BÎLÎMSEL MAKALE NASIL YAZILIR, NASIL YAYIMLANIR?
ROBERT A. DAY
Çeviri:Gülay
Açkar Altay
V
TÜBiTAK
TÜBÎTAK YAYINLARI Bilgi Dizisi
TÜBITAK Yayinlan / Bilgi Dizisi6
Bilimsel Makale Nasil Yazahr, Nasrl Yaytmlamr? How to Wdte and Pubbsh A Scientryic Paper
Robert A. Day
Çeviri;Gülay Açkar Altay © 1979, 1983, 1988, 1994 Robert A. Day © Türkiye Bilimsel ve Teknik Aragttrma Kurumu, 1996
Oryx Press'in izni ile. Bu kitabin tüm haklar sakladir. Yazi ve görsel malzemeler, izin almmadan tümüyle veya losmen yayimlanama2. ISBN 975 403 175 4 -
-
-
Ilk basum Arahk 1996'da yap11an BilimselMakaleNasd Yazrbr, Nasd Yayrmlamr? bugüne kadar 20.000 adet basilmigttr. Aralik Nisan 3. Basim Arahk 4. Basim Agustos Ocak 5. Basim 6. Basim Arahk 7. Basim Ocak Mart 8. Basim 1. Basim 2. Basim
Yaymlar
Ye
1996 1997 1997 1998 2000 2000 2001 2003
(2000adet) (2000adet) (2000adet) (2000adet) (2000adet) (5000adet) (5000adet) (5000adet)
Tanitim Daire Bagkam
efik Kahramankaptan I letme Müdürü M. Kemal Bastancioglu Kapak Tasanmi Cemal Töngür
TÜBlTAK Yaymlar ve Tanittm Daire Bagkanhgi Atatürk Bulvari No:221 Kavakhdere06100 Ankara Tel: (312)427 33 21 Faks: (312)427 13 36 e-posta:
[email protected]
Intemet; kitap.tubitak.gov.tr TÜBlTAK Matbaasi
-
Ankara
A. M. Celâl Sengör'ün* Önsözü Bir merâmi veya havâdisi bir bagkasina aktarmak, ilk bakigta çok basit ve özel bir egitim gerektirmeden yapilabilecek bir is gibi gözükür. Bu dügüncenin ne kadar yanh; oldugunu, ben en çarpici bir gekilde, beg yagmdaki oglum babaannesiyle telefonda konuqurken gördüm: Parmagiyla duvarda birbirinin üstünde duran Bremen m1zikacilarinm resmini göstererek "Bak, babaanne, onlar var ya, artik Bremen'e gitmeyecekler, ormanda bulduklan evde oturacaklar, çünkü h1rsizlar kaçti" diyordu. Bunu yaparken, telefon hattimn öbür ucunda olan babaannesinin duvardaki resmi görmesine bahsettigini bu konudan hangi kendisinin olmadigun, imkân iligkisi hirsizlarla evin söylediklerinden ç1karmasmm zor olacag1m, ne oldugundan habersiz oldugunu dügünemiyordu. 13abaannesine bu konuda hazirlayici temel bilgi vermedigi gibi, takdim gekli de babaannesinin onun neyi gösterdigini bilmesine engel teykil ediyordu. Bu merâm ve havâdis tebligindeki güç1ügün bir bagka tezahürünü üniversitede yaptigim yaz1h imtihanlarda her yll görüyorum. Imtihankâgidi sahibinin yazdig1baz1 cümle ve kelimelerden, sorunun cevabim belki bilebilecegini, ancak bunu yazdiklarmdan çikarnamn mümkün olmadigim tesbit ettikten sonra, kend‡sini çaginp konugtugumda; bazan cevabi bildigi halde, ifadede güçlük çekmi§ oldugunu görüyorum. Nihayet, muhtelif düzeylerde jeolog, cografyaci veya jeofizikçiolarak aragtirma yapan meslektaglanma yaptiklan aragtirmalari uluslararasi düzeyde niçin duyurmadiklanm sordugumda, igte bunu yazamiyoruz" oluyor. "Niçin aldigim en yaygm cevap, yazamlyorsunuz?" sorusuna ise hiç tatminkâr bir cevap alabildigimi hatirlamtyorum. "biz
Telefonda, ögrendigi masah babaannesine anlatamayan beg yagmdaki oglum, imtihanda, vermek istedigi cevabmi ifadeden âciz ögrenci ve bulgusunu yayma dökmekte zorlanan bilimcinin dertleri ortakt1r. Her biri, bir Avrupa Bilimler Akademisi ve TÜBA Aslî üyesi
III
havâdisi nasil teblig edecegini bilememektedir. Bir havâdisi duyurmaya yeltenirken, yapilmasi gereken ilk iq bahis konusu havâdis bagkasma sunulmaga deger mi degmez mi, bunu bilmege çahymakt1r. Gazete haberciliginin temel ilkesi kabul edilen köpek bir adam11sirmigsa, bunun haber degeri yoktur, ama adam köpegi 1sirmigsa bu haberdir", bu basit soruyu dile getirir. Bilimde, yaym yapilacak konu gözden geçirilerek, duyurulmasi arzu edilen bulgunun duyurulmaga deger olup olmadig1 önceden dügünülür. Bunu dügünmek demek, içinde yaym yapilacak konunun düzeyinden detayh bir gekilde haberdar olmak o günkü uluslararasi demektir. Bulgu duyurulmaga deger bulunursa, bunu belli bir düzende sunmahdir. Bu düzeni bilebilmek ise tecrübe, belki daha genel bir terimle gerektirir. Bulgu hergeyden evvel, daha önce bilinenlerin olugturdugu örgünün içine yerleptirilmelidir. Dolayis1yla bu örgü uzman okuyucuyu sikmayacak, ancak konu digmdaki bir bilimciye de tatminkâr bilgi verebilecek gekilde muhtasar tanitilmal1dir. Bu tanitma kismmm önemli ögelerinden biri de yaym yapilacak konuda çabganlann son y111arda geligtirdikleri kendilerine has terim ve cümleciklerden olugan, k1smen yeni bir söylemi, kismen de yeni terimlerden olugankelime haznesini içeren dildir". Bahis konusu dil, yenikavramlar geligirken büyümüg olup, merâmm çok daha kisa metinle anlatilmasim saglar ve yazarm, bu konuda çahganlarm olugturdugu gaynresmî üyesi olup olmadigmi belirler. Her ne kadar Robert A. Day Îngilizcesijargon olarak çevrilebilecek bu özel dili kullanmamaya gayret edilmesini öneriyorsa da (Bölüm 28) makaleyi tenkid edecek olan hakem, en yaygin gekilde kullamlan dilden hareketle kulüp digi makaleleri genellikle daha ince bir süzgeçten geçirir! Ancak gerçekten o üyesi olmadan ve kullamlan dili anlamadan, gösterig mahiyetinde, birkaç terimini veya söylem parçac1klanm kullanmaga kalkmak, yazarm cehâleti hakkmda en saglam ipuçlanm olugturacagi için, aslmda bulgulan iyi olan bir makaleye bagtan kötü gözle bak1Imasma neden olabilir. "bir
"görgü"
"özel
"kulübün"
"kulübün"
Yazann ve/veya yaym yönetmeninin bilime bakig1 bazan makelenin en ince detaylanm dahî etkiler. Örneginsürekli üçüncü tekil gahs1 kullanan yazar, ("bu makalenin yazan gunu gunu dügünmektedir" veya gu dügünülmektedir" geklinde), âdiyattan olan matematik yöntemlerinin veya yaygm bilinen aksiyomlann takdimi gibi haller d1;mda, genellikle bilerek veya bilmeden bilimde gözlemciyi tamamen aradan çikararak nesnellige ulagilabilecegini zanneden demode Baconvâri bir am irisizmin etkisindedir. Bu ifâde tarzmm kökenini bilmek ve bazan b makaledeki orjinalligi örtebileceginin bilincinde olmak, bazi dergilerde enel ve kati bir yaz1m "gu
çahis" kullammmda israr edecek yaym politikasi haline gelmig olan yönetmenine direnebilmenin tek yoludur. Bilimsel makale yazimmdaki gahista yazmanm" nereden uluslararasi garipliklerin en yaygim olan türedigi bilinmedigi takdirde (ki elinizde tuttugunuz eserin yazan Robert A. Day'in de bunu bilmedigi görülüyor), ya yazar yaym yönetmenine yetki vererek ifâdenin degigmesine ve bu §ekilde orjinalliginin kaybma (bilmeden) bakildigmda inatlagma olarak razi olut veya yaym yönetmeni ile digtan yorumlanabilecek bir tatsizhk yaganir. Bu küçük örnek, bilimsel makale yazimmda kullamlan ifâde tarzlarimn bile yer yer derin tarihsel ve felseff kökleri oldugunu, bunlan kullanmak istemeyen bir yazarin bunlan bilmesi gerektigini gösterir. Makale yazmak, bilimsel bir teblig vermek, bir bilimsel poster hazirlamak türünden ilk bakigta teknigi pek basit görünen igler, detayh bir gekilde dügünüldüklerinde-elinizdeki kitapta çok açik bir gekilde gösterildigi gibi-sayisi çok kabank ufak detaylardan olugtuklan görülür. Tecrübesiz ve bilimci, bu detaylan genellikle aci yoldan, pek kolay zannettigi ögrenir. edilince sabote ilk denemesi detaylar tarafmdan önemsemedigi Elinizdeki kitabm belki de en faydah yam, makale yazmak, teblig vermek, bir k11avuz poster hazirlamak gibi iglere kalkigan bir bilimciye detayh olmasmdadir. Burada bir makale nas11 yaz1hnn veya bir teblig nas11 hazirlamnn reçetesini vermek niyetinde degilim. Elinizde tuttugunuz eser bu görevi yerine getirmek için yazilmigt1r. Ancak yukaridaki paragraflarda ve makale yazmamn belli bir söylediklerim, egitimden geçmeden, gerektirdigini; bu terbiyeyi almadan, onun gerektirdigi herhangi bir aragtmcmm bilimsel makale kaleme almasmm zor oldugunu vurgulamak içindir. Makaleyi yazarken bilinmesi gerekenler, genel bir mantik silsilesi içinde bilgi takdim kahbma ilâveten, uluslararasi bilim camiâsi tarafmdan olugturulmug, pek çogu yazilmamig, ahgkan11k ve dedigi matrisi kurallardan olugur. Bu, Thomas Kuhn'un okunun bir parçasidir ve genellikle bir bilimsel paradigma (bununasil tammlarsantz tammlayin) çevresinde kümelenmig olan bilimcileri birbirine baglayan baglardan birini teykil eder. Bu paradigma çevçevesinde yaym yapmak da, o paradigmay1 devirmek için yaym yapmak da, bahis konusu disiplinin matrisinin elemanlarmin bilinmesini, hattâ bunlarm bazilarinda meleke sâhibi olunmasim gerektirir, "üçüncü
"üçüncü
"terbiye"
"görgü"
"disiplinin
I
Kuhn, T.S., 1977, Second thoughts on paradigms: The Essential Tension'da, s. 307, dipnot 16 (the
Türkiye bilimcilerinin en büyük sikmtisi hergeyden önce bu disiplin
matrisi ve ortak tarihsel/felsefî/bilimsel degerler kümesi içine dahil olamamaktir. Özellikle uluslararasi bilim diline yabancihk, sonra uluslararasi bilim topluluguna uzakhk, yerli geleneklerimizin hiçbirinin riesnel ve eleytirel, akilci bilimsel dügünceye bizi hazirlamamig olmasi, makale gerektirdigi bilgi yazmamn ulagmamizi ve disipline zorla§tirmaktadir. igin tabiî ki en fecîsi, pek azimizm bu derin cehâletimizin farkmda olmasidir. Hattâ doktorasim bile yurt digmda yapip geri dönmüg pek çok bilimcimizin uluslararasi dergilere gönderdigi makalelerin hakemligini yaparken bilimsel makale yazma becerisinin aram1zda ne derece nâdirattan oldugunu görüp hâlâ ve sik sik hayret ve üzüntüye bogulurum. Bunun neden böyle oldugunu dügünüp aragtmrken, Türkiye'nin gu anda en önde gelen bilimcilerinden biri bana kendisinin hocasimn neslinden gözde bir hocanm yazdigi bir makaleyi gösterdi. O makalede gu cümleyi hiç unutmuyorum mühendis Metin, böyle bir köprünün detayh hesaplanm yapnngti". Ne mühendisin" kim oldugunun ne de yapildigi söylenilen hesaplann nerede bulunabileceginin en küçük bir igâretini dahî içermeyen bu komik cümle, maalesef çok yakunmizdaki bir dönemin bilimsel yazi disiplini anlayigim pek fecî bir §ekilde yüzümüze vurmaktadir. Pek çok igte oldugu gibi, bilimsel makale yazma konusunda da bir egitimin gerek1i oldugununun pek azimiz farkinday1z. Bu nedenle ciddî dergilerden makalesi reddedilen bazi Türk bilimcileri, bizim yazilanmiz1 basmazlar", diganda da bu igler dost ahbap igidir", parayi bak nasil basiyorlar" gibi gülünç, gülünç oldugu kadar da bunlan söyleyenin dünyadan ne derece kopuk, ne derece zavalh bir birey oldugunu dolayisiyla Türk bilim câmiâsmm kalitesine ne fecî etkiler yaptigini gösteren z1rvaliklar1 ifâde edebilmektedir. "bilimsel"
"bizim
"bizim
"zaten
"canim
"bastir
Bu kitabm aslmda konusu d1§mda olan, fakat yaratmak istedigi etkiyi derinden etkileyen bir bagka husus da, bilimciler arasindaki yaygm bilgi ve görgü eksik1iginin, yer yer aynen, yer yer de dozu artmig bir, Türkiye'yi idare edenlerin hemen tamammi karakterize etmesidir. Türkiye'den sik sik yurt digina bilimsel toplanti izlemeye gönderilmeyen, kütüphaneleri dergi görmeyen bilimciler, TÜBÎTAK'm verdigi tegviklerle yetinmek zorunda kalmaktadirlar. En üst düzeyi 400 ABD dolarmi agmayan bu mütevâzi tegvik zaten parasizhktan beli bükük Türk bilimcisine hafif bir nefes aldirmaktan çok uzaktir. Ancak TÜBîTAK'tan fedakârca yaptig1 bu yardimdan fazlasi zaten beklenmez. Genç Türkiye Bilimler Akademisi'nin üyelerine yaptig1 aragtmna yardimi ise sorumsuz ve bilgisiz hükûmetlerin
gkilde
VI
marifeti sonucu ayhk 135 ABD dolar gibi komik bir rakama inmigtir. Demografik bask1yi oy korkusu gözlüklerinden görüp akilsiz bir epitlik olugundan akitarak, çözümü, say11ari artan, ancak niteliklerinin, birakm uluslararasi düzeyde olmay1, üniversite kavramma bir hakaret haline gelmig kurmakta arayan politikacilarla; kipisel çikarlanm oldugu artik tamnamaz düzeye indirilmesinde ögretim üyeligi standartlarrun görmekte olan üniversite mensuplarimn ortak çabalan sonucu kökten iflâs etmig olan Türk yüksekögretimi ve aragtirma gücü halkm gözünde de tüm saygmhšmi yitirmigtir. Bu durumda Türk aragtincisma kim, hangi dayanaga yaslanarak destek verebilecek, onun görgüsünün artmasma yardim edebilecektir? Igtebu noktada yanhz ve yanhz acimasiz seçkinci bir yöntem, görgülü, bilgili, elinizde tuttugunuz bu kitabin hakkim vererek yararlanabilecek bilimcileri ortaya çikarabilir. Elinizdeki eser, kanaatimce Türk bilimcilerin uluslararasi bilimsel önemli iletigim teknigi konusundaki egitimine bugüne kadar yapilmig en makale katkidir. Kitabm Îngilizce, daha dogrusu Amerikanca bilimsel yazmak için bir kilavuz oldugu, elinizdeki eserin de bir uyarlama degil, bir kullanabilmek tercüme oldugunu gözden uzak tutmayimz. Yani bu kitab1 için Îngilizce bilmek gerekmektedir, öyle mi (kitabmiçine serpigtirilmi§, edilmemig Ingilizce'ninkullannnina örnek olugturan ve dolayisiyla tercüme cümleler insana bunu dügündürebilir)?Burada okuyucu gu soruyu sorabilir: "Ingilizcebilsem, ne diye bir tercümeyi okuyayim? Gider orijinalini ahnm". evvel, Îngilizce Bu soruya verilecek cevap çok yönlüdür: Hergeyden digmda bir âleminin bilmeyen bir bilimci de, Îngilizce bilen fakat bilim dostun yardimiyla Îngilizce bir makale haz1rlayabilir. Bu kitap, böyle bir ortakhkta, ortaklarm aym dili konugmasmi saglar ve her ikisine de yol gösterir. Sonra, Ingilizce'yi rahat okuyamadig1 halde, büyük bir çabayla Îngilizceyazan (ve yayrmlatan ve g1pta edilecek uluslararas; atitlar alan!) kipilere de elinizdeki kitap yardimci saygm Türk bilimciler tamnm. Bu olacaktir. Nihayet, Îngilizce bilmeyen ögrenci, günün birinde Ingilizce ögrenecegini ve bilimsel makale üretecegini dügünerek bu kitabm temel almdigi bir lisans dersi görerek, görgüsünü arttiracaktir. Hatta, fakülte bölümlerinde poster, slayt gibi görsel malzeme yap1mma yardimci olan teknisyenler dahî bu eserin tercümesinden bir taneyi kitaphklannda bulundurmayi faydah bulacaklardir. Bilhassa yazi yazma egitimi geleneginin orta ögretimde Avrupa'dakine Devletleri'nde buna benzer pek nazaran daha zaylf oldugu Amerika Birlegik çok eserler yaymlanmigtir. Genelde bir yaz1h belge olugturma konusundan "üniversiteler"
VH
(ör. The Chicago Manual
of Style,
14. baskisi 1993), dar bir disiplinde 1984 y11mdaAmerikan Jeoloji Enstitüsü (är. tarafmdan yaymlanan küçük Geowriting veya Birlegik Devletler Jeoloji Servis'nin belirli araliklarla yenibaskilanm yaymladig1 Suggestions to Authors of the Reports of the United States Geological Survey) genig bir yelpazeye yayllan by k11avuzlar, günümüzün en geligmig bilimsel iletigim agmm göbeginde bulunan bir ülkede bile, bilimsel yaym yapmanm ciddiyetle ögrenilmesi gereken bir iq oldugunun ne kadar yaygm olarak bilindiginin bir göstergesidir. Bütün bunlara ragmen Amerika, yaza yazma becerisinde, genelde okuma ahgkanhgimn Avrupa'daki kadar yaygm olmamasmdan ötürü, Avrupa'nm gerisindedir. Robert A. Ra.y'i-udagi-lig kullaman hakkmda verdigi ve Amerikanca tahrir~ da standartlagnug olan bazi tavsiyeleri gereksiz, hattâ hatâh bulmama ragmen, bunlann genelde pek faydah bir eserde gözard1 edilebilecek detaylar oldugunun da bilincindeyim, zira Avrupa kadar güzel yazamayan Amerika, Avrupa'dan çok daha fazla ve çok daha içerik zengin bilimsel makale üretebilmektedir! Ümid ederim ki, Saym Prof. Dr. Gülay Agkar Altay'm kendi bilimsel çahyma zamanlarmdan fedakârhk ederek güzel bir Türkçe ve akica bir us1ûpla dilimize kazandirdigi, ashnda tercümesi fevkalâde zor olan bu önemli kitap her bilimcimizin kipisel kitaphgmm bir kögesinde kendisine bir yer edinsin, üniversitelerimizde bu kitabi temel alan bir ders, seçmeli de olsa bulunsun, üniversitelerimizin, bilimsel yaym yapma durumunda olan kamu kuruluglanmizm kütüphaneleri bu eserden mümkün oldugu kadar bol miktarda bulundurarak bunu bagvuru kitab1 olarak okuyuculanmn kullammina sunsunlar ve her bilimsel disiplin kendi dalmda uygar âlemde bu konuda yazilmig olan brogür ve kitaplari edinerek onlan da Türkçemize kazandirmamn yollanm bulsun. Unutmayahm, yazma yetenegimiz ve terbiyemiz, yazdikça geligecektir. Yalmz bu önsözü §unu vurgulamadan bitiremeyecegim: Her bilimsel makale, her tür bilimsel yazi, bir bilginin dügünce ile yogurularak olugturdugu hamurun kahplanmig geklidir. O hamur olmadan, yalnizca kalibm herhangi bir ürün ortaya ç1karmayacag1 açik gerçegini, ayânm beyâni olsa dahî burada tekrar etmegi bir görev bilirim. makale ve rapor yazmaya kadar
A. M. Celâl Sengör
Vm
Önsözü Çevirenin Bilimsel bir makalenin yazimi ve yay1mlanmasi konusunda Îngilizce pek çok kitap arasmda Robert A. Day'in 1979'dan beri ISI Press (Institute for Scientific Information), The Oryx Press ve son olarak da Cambridge University Press tarafmdan dördüncü baskisi yapilmig olan bu son derece etkileyici eserini ilk gördügüm ve sayfalarma göz gezdirdigim anda nas11 bir sevinç duygusu yagadigimi anlatamam. Saninm buna asil neden, pek çok meslektagim gibi benim de yagamig oldugum zorluklarin nihayet dile getirilmig olmasim görmenin rahathgiydi. Daha sonra kitabi okudugumda, eglendirici bir üslup ile ele ahndigm1 son derece ciddi konulann samimi ve gördüm. Genç bilim adamlanna da en kisa zamanda aktanlmasi gerektigi fikri ortaya ç1kmakta gecikmedi. Zira, ülkemizde lisansüstü düzeyde giderek artan egitim çabalarmi destekleyecek olan bu tür yaymlann yetersizligi, yine bu konudaki yurtdigi yaymlarla kargilagtinldigmda inam1maz derecedeydi. Bilimsel çahymalarin yayimlanmasi geregi ve beklentisi, çok temel ilkeleri içinde toplayan yol gösterici kitaplarla ve hatta derslerle desteklense iyi olmaz m1ydi? (Bilimsel aragt1rmamn gayesi ilk Kitabm önsözündeki yaymdir) ve daha sonraki çarpici ifadelerin bir yaraya derinden parmak bilimsel yaymlardaki göreceli bastigmi yinelemek istiyorum. Ülkemizdeki bilim yapilamlyacagi" gerçeginin benimsenmemesi azligm; yanmda, bilimsel yazimm nas11olacaginm bir türlü üniversitelerimizde ele yay1mlanmig bir almmamasindan kaynaklandigma iyice inandim. Çahymay1, ülkemizdeki bilim makale ile sonuçland1rmak çok zordu ve bu k1sir döngü yagammi, her genç bilim adamlyla yeniden yaganmak üzere kiskacina almigti. Kitabm çevirisinin igte tam bu noktada yararh bir çaba olacagmi dügündüm. Amaç, üniversitelerimizde ve AR-GE kurulu§1arim1zda bilimsel çaligmalar yapan genç bilim adamlanna ulusal ve uluslararasi dergilerde cesaretle yaym yapmaya özendirecek, güvenle yazmalanm saglayacak ve sempati duyacaklari bir kitaptan yararlandirmay1 saglamakt1r. .cümlenin
"yaymsiz
IX
Oncelikle, kitabi bana tamtan ve genç bilim adamlarmm önyargisiz ve uluslararasi düzeyde yetigtirilmesi için çabalarmi büyük bir içtenlikle takdir ettigim ve izledigim, gerçek bir bilimadami ve degerlendirmeci Prof.Dr. M. Cengiz Dökmeci'ye minnettarim. Kitap genç bilim adamlari için bir baglang1ç olacaksa, bu kitabm sunuqunu da, bilimsel yayinlariyla uluslararasi ölçütü en üst düzeyde gerçekleptirmig olan, en genç TÜBITAK bilim ödülü sahibi Prof.Dr. A. M. Celal Sengör yazmahydi. Kendisine, bu çabay1 destekleyen sunug yazisi için tegekkür etmeyi borç biliyorum. Kitabm çevirisinin hazirlanigi sirasmda bana inanç1a destek olan ve sabir gösteren, annem Macide Altay ile oglum Kemal Açkar'a; tablolari ve gekilleri bilgisayarda özenle hazirlayan ve son düzeltmeleri yapan ögrencim Kemal Burak Hanoglu'na, metni büyük bir özen ve sabirla bilgisayarda yazan, yayima hazir hâle getiren Ayge Aydemir'e en içten tegekkürlerimi
sunarim. Kitabm, bilim yazimi ile ugragan, bunun zorlugunu yagamig ve bilimin yayimlanmas1n1n önemine inanan tüm aragt1rmac11arakolayhk saglamasm1 içtenlikle diliyorum.
Prof.Dr. Gülay Açkar Altay Begiktag, istanbul, 1996
X
Îçindekiler A. M. Celâl
gengör'ünÖnsözü
in
Onsözü Çevirenin
1x
Önsözü
xv
Yazarm
Yazann Tegekkürü
xx1
Bölüm 1. Bilimsel Yazim Nedir?
.
1
Bölüm 2. Bilimsel Yazimin Kökeni
..
...
..
5
Bölüm 3. Bilimsel Makale Nedir?
9
..
Bölüm 4. 17
Baghk Nasil Hazirlamr?
Bölüm 5. Yazarlar ve Adresleri Nasil Siralamr?
23
Bölüm 6. Kisa ÖzetNasil Hazirlamr?
31
..........
XI
Bölüm 7. Girig Nasil Yazihr?
35
.......
Bölüm 8. Malzeme ve Yöntemler Bölümü Nas11Yazilir?
39
.
Bölüm 9. Sonuçlar Nasil Yazihr?......-.........
.
45
Bölüm 10. Tart1§ma Nasil Yazilir?
49
..........-...
Bölüm 11. Tegekkür Nasil Îfade Edilir?
..
..
53
.
Bölüm 12. Kaynaklara Nasil Atif Yapilir?
...
55
..........
Bölüm 13. Etkin Bir Tablo Nasil Tasarlamr?
63
..-............
Bölüm 14. Etkin Gösterilimler Nasil Haz1rlamr?
73
.....................
Bölüm 15. Metin Daktiloda Nasil Yazhr?
......
89
......
Bölüm 16. Yazih Metin Nereye ve Nasil Sunulur?...............
97
...
Bölüm 17. Degerlendirme Îçlemi (Editörlerle Nasil ÎletigimKurulur?).....
105
Bölüm 18. Yay1mlama Süreci (Düzeltmelerle Nasil Ba§edilir?).........
119
...........
Bölüm 19. Tekil Kopyalar Nasil Ismarlamr ve Kullamlir?..........-.......... XII
.
129
Bölüm 20. Bir Tarama/Degerlendirme Makalesi Nasil Yazilir?
135
.
.
Bölüm 21. Bir Konferans Raporu Nasil Yaz1hr?
...
141
.
....
Bölüm 22. Kitap Degerlendirmesi Nasil Yaz1hr?
.....
145
.
..
Bölüm 23. Tez Nasil Yazilir?..................
151
.
.
Bölüm 24. Bir Makale Sözlü Olarak Nasil Sunulur?
....
155
.
.......
Bölüm 25. Poster Nasil Haz1rlan1r?.
.....
159
.
....
Bölüm 26. Ahlâk, Haklar ve Izinler.
163
.
...
Bölüm 27. Îngilizce'ninDogruve Yanlig Kullammi
........
169
............
Bölüm 28. Jargon'dan Uzak Durmak...
....
185
..............
Bölüm 29. Kisaltmalar Nasil ve Ne Zaman Kullanihr?-
Bölüm 30. Özet
Kigisel Bir
193
.....
197
.........
Ek 1. Bazi Dergilerin Baghklarinm Kisaltmalari.....................
201
.....
Ek 2. Tablo Baghklarmda Tammlanmaks1zm Kullamlabilen Kisaltmalar ............
.............
.
205 XIH
Ek 3. Stil ve Yazimda
ÇokYapilan
Hatalar
207
......
.
Ek 4. Uzak Durulacak Kelimeler ve ifadeler
211
.......
Ek 5. SI (Systeme International) Birimleri Îçin Öntakilarve Kisaltmalar
217
........
Ek6. Kabul Edilmi Kisaltmalar ve Semboller
Kaynaklar Teknik Terim Sözlügü
XIV
--
-..
.
...
---
219
.......
----
..
221 227
Yazann
Önsözü
nasil Göränen o ki, bilim adam1, tam gimdi söyleyecek bir yeyi olan ve bana söyIeyecegini de bihneyen yegâne kipidir. Sir James Bande
00 0 Bilimsel aragtirmanm gayesi yaymdir. Doktora ögrencisi olarak ak11 ve baglayan bilim adamlan esas olarak, ne laboratuvar iglerindeki çabukluklanyla ne de genel veya özel bilimsel konulardaki yetenekleriyle yaymlarlyla ölçülürler. Sempatiklikleri veya zekâlariyla hiç degil. Onlar, degerlendirilir ve bilinirler; veya bilinmeden kahrlar. Bilimsel bir deney, sonuçlari ne kadar göz kamagt1ric1 olursa olsun, bu sonuçlar yaylmlamncaya kadar tamamlanmig degildir. Aslmda, bilim felsefesinin anahtar tagi, özgün aragtirmamn yayimlanmasi gerektigi temel varsay1midir. Yeni bilgiler, sadece bu gekilde gerçeklik kazamr ve mevcut veri tabamna eklenerek bilimsel bilgi adini ahr. Ne muslukçunun borular hakk1ndayazmasi, ne de avukatm olaylar (kisa anlatimlar hariç) hakkmda yazmasi gerekmez. Fakat bilimsel aragtirmamn, belki de meslekler ve ticaretler arasmda tek olarak; ne yapildigim, nasil yap11dig1m ve ondan neler ögrenildigini gösteren yaz1h belge temin etmesi gereklidir. Anahtar kelime, yeniden üretilebilirliktir. Bilimsel yazimi tekil yapan igte budur. Böylece, bilimsel aragt1rmac1 sadece bilim yapmakla kalmamah, aym zamanda bilimi yazmahdir. Kötü yazim, iyi bilimin yayimlanmasm1 da böyle olur. Maalesef, bilim engelleyebilir veya geciktirebilir. Çogunlukla öylesine agirhk adammm egitimi çogu zaman bilimin teknik yönlerine vermektedir ki iletigim sanati ihmal edilir veya görmezden gelinir. Kisaca, XV
"yazar"dir.
birçok iyi bilim adami kötü Hatta, kesin birgey vardir ki, bilim adanu yazmay1 sevmez. Charles Darwin'in dedigi gibi "Doga bilimcinin yayami, o sadece gözlemek zorunda olup asla yazmak zorunda kalmasaydi, mutlu bir yagam olurdu" (Trelease'den aktarma [47]). Bugünün bilim adamÌarinm çogd, bilimsel yazim konusunda formal bir ders alma gansina sahip degildiler. Doktora ögrencisi olarak, önceki yazarlann yaklaç1m ve stilini taklit etmeyi ögrendiler. Bazi bilim adamlari yine de iyi yazarlar oldular. Fakat çogu da sadece, onlardan önceki yazarlarm stil ve yazi formlar1 aç1smdan yanh; olan hergeyinin nas11tekrarlanacagmi, sürekli tekrarlanan bir yanhglar sistemi kurarak ögrendiler. Bu kitabm amaci, bütün bilim dallarmdaki bilim adamlarma ve yayimlanma ve yayimlandiginda anlagilma gansi yüksek olan yazih metinler hazirlamada yardimci oImaktir. Dergilerin, bir daldan digerine ve hatta aym dal içinde bile kogullari çok degigtigi için, evrensel olarak kabul görecek önerilerde bulunmak mümkün degildir. Bu kitapta, dallarin çogunda kabul gören bazi temel ilkeleri sunmaktayim. ögrenci1ere,
Bu
kitabm olugmaya baglamasi, Rutgers Üniversitesindeki Mikrobiyoloji Enstitüsü'nde lisansüstü bir seminer verdigim yaklagik 30 yll önce bagladi. Fen bilimleri lisansüstü ögrencilerinin yazma konusunda pratik bilgiye hem ihtiyaç hem de istek duyduklarun kisa zamanda ögrendim. Ogrencilerim, infinitiye" lerin iyi ve kötü taraflari hakkmda konugtugumda uyukladilar; verilerin nas11 tablo biçiminde düzenleneceginden bahsettigimde ise gözlerini dört açtilar. Bu nedenle, daha sonra eski ders notlarima dayanan bir makale yay1mladigimda, dogrudan dogruya "Nasil Yap111r?" yaklagunmi kulland1m. Makale, gagirtici gekilde popüler oldu ve dogal olarak bu kitabm ilk baskisina yol açtl. Ve sonuçta ilk baski, ikinci baskiya ve §imdi de üçüncü bask1ya götürdü. Bu kitap, gu anda yüzlerce okul ve üniversitenin ögrenim programlarmda kullaruldigmdan güncel tutulmasi gerekli görünüyor. Öncekibaskilarla ilgili olarak elegtiri ve yorumlarim gönderen okurlara tegekkür ederim. Ayrica buradan, gelecekteki baskilari gelistirecek ilâve yorum ve önerilere de çagrida bulunuyorum. "split
Uçüncü baski, önceki baskilardan daha genig ve daha iyi olmasma ragmen, kitabm genel yapisi degigtirilmemigtir. Çünkü,önceki baskilarm elestirileri hemen hemen hep iyiydi, çarpici bir degigiklik ak11hca olmazdi. Ve eleytiriler iyiydi! Bir elegtirmen, kitabi iyi hem de özgün" olarak "hem
XVI
tammlad1. Fakat maalesef, Samuel Johnson'a atif yaparak devam ediyor ve olan kisimözgün degil ve özgün olan da iyi degil". Diger bazi diyordu ki eleytirmenler de yazrn tarzimi; Shakespeare, Dickens ve Thackeray'inki ile, fakat lehte olmayan bir gekilde kiyashyorlard1. Bagka bir elestirmen, "Day herkese göre bir yazar 4 ve 8 yag grubuna giren herkese göre" demigti. Yangmay1k1sa kesmeye çahymak gibi anlagilmasm ama, benim kitab1m açik bir gekilde "Nas11Yap1hr?" türünden bir kitaptir. Oysaki, bilimsel yazim konusundaki diger kitaplann çogu, daha genel anlamda ve bilim dili üzerinde yaz11migkitaplard1r. Bu kitap; yönetmen-editör, yay1mci ve ögretmen olarak yazild1. Bu nedenle, içindekiler geçirdigim senelerin deneyiminin igigmda öz ve pratiktir. Kitabi yazarken, akhmda dört dügünce vardi. ilki, yönetmen-editörlerin "Büyük projelere yanm kalmig fikirlerle baglamaym !" kurahn1 bozamayacagimdan, bundan yeterince emin oluncaya kadar, kitabi yazmayi nasil ve yayimlamay1 geciktirdim. Îkincisi, bilimsel yazmm kendisi ve yemek bir (Evet, istedim bu pigirilecegi konusunda belli bilgiler sunmak kitabidir). Üçüncüsü,bu kitapta hiçbir bakimdan ingilizce dilbilgisi dersi yerine geçecek olmamasma kargm, çeyitli bölümler arasma dagitilmig, kisa dikkati çekiglerle ve daha sonraki bölümde konuyu inceleyen bir özet ile, Îngilizce'nin kullammi ve kötü kullanimma degindim. Dördüncüsü, böyle kitaplar genellikle toz bulutu kadar Wikiciolduklan için okumasi sikici, okuyucuyu güldtirmeye de çahytim. Bilimsel yazim, yazmasi sikici inamlmaz gaflarla doludur. Y1llar boyunca, bu tür bilimsel ve gramatik olugan bir koleksiyonum var. Simdi bunu sizlerle acayipliklerden paylagmaktan memnunum. Ben kitabi yazarken zevk almaya çahytim, sizin de okurken zevk alacagm1z1 umanm. Daha önce bu kitabi yemek kitabi olarak tammlamama karym, dememe dikkat ediniz. Eger kitap basit bir reçeteler kitab1 olsayd1, bastan sona okunmaya uygun bir kitap olmasi imkânsizdi. Aslmda, elimdeki malzemeyi öyle bir biçimde düzenlemeye çahyt1m ki, bir taraftan yaziy1 pigirmek için gereken reçeteleri verirken, kitap bagtan sona bir mantik içinde okunabilsin istedim. Bu kitabi kullananlarm, hiç olmazsa onu dogrudan dogruya okuyacaklarmi umuyorum. Bu gekilde okuyucu, özellikle de doktora ögrencisi ve çabalayan yazar, en azindan bilimsel yazimm çegnisi hakkinda bir fikir edinebilir. "iyi
-
-
-
"okurken"
Kitap, ancak sonra sorular ortaya ç1ktigmda, temelde bagvurulacak bir kaynak olarak kullamlabilir. Kitapta ayrmt1h bir konu dizini verilmigtir. XVH
Îlk iki bölümde (bu bask1da yeni), bilimsel yazimm diger yazim
formlarmdan nasil farkh oldugunu ve tarihin bunu nasil ortaya ç1kardigun anlatmaya çahytim.
Üçüncübölümde,
bilimsel makaleyi tanimlamaya girigtim. Bilimsel makale yazmak için yazar, tam olarak neyi, niçin yapacagini bilmelidir. Bu, sadece igi becerilebilir yapmakla kalmaz, ayni zamanda bilimle ugraganlarm özenIe sahip olmasi ve birçok biliin adami yazarlarm ismine zarar vermig yanhglardan kaçmmalari için daima akilda tutmalari gereken bilgidir. Çift yaym suçlusu olmak veya bagkalarindan bahsetmeden çaligmalanm kullanmak; bilimsel ahlâkin, kiginin meslektaglarinca affedilmez olarak kabul edilen bir bozulma türüdür. Bu nedenle, bilimsel makaleye neyin girip neyin girmeyeceginin kesin tanimi büyük önem tagir. Sonraki dokuz bölümde, bilimsel makalenin her elemani madde madde incelenmektedir. Bilimsel makale, kendisini olugturan parçalarm toplamidir. Neyse ki, ögrenciler ve uygulamadaki bilim adamlari için; makalenin baghk, kisa özet, girig ve diger temel kisimlanmn 01u§masmda herkes tarafindan kabul edilmig kurallar vardir. Öyle ki, bu kurallar bir kere iyice ögrenildiginde, kipinin bütün meslek hayati boyunca hizmet edecektir. Daha sonraki bölümlerde, destekleyici bilgiler verilmektedir. Bu bilgilerin bazilari teknik (örnegin, gekiller v.b. nasil hazirlanir) ve bazilari yazma içIeminden sonraki agamalarla (sunug,elestiri ve yay1m süreci) ilgilidir. Daha sonra bu bilgiler kisaca; temel bilimsel makalelerle ilgili kurallar, tarama/degerlendirme makaleleri, konferans raporlari, kitap elegtirileri ve tez yazma gibi degigik kogullara uyarlanmaktadir. 24. ve 25. Bölümler, sözlü ve poster sunuglar (bubaskida yeni) için bilgi sunmaktadir. Nihayet son dört bölümde, bilimsel yazimda kullamldigi gekliyle Îngilizce'ninbazi kurallarini sunuyorum. Jargona kargi bir vaaz, kisaltmalar için bir tart1§ma ve günah iglemeye kargi bagka bir vaaz!
Kitabm arkasmda, teknik terimler sözlügü (bubaskida yeni), kaynaklar dizin olmak üzere alti ek vardir. Kaynaklar için kitapta iki tür atif ve kullandim. Sadece geçerken kullandigim bir esere yay1mlanmig bir makalenin hatali baghgi gibi atif yaptigimda, atif metinde k1saca ve parantez içinde verilmektedir. Sözedilen konu hakkinda önemli bilgi içeren kitap ve makaleler ise metine sadece numara ile girmekte ve tam atif da kitabm arkasmdaki kaynaklarda verilmektedir. Ciddî ögrenciler, ek bilgi veya ilgili diger bilgiler için bu kaynaklara bakabilirler. -örnegin,
-
XVIII
Daha gençken, bildigimi cevaplart bilmiyorum. dügünürdüm. Belki de karakterimdeki geligmeninbir k1sm1;önceki metinleri benim kötü düzenlenmig, karmakan§1k yazilmig olan Dr. Smith, metni bir hazirlanmig iyi dergilerimden birine birdenbire iyi yazilmig, gönderdigi zamana kadar uzamyor. Yeni metni inceledikten sonra ona gunu için yazmigtim: "Dr. Smith, çok güzel yazilmig makalenizin dergide yaym için sizin "Söyleyin, bunu kabul edildigini bildirmekten mutluyuz". Fakat, alamadim. kendimi de kim yazd11" demekten Dr. Smith cevap verdi: "Makalemi kabul edilebilir buldugunuz için çok mutluyum. Fakat söyleyin, onu sizin için kim okudu ?" Böylece, uygun bir alçak gönüllülükle bilimsel makale yazarken faydah olabilecek birkaç yey söylemeye çahyacagim. kitap size etkin bilimsel makaleler ilk baskmin önsözünde; yazmak için gerekli bilgiyi temin ederse ve beni de zengin ve meghur yaparsa kitabi bagarih olarak degerlendirecegim" demigtim. O zamandan beri ne bagari" göhret ne de servete ulagmamig olarak, yine de kitabm sizin icin olmasim ümit etmeyi sürdürüyorum.
Ben, bütün
"eger
"bir
XIX
Yazarin Tegekkürü gizli bir Insanlann çogu için tegekkür, sadece daha büyük yardimlar için umuttur.
Duc de La Rochefoucauld
000 da, yazarm T1pki bir yemek kitabt gibi, bir "Nasil Yapihr ?" kitab1 özgün birkaç1 seneler boyunca toplamig oldugu reçeteleri sunar. Bunlardan olabilir. olabilir. Bazilan, bir bagkasmm özgün çahymalannm çegitlemeleri reçetelerin çogu bagka Bununla beraber, böyle bir koleksiyondaki almmadir. kaynaklardan, oldugu gibi kisimlarm Bu kitapta samrim, yaylmlanmig eserlerden almmig meslektaglarla atif yaparak iyi bir i§ yaptim. Fakat, kaynaklarma görügmelerden edindigim birçok yöntem ve fikirler ne olacak ? Bir süre hatirlayamaz. geçtikten sonra, insan hangi fikri kimin ortaya attigmi artik bütün Hatta, daha da uzun bir zaman geçtikten sonra bana, gerçekten iyi dügüncenin fikirler benden ç1kung gibi gelir ve biliyorum ki bu çegit bir savunulacak bir yam yoktur. for Society verdigim 19 y11 boyunca "American Hizmet Microbiology"nin yaym kurulunda benimle birlikte çahgmigolan arkadag ve meslektaglarima te§ekkür borçluyum. Bilimsel yaz1m ve yayim konusunda "Council bilgilerin çogunu edindigim "Society for Scholarly Publishing" ve of Biology Editors" adh kuruluglara da minnettanm. "ödünç"
çok Bu üçüncü baski metnini okuyup degerli õnerilerde bulunan pek Robin meslektaga tegekkürü borç bilirim: L. Leon Campbell, Barton D. Day, Sakaduski, Nancy A. Day, Linda Illig, Evelyn S. Myers, Maeve O'Connor, gibi Alex Shrift, Rivers Singleton, Jr. ve Robert Snyder. Hergeyde oldugu burada da, özenikle J. Day'a yardimlari için minnettarim. XXI
Böliim 1
Bilimsel Yazim Nedir? Stilin, uyurnun, zerafetin ve iyi ritmin güzelligi, basit oluguna bag11dir. Plato
000 AÇIKLIK
GEREKSINIMI
Bilimsel yazim nedir? Bilimsel yazimm anahtarmm aç1khk olduguna inamyorum. Baganh bir bilimsel deneyim, açik bir zihnin açikça ortaya konmuy bir problemi ele alarak, açikça belirtilmig sonuç1ar üretmesinin bir neticesidir. Îdealolarak, aç1khgm her çegitiletigimin bir karakteristigi olmasi gerekir. Fakat, herhangi bir gey ilk defa söylendigi zaman, açikhk esastir. Bilimsel makalelerin çogu, yani ana aragtirma dergilerinde yayimlananlar, yeni bilgi katkismda bulunduklan için yay1ma kabul edilirler. Bu nedenle, bilimsel yazimda kesin açikhk talep etmemiz gerekir.
ALMAK SINYALLERÎ Kugkusuz çok kigi gu sornyu duymuytur. Eger ormanda bir agaç devrilirse ve orada bu devrilmeyi duyacak hiç kimse yoksa, bir ses yapar m1? Bunu anlamak için, bir sözlüge bakmamiz gerekir. Dogru cevap in ilk iki tammmi yöyle Webster's Ninth Collegiate Dictionary özel bir çe§it dinleme his b: alg11anan olarak verir:"a: igitme duyusu dalgalan"ndan daha fazla bir geydir ve izlenimi." Böylece, ses gerçekte de isiten biri olmaksizin ses olamaz. Benzer olarak, bilimsel iletigim de iki yönlü bir iglemdir. T1pki, alg11anmadikça faydas1z olan herhangi bir sinyal gibi, yayimlanmig bir "hay1r"dir.
"ses"
"basmç
1
bilimsel makale de (sinyal)amaçlanan okuyucu kitlesi tarafmdan hem okunup hem de anlagilmadikça faydasizdir. Eger analojisini ses olarak kabul edersek, bilim aksiyomunu tekrar göyle ortaya koyabiliriz: Bilimsel bir deney, sonuçIar yayimlanip anlaplmadikça tamamlanmig degildir. Yayimlanan makale anlagilmadikça dalgalarindan" bagka bir gey degildir. Ne yazik ki, pek çok bilimsel makale ormanda sessizce devrilmektedir. "ses"
"basinç
ANLAMAK SINYALLERI Bilimsel yazim, alic1ya açik bir sinyalin iletilmesidir. Sinyalin kelimeleri, mümkün oldugu kadar açik, basit ve iyi siralanm1; olmahdir. Bilimsel yazimda süslemeye yer de gerek de yoktur. Bilim en basit gekliyle, belli anlamlar1 olan kelimelerden bagka herhangi birgeyle iletigim kurulamayacak kadar çok önemlidir. Ve aç1k belli anlamlar sadece yazarm meslektaglarma degil, fakat aym zamanda meslege yeni girmekte olan ögrencilere, kendi dar konulari digmda okuyan bilim adamlarma ve özellikle de ana dili Îngilizce'den bagka olan okurlara (bugünküokurlarin çogu) hitabetmelidir. Birçok yazi türü eglenmek için yapilanmigtir. Bilimsel yazimin degigik bir amaci vardir: yeni bilimsel buluglari iletmek. Bilimsel yazi mümkün oldugunca aç1k ve basit olmahdir.
BÎLIMSEL MAKALENIN DILÎ Düzenlemeye ilâveten, bilimsel makalenin ikinci temel unsurunun uygun dil olmasi gerekir. Bu kitapta, birçok bilim adami bu alanda zorluk çektigi için, ingilizce'nin uygun kullanimi üzerinde sürekli olarak durmaktayim. Hepimiz kabul etmeliyiz ki "Îngilizcehemen hemen bilimin evrensel dili olmugtur" (E. Garfield, The Scientist, 7 Sept. 1987. p.9). Bütün bilim adamlan Îngilizce'yihassasiyetle kullanmay1ögrenmelidirler. Eger bilimsel bilgi, hiç degilse herhangi bir bilgi kadar önemliyse; etkin, aç1k ve belli anlami olan kelimelerle ifade edilmelidir. Bu nedenle bilim adami, bu çabada bagarih olmak için kültürlü olmahdir. David B. Truman, Columbia College dekani iken, bunu iyi ifade etmigti: varolugun
"Çagdag
2
karma§1khginda, ögrenim almig fakat egitilmemig; teknik becerileri olan fakat kültürü yetersiz kalan ihtisas sahibi kipi, tehlikenin kendisidir". Bilimsel aragtirmada en son amaç yaym olmasma kargm, birçok bilim adammm bu konudaki sorumlulugu ihmal etmeleri beni hep gagirtti. Bir bilim adami, verileri elde etmek için çok yogun çaligmalarlyla aylar veya yillar geçirecek ve iletigimi ile ilgisiz oldugundan, elde ettigi bu degerleri kayboluga b1rakacak! Bir ölçümü dördüncü basamaga kadar alabilmek için inanilmaz engelleri ayan ayni bilim adami; sekreter tesadüfen, mililitre bagma mikrogrami; mi1ilitre bagma miligrama çevirirken veya kompozitör, aktarirken, derin bir uykuya dalmig bagma tesadüfi bir kaç "pound"
"barrel"
olacaktir.
Ingilizce'nin zor olmasi gerekmez. Bilimsel yazunda denir ki: "En iyi ingilizce,en az sayida kisa kelimelerle anlam1veren ingilizce"dir (senelerce Yazarlara Direktifler kismmda basilmig olan Joumal of Bacteriology otoriter bir ifade). Edebî oyunlar ve benzetmeler, dikkatiöz'den stil'e çevirir. 'nin
Bilimsel yazimda bunlar kullamlsa bile çok nadir kullamlmal1dir.
3
Bölüm 2 Bilimsel Yazimin Kökeni Bilimin ayrklamaya çaligtigim, sanat kigkirtma yolanu arar- biri için ölümcül olan gizem, digeri için yagamsaldir. John Fowles
000 ERKEN TAR1R ylldir iletigim kurabilmiglerdir. Fakat, bugün bildigimiz gekliyle bilimsel iletigim nispeten yenidir. ilk dergiler sadece 300 yil önce yayimlanmig ve bilimsel makalenin IMRAD (Introduction-Girig, and Discussion-Tartigma) Methods -Yöntemler, Results-Sonuçlar düzenlemesi son 100 yll içinde geligmigtir.
Insanlar binlerce
Bilginin, bilimsel veya bagka türde, uygun iletigim mekanizmas1 kuruluncaya kadar etkin gekilde iletigimi yap11amamigt1r. Tarih öncesi insanlar, sözle iletigim kurabilmiglerdi. Fakat kugkusuz her yeni kugak; kaynak gösterecek yaz1h kayitlar olmaksizm, bilgi elde edildigi hizla kayboldugundan, esas olarak hep ayni çizgiden bagladi. Kayalar üzerine oyulmuy magara resim ve yazilan, gelecek kugaklara belge b1rakmak için insanoglunun ilk girigimleri arasmdayd1. Bir anlamda bugün biz, atalanmizm baz1 ilk mesajlanm yagatan böyle bir ortam1 seçmig olduklan için gansl1yiz. Oysaki daha az dayamkh malzeme üzerindeki mesajlar kaybolmuy olabilirdi (Belki pek çogu öyle oldu). Diger taraftan, böyle bir ortam yoluyla iletigim inan11maz derecede zordu. Örnegin,eger 50 kg hk taglar iletigim malzemesi olsayd1, posta servisinin bugün bagma gelmig olacak dagitim problemlerini bir dügünün? 10 gr'hk mektuplarla yeterince zorluk çekmiyorlar mi? 5
Bildigimiz ilk kitap sel baskmmm Chaldean dilinde anlatimidir. Genesis'i yaklagik 2000 yll öncesinden veren bu hikâye, M.Ö. 4000 y111armdakiremit tablet üzerine yazilmigt1. Hafif ve tagmabilir olan bir iletigim ortami gereksinimi açikt1. îlk bagarili ortam, M.Ö.2000 y1llarmda kullamlmaya baglanmig olan papirustur (papirusbitkisinden yap11an sayfalar yapigtirilarak ve 20-40 ft uzunlugunda rulo olugturularak tahta bir parçaya baglanir). M.Ö. 190 y111ndapar§ömen (hayvanderisinden yapilan) kullamlmaya baglandi. Yunanhlar, Efes ve Bergama'da (gimdiki Türkiye) ve Îskenderiye'de büyük kütüphaneler meydana getirdiler. Plutarch'a göre, Bergama'daki kütüphanede M.Ö. 40 yillarmda 200.000 cilt kitap vardi (48). M.S. 105 ylhnda Çinliler, iletigimin modern ortam1 kag1di kegfettiler. Bununla beraber, iletigimi çogaltma için etkin bir yol mevcut olmadigmdan akademik bilgi genig ölçüde yaygmlagtir11amadi. Belki de insanoglunun entelektüel tarihindeki en büyük tek bulug Îlk hareketli türün, M.S. 1100 y111armdaÇin'deicat edilmesine kargm, Bati dünyasi krediyi, M.S. 1455 yilmda 42 satirhk Ïncili'ni matbaada basan Gutenberg'e verir. Gutenberg'in bulugu hemen etkin bir gekilde bütün Avrupa'da kullamma koyuldu. 1500 y111nakadar binlerce kitabm binlerce kopyasi ("incunabula" denen) basildt. matbaayd1.
îlk bilimsel dergiler 1655 de, tesadüfen aym zamanda iki degigik derginin Joumal des Scavans /Fransa ve Philosophical Transactions of the Royal Society of London/ Îngiltere, yayma baglamas1yla ortaya ç1kt1. O zamandan beri dergiler, bilimde en önemli iletigim ortami olarak hizmet vermektedir. Hâlen, bütün dünyada yaklagik 70.000 bilimsel ve teknik dergi yayimlanmaktadir. -
"IMRAD" HÎKAYES1
Îlk dergiler,
"görsel"
dedigimiz türde makaleler yayimlad11ar. Tipik olarak, bir bilim adami "Îlk bunu gördüm, sonra gunu gördüm" veya bunu yaptim, sonra gunu yaptun" geklinde yazardi. Çogunlukla da bu gözlemler basit zaman siralamasmdaydi. "ilk
Bu görsel stil, o zaman anlatilan bilim türü için uygundu. Aslmda, bu dogrudan anlatma stili, bugün hâlâ, tiptaki vak'a raporlan ve jeolojik çahymalar v.b. konularmdaki dergilerinde kullamlmaktadir. "letters"
6
19.YY'm ikinci yansma dogru bilim, artan bir karmagayla hizlanmaya bagladi. Özellikle,hastahkta virüs teorisini kesinlegtiren Robert Koch ile
fermante sistemi kullanan ve saf-kültür çahyma yöntemini geligtiren Louis Pasteur'ün çahymalan nedeniyle, hem bilim hem de bilimi anlatma önemli ilerlemeler kaydetti.
