T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI SAYISAL YÖNTEMLER BİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN LOJİSTİK YÖNETİMİNDE ETKİN KULLANIMI VE BUNA İLİŞKİN BİR UYGULAMA
BURCU ADIGÜZEL 2501030190
TEZ DANIŞMANI: PROF. DR. M. ERDAL BALABAN
İSTANBUL-2005
ÖZ Rekabetçi pazar koşullarında, lojistik firmalarının değişikliklere uyum sağlayabilmek ve rekabet üstünlüğü kazanabilmek için iş akışlarını düzenleyerek kaynaklarını verimli bir şekilde kullanmaları gerekmektedir. Bu sebeple bilişim sistemlerini etkin olarak kullanabilmeleri oldukça önemlidir. Çalışmanın birinci bölümünde bilişim sistemlerinin kaynakları ve faaliyetleri açıklanarak kullanılan bilişim sistemleri tipleri anlatılmış ve üretilen bilgilerin stratejik kararlara dönüştürülmesi için kurulması gereken bilgi yönetim merkezlerinden bahsedilmiştir. İkinci bölümde lojistik kavramı ele alınarak lojistik yönetiminin faaliyetlerine ilişkin bir literatür çalışması yapılmıştır. Üçüncü bölümde lojistik bilişim sistemleri adı altında lojistik faaliyetlerde kullanılan bilişim sistemleri ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Dördüncü bölümde ise “Lojistik Firmalarında Bilişim Sistemlerinin Etkin Olarak Kullanımı”na ilişkin araştırmanın istatistikleri ve analizleri yer almaktadır. Son olarak beşinci bölümde çalışmanın sonuçları ve bu sonuçlardan yola çıkılarak yapılan öneriler yer almaktadır.
ABSTRACT In the growing competitive markets, logistics firms must use their resources in an efficient manner by organizing their work flows in order to gain competitive advantage and fit to changes in business environment. To reach this objective it is significant to use their information systems effectively.
In the first chapter of the
study, the elements and the activities of the information systems are explained and the types of the information systems are defined. At the end of first chapter, `The Knowledge Management Centers, which used to convert the information in to a strategic decision, are discussed. In the second chapter, there had been made a literature search was conducted about the logistics concept and the activities of the logistics management. In the third chapter, by the name of Logistics Information Systems, the main element of logistics process was studied in a detailed way. In the fourth chapter, the statistics and the analyses of the research that is about the “The Effective Usage of Logistics Information Systems in the Logistics Firms”, is stated. At the end of the study in the fifth chapter, the results of the study and the offers from these results are given.
iii
ÖNSÖZ Günümüzde bilgi eksikliği önemli bir sorunken, son yıllardaki gelişmelerin de katkısıyla eldeki çok sayıdaki bilginin düzenli bir şekilde sınıflandırılması ve kullanıma hazır hale getirilmesi sorunu ortaya çıkmıştır. Bilişim Sistemleri kullanılarak anlamlı hale getirilen iş
akış verileri, firmalar açısından her türlü
stratejik kararların verilmesinde kilit rolü oynamaktadır. Bu sebeple firmalar kendi iş akışlarına uygun bilişim sistemlerini seçmek ve uygulamaya geçirmek zorundadırlar. Küreselleşme ve e-ticaretin artmasıyla lojistik firmalarına olan ihtiyaç, lojistik firmalarının önemini büyük ölçüde arttırmıştır. Bu denli önemli bir konumdaki sektörü detaylı olarak incelemek, sektörü oluşturan firmaların sundukları hizmetlerle ilgili açıklayıcı bilgiler vermek ve bu sektöre girmeyi düşünen firmaların sektöre girmeden önce analiz etmesi gereken faktörleri vurgulamak amacıyla bu tez hazırlanmıştır. Tezde öncelikle bilgi kavramında bahsedilerek bilişim süreci ve bilişim sistemlerinin türleri ayrıntılı olarak ele alınmış ve bu sistemlerin oluşturulma süreçleri anlatılmıştır. Bunun yanında bilişim sistemlerinin rekabet avantajı sağlamaları açısından firmalara kattıkları değerin önemi de vurgulanmıştır. İkinci bölümde lojistik kavramı anlatılarak lojistik yönetimin süreçleri ele alındıktan sonra üçüncü bölümde lojistik yönetiminin en önemli bileşeni olan lojistik bilişim sistemleri ayrıntılı olarak ele alınarak kullanılan bilişim sistemlerinin lojistik yönetimine faydaları anlatılmıştır. Dördüncü bölümde ise İstanbul’daki lojistik firmalarını kapsayan, bilişim sistemlerinin lojistik firmalarında etkin kullanımına yönelik ayrıntılı bir araştırma yapılarak, firmaların genel, idari ve bilişim alt yapıları hakkında bilgiler edinilmiştir. Beşinci ve son bölümde de bu araştırmayla ortaya çıkan ve lojistik sektörüne önemli katkılar sağlayacak olan yorum ve öneriler yapılmıştır.
iv
İÇİNDEKİLER ÖZ…………………………………………………………………………………..iii ABSTRACT……………………..….…………………………………………..….iii ÖNSÖZ………………………..……………………………………………………iv İÇİNDEKİLER………………...………………………………………………...….v TABLOLAR LİSTESİ……………………………………………………...…….. .x ŞEKİLLER LİSTESİ…………...………………………………………………….xii GRAFİKLER LİSTESİ…………………………………………………………...xiii KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………………………….xiv GİRİŞ………………………………………………………………………………..1 1BİLİŞİM SİSTEMLERİ.......................................................................................... 3 1.1 Bilginin Önemi................................................................................................... 3 1.1.1 Sanayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Geçiş............................................ 3 1.1.2 Bilgi Toplumu ve Yasal Çerçevesi ............................................................. 5 1.1.3 Bilginin Nitelikleri ...................................................................................... 6 1.1.4 Bilgi Kavramı Hiyerarşisi ........................................................................... 8 1.1.4.1 Veri Kavramı ....................................................................................... 9 1.1.4.2 Bilişim Kavramı................................................................................... 9 1.1.4.3 Bilgi Kavramı....................................................................................... 9 1.2 Sistem Kavramı................................................................................................ 10 1.2.1 Sistemin Özellikleri .................................................................................. 11 1.2.2 Sistem Elemanları ve İlişkileri.................................................................. 11 1.3 Bilişim Sistemleri............................................................................................. 12 1.3.1 Bilişim Sistemlerinin Tanımı.................................................................... 12 1.3.2 Bilişim Sistemlerinin Önemi.................................................................... 13 1.3.3 Bilişim Sistemleri ve İş Dünyası............................................................... 13 1.3.4 Bilişim Sisteminin Bileşenleri .................................................................. 14 1.3.4.1 Bilişim Sisteminin Kaynakları........................................................... 15 1.3.4.1.1 Bilişim Sisteminin İnsan Kaynağı .............................................. 15 1.3.4.1.2 Bilişim Sisteminin Donanım Kaynağı ........................................ 16 1.3.4.1.3 Bilişim Sisteminin Yazılım Kaynağı .......................................... 17 1.3.4.1.4 Bilişim Sisteminin Ağ Kaynağı .................................................. 17 1.3.4.1.5 Bilişim Sisteminin Veri Kaynağı ................................................ 20 1.3.4.2 Bilişim Sisteminin Faaliyetleri .......................................................... 20 1.3.4.2.1 Veri Girişi ................................................................................... 21 1.3.4.2.2 Veriden Bilgi Üretmenin Adımları ............................................. 21 1.3.4.2.3 Bilişim Sisteminin Kalitesi ......................................................... 22 1.3.4.2.4 Veri Kaynaklarının Depolanması ............................................... 22 1.3.4.2.5 Sistem Performansının Kontrolü................................................. 23 1.3.5 Bilişim Sistemlerinin Geliştirilmesi:......................................................... 23 1.3.6 Bilişim Sistemleri Kurmanın Zorlukları ................................................... 24 1.3.7 Bilişim Sistemleri ve Organizasyonlar ..................................................... 25 1.3.7.1 Organizasyonlarda Bilişim Sisteminin Stratejik Önemi .................... 26 1.3.7.2 Öğrenen Organizasyonlarda Bilişim Sistemleri................................. 26 1.3.8 Bilişim Sistemi Tipleri.............................................................................. 27 v
1.3.8.1 Hizmet Sundukları Yönetici Gruplarına Göre Bilişim Sistemi Tipleri ........................................................................................................ 28 1.3.8.1.1 İşlemsel Seviyedeki Bilişim Sistemleri ...................................... 28 1.3.8.1.2 Bilgi Seviyesindeki Bilişim Sistemleri ....................................... 29 1.3.8.1.3 Yönetim Seviyesindeki Bilişim Sistemleri ................................. 29 1.3.8.1.4 Stratejik Seviyedeki Bilişim Sistemleri ...................................... 29 1.3.8.2 Servis Verilen Organizasyon Seviyesine Göre Bilişim Sistemi Tipleri ........................................................................................................ 29 1.3.8.2.1 İşlemsel Bilişim Sistemleri ........................................................ 29 1.3.8.2.2 Bilgi Tabanlı İş Sistemleri ......................................................... 30 1.3.8.2.3 Ofis Otomasyon Sistemleri ........................................................ 30 1.3.8.2.4 Yönetim Bilişim Sistemleri......................................................... 30 1.3.8.2.5 Karar Destek Sistemleri .............................................................. 32 1.3.8.2.6 Üst Yönetim Bilişim Sistemleri ................................................. 33 1.4 Bilgi Yönetimi Merkezleri............................................................................... 34 2 LOJİSTİK YÖNETİMİ ....................................................................................... 35 2.1 Lojistik Kavramı .............................................................................................. 35 2.2 Lojistiğin Önemi .............................................................................................. 35 2.3 Lojistik Fonksiyonu ......................................................................................... 36 2.4 Lojistiğin Tanımı ............................................................................................. 37 2.5 Lojistiğin Yapısal Modeli ................................................................................ 38 2.6 Türkiye’de Lojistik Sektörü............................................................................. 41 2.7 Lojistik Yönetimi ............................................................................................. 42 2.7.1 Envanter Yönetimi .................................................................................... 43 2.7.1.1 Envanter Yönetiminin Sınıflandırılması ............................................ 44 2.7.1.1.1 Deterministik’e Karşı Skolastik Modele Göre Envanter Yönetimi Modelini Belirleme .................................................................... 44 2.7.1.1.2 Hızlı Hareket Eden Ürünlere Karşı Yavaş Hareket Eden Ürünlere Göre Envanter Yönetimi Modelini Belirleme; ........................... 44 2.7.1.1.3 Depolama Noktalarının Sayısına Göre Envanter Yönetimi Modelini Belirleme .................................................................................... 45 2.7.1.1.4 Ticari Malların Sayısına Göre Envanter Modelini Belirleme..... 45 2.7.2 Taşıma Yönetimi....................................................................................... 45 2.7.2.1 Taşıma Yönetiminin Fonksiyonları ................................................... 45 2.7.2.1.1 Ürün Taşınması........................................................................... 46 2.7.2.1.2 Ürün Depolanması ...................................................................... 46 2.7.2.2 Günümüz Taşıma Kavramı ................................................................ 46 2.7.2.3 Taşımacılık Türleri............................................................................. 47 2.7.2.3.1 Karayolu Taşımacılığı................................................................. 48 2.7.2.3.2 Havayolu Taşımacılığı ................................................................ 48 2.7.2.3.3 Denizyolu Taşımacılığı............................................................... 49 2.7.2.3.4 Demiryolu Taşımacılığı .............................................................. 50 2.7.2.3.5 Boru Hattı Taşımacılığı............................................................... 50 2.7.2.3.6 Nehiryolu Taşımacılığı ............................................................... 51
vi
2.7.2.3.7 Kombine Taşımacılık.................................................................. 51 2.7.3 Depo ve Antrepo Yönetimi....................................................................... 52 2.7.3.1 Depo Yönetiminde Temel İş Süreçleri .............................................. 52 2.7.3.1.1 Eşya Giriş ve Boşaltma Süreci.................................................... 53 2.7.3.1.2 Fiziksel Depolama Süreci ........................................................... 53 2.7.3.1.3 Siparişlerin Alınması Süreci ....................................................... 53 2.7.3.1.4 Ambalajlama ve Ürün Birleştirme Süreci................................... 54 2.7.3.1.5 Ürün Elleçleme Süreci ................................................................ 54 2.7.3.1.6 Eşyaların Depodan Çıkışı ve Yükleme Süreci............................ 55 2.7.3.2 Depolamanın Lojistik Sistemdeki Rolü ............................................. 55 2.7.4 Dağıtım Yönetimi ..................................................................................... 55 2.7.4.1 Dağıtım Süreci ................................................................................... 56 2.7.5 Gümrükleme ............................................................................................. 56 2.7.5.1 İhracatta Gümrük İşlemleri ................................................................ 56 2.7.5.1.1 Lojistik Firması Açısından Gümrük İşlemlerinin Süreçleri........ 56 3 LOJİSTİK BİLİŞİM SİSTEMLERİ................................................................... 58 3.1 Bilişim Sistemlerinin Lojistik Firmaları İçin Önemi ....................................... 58 3.2 Lojistik Bilişim Sistemleri ............................................................................... 59 3.2.1 Lojistik Bilişim Sistemlerinin Gelişimi .................................................... 59 3.2.2 Lojistik Bilişim Sisteminin Fonksiyonları ................................................ 60 3.2.3 Kurumsal Kaynak Planlama Sistemleri .................................................... 61 3.2.3.1 Kurumsal Kaynak Planlamanın Gelişimi........................................... 62 3.2.3.2 Kurumsal Kaynak Planlama Tanımı.................................................. 63 3.2.3.3 Kurumsal Kaynak Planlama II .......................................................... 64 3.2.4 Dağıtım Kaynakları Planlaması ............................................................... 65 3.2.5 Müşteri İlişkileri Yönetimi Sistemleri ...................................................... 65 3.2.6 Taşıma Yönetim Sistemi .......................................................................... 66 3.2.6.1 Taşımacılıkta Bilişim Teknolojileri Uygulamaları ............................ 66 3.2.6.1.1 Araç Takip Sistemleri ................................................................. 66 3.2.6.2 Coğrafi Bilgi Sistemleri ..................................................................... 69 3.2.7 Bakım Yönetim Sistemi ........................................................................... 70 3.2.8 Depo Yönetim Sistemi ............................................................................. 70 3.2.8.1 Depo Yönetiminde Kullanılan Otomatik Tanımlama Sistemleri....... 71 3.2.8.1.1 Radyo Frekanslı Tanımlama Sistemleri..................................... 71 3.2.8.1.2 EAN-UCC Barkod Standartları .................................................. 72 3.2.9 Veri Ambarı- Madenciliği Uygulamaları.................................................. 73 3.2.10 Elektronik Ticaret ................................................................................... 74 3.2.10.1 Kurumlararası Elektronik Ticaret ................................................... 75 3.2.10.2 Firma ile Müşteriler Arasındaki Elektronik Ticaret ........................ 76 3.2.11 E-Devlet .................................................................................................. 76 3.2.11.1 E- Devletin Temel Unsurları............................................................ 76 3.2.11.2 E-Devlet’ in Sunduğu Servis Örnekleri ........................................... 77 3.2.12 Gümrüklemede Kullanılan Bilişim Sistemleri........................................ 77 3.2.13 Elektronik Veri Değişimi........................................................................ 79
vii
4 LOJİSTİK FİRMALARINDA BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN KULLANIMINA İLİŞKİN ARAŞTIRMA............................................................ 81 4.1 Araştırmanın Konusu ....................................................................................... 81 4.2 Araştırmanın Amacı......................................................................................... 81 4.3 Araştırmanın Kapsam ve Kısıtları ................................................................... 83 4.3.1 Örneklem Büyüklüğünün Hesaplanması .................................................. 84 4.4 Araştırmanın Metodolojisi ............................................................................... 85 4.5 Bulgular............................................................................................................ 86 4.5.1 Durum Analizleri ...................................................................................... 86 4.5.1.1 Firma Yapıları.................................................................................... 86 4.5.1.2 Firmaların Acenteleriyle İletişim Sağlama Yolları............................ 88 4.5.1.3 Hizmet Sunulan Sektörlere Göre Firmaların Durumu ....................... 89 4.5.1.4 Firmaların Sundukları Lojistik Faaliyetler......................................... 90 4.5.1.5 Çalışan Sayısına Göre Firmaların Büyüklükleri ................................ 90 4.5.1.6 İdari Personelin Eğitim Durumu........................................................ 91 4.5.1.7 Firmaların Araç filoları ...................................................................... 92 4.5.1.8 Firmaların 2004 Yılı Ciroları ............................................................. 93 4.5.1.9 Bilişimle İlgili Bölüm ........................................................................ 93 4.5.1.10 Sahip Olunan PC, Bilgisayar Kullanıcısı ve Internet Kullanıcısı Sayısı………………….................................................................................. 94 4.5.1.11 2004 Yılı Bilişim Bütçesi Yatırımları.............................................. 94 4.5.1.12 Firmaların 2004 Yılı Bilişim Yatırımları Bütçelerinin Paylaşımı ... 95 4.5.1.12.1 Firmaların Ağ Bağlantısı........................................................... 96 4.5.1.13 Firmaların İnternet Kullanım Amaçları ........................................... 97 4.5.1.14 Firmaların Web Siteleri.................................................................... 98 4.5.1.14.1Web Sitesini İnteraktif Olarak Kullanan Firmalar..................... 98 4.5.1.15 Firmaların Yazılım Altyapısı ........................................................... 98 4.5.1.16 Bilişim Yatırımlarına Karar Verme Yöntemleri .............................. 99 4.5.1.17 Firmalarda Kullanılan Bilişim Sistemleri Yazılımları................... 100 4.5.1.17.1 Kullanılan Yazılımların Etkinliği ........................................... 101 4.5.1.17.2 Personel Yetenekleri ............................................................... 101 4.5.1.18 Firmalarda Kullanılan Bilişim Teknikleri..................................... 102 4.5.1.19 Bilişim Sistemlerinin Önemli Kullanım Nedenleri........................ 103 4.5.1.20 Firmalar İçin Bilgi Türlerinin Önemi ............................................ 103 4.5.1.21 Bilgi Yönetim Merkezi Bulunan Firmalar..................................... 104 4.5.1.21.1 Bilgi Yönetim Merkezinin Lojistik Yönetimine Etkisi .......... 104 4.5.1.22 Bilişim Sistemlerinin Etkinlik Kriterleri........................................ 105 4.5.2 İlişki Analiz Bulguları............................................................................. 109 4.5.2.1 Araç Sayısı - Firma Büyüklüğü ....................................................... 109 4.5.2.2 Sahip Olunan PC Sayısı – Firma Büyüklüğü................................... 111 4.5.2.3 Bilişim Yatırımlarına Ayrılan Bütçe – Firma Büyüklüğü ............... 111 4.5.2.4 Firmalarda Extranet Ağlarının Bulunması – Firma Büyüklüğü ...... 112
viii
5 SONUÇ ve ÖNERİLER ..................................................................................... 114 KAYNAKÇA……………………………………………………………………..120 EKLER...……………………………………………………………………….....126
ix
TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1 Sanayi Toplumu ile Bilgi Toplumunun Karşılaştırılması……….………4 Tablo 3.1 İstanbul’daki Gümrük İdarelerinde EDI Oranları………….…………..78 Tablo 4.1 Çalışan Sayılarına Göre Firma Büyüklükleri…………………..………91 Tablo 4.2 Tek Örneklem İçin T Testi Sonuçları………………………………..…92 Tablo 4.3 Firmalarda Kullanılan Yazılımları Ortalama Etkinlik Dereceleri…….101 Tablo 4.4 Alanlara Göre Bilişim Sistemleri Kullanım Yüzdeleri………..………102 Tablo 4.5 Bilgi Yönetim Merkezlerinin Etkinlik Derecesi………...…………….104 Tablo 4.6 Bilişim Sistemleri Etkinliğini Arttıran Faktörler…..……………….….105 Tablo 4.7 Korelasyon Matrisi……………………………………………………..107 Tablo 4.8 Rotasyon Sonrası Korelasyon Matrisi …………………………………108 Tablo 4.9 Rotasyona İlişkin Korelasyon Matrisi………………………………….108 Tablo 4.10 Güvenirlilik Analizi İstatistikleri……………………………………...109 Tablo 4.11 Araç Sayısı ve Firma Büyüklüğüne İlişkin İstatistikler………………110 Tablo 4.12 Araç Sayısı ve Firma Büyüklüğüne İlişkin Kruskal Wallis H Testi Sonuçları ………………………………………………………………………….110 Tablo 4.13 Firmaların Büyüklüklerine Göre Ortalama Araç Sayıları…………….110 Tablo 4.14 Firmaların Sahip Oldukları PC Sayısı ve Firma Büyüklüğüne İlişkin İstatistikler………………………………………………………………………...111 Tablo 4.15 Firmaların Sahip Oldukları PC Sayısı ve Firma Büyüklüğüne İlişkin Kruskal Wallis H Testi Sonuçları…………………………………………………111 Tablo 4.16 Firmaların Bilişim Yatırımlarına Ayırdıkları Bütçe ve Firma Büyüklüğüne İlişkin İstatistikler………………………………………………….112 Tablo 4.17 Firmaların Bilişim Yatırımlarına Ayırdıkları Bütçe ve Firma Büyüklüğüne İlişkin Kruskal Wallis H Testi Sonuçları…………………………..112
x
Tablo 4.18 Firmalarda Extarnet ağının Bulunması ve Firma Büyüklüğüne İlişkin İstatistikler………………………………………………………………………...112 Tablo 4.19 Firmalarda Extarnet ağının Bulunması ve Firma Büyüklüğüne İlişkin Kruskal Wallis H Testi Sonuçları............................................................................113
xi
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1.1 Bilginin Biçim, İçerik ve Zaman Boyutu………….…….………….…….6 Şekil 1.2 Bilgi Kavramı Hiyerarşisi……………………………………………..…..8 Şekil 1.3 Sistem Modeli………………………………………………...………….12 Şekil 1.4 Bilişim Sistemlerinde Yönetim- Teknoloji- Organizasyon Uyumu……..14 Şekil 1.5 Bilişim Sisteminin Bileşenleri……………………………………..…….14 Şekil 1.6 İnternet , Intranet ve Extranet İlişkisi………………………………...….20 Şekil 1.7 Hizmet Gruplarına Göre Bilişim Sistemleri.…………………….………28 Şekil 2.1 Lojistik Süreç…………………………………………………………....37 Şekil 2.2 Lojistiğin Yapısal Modeli…………..…………………………………...38 Şekil 2.3 Lojistik Yönetimi……………………………………………………..….42 Şekil 2.4 Dağıtım Süreci…………………………………………………………....55 Şekil 3.1 Lojistik Bilişim Sistemlerinin Fonksiyonları…………………………….61 Şekil 3.2 Kurumsal Kaynak Planlama Faaliyetleri………………………………....63 Şekil 3.3 ERP - ERP II Karşılaştırılması…………………………………………...64 Şekil 3.4 Veri Ambarı Kavramı…………………………………………………….74 Şekil 3.5 E-Devletin Temel Unsurları……………………………………………...76
xii
GRAFİKLER LİSTESİ
Grafik 4.1 Firmaların “İşletmeler Arası Anlaşmalar”a Göre Durumları....……..….87 Grafik 4.2 Firmaların Sermaye Yapıları……………………………………………87 Grafik 4.3 Acentesi Bulunan Firmaları Oranı……………..……………….……....88 Grafik 4.4 Acenteler Arasında Kullanılan İletişim Teknikleri……………….…….89 Grafik 4.5 Lojistik Firmaların Hizmet Sundukları Sektörlere Göre Durumu.……..89 Grafik 4.6 Firmaların Sundukları Lojistik Faaliyetlerin ………………….….…….90 Grafik 4.7 İdari Personelin Eğitim Durumu……………………………….….……91 Grafik 4.8 Firma Büyüklüklerine Göre 2004 Yılı Ortalama Cirolar……………….93 Grafik 4.9 Firmaların Bilişim Bölümlerin Varlığı…………………………………93 Grafik 4.10 2004 Yılı Bilişim Yatırımları Bütçesi Paylaşımı…………………… .96 Grafik 4.11 Firmalarda Kullanılan Ağ Bağlantısı Türlerinin Dağılımı…………….96 Grafik 4.12 Firmaları İnternet Kullanım Amaçları…………………………………97 Grafik 4.13 Firmaların Web Sitelerini İnteraktif Olarak Kullanımları……………..98 Grafik 4.14 Firmaların Yazılımlarının Durumu……………………………………99 Grafik 4.15 Firmaların Bilişim Yatırımlarına Karar Verme Yöntemleri…...……...99 Grafik 4.16 Firmalarda Kullanılan Bilişim Sistemleri Yazılımları……………….100 Grafik 4.17 Yazılımları Kullanmak için Personel Yeteneklerinin Yeterliliği…….102 Grafik 4.18 Bilgi Merkezleri Bulunan Firmalar…………………………………..104
xiii
KISALTMALAR LİSTESİ APICS
- American Production and Inventory Control Society (Amerikan Üretim ve Stok Kontrol Topluluğu)
BOM
- Bill of Materials (Malzeme Listesi)
CAD
- Computer Aided Design (Bilgisayar Destekli Tasarım)
CAM
- Computer Aided Manufacturing (Bilgisayar Destekli Üretim)
CPU
- Central Process Unit (Merkezi İşlem Birimi)
CRM
- Customer Relationship Management Systems (Müşteri İlişkileri Yönetimi Sistemi)
CUSCAR -Custom Cargo Messages (Gümrük Kargo Mesajları) CUSDEC-Custom Declaration Messages (Gümrük Beyannamesi Mesajları) CUSREP-Customs Report Messages (Gümrük Taşıma Raporu Mesajları) CUSRES -Customs Response Messages (Gümrük Cevap Mesajları) DRP
-
Distribution Resources Planning (Dağıtım Kaynakları Planlaması)
DSS
-
Decision Support Systems (Karar Destek Sistemleri)
EDI
-
Electronic Data Interchange (Elektronik Veri Değişimi)
EIS
- Executive Information Systems (Üst Yönetici Bilişim Sistemleri)
ERP
-
Enterprise Resource Planning (Kurumsal Kaynak Planlama)
KWS -
Knowledge Work Systems (Bilgi Tabanlı İş Sistemleri)
LAN -
Local Area Networks (Yerel Alan Ağları)
MIS
- Management Information Systems (Yönetim Bilişim Sistemleri)
MMS - Maintance Management Systems (Bakım Yönetim Sistemi) MRP - Material Resource Planning (Malzeme İhtiyaç Planlaması) RFID - Radio Frequency Identification (Radyo Frekanslı Tanımlama)
xiv
SQL
- Structured Query Language (Yapısal Sorgulama Dili)
TPS
- Transaction Processing Systems (İşlemsel Bilişim Sistemleri)
TMS OAS
Transportation Management Systems (Taşıma Yönetimi Sistemi)
- Office Automation Systems (Ofis Otomasyon Sistemleri)
OLTP - On-Line Transaction Processing (Çevrimiçi İş İşleme) OLAP - On-line Analytical Processing (Çevrimiçi Analitik İşleme) WAN - Wide Area Networks ( Geniş Alan Ağları ) WMS - Warehouse Management Systems ( Depo Yönetim Sistemi )
xv
GİRİŞ
Günümüz iş koşullarında firmalar ürünlerini bir ülkede dizayn edip, bir diğer ülkeden kaynaklarını sağlayıp, bir diğer ülkede üretimini yaparak son olarak da küresel pazarda bu ürünlerini sunmaktadırlar. Böylesi üreticinin, aracının ve tüketicinin dünyanın herhangi bir yerinde olduğu bir çevrede bir çok sektörden istenen hizmet talebinin artması sonucunda lojistik yönetimi de giderek önem kazanmaktadır. Bunun yanında bilgi temelli bir ekonomiye geçiş sürecine paralel olarak, bilgiye olan gereksinimleri artan lojistik firmalarının bu yeni ekonomik düzenin beraberinde getirdiği yeni çalışma koşullarına uyum sağlayabilmek amacıyla bilişim sistemlerinden etkin olarak faydalanmaları gerekmektedir. Lojistik alanda üretilen bilgi, internet üzerinden taşınarak firmanın çeşitli seviyelerdeki bilgi sistemlerine girdi olacak ve karar sürecinde etkili olacaktır. Bilişim sistemleri firmaların iş akışlarına uygun olarak hazırlanmış olan, insan, donanım, yazılım, veri ve ağ kaynaklarından oluşan, firmanın faaliyetlerini kolaylaştıran, denetleyen ve firma amaçlarını gerçekleştirmeye yarayan sistemlerdir. Günümüzde lojistik firmalarının temel dayanağı olan güveni sağlayabilmek ve artan müşteri beklentilerini karşılayabilmek üzere lojistik firmaları eş zamanlı olarak yönetilmeli ve şeffaf olmalıdır. Kendi içinde, müşteriler ve tedarikçileriyle iletişimi kuvvetli olmalı. Depolamadan dağıtıma kadar lojistik faaliyetlerin her bir sürecinde kullanılan bilişim sistemi teknolojileri, lojistik yönetiminin etkinliğini de arttırarak denetim, esneklik ve karar vermeyi kolaylaştırmaktadır. Bilginin elektronik olarak kolaylıkla üretilebildiği bir çevrede rekabet avantajı sağlamanın en önemli araçlarından biri olan bilişim sistemlerini, firmalar iş akışlarını düzenlemek ve kontrol edebilmek için etkin olarak kullanmak zorundadır. Bunun yanında; lojistik yönetiminin başarılı olması alt yapı olarak bilişim teknolojilerinden ne kadar etkin yararlanıldığına bağlıdır. Bu nedenle bilişim
1
teknolojilerinin diğer sektörlerde olduğu gibi lojistik sektöründe de etkin kullanımı önem kazanmaktadır. Bu çalışmada bilişim teknolojilerinin lojistik yönetiminde ektin kullanımına ilişkin bir araştırma yapılmıştır.
2
1 BİLİŞİM SİSTEMLERİ Bilişim Sistemleri, firmalarda karar vermek için gerekli olan bilgiyi elde etmek için kullanılan organizasyonel, teknolojik ve yönetimsel sistemlerdir. Bu bölümde bilişim sistemlerinin çıktısını oluşturan bilgi kavramına değinilerek bilişim sistemleri ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.
1.1 Bilginin Önemi Günümüzün olağanüstü hızlı, karmaşık ve geniş küreselleşme sisteminde, sorunların çoğunu çözmek için gerek duyduğumuz bilginin büyük bölümü firmaların merkezlerinde değil, daha dış kademelerdeki bireylerin ellerinde bulunmaktadır. Eğer firmalar karar sürecini demokratikleştirip iktidarı merkezden çevreye yayarak bu insanların bilgiyi kullanmasını sağlayamıyorsa, bundan ciddi biçimde zarar görmektedirler1.
1.1.1 Sanayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Geçiş Bilgi toplumu bilgi teknolojilerinin kullanımıyla ortaya çıkan bir olgudur. Sosyal, ekonomik, teknolojik ve siyasi alandaki gelişmeler bilginin yaratılması ve kullanılmasına bağlıdır. Yoğun değişim süreci yaşayan dünyamızda bilgi yoğun bir toplumun kurum ve kuralları hızla oluşmaya başlamıştır. Bu süreçte yaşanan en önemli değişim, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş sürecidir2. 1970’lerin sonu, 1980’lerin başından itibaren bilgi-merkezli hareketler, sanayileşmenin de önüne geçerek sanayi toplumlarını iletişim toplumu haline getirmeye başlamıştır. Özellikle, 21. yüzyılda değişen ve gelişen teknolojiler, bilginin kullanıldığı alanların da artmasına neden olmuştur. Bilgi, artık her sektörde
1
Friedman Thomas, “Lexus ve Zeytin Ağacı- Küreselleşmenin Geleceği”, Boyner Yayınları, İstanbul, 2000, s:107-108 2 Rıza Aşıkoğlu, Meral Aşıkoğlu, “Bilgi Toplumunda Geçiş Sürecinde Entellektüel Sermayenin İşletmenin Piyasa Değerine Etkisi”, A.Ü.İİBF Dergisi, C.14, sayı 1-2. 1998, s.570
3
etkin bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır3. Böylece sanayi toplumunun maddi ürünü yerini artık bilgi üretimine bırakmıştır. Tablo 1.1 Sanayi Toplumu ile Bilgi Toplumunun Karşılaştırılması4 Sanayi Toplumu
Bilgi Toplumu
• • • • •
buhar makinesi maddi üretim fiziksel emek fiziksel sermaye fabrikalarda üretim
• • • • •
bilgisayar bilgi üretimi zihinsel emek beşeri sermaye veri bankaları ve bilgi ağlarına bağlı üretim
•
yeni pazarlar için kolonilere yönelme
•
ulusal sınırları ortadan kaldıran küreselleşme
•
imalat sanayinin ön planda olduğu tarım, sanayi ve hizmetler şeklinde üçlü endüstriyel yapı işbölümü: üretim tüketimin ayrılması (meta ekonomi)
•
bilgi endüstrisi
•
müşterek üretim ve kullanımda paylaşım (sinerjik ekonomi)
•
• • •
arz ve talebe dayalı fiyat mekanizması işletmeler önemli özel mülkiyet rekabet ve kar artışı ön planda merkeziyetçilik sınıflı toplum parlamenter demokrasi
gelecekteki amaçların gerçekleşmesi için bilgi kullanımı gönüllü topluluklar önemli müşterek katılım ve sosyal planlar ön planda çok merkezlilik çok merkezli fonksiyonel toplum katılımcı demokrasi
• •
işçi hareketleri işsizlik, savaş, faşizm
• •
•
kitlesel tüketim toplumu
•
•
maddi değerlerle psikolojik ihtiyaçların tatmini bireysel özgürlük ve hümanizma düşüncesi
•
• • • •
•
• • • • •
•
sivil hareketler gelecek şokları, kişisel terör ve sorunlar kitlesel bilgi toplumu(sınırsız üretilen ileri düzeydeki bilgi) amaca yönelik gelecekteki başarı ihtiyacının tatmini(zaman tatmini) toplumsal katılım ve küreselleşme
3
Mustafa Sağsan, “Bilgi Savaşı:Bilgi Tabanlı Teknolojilerin Çatılma Boyutuna Kavramsal Bir Çerçeve”, (çevrimiçi) http://bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=442, 25.03.2005. 4 Faruk Kocacık, “Bilgi Toplumu ve Türkiye”, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2003 Cilt:27, No:1 1-10
4
1.1.2 Bilgi Toplumu ve Yasal Çerçevesi Bilgi Toplumu, insanların yaşamlarını ilgilendiren verilere kolayca erişebilmelerine, bu verileri bilgiye dönüştürebilmelerine ve dolayısıyla da kendilerini geliştirebilmelerine olanak tanıyan bir toplum olarak tanımlanmaktadır5. Avrupa Birliği “e-Europe- An Information Society for all6” adı altında 8 Aralık 1999 tarihinde, tüm Avrupa Birliği ülkelerine dijital teknolojileri götürecek ve vatandaşlarına bunları kullanabilecek yetenekleri kazandıracak, bilgi toplumunun oluşumuna destek verecek yeni ekonominin desteklenmesini ve özellikle internet etkisiyle büyüme ve istihdam sorunlarını çözecek yapının oluşmasını sağlamak amacıyla bir proje oluşturmuştur. Avrupa Birliği çerçevesinde yapılan bu gelişmelerin yanında Türkiye de yasal düzenlemelerle ilgili çeşitli girişimlerde bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi de T.B.M.M. çatısı altında kurulması planlanan Bilgi Toplumu Bakanlığı’dır. ”Bilgi Toplumu Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun” hazırlanmış ve Bakanlığın görevleri tanımlanmıştır. Bu kanunun amacı; Türkiye’nin birey, kurum ve kuruluşları ile bilgi çağına girerken küresel rekabette üstünlük sağlanması ve insanlarımızın yaşam düzeyinin yükseltilmesi; devletin vatandaşa verdiği hizmetin daha etkin hale getirilmesi; ülke düzeyinde halkın bilgiye adil ölçülerle ve kısıtsız, ucuz ve kolay erişebilmesi için gereken düzenlemelerin ve özendirmelerin yapılması; yerleşik demokrasinin temel koşulları olan yönetimdeki açıklık ve saydamlığı yeterince yaratıp alınan kararlarda vatandaşın daha etkin katılımının ve katkısının sağlanması; toplumun her bireyindeki potansiyelin geliştirilmesi ve değerlendirilmesi için gereken bilgi altyapısının oluşturulması; Türkiye’deki bilgi toplumu oluşturulması için kamu ve özel sektör ile sivil toplum kuruluşları ve akademik kesimin de görüş, öneri ve 5
Gürol Irzık, “Bilgi Toplumu Mu Enformasyon Toplumu Mu”, Kasım, 2002, Günce, Sayı:24, s.11. (çevrimiçi)http://europa.eu.int/information_society/eerope/action_plan/actionplantext/index_en.htm, 7.9.2004 6
5
katkıları ile gereken stratejinin belirlenmesi ve bu stratejilere uygun olarak hükümetçe saptanan politikaların uygulanmasına özel yetki ve sorumluluğu olan bir bakanlığın oluşturulması; uygulanması çalışmalarında ilgili bakanlıklar arasında işbirliği ve eşgüdümün sağlanması; Türkiye’de bilgi, bilgi teknolojileri ve bilgi toplumu alanında kamu, özel sektör, üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları arasında işbirliği ortamı yaratılması, gereken çalışmaların düzenlenmesi, izlenmesi ve yönlendirilmesi; amacıyla Bilgi Toplumu Bakanlığının kurulmasını sağlamak, kuruluş ve görevlerine ilişkin esasları düzenlemektir7.
