E DREJTA DETYRIMORE
E drejta e detyrimeve, si dege e se drejtes merret me studimin e marredhenieve te detyrimeve, te cilat jane marredhenie juridike ndermjet kreditorit dhe debitorit. E drejta e detyrimeve eshte e drejte pozitive e cila paraqet teresine e normave juridike qe i rregullojne marredheniet e detyrimeve mes ketyre dy subjekteve te cilet bejne qarkullimin e mallrave apo kryejne sherbime tjera. Lende e te drejtes se detyrimeve eshte vete Detyrimi vete Detyrimi (quid obligatio). obligatio). Sjellja e debitorit, prej te cilit kerkon diçka kreditori, eshte lende e se drejtes se detyrimeve, e kjo mund te permbaje ndonje dhenie, berje apo mos-berje ose pesim. Prandaj, mund te thuhet se lenda eshte prestimi qe duhet te paguaj debitori, i cili parimisht ka karakter pasuror. Nder parimet parimet kryesore kryesore ne marredheniet marredheniet detyrimore detyrimore eshte parimi solo parimi solo consensus obligat i obligat i cili nenkupton se kontrata lidhet thjeshte me pajtimin e vullnetit te paleve.
Eshte tradite qe e drejta detyrimore te ndahet ne dy pjese: pjese: pjesen e veçante dhe pjesen e pergjithshme. pergjithshme. Ne pjesen e pergjithshme pergjithshme te se drejtes se detyrimeve detyrimeve trajtohen trajtohen çeshtje te pergjithshme pergjithshme dhe institutet kryesore te kesaj dege. Ketu hyjne; nocioni, elementet, karakteristikat e detyrimeve, burimet burimet e detyrimeve detyrimeve dhe efektet e saj, nderrimi i subjekteve subjekteve ne marredheniet marredheniet detyrimore detyrimore dhe shuarja e detyrimeve. Ndersa, Ndersa, ne pjesen e veçante te se drejtes se detyrimeve bejne pjese rregullat, rregullat, te cilat u perkasin llojeve te veçanta te kontratave me emer. Ndarja e ketyre kontratave kontratave behet sipas efekteve efekteve te tyre, dmth. çfare pasojash pasojash ka kontrata kontrata ne pasurine pasurine e paleve paleve kontraktues kontraktuese. e. Sipas kesaj ndarjeje te gjitha kontratat e detyrimeve klasifikohen ne pese grupe. Ne grupin e pare hyjne kontratat kontratat per tjetersimin tjetersimin e sendeve, sendeve, perkatesisht perkatesisht te drejtave, drejtave, kontratat kontratat e sendeve sendeve dhe te drejtave, kontratat mbi sherbimet, kontratat mbi bashkesine pronesore dhe te punes dhe ne grupin e peste hyjne kontratat aleatore, mbi lojen dhe kushtin, kontratat mbi sigurimin dhe kontrata mbi mbrojtjen e perjetshme.
1
E drejta e detyrimeve ka marredhenie te ngushta me disa prej degeve tjera te se drejtes. -
-
-
-
E drejta e detyrimeve ka lidhje te ngushta me te drejten ekonomike. ekonomike. E drejta ekonomike dhe ajo e detyrimeve bejne pjese ne grupin e lendeve civile dhe jane dege te veçanta te se drejtes. E drejta e detyrimeve perfshin teresine e normave juridike per rregullimin e marredhenieve juridike te detyrimeve, te marredhenieve pasurore ne pergjithesi, kurse e drejta ekonomike perfshin rregullat per rregullimin e puneve te qarkullimit te mallrave dhe te dhenies se sherbimeve tregtare. E drejta drejta familjar familjare, e, sipas sipas lende lendess dhe permb permbajtj ajtjes es ndrys ndryshon hon nga nga e drejta drejta e detyrim detyrimeve eve.. E drejta familjare perfshin teresine e normave qe i perkasin rregullimit juridik te familjes dhe marteses, si dhe marredhenieve qe lindin prej tyre. Ne kete te drejte dominojne marre marredh dhen eniet iet me karak karakter ter perso personal nal,, kurse kurse ne te drejte drejten n e dety detyrim rimev evee domi domino nojne jne marredheniet me karakter pasuror. Poashtu, rregullat e te drejtes familjare jane me karakter imperativ, te cilat subjektet nuk mund t’i ndryshojne, ndersa ne te drejten e detyrimeve dominojne rregulla me karakter dispozitiv. E drejta e detyrimeve dhe e drejta trashegimore sipas permbajtjes se tyre jane te drejta te pasurise. Qe te dyja merren me kalimin e pasurise prej nje pronari tek tjetri. Mirepo, marred marredheni heniet et pasuro pasurore re ne te drejten drejten trasheg trashegimor imoree rregullo rregullohen hen pas vdekjes vdekjes (mortis (mortis causa), kurse ne te drejten e detyrimeve keto marredhenie rregullohen mes te gjalleve (inter vivos). Poashtu, rregullat e te drejtes trashegimore jane me karakter imperativ, ndersa tek e drejta e detyrimeve ato kane karakter dispozitiv. E drejta e detyrimeve dhe e drejta reale, reale, sipas permbajtjes jane te drejta te pasurise te cilat i perkasin pasurise se nje individi dhe mund te vleresohen me para, por, ekziston nje dallim i madh mes tyre. E drejta reale ka per lende studimi nje send te caktuar, pra eshte e drejte ne send (ius in rem), kurse te drejtat e detyrimeve jane ius ad rem (e drejta rreth sendit). Te drejtat reale jane me karakter absolut sepse veprojne erga omnes, ndersa ndersa rregullat e se drejtes se detyrimeve kane efekt relativ (inter partes). Dallim tjeter eshte edhe numri i te drejtave reale qe eshte i caktuar taksativisht me te drejten objektive nume numeru russ clau clausu suss dhe dhe perm permba bajt jtja ja e tyre tyre esht eshtee e cakt caktua uarr me norm normaa impe impera rati tive ve.. Marredheniet e detyrimeve nuk jane numerikisht te caktuara, dhe per dallim nga ato te se drejtes reale ato nuk jane te perhershme dhe shuhen pasi ta krijojne efektin e caktuar.
BURIMET Burimet e te drejtes se detyrimeve ndahen ne dy grupe: ne burime formale dhe ne burime materiale. Si burime formale konsiderohen Kushtetuta dhe Ligji per detyrimet i Kosoves. Ligji per detyrimet i Kosoves si burim formal me i rendesishmi funksionon ne baze te disa parimeve parimeve siç jane: Autonomia Autonomia e vullnetit, vullnetit, doket e mira afariste, parimi i ndershmerise ndershmerise dhe pergjegjeshm pergjegjeshmerise, erise, detyra per permbushje te detyrimit, parimi i ndalimit ndalimit te shkaktimit shkaktimit te demit apo keqperdorimit te te drejtave dhe parimi i kujdesit te duhur. Burimet materiale materiale jane ato fakte juridike relevante relevante me te cilin mund te krijohen marredheniet marredheniet e detyrimeve, te ndryshohen dhe te shuhen ato. Sipas nenit 6 te ketij Ligji keto fakte jane: - kontrata - shkaktimi i demit - pasurimi i pabaze - gjeri gjerimi mi i pun punev evee te te hua huaja ja pa poros porosi, i, dhe dhe - shpr shpreh ehja ja e njea njeans nshm hmee e vul vulln lnet etit it.. NOCIONI NOCIONI KARAK KARAKTERI TERISTIKA STIKAT T DHE DHE KLASIFIK KLASIFIKIMI IMI I DETYR DETYRIMEV IMEVE E
2
E drejta e detyrimeve ka marredhenie te ngushta me disa prej degeve tjera te se drejtes. -
-
-
-
E drejta e detyrimeve ka lidhje te ngushta me te drejten ekonomike. ekonomike. E drejta ekonomike dhe ajo e detyrimeve bejne pjese ne grupin e lendeve civile dhe jane dege te veçanta te se drejtes. E drejta e detyrimeve perfshin teresine e normave juridike per rregullimin e marredhenieve juridike te detyrimeve, te marredhenieve pasurore ne pergjithesi, kurse e drejta ekonomike perfshin rregullat per rregullimin e puneve te qarkullimit te mallrave dhe te dhenies se sherbimeve tregtare. E drejta drejta familjar familjare, e, sipas sipas lende lendess dhe permb permbajtj ajtjes es ndrys ndryshon hon nga nga e drejta drejta e detyrim detyrimeve eve.. E drejta familjare perfshin teresine e normave qe i perkasin rregullimit juridik te familjes dhe marteses, si dhe marredhenieve qe lindin prej tyre. Ne kete te drejte dominojne marre marredh dhen eniet iet me karak karakter ter perso personal nal,, kurse kurse ne te drejte drejten n e dety detyrim rimev evee domi domino nojne jne marredheniet me karakter pasuror. Poashtu, rregullat e te drejtes familjare jane me karakter imperativ, te cilat subjektet nuk mund t’i ndryshojne, ndersa ne te drejten e detyrimeve dominojne rregulla me karakter dispozitiv. E drejta e detyrimeve dhe e drejta trashegimore sipas permbajtjes se tyre jane te drejta te pasurise. Qe te dyja merren me kalimin e pasurise prej nje pronari tek tjetri. Mirepo, marred marredheni heniet et pasuro pasurore re ne te drejten drejten trasheg trashegimor imoree rregullo rregullohen hen pas vdekjes vdekjes (mortis (mortis causa), kurse ne te drejten e detyrimeve keto marredhenie rregullohen mes te gjalleve (inter vivos). Poashtu, rregullat e te drejtes trashegimore jane me karakter imperativ, ndersa tek e drejta e detyrimeve ato kane karakter dispozitiv. E drejta e detyrimeve dhe e drejta reale, reale, sipas permbajtjes jane te drejta te pasurise te cilat i perkasin pasurise se nje individi dhe mund te vleresohen me para, por, ekziston nje dallim i madh mes tyre. E drejta reale ka per lende studimi nje send te caktuar, pra eshte e drejte ne send (ius in rem), kurse te drejtat e detyrimeve jane ius ad rem (e drejta rreth sendit). Te drejtat reale jane me karakter absolut sepse veprojne erga omnes, ndersa ndersa rregullat e se drejtes se detyrimeve kane efekt relativ (inter partes). Dallim tjeter eshte edhe numri i te drejtave reale qe eshte i caktuar taksativisht me te drejten objektive nume numeru russ clau clausu suss dhe dhe perm permba bajt jtja ja e tyre tyre esht eshtee e cakt caktua uarr me norm normaa impe impera rati tive ve.. Marredheniet e detyrimeve nuk jane numerikisht te caktuara, dhe per dallim nga ato te se drejtes reale ato nuk jane te perhershme dhe shuhen pasi ta krijojne efektin e caktuar.
BURIMET Burimet e te drejtes se detyrimeve ndahen ne dy grupe: ne burime formale dhe ne burime materiale. Si burime formale konsiderohen Kushtetuta dhe Ligji per detyrimet i Kosoves. Ligji per detyrimet i Kosoves si burim formal me i rendesishmi funksionon ne baze te disa parimeve parimeve siç jane: Autonomia Autonomia e vullnetit, vullnetit, doket e mira afariste, parimi i ndershmerise ndershmerise dhe pergjegjeshm pergjegjeshmerise, erise, detyra per permbushje te detyrimit, parimi i ndalimit ndalimit te shkaktimit shkaktimit te demit apo keqperdorimit te te drejtave dhe parimi i kujdesit te duhur. Burimet materiale materiale jane ato fakte juridike relevante relevante me te cilin mund te krijohen marredheniet marredheniet e detyrimeve, te ndryshohen dhe te shuhen ato. Sipas nenit 6 te ketij Ligji keto fakte jane: - kontrata - shkaktimi i demit - pasurimi i pabaze - gjeri gjerimi mi i pun punev evee te te hua huaja ja pa poros porosi, i, dhe dhe - shpr shpreh ehja ja e njea njeans nshm hmee e vul vulln lnet etit it.. NOCIONI NOCIONI KARAK KARAKTERI TERISTIKA STIKAT T DHE DHE KLASIFIK KLASIFIKIMI IMI I DETYR DETYRIMEV IMEVE E
2
1. E drejta e detyrimeve, si dege e se drejtes merret me studimin e marredhenieve te detyrimeve te cilat jane marredhenie juridike ndermjet kreditorit dhe debitorit, ne te cilat kreditori ka te drejte nga debitori nje berje, veprim, mosveprim, dhenie dhe pesim. Fjala ‘detyrim’ rrjedh nga latinishtja ‘obligare’ = lidhje mes kreditorit dhe debitorit. Ne kuptimin kuptimin e gjere detyrimi detyrimi paraqet paraqet marredhenie marredheniett juridike ndermjet ndermjet dy a me me shume shume subjekteve subjekteve,, ku njeri prej tyre (kreditori) ka te drejte te kerkoje kryerjen apo moskryerjen e diçkaje te cilen pala tjeter tjeter (debitori) (debitori) ne parim parim do te kishte kishte te drejte drejte ta bente. bente. Ne kuptimin kuptimin e ngushte, ngushte, detyrimi detyrimi nenkupton nenkupton borxh, borxh, ndersa ndersa nga kendveshtrimi kendveshtrimi i kreditorit kreditorit detyrimi do te thote e drejte per te kerkuar. Fjala detyrim perdoret edhe ne shkrese, e cila sherben si deftese per borxhin. Kjo deftese njihet si shkrese si shkrese detyruese detyruese.. 2. KARAKTERISTIKAT E DETYRIMEVE -
Detyrimet Detyrimet jane marredhenie marredhenie me karakter juridik juridik , qe nenkupton se jane te rregulluara me ne norma juridike. Karakteri juridik i detyrimit do te thote qe marredhenia e krijuar ndermjet pjesemarresve gezon edhe mbrojtje juridike, pra, ekziston mundesia e perdorimit perdorimit te sanksio sanksionit nit per realizimin realizimin e te drejtave drejtave te subjektit. subjektit. Mjet tipik per mbrojtjen e detyrimeve eshte padia (actio ( actio), ), kundershtimi (exceptio (exceptio), ), kthimi ne gjendjen e merparshme (restitutio ( restitutio in integrum). integrum). Keto detyrime qe gezojne sanksion jane detyrime civile ( obligationes civiles). civiles). Ndersa detyrime natyrale njihen ato obligime qe gezojne mbrojtje juridike, por qe sanksioni nuk mund te realizohet me mjete juridike. Ato jane rastet kur: - Detyrimet qe rrjedhin nga rastet kur per krijimin e tyre nuk eshte respektuar forma - Detyrimet qe i jane falur debitorit ne proceduren e falimentimit - Detyrimet nga kontratat qe kane lidhur personat e paafte per te vepruar - Kerkesat qe jane parashkrire dhe, - Detyrimet e mbajtjes ndermjet personave qe nuk kane detyrim ligjor ta bejne ate.
-
Detyrimet Detyrimet jane marredhenie marredhenie ndermjet ndermjet subjekteve te caktuar , qe dmth se çdo pjesemarres ne marredheniet e detyrimeve ka pozite te caktuar juridike. Ne kete kete marredhenie marredhenie duhet duhet te ekzistojne ekzistojne se paku paku dy subjekte subjekte ne role role te caktuara, caktuara, pra ate te kreditorit dhe debitorit. Kreditori ka te drejten e kerkeses prandaj quhet subjekt aktiv, ndersa borxhi perfaqeson pasiven pasiven ne pasurine pasurine e debitorit. debitorit. Keshtu, Keshtu, ne marredhe marredheniet niet e detyrimeve detyrimeve,, subjekti subjekti i demtuar eshte kreditori, kurse demtuesi eshte debitor.
-
Detyrimet Detyrimet jane marredhenie marredhenie me permbajtje te caktuar . Te drejtat dhe detyrimet, te caktuara per kreditorin dhe debitorin perbejne permbajtjen e detyrimit. Nga permbajtja e marredhenies se detyrimit percaktohet edhe se cilit lloj te marredhenies detyrimore i takojne ato. Dhenia (dare) paraqet detyren e debitorit per t’ia dorezuar sendin e caktuar kreditorit, qofte ne pronesi, qofte ne perdorim. Berja (facere) paraqet detyren e debitorit qe t’ia kryeje kreditorit veprimin e caktuar. Mosberja paraqet detyren e debitorit qe te heqe dore nga berja e ndonje pune. Pesimi (pati) paraqet detyren e debitorit me te cilen i lejohet kreditorit te beje diçka, qe
3
ai ka te drejte t’ia ndaloje. Permbajtja e detyrimeve duhet te jete ne pajtim me parimet kushtetuese, dispozitat dhunuese dhe me normat e moralit.
-
Detyrimet Detyrimet jane marredhenie marredhenie me karakter relativ relativ,, pra, me detyrime krijohen marredhenie ndermjet dy subjekteve te caktuar, kreditorit dhe debitorit me karakter interpartes dhe nuk ka efekt ndaj personave te trete.
-
Detyrimet Detyrimet jane marredhenie marredhenie me karakter pasuror pasuror . Karakteri pasuror dhe mundesia e vleresimit me para jane raste qe dominojne ne shumicen e rasteve te marredhenieve te detyrimeve, kurse marredheniet qe nuk mund te vleresohen me para gjejne me pak shprehje por prape gezojne mbrojtje juridike.
3. VETITE E DETYRIMEVE TE PLOTEFUQISHME Subjektet e marredhenieve te detyrimeve lirisht e percaktojne permbajtjen e marredhenieve te tyre. tyre. Per te qene qene e plotefu plotefuqish qishme, me, çdo marred marredheni heniee duhet duhet te kete kete veti veti te caktuara caktuara.. Ato jane: Detyrimi Detyrimi te jete i mundshem, mundshem, i caktuar dhe i lejueshem. Detyrimi Detyrimi eshte i mundshem mundshem ne rast se debitori detyrohet per diçka qe eshte e mundshme te behet ( impossibilium nulla est obligation – nuk ka detyrim per te pamundshmen ). Sipas natyres, pamundesia mund te jete objective, subjective, fillestare, e mevonshme, e natyres fizike (kur sendi asgjesohet vis maior) dhe juridike (kur bie ne kundershtim me ligjin). Detyrimi Detyrimi eshte i caktuar , kur te dyja palet i dijne te drejtat dhe detyrimet e tyre me ate marredhenie. Keshtu, lenda e detyres se debitorit mund te jete e caktuar plotesisht (kur detyrimet percaktohen qarte) dhe pjeserisht (kur detyrimi varet sipas kritereve tjera per te cilat palet pajtohen). Detyrimi Detyrimi eshte i lejueshem dhe krijon efekte te caktuara vetem kur ai eshte ne pajtim me rregullat kushtetuese, ligjore dhe normat e moralit shoqeror. 4. KLASIFIKIMI I DETYRIMEVE DETYRIMEVE Detyrimet jane te shumta dhe te lloj-llojshme. Ato klasifikohen varesisht nga kriteret e caktuara, keshtu; Sipas karakterit juridik - ne detyrime civile dhe detyrime natyrale Sipas lendes se ekzekutimit – detyrime negative dhe detyrime pozitive Varesisht a dorezohet sasia e parave apo sendi i caktuar – detyrime me para dhe jo me para Sipas kohezgjatjes se prestimeve – detyrime te perhershme dhe detyrime te perkohshme Sipas saktesimit te detyrimit – detyrime individuale dhe gjenerike Sipas numrit te objekteve dhe subjekteve – detyrime te perbera prej shume objektesh ku bejne pjese: detyrimet detyrimet fakultative, fakultative, alternative alternative dhe kumulative, kumulative, kurse detyrimet detyrimet me shume shume subjekte subjekte (detyrimet solidare) klasifikohen ne detyrime te perbera, detyrime aktive dhe pasive Sipas subjektit qe ekzekuton detyrimin – detyrime personale dhe detyrime jo-personale. 4.1 Llojet 4.1 Llojet e detyrimeve detyrimeve sipas sipas karakterit juridik
4
Detyrimet civile jane ato qe mund te realizohen me mjete te dhunes ne qofte se debitori nuk e permbush permbush detyrimin e vet. Titullari ka te drejte qe me ane te padise, padise, ose me kundershtim kundershtim dhe mjete tjera te kerkoje realizimin e kerkeses se vet. Detyrime natyrale jane ato te cilat nuk mund te realizohen me mjete te dhunes. (detyrimet e parashkrira, parashkrira, dhurata dhurata e premtuar premtuar e padorezuar padorezuar etj). etj). 4.2 Llojet 4.2 Llojet e detyrimeve detyrimeve sipas sipas lendes se ekzekutimit Detyrime pozitive jane ato ne te cilat debitori eshte i detyruar te sillet aktivisht, te ndermarre ndonje veprim. (bleresi te paguaje çmimin, shitesi te dorezoje sendin etj) Detyrime Detyrime negative jane detyrimet te cilat perbehen nga fakti i mosveprimit mosveprimit ose pesimi. (kur njeri subjekt premton tjetrit se nuk do ndertoje objekt ne token e vet per te mos i penguar driten). 4.3 Llojet 4.3 Llojet e detyrimeve detyrimeve varesisht varesisht se a dorezohet dorezohet sasi parash apo apo sendesh te caktuara Ne rast se debitori debitori eshte i detyruar detyruar te dorezoje dorezoje shumen shumen e caktuar te parave kemi te bejme me detyrime me para. (pagimi i qerase, huase etj.) Detyrimet me para jane rendesi te veçante ne aspektin e pagimit te kamates, ne aspektin e permbushjes permbushjes se detyrimit detyrimit para para afatit. Ndodhe Ndodhe qe nga çasti çasti i krijimit te detyrimit detyrimit e deri ne ekzekutimin ekzekutimin e tij rritet ose ose zvogelohet zvogelohet fuqia blerese e parase. parase. Per kete kete arsye jane jane paraqitur paraqitur dy teori: teoria e nominalizimit monetar qe monetar qe nenkupton qe debitori duhet te paguaje vleren e parave qe kane pasur ne çastin e krijimit te detyrimit, pavaresisht rritjes apo uljes se fuqise blerese te parase, parase, dhe teorise se valorizimit monetar qe monetar qe nenkupton qe debitori duhet te dorezoje vleren e parave ne çastin kur e permbush detyrimin. Eshte rregull e pergjithshme qe, nese shkaktohet vonesa ne detyrimet me para, paguhet kamata. Kamata eshte ajo kur huadhenesi merr me teper nga huamarresi, se sa qe ka dhene. Ekzistojne disa lloje kamatash: kamatash: kamata ligjore (kamate sipas ligjit, e pandryshueshme), kamata kontraktore (sipas marreveshjes mes paleve), kamata per vonese (kur debitori vonohet ne permbushje permbushjen n e detyrimit). detyrimit). Kamatat Kamatat jashte jashte dispozitave dispozitave ligjore ligjore jane veper penale. penale. Detyrime Detyrime jo me para, jane ato detyrime detyrime ne te cilat debitori debitori eshte i detyruar detyruar te dorezoje dorezoje sendin e caktuar apo te kryeje veprimin e caktuar. 4.4 Llojet 4.4 Llojet e detyrimeve detyrimeve sipas sipas saktesimit saktesimit te detyrimit detyrimit Detyrime individuale jane ato ne te cilat debitori ka borxh te permbushe prestimin e caktuar, dorezimin e sendit te caktuar ose kryerjen e veprimit te caktuar. Lende e detyrimit individual eshte sendi individualisht i caktuar (res in specie), i cili eshte i pazevendesueshem. Nese sendi humbet prej vis maior apo qarkullimi i tij ndalohet me norma ligjore – debitori lirohet nga detyrimi. Detyrime gjenerike jane ato detyrime lenda e prestimit te te cilave eshte caktuar sipas llojit, gjinise. Lende e detyrimeve gjenerike jane sendet e zevendesueshme.