O zaman, metodoloji önemli hâle geldi. Çogu,âninda üretmeye fanatik biçimde inanan elegtirmenlerini susturmak için Pasteur, deneylerini en ince aynntisma kadar anlatmayi gerekli gördü. Mantikh ölçüde sorumluluk duygusu olan meslektaglan Pasteur'ün deneylerini tekrarlayabildiklerinden dencylerin tekrarlanabilirligi, bilim felsefesinin temel doktrini oldu ve aynk bir yöntemler kismi, önemli ölçüde yap11anmig IMRAD formatma yol açti (IMRAD, Introduction-Giri§, Methods-Yöntemler, Results-Sonuçlar and Discussion-Tartigma'nm bag harflerinden olugan akronimdir). Ben senelerdir mikrobiyoloji bilimine yakm oldugumdan, bilimin bu dahna agirhk veriyor olabilirim. Ama yine de, enfeksiyon hastahklarimn tedavisinin bilim tarihinin en büyük ilerlemesi olduguna gerçekten inamyorum. Daha da ötesi, bu hikâyenin kisaca tekranmn bilimi ve bilimi enerji veya moleküler rapor etmeyi gösterebilecegine inamyorum. Atomik önemli ilerleme" olduguna inananlar yine de, enfeksiyon biyolojinin hastahklan hikâyesinin ortaya koydugu modern bilim modelini takdir "en
edebilirler.
çahymalarmi, 1900'lerin ilk yillarmda Paul Ehrlich'in çahymasi ve 1930'larda Gerhard Domagh'm (sulfa ilâçlar) çahgmasi izledi. II. Dünya savaçI, penisilin'in geligmesini ortaya çikardi (ilk olarak Alexander Fleming tarafmdan 1929'da tamtilm14tir). Streptomisin ilâçlar" için 1944 de tamtildi ve II. Dünya savagmdan hemen sonra, delice fakat hârika aragt1rmalar, tetrasiklinler Ye düzinelerle diger antibiyotikleri yaratti. Böylece bu geligmeler; verem, difteri, sitma, tifo ve (agiyoluyla) çocuk felci gibi salgmlann yok olmas1yla sonuçland1.
Koch ve Pasteur'ün
"mucize
Bu mucizeler, IL Dünya savagmdan sonraki tibbî laboratuvarlardan taçarken, ülkemizin aragtirma yatinmmm artmasi mantikhydi. Bilimin desteklenmesindeki bu pozitif atilim (1957de) hemen, Ruslarm Sputnik'i f1rlattiklan zaman olugan negatif faktörle birlepti. Îzleyenyillarda, Ruslann ümidinden mi devlet, Amerikan korkusundan mi, yoksa daha fazla bilimsel aragtmnasma milyonlarca ilâve dolar däktü. "mucize"
7
Para, bilim üretti. Ve bilim, makaleler. Daglarcasmil Sonuç, mevcut dergiler (ve birçok yenisi) üzerinde güçlü bir baskiydi. Dergi editörleri, bagka nedenle olmasa bile kendilerini savunmak için metinlerin iyi düzenlenmig ve sikigtir11arak yazilmig olmasmi talebetmeye bagladilar. Dergideki sayfalar, tekrar ve lâfla barcanamayacak kadar degerli oldu. 19.YY'm sonlarmdan beri agir agir ilerlemekte olan IMRAD formati, ara§tirma dergilerinde hemen hemen evrensel bir kullamm alam buldu. Bazi editörler, aragtirma sonuçlarmm iletigiminde en basit ve mantikli yoI olduguna inandiklari için IMRAD'1 desteklediler. Digerleri, belki basit IMRAD mantigma inanm1yorlard1; fakat yine de IMRAD'm rijitligi dergilerde gerçekten yer (ve masraf) tasarrufu sagladigmdan bu trene katildilar. IMRAD, metnin önemli k1simlannm editörler ve degerlendirme yapanlar için hayat1 kolaylagtirdi. IMRAD mantig1 soru formunda tammlanabilir: incelendi? Hangi problem Cevap: Introduction=Girig. Problem nasil incelendi? Cevap: Methods= Yöntemler. Neler bulundu? Cevap: Results=Sonuçlar. Bunlar ne anlam tagir? Cevap: Discussion=Tartigma. "dizinlenme"siyle,
Simdi,basit
IMRAD mantiginm yazara metni düzenleme ve yazma yardimci oldugu; editörler, degerlendirme yapanlar ve nihayetinde de makaleyi okuyarak izleyen okuyucular için kolay bir yol haritasi verdigi açik olarak görünmektedir. konusunda
8
Bölüm 3 Bilimsel Makale Nedir? Yayms1z bilim ölüdür, Gerard Piel
0 00 B1LIMSEL MAKALENIN TANIMI Bilimsel makale, özgün aragtirma sonuçlanm tammlayan, yazilmig ve basilmig rapordur. Fakat bu kisa tamm; bilimsel makalenin belli bir biçimde yazilmig olmas1 Ve üçyüzyil boyunca geligtirilmig gelenekler, editör uygulamalari, bilimsel ahlâk ve basim-yay1m etkilegimiyle tammlanan belli bir biçimde yayimlanmasi geregine dikkat çekilerek nitelenmelidir.
"Bilimsel makale"yi uygun bir biçimde tammlamak için bir bilimsel makaleyi yaratan mekanizmay1, yani geçerli yaym1 tanimlamahy1z, Özetler,
tezler, konferans raporlan ve diger birçok literatür yayimlanabilir, fakat bu yaymlar her zaman geçerli yaym ölçütünü saglamazlar. Dahasi, bilimsel bir makale bütün diger testleri geçse de, eger yanhg yerde yay1mlanmigsa geçerli yayimlanmam1§ demektir. Yani, nispeten kötü bir aragt1rma raporu, fakat testleri geçen bir yayin, eger dogru yerde (genelliklebelli bagh bir dergi) kabul edilir ve yayimlamrsa geçerli bir yaymdir. Çokiyi haz1rlanmig bir aragtirma raporu ise yanhy bir yerde yayimlanmigsa geçerli bir gekilde yay1mlanmamig olur. Devlet raporlannm ve konferansta yayimlananlann çogunda oldugu gibi, kurum bültenleri ve kisa yagam süresi olan yaymlar, esas yaymlar olarak nitelenmezler.
Birçok kisi, bilimsel makalenin tammmm elde edildigi temel yaym (geçerli yaym) tammi konusunda mücadele vermigtir. The Council of Biology Editors (CBE), otoritesi olan meslekî b*iioi-ganizasyon (hiçdegilse biyolojide), bu tür problemlerle ugragarak apagidaki tammaulagti: 9
Kabul edilebilir temel bir bilimsel yaym, meslektaglara (1) gözlemleri degerlendirme (2) deneyleri tekrarlama (3) entelektüel iglemleri degerlendirme imkâm verecek, yeterli bilgi içeren ilk aç1klama olmahdir. Dahasi, duyumsal algilamaya elverigli; esasta kahc1, k1sitlama olmaksizm bilimsel topluluga açik ve bir veya daha fazla belli bagli tamnm1§ ikincil servislerin düzenli taramasi için hazir olmahdir (örnegin, Amerika'da Biological Abstracts, Index Medicus, Excerpta Medica, Bibliography of Agriculture, diger ülkelerde de benzer servisler).
ilk okuyugta, bu tanim agm derecede kangik veya hiç degilse çok uzun
gärünebilir. Fakat bunu yazmada katkisi olan bizler, her kelimeyi dikkatlice tarttik ve daha az kelimeyle kabul edilebilir bir tanimm yap11abileceginden kugku duyuyoruz. Çünkü;ögrenciler, yazarlar, editörler Ye bütün ilgililer için bilimsel makale ne degildir?" çok önemlidir. Bu tanimm, gerçekten ne anlama geldigini görmek için bütünüyle incelemekte yarar vardir. "nedir?
"Kabul edilebilir temel bir bilimsel yaym", aç1klama" olmahdir. Dogal olarak çogu zaman, yeni aragtirma verilerinin ilk açiklamasi bilimsel bir toplantida sözlü sunug olarak yer ahr. Fakat, CBE ifadesinin ileriye sürdügü, yazann agzindan kaçirmasmin ötesinde bir aç1klamadir. Etkin bir ilk açiklama sadece, aç1klananin, yazarm meslektaglari tarafmdan (gimdi veya gelecekte) tamamiyle anlay1hp kullamlmasma imkân verecek formu olan bir açiklama oldugu zaman gerçeklegmi§tir. "ilk
Böylece veri1erin, potansiyel kullamcilara (i) gözlemleri degerlendirebilecegi (ii) deneyleri tekrarlayabilecegi ve (iii) entelektüel iglemleri degerlendirebilecegi (yazmmsonuçlan verilerle desteklenmekte midir?) yeterli bilgi sunmasi gerekir. Sonra, açiklama tarafmdan algilanmaya elverigli" olmalidir. Bu acayip bir sözcük grubu olabilir, fakat bunlar normal uygulamada en basit gekliyle, yayin anlamma gelir. Bununla beraber bu tamm, aç1klamaya sadece görsel malzeme (basih dergiler, mikrofilm, mikrofig) cinsinden degil, fakat aym zamanda, belki basili olmayan, görsel olmayan formlar cinsinden de içerik kazandtrir. Örnegin, dinleme kasetleri formunda eger tanimda verilen diger testleri geçtiyse etkin bir yayin olugturabilir. Gelecekte, ilk açiklamanm bilgisayar veri tabanma girig olmasi pekâlâ mümkündür. "duyular
"yaym",
Yaymm formuna bakilmaksizin; bu form, esasta kalici olmah, bilimsel topluma k1sitlamasiz aç1k tutulmali ve bilgi geri kazanma servislerine aç1k olmalidir (Biological Abstracts, Chemical Abstracts, Index Medicus, 10
Science Citation Index, v.b.). Böylece, haber bültenleri ve kurum yaymlari gibi haber ve diger yönleriyle deger taç1yan yaymlar, bilimsel bilginin bulundugu yerler olarak hizmet edemez1er. CBE tanimi, daha basit olarak, fakat daha kesin terimler olmaksizm yeniden ifade edilirse; temel yaym (i) özgün aragtirma sonuç1armm ilk yaym1 olan (ii)yazarin meslektaglarmm deneyleri tekrarlayabilecekleri ve sonuçlan irdeleyebilecekleri forma sahip ve (iii) dergide veya bagka bir Raynak belgesinde bilimsel toplum içinde hemen ulaç11abilirolan yaymdir. Bu tammi anlamak için yine de, önemli bir ihtar ilâve etmeliyiz. Tammm, atfedilen kismi,. yaym öncesi meslektag yazarm degerlendirrnesi anlammda kabul edilir. Böylece tamm olarak bilimsel yapilan yaym organlannda meslektag degerlendirmesi makaleler, yay1mlananlardir. Bu tanim sorununun üzerinde iki nedenle çok durdum. Ilk olarak; temel yaymi tammlamadaki editörler yazarlar, ve yayimcilann isteksizlikleri nedeniyle veya yapamadiklari için, bilim toplulugunun tümü iletigim sistemi ile çahytt. uzun süre, etkin olmayan pahah bir bilimsel anlagilmaz konferans Sonuçta yayinlarm çogu toplanti özetlerinde, dagitimi çok az olan kitap ve bildirilerinde, devlet belgelerinde kaldi veya dergilere gömüldü. Diger makaleler, aynen veya ufak degigiklikler yapilmig formda bir kereden fazla yayimlandilar; bazen bu, hangi konferans raporlarimn, kitaplarm ve derlemelerin temel yaym oldugu (veya olmasi gerektigi) hangilerinin olmadig1 konusundaki tamm eksikligi nedeniyle olmugtur. Sonuç, tekrar ve kangikhktir. Îkincisi, tamm olarak bilimsel makale, bazi belirli türlerde bilgi içeren özel bir çegit belgedir. Bir bilimsel gereksinimi olan dügünce nitelikleri gibi, tamam1yle ayni makale, nitelikleri talebeder: Mantik, aç1klik ve kesinlik" (50).Eger ögrenci veya yetigmekte olan bilim adami (vehatta, hâlen çok say1da makale yayimlamig bilim adamlanmn bazilan) bu tammm önemini tam anlamiyla kavrarsa, gekillenmemig yazma iginin önemli ölçüde kolaylagmasi gerekir. Kangikhk, iglerin sonucudur. Kolay ig, tam olarak ne yapilmasi ve hangi sirada yapilmasi gerektigini bildiginiz iytir. "meslektaglarina"
"bilimin
BILIMSEL MAKALENIN DÜZENLENMESÎ Geçerli yaymm gereklerini kargilayacak gekilde düzenlenmig makale, bilimsel makaledir. O, önemli ölçüde gekillendirilmig,aynk ve açikça belirli, 11
i
birlegen parçalardan olugur veya olugmahdir. Birlegen kisimlarm, temel bilimlerde en yaygm isimlendirilmesi: Introduction-Girig, MethodsYöntemler, Results-Sonuçlar and Discussion-Tartigma (ve böylece akronim IMRAD)dir. Gerçekte, Malzeme ve Yöntemler baghgi, daha basit olan Yöntemler'den daha çok kullamhr. Fakat akronime girmig blan sonuncusudur. Y111arboyunca, IMRAD yaklagimmi dügündüm ve önerdim. Bununla beraber bugüne kadar, herhangi bir gekilde farkh olan çegitli düzenleme sistemleri, bazi editör ve dergiler tarafmdan tercih edilmigtir. Üniform olmaya dogru egilim, IMRAD sisteminin Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü tarafmdan ilk 1972'de ve tekrar 1979'da (5)tammlandigmdan beri artmig bulunuyor .
Bu siralama öylesine mantikli ki, aç1klay1c1yaymlann diger türlerinde de artarak kullamlmaktadir. Kigi; kimya, arkeoloji, ekonomi hakkmda mi yoksa caddelerdeki suçlar hakkmda mi yaziyor, IMRAD formati genellikle en iyi seçimdir. Bu çogu zaman, laboratuvar çahyma sonuç1armi aç1klayan makaleler için de dogrudur. Ku§kusuz, istisnalar vard1r. Ornegin, yer bilimlerinde alan çahyma raporlan ve tip bilimlerinde klinik vak'a raporlan bu tür düzenlemeye ilk agamada uymazlar. Yine de, bu tamm Veren" makalelerde dahi, problemden çözüme aym mantik silsilesi çogu zaman uygundur. "görsel
Zaman zaman, laboratuvar raporlan bile farkh olmahdir. Eger, ilgili sonuçlara dogrudan ulagmak için birkaç yöntem kullamldlysa, Malzeme ve Yöntemler ve Sonuçlar kismmm bütünlegtirilmig bir "Deneysel" k1simda toparlanmasi istenebilir. Nadiren, sonuçlar äyle kangik olabilir veya hemen tartigmayi gerekli kilacak zithklar verebilir ki, Sonuçlar ve Tartigma kismmm birarada olmasi istenebilir. Aynca, bazi temel dergiler IMRAD düzeninin kisaltilmigi olan "Notes" veya "Short Communications" yay1mlarlar. Bilimin görsel tanimh alanlarmda, çok çe§itli düzenleme türleri vardir. Böyle Ihakalelerin nasil düzenlenecegini ve hangi genel baghk kullanilacagim belirlemek için, amaçladigimz derginin "Yazarlara Direktifler" kismma bakmamz gerekir. Dergi konusunda kugkunuz varsa, veya dergi çok degigik türde makaleler yaylmhyorsa, genel bilgiyi uygun kaynak kitaplarmdan bulabilirsiniz. Ornegin, çegitli temel tip makaleleri 12
olarak, Huth (28) tarafindan tarif edilmig ve pek çok mühendislik Michaelson makaleleri (35) tarafmdan anahatlanyla ve raporlan gösterilmigtir. Kisaca ben, bilimsel makalenin hazirlamymm edebî beceriyle ilgisinin, dezenlemeyle olandan çok daha az oldugunu dügünüyorum. Bilimsel makale edebî eser degildir. Bilimsel makaleyi hazirlayan kigi edebî anlamda yazar degildir. Bazi eski dügünceli meslektaglanm, bilimsel makalenin edebî oldugu, yazann tarz ve havasmm aç1kça belirgin olmasi gerektigi ve tarzdaki degigikliklerin okurun ilgisini canlandiracagim dü§ünürler. Ben öyle dügünmüyorum. Bence bilim adamlan, gerçekten edebiyat okumaya, hatta belki yazmaya da ilgi duymahlar. Fakat aragtirma sonuçlarmm iletigimi daha kuru bir yoldur. Booth'un (13) ortaya koydugu gibi, "Bilimsel yazimda iddiah kelimelere yer yoktur". Bugün ortalama bir bilim adami, alamndakileri izleyebilmek için çok sayida makalede rapor edilen verileri incelemek zorundadir. Bu nedenle, bilim adamlan ve kugkusuz, editörler; üniform, kisa ve öz, ve hemen anlaç11abilir bir anlatun sistemi talebetmelidirler. ayrmtih
DIÖER TANIMLAR makale" özgün aragtona raporu için bir terim ise bu, Eger özgün veya bilimsel olmayan aragtirma raporlanndan veya bilimsel makale olarak nitelendirilmeyenlerden nasil aynlmahdir? Çokkullamlan bazi özel raporu" ve terimler: özeti". "bilimsel
"tarama/degerlendirme-makalesi",
"konferans
"toplanti
Bir taramaldegerlendirme makalesi hemen hemen hergeyi, en tipik olarak da tammlannny konudaki en yeni çahymalan veya belli bir kigi veya gözden geçirir. Böylece tarama/degerlendirme grubun çahymalanm makalesi, hâlen yayrmlanmig olan (temeldergilerdeki aragt1rma raporlan) bilgiyi özetlemek, analiz etmek, degerlendirmek veya birlegtirmek için olugturulur. Tarama/degerlendirme makalesindeki malzemenin tümü veya tarama/ çogu önceden yay1mlanmig olmasma karym; çahymamn belirtildiginden degerlendirme türü genellikle aç1kça yaymm bagliginda (çogunlukla;Microbiological Reviews, Annual Review of Biochemistry, Fakat, dogmaz. normal olarak havasi çift v.b.) yayin 13
tarama/degerlendirmeler yeni bir yey içermez diye varsaymaym. En iyi tarama/degerlendirme makalelerinden, yeni sentezler, yeni fikirler ve teoriler ve hatta yeni modeller ortaya ç1kar. Bir konferans raporu; kitapta veya dergide, sempozyum, ulusal veya uluslararasi kongre, çahyma grubu, yuvarlak masa veya benzeri toplanti bildiri kitaplanum bir parçasi olarak yayimlanm1§ makaledir. Bu konferanslar normal olarak, özgün verilerin sunulmasi için tasarlanmazlar ve ortaya ç1kan bildiri kitaplan (kitaptaveya dergide) temel yaym olarak nitelenmezler. Konferans bildirileri çogunlukla, belli bir bilim adammm son çahymalarmin degerlendirilmesini veya belli laboratuvarlardaki son çahymalan sunan tarama/degerlendirme makaleleridir. Bazi konferanslarda anlatilan malzemenin bir kismi (özellikleilginç olanlar), çogu zaman ilginç spekülasyonlann eglik ettigi yeni, özgün verilerin anlatildig1 ön raporlardir. Fakat genellikle bu ön raporIar, bilimsel makale olarak nitelenmezler ve ne de o amaci tagirlar. Daha sonra, genellikle de çok daha sonra, böyle çahymalar temel bir dergide geçerli bir gekilde yayimlamrlar. O zamana kadar aç1kta kalan k1simlar toparlanmig, bütün temel deneysel aynntilar kaydedilmi§ (böyleceigi bilen bir kigi deneyleri tekrarlayabilir) ve önceki spekülasyon sonuçlar k1smmda olgunlagt1rilmigtir.
Bu nedenle, basilan çok say1daki konferans yaymlan normal kogullarda veriler sunulursa, bu veriler temel dergilerde yayimlanabilir ve yayimlanmasi gerekir. Aksi takdirde, bilgi etkin bir gekilde kaybolabilir. Eger temel bir dergideki yaym konferans raporunda yayimlanirsa, çaligmamnbazi kisimlanm etkileyen izin ve yayim hakki problemleri ç1kabilir (Bölüm 26'ya bkz). Fakat, çift olma gibi yaym daha temel bir problem (özgünverilerin çifte yayim) normal olarak dogmaz, temel degildir. Böyle katkilarda eger özgün
dogmamasi gerekir.
Toplanti özetleri, bildiri kitaplan gibi çeyitli türdedir. Kavramsal olarak, özgün bilgi içermeleri ve içerebilmeleriyle konferans raporlanna benzerler. Temel yaym degildirler ve ne de bir özetin yayimlanmasi, daha sonra raporun tümünün yay1mlanmasmi engellemelidir. Geçmigte, ulusal veya uluslararasi kongre programmm bir parçasi olarak veya programla birlikte dagitilan tipik, bir paragrafhk özetler konusunda çok az karmaga olmugtur. Genellikle, bu toplant11ardasunulan makalelerin daha sonra temel dergilere yaym için gönderilecegi bilinirdi. Fakat son zamanlarda, geni§1etilmig özetlere güçlü bir (veya egilim var. Çünkü,önemli bir uluslararasi kongre gibi büyük toplantilarda "synoptics")
14
sunulan bütün makalelerin tamam1m yayimlamak pahalidir ve böyle yaymlar hâlâ, temel bir derginin verdigi geçerli yaymm yerini alam1yor. Geniëletilmig özetlere dogru gidigin bu nedenle bir anlami var. Genigletilmig özetler, makalenin tümü kadar bilgi verebilir. Tek vermedigi, deneysel aynntilardir. Fakat sirf bu nedenle, yani deney aynntilan içermediginden de bilimsel makale olarak nitelendirilemez. Bunlan yayimlama igiyle ugragan bizler, degigik türde makalelerin dikkatli tammmm önemini görmekteyiz. Gittikçe daha faz1a yay1mci, konferans düzenleyicileri ve bilim adamlan bu temel tammlar üzerinde anlasmaya varmaktadirlar. Bunlann genel kabul görmesi, bilimsel bilginin hem temel ve hem de ikincil iletigimini önemli ölçüde aç1khga kavugturacaktir.
15
Bölüm 4 Baghk Nasil Hazirlamr? Îlk iz1enimlergüçlü izlenimlerdir; bu nedenle, bir bagIrgm iyi tasarlanmasi
gelmekte oldugunun ve smirIar izin verdigi ölçüde, ne göstergesi olmasi gerekir
tam ve kesin
T. Clifford A11butt
000 BASLIÖIN ÖNEMÎ Bir makale için baghk haz1rlarken, yazar çok basit bir gerçegi hatirlarsa belki iyi eder: Bu baghk binlerce kigi tarafmdan okunacaktir. Eger olursa, dergide özgün çogu ya çok az kigi makalenin tümünü okuyacak, fakat pek okuyacaklardir. baghgi dizinler) veya veya ikincil servislerden (özetlemeler seçilmeli dikkatli çok ve birbiri ile Bu nedenle, baghktaki bütün kelimeler belki de en yaygm hata iligkileri dikkatli kurulmahdir. Yanhy baghklardaki verici olam, kelimelerin hatah ve anlam bakimindan kesialikle en zarar s1ralanmasidir. lyi bir baghk nasil olur? Ben bunu, makalenin içerigini yeterli ölçüde en az sayida kelimeler dizisi olarak tanimhyorum. Hatirlaymiz ki, özetleme ve dizin servisleri önemli ölçüde baghgin tam oluguna dayamrlar. Uygun olmayan gekilde ba§hk verilmi§ bir makale, amaçladigi okuyucu kitlesine asla ulaçamaz ve tamamen kaybolabilir.
BA@LIKUZUNLUÖU Bazen baghklar çok k1sadir. Bir makale, Joumal of Bacteriology'ye baghgi ile gönderilmigti. Aç1kt1r ki, böyle bir "Brucella ÜzerineÇahymalar" 17
baghk okuyucuya
pek yardimci olamazd1. mi, mi veya kadarm1 bilmek isterdik. "genetic"
"biochemical"
"medical"
"taxonomic"
Çahyma
mi, midir? Hiç olmazsa bu
Daha da s1k, baghklar çok uzundur. Tuhaftir ki uzun baghklar kisalarmdan daha az anlamhdir. Bir kugak äncesinde, bilimde daha az uzmanlagma oldugu zamanlarda, baghklar uzun ve özellik belirtmeyen türde olma egilimindeydi. Ornegin, "Bir Obje ile Ortami veya Objenin Belli Parçalan Arasmda Renk-Zitligi Üreten Yeni Bir Yolla Mikroskopik Aragtirmaya ÍlâvelerÜzerine" (J.Rheinberg, J.R. Microsc. Soc. 1896:373). Bu kesinlikle kötü bir baghk izlenimi veriyor. Belki, iyi bir özet olabilir. Kugkusuz çok uzun ba§hklarm çogu, edilmig" kelimeler içerir. Genellikle, çaligmalar", aragt1rma" Ve gözlemler" gibi israf edilmig kelimeler baghšm hemen baglangicmdan gözükür. "israf
"üzerine
"üzerine
"üzerine
BELIRTICÎBA§LIKLARA GEREKSINÎM Ornek bir baghgi inceleyelim: "Antibiyotiklerin Bakteriler Üzerine Etkileri". Fonndadir, kisadir ve israf edilmig kelimeler veya fazla yük ta§1mamaktadir. Kesinlikle de bu baghk, "Bakterinin Çegitli Türleri Üzerinde Belli Antibiyotiklerin Etkileri Konusunda On Gözlemler"e degigtirilerek geli§tirilemezdi. Fakat (bubeni bir sonraki noktaya getiriyor), çok kisa olan baghklarm çogu, özelden ziyade genel terimler içerdikleri için çok kisadirlar. Güvenle varsayabiliriz ki, yukaridaki baghkla verilen çahyma, tüm antibiyotiklerin tüm bakteriler üzerindeki etkilerini denememigtir. Bu nedenle, baghk esas olarak anlamsizdir. Sadece bir veya birkaç antibiyotik üzerinde çahg11diysa, baghkta tek tek siralanmasi gerekirdi. Bir veya birkaç organizma denendiyse, baghkta yine tek tek s1ralanmasi gerekirdi. Eger antibiyotik ve organizmalarm sayisi, baghkta siralanamayacak kadar çok ise, belki yerine grup adi konabilirdi. Daha kabul edilebilir baglik örnekleri: "Streptomycin'in "Streptomycin,
ÜzerineEtkisi"
Mycobacterium Tuberculosis ÜzerineEtkisi" Neomycin ve Tetracycline'in
"Polyene Antibiotics'in Plant-Pathogenic
Gnun-Positive Bacteria
BacteriaÜzerineEtkisi"
"Mantara Kary1 Kullamlan ÇeçitliAntibiyotiklerin Aspergillus Fumigatus ÜzerineEtkisi" ve 18
Candida albicans
Bu baghklar, ilk örnekten daha kabul edilebilir olmasma kargm, yine de Eger "Etkisi" çok genel olduklan için özellikle iyi örnekler degildirler. kolayhkla tammlanabilirse, anlam daha aç1k olabilir. Örnegin,yukandaki ilk baghk "Streptomycin Kullanarak Microbacterium tuberculosis'in Büyümesinin Engellenmesi" geklinde düzenlenebilirdi. çok özel olmayan Çok önceleri, Leeuwenhoek tammlayici fakat Raistrick "Bakteriler kelimesini kullandi. 1930'larda, Howard yaymladt serisi baglig1 altmda, önemli bir makale ÜzerineÇahymalar" çahyma bir Benzer bir makale bugün, çok daha özel bir baghk tagir. Eger muhtemelen Ve organizmay1 konu ahyorsa baghk; organizmamn enzimini konu sayismi bile verir. Eger çahyma bir ahyorsa, baghk "Bakterilerde Enzimler" gibi birgey olmaz, "Dihydrofolate Reductase in Bacillus subdlis" olur. "animalcules"
"species"
"genus",
"strain"
KELÍME SIRASININ ÖNEMI Baghklarda, özellikle kelime s1rasma dikkat edin. Bagliklardaki dilbilgisi hatalarinm çogu hatah kelime siralamasmdandir. of of Suppression Journal of Bacteriology'ye "Mechanism Virus" Nontransmissible Pneumonia in Mice Induced by Newcastle Disease baghkh bir makale gönderilmigti. Bu yazar herhangi bir gekilde birdenbire üretme becerisi göstermedikçe, olugturulamn fare degil, zatürree olmuy olmasi gerekir. (Baghgin pöyle olmas1 gerekirdi: "Mechanism of Suppression of Nontransmissible Pneumonia Induced in Mice by Newcastle
Disease Virus"). Artik, bebekleri öneririm: (Bacteriol. Newborns Resulting bakterisi" (Bu "hayat
leyleklerin getirmedigine inamyorsamz, gu baghgi Proc., p. 102, 1986): "Multiple Infections Among from Implantation with Staphylococius aureus 502A." midir?)
Bir gün kargilagtigim diger bir örnek (Clin. Res. 8: 134, 1960): "Preliminary Canine and Clinical Evalution of a New Antitumor Agent, Streptovitacin". Bu köpek, streptovitacin degerlendirmeyi bitirdiginde, benimde bakmasim istedigim bazi çahymalarim var! kelimesini kullandignuzda sizi Dilbilgisi bir tarafa, (kullanarak)" kelimesi bilimsel dikkatli olmaya davet ederim. Înamyorum ki, fiilidir. Ya akilh bazi §imdiki zaman çok bilinen, askida kalmig yazimda 'i
"using
"using"
en
19
"using"
köpekler daha var, ya da gu cümlede yanhy kullanlyor: "Using a fiberoptic bronchoscope, dogs were immunized with sheep red blood cells". Akilli hayvanlar sadece köpekler degil. Bir metin, Journal of Bakteriology'ye "Isolation of Antigens from Monkeys Using ComplementFixation Techniques" adi altmda gönderilmigti. Bakteriler bile ak11h. Diger bir metin, Journal of Clinical Microbiology'ye "Characterization of Bacteria Causing Mastitis by GasLiquid Chromatography" adiyla gönderilmigti. Bakterinin GLC kullanabilmesi harika birgey degil mi?
ET1KET OLARAK BA§LIK Makalenin baghgi bir etikettir. Bir cümle degildir. Her zamanki özne, nesne, fiil, düzenlemesiyle olugan bir cümle olmadigmdan cümleden daha basittir (veyahiç degilse genellikle daha kisadir), fakat kelimelerin sirasi daha da önemli hâle gelir. Ashnda çok az say1da dergi, baghgm cümle olmasma izin verir. Îçte bir "B-Endorfin is Associated with Overeating in Genetically Obese Mice (ob/ob)and Rats (fa/fa)"(Science 202:988, 1978). Zannederim bu sadece bir görüy meselesidir. Ben böyle bir bagliga iki yönden kargi ç1kardim. Îlk olarak fiili israf kelimesidir ve anlay141etkilemeden hemen ç1karilabilir. Îkincisi, in ilâvesi, gimdi ba§ligm yüksek sesle konuyu kabul ettirmesidir. Bölüm 27'de geligtirilen nedenlerle, yazarlarm sonuçlarim gimdiki zamanda sunmalarrn görmeye ahgik olmadigimizdan dogmatik bir hava tay1maktadir. örnek:
"is"
"is"
"içindekiler"
Derginin k1smmda baghg1 gören muhtemel okuyucuya, baçhktaki kelimelerin sirasi ve anlami önem tagir. Fakat bu dügünceler, ikincil kaynaklardan makaleyi duyanlar da dahil olmak üzere (belkide çogu böyle), literatürün bütün muhtemel kullamc11ari için egit ölçüde önemlidir. Bu yüzden baghk, makalenin kendisine eglik eden etiket olarak ige yaramah ve Chemical Abstracts, Index Medicus ve digerleri tarafmdan kullamlan makina dizinine uygun formda olmahdir. Dizinleme ve özetleme servislerinin çogu ya KWIC (metiniçi anahtar kelimeler) türetmeye veya KWOC (metindigi anahtar kelimeler) türetmeye dayanan kelime" sistemi ile çaligir. Bu nedenle yazarm, makaleyi etiketlerken dogru temin etmesi temel bir önemi haizdir. Yani baghktaki terimler, "anahtar
"anahtarlari"
20
içeriginin önemli k1smmi, anlag11abilir ve geri kazamlabilir terimlerde vurgulayan kelimelerle s1mrh kalmahdir. ba§hklar" veya isimler" Okurlara yardunc1 olmak üzere, derginin veya kitabm adi her sayfano en üst kismma basihr. Çogunlukla, üstünde, makale veya bölüm adi (bu kitapta oldugu soldaki. sayfalann en gibi) sagdaki sayfalarm en üstünde verilir. Yerin smirh olmasi nedeniyle, genellikle baghšm kisa bir gekline ihtiyaç vardir. (En farla karakter sayisi, dergilerin muhtemelen "Yazarlara Direktifier" kismmda verilir). Metnin baghk" önermek akilhca olur. baghk sayfasma uygun bir makalenin
"süren
"süren
"süren
KISALTMALAR VE JARGON Baghklarm; kisaltmalar, kimyasal formüller, patentli (genelolmaktan ziyade) isimler, jargon ve benzerlerini hemen hemen asla içermemesi gerekir. Baghgi olugtururken yazar gunu sormalidir. "Dizinde böyle bir bilgiye nasil bakardim?" Eger makale hidroklorik asitin bir etkisiyle ilgili asit" kelimelerini mi, yoksa hemen tamnabilen ve ise, bashk çok daha kisa "HCl" mi içermelidir. Zannederim cevap çok açik. Çogumuz dizinde ye bakardik. Daha da ätesi, eger bazi yazarlar HCl ye degil (dergi editörlerinin izniyle) bazilan ise hidroklorik asit kullandlysa; bibliyografik servisler ilâve kaynaklann kisalt11mig bir isimle listelendigine dikkat etmeden, yay1mlanmig yaz11ann sadece bir k1smim bulabilirlerdi. acid", DNA ve Ashnda, daha büyük ikincil servisler; hatta ADN (acide deoxyribonucleique) gibi isimleri biraraya getirmeye olanak veren bilgisayar programlarma sahiptirler. Yine de gimdiye kadar yazarlar (ve editörler) için en iyi kural, baghklarda kisaltmalardan kaçinmaktir. Ve ayni kural; patentli isimler, jargon, olagandigi ve eski terimlere de uygulanmahdtr. "hidroklorik
"hc"
"hi"
"deoxyribonucleic
SERÎBASLIKLAR Konugtugum birçok editör, ana ba§hk-alt baghk düzenine ve askida kalan baghklara karg1dir. Ana baglik- alt baghk (seriler),yillar önce oldukça olagandi. (Ornek: "Studies on Bacteria. IV. Cell Wall of Staphylococcus içinde aureus".) Bugün birçok editör; her yayimlanan makalenin numarah gerektigi, bütün ve bagimsiz bir çahymamn sonuçlanm sunmasi "kendi
seri makalelere izin verilmeyecegi"
konusunun ("Yazarlara Direktifler",
21
Journal of Bakteriology) özellikle okurlar için önemli olduguna inamr. Seri makalelerin geçmigte, her makaleyle sadece ufak ufak k1simlar vererek birbiriyle çok yakmdan ilgili olma egilimi vardi. Böylece okuyucu, bütün seri ard arda okunmadikça çok büyük ölçüde eksiklerle birak111rdi.Aynca seri sistemi, programlama ve gecikmeler nedeniyle editörler için can sikiclydi. (IV no.'lu kabul edilip, III. no'lu reddedilir veya degerlendirmede takihrsa ne olacak?) Diger kargi çikiglar; seri baghklarm hemen daima önemli ölçüde tekrarh oldugu, ilk kismm (romenrakamindan önceki) faydasiz olacak kadar genel oldugu ve ikincil servisler bir KWIC dizini çevirdiginde, böyle çift baghklan yeniden kurmanm imkânsizhšmdan, sonuçlarm çogunlukla anlagilmaz oldugudur ("Soru" olarak kelimelendirilen makale baghklari da anlamsizdir ve bana göre soru türü baghklar kullamlmamahdir). Ask1da baghklar (seri baghklar gibi fakat romen rakam1 yerine nokta üst üste"), KWIC dizininden sonuçlanan acayiplikler hariç, yukanda bahsedilen bazi problemlerden kaçinmay1 sagladigi için çok daha lyidir. Maalesef önde gelen bir bilimsel dergi, Science, muhtemelen baghšm en etkin kelimelerini öne ç1karmak änemli oldugu için askida bagliklann savunucusudur. (Õrnek: "The Fragile X Site in Somatic Cell Hybrids: An Approach for Moleculer Cloning of Fragile Sites"-Science 237:420,1987). Arada bir, askida baghklar okuyucuya yardimci olabilir. Fakat bana göre, ögretici görünümündedirler; önemli olandan ziyade geneli vurgularlar, noktalama i§aretleri gerektirirler, dizinleri karigtmrlar ve genellikle etiket biçimindeki düz baghktan daha yetersizdirler. "iki
Yine de düz baghklann kullanmn, uygun kelime dizilimine veya baghkta her kelimenin uygun formuna olan gereksinimi azaltamaz. Örnegin, "New Color Standard for Biology" adh bir baghk, bitki ve hayvan numunelerini tanimlamada kullamlan renk standartlarmm olugturulmasmi gösterir gibi görünüyor. Oysaki, "New Color Standard for Biologists" (Bio Science 27:762, 1977) baghšmda yeni standart; biyologlarin dogal iligkisini sm1flandirmada, yegil biyologlan mavilerinden ayirmaya izin vererek yararh olabilir.
22
Bölüm 5
Yazarlar ve Adresleri Nasil Siralamr7 "yaymla-veya-yok
Îdarî ve meslekî k1skançhk, imparatorluk kurma
ve
ol!"
birkaç1d1r. Bunlar; kuramim kabullenig, cennetteki y11anlarm sadece düzenlemelerinin endüstri, kontrat, kurumsalhk, kurulug gelenekleri ve yrlan deligini zehirli yrlan1arryla birlegerek, profesyonel yazim dünyasmm olugtururlar. John H. Mitchell
oo 0 ISIMLERIN SIRASI Bilimsel makale hazirlamamn en kolay kismi, ikincil satirlarm girilmesidir: yazarlar ve adresleri. Bazen! duymadim ama, Yazar isimlerinin siras1üzerine hergün yeni bir düello
s1rf kimin isminin bagka kogullarda akli bagmda görünen meslektaglarm, için birbirinin can hangi sirada olmas1 gerektigi konusunda anlaçamadiklari dügman1 oldagu olaylar biliyorum. vanlmig veya Dogru siralama nas11olur? Maalesef, üzerinde anlagmaya genellikle kabul gören hiçbir kural yoktur. Bazi dergiler (zannederim Bu tür temelde Ingiliz), yazar isimlerinin alfabetik s1rada olmasm1 ister. Fakat vardir. çok yönü önemsiz, basit siralama sisteminin önerilebilecek bir sistem alfabetik sistem, özellikle A.B.D'de henüz herkesin kullandig1 olmarugt1r. 23
Geçmigte, aragtirmada aktif olarak yer ahp almadigma bakilmaks1zm, laboratuvar direktörünü yazar olarak koymak gibi genel bir egilim vard1. direktör en sona (iki yazardan ikincisi, üç yazardan üçüncüsü Çogunlukla v.b.) konmaktaydi. Sonuçta en son yer, kendiliginden verilmig prestij için seçilen bir yer oldu. Böylece, hiçbiri laboratuvar direktörü olmayan ve hatta hiçbiri daha deneyimli olmayan iki yazar, bu ikinci yeri paylaçamazlard1. Eger üç veya daha fazla yazar varsa yazar, arada bir yeri degil ilk veya son yeri isteyecekti. "önemli"
Daha modern bir egilim, yayimlanmakta olan çahymanm ana üreticisi ve deneyimli yazan olarak ilk yazan tammlama egilimidir. Îlk yazarm ögrenci oldugu ve ikinci (üçüncüveya dördüncü) yazann laboratuvar direktörü, belki Nobel almig biri oldugu zaman bile, ilk yazara yazar" olarak atif yapilmasi ve o kiginin aragtirmamn kendisini veya çogunu yaptigmm varsay11masi gimdi kabul gören bir biçimdir. "deneyimli
Laboratuvar direktörlerinin, kendi laboratuvarlanndan çikan her yayimlanmig makaleye kendi isimlerinin konmasi konusunda israr etme egilimleri hâlâ bizimledir. Ayni §ekilde, yani deneyler tamamlandiktan sonra cam egyalan y1kamig olabilecek teknisyenler dahil pratik olarak laboratuvardaki herkesin yazar olarak isimlendirildigi çamagir listesi" yaklagimim kullanma egilimi de öyle. Aynca, ortak aragtirmaya egilim sürekli artlyor. Dolayis1yla, makale bagma ortalama yazar sayisi artmaktadir. Yeni bir egilim ve zannederim çok iyi bir egilim; yerlegik, deneyimli bilim adamlarmm daha genç meslektaglanna veya ögrencilerine hak (ilkisim olma) tammasidir. Genç neslin bu gekilde tegviki, iyi bilim sürecini yüceltir ve zarif bir gekilde bu uygulamay1 yapan, deneyimli bilim adammm karakterini ortaya koyar. "kirli
YAZARLIÒIN TANIMI Belki gimdi yazarlar listesi sadece ve sadece, deneylerin tasanm1 Ve gerçeklegtirilmesine aktif olarak katilan kiçileri içermelidir diyerek, yazarhgi tammlayabiliriz. Daha da ätesi, yazarlar normal olarak; ilk yazar deneyimli yazar olarak kabul görerek; ikinci yazar esas igbirligi yapan, üçüncü yazar ise ikinciye egdeger fakat çahymada muhtemelen daha az katkisi olan yazar olarak, deneylere göre önem sirasi ile listelenmelidir. Meslektaglar veya çahymay1 yönetenler, kendilerinin pahsen iç içe olmadiklan aragtmnay1 anlatan çahgmalara ne isimlerinin koyulmasim istemeli ne de koyulmasma 24
izin vermelidirler. Bir makalenin yazan, verilen aragtirma sonuçlarmda entelektüel sorumlulugu olan kigi olarak tammlanmahdir. Kabul etmeliyiz ki bu sorunun çözüme kavugturulmasi her zaman kolay degildir. Bir makaledeki entelektüel girdiyi incelemek genellikle inanilmaz derecede zordur. Dogal olarak, bir aragtirmaproblemi üzerinde aylar ve yillar verdi boyu birlikte yogun olarak çahyanlar, äzgün aragtirma fikirlerini kim bagarinm anahtariyd1 diye veya deneylerin baçansmda kimin parlak fikri hatirlamakta zorluk çekebilirler. Ve bu meslektaglar, aragtirma ile hiçbir laboratuvardaki bir kipi"nin ilgi çekici bir ilgisi olmayan, geleneksel, oturdugunu farkettiklerinde ne sorusu ile aniden hergeyin yerli yerine yaparlar? 1smi olan her yazann, anlatilan çahymaya önemli katkida bulunmuy olmasi gerekir. "Onemli" kelimesiyle burada, çaligmamn yeni bilgi üreten, özgün bilimsel makale kavramim tammlayan yönlerine atif yapilmaktadir. "kompu
Yayimlanmig makaledeki yazarlar silsilesi, tam anlagma ile çahgma baglamadan önce kararlagtinlmahdir. Daha sonra, aragtirmanm aldigi yöne göre bir degigiklik gerekli olabilir. Fakat bu önemli yazarhk sorununu aragtirma sürecinin en sonuna birakmak akilhca olmaz. Bir vesileyle, 10 veya daha fazla yazann bir makalede (bazensadece bir not) listelendigini gördüm. ÖrneginF. Bulos ve digerleri (Phys. Re. Letters 13:486, 1964) tarafmdan bir makalede 27 yazar ve sadece 12 paragraf vard1. Böyle makaleler çogunlukla, deneye anlamh bir katkida bulunmak bir yana, gelir. on kipinin bile sigamadigi çok küçük laboratuvarlardan Yazarlann ev sahibini listeye koymasmda ne gözönöne ahmr? Çegitli veya yok ol" nedenler olabilir. Fakat temel neden, hiç kugkusuz öyle etkin bir davraniglarla meslektaglanm ho§ sendromudur. Bazi kipiler gekilde yola sokarlar ki, laboratuvarlarmdan ç1kan makalelerin çogunda veya hepsinde yazar olarak bulunurlur. Aragtirma üretkenlikleri aslmda zayiftir, fakat yil sonu yaym listeleri gerçekten genig olabilir. Bazi kurumlarda böyle gigirilmig listeler terfi ile sonuçlanabilir. Böyle pigmeler ayrica beceriklilik olarak kabul edilir. Yine de uygulama tavsiye edilmez. Belki bu kolaya kaçanlar, birkaç idareci kandirabilir ve anhk avantajlar kazanabilirler. Fakat iyi bilim adamlarimn; ne ufac1k katkilan için bagka insanlarm isimlerinin eklenerek kendi çaligmalannm sulandir11masina izin vereceklerinden, ne de kendi isimlerinin bir sürü yetersiz insamn isimleriyle lekelenmesini isteyeceklerinden kugku duyanm. "yaymla
-
-
25
Kisaca bilimsel makale, çahymaya agirhkh olarak katkida bulunmu§ olanlari listelemelidir. Çok yazarh yaklagimm sulandirici etkisi gerçek aragtirmalari kötü etkiler (Ve eski bir yönetici-editör olarak, sansür gerektiren bu uygulamanm bilimsel literatürün kullammi kontroluyla ve ugragan bizleri bibliyografik kâbuslara sürükledigini ilâve etmeden geçemiyorum). "Tip Makalelerinde Yazarhk Konusunda Izlenecek Yollar" üzerine derinlemesine bir tart1§maHuth (26)tarafindan yay1mlanm1§tir.
SIRAYI TANIMLAMAK: BÎR ÖRNEK Belki apagidaki örnek, yazarhgi tammlamasi gereken kavramsal teknik katki seviyesini açikhga kavugturmada yardimci olur.
ve
Varsayahm ki, bilim adam1 A yeni bilgi üretecek bir seri deney tasanmi yapmig olsun ve sonra bu bilim adami, B teknisyenine deneylerin nasil yap11acag1m göstermig olsun. Deneyler çahgir ve bir metinle sonaçIamrsa, bilim adami A, B teknisyeni bütün igleri yapmig olsa bile, tek yazar olmalidir. (Kugkusuz, B teknisyeninin yardimi Te§ekkür k1smmda amlmahdir.) Varsayahm ki deneyler yürümesin. B teknisyeni, olumsuz sonuçlan bilim adami A'ya götürsün ve göyle bir gey desin, "Zannederim, bu allahm cezasi gekil degigtirmeyi, inkübasyon isismi 24°C den 37°C'a degigtirir ve ortama serum albümini katarsak büyütebiliriz". Bilim adami deneyi kabul eder, deneyler bu defa istenen sonucu verir ve makale ile sonuçlamr. Bu takdirde, bilim adam1 A ve teknisyen B-bu sirayla-her ikisi de yazar olarak
gözükmelidir. Bu örnegi bir adim daha öteye götürelim. Varsayahm ki, 37°C deki serum albüminli deneyler çahg1yor, fakat bilim adami A gimdi açikça bogta kalan bir kisim oldugunu farkeder. Yani bu partlar altmda büyüme, test organizmasmm bir patojen oldugunu göstermigtir. Oysaki önceki yazarlar
taraf1ndan, bu organizmamn patojenik olmadigimn gösterildigi bilinmektedir, Bilim adami A gimdi, patojenik mikrobiyolojide uzman olan meslekta§1 bilim adami C den, bu organizmay1 patojenikligi açismdan denemesini ister. Bilim adami C, test maddesini herhangi bir tibbî mikrobiyolog'un kullanabilecegi standart iglemle bir laboratuvar kobayina enjekte ederek çabuk bir deney yapar ve patojenikligi dogrular. Sonra, metine birkaç önemli cümle ilâve edilir ve makale yay1mlamr. Bilim adami A ve teknisyen B yazar olarak konur, bilim adami C'nin yardimi Te§ekkür kisminda sözedilerek amhr. 26
Bununla beraber varsayalim ki, bilim adami C, bu acayip gekil degigtirmeyle ilgilenir ve bu özel gekil degigtirmenin sadece fare-patojenik degil; fakat belli, nadir raslanan insan enfeksiyonlarmda uzun süredir aragtinlmakta olan problem yaratici oldugu sonucuna götüren iyi plânlanmig deney serileri yürütmeye baglar. Böylece, iki yeni veri tablosu metine eklenir ve Sonuçlar ve Tartigma kismi yeniden yaz2hr. Makale bu durumda, bilim adami A, teknisyen B ve bilim adami C'yi, yazarlar olarak s1ralayarak yay1mlanir. UYGUN VE TUTARLI BÎÇlM Yazarlann isimleri bakumndan tercih edilen yazilig normal olarak, ilk isim, orta ismin bag harfi ve soyadi'dir. Eger yazar sadece, bilimde istenmeyen bir egilim olan ismin ilk harflerini kullanirsa, bilimsel literatür karigik hâle gelir. Eger Jonathan B. Jones isimli iki kigi varsa, yazi servisleri muhtemelen bunlan adresleri vasitas1yla düzgün tutabilir. Fakat, düzinelerle insan J. B. Jones ad1yla yaym yap1yorsa (özellikle,f1rsat çiktikça bazilan Jonathan B. Jones kullamrsa) tarama servisleri, igleri düzenli tutmak için ümitsiz bir gekilde ugra§1yor olurlar. Birçok bilim adami isimlerini degigtirme çekilimine (evliliktensonra, dini nedenlerle veya mahkeme karanyla), yaymlannin aynlacagim bildikleri için direnç gösterirler. Genelde bilimsel dergiler, yazarm isminden sonra ne ünvan ne de dereceleri basmazlar. "B.S." ne demek bilirsiniz. "M.S." (More of the Same)-çogu aym. "Ph.D." (Piled Higher and Deeper)-daha derin ve yüksek daha derin demektir. Bununla beraber birikim; "M.D." (Much Deeper) pek çok tibbî dergi, isimlerden sonra dereceleri verir. Ünvanlar da çogunlukla tibbî dergilerde ya isim ve derecelerden sonra veya baghk sayfalannda dipnot alarak verilir. Fakat yine de tibbî dergilerde bile derece Katk1da ve ünvanlar (Dr. ärnegin) atif yapilan literatürde verilmez. edilen tercih Direktifler" k1smma ve bulunacak olanlar, derginin "Yazarlara kullamm için derginin yeni bir sayisma bakmahdirlar. Eger bir dergi hem derece hem de ünvana izin verirse, belki Leo Rosten'in (42) önerdigi gibi biraz da reklâma izin verebilirdi. -çok
Dr. Joseph Kipnis-Psikiyatr Dr. Eli Lowitz-Proktolojist
"Qu"ve
"Bu" Uzmanlan 27
Dr. M. J. Kornblum and Dr. Albert Steinkoff Kadin Dogum Uzmanlan: 24 saat servis verilir.
ADRESLERIN LÎSTEST Adres listesi kurallari basittir, fakat çogunlukla uygulanmaz. Sonuçta, yazarlar adresleri ile her zaman bandagtinlamaz. Bununla beraber genellikle karig1khk yaratan, yazarlarm ihmali veya komisyonun hatalanndan ziyade derginin tarzidir. Bir yazarla, bir adres (çaligmanm yapildigi laboratuvann isim ve adresi) verilir. Eger yay1mdan önce yazar bagka bir adrese tagmmissa, yeni adres adres" dipnotunda gösterilmelidir. Herbiri farkh kurumda iki veya fazla daha yazar varsa, adresler de yazarlarla aym sirada verilmelidir. "gimdiki
Temel problem, diyelim ki iki kurumdan üç yazar tarafmdan bir makale yaymlandigi zaman ortaya çikar. Böyle durumlarda, her yazAm ismi ve adresi üstel olarak a, b veya c gibi yazarm isminden sonra, ilgili adresten önce veya sonra, uygun igareti içermelidir. Bu kural, genellikle J. Jones Yale'de mi yoksa Harvard'da mi bilmek isteyebilecek okurlar için yarar11dir. Yazarlarm ve adreslerinin aç1kça belirli olmasi, çegitli ikincil servisler için de çok önemlidir. Bu servislerin kolay bir gekilde iy yapabilmeleri için, J. Jones tarafmdan yay1mlanan bir makalenin Iowa State'deki J. Jones tarafmdan mi yoksa Cornell'deki J. Jones veya Îngiltere'de Cambridge ÜniversitesindekiJ. Jones tarafindan mi yazildigmi bilmeye ihtiyaçlari vardir. Yalmzca düzgün bir gekilde yazarlari belirlenebilen yaymlar atif endekslerinde gruplanabilir. AMAÇLAR Adresin iki amaca hizmet ettigini hatirlayimz. Yazari belirlemeye yarar, yazarin posta adresini verir veya vennelidir. Posta adresi, en çok bilinen nedeni tekil kopyalarm kaynagmi bulma olmak üzere, birçok nedenlerden gereklidir. Birçok kurum için sokak adresi vermek kural olarak gerekli olmamasma karym, bugünlerde posta kodu kullamlmasi zorunlu olmahdir. "makale
Bazi dergiler, isteklerinin gönderilecegi adres"i göstermek için Tegekkür bölümünü, dipnotlari veya ylldiz igaret sistemini kullamrlar. Yazarlar, dergi politikasmm bu yönünün farkmda olmali ve önceden, hangi 28
adresten kimin tekil kopyalan ahp dagitacagma karar vermelidirler (çünkü normal olarak tekil kopyalan alan, kipiler degil kurumlardir). Bir bilim adami isimsiz olarak (veya mümkün oldugu kadar ona yakm) adres, zorunluluk olarak kabul yayim yapmak istemedikçe, tam isim ve tam edilmelidir.
29
Bölüm 6
Kisa ÖzetNasil Hazirlamr? Tamtici bir özet (Abstract-K1sa Özet),metnin içeriginin paragraf fonnunda olan geklidir; okurlar için genel bir haritadir. Michael A11ey
000 TANIM
Özet'e, makalenin küçültülmüg bir biçimi olarak bakilmahdir. Özet (Abstract) makalenin ana k1simlarmm (Girig, Malzeme ve
Kisa Kisa
Yöntemler, Sonuçlar, Tart1§ma) herbirinin kisa bir özetini vermelidir. özeti Houghton'un (25)söyledigi gibi "Kisa Özet,dokümandaki bilginin bir olarak tammlanabilir".
