBSTANTIVU
konkursu 1. Hahalok taru malu nian. SIN. taru-malu, haktaruk, kompetisaun EZ . Ami sei tuir konkursu hananu nian atu hili sé mak sai kantór di’ak liu 2. Hahalok hataru malu nian, liuliu iha kontestu komersiál. SIN. hataru-malu
SUBSTANTIVU
konkistadór ~ konkistadora konkistadora f. SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé konkista.
konkludente 329
konlisensa
Ideia ka hanoin abstratu ka jerál ida. EZ. Konseitu kona-ba eskola laselu bele rezolve problema analfabetizmu nian.
SUBSTANTIVU
Liafuan ne’ebé ita uza hodi hatudu respeita bainhira atu halo buat ruma, nu’udar ezemplu hakat liu ema ka atu teri ema nia ko’alia. Ba liafuan ne’e ema seluk baibain hatán: halo favór!
INTERJEISAUN
konsekuénsia Fuan, rezultadu ka efeitu hosi hahalok ka asaun ida. E Z . Nia baruk-teen, nu’udar konsekuénsia nia la pasa ezame.
SUBSTANTIVU
konsagra 1. Hadook buat ka ema ida hosi uzu ka moris baibain nian hodi hasa’e nia ba Maromak. SIN. halulik 2. Fó ba knaar ka funsaun partikulár ida. S I N . dedika, haklulik konsagradu ~ konsagrada f. E Z . Ita simu óstia konsagrada bainhira ita bá komunga.
VERBU
konsekutivu ~ konsekutiva f. ADJETIVU
konselleiru ~ konselleira f. SUBSTANTIVU
1. Ema ne’ebé fó
konsellu. 2. Ema ne’ebé nia serbisu baibain nian mak ajuda halo hatene ka komprende ema seluk saida mak atu halo. sira presiza E Z . Ukun-na’in konselleiru di’ak atu sira bele ukun loloos.
konsagrasaun 1. Hahalok konsagra nian. 2. Momentu iha misa laran bainhira amlulik reza orasaun ida-ne’ebé halo paun nakfilak ba Ita Na’i Jezús Kristu Nia futarIsin, no tua-uvas nakfilak ba Ninia futar Raan.
VERBU
konsellu Hanoin matenek no serve ne’ebé ita ba ema seluk atu tulun nia halo desizaun di’ak ka rezolve problema ruma. SIN. haknoik EZ. Nia fó konsellu ba nia belu atu haka’as an nafatin maski tenke terus no susar.
SUBSTANTIVU
konsebe VERBU
Ne’ebé tuir malu.
Hanoin to’ok. SIN. imajina
konsege Bele to’o ka hetan duni buat ne’ebé ita hakarak. SIN. biban. E Z . Paul konsege remata nia estudu maski nia ema mukit.
VERBU
konsellu Distritu administrativu iha sistemagovernu rai-Portugál nian no nia eis-kolónia balu nian.
S U B S T A N T I V U
Konseisaun (Imakulada ~) Hanorin Kreda Katólika nian kona-ba Ita Na’iFeto Maria Santísima nia klamar hetan tiha forma iha nia inan Santa Ana nia isin laran laiha sala orijinál. SIN. Nanaran Noda-Laek
SUBSTANTIVU
konselludegerra konsellu-funu
mós
Tribunál militár atu tesi lia kona-ba hahalok ida ne’ebé konsidera harau ka la’o hasoru lei militár ka viola ema seluk nia direitu.
SUBSTANTIVU
konseitu
konsensu 330
konsesaun
Akordu ka lia-ida entre ema barak.
SUBSTANTIVU
1. Kondisaun bainhira feto ka balada-inan ida hetan oan iha oan-fatin. SIN. kako’us, nanaran 2. Hanoin to’ok kona-ba buat partikulár ida.
SUBSTANTIVU
konsentra 1. Halibur-haloot iha fatin ida ka de’it. SIN. hahusar 2. Fó hanoin maka’as ba buat ruma. EZ. Nia konsentra loos ba mestre nia esplikasaun atu la lakon buat ida. konsentrasaun SUBSTANTIVU; SIN. hahusar konsentradu ADJETIVU
VERBU
konsesaun 1. Buat ida ne’ebé ita permite ka simu, maski ladún hakarak. 2. Lisensa ne’ebé governu ka kompañia fó ba indivíduu ka grupu atu habele sira hala’o atividade komersiál ruma.
SUBSTANTIVU
konsertu 1. Espetákulu muzikál ne’ebé hato’o ba públiku. EZ. EZ . Konsertu múzika populár hosi Austrália sei hala’o iha loronsábadu kalan. 2. Kompozisaun muzikál ba instrumentu ida ne’ebé orkestra hamaluk. rusu Pedru E Z . Kompozitór Txaikovski nia konsertu dahuluk ba pianu kapás tebetebes.
SUBSTANTIVU
konsesionáriu konsesionária f.
~
Ema ka klibur komersiál ne’ebé simu konsesaun hosi governu.
SUBSTANTIVU
konsidera 1. Haree ka trata ho atensaun tebetebes. 2. Hanoin didi’ak iha buat ka liu ruma, reflete molok foti desizaun ruma. SIN. tetu 3. Haree tuir ita-nia opiniaun rasik. EZ. Ema barak konsidera Xina-oan sira nu’udar nasaun badinas loos. 4. Respeita ka foti matan ba ema ida. konsiderasaun SUBSTANTIVU
VERBU
konserva 1 . Rai atubele tahan ba tempu naruk. SIN. mantein EZ. Konserva ikan ho masin barak atu la aat lailais. 2. Tau matan, liuliu ba buat istóriku sira atu la sai aat ka lakon tiha. konservasaun SUBSTANTIVU
VERBU
konsideravel
konservadór ~ konservadora f.
Ne’ebé boot natoon no mós importante. SIN. kaboot, laki’ik
ADJETIVU
Ne’ebé konserva. SUBSTANTIVU 1. Ema ne’ebé ladún simu ideia foun no mudansa sosiál; ema ne’ebé lakohi haseluk ka muda buat sira. 2. Ema ne’ebé tau matan muzeu, biblioteka ka galeriaarte. konservadorizmu SUBSTANTIVU
ADJETIVU
konsoante Son ka lian ne’ebé atu ita lakar ka hatete sai presiza taka ibun; letra sira hotu ne’ebé la’ós vogál. E Z . Liafuan ‘batar’ hahú ho konsoante ‘b’. konsonántiku konsonántiku ~ konsonántika
SUBSTANTIVU
331
f. ADJETIVU
governu halo tuir hodi ukun rain. SIN. lei-inan E Z . Sidadaun hotu-hotu iha obrigasaun hatene konstituisaun . konstitusionál ADJETIVU
konspiradór ~ konspiradora f. Ema ne’ebé futu-lia ho ema seluk hasoru kbiit públiku, estadu ka ema seluk ida.
SUBSTANTIVU
konstrui 1. Harii (uma ka estrutura seluk). 2. Haheker ka kompoin.
konspirasaun
VERBU
Planu ne’ebé ema rua ka liu halo ho subar hasoru kbiit públiku, estadu, rejime, governante sira. SIN. futu-lia konspira VERBU; SIN. futu lia
SUBSTANTIVU
konstrusaun 1. Maneira konstrui uma, ponte ka projetu ida. 2. Uma, ponte ka projetu ida ne’ebé ema harii. SIN. hariin
SUBSTANTIVU
konstante 1. Ne’ebé nafatin nian, ne’ebé la para. S I N . lapara, nafatik 2. (Ema) ne’ebé ita bele fiar bá tanba sériu no la muda derrepente nia hanoin ka komportamentu. konstánsia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
konstrutór ~ konstrutora f. Ema ne’ebé konstrui ka hala’o serbisu konstrusaun nian.
SUBSTANTIVU
konsuada Jantár ne’ebé família sira han hamutuk iha kalan molok Natál.
SUBSTANTIVU
Konstantinopla Sidade-kapitál Impériu Bizantinu ka Romanu Lorosa’ek nian, ohin loron Istanbúl. SIN. Bizánsiu
konsul ~ konsuleza f.
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé reprezenta nasaun ida nia interese sira iha rain seluk, iha sidade ne’ebé la iha embaixada; embaixadór nia saseluk. E Z . Timor-Leste iha embaixadór iha Jakarta ho nia konsul sira iha Kupan no Bali. konsulár ADJETIVU
SUBSTANTIVU
konstelasaun Fitun lubun ida ka liu ne’ebé astrónomu sira tada. SIN. fitun-libur
SUBSTANTIVU
konstitui 1. (tranzitivu) Forma hodi halibur elementu oioin. 2. (intranzitivu) Sai hanesan. E Z . Analfabetizmu konstitui problema boot iha rain kiak sira.