5
4.5 Llojet e detyrimeve te perbera prej shume objektesh -
-
-
Detyrimi kumulativ ekziston kur debitori ka borxh shume sende te ndryshme dhe konsiderohet se detyrimi eshte permbushur ne qofte se ai kreditorit ia ka dorezuar te gjitha sendet. Detyrime alternative jane ato ne te cilat detyrimi perbehet prej shume lendeve ku debitori eshte i obliguar te dorezoje njerin prej tyre dhe konsiderohet se obligimi eshte permbushur. (psh, jep (500 EUR ne vend te TV). Detyrime fakultative jane ato ne te cilat debitori ka borxh nje lende te caktuar, por mund te lirohet nga detyra e vet duke dorezuar ndonje lende tjeter.
4.6 Llojet e detyrimeve ne shume subjekte (solidare) Solidare jane ato detyrime te perbera ne te cilat ka shume subjekte qofte ne anen e debitorit apo ne anen e kreditorit dhe qe detyrimi edhe pse i ndashem; paguhet ne teresi. Detyrime solidare aktive jane ato ne te cilat ka shume kreditore dhe nje debitor, ne te cilat secili kreditor eshte i autorizuar te kerkoje pagimin e tere detyrimit dhe kur e merr kerkesen nje kreditor, detyrimi shuhet edhe per kreditoret tjere. Solidariteti aktiv krijon efekt te dyfishte; a) efekti midis shume kreditoreve dhe nje debitori – ne detyrimet solidare aktive ka aq kerkesa sa ka kreditor, por çdo kreditor ka te drejte te kerkoje pagimin e kerkeses ne teresi dhe ne rast se paguhet, detyrimi shuhet ndaj kreditoreve te tjere. Debitori ka te drejte t’ia bej pagesen cilitdo nga kreditoret. Por, ne rast se ndonje prej kreditoreve solidar do t’ia falte borxhin debitorit, borxhi i zvogelohet debitorit per aq sa i eshte falur. b) efekti midis kreditoreve pasi qe marrin pagesen – ne rast se paguhet kerkesa ndaj njerit kreditor, detyrimi shuhet edhe per kreditoret tjere. Kreditoret mund te ndajne kerkesen e paguar ne pjese te barabarta. Detyrime solidare pasive jane detyrime te perbera, ne te cilat ekzistojne shume debitore e nje kreditor dhe secili debitor eshte i detyruar qe te paguaj tere detyrimin dhe pas pagimit detyrimi shuhet edhe per debitoret tjere solidare. Edhe solidariteti pasiv mund te krijohet ne baze te ligjit, kontrates dhe testamentit. Si raste te rendesishme te detyrimeve solidare pasive jane; kur prinderit pergjigjen per demin e shkaktuar nga i mituri i tyre, kur shume persona shkaktojne nje dem etj. Detyrimet solidare pasive krijojne dy lloj efektesh; a) efekti midis shume debitoreve dhe nje kreditori – ne detyrimet solidare passive kreditori mund te kerkoje pagimin e borxhit nga çdo debitor. Kur njeri ka debitoret solidar e paguan borxhin ne teresi, te gjithe debitoret tjera solidare lirohen nga detyrimi. Efektet e detyrimeve solidare passive krijojne efekte kur shkaktohet ndonje rast i tyre, konkretisht ne keto raste: kompensimi, falja e borxhit, pertrirja, konfondimi, vonesa e kreditorit, pohimi i borxhit, vdekja. b) efekti ndermjet debitoreve solidare pas permbushjes se detyrimeve – pas pageses se bere nga njeri debitor, detyrimi shuhet edhe per debitoret tjere solidare. Ne kete rast barra e borxhit te paguar duhet te ndahet ndermjet debitoreve solidare. Ata mund te ndajne borxhin ne pjese te barabarte sipas marreveshjes. 4.7 Llojet e detyrimeve sipas kohezgjatjes se prestimeve
6
Detyrime te perkohshme jane ato ne te cilat debitori detyrohet te permbushe detyrimin ne nje çast; (dorezimi i sendit nga shitesi, pagimi i çmimit nga ana e bleresit) Detyrime sukcesive jane ato detyrime te perhershme ne te cilat debitori detyrohet qe veprimin ta permbushe ne intervale te caktuara. (qeraja) Detyrime me prestime te perhershme jane ato ne te cilat debitori eshte i detyruar qe kreditorit t’i beje ose mos-beje diçka per nje kohe te gjate. (dhenia e rentes jetesore, kur çmimi paguhet ne keste etj). 4.8 Llojet e detyrimeve sipas subjektit qe e ekzekuton detyrimin Detyrime thjeshte personale jane ato qe lidhen per cilesite personale te debitorit, te cilat eshte i detyruar t’i kryeje vet debitori e jo ndonje subjekt tjeter ne vend te tij. (detyren e skulptorit nuk mund ta kryeje dentisti), ndersa, Detyrime jopersonale jane ato te cilat nuk jane te lidhura per subjektin e debitorit dhe ato mund t’i permbushe edhe dikush tjeter ne emer dhe ne vend te debitorit.
KONTRATAT E DETYRIMEVE
Kontrata eshte burimi kryesor dhe me i rendesishem i marredhenieve te detyrimeve. Ajo eshte marreveshje e dy a me shume personave qe ka per qellim te krijoje, te ndryshoje, apo te thuaj nje marredhenie juridike te detyrimit. Kontrata eshte instrument juridik, me te cilin krijohen detyrime me vullnetin e paleve kontraktuese. Terminologjia lidhur me percaktimin e kontrates nuk eshte unike sepse perveç termit kontrate, perdoren edhe termat si: konvente – qe perdoret si sinonim i termit kontrate, mirepo shprehet ne marredheniet midis shteteve te ndryshme qe nenkupton pajtim te vullnetit ndermjet paleve marreveshje - qe eshte term i cili perdoret ne kuptimin e ngushte qe te shenoje edhe bisedimet qe i paraprijne lidhjes se kontrates pakte – qe jane marreveshje solemne qe i referohen çeshtjeve te ndryshme politike. etj… Fusha e zbatimit te kontrates eshte e gjere. Kontrata zbatohet gati ne te gjitha deget e se drejtes, perveç ne te drejten penale. Ajo gjen shprehje ne te drejten e punes, ne te drejten ekonomike, ne te drejten nderkombetare ate financiare etj.
Parimet e te drejtes kontraktore jane liria e kontraktimit dhe parimi i konsensualizmit.
7
Parimi i kontraktimit eshte njeri nder parimet themelore te se drejtes kontraktore. Parimi i lirise se kontraktimit paraqet mundesi per pjesemarresit ne marredheniet e detyrimit qe me vullnetin e tyre te lire t’i rregullojne marredheniet reciproke juridike te detyrimeve. Kjo nenkupton se : - çdo subjekt mund te vendose lirisht se a do te lire kontraten e caktuar apo jo - çdo subjekt mund te zgjedhe lirshem personin me te licin do te lidhe kontraten - subjektet mund te caktojne lirisht permbajtjen e kontrates, formen dhe menyren e lidhjes se saj - subjektet mund te vendosin lirisht mbi nderrimin dhe menyrat e shuarjes se kontrates - subjektet mund te zgjedhin lirisht legjislacionin i cili do te zbatohet ne kontraten e tyre ne rastet kur subjektet kane shtetesi te ndryshme. Liria e kontraktimit per subjektet e te drejtes nuk eshte e pakufizuar. Ajo kufizohet ne pikepamje te mundesise se zgjedhjes se pales kontraktuese (fabrika e armeve s’mund te lidhe kontrate me personat civil), ne pikepamje te permbajtjes se kontrates (psh sipas ligjit, kontratat me bankat nuk mund te ndryshohen nga subjektet), kontratave te adezionit (kur permbajtja e kontrates eshte e caktuar per palet pavaresisht vullnetit te tyre, psh shitja nderkombetare e derivateve, mendafshit etj). Parimi i konsensualizmit do te thote se kontrata mund te lidhet thjeshte ne baze te vullnetit te paleve kontraktuese ‘solo consensus’, pa pasur nevoje per permbushjen e formes se caktuar. Ne baze te ketij parimi, kontrata lidhet duke u mbeshtetur ne bona fide ( mirebesim).
KUSHTET PER LIDHJEN E KONTRATES
8
Kontratat e detyrimeve me elementet thelbesore te tyre lidhen me pajtimin e vullnetshem te paleve kontraktuese. Per te krijuar efekte juridike, marreveshja e paleve duhet te behet nese permbushen kushte te caktuara. Kushtet per lidhjen e kontratave ndahen ne dy grupe: te pergjithshme dhe te veçanta.
Ne kushtet e pergjithshme bejne pjese: aftesia punuese e paleve, pajtimi i vullnetit dhe lenda e kontrates. -
-
-
Aftesia punuese e paleve kontraktuese eshte kusht i pergjithshem qe kerkohet per lidhjen e kontrates. Aftesia punuese e paleve do te thote se subjekti qe e lidhe kontraten me vullnetin e vet mund te krijoje te drejta dhe detyrime te caktuara. Dallohet aftesia e plote punuese, aftesia e kufizuar punuese, dhe paaftesia absolute punuese (personat nen 14 vjeç dhe ata menderisht te paafte). Kontratat e detyrimeve mund t’i lidhin edhe personat juridik. Ata duhet te kene aftesi punuese, te kene autorizim dhe nevojitet qe lidhja e kontrates se atille t’i pergjigjet veprimtarise se personit juridik me te cilen merret ne vazhdimesi. Pelqimi i vullnetit eshte kusht i dyte i pergjithshem per lidhjen e kontrates. Me pelqimin e vullnetit reciprok krijohen te drejta dhe detyrime te caktuara. Palet ne kete rast duhet te shprehin qellimin e kontraktimit (animus contrahendi). Vullneti i paleve mund te shprehet me fjale, shenja te rendomta. Vullneti eshte deklaruar shprehimisht kur behet me fjale, gojarisht apo me shkrim. Pelqimi i vullnetit eshte fakt relevant per lidhjen e kontrates dhe si i tille ai duhet te jete i lire, serioz, i vertete, i mundshem. Pa keto cilesi kontrata behet e pavlefshme. Lenda e kontrates eshte kusht i pergjithshem per lidhjen e kontrates. Lenda e kontrates eshte ajo per te cilen palet jane marre vesh. Lende e kontrates mund te jete sendi i luajtshem, i paluajtshem dhe sendi i konsumueshem. Qe kontrata e lidhur te krijoje efekte te caktuara juridike, lenda duhet te kete cilesite e caktuara: te jete e mundshme, e caktuar dhe e lejueshme. - Lenda e kontrates eshte e mundshme nese detyra perbehet nga diçka qe eshte e mundur te permbushet. (impossibilium nulla est obligatio). Edhe pamundesia e lendes se kontrates, sikurse ajo e detyrimit mund te jete; objektive, subjektive, fillestare, faktike juridike. - Lenda e kontrates eshte e caktuar nese sendi ose veprimi per te cilen eshte krijuar kontrata, eshte pershkruar ne menyre te perpikte. Eshte e caktueshme lenda e kontrates ne rast se ne te permbahen elemente te mjaftueshme per caktimin e lendes. Lenda e kontrates mund te caktohet nga palet kontraktuese me marreveshje, si dhe nga personit i trete. - Lenda e kontrates duhet te jete e lejueshme. Lejueshmeria e kontrates eshte cilesia e trete qe kerkohet per vleresine e kontrates se lidhur. Lenda e kontrates eshte e lejuar ne qofte se eshte ne pajtim me dispozitat imperative, parime kushtetuese dhe normat e moralit.
Ne grupin e kushteve te veçanta bejne pjese:, lidhja e kontrates me dorezimin e sendit, dhenia e pelqimit per lidhjen e kontrates dhe forma e kontrates.
9
-
-
-
Lidhja e kontrates me dorezimin e sendit . Per disa kontrata, qe te konsiderohen se jane te lidhura, perveç kushteve te pergjithshme duhet te behet edhe dorezimi i sendit. Kontratat e tilla qe lidhen duke dorezuar sendin quhen kontrata reale. Ne kete grup kontratash hyjne kontrata mbi huane, dhuraten, depoziten, pengun, kaparin. Dhenia e pelqimit ne disa raste eshte e nevojshme per lidhjen e kontratave. Keshtu, pa marre pelqimin e nevojshem (si forme e lejes), kontrata nuk mund te krijoje efekte juridike. Pelqimi kerkohet ne dy raste: - Per mbrojtjen e interesit individual (kur per te miturin, lejimin per lidhje te kontrates e japin prinderit apo kujdestari) - Per mbrojtjen e interesit te pergjithshem (kur per importimin e drogave kerkohet pelqimi i organit kompetent shteteror). Forma e kontrates eshte manifestim i jashtem i permbajtjes se kontrates. Forma per keto kontrata eshte kusht i veçante per lidhjen e saj, e ajo parashihet shprehimisht ne ligj. Sipas efektit te saj, forma mund te kete rendesi te dyfishte: Ajo mund te paraqese kushtin qenesor per lidhjen e kontraten, dhe do te kerkohej per sigurimin e provave. Llojet e formes mund te jene: Forma solemne (si forme thelbesore dhe element konstituiv i kontrates) Forma reale (ekz. kur dorezimi i sendit eshte kusht i veçante per krijimin e kontrates) Forma provuese (sherben si prove per vertetimin e ekz. te kontrates ne rast kontesti) Forma me shkrim e kontrates (eshte forme e tille, e shkruar e shtypur dhe nenshkruar) Forma ligjore (ekz. kur per vlefshmerine e kontrates, ligji parasheh formen e caktuar) Forma kontraktore (kur vet palet kontraktuese per vlefshmerine e kontrates parashohin formen e caktuar). Ne qofte se palet kontraktuese, kontraten e kane kushtezuar ne forme te caktuar dhe kete nuk e kane respektuar, kontrata nuk ekziston dhe nuk krijon efekte juridike.
LIDHJA E KONTRATES Lidhjes se kontrates i paraprijne veprime paraprake siç jane: negociatat apo (para) bisedimet.
10
Pas perfundimit te ketyre parapregaditjeve, palet ndermarrin veprime konkrete rreth lidhjes se kontrates siç jane: Oferta dhe Pranimi i ofertes. 1. Negociatat i paraprijne lidhjes se kontrates dhe nuk obligojne. Rendesia e negociatave shprehet me faktin qe paleve t’u mundesohet njohja se me çka detyrohen, te njihen me pasojat juridike te kontrates qe do te lidhet etj. 2. Oferta eshte shprehje e vullnetit te nje personi me ane te te ciles fton personin tjeter te caktuar me qellim qe te lidhe kontraten. Me oferte merret iniciativa per lidhjen e kontrates. Oferta duhet te plotesohen keto kushte: -
te jene dhene nga personi i cili ka per qellim te lidhe kontraten apo nga personi i autorizuar te permbaje elementet thelbesore per lidhjen e kontrates te cilen deshirojne ta lidhin te permbaje qarte dhe seriozisht vullnetin e shprehur te propozuesit se deshiron te lidhe kontrate ne baze te kushteve te propozuara oferta duhet te behet ne formen me shkrim nese lidhet kontrata formale
Menyrat e paraqitjes se ofertes ndahen ne dy grupe: menyra e drejtperdrejte dhe menyra e terthorte. Menyra e drejtperdrejt e paraqitjes se ofertes permbledh te gjitha deklaratat e shprehjes se lire te vullnetit te bera me goje, shkrim apo mjete tjera, ndersa Menyra e terthorte e paraqitjes se ofertes nenkupton shprehjen e vullnetit e cila ne menyre te terthorte tregon deshiren per te lidhur kontrate. Oferta nuk eshte kontrate. Qe te behet kontrate, i ofertuari duhet te paraqes pelqimin e vet dhe te pranoje oferten. Si rregull, ofertuesi eshte i lidhur per oferten te cilen e ka bere dhe nuk mund ta revokoje perderisa oferta ka arritur deri tek i ofertuari. Edhe pas vdekjes se ofertuesit, ajo nuk e humb efektin, perkundrazi, i obligon edhe trashegimtaret e ofertuesit. 3. Pranimi i ofertes eshte shprehje e njeanshme e vullnetit te te ofertuarit, me anen e te cilit e miraton propozimin e ofertuesit per lidhjen e kontrates ne kushte te caktuara ne oferte. Qe deklarata e nje personi e cila paraqet pergjigjen e nje personi te ofertuar per propozimin e ofertuesit, te jete pranim i ofertes, duhet te plotesohen keto kushte: -
te jete dhene nga personi i ofertuar ose nga personi i autorizuar prej tij. qe sipas permbajtjes t’i pergjigjet plotesisht ofertes (te pranohet oferta ne teresi pa kurrfare kushtesh) - qe te permbaje shprehjen e qarte dhe serioze te vullnetit - qe t’i arrije me kohe propozuesit (dmth ne afatin e caktuar) Menyra e pranimit te propozimit mund te jete e drejtperdrejte (me shkrim, me goje, pohim), dhe e terthorte (kur sendin e ofertuar, i ofertuari e fut ne shporte). Pranimi behet edhe me heshtje (kur pas perfundimit te kontrates, sendi vazhdon te shfrytezohet, dhe qiradhenesi hesht, duke kuptuar se pajtohet per zgjatjen e kontrates per nje kohe te pacaktuar. KLASIFIKIMI I KONTRATAVE TE DETYRIMEVE Kriteret per klasifikimin e kontratave jane te ndryshme:
11
1.Duke pasur parasysh faktin se nje kontrate a eshte parapare sipas ligjit apo jo, ato klasifikohen ne : kontrata me emer, dhe kontrata pa emer. 2. Sipas kushteve te domosdoshme qe nevojiten per krijimin e tyre – se kontrata a lidhet ne baze te vullnetit te paleve (solo consensus) apo ne baze te formes se caktuar kontrata klasifikohen ne: kontrata konsensuale dhe kontrata formale. 3. Duke pasur parasysh se njera pale per ate qe ka dhene a merr kundervlere adekuate apo jo, kontratat klasifikohen ne: kontrata me shperblim dhe kontrata pa shperblim. 4. Sipas te drejtave dhe detyrave qe kijohen midis paleve kontraktuese, kontratat klasifikohen ne: kontrata te njeanshme dhe kontrata te dyanshme. 5. Sipas asaj se me rastin e lidhjes se kontrates a i dine palet kontraktuese te drejtat dhe detyrat e tyre dhe se a varet kjo nga nje rrethane e ardhshme dhe e pasigurte, kontratat klasifikohen: ne komutative dhe ateatore. 6. Sipas kohezgjatjes se prestimi qe duhet te permbushet, kontratat klasifikohen: ne kontrata me prestime te perkohshme dhe te perhershme. 7. Sipas asaj se ne nje kontrate a jane elementet e nje kontrate apo ka elemente te disa kontratave, kontratat klasifikohen ne: te thjeshta dhe te perziera. 8. Vareishst menyres se lidhjes, kontratat klasifikohen ne: te pergjithshme dhe te veçanta. 9. Duke pasur parasysh faktin se nje kontrate a mund te ekzistojne pavaresisht nga ekzekutimi i saj apo varet nga ndonje kontrate tjeter, ato ndahen ne kontrata te pavarura dhe akcesore. 10.Duke u bazuar ne faktin se nje kontrate a lidhjet me qellim qe te lidhet kontrata tjeter, kontratat klasifikohen ne: parakontrata dhe kontrata kryesore. 11. Se a merren parasysh cilesite e veçanta te pales kontraktuese apo jo, kontratat klasifikohen ne: kontrata intuitu personae dhe jo intuitu personae. 12. Se ne lidhjen e kontrates a marrin pjese drejtperdrejte te gjithe subjektet qe e kane shprehur vullnetin apo nje person e lidhe kontraten ne emer te tyre, kontratat klasifikohen ne: individuale dhe kolektive. 13. Sipas teknikes dhe menyres se lidhjes se tyre, kontratat klasifikohen ne: kontrata me permbajtje te caktuar dhe kontrata te adezionit. 14. Varesisht se ne nje kontrate a duket baza apo nuk duket, kontratat klasifikohen ne kauzale dhe abstrakte.
-
kontratat me emer jane ato kontrata qe jane te parapara dhe te rregulluara shprehimisht me dispozita te ligjit ose te kodeve civile. (kontrata e vepres, qirase, dhurates, shitjes). kontratat pa emer jane ato kontrata qe nuk e kane emrin e tyre dhe nuk jane te
12
rregulluara me ligje ose kode civile, por krijohen nga palet duke u bazuar ne rregullat e pergjithshme te se drejtes kontraktuese. (kontrata per sefin, ekspozimin, botimin..) -
kontrata konsensuale jane ato kontrata te cilat lidhen me marreveshjen e thjeshte te paleve kontraktuese – solo consensus. kontrata formale jane ato kontrata, per lidhjen dhe vlefshmerine e te cilave me ligj eshte caktuar forma e posaçme, e cila paraqitet si element konstituiv i kontrates. ne qofte se forma parashihet me kontrate, forma eshte kontraktore, kur parashihet ne baze te ligjit, forma eshte ligjore.