"Îyi hazirlanmig bir Kisa Özet,okuyucunun, dokümanm içerigini kisa
zamanda ve hassasiyetle belirlemesine, kendi ilgi alanlarlyla iligkisini saptamasina ve böylece dokümam bütünüyle okumaya ihtiyaç duyup duymayacagma karar vermesine imkân verir" (4). Kisa Özet250 kelimeyi geçmemeli ve makalede neyle ugragildigim açik olarak tammlayacak gekilde tasarlanmahdir. Birçok kigi Kisa Ozet'i, özgün dergide veya Biological Abstracts, Chemical Abstracts gibi ikincil yaymlarda okuyacakt1r. Kisa Özet (i) aragtirmanm kapsamim ve esas amaçlan belirtmeli (ii) kullanilan metodolojiyi tammlamali (iii) bulgulari özetlemeli ve (iv) ana sonuçlari belirtmelidir. Sonuçlarm önemi, genellikle üç kez verilmesi gerçegiyle gösterilir: Kisa Ozet'te bir kere, tekrar Girig'te ve tekrar aynnt111)Tartigma'da. (muhtemelen 31
Kisa Özet'in çogu veya tamami, yap11m14çahymaya atif oldugu için, geçmig zamanda yaz11mahdir. Kisa Özet asla yeni biigi veya makalede belirtilmeyen sonuç1an Eserlere kaynak gösterme Kisa Özet'te yap11mamahdir (öncedenyay1mlanmig bir yöntemin degigtirilmig gekli gibi nadir haller digmda). vermemelidir.
KISA ÖZET TIPLERI Yukaridaki kurallar, temel dergilerde ve çogunlukla degigiklik olmaksizin ikincil servislerde (Chemical Abstracts, v.b.) kullamlan Kisa Özet'ler için geçerlidir. Bu tür Kisa Özet, bilgilendirici Kisa Özet olarak amhr ve makaleyi çok küçük boyuta s1gdirmak için hazirlamr. Problemi, problemi incelemek için kullanilan yöntemi, ana veriler ve sonuçlari kisaca belirtebilir ve belirtmelidir. Çogunlukla,Kisa Özet, makalenin tümünü okuma ihtiyaci dogurur. Bilim adamlari böyle Kisa Özet'ler olmaksiz1n, aragtirman1n aktif alanlarmi izlemekte güncel kalamazlardi. Diger çok bilinen Kisa Özettipi, belirtici Kisa Özet'tir(bazentanitici Kisa Ozet de denir). Bu tür Kisa Ozet, potansiyel okuyucuya makaleyi okuyup okumama karano vermeyi kolaylagtirarak, konuyu belirtmek için olugturulmugtur. Bununla beraber, agirlikh içerikten ziyade görsel içerik verdigi için, nadiren makalenin yerini tutar. Bu nedenle, belirtici Kisa Ozet'ler, aragtirma makalelerinde Kisa Özet'leri olarak kullamlmamahdir. Fakat, diger tür yaymlarda (tarama/degerlerdirme makaleleri, konferans raporlan, devlet raporlan, v.b.) kullamlabilir; böyle Kisa Ozet'ler kaynak kütüphanecileri için çok önemlidir, "baglang1ç"
Kisa
Özet'lerin
çegitli kullanimlan sonuçlan ve türlerinin, deger etkin bir tartigmasi, 1VÏcGirr' de (32)verilmigtir: "Kisa Ozet'i yazarken, kendi bagma yayimlanacagmi hatirlaym. Dolayisiyla, Kisa Ozet kendi kendine yeterli olmahdir. Yani hiçbir bibliyografi, gekil veya tablo kaynagi ihtiva etmemelidir.... Dili okuyucuya yakm olmahdir. Karanhk kisaltmalar ve akronimleri bir kenara birakm. Eger mümkünse, Kisa Özet'i yazmadan önce makaleyi yazm". tekrarlanmaya
Uzun bir terim Kisa Özet içinde birkaç defa kullamlmadikça, terimi kisaltmaym. Bekleyin ve metin içinde (belkiGirig'te) ilk kullanildigi yerde uygun kisaltmay1 yapm. 32
"Ílkögretimde ÍkinciDil
Olarak Almanca Ögretiminde Kullamlan "Hallo, Freunde" Kitabima Degerlendirilmesi" Aragtirmasi
Saym
Ögretmen,
Bu anket "Ïlkögretimde Kullanilan "Hallo, ÎkinciDil Olarak Almanca Ögretiminde fe"Kitabmin Degerlendirilmesi" konusunda dogrudan dersin uygulayicisi olan siz lenlerin görüglerinizi ve önerilerinizi belirlemeyi amaçlayan bilimsel bir aragtirma için nmigtir.
Anketimiz 34 sorudan olugmaktadir, sorulara iligkin Nein, Ja, Teilweise seçeneklerinden olan seçenegi ( X ) igareti ile belirtiniz. Kendi öneriIerinizi igin isim belirtmeksizin kitapçigimizin en sonundaki bog sayfay; kullanabilirsiniz. Aragtirmadan elde edilecek in anlamli olmasi sizin görüglerinizi ve önerilerinizi içten ve dogru olarak yansitmaniza itlarmizm yanlig olmasi söz konusu degildir, önemli olan sizin konuya iligkin lygun
KELÎME TASARRUFU Arada bir, bilim adami önemli bir noktayi Kisa Özet'te atlayabilir. Fakat bugüne kadar en çok rastlanan hata, konuyla ilgisiz aynntilarm verilmesidir. Bir keresinde, maddenin enerjiyle bagmtis1hakkmda çok karigik teorisi olan bir bilim adami duymugtum. O zamanlarda çok karmaç1k bir makale makale yazmigti. Ancak bilim adann, editörlerin limitlerini bildiginden, oldugunun kabul edilecekse Kisa Özet'in basit ve kisa olmak zorunda farkindayd1. Böylece Kisa Özet'iniyontarak saatler harcadi. Nihayet bütün kelimeler ortadan kalkincaya kadar kelime kelime eledi. Geride kalan, mc2, gimdiye kadar yazilmig Kisa Özet'lerinen kisas1yd1: Bugün bilimsel dergilerin çogu her makale ile birlikte bir baghk Kisa olarak Özet'i yay1ml1yor, tek paragraf (ve öyle hazirlanmasi gerekir) editörlerle basiliyor. Kisa Özet, makaleden önce geldigi için ve aynca makale degerlendirmesi yapanlar biraz yönlendirme sevdiklerinden, gözden geçirme sirasinda metnin, hemen hemen evrensel olarak, okunan ilk önemi kismidir. Bu nedenle, Kisa Özet'in açik ve basit yazilmasmm çok vardir. Eger degerlendirme yapanin dikkatini Kisa Özet'te çekemezseniz, sadece amacm1za ulaçamayabilirsiniz. Çoguzaman degerlendirmeyi yapan, Kisa Özet'iokuduktan sonra metin hakkmdaki görügüne tehlikeli bir gekilde kisa bir dikkat sürecine sahip yak1n olabilir. Bu, degerlendiricinin olugundandir (çogu zaman böyledir). Fakat eger tanim olarak en basit gekliyle Kisa Ozet bütün makalenin kisaltilmig gekli ise, degerlendiricinin olgunla§mamig bir sonuca ulagmasi mantikhdir ve bu sonuç da büyük bir ihtimalle dogru bir sonuçtur. Genellikle iyi bir Kisa Özet'i iyi bir makale izler; kötü bir Kisa Özet,gelecek dertlerin habercisidir. "e
=
Baghk Kisa Özet'i, pek çok dergi tarafmdan zorunlu olarak istendiginden ve toplanti Kisa Özet'leri birçok ulusal ve uluslararasi
katihmda gerekli oldugundan (katihm bazen sunulan Kisa Özet'lere dayamlarak belirlenmekte) bilim adamlarmm Kisa Özet hazirlamanm temel ilkelerinde uzmanlagmalan gereklidir. Bu amaç için, Cremmins'in (20)kitabim öneririm. Kisa Özet'iyazarken, her kelimeyi dikkatlice inceleyiniz. Eger hikâyeyi 100 kelime içinde anlatabilirseniz, 200 kelime kullanmaym. Ekonomi açismdan, kelime israfmm anlami yoktur. Bilimsel makaleyi yayimlamak için her kelime 12 sent'e ve her defa bu kelime yeniden bir özetleme
toplantlya
33
yayminda diger bir 12 sent'e malolur ve toplam iletigim sistemi ancak bu kelime israfmi kaldirabilir. Sizin için daha da önemlisi, açik ve önemli kelimelerin kullanimmin editör ve degerlendirme yapanlari (okuyucularcabas1) iyi etkilemesidir. Buna kargm, anlam1 gizli kelime kalabalig1 olugturulmasi çok büyük olasihkla, degerlendirme formunda kutusunun igaretlenmesine kigkirtma nedeni olacaktir. ölçüde
"ret"
Veya, Napolyon'un son sözleriyle "Beni musalla tagmda kisa tutun".
34
Bölüm 7 Girig Nas11Yaz1hr? Kötü bir baglangic, kötü bir son yarat1r.
Euripides
000 ÖNERILEN KURALLAR hazirhklar yolumuzdan ç1km19 olarak makalenin kendisine geliyoruz. Baghk ve kisa özetin yeri en bagta gelmesine kar§m, deneyimli yazarlarm bunlan makaleyi yazdiktan sonra hazirladiklanni söylemeliyim. Fakat siz, yazmay1 önerdiginiz makalenin ana hatlarim ve yakla§1k bir baghgim aklimzda (kagittadegilse bile) bulundurmahs1mz. Aynca, makaleyi yazdigmiz okurlarm düzeyini de gözönüne almahsimz. Böylece, hangi terimler Ye i§lemlerin tamm ve aç1klama gerektirdigini, hangilerinin belirlemede bir. temeliniz olacaktir. Aksi takdirde, gerektirmedigini aklmizda aç1k bir amaç yoksa, bir anda alti degigik dogrultuda yazabilirsiniz. akilhca bir Çahymahâlen devam ederken yazmaya bu,ba§lamak kolaylagtinr. yazmay1 politikadir. Akhmzda her gey taze oldugundan Dahas1, yazma igleminin kendisi, bir ihtimal, sonuçlardaki uyumsuzluklan gösterir ve belki izlenecek ilginç yan yollan ortaya ç1kanr. Bu nedenle, deney sistemi ve malzeme hâlâ el altmdayken yazmaya baglaymiz. Eger ortak yazarlar varsa, onlar damgmak için etrafta iken çahymay1 yazmaya baglamak ak11hea olur.
§imdi ön
Kugkusuz, uygun bir metnin ilk kismi Girig olmahdir. Girig'in amaci, okuyucunun konuyla ilgili önceki yayinlara bakmaya ihtiyaç duymaks1zm, gimdiki çahymanm sonuçlanm anlayip degerlendirmesine imkân verecek, yeterli ölçüde temel bilgileri temin etmektir. Girig aynca, gimdiki çahymanm 35
gerek ve mantigim vermelidir. Hepsinden önemlisi orada, makaleyi yazmadaki amacm1zi kisa ve aç1k olarak belirtmeniz gerekir. Kaynaklan, en önemli temel bilgileri vermek üzere dikkatlice seçiniz. Girig'in çogu, esasta kendi probleminiz ve çaligmanizin bagmda konuyla ilgili yerlegmi§ çahgmalardan söz ettigi için, genig zamanda yazilmahdir. .
Iyi bir Girig için önerilen kurallar göyledir: (i) Ilk olarak, aragt1rilan problemin niteligini ve kapsamim mümkün olan bütün aç1khkla sunmahdir. (ii) Okuyucuyu yönlendirmek için ilgili yaymlari degerlendirmelidir. (iii) Aragtirma yöntemini belirtmelidir. Eger gerekli görülürse, o yöntemin seçilme nedenleri de açiklanmahdir. (iv) Aragtmranm ana bulgularim belirtmelidir. Bulgularm ç1kardigi ortaya (v) ana sonuçlari ortaya koymahdir. Okuyucuyu merak içinde birakmay1n, kamtlarm geligimini izlesin. O. Henry tipi bir süpriz sonuç iyi bir edebiyat olabilir, fakat bilimsel yöntemin kabbma uymaz. Son noktayi genigletmeme izin verin. Birçok yazar, özellikle yeni baglamakta olan yazarlar, en önemli buluglarmi makalenin sonuna kadar saklama yanhy1m (ve yanhytir) yaparlar. Aym durumlarda, yazarlar bazen önemli buluglarma, muhtemelen iyi gizlenmig dramatik bir zirve noktasma ilerlerken gerilim yaratmak umuduyla, Kisa Ozet'te yer vermezler. Ancak, deneyimli bilim adamlari arasmda bu, boy bir hamle olarak nitelendirilir. Ashnda, sürpriz sonucu olan problem, okuyucularm sik11dig1 daha ve esasi bulamadan çok änce okumaktan vazgeçtigi problemdir. "Bilimsel bir makaleyi okumak, detektif hikâyesi okumak gibi degildir. Baglang1çtan itibaren onu usagm yaptigmi bilmek isteriz" (40). KURALLARIN NEDENLERÎ Iyi bir Girig için ilk üç kuralm, pek çok bilim adami ve hatta yeni baglayanlar tarafmdan bile oldukça kabul görmüg olarak, çok az geligtirilmeye ihtiyac1 vardir. Bununla beraber, Girig'in amacinin (makaleyi) tanitmak oldugunu akilda tutmak önemlidir. Bu nedenle, ilk kural (problemintammi) en önemlisidir. Ve açiktir ki, eger problem mantikh, anlagihr bir gekilde belirtilmezse okuyucu sizin çözümünüze ilgi duymaz. Okuyucu, makalenizle ugragsa bile-ki siz problemi anlamli bir gekilde ilgi ihtimali azdirsunmamigsaniz çözümünüzün parlakhšmdan etkilenmeyecektir. Bir anlamda, bilimsel makale diger türdeki yaymlar gibidir. Giris'te okuyucunun dikkatini çekmek için bir olmasi gerekir. Bu konuyu niçin seçtiniz ve neden önemlidir? "kanca"mzm
36
üçüncü kurallar ilki ile baglant1hdir. Yap11mig çahymalar ve yöntemin seçimi öyle bir gekilde sunulmahdir ki okuyucu problemin ne sizin çözmek için nas11hareket ettiginizi anlamahdir. oldugunu
Îkinci ve ve
Bu üç kural, daha sonra dogal olarak dördüncüye, Girig'in kapamy noktasi olan temel bulgu ve sonuçlann belirtilmesine götürür. Problemden çözüme kadar olan bu yol haritasi o kadar önemlidir ki, Kisa Özet'te bir miktar tekran çogu zaman istenir.
ATIF VE KISALTMALAR Eger çahymanm Kisa Özet'ini veya ön notunu daha önce yayimlad1ysamz, Girig'te bundan (atif ile) bahsetmeniz gerekir. Eger çok yakmdan ilgili makaleler bagka bir yerde yayimlanm1§sa veya yayimlanmak üzere ise bunu yine Girig'te, geleneksel olarak son k1smmda veya sona dogru söylemelisiniz. Böyle kaynaklar, konuyu aragt1rmak zorunda olanlar için ilgili literatürü derli toplu tutmaya yardim eder.
Yukandaki kurallara ilâveten, makalenizin sizin dar uzmanhk alanmiz digmdaki kipiler tarafmdan da pekâlâ okunabilecegini akhmzda tutunuz. Bu her çegit özel terim ve nedenle Girig, kullanmaya niyetlendiginiz yerdir. Bir keresinde aldigim bir kisaltmalann tammlanacag1 en uygun gikâyet mektubundan bir cümleyi örnek vererek, bunu anlatay1m. Sikâyet, Joumal of Virology'deki bir ilâm kaynak gösteriyordu. Ìlân, National Institute for Health (NIH) için bir virolog arandigim bildiriyor ve "An equal opportunity employer, M & F(Egit f1rsat içvereni, Erkek veya Kadm)" diye bitiyordu. Mektup; (M & F) gösteriminin, "Muscular and Fit Kasli ve Formda", "Musical and Flatulent -Müzikal ve Gösterigli" "Hennaphroditic ÇiftCinsiyetli"veya "Mature applicantin his Fifties Elli Yaglarmda Olgun Bir Aday gibi anlamlara gelebilecegine dikkat çekiyordu. -
-
-
"
37
Bölüm 8
Malzeme ve Yöntemler Bölümü Nasil Yaz1hr? Bu deli1ikte belli bir yöntern var.
Horace
000 BÖLÜMÜN AMACI Makalenin ilk bölümü olan Girig'te, çah§mada kullamlan yöntemi belirttiniz veya belirtmig olmaniz gerekirdi. Eger ihtiyaç varsa aynca, belli bir yöntemi diger yöntemlere tercih etme nedenlerinizi savundunuz. SimdiMalzeme ve Yöntemler'de, bütün ayrmtilan vermelisiniz. Bu bölümün çogunun geçmig zamanda yazilmas1 gerekir. Malzeme ve Yöntemler kismmin ana amac1, deney tasanm1m tarif etmek (ve gerekliyse savunmak) ve sonra, konuyu bilen bir kipinin bu deneyleri tekrar edebilecegi aynntilan vermektir. Makaleyi okuyan birçok (muhtemelende çogu) okuyucu, deney aynntilan ile ilgilenmediklerinden ve kullandigimz genel yöntemleri halihazirda bildiklerinden (Girig'ten) bu bölümü atlayacaktir. Bununla beraber, bilimsel yöntemin anahtar ta§1; sonuçlanmzm bilimsel degere sahip olmasi için yeniden üretilebilir olmasi geregini zorunluluk olarak ortaya koydugundan, bu bölümün dikkatlice yazilmasi kritik önem verilebilmesi için tagir. Sonuçlannizm yeniden üretilebilir olduguna karar gerekli ana hatlan ise, ba§kalan tarafindan deneylerin tekrari için vermelisiniz. Bu deneylerin yeniden yapilacagmin az ihtimal tay1masi konumuz digidir; mesele, aym veya benzer sonuçlan üretmek için potansiyelin olmas1 gerektigidir. Aksi halde makaleniz iyi bilimi temsil etmez. 39
Makaleniz, meslektaglarm degerlendirmesine maruz kaldiginda iyi bir degerlendirici, Malzeme ve Yöntemler bölümünü dikkatle okuyacakt1r. Eger deneylerinizin tekrarlanabilir oldugu konusunda ciddî kugkulari varsa, sonuçlarituz ne kadar parlak olursa olsun reddedilmesini önerecektir. MAT,ZRME Malzeme için kesin teknik özellikleri ve miktarlan, kaynagmi veya haz1rlama yöntemini yazimz. Bazen, kullanilan numunelerin ilgili kimyasal ve fiziksel özelliklerini vermek bile gerekebilir. Ticarî isimlerden kaçmmiz; genel veya kimyasal isimler her zaman tercih edilir. Bu, ticarî isimde mevcut olan reklâm unsurundan uzak kalmay1 saglar. Ayrica, özel olmayan bir ismin büyük bir ihtimalle bütün dünyada bilinmesine kargm, özel isim sadece çiktigi ülkede biliniyor olabilir. Fakat, belli isimli ürünler arasmda bilinen farklar varsa ve eger bu farklar kritik olabilecekse (belli mikrobiyolojik ortamlar gibi) ticarî isim kullanimi ve üreticinin ismi esastir. Deney hayvanlari, bitkiler ve mikroorganizmalar hassasiyetle ve genel olarak göstergeleri ile belirlenmelidir. ve Kaynaklar siralanmall Ye özel karakteristikleri (yay, seks, genetik ve fizyolojik durumlan) tarif edilmelidir. Eger insan konulan kullanillyorsa, seçmedeki ölçüt tarif edilmeli ve izin" belirten ifadeler, dergi tarafindan zorunlu tutuluyorsa metne eklenmelidir. "genus",
"species"
"strain"
"bilgilendirilmig
Makalenin degeri (ve sizin admiz), eger sonuçlanmz yeniden zedeleneceginden, aragtirma malzemesini çok özenle tarif etmelisiniz. Metni göndermeyi plânladigimz derginin "Yazarlara Direktifler" bölümünü incelediginizden emin olun. Zira, önemli noktalar burada aynntih olarak verilir. Agagida, hücre siralanna uygulanan dikkatli yaz11m14 bir ifade görülmektedir. (The Journal of the Tissue Culture Association'm dergisi olan In Vitro yazarlan için direktiflerden ahnma). üretilemezse
Hücre tipi veriieri: Kullandan hücrelerin kaynagi, (temelveya elde edilmig) her iki durumda da; tür, seks, alt-tür, irk, vericinin yagi bakimmdan açik bir gekilde gösterilmelidir, Üreticininismi, gehir ve bölgesine ait k1saltmalar ilk atif yapildiginda parantez içinde belirtilmelidir. Kökenin özünü dogrulamak için kullanilan özel testler, verici özellikleri ve mikrobiyal maddelerin varligt saptanmalidir. Hücre kültürü örneklerinde mikoplazmal kirlenmenin olup olmadig1 konusunda hem dogradan agar kültürü hem de dolayli olarak, boyama veya biyokimyasal iglemlerle özel testler yapilmasi gereklidir. Kullamlan iglemin kisa bir 40
tanimi veya uygun kaynak atiflan verilmelidir. Eger bu testler yapilmadiysa durum, Malzeme ve Yöntemler bölümünde aç1kca belirtilmelidir. Çok özel biyolojik, biyokimyasal ve/veya banisikhk igaretlerine iligkin diger veriler, varsa aynca belirtilmelidir.
YÖNTEMLER Yöntemler.için her zamanki sunug sirasi kronolojiktir. Fakat aç1ktir ki, ilgili yöntemlerin birlikte tarif edilmesi gerekir ve düz bir kronolojik sira her bir zaman izlenemez. Örnegin,belli bir kalite deneyi aragt1rmanm geç safhasma kadar yapilmadiysa, bu kalite deneyi yöntemi; Malzeme ve Yöntemler kismi sonunda kendi bagma degil, diger kalite deneyi yöntemleri ile beraber tarif edilmelidir. BASLIKLAR
Malzeme ve Yöntemler bölümü, makalede alt baghklarm kullamlmasi
gereken ilk bölümdür (Alt baghklarin ne zaman ve nas11 kullamlacag1 konusunda Bölüm 15'e bakiniz). Mümkünse, Sonuçlar bölümünde kullamlacak olan alt baghklara ey olanlan kurun. Her iki bölümün yaz1hgi, eger bir iç uyum amaçhyorsamz daha kolay olacak ve okuyucu, belli bir yöntemin ilgili sonuçlarla iligkisini çarçabuk kavrayacaktir.
öLÇÜMLER VE ANALÍZ Tam ve hatasiz olun. Yöntemler, yemek kitab1 tariflerine benzer. Bir sicakhk derecesini verin. "Nasil" ve "Ne reaksiyon kan§1mi 1sitild1ysa, kadar" gibi sorular; degerlendirici veya okuyucunun bilmece çözmesine b1rak11madan, yazar tarafindan tam olarak cevaplanmahdir. istatiksel analiz çogu zaman gereklidir. Fakat siz, istatistikleri degil datayi vermeli ve tartigmahsimz. Genellikle istatistik yöntemlerin uzun tarifi, yazarm bu bilgiyi yeni edindigi ve okurlann da benzer aydmlatmaya ihtiyact olduguna inandig1m gösterir. Siradan istatiksel yöntemler yorumsuz kullamlmahdir. Îleri veya olagandig1 yöntemler kaynak göstermeyi gerektirebilir. Ve tekrar, kelime diziligine dikkat ediniz. Yeni bir metin "Yok olan yöntem" diye adlandinlabilecek bir yöntem tarif etmigti. Yazar diyordu ki, "tRNA bölgesindeki radyoaktivite, Britten ve digerlerinin, triklorasetik asitle 41
çözülen yöntemi ile belirlendi" Ve, gimdi ac1 verici bir yöntem: "Kaynayan suda bir saat durduktan sonra, gigeyi inceleyin". KAYNAKLARA GrEREKSINIM Aragtirma yöntemlerini tarif ederken, yukarida sözü geçtigi gibi, konuyu bilen bir kipinin deneyleri tekrarlayabilmesini saglayacak gekilde yeterli ayrmtiy1 vermelisiniz. Eger yönteminiz yeniyse (yay1mlanmam14), gerekli bütün ayrmtilan vermelisiniz. Fakat, yöntem standart bir dergide daha önce yayimlanmigsa, sadece o literatür kaynak gösterilmelidir. Eger önceki yaym diyelim ki, "Güney Tasmanya, Gnat Sinirsel Hastaliklar Dergisi"nde yayimlandlysa daha iyi tarif edi1mesiniöneririm.
Çegitliyöntemler rasgele kullanihyorsa, yöntemi k1saca tamtmak ve kaynak vermek faydahdir. Ornegin, önceden tarif edildigi gibi ultrasonik iglemle parçalandi (9)" demek,"hücreler önceden tarif edildigi gibi parçaland1(9)" demekten daha çok tercih edilir. "hücreler,
TABLO MALZEMESÎ "mikrobial
"mutant"kullan11dig1
Bir çahymada çok sayida strains"veya larin, larin, lerin kaynak ve zaman; özelliklerini belirleyen tablolari hazirlaym. Çegitlikimyasal birlegimlerin özellikleri, hem yazar hem de okura fayda saglayacak olan tablo formunda sunulabilir. "mutant"
"bakteriyofaj"
"plasmid"
"strain"
Makalede anlatilan çe§itli deneylerden sadece birinde kullamlan bir v.b., Sonuçlar kismmda tarif edilmeli veya, eger yeterince yöntem, kisaysa, tablo dipnotu veya gekil alt yazisi olarak konulmahdir. "strain",
DOÖRU BIÇ1M VE DILBÎLGÍSÎ Sonuçlarm bazilarmi bu bölüme karigtirma gibi çok yap11an bir hatay1 yapmaym. Uygun yazilmig bir Malzeme ve Yöntemler bölümü için sadece bir kural vardir: Deneylerin, bunlari yapma yetenek ve bilgisi olan bir kigi tarafmdan yeniden yapilabilmesi için yeterli bilgi verilmesi geregi. Bu arada iyi bir test (ve makalenizin reddinden kaçmmak için iyi bir yol) bitmig metnin bir kopyasini bir meslektagimza vermek ve yöntemi izleyip izleyemedigini kendisine sormaktir. Meslekta§mizm; sizin Malzeme 42
ve Yöntemler kism1m okuyup,
çah§mamn içinde olmamzdan dolay1 gözden
kaç1rdigmiz çarpici bir hatay1 bulma olasihgi vardir. Örnegin;distilasyon donammimzi, iglemi ve ürünü sonsuz bir dikkatle tarif etmig fakat sonra dikkatsizce, baglang1ç malzemesini tammlamay1 veya distilasyonun sicakhšmi belirtmeyi ihmal etmig olabilirsiniz. Dilbilgisi hatalari ve noktalama yanhghklan her zaman ciddî degildir. Girig ve Tartigma'da ifade edildigi gibi, genel kavramlar biraz dil kargaçasim atlatabilir. Bununla beraber, Malzeme ve Yöntemler'de, kesin ve özel konularla ugragilmaktadir ve Ingilizceninhassas kullamm1bir zorunluluktur. bile yaziyi mahvetmeye neden Su cümlede oldugu gibi, eksik bir virgül wire rabbit, sheep and human blood platinum olabilir: "Employing a straight itibaren problemliydi, agar plates were inoculated..." Bu cümle bagmdan çünkü ilk kelimenin askida kalan bir yapisi vardir. Fakat anlam, yazar dan sonra virgül koymay1 ihmal edinceye kadar tam olarak çarpitilmamigt1. Malzeme ve Yöntemler kism1 genellikle kisa, ayrik bilgi parçalari verdigi için, yaz1m bazen teleskopik olur; anlamda esas olan ayrmtilardan vazgeçilebilir. En çok yapilan hata, eylemi yapam belirtmeksizin eylemi belirtmektir". "Solunum oranim belirlemek için organizma..." cümlesinde, dir. Ve, bu organizmanin eylemin belirtilen yegâne elemani böyle bir belirleme yapabilecegi konusunda, kugku duyuyorum. Benzer bir tamamlamig olarak, artik bakteriyle ilgimiz bagka cümle: "Çahymayi kalmam1§tir". Yine, bakterinin çaligmay1 tamamladigmdan kugkuluyum. ilgilenmemek" kesinlikle vefasizhk Eger gerçekten öyle olduysa, "wire"
"organizma"
"art1k
olurdu. "Kan örnekleri; 48 adet, bilgilendirilmig izin veren hastadan almdi. Örnekler,yag olarak 6 aydan 22 yaga kadar olan dönemi kapsiyordu" (Pediatr. Res. 6: 26, 1972). Bu cümlede dilbilgisi problemi yok. Fakat teleskopik yazim okuyucuyu, 6 ayhk bebegin nasil bilgilendirilmig izin verdigi konusunda merakta birak1yor. Ve kugkusuz, daima hem ilk metinde hem de düzeltme sirasmda, yaz1m hatalarma dikkat edin. Ben bir astronom degilim fakat pu cümlede bir kelimenin yanhy yazildigi konusunda kugkum var: "Ana s1ralamada bir hesaplara dayamyoruz" ylldizm ömrünü verebilmek için 1963). 1:00, (Anna. Rev. Astron. Astrophys. "theatrical(!)"
43
Bölüm 9
Sonuçlar Nasil Yaz111r? Bilimin büyük trajedisi öldürülmesi.
-
güzelim bir hipotezin çirkin bir gerçek tarafmdan
T. H. Huxley
000 SONUÇLARIN IÇERÎÖÎ imdi makalenin en can ahc1 noktasma kismma Sonuçlar bölümü denir.
geldik: Verifer. Makalenin bu
Tahmin edilenin tersine, Sonuçlar bölümüne Malzeme ve Yöntemler bahsederek yöntemlerden çikardigmiz dikkatsizce bölümünden baglamamahsmiz. "büyük
Sonuç1ar bölümünün genellikle iki malzemesi vardir. ilk olarak, görünüm" temin edecek gekilde, fakat Malzeme ve Yöntemler kismmda önceden verilmig deneysel aynntilan tekrarlamaksizm, deneylerin bir çegit genel tammru vermelisiniz. Îkinci olarak verileri sunmahsmiz. Sonuçlar geçmig zamanda sunulmahdir (Bkz. Bölüm 27'de "Bilimsel Yazimda Zamanlar"). Kugkusuz, bu o kadar kolay degildir. Verileri nasil sunarsimz? Metne laboratuvar defterinden basit bir gekilde veri geçirmekle olmaz. En önemlisi, metinde bitmez tükenmez tekrarh veriler yerine örnek veriler sunmahsmiz. Aym deneyi 100 kere, sonuçlarda önemli bir fark olmaksizm yapabilmeniz, dampman profesörünüz için ilgi çekici olabilirdi. Fakat okurlar bir tarafa, editörler bir miktar ön elemeyi tercih ederler. Woodford (50) bu kavrami kisa ve öz bir anlatimla yöyle ifade eder: "Bazi 45
bilim adamlan, özenli çal1pmalarmm halkm günlügü olarak tutulmasmdan, dünyamn kendilerine sürekli mütegekkir olacagina inamr gibiler". Aaronson (1) bunu bagka bir biçimde söyler: "Hergeyi kapsamak, hiçbir geyi d1plamamak zorlamasi, bir kimsenin smirsiz bilgiye sahip oldugunu göstermez; kiginin ayirim yapamadigmi gösterir". Tamamiyla aym kavram ve önemli bir dügünce, hemen hemen yüzy11 önce 1888 de, Bilimin llerlemesiiçin Amerikan Birligi'nin Bagkam olarak hizmet vermig olan bir jeolog, John Wesley Powell tarafmdan ifade edilmigti. Powell'in kelimeleriyle: "Aptal, gerçekleri toplar; akilli kigi seçer."
SAYILAR NASIL ELE ALINIR? Eger bir veya sadece birkaç bulgu sunulucaksa, metin içinde tarif ediIerek ele almmasi gerekir. Tekrarh bulgular, tablo veya grafiklerde
verihnelidir.
Herhangi bir bulgu, tekrarh veya degil, anlamh olmahdir. Farzedin ki, özel bir grup deneyde çegitli degi§kenler denendi (kugkusuzbirer birer).
Reaksiyonu etkileyen bu degigkenler; bulgular veya veriler haline gelir. Çok fazla say1daysalar, tablolagtinhr veya grafik haline getirilirler. Reaksiyonu etkilemi§ gözükmeyen degigkenlerin tablolagtinlmasi veya sunulmasi gerekmez. Fakat çogu zaman deneylerinizin olumsuz yönlerini bile tammlamak önemlidir. Genellikle kendi deney kogullanmzda neyi bulamadigimzm belirtilmesi iyi bir sigortadir. Muhtemelen bir bagkasi farkh kogullarda farkh sonuçlar bulacaktir. Carl Sagan (43)bunu iyi ifade etmig: kamtm yoklugu, yoklugun kamti degildir." ".........
Sonuçlari tarif etmede istatistik kullan1hyorsa, anlamh istatistikler olmasi gerekir. Erwin Neter, Infection and Immunity'nin eski bag editörü, bu noktay1 belirginleptirmek için klasik bir hikâye anlatird1. Genellikle de, apagidaki ifadeyi sürekli tekrarlayan bir makaleyi kaynak gösterirdi. "Deneyde kullanilan farelerin %33,5'una test edilen ilâç verildi. Toplam deney numunelerinin %33,5'u ilâçtan etkilenmedi ve komada kaldi, üçüncü fare kurtuldu". AÇIKLIK ÎÇ1N ÇABA Sonuçlar; süslemesiz, kisa ve tath olmahdir. Mitchell (36)Einstein'in gu sözü söyledigini yazmigti: "Dogruyu anlatmak için ortaya çiktiysamz 46
zerafeti terziye birak1n". Sonuçlar bölümü, bir makalenin en önemli k1sm1 olmasma karym; özellikle eger öncesinde iyi yazilmis bir Malzeme ve Yöntemler ve sonrasmda iyi yazilmi§ bir Tartigma bölümü varsa, en kisa olamdir. Sonuçlarm açik ve basit olarak belirtilmesine ihtiyaç vardir. Çünkü, sizin dünyaya katkida bulundugunuz yeni bilginin kapsandig1 kisim Sonuçlar'dir. Makalenin önceki kisimlan (Girig, Malzeme ve Yöntemler), Sonuçlar'1 neden ve nasil elde ettiginizi söylemek için tasarlanmigtir. Makalenin sonraki kismi (Tartigma), bunlann ne anlama geldigini anlatmak içindir. Açikt1r ki bu nedenle makalenin tümü, Sonuçlar temelinde ayakta durmah veya devrilmelidir. Bunun için, Sonuçlar kristal berrakhšmda sunulmalidir.
TEKRARDAN KAǾN suçlusu olmaym. En önemli hata, gekil ve Sonuçlar'da tablolann incelenmesiyle halen okuyucu için aç1k olam, kelimelerle tekrarlamaktir. Hatta daha da kötüsü; tablo ve gekillerde gösterilen verilerin çogunu veya hepsini metinde sunmaktir. Bu büyük günah o kadar çok igleniyor ki; bölümlerde (Bölüm 13 ve 14) nas11 tablo ve gekil haz1rlanacagi üzerine örneklerle, konuyu uzun bir gekilde anlattim. "tekrar"
tablolara atif yaparken çok söz söylemeyin. "N. Gonorrhoeae büyümesini nocillin'in engelledigi Tablo 1 de açikça görülmektedir" demeyin. Onun yerine, "Nocillin N. Gonorrhoeae'nin büyümesini engelledi (Tablo 1)" deyin.
Sekilve
Ancak baz1 yazarlar söz söylemekten kaçinmay1 çok ileri götürürler. Böyle yazarlar, çogu zaman dilbilgisi kurallanm bozarlar. En siradan olan olmak üzere. Îçte tibbî metinden bir kisim: "Sol bozukluk, her yerdeki ayag1 zaman zaman nyugtu ve onu yürümeyle geçirdi. Ikinci gün, diz daha iyiydi ve üçüncü gün o tamamen yok oldu"."O" muhtemelen iki durumda da yerine kullan11migt1r.Fakat, ben her iki durumda da kelimelerin seçiminin, aptalhšm sonucu oldugunu dügünüyorum. "o"
"uyugma"
47
Bölüm 10
Tartigma Nasil Yaz1hr? Bilimsel merak; aragtnmac11ann, kamtlann geçerliligini ve ilgili yorumlan sorgulamalanm gerektirir ve aragtnma böy1eceortaya ç1kar. Wayne G.Watson
000 TARTISMA VE YAZILI§I nedenle de, Tartigma'y1 tammlamak diger kisunlardan daha zordur. Bu bilemezsiniz genellikle yazmasi en zor olan kis1mdir. Ve, bilirsiniz veya kargm, birçok makale, makalenin verileri hem geçerli hem de ilginç olmasma reddedilir. hatah Tartigma k1simlari nedeniyle dergi editörleri tarafindan Tartigma'da sunulan Hatta daha fazla olasihkla, verilerin gerçek anlami reddedilir. yorumla tamamen karanhkta kalabilir, yine çok lâf Pek çogu olmasa da, çogu Tartigma bölümü çok uzun ve teknigi doludur. Doug Savile'in dedigi gibi, "Arada bir, ahtapot dedigim yaptig1 farkederim: Yazar, kendisinin ortaya koydugu sonuçlardan veya arkasma bulutu mürekkep yorumlardan kugku duymaktad1r ve koruyucu bir saklanmaktadir (Tableau, September 1972). & Co. Bazi Tartigma k1simlan, Advise and Consent'de (Doubleday diplomatlardan Garden City, NY, 1959, p. 47) Allen Drury'nin tanimladigi tümüyle olarak, karakteristik birini hatirlatmaktadir. Bu diplomat bir miriltih hafif bir igik birakarak uzaklagmcaya ve kibar bir gülüg ve kang1kliktan bagka hiçbirgey kalmaymcaya kadar Îngilizce'ninlabirentinden dolaga dolaga sürüklenen cevaplar" verirdi. "nihayet
49
.
TARTISMANIN BILE ENLERI
Îyi bir Tartigma'mn temel karakteristikleri nelerdir? Agag1daki kurallara dikkat edilirse, ana bilegenlerin kolayhkla belirlenecegini zannediyorum: 1. Sonuçlarm gösterdigi ilkeleri, genellegtirmeleri ve iligkileri sunmaya çahym. Akhmzda olsun; iyi bir tartigma'da Tartigirsmiz-Sonuçlan tekrarlamazsimz. 2. Îstisnalara veya ilgi kurmadiklarimza, uzlagma olmayan noktalara igaret edin. Asla, pek uyumlu olmayan verileri çok riskli bir alternatif olan, örtmeye çaligma veya eritme yollarma gitmeyin. 3. Sonuçlanmzm ve yorumlanmzm, evvelce yayimlanmig çalismalarla nasil uyam içinde oldugunu (veyazit oldugunu) gösterin. 4. Utangaç olmayin. Çaligmamzm teorik yönleri yanmda, olasi pratik uygulamalanni da tartigm. 5. Vardigimz neticeleri mümkün oldugunca aç1k ifade edin. 6. Kamtlanmzi her sonuç için özetleyin. Veya, bilge bir bilim adaminin söyleyecegi gibi, "Bir %6 hk di§mda, asla hiçbir geyi varsaymaym". Tartigma'da, fiilin zamani geçmig ve genig zaman arasmda gidip gelmelidir. Bagkalarmm çaligmalan (yerlegmigbilgiler) genig zamanda, fakat sizin kendi sonuçlanniz geçmig zamanda anlatilmalidir (Bölüm 27'ye bkz) .
GERÇEÖE DAYALI ILÎ$KILER En basit ifadeyle, Tartigma'nm ana amaci, gözlenen gerçekler arasmdaki iligkileri gästermektir. Bu noktay1 belirginlegtirmek için daima, bir pireyi egiten biyolog hakkmdaki eski bir hikâyeyi anlat1nm. Pireyi aylarca egittikten sonra biyolog, belli komutlara cevap almay1 bagarm1§ti. Deneylerin en zevkli olam, profesörün komutunu verdigi pirenin de her komutta havaya zipladig1 deneydi. ve "zipla"
Profesör, bu olaganüstü baçanh çahymayi gelecek kugaklara bir bilimsel dergi vasitasiyla aktarmak için sunmak üzereydi. Fakat o, gerçek bir bilim adami tarzi ile deneylerini bir adim daha ileri götürmeye karar verdi. Alg11ayici organm yerini saptamaya çaligti. Bir deneyde, birer birer pirenin bacaklanni koparacakt1. Pire, itaatkâr bir gekilde komut üzerine ziplamaya 50
devam etti. Fakat her bir sonraki bacagin kopanlmasmda, ziplamalar daha az etkin olmaya baglad1. Nihayet son bacagmm kopanlmas1yla pire, hareketsiz kaldi. Birçok defa, tekrar tekraf verilen komut, herzamanki davramgi vermedi.
Profesör, buluglarmi nihayet yaylmlayabilecegine karar verdi. Kalemi kagidi aldi ve çok dikkatle, aylardir yürütmekte oldugu deneylerin ayrintilanm tarif etti. Elde ettigi sonuç, bilim dünyasun yerinden oynatacak bir sonuçtu: Pirenin bacaklan kopan1dgmda igitme duygusunu kaybeder. Claude Bishop, Kanadah editörler dekam, benzer bir hikâye anlat1r. Bir alkolun tehlikesini anlatmak için basit bir deney fen dersleri ögretmeni, yapta. Biri su, digeri cin ihtiva eden iki bardak koydu. Herbirinin içine birer solucan atti. Suyun içindeki solucan negeli bir gekilde yüzdü. Cin'in içindeki hemen öldü. "Bu deney neyi kamtlar?" diye sordu. Arka siradaki küçük Johnny f1rlad1: "Eger cin içerseniz vücudunuzda solucan kalmayacagmi kamtlar". MAKALENÎN ÖNEMI Çok sik olarak, sonuçlarm önemi hiç tart1§11maz veya yeterince tartigilmaz. Eger bir makaleyi okuyan, Tartigma k1sm1m okuduktan sonra kendisini "Peki sonra?" diye sorarken bulursa; muhtemelen, yazar kendini agaçlara (veriler)o kadar kaptirmigtir ki, ormanda ne kadar güne; igigi olduguna dikkat etmemigtir. Tartigma, çahymamn önemini belirten kisa bir özet veya sonuç ile bitmelidir. Anderson ve Thistle'in (9) ifade §eklini severim: "Nihayet; iyi yazim, iyi müzik gibi, uyumlu bis zirve noktasma sahiptir. Pek çok makale, etkisinin çogunu tartigmamn berrak akigt bir delta geklinde dagildig1 için kaybeder". BILIMSEL
TANIMLAMA GERÇEÜÎ
Gözlenen gerçekler arasindaki iligkiyi göstermede, evrensel sonuçlara ihtiyaç yoktur. Nadiren bütün dogrulari aydmlatmaya muktedir olacaksm1z. Çoguzaman yapabileceginizin en iyisi, dogrulann sadece bir bölgesine noktasal bir igik tutmaktir. Sizin dogrularimzm bir bölgesi, verilerinize dayanabilir. Fakat verilerinizin gösterdiginden daha genig bir görünüge uzamrsamz, verilerle desteklenen sonuçlarm bile güphe götürür oldugu noktaya kadar varan aptalca bir izlenim verebilirsiniz. ulagmaniza
51
Daha anlamh dügüncelerden biri The Kasidah'da ifade edilmigtir:
siirdeSir
Richard Burton tarafmdan
Bütün inançlar yanhytir, bütün inançlar dogradur: Gerpek; herkes kendi parpacrklarmin bütün Olduguna inannken, sonsuz parpacrklardan ibaret Parpalanmig bir aynad1r.
Ïçte siz de kendi ufak ayna parçanizi sergileyin veya gerçegin bir kismma igik tutun. "Tüm gerçek" en iyisi, hergün yüksek sesle onu kegfettigini ilân eden cahillere birakilacak bir konu olarak kalsm. Siz kendinize ait küçük bir gerçek parçasinm anlamm1 tarif ettiginiz zaman, onu basit bir gekilde yapm. En basit ifadeler, bilgi ve hünerin en çogunu ortaya ç1karir; çok kalabalik bir dil ve gik teknik kelimeler sig dügünceleri iletmek için kullamlir.
52
Bölüm 11 Tegekkür Nasil
ifadeEdilir?
Hayat o kadar kisa degildir ve nezaket için daima yeterli zaman vardir. Ralph Waldo Emerson
000 TE§EKKÜRÜN ÎÇ1NDEKILER Bilimsel makalenin ana metnini genellikle iki ilâve bölüm izler; Tegekkür ve Kaynaklar. Tegekkür'de iki olasi konu, ele almay1 gerektirir. Îlk olarak, sizin laboratuvanmzda veya bagkasmda bulunan herhangi bir etmelisiniz. kigiden alinan, herhangi bir önemli teknik yardim için tegekkür da kaynagma malzemelerin Aynca; özel donamma, külturlere veya diger tegekkür etmeniz gerekir. Ornegin, göyle birgey söyleyebilirsiniz: "Deneylerdeki yard1mlar1 için J. Jones'a ve degerli fikirleri için R. Smith'e tegekkür borçluyum" (Kugkusuz, bir süredir bu iglerle ugragan çogumuz bilir ki bu, Jones'un çahymay1 yaptigim ve Smith'in de ne anlama geldigini aç1kladigim kabul etmenin ince bir örtü ile kapat11mig §eklidir).
Ikinci olarak, genellikle Tegekkür k1smi, digandan alinan herhangi bir
kontrat, burs veya proje destegi gibi, maddî katkilara tegekkür etmeniz gereken yerdir (Bugünlerde bu tür desteklerin, kontratlann veya burslarm olmay1;ma hafifçe sitem edebilirsiniz).
NA21K OLMAK Tegekkür'de önemli olan, basit nezakettir. Bilimsel makalenin bu k1smmda gerçekten bilimsel hiçbirgey yoktur. Uygar yagamm herhangi bir 53
alanmda geçerli kurallarin aymsmm buraya da uygulanmasi gerekir. Bir komgunuzun çimen kesme makinasmi aldlysan1z, tegekkür etmeyi (umanm) hatirlarsimz. Eger komgunuz, bahçenizi düzenlemede size gerçekten iyi bir fikir verdiyse ve siz de bunu uygulad1ysaniz ederim" demeyi Bilimde de bu aymdir; eger komgunuz unutmazsm1z. (umarim) önemli önemli önemli fikirler, malzemeler donamm (meslektagm1z) veya temin ettiyse, ona tegekkür etmelisiniz ve tegekkürü bas111 olarak söylemelisiniz. Çünkübilimsel bahçe düzenlemesinin ilgili ortama sunulma gekli budur. "tegekkür
Tedbirle ilgili birkaç söz etmenin sirasidir. Çoguzaman, önerilen tegekkür kelimelerini, yardimma tegekkür ettiginiz kipiye göstermek akilhca olur. O kipi, tegekkürünüzün yetersiz oldugunu veya (dahakötüsü) agiri oldugunu dügünebilir. Eger kendisinden donanim ya da fikir ödünç aldigunz bir kigi ile çok uzun süredir birlikte çahymakta iseniz, bu kigi büyük bir olasihkla bir arkadagimz veya degerli bir meslektaç1mzdir. Herkese açik bask1ya, incitici olabilecek dügüncesiz bir kelime koyarak, arkadaghgimzi veya gelecekteki igbirligi firsatlanm riske atmak akils1zhk olur. Hatta uygun olmayan bir ederim" hiç olmamasmdan daha da kötü olabilir. Arkadaglarinizin ve meslektaglarimzin yardimlarina veya änerilerine deger veriyorsaniz, onlarin hoglanmayacaklari gekilde olmasindansa hoglanacaklari bir biçimde kendilerine tegekkür etmeye dikkat etmeniz gerekir. "tegekkür
Daha da ötesi, eger tegekkürünüz belli bir fikir, öneri veya yorumla ilgili ise, onu özel olarak belirtiniz. Eger meslekta§m1zm katkis1 çok genel ifade edilirse, o kipiyi çok rahatlikla bütün makaleyi savunma zorunda olmak gibi hassas ve utandirici bir konuma sokabilirsiniz. Meslektagmiz ortak yazar degilse, kesinlikle onu makalenizde iglenen temel konudan sorumlu taraf yapmamahsituz. Gerçekten, meslektagmiz esas noktalarimzda sizinle ayni fikirde olmayabilir ve.Tegekkürü, makaleniz destekleniyor görünümünde hazirlamamz dürüstlük ve iyi bilim degildir. "Dilek" kelimesinin Tegekkür'den yok olmasm1 dilerim. "Dilek", dilerim"de oldugu gibi dilek anlammda oldugu zaman mükemmel bir kelimedir. Fakat, kelimesinin kelimesinin yerine konmas1 kabul edilemez. Eger, "John Jones'a tegekkür etmek isterim" derseniz, kelimeleri israf ediyorsunuz demektir. "John Jones'a tegekkür ederim" yeterlidir. Ayrica, "John Jones'a yardimlan için tegekkür etmek isterdim, fakat çok da yarduni olmadi" gibi bir anlam veriyor olabilirsiniz. "bagarilar
"dilek"
54
"istek"
Bölüm 12
Kaynaklara Nasil Atif Yap111r? Sayrlamayacak kadar çok kaynak içaren metinler, ohnaktan ziyade güvensizligin göstergesidir.
bilimselligin
igareti
William C. Roberts
000 IZLENECEK KURALLAR Kaynaklar k1smmda, tipki Tegekkür kismmda oldugu gibi izlenecek iki kural vardir. stralamahsmiz. Yayimlanmamig verilere, basmdaki makalelere, Kisa Özet'lere,tezlere ve diger ikincil malzemeye atiflar Kaynaklar'1 veya Atif Yapilmig Literatür k1sm1m bo§una doldurmamahdir. Eger böyle bir kaynak mutlaka gerekliyse, metne parantez içinde veya dipnotu olarak ilâve edilebilir.
Îlki; sadece yay1mlanmig olan önemli kaynaklari
Îkincisi; metni sunmadan önce ve belki tekrar düzeltme s1rasmda her
kaynag1, özgün yaymm bütün k1simlar1yla kontrol edin. Eski bir kütüphaneciye göre: Kaynaklar bölümünde bagka yerlerde oldugundan çok daha fazla hata yapihr. KAYNAK TARZLARI
Dergiler, kaynaklari ele ahy biçimleri bakimmdan önemli ölçüde farkhhklar gösterirler. Birisi, 62 bilimsel dergiye bakmig ve kaynaklarin 33 degigik türde siralandigmi görmügtü (M. O' Connor, Br. Med. I. I(6104): 31, 55
1978). Baz1 dergiler makalelerin bagliklarm1 basar, bazilan basmaz. Bazilan, giren sayfalarm numaralarmm yazilmasinda israr ederken, baz11ari sadece ilk sayfa numarasmi basar. Ak11h bir aragtirmac1, kaynaklan (genellikle3'e 5 kartlara) bütünüyle yazar veya bilgisayar dosyasma bütün bilgiyi geçirir. Böylece daha sonra metni hazirlarken ihtiyaç duyulacak bütün bilgiye sahip olur. Düzeltmek, degigtirmek kolaylagir. Zira dergi editörü tarafindan istendiginde, 20 veya daha fazla kaynag1 makale baghg1 veya son sayfalan ilâve etmek için bulmak gerçekten zor igtir. Makalenizi göndermeyi plânladigimz derginin kisa form (makalebaghksiz, örnegin) kullandigmi bilseniz bile, kaynak listenizi tam olarak kurman1z yine de ak11hca olur. Bu iyi bir uygulamadir, çünkü (i) makalenizi göndermek için seçtiginiz dergi metni reddebilir ve bu da metninizi, istekleri çok daha fazla olan bir bagka dergiye gönderme karan almaniz sonucunu dogurabilir (ii) daha büyük bir olasihkla, bazi kaynaklari daha sonraki aragtirma makalelerinde, tarama/ dergilerinin çogu tam degerlendirme yazilarmda (tarama/degerlendirme kaynak ister) veya kitaplarda kullanacaksimz. Yayimlanmasi için bir metin kaynaklarm "Yazarlara Direktifler"e gönderdiginiz göre zaman, sunuldugundan emin olun. Eger kaynaklar çarpic1 yekilde farkhysa; editör veya degerlendirmeyi yapanlar, bunun önceki bir reddedilmenin göstergesi oldugunu veya en iyi olasihkla, dikkatsizligin aç1k bir kamti oldugunu varsayabilirler. Hemen hemen sonsuz say1da kaynak gösterme biçimi olmasma kargm pekçok dergi, kaynaklar1 üç genel gekilden birinde verir. Bunlar genellikle, liste numaras1yla" ve ve yil", sirasma göre numarayla" olmak üzere simflandinhr. "isim
"atif
"alfabetik
ÎSIM VE YIL
SISTEMÎ
îsim ve yll sistemi (çoguzaman Harvard sistemi olarak amhr) uzun süre çok popülerdi ve bir zamanlar kullamldig1 kadar genig ölçüde kullamlmamakla birlikte birçok dergide hâlâ kullamlmaktadir. Büyük avantaji yazar için rahathgidir. oldugu için, Kaynaklar numarasiz kaynaklann ilâvesi veya çikartilmasi kolaydir. Kaynak listesi ne kadar çok degigtirilirse degigtirilsin, "Smith and Jones (1950)"oldugu gibi kahr. Eger iki veya daha fazla "Smith and Jones (1950)"kaynag1 varsa problem, ilkini "Smith and Jones (1950a)",ikincisini "Smith and Jones (1950b)"v.b. listeliyerek kolayca halledilir.isim ve yil sisteminin dezavantaji, okuyucu ve yay1mc11arla ilgilidir. Okuyucu için dezavantaj, (çogunluklaGirig'te) bir 56
cümle veya paragrafta kaynaklara çok say1da atif yapildigi zaman ortaya çikar. Okuyucu bazen, metine tekrar devam edebilmek için birkaç satir süren parantezli kaynaklan atlamak zorunda kalir. Hatta, birarada atif yapilmig iki dezavantaj veya üç kaynak bile okuyucu için dikkat bälücüdür. Yayimci için ye açiktir: artan maliyet. "Smith, Jones and Higginbotham (1948)", maliyetleri basim kompozisyon dönügtürüldügü ve (dizgi) zaman, azaltilabilir. Daha önce belirtildigi gibi, gimdi bilimsel dergiyi basma kelime bagma 12 sent mertebesinde bir maliyete sahiptir. Editörler (ve özellikle oldugundan çok daha fazla, maliyetin yönetici editörler) eskiden "(7)"
bilincindedirler.