VERBU
konsuladu Fatin ne’ebé konsul hala’o serbisu bá.
ADJETIVU
konstituisaun
konsulta
1. Hahalok ka rezultadu konstitui nian. 2. Ema ka balada nia hariin ka estadu fíziku. 2. Nasaun ida nia lei fundamentál sira, ne’ebé
1. (Hahalok) husu oioin ba matenek-na’in ida kona-ba asuntu ne’ebé ita ladún hatene. 2. (Hahalok) buka informasaun atu hatene buat ruma. ~
SUBSTANTIVU
VERBU/SUBSTANTIVU
332
3. (Hahalok) aprezenta an ba médiku ka enfermeiru hodi buka-hatene kona-ba moras loloos mak kona ita.
3. (konta ho) Hein atu ema ida tulun ita. EZ . Ha’u sei konta ho ó-nia tulun atubele rezolve problema ne’e. SUBSTANTIVU 1. Baberak ka kálkulu matemátiku ida. 2. Surat ne’ebé fó-hatene osan hira mak ita soi ka atu selu ba buat ida ne’ebé ita foin hola ka sosa. 3. Atensaun ne’ebé ita fó ba buat ka ema ruma. SIN. laliduk, sentidu
konsultadór ~ konsultadora Ema matenek-na’in ne’ebé fó konsellu ka opiniaun ba ema seluk kona-ba asuntu ruma.
SUBSTANTIVU
konsultadoria Ema konsultadór nia
SUBSTANTIVU
knaar.
konsulta-fatin mós konsultóriu
kontabilidade
Fatin ne’ebé ema bá hodi konsulta
SUBSTANTIVU
moras médiku.
SUBSTANTIVU
Kontabilista nia
knaar.
kontabilista
konsume
Ema ne’ebé prepara ka haree fali konta finanseira sira.
SUBSTANTIVU
Uza, han ka hemu hotu kedas buat ne’ebé iha. SIN. hanahas konsumu ADJETIVU; SIN. hanahas
VERBU
kontadór ~ kontadora f. SUBSTANTIVU
konsumidór ~ konsumidora f.
1. Ema ne’ebé konta
istória. 2. (kontadór) Aparellu ida ne’ebé sukat hahirak tempu, volume ka korrente nian. EZ . Ami-nia kontadór gás nian la funsiona, tan ne’e mak iha sala iha konta ne’ebé ami foin simu hosi governu.
Ema ne’ebé konsume. SIN. manahas EZ . Konsumidór eletrisidade nian tenke hatene poupa atu la selu maka’as .
SUBSTANTIVU
konsumizmu Hola hodi uzu produtu komersiál sira ho modun ezajeradu, katak to’o sosa sasán ne’ebé ita afinál la presiza. konsumista ADJETIVU/SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kontajiozu ~ kontajioza f. Ne’ebé bele hada’et moras lailais ba ema seluk. SIN. mada’et
ADJETIVU
kontájiu Moras ne’ebé da’et bá-mai. SIN. horas
konsumu
SUBSTANTIVU
Hahalok konsume nian. SIN. hanahas
SUBSTANTIVU
kontakilómetru Aparellu ne’ebé rejista velosidade no númeru kilómetru bainhira karreta halai.
konta
SUBSTANTIVU
Hatete tuir 1. akontesimentu ruma ne’ebé mosu tiha ona. SIN. haktuir 2. Sukat hira loos mak iha, baibain hodi dehan sai númeru sira. SIN. sura
V E R B U
kontakta Tama ba komunikasaun ho ema, tatoli lia ba ema.
VERBU
333
konterráneu ~ konterránea f.
kontaktu
(Ema) ne’ebé moris ka horik hamutuk ho ita iha ita-nia rain. SIN. kompatriota
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Komunikasaun ka ligasaun entre ema ka buat rua.
SUBSTANTIVU
kontamina
kontesta
Hada’et moras tan buat fo’er, materiál kímiku be perigozu ka radiasaun mak kona. kontaminasaun SUBSTANTIVU
VERBU
Sakar ka opoin lia ruma. kontestasaun SUBSTANTIVU ; SIN. sasakar
VERBU
kontestu Buat hotu ne’ebé hale’u buat, faktu ka mamosuk ida. SIN. lale’uk
kontas
SUBSTANTIVU
(Ida hosi) vidru ka fatuk musan sira ne’ebé hamutuk halo morteen ka tersu.
SUBSTANTIVU
konteúdu SUBSTANTIVU SIN.
kontein
1. Hadera an hosi relasaun seksuál. SIN. kastidade 2. Kumprimentu militár hodi hasa’e liman loos to’o kabaas no halolo liman-fuan nia rohan ba reen-toos. E Z . Bainhira komandante liu, soldadu sira halo kontinénsia.
SUBSTANTIVU
kontempla Fó hanoin ba buat ida ho tempu naruk. SIN. medita kontemplasaun SUBSTANTIVU
VERBU
ADJETIVU
~
kontinente Rai ida ne’ebé luan tebetebes no baibain hakohak nasaun barak, hanesan Áfrika ka Ázia. kontinentál ADJETIVU ADJETIVU Ne’ebé hadera an hosi relasaun seksuál. SIN. kastu
SUBSTANTIVU
Ne’ebé kontempla.
kontemporáneu kontemporánea f.
isin
kontinénsia
Soi buat ruma iha laran. SIN. hakohak EZ. Kaixa boot ne’e kontein livru barak.
VERBU
kontemplativu kontemplativu f.
Buat ne’ebé iha laran.
~
1. Ne’ebé mosu iha tempu hanesan. 2. Ne’ebé mosu iha ita-nia tempu.
ADJETIVU
kontinua
kontente
Bá oin, la para, bá nafatin. SIN. tuir kontinuasaun SUBSTANTIVU
VERBU
Ne’ebé sente laranhaksolok ka satisfasaun. SIN. ksolok
ADJETIVU
kontínuu ~ kontínua f.
kontentór
Ne’ebé kontinua. nafatik, mahetok
ADJETIVU
Fatin hosi besi hanesan kaixa boot ne’ebé bele tau sasán iha laran atubele haruka liuhosi rai, tasi ka ho komboiu.
SUBSTANTIVU
kontra-ataka Ataka fali. kontra-atake SUBSTANTIVU
VERBU
334
SIN.
kontrabaixu
kontratu-na’in
Instrumentu tali boot liu violonselu, ne’ebé ema hamriik hodi toka.
Ema ne’ebé halo kontratu ka hala’o atividade komersiál ruma; sosa no fa’an filafali hodi hetan lukru.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kontrabandista
kontravein
Ema ne’ebé halo kontrabandu.
SUBSTANTIVU
Ne’ebé la’o hasoru ka harau. kontravensaun SUBSTANTIVU; SIN. haraun
VERBU
kontrabandu Hahalok hakat liu fronteira hodi hatama ba nasaun seluk sasán ne’ebé ita la soi dokumentu ida no la selu taxa bá, liuliu sasán bandu ka na’ok.
SUBSTANTIVU
kontribui Fó tulun ka buat ruma ba knaar ka atividade ida ne’ebé ema seluk mak hahú. kontribuisaun mós kontributu
VERBU
kontradís
SUBSTANTIVU EZ. Timoroan
Ko’alia la hanesan ho buat ne’ebé hatete uluk ona, halo hahesuk sorun. E Z . Ema ne’e sempre kontradís an: ohin ko’alia hanesan ne’e, aban fali seluk. kontradisaun SUBSTANTIVU kontraditóriu ~ kontraditória f.
VERBU
hotu-hotu fó sira-nia kontribuisaun iha funu ba ukunrasik an.
kontribuinte 1. Ema ne’ebé selu kontribuisaun ho osan. 2. Ema ne’ebé tinan-tinan selu impostu ba governu.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
kontráriu ~ kontrária f. ADJETIVU Ne’ebé
hasoru.