1.1.3 Bilginin Nitelikleri Eski tarihli, yanlış ve anlaşılması zor bilgi; anlamlı, yararlı veya değerli değildir. Bilgi nitelikleriyle değer kazanmaktadır. Bilgiyi zaman, içerik ve biçim bakımından 3 boyutlu olarak düşünebiliriz 8.
BİÇİM
İ Ç E R İ K
ZAMAN Şekil 1.1 Bilginin Biçim, İçerik ve Zaman Boyutu
7 8
(çevrimiçi) http://www.tbmm.gov.tr/bbtg.htm, 7.10.2004 James A. O’Brien, Introduction to Information Systems, 10. bs., McGraw-Hill, 2001, s.17.
6
Bilginin Zaman Boyutu: Zamanında: Bilgi, ihtiyaç duyulduğunda verilmelidir. Erişildiğinde geçerliliğini yitirmiş, güncelliğini kaybetmiş olan bilgi; karar vermede, problem çözümünde ya da faaliyetlerin kontrolünde kullanılamaz.9 Geçerli: Bilgi sağlandığında güncel olmalıdır. Sıklık: Bilgi ihtiyaç duyulduğu sıklıkta verilmelidir. Zaman Aralığı: Bilgi; geçmiş, günümüz ve gelecek zaman periyotlarına göre verilebilmelidir. Bilginin İçerik Boyutu: Doğruluk: Bilgi yanlışsız verilmelidir. Yanlış bilgi; bilginin üretilmesi veya iletilmesini içeren faaliyetlerin toplanması, işlenmesi veya raporlanmasındaki hatalardan meydana gelebilir. Kullanıcı edinmiş olduğu bilgiyi doğru varsayar ve karar vermede kullanılan yanlış bilgi sorunlar yaratır. İlgili olması : Bilgi, belirli bir durumla ilgili verilmelidir fakat bilginin ilgili olması sabit bir özellik değildir. Örneğin, üst düzey bir yönetici için ilgili olan bir bilgi muhasebe müdürü için ilgisiz olabilir10. Eksiksiz : İhtiyaç duyulan her türlü bilgi verilmelidir. Özet : Sadece ihtiyaç duyulan bilgi verilmelidir. Kapsam : Bilgi geniş veya dar bir kapsamda; içe yönelik veya dışa yönelik verilebilir. Performans : Bilgi gerçekleştirilen aktiviteleri, kaydedilen gelişmeleri veya toplanan kaynakları ölçerek performansı verilebilir. Uygun maliyetli : Bilginin kullanılmasından gelecek olan fayda ile bilgiyi üretmenin, edinmenin arasındaki ilişkiyi ifade eder. Bilgiyi edinmenin maliyeti faydasından fazla ise çoğunlukla üretilmez11. Değer- zaman analizi yapılarak da bu günün, geçen ayın ya da yılın bilgisine ne kadar ödenebileceği hesaplanır. Örneğin 9
Robert A. Szymanski, Donald P. Szymanski, Dona M. Pulschen, Computers&Information Systems, Prentice Hall, New Jersey, 1995, s.13. 10 A.e. 11 A.e.
7
dergi veya araştırma fiyatlarının tarihleri eskide kaldıkça fiyatları da düşer, burada bilginin zamanı önem kazanır12. Bilginin Biçim Boyutu: Anlaşılırlık : Bilgi anlaşılması kolay bir biçimde verilmelidir. Detay: Bilgi detaylı veya özet şekilde verilmelidir. Düzen : Bilgi önceden belirlenen bir biçimde düzenlenebilmelidir. Sunum : Bilgi sözel, sayısal, grafiksel veya diğer biçimlerde sunulabilmelidir. İletişim Aracı : Bilgi kağıt çıktısı, video gösterimi veya diğer iletişim araçları olarak verilebilmelidir.
1.1.4 Bilgi Kavram Hiyerarşisi Bilgi kavramını daha iyi anlayabilmek için; bilginin oluşumunu sağlayan kavramların tanınması faydalı olacaktır.
Bilgi
Bilişim
Veri
Şekil 1.2 Bilgi Kavramı Hiyerarşisi
12
“Bilgi Yönetimi: Bilgi Depolamak Değildir”, (çevrimiçi) www.tyukvk.org.tr/arsiv/makaletop.php?makale=bilgiyon2, 01.03.2005
8
1.1.4.1 Veri Kavramı Veri, organizasyon ve çevredeki fiziksel koşullarla ilgili gerçeklerin kişilerin anlayabilecekleri bir biçimde düzenlenmemiş ve ayrıştırılmamış “ham” halidir13. Bilginin kaynağını oluşturan veriler kendi başlarına bir şey ifade etmezler14. Bir anlam ifade etmeleri için ayrıştırılmalı, gruplanmalı, analiz edilmeli
ve
yorumlanmalıdırlar15.
1.1.4.2 Bilişim Kavramı Bilişim, verinin bilgiye dönüştürülme sürecini ifade etmektedir. Bu süreçte alıcı ve verici olmak üzere iki tarafın varolması gerekir. İlişkilendirme, sınıflandırma, hesaplama, düzeltme, özetleme ve iletişimi içine alan bilişim süreci, denetlemenin gerektirdiği tüm aşamaları da içermektedir16. “Bilişim, bir sistemin, kendi durumunu başka bir sisteme bildirmesi olarak tanımlanabilir. Bu bildirme, sistemin alacağı her durum için ayrı bir biçime girebilecek bir işaret (sinyal) gönderilmesiyle gerçekleştirilir17.”
1.1.4.3 Bilgi Kavramı Tüm bu hiyerarşinin en üst seviyesinde bulunan bilgi, günümüzde fark yaratan en büyük olgu olup bilişimden daha karmaşık bir olguyu ifade etmektedir.
13
Kenneth C.Laudon, Jane P.Laudon, Management Information Systems, 6th Edition, Prentice Hall, 2000, New Jersey, s.8. 14 H. Gökçe Dervişoğlu, Stratejik Bilgi Yönetimi, Dışbank Yayınları, 2004, s.22. 15 David B. Haris, “Creating a Knowledge Centric Information Technology Environment”, (çevrimiçi)http://www.htcs.com/ckc.htm, 17.02.2005 16 Aykut Göker, “Bilim ve Teknoloji Politikalarına Giriş için Enformsayon Toplumu Üzerine Bir Yaklaşım Denemesi”, Eylül, 2001 (çevrimiçi)www.inovasyon.org/html/AYK.Mulkiye.Der.Ag.01.htm, 25.02.2005. 17 Meydan Larousse: Büyük Lugat ve Ansiklopedi.
9
Bilgi bilişimin belirli bir amaç için bağlantılı olarak kullanılmasıyla ortaya çıkmaktadır18. Bilgi; bilişim süreci sonunda elde edilen bilgilerin içselleştirilmesiyle ilgili olup; bilişimin uygulamayla bütünleştirilmesi sonucunda kazanılan bir insan yeteneği olarak tanımlanmaktadır19. Verinin işlenmiş hali olan bilgi, yönetsel kararlara ilişkin belirsizliği de azaltmaktadır20. Bilgi ile bilişim karşılaştırıldığında; bilginin kişi için öznel olduğu ve bunu içselleştirme eğiliminde olduğu, bilişim kavramının ise genel ve dışsal kaldığını görülmektedir21.
1.2 Sistem Kavramı Bir sonuç elde etmeye yarayan, girdiler alıp çıktılar oluşturan, organize bir dönüşüm süreci ile ortak bir amaca yönelik beraber çalışan ve birbirleriyle ilişkili elemanların doğal ve yapay olarak oluşturduğu gruba sistem denilmektedir22. “Sistem belirli bir amacı gerçekleştirmek üzere aralarında ilişkiler olan birden çok bileşenin oluşturduğu bir bütündür.23 Sistem kavramı yapılan tüm tanımlamalarda ortak olarak; parçalar, ilişkiler, amaç öğeleri bulunmaktadır.
18
Halit Keskin, V. Denizhan Kalli, “İşletmelerde Bilgi Yönetiminin Tanımlanması ve Kavramsallaştırılması: KOBİlerde Bilgi Yönetimi Araçlarının Kullanımına İlişkin Bir Araştırma”, (çevrimiçi) www.bilgiyonetimi.org/cm, 17.03.2005 19 “Bilgi Yönetimi Terimleri Sözlüğü”, (çevrimiçi) http://www.rcbadoor.com/makalevekitaplar/bilgiyonetimi.htm, 22.10.2004 20 Yasemin Arbak,”Örgütlerde Bilgisayar Destekli Bilgi Sistemlerinin İncelenmesine Yönelik Kurumsal Bir Yaklaşım”, Verimlilik Dergisi, 1995, s.73 21 Shan Ponelis, Felicite A. Fairer-Wessels “Knowledge Management:A Literature Overview”, SouthAfrican Journal of Libary&Information Science, Vol.66, Mart 1998, s.3. 22 Erdal Balaban, “Sistem Yaklaşımı ile Bilişim Sistemlerinin Geliştirilmesi”, İÜİİE İşletme Enformatik Ders Notları, Ocak 2000 23 Öner Esen, İşletme Yönetiminde Sistem Yaklaşımı, 3. bs., Alfa Yayınevi, 1998, s.10
10
1.2.1 Sistemin Özellikleri Tüm sistemler birbirleriyle ilgili alt sistemlerden oluşan hiyerarşik bir yapıya sahiptirler ve alt sistemleriyle bir bütün olarak tanımlanmaktadırlar. Ayrıca sistemin bir kısmında yapılacak değişikliklerden diğer kısımları da etkilenmektedir. Alt sistemler kendi özel amaçlarını değil, bağlı bulundukları sistemin amaçlarını hedef almaktadırlar. Bunların yanında organizasyonel sistemlerde objektif olarak değerlendirilebilecek özellikler olduğu gibi, sübjektif değerlendirmeler gerektiren özellikler de bulunabilmektedir24.
1.2.2 Sistem Elemanları ve İlişkileri Sistem elemanlarının her birinin birbirleriyle ilişkisi vardır ve bu elemanlar bir bütün olarak düşünülmektedir. Girdi gereksinimlerinin ne olduğuna karar verebilmek için öncelikle arzulanan çıktının ne olduğuna karar vermek gerekmektedir25. Sürecin tasarlanması ise, girdinin
ve istenilen çıktının
düşünülmesini gerektirmektedir. Sistemin temel elemanları aşağıda açıklanmıştır26. •
Girdi: Süreçten geçmek için sisteme giren elemanlara denilmektedir.
•
Süreç: Girdiyi çıktıya dönüştüren dönüşüm sürecine denilmektedir.
•
Çıktı: Dönüşüm süreci ile oluşan elemanları son gidecekleri yere aktarmaya denilmektedir.
•
Geri besleme: Sistemin performansı ile ilgili verilere geri besleme denilmektedir..
•
Denetim: Denetim sistemin amaçları doğrultusunda işleyip işlemediğini belirlemek
için
geri
beslemenin
izlenmesi
ve
değerlendirilmesini
kapsamaktadır. Denetim fonksiyonu, uygun çıktıların üretimini sağlamak için sistemin girdi ve süreç elemanlarında gerekli düzenlemeleri yapmaktadır
24
Balaban, a.g.e. Esen, a.g.e., s.105. 26 Yaşar Hoşcan, v.d., Yönetim Bilgi Sistemi, T.C. Anadolu Üniversitesi, Yayın No:1471, 2. bs., Eskişehir, 2004, s.7. 25
11
geri besleme
DENETİM
geri besleme
geri besleme Denetim
GİRDİ
Denetim
SÜREÇ
Denetim
ÇIKTI
Şekil 1.3 Sistem Modeli Şekil 1.3’de geri besleme verilerinin denetime akışı ve denetimin diğer elemanlarla veri akışı gösterilmektedir. Bu şekilde gösterilen ilişkiler geri besleme ve denetimin rolünü vurgulamaktadır. Geri besleme ve denetimin rolü ise diğer elemanların girdileri çıktıya dönüştürülerek amacına ulaşmasını sağlamaktadır27.
1.3 Bilişim Sistemleri Bilgi eksikliği önemli bir sorun iken son yıllardaki gelişmelerinde katkısıyla eldeki çok sayıdaki bilginin düzenli bir şekilde sınıflandırılması ve kullanıma hazır hale getirilmesi sorunu ortaya çıkmıştır. Ayrıca bilginin elde edilmesinin yanında kullanılabilir olması için; doğru bilginin, doğru yere, zamanında, hızlı, güncel, tam olarak ve bir bütün içinde sunulması gerekmektedir. Karşılaşılan bu problemleri çözmek amacıyla bilişim sistemleri ön plana çıkmıştır.
1.3.1 Bilişim Sistemlerinin Tanımı Bilişim Sistemleri; bilgi yönetiminin ortak amaçlarını gerçekleştirebilmek için insan, veri, prosedürler, donanım ve yazılımın birlikte oluşturduğu; verilerin belirli bir amaç doğrultusunda toplanması, depolanması, işlenmesi, ve iletilmesini 27
Hoşcan, a.g.e., s.8.
12
sağlayan sistemlerdir28. Organizasyonlar açısından bilişim sistemler ise, bir organizasyonda karar verme, koordinasyon, kontrol, analiz ve canlandırma konularına destek olmak amacıyla verinin toplanması, saklanması, işlenmesi ve kazanılan bilginin dağıtılması için ilişkili parçaların oluşturduğu küme olarak tanımlanmaktadır29.
1.3.2 Bilişim Sistemlerinin Önemi Bütün canlı sistemler, kendi yaşam düzenlerini korumak ve varlıklarını sürdürebilmek için, madde ve enerjiyi işlemek ve denetlemek zorundadırlar. Bilişim sistemleriyle; bilginin sistemli denetimi başta olmak üzere, belli amaçlar çerçevesinde, iletilmesini, işlenmesini, saklanmasını ve bu işlevleri yerine getirecek yöntem , aygıt ve sistemlerin gerekli yazılımlarla birlikte geliştirilmesinin bilgi ve deneyimini ifade edilmektedir. Günümüzde bilişim teknolojisi, denetimde zaman, mekan ve coğrafi uzaklık faktörlerinin getirdiği sınırlamaları ortadan kaldırarak, ses, görüntü, hareketli görüntü, veri biçimindeki bilgi aktarımlarını tek ve esnek bir şebeke içinde gerçekleştirmeyi mümkün kılacak bir boyut kazanmıştır30.
1.3.3 Bilişim Sistemleri ve İş Dünyası İşletme koşullarının değişiminde, dünyada meydana gelen dört önemli değişim etkili olmuştur. Birinci değişim, etkin bir şekilde ortaya çıkan küresel ekonomi; ikinci değişim
sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş; üçüncü
değişim, işletmelerin organizasyon yapısında ve yönetim şeklindeki değişim; dördüncü ve son değişim de dijital işlemlerin ortaya çıkışı olmuştur31. İş dünyası açısından hayati öneme sahip olan bilişim sistemleri, çevredeki değişimlere karşı bilişim teknolojisi üzerine kurulmuş organizasyonel ve yönetsel çözümlerdir. 28
Vahap Tecim, “Bilgi Teknolojilerinde Yeni Bir Gelişme: Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Bilgi Sistemleri Arasındaki Yeri”, D.E.Ü.İİBF Dergisi, C.14.,1999, s.3. 29 Szymanski, a.g.e., s.331. 30 Esnek Üretim/Esnek Otomasyon Sistem ve Teknolojileri, TÜBİTAK-BTP 96/03 31 Laudon, a.g.e., s.4.
13
Bilişim sistemlerinin etkin bir biçimde kullanılabilmesi organizasyon, yönetim ve bilişim
teknolojisi
konularının
da
anlaşılmasını
gerektirmektedir.
Bilişim
32
sistemlerinde yönetim- teknoloji ve organizasyon uyumu sağlanmalıdır .
Y ÖNETİM T E K N O L O J İ
Bilişim Sistemleri ORGANİZASYON
Şekil 1.4 Bilişim Sistemlerinde Yönetim- Teknoloji- Organizasyon Uyumu Etkin bir bilişim sistemi tasarlanması ve kullanılması için organizasyonun çevresi, yapısı, fonksiyonları ve politikaları incelenerek yönetimin rolü ve karar verme şekli ile çağdaş bilişim teknolojisi ve becerileri araştırılmalıdır33. Organizasyon, yönetim ve teknoloji bilişim sistemini birlikte yaratmaktadır.
1.3.4 Bilişim Sisteminin Bileşenleri Sadece bilgisayarlardan ibaret olmayan Bilişim Sistemlerinin önemli kaynakları ve faaliyetleri bulunmaktadır.
32
M.Levent Demircan, Arda Moltay, Bilgiyi Yönetmek, Beta Basım Yayın Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1997, s.59. 33 Bocij, a.g.e., s.424.
14
İNSAN
AĞ
Sistem performansının kontrolü D O N A N I M
Veri Girişi
Verinin Bilgiye Dönüştürülme Süreci
Bilgi Çıkışı
Y A Z I L I M
Veri kaynaklarının depolanması
VERİ Şekil 1.5 Bilişim Sisteminin Bileşenleri34
1.3.4.1 Bilişim Sisteminin Kaynakları Bilişim Sistemleri insan, donanım, yazılım, ağ ve veri kaynaklarından oluşmaktadır.
1.3.4.1.1 Bilişim Sisteminin İnsan Kaynağı İnsan faktörü bilişim sistemleri için gereklidir. Bilişim Sisteminin insan kaynağı son kullanıcılar ve bilişim sistemi uzmanlarından oluşmaktadır. •
Son kullanıcılar, bilişim sistemini ya da bilişim sisteminin ürettiği bilgiyi kullanan kişilerdir. Satış elemanları, muhasebeciler, müşteriler ya da yöneticiler son kullanıcılar olarak adlandırılmaktadır. Çoğumuz bilişim
34
O’Brien, a.g.e., s.10.
15
sistemlerinin son kullanıcılarıyız ve çoğu son kullanıcı firmalarda bilgi çalışanlarıdır. Bu kişiler zamanlarının çoğunu takımlarında ve çalışma gruplarında, haberleşme ve işbirliğine harcayarak bilgiyi yaratır, kullanır ve dağıtırlar35. •
Bilişim sistemi uzmanları bilişim sistemlerini geliştiren ve kullanan kişilerdir. Sistem analisti, yazılım geliştirici, sistem operatörü ve diğer yönetsel, teknik bilişim sistemi kişilerini içerir. Özetle, sistem analisti son kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarını temel alan bilişim sistemlerini dizayn eder, yazılım geliştiriciler
sistem analistinin belirlediği özelliklerde bilgisayar
programı yaratır ve sistem operatörleri büyük bilgisayar sistemlerinin ve şebekelerinin kurulması ve faaliyete geçmesine yardımcı olur36.
1.3.4.1.2 Bilişim Sisteminin Donanım Kaynağı Veriyi bilgiye dönüştürme sürecinde, bilgisayar ve insanın izlediği giriş, süreç, çıktı, depolama gibi adımların her biri farklı donanımlar gerektirmektedir. İlk olarak veri işlenmek üzere bilgisayar girilmelidir. Klavye ve fare en çok kullanılan veri giriş aygıtlarıdır37. Bunların dışında, optik tarayıcılar, barkod okuyucuları gibi birçok veri giriş aygıtı bulunmaktadır. Veri girişi sağlandığında bilgisayar veriyi işlemeye başlar, bu adım Merkezi İşlem Birimi (CPU-Central Process Unit) tarafından yapılır. İnsan yapısındaki beyine benzeyen Merkezi İşlem Birimi; tanımlama ve hesaplamaların yapıldığı işlemci olarak tanımlanır. Veri işleme süreci tamamlandığında, sonuçlar bilgisayar ekranı, yazıcı, sesli, çoklu medya gibi çıktı aygıtlarıyla alınabilir. Bu işlemlerin gerçekleşmesini sağlayan her türlü aygıt donanımı oluşturmaktadır. Donanım kaynağı, bilişim sürecinde kullanılan tüm fiziksel cihaz ve materyalleri içine almaktadır38.
35
O’Brien, a.g.e., s.12 A.e., s.12 37 Füsun Özatav, v.d., Introduction to Information Technology, Bilgi University Press, 2001, İstanbul, s.23. 38 O’Brien, a.g.e., s.13. 36
16
1.3.4.1.3 Bilişim Sisteminin Yazılım Kaynağı Bilgisayarlar işlem yapmak için bir dizi talimatlara ihtiyaç duymaktadır. Yazılım, bilgisayar sistemini kontrol eden detaylı bilgiler topluluğu olarak tanımlanmaktadır39. Yazılım, bilgi girilerek belge üreten değil, işi yaparken belgeyi üreten bir yapıda olmalıdır. Bilişim Sistemin donanım kaynaklarını yöneten yazılımlar bireylerin bu kaynakları kullanabilmesini sağlayan araçları sağlarken yüklü olan bilgi ve sistem arasında bir arabulucu olarak görev almaktadırlar40.
1.3.4.1.3.1 Başlıca Yazılım Türleri Yazılımlar; sistem yazılımları, yardımcı yazılımlar ve uygulama yazılımları olarak üç grupta toplanmaktadırlar. Her bir gruptaki yazılım farklı amaca göre hizmet vermektedir. Diğer iki yazılımın işlemlerini kontrol etmeye yarayan sistem yazılımları; işlemci, komünikasyon hatları, çevre birimleri gibi bilgisayar kaynaklarını yöneten genel programlar topluluğudur41. Yardımcı yazılımlar bilgisayarda oluşan dosyaların, yeniden düzenlenmesi, disk ve teyp arasında kopyalanması gibi işlemleri gerçekleştirmektedirler42. Uygulama yazılımları ise; kullanıcılar için ya da onlar tarafından yazılan, özel bir görev için bilgisayara uygulanan programlardır43.
Uygulama yazılımları bilgisayarlarda kullanılan
yazılımlarının en büyük oranını oluşturmaktadır.
1.3.4.1.4 Bilişim Sisteminin Ağ Kaynağı Bilgisayarlar, gelişim süreçlerinin ilk aşamalarında yalnızca bilgi işlemede ve saklamada kullanılıyorlardı, ancak teknolojik gelişmeler ve karmaşıklaşan yaşam içinde bilgi alışverişi gereğinin ortaya çıkmasından sonra şebekelerin oluşturulmaya başlanmasıyla, bilgisayarlar artık veri ileten aygıtlar durumuna da gelmişlerdir.
39
PaulBocij, v.d., Business Information Systems, second edition, Prentice Hall, England, 2003, s.108 40 Balaban, a.g.e. 41 Özatav, a.g.e., s.65. 42 Balaban, a.g.e. 43 Özatav, a.g.e., s.66.
17
Ağ, iki yada daha fazla bilgisayarın yazılım, donanım ve her çeşit verilerini paylaşmak üzere birbirlerine bağlanması olarak tanımlanmaktadır44. Ağlar birden çok bilgisayarın birbirleriyle veri alışverişi yapabilecek bir biçimde birbirine bağlanmasıyla oluşmuş yapılardır. Birçok değişik iletişim ağları mevcuttur. Bunlardan, geniş ve yerel alan ağları ile Intranet, Extranet ve İnternet gibi temel tipleri üzerinde durulacaktır.
1.3.4.1.4.1 Yerel Ağlar (LAN- Local Area Networks) Yerel ağlar bir bölüm ya da çalışma grubu gibi aynı fiziksel yerdeki bilgisayar veya diğer bilgi işleme aygıtlarını birbirine bağlayan yüksek hızlı bir haberleşme sistemidir45.
1.3.4.1.4.2 Geniş Alan Ağları (WAN- Wide Area Networks) Geniş alan ağları fiziksel olarak birbirinden çok ayrı konumlarda bulunan, geniş coğrafi alanları kapsayan yerel sistemlerin veya bilgisayar ağlarının bağlantısını sağlayan ağ türleridir46. Bu tip geniş ağlar; birçok firmanın, kamu kuruluşunun ve son kullanıcının günlük faaliyetlerini gerçekleştirmeleri için bir gerekliliktir. Örneğin birçok uluslar arası firma geniş alan ağlarını; çalışanlarına, müşterilerine, tedarikçilerine, diğer şehirlere ve dünyaya bilgi iletmek ve bilgi almak için kullanırlar.
1.3.4.1.4.3 Intranet Intranet, firmanın işle ilgili sürecinden yararlanmak için, kendi iç yapısında internet protokolü veya web tarayıcılarını kullanarak sunucu istemci mimarisiyle
44
Bocij, a.g.e., s.161. Syamanski, a.g.e., s.301. 46 O’Brien, a.g.e., s.216. 45
18
oluşturduğu altyapıdır47. Bu sınırlı ağ ile birçok insan pahallı bilgi kaynağını ortak olarak kullanarak bu sayede ekonomik kazanç elde etmektedir.
1.3.4.1.4.4 Extranet Extranet, firmaların kendi bünyelerinde kullandıkları ağı, çok güvenli bir şekilde, internet üzerinden, belirli sayıda dışarıdaki müşteri ya da tedarikçilere açmalarından oluşan altyapılardır. Bu sayede firmalar müşteri veya tedarikçileriyle bilgilerini paylaşabilmektedirler. Bu sayede her türlü veri iletişimi bu ağ üzerinden yapılarak iş süreçleri hızlanmakta ve maliyetler de azalmaktadır.
1.3.4.1.4.5 İnternet İnternet günümüzün en büyük bilgisayar ve iletişim icatlarından birisidir. İnternet dünya üzerindeki milyonlarca bilgisayar ağının birbirine bağlayan büyük bir ağdır. 1990 yılına kadar bilgisayar endüstrisinde çalışanların dışında kimse interneti bilmiyordu. Günümüzde her gün milyonlarca insan posta almak ve göndermek, haber okumak, belirli bilgilere ulaşmak, rezervasyon yaptırmak, bankacılık işlemlerini yapmak gibi birçok işlemini interneti kullanarak yapmaktadır48. Ağ, birden fazla bilgisayarın veri alışverişi yapmak üzere birbirlerine bağlanmasını sağlayan sistem olarak tanımlanmıştı. Ağlar diğer şebekelere de internetle bağlanır. Bu sebeple internet, birçok değişik tip ve ölçüde işletim sisteminin, birçok ülkedeki insanların, dillerin kısacası milyonlarca bilgisayarın şebekesi olarak ifade edilmektedir49. İnternet , Uluslararası ağ iletişimi (Inter – Network Communications) kelimelerinin kısaltılmasıyla oluşmuş İngilizce bir kelimedir50.
47
Türker Cambazlıoğlu, Bilgi Teknolojilerinin Bugünü ve Yarınına Genel Bakış, Koçak Matbaacılık, İstanbul, 1997, s.232. 48 Daniel Bollo, Marielle Stumm, “Possible Changes in Logistics Chain Relationships Due to Internet Developments”, International Transportation Operational Research, Vol.5, no.6, p.427-445, 1998. 49 Özatav, a.g.e., s.151. 50 Adnan Mazmanoğlu, PC Donanımı ve Elemanları, Beta Yayınları, Ocak, 2005, İstanbul, s.36.
19
internet
intranet extranet Şekil 1.6 İnternet , Intranet ve Extranet İlişkisi
1.3.4.1.5 Bilişim Sisteminin Veri Kaynağı Etkin bir bilişim sistemi; kullanıcılara tam vaktinde, kesin ve konu ile ilgili bilgileri sağlamaktadır. Bir organizasyonu meydana getiren veriler, nesneler halinde soyut görünüm alarak belirgin bir forma girmektedirler. Ayrıca veri bu organizasyon ortamında meydana gelen olayları da içermektedir. Veriler bir organizasyondaki çeşitli işlemsel, finansal, yönetimsel karar verme ve sekreterlik aktivitelerini destekleyen bir yapıda sunulabilmelidir51. Verilere erişim süresi daha hızlı bir şekle getirilmelidir. Veriler daha hızlı bir şekilde depolanıp, aynı kayıtlar minimuma indirilmelidir. Uzun güncelleme süresinden, uyuşmazlıklardan ve hatalardan mümkün olduğunca kaçınılmalıdır. Bir organizasyon tarafından verilen depolanacak veri için veri bütünlüğü daima güvence altında olmalıdır.
1.3.4.2 Bilişim Sisteminin Faaliyetleri Bilişim Sistemleri veri girişi, veriden bilgi üretme adımları bilişim sisteminin kalitesi, veri kaynaklarının depolanması ve sistem performansının kontrol edilmesi faaliyetlerini gerçekleştirmektedir.
51
O’Brien, a.g.e., s.14.
20
1.3.4.2.1 Veri Girişi Veri girişi; verinin çıkartılması, sınıflandırılması ve yazılması işlemlerinden oluşmaktadır. Bir iş sürecinde hareketler verileri oluşturur, veriler kayıt edilip işlenerek bilgiyi oluşturur
52
. Sistemlerde hareketler veri girişini otomatik
oluşturursa hata oranları azalır.
1.3.4.2.2 Veriden Bilgi Üretmenin Adımları Bilişim Sistemi içinde veriden bilgi üretmenin adımları işlem adımı, depolama ve çıktı adımı olarak sıralanmaktadır. Aşağıda bu adımlar ayrıntılı olarak incelenmektedir. İşlem Adımı • Sıralama(Sort): Verinin belli bir sıraya göre dizilmesi • Hesaplama(Calculate): Tüm matematiksel işlemleri içerir. • Özet çıkarma(Summarize): Verinin toplamı alınarak ve ya yoğunlaştırılarak daha verimli hale dönüştürülmesi. • Karşılaştırma(Compare): İki verinin birbirine eşit mi veya birbirinden küçük/büyük mü olduğunu saptamak amacıyla incelenmesi işlemi • Getirme(Retrieve): Verinin ikincil depodan merkezi işlem birimine aktarılması. Depolama Adımı •
Koruma(Protect):
Depolanmış
verinin
yetkisiz
kişilerce
silinmesi,
değiştirilmesi ve kullanılmasına karşı korunması. •
İndeksleme(Index): Verinin belli bir kısmının fiziksel depolandığı yerin adresinin yaratılması ve bakımı.
52
Balaban, a.g.e.
21
•
Güncelleme(Update): Yeni olayların yansıtılması amacıyla depolanmış veriye ekleme, silme ve değişim işlemlerinin uygulanması.
Çıktı Adımı •
Rapor(Report): Yönetim için bilginin basımı
•
Gösterim(Display): Bilginin basılması yerine ekrandan gösterimi.
1.3.4.2.3 Bilişim Sisteminin Kalitesi Sistem yöneticilerinin test etmeyi durdurup, yazılımın en mükemmel haliyle hizmete sunulduğuna inandıkları, kullanıcıların bu yazılımların etkin kullanımını gerçekleştirebildikleri,
sonucunda
stratejik
kararlar
verebilmek
için
bilgi
üretebildikleri ve bunların raporlar halinde sunularak iletişiminin aksaksız sağlanabildiği noktada bilişim sistemlerinin kalitesinden söz edilebilmektedir.
1.3.4.2.4 Veri Kaynaklarının Depolanması Veri ve verinin depolanması herhangi bir bilgi sisteminin kalbi olarak düşünülmektedir. Veriyi; güvenliği, erişebilirliği ile aynı anda birkaç kullanıcı kullanabilmelidir. İyi yönetilmiş, dikkatli düzenlenmiş dosyalar iş kararları için bilgi elde etmeyi kolay hale getirmektedir. Halbuki zayıf yönetilmiş dosyalar bilgilerin işlenmesinde kaosa, yüksek maliyete, zayıf performans ve zaman kaybına neden olmaktadır. Bilgisayar destekli bilgi sistemlerinde verinin depolanması için iki temel yaklaşım vardır. Veri, bilgi sistemlerindeki işlemlerden bağımsız olarak ayrı dosyalar halinde toplanabilir veya veri tüm fonksiyonel alanlara dahil edilebilecek ve bütün bölümler tarafından kullanılabilecek şekilde bir hizmet birimi (server) üzerindeki veritabanında da depolanabilir53.
53
Yaşar Daşdemir, Veri Tabanları&SQL, Türkmen Kitapevi, İstanbul, 2002, s.83.
22
Veritabanları, dış dünyanın bir kısmının bilgisayarda oluşturulmuş modeller ile temsil edilmesi mantığına dayanan bilgi depolarıdır54. Bilginin hammaddesinin olan verinin depolandığı yerdir. Bilgiyi oluşturan bileşenleri sınıflara ayırarak, aralarındaki ilişkiyi de dikkate alarak depolar, istenildiği zaman birleştirerek sunar. Bu da firmalar için çok önemli olan doğru bilgiye kısa sürede ulaşmayı sağlar. Yaşamın
bir
çok
noktasında
kullanılan
veritabanları,
Kurumsal
Kaynak
Planlamadan (ERP- Enterprise Resource Planning), doküman arşiv sistemlerine kadar her sistemin içinde bulunmaktadır55.
1.3.4.2.5 Sistem Performansının Kontrolü Sistem performansının kontrolü; sistemin kullanımından elde edilen katma değerinin, bilgi akışının etkinliğinin kontrolünü içermektedir. Yapılan geri beslemeler sonucunda ortaya çıkan aksaklıkların da denetlenerek nereden kaynaklandığının belirlenmesini içermektedir.
1.3.5 Bilişim Sistemlerinin Geliştirilmesi: Firma çevresinin ortaya çıkardığı fırsatlar ya da problemler için teknolojik tabanlı yönetsel ve organizasyonel
çözümler sunan bilişim sistemlerinin
geliştirilmesi planlı ve organizasyonel bir değişimdir ve bu sistem yeni çalışma şekillerini de beraberinde getirmektedir. Bu sebeple; daha başlangıç aşamasında belirli bir düşünce yapısının oluşturulması gerekmektedir. Bilişim sistemlerinin geliştirilmesindeki temel amaç, firma bünyesinde karar vermede gerekli olan bilgi akışını etkin bir şekilde sağlayabilmektir. Sistemin etkinliğinin arttırılabilmesi için;
54 55
•
Yeni sistemin geliştirilmesinde problem çözme anlayışının benimsenmesi,
•
Geliştirilecek sistemin bir sermaye yatırımı olarak görülmesi,
•
Sistem geliştirmeye katılımın sağlanması,
Demircan, a.g.e., s.97. A.e.
23
•
Belirli aşamalar ve kontrol noktaları oluşturulması gerekmektedir56.
1.3.6 Bilişim Sistemleri Kurmanın Zorlukları Bilgisayar teknolojisinin hızla gelişmesine rağmen, işe yarar bilişim sistemleri kurmanın bazı zorlukları bulunmaktadır. Bilişim Sistemleri kurmak, işletmek ve korumanın zorluklarını Stratejik İş, Küreselleşme, Bilişim Mimarisi, Bilişim Sistemlerine Yatırım Yapma, Sorumluluk ve Denetim Zorluğu olmak üzere beş başlıkta toplanmaktadır57. Aşağıda bu zorluklar ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Bilişim Sistemleri Kurmanın Stratejik İş Zorluğu Firmalar
rekabetçi
ve
etkin
organizasyonlar
kurmak,
iletişimi
ve
koordinasyonu basitleştirmek, gereksiz işleri elemek için bilişim teknolojisini kullanmaya ihtiyaçları vardır. Büyük boyutlu hizmet firmalarının çoğunda bilişim teknolojisine yapılacak yatırım, bu firmaların yıllık kapital harcamalarının yarısından fazla tutmaktadır. Firmaların bu yatırımdan elde edecekleri karı farkında olmaları ve bu doğrultuda yeniden yapılanma sürecine girmeleri gerekmektedir. Sürekli düşünmeye ve yeniden tasarlamaya ihtiyacı olan kuruluşlar, sadece bugün yapmakta oldukları iş süreçlerini otomatikleştirmekle yetinirlerse, bilişim teknolojisinin büyük potansiyelinden yararlanamazlar58. Bilişim Sistemleri Kurmanın Küreselleşme Zorluğu Uluslararası ticaretin ve küresel ekonominin baskıları, birçok farklı ülkede hem üretim hem de satış yapma etkinliğini destekleyebilecek bilişim sistemlerine
56
Oğuzhan Arslan, “Bilgi Sistemlerinde Gelişimde Etkinliğin Arttırılması”, Tekstil Mühendisi Ürt.Yön. ve Endüstri İşletmeciliği Bilim Uzmanı, y.y. 57 Dilek Karahoca, Adem Karahoca, İşletmeciler,Mühendisler ve Yöneticiler İçin Yönetim Bilişim Sistemleri, Beta Yayınevi, İstanbul, 1998, s.44. 58 A.e.
24
ihtiyaç yaratmaktadır. Firmalar küresel ekonomik çevrenin iş ve sistem gereklerini anlamalı ve buna uygun bilişim sistemleri geliştirmelidirler. Çok uluslu entegre bilişim sistemleri geliştirmek için firmalar küresel donanım, yazılım ve iletişim standartları oluşturmak ve her kültürde işe yarayan muhasebe ve raporlama yapıları yaratmak zorundadır59. Bilişim Sistemleri Kurmanın Bilişim Mimarisi Zorluğu Firmalar kendi iş amaçları ve iş akışlarını belirleyip bu amaçlara hizmet edebilecek iş akışlarına uygun bir sistem seçmelidir. Bilişim Sistemleri Kurmanın Yatırım Yapma Zorluğu Organizasyonlar bilişim sistemlerinin iş değerini belirlemelidirler. Yapılacak olan yatırımın firmaya sağlayacağı katkılar sayısal olmadığı zaman her türlü fayda ve maliyeti doğru olarak hesaplayabilmek kolay olamamaktadır60. Bilişim sistemi kurmadan önce mutlaka fayda-maliyet analizi yapılmalıdır. Bilişim Sistemleri Kurmanın Sorumluluk ve Denetim Zorluğu Organizasyonlar, insanların denetleyip anlayabildiği sistemler tasarlamalı ve bu sistemlerinin firmanın ticari amaçları yanında sağlık, güvenlik, iş güvenliği ve sosyal gereklilikler gibi ahlaki ve sosyal sorumlulukları yerine getirecek şekilde kullanılmalıdırlar61.