Bazi makaleler kontrol edilemeyecek say1da yazar tarafmdan yazildigi al." kurah vardir. En için, isim ve yil sistemini kullanan birçok dergide tipik olarak, bu göyle igler: Makalelere atif yapihrken isimler daima bir veya iki yazar için kullamhr. Örnegin,"Smith (1970)","Smith and Jones (1970)". Eger makalede üç isim varsa, makaleye ilk atif yapildigmda üçünü de stralayin. Örnegin,"Smith, Jones ve Mc Gillicuddy (1970)".Eger, aym makaleye tekrar atif yapihrsa, "Smith et al (1970)" geklinde kisaltilabilir. Atif yap11an makalede dört veya daha fazla yazar varsa, ilk atif bile "Smith et al. (1970)"olarak yazilmahdir. Kaynaklar k1smmda, bazi dergiler bütün yazarlarm (kaç tane olursa olsun) siralanmasim ister; diger dergiler ve özellikle önde gelen tip dergileri, sadece ilk üç yazara atif yapar ve onu al." izler. Bu kullamm, "Uniform kurallar.........." (29)tarafmdan yedi veya daha fazla yazarli makaleler için belirlenmi§tir. "et
"et
ALFABE-SAYI SISTElvd Bu sistem, yani alfabetik siralanmig kaynaklardan atif yapma, isim ve yll sisteminin modern gekilde degigtirilmigidir. Numara ile atif, baski masraflarmi belli bir smir içinde tutar. Alfabetik liste, özellikle de uzun bir listeyse, yazarlar için hazirlamasi ve okurlar için de (örneginkütüphaneciler için) kullanmasi kolaydir.
Îsim ve yll sistemine ahylk yazarlar alfabetik numara sistemini,
atif yapmanm okuru aldattigim iddia egilimindedir. Atif yap11an olayla i1gili kiginin söylenmesi gerektigi tartigma konusudur. Bazen kaynagina 1988 kaynagmdan farkh gekilde bakilacagi de söylenmesi gerekir. numaraya
ederek begenmeme isminin okuyucuya okura ayrica, 1888 dügüncesiyle, tarihin
57
Neyse ki bu dügüncelerin üstesinden gelinebilir. Metin içinde kaynaga atif yaparken, isimlerin veya tarihlerin önemli olup olmadigma karar verin. Eger önemli degilse (genellikle öy1edir), sadece kaynak numarasm1kullamn: "Pretyrosine, bu partlarda miktar olarak phenylalanine dönügtürüldü (13)." Eger yazann ismini vermek isterseniz, cümlenin yapisi içinde gösterin: "Solunumun düzeltilmesinde carotid sinus'ün rolü Heymans (13)tarafmdan kegfedildi". Tarih vermek isterseniz bunu da cümle içinde yapabilirsiniz: "Streptomycin ilk olarak 1945 (13)te veremin tedavisinde kullanildi". ATIF SIRASI SISTEM1 Atif sirasi sistemi, kaynaklari (numarayla)makalede ortaya çikig sirasma göre atif yapma sistemidir. Bu sistem, isim ve yll sisteminin büyük basim giderlerini azaltir ve okuyucular da çogunlukla begenirler. Zira istedikleri takdirde metin içinde önlerine çiktikça 1-2-3 siralamas1yla çabuk bir gekilde kaynak gösterebilirler. Her makalenin sadece birkaç kaynak gösterdigi, esasta türü dergiler için faydah bir sistemdir. Birçok kaynak gösteren uzun makaleler için atif sirasi sistemi pek iyi bir sistem degildir. Yazar için, kaynaklann ilâvesi veya ç1kartilmasiyla olugan, önemli ölçüde yeniden numaralama igi nedeniyle iyi degildir. Okuyucu için de ideal degildir. Çünkü, kaynak listesinin alfabetik olmayan sunulugu, aym yazarin çahymalarina yapilan kaynak göstermelerin aynlmasiyla sonuç1anabilir. "not"
Bu kitabm ilk baskisinda, alfabetik numara sisteminin yavag yavag yükselig kazamr gibi göründügünü söylemigtim. Fakat ondan hemen sonra, "Biomedikal dergilere verilen metin1er için uniform kurallar" ("Vancouver" sistemi)'nin, ortak çahyan dergiler için atif s1rasi sistemini destekleyen ilk gekli ortaya ç1kt1. "Uniform kurallar" (29) birkaç yüz biomedikal dergi tarafmdan tanmmig bulunuyor. Bu nedenle gimdi, hangi atif sisteminin, eger varsa, yükselige geçecegi pek aç1k degil. "Uniform kurallar" belgesi birçok yänden o kadar etkileyici ki, çok güçlü bir sonucu oldu ve oluyor. Bu belge, Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü (ANSI) tarafmdan hazirlanan standart ile önemli älçüde ayum içindedir. Bununla beraber, literatür atifimn bu alanmda kuvvetli bir muhalefet bulunmaktadir. Örnegin,güçlü Bioloji Editörleri Konsülü, "CBE Style Manual"m beginci baskisindaki alfabe sayi sistemini kullanmaya karar verdi. Ilâveten, akademik yaym toplulugunun kutsal kitab1 "Chicago Manual of Style"in son baskisi, alfabetik olarak düzenlenmig kaynaklara destek vererek ortaya çikti. Kitabm kaynaklari ele alma konusunda ayrmt111öneriler ve kurallar veren 100 den fazla sayfasmda 58
birçok kez göyle yorumlar yapilmaktadir. (sayfa431): "Kaynak listesi veya bibliyografya düzenlemek için en pratik ve yararh yol, ya bütün liste boyunca veya her kismmda yazarlara göre alfabetik stralamadir". Fakat daha yenisi, Huth'un "Medical Style and Format" (27)kitabmin ortaya çikipidir. Hiç olmazsa bu yeni, aynntih el kitabi stilini kullanan biomedikal dergiler için yön, tekrar "Uniform kurallar" (atif sirasi) lehine çevrilebilir. BASLIKLAR VE GIREN SAYFALAR Makale baghklan kaynaklarda verilmeli midir? Normal olarak derginin verir) tarzim izlemek zorundasmiz. Eger dergi, seçme izni veriyorsa (baz11an göstererek, genel kapsami öneririm. Makale baghgi vermenizi tam kaynak ilgili okuyucular (vekütüphaneciler) için, atif yap11an kaynaklann hiçbirine, bazilanna veya hepsine bakip bakmamaya karar vermeyi kolaylagtinr. Giren sayfa kullammi (ilk ve kullanic11ar için bir sayfahk notlari ay1rmay1 kolaylagt1r1r. Aç1ktir ki, size äzellikle fotokopi yoluyla olacaksa, önemli ölçüde degigebilir.
son sayfa numaralan) potansiyel 50 sayfahk tarama makalelerinden veya kütüphanenize kaynak saglama maliyet sayfa sayisma bagh olarak
DERGIKISALTMALARI Dergi tarzlan çok degigmesine karym, kaynak atiflarmm bir yönü son yillarda standartlagtirildi: Dergi kisaltmalar1. Bir standartm (2) genig ölçüde kabul edilmesi sonucu olarak, hemen hemen bütün bagta gelen dergiler ve ikincil servisler gimdi áym kisaltma sistemini kullamyorlar. Öncedenbirçok dergi, dergi isimlerini (kisaltmayla baski maliyetinden önemli ölçüde kaç1mlabilir) kisalt1rdi, fakat tek form yoktu. Journal of the American Chemical Society, "J.Amer. Chem. Soc.," "Jour. Am. Chem. Soc.," "J.A.C.S.," v.b. çeyitli gekillerde kisaltihrd1. Bu degigik sistemler, yazarlar ve yayimcilar için problem yaratti. §imdiesas olarak sadece bir sistem vardir dergiler ve üniformdur. "Journal" kelimesi daima "J." olarak kisaltihr (Bazi baghgim kisaltmadan sonra noktay1 koymazlar). Yazarlar, birçok dergi kurallarm birkaçoa dikkat ederek, hatta pek bilinmeyenleri bile kaynak listesine atif yapmaksizm kisaltabilirler. Ornegin, bütün de bitirildigini bilmek faydalidir ("Bacteriology" kelimelerinin "ology"
"l"
59
"Bacteriol." olarak kisaltihr; "Physiology" "Physiol." olur). Böylece eger kigi, baghklarda çok kullamlan kelimelerin kisaltiligm1 ezberlerse, birçok dergi baghgi kolaylikla kisaltihr. Hatirlanacak bir istisna, tek kelime bagliklarm (Science, Biochemistry) asIa kisaltilmayacag1dir. Ek l'de perlyodik baghklarmda çok kullanilan kelimelerin dogru kisaltma listesi verilmektedir.
METINDE ATIF Birçok yazarin literatüre atif yaparken özensiz yöntemler kullanmasmi üzücü buluyorum (Uzun süre üzüntü içinde kalmam! Dikkat sürecim çok kisadir). Bilinen bir yanlig; Smith'in ne anlattig1 veya Smith'in yazarlarin gimdiki
sonuçlanyla nasil ilgi kurdugu hakkinda herhangi bir iz "Smith'in katkisi"'na içten olmayan gekilde yapilan atif, at1f"idir. Eger bir kaynak atif yapilmaya degerse, okuyucuya bunun nedeni söylenmelidir. vermeksizin,
"geçigtirme
Bazi yazarlar bütün atiflari cümlelerin sonuna koyma aligkan11gl içine girerler. Bu yanhytir. Atif cümlede ilgili oldugu yere koyulmalld1r. Michaelson (35)gu iyi örnegi verir: Multiple-access uydu iletigimi ve dijital mobil radyo telefonu için bir spread-spectrum modulasyonu dijital yöntemi inceledik.1,2 Cümlenin apagidaki gibi yeniden düzenlenmesiyle atiflarin ne kadar netlegtigine dikkat edin: Smith'in multiple-access ayda iletigimii. için yaptigr geligtinne ve Brown'm dijital mobil radyotelefon2 teknigi ile kullamhnak üzere bir spread-spectrum modulasyonu dijital yöntemi inceledik,
DEÒÎÎK KAYNAK TARZLARINA ÖRNEKLER Üç degigik kaynak sistemi arasmdaki farklari bir bakigta görebilmek için, bir derginin kaynaklar k1sminda gözüktügü gibi igte üç örnek: Îsimve y11sistemi Day, R. A. 1988. How to write and publish a scientific paper. 3 rd ed. Phoenix, AZ: The Oryx Press.
60
Huth, E. J. 1986. Guidelines on authorship of medical papers. Ann. Internal Med. 104: 269-274. Lee, M. R; Ho, D. D.; and Gurney M. E. 1987 Functional interaction virus and and partial homology between human immunodeficiency neuroleukin,
Science 237: 1047-1051.
Alfabe-Say1 Sistemi 1. Day, R. A. 1988 How to write and publish a scientific paper. 3 rd ed. Phoenix, AZ: The Oryx Press. 2. Huth, E. J.1986 Guidelines on authorship of medical papers. Ann. Internal Med. 104: 269-274. 3. Lee, M. R., Ho, D. D.; and Gurney, M.E. 1987. Functional interaction virus and and partial homology between human immunodeficiency neuroleukin. Science 237: 1047-1051.
Attf Sirasi Sistemi 1. Huth, E. J. Guidelines on authorship of medical papers. Ann. Internal Med. 104: 269-274; 1986. 2. Lee, M. R.; Ho, D. D.; Gurney, M. E. Functional interaction and potential homology between human immunodeficiency virus and neurolekin. science 237: 1047-1051, 1987. ed. 3. Day, R.A. How to write and publish a scientific paper. 3 phoenix, AZ: The Oryx Press; 1988, -rd
61
Bölüm 13 Etkin Bir Tablo Nasil Tasarlamr? Verileri tablo halinde sunmak, bilimsel makalenin kalbi, daha da ötesi, beynidir. Peter Morgan
000 TABLOLAR NE ZAMAN KULLANILIR? "nasil"ma
Tablolarm sorununu inceleyelim.
geçmeden önce ilk olarak
"kullamp
kullanmama"
Kural olarak, tekrarli veriler sunmak zorunda kalmadikça tablo yapmaym. Bu genel kural için iki neden vardir. ilki; en basit gekliyle, sayfalarla veriyi sirf sizin laboratuvar defterinizde bulundugu için vermek iyi bilim degildir. Sadece örneklerin veya kritik deger niteligindekilerin tablolarm verilmesi gerekir. Ìkincisi, metin ile karplagtirildiginda yayinlanma maliyeti ve çok yüksektir. Bilimsel literatür üretmek yayimlamakla ugragan bizler, maliyeti dü§ünmek zorunday1z. Tablo 1. Stoptomycm coelicolor büyemesinde havalandirmann etkisi Sicaklik (°C)
Deney sayisi
24 24
5 5
Büyüme ortammm havalandirilmasi
Büyümea
+b
78 0
_
a Optik yogunlukla belirlenmistir (Klett birimi). b igaretler:+, 500-ml Erlenmeyer kaplan bir lisansüstü ögrencisi tarafmdan iglerine saatte 15 dakika havalandirmamn ya h bir profesör tarafmdan saglanmasi üflenmek suretiyle havalandinlrustir; -,
haricinde özdeg deney gartlan.
63
Eger sadece birkaç saptama yaptlysamz (veyasunmaniz gerekiyorsa) verileri metin içinde sununuz. Tablo 1 ve 2 faydasizdir; fakat bunlar, dergilere verilen birçok tablonun tipik örnekleridir. Tablo 2. Mege
(Quewus)fidelerinin büyümesinde sicakhgin
Sicakhk (°C)
48 Saat içindeki büyüme
etkisia
(mm)
-50
0 -40
0 -30
0 -20
0 -10
10
0 0 0
20
7
30
8
40
1
50
0
60
0
70
0
80
0
90
0
100
0
0
a Herbir fide 10 cm çapmda ve 100 m yüksekliginde ayrt bir yuvarlak saksida, %50 Michigan turbasi ve %50 kurutulmus at dykisi içeren zengin bir bifytime ortammda bakilmigtir. Aslmda turba "%50 Michigan" degil %100 "Michigan"di, tümä bu eyaletten gelmigti. Ve gübre yarl-kurutulmug (%50)deki]; tamamen kurutulmustu. Ve, kurutufmuy giibre (at)" demem gerektigini dügünmeye bagladim; at'i hiç kurutmadim. "%50
Tablo 1, iki kolonda, verileri ve degigkenleri degil standart kogullari verdigi için hatahdir. Sicakhk, deneylerdeki bir degigken ise kendi kolonu 64
olabilir. Eger bütün deneyler ayni s1cakhkta yapild1ysa bu küçük bilginin tabloda kolon olarak degil, Malzeme ve Yöntemler'de belki tablo dipnotu olarak belirtilmesi gerekirdi. Bu nedenle Tablo 1 uygun bir tablo degildir. Bu veriler metin içinde de, okuyucunun hemen kavrayacag1 biçimde ve aym zamanda tablo yapmanin änemli ölçüdeki ilâve dizgi maliyetinden kaçinarak sunulabilir. Çok basit olarak, bu sonuçlar göyle yazilabilirdi: "Büyüme Streptomyces coelicolor'un büyümesi için ortamimn havalandinlmasi esastir. Oda sicakhginda (24°C), duragan kültürlerde (unaerated)hiçbir büyüme saptanmad1. Oysaki, çalkalanmig kültürlerde önemli büyüme (0D, 78 Klett birimi) meydana geldi". Tablo 2' de egdeger okumalar yok ve iyi bir tablo gibi gözüküyor. Fakat öyle mi? Bag1msiz degigken kolonu (sicakhk)yeterince mantikh görünüyor, fakat bagimh degigken kolonunda (büyüme)kugku veren say1da sifirlar var. Çoksayida sif1r olan her tabloyu (älçübirimi ne olursa olsun) veya yüzde kullamhyorsa çok say1daki 100'ü sorgulamamz gerekir. Tablo 2 yararsiz bir tablodur. Çünkübütün söyledigi gudur: "Mege tohumlan 20 ve 40°C arasinda büyüdü, 20°C nin altinda veya 40°C nin üstünde ölçülebilen bir büyüme olmad1". Sifirlara ve 100 lere ilâveten, arti veya eksi isaretlerinden de kugkulanin. Aç1k olarak, Tablo 3 bilgi verici olmamasma karym, baskida çogunlukla ortaya ç1kan tiptendir. Bu tablonun bütün söyledigi gudur: "S. bozus S. krz;1us, S. hen-enk ve S. gökkugagiski aeorobik kogullar altmda büyüdü. Oysaki, S. renksiz ve S. yegilus anaerobik kogullar gerektirdi." Ne zaman tablonun içindeki kolonlar veya tablo, kolayhkla kelimelere dökülebiliyorsa önce bunu yapm. Baz1 yazarlar, bütün sayišal verilerin tablolagtirilmasi gerektigine inamrlar. Tablo 4 üzücü bir örnektir. Hele sonuçlarin önemli olmadigmi (P=0,21) ögrendigimizde (dipnotunsonunda) daha da üzücü oluyor. Eger bu veriler yay1mlamaya degerse, (ki kugku duyarim) Sonuçlar kismmda bir cümle bu igi gärürdü: "Bagarisizhk oran1ari arasmdaki fark- nocillin % 14 (35te 5) ve potassium penicilin V için % 26 (34te 9) önemli degildi (P= 0,21)". Sayilan sunarken, sadece önemli dijitleri verin. Önemsizdijitler okura, yapay bir hassasiyet hissi yaratarak yan11§yönlendirebilir. Ayrica, verilerin kargilagtinlmasmi çok zorlagtinr. Laboratuvar sayilan, basit hesap sonuçlan ve önemli degigim göstermeyen kolonlar gibi esas olmayan veriler bir kenara birakilmahdir. 65
Tablo 3, Çegitli Streptomyces tärlerinin oksijen ihtiyaçIan Organizma
Aerobik gartlar altmda
Anaerobik gartlar altmda
büyümea
büyüme
Streptomyces bozus S. krz;1renkli
S. renksiz
-
+
-
+
-
S. herrenk S. yeyilus S. gökkugagiski a
+
+
-
+
-
+
-
isaretierinaçaklamasi
için Tablo I bkz. Bu deneyde kültürler bir çalkalama makinesi ile havalandtrtimistir (New Brunswick Çalkalama A.S.,Bilimsel, NJ).
Tablo 4. Bakteriolojik baµnsizhk oran1 Nocillin 5/35
K Penicillin
(14)a
a Sonaç]ar basansizlik
sayist/toplam
9/34 (26) seklinde gösterilmig, sonra da yüzdeye çevirilmi§tir (paranteziçinde).
P-0.21
Tablo 5. Nicklecillin'in 24 yetigkin hasta üzerindeki yan etkileri Hasta sayisi
Yan etki
14
Diyare
5
Eosinofili
2
Metalik tata
1 1 1
Maya vaginitisb
(>=5 eos/mm3)
Ürenitrojeninde
hafif yükselme
Hematuria (8-10rbc/hpf)
a Metalik tat alan hastalann her ikisi de bir çinko madeninde çalgmaktaydi. b
Enfeksiyon yaratan organizma insanlarda degil, mayalarda vaginitis yapan Candida ablicans'in az bulunan bir türüdür.
66
Diger bir olagan fakat faydasiz tablo,kelime listesidir. Tablo 5 tipik bir örnektir. Bu bilgi metin içinde kolayca verilebilirdi. Tyibir kopya editörü bu çegit bir tabloyu yokedip verileri metin içine katacaktir. Ben kendim bu igi binlerce kere yaptim. Fakat bunu yaptigimda (vebu, tablolar hakkmdaki bir sonraki kurala götürür) çogu kez, en az bu kadar veya tüm bilginin hâlen metin içinde oldugunu farkettim. Böylece, kural: Verileri metin içinde, tabloda veya gekillerde sunun. Aym verileri asla birden fazla biçimde sunmaym. Kugkusuz, seçilmig veriler metinde tartigilmak üzere digerlerindenayrilabilir. Tablo 1 ve 5, tablola§tmlmamasi gereken malzeme çegitleri için tipik birer ärnek vermektedir. §imdi, tab1olagt1rilmasi gereken malzemeye bakahm.
TABLOLASACAK MALZEME NASIL DÜZENLENÍR Tablolaçacak malzemeye karar vermig olarak, kendinize gu soruyu sorun: "Verileri nas11 düzenlerim?" Tablo, hem sag-sol ve hem de açagiyukar1 boyutlara sahip oldugundan iki seçeneginiz vardir. Veriler, yatay veya dügey olarak sunulabilir. Fakat, sunulabilir demek sunulmalid1r anlami tagimaz. Veri1er öyle düzenlenmelidir ki benzer elemanlar karç1ya dogru degil, apag1ya dogru okunsun. _
Tablo 6 ve 7'yi inceleyin. Tablo 7 apagiya dogru okunerken Tablo 6'mn karg1ya dogru okunmasi digmda, egdeger tablolardir. Tablo 7 tercih edilen formattir, çückü okuyucunun bilgiyi daha kolay kavramas1na imkân verir ve daha sikigtirilmig oldugundan basimi da ucuzdur. Okuyucuya kolayhk konusunun aç1khgi gözüküyor (Hiç dügey olarak yazilacak yerde yatay yazilmig rakamlari toplamaya çahytmiz mi?). Azaltilm14 baski giderleri bütün kolonlar, konusu ise guradan ç1kar: Karg1hkh düzenlemede Oysaki, baz1 derin genig çegitliliginden dolay1 olmahdir. elemanlarm ve kolonlar (äzelliklerakam içerenler), apag1ya dogru düzenlemede daha dardir. Böylece Tablo 7, Tablo 6 ile ayni bilgiyi içermesine kargm daha küçük görünmektedir. Tablo 8, iyi kurulmuy bir tablo örnegidir (Journal of Bacteriology'nin "Yazarlara Direktifler" kismmdan ahnarak basilmig). Kargiya degil, apagiya dogru okunur. Metine atif yapilmaksizin verilerin anlamma yeterince aç1khk kazandiran baghklar içermektedir. Açiklaylci dipnotlar vardir, fakat agiri 67
ölçüde deneysel ayrintilan tekrarlamaz. Buradaki ay1runa dikkat edin. Metine atif yapmaksizm, verilerin anlamina aç1khk getiren yeterli bilgi saglamak yerinde olur. Fakat, deneyi tekrarlamada gerekli olacak deneysel ayrintilan tabloda vermek uygun olmaz. Verileri elde etmek için kullamlan aynntih malzeme ve yöntemlerin, bu isimli bölümde kalmasi gerekir.
Tablo 6. Antibiyotik-üreten Streptomyces özellikleri Belirlenen
S. t7uoricolor
S. bozus
S. krzilusli
S. renksiz
Optimumbüyüme sicaklig!
(UC)
-10
24
Myceliumrengi
Bronz
antiblyotik Üretilen
Fluoricillinmycin Streptomycin
Gri
AntibiyotikGretimi(mg/ml) 4,108 a
ingilizler"Rumley" olarak
28
92
Kizil
Mor
Rholmondelaya
Nomycin
2
0
-
78
telaffuz eder.
Tablo 7. Antibiyotik-üreten Streptomyces özellikleri Organizma
büyüme Optimum
Myceliumrengi
sicakligi( C) S. ßuoricolor S. bozus S. krzdrenkli S. reaksix
antibiyotik
Alitibiyotiküretimi
(mg/ml)
-10
24
Bronx Gri
Fluoricillinmycin Streptomycin
28 92
Krzil Mor
Rhomondelaya
a Uçan bahklarm oynadigi yer.
68
Üretilen
.
Nomycin
4,108 78 2 0
Tablo 8. Diyalize membrana böliimlerindeki Protein ve ATPase
dagihnu ATPase
Membran Bölümler
alman hücreler
Ulmg
Toplam U
protein Kontrol hücreleri
El ile iglem görmüg hücreler
Bogaltilmig membran
0.036
2.30
Konsantre süpernatan
0.134
4.82
Bo§altilmig membran
0.034
1.98
Konsantre süpernatan
0.110
4.60
a Kontrol hiiereleri ve iglem görmüs hücrelerin boµltilmamq membranlarmda ATPase özgül aktivitesi siraslyla O.2] ve 0,20'dir, Membranlar colicin El'le iglem görmiis hücrelerden Sekil4'ün alt yazistnda belittildigi gibi hazirlanmigtir.
TABLO BA§LIKLARINDA ÜSTELLER Mümkünse, tablo baghklarmda üstellerden kaçmm. Aym geyi ifade etmek için bazi dergilerin pozitif, bazi dergilerin negatif üstel kullanmasi nedeniyle kangikhk olu uyor. Örnegin,Joumal of Bacteriology dakikadaki "cpmx10
kullamrken The Joumal of Biological Chemistry bin sayim için kullamyor. Tablo ba§hklannda (veya ayni bin sayun için gekillerde) bu tür etiketlerden kaçmmak mümkün degilse, dipnotta (veya gekil altmda) kugkuyu gidermek için hangi türün kullamlmakta oldugundan bahsetmeye degebilir. "cpmx10-3"
MARJ
Í$ARETLERÎ
Metnin marjmda, her tabloya ilk atifm belirtilmesi iyi olur.
Örnegin,
maria sadece "Tablo 3" yazm ve daire içine ahn. Bu usül, her tabloya metin içinde numara sirasiyla atif yapildigindan emin olmak için iyi bir kontroldur.
Fakat bu yol, esas olarak sayfa düzenlemesi agamasinda, kompozitörün tablolari koymak için metni nerede kesecegini bilmesi açisindan igaret verir. Yeri siz igaretlemezseniz, kopya editörü bunu yapacaktir. Fakat kopya editörü, bir tabloya ilk atif1 gözden kaçirabilir ve tablo metin içinde 69
bahsedilen esas yerinden çok uzaga dügebilir. Daha da ötesi, siz makalenin baginda tabloya bir geçig atif1 yapmak isteyebilir, fakat tablonun kendisinin makalede daha sonra görünmesini tercih edebilirsiniz. Kopya editörü ve kompozitör, isteklerinizi sadece marj notlan vasitas1yla bilecektir. BA§LIKLAR, DIPNOTLAR VE KISALTMALAR Tablonun baglig1 (ve gekil alt yazisi), makalenin kendi baghg1 gibidir. Yani, tablonun baghk veya alt yaz1s1 kisa ve öz olmah, iki veya daha fazla cümleye bölünmemelidir. Gereksiz kelimeler kullamlmamahdir. Tablolarm1zm dipnotuna gerekli dikkati gösterin. Eger kisaltmalarm tanimlanmasi gerekiyorsa, tanimlarm çogunu veya tümünü ilk tabloda verebilirsiniz. Böy1ece, sonraki tablolara basit bir dipnot koyabilirsiniz: "Kisaltmalar Tablo 1 deki gibi". "temperature"
"Temp" kisaltmasmm (Tablo I, 2, 6 ve 7) için kisaltma olarak kullamldigma dikkat edin. Tablolardaki yer kisitlamalarmdan dolay1 hemen hemen bütün dergiler, metinde kisaltilamayacak olan belli kelimelerin tablolarda kisaltilmasim tegvik eder. Kolon baghšmda ilk kelime olarak kullanilan böyle kisaltmalara büyük harfle baglaym, nokta kullanmaym ("no." haricinde). Siz, sekreter veya kompozitörün tablolan uygun düzenleyebilmesi için, EK 2'deki kisaltmalari kullanma aligkanligi edinin. Bu, özellikle tablolan düzenlemede yardimci olur. "kamera-haz1r"
KAMERA HAZIR KOPYA -
Kurumlarda çaligan birçok yazann kelime igleme araçlarmi veya hiç olmazsa karbon geritli, modern, elektrikli yaz1cilari kullanma imkâm vardir. Etkin tablo düzenlemeyi bir kere ögrendikten sonra, siz (veya bölüm sekreteriniz) bu donamm1 kamera-haz1r tablolar hazirlamak için kullanabilirsiniz. Giderek artan say1da yazar, kendilerinin veya yönetici ya da dergi editörlerinin zorlamasi ile bunu yapmaktadir. Yazara, dergiye ve literatüre getirdigi. kazançlar çok önemlidir. Kamera-haz1r tablo, kipiyi tablonun düzeltme okumalan gibi yorucu bir igten koruyarak, tablonun fotografla çogaltilmasma imkân verir (kamera,dizgi hatalari yapmaz). Dergiye getirdigi kazanç ise; malzemenin yazilmasi, düzeltilmesi ve tekrar okunmasi gibi ihtiyaçlar olmadigmdan tablonun çogaltilma maliyetinin azalmas1dir. Literatüre getirdigi kazanç, yayimlanmig verilerin daha az hata .
70
içermesidir. Özgünkopyamzdaki hatalar kugkusuz kalacakt1r. Fakat eskiden, özellikle tablolar buna daha müsait olarak her yerde görülen basim hatalarindan, kabul edilebilir nitelikte kamera-hazir kopyalar sunarak tamamen kaç1nmak mümkündür. Yazilmig metnin diger kisimlan da kamera-hazir kopya kullammmdan yararlanabilir. Bu gekilde, kopya editörünün veya kompozitörün sizin ne istediginizi tahmin ettiklerini degil, kendi istediginizi elde edeceksiniz. Kamera-hazir kopya; karig1k matematik ve fizik formülleri, kimyasal yapilar, genetik haritalar, diyagramlar ve akig diyagramlan için çok güzel sonuç verir. Niye denemeyeceksiniz? Son bir önlem: Yazih metni göndermeyi dügündügünüz derginin "Yazarlara Direktifler" k1smm1, tablolanmza son formu vermeden önce dikkatle okudugunuzdan emin olun. Dergi kabul edecegi tablo tiplerini, tablo boyutlarim ve etkin tablo haz1rlamak için diger önerileri orada belirtebilir.
71
Bölüm 14 Etkin Gösterilimler Nas11Haz1rlamr? Bir kitabm yüz sayfada ortaya koyabildigini, bir resim ânmda verebilir. Ivan Sergeyevich Turgenev
000 GÖRSEL MALZEME NE ZAMAN KULLANILHL? gereken belli türde verileri tartigtik. Bunlar, gekil hâline de sokulmamahdir. Aslmda grafikler, resim
Önceki bölümde, tablolagtinlmamasi
türünde tablolardir. budur. Belli tipte verilerin, özellikle seyrek veya monoton olarak tekrar edilenlerin, tablo veya grafikte biraraya getirilmesine ihtiyaç yoktur. Gerçekler yine de ayn1dir. Görsel malzeme hazirlama ve basma maliyeti yüksektir ve biz verilerimizi görsel malzeme hâline getirmeyi, sonuç1ar okuyucuya gerçek bir hizmet olugturuyorsa gözönüne alma11y1z.
Önemlinokta
Bu görügün yinelenmesine ihtiyaç vardir. Zira birçok yazar, özellikle hâlâ baglang1çta olanlar; bir tablo, grafik veya çizelgenin verilere önem kazandirdigim dügünmektedirler. Bu nedenle, kredi aray141 içinde, birkaç veri elemamm, etkileyici görünümlü grafik veya tabloya dönügtürme egilimi Daha deneyimli bunu yapmamamzdir. Benim önerim, vardir. aldanmayacaklar ve hemen meslektaglanmz ve dergi editörlerinin çogu, (örnegin),grafiklerinizdeki üç veya dört egrinin standart kogullar oldugunu ve dördüncü egrinin de sadece birkaç kelime ile ifade edilebilir oldugunu farkedeceklerdir. Bilimsel verileri süsleme tegebbüsü bayansizhga mahkûmdur. 73
Grafikte sadece bir egri varsa, bunu kelimelerle ifade edebilir misiniz?
Muhtemelen, maksimum veya munumum, sadece bir deger gerçekten önemlidir, gerisi vitrin süslemektir. Ornegin özel bir reaksiyon için optimum pH degerinin pH 8.1 oldugunu saptadiysamz, "Maksimum nokta, pH 8.1 de elde edildi" geklinde ifade etmeniz yeterli olordu. Eger bir organizmamn maksimum büyümesinin 37°C ta meydana geldigini saptad1ysamz, bunun yaziyla basit bir ifadesi, aym geyi gösteren bir grafikten daha iyi bilim ve daha iyi ekonomidir. Eger seçim, grafik ve metin arasmda degil de grafik ve tablo arasinda ise; seçiminiz, okuyuculara kesin say1sal degerleri veya en basit gekliyle, egilimin resmini mi, verilerin geklini mi aktarmak istediginizle baglantih olabilir. Nadiren, aym verileri hem tablo hem de grafikte sunmak için bir neden olabilir: Îlki kesin degerleri, ikincisi aksi halde açik olmayan egilimi göstermek üzere (Fizikte bu yolun oldukça çok kullamldig1 gözüküyor). Birçok editör, nedenleri zorunluluk olmadikça bu aç1kça tekrara direneceklerdir. Güzel fakat ihtiyaç olmayan bir grafik örnegi §ekil l' de gösterilmektedir. Bu gekil, metinde bir cümleyle yer degigtirebilirdi. "Ortalama 14 gün hastanede kalan 56 hastadan olugan test grubunda, 6 si enfeksiyon ald1. 60~
56
GELEN HASTA SAYlSI 40-
E
TOPLAM ENFEKS YON OLAYLARI
O
HASTAHANEDE GEÇEN ORTALAMA GÛN SAYlSi
2014
§ek.1. Hastane kaynakh enfeksiyon olaylan (Erwin F. Lessel'in izniyle) 74
Bir grafik ne zaman yerinde kullamlmig olur? Hiç bir aç1k kural yoktur. Fakat etkin kullamm için bazi noktalara igaret ederek, grafik ve fotograf gibi bilimsel yazimda çok kullamlan görsel malzeme tiplerini inceleyelim. GRAF1KLER NE ZAMAN KULLANILIR Verileri düzenli biçimde sunma yolu olarak tablolara çok benzedikleri için, belki grafiklerle (basim terminolojisinde çizgi diyagramlar denir) baglamamiz gerekir. Aslmda, birçok deneyin sonuçlan tablo veya grafik olarak sunulabilir. Hangisinin tercih edilecegine nas11 karar veririz? Bu, genellikle zor bir karardir. Iyi bir kural gu olabilir: Eger veriler, ilginç bir resim olugturarak, öne ç1kan egilimleri gösteriyorsa grafik kullamn. Eger say11arsadece orada, kamtta heyecan verici bir egilim olmaksizm duruyorsa, tablonun yeterli olmasi gerekir. Sizin için de hazirlamasi kesinlikle daha kolay ve ucuzdur. Her ikisi de tam olarak ayni verileri kaydeden, Tablo 9 ve Sekil2 yi inceleyin. Her iki format da yaym için kabul edilebilir. Fakat ben Sekil2 nin Tablo 9 dan çok daha üstün oldugunu dügünürüm. Sekilde,iki-ilaç etkisi. hemen gözüküyor. Böylece okuyucu, kangiminm verilerin önemini çabucak kavrayabilir. Aynca grafikte, etkisinin bir gekilde den daha etkin oldugu in yavag olmasma karym aç1ktir. Sonuçlarm bu yönü, tabloda hemen gözükmüyor. "synergistic"
"isoniazid"
"streptomycin"
Tablo 9. Streptomycin, isoniazid, ve streptomycin ile isoniazidin Mycobacterium tuberculosisa üzerine etkisi
Tedavib
Streptomycin Isoniazid Streptomycin + isoniazid
2 hafta
4 hafta
6 hafta
8 hafta
5
10 12 60
15 15 80
20 15 100
8 30
azalmg olmakla birlikte, hasta toplulugu bundan önceki bir makalede
a
Simdisayllart
b
Üreticidensaglanabilen
(61) tanitilmqti.
en iyi kalite (Kasaba Eezanesi. Podunk, IA).
75
GRAFlK NASIL ÇI711R Sizin elle çizdiginiz ilk grafik, kugkusuz milimetrik grafik kâgidmda hazirlanacaktir. Bununla beraber, çini mürekkepli son çizim grafik kagidma yapilmamahdir. Sekil3, tipik grafik kâgidmda verilmig bir grafigin fotografi ve basimi sonucunda olugan ikinci kalite bir ürünü gösteriyor (insanayrica, cumulative" in anlamm1 merak ediyor. Baz11arm1z, nin mikrolitre bagma mikrogram demek oldugunu dügünebilir. Eger yazarm kisaltmalar1 dogru kullamldiysa, milisantilitre bagma milisantigram anlami ç1kar, ne demekse !). "%
"mcg/mcl"
100
-
80
-
60
-
40 20
-
-
0
2
4 Tedavi
6 Süresi
8
(hafta)
Sek.2.
Streptomycin (o),isoniazid (Zi), ve streptomycin + isoniazd'in (O) Mycobacterium tubewulosis iizerine etkisi
Aç1k mavi renk, fotografi çekildiginde görünmedigi için, aç1k mavi koordinat çizgileri baskih, kabul edilebilir bir grafik kâgidi tipi de vardir. Bazen mavi kopya kâgidi da kullamhr. Fakat standart beyaz kopya kâgidi ucuz, kolay bulunabilir ve yeterlidir. Bununla beraber burada, özgün çizimleri dergiye vermenin akilhca olmayacagim belirtelim. Böyle çizimler, gözden geçirme ve basim iglemi sirasmda zedelenebilir ve kugkusuz, kaybolabilir. Ozgün olanlardan fotograf baskisi yapmak ve bunu yazilmig metinle göndermek akillica olur.
76
100 80 60
40 20
0
§ek.3.
-._
4.0 3.0 2.0 1.0 KONSANTRASYONU ANT B YOT K
5.0
(mog/mol) Klinik izolatlann plentycillin'e duyarhhgi. Semboller: O, penicilin'e dayamkh-resistant Staphylococcus aureus; A, S. aureus; , S. penicillin'e dayath epidermidis; , , Tanganika'nm 1968'deki gayri safi milli has11asi. -susceptible
Grafik hazirlamanm kolay yolu, veri noktalanm ve egrileri çizmek, isimlerini daktilo ile ilâve etmektir. Fakat, sonra rakamlari ve apsis-ordinat hiçbir iyi dergi böyle bir grafigi kabul etmeyecektir. Nedeni açaktir: Daktilo fotografik ile yazilmig harfler, grafiklerin normal olarak maruz kaldiklan küçültmede ayakta kalabilmek için çok küçüktürler. Dergilerin çogu ikikolon formatma sahiptir ve grafiklerin çogu da bir kolona uyacak gekilde boyutlandinhrlar. Tipik bir bilimsel dergide, bir kolonun genigligi (7 inç'e 10 inç), yakla§1k 2 inç (8.4 cm) olan 16 pikad1r. Daktiloda yaz11mig birçok zaman okunamaz. Herhangi bir grafik, bu geniglige indirgendigi harflendirme aracmin kullamlmas1 gerekir. Harf seti veya transfer harfleri kullamldigi zaman bile, niçin kullamldig1m hatirlamak önemlidir. Harflerin boyutu, baskl igleminde ortaya ç1kabilecek fotografik indirgemeye dayandinlmahdir. Bu faktör, iki veya õzellikle daha fazla grafigi tek bir görsel malzemede birlestiriyorsamz önemlidir.
77
Sekil4
güzel bir grafiktir. Harfler, fotografik indirgeme için yeterince büyüktür. Îki tarafh olmak yerine (Sekil2 ile k1yaslayin), grafigin sag tarafmdaki degerleri tahmin etmeyi kolaylagtiran kutu biçimindedir. Ad1m igaretleri, diganya dogru olacak yerde içeriye dogrudur.
GRAF1KLERÍN BILGISAYARDA OLUSTURULMASI Geçen son birkaç y11içinde, bilgisayarlarm grafik kapasiteleri büyük artmig bulunuyor. Simdi laser printer her yerde bulundugu için, birçok bilim laboratuvarmm çok yakinda, yaym-kalitesinde grafik üretme kapasitesine sahip olacagina inanmak için pek çok neden vardir. ölçüde
Laser printer'ler için bir yol gösterici: Laser-printer çikigmm bir fotokopisi (lekesiz)özgün çikigtan daha iyidir. Özgünçikig, genellikle inç bagma 300 noktadir. Noktalar, diyagonal çizgilerde, çogu zaman fotokopide düzelen sertlikler gösterir. 400
O
.
200-
0
I
.20
.40
.60
.80
I.00
SPERMÌDINE (mg/ml)
Sek.4.
78
B. sublillis BR 151'in dönügümünde spermidine'in etkisi. Hücre bilegenleri, ml bagma 5 µg ( a) veya 0.5 µg verici DNA'nm (4) ilâvesinden.önce 40 dak. spermidine ile inkübe edildi. DNA ärnekleri ml bagma 5 µg (e) veya 0.5 µg ( m) DNA'um hücrelere ilâvesinden önce 20 dak. inkübe edildi (Molec. Gen. Gent.178: 21-25, 1980; Franklin Leach'in izniyle)
Sek.5.Cefazolin ve cephradine'in
doz-etki iligkisi (44)
GRAF1KLERÍN BOYUTU VE DÜ2ENLENMES1 5'i inceleyin. Aç1kça görülüyor ki, harfler yapilmig olan indergemeyi kaldiracak kadar büyük degildir ve birçok okuyucu ordinat ve apsis yazilarmi okumakta zorluk çekecektir. Gerçekte, Sekil5 iki sorunu etkin olarak gösteriyor. Ilki, harfler kolon veya sayfa genigligine indirgemede gözükmeye yetecek boyutta olmahdir. ikincisi, baskly1 yapan açismdan geniglik önemli oldugu için, gekilleri yan yana koymak yerine alt ve üst olarak düzenlemek daha iyidir. Eger Sekil 5'in üç parçasi alt-üst düzenlemesi olarak haz1rlanmig olsayd1, fotografik indergeme bu kadar çarpic1 olmazdi ve yazilar çok daha okunakh olurdu. ekil
yer açismdan düzenlenmesi ideal olmayabilir. Fakat üç grafigin tek bir kompozit düzeni, tamamen uygun bir düzendir. Ne zaman gekiller birbiri ile bagmtihysa ve kompozit bir grafikte birleytirilebilirse, birleytirilmelidir. Kompozit düzen yer kazandinr ve baski masraflanm dügürür. Çokdaha önemlisi, okuyucu ilgili elemanlari yan yana görerek çok daha iyi bir izlenim elde eder.
Sekil 5'in
Ordinat veya apsisi (veyaaçiklay1c1 yazilan) grafigin gerektirdiginden daha öteye uzatmaym. Ornegin, veri noktalarmiz 0 ve 78 arasmdaysa, en üst endeks say1mz 80 olmahdir. Grafigi 100'e uzatma (güzel bir yuvarlak rakam) egilimi hissedebilirsiniz. Bu istege, özellikle veri noktalan yüzde ise, dogal bölge 0 dan 100'e oldugu için karg1 konmast zordur. Fakat yine de direnim göstermelisiniz Oyle yapmazsamz, grafiginizin bir kism1 bog kalacaktir. Daha da kötüsü, geni§1igin(veyayüksekligin) % 20'si veya daha 79
fazlasmi bog beyaz alanla harcamig oldugunuz için grafiginizin canh kism1 boyut olarak k1sitlanacaktir. Yukandaki örnekte (0 dan 78'e degigen veri noktalan) harflendirilmig noktalarimn 0, 20, 40, 60 ve 80 olmas1 gerekir. Bu rakamlar1n herbirinde ve ara 10'larda (10,30, 50, 70) kisa endeks çizgileri kullanmamz gerekir. Aç1k olarak, 0 ve 20 arasindaki bir referans uç çizgisi sadece 10'da olabilir. Böylece, 10'lan harflemenize ihtiyaç yoktur ve sikigtinnadan, 20'ler için daha büyük harfler kullanabilirsiniz. Bu teknikleri kullanarak, grafikleri kangik ve kalabahk olacak yerde basit ve etkin yapabilirsiniz. referans
SEMBOLLER VE ALT YAZILAR Grafigin kendisinde yer varsa, bu alani semboller için anahtar vermekte kullanm. Çubukgrafiginde (Sekil 1), çubuk gölgelemesini alt yazida tammlamak biraz zor olabilirdi, anahtar verildigi için daha fazla tanima ihtiyaç kalmamigtir (ilâve dizgi-düzeltme okumasi ve masraftan kaç1nilabilir). Eger sembolleri gekil alt yazismda tanimlaman1z zorunlu ise sadece standart kabul edilen ve birçok dizgi sisteminde bulunabilen sembolleri kullanmahsmiz. Belki en standart semboller, aç1k-kapah daireler, üçgenler ve karelerdir (o, A, , A, ). Eger sadece bir egriniz varsa, referans noktalari için aç1k daireler kullanin. Açik üçgen ikincisi için, açik kareler üçüncusü için, kapah daireler dördüncüsü için v.b. Daha fazla sembole ihtiyacmiz varsa, muhtemelen bir grafik için çok sayida egriniz vardir ve ikiye bölmeyi dügünmeniz gerekir. ,
Eger birkaç sembol daha kullanmak isterseniz, her dizgici çarpi igaretine (x) sahiptir. Degigik türde birle§tirme çizgileri (dolu,kesikli) de ayrica kullamlabilir. Fakat, farkli türde birlegtirme çizgileri ve sembolleri birlikte kullanmaym. Grafikler muntazam çizilmelidir. Baskida, bu çizgiler siyah-bayaz olarak çikar, griler yoktur. Çokaçik çizilmig herhangi birgey (ayricasilinti ve bulagmalarla) baskida hiç gözükmeyecektir. Gözüken bulagmalar ise çok koya ve belkide utandiracak ölçüde koyudur. Neyse ki, önceden fotokopi yaparak basilmig grafiginizin neye benzeyecegini belirleyebilirsiniz. Birçok ofis fotokopi makinalari, basimc11arin kameralarmm igini yapabiliyor. 80
grafikleri kendinizin Harf setleri v.b. hakk1nda söylediklerim, faydah olabilir. bu örnekler yapacagm1 varsaylyor. Eger öyleyse, haz1rlarsa, grafikleri temel noktalarm herhangi bir bagkasi Kurumunuzdan Grafik yapmada verebilirsiniz. bilincindeyseniz dogru direktifler deneyiminiz yoksa ve böyle bir yetenek kurumunuzda bulunmuyorsa, iyi bir ticarî sanat kurulugu bulmaya çaligmamz gerekir. Bilim adamlan bazen, kendileri için saatler alacak igi uygun bir maliyetle (genellikle),ticarî artistlerin bir kaç dakikada yapabildigini görmekten gagkmhk duyarlar. Grafik çizmek amatörlerin igi degildir.
Sekilalt yazilan, asla geklin alt veya üstüne degil, daima ayri bir sayfaya yazilmahdir. Bunun ana sebebi, baskida alt yazilar dizgi ile, gekiller fotografik iglemle üretildigi için iki parçanm aynlmas1 gerektigidir. FOTOÖRAFLAR VE MIKROGRAFLAR Eger makalenizde, baskida yan-ton haline gelen bir veya daha fazla fotografla gösterilim yap11acaksa akilda tutulmasi gereken birkaç konu vardir. Grafiklerde, derginin sayfa ve kolon genigligine bagh olan baski boyutu (özelliklegeniglik) çok önemlidir. Bu nedenle boyut, malzemenizi dergi sayfasma uyumlu yapmakta sizin için önemli olmahdir. Bu, dergi için de önemlidir. Çünküyari-ton baski maliyeti çok yüksektir. Bununla beraber dügünülecek en önemli nokta, anlattigimz konu için fotograflarm öneminin degerlendirilmesidir. Bu önem esas olarak sifirdan, (butakdirde, yararsiz grafik ve tablolar gibi bunlar da konmamahdir) metine kendisini ayan ölçüde deger kazand1rmaya kadar gidebilir. Ornegin, hücre çahymalannm birçogunda yazimn önemi fotograflardadir.
"ultrastructure"
Eger fotograflarmiz (özellikleelektron mikrograflan) çok önemliyse kendinize ilk olarak, hangi derginin ince-yapi çahymalanm basmak için yüksek-kalite baski standartma sahip oldugu sorusunu sormamz gerekir. Biyoloji'de, "American Society for Microbiology" Ve "The Rockefeller University Press" tarafmdan yaymlanan dergiler, özellikle bu yönden yüksek standartlan ile dikkati çekerler.
81
KESME VE ÇERÇEVELEME Fotograflarm1zin kalitesi ne olursa olsun, okunakh basilmasini istersiniz. Aklmizi kullanirsamz, bu iglemi bir dereceye kadar kontrol edebilirsiniz. Agiri küçültme ile ayrintilarin kaybolabileceginden korkuyorsaniz, yardim edebileceginiz birkaç yol vardir. Çogu zaman, fotograflarin marilarma (crop)" igaretleri koymamz gerekir. Fotografm tümüne nadiren ihtiyaç vardir. Bu nedenle, önemli kismi çerçeveye alm. Genigligi, derginin kolon veya sayfa genigligine göre çerçeveleyebilirseniz özellikle faydah olur. Sonra, baskmm kenarma veya ön sayfaya aç1kça yöyle yazabilirsiniz: "Fotografi küçültmeksizin, bir kolon (veya sayfa) genigliginde basm". Bu çegit dikkatlice hazirlanmig ve özenli direktifler içeren fotograflarla ugragmak kopya editörlerini memnun eder. Sekil6,7 ve 8 kesilmig ve kesilmemig fotograflan göstermektedir. En iyi sonuç; büyütme ve küçültme istemeyen, tam boyutta fotograflar vererek elde edilir. Önemli derecede küçültmekten (%50den fazla) kaç1m1mahdir (Grafiklerde yazilarm boyutu yeterli ise daha büyük oranda küçültme olabilir). Bazi dergilerin istedigi parlak baskiya, mat yüzey düzgün oldugu sürece gerek yoktur. "kes
"Kes (crop)" igaretlerini asla dogrudan fotograf üzerine koymaym. Fotograffar özellikle bagka bir fon kagidi üzerine yerlegtirilmigse bazen marj igaretleri kullamlabilir. Aksi halde fotografm yerlegtirildigi kâgit üzerine igaretler yapilmahdir. Faydah diger bir yol gudur: Siyah kartondan, 3 inç genigliginde 6 inç yüksekliginde ve 1 inç kahnhgmda iki "L" kesin. Bir "L" yi çevirip digerinin üzerine koyarsan1z elinizde, uyarlanabilen ve fotografi çerçeveleyebileceginiz bir dikdörtgen olur. Böyle bir çerçeve ile, (crop)" igaretini size en iyi resmi veren yere koyabilirsiniz. "kes
GEREKLÎANAHTARLAR VE REHBERLER
Özelilgi çekici yönlerini büyütemezseniz fotograflar üzerine harf veya oklar ilâve etmeyi dügünün. Böylece, anlamh bir alt yaziyi kurma kolaylagirken, okuyucunun dikkatini önemli noktalara çekebilirsiniz. Daima, fotografm üstü diye dügündügünüz yeri olarak igaretleyin (yumugak kurgun kalemle arkaya igaret koyun). Aksi takdirde fotograflar (üstk1smi çok belirgin olmadikça) ters veya yan basilabilirler. "üst"
82
Eger fotograflar herhangi bir dogrultuda basilabilecek bir konumda ise, olarak dar kismi igaretleyin. (yani,4x6 veya 8x10 baskismda, 4 inç ve 8 inç boyutunun geniglik olmasi gerekir. Böylece, bir-kolon genigligi veya sayfa genigligine ulagmak için daha az küçültmeye gerek olur).
"üst"
Tablolarda her görsel malzeme için, tercih edilen yeri belirtmek iyi fikirdir. Böylece, metindeki bütün görsel malzemelerin 1-2-3 siras1yla kaynak gösterilmig oldugundan emin olursunuz. Ve basklyi yapan, herbirinin ilgili metine en yakin olarak metnin tümü içine nasil yerleytirileceginibilecektir. üzerine bir dogrudan mikrograf mikrograflarmda, marker" koyun. Böylece, baski igleminde küçültme yüzdesinden bagimsiz olarak (ve hatta büyütme), büyütme faktörü aç1kça gözükür. Alt yaziya (örnegin,x 50,000) büyütme koyma uygulamasi tavsiye edilmez ve baz1 dergiler, boyutun (ve dolayis1yla büyümenin) baskada degigebilecegini dügünerek artik buna izin vermiyorlar. Ve genellikle yazar, düzeltme agamasinda büyütme miktanm degigtirmeyi
Elektron
"mikrometre
unutuyor.
RENKLÎFOTOÖRAFLAR Birçok laboratuvann renkli fotograf üretme donammi olmasma kargm, bunlar dergilerde nadiren basihrlar. Maliyet bunu bazen imkânsiz kilar. Bazi dergiler, eger editör özel bir olay1 göstermede rengin gerekliligini kabul proje ederse ve eger yazar ilâve maliyeti kismen veya tamamen (muhtemelen desteginden) ödeyebilirse, renkli görsel malzemeyi basacaktir. Bu nedenle laboratuvar fotograflanmzm, normal olarak siyah beyaz olmasi gerekir. Renkli fotograflann da siyah beyaz basilabilmesine kargin, çogu zaman renkleri açihr ve özgün siyah beyaz fotografm derinligine sahip degildirler. Son y1llarda, dört-renkli görsel malzemelerin maliyeti biraz dügtü ve bazi alanlarda (kliniktip, örnegin) renk kullanim1 normal hâle geldi. Aynca birçok tip dergisi, çok sayida dört renkli reklâmlar ahyor. O zaman, renkli fotograflar en az maliyetle basilabilir (maliyetinçogu reklâm verenler tarafmdan kargilanmig olarak). _
83
Sek.6.Desulfovibrio
vulgaris'in kültürä. Özgünfotograf (üstte)bu
sayfaya uymasi için % 50 küçültüldü. Kesilmig geklin
(altta)
fotografik küçültmeyeihtiyac1yoktur. Kesilmig geklin ayrmtilan daha iyi verdigi görülmektedir. (Rivers Singleton, Jr.,ve Robert Ketcham'in izniyle)
84
ek. 7
Desulfommaculum nigriñcans'mn
ince kesitlerinin elektron
Özgünfotograf (üst),spor formasyonunun resmini vermesi için kesildi (altta).
mikrografi.
daha net
(Rivers Singleton, Jr., ve Roger Buchanan'm izniyle) 85
Sek.8
Kesildikten sonra orijinalin sadece küçük bir bölümü (üst sol köge) ayrintdan göstermek üzere birakildi. Alttaki kesilmig fotografMicrovascular Research 34: 349-362, 1987 de yaymland1. (Roger C. Wagner ve Academic Press, Inc. izniyle)
86
MÛREKKEPLEGÖSTERÎLÍMLER Bazi alanlarda (özellikle görsel biyoloji) mürekkeple gösterilim (çizgisel) önemli ayrmt11an göstermede fotograflardan üstündür. Bu tür görsel malzemeler tipta, özellikle anatomik görünügleri sunmada çok kullamlmaktadir ve gerçekten, neredeyse sanat olmugtur. Normal olarak, böyle bir gösterilim kaçinilmaz oldugunda profesyonel bir grafikçiye ihtiyaç vardir.