SIN.
kontrola
sorun
1. Halo ema seluk nia hahalok, atividade ka serbisu la’o tuir ita-nia hakarak. 2. Uza kbiit ka podér legál atu hakladik ka limita atividade ruma. 3. Haree filafali atubele hatene se buat ruma vale ka lae, selae se loos ka lae. kontrole SUBSTANTIVU
VERBU
kontrasta 1. Tanesan ka kompara buat rua ne’ebé la hanesan. E Z . Mestre kontrasta ninia estudante nia hakerek ho klase ida seluk . 2. Tau rabat malu buat rua ne’ebé la hanesan ka sala malu. kontraste SUBSTANTIVU
VERBU
kontrovérsia Opiniaun no sentimentu maka’as no sala malu ne’ebé mosu derrepente tan hahalok ruma. E Z . Jorn Jo rnal alis ista ta ne’e ne ’e nia ni a arti ar tigu gu ne’ebé ataka governu hamosu kontrovérsia boot iha nasaun tomak.
kontratu
SUBSTANT IVU
1. Akordu legál entre ema na’in-rua ka grupu rua kona-ba lia ruma, n.e. kaben, harii uma, fa’an sasán. 2. Atividade sosa no fa’an filafali hodi hetan lukru. SIN. komérsiu kontrata VERBU
SUBSTANTIVU
kontroversu ~ kontraversa f. 335
Ne’ebé bele hamosu kontrovérsia.
Madre ka frade sirania horik-fatin.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
kontu
konversa
Istória badak konta hosi ibun ba ibun ka hakerek, liuliu ida ba labarik sira. SIN. aiknanoik
(Hahalok) ko’alia ho ema seluk kona-ba buat ruma. SIN. kompara lia
SUBSTANTIVU
VERBU/SUBSTANTIVU
konversaun
konu
SUBSTANTIVU
Forma tuan hosi liafuan nakonu .
1. Hahalok konverte
nian. 2. Hahalok sai hosi relijiaun ida hodi tama ba relijiaun seluk. 3. Muda hosi estadu sala nian ba grasa, ba dalan loos.
ADJETIVU
konvalexensa Tempu iha ne’ebé ema moras hahú hetan isindi’ak filafali, maibé tan nia isin sei fraku hela, tenke kontinua deskansa.
SUBSTANTIVU
konverte 1. Halo buat ida sai fali buat seluk ka serve ba objetivu seluk. SIN. hafila 2. Sai hosi fiar ka relijiaun ida tama fali ba relijiaun seluk. E Z . Nia konverte ba katolisizmu tanba nia hakarak tuir Kristu Nia hanorin.
VERBU
konvalexente Ema ne’ebé liu hosi konvalexensa.
SUBSTANTIVU
konveksu ~ konveksa f. Ne’ebé nia parte li’ur kabuar. S I N . kliduk; L I A F U A N SORUN: klu’ak, kónkavu
ADJETIVU
konvertidu ~ konvertida f. Ema ne’ebé fila an ba tama relijiaun ida tuir nia fiar loos.
SUBSTANTIVU
konveniente Ne’ebé kona loos, presta ka hatán ba ita-nia nesesidade daudaun nian. konveniénsia SUBSTANTIVU konvein VERBU
ADJETIVU
konvida Husu ema ruma bá fatin ida atu tuir festa ka serimónia ruma. SIN. tene
VERBU
konvensaun
konvidadu ~ konvidada f.
1. Akordu ka lia-ida entre grupu oioin. konvensionál ADJETIVU 2. Sorumutu ho debate oioin ne’ebé ema organiza hamutuk iha fatin ida de’it. SIN. konferénsia
SUBSTANTIVU
Ema ne’ebé ita konvida. SIN. bainaka
SUBSTANTIVU
konviksaun Buat ida ne’ebé ita fiar ho laran-metin, ne’ebé ita la laran-rua kona-bá. SIN. hafiar
SUBSTANTIVU
konvinsente
konvense
Ne’ebé iha kbiit atu konvense ita, atu halo ita muda ita-nia hanoin. E Z . Investigadór ne’ebá nia rezultadu peskiza nian konvinsente tebetebes.
ADJETIVU
Uza razaun metin ka argumentu lójiku hodi halo ema seluk tuir ita-nia hanoin. SIN. hafiar
VERBU
konventu
336
konvulsaun
To’os-na’in sira koopera iha knaar boot harii eskola foun. kooperasaun SUBSTANTIVU EZ. EZ .
Doko an ho maka’as tan moras ruma. n.e. bibimaten.
SUBSTANTIVU
kooperativu ~ kooperativa f.
konxiénsia
Ne’ebé koopera ka haklisuk; ne’ebé tulun malu, fó liman ba malu. SIN. maklisuk EZ. Serbisu kooperativu bele tulun ita remata lalais knaar sira-ne’e hotu. SUBSTANTIVU (kooperativa) Kontratuna’in lubun ida ne’ebé tau hamutuk sira-nia osan-inan no rikusoin hodi haburas sira idaidak nia empreza. ADJETIVU
1. Estadu hadeer nian, la dukur, nune’e bele hatene saida mak akontese. SIN. sentidu 2. Fakuldade ka kbiit neon nian ne’ebé halo ita hatene hahalok ne’ebé mak di’ak no ne’ebé mak aat; sentidu morál nia hun. 3. Sentidu responsabilidade nian, ne’ebé dada ita ba halo ita-nia devér.
SUBSTANTIVU
koos Tahan ne’ebé taka aifunan molok nakloke.
SUBSTANTIVU
konxiensializa 1. Tulun ema forma konxiénsia kona-ba buat imortante ruma hodi fó prinsípiu morál no informasaun oioin. Aman-inan tenke E Z . konxiensializa joven sira kona-ba hadook an hosi droga. konxiensuializasaun VERBU
kopas Ida hosi símbolu haat jogu-karta nian, ho forma hanesan ema nia fuan.
SUBSTANTIVU
Kopeñaga Sidade-kapitál raiDinamarka nian.
SUBSTANTIVU
kopia
SUBSTANTIVU
1. Hakerek ka dezeña fali tuir banati ida. SIN. reprodús 2. Halo barak liuhosi surat ka imajen hodi uza mákina fotokopiadora. EZ . Halo favór kopia konvite ne’e tahan sanulu. 2. Tuir loloos ema seluk nia hahalok ka knaar baibain hosi motivu nehativu (n.e. barukteen). SIN. hasara
VERBU
konxiensiozu ~ konxiensioza f. Ne’ebé kuidadu tebes bainhira hala’o knaar ida.
ADJETIVU
konxiente 1. Ne’ebé hadeer, la dukur ona, nune’e bele hatene saida mak akontese. SIN. sentidu 2. Ne’ebé hatene ona kona-ba buat partikulár ida, la hali’is ba haluha. 3. Ne’ebé hali’is ba halo nia devér. SIN. responsavel
ADJETIVU
kópia Buat ne’ebé ita kopia, baibain surat, pájina ka imajen. N O T A : Keta konfunde substantivu kópia ho verbu kopia.
SUBSTANTIVU
koopera Fó liman hodi tulun lisuk iha programa ka atividade ruma, liuliu ida ne’ebé grupu ida mak hala’o. SIN. haklisuk
VERBU
kopiadór ~ kopiadora f. SUBSTANTIVU
337
1. Ema ne’ebé kopia.
2. (kopiadora) Mákina ne’ebé halo kópia.
Paktu ka lia ne’ebé ema na’in-rua tau bainhira sira hemu raan. SIN. moruk, hemuraan
SUBSTANTIVU
kopirraite Direitu ne’ebé mahalok ka autór ida tau ba buat ne’ebé nia hakerek, haheker, pinta, nst. ho símbolu ©. Lei kopirraite bandu ema seluk atu kopia ka imprime obra ida lahó lisensa hosi autór.
SUBSTANTIVU
kora VERBU
Utiliza kakorak hodi tesi ai.
korál1 Koru nian; kona-ba hananu iha koru.
ADJETIVU
korál Kutun-tasi nia knuan ho kór oioin ne’ebé natoos hodi sai hanesan ruin. SIN. ahu-ruin
SUBSTANTIVU
kopta SUBSTANTIVU 1.
Ema kahorik ka raina’in rai-Ejitu nian, ne’ebé sei tuir fiar sarani. 2. (lia-kopta) Dalen kopta siranian, ne’ebé la ko’alia ona maibé sei iza nu’udar lian litúrjiku. ADJETIVU Kona-ba ema kopta sira.
korante Ajente kímiku ka substánsia ne’ebé fó kór, liuliu ba hahán.
SUBSTANTIVU
korderoza: haree kór-roza kore
kopu
1. Husik tiha buat ne’ebé kesi metin ho tali. EZ . Kore bibi hodi husik tiha bá to’os laran. 2. Haketak buat ne’ebé hamutuk hela, metin hela, kesi hela.