1.3.7 Bilişim Sistemleri ve Organizasyonlar Çağdaş sistemlerde bir kuruluşun iş stratejisi, kuralları ve işlemleri ile o kuruluşun bilişim sistemleri arasında giderek artan bir bağımlılık vardır. Stratejideki, kurallardaki ve işlemlerdeki değişiklikler, donanımlar, yazılımlar, veri 59
Karahoca, a.g.e., s.45 Bocij, a.g.e., s.324. 61 Karahoca, a.g.e., s.46 60
25
tabanları ve telekomünikasyonlarda da değişiklik gerektirmektedir62. Tüm bunların yanında bilişim sistemlerinin kullanımıyla beraber organizasyonlar yeniden yapılanma sürecine girmişlerdir.
1.3.7.1 Organizasyonlarda Bilişim Sisteminin Stratejik Önemi Bilişim sistemleri özellikle uzun vadede başarılı olma ve organizasyonun yaşamını devam ettirebilmesi için önemli bir rol oynamaktadır. Rekabette önderlik etmeyi sağlayan güçlü araçları olan bu sistemler stratejik bilişim sistemleri olarak adlandırılmaktadır. Stratejik Bilişim Sistemleri (SBS), rakiplere üstünlük elde etmede yardımcı olmak için organizasyonların amaçlarını, işlemlerini, ürünlerini, hizmetlerini ve çevreyle olan ilişkilerini değiştirmektedir63. Organizasyonlarda bilginin, dolayısı ile bilişim sistemlerinin rakip firmalara bir koz olarak kullanılabilmesi için, öncelikle bilişim sistemlerinin kullanılabilesi alanların belirlenmesi ve bu alanlarda yoğun araştırma yapılması gerekmektedir. Çevre çok iyi incelenerek organizasyon yapısının kullanılacak olan bilişim sistemlerine
uyumu
gerçekleştirilmelidir.
Bunun
yanında
kurumsallaşmış
organizasyonlar, konusunda uzman kaynaklar ile iş akışını sağlamayı tercih ederek çözümler üretmektedirler. Bu perspektiften bakılarak bilgi sistemleri seçiminde organizasyonun ihtiyaç gösterdiği yön doğrultusunda, iş gücü tasarrufu ve kullanım kolaylığı tercih sebebi olmaktadır.
1.3.7.2 Öğrenen Organizasyonlarda Bilişim Sistemleri Öğrenen
organizasyon
kavramı,
bir
firmanın
faaliyetleri
süresince
karşılaştığı olaylardan sonuç çıkarması, kişilerin hedef olarak seçtikleri sonuçları elde etmek için bunun değişen çevre koşullarına uymakta kullanılması, personelini geliştirici bir sistem yaratması ve böylece değişen, gelişen, insanların sürekli 62
William D. Nance, “An Investigation of Information Technology and The Information Systems Group as Drivers and Enablers of Organizational Change”, ACM, SIGCPR/SIGMIS’96, USA, 1996 63 Demircan, a.g.e., s.14.
26
biçimde beraber öğrenmeyi öğrendikleri, kendini sürekli yenileyen dinamik bir organizasyon olasını ifade etmektedir64. Deneyimlerin sürekli test edildiği ve bu deneyimlerin bütün organizasyonun ulaşabileceği bir şekilde ve ana amaca uygun olan bilgiye dönüştürdüğü organizasyon olarak tanımlanan öğrenen organizasyonlar; öğrenme ve üretmeyi en üst düzeye çıkarmak için teknolojiyi etkili bir şekilde kullanır65. Bilgiyi; insan sermayesi, yapısal ve ilişkisel sermayelerden oluşan bir bütün olarak tanımlamıştık. İnsan sermayesi; insanların sahip oldukları bilgi ve yeteneklerin
bütünüdür66.
İnsanların
akıllarında
biriken
insan
sermayesi
organizasyonda kalıcı hale getirilmelidir. İnsan sermayesinin yapısal sermaye ve ilişkisel sermayeye dönüştürülmesi aslında firma içinde “kim, neyi, ne kadar biliyor” un sürekli takip eden teknik altyapının ve süreçlerin varlığıyla gerçekleştirilebilir. Firma içindeki bilgiler elektronik ortamda, belirli kişilerin görebilmesine açık olarak saklanırsa, bilgi hem organizasyonda kalır hem de tek bir kişiden bağımsız olarak kısa sürede erişilebilir. Bu şekilde teknoloji; insan sermayesinin, yani firmanın zeka katsayısının yapısal sermaye ve ilişkisel sermayeye dönüşmesini sağlayacak bir biçimde bilginin paylaşılması için gerekli ortamı hazırlar.
1.3.8 Bilişim Sistemi Tipleri Bilişim Sistemleri hizmet sundukları yönetici gruplarına göre ve
servis
verilen organizasyon seviyesine göre iki grupta değişik tiplere ayrılmaktadır.
64
Selim Yazıcı, Öğrenen Organizasyonlar, Alfa Yay., İstanbul, 2001, s.153. “Bilgi Yönetimi Terimleri Sözlüğü”, (çevrimiçi) http://www.rcbadoor.com/makalevekitaplar/bilgiyonetimi.htm 66 Tom Stewart “Bilginin Kendisi”, (çevrimiçi)http://www.ytukvk.org.tr/arsiv/makaletop.php?makale=bilgiyon3, 65
27
1.3.8.1 Hizmet Sundukları Yönetici Gruplarına Göre Bilişim Sistemi Tipleri Hizmet sundukları yönetici gruplarına göre Stratejik, Yönetimsel, Bilgi ve İşlemsel seviyede olmak üzere dört tip bilişim sistemi bulunmaktadır67. Hizmet sundukları gruplara göre belirlenen her bir bilişim sistemi tipi ve seviyeleri aşağıda ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Bilişim Sistemleri Tipleri Stratejik seviye Yönetim seviyesi
Hizmet Grupları Tepe yöneticiler Orta kademe Yöneticiler
Bilgi seviyesi
Bilgi ve veri işçileri
İşlemsel seviye
İşlemsel yöneticileri
Şekil 1.7 Hizmet Gruplarına Göre Bilişim Sistemleri
1.3.8.1.1 İşlemsel Seviyedeki Bilişim Sistemleri İşlemsel
seviyedeki
sistemler
organizasyonların
temel
aktivite
ve
işlemlerinin kayıtlarını tutarak işlemsel yöneticileri desteklemektedirler. Bu seviyedeki sistemlerin amacı rutin sorulara cevap vermek olduğundan bilgi kolayca elde edilmeli, kesin ve hızlı olmalı68.
67 68
Demircan, a.g.e., s.11. Karahoca, a.g.e., s.19.
28
1.3.8.1.2 Bilgi Seviyesindeki Bilişim Sistemleri Bilgi seviyesindeki sistemler, organizasyonun kırtasiye işlerinin kontrolüne ve yeni bilgilerin işe entegre edilmesine yardımcı olarak bilgi ve veri işçilerini desteklemektedir69.
1.3.8.1.3 Yönetim Seviyesindeki Bilişim Sistemleri Yönetim seviyesindeki sistemler, iş akışının durumunu izlenmesi, kontrol edilmesi ve bununla ilgili kararlar alınması için orta kademe yöneticilerine destek sağlamaktadırlar. Bu seviyedeki sistemlerde genellikle anlık raporlar yerine periyodik bilgiler içeren raporlar sunmaktadırlar70.
1.3.8.1.4 Stratejik Seviyedeki Bilişim Sistemleri Stratejik seviyedeki sistemler, firma içi ve dış çevredeki stratejilerin belirlenmesi
amacıyla
tepe
yöneticilerine
hizmet
sunmaktadırlar71.
Tepe
yöneticilerinin, organizasyonun dış çevredeki değişikliklere uyum sağlayabilmesi için gereken öngörüleri ve çalışmaları desteklemektedirler.
1.3.8.2 Servis Verilen Organizasyon Seviyesine Göre Bilişim Sistemi Tipleri Servis verilen organizasyon seviyesi veya fonksiyonel özelliklerine göre altı tip bilişim sistemi bulunmaktadır.
1.3.8.2.1 İşlemsel Bilişim Sistemleri (TPS-Transaction Processing Systems) İşlemsel Bilişim Sistemleri; iş akışının takibi için günlük, rutin kayıtların girildiği bilişim sistemleridir. Bu sistemler, günlük işlemlerle ilgili kayıtların doğru kaydedilmesinin yanı sıra sipariş, irsliye, çek, ödeme emri gibi dokümanların 69
A.e., s.20. Karahoca, a.g.e., s.21. 71 A.e. 70
29
basılmasıyla ilgili kontrol prosedürlerini de içermektedir. Örnek olarak, satış sipariş giriş sistemleri, otel rezervasyon sistemleri, çalışanlara ait bilgi bankaları gibi sistemler gösterilebilir. Bu sistemler organizasyonun işlemsel seviyelerinde hizmet vermektedirler.
1.3.8.2.2 Bilgi Tabanlı İş Sistemleri (KWS-Knowledge Work Systems) Bilgi Tabanlı İş Sistemleri; belirli alanlarda uzmanlaşmış kişilere hitap eden bilgi kazanma, bu yeni bilgiyi ve uzmanlığı iş akışına entegre etmeyi sağlayan bilişim sistemleridir72. Bu sistemlere bilgisayar destekli tasarım(CAD), bilgisayar destekli üretim(CAM), sanal gerçeklik sistemleri örnek olarak gösterilmektedir.
1.3.8.2.3 Ofis Otomasyon Sistemleri (OAS-Office Automation Systems) Ofis Otomasyon Sistemleri; tipik ofis ortamında koordinasyon ve iletişim aktivitelerini destekleyerek veri işçilerinin üretkenliğini arttıran uygulamalardır. Doküman yönetimi, kelime işlemciler ve masaüstü yayınlama araçları, planlama programları ve iletişim sistemleri bu sistemlere örnek olarak gösterilmektedir73.
1.3.8.2.4 Yönetim Bilişim Information Systems)
Sistemleri
(MIS-Management
Günümüzde bilgiye çabuk ulaşmak, firma içindeki ve pazardaki tüm gelişmeleri yakından izleyerek hızlı tepki vermek kurumların geleceği için ciddi önem taşımaktadır. Bunun için kurumlardaki karar vericinin anlık olarak her türlü kurum-içi bilgiye ulaşmak için kurulmuş bir sisteme ihtiyacı vardır. Yönetim Bilişim Sistemleri, örgütün güncel performansı ve tarihsel kayıtlarına eş zamanlı ulaşarak bazı örnekleri ve raporları yöneticilere sağlar ve örgütün orta düzey yönetim düzeyine destek sağlar74. 72
Karahoca, a.g.e., s.27. Hoşcan, a.g.e., s.27 74 A.e. 73
30
Ana amacı yönetim kademesinin bilgi ihtiyacını karşılamak olan Yönetim Bilişim Sistemi; özellikle planlama, denetleme ve düzeltici faaliyetlerde bulunabilmek amacıyla geliştirilmiş ve üretim, pazarlama, muhasebe, finans ve insan kaynakları gibi işletme işlevlerine ilişkin bilgileri çeşitli araçlar aracılığıyla yöneticilere sunan bir sistemdir75. Bu sistemler işlemsel bilişim sistemlerindeki verileri özetleyen periyodik raporlar üreterek, günlük işlemlerin yönetimini ve kontrolünü sağlayarak firmanın performansına yardımcı olurlar. Özetle Yönetim Bilişim Sistemi organizasyonların yapılarına uygun kontrol ve raporlama ağılıklı bir bilişim sistemidir.
Yönetim Bilişim Sistemlerinin Temel Özellikleri •
İşlevsel kontrol ve yönetim kontrol seviyelerinde yöneticileri karar almalarında desteklerken planlamaya da yardımcı olmaktadırlar,
•
Günlük
işleri kontrol ederek, yöneticilere
raporlar
sunmak
üzere
tasarlanmışlardır •
Mevcut veri ve veri yollarını kullanmaktadırlar,
•
İşlemsel yetenekleri sınırlıdır,
•
Geçmiş ve mevcut verileri kullanarak karar alma mekanizmasına destek olurlar,
75 76
•
Göreli olarak esnek değildirler,
•
Organizasyon içine yöneliktirler,
•
Bilgi ihtiyaçları bilinir ve belirlidir,
•
Uzun analiz ve tasarım aşaması gerektirirler76.
Demircan, a.g.e., s.13. A.e.
31
1.3.8.2.5 Karar Destek Sistemleri (DDS- Decision Support Systems) Karar destek sistemleri; ileri düzeyde kolaylıkla tanımlanamayan, çabuk değişen, yapısal ve yarı yapısal nitelikteki ve tek kararların alınmasında yöneticilere destek verir77. Bu sistemler, işlemsel bilişim sistemleri ve yönetim bilişim sistemlerinden firma içi bilgi almalarının yanında rakip firmaların stok ve ürün fiyatları gibi dış bilgileri de kullanırlar. Tasarım itibari ile diğer sistemlerden daha fazla analitik gücü olan kara destek sistemleri büyük miktarda özet veriyi bilgi yoğun raporlar şeklinde sunmaktadırlar. Her zaman değişen durumlara ve sorulara uygun cevap üretebilecek şekilde tasarlanmaktadırlar78. Karar Destek Sistemi, kullanıcısının ihtiyacı olan tüm verileri bulabilmesini ve bu veriler üzerinde istediği işlemleri yapabilmesini sağlamaktadır. Bu özelliği ile de Yönetim Bilişim Sisteminden ayrılmaktadır.
Karar Destek Sistemlerinin Ana Bileşenleri Karar Destek Sistemleri temel olarak veritabanı , model tabanı ve kullanıcı arabiriminden oluşmaktadır . Veritabanı ile firmanın içsel ve çevreye ilişkin diğer bilgi gereksinimini sağlamak için kullanılmaktadır. Model tabanı; istatistiksel, finansal, tahmini, operasyonel modelleri veya planlama modellerini içermektedir. Model yönetim sistemi ile de modellere erişim ve denetleme yapılmaktadır. Bunlara ek olarak veritabanı ve model tabanındaki kaynakları işleyerek, karar vericinin önüne etkileşimli olarak sunabilen kullanıcı arabiriminin sistem içinde yer alması gerekmektedir79.
77
Hoşcan, a.g.e., s.27. A.e. 79 O’Brien, a.g.e., s.297. 78
32
Karar Destek Sistemlerinin Temel Özellikleri •
Kullanıcıya esneklik, uyumluluk ve hızlı cevap sağlamaktadırlar,
•
Kullanıcıların giriş ve çıkış verilerinin kontrolü ve yönlendirmelerini sağlar, istenilen her türlü bilgiyi sağlayabilecek kapasitededirler,
•
Bilgisayarı sadece bir araç olarak kullanan karar vericilere yönelik olduklarından
profesyonel
programcılara
gerek
duyulmadan
çalışabilmektedirler, •
Sonuçları önceden kestirilemeyen kararları almada destek sağlarlar,
•
Organizasyondaki her seviyenin karar ihtiyaçlarını karşılayabilmek üzere geliştirilmişlerdir80.
1.3.8.2.6 Üst Yönetim Bilişim Information Systems)
Sistemleri
(EIS-Executive
Üst Yönetici Bilişim Sistemleri; organizasyonların stratejik seviyesinde kullandıkları sistemlerdir. Bu sistemler, başta genel müdür ve yönetim kurulu üyeleri olmak üzere, işletmenin vizyonunu, misyonunu, değerlerini ve stratejilerini belirleyen kişiler için oluşturulmaktadır. Bu kadar önemli konularda yapılacak bir hata işletmenin geleceğini risk altına almış olur. Bu nedenle üst yönetim bilişim sistemi, iç ve dış çevre koşulları konusunda tam ve doğru olarak zamanında bilgilendirilmelidir. Üst Yönetim Bilişim Sistemi; stratejik, karmaşık ve önceden programlanamayan kararların alınmasında kullanılan bilgi sistemleridir81. Üst yönetim bilişim sistemlerinde grafiksel gösterimlere yer verilerek çok farklı kaynaktan veriler üst yönetimin kullanımına sunulmaktadır. Çeşitli yöntemler kullanılarak üst yönetimin kritik bilgiye ulaşmak için harcayacağı zamanı en aza indirilmektedir82.
80
Demircan, a.g.e., s.109. Hoşcan, a.g.e., s.27. 82 Karahoca, a.g.e., s.34. 81
33
1.4 Bilgi Yönetimi Merkezleri Bilgi merkezleri; bilgi taşıyıcılarının, belli bir amaca yönelik olarak toplandığı
hiçbir
kayba
uğramaksızın
korunduğu,
arandığında
en
kolay
bulunabilecek tarzda düzenlendiği ve optimum kullanımı ile bilgi akışının kesintisiz oluşumunun sağlandığı merkezlerdir83. Bilgi yönetimi, kayıtlı ya da kayıtsız organizasyon verilerini, kişisel bilgi ve tecrübeye dayalı birikimleri toplayıp, düzenleyip, kayıt altına alıp yararlı bilgi haline getirerek bunları doğru zamanlarda, doğru kimselerin, istenilen her yerden ulaşmasını sağlayıp, organizasyonunu entelektüel mülkünü arttırmak, tekrarlanan işlemlerin tamamının teknolojik araçlarla yapılmasını sağlamak ve bunun sonucunda pozitif iş neticeleri elde etmek amacıyla yapılan bir dizi teknolojik ve kültürel işlemler olarak tanımlanmaktadır84. Firmalardaki Bilgi Yönetimi Merkezleri ise; bütün bu bölümde anlattığımız ve firmalar için çok değerli olan bilgiyi stratejik kararlara dönüştürmek üzere kurulan merkezler olarak tanımlanabilir. Gelişmesini araçsal açıdan bilişim sistemlerine borçlu olan bilgi yönetim merkezleri bilişimle departmanından farklı olarak teknik yazılım veya donanımlarla değil de bu yazılımlardan elde edilebilecek bilgilerin analizleriyle ilgilenerek geleceğe yönelik kararların alındığı merkezlerdir.
83
Malik Yılmaz, “Bilgi Merkezleri ve Toplam Kalite İlişkisi ve Bir Uygulama”, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 4 (2) 2003, 257-268. 84 Melikşah Karakaş, “Bilgi Yönetimi Nedir?”, (çevrimiçi) www.bilgiyonetimi.org, 25.02.2005
34
2 LOJİSTİK YÖNETİMİ Günümüzde üretici firmalar üretim dışındaki tedarik zinciri içindeki faaliyetleri artık firmalar bu işle ilgilenen firmalara yaptırmaktadır. Bu da lojistik firmalarının günden güne önem kazanmasına neden olmaktadır. Lojistik kavramı, lojistik yönetiminin faaliyetleri bu bölümde ayrıntılı olarak ele alınmaktadır.
2.1 Lojistik Kavramı Köken olarak Latin dilinde “Lojik” ve “Static” kelimelerinin birleşmesinden meydana gelen “lojistik” kelimenin sözlükteki karşılığı “akıl yürütme, hesap sanatı”dır85. Esas olarak askeri bir terim olan lojistik; askeri alanda araç, gereç ve birliklerin hareket organizasyonunu tanımlamak için kullanılmaktadır86. Bu açıdan lojistik, bir plan veya operasyonun ayrıntılı bir biçimde örgütlenmesi ve uygulanmasıdır87.
Lojistiğin
sivil
alanda
kullanılması
ise
80’li
yıllarda
gerçekleşmiştir. Lojistik, çok farklı alanlardan oluşan bir faaliyetler bütünü olup ilgili bölümlerin ortaklaşa işbirliğini gerektirmektedir88.
2.2 Lojistiğin Önemi Rekabetin hızla arttığı günümüzde özellikle üretici firmalar başta olmak üzere, günümüz firmaları ana faaliyetleri dışında kalan tedarik zinciri içindeki; tedarik, taşıma, depolama, elleçleme, paketleme, stok, dağıtım gibi birçok faaliyeti başka firmalara yaptırarak kendi ana faaliyet konuları olan üretime daha fazla zaman ayırabilmektedir.
Böylece
firmalar
kendi
üretim
faaliyetlerinin
kalitesi,
maliyetlerinin azaltılması ve müşteri memnuniyetinin sağlanması konularına odaklanabilmektedirler. Amerika’da yapılan bir çalışmada lojistik maliyetlerindeki 85
Meydan Larousse, Büyük Lugat ve Ansiklopedi Mehmet Tanyaş, “Lojistik ve Tedarik Zinciri Yönetimi”, 3GEN, Sonbahar 2002, s.23. 87 Michael Quayle, Bryan Jones, Logistics: An Integrated Approach, Tudor Business Publishing Ltd., Wirral, 1993, s.85. 88 Quayle,a.g.e. , s:87. 86
35
%5’lik azalmanın karlılık üzerine etkisi, satışların % 20 arttırılması sonrası karlılık da elde edilecek etkiye eşit veya daha fazla olduğu saptanmıştır89. Lojistik, bir ürün veya hizmetin üretimi ve dağıtılmasıyla ilgili olarak tüm maddi temelli işlevleri sevk ve idare eder. Lojistikte
amaç;
firmanın
varlığını
sürdürebilmesi açısından organizasyonu kalite, fiyat, zaman ve hizmet gibi hayati pazar değişkenlerine karşı dayanıklı hale getirmektir90.
2.3 Lojistik Fonksiyonu Üretim noktasından tüketim noktalarına mal hareketi çağlar boyunca önemli olmuştur. Örneğin ipek yolu en önemli ticaret yolu olarak bilinmektedir. Savaş sırasında organizasyonların hiyerarşik yapılandırmaları, kalite kontrol araçları, ürün ve sistem standartları, yeni teknolojilere anında uyum sağlayarak geliştirilen silahlar sanayi tarihinde askeri gelişimler önemli rol oynamıştır. Lojistik uzun bir süre malların fiziksel dağıtımı olarak kabul edilmiştir. Bugün ise çok çeşitli fonksiyonları bünyesinde toplamaktadır. Lojistik, çok genel olarak, ürün akışının, akış noktasından varış noktasına kadar planlanması, uygulanması ve kontrolüdür91. Tüm imalat aşamalarında ürün, malzeme, yarımamül, hizmet ve bilgi gibi tedarik zinciri değerlerinin elde edilmesi, taşımı, stoklanması ve dağıtımı için gerekli olan faaliyetler bütünü olan lojistik; ulaştırma, depolama, malzeme elleçleme, stok yönetimi fonksiyonları gibi iş fonksiyonlarının birleşimi olup pazarlama ve imalat ile yakından ilişkilidir92.
89
“Lojistiğin Aritmetiği”, (çevrimiçi) http://www.danismend.com/konular/lojistikyon/LOJ-LOJISTIGIN%20ARITMETIGI, 02.12.2004 90 Metin Çancı, Murat Erdal, Lojistik Yönetimi, Freight Forwarder El Kitabı 1, 2003,s.35. 91 Necdet Timur, Sanayi İşletmelerinde Lojistik Faaliyetlerin Organizasyonu, T.C.Anadolu Üniversitesi Yayınları no:266, Eskişehir. 1998, s.7. 92 H. Donalt Ratliff, William G.Nulty, “Logistics Composite Modeling”, The Logistics Institute at Georgia Tech, ABD, 1996
36
Tedarikçi
Odak firma
Bilişim
Müşteri
Bilişim
Ürünler Hizmetler
Nakit Kaynak ve Tedarik Etme
Kaynak ve Tedarik Etme
Lojistik Fonksiyonlar Şekil 2.1 Lojistik Fonksiyonun Süreci93
2.4 Lojistiğin Tanımı Lojistik Yönetimi Konseyi (Council of Logistics Management)’ e göre; “Lojistik, müşterilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere her türlü ürün, hizmet ve bilgi akışının, hammaddenin başlangıç noktasından, ürünün tüketildiği son noktaya kadar olan tedarik zinciri içindeki hareketin, etkin ve verimli bir şekilde planlanması, uygulanması, taşınması, depolanması ve kontrol altında tutulması yöntemidir94.” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu tanım tedarikçi ve müşteri arasındaki mal, hizmet ve bilgi akışını içeren tüm faaliyetleri kapsamaktadır.
93
Karl B. Manrodt, “Understanding the Lean Supply Chain”, 7. Lojistik Yönetimi Zirvesi, 12-13 Nisan 2005, İstanbul 94 Council of Logistics Management, (çevrimiçi) wwwclm1.org, 10.12.2004.
37
2.5 Lojistiğin Yapısal Modeli Daha önce de anlattığımız gibi lojistik tedarik zincirinin planlaması ve dizayn edilmesini sağlamaya hizmet etmekteydi. Lojistik yapısal olarak hiyerarşik bir model ile dört seviyede ele alınmaktadır95.
Üst Seviyesi İşlevsellik Seviyesi
Yapısallık Seviyesi Stratejik Seviyesi Şekil 2.2 Lojistiğin Yapısal Modeli Lojistiğin Stratejik Seviyesi •
Müşteri İlişkileri Yönetimi Her türlü hizmet sisteminin temeli olan Müşteri İlişkileri Yönetimi; lojistiğin
stratejik seviyesini kapsamaktadır. Lojistik firmaları, ancak müşterilerinin hizmetlerinden memnun olması ile varolabilmektedirler. Bu da her sektörde olduğu gibi lojistik sektöründe de müşteri hizmetlerinin önemini günden güne arttırmaktadır. Lojistik yönetiminin üstün müşteri hizmetlerini temel alarak, değişimlere hızlı tepki verebilmeli, hızlı şekilde ihtiyaca göre şekillenmeli ve değişikliklere uyum sağlayacak yaratıcılıkta olması gerekmektedir96. 20. yüzyılın sonunda birçok firma, kalite kontrol sistemlerine önem vermişlerdir. ISO2000 ya da diğer uluslar arası kalite standartlarına erişememiş olan firmalar bundan ciddi biçimde zarar görmektedirler. Günümüz pazarında başarılı 95
Egils Ginters, Logistics Information Systems Part 1, Jumi Ltd., Riga, 2002, s.34. Osman Z. Orhan, Dünya’da ve Türkiye’de Lojistik Sektörünün Gelişimi, M.Ü.İ.İ.B.F. , İstanbul Ticaret Odası, Yayın no:2003-39, Mega Ajans, s.11 96
38
olmak için firmalar, yaptıkları hizmetin kalitesiyle ilgili her türlü kritere sahip olmaları gerekmektedir. Böylece lojistik süreç başarılı olacaktır. Kalite kontrol sistemi düzenleme ve uyarlama; firmanın sunduğu bir hizmeti bugün de dün olduğu gibi aynı karakteristik özelliklerle sunmayı garanti etmektedir. Bu yarın da bu özelliklerde hizmet sunacağını göstermektedir97. Günümüzde birçok sektörde tedarikçi ile müşterinin birlikte çalışması önemli hale gelmektedir. Müşteri ilişkileri yönetimi sadece yeni müşteri kazanmak için değil, var olan müşterilerin de devamlılığını sağlamak için gerekmektedir. Lojistiğin Yapısallık Seviyesi •
Tedarik ve Dağıtım Zinciri
•
Hizmet Planlaması (Service Net Mapping)
Tedarik ve Dağıtım Zinciri: Tedarik ve Dağıtım Zincirinin planlanması ve dizayn edilmesi lojistiğin yapısallık seviyesinde yer almaktadır. Muhtemel olasılıkların dikkate alınarak yapıldığı planlamaları içermektedir. Hizmet Planlaması: Ürünlerin dağıtımında gerçekleşebilecek eksikliklerin önceden karşılanmasının tasarlanmasıdır. Lojistiğin İşlevsellik Seviyesi
97
•
Depolama İşlevleri
•
Taşıma İşlevleri
•
Ürün ve Bilgi Akışı
Ginters, a.g.e., s.36.
39
Depolama: Lojistiğin işlevselliğinin kalitesi depolama operasyonuna göre değişmektedir. Bu bölümde ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz depolama, değişik karakteristik özelliklere göre düzenlenmektedir. Taşıma: Taşıma işlevi yapısal seviyeyi garanti altına almalıdır. Depolar, ambarlar arası; müşteriler ve tedarikçiler arası taşımacılıklar önceden belirlenmiş programlara uygun olarak yapılmalıdır. Ürün ve Bilgi Akışı: Müşteriler ve tedarikçiler arasında yapılan ürün ve bilgi akışları lojistik sürecin doğru işlemesi açısından önemlidir. Lojistiğin temel hedefi olan doğru ürünü doğru yere zamanında teslim etmenin gerçekleştirilebilmesi için bilgi akışını ve ardından da ürün akışının sağlanması gerekmektedir. Lojistiğin Üst Seviyesi •
İdare ve Değişim Yönetimi
•
Teknolojik Araçlar
•
Prosedürler
•
Lojistik Bilişim Sistemleri
İdare ve Değişim Yönetimi: Lojistik faaliyetlerin gerçekleşmesi idare ve yönetim olmadan imkansızdır. Bu yönetim öngörülü olup lojistik operasyonundaki değişik hata ve çelişkilerle ilgilenmelidir. Yeni rakiplerin pazara girişi gibi dış koşulların etkileri hesaba katılmalı ve özel değişim planları olmalıdır. Teknolojik Araçlar: Teknolojik araçlar, lojistik operasyonlarda yer alan araçların yönetimini sağlar. Prosedürler: Lojistik fonksiyonların yer aldığı kural, kanun, açıklama ve diğer dokümanlar kümesidir.
40
Lojistik Bilişim Sistemleri: Lojistik Bilişim Sistemleri üst seviyedeki en önemli bileşenidir. Bütün sürecin zamanlamasında olduğu gibi bilginin doğruluğunu, depolanmasını, işlenmesini ve iletişimini de sağlamaktadır.
2.6 Türkiye’de Lojistik Sektörü Gerek dünya coğrafyası üzerindeki konumu, gerek genç ve dinamik nüfusu, gerekse lojistik sektörüne verilen önem ve yatırımlar ile dünyada önemli bir üs konumuna gelebilecek potansiyele sahip olan Türkiye’de lojistik sektörü hızlı bir gelişme sürecinde olan sayılı sektörlerden biri olmaktadır98. Türkiye’de lojistik sektörünün gayri safi milli hasıla içindeki payı %1.5 civarındadır. Bu oran lojistik sektörünün oldukça gelişmiş olduğu Amerika Birleşik Devletleri’ndeki %20’lik pay ile kıyaslandığında oldukça düşük kalmaktadır99. Türkiye’de lojistik sektörünün faaliyetlerinin yaklaşık %25’i lojistik firmaları tarafından gerçekleştirilirken, yaklaşık %75’lik kısımda ise firmalar lojistik ihtiyaçlarını ya firma bünyesinde karşılamakta ya da her hizmet için farklı firmalarla çalışmaktadır. Bu şekilde parçalı bir yapıda hizmetlerin dağıtılıyor olması lojistiğin taşımacılık faaliyetleriyle özdeşleştirilmesinden kaynaklanmaktadır. Oysa lojistik sektörü, taşımadan gümrüklemeye, ambalajlamadan etiketlemeye, depolamadan dağıtıma kadar birden fazla faaliyeti müşteriye sunmayı içermektedir100. Tüm bunların yanında, 2004 yılı itibariyle Türkiye’ de toplam 40.000’e yakın araç sayısı ile yaklaşık 1.000 adet lojistik hizmet sağlayıcı firma bulunmaktadır ve bu firmaların sağladığı toplam istihdam yaklaşık 250.000 kişidir. Bu firmaların 2004 yılı yaklaşık getirisi 10 milyar YTL olmuştur101.
98
Orhan, a.g.e., s.95. A.e., s.94. 100 A.e. 101 “Küreselleşme Konulu Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Konferansı”, İstanbul, Eylül, 2004 99
41
2.7 Lojistik Yönetimi Lojistik Yönetimi; müşteri gereksinmelerini karşılamak üzere, üretim noktası ve tüketim noktaları arasındaki mal, hizmet ve ilgili bilgilerin ileri ve geri yöndeki akışları ile depolanmalarının etkin ve verimli bir şekilde planlanması, uygulanması ve kontrolünü kapsayan tüm tedarik zinciri faaliyetlerinin yönetilmesidir. Lojistik yönetiminin görevi; en düşük maliyetle, kaliteli bir dağıtımı sağlayacak faaliyetleri planlama ve koordine etmektir. Bu sebeple lojistik, pazar ve işletmelerin arasında bir bağ olarak görülmektedir. Lojistiğin temel hedefi, müşteri hizmetlerinde yüksek bir seviyeye ulaşılması, kaynak ve yatırımların optimum kullanımıyla rekabet avantajının yaratılmasıdır102. Tedarikçi ile Üretici arasında olan lojistiğe Gelen Lojistik (Inbound Logistics), Üretici ile Müşteri arasındaki lojistiğe Giden Lojistik (Outbound Logistics) denilmektedir103.
Lojistik Girdileri Tesis ve Donanımlar İnsan Kaynakları Bilgi Kaynakları Finans Kaynakları
Tedarikçiler
Lojistik Çıktıları
Lojistik Yönetimi Planlama-uygulamakontrol
Üretici
Doğru ürünün doğru yere, doğru miktarda, doğru zamanda en yüksek esneklik ve en düşük maliyetle teslimi
Müşteriler
Şekil 2.3 Lojistik Yönetimi
102
Martin Christopher, Logistics and Supply Chain Management, Second Edition, Prentice Hall, England, 1998, s.13. 103 Tanyaş, a.g.e., s.23.
42
Bu bölümde ayrıntılı olarak lojistik yönetiminin faaliyetlerini inceleyeceğiz. Üretim dışındaki, tedarik zinciri içindeki tüm faaliyetleri Lojistik Faaliyetler olarak tanımlayabiliriz. Lojistik Faaliyetler; •
Envanter Yönetimi
•
Taşıma Yönetimi
•
Depo ve Antrepo Yönetimi
•
Ambalajlama ve Elleçleme Yönetimi
•
Dağıtım Yönetimi
•
Gümrükleme
2.7.1 Envanter Yönetimi Bir çok firmanın hemen hemen en büyük aktifi olan envanterin yönetimi karlılığı doğrudan etkilemektedir104. Lojistik yönetimini etkileyen oldukça riskli kararlardan olan envanter kararları, yapılacak olan lojistik faaliyetlere önemli ölçüde destek sağlamaktadır. Düzgün bir envanter sınıflandırması olmadan müşteri memnuniyetsizlikleri ortaya çıkmaktadır105. Stoğu tutulan envanterin doğruluğu, izlenebilirliliği ve hızlı elleçlenebilir olmasının yanı sıra envantere ilişkin tarih kayıtlarını toplayabilmek ve stratejik raporlar sunabilmek envanter yönetiminin en can alıcı noktalarındandır. Bu sebepten ötürü envanter planlaması oldukça kritiktir. Lojistik firması açısından envanter yönetimi; müşteri lokasyonunda bulunan ürün veya
malzemelere
ait
stok
yönetimi
faaliyetlerinin
tedarikçi
tarafından
gerçekleştirildiği stok sistemleridir106. Lojistik firmaları, envanterin değişik zaman dilimleri içindeki hareketlerini izleyerek, raporlayarak olası stok fazlalıklarını
104
Atilla Filiz, “Lojistik ve Stok Yönetimi” , (çevrimiçi) www.bilgiyonetimi.org.tr, 12.08.2004 Donal J.Bowersox, David J. Closs, M. Bixby Cooper, Supply Chain Logistics Management, 2002, McGraw-Hill Company, First edition, N.Y., s. 282 106 Gianpaolo Ghiani, Gilbert Laporte, Roberto Musmanno, Introduction to Logistics Systems Planning and Control, Wiley , England, 2004, s.6. 105
43
eksikliklerinin oluşması durumunda müşterilerini uyararak, müşterilerinin planlama misyonundaki önemli bir iş yükünü üstlenmektedirler.
2.7.1.1 Envanter Yönetiminin Sınıflandırılması Envanter yönetimindeki risk firmanın dağıtım kanallarındaki pozisyonuna göre değişmektedir. Envanter politikasını belirlemek için lojistik akış içinde envanterin rolünün iyi anlaşılması gerekmektedir. Envanter Yönetimi modelleri çeşitli kriterler göre sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırılmalar envanterle ilgili verilerin kesinliğine göre, envanterin hareket hızına, depolama noktalarının sayısına veya envanterin yapısına göre belirlenmektedir107. Aşağıda bu kriterlere göre envanter yönetimini belirlenmesi açıklanmıştır108.
2.7.1.1.1 Deterministik’e Karşı Skolastik Modele Göre Envanter Yönetimi Modelini Belirleme Ürünlerin talep, fiyat ve çevirim süresi belirli olan deterministik modelde; firmalar maliyetlerin değişik kategorilerinde odaklanmaktadır. Verilerin kesin olmadığı Skolastik modelde ise; her zaman bütün talebi karşılamak mümkün olmayabilir. Burada müşteri verilen olasılıkla tatmin olabilir fakat bunun sonucunda müşteri hizmet seviyesindeki baskı genellikle beraberinde birtakım yükümlülükler de getirmektedir.
2.7.1.1.2 Hızlı Hareket Eden Ürünlere Karşı Yavaş Hareket Eden Ürünlere Göre Envanter Yönetimi Modelini Belirleme; Düzenli olarak üretilen, satılan ürünler, pazarda bulunan birçok ürün hızlı hareket eden ürünler olarak tanımlanmaktadır. Hızlı hareket eden ürünlerin envanter yönetiminde dikkat edilmesi gereken en önemli konu; stok noktalarına ne zaman ve ne kadar sipariş verileceğinin belirlenmesidir. Diğer taraftan kompleks makinelerin seyrek değiştirilen yedek parçaları gibi yavaş hareket eden ürünlerin envanter
107 108
Ghianni, a.g.e., s.123. A.e.
44
yönetiminde ise en önemli konu; gelecek planlamada üretilmesi ve depolanması gereken ürün sayısının belirlenmesidir.
2.7.1.1.3 Depolama Noktalarının Sayısına Göre Envanter Yönetimi Modelini Belirleme Optimal envanter ilkelerinde çok nadir olarak tek depolama noktası modeli uygulanır bunun yanı sıra çoklu depolama noktasında ise karar verebilmek genellikle çok daha zordur.