87
Bölüm 15 Metin Daktiloda Nasil Yazilir? Parlak siyah, ayumlu çahyan F1rçalanmig, yaglanmig girin daktilo Darbeler için haz1r bekleyen mürekkep çegidiyle Türlü yaz11ar hazir, kâgit üzerine dökmeye John Masefield
000 BIR METN1N ÖNEMI ÎY1 HAZIRLANMIS Deneyleri bitirip çahymay1 yazdigimz zaman, metnin son olarak daktiloda yaz11mas1Onemli degildir. Çünküeger çahymamz iyi ise, bilimsel ise, yayim için kabul edilecektir. Dogru mu? Bu yanhytzr. Kötü daktilo edilmig veya kelime-iglemden geçmig metin, sadece yay1m için kabul edilmemekle kalmayacak, aym zamanda birçok dergi igletmesinde yarim yamalak hazirlanmig oldugu için dikkate bile ahnmayacakt1r. American Society for çok s1radig1 olmayan, Microbiology'nin yayim ofisinde, gönderilen her metin ilk olarak, sadece daktilo edihne bazmda incelenir. Daha dügürülemeyecek bir minumum olarak, metin daktilo ile yazilmig (el yazisi degil), çift arahkh (tek arahkh degil), sayfanm sadece bir tarafmda (arkah önlü degil) olmah; iki tam Derginin kopyasi (ikiset olarak tablo, grafik ve fotograflar) gönderilmelidir. stiline bagh kahndig1 (uygunbaghklar, uygun formda atif, bagtaki kisa özet) gözükmelidir. Yaz1h metin, bu belli ba§li noktalarm birinde yanhghk degerlendirme, yazar eksikleri yaparsa, hemen yazara iade edilir veya düzeltinceye kadar geciktirilir. Bu
yönden
89
Su çok önemli kurah gözönünde tutun: Metin son defa daktilo edilmeden önce, metni göndereceginiz derginin "Yazarlara Direktifier" kismim dikkatle inceleyin. Bazi dergiler ve yayimc11ar, American Society of Microbiology (7,8) iyi bir örnek olmak üzere, dikkati çekici derecede eksiksiz ve yardimci direktifler yayimlamaktadir. Aynca, derginin son say1sina dikkatlice bakm. Literatür atiflari, baghk ve alt bagliklar, kisa özetin boyut ve yeri, tablo ve gekil tasanmlan ve dipnotlan gibi dergiden dergiye genig ölçüde degigme egilimi gösteren editör tarzlarimn bu yönlerine özel dikkat gösterin. Bu arada, giderek artan say1da dergi metin dipnotlanm reddetmektedir. Bunun ana sebebi, degigik fontlarla sayfanin altma dipnotlari koymak için hangi dipnota hangi sayfada atif yapildigmi belirledikten sonra) (kompozitör her dipnot taglyan sayfay1 yeniden düzenlemek zorunda kalmak sonucunda olugan önemli maliyetdir. Daha da ötesi, dipnotlar makaleyi çabucak anlamada okumay1 zorlagt1rdiklari için okuyucularm dikkatini böler. Bu nedenle, özel bir dergi belirli bir amaçla bunu gerekli görmedikçe dipnotlar kullanmayin (Birçok dergi adres"i, yazar yer degigtirirse ister. Baz1 dergiler ürünlerin, yapuncilann isim ve adreslerinin dipnotta verilmesini gerekli görür). Ne zaman ilgisiz bir konudan sözedilmesi gerekirse, bunu metinde parantez içinde yapin. Bazi dergilerde, her makalenin sonunda "Kaynaklar ve Notlar" bölümü vardir. Böylece, metin içindeki dipnotlardan kurtulmug olurlar. Pek çok yaz1 çegidinde dipnotlardan kaçmma önerilir. Bilimsel makaleler için ise dipnotsuz yazim daha kuvvetle tegvik edilir. "gimdiki
Îdeal bir dünyada iyi bilim, belki aracm (yazilmlymetin) format1na bakilmaksizin yayimlanabilirdi. Oysaki gerçek dünyada, birçok igi ücretsiz yapan ve çok yogun igleri olan editör ve degerlendiriciler; kötü, eksik metinler için zaman ayiramaz, ay1ramayacaklardir. Ayrica, en deneyimli editörler su dogrudan iligkiye inanirlar: Kötü hazirlanmig bir metin, hemen hemen hiç yanilmaksizin, yetersiz bilimin göstergesidir. Bu nedenle, size önerim bu noktada kesindir. Eger metninizin yayimlanmasim istiyorsamz (aksi halde neden göndereceksiniz?) dergiye gänderilen metnin; hatasiz, düzgün, derginin stiline uygun daktilo edildiginden ve her yönden tam oldugundan emin olun. Bu bir zorunluluktur (olmazsaolmaz).
90
METNIN SAYFA DÜZENÍ Metnin her bölümünün yeni bir sayfada baglamasini önermek yerinde olur. Baghk, yazarlarm isim ve adresleri genellikle ilk sayfada yer ahr ve bu sayfamn numaras1 1 olmahdir. Kisa Özet,ikinci sayfadadir. Girig, üçüncü sayfada baglar ve izleyen her bölüm (Malzeme ve Yäntemler, Sonuçlar v.s.) bir sonraki yeni sayfada baglar. Sekil alt yazilari ayn bir sayfada gruplamr. Tablo ve gekiller (ve gekil alt yaz11an) metnin arkasinda toplanmah, metnin arasma sokulmamahdir. Taribsel olarak, sayfa" sayfa sistemi; eski dizgi teknolojisi, gerektirdigi için, birçok derginin zorunlu aynlmasim degisik malzemelerin olarak istedigidir. Örnegin,eger dergi stili Kisa Özet'te 8'lik ve Girig'te 9'luk harf gerektiriyorsa, bu iki bölüm iki ayn makinaya gitmek zorundadir. Bu nedenle, önceden dogal bölmeler yapilmadikça kopyay1 kesmek gerekir. "yeni
esnekligi nedeniyle, artik kopyalarm Modern dizgi makinalarm1n kesilmesi zorunlulugu yoktur. Fakat yine de bu dogal bölünmeyi korumak iyi fikirdir. Bu bölme, artik dizgi igleminde yararh olmasa da, metindeki degigiklikler sirasinda size yardimci olabilir. Örnegin,çogu zaman siz (veya degerlendiriciler önerebilir), belli bir yöntemin eklenmesi, genigletilmesi, kisaltilmasi veya ç1kartilmasina karar verebilirsiniz. Böylece metnin diger k1simlarim bozmadan sadece Malzeme ve Yöntemler bölümünde, degigikligin yapildigi sayfadan sonuna kadar yeniden yazilabilme imkâni dogar. Muhtemelen, sadece Malzeme ve Yöntemler bölümünün son sayfasmdaki beyaz kismin alam degigecektir. Yeni malzeme, ilâve sayfa gerektirse bile diger bölümleri bozmaya ihtiyaç olmaz. Örnegin,varsayahm ki özgün metindeki Malzeme ve Yöntemler bölümü 5.sayfada bitmig olsun. Sonuçlar 6.sayfada baglasm ve yeni malzemenin girmesi için 5.sayfada yer kalmig olsun. Malzeme ve Yöntemler bölümünü, degigme sayismdan itibaren, sayfa 5'den 5a'ya devam ederek (ve gerekirse 5b, vs.) kolayca yazabilirsiniz. Sonuçlar ve diger bölümlere dokunmaya gerek yoktur. MARJLAR VE BASLIKLAR Metninizin geni§ marjlan olmasi gerekir. Alt, üst ve her iki tarafta 2.5 kendiniz cm minimumdur. Bu bogluga, metnin degigiklikleri s1rasmda önce gerekli kompozitör editörü Daha kopya ihtiyaç duyacaksmiz. ve sonra, direktifleri yazmak için bu boglugu kullanacaklardir. Aynca, baski ve 91
derleme iglemleri sirasindaki problemlere igaret etmede kolayhk açismdan, çizgileri olan kâgit kullanmak yararh olur.
numarah
Son daktiloyu yapmadan önce, baghklan dikkatlice inceleyin. Ana baghklar (Malzeme ve Yöntemler v.s.) genellikle sorun olmaz. Bu bagliklar, alt ve üstte bogluklar birak11arak ortalanmalidir. Ana baghklara ilâveten pek çok dergi, alt baghklar (koyu baskih paragraf girigleri gibi) kullamr. Bunlar, okuyucuyu makale boyunca yönlendirmede yardimc1 olmak için kolay i§aretler olarak tasarlanmahdir. Ne çegit bagliklar kullamldigim belirlemek için derginin son say11anndan birini inceleyin. Dergi koyu girig yazilan kullaniyorsa, bu gekilde yazm. Siz veya daktiloyu yazan, dalgah alt çizgi (koyubaskiy1 göstermek için) ilâve edebilirsiniz. Böylece kopya editörü veya kompozitör, baghklarimzin ne ve nerede oldugundan ku§ku duymayacaklardir. Dergi, italik girigler kullanlyorsa daktiloyu yazana, bu tür baghklann altma tek çizgi çizmesini söyleyin. Bayliklar ve alt baghklar, cümle degil olmahdir. "etiket"
Kullanimi dergi tarafindan özellikle belirtilmedikçe, üçüncü (hatta dördüncü) seviyede baghk kullanma gibi çok yap11an bir hataya dügmeyin. Aragtirma makaleleri için iki seviyede baçhk genellikle yeterlidir. Pek çok dergi daha fazlasma izin vermez. Bununla beraber, tarama/ degerlendirme dergileri, genellikle üç veya dört bashk olabilecegini özellikle belirtirler. Zira, tarama/degerlendirme makaleleri uzundur. "Konu baghklan" mn kullamlmas1yla ilgili iyi bir tartigma, Skillin et al. (45)de verilmigtir.
ÖZEL SORUNLAR Metni sizin için daktilo eden kipinin yaptiklan, daha sonra kompozitör tarafmdan yapilandan farkh degildir. Daktiloyu yazanin metinle ilgili bir problemi varsa, muhtemelen kompozitörün de problemi olacaktir. Daktiloyu yazana ve kompozitöre kolayhk saglamak için, bazi problemleri önceden belirleyip çözmeye çahym. Örnegin,birçok yaz1m araçlan (ofis daktilosu gibi), alt ve üst igaretleri koymay1 imkânsiz kilma anlamma gelen sertlikte ileri atlama yapar. Bu nedenle gibi bir alt-üst oram, gerçek bir problemdir. Formu, (ab-c)/(de-x)'eçevirin, problem kalmaz. Bunun gibi, alt harfi üstün tam altma yazmak da çok zordur. Bu nedenle, problem degilken, problemdir. Metindeki Æ2 terimi, hemen hemen bütün dizgi araçlan içii1 gerçek bir problemdir. Kolay olan diger bir yol, ax2" diye yazmaktir. Eger bir formül, daktiloda yaz11abilecek uygun bir forma
4
92
4
"karekök
çini mürekkebiyle yazarak çözmeyi dügünmelisiniz. koyulamiyorsa, Böylece, daktiloyu yazam ve kompozitörü bir çok dertten kurtarmig olor, kendinizi de sikintlya sokmazsimz. Kamera, formülünüzü gayet güzel verecektir. Dizgi iglemi bunu yapamayabilir. Diger bir problem, Amerikan Îngilizcesi vá ingiliz Îngilizcesi yaz1hmlarindaki farklard1r. Kendiniz ve ayni zamanda dizgi ve düzeltme okumasi yapanlari zorluklardan kurtarmak için, Amerika'daki dergiye gönderdiginiz metinde Amerikan yazim kurallarmi, Îngiltere'deki dergiye gönderdiginiz metinde de Îilgilizyaz1m kurallanm kullanm.
SON GÖZDEN GEÇlRME Metin daktiloda yazildiktan sonra, iki gey yaparsamz akilhhk etmig olursunuz.
Îlk olarak, metni kendiniz okuyun. Ne kadar çok say1da metnin, son yazimdan sonra düzeltme okumas1 yapilmadan gönderildigini duysamz gaginrsmiz. Metinde o kadar çok yaz1m hatasi vardir ki, bazen yazarm ismi bile yanhytir. Son günlerde, sadece metni degil üst mektubu bile düzeltemeyecek kadar meggul bir yazar tarafmdan bir metin gönderilmigti. Mektup yöyle diyordu: "I hope you will find this manuscript exceptable". Öyleyaptik. yazimdan önce) bir veya birkaç meslektagunzdan metni okumasim isteyin. Pekâlâ makalenizin bazi kisimlari, meslektagmiza göre tamamen anlagilmaz olabilir. Tabii ki bu, meslektagmizm yetersizliginden olabilecegi gibi aym olas111kla, metninizin bu kismimn yeterince açik olmamas1 da demektir. Degigik bir alanda çahyan bir bilim adammdan da okumasim ve anlamadig1 kelime veya ifadeleri igaretlemesini isteyebilirsiniz. Bu yol, metinde bulunabilecek jargonu belirlemek için belki en iyi yoldur. Ayrica, Ingilizce bilgisi oldukça iyi olan birisinden de metni okumasim isteyin. Kisaca, metninizin kendi ortamm1zda ideal degerlendirilmesi igleminin içeriginde, (a) sizin alammzda çahyan bir bilim adami (b) ilgisiz bir alanda çahyan bir bilim adami (c) dilbilgisini yeterince bilen bir kigi olmahdir. Göndermeden önceki bu iglemlerin dikkatlice yapilmas1, makalenin kabul edilme gansmi arttiracaktir.
Îkinci olarak, metni dergiye göndermeden
önce
(belki son
93
ELEKTRONIK METIN Yillardir bilimsel makaleler, yazarlann kurumlarmda daktilo edilir ve sonra kompozitör tarafindan tekrar yazilirdi. "Yazim kompozisyonu" olarak bilinen bu ikinci yazim, nesiller boyu linotip ve monotip gibi kurgunlu makinalarda yap1hrdi. Bti kurgun" makinalanmn yerini son 25 y11da fotokompozisyon araçlan aldi. Bu araçlarla, daktilo edilmig harfin metal dökümü yerine fotografik imaj1 üretilir. Fakat normal olarak sistem, yogun emek verilen ve pahah bir iglem olan; kompozitärün, metnin tümünü yeniden yazmasi açismdan aym kalmigtir. Tipik olarak, özel bir derginin (dagitim1 az olan) toplam üretim maliyetinin yaklagik yansi kompozisyon maliyetidir. Yazarm metninin yeniden yazilmasi geklinde olan bu geleneksel ve evrensel sistem yukanda ve Bölüm 18'de ("Yaymlama Süreci") anlatilm14tir. Fakat sistem, degigme agamasmdadir. "sicak
Yeni sistemin ana k1simlari yerlerini almigtir. Kompozitör tarafmda, oldukça ileri, bilgisayar güdümlü fotokompozisyon araçlanmiz bulunmaktadir. Yazar tarafmda, kurumlarm ç1kt11armmfotokompozisyon araçlanna girdi olabilegi, elektronik araçlar bulunmaktadir. Daha da ötesi, nispeten ucuz kipisel bilgisayarlarm her yerde bulunmastyla, diger meslektekiler gibi bilim adamlari da bunlar için birçok kullanim yeri bulmaktadirlar. Veri toplama, literatür tarama ve metin hazirlama için bu kipisel bilgisayarlar, bilimsel kullanimda ideal araçlar olmugtur. Eksik olan, makinalarm birbirleri ile konugmalari! Kullammda olan bol çegitteki fotokompozisyon araçlan ve etraftaki degigik kelime iglemci birimler ve kipisel bilgisayarlarla, çok dil konugulan bir evde yag1yor gibiyiz. Hemen hemen her kelime iglemcinin çiktilari, fotokompozisyon araci için kodlanabilir, fakat maliyet yeniden yazmaktan daha yüksek olabilir. Ihtiyaç duyulan, her makinanm anlayabilecegi evrensel bir dildir. Buna yakm, sayfa tanimlama dili olan ve "Postscript" adi verilen dil, kipisel bilgisayarlarda geligmig kelime iglem yaz1hmlari için (masa üstü yay1mcihk yaz1hmi) standart olmaya baglanugtir. Yaz1hm, "Postscript" girdisini alip fotokompozisyonu yapan araca sürmek için hazirlanmigtir.
Õzelliklebilimsel yazim için tasarlanmig bir kelime iglem paketi, Pergamon'un "Manuscript Manager" admdaki paketidir. Bu yaz1hm, ISI'm SciMate'i gibi, kaynaklar1 formatlamakta faydahdir. 94
TERMINALDE ÇALISMA Birçok bilim adami hâlen; elektronik terminal, kipisel bilgisayar veya kelime iglemci kullanmaktadir. Henüz nispeten az sayida bilim kullanilabilecek adaminm, dogrudan metin girdisi olarak (kodlama karym, kelime iglemci veya problemi nedeniyle) ç1ktilar üretebilmesine kipisel bilgisayar kullanmamn ba§ka avantajlan vardir. Terminalde yazmak, standart daktiloda yazmaktan daha kolaydir. Düzenleme ve birçok kolaylig1 degigtirme yazma (video gösterilimiyle), daktiloya büyük güçle, terminali ilâve göre getirdigi fonksiyonlarimn ölçüde üstün kilmaktadir. En önemlisi, kelime iglemci veya kipisel bilgisayarm hafizasinin bulunmasidir. Terminalde yazarken, hâlen hafizada olan herhangi bir defterinizdeki ulagabilirsiniz. Laboratuvar malzemeye kolayca editör özetlere makale aldigm1z iglenmemig verilere, ilgili ve ve kisa veya degerlendirici yorumlarma bakabilirsiniz.
Çegitliyazim-denetleme (spell-checking) programlan
mevcuttur ve bunlar sadece yazim hatalanni düzeltmek için kullamhrsa yararlidir. Anlam hatalanndan (bow yerine bough) korunmak için düzeltme okumasi yine gereklidir. Fakat anlam hatalan için düzeltme okumasi, genellikle yazim hatalan için ikide bir durmazsamz daha etkili olur. Hemen daima bütün yazim-denetim programlan, bilimsel terimler ve kelimeler için özel sözlükler verirler. pek rastlanmayan komutlan ve fonksiyon tuglarimn nasil kullanildigini ögrenerek; cümleleri, paragraflan ve bütün bölümleri ç1kartip ilâve edebilir, Her degigiklik yaptigmizda, yerlerini degigtirebilirsiniz. düzeltmenin dogrulugunu ekranda hemen inceleyebilirsiniz. Metnin sadece düzeltilmig k1sm1m kontrol etmeniz yeterlidir. Yeni metnin tümünü okumamz gerekmez. Bilgisayar kullanarak, bir oturugta metni bir çok defa degigtirebilirsiniz. Ne zaman isterseniz, bagli bir yazicidan basih kopyayi alabilirsiniz. Böylece, metnin yeni geklini alma ve sakin11abilir. Kelime düzeltme okumalanndaki uzun gecikmelerden iglemci kullanmay1 dügünüyorsamz veya bu igte yeni iseniz, Zinsser'in (51) kullanim1 kolay girig kitabindan hoglanabilirsiniz. Uygun
95
oldukça büyük hafizalanna Bilgisayanmzi, diger bilgisayarlann baglamak için de kullanabilirsiniz. Simdi,literatür aragtirmas1 gibi, bilim adamlarmm çegitli amaçlar için kullanabilecegi, düzineyle veri tabanlari vardir. Index Medicus (National Library of Medicine), Science Citation Index (Institute for Scientific Information), Biological Abstracts ve Chemical Abstracts'larm taraumasi evden veya ofisten ücretli olarak) hemen yapilabilir. (kugkusuz,
96
Bölüm 16 Yaz1h Metin Nereye ve Nasil Sunulur? Büyük dergiler editörlerin elinde dogar, i; adamlarmm elinde ölür. Bemard DeVoto
000 DERGlYÎSEÇME Metnin nereye ve nasil gönderilecegi seçimleri önemlidir. Bazi metinler uygun olmayan dergilere gömülür. Digerleri, yazann dikkatsizligi nedeniyle kaybolur, hasar görür veya çok fazla gecikir. Îlk problem, metnin nereye gönderilecegidir (Aslmda bu noktada, metni "Yazarlara Direktifler" e göre yazmadan önce bir karara varmig olmalismiz). Aç1kt1rki seçiminiz çah§manizm türüne baghdir.11k olarak, sizin konunuzda yayim yapan dergileri belirlemelisiniz. Baylang1ç için veya hafizamzi tazelemek için iyi bir yol, Current Contents'in son sayismi taramaktir. Genellikle, sadece dergi baghklar1 dergilerin sizin konunuzda yayim yaptigmi saptamak bazmda, hangi kolaydir. Aynca, meslektaglarla konugarak da yararh bilgiler edinebilirsiniz. Hangi dergilerin sizin metninizi yayimlayabilecegini belirlemek için, birkaç gey yapmamz gerekir. Gözönüne aldigmiz her derginin son sayismdaki baghk yazisim (dergininismi, yayimcisi ve amacmi kisa bir gekilde anlatan ve genellikle baghk sayfasmda yer alan yazi) okuyun. paragraflarim Genellikle "Yazarlara Direktifler" de verilen k1smma dikkatlice bakm. okuyun ve son say1daki "kapsam"
"içindekiler"
97
Dergiler, gittikçe daha özel konularla ugragtigmdan ve hatta eski dergiler bile kapsamlarru sik sik degigtirdiklerinden (biliminkendi de degigtigi için, ihtiyaç nedeniyle) gözönüne aldigmiz derginin, sunmay1 önerdiginiz çeyitte çahymay1 hâlen yayimlaylp yayimlamadigmdan emin olmahsmiz. Metninizi yanhy dergiye sunarsaniz, üç yeyden biri bagm1za gelebilir. Hepsi kötüdür.
Ílki,çaligmamzm
"dergi
için uygun olmadig1" yorumu ile metniniz geri gönderilecektir. Bununla beraber genellikle, metin degerlendirilinceye kadar bu tür kararlar verilmez. Böylece, haftalar veya aylar süren gecikmeden degildir" cevabmm sizi mutlu etme olasthgi yoktur. sonra bir "uygun
Îkincisi,eger dergi sizin çahymamz -ile ilgisi açismdan smirda ise, metniniz kötü veya haksiz degerlendirme ile kargilagabilir. Çünküderginin degerlendiricileri (veeditörler), sizin özel çaligma alammzla sadece yüzeysel olarak ilgili olabilirler. Metniniz dogru bir dergi için kabul edilebilecek durumda olsa bile, siz reddedilmenin sikmtisina maruz kalabilirsiniz. Veya, katilmadiginiz ve metni geligtirmeyen düzeltme önerileri ile ugragma durumunda kalabilirsiniz. Bu durumda, eger metninizde gerçekten eksiklikler varsa, dogru derginin editörlerinden gelecek olan dogru elegtirilerden yararlanma olanagma sahip olamazsimz. Üçüncüsü,makaleniz kabul edilip yayimlansa bile, meslektaglarm1zm okumadig1 bir yaymda gömülü kaldig1 için daha sonra çaligmamzm hemen hemen bilinmeden kaldig1m anladigimzda keyfiniz kisa sürecektir. Bu arada, dergiye karar vermeden önce meslektaglarimzla konugmak için de bu iyi bir sebep olabilir. PRESTLT FAKTÖRÜ Eger bir kaç dergi uygunsa, hangisini seçtiginiz farkeder mi? Belki farketmemesi gerekir, ama eder. Prestij. meselesi vardir. Gelecekteki geligmeniz (terfiler, proje destekleri) sadece say1 meselesi ile belirleniyor olabilir, Fakat part degil. Pekâlâ, fakülte kurulunda veya proje destegi degerlendirme panelinde bulunan bir kigi, kalite faktörünü tamyip takdir edebilir. Bir dergisinde yay1mlanan makale, prestijli bir dergide yayimlananla egit degildir, Gerçekte, bilge bir ki§inin (ve bilimde böyle kipiler etrafta az var) prestijli bir dergide, bir veya iki iyi yaym yapmig bir "çöplük"
98
adaydan etkilenmesi, ikinci derecede dergilerde on veya daha faz1a yayin yapmig kipiden etkilenmesinden daha fazla olabilir. Farki nasil anlarsimz? Kolay degildir ve kugkusuz birçok degigik dügünceler vardir. Bununla beraber genelde, bir miktar bibliyografik aragtmria ile mantikli kararlar olugturabilirsiniz. Kendi alamnizda yeni Nerede bilmelisiniz. mutlaka makaleleri önemli yay1mlanmig yap11an gerçek alanmiza Eger yayimlandiklarnu belirlemeyi i; edinin. katkilarm çogu, Dergi A, Dergi B ve Dergi C de yayimlandlysa muhtemelen seçiminizi bu üç dergi ile smirlamaniz gerekir. Dergi D, E ve F, incelediginizde sadece hafif makaleler içermektedir. Böylece bunlarm herbiri, kapsam dogru olsa bile ilk seçim olarak elenebilir. Sonra, dergi A, B ve C arasmdan seçebilirsiniz. Farzedin ki Dergi A, herhangi bir organizasyon veya komiteden destek almaks1zm ticarî bir dergi yay1mci tarafmdan ticarî bir amaç1a yayimlanan yeni ve çekici bir yayimlanan iyi tarafmdan meghur hastane müze bir olsun. Dergi B, veya temsil alammzi bilinen, küçük ve eski bir dergidir. Dergi C ise, sizin çaligma eden ana bilimsel grup tarafmdan yayimlanan büyük bir dergi olsun. Genel bir kural olarak (birçok istisnalar olmasma kargm), Dergi C (toplulugun dergisi) muhtemelen en prestijli olamdir. Aynca, ulagtig1 okuyucu kitlesi en genig (k1smenkalite faktörlerinden, kismen grup dergileri digerlerinden daha ucuz oldugundan-hiç olmazsa kendi üyeleri için) olandir. Böyle bir dergide yay1mlanacak makaleniz, amaçladiginiz bilim adami toplulugunda etki yapmak için en büyük gansa sahip olabilir. Dergi B de, hemen hemen smirh ayni prestije sahip olabilir. Fakat, negatif degerlendirilebilecek çok aynlmlysa çogu yaymlara iç derginin bir iletigim agi olabilir ve aynca, onlarm arasma girebilmek çok zor olabilir. Dergi A (ticarîdergi), hemen hemen kesin olarak dügük dag1tim (hemmevcut abone listesine sahip kurum veya gruplann desteginin olmamasi ve hem de yay1mcmm kâr amaci neticesinde digerlerine kiyasla yüksek olan fiyati nedeniyle) dezavantajma sahiptir. Böyle bir dergide yaym, makaleniz için k1sith bir dolagimla sonuç1anabilir.
DAÖITIM FAKTÖRÜ Baz1 dergilerin kargilagtirmah dagitimmi belirlemek isterseniz, Amerikan dergileri için bunu yapmada kolay ve kesin bir yol vardir. Kasim ve Arahk sayilarmm son birkaç sayfasma bakm. Bir "Sahip, igletme ve 99
Dagitim" ifadesi bulacaksm1z. Amerikan posta servisi; ikinci simf posta hakki tanman (hemenhemen bütün bilimsel dergiler bu parti saglar) her yay1mcmm, yillik bir sonaç raporu doldurup yay1mlamasmi zorunlu kilar. Bu rapor temel dagitim bilgilerini içermelidir. Göz önüne almakta oldugunuz dergilerin kargilagtirmah dagitimin1 belirleyemezseniz ve kargilagt1rmali prestij faktörünü bulmamn bagka bir yolunu bulamazsamz, bilimsel dergileri s1ralamak için çok yarar11 bir yol vardir. Journal Citation Reports'dan (Science Citation Index'e ek olan yillik bir cilt) bahsediyorum. Bu kaynak belgeyi kullanarak, hangi dergilere, hem genel say1sal miktar anlammda hem de yayimlanan makale bagma ortalama atif (impakt faktörü) anlammda en çok atif yapildigini belirliyebilirsiniz. Özellikle impakt faktörü, derginin kalitesine karar vermede akla uygun bir bez olarak gözükmektedir. Eger, Dergi A'daki ortalama bir makale, dergi B'deki ortalama bir makaleden iki kere daha fazla atif almigsa, dergi A'nm daha önemli bir dergi oldugunu sorgulamak için çok az sebep vardir.
SIKLIK FAKTÖRÜ Gözönüne ahnacak bir bagka faktör derginin sikhgidir. Ayhk bir derginin yayimmdaki gecikme, üç ayhk bir dergininkinden hemen daima kisadir. Eydeger degerlendirme süreleri oldugunu kabul edersek, üç ayhk olanin ilâve gecikmesi 2 veya 3 ay arasmda olacaktir. Ve birçok (mahtemelençogu) ayhk derginin editör degerlendirmesi süresi dahil yaym gecikmesi 4 ve 7 ay arasmda oldugu için, üç ayhk olanm gecikmesi büyük bir ihtimalle 10 ay'a çikar. Ayrica, ister ayhk, iki ayhk veya üç ayhk olsun birçok derginin geride toplananlan oldugunu da hatirlayimz. Bazen meslektaglarimza, gözönüne aldigmiz dergiyle ilgili deneyimlerinin ne oldugunu sormak da yardimci olabilir. Dergi eger, için ahndi" tarihleri yay1mliyorsa kendiniz için ortalama gecikme süresini ç1kartabilirsiniz. "yayim
Ozellikle, bir topluluk tarafindan desteklenmeyen yeni dergiler konusunda dikkatli olun. Dagitim az olabilir ve dergi, sizin makaleniz bilim dünyasinca bilinmeden önce iflas edebilir.
100
PAKETLEME VE POSTALAMA Metninizi hangi dergiye sunacagimza karar verdikten igleminin ayrmt11anm ihmal etmeyin.
sonra, gönderme
Nasil paketlersiniz? Dikkatlice! Uzun süre igletme editörlügü yapmig bir kipiye göre: Birçok metin çogu zaman, uygun olmayan paketleme nedeniyle postada hasar görür, çok gecikir veya kaybolur. Metni zimbalamayin. Zimbalarken veya daha sonra ç1kartirken hasar olabilir. Büyük ataglar tercih edilmelidir (Özet not: Daima metnin hiç olmazsa bir kopyasim elinizde tutun. Mevcut tek bir kopyay1 yollayan birkaç az akilh tamdim. Metinler ebediyen kayboldugunda unutulmaz bir öfke içindeydiler). Kuvvetli, lifli bir zarf ve hatta güçlendirilmig posta torbalan kullamn. Bagh veya bagsiz zarf kullanmak d1§mda, zarfm yapigtinlan ucuna güçlü bir bant koyarsaniz akilhhk etmig olursunuz. Yeterince pul koydugunuzdan emin olun ve birinci sm1f posta ile gönderin. Lifli zarfla gönderilen postalann çogu Amerikan postasi tarafmdan üçüncü sinif olarak iglem görür ve eger siz "Birinci Smif Posta" oldugunu aç1k olarak yazmay1 ihmal ederseniz veya yetersiz pul yapigtinrsamz, metnin içinde oldugu paket üçüncü simf posta muamelesi görerek ancak bir ayda gidecegi yere ulagir. Birçok bilimsel dergi, diger akademik alanlardaki pek çok derginin zorunlu olarak istemesine karym; yazarlarm pullu, kendi adresini içeren geri gönderme zarflan temin etmelerini istemez. Gerçekte, bilimsel metinlerin digerlerine kiyasla kisa olugu, yayimcilar için, yer tutan zarflan depolamaktansa postay1 ödeyip geri göndermeyi daha ekonomik kilar. Avrupa'dan Deniz agiri posta, hava yola ile gönderilmelidir. gönderilirse 3 ila 7 gün uçakla tersi), Amerika'ya gönderilen bir metin (veya içinde ulaçacakt1r. Yüzey postasi ile geçen zaman 4 ila 6 haftadir.
KAPAK MEKTUBU Son olarak, metin ile birlikte daima bir kapak mektubu göndermeniz gerektigini belirtmem gerekir. Kapak mektupsuz metinler hemen problem ç1kanrlar: Metin hangi dergiye gönderilmektedir? Yeni metin, editörün istedigi bir düzeltme midir (öyleyse,hangi editör?) veya degerlendirici ya da editör tarafmdan belki yanhy adrese gönderilen bir metin midir? Birkaç yazar 101
varsa, hangisi gönderen yazar olarak kabul edilmesi gerekir, hangi adreste? Metinde gösterilen adres çogunlukla, katkida bulunan yazarm gimdiki adresi olmadigi için adresin özel önemi vard1r. Katkida bulunan yazar, kapak mektubuna veya metnin baghk sayfasma telefon numarasmi da koymahdir. Editöre nazik davranin ve bu özel paketi niye gönderdiginizi belirtin. Bu günlerde, ana dili ingilizce olmayan bir kigi tarafindan, fakat yanhysiz bir Îngilizceyle yazilmig bir mektupta oldugu gibi, güzel birgeyler söyleme yolunu bile seçebilirsiniz. Mektup göyleydi: "Metnimiz sizi tamamiyle tatmin ederse memnun oluruz".
METNINIZIGERI GÕNDERIYORUZ. BIZE
SEVGILI YAZAR,
P.S. MEKTUBUNUZU BIRINCI SINIF POSTA ILE GÖNDERDIGINIZI FARKETTIK.
© 1975 United Feature Syndicate, Inc
102
UYGUNDEGIL.
ISE YARAMAZ POSTA, SINIF OLARAK GÕNDERILEBILIR.
ÜÇÜNCÜ
L
'
ÖRNEK KAPAK MEKTUBU Dear Dr. Enclosed are two complete copies of manuscript by Mary Q. Smith and John L. Jones titled "Fatty Acid Metabolism in Cedecia neteri," which is being submitted for possible publication in the Physiology and Metabolism section of the Journal of Bacteriology.
This manuscript is new, is not being considered elsewhere, and reports of new findings that extend results we reported earlier in The Joumal abstract of this manuscript 1982). An Biological Chemistry (135:112-117, was presented earlier (Abstr. Annu. Meet. Am. Soc. Microbiol., p. 406, 1982).
Correspondence regarding this manuscript should be sent to me at the address shown in the above letterhead (not the address shown on the manuscript, from which laboratory I have recently moved). Sincerely,
Mary Q. Smith Saym Dr. nin Physiology and Metabolism Ekte, Journal of Bacteriology' bölümünde yayunlanmak üzere, Mary Q. Smith ve John L. Jones tarafmdan hazirlanan ve "Fatty Acid Metabolism in Cedecia neteri," adh metnin iki tam kopyasi sunulmaktadir.
Bu metin yenidir, bagka bir yere sunulmamigtir ve The Journal of Biological Chemistry (135: 112-117, 1982) de daha önce verdigimiz sonuçlari genigleten yeni bulgular vermektedir. Bu metnin bir Kisa Özeti daha önce (Abstr. Annu. Meet. Am. Soc. Microbiol., p. 406, 1982) ye sunulmuytu. Metinle kullamlarak
ilgili haberlegme benimle, bu mektupta gösterilen adres (metindebulunan, yeni ayrildigim adres degil) yapilmahdir. Sayg11arimla,
Mary Q. Smith 103
ÎZLEME YAZESMASI "almdi"
Birçok dergi, metin almdigmda bir form mektubu gönderir. Derginin bunu yapmadigim biliyorsaniz, editörün aldigmi teyit edebilmesi için, metne kendi adresiniz yazih bir posta karti iligtirin. Îki haftada teyit alamazsamz editör ofisine, metnin gerçekten ahmp almmadigmi teyit için telefon edin veya yazm. Metni postada kaybolan bir yazar biliyorum. Ancak 9 ay sonra, yazarm, degerlendiricilerin metin hakkinda bir sonuca ulay1p ulagmadiklarm1 anlamak üzere sabirla bir soru sormas1yla mesele aydmlanabilmi§ti. nas11 oldugu malum! Postanm Çok meggul editörler ve degerlendiricilerin ne olduklari da! Metninizi gönderdikten sonra bir ay içinde bir sonuç alamazsamz dertlenmeyin. Dergi editörlerinin çogu, hiç olmazsa iyi olanlan, 4 ila 6 hafta içinde bir karara varmaya çahyirlar veya herhangi bir nedenle daha fazla bir gecikme olacaksa, yazara bir açiklama gönderirler. Eger 6 hafta geçtikten sonra, metnin durumu hakkmda hâlâ hiçbir bilginiz yoksa, editörden kibarca bilgi istemek yanh; olmaz. Hiçbir cevap almamazsa ve geçen zaman 2 ay'1 agmigsa, kigisel olarak telefon etmek de yersiz olmayabilir.
104
Bölüm 17 Degerlendirme iglemi Kurulur?) (Editörlerle Nasil 11etigim Bütün bu agrap ve yard1mlarla, verdigimiz kararlarm belli ölçüde bir keyfiyet içerdiginin farkmdayrz. Fakat böyle bir sisteme sahip olmasaydik, teyit edilmemig, eksik, ona keyfetmemiz gerekirdi. Zira aksi halde, olgunlagmamig ve yan pigmig çahymalar denizinde bogulurduk. Arnold S. Relman
000 EDITÖRLERÍN ISLEVLERI EDITÖRLERIN VE YÖNETÎCÍ Editörler ve yönetici editörlerin igleri çok zordur. Onlarm iglerini imkânsiz kilan, yazarlarin tutumudur. Bu tutum, Mayo Klinigi'nden Earl H. Wood tarafmdan "Yazar, Editörden Ne Bekler?' paneline yapilan katkida çok iyi ifade edilmigtir. Dr. Wood, "Editörün, gönderdigim bütün makaleleri oldugu gibi kabul etmesini ve hemen yayimlamasmi bekliyorum. Aynca ondan, diger bütün makaleleri ve özellikle de rakiplerimin olanlan, büyük bir dikkatle incelemesini beklerim" diyordu.
Bir zamanlar bir bagkasi da, "Bence editörler, yagamm apag1 bir formudur-virüslerden daha apag1 ve akademik dekanlann sadece biraz üstünde"
demigti.
Ve bir de, aym anda ölüp cennete ulagan Papa ve editör hakkmda bir hikâye vard1r. Her zamanki girig iglemine tabi tutulmuglar ve sonra cennet
bölgesine gönderilmiglerdi. Papa, kendi apartmanmda etrafa bakti ve çok
105
sade buldu. Diger taraftan editör, uzun tüylü hahlari olan güzel mobilyali ve muhtegem düzenlenmig bir apartmana gönderilmigti. Papa bunu gärdügünde Tanriya gitti ve dedi ki, "Galiba bir yanhghk olmug. Ben Papa'yim ve kötü bir yere gönderildim. Oysaki bu seviyesiz editör, çok güzel bir apartmana gönderilmig". Tanri cevap verdi, "Bence senin çok özel bir durumun yok. Son 2000 yllda 200'ün üzerinde Papa'yi kabul ettik. Fakat bu gimdiye kadar cennete gelen ilk editör!" Bu bölümün ilk cümlesine dönerek, editör ve yönetici editörü birbirinden ay1ral1m. Yazarlar, igler ters gidince kime gikâyet edilecegini bilmekten bagka hiçbir neden için degilse bile, aradaki farki bilmelidir. Bir metnin kabul veya reddedilecegine editör (baz1dergiler de birkaç tane vardir) karar verir. Bu nedenle, bilimsel bir derginin editörü bir bilim adami ve çogunlukla da en üst düzeyde olan bir bilim adamidir. Editör, sadece son kararim vermez, ayni zamanda önerilerine veya güvendigi degerlendiricileri de tayin eder. Ne zaman makalenizin degerlendirilmesine (veya var11an karara) kargi çikma nedeniniz olursa, gikâyetiniz editöre yapilmahdir. "kabul"
"ret"
Editörün rolünün, tahih samandan basilmasini saglamak oldugu söylenir.
ay1rmak ve sonra
samanm
Yönetici editör, normal olarak tam-zamanl1 ve ücretli bir profesyoneldir. Oysaki editörler ücretsiz, genellikle gönüllü bilim adamlaridir (Birkaç çok büyük bilimsel ve tibbî derginin tam-zamanh ücretli editörleri vardir. Diger dergiler, äzellikle tip dergileri ve ticarî olarak yayimlananlar, k1smî zamanh editörlerine ücret öderler). Normal olarak, yönetici editör kararlariyla dogrudan dogruya ilgili degildir. Onun yerine; yönetici editör, degerlendirme igleminin idarî ayrmtilarmda ve bürokratik iglemlerde editöre yardim etmeye çahgir ve kabul edilmig metni yay1mlanm19 makaleye dönügtüren daha sonraki iglerden sorumludur. Bu nedenle, düzeltme ve yayimlama sirasinda olugan problemler için yönetici editörle iletigim kurmaniz gerekir. "kabul-ret"
Kisaca, kabul öncesi problemleri normal olarak editörün; kabul sonrasi problemleri ise yönetici editörün sorumluluk bölgesindedir. Bununla beraber, yönetici editär olarak yillardir olugan deneyimlerimden, herkesin birlegtigi temel bir yasanin varhgim söyleyebilirim: "Ne zaman herhangi bir i; ters giderse, yönetici editörü suçlayin". 106
"HIKAYENIZIDERGIMIZE GÖNDERDIGINIZIÇIN
"SEVGILI =
YAZAR
"ZAMANDANKAZANMAK IçIN IKI TANE RET MEKTUBU GÖNDERIYORUT
3IR TANESIBUNUN IÇIN, DIGERI, GÖNDERECEGINIZ 31R SONRAKIHIKAYEIÇIN.
© 1974 United Feature Syndicate, Inc.
DEÖERLENDIRME ÎSLEMI Sizin yazar olarak, degerlendirme igleminin niçinleri ve safhalari hakkmda biraz fikir sahibi olmamz gerekir. Bu nedenle, birçok editör ofisinde tipik olan iglem ve politikalan tarif edecegim. Editörce verilmig kararlann bazilanm anlayabilirseniz (ve belki, hatta takdir ederek), zaman içinde metinlerinizin kabul edilme oramm, sadece editörlerle nasil iletigim kurulacagini bilerek arttirabilirsiniz. Metniniz, derginin editör ofisine ilk ulagtigmda, editör (dergidesadece bir tane varsa, yönetici editör) bazi ön kararlar verir. îlk olarak, metin derginin çerçevesi içinde kapsanan konular ile mi ilgilidir? Eger açikça öyle degilse, metin hemen yazara iglemin nedenini belirten kisa bir açiklama ile lade edilir. Nadiren, bir yazar, böyle bir karara kargi ç1kmay1 bagarabilir ve ugragmak genellikle anlamsizdir. Derginin konu çerçevesini tammlamak, editörün iginin önemli bir kismidir. Editörün, derginin ana karakterini tammlamaktan herhangi bir nedenle âciz oldugunu belirten yorumlar ne kadar kibarca ifade edilirse edilsin, bildigim editörler çok nadiren, 107
yazarlardan gelen bu tür önerileri nezaketle dinlerler. Yine de böyle bir kararm sizin veri veya sonuç1arimzm reddi olmadigmi hatirlayimz. Gideceginiz yol bellidir: Bagka bir dergiyi deneyin.
Ïkincisi, metninizin
konusu uygunsa, metnin kendi formu uygun mudur? Metnin iki adet çift-arahkh kopyasi var midir? (Bazi dergiler üç adet ister). Her sayfa, tablo veya gekil, her iki kopyada da tam midir? Metin, hiç olmazsa temelde, derginin yaym stilinde midir? Eger, yukaridaki sorulardan herhangi birinin cevabi ise, metin hemen yazara geri gönderilebilir olmazsa degerlendirme, hiç eksiklikler giderilinceye veya kadar geciktirilecektir. Birçok dergi editärü, deger verdikleri damgma kurulu üyelerinin onlara kötü hazirlanmig metinler göndererek zamamm, harcamayacaktir. "hay1r"
Bir editör biliyorum, tabiat olarak kibar bir insandir. Yazara geri gönderilen kötü hazirlanmig bir makale çok az degi§ikliklerle dergiye yeniden gönderildiginde son derece öfkelenmigti. Daha sonra, heryerdeki bilim ögrencilerine bir uyari olmak üzere basmaktan memnuniyet duydugum apagidaki mektubu yazdi: Saym Dr. admdaki metninize atfediyorum. 23 Agustos tarihli metnin ilk sundugunuz zamanki durumu için hiçbir gerekçe göstermeksizin özür dilediginizi gördüm. Bize tekrar gönderdiginiz bu gerçekten hiçbir gerekçe yok! mektubunuzda, "saçmahk"için
Metin bu mektupla bulmamzi öneririz.
size geri gönderilmekteder.
Bayka bir dergi Saygrlarmnzla
Sadece bu iki önkogul (uygunbir konuda uygun bir metin) saglandiktan sonra, editör metni yay1mlamak için gözönüne almaya haz1rdir.
Bu noktada editör, çok önemli iki i§ yapmahdir. Îlk olarak, temel düzen kurulmahdir. Yani, degerlendirme ve üretim iglemleri (eger metin kabul edilmigse) süresince metnin her iki kopyasmm da izlenebilmesi için dikkatli kayitlar olugturulmas1 gerekir. Eger derginin bir yönetici editörü varsa büyük olanlarm çogunda vardir bu igler normal olarak, kismen o kipinin görevinin bir parçasidir. Bu çaligmanin, metuin her an nerede olduguoun bilinmesi için hassasiyetle yapilmasi önemlidir. Ayrica, sistemin kendi -
-
108
içinde yerlegik, sinyal verici araçlanum da olmasi önemlidir. Böylece degerlendirme sirasmda postada kaybolma veya diger felâketler, editör veya yönetici editörün gecikmeden dikkatine getirilebilir.
ikinci olarak editör, metni kimin degerlendirecegine karar vermelidir. Pek çok dergi igletmesinde, her metin için iki degerlendirici seçilir. Aç1kt1r
ki degerlendiriciler, yazarm benzer düzeyli meslektaglar1 olmahdir. Aksi halde öneriler deger tagimaz. Normal olarak editör i§e, derginin yazi kurulu üyeleri ile baglar. Kurulda belli bir metni degerlendirmede kim yeterli uzmanhga sahiptir? Çoguzaman modern bilimin büyük ölçüde uzmanhk alanlan ayinmi nedeniyle, kurulun sadece bir üyesi (veyahiç) konuyla ilgili istenen yakmhga sahiptir. O zaman editör, bir veya her iki degerlendiriciyi bir konu için degerlendiriciler (ad-hoc de kurul üyesi olmayan ve damgmanlan" adi verilen kipilerden seçmelidir (Az reviewers)" veya degerlendiricilerle say1da derginin yaz1 kurulu yoktur ve tamamen çaligirlar). Bazen editörün, metne uygun degerlendiricileri belirlemesi için çok sayida kipiyle temas kunnasi gerekir. Eger uygun kay1tlar tutulabilirse, degerlendirici bulma igi kolaylaçabilir. Örnegin,American Chemical Society tarafmdan yayimlanan dergilerin çogu, olasi degerlendiricilerle anket yapar. Cevaplara göre, degerlendiricilerin uzmanhk alanlarimn kayitlan tutulur. "belli
"editör
"ad-hoc"
Meslektag degerlendirici sistemi igliyor mu? Bishop'a (12) göre, "Bu sorunun cevabi kuvvetli bir "Evet" dirl Bütün editörler ve pek çok yazar; hakemlerin önerdigi degigiklikler sonucunda, çogu zaman önemli ölçüde hemen hiçbir makale olmadigini geligmemig olan, yayimlanmig söyleyecektir." Birçok dergi isimsiz degerlendirici kullanir. Az say1da dergi, metnin kopyalarmdan yazarlann ismini ç1kararak, yazarlari da isimsiz yapar. Benim kendi deneyimim, Kanada'h degerli bilim adamt J. A. Morrison'a uyar (38); "Bazen, zor da olsa, âdil olmak için yazarlann da isimsiz olmasi gerektigi tartig1hr. Ashada editörler, hakemlerin âdil olmadigi ve tarafh davrandigi çok az say1da durumla karyllagir; editör, belki toplam metinlerin ancak % 0.1'i veya daha azi için, hakemlerin yorumlanm bir tarafa b1rakmak zorunda kahr". Eger degerlendirmeyi yapanlar akilhca seçilirse, degerlendirmeler anlamh olacak ve editör, metnin yay1mlanmasi konusunda karar vermek için iyi bir duruma gelecektir. Degerlendiriciler, yorumlanyla birlikte metinleri geri gönderdiklerinde; zaman, editörün gerçeklerle yüzlegme zamanidir. 109
Normal olarak editörler, dayanaksiz yorumlan istemez
Ve
kullanmazlar.
Bir keresinde, degerli bir bilim tarihçisinden bilimin tarihi ve felsefesi ile
ilgili bir kitap metnini degerlendirmesini istedim. Degerlendirmesi üç cümleden oluguyordu, fakat yimdiye kadar gördügüm en aç1k ve faydah degerlendirmeydi. Sevgili Bob: Yazar1n ismini daha önce hiç duymamigtim. Kitabm özetinde olanlardan gördegüme göre, bu kipinin adm] gerçekten hiç duymak istemezdim. Bana; bilim, tarih veya felsefe adma bildigim bätün ne varsa hepsinden çok uzak görünüyor. Bir sopamn acuyla bile dokunmazdim. Saygilanmla Meslektag degerlendirmesi iglemi hakkmda çok gey yazildi. Neyse ki, bu yayinlan (281 kaynak) tammlayan, analiz eden bir kitap (31) yeni yay1mlanmig bulunuyor.
EDITÖRÜN KARARI Bazen editörün karar vennesi kolaydir. Eger her iki degerlendirici de, hiç veya çok az bir düzeltme ile önerirse, editörün hiçbir problemi yoktur. Fakat maalesef, iki degerlendiricinin görüglerinin birbirine zit oldugu pek çok durum vardir. Böyle hallerde editör ya son karan vermeli veya görüg birligi olu§turmak için yeniden birkaç degerlendiriciye daha göndermelidir. Eger editör metin konusunda yeterince bilgiye sahipse, ilk yaklagimi kullanmak üçüncü bir degerlendirici yerine i; görebilir. Editör bu yolu, özellikle bir degerlendiricinin ayrmtih yorumu digerlerinden çok daha etkileyici ise kullanir. Îkinci yaklaç1m, açikça çok zaman ahcidir ve çogunlukla da sadece zay1f editörler tarafmdan kullamhr. Fakat metnin konusu editörün uzmanhk alanma girmiyorsa her editör bu yaklagmn seçmelidir. "kabul"
Degerlendirme iglemi tamamlanmig ve hangi esasta olursa olsun editör kararmi vermig olarak, gimdi yazar editörün kararmdan haberdar edilecektir. Ve bu, editörün kararidir. Damymanlar kurulu ve degerlendiriciler sadece öneri yapabilirler. Son karar editöründür ve öyle olmahdir. Bu özellikle, isimsiz degerlendiriciler kullanan dergiler (çogu)için böyledir. Editör, iyi karakterli olduguna inandigi isimsiz degerlendiricilerin arkasma 110
saklanmiyacaktir. Kararlar yazarlara, sanki editörün kendi karan gibi sunulacaktir ve gerçekten de öyledir. Editörün karan, herkesçe bilinen tek kelimeden ibaret olan üç genel tipten biri olacaktir. Normal olarak, bu üç veya karardan bir tanesi size metnin gönderilmesinden sonraki 4 ila 6 hafta içinde ulaçacakt1r.Editör, karan konusunda 8 hafta içinde size bilgi vermezse veya gecikme konusunda bir aç1klama yapmazsa, editäre yazmaktan veya telefon etmekten çekinmeyin. Makul bir sürede bir karar veya hiç olmazsa bir bilgi edinme hakkma sahipsiniz. Üstelik sizin bu konudaki girigiminiz, varsa probleme igik tutabilir. Çok açiktir ki editör kararnu vermigtir, fakat bu karan iletecek mektup postada gecikmig veya kaybolmug olabilir. Gecikme, editörün ofisi yüzündense (genellikledegerlendiricilerden birinin cevap vermemesi nedeniyledir), sizin girigiminiz problem ne ise çözmek için tegebbüse geçmeyi saglar. "kabul",
"ret"
"düzelt"
"HIKAYENIZIGÖNDERDIGINIZ IÇIN TESEKKÜRLER"
"SEVGILIYAZAR..."
"SU AN, KOSULLARIMIZA UYMADIGIIÇIN ÜZGÜNÜZ."
© 1982 United Feature Syndicate,
"UYGUNOLSAYDI BASIMIZ DERTTEYDI!"
Inc.
111
Bunun diginda, editärlerle konugmaktan asla çekinmemeniz gerekir. Nadir haller diginda, editörler son derece hog insanlardir. Asla onlari dügman gärmeyin. Onlar sizin tarafmizdadir. Editör olarak yegâne amaçlar1, anlagilabilir bir dilde iyi bilim yay1mlamaktir. Bu, sizin de amaciniz degilse gerçekten ölümüne bir dügmanla ugragiyor olacaksimz. Fakat siz de aym amac1 paylaglyorsamz, editörün sizin sadik bir yandaç1mz oldugunu anlayacaksmiz. Büyük bir ihtimalle, ba§ka hiçbir gekilde satm alamayacag1mz öneriler ve gösterici bilgileri" de elde edebilirsiniz. "yol
KABUL MEKTUBU "cevabi"
Nihayet aldimz. Varsaym ki editörün mektubu, metninizin yayim için kabul edildigini bildirsin. Böyle bir mektup aldigimz zaman, kendinize çifte martini ismarlama veya böyle bagarilarda ne yapiyorsamz onu yapma ve her türlü gekilde kendinizi kutlama hakkina sahipsiniz. Böyle bir kutlamanin uygun olma nedeni, bu olaym nispeten nadir bir olay olugundandir. Ìyi dergilerde (hiç olmazsa biyolojide) gönderilen metinlerden, oldugu gibi kabul edilenler yaklagik % 5 civanndadir.
