KARAKTERISTIKE BUNRAKU POZORIŠTA Bunraku lutkarsko pozorište, koje se smatra najfinijom formom lutkarstva na svetu, je u stvari kombinacija tri vrste umetnosti (manipulacije lutaka, joruri recitovanja i shamisen muziciranja) za čije ovladavanje su potrebne godine upornog vežbanja. Bunraku je u početku bio naziv za pozorište u kome su bile održavane lutkarske predstave, da bi se kasnije sama lutkarska umetnost tako nazivala, a danas se koristi kao zvaničan naziv za lutkarsko pozorište. Lutkarska umetnost je dobila naziv Bunraku tek pri kraju Meiji ere (1868-1912.). Do tog vremena ova umetnost je bila poznata pod nazivima ayatsuri joruri shibai (''igra lutke joruri''), ningyo joruri (''lutka joruri'') i ''lutkarska pripovedačka drama''. Joruri je vrsta šamanske muzike, i ovi nazivi su označavali da su predstave praćene ovom muzikom. Bunraku se odlikuje ne samo visokim umetničkim kvalitetom, već i visokim kvalitetom joruri muzike i veštine upravljanja lutaka. Svaka lutku su pokretala trojica lutkara. Za razliku od ostalih lutkarskih pozorišta u svetu, u Bunraku pozorištu lutkari su vidljivi za gledalište, nisu sakriveni iza paravana. Kao dve osnove Bunraku pozorišta mogu se smatrati joruri (drama) i narativno pevanje Gidayubushi, koje je stvorio Takemoto Gidayu (1651-1724), to je poseban oblik vokalne muzike. Od drevnih vremena pevanje je u Japanu bilo podeljeno u dve grupe: utai pevanje) i katari (recitovanje, bajanje). Glavna razlika je bila u tome što utai ima odreĎenu melodiju, ritam i tempo, dok je glavna uloga katari pevanja objašnjenje radnje i zapleta. Katari je preuzeo heikyoku stil pripovedanja (pripovedanje ''Priča o Heike-u''), koji je bio praćen melodijom izvodjenom na instrumentu biwa (instrument nalik leutu), i smatra se pretkom pripovedačke umetnosti. U to vreme heikyoku je bio veoma popularan, a izvoĎači, koji su bili poznati kao joruri glumci, su privlačili veliku pažnju. ISTORIJA BUNRAKU POZORIŠTA
Ne može se sa sigurnošću odredi nastanak joruri drame, ali predpostavlja se da je to bilo oko sredine Muromachi perioda (druga polovina XV veka). Jojuri drama je dobila naziv po srednjevekovnoj legendi ''Priča o princezi Jojuri i dvanaest zaštitničkih božanstava'', a kasnije je taj način pripovedanja primenjivan i na druge priče a zadržao naziv po princezi Jojuri. Sredinom XVI veka, iz Ryukyuan kraljevstva na Okinavi preuzet je instrument sanshin, od kojeg je kasnije nastao
shamisen (vrsta trožičane gitare). Krajem XVI veka je shamisen muzika počela da se koristi u izvoĎenju jojuri drama. Jojuri umetnost se prvo razvila u zapadnom Japanu, u glavnom u Kyotu, a nedugo zatim je prenešena u Edo (staro ime za Tokyo), i do sredine XVII veka veliki broj jojuri škola je osnovan. Gidayu-bushi, vrsta umetničkog izraza koju je osnovao Takemoto Gidayu, i koji je preuzimao tehnike raznih škola, postao je veoma popularan.1684. godine Takemoto Gidayu je osnovao Takemoto-za teatar u okrugu Dotonbori, i udružio se sa piscem Chikamatsu Monzaemonom (1653-1724), čija je dela uglavnom izvodio. Od tada sve ostale škole su počele polako da se gase, tako da je gidayu-bushi ostao poznat jednostavno kao jojuri. Predstave su bile podeljene na dve tematike: one o plemićkoj i vojnoj klasi, zvane jidai-mono (''istorijska drama''), i one o običnom stanovništvu, zvane sewa-mono. 1703. Monzaemon je objavio svoje najpoznatije delo, Sonezaki Shinju (''Ljubavno samoubistvo u Sonezakiju''). Prvo izvoĎenje ovog dela dovelo je do jednog veoma važnog incidenta. Jedan od Gidayuovih učenika, Toyotake Wakadayu, koji je imao predivan glas i bio veoma popularan zbog svog načina pripovedanja, napustio je Takemoto-za i osnovao sopstveno pozorište Toyotake-za, u istom Dotonbori okrugu. On je Tatsumatsu Hachirobeia, glavnog pokretača ženskih lutaka u Takemoto-za, najboljeg lutkara u zemlji, proglasio sa poslovnog partnera, a Ki No Kaiona, glavnog pisca Takemotoza, za zvaničnog pisca svog novog pozorišta. Pozorište Toyotake je uskoro postalo glavni rival Takemoto pozorištu, i ovo njihovo dovelo je vrtoglavog uspona jojuri drame, njenog ''zlatnog doba'' poznatog kao Chikuho doba.