-
kontrata me shperblim jane ato kur jepet shperblimi per ate qe merret. kontrata pa shperblim jane ato kontrata ne te cilat nuk jepet kurrfare shperblimi per ate qe fitohet. (kontrata per dhuraten, huane pa kamate…)
-
kontratat e njeanshme jane kontrata nga te cilat krijohen detyra vetem per njeren pale kontraktuese, vetem ajo pale behet debitor, kurse pala tjeter fiton vetem te drejten per te kerkuar dhe behet kreditor i saj. kontratat e dyanshme detyruese krijojne te drejta dhe detyra per te dy palet kontraktuese, pra krijohen edhe borxhe edhe kerkesa si per njeren, ashtu edhe per tjetren pale.
-
kontrata komutative jane ato ne te cilat palet kontraktuese qe ne çastin e lidhjes se kontrates i dijne te drejtat dhe detyrat e tyre. kontrata aleatore jane ato kontrata ne te cilat palet ne çastin e lidhjes se kontrates nuk i dijne te drejtat dhe detyrimet e tyre por kjo varet nga nje rrethane e ardhshme dhe e pasigurte.
-
kontrata me prestime te perkohshme jane ato ne te cilat prestimi ekzekutohet aty per aty. detyrimi i debitorit perbehet prej nje berjeje apo mos berjeje i cili ekzekutohet ne çast. kontrata me prestime te perhershme jane ato, ne te cilat prestimi ekzekutohet ne intervale me te gjata kohore. prestimi mund te jete periodik (kur debitori ekzekuton detyrimet ne menyre te njejte dhe ne intervale te sakta kohore), dhe prestimi mund te jete sukcesiv, kur detyra e debitorit ekzekutohet ne pjese ne afate te kontraktuara dhe ne keste.
-
kontratat e thjeshta jane ato qe kane elemente te nje kontrate dhe paraqet NJE lloj te caktuar kontrate. kontrata e perzier eshte nje kontrate e cila sipas permbajtjes ka elemente te disa llojeve te kontratave te thjeshta. permbajtja e ketyre kontratave paraqet nje teresi te nje kontrate unike.
-
kontratat e pergjithshme jane ato ne te cilat palet i kane caktuar, saktesuar te drejtat dhe detyrat ne menyre te pergjithshme per nje periudhe te gjate kohore. kontrata te veçanta jane ato kontrata ne te cilat jane konstatuar detyrat konkrete te paleve per nje periudhe te shkurter kohore prej 1 viti.
-
kontratat e pavarura krijojne efekte juridike dhe shuhen pavaresisht nga ndikimi i ndonje kontrate tjeter. kontrata akcesore lidhet, ekziston dhe varet nga kontrata kryesore. zakonisht keto kontrata lidhen si shtese (anekse) te kontrates se pavarur ose si kontrate e veçante por
13
akcesore. (kontrata per dorezanine, pengun, kaparin). anulimi i kontrates se pavarur shkakton shuarjen e kontrates akcesore, kurse anulimi i kontrates akcesore nuk ka ndikim ne ate kryesore. -
kontrata kauzale eshte lloj kontrate ku shkaku i drejtperdrejte per çka eshte lidhur kontrata eshte i njohur, jo vetem per palet kontraktuese por edhe per personat e trete. sipas rregulles, kontratat jane kauzale. kontrate abstrakte quhet ajo, ne te cilen nuk eshte cekur qellimi per te cilin palet obligohen. baza e kontrates ekziston por shkaku nuk eshte i njohur per palet e treta.
-
kontrata kolektive jane ato qe krijojne efekte juridike per te gjithe subjektet qe i perkasin grupit te caktuar, pa marre parasysh se te gjithe nuk kane dhene pelqimin per lidhjen e saj (kontrata kolektive e punes. kontrata individuale jane ato me te cilat saktesohen detyrat ndermjet subjekteve – antareve te grupit ne emer te te cileve eshte lidhur kontrata kolektive. kontrata individuale duhet te jete ne pajtim me kontratat kolektive, ne menyre qe te kete efekt juridik.
-
kontrata paraprake jane ato me ane te te cilave palet jane obliguar qe ne te ardhmen te lidhin kontrate tjeter, elementet e te cilave jane caktuar me pare. kontrata kryesore jane ato, te cilat krijohen pasi te jete permbushur kontrata paraprake.
-
kontrata intuitu personae jane ato, per lidhjen e te cilave merret parasysh cilesia e veçante e pales kontraktuese. per keto kontrata, cilesite e njeres ose te te dy paleve jane elemente thelbesore te kontrates. (mjeshteria apo talenti i veçante i cili shuhet me vdekje). kontrata jo intuitu personae jane ato, ne te cilat nuk merret parasysh cilesia e veçante e pales kontraktuese.
-
kontrata me permbajtje te caktuar jane ato, ne te cilat eshte caktuar permbajtja nga palet kontraktuese. ne keto kontrata palet me marreveshje i caktojne elementet dhe kushtet e saj. kontrata te adezionit jane ato, ne te cilat njera pale qe me perpara cakton elementet dhe kushtet e kontrates, kurse pala tjeter nuk merr pjese ne perpilimin e kesaj kontrate e as qe ndikon ne ndonje element te ketyre kontratave. pala kontraktuese qe deshiron te lidhe keso kontrata mund te lidhe me nenshkrimin e kontrates ose ta refuzoje en bloc lidhjen e saj.
INTERPRETIMI I KONTRATES
14
Edhe pse menyrat e shprehjes se vullnetit jane te persosura, ndodh qe deklaratave te shprehura u jepet shpeshere dhomethenie e ndryshme, si nga vete palet kontraktuese, ashtu edhe nga personat e trete. Interpretimi i kontrates do te thote percaktimi i kuptimit te vertete dhe efekteve te dispozitave te saj. Ne rregullat e interpretimit dallohen: rregullat e pergjithshme dhe ato plotesuese. Midis ketyre nuk ka dallime esenciale por si rregulla te pergjithshme konsiderohet disa koncepcione. Disa teoriciene shprehen se kontrata duhet te interpretohet vetem sipas kritereve subjektive, qe do te thote vetem sipas vullnetit te shpehur te paleve kontraktuese. Disa tjeter thone se kontrata duhet te interpretohet sipas kritereve objektive, qe do te thote sipas dokeve dhe shprehive te rrethit shoqeror ne te cilin eshte lidhur kontrata. Kete mendim e shpreh edhe Kodi civil gjerman qe thekson se ‘me rastin e interpretimit te kontrates, duhet vertetuar vullneti i vertete i paleve kontraktuese dhe ai te interpretohet sipas kuptimeve te qarkullimit afarist. Perveç ketyre rregullave te pergjithshme, ekzistojne dhe rregulla te veçanta, nder to jane; -
-
-
gjate interpretimit te kontrates, nuk duhet tu permbahemi domethenieve bukfale te shprehjeve te perdorura por duhet te vertetohet qellimi i perbashket i paleve kontraktuese nese dispozitat e kontrates perbehen nga fjale te cilat mund te kene kuptim te ngushte ose te gjere, dhe nuk duhet me siguri se cilin kuptim palet e kane pasur parasysh, kontrata duhet te interpretohet ne kuptimin e ngushte ( in dubio pro reo) nese kontrata eshte pregaditur apo propozuar nga njera pale kontraktuese, dispozitat e paqarta interpretohen ne llogari te palet tjeter.
Interpretimi zakonisht eshte pune e gjykates, prandaj ajo duhet te kete parasysh te gjitha keto rrethana me qellim qe te vertetohet vullneti i perbashket i paleve.
15
KONTRATAT E NDALUARA Kontrata eshte e ndaluar nese eshte ne kundershtim me parimet kushtetuese, dispozitat ligjore dhe normat e moralit apo te dokeve te mira. Rastet me te shpeshta te kontratave te ndaluara ne praktike, nder tjera, jane: -
kontrata qe lidhet mes avokatit dhe klientit, me te cilen avokati per sherbimet qe ofron merr me teper shperblim, se sa qe parashihet sipas tarifes nga Oda e Avokateve kontrata qe lidhet mes avokatit dhe klientit me te cilen avokati e blen tereisht ose pjeserisht sendin kontestues qe atij i eshte besuar ta mbroje kontrata me ane te se ciles nje subjekt i premton tjetrit dobi pasurore qe pala tjeter te lidhe kurore kontratat midis dy subjekteve per krijimin e bashkesise martesore te rrejshme ne shkembim te dobise pasurore kontrata ku njera pale merr detyrim per kryerjen e vepres penale kontrata mes personave fizik dhe juridik civil ku si mende kontrate jane sendet ne perdorim te pergjithshem (rruget, liqenet, mineralet..)
Kontratat e ndaluara jane kontrata te pavlefshme. Pavlefshmeria e tyre eshte relative ose absolute, varesisht se çka cenojne kontratat me rastin e lidhjes. Kur cenohen interesat individuale te paleve kontraktuese, kontrata ka pavlefshmeri relative, kurse ne rast se cenohet interesi i pergjithshem i shoqerise, kontrata eshte me pavlefshmeri absolute. Anulimi i ketyre kontratave behet sipas detyres zyrtare ne rast se eshte ne pyetje pavlefshmeria absolute, ose me iniciativen e pales kur pavlefshmeria eshte relative. Anulimi i tyre krijon pasoja juridike. Keto pasoja shprehen ne kthimin ne gjendjen e meparshme, dhe kur kjo nuk eshte e mundur jepet vlera ne para per prestimet nga kontrata e ndaluar. Ceshtja e pasojave juridike te ketyre kontratave nuk parashtrohet ne raste kur eshte lidhur kontrata, por kur nuk eshte ekzekutuar ajo, sepse ab initio (prej fillimit) merret se keto jane te pavlefshme.
KONTRATA ME FAJDE Kontrate me fajde eshte ajo sipas te ciles njera pale kontratuese fiton per vete nje dobi joproporcionale nga pala tjeter kontraktuese, duke shfrytezuar nevojen, mendjelehtesine, papervojen e pales tjeter kontraktuese. Per te ekzistuar kontrata me fajde, duhet te plotesohet kushti qe kontrata te jete me shperblim, te ekzistoje nevoja, mendjelehtesia, papervoja dhe te shkaktohet disproporcioni i prestimeve. Keto kushte duhet te permbushen ne menyre kumulative. Pra, kontratat me fajde jane kontrata te ndaluara dhe qellimi kryesore i tyre eshte shfrytezimi i pales se demtuar. Pala e demtuar ka te drejte kerkese te anulimit te kontrates brenda afatit nje vjeçar nga çasti i lidhjes se kontrates.
MJETET E SIGURIMIT TE EKZEKUTIMIT TE KONTRATES
16
Sado qe çdo kontrate e lidhur eshte e siguruar me sanksion juridik, qe paraqet nje garance se ne qofte se kontrata nuk permbushet vullnetarisht ajo do te permbushet me mjete te dhunes, megjithate ka raste kur kreditori nuk ka besim ndaj pales tjeter kontraktuese (debitorit). Mjete e sigurimit te ekzekutimit te kontrates jane personale dhe reale. Mjete te sigurimit personal te ekzekutimit te kontrates jane: pendimi, kushti penal dhe dorezania. Mjete reale te ekzekutimit te kontrates jane: hipoteka, pengu, kapari dhe kaucioni. Ketu do te behet fjale vetem per kaparin dhe kaucionin, sepse hipoteka dhe pengu jane objekt i studimit i se drejtes reale. 1. Dorezania si kontrate akcesore, eshte mjet personal per sigurimin e ekzekutimit te kontrates. Ajo krijohen ne baze te marreveshjes se kreditorit dhe dorezanit me te cilen dorezani merr obligim qe te paguaje borxhin nese ate nuk do ta paguaj debitori. Natyra akcesore e dorezanise shprehet ne disa aspekte: Vlefshmeria e dorezanise varet nga vlefshmeria e detyres kryesore. Ne qofte se nuk krijohet detyra kryesore e vlefshme nuk eshte e vlefshme as dorezania. Ne qofte se detyrimi kryesor do te krijohej si detyrim natyral, nuk mund te krijohet as dorezania. Dorezania shuhet pas shuarjes se detyres kryesore. Detyrimi i dorezanit nuk mund te jete me i madh se detyra e debitorit, etj.. Dorezania eshte sigurimi me i mire i kreditorit. Kur ekziston dorezania kreditori i ka dy debitor te cileve mund t’u drejtohet per pagim. Debitoret ne kete rast nuk kane pozite te njejte. Njeri prej tyre eshte debitor kryesor dhe dorezani eshte debitor akcesor dhe ky i fundit pergjigjet pas debitorit kryesore. Me dorezani krijohen dy lloj marredheniesh: a) Marredhenia e kreditorit dhe dorezanit, e cila manifestohet me faktin se dorezani i pergjigjet kreditorit ashtu diç i pergjigjet debitori kryesore. Dorezani eshte i detyruar te permbushe kerkesen ndaj kreditorit nese ate nuk e ben debitori. Dorezani eshte i mbrojtur me mjete te veçanta, nese kreditori kerkon pagimin prej tij, para se ta kete kerkuar nga debitori kryesor. Ekzistojne dy raste kur kreditori i drejtohet menjehere dorezanit: Kur i debitori kryesor ka falimentuar, dhe ne rastin kur debitori kryesor zhduket. Ne keto raste orezani pergjigjet kreditorit per tere borxhin. Detyra e tij nuk mund te jete me e madhe se detyra e debitorit kryesor. b) Kur dorezani paguan kerkesen kreditorit, ai ka te drejte regresi ndaj debitorit kryesore. Qellimi i dorezanise eshte qe te siguroje ekzekutimin e kontrates ndaj kreditorit, e jo qe te lirohet debitori kryesor nga detyrat e veta. Duke u paguar kerkesa e kreditorit nga ana e dorezanit, kjo kalon te dorezani dhe tani dorezani i ka te gjitha te drejtat, te cilat i ka pasur kreditori ndaj debitorit.
Ekzistojne disa lloje dorezanesh:
17
-
Dorezani i thjeshte – eshte subsidar sepse detyrohet te paguaje borxhin kur kete nuk e ben debitori ne afatin e caktuar Dorezani pagues – eshte lloj debitori ndaj te cilit kreditori ka te drejte t’ia kerkoje pagesen menjehere pa kaluar nga kreditori kryesor Bashkedorezania – ekziston atehere kur shume vete ne cilesine e dorezanit dorezanojne per borxhin e debitorit kryesor. Dorezani i dorezanit – ekziston kur nje person detyrohet ndaj kreditorit se do te pergjigjet per permbushjen e detyrimit te dorezanit, dhe Dorezani per shperblimin e demit – ekziston kur nje person i paranton dorezanit se do ta shperbleje demin nese dorezani i’a paguan kerkesen kreditorit dhe ne ate rast nuk mund te regresoje nga debitori kryesor.
Dorezania shuhet: -
kur shuhet kontrata kryesore kur kreditori ia fal borxhin dorezanit kur nderrohet debitori me konfondim
2. Pendimi si klauzole ose kontrate e veçante, eshte mjet i sigurimit personal per ekzkutimin e kontrates, si dhe eshte kontrate akcesore sepse lidhjet prane dhe ndan fatin e kontrates kryesore. Me marreveshjen e paleve kontraktuese mund te autorizohet njera ose te dy palet qe te terhiqen nga kontrata duke dhene pendimin. Pendimi eshte premtim i shumes se caktuar ne te holla ose i ndonje vlere pasurore te cilen do ta paguaj njera ose te dy palet ne rast se heq dore nga kontrata e lidhur. 3. Kushti penal si kontrate akcesore eshte mjet personal i sigurimit te ekzekutimit te kontrates. Ai ekziston kur debitori dhe kreditori merren vesh qe debitori te paguaje shumen e parave ose dhenien e ndonje vlere pasurore, ne rast se nuk e ekzekuton detyrimin e vet ne teresi ose ate e permbush ne menyre te parregullt. Qellimi kryesor i kushtit penal eshte qe t’i bej presion debitorit qe ai te permbushe kontraten me kohe dhe ne menyre te rregullt, e ne rast se ate nuk e ben, kushti penal i ben te mundur qe me lehte ta realizoje shperblimin e demit. Kushti penal mund te kontraktohet ne dy menyra: a) per mos-ekzekutimin e plote te kontrates, dhe b) per ekzekutim te parregullt (te pjesshem). Kushti penal nuk mund te kontraktohet per detyrime me para ( sepse krijohet obligimi per pagimin e kamates), apo ne rast se kontrata eshte e ndaluar dhe jo morale.
MJETE REALE TE SIGURIMIT TE KONTRATES
18
Mjetet reale te sigurimit te kontrates ishin: hipoteka, pengu, kapari kaucioni dhe avansi. Ne vijim flitet per kaparin, kaucionin dhe avansin. 1. Kapari eshte ajo shume parash ose ndonje vlere tjeter pasurore, e cila dorezohet me rasin e lidhjes se kontrates, si shenje se kontrata eshte lidhur dhe si mjet sigurimi per ekzekutimin e saj. Kapari eshte mjet real i ekzekutimit te kontrates i cili kontraktohet si klauzole e veçante apo si kontrate akcesore ndermjet paleve qe nenkutpon se krijimi, efekti dhe shuarja e saj varen nga kontrata kryesore. 2. Kaucioni eshte mjet real i sigurimit te ekzekutimit te kontrates, qe jepet ne te holla me rastin e lidhjes se kontrates. Zakonisht kaucioni deponohet per kthimin e ambalazhit te sendit te blere. Me kete bleresi i garanton shitesit se do te ktheje ambalazhin, dhe ne rast se nuk e kthen, shitesi ka te drejte te mbaje kaucionin. 3. Paradhenia eshte mjet real i sigurimit te ekzekutimit te kontrates. Ajo llogaritet si ekzekutim i pjesshem i kontrates dhe shton sigurine e kontrates kryesore.
EFEKTET E KONTRATAVE
Per te shqyrtuar efektet e kontratave, duhen shqyrtuar dy çeshtje me rendesi: a) çfare efekti ka kontrata e detyrimit sipas natyres se saj dhe, b) ndermjet cilave subjekte ajo i krijon efektet e veta. Sipas grupit te pare te te drejtave, kontrata ka efekt juridiko-obligues, qe nenkupton se per fitimin e pronesise ne menyre derivative eshte e nevojshme te ekzistojne dy kushte: kushti i pare eshte baza juridike (shitja, dhurata) dhe kushti i dyte eshte menyra e fitimit te pronesise ( dorezimi i sendit, nese lende eshte sendi i luajtshem apo me regjistrimin ne librat e tokes, nese lenda eshte send i paluajtshem). Sipas grupit te dyte te te drejtave, kontrata ka efekt juridiko-real . Me ane te kontrates fitohet pronesia, ashtuqe nga çasti i krijimit te kontrates se plotefuqishme, pronesia eshte fituar pavaresisht se a eshte durezuar lenda e kontrates bleresit. Sipas ketij sistemi, dorezimi i sendit nuk eshte element thelbesor per fitimin e sendit. Sipas grupit te trete, per bartjen e te drejtave reale paraqiten dy kontrata: njera eshte kauzale kurse tjetra eshte reale. Kontrata e pare obligon, kurse e dyta eshte e pavarur dhe sherben per dorezimin e sendit.
EFEKTI I KONTRATES NDERMJET PALEVE KONTRAKTUESE
19
Si pale ne nje kontrate konsiderohet çdo subjekt qe ka marre pjese ne lidhjen e saj ne emer dhe ne llogari te vet. Si pale konsiderohet edhe ai subjekt i cili nuk ka marre pjese drejtperdrejte ne lidhjen e saj por qe e ka lidhur kontraten ne menyre te terthorte, permes perfaqesuesit. Por, efektet e kontratave shtrihen edhe ne nje kategori personash, te cilet nuk kane marre pjese ne lidhjen e saj por qe nuk mund te konsiderohen si persona te trete. Ata njihen si sukcesore univerzal, pasardhesit e te drejtes se paleve kontraktuese. Sukcesore univerzal, jane ata individe, mbi te cilet kalojne te gjitha te drejtat dhe detyrat e paraardhesve te tyre. Ne rast se njera pale kontraktuese vdes, te drejtat dhe detyrat nga kontratat e lidhura kalojne tek trashegimtaret. Kontratat e detyrimeve nuk kane efekt ndaj personave te trete. Te drejtat dhe detyrimet qe burojne nga kontrata e lidhur vlejne vetem per palet kontraktuese. Nevojat e qarkullimit juridik kane kerkuar qe te lejohet mundesia e lidhjes se kontratave ne dobi te personit te trete. Kontrata ne dobi te personit te trete eshte kontrate e detyrimeve, ne te cilen nje kontraktues, qe njihet si promitent, obligohet ndaj kontraktuesit tjeter, qe njihet si stipulent, se do te ekzekutoje prestimin e caktuar ne dobi te personit te trete qe quhet beneficiar. Ne kete kontrate, promitenti eshte premtuesi qe duhet te jape diçka ne dobi te personit te trete dhe ne kete kontrate eshte ne poziten e debitorit. Stipulenti eshte kontraktuesi ne kontraten ne dobi te personit te trete dhe ka rolin e kreditorit. Beneficiari eshte subjekti qe nuk merr pjese ne lidhjen e kesaj kontrate, por vetem fiton dobi nga kjo kontrate. Personi i trete nga kontrata e lidhur fiton te drejten qe, pavaresisht dhe ne menyre te drejtperdrejte te kerkoje permbushjen e prestimit ne dobi te vet edhe pse ne aktin e lidhjes se kontrates nuk ka marre pjese personalisht, e as qe eshte paraqitur me ane te autorizuesit. Cdo kontrate mund te lidhjet si kontrate ne dobi te personit te trete, dhe ne kontrate duhet te ekzistoje klauzola sipas te ciles te drejten e permbushjes ose te ekzekutimit te veprimit te caktuar mund ta kete personi i trete. Kontrata ne dobi te personit te trete eshte kur lidhjet kontrata per sigurimin e jetes, ndermjet siguruesit dhe te siguruarit, qe shuma e siguruar t’i jepet ndonje subjekti te afert me siguruesin kur shkaktohet rasti i siguruar. Qe kontrata e lidhur ne dobi te personit te trete te jete e plotefuqishme, duhet te permbushen kushte te caktuara. Keto vlejne eshte per promitentin, stipulentin dhe beneficiarin. Stipulenti dhe promitenti duhet te permbushin kushtet e pergjithshme qe vlejne per te gjitha kontratat e detyrimeve. Keto kushte te pergjithshme jane: aftesia punuese e paleve kontraktuese, pajtimi i vullnetit, lenda dhe baza e kontrates. Nese per permbushjen e kontrates qe lidhet kerkohet permbushja e formes se caktuar, atehere klauzola ‘dobia e te tretit’ duhet gjithsesi te shprehet. Beneficiari nuk duhet domosdo te kete aftesine e veprimit, per arsye se te drejten ne dobi te tij e konstituojne stipulenti dhe promitenti me deklarimin e vullnetit te tyre. Ndersa shfrytezuesi, duhet te kete zotesine juridike, sepse nese mungon kjo zotesi, nuk mund te jete bartes i te drejtes. Efektet juridike te kontrates ne dobi te personit te trete klasifikohen permes tre lloj marredheniesh qe krijohen nga keta tre subjekte: -
marredhenia mes promitentit dhe stipulentit
20
-
marredhenia mes promitentit dhe beneficiarit marredhenia mes stipulentit dhe beneficiarit
Promitenti dhe stipulenti e lidhin kontraten ne dobi te personit te trete. Ne baze te kesaj kontrate stipulenti ka te drejte te kerkoje nga promitenti qe te permbushe ndaj personit te trete ate qe ka kontraktuar ne dobi te tij. Kete mund ta kerkoj edhe beneficiari. Promitenti ne kete marredhenie eshte debitor, sepse ka per detyre per mbushe ate qe eshte kontraktuar me stipulentin, kurse stipulenti eshte kreditor dhe ka te drejten e kerkese ndaj promitentit. Baza e kontrates se lidhur mes stipulentit dhe promitentit mund te jete sigurimi apo mbajtja e perjetshme, shitblerja huaja dhurata kthimi i borgjit etj.. Ne pikepamje te formes se kontrates, vlejne rregullat e pergjithshme te percaktuara me ate kontrate. Klauzola me e rendesishme ne ate kontrate eshte pikerisht ajo ne te cilen promitenti merr detyrim ndaj stipulentit se do te permbushe perstimin e caktuar ne dobi te beneficiarit. Marredheniet mes promitentit dhe beneficiarit jane si raporti i kreditorit me debitorin, e krijuar ne baze te kontrates se lidhur. Beneficiari sipas LMD, ka te drejten ekskluzive te kerkoje nga promitenti te permbushe detyrimin e vet ne baze te kontrates, perveç ne rast se eshte kontraktuar ndryshe ose nga rrethanat e rastit nuk rrjedh diçka tjeter e parashikuar. * Per marredheniet mes stipulentit dhe beneficiarit shih fq. 119 *
Lidhur me natyren juridike te kesaj kontrate, ekzistojne kater mendime: 1. Teoria e ofertes (si rrjedhoje e natyres juridike ne dobi te personit te trete) 2. Teoria mbi shprehjen e njeanshme te vullnetit 3. Sipas teorise se trete, kontrata ne dobi te personit te trete eshte rast i gjerimit te puneve te huaja pa porosi. 4. Sipas teorise se katert, kjo eshte kontrate e veçante e se drejtes se detyrimeve per shkak te rregullave te veta specifike.