VERBU
Hemu-fatin, baibain halo hosi vidru ka plástiku, ne’ebé ema uza ba hemun malirin hanesan bee, limonada, serveja, tua nst. LIAFUAN-SORUN: xikra EZ. EZ . Ha’u hemu bee kopu ida, tua kopu ida.
SUBSTANTIVU
Koreia (rai-) Rain ida iha Ázia nordeste, ne’ebé ohin loron nakfahe ba estadu rua, Koreia Norte no Koreia Súl.
SUBSTANTIVU
kopukopu Kutun ki’ik ho liras kór-oioin hodi semo liuliu hosi ai-funan ida ba ai-funan seluk hodi susu ai-funan been be midar. SIN. kukulai, borboleta
SUBSTANTIVU
koreanu ~ koreana f. Rai-Koreia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Koreia. 2. (lia-koreanu) Dalen rai-Koreia nian. ADJETIVU
kór Buat ida nia kamosuk ka aparénsia ne’ebé naroman mak halo ita haree iha nia isin, n.e. mutin, mean, azúl, modok, kinur. Bainhira naroman la iha, ita la bele haree kór ida. E Z . Ha’u gosta kór-mean tanba hatudu aten-barani.
SUBSTANTIVU
kore-metan Hahalok hasai metan ka lutu ne’ebé tau ona ba tinan ida depoizde ema ida mate, liuliu membru família nian ida. E Z . Matebian nia kore-metan ita dada ba tinan oin .
SUBSTANTIVU
kora
338
le’u-ulun EZ. Ilas furak ne’e hatudu Ita Na’i Feto Maria ho koroa osan-mean iha nia futar ulun.
koreografia
SIN.
Arte kona-ba planeia no hanorin dansa. koreográfiku ~ koreográfika f.
SUBSTANTIVU
ADJETIVU
koronél
koreógrafu ~ koreógrafa f. S UB S TA NT IV U
Ema
Ofisiál militár nian ho diviza ne’ebé Diviza militár iha tenente-koronél nia leten no iha brigadeiru nia kraik. EZ. Komandante Lere Anan Timór simu diviza nu’udar koronél iha FFDTL.
SUBSTANTIVU
matenek
koreografia.
koretu Estradu ka fatin aas ba konjuntu, banda ka orkestra toka múzika iha leten.
SUBSTANTIVU
korporál mós korpóreu
korista
Isin nian, kona-ba isin. SIN. isik EZ. Kastigu korporál kadavés serve atu halo labarik nakar sira halo tuir mestre maibé mós lalika ezajera hodi uza naran de’it. d e’it. S U B S T A N T I V U Hena mutin ida ne’ebé amlulik tau iha altár hodi hatuur kálise no óstia sagrada iha leten. ADJETIVU
Ema ne’ebé hananu iha koru, membru koru nian.
SUBSTANTIVU
kór-kafé mós kór-kastañu Kór akar-been nakukun, kór hanesan kafé.
SUBSTANTIVU
korkora SUBSTANTIVU
Ró-laan tradisionál.
korkunda (Ema) ne’ebé nia kotuk kle’uk. SIN. bonko, fusuk
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
korpu Ema-lubun ka grupu ki’ik ida ne’ebé serbisu hamutuk hodi hala’o knaar espesiál ida.
SUBSTANTIVU
kór-laranja (Ho) kór ne’ebé entre kinur no mean, hanesan sabraka nia kulit. SIN. kór-sabraka
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
Korpudedeus Festa Santísimu Sakramentu nian, selebra ho misa no prosisaun iha loronkinta depoizde oitava Pentekostes nian.
SUBSTANTIVU
kormentadu ~ kormentada f. Ne’ebé isin-matek. paralizadu
ADJETIVU
SIN.
korne-inglés
korredór
Instrumentu muzikál anin nian hanesan trombeta maibé ho forma kabuar.
SUBSTANTIVU
1. Leet naruk no kloot ne’ebé tutan kuartu sira ba malu iha uma ida nia laran. 2. Leet naruk no kloot ne’ebé fahe tuur-fatin sira iha umakreda, aula-eskola, teatru, autokarru ka aviaun nia laran. 3. Kuda-halai.
SUBSTANTIVU
kornél mós kornel Títulu tuan ba liurai ka dato Timór.
SUBSTANTIVU
koroa Buat hafutar nian ne’ebé ema tau iha ulun, liuliu liurai-mane ka liurai-feto.
SUBSTANTIVU
korreia
339
Uma ne’e nia folin korresponde ho osan ne’e ka lae?
Tiras borraxa, hena ka plástiku ne’ebé uza iha mákina oioin.
SUBSTANTIVU
E Z .
korrespondénsia
korreia-ventuiña
Hahalok 1. korresponde nian. SIN. malumalu 2. Hahalok haruka surat ba malu ka surat ne’ebé hakerek atu haruka. EZ. Ha’u halo korrespondénsia ho feto-oan ida iha Austrália . 3. Buat ne’ebé korresponde ka han malu ho buat seluk, soi fafutuk besik ho buat seluk. E Z . Iha korrespondénsia entre matenek no modun-di’ak.
SUBSTANTIVU
Talin iha karreta laran ne’ebé nakdulas lailais hodi halirin radiadór bainhira motór la’o.
SUBSTANTIVU
korreiu 1. Servisu nasionál kona-ba simu, hafahe no lori ba hela-fatin ka serbisu-fatin surat no falun sira ne’ebé ema sira haruka ba malu iha rai-laran no mós ba ka hosi tasi-balun. 2. Surat no falun sira ne’ebé uma-korreiu hato’o mai ita. EZ. Korreiu seidauk to’o mai.
SUBSTANTIVU
korrespondente Ne’ebé korresponde, ne’ebé han malu ho buat seluk. SUBSTANTIVU Ema ne’ebé hato’o reportajen ruma iha revista, televizaun ka rádiu. ADJETIVU
korreius Korreiu sanak ida, uma korreiu nian. SIN. umakorreiu E Z . Ha’u bá korreius atu haruka karta ne’e ba ha’u-nia alin-feto iha Kanadá.
SUBSTANTIVU
korretu ~ korreta f. Ne’ebé loos, la iha sala ida. SIN. so’ik, lasala
ADJETIVU
korrente
korrije
1. Besi-talin halo hosi arame roharohan ne’ebé le’u halo ka’it malu. SIN. henu 2. Naran buat ida ne’ebé sulinadodon, n.e. forsa enerjia elétrika nian ka forsa bee nian ne’ebé bele hamout ema, liuliu iha tasi. SIN. sasulik
1. Halo loos buat ka hahalok ida ne’ebé sala. SIN. haloos 2. Troka sala ida ho liafuan ka buat ne’ebé loos. SIN. haso’i
SUBSTANTIVU
VERBU
korrimaun Besi-riin latar ida iha eskada nia nian ne’ebé ema kaer hosi sa’e ka tun atu labele monu. SIN. ai-kakokur
SUBSTANTIVU
korresaun 1. Hahalok halo loos buat ka hahalok ida ne’ebé sala. SIN. haloos 2. Hahalok troka sala ida ho liafuan ka buat ne’ebé loos. SIN. haso’in
SUBSTANTIVU
korrompe Halo sai korruptu. hakroek
VERBU
SIN.
kór-roxu ADJETIVU/SUBSTANTIVU
korresponde
violeta no mean.
Iha relasaun ho, sai hanesan ho, han malu ho.
VERBU
korruptivel
340
(Ho) kór entre
kortina
Ne’ebé bele sai korruptu. SIN. hakroek-belek
ADJETIVU
Hena tara iha janela ka odamatan hodi satan netik loron no ema labele haree tama ba laran.
SUBSTANTIVU
korruptu ~ korrupta f. (Ema ka hahalok) ne’ebé lahó onestidade no uza sala podér ne’ebé iha atu hetan osan ka kadi’ak ruma. S I N . laran-kroek E Z . Ulun-boot ne’ebé korruptu bele sai riku derrepente de’it . korrupsaun SUBSTANTIVU
ADJETIVU
kór-turkeza (Ho) kór azul hanesan fatuk-
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
naroman turkeza.
koru Ema-lubun ida hananu hamutuk ho son ida de’it ka barak.
SUBSTANTIVU
kór-roza mós korderoza (Ho) kór ne’ebé mean kamutis hanesan ai-funan roza.
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
kosar Been meer ne’ebé sai hosi ita-nia kulit bainhira rai manas no bainhira ita haka’as an ka sente laran-nakali. laran-nakali.