Lutarsko pozorište je dostiglo vrhunac u periodu od 1746. do 1748. godine kada su Namiki Senryu, Miyoshi Shoraku i Takeda Izumo, u Takemoto pozorištu, napisali tri dela koja su postala klasici Bunraku pozorišta: Sugawara Denju Te-narai Kagami (Tajna Sugawara Kaligrafije), Yoshitsune Senbon-sakura (Yoshitsune I Hiljadu Drveća Višnje), i Kanadehon Chushingura (Blago Odanih Sluga). Čak i u današnje vreme, ovo su predstave koje se najčešće izvode. MeĎutim, u drugoj polovini XVIII veka popularnost lutkarskog pozorišta je naglo počela da opada, a Takemoto i Toyotake pozorišta su zatvorena.
Lutkarske predstave su nastavile da se izvode u hramovima i svetilištima, i halama koje su se nazivale yose. Smatra se da je tradicija ''pokretanja lutaka'' veoma dugačka u Japanu. Zabeleženo je da je još u Heian periodu (784-1185.) postojala grupa umetnika koja je putovala širom zemlje i izvodila predstave sa pokretnim lutkama. Ovi umetnici su se zvali kairaishi i kugutsumawashi, oba naziva znače ''pokretači lutaka''. Do XIII veka ovi lutkari su postali vezani za hramove, i povezavši lutkarsku umetnost sa jojuri dramom, svoje predstave su počeli da izvode u malim dvoranama umesto na ulicama. U početku lutkari su držali i upravljali lutkama iznad zavesa. Lutke nisu imale noge tako da su lutkari morali da uguraju svoje ruke ispod njihove odeće i oponašaju hodanje, a ruke su mogle da im se pokreću i obavljaju jednostavne pokrete. Odprilike u periodu kada je Takemoto pozorište otvoreno, lutke su bile male i njima je upravljala samo jedna osoba. Ali tokom vremena izrada lutaka je napredovala, tako da je do 1734. godine bilo potrebno tri lutkara za upravljanje jednom marionetom. Dve godine kasnije veličina lutaka je udvostručena, slična veličini koja se danas koristi (⅔ visine prosečnog čoveka). Veruje se da je u ovom periodu i bina promenjena da bi se prilagodila trojici lutkara.