Premtimi i veprimit te personit te trete, ekziston kur nje subjekt i premton subjektit tjeter se personit te trete do t’ia kryej nje prestim te caktuar. Ky premtim, parimisht nuk krijon detyrime per personin e trete sepse prej vullnetit te trete, varet se a do te permbushe ky ate qe nje subjekt i ka premtuar subjektit tjeter. Nese subjekti i premton personit te dyte, dhe garant se personi i trete me te vertete do te kryeje diçka, dhe ate ai nuk e ben, atehere premtuesi detyohet te pergjigjet.
EFEKTET E VECANTA TE KONTRATAVE ME SHPERBLIM Perveç efekteve te pergjithshme, ne kontratat me shperblim i hasim edhe efektet e veçanta. Efektet e veçanta te kontrata me shperblim shprehen ne;
21
-
kundershtimin per mospermbushjen e kontrates (exceptio non adinpleti contractus) kundershtimin per permbushje te parregullt te kontrates (excepmtio non rihte adimpleti contractus)
-
demtimin e pamase (laesio enormis) revidimin ose zgjidhjen e kontrates (clausula rebus sic stantibus) ne mungesat fizike te sendit ne mungesat juridike te sendit te garancioni per funksionim te mire te sendit.
1. Kundershtimi per mospermbushje te kontrates. Ne kontrata te dyanshme detyruese eshte rregull qe palet njekohesisht t’i permbushin detyrimet e kontrates. Kundershtimi per mosekzekutimin e kontrates eshte mjet juridik me te cilin mbrohet barazia ne pikepamje te njekohesise se permbushjes se kontrates ne kontratat e dyanshme detyruese. Me kete mjet juridik pala kontraktuese e ndergjegjshme, e njofton anen tjeter kontraktuese se do te permbushe detyrimin e vet nese ajo nga ana e vet e permbush ose eshte e gatshme te permbushe detyrimin kontraktor. Ne mbeshtetje te ketij kundershtimi, gjykata mund te nxjerre vendim per t’i detyruar palet kontraktuese qe njekohesisht t’i permbushin detyrimet e tyre, atehere kur plotesohen keto kushte: - te ekzistoje kontrata e dyanshme detyruese me shperblim - qe nga ligji, kontrata dhe rrethanat e rastit nuk rrjedh se njera pale e detyruar eshte e detyruar qe me pare te permbushe detyrimin e vet - qe njera pale deri ne paraqitjen e kundeshtimit nuk e ka permbushur detyrimin e vet - qe ana paditese nuk i ka dhene deklarate te veten paditesit se nuk eshte e gatshme qe te permbushe detyrimin e vet. Nga kjo rrjedh se pala qe nuk e ka permbushur ose nuk eshte e gatshme ta permbushe detyrimin e vet, nuk ka te drejte te kerkoje nga pala tjeter permbushjen e detyrimit prandaj edhe ka te drejte te kerkoj zgjidhjen e kontrates. 2. Kundershtimi per permbushje te pasigurte te kontrates – eshte nje mjet juridik ne marredheniet kontraktore. Me ane te cilit, pales se ndergjegjshme i ofrohet mundesia qe te shtyhet permbushja e kontrates, derisa pala tjeter te mos e permbushe detyrimin e vet ose kur nuk ofron siguri te mjaftueshme se do ta permbushe kontraten. Qe te mund te paraqitet kundershtimi per permbushje te sigurte, keto kushte duhet te plotesohen: - duhet te jete e lidhur kontrata e dyanshme detyruese me shperblim - te rrjedhe nga kontrata se njera pale kontraktuese duhet e para te permbushe kontraten - se pas lidhjes se kontrates, gjendja materiale e pales qe duhet te permbushe kontraten eshte keqesuar seriozisht ne ate mase sa qe permbushja eshte e pasigurte - ana tjeter te mos kete ditur keto rrethana, e as qe ka qene e detyruar t’i dije Kur plotesohen keto kushte, pala e ndergjegjshme ka te drejte te prolongoje permbushjen e detyrimit, derisa pala tjeter nuk sjell siguri te mjaftueshme se do ta permbushe detyrimin. 3. Demtimi i pamase. Ne kontratat me shperblim ekziston edhe pergjegjesia per demtimin e pamase, qe ben pjese ne efektet e veçanta te kontratave me shperblim.
22
Demtimi i pamase eshte ai dem material te cilin e peson njera pale kontraktuese me kontratat e dyanshme per shkak te disproporcionit te prestimeve te shkaktuar ne çastin e lidhjes se kontrates. Ky demtim ekziston kur shitesi e sheh nje send qe nuk e arrin as gjysmen e vleres se vertete te atij sendi. Ne rast se ndermjet paleve kontraktuese me kontratat e dyanshme ne kohen e lidhjes se kontraktes ka ekzistuar jashtemasa e dukshme, ana e demtuar ka te drejte te kerkoj anulimin e kontraktes nese ne çastin e lidhjes nuk ka ditur ose nuk ka pasur mundesi te dije per vleren e vertete te sendit te tjetersuar. Qe te zbatohen rregullat e demtimit te pamase, duhet te plotesohen keto kushte: - kontrata te jete e dyanshme me shperblim - te ekzistoje disproporcioni ne prestime - pala e demtuar te mos kete ditur vleren e vertete te sendit ne çastin e lidhjes se kontrates Pergjegjesia per demtimin e pamase nuk ekziston tek kontratat aleatore, ne shitjen e sendeve ne ankande publike, apo tek blerjet e sendeve nga afiniteti i veçante. Afati per kthimin e sendit, apo anulimin e kontrates mund te behet brenda nje afati nje-vjeçat prej momentin se lidhjes se kontrates. 4. pergjegjesia per mungesat materiale te sendit. Ekziston pergjegjesia e bartesit ndaj marresit ne qofte se sendi i bartur nuk i ka vetite e kontraktuara, te rendomta, vetite ligjore apo te supozuara. Rregullat e pergjegjesise per mungesat materiale te sendeve jane me karakter dispozitiv. Palet kontraktuese kane mundesi ta zgjerojne, ta zvogelojne ose ta perjashtojne teresisht pergjegjesine e bartesit te sendit me mungesa materiale. Qe te ekzistoje detyra e mbrojtjes nga mungesat materialen e anen e bartesit duhet te plotesohen keto kushte: -
qe sendi i dorezuar te kete mungesa materiale qe mungesa te jete e fshehur qe mungesa te paraqitet ne çastin e kalimit te rrezikut per mungesat e sendit duhet te njoftohet bartesi i sendit
Marresi i sendit me mungesa materiale ka te drejte qe nga bartesi i sendit te kerkoje menjanimin e tyre, apo zevendesimin e sendit te lljit te njejte pa mungesa materiale, te kerkoje zbritjen e çmimit, shperblimin e demit apo te kerkoje zgjidhjen e kontrates.
5. Pergjegjesia per mungesat juridike te sendeve (Evictio) Evictioni paraqet rastin e shqetesimit juridik te marresit te sendit i cili qendron ne faktin qe nje subjekt shpreh ndonje te drejte per sendin qe i eshte dhene marresit, e cila e drejte qe eshte
23
krijuar para se ai ta kete marre sendin, e per te cilin marresi nuk ka ditur me rastin e lidhjes se kontrates. Shqetesimi juridik ekziston kur bartesi sendin e huaj ia shet marresit dhe personi i trete si pronar i atij sendi me padine e rei vindicatio merr sendin nga marresi. Ka dy lloje eviksioni: eviksioni i plote i cili ekziston ne raste kut marresi e humb ne teresi posedimin e sendit. Pra, kur bleresi humb sendin sepse ne pah del pronari i vertete, dhe eviksioni i pjesshem i cili ekziston ne raste kur marresi eshte zhveshur nga posedimi i njeres pjese te sendit, ose kur ne sendin e huaj ekziston ndonje e drejte e personit te trete me te cilen jane kufizuar te drejtat e tij. Qe te ekzistoje pergjegjesia per mungesat juridike te sendit, duhet te plotesohen keto kushte: - qe te ekzistoje mungesa juridike - qe mungesa juridike te jete e fshehte - qe mungesa te ekzistoje ne çastin e kalimit te rrezikut - qe te mos jete bere njoftimi me kohe per ekzistimin e mungeses. Nese plotesohen keto kushte, marresi i sendit mundet: -
t’i evitoje keto mungesa juridike te kerkoje zevendesimin e sendit me sendin ma mungesa juridike te kerkoje zvogelimin e çmimit te kerkoje zgjidhjen e kontrates te kerkoje shperblimin e demit.
Ligji per detyrime ka parapare afatin njervjeçar te humbjes se drejtes se marresit te sendit per realizimin e ketyre te drejtave. 6. Garancioni per funksionim te mire te sendeve – eshte parapare per shitjen e mallrave teknike te cilat i shoqeron lista e garancise. Me ane te garancise bartesi i sendit teknik premton se malli i caktuar ka veti dhe cilesi te caktuara dhe nuk ka mungesa funksionale. Lista e garancise permban te gjitha te dhenat relevante si daten e prodhimit, afatin dhe kushtet e garancise, deklaraten per zevendesim te sendin me mungesa funksionale, etj.. Per funksion te mire te sendeve teknike, bleresit i pergjigjet shitesi i sendit teknik dhe prodhuesi final (ne rast se ka shume). Qe te ekzistoje pergjegjesia e subjektit pergjegjesi duhet te plotesohen keto kushte: te ekzistoje mungesa funksionale, mungesa funksionale te paraqitet ne sendin qe posedon garanci, mungesa funksionale te paraqitet ne afatin e garancise, bleresi te mos jete fajtor per mungesen funksionale. Ne garancine per funksionim te mire se sendeve teknike, bleresi ka te drejte te evitoje mungesat funksionale, te zevendesoj sendin me send pa mungesa, te kerkoje zvogelimin proporcional te çmimit, te kerkoje zgjidhje te kontrates apo shperblim te demit. Keto te drejta humbin brenda nje viti nga dita e blerjes se produktit. 7. Ndikimi i rrethanave te ndryshuara ne ekzekutimin e kontrates (clausula rebus sic stantibus)
24
Nese prej momentin te lidhjes se kontrates e deri ne momentin e permbushjes se saj paraqiten rrethana te cilat e rendojne ekzekutimin e kontrates te vetem njeres pale kontraktuese, kontrata e lidhur mund te zgjidhet apo te revidohet (clausula rebus sic stantibus). Clausula rebus sic stantibus, arsyetohet me barazine e paleve me parimin e ekuivalences se prestimeve, parimin e ndershmerise dhe ndergjegjshmerise e drejtshmerise. LMD percakton se nese pas lidhjes se kontrates paraqiten rrethana qe e veshtiresojne permbushjen e detyrimit te njeres pale apo per shkak te tyre nuk mund te realizohet qellimi i kontrates, kurse si ne njeren ashtu edhe ne rastin tjeter ne nje mase te tille del e e qarte se kontrata nuk i pergjigjet asaj qe eshte pritur nga palet kontraktuese dhe se sipas mendimit te pergjithshem do te ishte e padrejte te mbetet ne fuqi ashtu siç eshte, pala te ciles i eshte veshtiresuar, renduar permbushja e detyrimit mund te kerkoje zgjidhjen e kontrates. Per zbatimin e clausula rebus sic stantibus duhet te plotesohen keto kushte: -
rrethanat e ndryshuara duhet haptazi te rendojne permbushjen e detyrimit te njeres pale kontraktuese rrethanat e ndryshuara duhet te jene te paparashikuara dhe te jashtezakonshme vis maior rrethanat e ndryshuara duhet te paraqiten pas momentin te lidhjes se kontrates rrethanat e ndryshuara duhet te paraqiten ne kontratat e dyanshme detyruese dhe pa fajin e paleve kontraktuese.
Pala e demtuar, me padia po kundershtim mund te kerkoje zgjidhjes e kontrates. Nese pala tjeter ofron apo pranon qe kushtet e kontrates te ndryshohen ne proporcion dhe drejte, kontrata nuk mund te zgjidhet.
SHUARJA E KONTRATAVE
25
Kontratat e lidhura nga palet kontraktuese krijojne efekte juridike, e pastaj shuhen. Shuarje e kontrates konsiderohet shuarja e kontrates se plotefuqishme me vullnetin e paleve kontraktuese per shkaqe te parapara me ligj. Shkaqet e shuarjes se kontrates jane te ndryshme. Ato shuhen me : -
marreveshje te paleve kur zhduket lenda e saj kur vdes pala kontraktuese me anulim te kontrates me mosekzekutim te kontrates.
1. Kontrata krijohen me vullnetin e paleve kontraktuese dhe me vullnetin e tyre edhe mund te zgjidhet. Shuarja e kontrates me marreveshjen e paleve kontraktuese gjen shprehje ne rastet kur ato nuk deshirojne qe kontrata te krijoje efekte juridike. Shuarja e kontrates me marreveshjen e paleve kontraktuese krijon efekte juridike, te cilat shprehen ne faktin se kontrata e krijuar me nuk krijon efekte juridike. 2. Shuarja e kontrates kur zhduket lenda e saj eshte nje rast i shuarjes se kontrates qe mund te shkaktohet nen ndikimin e fuqise madhore ose te rastit, qe shkaktohet pas lidhjes se kontrates meqenese zhdukja e lendes se kontrates shkakton pamundesine e permbushjes dhe shuarjen e kontraten. Rrezikun per zhdukje te sendit e ka debitori. Kur ne nje kontrate te dyanshme detyruese, ekzekutimi i detyres se njeres pale kontraktuese behet i pamundshem per shkak te shkaterrimit te sendit nga fuqia madhore, atehere as pala tjeter kontraktuese nuk do te jete e detyruar qe ta ekzekutoje detyren e vet dhe kontrata nuk do te ekzistoje me. Qe nje kontrate e dyanshme detyruese te shuhet per shkak te zhdukjes se lendes se saj, duhet te plotesohen keto kushte: qe kontrata te jete e dyanshme me shperblim: qe lenda e kontrates se dyanshme detyruese te jete send individualisht i caktuar (res in specie), qe sendi te jete zhdukur nen ndikimin e fuqise madhore – vis maior. 3. Eshte rregull e pergjithshme qe kur vdes pala kontraktuese, kontrata nuk shuhet por kalon mbi trashegimtaret e tij. Ne te drejtes kontraktore behet perjashtim ne dy raste: a) kontrata do te shuhet kur vdes pala kontraktuese ne qofte se eshte lidhur duke pasur parasysh silesite e veçanta personale te pales kontraktuese (pra kur lidhet kontrata intuitu persona), dhe, b) ne qofte se palet kontraktuese jane marre vesh qe vdekja e njeres pale do te shkaktoje shuarjen e saj. Kontratat tipike qe shuhen kur vdes pala kontraktuese jane: kontrata mbi vepren, autorizimin dhe kontrata mbi ortakerine.
4. Kontrata e detyrimeve shuhet edhe me anulim.
26
Anulimi i kontrates shkakton pamundesine qe kontrata te krijoje efekte juridike. Arsyet e anulimit te kontrates jane kur cenohet interesi i pergjithshem shoqeror ose kur cenohet ndonje interes individual. Varesisht nga arsyet se çka cenohet, ekzistojne dy lloje te pavlefshmerise: pavlefshmeria absolute dhe pavlefshmeria relative. Kontratat absolutisht te pavlefshme jane ato te cilat jane ne kundershtim me dispozitat ligjore, imperative me normat e moralit dhe normat e dokeve te mira. Anulimi i ketyre kontratave behet nga subjektet e interesuar ose nga organi ex-officio. Ne qofte se nje kontrate e pavlefshme i ploteson kushtet per nje kontrate tjeter te vlefshme, kjo quhet konversion. Per konversionin e kontratave te pavlefshme palet duhet te mos kene ditur per pavlefshmerine e saj; kjo kontrate e lidhur duhet te plotesoje kushtet per lidhjen e kontrates tjeter te plotefuqishme; me kontraten tjeter palet duhet te realizojne te njejtin qellim qe do ta realizonin me kontraten e pare. Keto kushte i vlereson gjykata sipas detyres zyrtare. Pasojat juridike te lidhjes se kontratave absolutisht te pavlefshme jane se kontrata konsiderohet sikur te mos ishte lidhur fare. Per kete arsye, pavlefshmeria absolute ka efekt retroaktiv sepse palet jane per ta rikthyer nder vete gjendjen e meparshme dhe do ta kthejne ate qe e ka marre njeri prej tjetrit. Kontratat relativisht te pavlefshme jane ato me anen e te cilave cenohen interesat individuale te pales kontraktuese. Kontrata eshte relativisht e pavlefshme kur lidhjet nga personi i mitur, kur lidhet nen kercenim apo me mashtrim. Anulimi e ketyre kontratave mund te kerkoje pala e demtuar, trashegimtaret e saj si dhe personi i trete qe ka interes qe kjo kontrate te shpallet e pavlefshme. Konvalidim eshte fuqizimi i kontrates, qe gjen shprehje vetem per kontratat relativisht te pavlefshme. Efektet kryesore te konvalidimit shprehen ne ate qe kontrata relativisht e pavlefshme behet e vlefshme. Anulimi i kontratave relativisht te pavlefshme shkakton pasoja juridike te caktuara qe shprehen; kthimi ne gjendjen e meparshme, dhe shperblimi i demit. Anulimi i kontratave relativisht te pavlefshme shkakton efekt retroaktiv. Afati per anulimin e kontrates relativisht te pavlefshme eshte 1 vit nga koha kur pala ka kuptuar per shkakun e pavlefshmerise (afat subjektiv), dhe tre vite prej çastit te lidhjes se kontrates (afati subjektiv). 5. Zgjidhja e kontrates per shkak te mosekzekutimit eshte menyre e shuarjes se kontrates se plotefuqishme per shkak te mosekzekutimit me faj te njeres pale kontratuese. Kushtet per zgjidhjen e kontrates per shkak te mosekzekutimit jane: qe te ekzistoje kontrate me shperblim, qe kontrata te mos jete ekzekutuar pjeserisht as teresisht, qe debitori te jete fajtor per mosekzekutimin e kontrates, dhe qe kreditori te kete caktuar afatin plotesues ndaj debitorit.