2.7.1.1.4 Ticari Malların Belirleme
Sayısına
Göre
Envanter
Modelini
Çoklu ticari malların envanter yönetimi bileşik maliyetler içermektedir. Bu sebeple envanter modelini belirlemede ayrıca bu maliyetler de dikkate alınmalıdır.
2.7.2 Taşıma Yönetimi Lojistik faaliyetlerin içinde taşımacılığın rolü oldukça gelişmiştir109. Günümüzde taşıma; ürünlerin kaynaktan üretim yerlerine ve bu yerlerden pazar merkezlerine dağıtımında kritik bir öneme sahiptir110. Bütün lojistik faaliyetlere harcanan tutarların yaklaşık üçte ikisini taşıma maliyetleri oluşturmaktadır111.
2.7.2.1 Taşıma Yönetiminin Fonksiyonları Taşıma lojistiğin oldukça sık rastlanan, popüler bir bölümüdür. Tüketiciler kamyon ve trenleri ürünleri taşırken ya da bir kamyonu firmanın önünde park halinde görmeye alışkındırlar. Taşıma, ürünlerin taşınması ve depolanması olmak üzere iki önemli hizmet sunmaktadır. 109
Bowersox, a.g.e., s.328. J.W. Langford, Logistics Principles and Applications, McGraw-Hill Company, second Edition, USA, 1995, s.342 111 H. Ronald Ballou, Basic Business Logistics: Transportation, Matarials Management, Physical Distribution, USA, Prentice Hall, second edition, 1987, s.135. 110
45
2.7.2.1.1 Ürün Taşınması İster ham-madde, yarı mamul ya da bitmiş ürün olsun, taşımanın sağladığı temel değer; envanteri bir sonraki sürece taşımaktır. Taşımanın performansı tedarik, üretim ve pazar dağıtımı için çok önemli olup ters-lojistiğin performansında kilit rolü oynamaktadır. İyi bir taşıma gerçekleşmeden bir çok ticari faaliyet yapılamaz duruma gelmektedir. Taşıma ürünlerin taşınırken bir işlem görmemesi durumunda zaman, sürücüler, araç ve ekipmanlar, kayıp ve hasar gören ürünlerden oluşan finansal kaynakları ve direkt olarak ekonomideki benzin ve yağ tüketiminin büyük bir kısmını kapsayan, dolaylı olarak da hava ve ses kirliliğini kapsayan çevre kaynaklarının tüketmektedir112.
2.7.2.1.2 Ürün Depolanması Ürün depolanması taşımanın daha az fark edilebilen bir kısmıdır. Ürünler taşıma aracındayken aynı zamanda depolanmış durumdadırlar. Merkezde ya da varış yerinde taşıma araçları depo olarak da kullanılabilse de bu diğer seçeneğe göre oldukça masraflı olmaktadır. Fakat kısa bir süre içinde farklı bir yere gidecek olan ürünlerin boşaltma, depolama ve tekrar yükleme masrafları ile kıyaslanıp ürünlerin araçta tutulması kararı verilebilmektedir113.
2.7.2.2
Günümüz Taşıma Kavramı
Teknolojideki, özellikle iletişim teknolojisindeki gelişmeler; üretimden ulaştırmaya kadar tüm sektörleri etkilemektedir. Ürünlerin ve üretimde kullanılan hammadde, yarı mamul ve mamullerin stok ömürleri kısalırken stoklamaya büyük çaplı sermaye ve alan ayırmak yerine etkin iletişim teknolojisi uygulanarak pazar talepleri doğrultusunda üretim veya teslim noktalarına ürün, hammadde veya ara mallar çok kısa sürede tedarik edilebilmektedir. Tam zamanında yapılan bu 112 113
Langford, a.g.e., s.343. A.e.
46
teslimatlarla birlikte taşıma hizmetleri de gelişmektedir. Talebin büyüklüğü sınırlı olduğundan bir seferde taşınan yük miktarı azalmaktadır. Talebin; taşımaların daha aktif olduğu belirli saatlere yığılması, iş saatlerine yakın saatlerde çalışmayı gerektirmektedir. Talebin karşılanma süresi kısalırken taşıma hızı da artmaktadır. Bu etkinliği sağlayabilmek için; taşıma türleri arasındaki paylaşımda yeni yapılar oluşturularak, kombine taşımacılık arttırılmaktadır.
2.7.2.3
Taşımacılık Türleri
Yolcu ve yük taşımacılığında: ekonomi, hız, güvenlik ve konfor her ulaşım türünde aranması gereken özelliklerdir. Bunların yanında çevreyi en az kirletmesi, ülkede mevcut enerji kaynaklarının kullanılması ve bu sırada yolcu-km veya ton-km başına tükettiği enerjinin az olması, ilk tesis ve bakım-onarım kolaylığı ulaştırma türlerinin tercihinde göz önünde tutulması gereken diğer unsurlardır114. Dünyada yolcu ve yük taşımasında ulaşım türlerinden yalnız birinden yararlanan ülke yoktur. Taşıma altı farklı türde yapılmaktadır. Hemen hemen her ülkede karayolu, demiryolu, havayolu ulaştırmasının yanında ülkenin coğrafi konumuna göre denizyolu, nehir yolu ulaştırması ile likit yük taşımacılığında kullanılan boru hatlarından yaralanılmaktadır. Her bir taşıma türü farklı özellikteki yükler için kullanılabilirken burada önemli olan ülkenin sosyal durumuna, mali imkanlara, sahip olduğu enerji kaynakları ile arazisinin özelliklerine, teknolojik yapısına uygun düşen ulaştırma türlerinin seçilip her birine gerekli olan ağırlığın verilmesidir. Taşıma türlerinin belirlenmesi sırasında maliyet, hız, güvenirlilik, izlenebilirlik, ve esneklik değişkenleri büyük önem taşımaktadır115.
114
Vakıfbank, “Sektör Araştırmaları Serisi”, no:24, Ağustos, 2001, (çevrimiçi) www.vakifbank.com.tr/earastirma/ulastirma.doc , 20.11.2004 115 Çancı, Lojistik Yönetimi, a.g.e., s.30.
47
Tablo 2.1. Taşıma Türlerinin Özelliklerine Göre Karşılaştırılması116 Taşıma
Maliyet
Hız
Türü
Hizmet
Mal
alanı
çeşitliliği
Karayolu
Yüksek
Hızlı
Çok geniş
Yüksek
Denizyolu
Çok düşük
Yavaş
Sınırlı
Çok yüksek
Havayolu
Çok yüksek
Çok hızlı
Geniş
Sınırlı
Demiryolu
Düşük
Yavaş
Sınırlı
Yüksek
Nehiryolu
Düşük
Yavaş
Sınırlı
Yüksek
Boru hattı
Düşük
Yavaş
Çok sınırlı
Çok sınırlı
2.7.2.3.1 Karayolu Taşımacılığı Karayolu taşımacılığı, üretim yerinden tüketim mahalline aktarmasız ve hızlı taşıma yapılmasına uygun olması nedeniyle, diğer taşıma türlerine göre daha fazla tercih edilmektedir117. Teknoloji, şebekeler, uluslararası-yerel kural ve düzenlemeler, bilişim, lojistik hizmet anlayışı ve uygulamalarından meydana gelen Karayolu taşıma sistemleri; taşıma operatörleri, iç ve dış müşteriler, ekonomik ve sosyal faktörler ile devletin ortaya koyduğu yasal çerçeve ile etkileşim halindedir118.
2.7.2.3.2 Havayolu Taşımacılığı Havayolu taşımacılığı; taşıma türlerinin en yenisi olmasına rağmen en az yararlanılanıdır. Havayolunun en önemli avantajı ise hızlı olmasıdır. Havayolu ulaştırma sektörü kısa sürede çok hızlı teknolojik ve yapısal değişiklikler göstermiştir. Sektörde geniş kapasiteli, yakıt tasarrufu sağlayan, düşük gürültü ve emisyon seviyelerine sahip uçakların geliştirilmesi havayolu şirketlerinin 116
William D. Perreault, E. Jerome McCarthy, “Benefits and Limitations of Different transport Modes”, Basic Marketing, chapter 12: Distribution Customer Service and Logistics, The McGraw Hill, 1999, Power Point slide:11/17, (çevrimiçi) www.sou.edu/business/sidersm/docs/Ba330/330ch12.ppt, 5.12.2004 117 Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı: Ulaştırma Özel İhtisas Raporu, Ankara, 2001, s.5. 118 Metin Çancı, Murat Erdal, Uluslararası Taşımacılık Yönetimi, UTİKAD ,İstanbul, 2003, s.62
48
faaliyetleri, yönetimi, hizmet kalitesi ve kapsamı üzerinde büyük ölçüde etkide bulunmuş, serbestleşme ve özelleşme ile sektörün daha ticari bir yapıya dönüştürülmesi sağlanarak işbirliklerinin oluşması sektörün yapısını değiştirmiş ve sektörü tüketicilerin hakim olduğu bir pazara dönüştürmüştür.
2.7.2.3.2.1 Havayolu Kargo Taşımacılığı Dünya ekonomisinin küreselleşmesi sonucu, müşterilerin daha hızlı ve güvenilir teslimat beklentileri, raf ömrü kısa olan ürünlerin hava kargoya yönelmelerine, yük aciliyeti ve trafik alanında rekabetin artışına ve hava kargonun gelişimine yol açmıştır. Hava kargo trafiği sağlıklı bir gelişme göstermekle birlikte 1930-1940’lı yıllarda öngörülen havayolu şirketlerinin en önemli gelir kaynağı olma hedefine henüz ulaşamamıştır. Hava kargo taşımacılığının az olmasının birkaç nedeni bulunmaktadır. Bunlardan ilki, diğer taşıma sistemleri arasında en yüksek birim maliyeti yüklüyor olmasıdır119. İkinci neden, günümüzde kullanılan uçakların özel olarak kargo taşıma amacıyla dizayn edilmemesidir. Üçüncü neden ise yöneticiler arasında hava kargonun karlı bir yatırım olmaması düşüncesinin yaygın olmasıdır120.
2.7.2.3.3 Denizyolu Taşımacılığı Taşımacılık türlerinin içerisinde birim taşıma maliyeti en düşük olan denizyolu taşımacılığı; büyük hacimli yükler için en güvenli ve uygun taşıma türüdür121. Dünya deniz ticaret hacminde 1983 yılından beri ilk kez 1998 yılında düşme yaşanmış, dökme yük taşımacılığı tahminen %4 oranında azalmış, genel kargo taşımacılığı çok sınırlı bir büyüme göstermiş, gaz taşımacılığı da belirsiz
119
Çancı, Uluslararası Taşımacılık Yönetimi, a.g.e., s.26. “Sektör Araştırmaları Serisi”, a.g.e. 121 Çancı, Lojistik Yönetimi, a.g.e., s.26. 120
49
gelişmelerle karşı karşıya kalmıştır. Buna karşılık dünya deniz ticaret filosu 1998 yılında % 2,4 oranında büyümüştür122.
2.7.2.3.4 Demiryolu Taşımacılığı Ağır ve hacimli yükler için çok yüksek maliyetlere katlanılmadan yapılabilecek olan demiryolu taşımacılığında hizmet; demiryolları üzerindeki merkezlerin sayılarına bağlı olarak sınırlandırılmaktadır123.
2.7.2.3.4.1 Dünyada Demiryolu Taşımacılığı Demiryolları da diğer ulaşım türleri gibi küreselleşmenin yarattığı düzene ayak uydurabilmek için önemli bir yapısal ve teknik değişim sürecinden geçmektedir. Tüm dünyada, karayolu ağırlıklı mevcut taşımacılık sistemi sebep olduğu kirlenme, kazalar ve trafik tıkanıklığı ile ekonominin gelişmesinde büyük rol oynayan hareketliliği sınırlamaktadır. Avrupa ve Asya’nın birçok ülkesinde bu durumu değiştirmek için demiryollarına özel önem verilmektedir.
2.7.2.3.4.2 Türkiye’de Demiryolu Taşımacılığı Türkiye’de henüz dünya demiryolu teknolojisindeki olumlu gelişmelere uyum sağlanamamış ve bütün Avrupa’da yaygın olarak oluşturulmaya çalışılan yüksek hız şebekesine entegre olacak somut adımlar atılamamıştır.
2.7.2.3.5 Boru Hattı Taşımacılığı Kara ve deniz taşımacılığına göre yatırım maliyeti daha yüksek olan boru hattı taşımacılığı, diğer taşıma türlerine göre daha süratli, daha ekonomik ve daha emniyetli olup, yapılan yatırımı kısa sürede ifa etmektedir. 19. yy sonlarında, küçük çaplı ve kısa mesafeli hatlar ile başlayan petrol ve doğalgaz taşımacılığı, artan
122 123
“Sektör Araştırmaları Serisi”, a.g.e. Çancı, Lojistik Yönetimi, a.g.e., s.26.
50
tüketime, talebe ve teknolojik gelişmelere paralel olarak, günümüzde daha büyük çaplı borularla, daha uzun mesafelerde ve yüksek basınçlarda yapılmaktadır124.
2.7.2.3.6 Nehir yolu Taşımacılığı Nehir yolu taşımacılığı “iç su yolu taşımacılığı” olarak adlandırılmaktadır. Bu taşımacılık türünde; taşımacılık nehrin geçtiği bölgelerle sınırlı kalarak, suyun derinliğine bağlı olarak özel taşıma araçlarına ihtiyaç duyulmaktadır125. Nehirlerin uzun olması ve birçok ülkeden geçmesi sayesinde Avrupa’ da bu taşımacılık doğal gaz ve petrol ürünleri için yaygın olarak kullanılmaktadır126.
2.7.2.3.7 Kombine Taşımacılık Kombine taşıma sistemleri; bağlantılı, noktadan noktaya, iki ya da daha fazla hareket türünü içeren taşıma sistemleridir. Müşteri odaklı, kapıdan kapıya, uygun maliyetli taşımalar kullanılarak taşıma türlerinin birbirine uyumlu hale getirilmesi hedeflenmektedir127. Tüm dünyada son yıllarda görülen temel yaklaşım; taşımacılığı tek bir bütün olarak ele alıp, aynı taşımacılıkta her ulaşım alt sisteminden en etkin şekilde yararlanma yoluna gitmektir. Kombine taşımacılık, bir yükün çıkış noktasından itibaren birden fazla taşımacılık sistemi kullanılarak müşteriye ulaştırılmasıdır. Böylece, taşımacılıkta etkinliği arttırmak olanaklı hale gelirken, diğer taraftan ulaşım türleri arasından da dengeli dağıtımın sağlanması gerçekleştirilmiş olmaktadır128. Kombine taşımacılık; •
Çeşitli taşıma türlerini avantajlarını birleştirmektedir.
•
Maliyetleri düşürmektedir.
•
Konternerlamada kayıp ve hasarları azaltmaktadır.
124
Çancı, Lojistik Yönetimi, a.g.e., s.27. A.e. 126 Langford, a.g.e., s.349. 127 Egils Ginters, Logistics Information Systems, Jumi Ltd., Riga, 2002, s.177. 128 Necmettin Akten, “Taşımacılıkta Çağdaş Motif: Kapıdan Kapıya Taşıma”, Logistical Dergisi, yıl:3, sayı:3, s. 16 125
51
•
Esnekliğin artmasını sağlamaktadır.
•
Elleçleme ve depolamayı azaltarak etkinliği arttırmaktadır.129
2.7.3 Depo ve Antrepo Yönetimi Depo çok genel olarak yüklerin saklandığı, depolandığı yer olarak tanımlanmaktadır130. Oysaki lojistik sistem içinde önemli maliyet merkezlerinden biri olan deponun; stokların saklanması ve korunması için yeterli büyüklük ve nitelikte olması büyük önem taşımaktadır. İstenilen parçanın depoda anında bulunması, ihtiyaç yerine kolaylıkla taşınabilmesi önemlidir. Depolar, ürünlerin hammadde aşamasından üretim ortamına, oradan da tüketim
merkezlerine
dağıtımına
kadar
olan
bütün
faaliyetler 131
gerçekleştirilmesinde stratejik rol oynayan ara noktalardır
dizisinin
. Taşınması gereken
eşya ve ürünlerin belli merkezlerde depolanması lojistik faaliyetlerin etkinlik ve verimliliğini arttırmaktadır. Antrepo ise; mal ve eşyaların miktar, kalite ve özelliklerinin incelenip kıymet tespitinin yapıldığı ve uygun şartlarda korunmanın gerçekleştirildiği, Gümrüklü Sahalarda kurulan ve 4458 Sayılı Gümrük kanunu ile Gümrük Yönetmeliğinin ilgili maddelerinde belirtilen özellikleri taşıyan yerleri ifade etmektedir132.
2.7.3.1 Depo Yönetiminde Temel İş Süreçleri Depo yönetiminde kodlama, depo hacimlerinin kısımlara ayrılması ve koordinatlarına göre belirlenmesi, eşyaların kullanım sıklığına göre kısımlara ayrılması, sık kullanılan parçaların taşıma mesafelerini kısa tutacak şekilde yerleşimlerin yapılması, depo binasının yapısı, zemin kalitesi, araçların kolay hareket edebilmesi, yangın, güvenlik, basit fakat etkili kayıt sistemlerinin kullanılması gibi hususların üzerinde dikkatle durulması gerekmektedir133.
129
Langford, a.g.e., s.352. Bowersox, a.g.e., s.349. 131 Çancı, Lojistik Yönetimi, a.g.e., s.84. 132 A.e., s.84. 133 Çancı, Lojistik Yönetimi, a.g.e., s.85. 130
52
Depo yönetiminde temel iş süreçleri depoya eşya girişi ve eşyanın boşaltılması ile başlayarak, eşyaların fiziksel depolanması, siparişlerin alınması, eşyaların ambalajlanması ve birleştirilmesi sürecinin ardından eşyaların yüklenmesi ve depodan çıkışı ile son bulmaktadır. Aşağıda bu süreçler ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
2.7.3.1.1 Eşya Giriş ve Boşaltma Süreci Depoya ulaşan bir eşyanın karşılaştığı ilk süreçtir. Bu süreçte eşyalar bir üretim deposunda yada dağıtım merkezinde muhafaza edilir. Depoya girişi sağlanan eşyalar kontrol edilir veya gerekli durumlarda yeniden ambalajlama gibi bir takım ek işlemler yapılır.
2.7.3.1.2 Fiziksel Depolama Süreci Bu süreçte eşyalar niteliklerine göre, tahsis edilmiş ilgili depo bölümlerine yerleştirilirler. Depo ayırım ve ileri bölge olmak üzere iki bölgeden oluşmaktadır134. Eşyaların olabilecek en ekonomik şekilde depolandığı ayırım bölgeleri reserv depolama ve palet sistemlerinden oluşmaktadır. İleri bölgeler ise, müşteri siparişlerinin depo görevlileri tarafından kolaylıkla taşınmasına yardımcı olacak şekilde stoklandıkları özel bölgedir. Eşyalar genellikle depolama modüllerine kolay erişimin sağlanabilmesi için küçük miktarlarda depolanırlar. Bu bölgedeki depolama raf sistemlerinden oluşmaktadır.
2.7.3.1.3 Siparişlerin Alınması Süreci Malların depolandıkları bölümden hareketini tanımlar. Bu işlem fiziksel olabileceği gibi kısmen veya tamamen otomatik olarak da gerçekleştirilebilir. Bölümlerden alınan eşyaların kalite kontrol testleri yapılarak hatalı olanlar ayrıştırılır.
134
Çancı, Lojistik Yönetimi, a.g.e., s.85.
53
2.7.3.1.4 Ambalajlama ve Ürün Birleştirme Süreci Kalite kontrol testinden geçen eşyalar, hem depo içindeki taşınmalarında hem
de
nakliye
sırasında
karşılaşabilecekleri
risklerden
korunmak
için
ambalajlanırlar135. Ambalajlama işleminden sonra benzer ürünlerin bir arada depolanması ve farklı müşterilere göre gruplandırılarak dağıtıma hazır hale getirilmesi ise ürün birleştirme olarak adlandırılmaktadır.
2.7.3.1.5 Ürün Elleçleme Süreci Ürünlerin etkin ve güvenli olarak akışını sağlayan ürün elleçleme; lojistik sürecin yararını arttırmaktadır.
2.7.3.1.5.1 Ürün Elleçleme Sisteminin İlkeleri 1. Elleçleme minimuma indirilmeli 2. Elleçlenen ürünlerin arasındaki mesafe mümkün olduğunca kısa olmalı 3. Kaldırıp indirmeden kaçınmak için ürünlerin rotası aynı seviyede olmalı 4. Taşınmaya başlandığında ürünler mümkün olduğunca hareket halinde tutulmalı 5. Ürün elleçlemenin mekanik ve otomatik anlamı iş hacmi ve rotası belirlenmeli 6. Ürün elleçleme araçları mümkün olduğunca büyük standardize edilmeli136
2.7.3.1.5.2 Ürün Elleçleme Yöntemleri Ürün elleçlemede temel olarak manuel (İnsan gücü ile), mekanik ve otomatik sistemler olmak üzere üç tür sistem bulunmaktadır. Manuel sistemler materyallerin çok çeşitli olduğu durumlarda; ancak manuel elleçlemeye izin veren küçük boyutlu paketlerde kullanılmaktadır. Geniş yükler içeren, kolilerin, üstlerde olanların vinçle 135
Ömer Asıcı, Ömer Baybars Tek, Fiziksel Dağıtım Yönetimi, Bilgehan Basımevi, İzmir, 1985, s.118. 136 Langford, a.g.e., s:330
54
kaldırılmasında kullanılan mekanik sistemler, uyum sağladığı durumlarda, özellikle, paletlenmiş ve konteynerlanmış yüklerde optimum fayda sağlamaktadırlar137. Spesifik kargo elleçlemesi ihtiyaçlarında, sistemin özelliklerinin programlanabildiği durumlarda kullanılan otomatik sistemler ise; tekrarlanan, sıklıkla olan, geniş hacimli ve genellikle tüm konteynerleri içine almaktadır138. Manuel, mekanik ve otomatik sistemlerin avantajlarını kombine ederek elleçlemenin yapılması ise kombine sistemler kullanılarak sağlanmaktadır.
2.7.3.1.6 Eşyaların Depodan Çıkışı ve Yükleme Süreci Bu süreç depodan çıkışı planlanan ürünlerin taşıma araçlarına palet, mukavva, kutu, varil gibi taşıma üniteleriyle yerleştirilmesini kapsamaktadır.
2.7.3.2 Depolamanın Lojistik Sistemdeki Rolü Depolama ilk olarak henüz sevk yerleri karar bağlanmamış olan materyalleri muhafaza edilip korunması; ikinci olarak varış yeri, nakliye bilgilerini materyallerin sahiplerine bildirilmesi sağlamaktadır. Bunların yanında depolama, ürün elleçleme ve saklanmasının kombinasyonunu sağlayarak hava deposu, tıbbi ürünler gibi hassas ürünler için yalıtılmış ve petrol ürünleri için özel depolama yapılması sağlamaktadır139.
2.7.4 Dağıtım Yönetimi Dağıtım, nihai tüketiciye giden yoldaki son aşamalardan birisidir. Dağıtım yönetiminin temel amacı, müşteriden alınan hammadde, yarı-mamul, hazır parça ve tamamlanmış ürün ve eşyaların ülke içinde veya ihraç edilen pazarlarda istenilen adrese zamanında, ekonomik, hızlı ve güvenli olarak sevk edilmesidir140. Dağıtım verimliliği dağıtım yönetiminin başarısına bağlıdır. Yönetimin başarısı ise; müşteri
137
A.e., s.331. “Tam Otomatik Bagaj Elleçleme”, 3D Lojistik Dergisi, Nisan 2005/04, s.16. 139 Langford, a.g.e., s.336. 140 A.e., s.229. 138
55
siparişlerinin önceden tespit edilmesine, bilişim teknolojilerinden yararlanılarak müşteri isteklerine hızlı bir biçimde yanıt verebilme yeteneğine bağlıdır.
2.7.4.1 Dağıtım Süreci Ürünlerin alınması ve depolanmasından sonra, sevkıyat planlaması gelmektedir.
Stokların kontrol edilerek yüklenmesinin ardından sevkıyata
başlanarak alıcılara teslim edilen ürünlerin faturaları kesilmektedir. Teslimatların sonucu raporlanarak geri bildirimi sağlanmaktadır. Ürünlerin Alınması ve Depolanması
Sevkıyat Planlama
Stok KontrolYükleme Sevkıyat
Alıcılara TeslimFaturalama
Teslimat GeribildirimiRaporlama
Şekil 2.4 Dağıtım Süreci141
2.7.5 Gümrükleme Gümrükleme lojistik faaliyetler içinde bürokratik bir halka olarak önemli bir yere sahiptir. Lojistik firmaları , müşterilerine ait eşyaların gerek ithalat- ihracat gerekse transit gümrüklemede mevzuata uygun olarak işlemlerin tamamlanmasını ve alıcı ülkede istenilen belgelerin hazırlanarak müşteriye veya yurt dışı temsilcisine iletilmesini sağlamaktadır142.
2.7.5.1 İhracatta Gümrük İşlemleri Türkiye’den çıkışı gerçekleştirilecek olan eşyalar üzerinde Gümrük ile İhracat Yönetmelikleri’nin hükümleri uygulanılır. Ülkeden kesin çıkarılacak olan eşyanın, ilgili Gümrük İdaresi’ne yazılı olarak bildirilmesi zorunludur143.
2.7.5.1.1 Lojistik Firması Açısından Gümrük İşlemlerinin Süreçleri 141
Çancı, Lojistik Yönetimi, a.g.e., s.123. A.e., s.134. 143 4458 Sayılı Gümrük Kanunu İlgili Kararlar ve Tebliğler, Cilt 1, md:150, Ankara, Ocak 2000, s:81. 142
56
Lojistik
firması
açısından
ihracat
gümrükleme
işlemleri,
gümrük
beyannamesinin gümrük idaresine verilmesi ve taşıtların veya yüklü eşyanın gümrük bölgesine gelişi ile başlamaktadır. Gümrüklemede; ithalat ve ihracat süreçlerine bağlantılı olarak; giriş ve çıkış işlemlerinde gerekli olan beyanname, belge ve evrakların hazırlanması, bu belgelerin düzenlenerek gümrük idarelerine teslimi ve burada gerekli prosedüre tabi tutularak ilgili servislere aktarılması, gerekli muayenelerin yapılması ve ülkeye giriş veya ülkeden çıkış izinlerinin alınmasını kapsamaktadır144. Gümrük kapılarındaki işlemlerin hızlandırılması, kontrol kolaylığının sağlanabilmesi
için
bilişim
teknolojilerinin
yaygın
olarak
kullanılması
gerekmektedir. Bu durumda e-gümrük uygulamalarından faydalanan firmalar diğerlerine biraz daha rekabet üstünlüğü sağlayacaklardır.
144
Çancı, a.g.e., s.167.
57
3 LOJİSTİK BİLİŞİM SİSTEMLERİ Lojistik firmalarının iş akışlarını kontrol edebilmek ve kaynaklarını etkin bir biçimde kullanmak için kullandıkları bilişim sistemleri bu bölümde ayrıntılı olarak ele alınmaktadır.
3.1 Bilişim Sistemlerinin Lojistik Firmaları İçin Önemi Etkin bir lojistik yönetiminin merkezini oluşturan bilgi, günümüzde gelişen teknolojiyle birlikte rekabetçi lojistik stratejisi için itici bir güç haline gelmiştir145. Lojistik sektöründeki firmalar giderek büyüyen pazar, gelişen uluslar arası entegrasyon, hızla şekil değiştiren ve artan müşteri istekleri, rekabet ve maliyet baskısı nedenleriyle uygun bilişim sistemlerini etkin bir şekilde kullanmalıdırlar. Günümüzde teknoloji kullanım kapasite ve becerisi firmalar için belirleyici bir faktör olmaktadır. Başarılı firmaların ortak olan tek özelliği bilişim sistemlerini iyi kullanmaları olmaktadır. Firma içi kontrolün sağlanması, hataların azaltılması, verimlilik ve karlılığı arttırmasının yanında, lojistik firmalarını bilişim sistemlerini kullanmaya zorlayan dış faktörler de bulunmaktadır. Bunları iki grupta ele alabiliriz. Müşteriler ve uluslararası acenteler. •
Müşteri Beklentileri Küreselleşmeyle birlikte rekabetin hızla artması, bilişim teknolojilerini
kullanan müşterilerin dünyaya açılan pencereden, internetten, her türlü yeniliği, hizmeti görebilmesiyle beklentileri de giderek artmaktadır. Ayrıca yabancı firmaların Türkiye’de açtıkları acentelerin ileri düzeyde bilişim teknolojilerini kullanıyor olması da rekabeti arttırmaktadır. Bu durum müşteri beklentilerini karşılayabilmek için lojistik firmalarını bilişim sistemlerini kullanmak için zorlamaktadır.
145
Martin Christopher, Logistics and Supply Chain Management, Second Edition, Prentice Hall, 1998, s.199.
58
•
Uluslararası Acentelerin Beklentileri Belli standartları olan kurumsal, büyük firmalar; Türkiye’deki firmaları
zorlamaktadır. Yabancı firmalar, çalıştıkları Türk firmalarının kendi sistemlerine entegre olarak veri girişi yapmalarını istemektedir.
3.2 Lojistik Bilişim Sistemleri Lojistik Bilişim Sistemleri 25 yıldan bu yana lojistik faaliyetlerinin çok önemli bir çalışma alanı olmuştur146. Lojistik Bilişim Sistemleri, ilişkili ve eş zamanlı bilgi sağlayan bilişim sistemleri olarak tanımlanmaktadır147. Lojistik Bilişim Sistemleri, lojistiğin yapısal modelindeki farklı lojistik seviyeleriyle tüm lojistik faaliyetler arasında eş zamanlı olarak verinin edinilmesini, depolanmasını, işlenmesini, ilişkilendirilmesini ve iletilmesini sağlamaktadır148. Lojistik bilişim sistemleri mantıksal ve fiziksel yapılar kümesi olarak ifade edilmektedir149. Mantıksal yapılar; algoritmalar, kurallar, önemli çalışma prensipleri, yöntemler, teknolojiler, prosedür, kanun ve ilkeler gibi
sistemin esaslarını temsil ederken
fiziksel yapılar; bilgisayarlar, bar kod okuyucuları, iletişim araçları, yazılımlar ve denetimi sağlayan araçlar gibi ürünlerin varlığı ile ilgili olarak oluşan sistemleri açıklamaktadır150.
3.2.1 Lojistik Bilişim Sistemlerinin Gelişimi 1974 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nin öncülüğünde, 23 ülke bir araya gelerek, Gümrük Tarifeleri Genel Antlaşmalarını imzalamış ve bunun sonucunda Lojistik Bilişim Sistemlerinin önemi artırmaya başlamıştır. Bu antlaşmaya göre; 146
Stephen M. Rutner, Brian J. Gibson, Susan R. Williams, “The Impacts of The Integrated Logistics Systems on Electronic Commerce and Enterprise Resource Planning Systems”, Transportation Research, Part E 39, 2003 83-93, Elsevier Science Ltd., (çevrimiçi) www.elsevier.com/locate/tre, 25.03.2005. 147 I. Comyn-Wattiau, J.Akoka,”Logistics Information Systems Auditing Expert System Technology”, Expert Systems With Applications,Vol.11, no.4, p. 463-473, 1996 148 Egils Ginters, Logistics Information Systems Part 1, Jumi Ltd., Riga, 2002, s.43. 149 A.e. 150 A.e.
59
gümrük tarifeleri düzenlenmiş ve dünya çapında ticaret artmaya başlamıştır. Dünya ticaret hacminin artması ile firmalar talep olan bir malı hangi fabrikadan hangi yolu izleyerek gönderilmesi gerektiğinin belirlenmesi problemiyle karşılaşınca lojistik bilişim sistemlerini kurma çabası içerisine girmişlerdir. Zaman içinde mal sevkıyatı ile ilgili problemler matematiksel modellerle çözülmüş bilgisayar teknolojinin de gelişmesi ile beraber çözüm süreleri de kısalmıştır. Fakat artık iletişim teknolojilerinin
özellikle de internetin gelişmesi artık çok sayıda küçük talep
noktaları meydana getirmiştir. Eskiden matematiksel modellerde bir veya birkaç talep noktası ve arz noktası varken, günümüzde büyük sayılarda küçük talep noktaları ve de arz noktaları ortaya çıkmasıyla Lojistik Bilişim Sistemlerinin önemi daha da artmıştır.
3.2.2 Lojistik Bilişim Sisteminin Fonksiyonları Günümüzde bir yandan tedarikçinin diğer bir yandan da müşterilerin faaliyetlerini
birbirine
bağlayan
bütünleştirici
lojistik
sistemler
giderek
yükselmektedir. Lojistik firmasının temel amacı; firmanın en yüksek yararlar elde edebilmek için tüm malların stratejik yönetimini, işlenmiş mal hareketinin planlanmasını, koordinasyonunu ve denetimini sağlamaktır. Lojistik Bilişim Sistemleri lojistik firmaların firma içinde ve dışında olan müşteri, sipariş ve envanter bilgilerinin saklanmasını, gerektiğinde çıkartılıp kullanılabilmesinin; müşteri ve tedarikçiye göre stok planlamalarının, talep tahminlerinin ve strateji planlamalarının; her türlü iş akışının koordinasyonunun sağlanmasında ve bu tüm bu faaliyetler sırasında ve sonrasında müşteri hizmet düzeyinin, taşıyıcıların ve sistem performansının kontrolünün yapılmasını sağlayan; kapsamlı sistemler olarak tanımlanmaktadır151. Lojistik Bilişim Sistemleri; planlama, koordinasyon, kontrol ve müşteri hizmet iletişim bilgilerinin bir veri tabanında toplandığı; her bir alt sistemin veri tabanı üzerinden birbiriyle ilişkili olduğu sistemlerdir. Sistemin kalitesi alt sistemlerin birbirine ve de sisteme
entegre
olmasıyla artmaktadır. 151
Christopher, a.g.e, s.203.
60
Planlama Stok yönetimi • Ürün/müşteriye göre • Yere göre Talep tahmini Strateji planlaması Koordinasyon
Ürün planlama Malzeme ihtiyaç planlaması Satışpazarlama planlaması
Veri tabanı Dışsal veri • Müşteri siparişleri • Gelen siparişler İçsel veri • Üretim • Envanter
Müşteri hizmet iletişim Müşteri sipariş durumu Envanter durumu • Ürüne göre • Stok yerine göre Gelen sipariş durumu
Kontrol Müşteri hizmet düzeyi Taşıyıcı performansı Sistem performansı
Şekil 3.1 Lojistik Bilişim Sistemlerinin Fonksiyonları152 Bu sistemler geniş kapsamlı Kurumsal Kaynak Planlama (ERP-Enterprise Resource Planning) olarak tanımlanabilir.
3.2.3 Kurumsal Kaynak Planlama Sistemleri (ERP- Enterprise Resource Planning) Kurumsal Kaynak Planlama fabrikalar arası entegrasyonu, fabrikalar bazında esneklik ilkesine uygun olarak gerçekleştiren bir sistemdir. Amaç fabrika bazında
152
Christopher, a.g.e, s.203.
61
merkezi yönetimin avantajlarından yararlanırken fabrikalar arası koordinasyonu ve entegrasyonu işletmenin temel stratejileri doğrultusunda sağlamaktır153.
3.2.3.1 Kurumsal Kaynak Planlamanın Gelişimi Firmalar, faaliyet ve organizasyonel yapılarını daha iyi planlamak için iş akışlarını düzenleme ve kaynaklarını verimli bir şekilde kullanma ihtiyacı duymaktadırlar. Bu ihtiyaçtan doğan Kurumsal Kaynak Planlamasının kökleri 1960’lı yılların öncesinde kullanılan Malzeme Listesi (Bill of Material - BOM) kavramına dayanmaktadır. ABD’de 60‘lı yılların sonuna doğru imalatın hızla geliştiği bir dönemde ortaya çıkan MRP; hedeflenen üretimi gerçekleştirmek için gereken alt ürünler, parçalar ve hammaddelerin miktarını; bu ihtiyaçların zamanlama ve planlaması ile tedarikini sağlamaktaydı154. Ekonomide ve tüketim eğilimlerinde ortaya çıkan sonraki gelişmeler 70’li yılların sonlarında pazarın daha ağırlıklı biçimde müşteri tarafından belirlenir olması sonucunu MRP çevresinde kurulan ve aynı zamanda üretim planlama, ana üretim programı hazırlama ve kapasite ihtiyaç planlaması gibi diğer ek fonksiyonları da içeren MRP II sistemleri ortaya çıkmıştır. MRP II sadece malzeme değil; insan ve makine gibi kaynak ihtiyacını da kontrol edebilmekteydi155. 90’lı yıllarda MRP II geliştirilerek mühendislik, finans, insan kaynakları, dağıtım, proje yönetimi gibi bir firmanın bütün fonksiyonlarını içerecek şekilde yapılandırılmıştır. Bu sisteme de, Kurumsal Kaynak Planlama(ERP) ismi verilmiştir156.
153
Serdar Demir, “Kurumsal Kaynak Planlaması”, Bilgi Teknolojileri Haber Bülteni, no:12, Mayıs 2000, s.16. 154 J.G. Monks, Operations Management: Theory and Problems, 3.bs.,Singapore, Mc Graw-Hill Inc., 1987, s.435. 155 Sock Hwa Chung, Charles A. Snyder, “ERP Adoption: A Technological Evolution Approach”, International Journal of Agile Management Systems, 2/1, 2000, s.25. 156 Subba Rao Sirinigidi, “Enterprise Resource Planning in Reengineering Business“, Business Process Management Journal, 6/5, 2000, s.376.