VERBU
kór-saburaka mós kór-sabraka (Ho) kór ne’ebé entre kinur no mean, hanesan sabraka nia kulit. SIN. kór-laranja
SUBSTANTIVU/ADJETIVU
kose Tau objetu ida iha buat seluk nia kabelak, hafoin dudu ka duka bá-mai hodi hanehan.
VERBU
Kórsega (rai-) Rai-kotun boot ida iha Tasi Mediterráneu, rabat raiItália maibé halo parte Repúblika Fransa.
SUBSTANTIVU
kosok Ne’ebé seidauk tuan, seidauk iha forsa, sei nurak hela, liuliu ema.
ADJETIVU
korsu ~ korsa f. Rai-Kórsega nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Kórsega. 2. (lia-korsu) Dialetu italianu rai-Kórsega nian.
kosok-oan
ADJETIVU
Labarik nurak ne’ebé ki’ikoan tanba seidauk halo tinan tolu. SIN. bebé
SUBSTANTIVU
korte
kosta
1. Liurai nia horikfatin. SIN. palásiu 2. Dato sira ne’ebé liurai nia maktuir sira no baibain hela iha liurai nia horik-fatin. SIN. lutu-hun
SUBSTANTIVU
Tasi-ibun no rai rabat nia. SIN. raat
SUBSTANTIVU
Kosta Marfín (rai-) Rain no estadu ida iha Áfrika loromonu.
SUBSTANTIVU
kostamarfinense
kortés ~ korteza f.
Rai-Kosta Marfín nian. SUBSTANTIVU Ema Kosta Marfín. ADJETIVU
Ne’ebé hatudu hahalok hanesan ema edukadu, modundi’ak, respeitozu, hahalok di’ak iha ema hotu nia oin. SIN. saralia, delikadu kortezia SUBSTANTIVU
ADJETIVU
Kostarrika (rai-) Rain no estadu ida iha Amérika Klarak.
SUBSTANTIVU
kostarrikeñu ~ kostarrikeña f.
341
3. Tempu ne’ebé liu tiha ona. SIN. pasadu EZ. Hodi haree ba kotuk ita hanoin filafali buat ne’ebé ita halo .
Rai-Kostarrika nian. SUBSTANTIVU Ema Kostarrika. ADJETIVU
kosteleta Katesik hosi karau, fahi ka bibi nia knosen-ruin ho na’an hamutuk nu’udar hahán. E Z . Kosteleta na’an-fahi midar tebetebes bainhira tunu tiha .
SUBSTANTIVU
kotukbá (Tempu ka eventu) ne’ebé liu tiha ona. SIN. pasadu
ADJETIVU
kotuk-ruin
kostumadu ~ kostumada f. ADJETIVU
Ruin boot ne’ebé iha ema ka balada nia kotuk. SIN. takruik
SUBSTANTIVU
Ne’ebé toman ona.
kostume
ko’us
Buat ida ne’ebé ema ka grupu halo beibeik. SIN. lisan
SUBSTANTIVU
1. Kaer labarik ho liman hodi tau iha ita-nia hitin, knotak ka sorin atu hamaus atu, hakmatek ka hatoba nia. 2. (arti figuradu, eufemístiku) Hetan oan, hetan isin rua. SIN. nanaran
VERBU
kostura 1. Hahalok no ofísiu suku hatais hodi uza kabas no daun. 2. Liña ne’ebé ita halo ho kabas ka algodaun hodi suku hamutuk hena-rohan rua. SIN. nainoor
SUBSTANTIVU
kouve Modo-tahan hanesan repollu maibé ladún kabuar no mnia kain naruk.
SUBSTANTIVU
kota 1. Baki aas hale’u vila ida hodi satan raratan ka atake hosi funu-balun. SIN. fortaleza 2. Vila boot ne’ebé be soi umamutin, loja no eskritóriu basuk, karreta no ema barak mak hela bá. SIN. sidade
SUBSTANTIVU
koziñeiru ~ koziñeira f. Ema ne’ebé prepara hahán ka te’in hahán. SIN. makte’in
SUBSTANTIVU
kozmétiku ~ kozmétika f. ADJETIVU
kotak Kota ka sidade nian. urbanu
ADJETIVU
Kona-ba hafutar ema nia
isin. Substánsia sira hanesan badaak, pó, batón, nst. ne’ebé ema, liuliu feto sira, uza atu hafutar sira-nia oin ka isin.
SIN.
SUBSTANTIVU
koto Modo ida hanesan fore ho musan naruk no bokar liu fore baibain. SIN. ahan
SUBSTANTIVU
Kozovu (rai-) Rain ida iha Europa sudeste ho populasaun albaneza ne’ebé rai-Sérvia mak ukun.
SUBSTANTIVU
kotu Tohar-fahe tiha ba rua. kotun ADJETIVU
VERBU
kotuk
kozovár
1. Parte ida ne’ebé sorun ka kontráriu ba oin. 2. Parte isin nian iha kabaas no knotak nia leet.
SUBSTANTIVU
Rai-Kozovu nian. SUBSTANTIVU Ema Kozovu Marfín. ADJETIVU
kraik 342
Ne’ebé iha okos, tun. SUBSTANTIVU Fatin ne’ebé tun liu ba okos ka kle’an liu.
Hahalok sunu isinmate nian. S I N . hadesan, insinerasaun EZ. Sarani sira hakribi kremasaun tanba kostume ne’e hasoru hanorin moris-hi’as isin nian.
ADJETIVU
SUBSTANTIVU
kraviñu Ai-funan tubun hosi ai-asor espésie ida rai-Molukas nian (Eugenia caryophyllata) ho forma hanesan besi-kusan ki’ik ne’ebé ema uza hodi tempra na’an no hahán seluseluk. Serve mós ba bali no hakalma nehan-moras.
SUBSTANTIVU
krematóriu SUBSTANTIVU
mate sira.
kreme Substánsia hanesan been mahar ne’ebé ema bele kose ba sira-nia kulit atu hamate moras, satan anin-aat, loro-manas, nst.
SUBSTANTIVU
kreda 1. Klibur boot ka organizasaun hodi halekar fiar sarani tuir tradisaun partikulár ida. SIN. igreja E Z . Iha kreda oioin, maibé sira balu de’it iha komuñaun ho Kreda Katólika. 2. Uma-kreda ka fatin ne’ebé sarani sira bá atu reza, rona misa no hala’o ritu seluseluk.
SUBSTANTIVU
kria 1. Halo buat ida moris. SIN. hahoris, hakiak EZ. Maromak mak kria buat hotu. 2. Halo buat ka situasaun ida mosu. SIN. hamosu
VERBU
kriadór ~ kriadora f. SUBSTANTIVU
kredak Kreda nian. ekleziástiku, ekleziál
ADJETIVU
Ida ne’ebé kria.
SIN.
makiak
SIN.
kriadu ~ kriadu f. Ema ne’ebé serbisu ba família ida. SIN. mane umalaran ~ feto uma-laran
SUBSTANTIVU
kredibilidade SUBSTANTIVU
Fatin ba sunu isin-
1 . Kualidade fiar-
belek. 2. Hahalok ne’ebé loos no ema bele tau fiar-metin bá. E Z . Ukun-na’in sira ne’ebé korruptu hatudu katak sira la iha kredibilidade.
kriasaun SUBSTANTIVU
Hahalok hakiak nian.
kriatura Ema, balada ka buat ida ne’ebé Maromak mak halo. SIN. buat-moris
SUBSTANTIVU
kréditu 1. Sistema ida ne’ebé fó leet ba ema atu hola sasán no selu tiha tempu balu depois. 2. Hahalok ne’ebé loos no halo ema seluk gaba ka hana’i ita.
Kribas (rai-)
SUBSTANTIVU
Vila no subdistritu Manatutu nian ne’ebé nakfati entre Manatutu no Laklubar.
SUBSTANTIVU
kribu mós kribut
krekas
Fuuk ne’ebé babula an ho naturál. SIN. fuuk-kadeli
SUBSTANTIVU
(Ema ka balada) ne’ebé lakon nia todan, isin la iha. EZ. Nia sai krekas tan la han .
ADJETIVU
kriik
kremasaun 343
2. Vidru lotuk oin ida ne’ebé uza atu halo hemu-fatin, buathafutar nst.
Ne’ebé nia pozisaun hanesan hamriik hela. SIN. vertikál; LIAFUAN-SORUN: orizontál, kalatan
ADJRTIVU
kristaun
krime
1. Kona-ba Ita Na’i Jezús Kristu ka Nia hanorin. 2. (Ema) ne’ebé tuir ka fiar ba Jezús Kristu ka Nia hanorin. SIN. sarani
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
Hahalok ne’ebé sakar ka hasoru lei tanba halo aat ema seluk nia direitu. kriminál ADJETIVU
SUBSTANTIVU
kriminalidade
kristianizmu
Problema kona-ba krime sai barak iha fatin ka tempu ida.