SHKAKTIMI I DEMIT SI BURIM I DETYRIMEVE
27
Perveç kontratave, si burim i rendesishem i krijimit te detyrimeve paraqitet edhe shkaktimi i demit. Ne shkaktimin e demit marredhenia e detyrimit krijohen nga vete fakti se demi i eshte shkaktuar te demtuarit. Kur demi i shkaktohet te demtuarit, krijohet pergjegjesia – detyra e demtuesit per shperblimin e demit. Ne kuptimin e gjere, pergjegjesia per demin do te thote detyrim i shperblimit te demit qe i eshte shkaktuar tjetrit. Pergjegjesia per demshperblim quhet edhe pergjegjesi deliktore-civile. Ne kuptimin e ngushte, pergjegjesia deliktore civile eshte kur i shkaktohet dem tjetrit me veprimin kunderligjor dhe me fajin e demtuesit. Pergjegjesia per demin paraqitet si pasoje e demit te shkaktuar. Jane te njohura dy lloje te pergjegjesise juridike civile: pergjegjesia deliktore civile ne te cilen demi eshte pasoje e veprimit deliktor, dhe pergjegjesia juridike kontraktore, ne te cilen demi shkaktohet nga cenimi i kontrates. Ne detyrimet e krijuara nga shkaktimi i demit ekzistojne dy subjekte: ai qe ia ka shkaktuar demit tjetit qe quhet demtues dhe eshte debitor, dhe subjekti tjeter te cilit i eshte shkaktuar demi, qe quhet i demtuar dhe ka cilesine e kreditorit ne kete marredhenie. Shkaqet e shkaktimit te demit jane te shumta dhe te llojllojshme. Si shkaqe te shkaktimit te demit mund te paraqiten: sjelljet e njerezve, sendet (e rrezikshme), veprimet (veprimtarite e rrezikshme) dhe ngjarjet (vis maior). Pergjegjesia deliktore civile paraqitet si rrjedhoje e detyres se pergjithshme ligjore qe askujt te mos i shkaktohet demi. Ne pergjegjesine kontraktore, debitori e ka cenuar detyren e vet qe buron nga kontrata e lidhur, sepse ai fare nuk e ekzekuton detyren e vet, ose vonohet apo nuk e ekzekuton detyren siç duhet, prandaj, per debitorin krijohet detyra e demshperblimit te kreditorit. E perbashket per keto pergjegjesi eshte se si njera ashtu dhe tjetra bartin detyren e demshperblimit. Dallimi per keto pergjegjesi ekziston per faktin se rregullat e pergjegjesise kontraktore jane dispozitive, ndersa rregullat e pergjegjesise deliktore jane imperative dhe nuk mund te perjashtohen. Ne pergjegjesine deliktore pergjigjet shkaktuesi i demit, shtytesi, organizatori etj, ndersa ne pergjegjesi kontraktore thirren vetem pala kontraktuese dhe trashegimtaret e saj, etj…
KUSHTET E PERGJEGJESISE PER DEMIN E SHKAKTUAR
28
Qe te ekzistoje pergjegjesia deliktore civile per demin e shkaktuar, duhet te plotesohen keto kushte: -
te shkaktohet demi qe demi te jete shkaktuar me veprim te kunderligjshem qe te ekzistoje faji i demtuesit qe te ekzistoje aftesia deliktore qe te ekzistoje lidhja kauzale mes veprimit te kunderligjshem dhe demit
Te gjitha keto kushte duhet te ekzistojne per pergjegjesine subjektive. Ne pergjegjesine objektive (pergjegjesia per sendet dhe veprimtarite e rrezikshme) faji nuk merret parasysh, kurse ne pergjegjesine per te tjeret, ka raste kur faji supozohet dhe ka karakter absolut, ose kur faji nuk merret fare parasysh. 1. Demi – paraqet nje nder kushtet e pergjithshme dhe me te rendesishme te pergjegjesise deliktore civile. Ne kuptimin e ngushte, ai ka te beje me çdo cenim te pasurise, me çdo humbje te pasurise, kurse ne kuptimin e gjere , demi paraqet cenimin e pasurise se ndonje subjekti, cenimin e te drejtave ose personalitetit te tij. LMD percakton kuptimin e demit si ‘zvogelim i pasurise se dikujt dhe pengim i rritjes se pasurise, dhe kur tjetrit i shkaktohet dhembje fizike, psikike ose frike’. Varesisht prej faktit se çka eshte demtuar, dallohen demi material dhe demi jomaterial. Dem material eshte ai dem me te cilin cenohet pasuria e te demtuarit, kurse dem jomaterial (moral) edhe ai dem me te cilin cenohen te mirat personale te te demtuarit. Dem material eshte cenimi i vlerave materiale te ndonje subjekti. Aty se pari hyjne demi i shkaktuar sendeve te ndonje subjekti kur merret, demtohet apo asgjesohet sendi. Demi material ekziston edhe ne rastin e cenimit te integritetit fizik te ndonje njeriu, lendimi trupor, demtimi i shendetit qe ka shkaktuar shpenzime per sherim, humbjen e te ardhurave personave te te demtuarit, ose edhe kur shkaktohet vdekja e nje njeriu e ajo ndodh me fajin e dikujt. Llojet e demit material jane: -
-
-
demi i vertete, qe eshte zvogelim i pasurise ekzistuese te subjektit te demtuar ( kur demtuesi then xhamin e makines) fitimi i munguar eshte kur i demtuari pengohet ta rrise pasurine demi konkret vertetohen dhe llogaritet sipas rregullave konkrete, te cilat ekzistojne ne rasin konkret te demit te shkaktuar. Ky lloj demi material ekziston atehere kur te demtuarit i konpenzohen shpenzimet per riparimin e sendit te demtuar demi abstrakt eshte lloj i demit material qe caktohet ne menyre abstrakte duke mos marre parasysh demin konkret, duke u caktuar ne shume paushale ose me perqindje. Ky lloj demi material me shume gjen shprehje ne kontratat e deyrimit dhe ne marredheniet tregtare demi i terthorte eshte ai dem ne te cilin eshte cenuar ndonje vlere juridike e te demtuarit (psh: demtimi i shendetit – shpenzimet per kurim etj..)
Demi moral (jomaterial) ekziston kur te demtuarit i shkaktohet dhembje fizike, vuajtje psikike dhe frike. Demi moral cenon te mirat personale te te demtuarit siç jane: cenimi i lirise, shkaktimi i dhembjes fizike, dinjiteti, autoriteti, cenimi i nderit etj.. 2. Aftesia deliktore eshte kusht i pergjithshem i pergjegjesise deliktore civile. Aftesia deliktore ose e pergjegjesise eshte aftesi e nje subjekti qe t’i kuptoje veprimet e veta.
29
Per personat fizik, aftesia e pergjegjesise per demin e shkaktuar varet prej moshes dhe zhvillimit mendor. (7-14 te mitur te rinje, 14-18 te mitur te vjeter). Paaftesine deliktore e kane subjektet qe kane mungesa menatale, ndersa personat juridik, kane aftesi deliktore dhe pergjigjen per demin qe ua shkaktojne subjekteve te vet. 3. Lidhja kauzale – ekziston midis veprimit te kunderligjshem dhe demit te shkaktuar. Lidhja kauzale eshte nje kategori objektive sepse ketu nuk kerkohet ekzistimi dhe vertetimi i fajit. Lidhja kauzale ekziston psh: kur pronari nuk largon boren para dyqanit, formesohet akulli dhe kalimtaret lendohen. 4. Veprimi i kunderligjshem – eshte ai veprim njerezor me ane te te cilit cenohet ndonje norme juridike, ose ndonje norme e moralit njerezor. Ketu, veprimi i kunderligjshem nenkupton shkeljen, cenimin e se drejtes se huaj subjektive (psh: kur vozitesi vozit me shpejtesi te palejuar e shkel ndonje kalimtar duke i shkaktuar lendime trupore. Veprimi i tij eshte i kunderligjshem dhe krijon detyren e demshperblimit); Shpesh ndodh qe edhe pse demi i eshte shkaktuar subjektit tjeter, disa veprime njerezore nuk kane karakter kunderligjor, pra demtuesi nuk pergjigjet. Keto jane rastet e perjashtimit te veprimit te kunderligjshem ku bejne pjese: -
-
-
-
-
Demi i shkaktuar duke kryer te drejten. nuk konsiderohet veprim i kunderligjshem nese nje subjekt i shkakton dem tjetrit duke kryer detyrat ne kuader te autorizimeve dhe suazave te ligjit. Demi i shkaktuar duke kryer detyren zyrtare. nese demi shkaktohet duke kryer detyren zyrtare demtuesi nuk pergjigjet per demin e tille ne qofte se vertetohet se nuk jane tejkaluar kufijte e autorizimeve te tij (kur zjarrefiksi ben dem duke shuar zjarrin) demi i shkaktuar ne mbrojtje te nevojshme. Nuk ka veprim kunderligjor nese demi eshte shkaktuar ne mbrojtje te domosdoshme. Mbrojtje e domosdoshme eshte kundershtimi i sulmit te kunderligjshem nga vetvetja. Demi i shkaktuar ne mbrojtje ne nevojes ekstreme. Ne rast se demi eshte shkaktuar ne keto suaza, demtuesi nuk pergjigjet per demin e tille. Nevoje ekstreme eshte gjendja qe ekziston kur dikush i shkakton dem vetvetes ose tjetrit per te menjanuar rrezikun qe i kanoset drejtperdrejte. Demi i shkaktuar me pranimin e te demtuarit poashtu nuk paraqet veprim te kunderligjshem. Subjekti i cili ne dem te vete i lejon tjetrit shkaktimin e ndonje veptimi, nuk mund te kerkoje demshperblim te demit per ate veprim. Pelqimin duhet ta jape personi i afte per pune dhe para se te ndermerret veprimi i demshem, i cili nuk guxon te jete ne kundershtim me normat imperative apo moralin shoqeror.
5. Faji – eshte kusht i pergjegjesise deliktore civile, e ne veçanti i pergjegjesise subjektive. Ne disa raste te pergjegjesise per te tjeret, faji mund te paraqitet si kusht i pergjegjesise. Me ane te fajit, vertetohet marredhenia e shkaktuesit te demit ndaj veprimit te kunderligjshem dhe ndaj demit si pasoje e tij. Ne rast se ekziston demi dhe veprimi i kunderligjshem por nuk ekziston faji i ndonje sibjekti, ky nuk do te pergjigjet per demit e shkaktuar. Faji eshte marredhenie e vullnetit te demtuesit dhe pasojave qe kane rrjedhur. LMD percakton se faji ekz. kur demtuesi ka shkaktuar demin me qellim apo nga pakujdesia. Qe nje subjekt te jete fajtor per demin e shkaktuar, demtuesi duhet ne çastin e shkaktimit te demit te kete aftesi per gjykim. Demtuesi qe nuk eshte i vetedijshem per sjelljet e veta, nuk do
30
te kete aftesi per gjykim, nuk do te konsiderohet fajtor, prandaj, nuk pergjigjet per demin e shkaktuar. Aftesine per gjykim nuk e kane te miturit dhe personat me te meta mendore. Sipas peshes se fajit, ‘demi mund te jete i shkaktuar me dashje (dolus) dhe nga pakujdesia (culpa). Dashja, eshte shkalla me e rende e fajit, qe paraqitet kur demtuesi me qellim i shkakton dem tjetrit. Ne kete rast demtuesi deshiron dhe di pasojat e demshme te veprimit ose mosveprimit te vet. Dashja mund te jete e drejtperdrejte dhe eventuale. Pakujdesia eshte shkalle e fajit qe prezumon nje sjellje te parregullt te demtuesit. Format e pakujdesise jane pakujdesia e rende (si forme e rende e pakujdesise qe barazohet me dashjen), dhe pakujdesia e rendomte qe eshte kur demtuesi me veprimin e vet nuk ka pasur kujdes siç do te pritej nga njeriu i zakonshem.
PERJASHTIMI I PERGJEGJESISE PER DEMIN E SHKAKTUAR Edhe pse pergjegjesia per demin nga sendet e rrezikshme eshte me e ashper se per fajin, ka raste kur nuk jepet pergjegjesi per te. Ne rastet e perjashtimit te pergjegjesise per demin hyjne; -
fuqia madhore faji i te demtuarit faji i personit te trete
Fuqia madhore eshte nje prej rasteve te lirimit nga pergjegjesia per demin e shkaktuar. Fuqia madhore eshte ngjarje e jashtme qe nuk eshte e parapare e qe s’mund te parashihet kur mund te ndodhe e si rrjedhoje nuk mund te shmanget. Rasti ne te drejten e detyrimeve paraqet mungesen e sjelljes se fajshme gjate kryerjes se veprimit deliktor. Rasti paraqitet kur mungon lidhja midis ngjarjes se caktuar dhe pasojave. (psh: pelcitja e gomes se mjetit motorik). Nese demi i shkaktuar rrjedh nga personi i trete, ai do te jete pergjegjes per demin.
BAZA E PERGJEGJESISE DELIKTORE CIVILE
31
Baza pergjegjesise paraqet arsyen per te cilen pergjigjet dikush per demin e shkaktuar. Arsyet e pergjegjesise per demin e shkaktuar mund te jene: faji dhe rreziku i krijuar. Eshte tradite te thuhet se kush e shkakton demin me fajin e vet, pergjigjet per demin e shkaktuar. Por kur demi shkaktohet nga sendet e rrzikshme dhe veprimtarite e rrezikshme, ekziston pergjegjesia per sendet dhe veprimtarite e rrezikshme (pergjegjesia objektive), ndersa kur dikush pergjigjet per veprimet e tjetrit, ekziston pergjegjesia per te tjeret. Nga kjo, vijme ne perfundim se llojet e pergjegjesise deliktore civile jane: 1. Pergjegjesia subjektive, 2. Pergjegjesia objektive dhe 3. Pergjegjesia per te tjeret. Pergjegjesia subjektive per demin e shkaktuar eshte lloj i pergjegjesise juridike civile, ne te cilen personi pergjegjes pergjigjet per demin qe e ka shkaktuar me veprimin e tij deliktor dhe ai eshte fajtor per demin e shkaktuar. Kjo pergjegjesi ndryshe quhet pergjegjesi sipas fajit, sepse mbeshtetet ne fajin e subjektit qe e ka shkaktuar demin. Faji ne pergjegjesine subjektive ka rol te dyfishte: nga njera ane eshte kusht thelbesor i kesaj pergjegjesie, e nga ana tjeter eshte baze e kesaj pergjegjesie. Faji i demtuesit duhet te vertetohet nga ana e te demtuarit, pra barra e vertetimin qendron ne te demtuarin si kreditor sepse ai paraqet kerkesen per demshperblim. Pergjegjesi objektive per demin e shkaktuar eshte ai lloj i pergjegjesise deliktore civile qe mbeshtetet ne faktin e shkaktimit te demit nga sendet apo veprimtarite e rrezikshme. Kjo pergjegjesi ndryshe njihet si ‘pergjegjesia pa faj’. Burim rreziku te shtuar paraqet sendi apo veprimtaria e rrezikshme. Send i rrezikshem konsiderohet çdo send i luajshtem apo i paluajtshem i cili sipas pozites ose perdorimit apo vetive paraqet rrezik per rrethin, prandaj duhet te mbikqyret me kujdes te shtuar. Per demin e shkaktuar nga sendet apo veprimtarite e rrezikshme pergjigjen subjektet e caktuar, pra pronari apo personi qe merret me ate veprimtari. Argumentet kryesore per pergjegjesive objektive jane se kjo pergjegjesi eshte pa faj, sepse per demin e shkaktuar demtuesi pergjigjet pa u vertetuar se a eshte fajtor. Per te demtuarin eshte me rendesi qe te shperblehet demi, gje qe arrihet me kete pergjegjesi.
Rastet e veçanta te pergjegjesise per sendet e dhe veprimtarite e rrezikshme jane keto: -
-
-
-
Pergjegjesia per demin e shkaktuar ne organizatat industriale dhe ne vend ndertime. (keto organizata pergjigjen sipas bazes se pergjegjesise objektive) Pergjegjesia per demin e shkaktuar ne trafik (ketu kuptohet trafiku automobilistik, hekurudhor, ajror, ujor, dhe ketu vjen ne shprehje baza e pergjegjesise objektive – ora baza e pergjegjesise per sendet dhe veprimtarite e rrezikshme) Pergjegjesia per demin e shkaktuar nga rrezimi, hedhja, derdhja nga ndertesat (baza e pergjegjesise eshte objektive perveç kur demi shkaktohet me fajin e te demtuarit, fuqise madhore apo personit te trete) Pergjegjesia per demin e shkaktuar nga godina ( baze e pergjegjesise eshte faji i supozuar, perjashtimisht per rastet e shkaktuara vis maior, personi i demtuar apo personi i trete) Demi nga kafshet (baza e pergjegjesise ketu dallon varesisht nga shteti. disa flasin per fajin e supozuar e disa per pergjegjesi objektive) Pergjegjesia per demin e shkaktuar me mjetin motorik ne qarkullim ( ketu zbatohen rregullat e pergjegjesise sipas fajit) Pergjegjesia e prodhuesit te sendit me mungesa ( baza e pergjegjesise ne kete rast eshte objektive. prodhuesi eshte pergjegjes per demin e shkaktuar ne rast se ai leshon ne
32
-
-
-
qarkullim sendin me mungesa, nuk ka dijeni per mungesat, sendi me mungesa paraqet rrezik potencial ndaj njerezve a sendeve, sendi me mungesa shkakton demin) Pergjegjesia per demin e shkaktuar me akte terroriste dhe me demonstrata ( per demin e shkaktuar me vdekje a lendim trupor per shkak te akteve te dhunes, perdorimit te forces apo terrorit, si dhe gjate demonstratave dhe manifesteve, pergjigjet Komuna, organet e se ciles kane qene te detyruara, sipas dispozitave ne fuqi, te pengojne demin e tille. qe te ekzistoje kjo pergjegjesi duhet qe te shkaktohet demi nga akti terrorist, demonstratat apo manifestimet publike. ne rast se akti terrorist organizohet jashte shtetit, per demin e shkaktuar pergjigjet shteti. baza e pergjegjesise eshte objektive perveç kur gjendet personi pergjegjes per demin) Pergjegjesia per shkak te mosofrimit te ndihmes se nevojshme ( pergjegjesia ne keto raste eshte objektive sepse personi nuk ka shkaktuar demin. qe te ekzistoje kjo pergjegjesi, duhet te plotesohen keto kushte: demi te shkaktohet si pasoje e mosofrimit te ndihmes, personit te rrezikuar ti rrezikohet jetq ose shendeti, ndihma te mund te ofrohet pa ndonje rrezik per vete) Pergjegjesia per demin perkitazi me detyren per lidhjen e kontrates ( ne disa raste, subjekti sipas ligjit eshte i detyruar te lidhe ndonje kontrate, dhe eshte i detyruar te shperbleje demin nese me kerkesen e subjektit te interesuar pa shtytje nuk e lidh kete kontrate. psh: e detyrueshme eshte lidhja e kontrates per sigurimin e automjeteve).
Sigurimi dhe pergjegjesia per demin e shkaktuar: Me sigurim nga demi kuptohet marredhenia juridike mes siguruesit dhe te siguruarit e krijuar me kontrate ku siguruesi detyrohet t’ia paguaje shumen e siguruar te siguruarit, ne rast se ndodhe rasti i siguruar (rreziku), kurse i siguruari detyrohet qe siguruesit t’ia paguaje premine e sigurimit ne çastin e krijimit te marredhenies se tyre. Siguruesi eshte person fizik a juridik qe e siguron te siguruarin nga demi. Ai detyrohet qe t’ia shperbleje demin e shkaktuar te siguruarit nese paraqitet rasti i siguruar. I siguruari eshte subjekt qe sigurohet nga demi, duke u lidhur me siguruesin me detyrim qe tia paguaje premine e sigurimit siguruesit. Shfrytezuesi i sigurimit eshte subjekt te cilit duhet t’ia paguaje siguruesi shperblimin ne baze te sigurimit nese paraqitet rasti i siguruar. (psh kud djali krijon marredhenie te sigurimit me siguruesin per jeten e babait, dhe ne rastin e siguruar, nena terheq shumen e siguruar) Premia e sigurimit eshte çmimi i rrezikut dhe eshte element thelbesor i kontrates se sigurimit qe detyrohet t’ia jape i siguruari siguruesit. Shuma e siguruar eshte detyra e siguruesit nese paraqitet rasti i siguruar. Rasti i siguruar eshte ngjarje, shkaktimi i se ciles paraqet realizimin e rrezikut qe eshte perfshire me kontraten per sigurim. Ka dy lloje sigurimi nga pergjegjesia; sigurimi vullnetar dhe sigurimi i detyrueshem (si psh: sigurimi nga pergjegjesia per sende e vep. te rrezikshme, sigurimi i udhetareve ne trafikun publiksigurimi i detyrueshem i pronareve te mjeteve motorike, ajrore nga pergjegjesia per demin e shkaktuar personave te trete.
33
3. Pergjegjesia per veprimet e tjereve eshte lloji i trete i pergjegjesise per demin e shkaktuar. Kjo eshte krijuar ne interes te subjektit te demtuar qe t’i ofrohet mbrojtje me e mire ndaj shkaktuesit te demit, i cili zakonisht nuk ka mjete qe te beje shperblimin e demit. Ne pergjegjesine per te tjeret nuk pergjigjet ai qe ka shkaktuar demin, por subjekti tjeter ne vend te tij. Ne kete pergjegjesi dallohet, shkaktuesi i demit, i demtuari dhe subjekti pergjegjes (prindi, kujdestari, organi i shtetit). Kushtet e pergjegjesise per te tjeret jane: duhet qe te shkaktohet demi: qe demin ta shkaktoje subjekti qe eshte ne lidhje te veçante juridike me subjektin pergjegjes: te ekzistoje lidhja kauzale mes veprimit dhe demit: si dhe demet te shkaktohet si pasoje e leshimeve te subjektit pergjegjes. Baze e pergjegjesise eshte faji i supozuar. Ky faj eshte relativ, qe do te thote se subjekti pergjegjes ka mundesi qe me prova te kunderta ta provoje pafajesine e vet, kurse ne disa raste ai eshte me karakter absolut. Arsyeja kryesore e pergjegjesise per te tjeret mbeshtetet ne mungesen e mbikqyrjes se nevojshme te disa subjekteve, ne mungesen e instrukcioneve ne nevojshme, dhe ne zgjedhjen e gabuar te bashkepunetorit tjeter apo punetorit.
Rastet e pergjegjesise per te tjeret jane: -
-
-
-
-
pergjegjesia e prinderve per femije pergjegjesia e kujdestarit per te miturin ose e organit te kujdestarise per subjektin e zhveshur teresisht nga aftesia per te vepruar pergjegjesia e punedhenesit per puntoret e vet pergjegjesia e ndermarrjes ekonomike per puntoret e vet, dhe pergjegjesia e shtetit per demin e shkaktuar nga punetoret ne sherbim te shtetit
Pergjegjesia e prinderve dhe e kujdestarit per femije hyn ne rradhen e pergjegjesise per te tjeret. Kushtet e pergjegjesise se prinderve per demin e shkaktuar nga i mituri jane: qe demi te shkaktohet nga femija i mitur dhe qe i mituri (demtuesi) te jete ne kujdestarine e prindit. Pergjegjesia per demin e shkaktuar nga personat teresisht te zhveshur nga aftesia per te vepruar i takon kujdestarit ose e organit te kujdestarise. Pergjegjesia e kujdestarit nuk ekziston ne rast se e shkakton personi i zhveshur pjeserisht nga afteria punuese apo ne çastet e lucidum intervalum. Baza e pergjegjesise se kujdestarit eshte sipas fajit te supozuar. Faji i supozuar eshte i karakterit relativ, sepse kujdestari mund te provoje se obligimin e vet e ka kryer si duhet. Pergjegjesia e punedhenesit per puntoret e vet bazen e pergjegjesise e ka nga faji i supozuar. Punedhenesi nuk pergjigjet nese demi shkaktohet nga personi i trete, nese shkaktohet nga punetore me dashje apo nga pakujdesia e rende apo nga vis maior. Pergjegjesia e personit juridik per organet e veta eshte rast i veçante i pergjegjesise per te tjeret. Personi juridik pergjigjet per demin qe mund t’i shkaktohet personit te trete ose vet personit juridik nga organi i tij. Ai pergjigjet sepse ka bere zgjedhjen e gabuar te organit, ose pse personi juridik nuk ka bere mbikqyrjen e duhur. Baza e pergjegjesise se personit juridik per organet e veta eshte faji i supozuar.