62
ERP
• Kalite yönetimi • Depo yönetimi • Kontrol sistemleri • Kaynak planlama • Laboratuar bilgi planlama • Bilgi yönetimi • Düzenleyici Raporlar • İnsan MRP II kaynakları • Lot kontrol • Bütçeleme • Satış planlama • E- iş • Proses/operasyon planlama • CRM • Kaynak planlama • Lojistik sistem • Üretim kontrol MRP • Finanssal • Rotalar/ iş istasyonları raporlar • Ürün ağaçları • Ana üretim çizelgesi • Malzeme ihtiyaç planı • Envanter yönetimi
Şekil 3.2 Kurumsal Kaynak Planlama Faaliyetleri
3.2.3.2 Kurumsal Kaynak Planlama Tanımı ERP; firmanın coğrafi olarak farklı bölgelerde bulunan fabrikalarının, bunların tedarikçi firmalarının ve dağıtım merkezlerinin kaynaklarını eşgüdümlü olarak planlamasıdır. Bu çerçevede, hangi müşteriye ait siparişin, hangi dağıtım merkezinden karşılanması veya hangi fabrikada üretilmesi gerektiği, tüm fabrikaların malzeme ve hizmet ihtiyaçlarının karşılanmasının uygun olacağı, fabrikaların elinde bulunan makine, malzeme, işgücü, enerji, bilgi ve diğer üretim - dağıtım kaynaklarının nasıl eşgüdümlü ve ortaklaşa kullanılabileceğinin planlanmasıdır157. Bu açıdan ERP, firmalar arası global bilgi entegrasyonunu gerçekleştiren bütünsel bir yazılım stratejisidir. Amerikan Üretim ve Stok Kontrol Topluluğu (APICS - American Production and Inventory Control Society)’ nun son revize sözlüğünde ERP;
157
P. Bingi, J.K. Golda, M.K. Sharma, “Critical Issues Affecting An ERP Implementation”, Information Systems Management, 16/3, 1999, s.7.
63
“Müşteri siparişleri karşılamak için kurum ve işletme genelindeki gereken kaynakları alınmak, imal etmek, sevk etmek ve hesaplamak üzere belirleyen ve planlayan muhasebe odaklı bir bilişim sistemidir. Bir ERP sistemi tipik bir MRP II sisteminden grafik kullanıcı ara yüzü, ilişkisel veri tabanı, dördüncü kuşak programlama dilinin kullanımı, geliştirmede bilgisayar destekli yazılım mühendisliği, istemci/sunucu mimarisi ve açık sistem uyumluluğu gibi teknik gereksinimlerle ayrılır.
Eş
anlamlısı:
Müşteri
odaklı
imalat
yönetim
sistemi”
olarak
tanımlanmaktadır.
3.2.3.3 Kurumsal Kaynak Planlama II (ERP II) ERP II
dış operasyonel ve finansal süreçleri firma içi ve dışı birimlerle
işbirliği içinde yürütmeyi ve optimize etmeyi sağlayarak, müşterilere ve firma ortaklarına sunulan değeri arttıran iş stratejisi ve bir dizi endüstri alanına özel uygulamalardır. ERP
ERP II
İşletme optimizasyonu
Rol
Tedarik Zincirinde İşbirliği ”C-Commerce” olanağı
Üretim ve Dağıtım
Alan
Tüm sektörler
Dağıtım Kaynakları Planlaması (DKP) Üretim, satış, dağıtımPlanning (DRP) Distribution Resource İşlev ve finans süreçleri
Endüstriler arası, Sektör ve Dikey Sektörlere Özel Süreçler
Bitmiş ürünün son kullanıcıya, pazara dağıtımını planlayarak envanterin dağıtımında Proses Dahili, gizli Dış bağlantılar optimizasyon sağlamaya çalışan bir yöntemdir. DRP, ihtiyaçlar oluştukça ilk planlamayı yapar ve bununla yetinmeyerek her değişiklik için de planları yeniler. Mimari Web-enable, Kapalı, Web-based, Açık, Bölge depolarının taleplerine göre fabrikadan veya merkezi depodan Monolitik Komponentlerden Oluşanplanlanan sevkiyatları kapsar. Dahili üretme ve kullanma
Veri
Dahili ve harici yayınlanan ve erişilen
Şekil 3.3 ERP - ERP II Karşılaştırılması
64
3.2.4 Dağıtım Kaynakları Planlaması (DRP-Distribution Resourse Planning) DRP,
periyotlar
boyunca
dağıtım
depolarının
gereksinimlerinin
projeksiyonunu yaparak ana depodan planlanmış siparişler oluşturulur. DRP, üretim kapasitesinin ve stokların etkin bir şekilde tahsis edilmesini sağlamak, müşteri servis düzeyini yükseltmek ve stok yatırımlarını düşürmek için, üretim ve dağıtım yöneticileri tarafından ihtiyaç duyulan bilgi akışını sağlamaktadır.
3.2.5 Müşteri İlişkileri Yönetimi Sistemleri Relationship Management Systems)
(CRM-Customer
Müşteri ilişkileri yönetim sistemi, firmaların satış ve dağıtım hacimlerini genişletmek için dizayn edilmiş,
müşteri memnuniyetini gelir kaynağına
dönüştürmek üzere kullanılan sistemler olarak tanımlanmaktadır. Müşteri ilişkileri yönetim sistemi esas olarak organizasyonların içindeki insanlar, müşteriler ve firmanın müşteri hizmetleri arasındaki ilişkiyi yönetmektir158. Geleneksel satış ve dağıtım uygulamaları çeşitli müşteri siparişlerini kabul edip karşılanması sürecinde yönetilmesine izin veren müşteri ilişkileri yönetim sistemi; satış takibi, geçmiş satış analizleri, fiyat, promosyon, ürün karışımı ve kategori yönetimini de gerektirmektedir.Bazı durumlarda, müşteriler tedarikçilerinin kendi stok takiplerini yapmalarını, buna göre yerine koymalarını beklerler. Bu da sistemlerinin entegre olmasını gerektirmektedir. Müşteri ilişkileri yönetimi sistemi uygulamalarıyla bir lojistik firması müşteri portföyünü genişletip, mevcut müşterilerini takibini yaparak ve hizmet kalitesini yükselterek rekabet avantajı sağlayabilmektedir.
158
Bryan Bergeron, Essentials of CRM, Wiley, USA, 2002, s.13.
65
3.2.6 Taşıma Yönetim Sistemi (TMS-Transportation Management Systems) Gelişmiş bir taşıma yönetim sistemi; ürünleri taşımak için var olan sınırların içerisinde, en iyi taşıma türlerini belirleyerek alternatif taşıma stratejileri ve taktiklerini belirleyip değerlendirir. Taşıma yönetim sistemi; taşıma türlerinin seçimi, yüklerin planlanması, yüklerin diğer nakliyelerle birleştirilmesi avantajını sağlamak, maliyetleri azaltmak, araçların güzergahını belirlemeyi ve optimal kullanımının sağlanmasını içeren sistemler olarak tanımlanmaktadır159.
3.2.6.1 Taşımacılıkta Bilişim Teknolojileri Uygulamaları Bilişim teknolojileri terimi, taşımacılık alanında 1980’lerin ortalarından bugüne
kullanılan
çeşitli
bilişim
teknolojilerini
belirtmek
amacıyla
kullanılmaktadır160. Taşımacılık alanında bilişim teknolojilerinde son yıllarda oldukça büyük ilerlemeler kaydedilmiştir. Günümüzde taşımacılıkta kullanılan sistemler içinde; trafik veri toplama ve ayrıştırma sistemleri, şebeke kontrol sistemleri, terminal ve liman bilişim sistemleri, yük ve araç takip sistemleri ile akaryakıt takip sistemler yer almaktadır161. Bu sistemler özellikle yük ve kargo taşımacılığı için kullanılmaktadır. Aşağıda taşımacılıkta kullanılan bilişim sistemi tekniklerinden araç takip sistemleri ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.
3.2.6.1.1 Araç Takip Sistemleri162 Araç takip sistemlerini kullanmayan firmalar için araçtan bilgi almanın iki yolu vardır. Bunlardan ilki, araç sürücüsüyle, belirli noktalarda yapılan telefon
159
Donal J.Bowersox, David J. Closs, M. Bixby Cooper, Supply Chain Logistics Management, 2002, McGraw-Hill Company, First edition, N.Y., s.242. 160 G.A. Giannopoulos, “The Application of Information and Communication Technologies in Transport”, European Journal of Operational Research, (çevrimiçi) www.sciencedirect.com, 20.11.2004 161 A.e. 162 Bülent Kayıkçı, UND Teknoloji, “Araç Takip Sistemleri”, Logistical, yıl:3, sayı:3, s.56
66
görüşmeleri ile alınan bilgi, ikincisi ise, aracın hedefe ulaşması sonucu, hedefte müşteriden alınan bilgidir. Araç takip sistemini kullanan firmalar için ise, istenilen her noktadan her bilgiye ulaşmak mümkün olmaktadır. Araç takip sistemi sayesinde aracın adres, hız ve eğer sensor var ise yakıt, treyler sıcaklığı, kapının açık olup olmadığı gibi bilgiler edinilmektedir. Bunun dışında; istenildiği takdirde mesajlaşma yolu ile araç sürücüsüne ekstra bilgiler iletilip ve araç sürücüsünden bilgi alınabilir. Bu sayede iş yönlendirmesi yapılarak esneklik kazanılmaktadır. Kısaca operasyon araç takip sistemi ile kontrol edilmektedir. Araç Takip Sisteminin Avantajları •
Yolculuk boyunca, ürün ve aracın nerede ne durumda olduğu öğrenilerek
çağın gereği olan iletişim anında sağlanabilmektedir. •
İletişim harcamaları azaltmaktadır.
•
Rota planlaması yapılabilmektedir.
•
Anında müdahale yapılabilmektedir.
•
Kural ihlallerinin takip edilebilmesi
•
Süre tahditleri konulabilmektedir.
•
Konaklama takipleri yapılabilmektedir.
•
Müşteriye sunulan hizmet kalitesinin arttırılması sağlanmaktadır.
•
İnsan kaçakçılığının önlemesi sağlanmaktadır.
•
Maliyetlerin düşürülmesi sağlanmaktadır.
•
Firmalara esneklik kazandırarak rekabet avantajı sağlamaktadır.
Araç Takip Sistemlerinin Yöntemleri Araçlarda içinde bir yazılım olan mobil terminal bulunmaktadır. Ayrıca merkez takip sunucusu üzerinde de hem Internet hem de araçlarla haberleşen özel bir yazılım söz konusudur. Merkezle araç arasında bir protokol bulunmaktadır.
67
Merkezden biri aracın konumunu sorduğunda bilgisayar GPS ya da uydu aracılığıyla istenen bilgiyi bir paket içerisinde aracın bilgisayarına göndermektedir. Araç da bu bilgiyi açıp sahip olduğu anten aracılığıyla sıkıştırıp tekrar merkeze göndermektedir. Tüm bu bilgiler çok kısa bir süre içerisinde hem yazılı adres hem de harita üzerinde olmak üzere merkezde toplanmaktadır. Bu bilgilerin iletilmesi ise yurtiçinde GPRS, yurtdışında ise bir GSM operatörü yardımı ile özel kodlardan oluşan bir SMS ile sağlanmaktadır. (Teknik olarak GPRS’ in yurtdışında kullanımı mümkün olup uluslararası çevirimden oluşan SMS ücretlerinin her ülkede farklı olması sebebiyle tercih edilmemektedir.) Araç takip sistemleri sadece karada değil denizde de yapılabilmektedir. Gemi takip sistemlerindeki tek farklılık iletişim kanalı olarak GSM operatör kullanımı sadece gemilerin kıyılara yakın olduğu yerlerde mümkün olmaktadır, geminin merkezden uzak olması durumunda bilgilerin uydu aracılığıyla alınmamaktadır. Uydu İletişimi: Uydular pasif ve aktif olmak üzere ikiye ayrılmaktadır: 1. Pasif uydular: Pasif bir uydu, bir sinyali yeryüzüne yalnızca geri yansıtan bir uydudur. Uyduda sinyali yükseltecek ya da tekrarlayacak kazanç aygıtları yoktur. Dezavantajı ise, iletilen gücü verimsiz bir şekilde kullanmalarıdır. 2. Aktif uydular: Aktif uydu ise, bir sinyali elektronik olarak tekrarlamak suretiyle yeryüzüne geri gönderir. Yani sinyali alır, yükseltir ve tekrar yeryüzüne geri gönderir. Uydudan yapılan iletim uzaklıktan bağımsız maliyeti ve belirli bir coğrafi alandaki tüm alıcılara ulaşma olanağına sahiptirler. Coğrafi bağımsızlık sağlayan uydular; uzak, kenarda kalmış, karasal altyapısı zayıf alanlara veya ülkelere
68
kolaylıkla ulaşabilmektedir163. İlişkili bir avantajları, uydu linklerinin mobil kullanıcılara ulaşabilmeleridir . GPS Sistemleri: "Global Positioning System" olarak açılımı olan uydu bazlı radyo navigasyon sistemine verilen addır. Amerikan Savunma Başkalığı'nın denetiminde ve idamesinde olan sistem 24 adet uydu takımından oluşur. Uyduların yörünge hareketi 12 saat sürer. Ufuk çizgisi üzerinde erişilebilen maksimum uydu sayısı günün saati ve konuma bağlı olarak 8-12 arasında değişir. 3 boyutlu pozisyon elde edebilmek için en az 4 adet uydudan yayınlayan sinyalin işlenmesi gerekir. Normal şartlarda yani çevrede GPS sinyallerini engelleyecek fiziksel engel yok ise en az 6-8 arası 164
sayıda uydu ile iletişim kurulabilmektedir
.
3.2.6.2 Coğrafi Bilgi Sistemleri Coğrafi Bilgi Sistemleri; dünya üzerinde karmaşık sosyal, ekonomik, ve çevresel sorunların çözümüne yönelik, büyük hacimli coğrafi verilerin; depolanması, işlenmesi, mekansal analiz ve sorgulamalar ve buna bağlı olarak çok çeşitli görüntüleme işlemlerini yapabilmek için geliştirilmiş donanım, yazılım ve yöntemler sistemidir165. Bu sistemler konuma dayalı gözlemlerle elde edilen grafik ve grafikolmayan bilgilerin toplanması, saklanması, işlenmesi ve kullanıcıya sunulması işlevlerini bir bütünlük içerisinde gerçekleştirmektedir. Bugün, donanım, yazılım ve veri toplama metotlarındaki teknolojilerin ilerlemesi ile Coğrafi Bilgi Sistemleri kurumsallaşmaktadır. Uluslararası pazarda, bütün Coğrafi Bilgi Sistemi teknolojilerinin elde edilebilir olmasına rağmen, bu konu ile ilgili sistem yöneticileri ve personel kolay elde edilememektedir. Bu sebeple
163
Egils Ginters, Logistics Information Systems Part 2, Jumi Ltd., Riga, 2002, s.198. Lauri Sikanen, Anti Asikainen, Mikko Lehikoinen, “Transport Control of Forest Fuels by Fleet Manager, Mobile Terminals and GPS”, Science Direct, (çevrimiçi) www.sciencedirect.com, 25.11.2004 165 “T.C.Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Merkez Araştırma Enstitüsü Cografi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Bölüm Başkanligi”, (çevrmiçi) www.tagem.gov.tr/gis/, 12.04.2005 164
69
Coğrafi Bilgi Sistemleri dünyasındaki en önemli eksiklik bu sistemi kullanacak eğitilmiş personeldir166.
3.2.7 Bakım Yönetim Sistemi (MMS- Maintance Management Systems) Lojistik alanında faaliyet gösteren firmaların en temel ihtiyaçlarından birisi olan Bakım Yönetim Sistemi, firmaların araçlarının kontrolünü sağlamaktadır. Lojistik firmaların hizmet sunmak için yararlandıkları araçlar ne kadar uzun süre arızalanmadan çalışırlarsa firmaya o kadar kazanç ve dolayısıyla kar sağlamaktadır. Arızalanan araçlar ise yararlanılmadığı süre boyunca iş yapamamaları, iş akışında aksaklıklara neden olması sonucu ortaya çıkan müşteri memnuniyetsizlikleri ve firmanın imajının zarar görmesi gibi direkt gelir kayıpları başta olmak üzere personelin boşta kalması gibi dolaylı gelir kayıplarına da neden olmaktadırlar167. Bakım Yönetim Sistemi kullanılarak yapılan planlı bakımlar sayesinde olası sorunlar en aza indirilerek büyük çaptaki arızaların ortaya çıkmasının önüne geçilmektedir168. Bakım yapılacak noktaların tespiti ve planlanması, gerekli malzeme ve eleman kaynağının belirlenmesi organizasyonlar büyüdükçe ve bakımların sıklığı arttıkça karmaşıklaşmaktadır. Bu karmaşık süreçleri takip edebilmek ve hataları azaltabilmek için büyük araç filolarına sahip olan lojistik firmaları Bakım Yönetim Sistemlerinden faydalanmalıdırlar.
3.2.8 Depo Yönetim Sistemi (WMS- Warehouse Management Systems) Depo yönetiminde kullanılan bilişim sistemleri zamandan ve iş gücünden tasarruf ettirirken, hataların azaltılmasına da büyük ölçüde destek vermektedir. Bu
166
Ginters, a.g.e., s.223. “Activity Bakım Yönetim Sistemi”, 3D Lojistik Dergisi, Ağustos-Eylül, 2004/5, yıl:5, sayı:25, s.36-37. 168 A.e. 167
70
sistemlerde kullanılan yöntemler basit sayma veya gözle kontrolden, bilgisayarların desteğinde karmaşık modellere kadar değişen niteliklerde olabilmektedirler169.
3.2.8.1 Depo Yönetiminde Sistemleri
Kullanılan
Otomatik
Tanımlama
Tanımlama lojistik süreçte çok önemli bir yere sahiptir. Otomatik tanımlama yöntemleri, verilerin otomatik olarak elde edilmesi ve bir araya getirilmesini sağlayan, teknoloji tabanlı işlemler bütünüdür. Otomatik tanımlama yöntemlerinden en çok kullanılan sistemler arasında bar-kod sistemi, radyo frekanslı veri iletişimi ve ID ile sesli veri toplanması gösterilebilir.170 Otomatik
tanımlama
sistemleri
uygulamalarıyla;
kağıt
işlemlerinin
azaltılması, veri giriş süresinin kısaltılması, diğer bölümlerde tekrarlanan veri girişinin azaltılması ile hatalı veri girişlerinin ortadan kalkması envanter durumu ve yeri hakkındaki belirsizliklerin azaltılması, tam zamanlı bilgi erişiminin sağlanması ve iş maliyetlerinin azaltılması gibi bir çok fayda sağlanabilmektedir171.
3.2.8.1.1 Radyo Frekanslı Tanımlama (RFID) Sistemleri Kablosuz bir iletişim sistemi olan RFID sisteminde tarayıcı, etiketle radyo frekanslarındaki elektromanyetik dalgaları kullanarak bağlantı kurduğunda, RFID çipleri otomatik olarak her 300 milisaniyede bir, göz açıp kanması kadar bir sürede, sisteme sinyal gönderir172. Performansı yüksek derecede antenlere bağlı olan RFID sisteminde tanımlama olayının güvenirliliğini arttırmak ve sistemin lojistik kontrolde etkisini güçlendirmek için alt yapının doğru kurulması gerekmektedir173. RFID diğer 169
Bowersox, a.g.e., s.243. Erdal, a.g.e., s:104 171 Ginters, a.g.e., s.153. 172 Ken Mark, “Canadian Transporttation Logistics”, Don Mills:Nov/Dec 2003. Vol. 106, Iss. 11, pg.50 (Çevrimiçi) http://www.proquest.umi.com, 15.12.2004 173 M. Keskilammi, L. Sydanheimo, M. Kivikozski;” Radio Frequency Technology for Automated Manufacturing and Logistics Control. Part:1 Passive RFID Systems and the Effects of Antenna Parameters on Operational Distance.”, The International Journal of Advanced Manufacturing Technology, (2003)21:769-774 170
71
tanımlama sistemlerine göre daha maliyetli olduğundan günümüzde yüksek birim fiyatlı ürünlerde kullanılır.
3.2.8.1.2 EAN-UCC Barkod Standartları Kısaca bir bilgi standardı tanımlama ve uygulama sistemi olarak anılabilecek EAN-UCC Sistemi, merkezi Brüksel’de bulunan EAN International tarafından geliştirilmekte ve tüm dünya çapında yönetilmektedir. Türkiye’deki EAN Numaralama
Organizasyonu
TOBB-MMNM’dir.
EAN
Numaralama
Organizasyonlarının uyguladığı kurallar doğrultusunda oluşturulan tanımlama numaraları ve bu numaraları içeren barkodlar, dünyanın her yerinde geçerli olup uluslararası tüm ticari işlemler ve Tedarik Zinciri uygulamalarında herhangi bir değişikliğe gerek kalmaksızın kullanılabilmektedirler. Verinin otomatik olarak, hatasız bir biçimde başka bir ortama aktarılmasını için kullanılan barkod, değişik kalınlıktaki çizgilerden ve bu çizgiler arasındaki boşluklardan oluşmaktadır. Ticari ve endüstriyel kuruluşların gereksinimlerinin yanı sıra teknolojinin gelişmesine de uyum sağlayan ve hemen tüm sektörlerin uygulayabileceği tanımlama ve numaralama standartlarını geliştiren EAN-UCC Sistemi, bugün dünyanın her yerinde kullanılmakta ve sağladığı olanaklarla elektronik ticaretin de altyapısını oluşturmaktadır. EAN-UCC Sisteminin temel amacı, ticari ve endüstriyel ortamlarda hareket gören ticari ürünler ile taşıma birimlerinin tanımlanmasını sağlamaktır. Sistem ile ticari ürünler ve taşıma birimlerinin yanı sıra yerler ve demirbaşlar da tanımlanmaktadır. EAN-UCC Sisteminin barkod standartları, bu sistem kapsamında kullanılacak barkodların uygulama kurallarını belirlemektedir. Bu kurallar, barkodlarda yer alacak tanımlama numaraları ve tamamlayıcı bilgilerin nasıl kodlanacağını, kullanılacak barkod alfabelerini, barkodların basım tekniklerini ve barkodların ürünler üzerindeki yerleştirilme biçimlerini açıklamaktadır.
72
3.2.9 Veri Ambarı- Madenciliği Uygulamaları
1990’larda ortaya çıkan veri madenciliği ve bu uygulamalarda kullanılan büyük miktarlarda verilerin tutulduğu veri ambarı projeleri son yıllarda önem kazanmıştır. Veri ambarlarında verileri tutmak ve veri madenciliği uygulamaları kullanmak için en azından geleneksel işleri elektronik ortama taşımak gerekmektedir. Veri ambarı bir kuruluşun karar verme ve bilgi edinme süreçlerine yardımcı olmak üzere tasarlanmış ve büyük miktarlarda geçmiş (tarihsel) ve başvuru verilerini saklamak ve daha sonra gerekirse ek araçlar kullanarak bu verileri analiz etmek üzere ortaya atılmış bir kavramdır174. Genel olarak veri ambarı üç temel bileşenden oluşmaktadır. Bunlar 175: 1. Operasyonel ve dış veri kaynaklarından gelen verileri çekip çıkarmak, dönüştürmek ve yüklemek için gerekli araçlar 2. Veriyi saklamak için ambar(giga-tera bytelar) 3.
Ambardaki veriye başvurmak ve analiz etmek için gerekli analitik araçlar. Veri madenciliği; veri ambarlarında tutulan çok çeşitli verilere dayanarak
daha önce keşfedilmemiş bilgileri ortaya çıkarmak, bunları karar vermek ve eylem planını gerçekleştirmek için
kullanma süreci olarak tanımlanmıştır176. Veri
madenciliğinde ulaşılmak istenen amaç verilerden bilgiyi keşfetmektir.
174
Türker Cambazoğlu, Bilgi Teknolojilerinin Bugünü ve Yarınına Genel Bakış, Koçak , İstanbul, 1997, s.45. 175 A.e., s.46. 176 Ronald Swift, Accelerating Customer Relationship, Prentice Hall, 2001,s.218
73
Dış Veri Kaynağı
İşletimsel Veri
Veri Çekme Dönüştürme Aracı
VERİ AMBARI Veri Ambarı Yönetimi
Veri İşletim ve Analiz Araçları Şekil 3.4 Veri Ambarı Kavramı Bu güne kadar ilişkisel veri tabanlarında yapısal sorgulama dili (SQLStructured Query Language) kullanılmıştır. Bu veri tabanlarından beklenen standart görevler; veri yükleme, veri yönetme, veri güncelleştirme, veriye erişme ve söz konusu olan uygulamalar ‘’Karar Destek Sistemleri’’ ve çevrim-içi iş işleme (OLTPOn-Line Transaction Processing)dir. Günümüzde verinin daha verimli kılınabilmesi için
mevcut ilişkisel veri ambarları modeli ‘’çok boyutluluk’’ faktörü ile
tamamlanmaktadır. Bu yaklaşım,
çevrim-içi analitik işleme (OLAP- On-line
Analytical Processing) uygulamalarının ortaya çıkmasına yol açmıştır177. OLAP sayesinde çok boyutlu sorgulamalar yapılmaktadır.
3.2.10 Elektronik Ticaret Günümüzde bilişim teknolojileri içinde özel bir öneme sahip olan internetin yaratmış olduğu elektronik ticaret firmaların internet aracılığıyla karşılıklı ticaret yapmalarını sağlamaktadır. Türkiye’ de e-ticaretin artmasıyla lojistik firmalara duyulan ihtiyaç da artmaktadır. E-ticaretin yaygınlaşması ile birlikte lojistik firmalarının bu sürece uyum sağlayabilmek için iç ve dış çevrelerinde bilgi akışlarını geliştirerek internet aracılığıyla faaliyetlerini sürdürmeleri gerekmektedir178.
177 178
Cambazoğlu, a.g.e., s.46. Rutner, a.g.e.
74
Elektronik ticaretle hızlı ve güvenilir veri akış altyapısı sağlanarak dağıtım kararlarının alınabilmesi için güvenilir bilgi elde edilmekte ve sahada gerçekleşen ile hedeflerin, dönem içinde takip edilebilmesi mümkün olmaktadır179. Elektronik ticaret ile; firmalar 24 saat açık işyeri, anında ürün ve hizmet desteği sağlaması, dijital katalog sayesinde hizmet ve fiyatlardaki değişiklikleri çok kısa sürede gerçekleştirebilmektedirler. Bunların yanıda elektronik ticaret ile dünyanın herhangi bir noktasındaki firma ile bağlantı kurmak, piyasa araştırması yapmak, sipariş alıp sipariş vermek mümkün olmaktadır. Küresel pazara açılmanın çok kolay olduğu elektronik ortamda ticaret satış ve dağıtım masraflarını düşük seviyelere indirmektedir. Ayrıca web sayfasına aktif bağlantılı olan kullanıcıların sohbet (Chat) modülü aracılığıyla hem diğer kullanıcılarla hem de destek masası ekibiyle canlı bir şekilde iletişimine olanak sağlanmaktadır. Acentelerin kendi operasyonlarını yaptığı sistemlerden otomatik bilgi akışının sağlanması da mümkün olmaktadır180.
3.2.10.1 Kurumlararası Business)
Elektronik
Ticaret
(B2B-Business
to
Kurumlar arası elektronik ticaret birçok alıcı ve satıcı firmanın elektronik ortamda bir araya gelip alım satım işlerini gerçekleştirdikleri yeni ticaret şekli olarak tanımlanmaktadır181. Kurumlar arası e-ticaret eski tarihlerde bu iş için geliştirilmiş özel program ve ağ yapılarıyla bazı sektörlerde büyük hacimli iş yapan firmalar arasında Elektronik Veri Değişimi (EDI-Electronic Data Interchange) ile yapılmaktaydı. Günümüzde ise internetin hızla gelişmesi ve veri alış verişinin şirketler arası ağ yapıları üzerinden oldukça ucuza sağlanabilir olması kurumlar arası elektronik ticaretin hızla gelişmesine yol açmıştır. Firmalar bu teknolojilerin sunduğu imkanlardan
179
Efraim Turban, D. King, J. Lee, D. Viehland, Electronic Commerce: A Managerial Perspective, Prentice Hall, New Jersey, 2004, s.3. 180 Ginters, a.g.e., s.69. 181 Turban, a.g.e., s.163.
75
yararlanarak geleneksel iş modellerini yeni ekonominin hızlı ve dinamik yapısına uygun hale getirmektedirler.
3.2.10.2 Firma ile Müşteriler Arasındaki Elektronik Ticaret (B2CBusiness to Customer) Firma ile müşteri arasındaki elektronik ticaret; mal veya hizmetlerin internet üzerinden kredi kartı, banka havalesi ya da bazı farklı kredi araçları ile son kullanıcı olarak
adlandırılan 182
tanımlanmaktadır
internet
üzerindeki
müşterilere
satılması
olarak
.
3.2.11 E-Devlet Çoğunlukla özel sektöründe gerçekleştirilen elektronik ticaret alanındaki gelişmelerin yarattığı potansiyel kamu idarelerine de yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Devletin vatandaşlara karşı yerine getirmekle yükümlü olduğu görev ve hizmetler ile vatandaşların buna karşılık devlete karşı olan görev ve hizmetlerinin karşılıklı olarak elektronik iletişim
ve işlem ortamlarında kesintisiz ve güvenli
183
olarak yürütülmesidir .
3.2.11.1
E- Devletin Temel Unsurları E-Devlet
e-vatandaş
e-şirket
e-kurum
e-çalışan
e-memur
Şekil 3.5 E-Devletin Temel Unsurları
182 183
Turban, a.g.e., s.88. Ali Arifoğlu, v.d., E-devlet Yolunda Türkiye, TBD,Kamu-BİB,2002, s.3.
76
3.2.11.2 E-Devlet’ in Sunduğu Servis Örnekleri E-devlet ile haberler, hava durumu ve meteoroloji hizmetleri, döviz kurları, istatistiksel bilgiler, resmi gazete, mevzuat ve kanunlar, sanatsal ve kültürel etkinliklerle ilgili bilgilerine ulaşabilmek mümkün olmaktadır. Ayrıca sosyal yardımlar, eğitim ve yerel yönetimler kurumlara dilekçe vermek ehliyet, pasaport vb. talepler, telefon başvurusu, nakil ve kapama, iş/eleman arama, güvenlik ve askerlik, yargı işlemleri ile ilgili sorgular yapılarak yanıt alınabilmektedir. Ayrıca e-devlet ile vergi beyannamesi ve tahakkuk, bankacılık, sigorta, kamu alımları, hastane, dispanser ve sağlık ocakları randevu, hazine bonoları, devlet tahvili işlemleri gerçekleştirilerek standart marka ve patent, bilimsel araştırma fonları ve öğrenci kredisi başvuru işlemleri yapılabilmektedir184.
3.2.12 Gümrüklemede Kullanılan Bilişim Sistemleri Lojistik firmalar açısından oldukça önemli olan gümrük işlemleri günümüzde bilişim teknolojileri ile çok daha hızlı yapılabilmektedir. Gümrük işlemlerinin bilgisayar ortamında yapılmasına yönelik olarak hazırlanan yazılımının pilot uygulamasına Atatürk Havalimanı Giriş ve Çıkış Gümrük Müdürlüklerinde başlamış, 2001 yılı Ekim ayı itibariyle diğer gümrük idarelerinde de uygulamaya geçilmiştir. Atatürk Havalimanı Gümrük Hizmet binasında kurulan Veri Giriş Salonundan Gümrük Sistemini kullanmak yerine , beyanname bilgilerini, kendi bürosundan, Gümrük sistemine aktarmak isteyen Gümrük Müşavirleri , İthalat ve İhracat Şirketleri için hazırlanan Elektronik Veri Değişimi (EDI-Electronic Data Interchange) Projesi uygulamasına 30.08.1999 tarihinde başlanmıştır. Türkiye’de çalışmaları başlatılmış olan, “çağdaş, hızlı, ucuz ve en aza indirilmiş hata oranıyla elektronik ortamda ticaret yapmak” anlamına da gelen bu uygulama kamu sektöründe ilktir185. Böylece gümrük işlemlerini yapmaya yetkili gümrük 184 185
Arifoğlu, a.g.e., s.4. Gümrük Müdürlüğü, (çevrimiçi) http://www.customs-edi.gov.tr/, 28.04.2005
77
komisyoncuları veya ithalatçı/ihracatçı firma temsilcilerinin beyan bilgilerini gümrük bilgisayarlarına elektronik ortamda kendi bürolarından belli standarda transfer etmeleri mümkün olmaktadır. Aşağıda verilen Tablo 3.1’den de görüleceği üzere İstanbul’daki gümrük idarelerinde yapılan gümrük işlemlerinin yaklaşık %60.96’sı internet üzerinden Gümrük-EDI kullanılarak yapılmaktadır. Tablo 3.1 İstanbul’daki Gümrük İdarelerinde EDI Oranları186 Gümrük-EDI Sistemini Kullanan İstanbul’daki Gümrük İdarelerinde MART 2005 Toplam Beyanname Sayıları ve EDI Oranları
A.H.L. GÜMRÜK MÜD.
TOPLAM-
EDI ORANI
TCGB
%
50027
TOPLAM-ÖZBY
EDI ORANI %
67,34
13022
63,15
3539
51,43
103
0,00
21737
76,06
3479
23,00
A.H.L.SERBERST B. GMR. MÜD. AMBARLI GÜMRÜK MÜD. ÇERKEZKÖY GMR. MÜD.
3188
87,58
1766
0,00
ERENKÖY GÜMRÜK MÜD.
28048
75,34
10314
2,96
HALKALI GÜMRÜK MÜD.
32896
72,12
14387
0,64
29201
86,92
7029
1,20
14095
70,05
3387
18,39
4704
38,46
195
0,00
878
54,33
609
0,16
524
26,72
241
0,00
890
33,26
3338
0,00
2241
31,59
89
0,00
1703
82,33
583
0,00
HALKALI TEKSTİL İHTİSAS GÜMRÜK MÜD. HAYDARPAŞA GÜMRÜK MÜD. İSTANBUL DERİ SERBEST BÖLGE GÜM.MÜD. İSTANBUL GIDA ÜRÜN.İHTİS GÜM MÜD. İSTANBUL POSTA GÜMRÜK MÜD. KAPIKULE GAR GÜMRÜK MÜDÜRLÜĞÜ KARAKÖY YOLCUSALONU GMR.MÜD. YEŞİLKÖY OTOMOTİV İHTİSAS GÜM. MÜD.
186
“Gümrük Müdürlüğü”, (çevrimiçi) http://www.customs-edi.gov.tr/, 28.04.2005
78
3.2.13 Elektronik Veri Değişimi Elektronik veri değişimi 60’lı yılların sonlarına doğru, özellikle demiryolu, havayolu gibi taşıma ağırlıklı firmaların kağıt üzerinde işlem yapmalarının iş süreçlerinde aksamalara neden olduğunu fark etmeleriyle ortaya çıkmıştır187. EDI
sistemi
aracılığıyla
transfer
edilen
verinin
alıcı
tarafından
tanımlanabilmesi için standart bir formatta olması gerekir. Dolayısıyla başarılı bir EDI uygulaması için iki taraf öncelikle işlemlerin içeriği ve format hakkında karşılıklı bir anlaşma içerisinde olmalıdırlar. Günümüzde 3 temel elektronik veri değişimi standardı bulunmaktadır. UN/EDIFACT Avrupa ve Asya’ da yaygınken, ANSI ASC X.12 ve UCS Kuzey Amerika’ da daha yaygındır. Bu standartlar; doküman ve formların değişimi için formatları, karakter setlerini ve veri elementlerini tanımlamaktadır. İnternet sayesinde elektronik veri değişimi daha fazla kullanıcı ile düşük maliyetlerle gerçekleştirilmesi sağlanmıştır. UN/EDIFACT Mesajları İçinde Gümrük Sektöründe Kullanılan Uluslararası Mesajlar: •
Gümrük Kargo Mesajları (CUSCAR -Custom Cargo Messages) Gümrük Kargo Mesajları; Gümrük idaresi ve taşıyıcı firmalar arasında
kullanılan mesajlardır. İçeriğinde taşıyıcı firma tarafından gümrük idaresine gönderilen özet beyan (manifesto) bilgileri vardır. •
Gümrük Beyannamesi Mesajları (CUSDEC-Custom Decleration Messages) Gümrük
Beyannamesi
Mesajları;
İthalatçı/ihracatçı
ve
Gümrük
Komisyoncuları ile Gümrük İdaresi arasında kurulan mesajlardır. İçeriğinde gümrük idaresine verilen gümrük beyannamesi bilgileri vardır. 187
Yasin Atlaş, “Elektronik Veri Değişimi”, (çevrimiçi) http://www.bilgiyonetimi.org/cm/, 01.03.2005
79
•
Gümrük Cevap Mesajları (CUSRES -Customs Response Messages) Gümrük Cevap Mesajları;
Gümrük idaresinden CUSDEC ve CUSCAR
mesajlarına yöneltilen cevapları içeren mesajlardır. •
Gümrük Taşıma Raporu Mesajları (CUSREP-Customs Report Messages) Gümrük Taşıma Raporu Mesajları; Her tür taşıma şekli için detaylı bilgiler
içerir. Taşıyıcı firma ile gümrük idaresi arasında kullanılır. Her bir mesaj sadece bir taşımanın verileri içerir ve aracın varışından sonra gönderilir. Boş konteyner ve yolcu sayısının da gümrük idaresine rapor edilmesinde kullanılır.
80
4 LOJİSTİK FİRMALARINDA BİLİŞİM SİSTEMLERİNİN KULLANIMINA İLİŞKİN ARAŞTIRMA 4.1 Araştırmanın Konusu Firmalar rekabetin kuvvetlendiği pazar koşulları içinde değişikliklere uyum sağlayabilmek ve rekabet güçlerini arttırabilmek için iş akışlarını düzenlemek ve kaynakları verimli bir şekilde kullanmak zorundadır. Bu ise, firmaların yeniden yapılanma sürecine gitmelerini zorunlu kılar. Bu noktada da; bilişim sistemleri firmalara avantaj sağlayan araçlar olarak öne çıkmaktadır. Yapılan araştırma; lojistik hizmet sağlayan firmalarda bilişim sistemlerinin etkin olarak kullanılmasını konu almaktadır.