SUBSTANTIVU
Sistema-fiar bazeia ba Jezús Kristu Nia hanorin.
SUBSTANTIVU
Kristu (Jezús ~)
kriminozu ~ kriminoza f. SUBSTANTIVU
Na’i Maromak Nia Oan ne’ebé moris mai nu’udar ema-mane iha rai-Palestina tinan rihun rua liubá atubele fó salvasaun ka moris rohan-laek ba ema hotu-hotu ne’ebé simu Nia hanorin.
Ema ne’ebé halo
SUBSTANTIVU
krime.
krioulu ~ krioula f. Kona-ba kultura ka dalen ne’ebé mosu mai hosi kontaktu entre malae-mutin no ema kahorik ka rai-na’in sira iha raiÁzia, Áfrika ka Amérika. SUBSTANTIVU 1. Ema ne’ebé moris iha rain ka sosiedade ho kultura krioula. 2. Dalen ida ne’ebé mosu mai bainhira povu kahorik ida iha rai-Ázia, Áfrika ka Amérika aprende lian ida rai-Europa nian, baibain dalen koloniál hanesan portugés, españól, fransés ka inglés, hodi simplifika nia estrutura no hala’o mudansa seluseluk tan. 3. Dalen ida ho estrutura hanesan dalen krioulu, maski nia hun la’ós lian ida Europa nian. EZ . Linguista sira klasifika tetunDili nu’udar dalen krioulu ida. ADJETIVU
kritériu Sasukat hodi tetu ka julga lia ruma.
SUBSTANTIVU
kritika 1. Hato’o opiniaun ka juizu negativu kona-ba buat ka ema ida, tan sala ka hahalok aat ruma, selae tanba de’it ita la gosta nia. S I N . dehan aat, hatete aat, hase’i 2. Tetu ka avalia tuir banati ka kritériu rasionál ka lójiku. EZ. EZ . Ha’u-nia kolega husu ami atu kritika artigu ne’ebé nia foin hakerek .
VERBU
krítika 1. Hahalok kritika nian. SIN. hase’in 2. Ko’alia ka hakerek ida ne’ebé kritika. NOTA: Keta konfunde verbu kritika ho substantivu krítiku. Fraze tuirmai ne’e kontrasta liafuan rua ne’e: Artigu ida
SUBSTANTIVU
kristál 1 . Fatuk-mutin hanesan kuartzu ne’ebé nabilan no haree-borus hanesan vidru.
SUBSTANTIVU
344
ne’ebé ha’u foin lee kritika maka’as krítika ida ne’ebé Sr. Mendes hakerek kona-ba Sr. Costa nia romanse foun ne’e.
ADJETIVU
1 . Ne’ebé dodok no dois
ona. 2. Ne’ebé nia laran dodok. korruptu
krítiku ~ krítika f.
kronómetru
1. Ne’ebé kritika, ne’ebé halo krítika. 2. (Lia ka situasaun) ne’ebé sériu, grave ka importante tebetebes. SUBSTANTIVU Ema ne’ebé kritika ho análize lójika. EZ . Ema matenek de’it mak bele sai krítiku di’ak kona-ba arte ka literatura; ema beik nia krítika dala barak la vale buat ida.
SUBSTANTIVU
SIN.
Aparellu ne’ebé serve atu sukat ho loloos tempu nia leet no baibain uza iha desportu.
ADJETIVU
kruél Ne’ebé laran aat liu, ne’ebé trata ema seluk ka balada ho hahalok maka’as, la importa kona-ba ema nia di’ak, dala ruma mós bele oho ema; laran-aat to’o gosta halo ema seluk terus. SIN. laran-asu E Z . Husik labarik sira hamlaha hela la fó hahán ba sira ne’e hahalok kruél tebetebes. krueldade SUBSTANTIVU
ADJETIVU
krize Situasaun ne’ebé susar no perigozu lahalimar. EZ. Krize mina nian iha 2005 halo sasán nia folin sa’e maka’as.
SUBSTANTIVU
Kroásia (rai-)
krús
Rain no estadu ida Europa sudeste.
1. Ai-baluk rua ne’ebé taka atravesa malu, ida harii loos ka vertikál no ida seluk harii tesik ka orizontál ne’ebé baibain ema tau iha rate. 2. Figura ida ne’ebé aprezenta Jezús Kristu. 3. (arti figuradu) Terus ka todan ne’ebé ita hetan iha ita-nia moris.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
kroata Rai-Kroásia nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Kroásia. 2. (lia-kroata) Dalen esláviku rai-Kroásia nian. ADJETIVU
kro’at Ne’ebé tarak no bele hakanek ka hamate bainhira la utiliza ho kuidadu, porezemplu tudik, katana, kilat, nst. SIN. m e i k ; LIAFUAN-SORUN: munuk, lakro’at
ADJETIVU
krusifika VERBU Oho
ema hodi tara ka prega tiha iha krús hanesan kastigu tan nia sala. krusifikasaun SUBSTANTIVU
krobuk Ne’ebé moris halibur malu barak hamutuk, hanesan hudi-sasuit. SUBSTANTIVU Buat lubun ida ne’ebé halibur malu barak hamutuk. E Z . Anin-fuik halo nuu krobuk ne’ebá monu ba rai.
krusifiksu
kroek
krusta
ADJETIVU
Figura krús nian ne’ebé hatudu mós Jezús Kristu Nia isin; ema sarani tara iha kakorok, no mós tara iha didin iha uma-kreda, kapela ka kuartu.
SUBSTANTIVU
345
Dalas toos no mahar ne’ebé taka planeta Rai.
SUBSTANTIVU
kuadru-anúnsiu Kuadru ba hakerek ka taka notísia no mensajen oioin ba pesoál ka públiku lee.
SUBSTANTIVU
krutuk Ne’ebé nia iha fuukkadeli ka kribu barak. SIN. mulatuk EZ. Labarik ne’ebá nia fuuk krutuk .
ADJETIVU
kuadru-metan Kuadru-hakerek eskola nian ho kabelak kórmetan.
SUBSTANTIVU
kruzadór (ró-) Ró-ahi boot ne’ebé lori ema barak hodi bá vizita fatin-fatin.
SUBSTANTIVU
kuadru-mutin Kuadru-hakerek iha eskola ka serbisu-fatin ho kabelak kór-mutin.
SUBSTANTIVU
kruzeiru 1. Krús boot ne’ebé hamriik iha semitériu ka fatin públiku ruma. 2. Viajen iha ró hodi bá vizita fatin-fatin. SIN. haklaan 3. Osan tuan rai-Brazíl nian, ne’ebé reál maka troka.
SUBSTANTIVU
kuak Kleet ne’ebé nakloke iha rai ka fatin balu tanba ema ke’e ka iha nanis ona. ADJETIVU Ne’ebé iha kleet; (hena) ne’ebé naklees no presiza atu suku tiha fali.
SUBSTANTIVU
ksolok
kualidade
Ne’ebé laran-kontente ka haksolok. SUBSTANTIVU Estadu haksolok nian. SIN. solok ADJETIVU
1. Ema ka buat ida oinsá loos. 2. Ema ka buat nia feisaun ka karakterístika di’ak.
SUBSTANTIVU
kuadradu ~ kuadrada f.
kualifika
(Hariin ka forma) ne’ebé iha lidun haat no sorin haat ne’ebé nia naruk no luan hanesan. SIN. badidin
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
1. Hatudu buat ka ema nia kualidade. 2. Fó direitu atu halo buat ruma. 3. (intranzitivu) Liu ezame ne’ebé presiza atu hala’o knaar partikulár ida. kualifikadu ~ kualifikada f.
VERBU
kuadrángulu Forma ida ho lidun haat. SIN. lidun-haat
SUBSTANTIVU
kuadru
ADJETIVU
1. Retratu ida ne’ebé ema pinta. 2. Kuadradu ai, plástika ka besi ne’ebé ita hatama retratu bá. 3. Hakerek-fatin kór-metan ka mutin ne’ebé uza jís ka markadór. E Z . Labarik sira hakerek iha kuadru. 4. Dezeñu ida ne’ebé hatudu planu ka kálkulu ruma. SIN. tabela
SUBSTANTIVU
kualifikasaun SUBSTANTIVU
1. Hahalok kualifika
nian. 2. Direitu atu halo buat ruma ka hala’o knaar, ne’ebé autoridade ruma maka fó no hatebes. SIN. abilitasaun
kualitativu ~ kualitativa f. ADJETIVU
346
Kona-ba kualidade.
kualkér
tanba la iha dokumentu ida, liuliu iha alfándega.