Nakon zatvaranja Takemoto i Toyotake pozorišta, mala jojuri dvorana je otvorena blizu mosta Kozu u Osaki, a 1811. postala je deo hrama Inari. Vlasnik je bio Uemura Bunrakuken, a 1872. kada je ovo pozorište preseljeno u Matsushimu postalo je poznato kao Bunraku-za. Ubrzo nakon toga, 1884. godine Hikoroku pozorište je osnovano u okrugu hrama Inari i postalo je rival Bunraku pozorištu koje su preselilo u Osako Goryo oblast. Lutkarski teatar je doživeo rast popularnosti kao u Chikuho dobu. Iako je Hikoroku zatvoren 1893. Goryo Bunraku pozorište se razvilo u
glavnog predstavnika lutkarskog pozorišta. Po imenu pozorišta sama umetnost lutkarstva u Japanu je dobila ime Bunraku. 1909. godine Bunraku pozorište je iz ruku Uemura porodice prešlo na Shochiku industriju zabave. Goryo Bunraku pozorište je 1926. izgorelo do temelja, a 1930. godine novo Bunraku pozorište je izgraĎeno u Yotsubashi. Nakon Drugog svetskog rata, prvo pozorište koje je obnovljeno zbog bombardovanja bilo je upravo Yotsubashi Bunraku. To je bilo zato što Bunraku nije bio samo znamenitost Osake već i svetsko kulturno blago koje je trebalo sačuvati. 1955. vlada je progasila Bunraku pozorište za kulturno blago Japana. 1963. Bunraku je prešao pod kontrolu Bunraku Asocijacije. 1966. prvo Narodno pozorište je izgraĎeno u Tokyskoj Miyake-zake oblasti, i od tada su lutkarske predstave izvoĎene u organizaciji Narodnog pozorišta. Naporima i zalaganjem Bunraku Asocijacije i Kansai Ekonomske Asocijacije, 1984. godine, Narodno Bunraku Pozorište je osnovano na mestu nastanka lutkarske umetnosti, u Osaki. 2003. godine Bunraku pozorište je stavljeno pod zaštitu UNESCO-a kao izuzetno kulturno blago i nasledstvo čovečanstva. GIDAYU-BUSHI I SHAMISEN Bunraku dela su se razvijala kroz gidayu-bushi pripovedanje, čija je uloga bila da isprati pokrete i izraze lutaka u predstavama. Narator (tayu) ne samo da izgovara sve dijaloge, već i objašnjava situacije i dogaĎaje koji se u delima dešavaju. Dugačka dela traju oko 90 minuta, a broj likova se kreće od samo nekoliko do čak petnaest. A narator daje glasove svim likovima (muškim i ženskim, starim i mladim), na različite načine, prikladno svakom liku. Njegov glavni zadatak je da izrazi tačne emocije svakog lika u predstavi. Neko ko po prvi put gleda ovu vrstu predstave može biti iznenaĎen preuveličavanjem emocija likova, ali upravo to je glavna karakteristika gidayu-bushi, da na publiku prenese jake utiske likova u delima.
Postoje tri vrste shamisen instrumenta: futo-zao (''debeli vrat''), chu-zao ili naka-zao (''srednji vrat'') i hoso-zao (''tanak vrat''). Prema svom imenu, futo-zao je najveći od svih, i upotrebljava se pri pevanju iz donjeg abdomena, i proizvodi veoma jake tonove. Kao što narator pri recitovanju više obraća pažnju da dočaravanje osećanja likova nego na melodiju, tako i muzičar na shamisenu se trudi da pomaže naratoru u tom dočaravanju osećanja. Savršena tehnika sviranja je potrebna da bi se tonovima dočarala ljudska psiha. LUTKE Lutke u Bunraku pozorištu se razlikuju od svih ostalih lutaka širom sveta po tome što je za njihovo pokretanje potrebno troje lutkara. Ti lutkari su: omo-zukai (operator glave), koji kontroliše glavu i lice lutke sa levom rukom, a desnom rukom kontroliše desnu ruku lutke, hidari-zukai (levi operater), koji svojom desnom rukom kontroliše levu ruku lutke, i ashi-zukai (nožni operater), koji sa obe ruke oponaša hodanje lutke. Ako svo troje lutkara ne funkcionišu u savršenoj harmoniji, pokreti lutke su neprirodni, i lutka nikako neće podsećati na živo biće. Leva ruka operatora glave je kao kičma lutke, i njom on unosi život u lutkine pokrete. Lutkarska obuka počinje sa nogama, onda sa levom rukom i na kraju se završava sa desnom rukom i glavom. Priča se da je potrebno deset godina za svaku od ovih obuka. Da bi operator leve ruke mogao slobodnije da se kreće, operator glave nosi jednu vrstu papuča sa platformom. Visina ovih papuča zavisi od veličine lutke, i varira od 20cm do 50cm. Lutkari se, prilikom nastupa, pridržavaju koncepta kurogo (''crne odore''). Pošto su lutkari vidljivi publici oni su obučeni u crne odore, a crna boja simboliše ništavilo, pa se podrazumeva da su samim tim nevidljivi za publiku. MeĎutim, kako umetnik sve više i više ovladava svojom veštinom, njegova obaveza da nosi crno je manja, pošto gledaoci žele da vide umetnika koji pokreće lutke. Zbog toga je ideja de-zukai operatera (''operater čije lice nije pokriveno'') takoĎe usvojena u Bunraku pozorištu. Naravno, podrazumeva se da samo glavni operater nije obučen u crno, on nosi kimono sa grbom svoje porodice (montsuki) i suknju (hakama). Tri lutkara, osim što moraju besprekorno da saraĎuju meĎusobno, moraju takoĎe da budu u savršenoj harmoniji sa naratorom i shamisen muzičarem da bi u potpunosti udahnuli život lutkama i dočarali realnu situaciju. Glave lutaka su izrezbarene od drveta i šuplje, i nataknute na specijalni držač (dogushi), i sa ovim držačem glavni operater upravlja lutkom. Ruke i noge su zakačene svaka posebno za ramenu ploču žicama, ali po pravilu, ženske lutke nemaju noge već operater nogu svojim rukama zavučenim pod odorom lutaka improvizuje hodanje. Dugačka drvena armatura (sashigane) je zakačena za lutkinu levu ruku, i ovim mehanizmom operater upravlja levom rukom i šakom. Glave Bunraku lutaka (kashira) su podeljene na muške i ženske, a onda podeljene po kategorijama u zavisnosti od godina, socijalne klase, i nekih odreĎenih karakteristika, i svaka ima posebno ime koje odslikava njihov karakter. Pokretanje očiju, obrva i usta je zaduženje glavnog lutkara, koji to radi pomoću mehanizma žica koje se nalaze u samoj glavi lutke.
Za izradu glava koristi se hinoki čempres. Kada je rezbarenje glave završeno, ona se prepolovi na dva dela, izdubi se i u nju se ugradi jednostavan mehanizam za pokretanje očiju i usta. Nakon toga, glava se nekoliko puta prefarbava sa gessom, bela osnovna boja koja se pravi od gofun-a (smrvljene morske školjke) koji se meša sa ribljim lepkom koji se zove nikawa. Kostimi lutaka se sastoje od unutrašnjeg ogrtača (juban), unutrašnjeg kimona (kitsuke), spoljašnje jakne (haori) ili spoljašnjeg ogrtača (uchikake), okovratnika (eri) i pojasa sličnog ešarpi (obi). Da bi se lutkama dao utisak mekoće, odore su napunjene pamukom. Na zadnjem delu odora postoji rupa kroz koje lutkari upavljaju lutkom. Perike u Bunraku pozorištu se zovu kazura, i postoji nekoliko stilova u zavisnosti od lika koji se portretiše. Majstor za perike (tokoyama) je zadužen da napravi odreĎene stilove (keppatsu) u zavisnosti od uloge lutke. U izradi perika u glavnom se koristi ljudska dlaka, mada se ponekad koristi i dlaka jaka da bi se dobilo na volumenu kose. BINA Yuka (muzička bina) je pomoćna bina sa koje se izvodi gidayu-bushi. Ona se nalazi desno od publike, u ravni sa prvim redovima. Na ovoj bini se nalazi specijalna rotaciona platforma na kojoj sede pripovedač i muzičar na shamisenu, koja se nakon završenog dela rotira i dovodi sledeće izvoĎače na binu. IzmeĎu krajnje gornje i krajnje donje bine nalazi se tri binska ''razdvajača'' (ograde) koje se zovu tesuri. Deo iza druge ograde naziva se ''jama'' (funazoko-brodsko dno) i to je mesto gde se lutkari kreću. Ona je za jedan korak manja od glavne bine. Kada se lutke pokreću, njihove noge klize po ogradi tako da izgleda kao da one stvarno hodaju po zemlji. ''Zgrada'' (yatai) ili oslikana zavesa (kakiwari) su zakačeni za deo koji je najudaljeniji od publike (glavna ograda). Gledajući binu iz publike, desna strane se naziva kamite, a leva shimote. Lutke ulaze na binu i izlaze kroz malu crnu zavesu komaku koja se nalazi sa obe strane bine. Sa obe strane bine, iznad zavesa, nalaze se male prostorije sa zastorima od bambusa tako da publika ne može da vidi unutra. U prostoriji sa desne strane nalaze se neiskusni pripovedači i shamisen muzičari. Sa leve strane nalazi se hayashi (orkestar), koji svira na istrumentima kao što su flaute, razne vrste bubnjeva i zvona, i njihova uloga je da dočaravaju atmosferu u predstavi proizvodeći zvuke vetra, kiše ili reke koja žubori.