4.2 Araştırmanın Amacı Rekabetin hızla arttığı lojistik sektöründe müşteri beklentileri de hızla artmaktadır. Kalite, fiyat, güven gibi beklentilerin yanı sıra müşteriler kesin verilerle siparişlerinin durumunu görmek istemektedirler. Yoğun rekabet ortamı; iletişim ve rekabetin her geçen gün daha da artması nedeniyle hızla değişmektedir. Bu durum, müşterilerinin sürekliliğini sağlamaya çalışan ve yeni müşteriler kazanmak için çaba gösteren lojistik firmalarını, fiyat rekabeti dışında yeni arayışlara sürüklemektedir. Doğru zamanda doğru malı doğru adrese hasarsız teslim etmenin yanı sıra firmalar denetimi sağlamak ve müşterilerinin güveni kazanabilmek için şeffaf olmak zorundadırlar. Bu sebeple iletişim ağlarını güçlendirip, stratejik kararları istenilen zamanda alabilmek için bilişim sistemlerinden faydalanarak bilgi merkezlerini oluşturmaları gerekmektedir. Çağımız gelişen teknoloji ve uzmanlaşmalardaki çeşitlenmeler sonucunda firmaların dinamik yapılarında oluşan çok boyutlu ve karmaşık sorunların artık geleneksel ve sezgisel yaklaşımlarla çözümlenmesi olanaksız olmaktadır. Karar alma sürecinin her aşamasında kantitatif bilgi, veri, yorum ve sonuçlara eskiye oranla bugün çok daha gereksinim vardır. Bu durum kuşkusuz Bilişim Sistemlerinin
81
önemini arttırmaktadır. Bu nedenle çağımıza Bilgi Çağı denilmektedir. Bu noktadan hareketle; günümüzde müşteriler ve tedarikçiler açısından çok önemli rol oynayan lojistik firmalarında bilişim sistemlerinin ne ölçüde, daha çok hangi alanlarda, kimler tarafından
kullanıldığını
belirlemek
amacıyla
bu
araştırmanın
yapılması
amaçlanmıştır. Bu temel amaca ek olarak şu alt amaçlar da belirlenmiştir: 1.
Araştırma kapsamındaki firmaların “işletmeler arası anlaşmalara” göre
sınıflandırılmaları, 2.
Araştırma kapsamındaki firmaların sermaye yapılarının belirlenmesi,
3.
Araştırma kapsamındaki firmaların idari yapılarının belirlenmesi,
4.
Araştırma
kapsamındaki
firmaların
kullandıkları
iletişim
sistemlerinin
belirlenmesi, 5.
Araştırma kapsamındaki firmaların hizmet sundukları sektörlerin belirlenmesi,
6.
Araştırma kapsamındaki firmaların faaliyetlerinin belirlenmesi,
7.
Araştırma kapsamındaki firmaların çalışan sayılarına göre büyüklüklerinin
belirlenmesi, 8.
Araştırma kapsamındaki firmaların idari personelinin eğitim seviyelerinin
belirlenmesi, 9.
Araştırma kapsamındaki firmaların filolarındaki bilgisayar ekipmanı donanımlı
ve donanımsız araç sayılarının belirlenmesi, 10.
Araştırma kapsamındaki firmaların 2004 yılı yaklaşık cirolarının belirlenmesi,
11.
Araştırma kapsamındaki firmaların bünyelerinde bilişimle ilgili bir bölümün
bulunup bulunmadığı, bu alanda çalışan personel sayısı ve bağlı olduğu yönetim biriminin belirlenmesi, 12.
Araştırma kapsamındaki firmaların bilişim yatırımlarına ayırdıkları 2004 yılı
yaklaşık bütçesi ve bu bütçenin ayrıntılı dağılımının belirlenmesi, 13.
Araştırma kapsamındaki firmaların sahip olduğu PC, bilgisayar kullanıcısı ve
internet kullanıcısı sayısı belirlenerek bilişim altyapısının incelenmesi, 14.
Araştırma kapsamındaki firmaların öncelikli olan internet kullanım amaçlarının
belirlenmesi, 15.
Araştırma
kapsamındaki
firmalarından
web
sitelerini
dinamik
olarak
kullanabilme yetisine sahip olanların yüzdesinin belirlenmesi, 82
16.
Araştırma kapsamındaki firmaların bilişim yatırımları yaparken ağırlıklı karar
verme yöntemlerin belirlenmesi, 17.
Araştırma kapsamındaki firmaların Kurumsal Bilgi Sisteminin etkinliği için
kullandıkları yazılımların, bu yazılımların kullanım etkinliğinin ve bu yazılımları kullanan personelin yeterliliğinin belirlenmesi, 18.
Araştırma kapsamındaki firmaların kullandıkları bilişim sistemleri ve önemli
kullanım alanlarının belirlenmesi, 19.
Araştırma kapsamındaki firmaların hangi tür bilgilere önem verdiğinin ortaya
çıkartılması, 20.
Araştırma kapsamındaki firmaların önemli buldukları bilişim sistemi kullanım
nedenlerinin belirlenmesi, 21.
Araştırma kapsamındaki firmaların üretmiş oldukları bilgileri değerlendirmek
ve stratejik kararlara dönüştürmek üzere kurulmuş olan bilgi merkezlerinin olup olmadığının belirlenmesi ve bu merkezin lojistik yönetimine katkısının olup olmadığının belirlenmesi. Yapılan literatür çalışmasında, ülkemizde yukarıda belirtilen amaç ve içerikte bir araştırmaya rastlanmamıştır188.
4.3 Araştırmanın Kapsam ve Kısıtları Araştırmanın anakütlesi olarak İstanbul’daki tüm Lojistik firmaları yerine bilişim sistemlerinin bir parmağı olarak varsayılan e-posta adresleri olan firmalar alınmıştır. Araştırma kapsamına İstanbul’da UND, UTİKAT ve RODER’e bağlı bulunan 440 firmadan e-posta adresleri bulunan 312 firma anakütle olarak belirlenmiştir. Anakütle olarak e-posta adresleri bulunan firmaların seçilmesinin nedeni; ancak bilişim sistemlerinin bir parmağı olan e-postayı kullanan firmalarda bilişim sistemlerinden bahsedilebileceği varsayımıdır. Bu sebeple e-posta adresi olmayan firmalar araştırma anakütlesine dahil edilmemiştir.
188
Türkiye’de Bilişim Sistemlerinin lojistik firmalarında kullanımına ilişkin ayrıntılı bir araştırmaya rastlanmamıştır.
83
Anakütlenin tamamıyla bire bir anket yapılması zaman ve maliyet açısından mümkün olamadığından örneklem büyüklüğü hesaplanarak 312 firma arasından basit tesadüfi örnekleme yöntemiyle seçilen 30 adet firma ile görüşülmüştür.
4.3.1 Örneklem Büyüklüğünün Hesaplanması Bilimsel araştırmalarda anakütleyi temsil edecek örneklem büyüklüğünün saptanması, araştırma sonuçlarının evrene genellenebilmesini sağlayan temel unsurlardan birisidir189. Örneklem büyüklüğünün hesaplanmasına ilişkin formül190: n=
N* P* Q* Zα2 (N-1)* H2 + Z α2 *P*Q
n = Örneklem büyüklüğü N= Anakütle büyüklüğü H = Standart Hata Değeri P = Anakütlede bir olayın gözlenme oranı Q = Anakütlede bir olayın gözlenmeme oranı (1-P) Z = Belirli bir anlamlık düzeyinde Standart Hata 0.14 olarak düşünülürse191; %95 anlamlılık seviyesinde z0.05 = 1.96 Sonuç olarak % 95 anlamlılık düzeyinde; n= 312* 0.52* 1.962 311* 0,052 + 1.962*0.52 n= 30 olarak hesaplanmıştır. .
189
Ayhan Ural, İbrahim Kılıç, Bilimsel Araştırma Süreci ve SPSS ile Veri Analizi, Detay Yayıncılık, Ankara, 2005, s.40. 190 A.e. 191 Değerlendirmelerin verilere ilişkin ortalamalara göre katlanılabilir hata değeri olan H, evren ve örneklem ortalaması arasında izin verilecek maksimum fark olup, araştırmacının evren değeri kestirmede gösterebileceği toleransın bir ifadesidir.(Ural, s.42)
84
4.4 Araştırmanın Metodolojisi Verilerin anket yöntemi kullanılarak toplandığı bu araştırmada; firmalarda soruların kime yöneltileceği önemli bir konu olmuştur. Bilişim sistemlerine üst yönetim bakış açısının önemi ve de firma ile ilgili bilgilerin en üst düzeyde alınabilmesi daha kolay olması sebebiyle araştırma kapsamına alınan her bir firmanın üst düzey yöneticisine anket uygulanmıştır192. Araştırma iki bölümde incelenmektedir. I. Bölümde tanımsal istatistikler kullanılarak firmaların durumlarının saptanması hedeflenmiştir. Bu tanımsal istatistikler içinde nicel değişkenler için (oran-aralık ölçekler193) için ortalama, tepe değeri (mod), ortanca (medyan) değişkenlik ölçüleri, basıklık ve asimetri ölçüleri yer almaktadır. Nitel değişkenler (sıralama-sınıflama ölçekler) için ise frekans dağılımlarını, yüzde dağılımlarını veren tablolar oluşturularak oranlar hesaplanmıştır. İki ortalamanın karşılaştırılması için yapılan t testleri uygulanmıştır. II. Bölümde ise; analizler yapılarak değişkenlerin birbirlerine göre farklılaşıp farklılaşmadığını araştırmak üzere yapılan Anova testinin parametrik olmayan karşılığı olan Kruskal Wallis testi194 uygulanmıştır.
192
Anket için bakınız EK-1, s.126 Ölçek Çeşitleri için bakınız EK-2, s.134 194 Kruskal Wallis testi için bakınız Ek-38, s.151 193
85
4.5 Bulgular Araştırmada kullanılan anketteki veriler istatistik paket programı olan SPSS (Statistical Package for Social Science)’e
aktarılmış ve araştırma analizleri bu
program yardımıyla gerçekleştirilmiştir. Yapılan araştırma sonucunda ortaya çıkan sonuçlar aşağıda ayrıntılı olarak verilmiştir. Anketler iki aşamada incelenerek ilk olarak durum analizleri yapılmış ve firmaların özellikleri saptanmıştır. Bunun sonrasında ise, ilişki analizleri yapılarak birbirlerine bağımlı olan değişkenler belirlenmiş ve yorumlanmıştır.
4.5.1 Durum Analizleri Yapılan durum analizleri sonucunda firmaların yapıları, iletişim kanalları, hizmet sundukları sektörler, faaliyet alanları, firma büyüklükleri, çalışan personelin eğitim durumu, firmaların araç filoları ve özellikleri, 2004 yılı ciroları, bilişim idari yapıları ve altyapıları ile 2004 yılı bilişim bütçeleri ve bu bütçenin paylaşımı, ağ yapıları, internet kullanım amaçları, web sitesi kullanımları, bilişim sistemleri yazılımlarından kullanılanlar ve etkinlikleri, faaliyet alanlarına göre kullanılan bilişim tekniklerinin yanında bilişim sistemlerinin önemli kullanım nedenleri, firmalar için önemli olan bilgi türleri ve bilgi yönetim merkezi bulunan firmaların oranı ile bilişim sistemlerinin etkinlik kriterleri saptanmıştır. Sonuçlar aşağıda ayrıntılı olarak verilmektedir.
4.5.1.1 Firma Yapıları Yerel işletmeler, ülke içinde kurulmuş, sermaye ve yönetim bakımından dışa bağımsız özel veya kamu işletmeleridir. Uluslararası işletmeler, yalnız ülke içinde değil, yabancı ülkelerde de çeşitli faaliyet dallarından biri veya birkaçında üretim veya satış yapan özel veya kamu işletmeleridir. Bunlar dış ülkelerde faaliyet göstermekle beraber, dışarıda sınırlı
86
yatırımları olan, çoğunlukla ana firma ülkesi vatandaşının yönetiminde bulunan işletmelerdir. Grafik 4.1`de görüldüğü üzere araştırmaya katılan firmaların % 60’ının uluslar arası firmalar , %40’ının ise yerel firmalar olduğu saptanmıştır195. FİRMALAR
yerel 40%
uluslar arası 60%
Grafik 4.1 Firmaların “İşletmeler Arası Anlaşmalar”a Göre Durumları Grafik 4.2`de görüldüğü üzere araştırmaya katılan firmaların sadece %23’ünde yabancı sermaye bulunmaktadır196. Yabancı Sermaye
VAR 23%
YOK 77%
Grafik 4.2 Firmaların Sermaye Yapıları 195 196
Bakınız Ek-4, s.135 Bakınız Ek-5, s.135
87
Grafik 4.3`de görüldüğü üzere firmaların %63`ü coğrafi olarak ayrı yönetim birimlerinden oluşmakta ve acentesi bulunmaktadır197.
Acente
YOK 37%
VAR 63%
Grafik 4.3 Acentesi Bulunan Firmaların Oranı
4.5.1.2 Firmaların Acenteleriyle İletişim Sağlama Yolları İletişimin hızlı ve ucuz olması lojistik firmaları açısından oldukça önemlidir. Acentesi bulunan firmaların %95`inden fazlası, acenteleri ile iletişim kurmak için telefon veya e-posta tekniklerini kullanmaktadırlar. Ayrıca araştırmaya katılan firmaların
yaklaşık
%50’si
acenteleriyle
iletişimini
İntranet
yoluyla
sağlamaktadırlar198. Bunun dışında iletişim sağlamak için uydu sistemlerini kullanan sadece bir firma bulunurken iki adet firma ise eş zamanlı iletişim sağlayan msn messenger,
icq
gibi
internet
servislerini
kullanarak
şubeleriyle
iletişim
sağlamaktadırlar.
197 198
Bakınız Ek-6, s.138 Bakınız Ek-7, s.136
88
Acenteler Arası İletişim 6
iletişim teknikleri
diğer
9
internet
19
e-posta
10
intranet
12
gsm
14
faks
18
telefon
0
5
10
15
20
firma sayısı
Grafik 4.4 Acenteler Arasında Kullanılan İletişim Teknikleri
4.5.1.3 Hizmet Sunulan Sektörlere Göre Firmaların Durumu Lojistik hizmet sağlayan firmalar genelde birden çok sektöre hizmet sunmaktadır. Bu firmalardan birçoğu otomotiv, tekstil, inşaat, mobilya, kimya, sağlık ve gıda sektörlerine hizmet sunarken çok az sayıda firma beyaz eşya, makine, metal sanayi ve yüksek teknoloji (hi-tech) sanayileri ile tarım sektörüne hizmet sunmaktadır199.
Hizmet sunan firma sayısı
Lojistik Firmaların Hizmet Sundukları Sektörlere Göre Durumu
25
23
21
18
20
19
18
14
15
14
10 5
3
2
Beyaz Eşya
Metal Sanayi
0 Otomotiv
Tekstil
İnşaat
Mobilya
Kimya
Gıda
Sağlık
Sektörler
Grafik 4.5 Lojistik Firmaların Hizmet Sundukları Sektörlere Göre Durumu
199
Bakınız Ek-8, s.137
89
4.5.1.4 Firmaların Sundukları Lojistik Faaliyetler Lojistik; müşteri gereksinimlerini karşılamak üzere, üretim noktası ve tüketim noktaları arasındaki mal, hizmet ve ilgili bilgilerin ileri ve geri yöndeki akışları ile depolanmalarının etkin ve verimli bir şekilde planlanması, uygulanması ve kontrolünü kapsayan tedarik zinciri süreci aşaması olarak tanımlanmıştı200. Oysa yapılan araştırmada, grafikten de görüldüğü üzere lojistik firmalarının bir çoğu taşıma ve dağıtım yaparken, sadece üçte biri ambalaj ve etiketleme yapmaktadır201. Bu da lojistik kavramının henüz tam olarak gerçek anlamıyla oturmadığını göstermektedir. Bunların dışında firmaların çok azı bu faaliyetlerin dışında bilişim, sigortalama ve reklam hizmeti sunmaktadır.
Firmaların Sundukları Lojistik Faaliyetler 30
Firma Sayısı
25
27
24 20
20 15
17 10
10
3
5 0 Depolama
Dağıtım
AmbalajEtiketleme
Taşıma
Gümrükleme
Diğer
Faaliyetler
Grafik 4.6 Firmaların Sundukları Lojistik Faaliyetler
4.5.1.5 Çalışan Sayısına Göre Firmaların Büyüklükleri Türkiye’de her ne kadar çeşitli kurum ve kuruluşlar tarafından yapılan KOBİ tanımlamaları farklı kriterlere göre yapılıyorsa da; çalışmamızda kullanılan KOBİ tanımında kriter olarak çalışan sayısı ele alınmıştır. Türkiye Odalar ve Borsalar 200 201
Lojistik tanımı için bakınız s.37 Bakınız Ek-9, s.138
90
Birliğinin yaptığı KOBİ tanımına göre; çalışan sayısı 1-49 kişi arasında olan firmalar küçük, 50-499 kişi arasında olanlar orta, 500 ve üzerinde olan firmalar ise büyük boy işletmeler
olarak belirlenmektedir202. Buna göre araştırmaya katılan firmaların
%77’si KOBİ olarak ele alınmaktadır. Tablo 4.1 Çalışan Sayılarına Göre Firma Büyüklükleri Firma Büyüklükleri Küçük Orta Büyük Toplam
Firma Sayısı 13 10 7 30
% 43,3 33,3 23,3 100
Kümülatif% 43,3 76,6 100
4.5.1.6 İdari Personelin Eğitim Durumu Araştırmaya katılan firmalarda çalışan idari personelin %45`i ilk ve orta dereceli okullardan mezun iken %47`si lisans mezunu sadece %8`i ise yüksek lisans mezunudur203. İdari Personelin Eğitim Durumu
lisans üstü 8% ilk ve orta dereceli 45% lisans 47%
Grafik 4.7 İdari Personelin Eğitim Durumu Çıkan bu oranlarla firmaların idari personellerinin ortalama eğitim yılları; 11=ilk-orta-lise düzeyi, 15=lisans düzeyi, 17=lisansüstü düzeyi olarak düşünülürse, 11*0,45+15*0,47+17*0,08=
13,36
yaklaşık
olarak
13
yıl
olarak
hesaplanabilmektedir. 202
Mustafa H. Çolakoğlu, “KOBİ Rehberi”, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, (çevrimiçi)www.tobb.ogr.tr/organizasyon/kobi/yasa.php. 203 Bakınız Ek-10, s.139
91
4.5.1.7 Firmaların Araç Filoları Araştırmaya katılan firmaların filolarında ortalama olarak 232 araç bulunurken; üzerinde bilgisayar ekipmanı bulunan ortalama araç sayısı sadece 40 olarak saptanmıştır204.
Üzerinde bilgisayar ekipmanı bulunan araç sayılarının
filolarındaki araç sayısına oranı ortalama olarak %29.6’dır205. Bunun yanı sıra araştırmaya katılan 9 firmanın bilgisayar ekipmanlı hiç aracı bulunmamaktadır. Bu da kontrol ve esneklik adına firmaların araçlarını yeteri kadar denetleyebilme yeteneğine sahip olmadığını göstermektedir. Bunun yanında; lojistik sektörünün ortalama 2004 yılı araç sayısının 40 olduğu bilinmektedir206. Araştırmaya katılan firmaların ortalama araç sayıları ile sektörün ortalama araç sayıları arasında anlamlı bir fark olup olmadığına bakmak için yapılan Tek Örneklem İçin T Testi (One-Sample Test)207 sonucunda; araştırmaya katılan lojistik firmalarının araç sayılarının sektördeki lojistik firmalarının ortalama araç sayılarından %5 anlamlılık düzeyinde anlamlı bir farklılık göstermediği ortaya çıkmıştır. Tablo 4.2 Tek Örneklem İçin T Testi Sonuçları One-Sample Test Test Value = 40
araç sayisi
t 2,056
df 24
Sig. (2-tailed) ,051
Mean Difference 192,3600
95% Confidence Interval of the Difference Lower Upper -,7528 385,4728
204
Bakınız Ek-11, s.140 Bakınız Ek-12, s.140 206 Türkiye’de Lojistik Sektörü için bakınız, s.41. 207 Bakınız Ek-13, s.140 205
92
4.5.1.8 Firmaların 2004 Yılı Ciroları Cirolar firma büyüklüğüne göre değişmektedir. Buna göre, küçük boy işletmelerin ortalama ciroları 4.301.343 YTL , orta boy işletmelerin 40.528.571 YTL, büyük boy işletmelerin ise 156.860.672 YTL `dir208. 2004 Yılı Ortalama Cirolar 180.000.000
156.860.672
160.000.000 Ortalama cirolar
140.000.000 120.000.000 100.000.000 80.000.000 60.000.000
40.528.571
40.000.000 20.000.000
4.301.343
0 küçük
orta
büyük
Firma büyüklükleri
Grafik 4.8 Firma Büyüklüklerine Göre 2004 Yılı Ortalama Cirolar
4.5.1.9 Bilişimle İlgili Bölüm Araştırmaya katılan firmaların %73’ünün bilişimle ilgili bir bölümü varken bu departmanların %43’ü genel müdüre bağlı bulunmaktadır209. Bu bölümlerde çalışan kişi sayısı ise ortalama olarak 8 kişidir210. Bilişimle İlgili Bölümleri yok 27%
var 73%
Grafik 4.9 Firmaların Bilişim Bölümlerin Varlığı 208
Bakınız Ek-22, s.145 Bakınız Ek-14, s.140 210 Bakınız Ek-15, s.141 209
93
4.5.1.10 Sahip Olunan PC, Bilgisayar Kullanıcısı ve Internet Kullanıcısı Sayısı Araştırmaya katılan firmalarda ortalama PC sayısı 413 adettir. Bu sayı, küçük boy firmalarda ortalama 19 iken, orta boy firmalarda ortalama 84, büyük boy firmalarda ise 1560 adet olarak belirlenmiştir211. Fakat büyük boy firmalarda çok uç değerler olmasından ötürü medyan alınarak hesaplanan ortalama PC sayısı 300’e düşmektedir. Bunun yanında orta boy firmalar için hesaplanan medyan değeri ise yaklaşık 32 olarak saptanmıştır. Küçük boy firmalarda ise ortalama değer yaklaşık 19 olarak önemli bir farklılık göstermemektedir. Genel ortalama ise üç değerlerden arındırılarak 25 olarak saptanmıştır212. Aynı şekilde uç değerlerden arındırılarak hesaplanan bilgisayar kullanıcı sayısı ise ortalama olarak 30 saptanmıştır. Firmalarda ortalama internet kullanıcısı sayısı ise 25 olarak saptanmıştır213. Buna göre; bilgisayar sayısı ile internet kullanıcısı sayısı ortalama olarak aynı olurken bilgisayar kullanıcısı sayısı bilgisayar sayısının üzerindedir.
4.5.1.11
2004 Yılı Bilişim Bütçesi Yatırımları
Araştırmaya katılan firmaların, 2004 yılında bilişime ayırdıkları
bütçeleri
ortalama 488.176 YTL`dir214. Ayrılan bu bütçeyi firma büyüklüklerine göre incelendiğinde; bu yatırımlar küçük boy firmalarda ortalama olarak 23.428 YTL, orta boy firmalarda 58.571 YTL, büyük boy firmalarda ise 2.575.000 YTL olarak saptanmıştır. Fakat büyük boy firmalarda olan uç değerlerin ortalamadaki standart sapmayı çok büyüttüğü göz önüne alınarak hesaplanan medyan değerleri aşağıda verilmiştir. Buna göre; Küçük boy firmaların bilişim yatırımları ortalama 20.000 YTL, Orta boy firmaların bilişim yatırımları ortalama 50.000 YTL, 211
Bakınız Ek-16, s.141 Bakınız Ek-34, s.150 213 Bakınız Ek-39, s.151 214 Bakınız Ek-17, s.141 212
94
Büyük boy firmaların bilişim yatırımlarının ise ortalama 975.000 YTL olduğu saptanmıştır215. Bu firmaların büyüklüklerine göre ortalamalarının ağırlıklı ortalamaları ise; 200.880 olarak hesaplanmıştır.
4.5.1.12 Firmaların 2004 Yılı Bilişim Yatırımları Bütçelerinin Paylaşımı 200.880 YTL olarak saptanan 2004 yılı bilişim yatırımlarına ayrılan bütçeden donanım, yazılım, araştırma ve geliştirme, servis ve bakım, danışmanlık ve eğitim harcamaları yapmaktadırlar. Firmaların ortalama olarak her bir kaynağa harcadıkları tutar aşağıda verilmiştir. Donanım Harcamasına
: 74.325 YTL,
Yazılım Harcamasına
: 66.290 YTL
Ar-Ge Harcamasına
: 8.035 YTL
Servis-Bakım Harcamasına : 24.105 YTL Danışmanlık Harcamasına : 16.070 YTL Eğitim Harcamasına
: 12.052 YTL
ayrılmıştır.
Grafik 4.10’da görüldüğü üzere bilişim yatırımları bütçesinden en fazla harcama donanım ve ardından da yazılım kaynaklarına yapılmaktadır. Bunun dışında araştırma ve geliştirme harcamalarına ise ayrılan bütçe oldukça sınırlıdır. Çıkan sonuca göre firmalar yatırımlarını alt yapı kurulumuna harcarken bu teknolojinin etkin kullanımına yönelik eğitim, danışmanlık, araştırma ve geliştirme yatırımlarına fazla önem vermedikleri söylenebilmektedir.
215
Bakınız Ek-35, s.140
95
2004 Yılı Bilişim Yatırımları Bütçelerinin Paylaşımı Eğitim 6%
Danışmanlık 8% Servis-Bakım 12%
Donanım 37%
Ar-Ge 4% Yazılım 33%
Grafik 4.10 2004 Yılı Bilişim Yatırımları Bütçesi Paylaşımı216
4.5.1.12.1
Firmaların Ağ Bağlantısı
Araştırmaya katılan firmaların tamamında ağ bağlantısı bulunmakta olup, kullanılan ağ bağlantı tipi intranet, extranet veya internettir217. Araştırmaya katılan firmaların tamamı interneti kullanırken, firmaların %52’si firma içi iletişimi eş zamanlı olarak sağlayarak intranet’i kullanmaktadırlar. Bunun yanında firmaların sadece %14’ü müşteri veya tedarikçileriyle eş zamanlı olarak bilgilerini paylaşmak üzere extranet kullanmaktadırlar. Ağ bağlantısı 120
% kullanım
100
100
80 52
60 40
14
20 0 internet
intranet
extranet
Ağ Bağlantısı Türleri
Grafik 4.11 Firmalarda Kullanılan Ağ Bağlantısı Türlerinin Dağılımı218 216
Bakınız Ek-18, s.142 Bakınız Ek-19, s.142 218 Bakınız Ek-20, s.142 217
96
4.5.1.13
Firmaların İnternet Kullanım Amaçları
Araştırmaya katılan firmaların tamamının interneti kullanmakta olduğunu tespit etmiştik. Bu firmalara göre en önemli ilk üç internet kullanım amacı; 1. E- posta gönderip almak, 2. Araştırma yapmak, 3. Bankacılık işlemlerini gerçekleştirmek olduğu saptanmıştır. Firmaların yaklaşık %69’u interneti bankacılık işlemlerinde ve araştırma yapmak için kullanmaktadırlar. Bunun yanında firmaların %63’ü interneti tanıtım ve reklam yapmak, bölümler arası iletişimi sağlamak, haber okumak, müşteriler ve diğer firmalarla iş yapmak ve ticareti arttırmak amacıyla kullanmaktadırlar.
İnternet Kullanım Amaçları
3
Diğer
19 20
Tanıtım-Reklam Bölümlerarası iletişim
14
Eğitim
19
Haber okuma
26
Bankacılık işlemleri
14
Devletle iş Yapma
19 19 19
B2C B2B Ticareti arttırmak
27 29
Araştırma yapmak E-posta gönderip almak
0
5
10
15
20
25
30
35
Kullanan Firma Sayısı
Grafik 4.12 Firmaları İnternet Kullanım Amaçları219 219
Bakınız Ek-21, s.143
97
4.5.1.14
Firmaların Web Siteleri
Web sitesi bir firmanın dünyaya açılan penceresi olduğu varsayılmaktadır. Bu bağlamda lojistik firmaları için web sitesinin önemi büyüktür. Araştırmaya katılan firmaların tamamı bu bilinçle web sitelerini oluşturmuş bulunmaktadır220.
4.5.1.14.1
Web Sitesini İnteraktif Olarak Kullanan Firmalar
Araştırmaya katılan firmalardan %70`i web sitelerini diğer firmalarla iş yaparak,
müşterilerle
iş
yaparak
ve
eğitim
amacıyla
interaktif
olarak
kullanmaktadırlar221. Firmaların yaklaşık %30’u ise web sitelerini interaktif olarak kullanamamaktadırlar.
Web Sitesi 25 21
Firma sayısı
20 15 9
10 5 0 interaktif
interaktif değil
Grafik 4.13 Firmaların Web Sitelerini İnteraktif Olarak Kullanımları
4.5.1.15
Firmaların Yazılım Altyapısı
Araştırmaya katılan firmaların %70’i firma içinde kullanılan yazılımları sadece dışardan satın almaktadır, buna karşın tüm yazılımlarını kendi bünyesinde hazırlayan firmaların oranı ise sadece %17 olarak saptanmıştır222. Araştırmaya katılan firmaların
220
Bakınız Ek-23, s.145 Bakınız Ek-24, s.145 222 Bakınız Ek-25, s.145 221
98
%13’ü ise hem firma içinde yazdıkları hem de dışardan satın aldıkları yazılımları kullanmaktadırlar.
Firmaların Yazılımları
herikiside 13% firma içinden 17%
firma dışından 70%
Grafik 4.14 Firmaların Yazılımlarının Durumu
4.5.1.16
Bilişim Yatırımlarına Karar Verme Yöntemleri
Firmalar yapacakları bilişim yatırımlarına karar verirken; en çok bilişim teknikleri
departmanının
kararlarını
ve
danışmanların
önerilerini
uygulamaktadırlar223. Bunun dışında firmalar sürekli rakiplerini takip ederek bilişim yatırımları kararlarını almaktadırlar.
Bilişim Yatırımlarına Karar Verme Yöntemleri
Yöntemler
Diğer
1
Eş-dost tavsiyesi ile
2
BT departmanı ilgilenen
15
Rakip firmaları takip eden
14
Danışman
15 0
5
10
15
20
Uygulayan Firma Sayısı
Grafik 4.15 Firmaların Bilişim Yatırımlarına Karar verme Yöntemleri 223
Bakınız Ek-26, s.145
99
4.5.1.17
Firmalarda Kullanılan Bilişim Sistemleri Yazılımları
Lojistik gibi bilişim sistemleri yazılımlarının kullanılmasının gerekli olduğu bir sektörde araştırmaya katılan firmaların birçoğu sadece ticari uygulamalar paket programlarını kullanırken çok azı Müşteri İlişkileri Yönetimi (CRM- Customer Releationship Management), Kurumsal Kaynak Planlama (ERP- Enterprise Resource Management), İnsan Kaynakları Yönetimi (HRM- Human Resourse Management), Bakım Yönetim Sistemi (MMS- Maintance Management Systems), Dağıtım Kaynakları Planlaması (DRP- Distribution Resource Management) , Proje Yönetimi Sistemleri (PMS- Project Management Systems), Tedarik Zinciri Yönetimi (SCMSupply Chain Management) ve Veri Ambarı-Madenciliği uygulamalarının yazılımlarını kullanmaktadırlar. Stratejik kararlar vermek üzere destek sağlayacak olan, analitik işlemlerin yapıldığı OLAP (Online Analytical Process) ve Karar Destek Sistemleri ise araştırmaya katılan hiçbir firma tarafından kullanılmamaktadır224. Kullanılan Bilişim Sistemi Yazılımları
8
HRM
4
MMS
1 2 0
Yazılımlar
PMS DRP Olap- KDS
5
Veri ambarı- madenciliği
2
SCM
12
CRM
9
ERP
27
Ticari uygulamalar paket programları
0
5
10
15
20
25
30
Kullanan firma sayısı
Grafik 4.16 Firmalarda Kullanılan Bilişim Sistemleri Yazılımları
224
Bakınız Ek-27, s.147
100
4.5.1.17.1
Kullanılan Yazılımların Etkinliği
Araştırmaya katılan firmaların kullandıkları yazılımların etkinliklerinin ortalama olarak bakılırsa, Bakım Yönetim Sistemi yazılımlarının yeterince etkin olarak kullanılmadığı görülmektedir. Bunun dışında Kurumsal Kaynak Planlama yazılımlarını kullanan firmaların bu yazılımları 4.66 etkinlik derecesinde kullandıkları görülmektedir. Ticari uygulamalar paket programları ise 4.55 etkinlik derecesinde firmaların 27’sinde kullanılmaktadır. Tablo 4.3 Firmalarda Kullanılan Yazılımları Ortalama Etkinlik Dereceleri
Descriptive Statistics N tic.uyg paket prog ERP CRM SCM Veri Ambarý-madenciliði Olap KDS DPR PMS MMS HRM Valid N (listwise)
4.5.1.17.2
27 9 12 2 5 0 2 1 4 8 0
Mean 4.5556 4.6667 4.1667 4.0000 4.0000
Std. Deviation .57735 .50000 .93744 .00000 1.00000
4.0000 4.0000 3.5000 4.5000
.00000 . 1.29099 .75593
Personel Yetenekleri
Araştırmaya katılan firmaların %7`sinin personel yetenekleri, kullanılan bilişim sistemleri yazılımları için tamamen yeterli iken, firmaların %10`unun personelinin yetenekleri bu yazılımları kullanmak için yeterli değildir225.
225
Bakınız Ek-28, s.148
101
Personel yetenekleri 60 yeterli; 50
50 az çok yeterli; 33
40 30 20 10
tamamen yeterli; 7
yeterli değil; 10
0 yeterli değil
az çok yeterli
yeterli
tamamen yeterli
Grafik 4.17 Yazılımları Kullanmak için Personel Yeteneklerinin Yeterliliği
4.5.1.18
Firmalarda Kullanılan Bilişim Teknikleri
Aşağıda yüzdeleri verilmiş olan bilişim tekniklerinden barkod; depolama başta olmak üzere dağıtım, kontrol, gümrük alanlarında kullanılırken, RFID`nin kullanım oranı sadece depolama alanında %10 ile sınırlı kalmıştır. Araç Takip sistemi ise dağıtım
ve
kontrol
alanlarında
araştırmaya
katılan
firmaların
%40’ında
kullanılmaktadır. Araştırmaya katılan firmaların gümrüklemede yapılan işlemlerinde Gümrük-EDI’yi kullanan firmaların oranı ise sadece %3 olarak belirlenmiştir. Tablo 4.4 Alanlara Göre Bilişim Teknikleri Kullanım Yüzdeleri araç takip sistemi RFID barkod gümrük-EDI akaryakıt takip sistemi coğrafi bilişim sistemleri
depolama dağıtım kontrol gümrük 7 40 40 10 10 3 7 0 43 30 23 10 7 7 3 3 3 33 27 0 3
10
13
0
102
4.5.1.19
Bilişim Sistemlerinin Önemli Kullanım Nedenleri
Yapılan araştırmada, “İşletme operasyonlarının takibini kolaylaştırmak”, bilişim sistemlerinin en önemli kullanım nedeni olarak belirlenmiştir226. Bilişim sistemlerinin önemli kullanım nedenleri aşağıda sıralanmıştır; 1.
İşletme operasyonlarının takibini kolaylaştırmak
2.
İşletme içi iletişimi etkinleştirmek
3.
Müşterilerle iletişimi ve etkileşimi güçlendirmek
4.
Verimliliği arttırmak
5.
Küresel faaliyetlere katılımın sağlanması
6.
Rekabetçi avantaj sağlamak
7.
İşletmede karar verme ve sorun çözmeyi etkinleştirmek
8.
İşletmedeki prosedür ve işlemlerin standartlaştırılmasını sağlamak
9.
Tedarikçilerle iletişimi ve etkileşimi güçlendirmek
10.
E-ticaret altyapını oluşturmak
11.
Dahil olunan şirketler grubu kararlarını yansıtması
4.5.1.20
Firmalar İçin Bilgi Türlerinin Önemi
Yapılan araştırma sonucunda, “Müşterilere İlişkin Bilgilerin” firmalar için en önemli bilgi türü olduğu ortaya çıkmıştır227. Firmalar için bilgi türleri, önem sıralarına göre aşağıda sıralanmıştır;
226 227
1.
Müşterilere ilişkin bilgiler
2.
Firmaya ilişkin hizmetlerle ilgili bilgiler
3.
Sektöre ilişkin bilgiler
4.
Rakiplere ilişkin bilgiler
5.
Firma prosedürlerine ilişkin bilgiler
6.
Çalışanların becerilerine ilişkin bilgiler
7.
Araçlara ilişkin bilgiler
8.
Tedarikçilere ilişkin bilgiler
Bakınız Ek-29, s.148 Bakınız Ek-30, s.148
103
9.