SHPERBLIMI I DEMIT
34
Me termin shperblim i demit kuptojme detyren juridike te demtuesit qe te zhdemtoje materialisht dhe moralisht subjektin e demtuar. Ky detyrim i demtuesit krijohet ne mbeshtetje te rregullave objektive qe detyrojne demtuesin per ta shperblyer demin e shkaktuar. Detyrimi per shperblimin e demit krijohet ne çastin kur shkaktohet demi material ose jomaterial. Qellimi i shperblimit te demit eshte qe t’i menjanoje pasojat e demshme te demit te shkaktuar dhe si i tille ka karakter preventiv. 1. Shperblimi i demit material Demi material ekziston kur demtohen sendet e ndonje subjekti ( kur thyhet dera, vetura, cenohet dinjiteti dhe perhapja e fakteve te paverteta qe pasqyrohen permes faktit se i demtuari nuk ka mundur te punoje, ka humbur klientet e vet ose nuk mund te munesohet. Demi material mund te shkaktohet me veper penale. Shperblimi i demi material realizohet para gjykates civile para se ciles inicohet procedura e veçante. Ka dy menyra me te cilat mund te realizohet demshperblimi material: demshperblimi ne natyre dhe me para. Demshperblimi ne natyre behet me kthimit e gjendjes se meparshme ne pasurine e te demtuarit. Shperblimi i demit ne natyre behet me kthimin e sendit ne ate gjendje ne te cilen ka qene para se te shkaktohet demi. Ne shperblimin me para, i demtuari ne vend te sendit te asgjesuar merr nje shume te caktuar parash per ta blere sendin e llojit te njejte. Kjo menyre shperblimi te demit gjen shprehje ne rast se shperblimi ne natyre nuk eshte i mundshem ose kur gjykata konstaton se nuk eshte e domosdoshme qe kete ta beje subjekti pergjegjes. Duke pasur parasysh natyren e demit te shkaktuar, ne disa raste shperblimi i demit caktohet ne forme rente. Renta ne te holla jepet si mjet per sigurimin e ekzistences se te demtuarit. Shperblimi per demin e shkaktuar material realizohet ne kontestin e veçante civil para gjykates kompetente. Ne rast se demi eshte pasoje e vepres penale, gjykata penale mund ta shqyrtoje çeshtjen e demshperblimit perveç kur kjo do te ndikonte ne zgjatjen e punes se gjykates penale. Me rastin e shqyrtimit te kerkeses per shperblimin e demit te shkaktuar me veper penale, gjykata civile eshte e lidhur me vendimin e gjykates penale lidhur me vepren penale dhe pergjegjesine penale, por jo edhe sa i perket ekzistimin te deliktit civil dhe pergjegjesise juridike civile. Nder kriteret me te rendesishme qe i merr parasysh gjykata me rastin e caktimit te lartesise se shperblimit te demit material jane: lartesia e demit (kriteri subjektiv dhe objektiv): shkalla e fajit (dolus apo pakujdesi e rende): gjendja materiale e demtuesit dhe te demtuarit.
Si raste te veçanta te shperblimit te demit material jane:
35
-
-
-
-
shperblimi i demit material per shkak te lendimit trupor dhe demtimit te shendetit perfshin shpenzimet e sherimit, rehabilitimit). shperblimi i demit material per lendim trupor dhe demtim te shendetit perfshin edhe fitimin e humbur per shkak te paaftesise se punes gjate kohes se sherimit. shperblimi i demit material per shkak te lendimit trupor dhe demtimit te shendetit perfshin edhe rastet kur shkaktohet paaftesia e perherhshme punuese. ne keto raste, shperblimi caktohet ne forme te rentes jetesore. shperblimi i demit material per shkak te vdekjes se personit perfshin shpenzimet e varrimit ne shume paushale si dhe ato te ardhura te cilat i vdekuri i ka siguruar ne baza mujore per te mbajtur familjen per aq kohe sa supozohet se do te jetonte i vdekuri po te mos i shkaktohej vdekja. shperblimi i demit material per shkak te cenimit te dinjitetit dhe perhapjes se fakteve te paverteta. cenimi i dinjitetit te ndonje subjekti ekziston kur per personalitetin e tij perhapen fakte te paverteta mbi te kaluaren, aftesine profesionale, diturine. I demtuari ne kete rast ka te drejte ne shperblimin e demit. ky dem material shprehet ne humbjen e te ardhurave personale per shkak te humbjes se punes, ne humbjen e klienteve, ne humbjen e besimit dhe mundesive te avansimit etj. shperblimi i demit material te shkaktuar nga ana e shume subjekteve. ka raste kur shume subjekte marrin pjese ne shkaktimin e demit si shkaktues te drejtperdrejte ose si nxites ndihmes etj. ata marrin pergjegjesine ne menyre solidare per demshperblimin varesisht se ne çfare mase dhe çfare peshe te fajit bartin.
2. Shperblimi jomaterial (moral) Shperblimi i demit jomaterial eshte menyre e zhdemtimit te subjektit te demtuar, per shkak te cenimit te te mirave personale. Cenimi i te mirave personale ekziston kur cenohet: e drejta ne jete, integriteti trupor, shendeti, nderi, kur perhapen fakte te paverteta per te demtuarin. Cenimet e ketyre te mirave shkaktojne humbjen e nderit, autoritetit, dhembje fizike, vuajtje psikike, frike dhe zvogelim te gjasave per martese. Si kushte me rendesi per shperblimin e ketij demi jane: a) qe demi i shkaktuar t’i cenoj vlerat personale te njeriut, b) te ekzistoje faji i demtuesit, c) te ekzistoje intenziteti dhe kohezgjatja e perjetimit te dhembjeve dhe ç) gjendja materiale e demtuesit. Demi jomaterial mund te jete si pasoje e vepres penale, e veprimit deliktor dhe si pasoje e cenimit te kontrates. Individi qe ka pesuar dem jomaterial i gjykohet shperblimi me para dhe me kete ndermjetesim ndikohet ne zbutjen e tronditjeve subjektive te shkaktuara ne personalitetin e viktimes. Shperblimi i demit material ne para te demtuarit i gjykohet jo se parate paraqesin çmimin per dhembjen e perjetuar ose paraqiten si zevendesim i vleres materialen e vend te demit te pesuar, por ka per qellim qe te demtuarit t’i mundesohet rivendosja e ekuilibrit psikik-emocional qe ka ekzistuar para veprimit te demtuesit. Funksioni i tille i shperblimit te demit jomaterial quhet satisfakcion.
Rastet kryesore te shperblimit te demit jomaterial jane: cenimi i autoritetit, nderit, lirise, frika, dhembja fizike, vuajtja psikike, shemtimi, vdekja e te afermit, zvogelimi i aktivitetit jetesor.
-
Shperblimi i demit jomaterial per shkak te shkaktimit te frikes. Frika eshte forme e demit jomaterial dhe manifestim me i shpeshte i cenimit te integritetit trupor dhe
36
-
-
-
demtimit te shendetit. Ajo eshte perjetim psikik i brendshem, i pakendshem i te demtuarit e shkaktuar me veprim deliktor te demtuesit. Frika mund te jete paresore, dytesore, e drejtperdrejte e terthorte, frika per jete dhe frika gjate sherimit. Per tu realizuar kerkesa per shperblimin e demit jomaterial duhet te permbushen keto kushte: qe subjekti i demtuar te kete pesuar frike: qe frika te kete kohezgjatje te caktuar: qe frika te shkaktoje pasoja te demtuarit: i demtuari tia paraqese kerkesen gjykates kompetente per realizimin e shperblimit. Kur keto rrethana plotesohen kumulativisht dhe konstatohen nga eksperti gjyqesor, ndikojne ne percaktimin e lartesise se shperblimit per demin nga frika e pesuar. Shperblimi i demit jomaterial per shkak te dhembjeve fizike. Dhembjet fizike jane forme e demit jomaterial dhe manifestim me i shpeshte i cenimit te integritetit trupor te te demtuarit. Si dhembje fizike paraqiten ndjenjat e ndryshme te pakenaqesise (psh tek deformimi fizik, zhdukja e aftesise riprodhuese etj) te cilat manifestohen si vuajtje apo ngjajshem. Kusht thelbesore per gjykimin e shperblimit me para te demit jomaterial per shkak te dhembjeve fizike eshte: kohezgjatja dhe intenziteti i larte i perjetimit te tyre nga i demtuari te cilat i konstaton eksperti. Shperblimi i demit jomaterial per shkak te vuajtjes psikike. Vuajtja psikike paraqet baze te veçante per shperblimin e demit jomaterial. Vuajtjet psikike paraqesin nje gjendje te rende emocionale qe pasqyrohet si demtim i gjendjes shpirterore psikike e emocionale te personit te caktuar. LMD parasheh qe per vuajtjet psikike te pesuara, gjykata nese gjen se rrethanat e rastit e veçanerisht intenziteti, kohezgjatja e arsyetojne ate, do te gjykoje shperblimin e drejte ne te holla pavaresisht nga shperblimi i demit material apo mungeses se tij. Shperblimi i demit jomaterial per shkak te shemtimit. Shemtimi eshte forme e demit jomaterial qe paraqitet si pasoje e cenimit te integritetit trupor te subjektit te demtuar. Shemtimi paraqet prishjen e pamjes se jashtme fizike apo humbjen e funksionit te ndonjeres prej ekstremiteteve. Per caktimin e shperblimit perveç tjerash, ndikojne nje varg faktoresh si gjinia, mosha orientimi profesional etj.
Kerkesa per shperblimin e demit material u kalon trashegimtareve vetem nese eshte pranuar me vendim te formes se prere ose me marreveshje me shkrim. Parashkrimi eshte i parapare ne shperblimin per demit material. Ai mund te jete subjektiv (3 vite prej marrjes vesh nga ana e te demtuarit per demin) dhe afati objektiv (5 vite nga çasti kur eshte shkaktuar demi).
BURIME TJERA TE KRIJIMIT TE MARREDHENIEVE TE DETYRIMEVE
37
PASURIMI I PABAZE Perveç kontrates dhe shkaktimit te demit, edhe pasurimi pa baze juridike eshte burim i krijimit te marredhenieve juridike. Pasurimi pa baze juridike eshte marredhenie juridike e detyrimeve dhe krijohet kur nga nje subjekt pasuria kalon te subjekti tjeter; pa baze juridike dhe pa shkak te justifikuar. Per t’u krijuar marredhenia e detyrimit nga pasurimi i pa baze duhet te plotesohen kater kushte kryesore: -
Ekzistimi i pasurimit te nje subjekti Varferimi i subjektit tjeter Lidhja kauzale ndermjet varferimit dhe pasurimit (kur personi pasurohet ne dem te personit te varferuar) Mungesa e bazes juridike (kur fitimi nuk mbeshtetet ne baza ligjore e as ne ndonje veprim juridik te parapare me ligj)
Pasurimi pa baze ekziston edhe per arsye te zhdukjes me vone te shkakut, psh: kur qeraja paguhet per tre vite ne avans, ndersa kontrata prishet pas nje viti. Rastet e pasurimit pa baze jane te ndryshme. Me te shpeshtat jane: pagimi pa pasur borxh: pagimi duke pasur parasysh bazen e cila nuk eshte realizuar: pagimi sipas bazes e cila me vone ka deshtar: pasurimi pa baze me veprimin e subjektit te pasuruar: pasurimi pa baze me veprimin e personit te trete ose nga efekti i fuqise madhore. Efektet e pasurimi te pabaze shprehen ndermjet te varferuarit dhe te pasuruarit. I varferuari (kreditori) ka te drejte ae me ane te padise te kerkoje nga i pasuruari t’ia ktheje ate qe i eshte marre pa baze juridike. Kthimi mund te kerkohet ne restitutio in integrum (kthimi ne gjendjen e meparshme), dhe nese kjo nuk eshte e mundur atehere behet pagimi i kundervleres me para. Padia e pasurimit te pabaze (conditio sine causa/padia e kondikcionit) eshte padi e deyrimeve me te cilen kerkohet kthimi i asaj qe eshte marre pa baze te justifikuar. Eshte padi e karakterit relativ sepse mund te ngrihet vetem kunder subjektit te pasuruar. Kerkesa kunder pasurimit te pabaze parashkruhet ne afatin prej 5 vitesh, afat i cili rrjedh prej dites kur i varferuari kupton per fitimin e pabaze te subjektit te pasuruar.
GJERIMI I PUNEVE TE HUAJA PA POROSI
38
Ne te drejten e detyrimeve ekziston rregulla e pergjithshme qe askush nuk mund t’i kryej punet e subjektit tjeter, mirepo ka perjashtime, dhe kjo, kur veprimi duhet te kryhet urgjentisht, kur ekziston nevoja per mbrojtjen e integritetit te njeriut apo pasurise. Te gjerimi i puneve te huaja pa porosi eshte fjala per perzierjen ne pasurine e huaj dhe ne mbrojtjen e pasurise se huaj pa marrjen paraprake te autorizimit nga titullari i asaj pasurie. Gjerimi i puneve te huaja pa porosi ekziston kur nje subjekt i kryen punet juridike apo faktike ne vend te subjektit tjeter per llogari te tij por pa autorizimin e tij. Gjerues i puneve te huaja pa porosi eshte ai subjekt qe kryen punen per tjetrin pa porosine e tij dhe paraqitet ne poziten e kreditorit dhe ai ka te drejte nga i zoti i punes, qe gjendet ne poziten e debitorit, t’ia paguaj shpenzimet te cilat i ka pasur rreth kryerjes se puneve per te. Per te ekzistuar gjerimi i puneve te huaja pa porosi duhet te plotesohen keto kushte: - te ekzistoj kryerja e punes (juridike apo faktike) - puna qe kryhet te jete pune e huaj (te kryhet me vetedije dhe aellim te caktuar) - ajo pune te kryhet pa porosi (pa autorizim, kontrate apo vendim gjyqesor) Gjerimi i puneve te huaja pa porosi krijon efekte te caktuara te cilat shprehen ne te drejta dhe detyrime mes kryesit te punes te huaj dhe te zotit te punes. Kryesi i puneve pa porosi ka per detyre qe te njoftoje te zotin e punes per punen e kryer, qe punen ta kete kryer si shtepiak i mire dhe me qellime te verteta dhe te besueshme, dhe t’i jap llogari personit te cilit i ka kryer punen. Ndersa, detyrimet e te zotit te punes jane qe: te paguaj te gjitha shpenzimet e dobishme e te domosdoshme: te zhdemtoje kryesin e punes per veprime e ndermarra dhe eventualisht ta shperbleje ate ne rast te pesimit te ndonje demi. Lidhur me natyren juridike te gjerimit te puneve te huaja pa porosi ekzistojne mendime te ndryshme. Disa e cilesojne si quasi contractus, te tjere si pune te njeanshme juridike, dhe te tjere qe gjerimin e barazojne me kontraten mbi autorizimin. Ne te drejten bashkekohore, ekziston mendimi se gjerimi i puneve te huaja pa porosi eshte burim i veçante material i se drejtes se detyrimeve me karakter dhe rregulla te veçanta ashtu qe gjerimi i puneve te huaja paraqet institucion te llojit te veçante, i cili nuk mund te barazohet me ndonje institucion tjeter. Kete mendim e perkrah edhe Prof. Dauti, prandaj ky lloj punesh eshte i renditur ne grupin e veçante te krijimit te marredhenieve detyrimore. Ka disa lloje te gjerimit te puneve te huaja pa porosi: -
Gjerimi i domosdoshem i puneve te huaja pa porosi – kur kryesi i puneve te huaja ndermerr veprime per te shmangur demin e drejtperdrejte qe i kanoset ndonje subjekti apo pasurise se tij, - Gjerimi i dobishem i puneve te huaja pa porosi – kur kryerja e punes nuk ka qene e domosdoshme megjithate ka sjellur dobi, dhe - Gjerimi i palejueshem i puneve te huaja pa porosi – kur ne mungese te theksuar intelekti kryen pune te padobishme te llogari te person te huaj – rrjedhimisht i zoti i punes nuk ka detyrime ndaj teje. SHPREHJA E NJEANSHME E VULLNETIT SI BURIM I DETYRIMEVE
39
Ne sistemin juridik bashkekohor ekziston mundesia e krijimit te marredhenieve te detyrimeve ne mbeshtetje te shprehjes se njeanshme te vullnetit. Ndryshe nga kontratat si burim i detyrimeve, ne te cilat marredhenia e detyrimit krijohet, ndryshohet ose shuhet me pelqimin e vullnetit te te dy a me shume subjekteve, ne shprehjen e njeanshme te vullnetit krijohet detyra me vullnetin e shprehur ndersa e drejta krijohet me vone me paraqitjen e subjektit i cili kerkon permbushjen e detyrimit sipas deklarates se dhene. Ekzistojne keto raste te krijimit te marredhenieve te detyrimeve ne baze te shprehjes se njeanshme te vullnetit: oferta per lidhjen e kontrates ( per te cilen eshte folur), premtimi publik i shperblimit dhe dhenia e letrave me vlere. 1. Premtimi publik i shperblimit eshte shprehje e njeanshme e vullnetit qe i behet nje numri te pacaktuar subjektesh me ane te se ciles premtuesi merr detyrim qe t’ia paguaj shperblimin e caktuar atij subjekti i cili do te kryente ndonje veprim ose do te realizonte rezultatin e caktuar. (psh: shperblim per ate qe gjen sendin e humbur, per projektin me te mire etj). Premtimi publik i shperblimit e detyron vetem premtuesin. Subjekti qe kryen veprimin nga premtimi, ose arrin ndonje rezultat nga ai, autorizohet qe te kerkoje shperblimin nga vete premtimi. Qe premtimi publik i shperblimit te krijoje detyrim, duhet te plotesohen keto kushte; a) qe premtimi te jete publik, ( prej personit fiz/jur me aftesi te plote veprimi) b) premtimi t’i jete bere nje numri te pacaktuar njerezish, (ndryshe do konsiderohej si oferte) c) qe veprimi te jete i caktuar, ç) te ekz. afati per kryerjen e veprimit dhe d) te jete i caktuar shperblimi. Premtimi publik i shperblimit krijon efekte juridike te caktuara. Premtimi e detyron premtuesin dhe e autorizon kryesin e veprimit qe te kerkoje shperblimin per veprimin e kryer ose per rezultatin e arritur. Per natyren juridike ekz. dy mendime. E para qe premtimi publik i shperblimit eshte tip oferte gjenerale, dhe teoria e dyte, premtimi publik i shperblimit eshte shprehje e njeanshme e vullnetit e cila krijon detyren per premtuesin ne çastin kur ajo deklarate shpallet publikisht. Ky mendim eshte dominues. 2. Letrat me vlere poashtu krijojne detyrime me shprehjen e njeanshme te vullnetit. Letrat me vlere jane dokumente me shkrim me te cilat mund te percaktohet ndonje e drejte pasurore qe eshte inkorporuar ne leter dhe eshte e patjetersueshme pa ekzistimin e letres me vlere. Sipas natyres se te drejtave qe permban, letrat me vlere ndahen ne tre grupe; - ne letrat me vlere me natyre juridike (çeku, kambiali) - letrat me vlere realo-juridike (konosmani, fletemagazinimi, letrat hipotekore) - letrat me vlere te koorporatave (fleteaksionet) Detyrimi nga letra me vlere krijohet kur dhenesi i saj ate ia dorezon shfrytezuesit te saj, remitentit. Karakteristikat kryesore te letrave me vlere jane keto:
40
-
duhet te saktesohet lloji i letres me vlere emertimi firma dhe selia e leshuesit te letres me vlere caktimi i sakte i detyrimit qe rrjedh nga letra me vlere vendi dhe data e leshimit te letres me vlere nenshkrimi apo faksimili i leshuesit te letres me vlere e cila leshohet ne seri.
Sipas bartesit te te drejtave, letrat me vlere ndahen ne; letrat ne emer, letrat sipas urdherit dhe letrat sipas pruresit. Letrat me vlere ne emer jane ato ne te cilat eshte cekur emri i bartesit te te drejtave pronesore juridike dhe autorizimet qe i permban letra. Letra sipas urdherit jane ato letra me vlere ne te cilat eshte shenuar emri i titullarit te se drejtes, por permban edhe klauzolen, e cila e autorizon titullarin e se drejtes se mundet te drejten ne leter t’ia barte subjektit tjeter, e ky personit te trete. Letrat sipas urdherit barten lehte dhe ne menyre te thjeshte. Letrat me vlere te pruresit jane ato, ne te cilat ai qe e ka letren ka te drejte te realizoje te drejten e shenuar ne leter. Kerkesa nga letra me vlere eshte e lidhur me vet letren. Posedues i ligjshem i letres me vlere te pruresit konsiderohet pruresi i saj. ketu poseduesi i letres eshte kreditor, kurse botuesi i letres eshte debitor. Dhenesi i letres behet debitor prej momentit kur e ka dhene letren. Keto letra nuk mund te autorizohen, ashtu qe me humbjen e letres humb e drejta ne leter. Elementet thelbesore te letrave me vlere per pruresin jane; caktimi i llojit te letres me vlere, firmes emrit dhe selise, caktimi se letra eshte e pruresit, detyrimi i dhenesit qe rrjedh nga letra me vlere, vendi dhe data e botimit te letres me vlere dhe nenshkrimi i saj. Efektet juridike te letrave me vlere te pruresit krijohet midis dhenesit te letres dhe poseduesit te letres me vlere te pruresit. Detyra per botuesin e kesaj letre qendron ne ate qe ta kryej ate veprim ashtu si e ka marre detyrimin ne vete letren. Lidhur me natyren juridike te letrave me vlere te pruresit ekz. tre teori kryesore juridike: teoria kontraktore, teoria e kreimit dhe me e rendesishmja teoria e emitimit sipas te ciles detyrimi krijohet nga çasti i leshimit te letres me vlere ne qarkullim. 3. Letrat e legjitimacionit – jane dokumente me shkrim ne baze te te cilave poseduesi eshte i autorizuar te leshoje nga dhenesi permbushjen e veprimit te caktuar. Ketu hyjne biletat (e kinemase, parkingut autobusit etj.), librezat e kursimit, deftesat e pengut etj.