Ne’ebé ita hili tuir buat ne’ebé iha. SIN. naran ... ida E Z . Kualkér ema ida bele halo serbisu ida-ne’e.
ADJETIVU
kuarezma Loron haatnulu ne’ebé hahú iha Kuarta-Feira Sinza to’o Domingu-Páskua, tempu peniténsia ba sarani sira.
SUBSTANTIVU
kuana Ne’ebé iha sorin kontráriu ba ita ema nia fuan; halolon ka diresaun ne’ebé sorun ba karuk. SIN. loos; LIAFUAN-SORUN: karuk EZ . Ita Na’i Jezús Kristu tuur iha Aman Nia sorin kuana.
ADJETIVU
kuarta (loron-) Loron dahaat semana nian, tuir loron-tersa no uluk-ba loron-kinta. SIN. kuarta-feira
SUBSTANTIVU
kuartél
kuanan
Hela-fatin ba militár ka tropa sira.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU Liman
ka halolon loos. SIN. liman-loos, direita
kuartél-jenerál
kuandu
Serbisu-fatin sentrál ba organizasaun ida, nu’udar ezemplu militár ka polísia.
SUBSTANTIVU
Liafuan hodi husu kona-ba tempu ida-ne’ebé buat ida akontese ka sei akontese. SIN. bainhira EZ. Kuandu mak ó mai? (adv.); Ha’u hetan nia bainhira ami bá igreja. (konj.)
ADVÉRBIU/KONJUNSAUN
.
kuartu 1. Fatin ho didin haat iha uma laran. SIN. kehan 2. Ida hosi balun haat ne’ebé hamutuk forma lolon ida de’it. SIN. kahaat ADJETIVU (kuartu ~ kuarta f.) Ba dala haat. SIN. dahaat
SUBSTANTIVU
kuantia Totál husi númeru sira be ita soma ka sura hamutuk; osan hira loos.
SUBSTANTIVU
kuaze
kuantidade
Ne’ebé besik tebes atu. SIN. kurakuran E Z . Nia kole atumate tanba la’o kuaze oras tolu nia laran.
ADVÉRBIU
Sasán ka ema hira loos. SIN. hahirak
SUBSTANTIVU
kuantifika Hatudu ka kalkula hira. hahira
VERBU
SIN.
Kuba (rai-) Rai-kotun no estadu ida iha Tasi-Antillas.
SUBSTANTIVU
kuantitativu ~ kuantitativa f. Kona-ba kuantidade. mahirak
ADJETIVU
SIN.
kubanu ~ kubana f. Rai-Kuba nian. SUBSTANTIVU Ema Kuba. ADJETIVU
kuarentena 1. Fatin hodi tau sasán, ema ka balada ruma ne’ebé iha moras atu la bele da’et ba sira seluk. 2. Fatin tau sasán ne’ebé hasai hosi importadór ka esportadór
SUBSTANTIVU
kubu Forma sólidua ho oin kuadradu neen ne’ebé hanesan.
SUBSTANTIVU
kuda 347
Balada boot ain-haat ho ikun ne’ebé baibain ema uza hodi sa’e ka tula naha.
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Tali hodi kesi kuda.
kude’i La’o ain tun-sa’e, ka ain sorin badak sorin naruk tanba ain ne’e tohar moras, fraku ka foin monu.
VERBU
kuda Ke’e rai-kuak hodi tau fini ruma hanesan batar, hudi-oan, ai-farina kain, nst. atubele moris.
VERBU
kude’ik Ne’ebé la’o-kude’i. ain-aat
ADJETIVU
kuda-aman 1. Kuda amak. LIAFUANSORUN: kuda-inan 2. (arti figuradu) Mane beikteen, maledukadu no arbiru.
SUBSTANTIVU
SIN.
kuekas SUBSTANTIVU
Roupa-laran mane
nian.
kuhus
kuda-freun
1. Forma ka lolon dimensaun-toluk ho hun le’uk no tutun meik. SIN. kone 2. Instrumentu ida ho forma kone nian, halo hosi tali-tahan homan, ne’ebé serve atu kukus ka ta’es.
SUBSTANTIVU
Tali ida ne’ebé tau ba kuda nia ibun laran hodi hesi ka haka’as nia bainhira ema sa’e.
SUBSTANTIVU
kuda-hetin Tali hodi futu kuda nia isin-lolon atubele hatuur selan iha nia kotuk.
SUBSTANTIVU
kuidadu ~ kuidada f. (Hahalok) ne’ebé halo ho didi’ak atu sees hosi perigu, terus, moras, nst. SIN. matan-moris
ADJETIVU/SUBSTANTIVU
kuda-inan 1. Kuda inak, ne’ebé hahoris oan. 2. (arti figuradu) Feto ne’ebé beik-teen, maledukadu no arbiru.
SUBSTANTIVU
kuidadu-laek 1. Ne’ebé la iha kuidadu, la haree, husik hela. 2. Ne’ebé naranaran halo tuir ema nia hakarak.
ADJETIVU
kudaku Animál molusku ne’ebé nia isin moris iha knuuk laran ida, dolar iha rai ka belit iha fatuk sira; barakliu moris iha rai malirin sira ka rai ne’ebé iha bee. SIN. karakól
SUBSTANTIVU
kuit 1. Balada molusku ho tentákulu ka liman ualu ne’ebé moris iha tasi laran. SIN. kurita 2. Moras ne’ebé da’et bá-mai, liuliu ida ne’ebé kona karau sira. SIN. horas, peste 3. (arti figuradu) Buat ne’ebé haterus ka xateia ema hotuhotu. SIN. praga
SUBSTANTIVU
kuda-luhan Uma kuda nian, fatin hodi sulan kuda sira.
SUBSTANTIVU
kuda-rai Matenek ka siénsia kona-ba kuda ai-horis ne’ebé ita ema uza nu’udar hahán. SIN. agrikultura
SUBSTANTIVU
kuit-oan SUBSTANTIVU
1. Kuit ka kurita nia
oan. 2. (arti figuradu) Labarik nakar.
kuda-talin 348
kukulai
ADJETIVU
Kutun ki’ik ho liras kór-oioin hodi semo liuliu hosi ai-funan ida ba ai-funan seluk hodi susu ai-funan been be midar. S I N . borboleta, kopukopu, babebar
Kona-ba te’in.
kulit
SUBSTANTIVU
Dalas hosi tesidu orgániku ne’ebé taka ema, balada ka objetu ruma husi nia isin li’ur.
SUBSTANTIVU
kulpa
kukulai-kalan
Buat ida ne’ebé ema ida halo laloos no nia tenke simu nu’udar ninia responsabilidade SIN. sala. EZ. Ó-nia kulpa bainhira xefe hasai ó hosi serbisu tanba ó baruk-teen.
SUBSTANTIVU
Kukulai ka borboleta ida ne’ebé kór-malahuk no ahinaroman dada iha kalan. SIN. maripoza
SUBSTANTIVU
kukun (liman-~, ain-~) Tahan mihis toos iha ema ka balada nia liman-fuan ka ain-fuan tutun.
kulpabilidade
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU
Kondisaun hetan
kulpa nian.
kukur
kulpadu ~ kulpada f.
Tarutu maka’as ne’ebé ema rona hosi kalohan depoizde rai-lakan. SIN. raitarutu
SUBSTANTIVU
Ne’ebé halo tiha ona krime hodi sai responsavel ba hahalok ne’e. SIN. sala-na’in
ADJETIVU
kultiva
kulan (manu-)
1. Fila rai atu halo to’os no kuda fini. 2. Dezenvolve neineik no ho kuidadu. SIN. haburas E Z . André halo jinástika tanba gosta kultiva ninia isin; Mateus lee fali atu kultiva ninia neon. n eon.
VERBU
Manu nia estómagu ka kabun-laran.
SUBSTANTIVU
kulapur 1. Kulat ka fungu kórmalahuk ne’ebé moris iha aihan siin ka tuan. SIN. utur 2. Ai-han balun hanesan aifarina ka fehuk ne’ebé ema habai maran hafoin hoban ba bee atu sai mamar molok han. 3. (arti figuradu) Ema ne’ebé tuan no la so’i atu halo buat ida tanba forsa ka kbiit la iha.