DÜZELTME MEKTUBU Daha büyük bir olasihkla editörden, büyük bir zarfta metninizin her iki kopyasi, yorumlarf' etiketli iki veya daba fazla liste ve editörün kapak yazismi alacaksimz. Mektup göyle birgey diyebilir: "Metniniz degerlendirildi ve ekteki yorum ve önerilerle size geri gönderiliyor. Bu önerilerin metininizi geligtirmekte yardimci olacagina inamyorum". Bu, tipik bir düzeltme mektubunun baglang1ç ifadeleridir. "degerlendiricilerin
Bäyle bir mektup aldigimz zaman kendinizi hiçbir gekilde ümitsizlige kaptirmamahsimz. Gerçekçi olarak, en nadir olani, yani düzeltmesiz kabul mektubunu beklememeniz gerekir. Metin gönderen yazarlarm pek çogu düzeltme veya ret mektubu alacaktir. Bu nedenle, reddedilmektense ilkini almaktan memnun olmamz gerekir. Düzeltme mektubu aldigm1z zaman, mektubu ve ekteki degerlendirici dikkatle inceleyin (Büyük bir olasihkla düzeltme mektubu bir form mektuptur ve önemli olan ekteki önerilerdir). Simdiönemli olan soru, sizin degerlendiriciler tarafmdan istenenleri yapip yapamayacagmiz ve yapmak isteyip istemediginizdir. önerilerini
112
Eger her iki hakem de metinde aym soruna dikkati çekmiglerse, hemen hemen kesinlikle o bir sorundur. Bazen bir hakem tarafh olabilir, fakat ikisinin aym zamanda tarafh davranmasi çok zordur. Hakemler yanhy anlarsa, okurlar da yanhg anlayacaktir. Bu nedenle benim önerim: Eger iki hakem de metni yanhg anhyorsa, yanhg1 bulun ve ayni dergiye veya bagka bir dergiye göndermeden önce düzeltin. Eger istenen degigiklikler nispeten az ve önemsiz ise hemen yapmamz derin bir hendek yoksa, gerekir. Kral Arthur'un dedigi gibi binmeyin". yüksek atmiza Eger önemli bir düzeltme istenirse, bir adim geri atarak durumunuza tam olarak bakmamz gerekir. Degigik kogullarda apagidakilerden birinin olma ihtimali vardir. "gerçekten
Ilki, degerlendiriciler hakhdir ve makalenizde temel hatalar vardir. Bu takdirde, onlarin önerilerini izleyerek metni o dogrultuda yeniden yazmamz gerekir. Îkincisi, degerlendiriciler sizi bir iki noktada yakalamiglardir, fakat bazilan geçersizdir. Bu takdirde, metni akhmzda iki amaç bulundurarak yeniden yazmamz gerekir. Makul ölçüde, kabul edebileceginiz degigiklik önerilerinin tümünü gözönüne ahp yapin ve degerlendiricilerin göre yanhg olarak) istisnaî olarak belirttikleri noktay1 aç1khga (görügünüze kavugturmay1 veya genigletmeyi deneyin. Son olarak ve önemle, düzeltilmig metni yeniden gönderirken, degerlendiricilerin önerilerinin ele ahmgim tek tek gösteren bir kapak yazisim da ekleyin. elegtirilerin
Üçüncüsü,bir veya her iki degerlendiricinin
ve editörün, metninizi ciddî
bir gekilde yanhg okuyup yanlig anlamasi mümkündür. Siz onlarm elegtirilerinin tamam1nm yanhy olduguna inamyorsamz ilk akla gelen ve uygun olan, metni, daha iyi degerlendirilecegini umdugunuz bagka bir dergiye göndermektir. Bununla beraber eger bu metni özellikle bu dergide yayimlamayi istemeniz için kuvvetli bir nedeniniz varsa geri çekilmeyin, metni tekrar gönderin. Fakat bu durumda, elinizden gelen bütün inceligi ve hüneri göstermelisiniz. Degerlendiricilerin yorumlarmi sadece tek tek cevaplama ile kalmay1p, bunu dügmanca olmayan bir biçimde yapmahsimz. Editörün, muhtemelen ücretsiz olarak, bilimsel bir karara varmak için ugragtigmi unutmaym. Kapak mektubunuza, editörün seçmig oldugu degerlendiricilere (böylemektuplar gördüm) diyerek baglarsamz, metninizin hiç gözönüne almmadan hemen geri gönderileceginden yüzde "aptal"
113
binbegyüz eminim. Diger taraftan, her editör, her degerlendiricinin yamlabilecegini bilir ve zaman içinde (Murphy'nin yasasi) yamlacaktir. Bu nedenle hirsa kapilmadan, editöre sizin neden hakh, degerlendiricinin haksiz oldugunu (editörünhaksiz oldugunu asla söylemeyin) belirtirseniz, editör büyük bir olasihkla bu safhada metninizi kabul eder veya hiç olmazsa, birkaç yeni degerlendiriciye yeniden gäzönüne alinmak üzere gönderir, Metni degigtirmeye ve yeniden göndermeye karar verirseniz, editörün belirttigi tarihe uymaya çahgm. Birçok editör zaman simri koyar. Aç1ktir ki, düzeltme için geri gönderilen metinlerin çogu, yeniden ayni dergiye gönderilmeyebilir. Bu nedenle, son tarih geçtikten sonra metinlerin geri çekildigi dügüncesiyle, fazlahklardan kurtulmak için derginin kay1tlan
temizlenebilir. Editörün verdigi son tarihi yakalarsamz, metni hemen kabul edebilir düzeltme önemli ise yeni degerlendiricilere geri gönderebilir. Söylenenleri yaptlysamz veya makalenizi elegtirilere kargi savunduysamz, metin muhtemelen kabul edilecektir. veya
Diger taraftan, son tarihi kaçirirsamz düzeltilmig metin yeni bir metin olarak ele ahop yeniden ve muhtemelen degigik bir degerlendirici grup tarafmdan tam incelenmeye ahnacaktir. Bu nedenle, mümkünse editörün verdigi son tarihe uyarak çifte tehlikeden ve ilâve süreden uzak durmak ak1lhca olur. RET MEKTUBU
Qimdivarsayahm
ki ret mektubu aldimz (Hemen hemen bütün editörler gekliyle kabul edilmez" der. Nadiren sert bir veya kelimesi kullamhr). Aglamaya baglamadan önce, iki gey olan, cevap yapm. Îlki, sizin durumunuzda olan birçok kigi oldugunu kendinize hatirlatm. Ïyi dergilerin çogunun %50 ye yakla§an (veya geçen) ret orani vardir. Îkincisi, ret mektubunu dikkatlice okuyun. Çünkü,düzeltme mektuplari gibi degigik türde reddetme vardir. "kabul
edilmez"
"mevcut
"ret"
Birçok editör, retleri üç gekilden birinde sin1flandirirlar. ilki, tamamiyle bir daha görmek (nadiren)reddetmedir. Oyle bir metin türüdür ki editör istemez" (dogrudanbir ifade, fakat ince dügünceli bir editör ret mektubuna koymaz). Íkincisive çok daha yaygm olam, baz1 faydah veriler içeren, fakat verilerde ciddî hatalari olan metin türüdür. Editör muhtemelen böyle bir metni, önemli ölçüde düzeltilip yeniden gönderilirse tekrar gözönüne ahr "asla
114
"SONMETNINIZI ALDIK
"SEVGILI YAZAR...
"
"
"SIZI INCITMEKIÇIN ACABANE YAPTIK?"
"NEDENBIZE GÖNDERDINIZ?"
© 1987 United Featum Syndicate, Inc.
tekrar gönderilmesini tavsiye etmez. Üçüncüsü, deneysel çahrymalardaki bir hata, belki kontrol deneyinin olmay141 veya metindeki önemli bir hata (verilerkabul edilebilir ohnak üzere) haricinde, temelde kabul edilebilir türde bir metin olmasidir.
fakat
"ret"
üçüncü tip ise, muhtemelen degerlendiricilerin Eger size gelen önerilerinde ayrmtilan verdikleri gekilde gerekli düzeltmeleri gözönüne almah ve düzeltilmi§ metni aym dergiye yeniden göndermelisiniz. Eger editör tarafmdan istenen kontrol deneyini ilâve edebilirseniz yeni metin hemen hemen kesinlikle kabul edilecektir (Birçok editör, ilâve deney gerektiren makaleleri, makaleyi kabul edilebilir gekilde degigtirmek kolay Veya, metinde istenen temel degigikligi olmasma karym reddedebilir) yaparsamz, (örnegin,Tartigma'y1 tamamen yeniden yazarak veya makaleyi bir not'a çevirerek) yeniden gönderilen metin büyük olasihkla kabul edilir. 115
"ret"
Eger cevabi ikinci tipte ise (editörün ret mektubu ve degerlendiricilerin önerilerine gäre ciddî biçimde hatah) editörü, degerlendiricilerin metniniz hakkmda ciddî yanhglar yaptiklanna ikna etmedikçe, yeni metni aym dergiye yeniden göndermemelisiniz. Fakat, metni daha çok kamtla ve daha net sonuçlarla güçlendirinceye kadar tutabilirsiniz. Böyle bir metnin aym dergiye tekrar gönderilmesi ancak o zaman makul bir seçenek olur. Kapak mektubunuz önceki metni kaynak göstermeli ve kisaca yeni katkilarm özünü anlatmahdir. "yeni"
Eger
"ret"
ilk (tam)tipte ise, metni tekrar aym dergiye göndermek, hatta bunu tartigmak anlamsiz olacaktir. Metin gerçekten kötü ise muhtemelen korkusuyla tekrar hiçbir dergiye yayinm isminize zarar verecegi göndermemelisiniz. Metin içinde kurtarilabilecek bir çahyma varsa, bu kism1 yeni bir metin içine ahn ve degi§ik bir dergiye tekrar gönderin. Negelenin! Birgün, bir duvari kaplayacak kadar mektubunuz olabilir. Hatta bazen, kullamlan ince ifadeleri takdir etmeye bile baglayabilirsiniz. Agagidaki türde bir mektup hiç kiric1 olabilir mi? (Bu, bir ÇinEkonomi dergisinden, çok kullamlan bir ret yazisi). "ret"
Metninizi sonsuz bir zevkle okuduk. Eger sizin makalenizi yayimlasaydik, daha dügük kalitede herhangi bir çaligmayl yayunlamak imkânsiz olacakti. Gelecekteki bin yll içinde bir benzerini bulmak dügünülemiyecegi için, maalesef sizin ilâhî yazimzi iade etmek zorundayiz ve çekingenligimizi ve kisa görüglülügümüzü hoggörüyle kargilamaniz için . binlerce defa yalvarlyoruz.
OLARAK EDITÖRLER BEKÇÎ Belki hatirlanacak en önemli nokta, bir ile veya ugra§1rken, editörün siz ve degerlendiriciler arasinda arabulucu oldugudur. Eger editörle saygi çerçevesinde iligki kurarsamz ve çahgmay1 bilimsel olarak savunabilirseniz, lerinizin çogu ve hatta reddedilen metinler, zamanla, yayimlanmig makaleler haline geleceklerdir. Editör ve degerlendiriciler genellikle sizin tarafimzdadir. En önemli görevleri, kendinizi etkin bir biçimde ifade etmenize yardimci olmak ve size, sözkonusu olan bilimin durumunu göstermektir. Onlarla mümkün olan her gekilde igbirligi yapmak sizin yararinizadir. Editörlük. igleminin mümkün olabilecek sonuçlari, Peter Morgan (37) tarafmdan çok güzel bir gekilde tammlanmigtir: "Editörlük igi için modern deyim, bir amaca varmaya çahgan bütün arabalarm, içinden geçmesi gereken bir araba yikama makinasidir. "düzeltme"
"düzeltme"
116
"ret"
arabalar ahnmaz, temiz arabalar çok az degi§irken, kirli arabalar çok daha temiz olarak ç1kar". istemedigimden daha faz1a sene" yi Atasözü nitelikli, geçirmig olarak; tam anlamiyla inamyorum ki, birçok editörle çahyarak editörlerin cesaretle sürdürdükleri bekçilik rolü olmasaydi, bilimsel dergilerimiz kisa zamanda anlagilmaz gevelemeler olurdu.
Çokkirli
"hatirlamak
Editörler size nasil davramrsa davransm, bu zor ve karartilmig meslegin biraz sempati duymaya çaligm. Benim en sevdigim mensuplanna yazarlardan (edebî)biri olan H.L. Mencken, William Saroyan'a 25 Ocak 1936 tarihli bir mektup yazmigti. Diyordu ki "Bir magazinin editörü olma arzun konusunda söylediklerine dikkat ettim. Bu mektupla sana 6 patlar bir silah gönderiyorum. Doldur ve herbirini kafana sik. Cehenneme gittiginde bana tegekkür edeceksin ve oradaki diger editörlerden, dünyadayken yaptiklan igin ne kadar korkunç oldugunu ögreneceksin".
117
Bölüm 18 Yayimlama Süreci (Düzeltmelerle Nas11Bagedilir?) Proofread carefully to see if you any words out. Anonim
000 DÜZELTME
Í@LEMI
Agagida verilenler, metninizin yayim için kabulünden sonra geçirecegi iglemlerin kisa bir tanimidir. Metin çogunlukla, dilbilgisi ve kelimelerin dogru yaz1hylanmn kontrol edilip düzeltildigi bir düzenleme igleminden geçer. Aynca kopya editörü; bütün kisaltmalari, ölçü birimlerini, noktalama igaretlerini ve kelimeleri, metninizin yaylmlanacag1 derginin stiline göre standart hâle getirecektir. Kopya editörü, sundugunuz yazmm herhangi bir kisnu net degilse veya ilâve sorular" olarak, bilgi gerektiriyorsa size soru yöneltebilir. Bunlar, gözükecektir (Bazi dergiler, yazara gönderilen provalarm marjlannda düzenlenmig metni dizgiye sokmadan önce onay için yazara gönderirler). Metin, makalenizin deneme baskisini üretecek olan dizgi sistemi ile iletigim kurabilen bilgisayara yazilir. Kompozitör, harf büyüklükleri ve sayfa düzeni ve metindeki kelimeleri gösteren kodu bilgisayara verir. Bunun sonucunda, size gönderilecek olan provalar ortaya çikar. Bunlar size, makalenizde editörlerin yaptigi iglemleri ve yazim hatalanm kontrol etmeniz, varsa kopya editörünün sorulanm cevaplamamz için geri gönderilir. En sonunda, kompozitör yaptignuz düzeltmeleri bilgisayara verir. Bu son ekil, dergi yay1mlandiktan sonra göreceginiz gekildir. "yazara
119
PROVALAR NÎYE YAZARLARA GÖNDERILIR Bazi yazarlar, makaleleri yayim için kabul edildikten sonra provalar geldiginde, yayimn dergide sihirli bir gekilde hatasiz görünecegini varsayarak ve gerekli dikkati göstermeyerek makaleyi unutur gibidir. Düzeltme niye yazarlara gönderilir? Düzeltme, yazarlara bir tek nedenle gönderilir: Dizgi kompozisyonunun dogrulugunu kontrol etmek için. Diger bir deyigle, provalari dizgi hatalari yönünden dikkatlice incelemelisiniz. Metniniz ne kadar mükemmel olursa olsun, sadece dergide basilan gekli önemlidir. Basih makale ciddî hatalar içerirse, isminize gelecek tamir edilemez zararlar gibi daha birçok problem dogabilir. Zarar, birçok hatanm anlami tamamen bozdugu gerçek bir zarar olabilir. Yanhg konmuy desimal noktas1kadar küçük bir hata, yayimlanmig makaleyi tamamen faydasiz kilabilir. Bu dünyada, sadece üç geyden emin olabiliriz: Olüm, vergiler ve dizgi hatalar1.
KRLÎMELER YANLIS YAZILMIS Hata, anlami önemli ölçüde etkilemese bile, komik bir durum olarak ortaya ç1karsa isminize etkisi iyi ohnayacakt1r. Makalenizde, infection" ifadesi gözüktügünde okuyucular ne demek istediginizi anlayacak ve güleceklerdir. Fakat siz bunu komik bulmayacaksmiz. "nosocomical
Yanhy kelimeler üzerinde konugurken, bu konuda önemli bir yorum yapma gans1 bulan bir Îngilizce profesörünü hatirhyorum. Bir ögrenci, kelimesini yanh; yazrnsti. Profesär, marja yöyle yazdi: kalça demektir; ise yerde açilan delik! Kiginin, gerçekten aradaki farki bilmesi gerekir". "burro"
"burro",
"burrow"
Reklâm yapan belli bagh bir laboratuvar ekipmam firmasi; büyük, koyu harflerle "Qualityis consistant because we care" yazan bir ilân vermigti. Kelimelerin yaz1hyma gösterdikleri dikkatten daha fazlasim ürünlerinin kalitesine gösterdiklerini umarim. Yayimc1hkla ugragan bizlerin, zaman zaman dizgi hatalan nedeniyle uykulan kaçmasina kargin; gözümden kaçan hatalarm, benden önceki yay1mc11armbüyük hatalanna kiyasla muhtemelen daha az önemli oldugunu farkedip rahathyorum. 120
Benim en ho§uma giden dizgi hatasi, 1631'de Îngiltere'deyay1mlanmig incil'de yapdru§t1. 7. Emir göyle diyordu: "Zina yapm1z". Bu baskmm yay1mmdan sonra Hristiyanhšm neden gerçekten popüler oldugunu anhyorum. Eger bu ifade kutsal gözükmüyorsa, 1653'te basilrug diger bir Încil baskismdaki bir satiri size kaynak vermeliyim: "Biliniz ki dürüst olmayan kigi Tannnm ülkesine kavugacakt1r." Düzeltilecek metni, bir bilimsel makaleyi okudugunuz biçim ve hizda okursamz, muhtemelen dizgi hatalanmn % 90' un görmeyeceksiniz. Deneme metnini okumamn en iyi yolu, ilk önce dogrudan okumak, gibi, hata1arm % sonra metnin üzerinde cahgmakt1r. Okumak, bahsettigim yakalar. Eger baskida 90'mi gözden kaçirir, fakat ihmalden kaynaklananlari bir satir yokolmugsa, anlamak için okumak bunu yakalamada en uygun yoldur. Bir bagka yol veya ilâve olarale, düzeltmeyi iki kipi, biri yüksek sesle okurken digeri metni izleyerek yapmahdir. Fakat, hatalarm çogunu yakalamak için her kelimeyi yavag yavag incelemelisiniz. Eger normal okumada oldugu gibi gözünüzün bir grup çok fazla hata izin verirseniz, digerine atlamasina kelimeden Özellikle teknik terimleri incelemelisiniz. Metni yakalayamazsm1z. bilgisayarda yazanlarm, bilim adami olmadigmi hatirlamahsimz. Îyi yazi kelimesini hatasizca 100 kez yazabilir. Fakat, yazan bir kigi "Escherichia" kelimesinin bir prova metninde arka arkaya 21 kez (dört degigik gekilde) yanhy yazildigmi hatirhyorum. Aynca, formülü C12H693 olarak bas11an kimyasalm mümkün olan kullamm olanaklanm da merak ettigimi hatirhyorum. "cherry"
Yanlig koyulan bir desimal noktasmm olugturacag1 problemlerden bahsetmigtim. Bu gözlem bizi, düzeltme okunmasom genel kurallanna götürmektedir. Herbir say1yi dikkatlice inceleyin. Özelliklede tablolan incelerken dikkatli olun. Bu kural iki nedenle önemlidir. Îlk olarak, özellikle tablolagtirma sirasinda olmak üzere, say11an yazarken sikhkla hata olur. Îkincisi, bu hatalan yakalayabilecek tek kigi sizsiniz. Yazim hatalarmm çogu, baski sirasmda veya editörün ofisinde yakalanir. Bu profesyonel düzelticiler, yazilara göz gezdirerek hatalan yakalarlar. Bu kipilerin olmasi gerektigini bilmesi imkânsizdir. sayismm ashnda "16"
"61"
121
Î$ARETLEME DÜZELTMELERI Provada bir hata buldugunuz zaman, hatanm iki kez igaretlenmesi önemlidir. Bir kere hatanm oldugu yerde, bir kere de marjda gösterilir. Kompozitörün hatalan bulurken kullanacagi igaretler marj igaretleridir. Sadece daktilo edilmis kisunda gösterilen bir düzeltme kolayca gözden kaçabilir. Marjda gösterim, dikkati çekmek için gereklidir. Eu çift igaretleme sistemi Sekil9'da gösterilmektedir. Düzeltmelerinizi akilhca ve aç1kça gösterirseniz, uygun düzeltmeler yapilacaktir. Fakat kabul görmüg, belli düzeltme igaretleri kullamrsamz hem yanhy anlamalan azaltabilir hem de kendinize ve diger ilgili kipilere zaman kazandirabilirsiniz. Bu igaretler, her çegit yay1mda kullamlan evrensel bir dildir. Bu nedenle, dilin sadece birkaç temel elemanmi ögrenmek için zaman ayinrsamz, kariyeriniz süresince her çegitbasih malzemenin düzeltilmesinde kullanabilirsiniz. En çok kullanilan igaretler Tablo 10'da gösterilmigtir. DÜ2ELTMELERE
ÎLAVELER
Bu bölümün baymda, dizginin dogrulugunu kontrol edebilmeleri için deneme baskilarmm yazarlara gönderildigini belirtmigtim. Olumsuz bir ifadeyle, düzeltme agamasi; degigtirme, yeniden yazma, ifade degigtirme, yeni bilgilerin ilâvesi veya son hâlini almig malzemede herhangi bir önemli degi§iklik yapma zamani degildir. Niçin önemli degigiklikler yapmamamz gerektigi konusunda üç önemli neden vardir,
ilki, ahlâkî bir konu: Ne düzeltmeler ne de degigiklikler, dergi tek kipilik bir igletme olmadig1 sürece, editör tarafmdan görülemeyecegi için, önemli degigiklikler yapmak uygun dügmez. Editör veya degerlendiricilerin görmedigi, yeni malzeme içeren herhangi bir yeni metnin degil, degerlendirmeden geçtikten sonra editör tarafmdan onaylanmig metnin basilmasi gerekir. ikincisi, yeni hatalar ortaya çikabilecegi için, gerçekten gerekmedikçe dizilmig malzemeyi bozmak ak1lhca olmaz. Satira yeni bir kelimenin izleyen satirlar da yer degigtirir (dogrumarjlari korumak için). Üçüncüsü, düzeltmeler pahahdir (21,23). Pahali olduklari için, yay1mc1y1 (muhtemelen,normalde problemsiz bir üyesi oldugunuz bir bilimsel grup) zorlamamamz gerekir. Ayrica, yazarm yaptigi degigiklikler eklenmesiyle,
122
4 5 6
7 8 9 10 11
12 13 14 15 16
17 18 19
20 21 22
23 24
25 26 27
28 29 30 31 32
33
35
36 37 38 39 40 41. 42 43 44
45 46 47 48 49 50 51
52
to picry! chloride of recipients sensitized with and cells from donors that had pieryl chloride been both P. aeruginosa injected and pierý1 chloride sensi ed failed to depress contact sensitivity to ox one of recipient mice sensitized with oxazolo hese results indicated that the cells respons for the depression of contact mice were sensitivity in P. aeruginosa specific antigen specific in that they required antigenic stimulation. Effect of cyclophosphamide
on the pre-
cells in P, aerugiof suppressor cursors nosa-injected mice. Normal mice were sensiolone and I h later were injected tized with intravenously with 50 × 10 spleen cells from donors sensitized 4 days previously with the same antigen. Two groups of donors were also injected with either P. aeruginosa or 200 mg of cyclo.jphosphamide per kg 24 or 48 h before sensitizatiagrespectively. A third group of donors received both P,aeruginosa and cyclophosphamide. Sensitized mice receiving no cells were used as controls. The challenge of the experimental and control groups was performed with orazolone 6 days after the cell transfer. CycIg completely phosphamide inhibited the development of suppressor activity in the spleens of mice injected with P. aeruginosa and sensitized with oxazolone (Table 3). DISCUSSION The results show that heatakilled P. aeruginosa depresses contact sensitivity to oxazolone in g57BL/6 mice when injected intravenously 24 h before sensitization. The spleens and the draining lymph nodes of rnice exhibiting an impaired reactivity to oxazolone contain a cell population capable of passively transferring the supnsitivity to recipients pression of contac sensitized immediately before the cell transfer with the same antigen. The suppressive activity of these cells ap axs to be antigen specific, since they do ng ffect the response to a different sensitizing agent, picryl chloride, and because they arise in P. aeruginosa-injected mice only when they are sensitized. These suppressor cella, which occur in the draining lymph nodes and spleen at 3 and 4 days after sensitization, respectively, have precursors se ive to cyclophos-
.
i
phamide.
Sek.9.
Düzeltilmig bir prova. (Bu hatah dizgi için, Waverly Basimevi'ne tegekkür ederiz. Waverly'den gelen normal bir prova o kadar az hata içerirdi ki gösterme amac1yla kullamm1 faydasiz olurdu.) 123
diye önemli bir masraf faturasi karymiza ç1kabilir. Pekçok dergi, yazarlann makul ölçüdeki degigiklerinin maliyetini kendileri kargilar. Yönetici editör ve igletmecileri olan dergiler ise, eger düzeltmelerde agir1 degigiklik yapmayla suçlamrsaniz, er veya geç faturay1 size ç1karacaktir. Düzeltme metinlerinizde, bir tür eklemeye sikhkla izin verilir. Sizin makaleniz iglem görürken, benzer veya aym konuda bir bagka makale yay1mlamrsa bu ihtiyaç ortaya ç1kar. Yeni çahymanm igigmda, makalenizin bazi kisimlanm yeniden yazma arzusu duyabilirsiniz. Yukanda belirtilen nedenlerden dolay1 bu arzuya kargi koymahsmiz. Yapmamz gereken, yeni çahgmay1tammlayan ve kaynaklari veren, kisa (sadecebirkaç cümleyle) bir "Addendum in Proof" hazirlamaktir. Bu ek, makalenin yapisim bozmaksizm son k1simda bas11abilir. Tablo 10.
Çokkullanilan düzeltme igaretleri
KAYNAKLARIN ÎLAVESÎ
Çokolagan
bir gekilde, kaynaklariniza ilâve etmek isteyebileceginiz yeni bir makale çikabilir. Metinde, belki birkaç kelime ilâvesi ve birkaç yeni kaynak numarasmdan bagka önemli bir degigiklik yapmaniza ihtiyaç yoktur (Burada, derginin sayih alfabetik sistem kullandigi varsay1hyor). 124
kulak verin. Düzeltme sirasinda kaynak ilâve ederseniz kaynaklari yeniden numaralamayin. Hepsi olmasa da yazarlarm çogu bu hatayi yapar ve bu ciddî bir hatadir. Kaynak listesinde ve metinde, her gözüktügü yerde gerektiginden fazla birçok degigiklik, numaramn getirecegi için bu bir hatadir. Ilgili satirlar yeniden önemli maliyetler yazildigmda yeni hatalar olugabilir ve mutlaka metindeki kaynaklardan en az bir tanesi gözden kaçacakt1r.
Simdi puna
"a"
numarastyla ilâve etmektir. Yeni kaynak, alfabetik olarak 16 ve 17 no'lu kaynaklar arasmda ise, yeni kaynaga "16a" listenin geri kalan k1sminm verin. Böylece, numarasim numaralanmasmin degismesine ihtiyaç kalmaz.
Yapmamz gereken, yeni kaynagi
DÜZELTME GÖSTERILIMLERÎ dikkatlice incelenmesi özellikle düzeltmelerinin Gösterilimlerin önemlidir. Normal olarak, özgün metin ve özgün gösterilimler, deneme baskisiyla birlikte yazara gönderilir. Bu nedenle, derginin editör ofisinde sizi düzeltmecilere destekleyecek bulma konusunda yazim hatalarmi etkin olarak bas11m1§ olup güvenebilmenize kargm, gösterilimlerin olmadigma sizin karar vermeniz gerekir. Zira, kargilagtirmay1 yapacagimz özgün gösterilimler sizdedir. Makalenizde ince yap1 içeren änemli fotograflar varsa ve siz özellikle yüksek kalitede basim standarti oldugu için o dergiyi seçtiyseniz; sadece kusursuz bir baski ümit etmekle kalmayip, bunu talep etmelisiniz. Özgün gösterilimler sizde oldugu için bunu yapabilecek yegâne kigi sizsiniz. Siz, ama sadece siz, kalite kontrol denetimcisi olarak iy yapmahsmiz.
Kopya editörü okunamayacak kadar fazla küçültme yapmadikça veya biçimde yaratacak ilgili grupta uyumsuzluk yüzde küçültmeyi olacakt1r. nadiren diyagramlarda hata çizgi grafikler kullanmadikça, ve Bununla beraber, fotograflarda arada bir problem olabilir. Bunlari bulmak size kalmigtir. Gösterilimin deneme baskisim özgün olamyla kargilagtirm. Deneme baskisi daha koyu ise muhtemelen basit bir problemdir. Bu nedenle ayrmtilar kaybolursa, basimcidan fotografi yeniden gösterilimi deneme baskisi ile görüntülemesini istemeniz gerekir (Özgün birlikte göndermeyi unutmayin). 125
Deneme, kopyadan daha aç1k renkte ise, muhtemelen baski sirasmda az almigtir. Bununla beraber, baskiyi yapan, ("Baskly1 yapan" ifadesini, basim s1rasmda geçen her iglemin kisaltilm141 olarak kullan1yorum) bu çekimi, bilerek az igiga maruz b1rakmig olabilir. Bazen, özellikle kontrasti az olan fotograflarda, az Igiga maruz birakma normalden daha fazla aynnt1yi ortaya çikarir. Bu nedenle, kargilagtirmamz aç1klik-koyulukla degil ayrmtilann yeterliligi ile ilgili olmahdir. 1ç1k
Fotografm sadece bir bölümü özel önem taglyabilir. Eger öyle ise ve ortaya çikan görüntüden hognut degilseniz; marj notlanyla veya üste koyulan kagitlarla, baskmm hangi kismmm ayrintilanmn yeterli olmadigm1 söyleyin. O zaman, baskiy1 yapan, sizce önemli olan kisma dikkatini verebilecektir.
NE ZAMAN 1KAYET ED1L1R Bu bölümden, bagka hiçbirgey ögrenmediyseniz bile, hiç olmazsa dergideki gösterilimlerin baskisinda kalite kontrolu yapmamz gerektigini §imdi ögrendiginize inamyorum. Deneyimlerime göre birçok yazar; yay1mdan sonra, her ne için gikâyet ediyorlarsa bunu sadece kendilerinin düzeltebilecegini anlamadan gikâyet ediyorlar. Örnegin,yazarlar çogu zaman resimlerin alt-üst veya yan olarak basildigmdan gikâyet ederler. Bu tür gikâyetleri kontrol ettigim zaman hemen daima, deneme baskismda "üst" olarak igaretlenenin dergide de üst oldugunu farkettim. Yazar, sadece gözden kaçirmigt1. Aslmda yazar, muhtemelen iki kez gözden kaçirmigt1: (i) Dergiye gönderirken fotografm üst k1smmi igaretlemeyi unutarak (ii) Deneme baskismda, bask1yi yapanm yanhghkla, yanhy tarafi "üst" olarak igaretledigini not etmeyi unutarak. Böylece; eger gikâyet edecekseniz, deneme baskisi agamasmda yapmiz. Ve, ister inanm ister inanmaym, gikâyetleriniz nezaketle kabul edilecektir. Faturayi ödeyen bizler, kaliteli üretimi saglayan standartlan kurmak için çok önemli ve büyük yatinmlar yaptigimizm farkmday1z. Yine de, paranuzin israf edilmediginden emin olmak için sizin kalite kontrolu yapmamza ihtiyacimiz var.
Ïyi dergiler, iyi yayimcilar tarafmdan görevlendirilen iyi basimcilarla basihr. Makaleniz sizin isminizi tagiyacaktir. Fakat, hem yay1mci hem de basimc1mn ismi de tehlikededir. Üstün bir ürün ç1karmak için sizin onlarla beraber ugrag vermenizi beklerler. 126
Bu tür dergilerin igletme editörlerinin, ürünün bütünlügünü korumalan gerektigi için, bildigim editörlerin hiçbiri bas1mc11an sadece ucuzluk esasma dayanarak seçmezler. John Ruskin, "Dünyada, biraz kötü yaparak biraz daha alanlar, o ucuza satilabilecek hiçbir gey yoktur. Sadece fiyati gözönüne kipinin hakh avi'dirlar" dediginde kugkusuz hakhyd1. Bir bask1 atölyesindeki tabelâ da ayni noktaya igaret ediyordu: FlYAT KALITE
SERVIS (Yukandakilerden herhangi ikisini seçin)
127
Bölüm 19
Tekil Kopyalar Nasil Ismarlamr ve Kollambr? "meslekî
amac1yla, istendiginde meslektaglarma dagitmak üzere 100 ila 300 tekil kopya aln-lar.
Yazarlarm çogo, yayrmladiklar; her makaleden
reklâm"
John K. Crum
000 TEKIL KOPYALAR NASIL ISMARLANIR
Tekil kopyalar, bir ölçüde kendini begenmiglik aracidir. "Kendini
begenmigligin begenmi§1igi, hepsi kendini begenmiglik" (Ecclesiastes I, 2; XII, 8). Bunu söylemig olarak, tekil kopyalarm nasil satm ahnacagi ve kullanilacagi üzerine bir kaç kelimeyle tavsiyede bulunacagim. Çünkü biliyorum ki tekil kopya isteyeceksiniz. Herkes ister. Tekil kopyalari ismarlamak istemeyen çok az yazar vardir. formu, çogu Ismarlamak genellikle kolaydir. Tekil kopya Ismarlama öyle evrenseldir ki, bu zaman provalarla birlikte gönderilir. Gerçekte bu âdet ofisini dergi aramamz gerekir. form provalarla birlikte elinize ulagmazsa Çünkübunun ihmali muhtemelen bilerek degildir. TEKIL KOPYA ÜRETME SISTEMI "dergiyle
birlikte basma (Tekil kopyalar, derginin kendisi basilirken iglemi" ile üretmektedirler önemlidir. olarak basthr). Bu iglemde, erken 1smarlamak 1smarlama kurumunuzda igleminin resmî Ismarlama formunu,
Bazi dergiler, hâlâ tekil kopyalan (offprints)
"overrun"
129
sonuçlanmasim beklemektense erken bir zamanda, söylendigi gibi provalarla birlikte gönderin. Ismarlanani almakta gecikme olsa bile 1smarlama numarasi almaya çahym. Bazi dergiler, tekil kopyalart gimdi küçük ofset makinalarmda, esasta derginin üretiminden bagimsiz bir iglemle üretmektedirler. Son zamanlarda kâgit maliyeti büyük ölçüde arttigmdan, birlikte basma" igleminde mevcut olan kâgit israfi, sistemi ekonomik açIdan anlamsiz kIlmaktadir. "dergiyle
Yeni sistemin büyük bir avantaji vardir: Makalenizin tekil kopyalari herhangi bir zamanda, herhangi bir sayida äretilebilir. Bu nedenle, böyle bir dergide yayim yaparsamz, hiç bir zaman tekil kopyasiz kalma sorunununuz olmaz.
KAÇTANE ISMARLANIR Daha
bile, ilk agamada fazla sonra yeniden ismarlayabilseniz akilhca olur. Birçok dergi ilk 100 tekil kopya için, baglang1çtaki iglemlerin masraflar1m karç11amak amaciyla fiyati yüksek tutar. Ikinci 100 çok daha ucuzdur, fiyattaki makul artig, sadece ilâve kâgit ve baski zamam masrafmi yansitir. Bu nedenle, 100 tekil kopyaya ihtiyacmiz olabilecegini dügünürseniz, 200 ismarlaym; 200'e ihtiyacmiz olabilirse 300 1smarlaym. Fakat fiyat farki o kadar azdir ki fazIa yänünde hata yapmamak akilsizca olur. Tablo 11'de gösterilen fiyat listesi birçogu için tipiktir. ismarlamak
TEKIL KOPYALAR NASIL KULLANILIR Tekil kopyalar1 kullanirken hayal gücünüz ve kendinizi begenmi§liginizin yol göstermesine izin verebilirsiniz. Çok önce yazmig olmamz gereken mektubu gimdi yazmanizdan çok daha kolay oldugu için, bir tane tekil kopyayi annenize göndererek ige baglaym. Gerçekten iyi bir makale ise, özellikle bir gün sizin için iyi bir geyler söyleme durumunda olabilecek, herhangi bir yaçça büyük meslektay1mz gibi, etkilemek istediginiz herkese gönderin. "posta
Dügüneceginiz temel konu, karti" oyununu oynay1p oynamamakt1r. Bazi bilim adamlari onun yerine, tekil kopyalara ihtiyaç duyabilecek meslektaglarmm bir dag1tim listesini yaparak oyunu oynamay1 reddederler. Kigisel mektuplara hemen herkes olumlu kargihk verirken, siradan posta kartlari ve form mektuplar ihmal edilir. 130
Tablo 11. Tekil kopya flyat listesi: Journal of Bacteriology Kopya
Sayist
100
200
300
4 8 12 16 20
$116
$132
$146
$160
$173
$12
178 249
199 275 362 451
217
234 323 422 521
252 345 450 554
15 20 26 31
331 414
300 392 487
400
500
Her ek 100 adet
Sayfa Sayisi
Fakat birçok bilim adami, posta karti oyununu oynamamn maliyetine ve harcanan zamana kizmasma karym yine de bu oyunu oynar. Ve kendini begenmiglik bir tarafa, oyun arada bir, tekil kopyay1 göndermeye degecektir. olarak Tekil kopya isteklerinin büyük miktan, bilim adami tammlanabilecek kipilerden gelecektir. Bunlar literaturle genig ilgisi olup belki olma egilimindedir ve muhtemelen laboratuvar igleriyle az ilgili doktora ögrencileri veya doktora sonrasi çahyma yapanlardir. Kartlarm altindaki imzalan okuyabilseniz bile, isimleri Zira bu kipiler (eger hiç yaym yapmiglarsa), tamyamayacaksimz. muhtemelen sizin sahamzda yaym yapmannglardir. Zamanla, bazi isimleri Gerçek koleksiyoncu müthis bir israrla tammaya baglayabilirsiniz. toplamaya devam edecektir. Her yaym yapt1gmizda, sizin konunuzda çahgan aym koleksiyoncu grubundan tekil kopya istegi almamz olasidir. "koleksiyoncu"
"kütüphane"
Koleksiyoncu oldugunu anlarsamz, kargihk vermeniz gerekir mi? Muhtemelen. Zannederim bilimde, sürekli toplay1p düzenleyerek ve genig bir literatürü birleptirerek kütüphanede saatler harcayan, disiplinlerarasi tiplere yer vardir. Böyle genig ilgi alam olan kipiler, bilimsel aragt1rmada en önde olmayabilirler, fakat çogunlukla iyi ögretmen ve idareci olurlar. Bu arada da, ancak sadece bir koleksiyoncunun nas11 didiklenecegini bildigi, bagar111 evrensel bir konuda, bir veya daha fazla, olaganüstü tarama/degerlendirme makalesi veya monografi üretmeleri muhtemeldir. Tekil kopya isteklerinin bir sonraki en büyük grubu, yabanci ülkelerden veya çok küçük kurumlardan olabilir. Çok açik olarak bu kipiler, makalenizin dizinleme veya özetleme servislerinde listelendigini görmügler 131
ve dergi kendi kurumlarma gelmedigi için de makaleyi görememiglerdir (Makaleniz Current Contents'de listelendikten birkaç gün sonra isteklerdeki artigi bekleyin). Bu tür isteklere cevap vermeli misiniz? Aç1kça, eger tekil kopya gönderiyorsamz bence bunu hakeden ilk grup bu gruptur.
Üçüncüistek grubu, bildiginiz ya da isim ve laboratuvarlari kendi alanmizda veya ilgili alanda çaliganlar olarak tamdigmiz meslektaglarmizdan gelecektir. Böyle isteklere cevap vermeniz gerekir mi? Tekil kopyalarin gerçekten kullanilacagmi bildiginiz için, muhtemelen. Burada esas meseleniz, bir liste hazirlamanm daha iyi olup olmayacag1dir. Böylece, siz ve bazi meslektaglanmz isteklerle zaman ve para israf etmeden, karg111kh tekil kopya alig verigi yapabilirsiniz. Sizin tekil kopyalan toplamaniz gerekir mi? Öyle ise, nasil? Bu, kugkusuz size baghdir, fakat birkaç yol gösterici önlem yardimc1 olabilir.
Baylang1çta;tekil kopyalann eger bir faydasi varsa, kolayhk yönünden oldugunu bilmeniz gerekir. Kitap ve dergilerden farkh olarak, hiçbir ekonomik degeri yoktur. Baz1önde gelen bilim adamlarmm, emekli olduktan sonra, büyük sayidaki tekil kopya koleksiyonlannm satilamamasmdan üzüntü duyduklanni biliyorum. Hiçbir kurum bu koleksiyonlari hediye olarak da kabul etmez. Hatta hurda kagitçilar bile tel zimbalan nedeniyle almak istemezler. TEKÍL KOPYALAR NASIL DOSYALANIR Tekil kopyalar kipisel rahathk için kullamlacaksa, uygun yol ne olurdu? Tekil kopyalanmz1 yazar adina göre (ilâveyazarlan çapraz endeksleyerek) alfabetik olarak düzenleyin. Birçok bilim adami, konuya göre düzenlemeyi tercih eder. Fakat koleksiyon büyüdükçe, konu ve ilgiler degistikçe, zaman geçtikçe koleksiyon giderek eri§ilmez hale gelir. Eski bir kütüphaneci olarak, yaratilmig her konu düzeni sisteminin zamanla bozulacag1 garantisini verebilirim. Aynca, ihtiyacimz olan ve bir yerde oldugunu bildiginiz birgeyi, sonuçsuz bir gekilde aramaktan daha deli edici bir durum olmadigim da garanti ederim. Genig bir koleksiyonunuz
olmasmi plânhyorsamz
veya hâlen varsa,
hiçbir dosyalama sistemi etkin bir bulma yolu saglamayacaktir. Kayit sistemi kurulmas1 gerekir. Kayitlar (3x5kartlar) çegitli gekillerde yapilabilir. Kartlar, yazar ve ortak yazarlara göre ve çeyitli konular için kisa bir formda 132
Bütün kartlar da, bir sözlük katalogda (ayakkabikutusu) muhafaza edilir. Tekil kopyalarm kendileri; ilgili yazar ve konu, kartlanna yazilmig olarak girig numaralan ile dosyalanabilir. Bu tür kay1t tutma, oldukça kolay ve gagirtic1ölçüde etkindir. Bilgisayanmz varsa, tekil kopyalarmizi bilgisayar dosyalarina da kaydedebilirsiniz. Bu tür kay1tlar için çegitli yaz1hmlar mevcuttur. olugturulabilir.
NEYÎBIRÎKTIRMPI.1 Hangi tekil kopyalari biriktirmeniz gerekir? Meselenin kalbine veya hiç olmazsa atardamarma gelelim. Kigilik olarak gerçek bir koleksiyoncu degilseniz, koleksiyonunuzu rahathk saglayan kopyalarla simrlamamz gerekir. Hergeyi biriktiremeyeceginiz için en iyi kural, bulunmasi zor olam biriktirmektir. Elinizde olan dergilerde yayimlanmig makalelerin tekil kopyalarmi toplamamahsmiz. Hemen her kütüphanede bulunabilecek dergilerde olan tekil kopyalari da toplamamamz gerekir. Küçük ve özellikle yabanci dergi, bildiri kitabt ve diger az bulunan yayinlarda yayimlanmig makalelerin tekil kopyalarim biriktirmelisiniz. Böylece, sizin tekil kopya koleksiyonunuzun yakmimzdaki kütüphanenin küçük bir örnegi olmasma ihtiyaç yoktur; fakat kütüphanede bulunmayan malzemeye kendi dosyamzda ulagmak bir rahatlik ve kolayhktir. Ayrica, tekil kopyalar sizindir. Îgaretlersiniz,kesersiniz ve yararh buldugunuz her biçimde dosyalarsm1z. Tekil kopya dosyamzi, elinizdeki dergi makalelerinin muhafazasi için Kütüphaneniz, sizin için bir makalenin fotokopisini kullanabilirsiniz. de kütüphaneler aras1 iglemle elde ederse; bu tam olarak koleksiyonunuza girmesi gereken bir malzemedir (Çünkükütüphaneler aras1 igleme tekrar girmek zorunda kalmamak önemli bir kolayhktir).
133
Bölüm 20 Bir Tarama / Degerlendirme Makalesi Nasil Yazilir? Degerlendirme ve eleptiriyi yapan, yazan hayatmm en acnnasiz alayma alan kifidir. Anonim
00 0 TARAMA / DEÖERLENDIRME MAKALES1NIN
KARAKTERÍST1KLERÎ makalesi özgün bir yaym degildir. Bazi Tarama/degerlendirme temel bir dergide henüz durumlarda, böyle bir tarama/degerlendirme, içerebilir. laboratuvanndan) kendi yay1mlanmamig yeni veriler (yazarm Fakat bir tarama/degerlendirme makalesinin temel amac1, daha önce yay1mlanm1§ makaleleri degerlendirmek ve bunlan aym bakig getirmektir. Tarama/degerlendirme makalesi genellikle uzundur. Tipik olarak 10 ilâ 50 basilmig sayfa tutabilir. Aragtirma makalelerine kiyasla konusu oldukça genigtir. Ve kugkusuz, yaym taramasi ana ürünüdür. Gerçekten iyi tarama/ degerlendirme makaleleri, orada yorumu yap11an kaynaklardan daha fazla anlam tagir. Yayimlanmig çahymalann elegtirisini verir Ye çogu zaman bu yayinlara dayanan önemli sonuçlar üretir. .aç1sma
makalesinin yapisi aragtirma makalesinden Tarama/degerlendirme farkhdir. Dogal olarak; Malzeme ve Yöntemler, Sonuçlar ve Tartigma türündeki düzen, tarama/ degerlendirme makalesi için kullamlmaz. 135
Eger
daha
önce
aragtirma makalesi yazmigsamz ve gimdi ilk tarama/degerlendirme makalenizi yazmak üzereyseniz; bu makaleyi aragtirma makalesi gibi, apagidaki gekilde düçünmek kavram bakimmdan yararh olabilir: Girig kism1m büyük ölçüde geniëletin, Malzeme ve Yöntemler'i çikarm (özgün veriler sunmadikça), Sonuçlar'i ç1karm ve Tartigma kismini genigletin. Aslmda hâlen, birçok tarama/degerlendirme makalesi yazm1; durumdasiniz. Sekilolarak bu tür makaleler, iyi düzenlenmig bir dönem ödevi veya tezden çok farkli degildir. Bununla beraber, aragtirma makalesinde oldugu gibi, önemli olan, tarama/degerlendirme makalesinin düzenidir. Eger düzeni iyi kurarsaniz yazmak kendiliginden gelir. HAZIRLAMAK ÇERÇEVEYÎ Aragtirma makalelerinden farkh olarak, tarama/degerlendirme makalesi için önceden tanunh bir düzen yoktur. Tarama/degerlendirme makalesi yazmak için ana kural, bir çerçeve hazirlamaktir. Çerçevedikkatlice haz1rlanmahdir. Bu size, çok önemli olan makale düzeninizi kurmakta yardimci olacaktir. Eger taramamz uygun düzenlenmigse, taramamn genel kapsami iyi tanimlanmig olacaktir ve makaleyi olugturan parçalar, birlikte bir mantik sirasi uyumuna girecektir. Açiktir ki çerçeveyi, yazmaya baglamadan önce hazirlamalismiz. Daha ötesi, da yazmaya baglamadan önce bir tarama/degerlendirme dergisinin böyle bir metinle ilgilenip ilgilenmeyecegini saptamak akilhca olur. Muhtemelen editör, önerdiginiz taramay1 simrlamak veya genigletmek veya bazi alt konulari çikarmak ya da eklemek isteyecektir. Microbiological Reviews, "Yazarlara Direktifler"de göyle ifade eder: "Yazarlarm, önerdikleri çaligmalari editörle tartigmalan tavsiye edilir. Çogunlukla,editör dan§malanndan yapici elegtiriler almdigi için yorumlanacak konu çerçevesi haz1rlig1 gereklidir. Aynca, diger aragtirmacilarm bulgulan ile yazarm söz konusu alana katkilanm gösteren ana kaynak listesi; amaç, kapsam ve tarama/degerlendirme iligkisini aynntili olarak veren bir iki paragraf ve yazann son y111ardakiyaymlanmn bir listesi çerçeve ile birlikte verilmelidir. Çerçeve,sadece tarama/degerlendirme yazisim haz1rlayan için degil aym zamanda yaziyi okuyacaklar için de çok yararhdir. Bu nedenle, pekçok 136
Yol. 42, No. 3
MicrobiologicalReviews, Sept. 1978, p, 592-613
Ol46-0749/78/0042-0592$02.00/0 Copyright © 1978 American Society for Microbiology
Printed in U.S.A.
Pathophysiological Effëcts of Vibrio cholerae and Enterotoxigenic Escherichia coli and Their Exotoxins on Eucaryotic Cells Departments
D. DOUGLAS* KAREN L RICHARDS AND STEVEN Medical School, Minneapolis, Mínnesota of Microbiology and Medícine, University of Minnesota 55455
592 593 593 Etiology 593 593 Factors in Pathogenesis......,............,...............................................,.............,...,............................ Production................................................................ Genetic and Physiological Basis for Toxin 594 THE TOXINS.................................................................................................................................. 594 594 Structure Antigenic Relatedness of Toxins 595 Binding Site................................................................................................................,....,..............596 $97 Action of Toxins on Adenylate Cyclase............................................,............................,.............. and Toxins.......................,..................................,,........................ 597 Solubilized Adenylate Cyclase Activity Cofactors Required for Toxin 597 5'-Monophosphate (GMP).,...............,......................,......................, Guanosine of 598 Involvement Adenosine 3',5'-Monophosphate 598 Effect of Increased Intracellular Cyclic Cyclase Activation Adenylate of Variability in Bacterial Toxins.........,..............................., 598 Similarities to Glycoprotein Hormones and Other 599 Immunity Vaccines and 600 SYSTEMS VIVO IN ENTEROTOXINS IN 600 Whole-Animal Models 600 Assay Ileal Loop 601 Skin Permeability Assay 601 ENTEROTOXINS IN IN VITRO SYSTEMS........................................................................ 601 Erythrocyte Ghosts 602 Adrenal Cells................................................................................................................................ 603 Cells...............................,................,.......................................................................... Isolated Fat 603 Response.......................,.................... Lymphocyte and Lymphold Cell Lines and the Immune 604 Fibroblasts......................................................................................,............................................... 604 Systems Other Cell 605
INTRODUCTION......................................................................,................................................... PATHOPHYSIOLOGY ................................................................................................................
..........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
..................................,...........................,....,..............................
......................,.................................................................
..................................
.......................,..........,..................................,......
...............................................................................................................,
..........................................................................
.............,........................................................................,..........................
..................................,.........................................................................................
...........................................................................................,....................
.................................................,...............................................................,....
.......................................................................................................................,
D1SCUSSION.................................................................................................................................. 606 CONCLUSIONS 606 LITERATURE CITED.................................................................................................................. ............................................................................................................................
Zira tarama/degerlendirme dergisi çerçeveyi yazmin ilk k1smina basar. sayfasi tegkil eder. Böyle bir çerçeve, okuyucular için iyi bir gösterilmigtir. çerçeve Sekil10'da "içindekiler"
TARAMA/DEÖERLENDIRME ÇEQ1TLERÎ
metni Tarama/degerlendirme makalesini gerçekten yazmadan önce, belirlemeniz göndermeyi dügündügünüz derginin kritik isteklerini de elegtirili yorumunu isterken, gerekir. Çünkübazi dergiler, makalelerin düzenleme, tarz ve bazilan kaynaklardaki bütünlükle ilgilidir. Aynca; akhmzda ilerlemeden, fazla daha konularda üzerinde durulacak noktalar gibi olmasi gereken meseleler vardir. 137
Genellikle eski çizgideki tarama/degerlendirme dergileri, konu üzerinde yay1mlanmig eserlerin otoriter ve eleptirili bir degerlendirilmesini tercih.eder ve bazilari da özellikle ister. Bununla beraber, dizilerinin çogu ("Senelik Taramalar "Yeni geligmeler Yilhk vb.) belli konu üzerinde belli bir zaman süreci içinde yayimlanmig makaleleri degerlendirmeksizin, sadece derlemek ve fikir vermek için tasarlanm14 taramalar yaymlar. Bazi aktif aragtirma alanlan yll bazmda taramr. Her iki tip tarama/degerlendirme makalesi degigik amaçlara hizmet eder, fakat bu degigik amaçlarm farkmda olmak gerekir. "kitap"
"
............."
"
........."
...........,
Bir zamanlar, tarama/degerlendirme makaleleri tarihî analizler sunma egilimindeydi. Gerçekten de, taramalar çogunlukla tarih
sirasma göre düzenlenirdi. Simdibu tür taramalar daha az olduguna göre, bilim tarihinin daha az önemli hâ1e geldigi sonucu ç1kanlmamahdir. Tarih için her zaman yer vardir. Bununla beraber bugün, birçok tarama/degerlendirme makalesi ortam1 taramalarmi veya hizh ilerleyen bir alana yeni bir anlay1g getiren taramalari tercih etmektedir. Sadece konu üzerindeki son yaymlar kataloglanmakta veya degerlendirilmektedir. Daha önceden taranmamig veya yanlig anlamalar veya tartigmalar olugmug bir konuyu tar1yorsamz, tarihsel temel noktalan biraz daha kapsamh anlatmak uygun olur. Eger konu daha önceden etkin bir gekilde taranmissa, taramanizm baglang1ç noktasi pekâlâ önceki taramanm tarihi (makalelerin taranmig oldugu gerçek son tarih, yay1m tarihi degil!) olabilir. "state-of-the-art"
OKUYUCULAR ÎÇÎN YAZMAK Tarama/degerlendirme makaleleri ve ana aragt1rma makaleleri arasmdaki diger bir temel fark, okuyuculardir. Ana makale, önemli ölçüde özel konulan igler ve okuyuculan (yazarm meslektaglar1) da öyledir. Tarama/degerlendirme makalesi ise, muhtemelen çok say1da böyle konulan kapsayacaktir daha çok kigi taraf1ndan okunur. ve Ayrica, tarama/degerlendirme makalesi benzer alanlardaki birçok kigi tarafmdan da okunur. Çünkü,kiginin genig ilgi alanmi güncel tutmasinin en iyi yolu, iyi tarama/degerlendirme makalesi okumaktir. Nihayet, tarama/degerlendirme makaleleri ögrenci kullamm1 yüksek olabilen, degerli ögretim araçlandir (Bu nedenle, yay1mladigmiz tarama/ degerlendirme makalesi kopyalarmdan bol miktarda ismarlaym. Çünkü,kopya istekleri y1gmla gelecektir). 138
Tarama/degerlendirme makalesinin büyük bir olasihkla genig ve çegitli bir okuyucu kitlesi olacagi için, yazi türünüz bir aragtirma makalesinin gerektirdiginden çok daha genel olmahdir. Özelterimler ve özel kisaltmalar atilmali veya dikkatlice aç1klanmahdir. Yazma stiliniz kisa olmaktan ziyade geniëletici olmahdir. G1Rig PARAGRAFLARININ
ÖNEM1
Okuyucular, tarama/degerlendirme makalesinin Girig kismindan çok etkilenirler. Büyük bir olasilikla, ilk birkaç paragrafta bulduklarma göre okumaya devam edip etmeyeceklerine karar vereceklerdir (Eger, hâlen baglig1 gördükten sonra vazgeçmedilerse). Okuyucular aynca, her ana bölümün ilk paragrafmdan da etkilenirler. Bu ilk paragrafa göre; okumaya, sadece gözden geçirmeye veya atlamaya paragraflar" iyi yazilmigsa, gözden geçirenler veya karar verirler. Eger, atlayanlar dahil bütün okuyucular bir ölçüde konuyu anlama firsati bulmug olacaklardir. "ilk
SONUÇLARIN ÖNEMÎ Tarama/degerlendirme makalesi, genig bir konuyu geni§ bir kitle için incelediginden, bir "Sonuçlar" bölümü, ele almak ve yazma zahmeti göstermek için iyi bir bölümdür. Bu, özellikle son derece teknik, ileri ve karigik konular için önemlidir. Eger, kigi hem uzman hem de amatörler için konulan özetlemeye çahyirsa, bazen çok can sikici ödünler vermek zorunda kalabilir. Fakat, iyi özetlemeler ve basitlegtirmeler zamanla kitaplarda kendilerine yer bulur ve ögrenciler için bu, çok büyük anlam ifade eder.