EFEKTET E DETYRIMEVE
41
Efektet e detyrimeve shprehen ne te drejtat e kreditorit dhe ne detyrat e debitorit. Detyrim i debitorit mund te jete ndonje berje, veprim, mosberje apo pesim. Ky detyrim i debitorit duhet te ekzekutohet sipas permbajtjes se detyrimit. Ka raste kur cenohet marredhenia e detyrimit e krijuar nga kreditori dhe debitori. (kryesisht nga debitori). Kreditori mund te paraqese padi kunder debitorit qe nuk e ka permbushur detyrimin dhe te kerkoje te merret vendimi i cili do te detyroje debitorin te permbushe borxhin. Pas skadimit te afatit per permbushjen vullnetare te vendimit gjyqesor, kreditori mund te kerkoje ekzekutimin e dhunshem te detyrimit ne pasurine e debitorit. Ne pjesen e efekteve te detyrimeve do te analizojme: vonesen e debitorit, vonesen e kreditorit, te drejten e ndaljes dhe Padine Pauliana. Subjektet e cenojne detyrimin edhe ne rastin e voneses, kur veprimi qe pritet te permbushet prej tyre, nuk behet ne afatin e nevojshem. Ne vonese mund te paraqiten si kreditori ashtu edhe debitori, prej nga ekziston edhe vonesa e debitorit (mora debitoris) dhe vonesa e kreditorit (mora creditoris). 1. Vonese e debitorit eshte kur debitori me kohe nuk e permbush dhe as qe ofron permbushjen e veprimit te vet. Debitori vjen ne vonese kur nuk e permbush detyrimin e vet ne afatin e caktuar per permbushjen e detyrimit. Ne rastet kur afati i permbushjes nuk eshte i caktuar, debitori bie ne vonese kur per ta permbushur detyrimin kreditori e fton, me shkrim, me verejtje gjyqesore apo ndonje menyre tjeter. Qe te ekzistoje vonesa e debitorit, duhet te plotesohen keto kushte: a) qe detyra e debitorit te jete maturuar per pagim, b) qe kreditori t’i paraqes verejtje debitorit (me shkrim, gojarisht me padi etj), dhe c) debitori duhet te jete fajtor per vonese (me vullnetin e tij, jo si shkak i vis maior). 2. Edhe vonesa e kreditorit paraqet nje rast te cenimit te detyrimeve. Kreditori bie ne vonese kur pa shkak te justifikuar refuzon te marre permbushjen, ose me sjelljen e vet e pengon ate. Qe te shkaktohet vonesa e kreditorit, duhet te plotesohen keto kushte: qe debitori te refuzoje permbushjen e detyrimit dhe qe kreditori te refuzoje marrjen e permbushjes. Vonesa e kreditorit nuk paraqet shuarjen e detyres se debitorit por e lehteson poziten e tij. Pasojat kryesore juridike te voneses se kreditorit shprehen ne : shuarjen e voneses se debitorit, rrezikun e shkaterrimit eventual te sendit qe e peson kreditori sepse ai eshte fajtor per vonese. 3. E drejta e ndaljes nenkupton te drejten e kreditorit, qe ndonje send te luajtshem te debitorit te cilin e ka ne posedim, te mos e ktheje derisa debitorit te permbushe detyrimin qe ka ndaj tij. ne te drejten bashkekohore, e drejta e ndaljes ka funksionin e mjetit juridik per realizimin e kerkeses se kreditorit nga sendi i debitorit.
Per ekzistimin e se drejtes se ndaljes duhet te plotesohen keto kushte:
42
-
Detyra e debitorit duhet te jete maturuar per permbushje; Ky eshte kusht kryesor per te drejten e ndaljes. ‘Kreditori i kerkeses se maturuar, ne duart e te cilit gjendet ndonje send i debitorit, ka te drejte ta ndale ate derisa te kryhet pagesa’. - E drejta e ndaljes duhet te realizohet ne sendet e caktuara dhe ne kerkesat me para (pra, kreditori nuk guxon te ndale dokumente, letra te legjitimacionit). E drejta e ndaljes eshte mjet juridik per realizimin e kerkeses se kreditorit. E drejta e ndaljes eshte mjet i dhunues, sepse kreditori nga ky send mund te inkasoje kerkesen e vet, dhe e shtyn debitorin per te ekzekutuar detyrimin e vet. 4. Padia Pauliana – E drejta e kreditorit per kundershtim eshte e drejte e atille me ane te se ciles kreditori per ta mbrojtur kerkesen e vet, mund t’i kundershtoje ato veprime juridike te debitorit, me te cilat e ka zvogeluar pasurine e vet ne llogari te pasurise se ndonje personi te trete. Me kete padi, nuk anulohet veprimi juridik i debitorit me personin e trete, por lihet jashte fuqise pa efekt dhe kjo vetem ndaj kreditorit. Psh; nese debitori ia jep sendin personit te trete, me Padi Pauliana ky send i kthehet debitorit perseri. Ne rast se debitori e shet, por ende nuk e ka dorezuar, kur personi i trete me padine Pauliana e kerkon nga debitori dorezimin e sendit, kreditori kete kerkese te te tretit mund ta refuzoje padine Pauliana, qe debitori i’a ka borxh pagimin dhe te paguhet nga pasuria ekzistuese e debitorit. Cdo veprim juridik i bere nga debitori me qellim qe te pakesoje pasurine e tij ne dem te kreditorit, me kerkimin e tij mund te deklarohet i pavlefshem. Ne keto veprime te debitorit bejne pjese veprimet faktike, punet juridike dhe leshimet. Veprimi juridik qe mund te sulmohet nenkupton si punen juridike, ashtu edhe veprimin faktik te debitorit qe kane sjelle zvogelimin e pasurise se tij. Veprimi juridik qe kundershtohet quhet veprim i kundershtuar. Nuk do te deklarohet i pavlefshem vetem tjetersimi i pasurise, por edhe heqja dore nga trashegimia sepse edhe ky eshte nje veprim juridik i debitorit qe e pakeson pasurine e tij. Kundershtimi i veprimeve juridike te debitorit, te cilat jane te pershtatshme per sulmin, realizohen ne konteste ne gjykate. Palet ne kontest me rastin e ngritjes se padise pauliana jane: kreditori, debitori dhe personi i trete. Paditesi – Personi qe ka te drejte kundershtimi ne kontest, i cili paraqitet ne padine Pauliana, quhet kundershtues dhe ai rendom eshte padites ne kontest. Per kete kundershtim jane te autorizuar te gjithe subjektet qe kane ndonje kerkese ndaj debitorit. Kreditor mund te jete çdo subjekt qe mund t’i deshmoje cilesite e veta si kreditor. Cdo kreditor ka te drejte t’i vertetoje kundershtimet juridike te debitorit me personat e trete, por duhet t’i kete shfrytezuar me pare te gjitha mjetet e mbrojtjes se te drejtave te veta ndaj debitorit. Padine Pauliana mund ta paraqes kreditori, trashegimtaret e kreditorit dhe subjekti ne te cilin ka ceduar kerkesen kreditori si dhe sukcesoret singulare. I padituri – Personi i trete kunder te cilit paraqitet padia Pauliana ne kontest quhet i kundershtuari i sulmit , dhe ai rendom eshte i padituri. Personi i trete eshte person qe ka lidhur marredhenie me debitorin (me dolus malus kryesisht). Me sulmim synohet nga ajo qe veprimi juridik te anulohet vetem sa i perket marredhenies ndermjet debitorit dhe atij personi te trete, qe kreditori te mund ta realizoje kerkesen e vet ndaj debitorit. Sipas LMD, ‘kjo padi paraqitet kunder personit te trete qe ka ndermarre veprimin juridik ose ne dobi te atij qe eshte ndermarre, si dhe kunder trashegimtareve univerzale te personit te trete’.
43
Prej kendej del se e drejta e kundershtimit mund te behet edhe kunder trashegimtareve te personit te trete pa kurrfare kufizimesh ashtu sic behet rendom ndaj personave te trete. Por, ne qofte se personi i trete e ka tjetersuar kete pasuri me ndonje pune me shperblim, padia mund te paraqitet kunder marresit vetem nese ky ka ditur se mund te kundershtohet ajo qe ka marre paraardhesi i tij. Kreditori do te kete sukses t’i kundershtoje veprimet e caktuara juridike te debitorit ne qofte se ka sukses te vertetoje ekzistimin e tre kushteve: - Se demi duhet te jete i vertete. kreditori duhet te provoje se me veprimin juridik te debitorit eshte pakesuar pasuria e se ne kete menyre, nga pjesa e mbetur nuk mund ta realizohen detyrimet ndaj tij. - Se debitori ka ndermarre veprime juridike me qellim qe ta demtoje kreditorin. Pra, debitori duhet te jete i vetedijshem se me veprimin juridik pakesohet pasuria e tij dhe si pasoje demtohet e drejta e kreditorit. - Se personi i trete, i kundershtuari i sulmit, ka qene i ndergjegjshem, pra, ka pasur dijeni per qellimin e debitorit. Efekti themelor juridik i padise Pauliana eshte qe veprimi juridik i debitorit te zhvleresohet vetem ndaj kreditorit dhe vetem aq sa do te nevojitej qe te paguhet kreditori. Keto efekte juridike te padise Pauliana pasqyrohen ne: Marredheniet e kreditorit dhe personit te trete - kundershtari i goditjes eshte i detyruar ta kthej ne pasurine e debitorit ate qe e ka marre prej tij qe te paguhet kreditori per kerkesat e veta. mirepo ai mund ta ndale sendin, kurse kreditorit t’ia paguaj shumen e caktuar te parave per pagimin e borxhit. Kundershtari i sulmimit ka detyre t’i heqe shpenzimet e procedures me te drejte qe keto shpenzime t’i kerkoje prej debitorit, dhe , Ne marredheniet e debitorit dhe personit te trete – kur kreditori me sukses i ka kundershtuar veprimet juridike te debitorit, marredheniet e debitorit dhe te personit te trete rregullohen ne menyra te ndryshme varesisht nga lloji dhe natyra e veprimit juridik ne rastin konkret. Ne rast se i kundershtuari i sulmit ia ka dorezuar kreditorit sendin, te cilin e ka realizuar nga debitori me veprimin juridik te kundershtuar, debitori ka per detyre kompenzimin sipas rregullave te eviksionit. Ne qofte se debitori ia ka shitur personit te trete sendin e sekuestruar, por ende nuk e ka dorezuar, dhe per kete arsye kreditori e kundershton me padine Pauliana, debitori do t’i pergjigjet personit te trete per mosekzekutimin e detyrimit kontraktor. Ne rast se i kundershtuari i sulmit ia ka bere pagesen kreditorit, por e ka mbajtur sendin, do te paraqitet subrogimi personal. ne kete rast i kundershtuari i sulmit paraqitet ne vend te kreditorit dhe ka ndaj debitorit ato te drejta sikur para paraqitjes se padise. Padia per kundershtimin e veprimeve juridike te debitorit mund te paraqitet ne afat prej 1 viti per disponimet me shperblim, kurse te disponimet pa shperblim afati i padise eshte 3 vite. NDERRIMI I SUBJEKTEVE NE MARREDHENIET E DETYRIMEVE Nevojat e zhvillimit te qarkullimit juridik kane kushtezuar mundesine e nderrimit te subjekteve ne detyrim, me kusht qe ajo te mbetet sipas permbajtjes, marredhenie e njejte ne detyrim. Nderrimi i subjekteve ne marredhenien e detyrimit mund te behet si ne anen e kreditorit ashtu edhe te debitorit.
44
Kur nderrohet personaliteti i kreditorit ne marredhenien e detyrimit do te ekzistoje cedimi ( cesio) dhe bartjet e kontrates, kurse kur nderrohet debitori do te ekzistoje marrja e borxhit (acceptilatio) dhe dergimi (asignacioni). NDERRIMI I PERSONALITETIT TE KREDITORIT – BARTJA E KERKESES – CEDIMI Me ane te cedimit behet nderrimi i kreditorit, me ç’rast ne vend te tij paraqitet kreditori i ri ne baze te marreveshjes mbi cedimin (pactum de cedendo), te lidhur midis kreditorit te vjeter dhe personit te trete me ane te se cilit kerkesa ekzistuese i bartet atij subjekti dhe ai subjekt behet kreditor ne marredhenien e njejte te detyrimit. Bartesi i kerkeses quhet kreditori i vjeter – cedenti, kurse marresi i kerkeses quhet kreditori i ri apo cesionari. Debitori njihet si cesus, te cilit i mbetet detyrimi i pa ndryshuar. Lende e cedimit mund te jete kerkesa e bartshme. Ajo kerkese mund te jete kerkese parash, kerkese qe perbehet nga dorezimi i ndonje sendi apo kerkese e perbere nga berja. Lenda e cedimit qe bartet perfshin kerkesen kryesore, e me te edhe ate akcesore. Ekzistoje disa kerkesa, te cilat sipas natyres jane thjeshte personale dhe nuk mund te cedohen. Keto kerkesa jane: e drejta e mbajtjes, e ushqimit etj. Nuk mund te cedohet as ato kerkesa per te cilat kreditori dhe debitori jane marre vesh paraprakisht te mos cedohen. Disa tjera nuk mund te cedohen per shkak se jane te ndaluara me ligj (psh: ndalohet bartja e se drejtes se shperblimit te demit ne forme rente ùme para per shkak te vdekjes se personit te afert ose te lendimit trupor, dhe, Kerkesa e shperblimit te demit jomaterial e cila nuk eshte paguar me vendimin e plotefuqishem gjyqesor. Cedimi krijohet ne baze te kontrates, testamentit, sipas ligjit apo me vendim gjyqesor. Per te ekzistuar cedimi, duhet te plotesohet keto kushte: - duhet te lidhet kontrata mes kreditorit te vjeter dhe atij te ri - per kontraten e lidhur duhet te njoftohet - kerkesa duhet te jete e bartshme (por qe nuk mund te konsistoje nga ndonje mosberje) Efektet e cedimit shprehen ne marredheniet mes cedentit dhe cesusit, cesionarit dhe cesusit, dhe cedentit dhe cesionarit. Marredheniet e cedentit dhe te cesusit – Cilesine e kreditorit te vjeter e merr kreditori i ri. Ne rast se debitori njoftohet per cedimin e bere, ai me nuk eshte i detyruar t’ia permbushe detyrimin e vet kreditorit te vjeter, po ate duhet ta beje kreditori i ri. Marredheniet e kreditorit te ri dhe debitorit (cesionarit dhe cesusit) – Ne Cedimin e bere, cesionar eshte kreditori i ri i debitorit. Cesionari i fiton te gjitha te drejtat qe i ka pasur cedenti ndaj debitorit. Cesionari ndaj debitorit i ka te njejtat te drejta qe i ka pasur ceduesi ndaj debitorit deri ne cedim. Debitori ka te drejta dhe detyra te njejta ndaj cesionarit sikurse dhe i ka pasur ndaj cedentit. Pozita juridike e debitorit nuk ndryshohet per shkak te kalimit te kerkeses. Marredheniet e cedentit dhe cesionarit – Kjo marredhenie krijohet sipas bazes se kontrates se shitjes, huajse, dhurates. Prandaj, sipas llojit te kontrates caktohet marredhenia ndermjet kreditorit te vjeter dhe atij te ri. Nese kerkesa eshte ceduar me shperblim, ate cedenti merr poziten e shitesit, kurse cesionari poziten e bleresit. Nese cedimi eshte bere pa pagese, atehere cedenti eshte dhurate-dhenes, kurse cesionari eshte dhurate-marres.
45
Rastet me te rendesishme te cedimit jane: -
-
-
-
Blanko cedimi – te ky rast cedenti nuk e cek cesionarin, pra se kujt i ben cedimin, andaj cesionari ketu eshte i caktueshem. ketu eshte e dukshme se cila kerkese po cedohet. Cedimi fiduciar – Te ky rast i cedimit, cedenti ia cedon kerkesen tjetrit si fiduciarit te vet, pra subjektit ne te cilin ka besim. Cedimi pa njoftim – Cdo kreditor mund t’ia bart kerkesen e vet me ane te kontrates personit te trete pa e njoftuar debitorin. Ketu debitori nuk eshte i njoftuar per cedimin e bere, e as per nderrimin e bere te kreditorit. Ne kete rat debitori ende eshte borxhli i kreditorit te vjeter dhe vetem atij duhet t’ia bej pagesen e borxhit. Cedimi i letrave me vlere te pruresit – Ne letrat me vlere te pruresit kerkesa lidhet me vet letren, ashtuqe me dorezimin e letres me vlere te pruresit bartet edhe kerkesa e shenuar ne te. Ne letrat me vlere me emer nuk mjafton qe te dorezohet letra, po edhe te shenohet kreditori i ri. Ne kete rast behet shenimi i veçante me ane te indosimit. Cedimi ligjor – Kur dorezani permbush detyrimin te debitorit kryesor, ai vjen ne vend te kreditorit, kur pronari i sendit te dhene peng paguan ne vend te debitorit, ai vjen ne vend te kreditorit te vjeter, kur kundershtari i sulmimit ne padine Pauliana paguan, ai vjen ne vend te kreditorit te vjeter ashtu qe kerkon kerkesen nga debitori kryesor. Cedimi gjyqesor – Ky rast cedimi behet me vendim gjyqesor, pavaresisht nga vullneti i bartesit te kerkeses. Keshtu ndodh kur para gjykates kontestimore ndahet pasuria e trashegimtareve.
2. Bartja e kontrates. Bartje e kontrates eshte kur ceduesi ne kontraten e dyanshme detyruese i’a bart personit te trete, marresit, te drejtat dhe detyrimet qe rrjedhin nga kontrata, kurse marresi (personi i trete) e pranon kete, duke u bere titullar i te dr. dhe detyrimeve te bartesit si pale kontraktuese ne vend te tij. Bartja e kontrates behet ne baze te ligjit dhe te kontrates. Kushtet per bartjen e te drejtave dhe detyrave nga kontrata e dyanshme jane: - Duhet te lidhet kontrata e dyanshme - Pala tjeter kontraktuese duhet te jape pelqimin per per nderrimin e kontraktuesit - Te drejtat dhe detyrat qe barten duhet te jene te bartshme (qe s’jane intuitu personae) - Duhet te ekz. marreveshja e bartesit dhe personit te trete per bartjen e kontrates, dhe - Pelqimi per bartjen e kontrates duhet te behet ne formen e parapare ligjore. Efektet juridike te bartjes se kontrates shprehen ne te drejtat dhe detyrat e marresit dhe te bartesit te kontrates. Marresi kalon ne vend te bartesit, prandaj vazhdojne marredheniet kontraktuese ndermjet tyre.
NDERRIMI I DEBITORIT 1. Marrja e borxhit (acceptilatio). Marrja e borxhit eshte nderrim i subjektit pasiv ne detyrim. Marrja e borxhit eshte nderrim i debitorit, sepse ne vend te debitorit te vjeter vjen debitori i ri ne marredhenien e njejte te detyrimit, me pelqimin e kreditorit.
46
Per t’u realizuar marrja e borxhit nevojitet qe te lidhet kontrata ndermjet debitorit te vjeter dhe marresit te borxhit, per kete marreveshje duhet te jap pelqimin kreditori, dhe borxhi qe bartet duhet te jete i bartshem. (jo intuitu personae, detyra e mbajtjes apo e drejta e ushqimit etj). Efektet juridike te marrjes se borxhit shprehen ne marredheniet mes debitorit te vjeter dhe kreditorit, debitorit te ri dhe kreditorit, debitorit te ri dhe atij te vjeter. Ketu eshte e qarte se debitori i vjeter lirohet nga detyrimi ndaj kreditorit te vet. Por ka raste kur debitori i vjeter NUK lirohet nga detyrimi ndaj kreditorit nese debitori i ri ka qene insolvent (i paafte per te paguar) dhe per kete nuk ka ditur dhe as qe ka pasur mundesi ta dije kreditori. 2. Dergimi ( Asignacioni ) Me ane te dergimit (asignacionit) ne marredheniet e detyrimeve behet nderrimi i debitorit. Asignacioni paraqet deklaraten e nje subjekti qe quhet asignati, me te cilen dergon dhe autorizon personin tjeter qe quhet asignati, qe ne llogari te asignantit, t’ia permbushe prestimin e caktuar personit te trete qe quhet asignatari. Asignati eshte debitori i vjeter, asignati eshte debitori i ri kurse asignatari eshte kreditori. Asignacioni ekziston kur subjekti A i ka borxh subjektit B, ku pastaj A autorizon subjektin C qe ne llogari te subjektit A t’ia paguaje prestimin subjektit B, dhe subjekti B eshte i autorizuar qe borxhin ta kerkoje/marre nga subjekti C. Lende e asignacionit mund te jene parate, letrat me vlere… Asignacioni mund te kete baza te ndryshme te krijimit, sepse ne nje rast asignanti deshiron t’i sjelle dobi asignatarit, ose deshiron te kreditoje ose paguaj ndonje borxh te vetin. Per te ekzistuar asignacioni duhet te plotesohen keto kushte: -
duhet te nderrohet ose ndryshohet marredhenia e detyrimit duhet te nderrohet debitori i marredhenies se detyrimit duhet te behet subrogimi (shqip: nderrimi) personal i detyrimit kerkesa duhet te jete e bartshme
Per efektet dhe llojet e asignacionit keni kenaqesine te shfletoni fq. 252-253.
SHUARJA E MARREDHENIEVE TE DETYRIMIT Marredheniet e detyrimit krijohen per te krijuar efekte te caktuara juridike dhe pas realizimit te qelimit, shuhen. Menyrat e shuarjes se marredhenieve te detyrimeve ndahen ne dy grupe: Ne menyren vullnetare te shuarjes se detyrimeve, ku hyjne: permbushja, kompensimi, falja e borxhit, pertrirja, konfondimi dhe skadimi i kohes, dhe Ne menyren kunder vullnetit, ku hyjne: vdekja, pamundesia e permbushjes, parashkrimi dhe sipas urdherit te ligjit.