SUBSTANTIVU
kulu Ai-fuan boot kabuar ne’ebé nia isin mutin fó hahán barak. SIN. kulu-tunu, kulu-uhi NARAN BOTÁNIKU: Artocarpus altilis, artocarpus incisa kulu-jaka mós kulu-naka SUBSTANTIVU Ai-fuan ne’ebé nia fuan boot, kulit mahar no taratarak. NARAN BOTÁNIKU: Artocarpus heterophyllus kulu-lobas m ó s kulu-modo, SUBSTANTIVU
kulat Fungu ka ai-horis lahó tahan ka funan ne’ebé hetan aihan hodi belit ka tabele ba ai ka organizmu seluk ne’ebé mate ona ka sei moris. Iha variedade balu ne’ebé ita ema bele han; variedade seluseluk moruk fali. SIN. tutukeu
SUBSTANTIVU
kulu-timur Kulu ne’ebé nia fuan ki’ik, nia kulit tarak naranaruk,
SUBSTANTIVU
kulináriu ~ kulinária f. 349
kuñada
iha musan iha laran, la morin no bele han hanesan modo de’it. Artocarpus camansi
La’en ka feen nia biin ka alin-feto.
SUBSTANTIVU
kumbili
kunadór
Ai-talik ne’ebé nia isin ita han hanesan ai-han baibain nian, nani iha rai no dolar sa’e ai-leten sira; nia tarak kro’at no nia isin iha rai okos. NARAN BOTÁNIKU: Dioscorea aculenta
SUBSTANTIVU
SUBSTANTIVU/VERBU
kuna.
kuñadu La’en ka feen nia maun ka alin-mane.
SUBSTANTIVU
kunir Ai-horis ida ne’ebé nia isin iha rai laran hanesan ai-lia no baibain uza hanesan temperu ida ba modo. SIN. kunir NARAN BOTÁNIKU: Curcuma longa
SUBSTANTIVU
kúmplise Ema ne’ebé hola parte iha haraun ka krime be ida seluk halo. SIN. sala-maluk
SUBSTANTIVU
kumplisidade Hahalok ka sala kúmplise nian. SIN. sala-lisuk
SUBSTANTIVU
Kupan Sidade-kapitál Timór Loromonu nian iha raiIndonézia.
SUBSTANTIVU
kumpre Hala’o menon ka orden ida. SIN. halo tuir
VERBU
kupaun
kumprimenta
Nota ki’ikoan ne’ebé ema uza hodi balas ka rekompensa osan ka sasán ruma ne’ebé la selu kedas ho osan.
SUBSTANTIVU
Hasé ema seluk ho liafuan di’ak hodi hatudu ita-nia laranmaluk ka respeitu. SIN. hatabe
VERBU
kumprimentu SUBSTANTIVU
(Ema) ne’ebé rai
kura
1 . Hahlok kumpre
nian. 2. Hahalok kumprimenta nian. SIN. hataben 3. Liafuan sira ne’ebé ita uza hodi kumprimenta.
Halo babalik ka tratamentu médiku; fó ai-moruk atu fó isindi’ak fali ba ema ne’ebé hetan moras.
VERBU
kurakuran
kumu
Besik atu. SIN. kuaze EZ. Kurakuran iha ema rihun lima ne’ebé partisipa iha kampaña ne’e.
ADVÉRBIU
1. Buti ho liman, dudu atu sai dodok ka halo isin sai mamar. SIN. de’ut 2. Halo masajen.
VERBU
kuran
kuna
Ne’ebé sei presiza tan atubele hatomak ka kompleta. SIN. menus E Z . Iha dolar sanulu, la liu la kuran.
ADVÉRBIU
Laran-hirus no hanoin todan ne’ebé ita rai hasoru ema ida ne’ebé halo aat ruma mai ita. SIN. ódiu EZ. EZ . Sira kuna malu maski foufoun mesak kolega de’it.
SUBSTANTIVU/VERBU
350
1. Halo koiru hodi hoban karau ka balada seluk nia kulit iha bee ho ásidu tániku ka kímiku seluseluk, hafoin habai iha loron-matan hodi halo kulit ne’e sai metan-mean. 2. Diverte, goza. ADJETIVU/SUBSTANTIVU (Buat) ne’ebé ema gosta loos. EZ. Festa ne’e kurte ida.
La soi buat ruma ne’ebé serve ka importante. SIN. presiza E Z . Nia kuran hahán no hatais tanba la iha osan.
VERBU
VERBU
Kurdistaun (rai-) Rain ida ne’ebé nia territóriu nakfahe ba rai-Turkia, rai-Irake no rai-Iraun.
SUBSTANTIVU
kurdu ~ kurda f.
kuru
ADJETIVU Rai-Kurdistaun
nian. SUBSTANTIVU 1. Ema Kurdistaun. 2. (lia-kurdu) Dalen raiKurdistaun nian.
Tau ka enxe bee ba garrafaun, botir, knaban, balde ka fatin seluk. EZ. Ha’u lori au-doran ba kuru bee iha torneira.
VERBU
kuriozidade 1. Kondisaun hakarak hatene ka hetan informasaun. S I N . hakarak-hatene; hakarakharee 2. Objetu ida ne’ebé interesante, liuliu objetu tuan.
SUBSTANTIVU
kurulau Tumór ka bubun ida iha kulit ho been iha laran no dala balu mós musan toos ida iha klaran. SIN. kistu
SUBSTANTIVU
kurut
kuriozu ~ kurioza f.
(Kulit) lulun an hamutuk tiha tanba tuan ka maran ona., kulit namkurut.
ADJETIVU/ SUBSTANTIVU
1. (Ema) ne’ebé hakarak hatene ka haree, hakarak hetan informasaun. S I N . hakarakhatene; hakarak-haree hakarak-haree 2. Ne’ebé eskizitu, halo ita admira uitoan.
ADJETIVU
kusa Hanetik tiha, kaer metin ho buat kro’at ida.
VERBU
kursa
kusan
Hala’o kursu ruma iha universidade.
Ai sabir halo kro’at hodi prega ka hedi ai-kabelak sira halo metin didi’ak.
VERBU
SUBSTANTIVU
kursu
kusi
1. Movimentu halai nian. SIN. halain 2. Fatin hosi ne’ebé ema ka buat ida halai. SIN. halai-fatin 3. Tempu ne’ebé liu ka halai. 4. Aula sira ne’ebé fó ba alunu hodi hanorin matéria ka dixiplina ruma. 5. Moras hali’ur bee-boot ho raan no been iha laran. SIN. teeraan, dizenteria VERBU Hetan ka sofre tee-raan.
SUBSTANTIVU
Fatin ida atu hanesan ho garrafaun maibé nia ibun luan no halo hosi rai.
SUBSTANTIVU
kusta 1. Hetan susar ka difikuldade. E Z . Ami kusta atu rezolve problema matemátiku ida-ne’e . 2. Ho folin hira. EZ. Faru ne’e kusta hira?
VERBU
kustu
kurte 351
Osan ne’ebé ita gasta hodi hola buat ruma.
SUBSTANTIVU
kuta 1. Kose ai-been ba ema nia kulit tuir lisan, n.e. bainhira asua’in sira atu bá funu. 2. Kose mina-sarani ba ema nia isin hodi fó sakramentu kristaun.
VERBU
kutan 1. Kuta dala ida. 2. Hahalok kuta nian.
SUBSTANTIVU
Kutan Ikus Sakramentu idane’ebé amlulik fó ba ema ne’ebé atu mate ona hodi kose mina ba nia isin. SIN. minasarani
SUBSTANTIVU
kutun Animál ki’ik sira ne’ebé dolar, haksoit ka semo, n.e. nehek, lala’ek, lalar, susuk nst. SIN. insetu
SUBSTANTIVU
ku’u 1. Foti ho liman-kukun. 2. Hasai ai-fuan ka funan ho liman-fuan. E Z . Labarik sira gosta ku’u haas maski sei okir hela.
VERBU
kuus SUBSTANTIVU
Inus-teen.
Kuwait (rai-) Rain no estadu ki’ik ida iha Lorosa’e Klarak, nakfati iha Tasi-Sikun Pérsiku nia raat.
SUBSTANTIVU
kuwaitianu ~ kuwaitiana f. Rai-Kuwait nian. SUBSTANTIVU Ema Kuwait. ADJETIVU
352