139
Bölüm 21 Bir Konferans Rapora Nasil Yaz111r? Konferans;
tek
yapilamayacagma
fakat hiçbirgey bagma hiçbirgey yapamayan, birlikte karar veren önemli insanlarm toplantisidir. Fred Allen
000 TANIM Bir konferans raporu pek çok gekilde olabilir. Yine de birkaç varsayim yapahm ve bunlardan, apagi yukari tipik bir konferans raporunun neye benzemesi gerektigini göstermeye çahgahm. Hergey kugkusuz, bildiri kitabi yay1mlanacak olan bir konferansa (kongre,sempozyum, çahyma grabu, açik oturum, seminer, kolokyum) davet edildiginiz zaman baglar. Bu erken dönemde, durup, kendinize ve konferans yürütücüsü veya editörüne, yay1mn tam olarak neler içerecegini sormahsimz. En önemli soru Ve genellikle de net olmayan, bildiri kitabmm temel yayimlanmamig veriler yaym olup olmayacag1dir. Siz veya diger kat11anlar, temel sunuyorsaniz; bildiri kitabmm, burada yay1mlanan verilerin daha sonra bir dergide yeniden yayrnlanmasim engelleyecek, geçerli bir yaym olup olmadig1 sorunu ortaya ç1kar. Giderek daha fazla bilim adam1 ve onlann dernekleri, yaymlann1 tammlama ihtiyacimn farkma vardiklan için daha az problem olmaktadir. Son y111arda konferanslar o kadar popüler oldu ki, konferans raporlan literatürü bilimin birçok alamndaki toplam literatürün önemli bir kismm1 olugturmaktadir. 141
Samrim,
konferans raporlanni geçerli yayimlanm14 veriler olarak tanimlamamak aç1kça görülen bir egilimdir. Bu, görünügte üç önemli hususun kabul edilmesidir: (i)Birçok konferans bildiri kitabi bir kerelik, kisa ömürlü ve dünyadaki kütüphaneler tarafmdan yaygm olarak ahnmayan kitaplardir. Bu nedenle, simrh dagitim ve varolug sonucunda, geçerli yaymm temel testlerinden birini geçemezler. (ii) Birçok konferans makalesi esasta, temel yaym niteligi olmayan tarama/degerlendirme makaleleri veya bilim adammm, temel bir yaym olarak sunmaya daha cesaret edemedigi; hâlâ tereddütlü ve sonuçsuz olabilen ön çahyma verileri ve kavramlarm1 sunan makalelerdir. (iii) Konferans raporlari normal olarak derinligine bir elegtiri ve degerlendirmeye veya çok az olmasmin ötesinde bir düzeltmeye maruz degildir. Bu nedenle, gerçek bir kalite kontrolu olmadigmdan, iyi bilinen birçok yayimci, bildiri kitaplarmi temel yayin olarak kabul etmez (Kugkusuz istisnalar vardir. Bazi bildiri kitaplari çok özenle haz1rlamr ve onlann degeri temel yayinlarmkine egittir).
Bu sizin için änemlidir. Böylece, verilerinizin gizli kalm1§ bir bildiri kitabmda gömülü kahp kalmayacag1m belirleyebilirsiniz. Ayrica bu saptama, raporunuzu nas11 yazmaniz gerektigi sorusuna da önemli ölçüde cevap verir. Eger bildiri kitabi, temel yaym olarak ileri sürülüyorsa metni dergi tarzmda (ve editör kugkusuz gösterecektir) hazirlamamz gerekir. Tüm deney ayrintilarmi vermeli ve hem verilerinizi sunmah hem de bunlann tartigmasim, prestijli bir dergiye gönderir gibi özenle yazmahsmiz.
Õte
yandan eger, temel yaym olmayan bir bildiri kitabma gönderiyorsamz yazma tarzimz oldukça farkli olabilir (ve olmalidir). Esas yaymda mevcut, temel gereksinim olan tekrar üretilebilirlik burada gözardi edilebilir. Malzeme ve Yöntemler kismma ihtiyacimz yoktur ve olmamasi gerekir. Dogal olarak, diger bir bilim adammm deneyleri tekrarlamak istemesi durumunda gerekli olan karmay1k aynntilari vermenize de ihtiyaç yoktur. Ne de, her zaman verilen yaym taramasim vermeniz gerekmez. Daha sonraki dergi malcaleniz, sonuç1arm1z1 mevcut bilim dokusuna dikkatlice igleyecektir. Konferans raporunuzun, dinleyicilere çaligmamzm haberini ve ilgili dügüncelerinizi verecek gekilde tasarlanmas1 gerekir. Sadece temel dergi, bilgileri içeren esas yer olarak hizmet etmelidir.
142
FORMAT Eger konferans raporunuz, temel bilimsel makale degilse, herzamanki bilimsel yazidan farki ne olmahdir? Bir konferans raporu, çogu zaman bir veya iki basih sayfa veya, 10002000 kelimeyle smirhdir. Genellikle yazarlara yöyle basit bir formül arahkh en fazla beg sayfa ve üç adetten fazla olmayan verilebilir: gösterilim (tablo,grafik veya fotograflann herhangi bir kombinezonu). "çift
YENIFÎKÍRLER1
SUNMA
belirtildigi gibi; deneysel aynntilarm çogu ve yaym taramasmm bir kismi gikanlabildigi için, konferans raporu göreceli olarak kisa olabilir. Aynca sonuçlar, kisa bir gekilde sunulabilir. Tüm sonuçlarm daha sonra bir temel dergide yayrnlanacag1 varsayildig1 için, konferans makalesinde sadece dikkat çekici olanlann sunulmasma ihtiyaç vardir. Yukanda
Diger taraftan konferans raporu, dügünceler kismma daha çok yer ay1rabilir. Temel dergilerin editörleri, verilerle tamamen desteklenmeyen teoriler ve olanaklarm tartigilmasmdan oldukça rahatsiz olabilirler. Buna karrphk konferans raporu tam bir ön rapor olma amacma hizmet etmelidir. Dügünceleri, alternatif teorileri ve gelecekteki aragtirmalar için önerileri tegvik etmeli ve sunmahdir.
Konferanslar, en yeni fikirlerin sunulmasi için bir ortamm yarat11masi amacim güttükleri için heyecan verici olabilirler. Eger fikirler tam anlam1yla Bu yeni ise henüz tam olarak denenmemiglerdir. Su tutamayabilirler. nedenle, tipik bir bilimsel konferans bir ses verme' yeri olarak düzenlenmeli ve bildiri kitabi bu havay1 yansitmahdir. Zorlu editörlerin siki kontrolu ve diger bilim adamlannin dügünceleri temel bir dergi için iyidir, fakat konferans yaymlar1 için yerinde olmaz.
Tipik konferans raporu bu nedenle, herzamanki temel bir ara§tirma için standart olan Girig, Malzeme ve Yöntemler, Sonuçlar ve Tartigma dizisini izlemez. Onun yerine kisaltilmig bir yakla§1m sunulur. Problem ortaya konur, yöntem belirtilir (fakataynntill olarak anlat11maz) ve sonuçlar bir, iki veya üç tablo ya da gekille k1saca sunulur. Daha sonra, genellikle oldukça uzun olarak sonuçlann anlamlan hakk1nda dü§ünceler makalesi
143
belirtilir. Yay1n taramas1 büyük bir olasihkla, yazarm kendi laboratuvarmda veya hâlen ilgili konuda çabgan meslektaglarmm laboratuvarlarmda yapilan veya plânlanan deneyleri kapsayacak gekildedir.
DERLEME VE YAYIMLAMA Son olarak size, bildiri kitabmm editörünün (genelliklekonferansi yürüten) metnin düzenlenmesiyle ilgili sorulara cevap verecek yegâne kigi oldugunu hatirlatmak gerekir. Eger editör, "Yazarlara Direktifler"i dagitmissa, onu izlemelisiniz (diger konferanslara da davet edilmek istediginizi varsayarak). Reddedilmeyi etmek dert durumunda olmayabilirsiniz. Zira, konferans raporlari nadiren reddedilir. Bununla beraber, bir konferansa katilma konusunda anlagtiysamz o zaman hangi kurallar varsa onlara uymantz gerekir. Eger bütün katkida bulunanlar, nasil olursa olsun kurallara uyarlarsa, sonuçta yay1mlanan bildiri kitab1 büyük bir olasihkla iyi bir iç düzen sergiler ve bu bütün ilgililere kredi kaynagidir.
144
Bölüm 22 Kitap Degerlendirmesi Nasil Yaz1hr? Kitap yoksa; tarih sessiz, edebiyat boy, bilim felce ugranny, dügünce ve fikir üretimi durmagtur. Barbara W. Tuchman
000 BILÍMSEL KlTAPLAR mesleklerde önemlidir. Fakat bilimde özellikle birimi olan temel aragtirma bilimsel iletigimin ana Çünkü, makalesi, kisa (birçokalanda tipik olarak, beg veya sekiz basih sayfa) ve dar bir konudadir. Bu nedenle; bilimin önemli bir dalma genel bir bakig vermek için bilimsel kitaplann yazarlan, bir alanda açiklanan bilgileri sentezle yeniden düzenliyerek daha anlamh ve daha genig bir paket haline getirirler. Diger bir deyimle, yeni bilimsel bilgiler daha genig bir kapsam vermek için, ay1klamp parçalan elenerek anlamh bir hâle getirilir. Böylece tekil bitki ve çiçekler, hatta tohumlar, bilim dogasim olugturmuy olur.
Kitaplar
bütün
önemlidir.
Bilimsel, teknik ve tip (STM) kitaplari pek çok çegittir. Genig kategori olarak; monografiler, bagvuru kitaplan, ders kitaplan ve ticarî kitaplar olarak adlandir11abilir. Bu dört tip arasmda önemli farklar oldugu için, degerlendirmeyi yapan kisi bu farkhhg1 anlamahdir. Monografiler, Monografiler: bilim adamlan tarafmdan en çok kullanilan kitaplardir. Monografiler, bilim adamlan tarafmdan, bilim adamlan için yazilmigtir. Özeluzmanhk konulannda ve ayrmtihdirlar. Sekil olarak çogu zaman, uzun tarama/degerlendirme makalelerine egdegerdirler da ve bazilar gerçekten böyle isimlendirilirler (Senelik taramalar, .........
145
ilerlemeler v.b.). Bazi monografiler tek bir yazar tarafmdan, ama çogu da birden fazla yazar tarafmdan yazihrlar. Eger monografiye çok say1da yazar katkida bulunuyorsa, tek tek konulari veren ve sonra bunlan bütünlegmig bir sekilde kitap hâline getiren bir veya birkaç editör bulunacaktir (Bu teoridir, uygulamada her zaman böyle olmaz). Bu tür vasitas1yla" bir monografi, biraraya getirilir. Bagka bir yol makaleler olarak; konferans yapihr, sunulur ve ortaya ç1kan kitap içerir. "posta
"bildirileri"
Uzun süredir, çok iyisi olmasa da, bir yayimci olarak, gimdi bir Eger, bir kitap degerlendiricisi olarak, aldigi inamlmaz älçüdeki yüksek fiyat" hakkmda neden bahsettiginizi bilin (Bu, kitap yorum yapmak isterseniz, degerlendirmesinin her yönü için iyi. bir genel kuraldir). Benim istedigim göstermek nokta gudur. Bazi degerlendiricilerin kitap fiyatlanyla ilgili olarak çok basit bir fikri vard1r. Hatta bazilan; basih sayfasi 10 sent'ten az olan her kitabm iyi, fakat sayfasi 10 sent'ten fazla olanlarin topluluklan baltaladigmi" söyleyerek basit bir formül öne sürerler. Gerçek olan gudur ki, kitap fiyatlar1 büyük ölçüde degigkendir ve öyle olmahdir. Bu degigim, kitabin boyutlarmdan ziyade okuyucu kitlesinin boyutuna baglidir. 10.000 veya daha fazla kopya fiyati vardir; 1000satma kapasitesine sahip bir kitabm mütevazi 2000 satma kapasitesi olan bir kitap ise yayimc1 bu igte kalacaksa yüksek fiyatli olma11dir.
tedirginligimi ifade etmek istiyorum. "yayimcilarm
"bilimsel
-bir
Bu nedenle, sayfa bagma 10 sent fiyat (200sayfahk kitap için 20 USD) äzel konulu bir monografi için olmayacak ölçüde dügüktür. Bagvaru kitaplan: Bilim çok say1da veri ürettigi için STM yayimcilari verileri çok degigik gekilde derler. Bunlann çogu el kitabi türündedir. Bazi genig konular ayrica, kendi ansiklopedi ve sözlüklerine sahiptir. Bibliyografiler bir zamanlar s1radan bagvuru kitaplanydilar. Fakat bugün oldukça az üretiliyorlar. Bilgisayarla bibliyografik tarama yaygmla§tikça, birçok sahada basih bibliyografiler kullamlmaz olacaktir. Bagvuru kitaplanni yayimlamak pahahdir. Çogu,ürünü tasarlayan ve ürünün kalitesini garantilemek için bilim adamlarm1 damgman olarak çaligtiran ticarî yay1mc11ar tarafmdan üretilir. Yayimlanm1g bagvuru kitaplanmn, özellikle de çok ciltli çalismalarm pahah olma ihtimali vard1r. Degerlendirmeyi yapanlarm bakig açismdan esas mesele, çahymada biraraya getirilen verilerin yararlan ve hatasiz olugudur. 146
Ders Kitaplan: STM yayinc11an ders kitaplanm, paramn oldugu yer bu saha oldugu için çok severler. Lisans seviyesindeki genig kapsamh baçanh bir ders kitabi, onbinlerce kopya satabilir, Yerleymig ders kitaplarmm yeni baskilan sikhkla (esasta kullamlmig kitap pazanni yoketmek için) yay1mlamr. Bazi bilim adamlan, ders kitab1 telif haklarmdan mütevazi gekilde zenginlegmigtir. Bir ders kitabinin bagarisi, satm alanlar (ögrenciler)tarafmdan degil tarafmdan belirlendigi için, ders kitabi fakat onu kullananlar (profesörler) tekil bir olayd1r.Bu nedenle, STM yay1mcilan bilimde isim yapmig kipileri; esas kullammm ismi tammakla olacag1 dügüncesiyle, kitap yazmak için elde etmeye çahgirlar. Arada bir aragtirmalanyla tamnan büyük isimler iyi kitaplar yazarlar. Hiç olmazsa böylece, kitap bilimsel olarak çok iyi ve güncel olacaktir. Fakat maalesef, bazi çok parlak ve bagar1h aragtirmacilar iyi yazar degildirler ve onlann kitaplan ögretim arac1 olarak hemen hemen yararsizdir. Îyi bir degerlendirici, bir kitab1 ders kitabi olarak yarar açismdan degerlendirmelidir, kitabm üstündeki isim önemli degildir. Ticarî Kitaplar: Ticarî kitaplar esas olarak kitap ticareti yoluyla satilan, yani toptanci ve perakendecilerin sattig1kitaplard1r. Tipik bir kitapç1, yoldan geçen kipilerin, yani genel okuyucularin zevkine göre kitap satar. Kitabevleri bütün yayinlann sadece küçük bir kismmi muhafaza edebildikleri için, yalnizca belli bir okuyucu kitlesinin ilgisini çeken kitaplari sergiler. Kitabevlerinde, en çok okunan kitaplar listesinde gözüken çegitli kitaplan; genel ilgiye hitabeden kitaplar olarak ve belki de sadece bu kadar bulacaksimz. Kitabevleri, bilim kitaplan da satar. Hem de milyonlarca. Fakat bunlar; monografi, bagvuru kitab1 veya ders kitabi (üniversitekitaphklan hariç) degildir. Bunlar bilim hakkinda, genel okuyucu kitlesi için yazdmig kitaplard1r. Çogumaalesef bilimsel degildir ve bazilari itici gekilde yalanci bilimdir. Son zamanlarda en çok satan kitaplar listesine baktimz mi? Gerçekçi kitaplar kategorisinde belki ancak yaris1 bilimsel bir konu ile ilgili olabilir. Beslenme ve diyet üzerine kitaplar, saghk ve jimnastik kitaplan bugünün pazarinda çok popülerdir.
Bu kitaplatin bazilan çok s1radan ve hatta bilinçli olarak bilimsel bilginin yanhy kullamm1 olmakla birlikte, birçok iyi STM kitaplan da satihr. Birinci kalite bilim ve bilim adammi, ilginç ve egitsel biçimde ele alan çok say1da kitap vardir. Önemlibilim adamlarimn biyografileri hemen pazar 147
bulmaktadir. Hemen hemen bütün kitabevleri atomdan evrene kadar hergey hakkmda kitap satarlar.
KÎTAP DEÖERLENDIRIV10BSININ
B1LESENLERÎ
Çegitlitürdeki STM kitaplari arasinda temel farklar olduguna inandigim için, yukarida bunlari baz1 aynntilarla tammladim. §imdiaym gekilde, verimli bir kitap degerlendirilmesi yapihrken nelere dikkat edilmeli, devam edelim. Monografileri, özel bir konuda özel bir okuyucu kitlesi MonografiÌer: için yazilmig kitaplar olarak tanimlayabilirsiniz. Bu nedenle, monografi degerlendiren kipinin sadece bir tek önemli görevi vardir: Muhtemel okuyucuya tam olarak kitapta ne bulundugunu anlatmak. Tam olarak kitab1n konusu nedir? Ele alinan malzemenin simrlan nelerdir? Eger monografinin çegitli konulari varsa, belki degigik yazarh her konu tek tek ele ahnmahdir. Kugkusuz iyi bir degerlendirme, kitabm kalitesini yansitacaktir. Siradan malzeme çabuk geçilmeli, önemli katkilara ag1rhk verilmelidir. Ifadenin kalitesi, nadir istisnalarla, yorum gerektirmez. Okuyucular için, kitaptaki bilgi önemlidir. Çokteknik bir dil ve hatta baz1 jargon beklenir. Bagvuru Kitaplan: Bagvuru kitabmm konusu, monografiden çok daha genigtir. Yine de degerlendirmeyi yapan kipinin, uygun aynntilarla kitabm içerigini vermesi önemlidir. Birçok dügünce ve kipiye bagh malzeme içeren monografiden farkh olarak, ba§vuru kitabi gerçekleri kapsar. Bu nedenle, degerlendirmeyi yapanm ana sorumlulugu, bagvuru kitabmdaki malzemenin mümkün oldugu kadar dogrulugunu belirlemektir. Bir kütüphaneci, yanlig olan bagvuru kitaplannin, hiç olmamasmdan daha kötü oldugunu söylemigti. Ders Kitaplan: Ders kitabmi incelerken, degerlendiricinin degigik bir yaklagimi vardir. Monografideki dilden farkli olarak, ders kitabinda teknik dil ve jargondan kaçmilmahdir. Okuyucu, kitabi yazan bilim adaminm meslektagi degil, ögrencidir. Kugkusuz, teknik terimler kullamlacaktir, fakat her biri ilk kullamgta dikkatlice tammlanmahdir. Bagvuru kitab1ndan farkh olarak, kesinlik özellikle önem tay1maz. Orada burada, kesin olmayan bir say1 veya kelime, mesaj yerini buluyorsa kritik degildir. O zaman degerlendiricinin fonksiyonu, konunun ve sunulan bilginin ögrencinin kavraylp anlayacag1 biçimde iyi ele ahmp ahnmadigma belirlemektir. Ders kitabi degerlendirenin ilâve bir sorumlulugu daha vardir. Eger bu konuda 148
böyledir) degerlendirmeyi yapan, uygun bir bagka kitaplar varsa (genellikle k1yaslama vermelidir. Yeni bir ders kitabi, kendi bagma iyi olabilir. Fakat mevcut olanlar kadar iyi degilse faydasizdir. Ticarî Kitaplar: Yine, degerlendirmeyi yapamn degigik sorumluluklan vardir. Ticarî kitab1 okuyan, bilim adami veya ögrenci degil genel okuyucudur. Bu nedenle, dil teknik olmamahdir. Daha da ötesi, diger STM kitaplanndan farkh olarak, bu kitap i1ginç olmahdir. Kitaplar, egitim için oldugu kadar eglence için satm ahmrlar. Gerçekler önemli olabilir, fakat gerçeklerin sikic1bir gekilde ortaya dökülmesi yersiz olur. Bilimsel kurallar bazen, bilim dig1 kimsenin anlamast için zordur. Ticarî pazar için yazan bilim adami bu noktayi daima akhnda tutmah, kitab1 degerlendiren de aymsim yapmahdir. Eger bir nedenle, teknik olmayan bir kelime teknik bir kelimenin yerini alacaksa, b1rakm öyle olsun. Degerlendiren kigi zaman zaman irkilebilir, fakat bilimsel kavramlan genel okuyucuya oldukça baçanyla suçlanmamahdir. veren bir kitap, arada bir, hassas olmadigi için Son olarak, ticarî kitaplar için (bu konuda, diger STM kitaplan gibi), degerlendirmeyi yapan kigi okuyucuyu tammlamaya çahymahdir. Herhangi bir okur-yazar kigi bu kitab1 okuyup anlayabilir mi? Yoksa, bir dereceye kadar bilimsel yetenek gerekli midir? Eger degerlendirici igini iyi yapmigsa, muhtemel okuyucu baktig1 kitabi okuyup okumayacagm1 ve niçin bu sonuca vardig1m bilecektir.
149
Bölüm 23 Tez Nasil Yaz1hr? Ortalama bir doktora tezi, kemiklerin bir mezardan dijerine tagmmasmdan bagka birgey degildir. I. Frank Dobie
000 TF21N AMACI Bir doktora tezinden, adaym özgün aragtirmasmi sunmasi beklenir. Bunun amac1, adaym özgün aragtirma yapma yetenegini kazandigmi göstermektir. Bu nedenle uygun bir tez, aym amac1 güden bir bilimsel makale gibi olmahdir. Bir tezin, dergi yaymmdan beklenen disiplinli yazma formunun aymsim sergilemesi gerekir. Bilimsel makaleden farkh olarak tez, birden fazla konuyu ve bazi konulara da birden fazla yaklagimi anlatabilir. Tez, ögrencinin teziyle ilgili aragt1rmada elde ettigi verilerin tümünü veya büyük bir kismm1 sunabilir. Bunun için tez, genellikle bilimsel makaleden daha genig ve daha uzun olabilir. Fakat bir tezin 200 sayfahk bir kitap olmasi gerektigi fikri yanh§, çok yanhytir. Gördügüm birçok 200 sayfahk tez, belki de toplam 50 sayfahk iyi bir bilimsel çahyma içermekteydi. Diger 150 sayfa, birtakim aynntilarm gigirilerek anlatilmasmdan ibaretti. yazilmasi ve Çoksayida doktora tezi gördüm ve bunlarm bir çogununigigmda, Bu deneyimin oldum. düzenlenmesine yardimci tez hazirlanmasinda hemen hemen hiçbir kabul görmüg genel kural olmadigi sonucuna vardim. Bilimsel yaz1mm birçok türü, oldukça belirli bir yap1ya sahiptir. Fakat tez yazma öyle degildir. Bir tezi dogru yazma gekli genig ölçüde kurumdan kuruma ve hatta aym kurumun ayni bölümünde bile profesörden profesöre degigir. 151
Birçok kütüphanenin en tozlu k1simlan bölüm tezlerinin yeraldig1 kisimdir. Kugkusuz bu tezlerde, birçok faydali bilgi parçalari bulunur. Fakat yüzlerce sayfahk siradan yaz1 arasindan birkaç sayfalik faydah bilgiyi ayiklayacak zaman ve sabir kimde olabilir? Reid (41)geleneksel tezin, art1k amaca hizmet etmedigini söyleyen pek çok kipiden biridir. Reid'in sözleriyle: "Bir adaym doktora derecesi almak için geleneksel tarzda genig bir tez yapmasi zorunlulugu terkedilmelidir. Bu tür geleneksel tez; her tablo, her grafik ve baçanh veya bagarisiz tüm deneysel iglemlerin yaz1h kay1tlarmin korunmasi gerektigi geklindeki yanh; iz]enimi desteklemektedir". Eger bir tez herhangi bir amaca hizmet ediyorsa, bu amaç okur-yazarhgi belirlemek olabilir. Belki de üniversiteler hep, bir doktora derecesinin cahil birine verilmig olmas1 durumunda imajlarmm ne olacag1m dügündüler. Böylece, tez zorunlulugu ortaya ç1kt1. Daha olumlu ifade edilirse, aday; olgunluga erigme, disiplin ve ögrenme agamalarmdan geçmig olacaktir. Ç1kig yolu, tatmin edici bir tezdir. Avrupa üniversitelerinde tezlerin çok daha ciddiye almdigmdan sözetmek faydah olabilir. Bu tezler, adaym olgunluga ulagtigmi ve hem bilim yap1p hem de bilimi yazabildigini göstermek için tasarlanmigtir. Böyle tezler, y1llarca süren çahymalar ve birkaç temel yaymdan sonra, tezin kendisi de bütün bunlan biraraya getiren tarama/ degerlendirme makalesi" üzere olmak sunulmaktadir. "bir
YAZIM ÎÇÎN ÖNERILER Tez yazmada, kendi kurumunuzdakiler digmda birkaç kural daha vardir. îzlenecek kurallar yoksa, bölüm kütüphanesine gidin ve özellikle, bölümünüzün isim yapm1§ ve kazanç saglam1§, önceki mezunlannm tezlerini inceleyin. Belki hepsinde ortak bir yön belirleme olanagi bulursunuz. Geçmigte bagkalan için iglemig olan yol, büyük bir olasihkla gimdi sizin için de igleyecektir. Genel olarak bir tez, tarama/degerlendirme makalesi tarzinda yazilmalidir. Amaci, sizi dereceye götüren çahymay1 degerlendirmektir. Ozgün verileriniz (dahaönce yayimlanmig veya yay1mlanmam1g) kugkusuz, bütün gerekli deneysel aynnt11arla desteklenmig olarak tezin içine girmelidir. Birkaç bölümün herbiri, ashnda aragt1rma makalesi (Girig, Malzeme ve 152
Yöntemler, Sonuçlar, Tartigma) çizgisinde tasarlanabilir. Bununla beraber olarak yazilan tarama/degerlendirme genelde, parçalar monografi makalesindeki gibi birbirine uymahdir. Baghklar konusunda dikkatli olun. Bir veya birkaç Sonuçlar bölümü varsa, bunlar sizin sonuçlannizm bagkalarmmkilerle kang1m1 degil, sizin sizin kendi olmahdir. Eger bagkalarimn sonuçlarmm, sonuçlarruz sonuçlanmzla nasil uyumlu veya uyumsuz oldugunu göstermek için bunlan vermek ihtiyacmi duyuyorsamz, bunu Tartigma bölümünde yapmamz gerekir. Aksi takdirde karmaga dogar ve daha da kätüsü, yayimlanmig çahymalardan veri çalmakla suçlamrsimz. Dikkatlice hazirlanmly bir genel içerik ile baglayin ve çahymamzi bu noktadan itibaren yürütün. Bu çerçeve içinde tezinizde, kugkusuz kendi aragtirma sonuçlanmzi çok dikkatli ayrmtilarla vereceksiniz. Aynca, bütün ilgili yaymlari taramak da gelenektir. Daha da ötesi, tezde; makalelerinde olabilecegi gibi kisaltma yoktur. tarama/degerlendirme eski bir gelenek olarak, konunuzun geçmigine dönmeniz istenir. Çogunlukla alanmizda gerçekten iyi bir yaym taramas1 derleyebilir ve kendi Böylece, aym zamanda, egitiminizin en degerli kism1 olabilecek bilim tarihi hakkmda birgeyler ögrenebilirsiniz. "state-of-the-art"
Tezinizin Girig k1smma özel önem vermenizi iki nedenle öneririm. Ilki, kendi yararimz için üzerinde çahytiginiz problemi niçin ve nas11 seçtiginizi, nasil ele aldiginizi ve çahymamz s1rasinda neler ögrendiginizi netlegtirmeye ihtiyaciniz vardir. Tezin geri kalan kismi, Girig'ten sonra kolayca ve bir mantik sirasmda ilerlemelidir. Îkincisi, ilk izlenim önemli oldugu için okuyucularm1z1 daha ba§lang1çta bir karmaga bulutu içinde kaybetmek istemezsiniz.
TEZ NE ZAMAN YA7R JR Tezinizi, bitmeden çok önce yazmaya baglamaniz akilhca olur. Ashnda, belli bir deney serisi veya çahymamzin önemli bir yönü tamamlandiktan sonra, bunlar kafanizda hâlâ tazeyken yazmamz gerekir. Her §eyi son âna kadar bekletirseniz, önemli ayrmt11ar1 unutmuy oldugunuzu farkedebilirsiniz. Daha da kötüsü, iyi yazabilmek için hiç zamamniz olmadigim farkedebilirsiniz. Öncedenpek yazi yazmad1ysamz, ne kadar zor ve zaman ahci bir iy oldugunu görüp gagiracaksimz. Tezi yazmak için, oldukça tam zaman çaligarak, yaklagik 3 ay'a ihtiyaciniz vardir. Fakat, ne tam zamammz 153
olacaktir, ne de tez danigmammzm ve daktiloyu yazan kipinin her an hazir olacagmi varsayabilirsiniz. En az 6 ay ay1rmahsimz. Dogal olarak, aragtirma çaligmanizm yayimlanabilen kisimlan, mümkünse kurumdan aynlmadan önce makale olarak yazilmall ve gönderilmelidir. Kurumdan aynldiktan sonra bunu yapmak zor olacaktir ve her geçen ay daha zorlaçacaktir.
DISDÜNYA
ILE 1LͶKÎ
Hatirlayin, teziniz sadece sizin isminizi tagir. Tezler, normal olarak yazann adma yayim hakkiyla kay1tlara geçer. Sizin ilk verdiginiz izlenim ve belki iy olanaklan, tezin kalitesi ve temel dergilerde ç1kan ilgili yaymlara bagh olabilir. Kisa ve öz yazilmig uyumlu bir tez, sizi iyi bir baglang1ça getirecektir. Agin gigirilmig, az bilgi ihtiva eden bir kitap kredi getirmez. Îyi tez yazarlan; çok fazla yazi, sikic1hk ve s1radan bilgiden kaçmmak için çok
ugragirlar.
Tezin kisa özetini yazarken özellikle
dikkatli olun. Birçok kurumun
tezlerinin kisa özetleri, "Dissertation Abstracts" da yayimlamr ve böylece
daha genig bilim topluluguna sunulur.
Eger bu kitaba ilginiz gimdilik, nas11 tez yazilacag1 konusunda ise, Bölüm 20 yi ("Tarama/degerlendirme Makalesi Nasil Yazilir") dikkatlice öneririm. okumamzi Çünkü birçok yönüyle tez, gerçekten bir tarama/degerlendirmemakalesidir.
154
Bölüm 24
Bir Makale Sözlü Olarak Nas11Sunulur?
sözlü bir sunug yazrh makaleden farkh bir ele ah; gerektirir. ve göster"in Çünküen olgun bir teknik konugma bile, çoÿu zaman büyükler için olan biçimidir.
Özetolarak,
"anlat
Herbert B. Michaelson
000
MAKALENIN DÜZENLENMESI Bir makaleyi sözlü anlatim için düzenlemenin en iyi yolu (benim görügüme göre), makale yazarken kullandigm1z ayni mantik sirasmda; yani, "Problem neydi?" ile baglayip. "Çözümnedir?" ile bitirme yolunda ilerlemektir. Bununla beraber, sözlü sunugun bir yaym olugturmad1gini ve bu nedenle farkh kurallarm igledigini hatirlamak önemlidir. En büyük fark, deneylerin tekrarlanabilmesi için, yay1mlanung makalenin deney yönteminin Oysaki sözlü sunugun, uykusuzlar içermesi gerektigidir. tümünü toplantismda uyku getirme yolu göstermeniz istenmedikçe, bütün deney ayrmt11arini içermesine ihtiyaç da gerek de yoktur. Aynca sözlü sunugta, yayinlara genig ölçüde atif da istenmez. Sunuglarm yaz1h makaleler gibi düzenlenmesi gerektigi geklindeki hakkmda daha fazla birgey söylemem gerekmez. Bu konu Bölüm 21, "Konferans Raporlari Nas11Yaz1hr?" da anlatilmigt1. önerimi kabul ederseniz,
"düzenleme"
155
MAKALENIN SUNULUSU Sözlü sunuglarm çogu kisadir (birçoktoplantida 10 dak, smin içinde). Böyle olunca, kuramsal içerik bile yazih makaleye göre azaltilmahdir. Ne kadar iyi düzenlenirse düzenlensin, çabuk sunulan çok sayida fikir kafa karigtirir. En önemli noktaya veya sonuçlara bagh kahp, bunun üzerinde durmamz gerekir. Bütün diger dügüncelerinizi sunmak için vaktiniz olmayacaktir. Kugkusuz, daha uzun olan sözlü sunuglar vardir. Sempozyum sunuglar1 için aynlan tipik süre 20 dakikadir. Çok azi daha uzundur. Bir seminer normal olarak bir saattir. Açiktir ki, zamammz daha fazlaysa daha çok malzeme sunabilirsiniz. Fakat öyle bile olsa, birkaç ana nokta ve konuyu dikkatlice sunarak yavag ilerlemelisiniz. Ozellikle baglang1çta hizli giderseniz, dinleyicileriniz izinizi kaybedecek; hayal kurmalar baglayacak ve mesajmiz kaybolacaktir.
SAYDAMLAR Küçük, formal olmayan toplantilarda çegitli görsel araçlar kullamlabilir. Tepegözler, hatta tahtalar bile verimli bir gekilde kullanilabilir. Bununla beraber, bir çok bilimsel toplantida 35 mm'lik saydamlar genel uygulama hâline gelmigtir. Her bilim adamm1n, etkin saydam hazirlamay1 bilmesi gerekir. Fakat, hemen hemen her toplantidaki dinleyici sayisi, birçogunun bunu bilmedigini hemen göstermektedir.
Îgteönemli olan birkaç
Îlk olarak, saydamlar özel olarak ve sözlü sunugta kullamlmak üzere haz1rlanmahdir. Dergi yay1m için haz1rlanmig grafiklerden hazirlanan saydamlar, nadiren etkin olur ve hatta kolayca okunabilecek nitelikte bile degildir. Daktilo edilmig metinden veya basih dergi veya kitaptan hazirlanan saydamlar hemen hemen hiçbir zaman etkin olmaz. Hatirlanmahdir ki basih gösterilimler için istenen boyutlarm tam aksi olarak saydamlar, yüksek olmaktan ziyade genig olmalidir. 35-mm saydamlar, kare (dig ölçüler 2x2 inç veya 50x50 mm) olmasma karsm, geleneksel 35-mm kamera, 36.3 mm genigliginde ve 24.5 mm yüksekliginde bir görüntü alam verir. Ayrica, normal olarak perdelerin genigligi yüksekliginden fazladir. Bu nedenle, çogunlukla yatay yönlendirilmig saydamlar tercih edilir. 156
nokta:
Ikinci olarak, saydamlar profesyoneller tarafmdan veya hiç olmazsa
profesyonel araçlar yazi için baski harfleri gibi (Letraset, Prestype, v.b.) kullanilarak hazirlanmahdir. Standart daktilo ile hazirlanan saydamlar hemen hiçbir zaman etkin degildir, harfler çok küçüktür (Genig büyük harf yazan IBM orator, tatmin edici sonuçlar verebilir). saydamlar için toplanti odalarindaki igiklandirma, nadiren uygundur. Zithk bu nedenle önemlidir. En iyi saydamlar, mavi veya siyah zeminde beyaz harflerle elde edilir.
Üçüncüolarak,
Dördüncü olarak, saydamlar kalabahk olmamahdir. Her saydamözel bir noktay1 göstermek, belki de birkaçim özetlemek için tasarlanmahdir. Eger bir saydam 4 saniyede anlagilamazsa, kötü bir saydamdir. Beginci olarak, odaya dinleyicilerden önce gelin. Projektörü, ilerleme mekanizmasmi, igiklan kontrol edin. Saydamlanmzm dogru yönde ve dogru sirada yerlegtirildiginden emin olun. Sirasiz ortaya çikan, ters veya net olmayan saydamlara hiçbir sebep de ihtiyaç da yoktur. Normal olarak, her saydam basit ve kolayca anlaç11an bir görüntü söylediklerinizi tamamlamali, Saydam, görüntüdeyken vermelidir. asla dinleyiciye yazilanlari tekrarlamamal1dir. Ve saydamda gruba bir bilmeyen okuma-yazma okumamalisimz. Böyle yapmak, hitabediyor olmadikça dinleyiciye hakaret olacakt1r. Dügünceli bir §ekilde tasarlanmig ve iyi haz1rlanm1§ saydamlar bilimsel sunugun degerini önemli ölçüde arttiracaktir. Kötü saydamlar Cicero'yu da mahvederdi.
DINLEYlCILER Bir makalenin bilimsel bir toplantida sunulu§u iki yönlüdür. Bilimsel konferansta sunulmakta olan malzeme, o alanda mevcut en yeni bilgiler oldugu için, hem konugmac1 hem de dinleyici belli zorluklari kabul anlatacaklarmi, etmelidir. Yukarida belirtildigi gibi, konugmacilar ögrenecegi §ekilde aç1k ve etkin dinleyicinin anlayacagi ve anlatilan bilgiden sunmahdirlar. olarak Hemen hemen kesin olarak, sözlü sunuglann dinleyicisi bilimsel yazi okuyucusundan çok daha çegitlidir. Bu nedenle sözlü sunug, yaz1h makalede oldugundan daha genel düzeyde verilmelidir. Teknik ayrintilardan kaçmin. 157
Terimleri tammlaym. Zor kavramlar1 aç1klaym. Biraz tekrar, çok yararh
olabilir.
11etigiminetkin olmasi için, dinleyicilerin de çegitli sorumluluklari vardir. Bu, basit nezaketle baglar. Dinleyiciler sessiz ve dikkatli olmahdir.
Konugmacilar; ilgili, dikkatli bir dinleyici grubuna iyi kargihk verirler. Oysaki dinleyici gürültücü olur veya daha da kötüsü, uyursa, iletigim hemen tamamen ortadan kalkar. Sözlü sunuçun en iyi k1smi, soru ve cevap bölümüdür. Bu sürede dinleyicilerin, görev olmasa da, konugmaci tarafmdan sözedilmeyen konularda veya kisaca, konugmaci tarafmdan sunulanlara uyan veya aksi veri veya fikirleri ortaya koyan sorulari yöneltme seçenegi vardir. Bu süre, kendi yaptiklarmi sonsuz bir ayrmtiyla anlatma veya öfke gösterme (hepimizbunu görmüç olmamiza kargm) zamam degildir. Ayni fikirde olmayabilirsiniz, fakat uzlagilamaz olmaym. Kisaca, konugmacmm dinleyiciye kargi dügünceli ohna ve dinleyicinin de konugmac1ya kargi dügünceli olma gärevi vardir.
158
Bölüm 25 Poster Nasil Haz1rlamr7 Bir güvercin gibi, bagmizin üstünde olmadig; sürece hayran olunacak birgey! Anonim
000 BOYUT VE SEKIL poster sergileri, hem ulusal hem de uluslararasi . toplantilarda giderek daha olagan hâle geldi (Posterler, bilim adamlarmm verilerini astiklan, deneylerini tammladiklan sergi panolandir). Toplantilara katihm arttikça ve program komiteleri üzerinde daha fazla makale sunma baskisi yogunlagt1kça, birgey degigmeliydi. Deneysel Biyolojide Amerikan Dernekleri Birligi'ninkiler gibi büyük senelik toplantilar, mevcut toplanti odalanm tükenme noktasma getirdi. Ve aynca, yeterli say1datoplant1 odas1 olsa bile sonuçta ortaya ç1kan çok say1daki eg zamanh oturumlar, katilan bilim adamlanmn, meslektaglan tarafindan sunulmakta olan makaleleri izlemelerini zorlagtirdi ve hatta imkânsiz hâle getirdi. Îlk bagta program komiteleri, toplanti odas1 kapasitesi içinde kalmak zorunda olan sayimn çok üstünde gönderilen, birçok kisa özeti reddettiler. Sonra poster oturumlan geligtirildikçe, program komiteleri reddedilmiglere, söyleyerek çahymalanm poster olarak sunmay1 dügünebileceklerini gerçekten posterler zamanlarda, reddedilme sorununu hafifletebildiler. Ilk konulurdu. Hâlâ toplanti otelleri veya konferans merkezlerinin koridorlanna birçok yazar, özellikle ilk makalelerini sunmaya tegebbüs eden doktora ögrencileri, çahymalanmn programdan tamamen ç1kanlmasmdansa poster
Son yillarda
159
oturumunda kabul edilmesinden memnundurlar. Ayrica genç bilim adamlan nesli, bilim fuan döneminden gelmigler ve bunu sevmiglerdi. Bugünlerde kugkusuz, poster oturumlari birçok toplantmin kabul görmüg ve anlamh parçalandir. Büyük toplantilar, poster sunuglan için önemli yerler ayirirlar. Amerikan Mikrobiyoloji Dernegi'nin 1987 yillik toplantismda, 2500 kadar poster sunulmugtu. Hatta küçük toplantilar bile poster sunuglanni destekliyorlar. Çünkübirçok kigi pimdi, baz1 malzemenin poster grafiklerinde, geleneksel 10 dakikahk sözlü sunug simrlarindan çok daha etkin sunulabilecegine inanmig durumdadir. Poster oturumlan birçok toplantmm normal bir parçasi hâline geldikçe, poster hazirlama kurallan da daha sikilagti. Verilen alana çok sayida poster yerleptirilmek zorunda kalmdigmda, açiktir ki kurallar dikkatlice ortaya konmahdir. Aynca, posterler olaganlagt1kça toplanti bürolan, yer ve diger gereçleri temin etmeyi igleri hâline getirdiler. Bilim adamlari böylece, yer tutan malzemeyi toplant1 yerine taç1makveya göndermekten kurtulabildiler. Sakm, toplanti düzenleyicileri tarafmdan belirtilen gerekleri ögreninciye kadar posteri hazirlamaym. Kugkusuz, masamn enini boyunu bilmelisiniz. Ayrica, sergilenecek malzemenin yerleptirilmesi için gerekli, onaylanm1§ yöntemleri de bilmelisiniz. Yazilarm minimum boyutu ve sunuçun sirasi belirli olabilir (çogu zaman soldan saga). Bu bilgiler, genellikle toplanti programlarinda verilir. DÜ2ENLEME Grafikler ve basitlik ihtiyaci akilda tutulmasi gerekenler olmakla birlikte, normal olarak posterin düzenlenmesi IMRAD formatinda olmalidir. Girig, problemi kisa ve aç1k olarak sunmahdir. Poster, tam baglang1çta amaci aç1kça belirtmedikçe bagarih olmayacaktir. Yöntemler bölümü çok kisa olacak, belki bir veya iki cümle kullamlan metodolojiyi tammlamaya yetecektir. Yazih makalenin çogu zaman en kisa bölümü olan Sonuçlar, genellikle iyi tasarlanmig posterin ana kism1dir. Mevcut alanin büyük bir kism1, Sonuçlari göstermek için kullamlacaktir. Tartigma bölümü kisa olmahdir. Gördügüm en iyi posterlerden bazilan Tartigma baghgim bile kullanmamigti. Onun yerine "Dügünceler" bagligi, en sagdaki panelde gözüküyordu ve belki tek tek dügünceler, numarah kisa cümleler formundaydi. Literatür atiflan minimumda tutulmahdir. 160
POSTERÎHAZIRLAMA Toplantmin programma uymak için posterinizi numaralamahsiniz. olmahdir. Çokuzun olursa sergi Baghk kisa ve dikkat çekici (mümkünse) masasma sigmayabilir. Baghk, en az 1,5 m mesafeden kolayca okunur olmalidir. Harflerin kahn ve siyah, boyutunun yaklagik 30 mm büyüklükte olmas1 gerekir. Yazarlarm isimleri biraz daha küçük (belki 20 mm) olmahdir. Metin yazisi yaklagik 4 mm büyüklükte olabilir. Bu boyut IBM elektrikli daktiloda orator tipi yazi ile elde edilir. Transfer harfleri (Letraset), özellikle baghklar için mükemmel bir seçenektir. Tyi bir yol, baghk için rulo kagidina transfer harflerini standart hesap toplama makinasmm rulo haline getirip çantamza koyar ve yerlegtirmek olabilir. O zaman baghg1 toplantida poster panosuna yapigtirabilirsiniz. Poster içinde bol miktarda beyaz alan önemlidir. Rahatsiz edici karigikhk insanlari uzaklagtiracaktir. Îlk, ikinci v.b. bakilmasi dügünülenleri çok açik olarak belirtmeye çahym (birçokkigi yine de tersten okuyacak olmasina kargin). Posterler, gelip geçenleri acaba ilgi çekici mi diyerek kolayca aynntilar çarpic111klar içermelidir. Eger ilgilenirlerse, ilgilendirecek aynntih daha olacaktir. Aynca, bilgi hakkinda soru sormak için zaman çok içeren yazih metinler hazirlamak iyi fikirdir. Benzer ilgi alanlari olan meslektaglar tarafindan takdirle kargilanacaktir. Gerçekten, bir poster karigik bir deneyin sonuçlarim göstermek için sözlü sunugtan daha iyi olabilir. Posterde, konuyu bilen izleyicilere nelerin olup bittigini ve isterlerse daha sonra aynntilan elde etmek gansmi vermek için, çarpiciliklari zincirleme olarak ve yeterince iyi düzenlemelisiniz. Sözlü sunug sadece, önceki bölümde belirtildigi gibi tek bir sonuç veya noktay1 anlamak için daha iyidir. çegitli Posterlerle ilgili gerçekten güzel olan, kullamlabilecek gösterilimlerdir. Renk kullammmda hiçbir kisit (dergiyayinlannda oldugu gibi) yoktur. Her çegitte fotograflar, grafikler, çizimler, resimler, röntgenler, hatta karikatürler sunulabilir. Yegâne smir, yazann yaraticihk yetenegidir. Birçok mükemmel poster gördüm. Baz1 bilim adamlan gerçekten önemli yaraticihga sahipler, Aç1k olarak, bu kipiler yaptiklan bilimle iftihar ediyorlar ve bütün bunlari güzel bir biçime sokmaktan memnunlar. Hatta belirlenmig poster oturum saatlari süresince, çahymalan konusunda gerçek bir heyecan duyan yazarlarin bu kipiler oldugunu farkettim. 161
Ayrica, birçok kötü poster de gördüm. Birkaç1 kötü tasarlanmigt1. Bunlarm büyük bir kismi, yazar çok fazla gey göstermeye çaligtijíp için kötüydü. Daktilo edilmig çok büyük bloklar, özellikle yazilar küçükse okunamayacaktir. Kalabaliklar; basit, iyi gösterilimler içeren posterler etrafmda toplanacak, çok dolu, çok yaz1h posterler bir kenara birakilacaktir.
162
Bölüm 26 Ahlâk, Haklar ve Îzinler Bilim, özellikle dürüst kipileri seçmez ya da içine almaz. Onlar1 sadece, bir ortama koyar..... Bütün bildigim, bilim aldatmanm ödüllendirilmedigi vergi memurlarma adamlan da veya eglerine, tipk1 herkes kadar çok veya az yalan söyleyebilir. S. E. Luria
000 ÖZGÜNLÜÜÜN ÖNEMÎ Her türlü yaym yapmada, çegitli yasal ve ahlâkî ilkeler gözönüne ahnmahdir. Çoguzaman birbiri ile ilgili olan ana hususlar, özgün1ük ve sahiplik (yayimhakki) sorununu içerir. Bagka birinin fikrini çalma veya yay1m hakkm1 bozma suçlamalarmdan kaç1nmak için, eger bir bagkasinin çahymasi veya hatta bazen kendi çahymamz yeniden yay1mlanacaksa, belli bazi izinlerin ahnmas1 zorunludur. Bilimsel yaymlarda, sorunun ahlâkî yönü daha da öne ç1kar. Çünkü bilimde özgünlügün, bagka sahalarda oldugundan daha derin bir anlamt vard1r. Örnegin,kisa bir hikâye ahlâkî ilkeleri bozmaksizm defalarca basilabilir. Oysa ki temel bir aragtirma makalesi, temel bir dergide sadece bir kez yayimlanabilir. Çiftyaym, eger uygun yayim hakki elde edilmigse yasal olabilir. Fakat evrensel olarak, bilim ahlâki açismdan çok büyük bir günah olarak kabul edilir. "Ayni fikir veya verilerin çegitli uluslararasi veya ulusal dergilerde tekrarh yayimi, bilimsel kisirhgi yansitir ve kipinin kendi reklâmim yapmasi için ahlâkî ortam olarak kabul edilen ortamm sömürülmesi demektir. Kendi kendinin fikirlerini tekrarh kullanma, bilimsel tarafsizhk ve tevazu eksikligini gösterir" (14). 163
Her temel aragtirma dergisi, genellikle en bagtaki yaz1h amaçlar kismmda veya "Yazarlara Direktifler" de belirtilen istekler çerçevesinde olmak üzere özgünlük ister. Tipik olarak bu tür ifadeler apagidaki gibidir. "Bir makalenin (tarama/degerlendirmediginda) bir dergiye gönderilmesi normal olarak, daha önceden yayimlanmamig, bagka yerde yayimlanmak üzere incelemede olmayan ve kabul edilirse, Ingilizce veya bagka bir dilde, editörlerin izni olmadan ayni gekilde bagka yerde yayrnlaumayacak olan, özgün aragtirma sonuçlarim veya yeni fikirleri sunmasi demektir. ("Bilimsel Makalelerin Hazirlanmas1 Üzerine Genel Görügler", The Royal Society, London) "Editörlerin izni", makalenizin tümünü veya önemli bir k1smim bagka bir dergide yeniden yayimlamak isterseniz, verilmeyecektir. Böyle bir izin, herhangi bir gekilde elde edilmig olsa bile, ikinci derginin editörü önceki yayimm farkmda ise yay1mlamay1 reddedecektir. Normal olarak, editörün izni (veyayayim hakki sahibi adma kim bu görevi yap1yorsa) sadece, eger yayim temel olmayan bir dergide yapilacaksa verilecektir. Açiktir ki, tablolar ve gösterilimler gibi makalenin bazi k1simlari, tarama/degerlendirme makalelerinde yayimlanabilir. Hatta, eger yaymm temel yaym olmama karakteri açiksa, makalenin tümü yeniden yay1mlanabilir. Ornek olarak; bir kurumun "Collected Reprints" yaymmda, belli bir konunun "Selected Papers" yaymmda veya belli bir bilim adammm makalelerini toplayan "Festschrift" yayminda yeniden yayrna hemen daima izin verilir. Bununla beraber bütün bu durumlarda, hem ahlâkî hem de yasal nedenlerle uygun izinler almmahdir.
YAYIM HAKKI SORUNLARI Bir bagkasimn çallgmasmi yeniden yaylmlarken uygun izinler almmasinin yasal nedeni, yayim hakki yasasidir. Eger bir dergiye yayim hakki verilmisse (hemenhepsi öyledir), yayimlanmig makalelerin yasal sahipligi, yayim hakkmi elinde tutan kipiye verilmig olur. Bu nedenle, yayim hakki almmig malzemeyi yeniden yayimlamak isterseniz, yayim hakkim elde tutan kipinin onayim veya bu hakki bozmaktan dolayi mahkemeye verilme riskini göze almalisimz. Yayimcilar yayim hakkm1; kendileri adma veya çahymalari dergilerde bulunan bütün yazarlar adina, böyle yayimlanmig çahymalarm izinsiz kullammmi önlemek için yasal baz olugturmak amac1yla edinirler. Böylece 164
yay1m kurumu ve yazarlan; fikir çalma, yayimlanan verilerin yanhy kullammi, reklâm veya bagka amaçlar için izinsiz baski ve diger muhtemel kötü kullamma karg1 korunurlar. 1909 Yay1m Hakki Kararnamesi (A.B.D.) altmda, metnin bir dergiye sunulmas1yla, yazarlarm dergiye (yay1mci)sahip olma hakki da tagidigi varsayihrdi. Derginin yay1mlanmasiyla uygun yayim hakki yazis1 yerinde olarak ve bunu takiben kopyalarin belirlenmesi ve yay1m hakki kayitlan için gerekli ödemenin yapilmasi ile, o sayida bulunan bütün makalelerin sahipligi etkin olarak yazarlardan ynyimc1ya geçerdi. 1 Ocak 1978'te yürürlüge giren, 1976 Yayim Hakki Kararnamesi (A.B.D.) bu durumun artik varsayilamayacag1m, yazih olmas1 gerektigini belirtmektedir. Yayim hakkinm yaz1h transferi olmamas1 durumunda, yay1mcimn sadece makaleyi dergide yay1mlama hakk10ldugu kabul edilir. O zaman yayimc1; kopya, fotokopi, mikrofilm üretme veya bagkalarma bu hakki verme (veya bagkalanm yasal olarak önleme) hakkmdan yoksun olacaktir. Bu nedenle birçok yayimci gimdi, dergiye katkida bulunan her yazarm yay1mc1ya yayim hakkim, metni gänderirken veya yayim için kabul edildiginde devretmesini istemektedir. Bu i§i yapmak için yay1mci, "Yayim hakki devir formu" diye adlandinlan belgeyi her makale gönderen yazara gönderir. Sekil 11, Biyoloji Konsülü Editörleri (15) tarafindan önerilen formu tanimlamaktadir. Yeni Yayim Haklan Kararnamesi'nin yazarlann ilgisini çekebilecek diger bir yönü, fotokopi yapma ile ilgilidir. Yazarlar, bir taraftan makalelerinin yayginlagmasim görmek isterler, diger taraftan bunun dergiler pahasina olmasim istemezler (umanz).Bu nedenle yeni yasa, aym zamanda yayimc1yl izinsiz sistematik kopyalamaya kargi korurken, baz1 kütüphane ve egitsel kopyalamay1 (izin almaksizm ve yayim hakki ödemeksizin yapilan kullamm" olarak tammlayarak bu çeligkili durumlan kopyalama) yansitmaktadir. "makul
Dergi makalelerini kullanmak için sistematik fotokopi yapanlann izin almasmi kolayla§tirmak ve yayim hakki ödemelerini yayimciya göndermek için, bir "Yaynn hakki Temizleme Merkezi" kuruldu. Bilimsel yayimcilarm her çapta olanlarinm büyük bir kismi merkeze katilmig durumdadir. Bu temizleme merkezi kullamci için, önceden izin alma ihtiyac1 olmadan ve yayimcimn belirlenen yay1m hakki ödemesini merkeze yapmaya istekli 165
olmasi durumunda, istedigi kadar kopya yapma imkânm1 saglar. Böylece
kullanici, yüzlerce degigik yaymin izin formunu bulmak ve sonra yayim hakkin1 ödemek gibi durumlarla kargilanmaktansa sadece bir yere muhatap
olur.