47
MENYRAT VULLNETARE TE SHUARJES SE DETYRIMEVE 1. Shuarja e detyrimeve me permbushje (ekzekutimi, pagesa). Shuarja e detyrimit me ane te permbushjes eshte menyra me e natyrshme e realizimit te prestimit nga ana e debitorit. Kur permbushja behet ne menyren e duhur dhe ne afatin e caktuar, atehere eshte arritur qellimi i detyrimit, kreditori e ka realizuar te drejten e tij dhe detyrimi pushon se ekzistuari – shuhet. Permbushja e detyrimit e ka kuptimin e pageses ose te ekzekutimit. Permbushje e detyrimit do te thote realizim i prestimit qe eshte objekt i marredhenies se detyrimit. Ne kuptimin e gjere, permbushja nuk do te thote vetem dorezim i shumes se caktuar te parave qe jane lende e borxhit, por edhe kryerja e çdo veprimi tjeter qe mund te paraqes permbajtjen e detyrimit. (veprimi faktik, juridik, mosberja abstenimi, pesimi etj). Qe te shuhet detyrimi me ane te pageses, duhet te permbushen kushtet e caktuara. - qe debitori te kete ndermarre veprime te caktuara me qellim qe te behet permbushja e detyrimit dhe te lirohet nga detyrimi, - qe veprimin ta kete permbushur personalisht debitori me aftesi veprimi apo i autorizuari i tij, - qe pagesa te jete permbushur ose ekzekutuar per kreditorin ose personin e autorrizuar te tij, dhe - qe veprimi te jete ekzekutuar ne menyre te rregullt ne pikepamje te kohes, menyres dhe vendit, ashtu siç jane marre vesh kreditori dhe debitori. Ne pagesen e borxhit marrin pjese dy subjekte: subjekti qe e paguan borxhin e qe eshte debitori, dhe subjekti ndaj te cilit kryhet pagesa, e qe ne kete rast eshte kreditori. Subjekti qe e ekzekuton pagesen njihet si paguesi. Pagesen e kryen debitori me aftesi veprimi personalisht ose permes perfaqesuesit te autorizuar. Nese personi i trete e ben pagesen dhe e ze vendin e kreditorit te paguar, atehere ekziston rasti i pagimit me subrogim (nderrim). Subrogimi e ka domethenien e nderrimit, dhe mund te jete i dyllojshem: real dhe personal . Subrogimi personal paraqet nderrimin e personalitetit te kreditorit dhe ai vjen ne vend te kreditorit, kurse pozita e debitorit fare nuk ndryshohet.
Subrogimi real paraqitet kur nderrohet lenda, sendet e pageses. Pagimi me subrogim mund te krijohet ne dy menyra: - subrogimi ligjor (sipas ligjit) i cili paraqitet kur dorezani, pronari i pengut ose kundershtari ne padine Pauliana kryen pagesen sipas vet ligjit. kerkesa e paguar kalon tek ata dhe debitori tani ua ka borxh pagesen atyre dhe tek ata kalojne te gjitha kerkesat akcesore. ne kete rast subrogimi shkaktohet pavaresisht vullnetit te debitorit apo kreditorit.
48
-
subrogimi kontraktues krijohet me lidhjen e kontrates mes kreditorit dhe paguesit te detyrimit. Per vlefshmerine e kesaj kontrate nuk eshte i domosdoshem pelqimi i debitorit sepse pozita e tij nuk ndryshon. Ne rastin e lidhjes se kontrates per subrogim mes paleve, te drejtat e kreditorit automatikisht kalojne tek paguesi prej çastit te pageses.
Pagesa pra i behet kreditorit ose te autorizuarit te tij. Pagesa personave te trete mund te ju behet, perjashtimisht nese kjo eshte parapare nga palet me kontrate, nese eshte caktuar me vendim gjyqesor, kur personi i trete eshte cedent etj… Borxhi eshte mund te deponohet. Debitori ka mundesi qe ne menyre te plotefuqishme te beje pagesen ne gjykaten dhe te konsiderohet sikurse t’ia kishte bere vete kreditorit. Deponimi i borxhit ne gjykate mund te behet kur: kreditori eshte me vonese me marrjen e borxhit, kur nuk dihet se ku apo kush(!) eshte kreditori, kur kreditori eshte i paafte per te vepruar dhe ne mungese te perfaqesuesit ligjor etj. Per deponimin e bere duhet te njoftohet kreditori nese dihet vendibanimi. Perveç deponimit te rregullt ne Gjykate, ekziston edhte deponimi duke i’a dhene sendin subjektit tjeter – kjo njihet si deponim me ndermjetesim. Ky lloj deponimi vlen per sende si drithera, materiale ndertimore e te tjera te ngjajshme, te cilat sigurisht nuk mund te ruhen ne Gjykate Lende e pageses eshte ajo te cilen debitori ia ka borxh kreditorit. Lenda e pagese perbehet nga ekzekutimi i asaj qe perfshin permbajtjen e detyrimit, ashtuqe ‘debitori duhet te ekzekutoje vetem ate qe eshte ldene e detyrimit dhe kreditori te kerkoje vetem ate qe eshte lende e detyrimit’. Mund te ndodh qe te vije deri tek zevendesimi i permbushjes. Kjo nenkupton rastin kur debitori dhe kreditori merren vesh qe ne vend te lendes se borxhit, debitori te dorezoje nje lende tjeter qe do te ishte ekuivalent me shumen e njejte te parave. Ndersa, dhenia per permbushje, eshte kur debitori i dorezon kreditorit ndonje send me qellim qe kreditori ate send ta shes, prej saj te marre kerkesen dhe tepricen t’ia ktheje debitorit. Dhenia per permbushje nuk eshte zevendesim i permbushjes sepse nuk sjell drejtperdrejte shuarjen e detyrimit, por kete e ben ne menyre te terthorte. Psh: Debitori i jep makinen kreditorit ta shes. Kreditori nga shitja merr borxhin, ndersa tepricen eventuale i’a kthen debitorit.
Koha e pageses. Detyrimi i krijuar mes kreditorit dhe debitorit duhet te ekzekutohet brenda afatit te caktuar. Afati i pageses eshte intervali kohor brenda te cilit duhet te permbushet detyrimi. Afatin e pageses e caktojne debitori dhe kreditori me marreveshje. Ky njihet si afat i kontraktuar. Koha e pageses mund te jete absolute (date fikse), apo relative (pas shkrirjes se bores). Vendi i pageses.
49
Detyrimi duhet te permbushet ne vendin ku eshte caktuar sipas marreveshjes ose sipas ligjit. Kur ai nuk eshte i percaktuar ne kontrate e as me ligj, ai caktohet ne baze te qellimit te detyrimit, natyres se detyres apo ne baze te rrethanave tjera. Psh: Sipas natyres se detyrimit, vendi i permbushjes eshte vendi ku ndodhet sendi i tille (locus rei sitae. Kur eshte sendi i luajtshem, vendi i pageses eshte vendi ku eshte lidhur kontrata. Vertetimit i pageses. Kur debitori kryen pagesen, ai lirohet nga detyrimi. Debitori ka te drejte te kerkoje qe kreditori per kete te leshoje deftese me shkrim per marrjen e prestimit te debitorit, e cila sherben si prove per debitorin ndaj personave te trete ose ndaj gjykates. 2. Kompensimi. Kompensimi eshte nje menyre e shuarjes se detyrimeve reciproke dhe te njellojta gjer ne shumen e detyrimit me te vogel. Kompensimi paraqitet ne rastet kur debitori behet kreditor i kreditorit te tij. Kur dy subjekte behet reciprokisht edhe kreditor edhe debitor ndaj njeri tjetrit, borxhet shuhen ne teresi nese jane te vleres se njejte, perkatesisht deri ne vleren me te vogel nese ato jane te ndryshme. Psh: Subjekti A detyrohet subjektit B 100EUR, dhe me vone per ndonje shkak edhe subjekti B i detyrohet A-se 100EUR. Per te mos u detyruar qe secili te paguaj, detyrimi shuhet me konpensim. Qe te kete kompensim, duhet te plotesohen keto kushte: - Qe te ekzistoje reciprociteti i kerkesave (pra ku palet jane debitor dhe kreditor ndaj njeri-tjetrit) - Njellojshmeria e kerkesave (kur kerkesat shprehen ne para apo sende te luajtshme. kompensimi nuk kryhet nese lendet e prestimit ndryshojne ose nese sendet jane individualisht te caktuara) - Kerkesat duhet te jene te arritura (te maturuara: arritja e kerkeses nenkupton se ka arritur afati i pagimit) - Kerkesat duhet te jene likuide (te verteta: qe nenkupton se palet i kane borxh njeratjetres kerkesat qe kane permbajtje te caktuar qofte sipas bazes apo lartesise. Kerkesat nuk jane likuide nese rrjedhin nga kontrata e pavlefshme). Rastet ne te cilat nuk mund te behet kompensimi jane: -
Kur palet ne kontrate pajtohen qe disa kerkesa te mos jene te kompensueshme Kur kerkesat qe per lende te detyrimit kane sende te pakompensueshme Kerksat qe rrjedhin nga shkaktimi doloziv i demit Kerkesat qe rrjedhin nga detyrimi ligjor per mbajtje Kerkesat e sendeve te cilat i jane dhene debitorit per ruajtje e qe jane ndalur ne menyre te padrejte nga debitori. Kompensimi i kerkesave mnd te behet ne tre menyra. Me vullnetin e paleve, ne baze te ligjit dhe ne baze te vendimit gjyqesor. Efekti kryesor i kompensimit shprehet ne shuarjen e detyrimeve ekzistuese ndermjet debitorit dhe kreditorit. 3. Falja e borxhit Falja e borxhit eshte menyre vullnetare e shuarjes se detyrimeve ne baze te deklarates se kreditorit me te cilen deklaron se nuk ka per te kerkuar kurrfare pagese nga debitori.
50
Per faljen e borxhit eshte e domosdoshme deklarata mbi pelqimin e debitorit dhe e kreditorit. Ne rast se nuk ekziston pelqimi i debitorit, deklarata e kreditorit nuk do te paraqese faljen e borxhit por premtimin e njeanshem te kreditorit dhene debitorit se prej tij nuk ka per te kerkuar pagimin e kerkeses. Llojet e faljes se borxhit klasifikohen ne falje individuale dhe kolektive e borxhit, si dhe falje e plote apo e pjesshme e borxhit. E rendesishme te theksohet se me faljen e borxhit nuk mund te cenohen te drejtat e personave te trete (e drejta ne peng, e gezimit te fryteve). 4. Perterirja Perterirja eshte mnyre e shuarjes vullnetare te detyrimit, qe behet ne ate menyre qe kreditori dhe debitori merren vesh qe detyrimin ekzistues te plotefuqishem ta zevendesojne me tjetrin, i cili dallohet nga i vjetri per nga lenda ose per nga baza. Perterirjen duhet kuptuar ne menyre te dyfishte: ajo paraqet menyren e shuarjes se detyrimit te vjeter dhe do te thote edhe krijim i detyrimit te ri. Perteritja konsiderohet si modifikim i marredhenies se detyrimit, por jo edhe nderrim i personalitetit te debitorit apo kreditorit. Qe te kryhet perteritja nevojitet qe te ekzistoje detyrimi i vjeter i vlefshem, te krijohet detyrimi i ri, te ekzistoje dallimi midis detyrimit te vjeter dhe te ri, si dhe te ekzistoje qellimi i paleve per ta kryer perteritjen. Perterita krijon efekte te caktuara juridike. Efekti kryesor i perteritjes eshte ‘shuarja e detyrimit te vjeter dhe krijimi i detyrimit te ri ndermjet debitorit dhe kreditorit’. Me shuarjen e detyrimit te vjeter, shuhet pengu, dorezania, perjashtimisht nese eshte kontraktuar ndryshe nga vete palet. 5. Konfondimi Konfondimi eshte menyre e shuarjes se detyrimit. Ne kete menyre borxhi dhe kerkesa shkrihen ne nje subjekt. Ne rast se i njejti subjekt behet kreditor dhe debitor ne marredhenien e njejte te detyrimit, detyrimi shuhet sepse nuk mundet qe dikush t’i kete borxh vetes. Per personat fizik konfondimi paraqitet ne ane te sukcesorit univerzal, ashtuqe debitori e trashegon kreditorin ose anasjelltas. Konfondimi mund te krijohet edhe te sukcesori singular ne ate menyre qe kerkesa do t’i cedohet vetem debitorit. Konfondimi paraqitet edhe te personat juridik ne rastin e bashkimit integrimit te ndermarrjeve ekonomike, me ç’rast te gjitha te drejtat dhe detyrat e ndermjarrjeve te bashkuara kalojne ne ndermarrjen e formuar rishtas, kurse kerkesat reciproke ndemrjet ndermarrjeve te bashkuara, shuhen.
Edhe pse behet bashkimi i kerkesave, per arsye te caktuara juridike konfondimi nuk mund te shkaktohet ne keto raste -
kur dorezani behet kreditor, detyra e dorezanit nuk shuhet detyra e regjistruar ne librin publik nuk shuhet me konfondim kur behet regjistrimi i fshirjes konfondimi nuk mund te sjelle shuarjen e detyrimit nese me te do te cenohen te drejtat e personave te trete
51
-
konfondimi nuk shkaktohet kur peltra e pruresit gjendet ne duart e dhenesit te saj. e drejta per letren nuk mund te realizohet derisa ajo gjendet ne duart e botuesit nuk mund t ehkskatohet konfondimi kur kreditorit e trashegimlenesit kerkojne ndarjen e pasurise se trashegimlenesit nga pasuria e trashegimtarit, me ç’rast kreditoret e trashegimlenesit e rezervojne per vete te drejten qe ata se pari te paguhen nga trashegimia, e ne rast se pas tyre ngel diçka, te paguhen kreditoret e trashegimtarit.
6. Skadimi i kohes Skadimi i kohes eshte menyre vullnetare e shuarjes se detyrimeve kur me ane te kontrates eshte caktuar koha e zgjatjes se detyrimit, por mund te perfshihet edhe ne menyren kunder vullnetit te paleve kur me ligj ose me vendim gjykate eshte caktuar koha e zgjatjes se detyrimeve. Kjo menyre e shuarjes se detyrimeve vlen per detyrimet e perhershme dhe sukcesive. koha e zgjatjes se detyrimit mund te caktohet me kontrate, me testament me vendim gjyqesor ose me ligj. Me kalimin e kohes detyrimi shuhet dhe ne te ardhmen nuk ekziston me. Si raste te shuarjes se detyrimeve me skadimin e kohes konsiderohen: -
kontrata mbi marredhenien e nenqiragjinjeve qe lidhet me afat prej dy vitesh dhe pas skadimit te ketij afati, detyrimi shuhet lenesi ia le detyrimin e trashegimtarit me legate qe t’i paguaje ndonje subjekti 100EUR ne muaj deri sa personi te arrije moshen madhore sipas ligjit ekziston detyra e vellait te madh qe ta mbaje vellaun e vogel te mitur deri ne moshen madhore.
MENYRAT E SHUARJES SE DETYRIMEVE KUNDR VULLNETIT TE SUBJEKTEVE 1. Vdekja e subjektit Si rregull, detyrimi nuk shuhet pas vdekjes se subjekteve por kalon tek trashegimtaret e tij. Ne disa raste ka detyrime te cilat shuhen pas vdekjes ‘me vdekjen e debitorit ose te kreditorit shuhet edhe detyrimi ne rast se eshte krijuar duke pasur parasysh vetite personale te ndonjeres nga palet kontraktuese’ Ne rastet kur detyrimi perbehet prej aftesive personale ‘intuitu personae’, dhe ai subjekt nderron jete, detyrimi shuhet dhe nuk krijon efekte juridike.
52
2. Shuarja e detyrimeve me urdherin e ligjit Sipas urdherit te ligjit shuhet detyrimet kontraktore. Anulimi i kontratave absolutisht te pavlefshme ne baze te vendimit gjyqesor shkakton shuarjen e detyrimit. 3. Shuarja e detyrimeve me denoncim Ne disa raste detyrimet mund te shuhen me denoncim. Denoncim kemi kur ‘koha e zgjatjes se marredhenies se borxhit nuk eshte caktuar, prandaj secila ane mund ta nderpreje me denoncim’. Denoncimi eshte shprehje e njeanshme e vullnetit dhe joformale e vullnetit e njeres pale drejtuar pales tjeter per shuarjen e detyrimit. Deklarata e denoncuesit mund te behet permes gjykates ose ne menyre jashtegjyqesore. Denoncimi medoemos duhet t’i dorezohet pales tjeter. Por, eshte e ndaluar me dispozita ligjore qe denoncimi te paraqitet ne kohe te papershtatshme (nese provokohen shpenzime/deme te medha, gjate vershimeve/acarit etj). Detyrimi shuhet me denoncim kur skadon afati i denoncimit i cili eshte i saktesuar me kontrate, e nese afati nuk eshte saktesuar me kontrate ‘detyrimi shuhet pas skadimit te afatit te caktuar me ligj ose me doke ose me skadimin e afatit plotesues’. 4. Pamundesia e permbushjes Si menyre e shuarjes se detyimeve kunder vullnetit te pjesemarresve eshte edhe pamundesia e permbushjes. Pamundesia e permbushjes ekziston kur pas çastit te krijimit te detyrimit eshte paraqitur ngjarja qe ia ben te pamundshme debitorit qe t’i permbushe detyrat e veta. Me paraqitjen e ngjarjes se tille, qellimi i detyrimit nuk mund te realizohet, gje qe sjell deri tek shuarja e detyrimit ne teresi. Me poshte jane disa nga llojet e pamundesise se permbushjes se detyrimeve: - Pamundesia fizike (kur lenda e detyrimit shkaterrohet nga ngjarjet vis maior) - Pamundesi juridike (kur me norma imperative ndalohet imp/eksporti i ndonje malli) - Pamundesia fillestare (kur detyrimi prej fillimi ka qene i pamundur te ekzekutohet) - Pamundesia objektive (kur detyrimin nuk mund ta permbushe asnje subjekt) - Pamundesia subjektive (kur subjekti i caktuar nuk mund te permbushe detyrimin) Shuarja e detyrimit per shkak te pamundesise se permbushjes behet vetem me kerkesen e debitorit, i cili duhet te vertetoje ekzistimin e kushteve te caktuara. Pamundesia e plote e permbushjes paraqitet kur lenda e detyrimit shduket ne teresi, dhe detyrimi shuhet ispo facto ne teresi. Ne pamundesine e pjesshme, kur detyrimi behet ne nje pjese i mundshem per permbushje, debitori lirohet nga detyra per ate pjese e cila eshte e pamundshme qe te permbushet. 5. Parashkrimi Parashkrimi eshte menyre e shuarjes se detyrimeve kunder vullnetit te subjekteve. Kreditori eshte i detyruar qe ne marredheniet e detyrimeve kerkesat e veta t’i realizoje me kohe. Nese brenda intervalit te caktuar kohor nuk e realizon te drejten e vet, ajo shuhet. Ne kete rast kreditori kerkesen e vet nuk mund ta realizoje me ane te padise, pra, me mjete juridike nuk mund te realizohet kerkesa, sepse eshte e papaditshme. Parashkrimi eshte humja e mundesise juridike qe me ane te padise te kerkohet permbushja e detyrimit pas skadimit te afatit i cili eshte i percaktuar me ligj. Pra, me parashkrim, nuk humbet e drejta ne teresi, por mundesia e realizimit te autorizimit me ane te mjeteve te dhunes, te cilat i permbajne te drejtat subjektive.
53
Parashkrimi paraqet nje lloj sanksioni kunder drektorit te pakujdesshem, i cili e ka lene pas dore qe ne afatin e caktuar te kerkoje permbushjen e detyrimit nga ana e debitorit. Fakt kryesor per vertetimin e parashkrimi eshte koha, sepse pas skadimit te kohes humbet kerkesa. Per parashkrimin eshte me rendesi qe te vertetohet koha se kur fillon te rrjedhe afati i parashkrimit. Nese detyrimi eshte ne dare, facere , afati i parashkrimit fillon te rrjedhe prej dites se pare pas dites kur kreditori ka pasur te drejte te kerkoje permbushjen e detyrimit, ne qofte se me ligj per disa raste nuk eshte parapare ndryshe. Llogaritja e afateve behet sipas diteve. Ne qofte se afati eshte caktuar ne dite , ai fillon te rrjedhe nga dita e pare pas ngjarjes nga e cila llogaritet afati dhe kryhet me skadimin e dites se fundit te afatit. Ligji ka parapare afatin e pergjithshem te parashkrimit dhe afatet e veçanta per disa lloje te kerkesave. Ne qoftese per kerkesat e caktuara nuk eshte i parapare afati i veçante, per ato do te zbatohet afati i pergjithshem i parashkrimit. a) Afati i pergjithshem i parashkrimit eshte 10 vjen dhe ne kete afat parashkruhen te gjitha kerkesat per te cilat nuk eshte caktuar me ligj ndonje afat i parashkrimit. Ne afatin e pergjithshem prej 5 vjetesh parashkruhet te gjitha detyrimet nese me ligj nuk eshte percaktuar ndonje afat i veçante. Keshtu, afati i parashkrimit ne kontraten mbi sigurimin eshte 5 vjet. b) Afatet e veçata te parashkrimit jane me te shkurtra qe fillojne prej 3 vjetesh (per kontrata mbi qerane, kompensimin e demit nga veprimet deliktore etj) deri ne afatet prej 1 viti ku parashkruhen kerkesat lidhur me parashkrimin per faturat e ndryshme shtepiake sherbimet elektrike, telefonike etj). Afati subjektiv i parashkrimit ka te beje me fillimin e parashkrimit nga çasti kur kuptohet per demin e shkaktuar nga i demtuari, ose nga çasti kur kuptohet shkaktuesi i demit. Ky afat fillon te rrjedhe duke pasur parasysh dy fakte te rendesishme: nje fakt i rendesishem i ketij afati te parashkrimit eshte kur i demtuari e ka kuptuar dhe nga rrethanat e rastit ka mundur te kuptoje subjektin qe e ka shkaktuar demin. kerkesa e shperblimit te demit parashkruhet per 3 vjet nga çasti kur i demtuari kupton per demin dhe per subjektin qe e ka shkaktuar ate. Afati objektiv i parashkrimit eshte afat absolut dhe fillon te rrjedhe nga çasti objektiv, pra, nga çasti i shkaktimit te demit. Sipas ketij afati, parashkrimi fillon te rrjedhe prej dites se pare pas dites kur kreditori pa pasur te drejte per te kerkuar permbushjen e detyrimit. Gjate kohes sa rrjedh parashkrimi mund te paraqiten disa ngjarje te cilat e ndalojne parashkrimin. Parashkrimi ndalet nese paraqiten keto raste: -
parashkrimi nuk rrjedh ne kerkesat ndermjet bashkeshorteve
54