4.5.1.21
Departmanlara ilişkin bilgiler
Bilgi Yönetim Merkezi Bulunan Firmalar
Araştırmaya
katılan
firmaların
%40`ında,
üretmiş
oldukları
bilgileri
değerlendirmek ve stratejik kararlara dönüştürmek üzere kurulmuş bilgi yönetim merkezleri bulunmaktadır228. Bilgi Yönetim Merkezleri bilişim teknolojileri bölümünden farklı olarak bilgiyi yöneten merkezlerdir. Bilgi Yönetim Merkezleri
var 40%
yok 60%
Grafik- 4.18 Bilgi Yönetim Merkezleri Bulunan Firmalar
4.5.1.21.1
Bilgi Yönetim Merkezinin Lojistik Yönetimine Etkisi
Bilgi yönetim merkezi bulunan 12 firma, bulunan bu merkezlerin lojistik yönetiminde etkinliği ve başarıyı ortalama olarak 4.33 etkinlik derecesiyle arttırdığı belirlenmiştir229. Tablo 4.5 Bilgi Yönetim Merkezlerinin Etkinlik Derecesi N Ortalama Etkinlik Derecesi Bilgi Yönetim Merkezinin firma etkinliğini arttırması
228 229
12
4.33
Bakınız Ek-31, s.149 Bakınız Ek-32, s.149
104
4.5.1.22
Bilişim Sistemlerinin Etkinlik Kriterleri
Yapılan araştırmada etkinlik; sistemin firmaya sağladığı katma değer ve rekabet üstünlüğü olarak değerlendirilmiştir.
Bilişim sistemlerinin firmalara sağladığı katma değer ve rekabet üstünlüğü olarak değerlendirilen etkinlik katsayısı diğer bir ifadeyle katma değer ve etkinlik katsayısı her bir firma için ayrı ayrı hesaplanarak bunların da ortalaması alınarak genel bir etkinlik katsayısı hesaplanmıştır. Sonuç olarak; bilişim sistemlerinin etkinliğini arttıran faktörler için etkinlik katsayısı 4.33 olarak hesaplanmıştır. Firmalara göre bu değerin altında kalan etkinliği arttırıcı faktörler: 1. Danışman kullanmak, 2. Bilgi akışının teknolojiyle uyumlu hale getirilmesi, 3. Çalışma prosedürlerinin önceden yazılmış olması
olarak
belirlenmiştir. Yukarıda belirtilen bilişim sistemlerinde etkinliği arttıran üç faktör lojistik firmaları için, diğer etkinlik attırıcı diğer faktörlere kıyasla; önemli görülmemektedir.
Tablo 4.6 Bilişim Sistemleri Etkinliğini Arttıran Faktörler Bilişim Sistemleri Etkinliğini Arttıran Faktörler
Faktörlerin Etkinlik Katsayısı
1 2 3
Danışman kullanmak bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Personelin bilişim teknolojileriyle uyumlu çalışması bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. İş yapış biçiminin teknolojiyle uyumlu hale getirilmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır.
3.8 4.5 4.4
105
4
Değişen teknolojinin takip edilerek belirli aralıklarla teknolojinin yenilenmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. 5 Bilgi akışının teknolojiyle uyumlu hale getirilmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. 6 Eğitim sürekliliğinin sağlanması bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. 7 Üst yönetimin bilişim sistemlerine destek vermesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. 8 Birim yöneticilerinin bilişim sistemlerine destek vermesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. 9 Donanım altyapısını verimli çalışıyor olması bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. 10 Yazılımın iş akışına faaliyetlere uygun olarak seçilmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. 11 Bilgi akışı, bilgi güvenliği ve bilgi kontrolüyle ilgili çalışma prosedürleri ve iş tanımlarının önceden yazılmış olması bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. 12 Organizasyon yapısının bilişim teknolojilerinden yararlanılmasına uygun hale getirilmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Toplam Ortalama Etkinlik Katsayısı
4.3 4.26 4.3 4.56 4.33 4.4 4.5
4.26 4.33 4.33
Faktör Analizi Faktör Analizi; gözlemlenen çok sayıdaki değişken içinden gruplandırılmış temel değişkenler ya da faktörler tanımlayarak değişken sayısını azaltmak amacıyla yapılmaktadır230. Bu çalışmada yapılan bilişim sistemlerinin etkinliğini arttıran faktörleri iki boyuttan oluştuğu saptanmıştır. Her ne kadar bazı kaynaklarda sınıflama ya da sıralama ölçeğinde faktör analizi yapılmasının uygun olmadığı belirtilse de tutumların ölçülebilmesinde kullanılan sıralama ölçeği ile faktör analizinin yapıldığı görülmüştür231.
230
Ural, a.g.e., s.253. U. Sekeran, Research Methods for Business: A Skill Business Approach, Wiley, fifth edition, 1999, New York, s. 152; Mehmet Murat, Özgür Uygun, “Polislik mesleğine İlişkin Tutum Ölçeğinin Geliştirilmesi”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 2004, c.3,s.7, 64-71, (çevrimiçi) http://www.esosder.com/dergi/7MURATM.doc, 03.05.2005; Teoman Duran, Ahmet Bülent Öztürk, “Yerli Turistlerin Mersin Kızkalesi Destinasyonu ve Tekrar Ziyaret Niyetleri ile İlgili Algılama Üzerine Bir Araştırma”, Turizm Araştırma Dergisi, c.16, s.1,Bahar 9-23, 2005, (çevrimiçi) www.anatoliajournal.com/atad/makale1.pdf, 03.05.2005; İrfan Süer, vd., “Gazi Üniversitesinin Uzaktan Eğitim Potansiyeli”, The Turkish Online Journal of Educational Technology, January, 2005, ISSN:1303-6521, v.14, I.1, A.14, (çevrimiçi) www.tojet.net/articles/4114.htm, 03.05.2005 231
106
Anketin ikinci bölümünde hazırlanmış olan 12 adet soru için yapılan faktör analizi sonucunda; 2 adet faktör saptanmıştır.1. faktör toplam varyansların %45,5’ini, 2. faktör ise toplam varyansların %18,3’ünü açıklamaktadır232. Birinci faktörü oluşturan 8 adet, ikinci faktörü ise 4 adet soru içermektedir. Birinci faktörü oluşturan; 2., 3., 4., 5., 7., 8., 9., 10. ve 11. ve 12. soruların faktör yükleri 0,692 ile 0,885 arasında değişmektedir.İkinci faktörü oluşturan; 1.,6.,7.ve 8. soruların faktör yükleri ise 0,514 ile 0,744 arasında değişmektedir. Bu soruların içeriklerine bakıldığında personelin bilişim teknolojileriyle uyumlu çalışması, iş yapış biçiminin teknolojiyle uyumlu hale getirilmesi, teknolojinin belirli aralıklarla yenilenmesi, bilgi akışının teknolojiyle uyumlu hale getirilmesi, donanım altyapısının verimli çalışıyor olması, yazılımın iş akışına uygun seçilmiş olması, prosedür ve iş tanımlarının önceden yazılmış olması, organizasyon yapısının uygun hale getirilmesi firma içi uyumun sağlanmasına yönelik 1. faktörü açıklarken; danışman kullanmak, eğitim sürekliliğinin sağlanması, üst yönetim ve birim yöneticilerinin destek vermesi de etkin kullanımı destekleyici olan 2. faktörü açıklamaktadır. Yapılan faktör analizi sonucunda bilişim sistemlerinin etkinliğini arttıran faktörleri; firma içi uyumun sağlanmasına yönelik ve firma dışındaki etkin kullanımı destekleyici faktörler olarak iki boyutta toplamamız mümkün olmaktadır. Tablo 4.7 Korelasyon Matrisi Component Matrix
a
Component 1 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9 B10 B11 B12
2 -,069 ,741 ,767 ,750 ,705 ,417 ,682 ,639 ,899 ,868 ,824 ,768
,767 ,476 ,219 ,050 ,210 -,533 -,530 -,300 ,133 ,038 ,019 -,059
Extraction Method: Principal Component Analysis. a. 2 components extracted.
232
Bakınız Ek-32, s.149
107
Tablo 4.8 Rotasyon Sonrası Korelasyon Matrisi Rotated Component Matrixa
1 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9 B10 B11 B12
Component 2 ,218 -,738 ,864 -,170 ,794 ,079 ,715 ,230 ,733 ,065 ,191 ,649 ,438 ,744 ,484 ,514 ,885 ,208 ,821 ,284 ,773 ,286 ,692 ,338
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization. a. Rotation converged in 3 iterations.
Tablo 4.9 Rotasyona İlişkin Korelasyon Matrisi Component Transformation Matrix Component 1 2
1
2 ,930 ,368
,368 -,930
Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.
Güvenirlik Analizi233
233
Güvenirlilik Analizi için bakınız EK-33, s.149
108
Yapılan güvenirlilik analizinde anketin ikinci bölümünü oluşturan soruların güvenirliliğinin %87 olduğu saptanmıştır. Bu güvenirlilik değeri, 0,80 ile 1 değerleri arasında olduğundan ölçeğin yüksek derecede güvenilir bir ölçek olduğu söylenebilmektedir234.
Tablo 4.10 Güvenirlilik Analizi İstatistikleri Scale Mean if Item Deleted B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9 B10 B11 B12
48,2000 47,5000 47,6000 47,6667 47,7333 47,7000 47,4333 47,6667 47,6000 47,5000 47,7333 47,6667
Scale Corrected Variance ItemSquared Alpha if Item Total Multiple if Item Deleted Correlation Correlation Deleted 23,3379 19,9138 19,6966 19,7471 19,3747 21,1828 20,1851 19,8161 18,8690 18,2586 18,7540 19,2644
-,0780 ,7066 ,6732 ,6861 ,6385 ,3357 ,5623 ,5313 ,8569 ,7984 ,7610 ,7038
,3400 ,7508 ,8160 ,6108 ,6230 ,3609 ,6665 ,6102 ,8179 ,8247 ,6520 ,6176
,9134 ,8598 ,8604 ,8600 ,8617 ,8792 ,8665 ,8685 ,8499 ,8505 ,8538 ,8579
Reliability Coefficients 12 items Alpha = ,8759
Standardized item alpha = ,8896
4.5.2 İlişki Analiz Bulguları Yapılan araştırmada
firmaların bilişim yatırımlarını etkileyen faktörler
bulunarak bir model oluşturulmuştur. Bunun dışında firmaların araç sayılarının, PC
234
Ural, a.g.e., s.262.
109
sayılarının, bilişime ayırdıkları bütçenin ve firmalarda bulunan ağ tipinin firma büyüklüğü ile aralarındaki ilişkiler incelenmiştir.
4.5.2.1 Araç Sayısı - Firma Büyüklüğü Firma büyüklüklerinin araç sayılarına göre farklılaşıp farklılaşmadığını araştırmak üzere Tek Yönlü Varyans Analizi235 (Anova Analizi)nin yapılması uygun görülmüştür ancak küçük, orta ve büyük boy işletmelerin araç sayılarının normal dağılmadığı saptanmıştır. Bu nedenle analizin parametrik olmayan karşılığı olan Kruskal Wallis testi uygulanmıştır. Test sonucuna göre firmaların 0,001 anlamlılık düzeyinde araç sayılarına göre farklılaştığı saptanmıştır. Tablo 4.11 Araç Sayısı ve Firma Büyüklüğüne İlişkin İstatistikler Ranks araç sayisi
calisan sayisi kücük orta büyük Total
N 11 8 6 25
Mean Rank 7,68 13,81 21,67
Tablo 4.12 Araç Sayısı ve Firma Büyüklüğüne İlişkin Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Test Statisticsa,b Chi-Square df Asymp. Sig.
araç sayisi 14,216 2 ,001
a. Kruskal Wallis Test b. Grouping Variable: calisan sayisi
Soruyu yanıtlayan 25 firmanın ortalama araç aşağıdaki gibidir: Tablo 4.13 Firmaların Büyüklüklerine Göre Ortalama Araç Sayıları236 Firma Büyüklüğü
fi
Ortalama Araç Sayısı
Medyan
Küçük
11
19
15
Orta
8
130
79
235 236
Tek Yönlü Varyans Analizi Testi Koşulları için bakınız Ek-37, s.150 Bakınız Ek-36, s.150
110
Büyük
6
759
410
Toplam
25
241
43
Yukarıdaki tablodan da görülebileceği gibi firmalar büyüdükçe ortalama araç sayılarını da artmaktadır.
4.5.2.2 Sahip Olunan PC Sayısı – Firma Büyüklüğü Yapılan Kruskal-Wallis testinde
araştırmaya katılan firmaların sahip
oldukları PC sayıları firma büyüklüklerine göre %5 anlamlılık düzeyinde önemli bir farklılık göstermektedir. Tablo 4.14 Firmaların Sahip Oldukları PC Sayısı ve Firma Büyüklüğüne İlişkin İstatistikler Ranks PC sayisi
calisan sayisi kücük orta büyük Total
N 12 10 7 29
Mean Rank 8,75 15,65 24,79
Tablo 4.15 Firmaların Sahip Oldukları PC Sayısı ve Firma Büyüklüğüne İlişkin Kruskal Wallis H Testi Sonuçları
Test Statistics Chi-Square df Asymp. Sig.
a,b
PC sayisi 15,832 2 ,000
a. Kruskal Wallis Test b. Grouping Variable: calisan sayisi
111
4.5.2.3 Bilişim Yatırımlarına Ayrılan Bütçe – Firma Büyüklüğü Yapılan Kruskal-Wallis testinde
araştırmaya katılan firmaların bilişim
yatırımlarına ayırdıkları bütçelerinin firma büyüklüklerine göre %5 anlamlılık düzeyinde önemli bir farklılık göstermektedir.
Tablo 4.16 Firmaların Bilişim Yatırımlarına Ayırdıkları Bütçe ve Firma Büyüklüğüne İlişkin İstatistikler Ranks bilisim yatirimlari bütcesi
calisan sayisi kücük orta büyük Total
N 7 7 3 17
Mean Rank 6,00 9,00 16,00
Tablo 4.17 Firmaların Bilişim Yatırımlarına Ayırdıkları Bütçe ve Firma Büyüklüğüne İlişkin Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Test Statisticsa,b
Chi-Square df Asymp. Sig.
bilisim yatirimlari bütcesi 8,327 2 ,016
a. Kruskal Wallis Test b. Grouping Variable: calisan sayisi
4.5.2.4 Firmalarda
Extranet
Ağlarının
Bulunması
–
Firma
Büyüklüğü Yapılan Kruskal-Wallis testinde araştırmaya katılan firmaların ağ bağlantısı olarak extranet kullanımı firma büyüklüklerine göre %5 anlamlılık düzeyinde önemli bir farklılık göstermektedir.
112
Tablo 4.18 Firmalarda Extarnet ağının Bulunması ve Firma Büyüklüğüne İlişkin İstatistikler Ranks extranet
calisan sayisi kücük orta büyük Total
N 12 10 7 29
Mean Rank 17,00 15,55 10,79
Tablo 4.19 Firmalarda Extarnet ağının Bulunması ve Firma Büyüklüğüne İlişkin Kruskal Wallis H Testi Sonuçları Test Statisticsa,b Chi-Square df Asymp. Sig.
extranet 6,772 2 ,034
a. Kruskal Wallis Test b. Grouping Variable: calisan sayisi
113
5 SONUÇ ve ÖNERİLER
Bu çalışmada, iş dünyası açısından hayati öneme sahip olan bilişim sistemlerinin lojistik firmalarında kullanım alanları, kullanım dereceleri ve kullanılan sistemleri araştıran ayrıntılı bir araştırmanın önemli bulguları ve bunlara ilişkin yorumlar yalın bir biçimde sunulmuştur. Araştırmaya katılan firmaların %40’ı ülke içinde kurulmuş, sermaye ve yönetim bakımından dışa bağımsız olan yerel firmalardan oluşurken, %60’ı ise yalnız ülke içinde değil, yabancı ülkelerde de çeşitli faaliyetler gösteren uluslararası firmalardır. Firmaların sadece % 23’ ünde yabancı sermaye bulunmaktadır. Firmaların %77’ si KOBİ olarak tanımlanmaktadır. Araştırmaya katılan firmaların %63`ünün acentesi bulunurken acentesi bulunan bu firmaların %95`inden fazlası, acenteleri ile iletişim kurmak için telefon veya e-posta tekniklerini kullanmaktadırlar. Lojistik hizmet sağlayan firmalar genelde birden çok sektöre hizmet sunmaktadır. Bu firmalardan birçoğu otomotiv, tekstil, inşaat, mobilya, kimya, sağlık ve gıda sektörlerine hizmet sunarken çok az sayıda firma beyaz eşya, makine, metal sanayi ve yüksek teknoloji sanayilerine hizmet sunmaktadır. Lojistiği; müşteri gereksinimlerini karşılamak üzere, üretim noktası ve tüketim noktaları arasındaki mal, hizmet ve ilgili bilgilerin ileri ve geri yöndeki akışları ile depolanmalarının etkin ve verimli bir şekilde planlanması, uygulanması ve kontrolünü kapsayan tedarik zinciri süreci aşaması olarak tanımlamıştık. Oysa yapılan araştırmada lojistik firmalarının bir çoğu taşıma ve dağıtım yaparken, sadece üçte biri ambalaj ve etiketleme yapmaktadır. Bu da lojistik kavramının henüz firmalara tam olarak yerleşmediğini göstermektedir.
114
Araştırmaya katılan firmalarda çalışan idari personelin %44,51`i ilk ve orta dereceli okullardan mezun iken %46,1`i lisans mezunu sadece %7,48`i ise yüksek lisans mezunudur. Araştırmaya katılan firmaların filolarında ortalama olarak 232 araç bulunurken; üzerinde bilgisayar ekipmanı bulunan ortalama araç sayısı sadece 40 olarak saptanmıştır.Bu da kontrol ve esneklik adına firmaların araçlarını yeteri kadar denetleyebilme yeteneğine sahip olmadığını göstermektedir. Üzerinde bilgisayar ekipmanı bulunan araç sayılarının filolarındaki araç sayısına oranı ortalama olarak %29.6’ dır. Araştırmaya katılan lojistik firmalarının araç sayılarının sektördeki lojistik firmalarının ortalamalarından anlamlı bir farklılık göstermediği ortaya çıkmıştır. Cirolar firma büyüklüğüne göre değişmektedir. Buna göre, küçük boy işletmelerin ciroları 4.301.343 YTL , orta boy işletmelerin 40.528.571 YTL, büyük boy işletmelerin ise 156.860.672 YTL `dir. Araştırmaya katılan firmaların %73’ünün bilişimle ilgili bir bölümü varken bu departmanların %43’ü genel müdüre bağlı bulunmaktadır. Bu departmanlarda çalışan kişi sayısı ortalama olarak 8 kişidir. Firmalarda ortalama bilgisayar sayısı ile internet kullanıcısı sayısı aynı olurken bilgisayar kullanıcısı sayısı bilgisayar sayısının üzerindedir. Buna göre; firmada çalışanların bilgisayarları tam zamanlı olarak kullanamaması durumu ortaya çıkmaktadır. Araştırma sonuçlarından firmaların bilişimle ilgili yaptıkları harcamaların büyük bir kısmı donanım ve yazılım harcamalarına giderken, araştırma ve geliştirme harcamalarına ayrılan bütçe oldukça sınırlıdır.
115
Web sitesi bir firmanın dünyaya açılan penceresi olarak varsayılmaktadır. Bu bağlamda lojistik firmaları için web sitesinin önemi büyüktür. Araştırmaya katılan firmaların tamamı bu bilinçle web sitelerini oluşturmuş, ağ bağlantılarını kurmuş bulunmaktadırlar. Araştırmaya katılan firmalardan %70`i web sitelerini diğer firmalarla iş yaparak,
müşterilerle
iş
yaparak
ve
eğitim
amacıyla
interaktif
olarak
kullanmaktadırlar.
Araştırmaya katılan firmaların %70’ i firma içinde kullanılan yazılımları dışardan satın almaktadır. Firmalar yapacakları bilişim yatırımlarına karar verirken; en çok bilişim teknikleri departmanının kararlarını ve danışmanların önerilerini uygulamaktadırlar Lojistik gibi bilişim sistemleri yazılımlarının kullanılmasının gerekli olduğu bir sektörde araştırmaya katılan firmaların birçoğu sadece ticari uygulamalar paket programlarını kullanırken çok azı CRM, ERP, HRM, MMS, DRP, PMS, SCM ve veri ambarı-madenciliği uygulamalarını kullanmaktadırlar. Stratejik kararlar vermek üzere destek sağlayacak olan, analitik işlemlerin yapıldığı OLAP ve karar destek sistemleri araştırmaya katılan hiçbir firma tarafından kullanılmamaktadır. Bu araştırmanın sonucunda; bilişim sistemleri yazılımlarının, etkinliği arttırdığına inanç olmasına karşın, bu yazılımların kullanımı oldukça düşük olduğu saptanmıştır. Firmalar her ne kadar günlük işlerinde yazılımlar kullanıyorlarsa da faaliyetlerinde, kontrol ve denetimin sağlanmasında, karar sürecine destek verilmesinde sağlayan, analitik işlemlerin yapıldığı yazılımları kullanmamaktadırlar. Planlamayı, koordine etmeyi ve denetlemeyi gerektiren hizmetler sunan lojistik firmaları büyüyüp, çalışan ve müşteri sayıları, iş hacimleri arttıkça; depolama, elleçleme, taşıma ve dağıtım gibi faaliyetleri en uygun maliyet ve zamanla yapılabilmesi, stratejik kararlar veren yöneticilerin esnek kararlar verebilmeleri ve bu süreçleri kolayca idare edebilmeleri
116
bu yazılımları kullanmalarını gerektirir. Firmaların hızla iş akışlarına uygun bilişim sistemleri yazılımları seçerek kullanmaları gerekmektedir. Araştırmaya katılan firmalardan 4 tanesi MMS (Bakım Yönetim Sistemi) kullanmakta ancak etkin bir şekilde MMS`den faydalanamamaktadırlar. Bunun dışındaki firmalar kullandıkları yazılımlardan etkin olarak faydalanabilmektedir. Araştırmaya katılan firmaların %7`sinin personel yetenekleri, kullanılan bilişim sistemleri yazılımları için tamamen yeterli iken, firmaların %10`unun personelinin yetenekleri bu yazılımları kullanmak için
yeterli değildir. Bilişim
sistemlerinin etkin kullanımını sağlamak için çalışanların da bilişim sistemleriyle uyumlu çalışmaları gerekmekte ve bu konuda eğitilmeleri gerekmektedir. Bu alanlarda teknolojiyle uyumlu kişiler çalıştırılarak etkinlik sağlanabilmektedir. Bu kişiler analitik düşünme yetenekleri gelişmiş, endüstri mühendisleri, sayısal yöntemciler veya yönetim bilişim sistemciler olabilir. Araştırmaya katılan firmalarda bilişim tekniklerinden barkod; depolama başta olmak üzere dağıtım, kontrol, gümrük alanlarında kullanılırken, RFID`nin kullanım oranı sadece depolama alanında %10 ile sınırlı kalmıştır. Araç Takip sistemi ise dağıtım
ve
kontrol
alanlarında
araştırmaya
katılan
firmaların
%40’ında
kullanılmaktadır. Araştırmaya katılan firmaların gümrüklemede yapılan işlemlerinde Gümrük-EDI’yi kullanan firmaların oranı ise sadece %3 olarak belirlenmiştir. Genel olarak firmalar iş akışlarının kontrolü ve kolaylaştırılması ile ilgili bilişim sistemleri teknolojilerini kullanmamaktadırlar.
Bilişim sistemlerinin en önemli üç
kullanım nedeni olarak işletme
operasyonlarının takibini kolaylaştırmak, işletme içi iletişimi etkinleştirmek ve müşterilerle iletişimi ve etkileşimi güçlendirmek olduğu saptanmıştır.
117
Firmalar için en önemli bilgi türleri müşterilere ilişkin bilgiler iken firmaların %40’ı CRM uygulamalarını kullanmamaktadır. Ayrıca her türlü bilginin firma açısından önem dereceleri oldukça yüksek çıkmış olmasına rağmen bu firmaların sadece %6’sı veri ambarı ve madenciliği uygulamalarını kullanırken Eş Zamanlı Analitik İşleme (OLAP- On-Line Analytical Processing) ve Karar Destek Sistemini kullanan hiç firma bulunmamaktadır. Araştırmaya katılan firmaların araç sayılarının, 2004 yılı cirolarının, sahip oldukları PC sayılarının, Bilişim Yatımlarına ayırdıkları bütçelerin, ağ türlerinden extraneti kullanmalarının firma büyüklüklerine göre anlamlı farklar gösterdikleri belirlenmiştir. Araştırmaya
katılan
firmaların
%40`ında,
üretmiş
oldukları
bilgileri
değerlendirmek ve stratejik kararlara dönüştürmek üzere kurulmuş bilgi yönetim merkezleri bulunmaktadır ve bu merkezleri bulunan firmaların merkezlerin lojistik yönetiminde etkinliği ve başarıyı 4.6 etkinlik derecesiyle arttırdığı söylenmiştir. Bilgi yönetim merkezleri; bilişim teknolojileri departmanlarından farklı olarak; bilgiyi yöneten ve bundan katma değer yaratarak rekabet üstünlüğü sağlayan merkezlerdir. Fakat bilgi yönetim merkezlerinin firmaların % 50’ sinden azında bulunuyor olması, firmaların bilgiyi yönetme konusunda henüz yeterince bilinçlenmemiş olduklarını göstermektedir. Üretilen bilgiyi değerlendirmek yeni katma değerler yaratabilmek için firmaların en kısa sürede bu merkezleri kurmaları gerekmektedir. Her sektörde olduğu gibi anket toplamanın zorlukları Lojistik Sektöründe de bulunmaktadır. Yöneticilerin bu çalışmaya yeterince destek olmaması anket sayısının arttırılamamasına neden olmuştur. Buna karşın örneklem büyüklüğüne uygun sayıda anket toplanabilmesi sağlanabilmiştir. Ancak yapılacak olan ileriki araştırmalarda örneklem sayısının arttırılması çalışma sonuçlarına daha fazla anlamlılık getirebilecektir. Yapılan bu tez çalışmasının Lojistik Sektöründeki araştırmaların eksikliği, özellikle bilişim alanındaki eksiklik dikkate alınarak, bu alanda önemli bir boşluğu 118
dolduracağı düşünülmektedir. Bu tür çalışmaların belirli aralıklarla yinelenmesi gerekmektedir. Bu ilk örneği izleyecek, benzer ve karşılaştırmaya olanak veren araştırmaların mümkünse her yıl yapılmasında başta eğitsel, yönetsel ve mesleki yararlar olmak üzere önemli yararlar bulunmaktadır.
119
KAYNAKÇA Akten, N., “Taşımacılıkta Çağdaş Motif: Kapıdan Kapıya Taşıma”, Logistical Dergisi, yıl:3, Sayı:3, s. 16-17 Arbak, Y.,”Örgütlerde Bilgisayar Destekli Bilgi Sistemlerinin İncelenmesine Yönelik Kurumsal Bir Yaklaşım”, Verimlilik Dergisi, 1995, s:73 Arifoğlu, A., A. Körnes, A. Yazıcı, K. Akgül, A. Ayvalı, E-devlet Yolunda Türkiye, TBD,Kamu-BİB,2002 Arslan, O., “Bilgi Sistemlerinde Gelişimde Etkinliğin Arttırılması”, Tekstil Mühendisi Ürt.Yön. ve Endüstri İşletmeciliği Bilim Uzmanı Asıcı, Ö.,Ö. Baybars Tek, Fiziksel Dağıtım Yönetimi, Bilgehan Basımevi, İzmir, 1985, s.118. Aşıkoğlu, R., M. Aşıkoğlu, “Bilgi Toplumunda Geçiş Sürecinde Entellektüel Sermayenin İşletmenin Piyasa Değerine Etkisi”, A.Ü.İİBF Dergisi, C.14, sayı 1-2. 1998, s.5-582 Atlaş, Y., “Elektronik Veri Değişimi”, (çevrimiçi) http://www.bilgiyonetimi.org/cm/, erişim 01.03.2005 Balaban, E., “Sistem Yaklaşımı ile Bilişim Sistemlerinin geliştirilmesi”, İÜİİE İşletme Enformatik Ders Notları, Ocak 2000 Ballou, H.R., Basic Business Logistics: Transportation, Matarials Management, Physical Distribution, USA, Prentice Hall, second edition, 1987 Bergeron, B., Essentials of CRM , Wiley, USA, 2002 “Bilgi yönetimi: bilgi depolamak değildir” (çevrimiçi) www.tyukvk.org.tr/arsiv/makaletop.php?makale=bilgiyon2, 01.03.2005 “Bilgi Yönetimi Terimleri Sözlüğü”, (çevirimiçi),http://www.rcbadoor.com/makalevekitaplar/bilgiyonetimi.htm, 22.10.2004 Bingi, P., J.K. Golda, M.K. Sharma, “Critical Issues Affecting An ERP Implementation”, Information Systems Management, 16/3, 1999, s.7. Bocij, P., D. Chaffey, A. Greasley, S. Hickie; Business Information Systems, second edition, Prentice Hall, 2003, England
120
Bollo, D., M. Stumm, “Possible Changes in Logistics Chain Relationships Due to Internet Developments”, International Transportation Operational Research, Vol.5, no.6, p.427-445, 1998. Bowersox, D. J., D. J. Closs, M. B. Cooper, Supply Chain Logistics Management, McGraw-Hill Company, First edition, N.Y., 2002 Cambazoğlu, T., Bilgi Teknolojilerinin Bugünü ve Yarınına Genel Bakış, Koçak, İstanbul, 1997 Christopher, M., Logistics and Supply Chain Management, Second Edition, Prentice Hall, 1998 Chung, S. H., C. A. Snyder, “ERP Adoption: A Technological Evolution Approach”, International Journal of Agile Management Systems, 2/1, 2000, s.23-25. Council of Logistics Management, (çevrimiçi) wwwclm1.org, Çancı, M., M. Erdal, Lojistik Yönetimi, UTİKAD, İstanbul, 2003 Çancı, M., M. Erdal, Uluslararası Taşımacılık Yönetimi, UTİKAD ,İstanbul, 2003 Çolakoğlu, M. H., “KOBİ Rehberi”, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, (çevrimiçi)www.tobb.ogr.tr/organizasyon/kobi/yasa.php. Demir, S., “Kurumsal Kaynak Planlaması”, Bilgi Teknolojileri Haber Bülteni, no:12, Mayıs 2000, s.16 Daşdemir, Y., Veri Tabanları&SQL, Türkmen kitapevi, İstanbul, 2002 Demircan, M.L., Arda Moltay, Bilgiyi Yönetmek, Beta Yayınevi, İstanbul,1997 Dervişoğlu, H. G., Stratejik Bilgi Yönetimi, Dışbank Yayınları, 2004 Duran, T., A. B. Öztürk, “Yerli Turistlerin Mersin Kızkalesi Destinasyonu ve Tekrar Ziyaret Niyetleri ile İlgili Algılama Üzerine Bir Araştırma”, Turizm Araştırma Dergisi, c.16, s.1,Bahar 9-23, 2005, (çevrimiçi) www.anatoliajournal.com/atad/makale1.pdf, 03.05.2005 Esen, Ö., İşletme Yönetiminde Sistem Yaklaşımı, 3. bs., Alfa Yayınevi, 1998, Esnek Üretim/Esnek Otomasyon Sistem ve Teknolojileri, TÜBİTAK-BTP 96/03,Ekim,1996
121
European Union Action Plan (Çevrimiçi) http://europa.eu.int/information_society/eerope/action_plan/actionplantext/index_en .htm,7.3.2005 Filiz, A., “Lojistik ve Stok Yönetimi” , (çevrimiçi) www.bilgiyonetimi.org.tr, 12.08.2004 Ghiani, G., G. Laporte, R. Musmanno, Introduction to Logistics Systems Planning and Control, Wiley , England, 2004 Giannopoulos, G.A., “The Application of Information and Communication Technologies in Transport”, European Journal of Operational Research, (çevrimiçi) www.sciencedirect.com, 20.11.2004 Ginters, E., Logistics Information Systems, Part 1, Part 2, Jumi Ltd., Riga, 2002 Göker, A., “Bilim ve Teknoloji Politikalarına Giriş için Enformsayon Toplumu Üzerine Bir Yaklaşım Denemesi”, Eylül, 2001, (çevrimiçi)www.inovasyon.org/html/AYK.Mulkiye.Der.Ag.01.htm, 25.02.2005. Gümrük Müdürlüğü, (çevrimiçi) http://www.customs-edi.gov.tr/, 28.04.2005 4458 Sayılı Gümrük Kanunu İlgili Kararlar ve Tebliğler, Cilt 1, md:150, Ankara, Ocak 2000, s:81. Haris, D. B., “Creating a knowledge Centric Information Technology Environment” (çevrimiçi) http://www.htcs.com/ckc.htm, 17.02.2005 Hoşcan, Y., Ö. Oktal, A. Hepkul, H. Kaynıcıoğlu, A. Sevim; “Yönetim Bilgi Sistemi”, T.C. Anadolu Üniversitesi, Yayın No:1471, 2. Baskı, Eskişehir, 2004,s.7. Irzık, G. “Bilgi Toplumu Mu Enformasyon Toplumu Mu?”, Günce, sayı:24, s:1112, Kasım, 2002 Karahoca D., A. Karahoca, İşletmeciler,Mühendisler ve Yöneticiler için Yönetim Bilişim Sistemleri, Beta Yayınevi, İstanbul, 1998 Karl B. Manrodt, Ph.D. “Understanding the Lean Supply Chain”, 7. Lojistik Yönetimi Zirvesi, İstanbul , 12-13 Nisan 2005 Kayıkçı, B., “Araç Takip Sistemleri”, Logistical, yıl:3, sayı:3, s:56-57. Keskilammi, M., L. Sydanheimo, M. Kivikozski;” Manufacturing and Logistics Control. Part:1 Passive RFID Systems and the Effects of Antenna Parameters on Operational Distance.”, The International Journal of Advanced Manufacturing Technology, (2003)21:769-774
122
Keskin, H., V. D. Kalli, “İşletmelerde Bilgi Yönetiminin Tanımlanması ve Kavramsallaştırılması: KOBİlerde Bilgi Yönetimi Araçlarının Kullanımına İlişkin Bir Araştırma”, (çevrimiçi) www.bilgiyonetimi.org/cm Kocacık, F., “Bilgi Toplumu ve Türkiye”, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2003, Cilt:27, No:1 1-10 “Küreselleşme Konulu Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Konferansı”, İstanbul, Eylül, 2004 Langford, J.W., Logistics Principles and Applications, McGraw-Hill Company, second Edition, USA, 1995 Laudon, K. C., J. P. Laudon, Management Information Systems, 6th Edition, Prentice Hall, 2000, New Jersey “Lojistiğin Aritmetiği”, (çevrimiçi) http://www.danismend.com/konular/lojistikyon/LOJLOJISTIGIN%20ARITMETIGI, 02.12.2004 Mark, K., “Canadian Transporttation Logistics”, Don Mills, Nov/Dec 2003. Vol. 106, Iss. 11, pg.50 (çevrimiçi) http://www.proquest.umi.com,15.12.2004 Mazmanoğlu, A., PC Donanımı ve Elemanları, Beta Yayınları, Ocak, İstanbul, 2005 Meydan Larousse: Büyük Lugat ve Ansiklopedi. Murat, M., Ö. Uygun, “Polislik mesleğine İlişkin Tutum Ölçeğinin Geliştirilmesi”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 2004, c.3,s.7, 64-71, (çevrimiçi) http://www.esosder.com/dergi/7MURATM.doc, 03.05.2005 Monks, J.G., Operations Management: Theory and Problems, 3.bs.,Singapore, Mc Graw-Hill Inc., 1987 Nance, W. D., “An Investigation of Information Technology and The Information Systems Group as Drivers and Enablers of Organizational Change”, ACM, SIGCPR/SIGMIS’96, USA, 1996 O’Brien, James A., Introduction to Information Systems, 10. bs., McGraw-Hill, 2001 Orhan, O., Dünya’da ve Türkiye’de Lojistik Sektörünün Gelişimi, M.Ü.İ.İ.B.F. , İstanbul Ticaret Odası, Yayın no:2003-39, Mega Ajans, s.11
123
Özatav, F., v.d; Introduction to Information Technology, Bilgi University Pres, First Edition, İstanbul, 2001 Perreault, W.D., E. J. McCarthy, “Benefits and Limitations of Different transport Modes”, Basic Marketing, chapter 12: Distribution Customer Service and Logistics, The McGraw Hill, 1999, Power Point slide:11/17, (çevrimiçi) www.sou.edu/business/sidersm/docs/Ba330/330ch12.ppt, 5.12.2004 Ponelis, S., Felicite A. Fairer-Wessels “Knowledge Management:A Literature Overview”, SouthAfrican Journal of Libary&Information Science, Vol.66, Issue 1, Mar 1998 Quayle, M., B. Jones, Logistics: An Integrated Approach, Tudor Business Publishing Ltd., Wirral, 1993 Ratliff, H. D., W. G.Nulty, “Logistics Composite Modeling”, The Logistics Institute at Georgia Tech, ABD, 1996 Rutner, S. M., B. J. Gibson, S. R. Williams, “The İmpacts of The Integrated Logistics Systems on Electronic Commerce and Enterprise Resource Planning Systems”, Transportation Research, Part E 39, 2003 83-93, Elsevier Science Ltd., (çevrimiçi) www.elsevier.com/locate/tre , 25.03.2005 Sekeran, U., Research Methods for Business: A Skill Business Approach, Wiley, fifth edition, 1999, New York Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı: Ulaştırma Özel İhtisas Raporu, Ankara, 2001, s.5. Sikanen, L., A. Asikainen, M. Lehikoinen, “Transport control of forest fuels by fleet manager, mobile terminals and GPS”, (çevrimiçi) www.sciencedirect.com, 25.11.2004 Sirinigidi, S. R., “Enterprise Resource Plannimg in Reengineering Business”, Business Process Management Journal, 6/5, 2000, s.376. Süer, İ., vd., “Gazi Üniversitesinin Uzaktan Eğitim Potansiyeli”, The Turkish Online Journal of Educational Technology, January, 2005, ISSN:1303-6521, v.14, I.1, A.14, (çevrimiçi) www.tojet.net/articles/4114.htm, 03.05.2005 Swift, R., Accelerating Customer Relationship; Prentice Hall, 2001 Szymanski, R. A., D. Szymanski, M. Pulschen, Computers&Information Systems, Prentice Hall, New Jersey, 1995 “Tam Otomatik Bagaj Elleçleme”, 3D Lojistik Dergisi, Nisan 2005/04
124
Tanyaş, M., “Lojistik ve Tedarik Zinciri Yönetimi”, 3GEN, Sonbahar 2002, s.21-24 T.B.M.M., (çevrimiçi) http://www.tbmm.gov.tr/bbtg.htm,7.10.2004 “T.C.Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Merkez Araştırma Enstitüsü Cografi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Bölüm Başkanligi”, (çevrimiçi) www.tagem.gov.tr/gis/, 12.04.2005 Tecim, V., “Bilgi Teknolojilerinde Yeni Bir Gelişme: Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Bilgi Sistemleri Arasındaki Yeri”, D.E.Ü.İİBF Dergisi, C.14.,1999, s.3. Thomas, F., Lexus ve Zeytin Ağacı- Küreselleşmenin Geleceği, Boyner Yayınları, İstanbul, 2000 Timur, N., Sanayi İşletmelerinde Lojistik Faaliyetlerin Organizasyonu, T.C.Anadolu Üniversitesi Yayınları, no:266, Eskişehir, 1998, s.3-13. Tom Stewart, “Bilginin Kendisi”, (çevrimiçi) http://www.ytukvk.org.tr/arsiv/makaletop.php?makale=bilgiyon3, Turban, E., D. King, J. Lee, D. Viehland, “Electronic Commerce: A Managerial Perspective”, Prentice Hall, New Jersey, 2004 Ural, A., İ. Kılıç, Bilimsel Araştırma Süreci ve SPSS ile Veri Analizi, Detay Yayıncılık, Ankara, 2005 Wattiau, I., J. Akoka, ”Logistics Information Systems Auditing Expert System Technology”, Expert Systems With Applications,Vol.11, no.4, p. 463-473, 1996 Vakıfbank, “Sektör Araştırmaları Serisi”, no:24, (çevrimiçi) www.vakifbank.com.tr/earastirma/ulastirma.doc Vakıf Bank, 20.11.2004
Ağustos
2001,
Yazıcı, S., Öğrenen Organizasyonlar, Alfa Yay., İstanbul, 2001 Yılmaz, M., “Bilgi Merkezleri ve Toplam Kalite İlişkisi ve Bir Uygulama”, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 4 (2) 2003, 257-268.
.
125
EKLER EK-1 Lojistik Sektörü Araştırması İstanbul Üniversitesi Ulaştırma ve Lojistik Yüksekokulu 2005
Bu araştırma lojistik firmalarının bilişim sistemlerini etkin olarak kullanımını ölçmek amacıyla yapılan yüksek lisans tez çalışmasının önemli bir bölümünü oluşturacaktır. Araştırma formunu cevaplamak için harcayacağınız zaman ve değerli görüşleriniz bilimsel bir çalışmanın tamamlanmasına önemli katkılar sağlayacaktır. Verdiğiniz bilgiler kesinlikle gizli tutulacak sadece veriler analiz edilerek raporlanacaktır. Araştırma sonucunda elde edilecek veriler toplu olarak değerlendirileceğinden, isim ve adres belirtmeniz istenmemektedir.
Saygılarımla Burcu ADIGÜZEL İstanbul Üniversitesi Ulaştırma ve Lojistik Yüksekokulu Araştırma Görevlisi
Eğer sonuçlardan haberdar olmak istiyorsanız lütfen aşağıdaki bilgileri doldurarak anketimizi yanıtlayınız. Firma adı : ………………………………………………. İsim Soyad: ………………………………………………. Adres:………………………………………………………………………………………… e-posta:………………………………………………………………
126
I. BÖLÜM Firma Bilgileri : 1. Firmanız;
( )uluslar arası ( )yerel
2. Firmanızda yabancı sermaye var mı? ( ) Evet ( ) Hayır 3. Firmanız coğrafik olarak dağınık yönetim birimlerinden mi oluşuyor? ( ) Evet ( ) Hayır Evetse; Şubeler arası iletişimi nasıl sağlıyorsunuz? (birden fazla seçeneği işaretleyebilirsiniz.) ( ( ( ( ( ( (
) telefon ) faks ) e-posta ) gsm ) intranet ) internet üzerinden sesli görüşme ) diğer(belirtiniz)……………………………..
4. Firmanızın hizmet sunduğu sektörler ( ) Otomotiv ( ) Kimya ( ) Tekstil ( ) Gıda ( ) İnşaat ( ) Sağlık ( ) Mobilya ( ) Diğer(belirtiniz)………………… . 5. Firmanızın faaliyetleri nelerdir? ( ) depolama ( ) dağıtım ( ) ambalajlama ve etiketleme
( ) taşımacılık ( ) gümrükleme ve dokümantasyon ( ) diğer(belirtiniz)……………………
6. Firmanızın 2004 yılı toplam çalışan Sayısı ( ) 1-9 ( ) 10-49 ( ) 50-499 ( ) 500- + 7. İdari personelin eğitim seviyesi % olarak belirtiniz. %...............ilk-orta-lise %...............lisans %...............lisansüstü % 100
127
8. Filonuzdaki 2004 yılı toplam araç sayısı ……………………………………. . . …………………………………………… 9. Filonuzda üzerinde bilgisayar ekipmanı bulunan araç sayısı ……………………………………. . . …………………………………………… 10. Firmanızın 2004 yılı yaklaşık cirosu ne kadardır? ……………………………………………YTL 11. Firmanızın Bilişim ile ilgili departmanı var mı? ( ) Var
( ) Yok
Varsa hangi birime bağlı? ( ) Bağımsız ( ) Genel müdür ( ) Genel müdür yardımcısı ( ) Diğer bu departmanda çalışan kişi sayısı:………….. kişi Bilişim Altyapısı: 12. Sahip olunan PC sayısı :………….. adet 13. Bilgisayar kullanıcısı sayısı :………….. kişi 14. İnternet kullanıcısı sayısı :……………kişi 15. Bilişim yatırımlarına ayırdığınız 2004 yılı bütçeniz ne kadardır? ………. YTL 16. Bu bütçeyi nasıl paylaştırıyorsunuz?(% olarak belirtiniz) % ……..Donanım harcaması % ……. Yazılım harcaması %..........Araştırma geliştirme % ……..Servis ve Bakım harcaması %......... Danışmanlık % ……..Eğitim % 100 17. Ağ bağlantısı (Network) var mı? ( ) Evet
( )Hayır
Evetse Network tipi; ( ) Intranet ( ) Extranet ( ) Internet
128
18. İnterneti firmanızda hangi amaçlar için kullanıyorsunuz? ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( (
) e-posta göndermek ) Araştırma yapmak ) Ticareti arttırmak ) Diğer firmalarla iş yapmak ) Müşterilerle iş yapmak ) Devletle olan işlemlerde ) Bankacılık işlemlerinde ) Haber okumak ) Eğitim amacıyla ) Bölümler arası iletişim ve koordinasyonun sağlanması ) Tanıtım ve reklam amacıyla ) Diğer(belirtiniz)……………………………………………………..
19.Web siteniz var mı? ( ) Evet
( )Hayır
20. Firmanızda kullanılan yazılımlar; ( ) Firma içinde yazılıyor ( ) Dışardan satın alınıyor 21. Bilişim yatırımlarınızı yaparken ve sistem seçimine karar verirken nasıl bir yöntem uyguluyorsunuz? ( ( ( ( (
) Danışman kullanıyorum ) Sektördeki diğer firmalara bakıyorum ) Bilgi teknolojileri ile ilgili departmanım ilgileniyor. ) Eş- dost –arkadaş tavsiyesi ) Diğer(belirtiniz) ..............................
22. Kurumsal Bilgi sisteminin etkinliği için firmanızda kullandığınız yazılımları işaretleyiniz. ( ) Ticari uygulamalar paket programları(stok, muhasebe,vs) ( ) ERP uygulamaları (kurumsal kaynak planlama) ( ) CRM uygulamaları (müşteri ilişkileri yönetimi) ( ) SCM uygulamaları (tedarik zinciri yönetimi) ( ) Veri Ambarı ve Veri Madenciliği uygulamaları ( ) OLAP Karar Destek sistemleri ( ) DRP uygulamaları(dağıtım kaynakları planlaması) ( ) PMS uygulamaları(proje yönetim sistemi) ( ) MMS uygulamaları(bakım yönetim sistemi) ( ) HRM uygulamaları (insan kaynakları yönetimi) ( ) Diğer (belirtiniz)………………………….
129
23. Aşağıdaki bilişim sistemi yazılımlarının firmanızda ne derece etkin kullanıldığını belirtiniz.
Hiç Katılmıyorum katılmıyorum Az çok katılıyorum katılıyorum Kesinlikle katılıyorum
Etkinliği sağladığı rekabet üstünlüğü açısından değerlendiriniz.
1 Ticari uygulamalar paket programları(stok, muhasebe,vs) etkin olarak kullanılmaktadır. 2 ERP uygulamaları (kurumsal kaynak planlama) etkin olarak kullanılmaktadır. 3 CRM (müşteri ilişkileri yönetimi) uygulamaları etkin olarak kullanılmaktadır. 4 SCM (tedarik zinciri yönetimi) uygulamaları etkin olarak kullanılmaktadır. 5 Veri Ambarı ve Veri Madenciliği uygulamaları etkin olarak kullanılmaktadır. 6 OLAP Karar Destek sistemleri etkin olarak kullanılmaktadır. 7 DRP(dağıtım kaynakları planlaması) uygulamaları etkin olarak kullanılmaktadır. 8 PMS (proje yönetimi sistemi) uygulamaları etkin olarak kullanılmaktadır. 9 MMS (bakım yönetim sistemi) uygulamaları etkin olarak kullanılmaktadır. 1 HRM (insan kaynakları yönetimi) uygulamaları etkin 0 olarak kullanılmaktadır. 24. Personel kadronuzun yeteneklerinin bu tür programları kullanmak için yeterli mi? Hiç yeterli değil Yeterli Az çok yeterli yeterli Tamamen yeterli değil
25. Firmamızda genel olarak bilişim sistemlerini etkin olarak kullanıyoruz. Hiç katılmıyorum
Katılmıyorum
Az çok Katılıyorum katılıyorum
Tamamen katılıyorum
130
26. Aşağıda sıralanan bilişim tekniklerinin firmanızdaki kullanım alanlarını işaretleyiniz. depolama
dağıtım
kontrol
gümrük
Araç takip sistemi RFID Barkod Bilge-EDI Akaryakıt takip sistemi Coğrafi Bilişim Sistemleri (GIS)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum
Az çok katılıyorum
Katılmıyorum
Hiç Katılmıyorum
27. Aşağıda bilişim sistemlerinin önemli kullanım nedenleri sıralanmıştır. Fikrinizi belirtiniz
İşletmedeki prosedür ve işlemlerin standartlaştırılması İşletme operasyonlarının takibini kolaylaştırmak İşletme içi iletişimi etkinleştirmek Verimliliği artırmak İşletmede karar verme ve sorun çözmeyi etkinleştirmek E-ticaret altyapısını oluşturmak Rekabetçi avantaj sağlamak Dahil olunan şirketler grubu/holding kararı Tedarikçilerle iletişimi ve etkileşimi güçlendirmek Müşterilerle iletişimi ve etkileşimi güçlendirmek Küresel faaliyetlere katılım
131
Çok önemli
Önemli
Fark etmez
Önemli değil
Hiç önemli değil
28. Aşağıdaki bilgi türlerini firmanız için önemini belirtiniz.
Müşterilere ilişkin bilgiler Firmaya ilişkin hizmetlerle ilgili bilgiler Çalışanların becerilerine ilişkin bilgiler Firma prosedürlerine ilişkin bilgiler Rakiplere ilişkin bilgiler Sektöre ilişkin bilgiler Araçlara ilişkin bilgiler Departmanlara ilişkin bilgiler Tedarikçilere ilişkin bilgiler
29. Üretmiş olduğunuz bilgileri değerlendirmek ve stratejik kararlara dönüştürmek üzere kurulmuş bilgi merkeziniz var mı? ( ) Evet
( ) Hayır
30. Bu departmanın lojistik yönetiminde etkinliği ve başarıyı arttırdığına inanıyor musunuz? Hiç inanmıyorum
İnanmıyorum
Az çok inanıyorum
İnanıyorum
Kesinlikle inanıyorum
132
II. Bölüm
Katılmıyorum Az çok Katılıyorum Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum
Hiç Katılmıyorum
“Etkinlik; sistemin firmanıza sağladığı katma değer ve rekabet üstünlüğü olarak değerlendirilmelidir. “ buna göre aşağıdaki yargıları değerlendiriniz.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Danışman kullanmak bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Personelin bilişim teknolojileriyle uyumlu çalışması bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. İş yapış biçiminin teknolojiyle uyumlu hale getirilmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Değişen teknolojinin takip edilerek belirli aralıklarla teknolojinin yenilenmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Bilgi akışının teknolojiyle uyumlu hale getirilmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Eğitim sürekliliğinin sağlanması bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Üst yönetimin bilişim sistemlerine destek vermesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Birim yöneticilerinin bilişim sistemlerine destek vermesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Donanım altyapısını verimli çalışıyor olması bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Yazılımın iş akışına faaliyetlere uygun olarak seçilmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Bilgi akışı, bilgi güvenliği ve bilgi kontrolüyle ilgili çalışma prosedürleri ve iş tanımlarının önceden yazılmış olması bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır. Organizasyon yapısının bilişim teknolojilerinden yararlanılmasına uygun hale getirilmesi bilişim sistemlerinin etkinliğini arttırır.
133
EK-2 Ölçek Çeşitleri237: Sınıflama (nominal) Ölçeği Bu ölçeğe ilişkin değişkenlerin aldığı değerler sayısal bir büyüklük ifade etmezler. Değişkenlere ait verilerin belirli bir sınıfı temsil ettiği bu ölçme düzeyinde veriler bazen birbirlerine üstünlüğü olmayan belirli rakamlarla kodlanır. Örneğin cinsiyet değişkenlerine ait veriler 1, 2 (1=kadın, 2=erkek) rakamları ile kodlanabilir. Medeni durum, meslek göz rengi, din, doğum yeri ve uyruk gibi nitel değişkenlere ait ölçümler sınıflama ölçeğindedir. Sıralama (ordinal) Ölçeği Bu ölçeğe ilişkin değişkenlerin aldığı değerler, birbirlerine üstünlüklerine göre sıralanmaktadırlar. Örneğin başarı durumunu gösteren değişken, zayıf(1), orta(2), iyi(3), çok iyi(4) gibi isimsel veya rakamsal değerler alabilir. Öğrenim durumu (ilk-orta-lise), katılım düzeyi (katılıyorum, kararsızım, katılmıyorum) gibi nitel değişkenlere ilişkin ölçümler sıralama ölçeğindedir. Aralık (interval) Ölçeği Bu ölçeğe ilişkin değişkenlerin aldığı değerler, miktar belirtmektedir. Bu ölçekte her hangi bir değer başlangıç noktası olarak alınır. Belirlenen başlangıç noktasının üzerinde veya altında, aynı aralığa sahip iki değer arasındaki fark birbirine eşit kabul
edilir. Sıcaklık, zeka, algı ve performans puanı gibi nicel
değişkenlere ait ölçümler aralık ölçeğindedir. Bu ölçekte sıfır noktası gerçek değildir, hiçlik belirtmez. Oran (ratio) Ölçeği Oran ölçeğinin aralık ölçeğinden tek farkı gerçek sınıf noktasının olmasıdır. Bu ölçekte sıfır değeri hiçlik belirtir. Aylık gelir, ağırlık, uznluk, hız gibi nicel değişkenlere ait ölçümler oran ölçeğindedir.
237
Ural, a.g.e.,s.51
134
EK-3 Parametrik Test Koşulları238 •
Veriler nicel özellikte olmalı
•
Veriler normal dağılıma uygun olmalı
•
Varyanslar homojen olmalı
•
Örneklem büyüklüğü 10’dan az olmamalı
•
Örneklemi oluşturan birimler anakütleden yansız olarak seçilmeli ve birbirlerinden bağımsız olarak seçilmeli
EK-4 Firma Yapılarının Dağılımları firma ululararasi_yerel
Valid
uluslararası yerel Total
Frequency 18 12 30
Percent 60,0 40,0 100,0
Valid Percent 60,0 40,0 100,0
Cumulative Percent 60,0 100,0
EK-5 Firmaların Yabancı Sermaye Durumları yabanci sermaye durumu
Valid
var yok Total
Frequency 7 23 30
Percent 23,3 76,7 100,0
Valid Percent 23,3 76,7 100,0
Cumulative Percent 23,3 100,0
EK-6 Firmaların Acenteleri Acenta
Valid
238
var yok Total
Frequency 19 11 30
Percent 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 63,3 36,7 100,0
Cumulative Percent 63,3 100,0
Ural, a.g.e.,s.57
135
EK-7 Firmaların İletişim Sağlama Yolları telefon
Valid
Missing Total
1 2 Total System
Frequency 18 1 19 11 30
Percent 60,0 3,3 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 94,7 5,3 100,0
Cumulative Percent 94,7 100,0
faks
Valid
Missing Total
1 2 Total System
Frequency 14 5 19 11 30
Percent 46,7 16,7 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 73,7 26,3 100,0
Cumulative Percent 73,7 100,0
gsm
Valid
Missing Total
1 2 Total System
Frequency 12 7 19 11 30
Percent 40,0 23,3 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 63,2 36,8 100,0
Cumulative Percent 63,2 100,0
intranet
Valid
Missing Total
1 2 Total System
Frequency 10 9 19 11 30
Percent 33,3 30,0 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 52,6 47,4 100,0
Cumulative Percent 52,6 100,0
e-posta
Valid Missing Total
1 System
Frequency 19 11 30
Percent 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 100,0
Cumulative Percent 100,0
136
internerten sesli görüsme
Valid
Missing Total
1,00 2,00 Total System
Frequency 9 10 19 11 30
Percent 30,0 33,3 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 47,4 52,6 100,0
Cumulative Percent 47,4 100,0
diger
Valid
Missing Total
1 2 Total System
Frequency 6 13 19 11 30
Percent 20,0 43,3 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 31,6 68,4 100,0
Cumulative Percent 31,6 100,0
EK-8 Firmaların Faaliyet Sundukları Sektörler otomotiv
Valid
hizmet sunmakta hizmet sunmamakta Total
Frequency 21 9 30
Percent 70,0 30,0 100,0
Valid Percent 70,0 30,0 100,0
Cumulative Percent 70,0 100,0
tekstil
Valid
hizmet sunmakta hizmet sunmamakta Total
Frequency 23 7 30
Percent 76,7 23,3 100,0
Valid Percent 76,7 23,3 100,0
Cumulative Percent 76,7 100,0
insaat
Valid
hizmet sunmakta hizmet sunmamakta Total
Frequency 14 16 30
Percent 46,7 53,3 100,0
Valid Percent 46,7 53,3 100,0
Cumulative Percent 46,7 100,0
137
kimya
Valid
hizmet sunmakta hizmet sunmamakta Total
Frequency 19 11 30
Percent 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 63,3 36,7 100,0
Percent 60,0 40,0 100,0
Valid Percent 60,0 40,0 100,0
Cumulative Percent 63,3 100,0
gida
Valid
hizmet sunmakta hizmet sunmamakta Total
Frequency 18 12 30
Cumulative Percent 60,0 100,0
saglik
Valid
hizmet sunmakta hizmet sunmamakta Total
Frequency 14 16 30
Percent 46,7 53,3 100,0
Valid Percent 46,7 53,3 100,0
Cumulative Percent 46,7 100,0
beyaz esya-makina-metal sanayi-hi-tec
Valid
hizmet sunmakta hizmet sunmamakta Total
Frequency 5 25 30
Percent 16,7 83,3 100,0
Valid Percent 16,7 83,3 100,0
Cumulative Percent 16,7 100,0
EK-9 Firmaların Hizmet Sundukları Sektörler depolama
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 24 6 30
Percent 80,0 20,0 100,0
Valid Percent 80,0 20,0 100,0
Cumulative Percent 80,0 100,0
138
ambalaj ve etiket
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 10 20 30
Percent 33,3 66,7 100,0
Valid Percent 33,3 66,7 100,0
Cumulative Percent 33,3 100,0
gümrükleme ve dök.
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 17 13 30
Percent 56,7 43,3 100,0
Valid Percent 56,7 43,3 100,0
Cumulative Percent 56,7 100,0
dağıtım
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 20 10 30
Percent 66,7 33,3 100,0
Valid Percent 66,7 33,3 100,0
Cumulative Percent 66,7 100,0
taşıma
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 27 3 30
Percent 90,0 10,0 100,0
Valid Percent 90,0 10,0 100,0
Cumulative Percent 90,0 100,0
diğer
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 3 27 30
Percent 10,0 90,0 100,0
Valid Percent 10,0 90,0 100,0
Cumulative Percent 10,0 100,0
EK-10 İdari Personelin Eğitim Yılları Descriptive Statistics
ilk ve orta dereceli lisans lisansüstü Valid N (listwise)
N Statistic 27 27 27 27
Mean Statistic 44,5185 46,1111 7,4815
Std. Statistic 27,92486 26,95057 14,02572
Skewness Statistic Std. Error ,092 ,448 ,006 ,448 3,695 ,448
Kurtosis Statistic Std. Error -,675 ,872 -,754 ,872 15,886 ,872
139
EK-11 Firmaların Araç Sayıları ve Bilgisayar Ekipmanlı Araç Sayısı Descriptive Statistics N Statistic araç sayisi 25 bilgisayar ekipmanli arac 26 Valid N (listwise) 25
Std. Mean Statistic Statistic 232,3600 467,83507 39,3846 80,93013
Skewness Statistic Std. Error 2,901 ,464 2,461 ,456
Kurtosis Statistic Std. Error 8,157 ,902 5,156 ,887
EK-12 Descriptive Statistics
A910 Valid N (listwise)
N Statistic 24 24
Mean Statistic 29,6551
Std. Statistic 42,54695
Skewness Statistic Std. Error 1,022 ,472
Kurtosis Statistic Std. Error -,856 ,918
EK-13 Tek Örneklem İçin T Testi Tek örneklem için t testi, tek örneklemin belirli bir değişkene ilişkin ölçülen ortalaması ile aynı değişkene ilişkin verilen ortalama arasındaki farkın anlamlılığını test etmek amacı ile kullanılır. Test koşulları •
Parametrik test koşulları sağlanmalı
•
Değişkenlere ilişkin ölçümler aralık veya oran ölçeğinde olmalı
EK-14 Bilişimle İlgili Bölüm bilisimle ilgili dep
Valid
var yok Total
Frequency 22 8 30
Percent 73,3 26,7 100,0
Valid Percent 73,3 26,7 100,0
Cumulative Percent 73,3 100,0
140
bagli oldugu birim
Valid
bagimsiz genel müdür genel müdür yard diğer Total System
Missing Total
Frequency 1 13 7 1 22 8 30
Percent 3,3 43,3 23,3 3,3 73,3 26,7 100,0
Valid Percent 4,5 59,1 31,8 4,5 100,0
Cumulative Percent 4,5 63,6 95,5 100,0
EK-15 Descriptive Statistics
bilisim departmaninda calisan sayisi Valid N (listwise)
Std.
N Stati stic
Mean Statis tic
Statist ic
20
8,000
18,84
Skewness Std. Statistic Error 3,969
,512
Kurtosis Std. Statistic Error 16,635
,992
20
EK-16 Descriptives PC sayisi
N kücük orta büyük Total
Mean Std. Deviation Std. Error 12 19.0833 10.62123 3.06609 10 84.1000 95.74671 30.27777 7 1560.0000 3330.84574 1258.941 29 413.4483 1677.62589 311.52731
95% Confidence Interval for Mean Lower Bound Upper Bound Minimum Maximum 12.3349 25.8317 8.00 40.00 15.6069 152.5931 15.00 300.00 -1520.5185 4640.5185 70.00 9100.00 -224.6865 1051.5830 8.00 9100.00
EK-17 Descriptives bilisim yatirimlari bütcesi
kücük orta büyük Total
N 7 7 3 17
Mean Std. Deviation 23428.57 18329.00382 58571.43 41403.93356 2575000 2968269.698 488176.5 1447020.786
Std. Error 6927.712 15649.22 1713731 350954.1
95% Confidence Interval for Mean Lower Bound Upper Bound Minimum 6477.0702 40380.0727 2000.00 20279.1767 96863.6805 10000.00 -4798590.70 9948590.695 750000.0 -255812.9661 1232165.907 2000.00
Maximum 52000.00 100000.0 6000000 6000000
141
EK-18 Descriptive Statistics Std. N Mean Statistic Statistic Statistic bilisim yatirimlari bütces 17 488176,5 1447021 donanim harcamasi 19 37,1053 16,85854 yazilim harcamasi 19 33,0526 18,29837 ar-ge 19 4,2105 8,16890 servis-bakim 19 11,8421 11,32972 danismanlik 19 8,2632 13,88381 egitim 19 5,5263 6,46674 Valid N (listwise) 17
Skewness Statistic Std. Error 3,888 ,550 ,535 ,524 ,096 ,524 2,343 ,524 2,241 ,524 2,316 ,524 1,161 ,524
Kurtosis Statistic Std. Error 15,528 1,063 -,245 1,014 -1,242 1,014 5,325 1,014 6,744 1,014 4,975 1,014 ,726 1,014
EK-19 ag baglantisi
Valid
var
Frequency 30
Percent 100,0
Valid Percent 100,0
Cumulative Percent 100,0
EK-20 intranet
Valid
Missing Total
var yok Total System
Frequency 16 13 29 1 30
Percent 53,3 43,3 96,7 3,3 100,0
Valid Percent 55,2 44,8 100,0
Cumulative Percent 55,2 100,0
extranet
Valid
Missing Total
var yok Total System
Frequency 4 25 29 1 30
Percent 13,3 83,3 96,7 3,3 100,0
Valid Percent 13,8 86,2 100,0
Cumulative Percent 13,8 100,0
internet
Valid Missing Total
var System
Frequency 29 1 30
Percent 96,7 3,3 100,0
Valid Percent 100,0
Cumulative Percent 100,0
142
EK-21 e-posta
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 29 1 30
Percent 96,7 3,3 100,0
Valid Percent 96,7 3,3 100,0
Cumulative Percent 96,7 100,0
arastirma
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 27 3 30
Percent 90,0 10,0 100,0
Valid Percent 90,0 10,0 100,0
Cumulative Percent 90,0 100,0
ticareti arttirma
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 19 11 30
Percent 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 63,3 36,7 100,0
Cumulative Percent 63,3 100,0
B2B
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 19 11 30
Percent 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 63,3 36,7 100,0
Cumulative Percent 63,3 100,0
B2C
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 19 11 30
Percent 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 63,3 36,7 100,0
Cumulative Percent 63,3 100,0
devletle is yapma
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 14 16 30
Percent 46,7 53,3 100,0
Valid Percent 46,7 53,3 100,0
Cumulative Percent 46,7 100,0
143
bankacilik islemleri
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 26 4 30
Percent 86,7 13,3 100,0
Valid Percent 86,7 13,3 100,0
Cumulative Percent 86,7 100,0
haber okuma
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 19 11 30
Percent 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 63,3 36,7 100,0
Cumulative Percent 63,3 100,0
egitim
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 14 16 30
Percent 46,7 53,3 100,0
Valid Percent 46,7 53,3 100,0
Cumulative Percent 46,7 100,0
bölümlerarasi ilts-koordinasyon
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 20 10 30
Percent 66,7 33,3 100,0
Valid Percent 66,7 33,3 100,0
Cumulative Percent 66,7 100,0
tanitim-reklam
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 19 11 30
Percent 63,3 36,7 100,0
Valid Percent 63,3 36,7 100,0
Cumulative Percent 63,3 100,0
diger
Valid
1,00 2,00 Total
Frequency 3 27 30
Percent 10,0 90,0 100,0
Valid Percent 10,0 90,0 100,0
Cumulative Percent 10,0 100,0
144
EK-22 Descriptives cirosu
N kücük orta büyük Total
9 7 5 21
Mean 4301343.000 40528571.43 156860672.2 52700735.62
Std. Deviation 3435103.147 37222337.12 79275919.60 74132382.71
Std. Error 1145034 1.4E+07 3.5E+07 1.6E+07
95% Confidence Interval for Mean Lower Bound Upper Bound Minimum 1660888.979 6941797.021 1000000 6103651.197 74953491.66 2600000 58426616.91 255294727.5 55000000 18956079.58 86445391.66 1000000
Maximum 9000000 96000000 2.67E+08 2.67E+08
EK-23 web sitesi
Valid
var
Frequency 30
Percent 100,0
Valid Percent 100,0
Cumulative Percent 100,0
EK-24 interaktif web sitesi
Valid
var yok Total
Frequency 21 9 30
Percent 70,0 30,0 100,0
Valid Percent 70,0 30,0 100,0
Cumulative Percent 70,0 100,0
EK-25
Frequency Valid
Disardan satin aliniyor Firma içinde yazılıyor Herikisi Total
Percent
Valid Percent
Cumulative Percent
21
70,0
70,0
70,0
5
16,7
16,7
86,7 100,0
4
13,3
13,3
30
100,0
100,0
EK-26 tic.uyg paket prog
Valid
kullanılıyor kullanılmıyor Total
Frequency 27 3 30
Percent 90,0 10,0 100,0
Valid Percent 90,0 10,0 100,0
Cumulative Percent 90,0 100,0
145
ERP
Valid
kullanılıyor kullanılmıyor Total
Frequency 9 21 30
Percent 30,0 70,0 100,0
Valid Percent 30,0 70,0 100,0
Cumulative Percent 30,0 100,0
CRM
Valid
kullanılıyor kullanılmıyor Total
Frequency 12 18 30
Percent 40,0 60,0 100,0
Valid Percent 40,0 60,0 100,0
Cumulative Percent 40,0 100,0
SCM
Valid
kullanılıyor kullanılmıyor Total
Frequency 2 28 30
Percent 6,7 93,3 100,0
Valid Percent 6,7 93,3 100,0
Cumulative Percent 6,7 100,0
Veri Ambarı-madenciliği
Valid
kullanılıyor kullanılmıyor Total
Frequency 5 25 30
Percent 16,7 83,3 100,0
Valid Percent 16,7 83,3 100,0
Cumulative Percent 16,7 100,0
Olap KDS
Valid
kullanılmıyor
Frequency 30
Percent 100,0
Valid Percent 100,0
Cumulative Percent 100,0
DRP
Valid
kullanılıyor kullanılmıyor Total
Frequency 2 28 30
Percent 6,7 93,3 100,0
Valid Percent 6,7 93,3 100,0
Cumulative Percent 6,7 100,0
146
PMS
Valid
kullanılıyor kullanılmıyor Total
Frequency 1 29 30
Percent 3,3 96,7 100,0
Valid Percent 3,3 96,7 100,0
Cumulative Percent 3,3 100,0
MMS
Valid
kullanılıyor kullanılmıyor Total
Frequency 4 26 30
Percent 13,3 86,7 100,0
Valid Percent 13,3 86,7 100,0
Cumulative Percent 13,3 100,0
HRM
Valid
kullanılıyor kullanılmıyor Total
Frequency 8 22 30
Percent 26,7 73,3 100,0
Valid Percent 26,7 73,3 100,0
Cumulative Percent 26,7 100,0
EK-27 pers kadro yeterliliði
Valid
2.00 3.00 4.00 5.00 Total
Frequency 3 10 15 2 30
Percent 10.0 33.3 50.0 6.7 100.0
Valid Percent 10.0 33.3 50.0 6.7 100.0
Cumulative Percent 10.0 43.3 93.3 100.0
147
EK-28 Descriptive Statistics
İşletmedeki prosedür ve işlemlerin standartlaştırılması İşletme operasyonlarının takibini kolaylaştırmak İşletme içi iletişimi etkinleştirmek Verimliliği arttırmak İşletmede karar verme ve sorun çözmeyi etkinleştirmek E-ticaret alt yapısını oluşturmak Rekabetçi avantaj sağlamak Tedarikçilerle iletişimi ve etkileşimi güçlendirmek Müşterilerle iletişimi ve etkileşimi Küresel faaliyetlere katılım Dahil olunan şirketler grubu kararı Valid N (listwise)
N 30 30 30 30 30 30 30 29 30 29 30 29
Mean 4,0667 4,5000 4,4333 4,3667 4,1000 3,8667 4,1333 3,9655 4,4333 4,2069 3,2333
Std. Deviation ,86834 ,57235 ,56832 ,71840 ,95953 1,04166 1,00801 ,77840 ,62606 ,67503 1,16511
EK-29 Descriptive Statistics N 30 30 30 30 30 30 30 30 30 30
Müşterilere ilişkin bilgiler Firmaya ilişkin hizmetlerle ilgili bilgiler Çalışanların becerilerine ilişkin bilgiler Firma prosedürlerine ilişkin bilgiler Rakiplere ilişkin bilgiler Sektöre ilişkin bilgiler Araçlara ilişkin bilgiler Departmanlara ilişkin bilgiler Tedarikçilere ilişkin bilgiler Valid N (listwise)
Mean 4,7667 4,6333 4,3333 4,3667 4,4333 4,5000 4,3333 4,2333 4,3000
Std. Deviation ,43018 ,49013 ,47946 ,66868 ,62606 ,50855 ,75810 ,50401 ,59596
EK-30 bilgi merkezi
Valid
var yok Total
Frequency 12 18 30
Percent 40.0 60.0 100.0
Valid Percent 40.0 60.0 100.0
Cumulative Percent 40.0 100.0
148
EK-31 Descriptive Statistics N A31 Valid N (listwise)
Mean 4,3333
12 12
Std. Deviation ,49237
EK-32 Total Variance Explained
Component 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Total 6,079 1,588 ,966 ,729 ,688 ,561 ,414 ,275 ,256 ,207 ,155 ,081
Initial Eigenvalues % of Cumulative Variance % 50,655 50,655 13,231 63,885 8,054 71,939 6,079 78,018 5,733 83,751 4,677 88,428 3,452 91,880 2,295 94,175 2,133 96,308 1,725 98,033 1,291 99,324 ,676 100,000
Extraction Sums of Squared Loadings % of Cumulative Total Variance % 6,079 50,655 50,655 1,588 13,231 63,885
Rotation Sums of Squared Loadings % of Cumulative Total Variance % 5,469 45,577 45,577 2,197 18,309 63,885
Extraction Method: Principal Component Analysis.
EK-33 Güvenirlilik Analizi Güvenirlilik analizi, herhangi bir konuda örneklemi oluşturan birimler üzerinden veri toplamak amacıyla geliştirilen ölçme aracını oluşturan ifadelerin, kendi aralarında tutarlılık gösterip göstermediğini test etmek amacıyla kullanılır. Deneklerin ölçme aracına yaklaşımlarından hareketle deneklere yöneltilen ifadelerin tümünün aynı konuyu ölçüp ölçmediği test edilir. Ölçme aracını oluşturan ifadelerin birbiriyle tutarlılık gösterip göstermediği, aralarındaki ilişkinin ölçülmesiyle ortaya çıkmaktadır. Güvenirlilik katsayısı 0 ile 1 arasında değer almaktadır ve 1’e yaklaştıkça güvenlik artar239.
239
Ural, a.g.e.,s.258
149
EK-34 Report PC sayisi calisan sayisi kücük orta büyük Total
Mean 19,0833 84,1000 1560,0000 413,4483
N 12 10 7 29
Std. Deviation 10,62123 95,74671 3330,84574 1677,62589
Minimum 8,00 15,00 70,00 8,00
Maximum 40,00 300,00 9100,00 9100,00
Median 18,5000 32,5000 300,0000 25,0000
Std. Deviation Minimum 18329,00382 2000,00 41403,93356 10000,00 2968269,698 750000,00 1447020,786 2000,00
Maximum 52000,00 100000,00 6000000 6000000
Median 20000,00 50000,00 975000,0 45000,00
EK-35 Report bilisim yatirimlari bütcesi calisan sayisi kücük orta büyük Total
Mean 23428,57 58571,43 2575000 488176,5
N 7 7 3 17
EK-36 Report araç sayisi calisan sayisi kücük orta büyük Total
Mean 19,2000 130,3750 759,6667 241,3750
N 10 8 6 24
Std. Deviation 15,90807 159,66298 750,92521 475,67388
Median 15,5000 79,5000 410,0000 43,0000
Minimum ,00 10,00 90,00 ,00
Maximum 54,00 480,00 1900,00 1900,00
EK-37 Tek Yönlü Varyans Analizi Testi Koşulları • • • • • •
240
Parametrik test koşulları sağlanmalı Ortalamaları karşılaştırılacak gruplar aynı değişken içinde yer almalı Gruplar birbirinden bağımsız olmalı Her bir grup içindeki gözlemler birbirinden bağımsız olmalı Bağımsız değişken sınıflama veya sıralama ölçeğinde olmalı Bağımlı değişken aralık veya oran ölçeği olmalı240
Ural, a.g.e., s.
150
EK-38 Kruskal-Wallis H Testi Kruskal-Wallis H Testi, birbirinden bağımsız iki ya da daha fazla örneklemin bir değişkene ilişkin ölçümlerin karşılaştırılarak iki dağılım arasında anlamlı bir fark olup olamadığının testi için kullanılmaktadır. Parametrik test koşullarının sağlanmadığı durumlarda tek yönlü anova analizi yerine kullanılmaktadır241. EK-39 Statistics
N
Valid Missing
Mean Median Std. Deviation Minimum Maximum
241
bilgisayar kullanicisi 28 2 407,4286 30,0000 1594,1582 8,00 8500,00
internet kullanicisi 28 2 377,4286 25,0000 1596,2580 5,00 8500,00
Ural, a.g.e., s.245
151
152