Copyrighttransferform Date
Mr No
,w.,,,...,.-ss-s-_s
.........
.
..
...
AtWOMAlfNT f.4 COPY'dindT
In cosidration anhe:paiire&m el the Atkle).uhe.. ne.aux anna ou e w+ all rigfPsíntheArtkivolwkerworedürdninare,iadsdadestwerbrrrs¾twpts-w
Außtm waut ilbefous or Aberwhe urú«.du½r wtidt inadss Areright & privacyorwi*hi:nkky
2:ad
kW
m2Augfg.
Grar
for9:emyip:nme::w Amb
in
Anam ada e
ym:I
Armykut ku Ainkrdopiend adide we wtinere As ya ::¿ Otwert:
Átikw¾
Sek.11.Biyoloji
ci a:t tens of pub &·1»pompdyist_.....
acceplaW€
agreenwmand tax4frig(he
SW
by nè Unked
Where
,)te
hy ágn og aM ciati
statesGmema:e n' MGKA M
GNeichkk:s d
of a:wngt:s c.st:td it ma M.
N.dv.w3.$s*W:.ne
tha
MM hM de A e MAyer d dw U 5
OMe
Editörleri Konsülü tarafmdan önerilen yayun
hakki transfer formu
166
sé.
Bilimsel ahlâk ve Yayim Hakki Yasasi'nin her ikisi de temel öneme haiz oldugundan, her bilim adami bunlara kargi son derece hassas olma11dir. Esas olarak bu, yay1m hakkim tagiyandan izin elde etmedikçe, bir metnin büyük bir kismini, tablo ve gekilleri yeniden basmamamz gerektigi anlamina dergi gelir. Izin alm14 olsaniz bile böyle yeniden basilmig malzemeyi veya kitaptan izinle basilmigtir; yayim hakki (sene)(yay1mhakki sahibi)" geklinde bir yazi ile damgalamamz önemlidir. Iki konudan (ahlâk ve yayim hakki yasas1), ahlâk daha önemlidir. ispat Yayim hakki yolsuzluklarmm aç1kça bilinenlerinde bile etmek güçtür. Bu nedenle, mahkemeye verilme korkusu gerçeklegmesinden daha önemlidir. Bununla beraber, kaynaklara uygun krediyi vermezseniz, bir bagkasmm çahymasimn kisa ifadeleri bile olsa meslekî ahlâk kurallari bozulur. Böyle ahlâkî kural bozmalar, kötü niyet olmasa bile meslektaglar arasmda adunzi gok kötü etkileyebilir. "gu
"zararlari"
En basit gekliyle ortaya konursa, bilimsel yayimn güvenilirligini korumak her bilim adarnmn sorumlulugudur.
dürüstlük
ve
Bu arada; bir yapimci, paranin geri verilecegi geklinde bir garanti koymaya karar verir. Her ürünün altmda gu ifade gözükmektedir. "Yetersiz bulunursa, para geri verilecektir". Bununla beraber yapimci bana, ahnan bütün paralarm yeterli bulundugunu söyledi.
167
Böllim 27
ingilizce'ninDogra ve Yanh; Kullanum Büyük kelimelerden as1a korkmaym. Uzun kelimeler küçük geyler ifade eder. Bütün büyük geylerin küçük isimleri vardir; Yagam ve ölüm, Savag ve bang veya gafak, gün, gece, ayk, ev gibi. Küçuk kelimeleri büyük bir anlamla kullanmayr ögrenin. Yapmas1 zordur, fakat demek istediginizi anlatirlar. Ne diyeceginizi bilmiyorsamz büyük kelimeler kullanm: Bunlar ekseriya küçük insanlan aldatrr.
SSC BOOKNEWS, July 1981 000 BAS1T OLSUN Bu kitabm önceki bölümlerinde, bilimsel makalede olabilecek veya olmasi gereken çegitli bölümlerin anahatlanm sundum. Belki, sadece bu anahatlarla, makale pek de kendi kendini olugturmayacakt1r. Ancak bu anahatlar, bu düzenleme gemasi izlenirse, yazma igleminin hiç olmazsa daha kolay olacagina inamyorum. Kugkusuz, hâlâ Îngilizceyikullanmamz gerekir. Bazilanniz için bu zor olabilir. Özellikle anadiliniz ingilizce degilse. Fakat basit tutmayi ögrenirseniz, bu büyük bir sorun olmaz. Aynca, Barnes'm, Communication Skills for the Foreign-Born Professional (10)kitabmdan yararlanabilirsiniz. Anadiliniz Îngilizce olsa bile, okurlarmizm çogunun anadili îngilizce olmadig1 için yine probleminiz olacaktir. Birçok yönetici editörün ögrendigi gibi, basit ve açik cümlenin geffaf güzelligini takdir etmeyi ögrenin. Ancak o zaman, en ciddi gramatik problemlerdenkaç1nabilirsiniz.
169
AYRIK MASTARLAR, ASKIDA KALAN TAMLAMALAR VE DÍÖER SUÇLAR "aynk
mastarlar" gibi sorunlann üzerinde pek durmuyoruz. Ancak bu durum aginya kaçmig olabilir. Bu konuda koleksiyonumdakilerden en iyisini; Kent Sehri cinayetinden sonra 25 ögrenci ve ögretim üyesini mahkûm eden Büyük Jüri Raporunu reddeden Yarg1ç Thomas'm kararim örnek verecegim. Yarg1ç Thomas, Büyük Jüri Raporunun dikkate ahnmamas1 gerektigini, göyle anlatlyordu: would be unreasonable to expect or ask a prospective juror to honestly promise to completely disregard these findings and to treat the indictments not as proof of guilt but only as an accusation of crime (olu§acakyeni Jüri'den, bu bulgulan tamamen bir kenara b1rakmaya ve verilen hükmü, suçun ispati degil de sadece suçlama gibi görmeye dürüstçe söz vermesini istemek veya beklemek mantiksiz olurdu)". Sadece bu cümleyle bence Yarg1ç Thomas, Kent Sehri ögrencilerine atfedilen suçtan çok daha büyük bir suç iglemektedir.
Çogumuzbugünlerde,
"it
"participle"
"gerund"
Askida kalan bir veya u belirlemek her zaman kolay olmayabilir. Fakat, kelime diziligine (syntax) gereken dikkati "Syntax", cümle ve göstererek bu tür hatalardan kaçmabilirsiniz. cümlecikleri olugturan kelimelerin düzenlenig biçimi demektir. Böyle geylerden zevk ahyorsamz, bu iyi düzenlenmig askida kalan bir veya yanhy konmuy bir tamlamada hoglamlacak bir taraf yoktur demek degildir. Bir yönetici editärün iq günü, gu gekildeki bir parçamn tadma vanlmadikça tamamlanmig olmayacaktir. "Lying on top of the intestine, you will perhaps make out a small transparent thread (Bagirsagm üzerine uzanarak, belki küçük geffaf bir iplik olugturabilirsiniz)". (Dizilig olarak, bu cümle daha yanhg yapilamazdi. Cümlenin en bagmdaki kelime "Lying", en sondaki kelime tamlamaktadir). "participle"
"thread"i
Renk görüntüleriyle ilgili olanlanmz Journal of Bacteriology'ye sunulan bir metindeki yeni bir teknigi oldukça ilginç bulabilirsiniz: "By filtering through Whatman no, 1 filter paper, Smith separated the components (Whatman no.1 filtre kag1dmdan geçerek, Smith bilegenleri ay1rdi)". Hampshire (ingiltere)itfaiyesi dev1etten, istatiksel bilgi isteyen bir belge alrupti. Sorulardan biri, "How many people do you employ, broken down by sex?". Îtfaiye gefi, "None. Our problem here is booze (Hiç. Bizim 170
buradaki problemimiz çok içki içilmesidir)" diye cevap vererek soruyu hemen, zorlanmadan, yazildigi gekliyle algilayarak cevaplamigt1. Eger bazilarimz, benim iki tekerlekli araba yanglarina olan ilgimi paylaç1yorsamz, 1970 Hambletonian yanglannm Timothy T. adh bir at tarafindan kazamldigmi hatirlayacaksimz. The Washington Post gazetesinin bu konuyla ilgili haberine göre Timothy T. ashnda ilginç bir geçmige sahipti: "Timothy T.-sired by Ayres, the 1964 Hambletonian winner with John Simpson in the sulky-won the first heat going away". The Washington Post gazetesini gerçekten severim. Bir süre önce "Antibiotic-Combination Drugs Used to Treat Colds Banned by FDA (FDA tarafmdan yasaklanan soguk alginhšmda kullamlan karma antibiyotik ilaçlar)". Belki de bir sonraki FDA düzenlemesi bütün soguk alginhklanm yasaklayacak ve virologlar bagka bir çahgma alam bulmak zorunda kalacaklardir. 'daki
düzeltmeleri Ve, çok iyi bilindigi gibi The Washington Post Onlann artistik yönlerine kazanmiglardir. ödülleri yapanlar çegitli Pulitzer bir örnek apagidaki parçadir (1 Kasim 1979 tarihli Washington Post ahnma): 'tan
"Suicide Forest" Toll 43 So Far This Year Reuter FUJI-YOSHIDA, Japan, Oct. 31-The bodies of 43 suicides were recovered this year from the infamous "Forest of No Return" at the foot of Mount Fuji near here, police said today.
In the final search of found five bodies.
the year, police and
At least 176 bodies have been recovered
firemen combed the forest yesterday
and
from the area since 1975.
A novel published in 1960 in Japan June 7. A joke's a Edwards that same afternoon, covered from the area since 1975.
joke, but hey, cut called
Joyce Selcnik was not amued. She and later serialized on television glamorized the forest as a place for peaceful death, especially for persons thwarted in love.
Bir Kutüphaneleri dügünerek yeni bir derleme türü önerebilirim. metin large düzeltmigtim: "A mass of gu cümleyi içeren bir literature has accumulated on the cell walls of staphylococci (Büyük miktarda literatür staphylococci'nin hücre duvarlannda birikmigtir)". Yeni zamanlar
171
bir metinden ahnan gu cümleye göre, kütüphaneciler staphylococci'yi katologladiktan sonra bahja baglamak zorunda kalacaklar: "The resulting disease has been described in detail in salmon (Sonuçta olugan hastahk, ayrmtih olarak somon bahimda tammlanmigtir)". Yayimlanmig bir kitap degerlendirmesi §u cümleyi içeriyordu: This book includes discussion of shock and renal failure in separate chapters". "
American Lung Association tarafmdan yay1mlanan bir haberdeki ilk paragraf göyle diyordu: 'Women seem to be smoking more but breathing less,' says Colin R. Woolf, M.D., Professor, Department of Medicine, University of Toronto. He presented evidence that women who smoke are likely to have pulmonary abnormalities and impaired lung function at the annual meeting of the American Lung Association ( Colin R. Woolf, M.D., Profesör, Toronto Üniversitesi, 'Kadmlar daha çok sigara içip daha az nefes ahyorlar gibi' dedi. American Lung Association'mn y11hk toplantismda sigara içen kadmlarm, akciger fonksiyonlarmm aksayacag1 konusu ile ilgili bulgular sundu)". ALA toplantisi güzel bir gehir olan Montreal'de yapilmasma ragmen, umar1m sigara içen kadmlar evde kahrlar. "
ÎYÍ YAZMANIN ON EMRI 1. Each pronoun should agree with their antecedent. 2. Just between you and I, case is important. 3. A preposition is a poor word to end a sentence with. (Incidentally, did you hear about the streetwalker who violated a grammatical rule? She unwittingly approached a plainclothesman, and her proposition ended with a sentence). 4. Verbs has to agree with their subject. 5. Don't use no double negatives. 6. Remember to never split an infinitive. 7. When dangling, don't use participles.
8. Join clauses good, like a conjunction should. 172
9. Don't write a run-on sentence it is difficult when you got to punctuate it so it makes sense when the reader reads what you wrote. 10. About sentence fragments.
ÇeviriNotu: Yukaridaki esprili ifadeler okurlann Îngilizcedilini kullanirken dikkat anlam kaybi etmesi gereken, çift anlamli olma sorununa örnekler olugturmaktadir. Çeviride olmamasi için oldugu gibi birakilmigtir. Aslmda, çift negatif kullammi konusundaki dügüncemi degigtirdim. Son Bagkanhk Seçimi sirasmda, kuzey Illinois'deki büyük misir tarlalanmn ortasmda yer alan dogdugum kasabay1 ziyaret ettim. Uzun seneler sonra oraya gitmig olarak, hâlâ yerli insanlarm dilini anlayabildigime memnun olmugtum. Gerçekte, çift negatifier konusundaki kurahn hiçbir gekilde farkmda olmamalarma ragmen, kullandiklan dilin istedikleri anlam1 tam olarak verdigini görünce çok gaç1rd1m. Bir akgam, Farmer's Tavern diye adlandolan yerel bir barda, yammdaki taburede oturan bir adama iki bagkan adayinm eksiklikleriyle ile ilgili ciddi bir yorumda bulundum. Onun konuyla olan ilgisizligi gu açik ifadesiyle anlatildi: "Ain't nobody here knows nothin about politics (Burada hiç ama hiç kimse politika hakkmda hiç bir gey bilmez)". Bu üçlü negatifin keyfine vanrken, bann öteki ucundaki kötümser bir mügteri elindeki biraya dertli bir gekilde bakti ve dedi ki: "Ain't nobody here knows nothin about nothin nohow (Burada hiç ama hiç kimse hiç birgey hakkinda hiç bir gey bilmez zaten)". Tuhaftir ki, bu dörtlü negatif, dogdugum kasabamn gimdiye kadar igittigim en iyi tammm1 veriyordu.
MECA21KONU§MA Mecazi kelimeler için yukandaki kurallar yoksa da, benzetme ve mecazi anlamlan kullamrken dikkatli olmamzi öneririm. Bilimsel yazimda burlan az kullamn. Kullamrsamz da, dikkat edin. Hepimiz kangik mecazi kelimeleri görmüg, mecazla birlikte anlamm ne kadar kangtig1m farketmigizdir (Sunu anlamaya çahym: "A virgin forest is a place where the hand of man has never set foot (Bakir bir orman, insan elinin asla ayak basmadig1 bir yerdir)". Bu kendini yokeden mecaz" adim veriyorum. türde bir kullamma Koleksiyonumdakilerden en begendigim, degerli mikrobiyolog L. Joe birinin, Berry'nin büyük bir hünerle haz1rladig1 bir ifadeydi. Önerilerinden komite oyuyla reddedilmesinden sonra, Joe "Boy, I got shot down in flames "kendi
173
before I ever got off the ground (Oh, daha yerden havalanamadan isabet ahp alevler içinde dügürüldüm)" demigti.
Çok bilinen,
bayatlam1g ifadelere dikkat edin. Bunlar ekseriya mecazlard1r. Örnegin, veya as a mouse (fare kadar ürkek)". Îlginç ve sanatsal yazim, yeni benzetmeler ve mecazlann kullanimlyla olugur. S1kic1yazim, eskimig olanlarm kullanimmm sonucudur. "timid
benzetmeler
KELIMELERIN YANLIS KULLANIMI Kendi kendini geçersiz kilan tekrarli kelimelere dikkat edin. Son günlerde, birisinin novice (iyi yetigmig acemi)" olarak tammlandigmi duydum. Bir gazete makalesi juveniles (genç gençler)" den bahsediyordu. Bir pul ve para dükkamnindaki tabelâda replicas (hakikitaklidler)" yaz11m14t1. in the morning (Sabah, sabahin 7'sinde)" ifadesinden daha aptalca bir tane daha varsa, alternative"dir (Bir alternatif yagamiyorsa, alternatif o da degildir). "well-seasoned
"young
"authentic
"7.a.m
"viable
Belli kelimeler, bilimsel yazimda binlerce defa yanhy kullamlmaktadir. En kötü durumda olanlarm bir listesi çikanlsayd1, agagidakileri seçerdim: amount (miktar). Bu kelimeyi, say1 kullan11mayan nesneleri (agrega kütlesini) ifadede kullanin. Birimler söz konusu ise say1 kullanm. "An amount of cash (bir miktar nakit para)" dogrudur. An amount of coins (bir miktar bozuk para)" yanhytir, and/or (ve/veya). Bu, binlerce yazar tarafmdan kullanilan fakat deneyimli sadece birkaç editör tarafindan kabul edilen özensiz bir yapidir. Bernstein (11)der ki, "Yasal ve ticarî Îngilizcede kullamm1 ne olursa olsun, bu tür birlegtirme diger tür yazimlarda kaçimlmasi gereken bir görsel ve zihinsel canavarliktir". Case (durum).Bu, jargon dilinde en olagan kelimedir. Daha iyi ve daha kisa kullamm bunun yerini almahdir: this case=here (burada)"; most cases=usually all cases=always (daima)"; (çogunlukla), no case=never (asla)"demektir. "in
"in
each-every
"in
"in
(herbir,her). Yaptigim her (every)hata için bir dolara sahip olsaydim, ne kadar dolanm olurdu? Cevap bir dolardir. Yaptigim herbir (each)hata için bir dolarim olsayd1, milyoner olurdum. 174
it (o).Bu olagan, faydah zamidn "Free information about VD. To get it, 555-7000 (VD hakkmda ücretsiz bilgi. Onu almak için, 555-7000'e call telefon edin)" yazisitida oldugu gibi neyin yerini aldigi aç1k degilse problem olabilir.
like (gibi). Çogu zaman baglaç olarak yanh§ kullamhr.
Sadece olarak kullamlmas1 gerekir. Baglaça ihtiyaç varsa kullanm. "Like I just said, this sentence should have started with As (Simdi söyledigim gibi, bu cümle "As" ile baglamahydi)". "preposition"
"as"
only (sadece).Birçok cümle, sadece kelimesi, sadece bazen cümlede dogru yerlegtirildigi için, sadece k1smen anlagilabilir. Su cümleye dikkat edin: "I hit him in the eye yesterday". "Only" kelimesi, cümlenin bagma, sonuna veya cümle içinde herhangi iki kelime arasma yerleptirilebilir. Fakat, sonuçtaki anlam farkhhklarma dikkat edin. quite (oldukça). Bu kelime, bilimsel yazimda sikhkla kullamhr. Bir dahaki defa, herhangi bir metinde kelimeyi gördügünüzde, ç1karin ve in o1dukça gereksiz oldugunu cümleyi tekrar okuyun. istisnasiz, farkedeceksiniz. "quite"
varying
(degigen).Kelime
"changing"
"various
demektir. Çoguzaman yanhg denmek istendiginde olarak kullamhr. "Various (çegitli)" belirli degigmeyen concentrations (çegitli konsantrasyonlar)", konsantrasyonlardir. "that",
birbirinin yerini kullanilmazlar. "Which" which. "Which" ve cümlelerin kalan kelimesi, geri kismma bir cümle parçasi ilâve etmek için kisitlayici olmaksizm uygun bir gekilde kullamhr. "That" ise, temel bir cümle parçacig1 getirir. Suiki cümleyi inceleyin: "CetB mutants, which are tolerant to colicin E2, also have an altered........" "CetB mutants that are tolerant to colicin E2 also have an altered.....". Anlamda önemli bir fark olduguna dikkat edin. Îlk cümle, bütün CetB mutantlarmm colicin'e colicin'e toleransh oldugunu; ikinci cümle ise bazi CetB mutantlarmin toleransh oldugunu belirtmektedir. "while"
Geçici bir bagmt1 varsa, dogrudur. Aksi halde, daha iyi bir seçimdir. "Nero fiddled while Rome burned (Roma yanarken Nero keman çaldi)" olur. "Nero fiddled while I wrote a book on scientific writing (Ben bilimsel yazim üzerine kitap yazarken, Nero keman çaldi) olmaz. while
"whereas"
(......ken).
I
175 I
I
Kelimelerin yanhg kullammi, bazen, aydinlatici olmasa da eglendirici olabilir. Gök gürültüsünün çarptig1hiçbir kimseyle tamsma zevkine ermemig olmama karym, (gökgürültüsü çarpm1g)" kelimesinden her zaman hoçIandim. Jimmy Durante, komedi stilini kelimelerin yanlig kullan11masmm yarattig1 mizah üzerine kurmuytur. Hepimiz bundan hoglamnz, fakat bunlar anlami nadiren güçlendirirler. Konugmamza veya yaziniza çarpici bir ifade vermek için, bilerek bu yanhg kelime kullamm esprisinden faydalanabilirsiniz. Birçok defa benim kullandigim klasik bir tanesi, "I am really nostalgic about the future (gelecekiçin gerçekten özlem içindeyim)". "thunderstruck
Bu bana, dünyanm uzak bir ülkesinden buraya gelmig bir doktora ögrencisi hakkmdaki hikayeyi hatirlatti. Yillarboyu zor ve israrli bir çaligmanin sonucunda olugmuy müthig bir ingilizce kelime bilgisi vardi. Maalesef, dili konugmak için çok az gansi olmugtu. Bu ülkeye geliginden çok kisa bir süre sonra, okulun dekam, birkaç ögrenci ve ögretim üyesini ögleden sonra çayina davet etmigti. Ogretim üyelerinden bazilari hemen yeni yabanci ögrenci ile konugmaya bagladilar. îlk sorulan sorulardan biri "Evli misiniz?" idi. Ögrenci, "Oh, yes, I am most entrancingly married to one of most exquisite belles of my country, who will soon be arriving here in the United States, ending our temporary bifurcation dedi. Ogretim üyeleri, birbirlerine soru soran bakiglar gönderdiler ve hemen bir sonraki soru geldi: "Çocugunuz var mi?". Ögrenci dedi, Bir süre dügündükten sonra, cevabin geligtirilmesi gerektigine karar verdi ve "You see, my wife is inconceivable" dedi. Bunun üzerine, soruyu soranlar gülümseyiglerini saklayamad11ar ve ögrenci sosyal bir gaf yaptigmi farkederek, yeniden denemeye karar verdi. "Perhaps, I should have said that my wife is impregnable" dedi. Bu gekil ise açik bir kahkaha ile kargilagmca, ögrenci bir defa daha denedi: "I guess I should have said my wife is unbearable". "hay1r"
Bütün ciddiyet bir tarafa, bilimsel yazimda Ìngilizcekullanimmm kullamm digmda) özel yorum gerektiren bir tarafi var midir?
(kötü
BILIMSEL YAZIMDA ZAMANLAR Bilimsel makale yazmamn özel bir yönü vardir ki çok aldatici olabilir. Bu zamanla ilgilidir ve dogru kullamm1 bilimsel ahlâk'tan kaynaklandigi 176
için önemlidir. Bilimsel bir makale temel bir dergide geçerli bir gekilde yayimlandig1 zaman, bilgi hâline gelir. Bu nedenle, önceden yay1mlanmig bir çahgmaya ne zaman atif yaparsamz; ahlâk, bu çahymay1 sayg1 ile anmamzi gerektirir. Bunu, genig zaman kullanarak yaparsiniz. "Streptomycin, M. tuberculosis'in büyümesini engeller (13)"demek dogrudur. Yani ne zaman yay1mlanmig çaligmalari tartigir veya atif yaparsaniz genig zaman kullanmalisimz. Zira, yer almig bilgiye atif yapmaktasin1z. çahyman1z geçmig zamanda olmahdir. Bu çah§mamz, yayimlamncaya kadar, yerlegmig bilgi olarak kabul edilemez. Streptomyces herrenk'in, en iyi 37°C'da büyüdügünü belirlediyseniz, "S. herrenk en iyi 37°C'da büyüdü" demeniz gerekir. Muhtemelen sizin olan, önceki bir çahymaya atif yaplyorsamz, o zaman "S. herrenk en iyi 37°C'da büyür" demeniz dogru olur.
Simdikikendi
Tipik bir makalede normal olarak, geçmig ve genig zaman arasmda gidip geleceksiniz. Kisa özetin çogu, kendi sonuç1armiza atif yaptigimz için, geçmig zamanda olmalldir. Benzer gekilde, Malzeme ve Yöntemler ve Sonuçlar bölümleri; ne yaptiginiz1 ve ne buldugunuzu tammladigmiz için olmahdir. Öte yandan, Girig'in hemen hepsi ve geçmig zamanda Tartigma'nin çogu genig zamandadir. Çünkü,bu bölümler genellikle daha önce literatürde yeralmig bilgiler üzerinde durur. Streptomyces herrenk Varsaym ki, aragt1rmamz streptomycin'in etkisiyle ile ilgili olsun. Zaman seçimi, apag1daki gibi degi§ebilir.
üzerindeki
Kisa Özet'te"Streptomycin'in çegitli ortamlarda büyütülen S. herrenk etkisi denendi. S. herrenk'in optik yogunluk açismdan ölçülen büyümesi, denenmig olan bütün ortamlarda engellenmiyti. Engellenme en çok yüksek pH düzeylerinde belirgindi" dersiniz. üzerine
Streptomyces bozus (13) Girig'te tipik cümleler "Streptomycin, üretilen Bu antibiyotik, Streptomyces'in (7, 14, bir antibiyotiktir. tarafmdan 17) bazi alt-türlerinin büyümesini engeller. Streptomycin' in, S. Herrenk üzerinde etkisi bu çahymada anlat11maktadir" geklinde olabilir. Malzeme ve Yöntemler bölümünde, "Streptomycin'in, Trpticase soy agar (BBL) ve diger ortamlarda (Tablo 1) büyütülen S. herrenk kar§1smda etkisi denendi. Çegitlibüyüme sicakhk1ari ve pH düzeyleri kullamld1. Büyüme, optik yogunluk (Klett birimi) cinsinden ölçüldü" demelisiniz. 177
Sonuçlar'da, "S. herrenk'in büyümesi, denenen bütün ortamlarda engellendi. (Tablo 2) ve bütün pH düzeylerinde (Tablo 3) streptomycin'le Maksimum engelleme pH 8.2'de olugtu; pH 7'nin altmda engelleme azaldi" denir. Tartigma'da, "S, henenk, streptomycin'e en fazla hassasiyeti pH 8.2'de gösterdi. Oysaki, S. renksiz için en fazla hassasiyet pH 7.6 (13)idi. Diger streptomyces türleri, daha da dügük,,pH düzeyleri için streptomycin'e kargi önemli hassasiyet gösterir (6, 9, 17) diyebilirsiniz. Kisaca, önceki yayimlanmig çaligmalara atif yaparken genig zaman; gimdiki kendi çahymamza atif yaparken ise geçmig zaman kullanmamz gerekir. Bu kurala kargi en temel istisna, sunug ve atfetme sirasmdadir. "Smith streptomycin'in S. renksiz'i engelledigini gösterdi demek dogrudur. (9), Aynca, "Tablo 4, streptomycin'in bütün pH düzeylerinde S. herrenk'i engelledigini gösterir" demek de dogrudur. Diger bir istisna da, atif yapilanlar geçmig zamanda olsa bile istatistik analizlerin ve hesap yazilmasi gerektigidir. Ornegin; "Erkeklerin sonuçlarmm genig zamanda daha hizh büyüdügünü göstermek üzere, bu degerler aym yag grubundaki digilerinkinden önemli ölçüde büyüktüf'. Yine bir bagka istisna, genel bir ifade veya bilinen gerçeklerdir. Basit bir gekilde ifade edilirse, "Su ilâve edildi ve havlular nemlendi; bu da yine suyun islak oldugunu kamtlar" diyebilirsiniz. Daha olagan bir gekilde, gu tür bir zaman degigimi yapmaya ihtiyacimz olacaktir: "Önemlimiktarda tip IV procollagen izole edildi. Bu sonuçlar, tip IV procollage Schwann hücresi ECM'nin en önemli elemam oldugu gösterir. "
'in,
ETKEN VE EDILGEN YAPI KULLANIMI
Simdicümle
yapisindan söz edelim. Her çegit yazimda etken yapi, edilgen yapidan daha nettir Ye daha az kelime kullamr (Bu her zaman dogru degildir, dogru olsayd1 Onbirinci Emir: "Edilgen asla yapi kullamlmamahdir" olurdu). O zaman niçin, bilim adamlari edilgen yapi kullanmakta israrhdirlar? Belki bu kötü ahykanhk, herhangi bir nedenle ilk gahsi kullanmanm kibar olmayacagi gibi yanh; bir dügüncenin sonucudur. Neticede bilim adami, tipik olarak net ve kisa bir gekilde diyecek yerde gibi bir ifade kullanmayi tercih eder. "buldum"
".........bulundu"
178
Ben burada, bütün genç bilim adamlarindan, önceki bilim adamlan neslinin bu yapay kibarhgim reddetmelerini istiyorum. Cümlede, eylemi olsa bile çekinmeyin. Bir veya yapamn ismini vermekten, o Rigi buldum" deme aligkanhgim edinirseniz, "Lactate, S. aureus kez üretildi" demek yerine, zamanla "S. aureus lactate üretti" demek tarafmdan egilimi de gösterdiginizi farkedeceksiniz (Etken yapida 3 kelime, edilgen yapida 4 kelime olduguna dikkat edin). "biz"
"ben"
"ben
"yazarlar
"..........
bulundu" yerine buldu" diyerek Edilgen yapidan, kelimesiyle kargilagtinhrsa kaçinabilirsiniz. Ancak, basit kullammi; yapmacik, kelime sayisim arttirici ve net olmayan (hangi yazarlar?) bir yapidadir. "yazarlar"
"biz"
ÍYlLE TIRÎC1KELIMF.LRR Bilimsel yazimda, yapmacik kelime ve ifadeler normal olarak yitirdi" gibi bir ifade ile kullamlmamahdir. Ölümünaci gerçegi, iyileptirilemez. Laboratuvar hayvanlan, sanki bilim adamlari dinî bir edilmez, öldürülürler. O kadar! CBE Style seromonideymigler gibi Manual (16) bu tür kullamm için güzel bir örnek verir: "Nüfusun bir kismi, una karigmig kurgundan dolay1 ölümcül sonuçlara maruz kaldi". Manual, daha sonra cümleyi, önemli bir aç1khk getirerek ve yapmac1k ifadeyi ç1kararak düzeltir: "Bazi insanlar, kurgunla kirlenmig undan yap11an ekmegi sonuçlar" ifadesini, bilimsel yeme sonucunda öldü". Bu arada, ögrencilerine verdim. Çogu,basit yazimda test sorusu olarak yüksek lisans diyemediler. Öte yandan, bazi yaratici cevaplar ald1m. bir gekilde Özelliklebegendigim iki tanesi punlardi: "Kurgunu çikaramad1" ve "Bazilan ekmekteki kurgundan ölmügtü". "yagamim
"kurban"
"ölümcül
"öldü"
TEKIL VE ÇOÖUL Birinci gahis zamir kullamhyorsa, ihtiyaca göre hem tekil hem de çogul kullaumaym. Tek yazar tarafmdan formlarun kullamn. "Ben" yerine kullamm1, çok rahatsiz edici bir gekilde ögretici havasi tagir. "biz"
"biz"
Bilimsel makalelerde en çok yapilan hatalardan birisi, fiillerin tekil formu dogru olacagi yerde, çogul formunun kullanimidir. Örnegin, g "10
179
were added", degil,
"10
g was added" demeniz gerekir. Çünkütekil bir miktar ilâve edilmigtir. Sadece, l'er g ilâve edilerek 10 g ilâve edilmigse g were added" demek dogru olurdu. "10
Tekil-çogul sorunu, isimler için de geçerlidir. Sorun bilimsel yaz1mda de biyolojide, kelimelerin çogu Latince veya Latince'den üretildigi için oldukça yaygmdir. Bu kelimelerin çogu, hiç olmazsa dikkatli yazarlar tarafmdan kullan11diklannda Latince'deki çogulu muhafaza ederler. özellikle
Bu tür pek çok kelime (örnegin;data, media) popüler konugmaya girmigtir ve Latince'deki çogul bitig olarak anlagilmamaktadir. Pek çok is" yapisim kullamr ve gerçek tekil form olan kigi, ahykanlik olarak datum'u muhtemelen hiç kullanmamigtir. Maalesef bu dikkatsiz kullanim bilim digmda o kadar olagan hâle gelmigtir ki, bazi sözlükler bile bunu hoggörmektedir. Webster's Ninth New Collegiate Dictionary, örnegin, is plentiful" ifadesini kabul edilebilir kullamma örnek olarak vermektedir. "Dikkatli yazar" (11),der ki "Data' mn sanki tekil isimmig gibi kullamm1 siradan bir dilbilgisi hatasidir". "a"
"data
"data
"çogul"
Bu sorununa, taninmig mikrobiyolog ve The London Hospital Medical College'da akademisyen Sir Ashley Miles tarafindan, ASM News editörü olarak bana pu yorum getirilmigti: (44:600,1978) A Memoranda
on Bacterial Motility. The motility of a bacteria is a phenomena especially in relation to the structure of a flagella and the effect on it of an antisera. No single explanatory data is available; no one criteria of proof is recognized; even the best media to use is unknown; and no survey of the various levels of scientific approach indicates any one strata, or the several stratae, from which answers may emerge. Flagellae are just as puzzling as the bacteriae which carry them. receiving
much attention,
ÎSIM SORUNLARI Bilimsel yazimda sikhkla kargilagilan diger bir sorun, soyut isimlerin kullanimmm sonucu olan kelime fazlallg1dir. Bu hastahk, isimleri fiile dönügtürerek düzeltilir. "Hastalarin, incelenmesi gerçekleptirildi" ifadesi, daha dogrudan bir ifade olan "Hastalari inceledim" gekline degigtirilmelidir. "Bilegenlerin ayrilmas1 tamamlandi", ayrildi" gekline; elde dönügümü edildi", dönügtürüldü" gekline getirilebilir. "bilegenler
"denklemlerin
180
"denklemler
1simlerleilgili diger bir sorun da onlari s1fat olarak kullanma sonucu
ortaya çikar. Normal olarak böyle bir kullammda sorun yoktur. Fakat özel durumlara dikkat etmeniz gerekir. "Karaciger hastahgi" ("hepatic""s1fati, isminin yerini alabilse de) ifadesinde bir sorun yoktur. Problemli taraf, benim biyografimden bir cümleyle gösterilebilir: "When I was 10 years old, my parents sent me to a child psychiatrist. I went for a year and a half. The kid didn't help me at all (Ben 10 yagindayken, ailem beni çocuk psikiyatr'a gönderdi. Orayal.5 yll gittim. Ufakhšm bana hiç faydas1 olmadi)". Bir kere, "Good News for Home Sewers" baghg1yla bir ilân (her zamanki The New York Times'da) gärmügtüm. Borulan temizleyen bir sivi m1 veya igne ve iplik hakkmda miydi hatirlamiyorum. (Hiç ev diktiniz mi?). "karaciger"
Problem; isim y1gmlan sifat olarak kullamhp, özellikle de gerçek sifat arada kaynarsa, daha da kötülegir. "Tissue culture response (Doku kültürü tissue culture response (enfekteolmuy doku davranig1)" tuhaftir; enfekte olmadikça). kültürü davrampi)" hiç anlagilmlyor (davramp "infected
Ek 3, bilimsel yazimda çok görülen ve çogu zaman, yanh; yazilan, yanhy kullamlan baz1 kelime ve ifadelerin listesini vermektedir. Eger önceleri konugma ve yazmiz1 simgelemig olabilecek, bu tür çok belirgin yazim ve dilbilgisi hatalanm yapmaktan vazgeçerseniz, dergi editörlerini ve belki ailenizi ve arkadaylanmzi etkileyebilirsiniz. SAYILAR
Îlk olarak, kural: Bir dijitli sayilar yaz1yla yazilmah, diger bütün büyük "13
deney" demelisiniz. sayilar rakamla gösterilmelidir. "Uç deney" veya Simdi,istisna: standart ölçü birimlerinde her zaman rakam kullamn. ml" ml." demelisiniz. istisnamn yegâne istisnasi, cümleye rakamla ve baglamamamz gerektigidir. Cümleyi yeniden yazmah veya rakami ve älçü birimini yaz1yla yazmahsmiz. Örnegin,cümleniz Karigim A (3 ml) ilave edildi" veya "Üçmililitre kangun A ilâve edildi" geklinde baglayabilir. "3
"13
"
ACAYlPLIKLER Hiçbirgeye dayanmadan, Îngilizcenin acayip bir dil oldugundan bahsedeyim. "Have" in geçmig zamani ("had")in basit bir tekrarla participle" a dönügtürülmesi ilgi çekici degil midir? He had had a serious ard arda sirahyarak dilbilgisi açismdan illness. Tuhaftir ki, 11 adet "past
"had"i
181
dogru cümle kurmak mümkündür. John ve Jim tarafmdan hazirlanan ögretmenin reaksiyonunu tammlayacaksaniz gunu : where söyleyebilirdiniz "John, Jim had had had had had", had" had had an unusual effect on the teacher". Tuhaf kelime aym gekilde arka arkaya, gu cümlede oldugu gibi s1ralanabilir: "He said, in speaking of the word that that that that student referred to was not that that that other student referred to". ödevlere,
"had",
"had
"had
"that",
"that",
"that"
"that"
"had"
"that"
Ard arda siralanmig ler ve ler noktalama igaretlerinin gücünü göstermektedir. Bir bagka gösteri olarak, arkadaylanmzla denemeyi dügünebileceginiz küçük bir dilbilgisi oyununu anlatayim. Gruptaki her bir kipiye bir kâgit verin ve qu yedi kelimelik cümleye noktalama igaretleri koymalarmi isteyin: "Woman without her man is a savage". Siradan ve erkeklik taraftar1 birisi hemen, cümlede hiçbir noktalama igaretine gerek olmadigini söyleyecektir ve. haklidir. Bu kipiler arasmda cümleye dengeleyici virgüller koyacak bir kaç titiz kigi olabilir: "Woman without her man, is a savage". Dilbilgisi yönünden bu da dogrudur. Ancak bir feminist dan soura çizgi; den sonra virgül ve nadiren bir erkek, koyacaktir. O zaman "Woman-without her, man is a savage". "woman"
"her"
Gerçekten, dilde cinsiyet ayrimmm
"vahgi"
sonuçlari olabilecegini hepimizin anlamas1 gerekir. Stereotipik bilimsel yazim, bilimsel degildir. Cinsiyet ayrim1 yapan türde ifadeden nasil kaçmilacagini göstermek için oldukça iyi kitaplar (6,33)yay1mland1. Bilinçli olarak iyi huylar geligtirmeye çaligirsak, ne yazdigimizm daha çok farkma vanriz.
Îzninizle, yine bagladigim yer olan kelimelerin siralanmaslyla, yazimi
sona erdireyim. Anlam ne zaman pencereden ç1kar giderse, genellikle sorumluluk, kelimelerin yanh§ siralanmasindadir. Bazen, yanhg s1ralama sadece komiktir ve anlam kaybolmaz. Îlânlardan ahnan gu iki ifadeye bakimz: "For sale, fine German Shepherd dog, obedient, well trained, will eat anything, very fond of children (Sat1hk, Alman gepardKöpek, itaatkâr, iyi egitilmig, hergeyi yer, çocuklara bay1hr)". "For sale, fine grand piano, by a lady, with three legs (Satthk, büyük piyano, üç ayakh, sahibi tarafindan)". Bilimsel literatürdeki binlerce benzeri olan, gu cümleye bakmiz: "Thymic humoral factor (THF) is a single heat-stable poly peptide isolated from calf thymus composed of 31 amino acids with molecular weight of molecular weight of 3.200", mantiksal 3.200". Çift ön takih ifade olarak, öndeki ismini tamlayarak amino asitlerin 3.200 molekül "with
"acids"
182
"calf
thymus"un uzakhk molekül agirhšmm 3.200 olmasidir. En mantiksizi (cümledeki nedeniyle), THF'in 3.200 molekül ag1rligma sahip olmasi olurdu ve gerçekten de yazarm söylemek istedigi budur. Ingilizce'yi etkin kullanmayi ögrenme konusuna ilgi duyuyorsamz, Strunk ve White'in The Elements of Style' im (46) okumahsmiz. "Elemanlar", kisaca (78 sayfada!) ve aç1k bir gekilde verilmektedir. Bir eyler yazan herhangi bir kigi bu meghur küçük kitabi okuyup kullanmahdir. agirhg1 oldugu anlamim veriyor. Daha az mantikhsi
belki,
183
Bölüm 28 Jargon'dan Uzak Durmak Kisa bir kelimenin amaca hizmet ettigi yerde, as1a uzun bir kelime eden profesörlerin oldugunu kullanmazdim. Bu ü1kede, damarlarr biliyorum. Diger cerrahlar sadece diker ve bu da pekâlâ kanamay1 durdurur. "ligate"
Oliver Wendell Holmes, Sr.
000 JARGONUN TANIMI Sözlük tammma göre (örnegin, Webster's Ninth New Collegiate karigik, anlams1z dil, acayip, Dictionary), jargonun üç tamm1 vardir: yabanci görünümlü veya ilkel dil (2)teknik terminoloji veya özel bir grubun dolayh, uzun ya da igin karakteristik ad1 (3) gizemli ve çogunlukla kelimelerle ortaya ç1kan, önemli hissi veren dil". "(1)
Mümkünse, her üç tip jargondan da uzak durmahdir. Îlk ve üçüncü tammlarda anlat11an kullammdan her zaman kaçimlmahdir. îkinci tanim ("teknikterminoloji"), bilimsel yazimda kaçimlmasi çok daha zor olandir. Fakat igini iyi bilen yazarlar, teknik terminolojinin tamtihp açiklamasi yapildiktan sonra kullamlabilecegini ögrenmislerdir. Belli ki, teknik egitim almig okuyucular için yazmaktasm1z. Dolayisiyla, sadece ahyilamn digmdaki teknik terimlerin aç1klanmasma ihtiyaç vardir. AÖIZDA YUVARLAMA VE DÎÖER GÜNAHLAR Yazara zorluk yaratan ve en basta gelen gereksiz kelime kullammi jargondur. Agiri hallerde bu sendrom, tek heceli kelimelerin tamamen bir kenara birakilmasi geklinde ortaya ç1kar. Îngilizce'denörnekler verilirse, bu 185
egilimde
olan yazarlar, hiçbirgeyi asla kullamrlar. Asla yerine degil, kuHamrlar. Asla kullamrlar. "Make" yerine yerine yerine yerine to",
"use"
"utilize"
ile ifade etmezler, Asla kullanmaz, veya kullanirlar. Bunlar gibi, yerine yerine against", much"yerine gibi. Arada bir, bazilan kelimesi kullamrlar. Fakat çogu, agent" kullanmak için can atarlar. Üç harflik güzel bir ifade olan this point in time"yerine kim kullanmak ister? (!) "do"kullanmaz,
"initiate"
"initial";
"after"
"last"
"sufficient",
"finalize"
"fabricate"
"ultimate",
"subsequent
"enough"yerine
"start"
"end"
"terminate" "first"
"perfonn"kullanirlar.
"before"
"prohibit"
"too
"prior",
"militate
"plethora"
"drug"
"chemotherapeutic
"now"kelimesini
"at
Stuart Chase (17),hidroklorik asidin kapah su borularmi açmak için kullamlabilecegini Standartlar Bürosu'na yazan bir muslukçunun hikâyesini anlatir. Büro, cevap olarak "Hidroklorik asidin istenen etkiyi gösterecegi tartigmasiz dogrudur. Fakat, klorin artiklan metalik aksamla uyumsuzdur" der. Muslukçu cevap olarak Büro'ya, önerisinin kabul edilmesinden memnun oldugunu yazar. Büro, bir yaz1yla tekrar cevap verir: "Hidroklorik asidin olugturdugu zehirli artiklarm üretiminden sorumluluk alamay1z ve bagka bir yöntem kullanmanizi öneririz" der. Muslukçu tekrar, Büro'nun kendisiyle hemfikir olduguna memnuniyetini bildirir. Nihayet Büro, muslukçuya cevap olarak göyle der: "Hidroklorik asit kullanma! Borulari yiyip bitirir." Bilim adammi muslukçuya benzetmeli miyiz, yoksa bilim adami daha yüksek düzeydedir? Su "Doctor of Philosophy" derecesi ile bilim adami mi biraz felsefe bilmeli midir? "Muslukçuluk mütevazi bir ugrag oldugu için bu isteki mükemmellige sayg1 duymayan ve yüksek düzeyde bir ugrag oldugu için felsefede dügük standardi hog gören toplum, ne iyi bir muslukçuluga ne de iyi bir felsefeye sahip olacaktir. Ne borular ne de teoriler su tutacaktir" diyen John W. Gardner'la aym dügüncedeyim (Science News, p. 137, 2 Mart 1974). Aarson'un (1) ifade geklini de begenirim: "Bilim uzmanlarinm jargonu, politik retorik ve bürokratik konugmada ag1zda yuvarlama gibidir: duyumu kötü, anlagilmasi zor ve tasanmi uyumsuz! Bunlari kullananlar; önemli hissi veren fakat havada kalan kelimeleri, basit ve aç1k anlami olanlara tercih ettikleri için böyle yaparlar". Jargon ile ilgili sorun, bunun sadece bir uzmanhk grubu içinde yer olmalidir. Bu nedenle her bilimsel makalenin evrensel bir dille yazilmasi gerekir. alanlar için anlam taglyan özel bir dil olugundadir. Bilim evrensel
186
Belki Theodore Roosevelt'in, 5 Ocak 1919'da New York'taki bir Amerikan Festivali'nde okunan mektubunda yer alan apagidaki cümleyi kurarken, milliyetçilik amac1 vard1. Fakat dügüncesi tam anlamiyla bilimsel yaz1ma uygun: "Bizim burada, sadece bir tek dile ihtiyacirmz vardir. O da ingilizcedili. Çünkübiz halkimizi, degigik diller konugan insanlarm birarada oldugu yerde yagayanlar olarak degil; eritme potasindan çikm14 birer Amerikah olarak görmek istiyoruz".
Bilim tapinagimn, degigik diller konuyan insanlarm biraraya gelerek ya§adigi yer olmamas1 gerektigine kuvvetle inandigim için, her bilim
adam1m11,jargondan uzak durmas1 gerektigi kanisindayim. Sadece bazen degil, her zaman uzak durun. Kugkusuz, zaman zaman özel terminoloji kullanmak zorunda kalabilirsiniz. Eger bu terminoloji, o konudaki ögrenciler ve uygulamac1lar tarafmdan hemen anlagilabiliyorsa, hiç bir problem yoktur. Eger terminoloji, muhtemel okuyucu kitlesinin herhangi bir bölümü tarafmdan hemen tanmmiyorsa, (i) daha basit terminoloji kullanmah veya (ii) kullandigimz sizin Kisaca, tam anlamiyla jargonu dikkatlice tammlamahsmiz. çallymalariniza benzer çahyma yapan bir düzine kisi için yazmamahsimz. sizinkilerle kismen ilgili olan, fakat çahymalarimzm belli bir Çahymalan k1smim bilmek isteyen veya bunlara ihtiyaç duyabilecek olan yüzlerce kigi için yazmahsmiz. .
ILKFLER Bu kitab1n bütün okurlarimn ustalagmas1 gereken birkaç önemli kavram apagida verilmigtir. Fakat, bu kavramlar tipik bilimsel jargonla ifade edilmektedir. Biraz gayretle, bu cümleleri basit ingilizceyeçevirebilirsiniz: 1.)
As a case in point, other authorities have proposed that slumbering canines are best left in a recumbent position.
2.)
It has been posited that a high degree of curiosity proved lethal to a feline. There is a large body of experimental evidence which clearly indicates that members of the genus Mus tend to engage in recreational activity while the feline is remote from the locale.
3.)
4.)
From tirne immemorial, it has been known that the ingestion of an (i.e.,the pome fruit of any tree of the genus Malus said "apple"
,
187
kuit being usually round in shape and red, yellow, or greenish in color) on a diurnal basis will with absolute cenainty keep a primary member of the health care establishment absent from one's local environment. 5.)
Even with the most sophisticated experimental protocol, it is exceedingly unlikely that you can instill in a superannuated canine the capacity to perfonn novel of legerdemain.
6.)
A sedimentary conglomerate in motion down a declivity gains no addition of mossy material
.)
The resultant experimental data indicate that there is no utility in belaboring a deceased equine.
7
BÜROKRASTD1LI Maalesef birçok bilimsel yazim, jargonunilk ve üçüncü tammina uyar. Çoguzaman da bilim adamlari, Meyer (34) tarafmdan anlat11an bürokrat masal kabramam Henry B. Quill gibi yazmaktadir: "Quill, devletin ana dilinde ustalik kazanmigt1. Fiilleri karmagaya sokar, özneleri kapatir ve hergeyi az geligmigligi içinde gizlerdi. Önemsizdügünceleri, özenli ifadeler vererek örer, igler ve süsler; yine bilineni söylerdi. Genellegtirmeyi yaygm bir vadide sel sulari gibi yayardi. Hergeye, "modifier"larm
"aspects",
"feasibilities",
"alternatives",
"maximizations",
"appurtenances"serperdi.
"effectuations",
"implementations",
"analyzations",
"contraindications"
ve En iyi gekliyle, tam bir duraganlik olugur ve bazen
bu, sayfalarca sürerdi". Bazi jargon veya bürokrasi dili, açik ve basit kelimelerden olugur. Fakat bu kelimeler neredeyse bitmez tükenmez gekilde ard arda dizildiginde, anlamlari hemen ortaya çikamaz. Agagidaki, agaçlari korumak için yazilan önemli bir devlet yönetmeligini inceleyin. (Code of Federal Regulations, Title 36, Paragraph 50.10) Bu yazi Washington'daki millî parklara ve Plânlama Komisyonu dinlenme alanlarma asilmigti:
188
TREES, SHRUBS, PLANTS GRASS AND OTHER VEGETATÍON (a) Genera11njury. No person shall prune,
cut, cany away, pull up, dig, fell, bore,
take, break, deface, destroy, set fire to, barn, scorch, carve, paint, mark, or in any manner interfere with, tamper, mutilate, misuse, disturb or damage any tree, shrub, plant, grass, flower, or part thereof, nor shall any person chop, saw, chip, pick, move, sever, climb, molest,
pennit any chemical, whether solid, fluid or gaseous to seep, drip, drain or be emptied, sprayed, dusted or injected upon, about or into any tree, shrub, plant, grass, flower or part thereof except when specifica11y authorized by competent authority; nor sha11 any person build fires or station or use any tar kettle, heater, road roller or other engine within an area covered
by this partin such a manner that the vapor, fumes or heat therefrom may injure any
tree or other vegetation.
Bitkilerle oynamaym). (ÇEVÏRÏ: Jargon, mutlaka özel kelimelerin kullanilmas1 demek degildir. Iki kelime seçenegi ile kargilagtigmda jargon seven bir kipi, her zaman uzun olam seçer. Bu kigi; kisa, basit ifadeleri uzun kelimeler zincirine çevirmekten gerçekten zevk ahr. Ve çogu zaman, uzun kelimeler veya uzun kelime this point dizileri, basit ifadeler kadar aç1k degildir. Herkese soruyorum, dan daha anlamh olabilir? "If" ile in time" nasil olur da, basit kelime anlatilmak istenen, onun yerine the event that" gibi havah bir ifade koyularak nasil daha iyi olabilir? "at
"now"
"in
ÖZEL DURUMLAR "case"
kelimesidir. "A Belki, hepsinin içinde en kötü kullanilan kelime flu" of da bir problem yoktur. Fakat of canned goods" case veya case % yüksek bir kullamm1mn % 99'u jargondur. 99 çok oran diye dügünürseniz kendiniz inceleyin. Benim verdigim oran yüksek olsa bile, in çok kullamldigmi söylemeye yeter. "a
"case"
"case"
Her zaman, gereksiz kullanildigm1 dügündügüm diger bir kelime de edebildikleri dir. Bildigim kadanyla, insanlann yegâne zaman öpügtükleri zamandir. "interface"
"interface"
Bazen, kullamldigi için degil kullamlmadig1 için problem yaratan diger bir kelime de tir. Weiss (49)tarafmdan igaret edildigi gibi yazarlar, "about"
189
"about"
açik ve basit kullanmaya pek istekli degildirler. Onun yerine, daha çok kelimeli ve daha az aç1k olanlari kullamrlar. Örnegin, approximately
pursuant to
in connection with
re
in reference to
reference
in relation to
regarding
in the matter of
relative to
in the range of
relating
in the vicinty of
respecting
more or less
with regard to
on the order of
with respect to
on the subject of
within the ballpark of
to the subject matter of
Ek 4 de, "Uzak Durulacak Kelimeler ve Ifadeler" den birkaçim yazdim. Bakmaya deger benzer bir liste, O'Connor ve Woodford (39) tarafmdan yay1mlanmigt1. Bu kelime veya ifadelerden herhangi birini, arada bir kullanmak tamamen yersiz olmayabilir. Fakat tekrarh kullamrsamz, jargon kullanmig olursunuz Ve okurlarmiz sikmt1 çeker. "Savrukluk, Amerikan yazimmm hastaligidir. Biz; gereksiz kelimelerde, anlams1z jargonda, magrur süslemelerde, yuvarlak yapilarda bogulmuy bir toplumuz"
(52). Belki yeni kelime üretmenin ingilizcede en siradan yolu, jargoncularm, isimleri fiile çevirme huyudur. Klasik bir örnek, bir metinde göyle gözüküyordu: "One risks exposure when swimming in ponds or streams near which cattle have been pasturized". Kopya editörü, gibi bir kelime olmadigim bilerek, bunu diye çevirmigti. (Bunda bir yanh; göremiyorum. Sütü pastörize edebiliyorsamz, orijinal vericiyi de pastörize edebilirsiniz). "pasturized"
"pasteurized"
Kugkusuz, bilim adamlari kendi meralarinda (pastures)uzmandirlar. Fakat çogu zaman, okuyucuya bilmek istediginden veya ihtiyaç duydugundan daha fazla gey söyleyerek; jargon türü, kitaba bagh ve faydasiz ifadeler içinde bogulurlar. Ingilizromanci, George Eliot der ki: "Söyleyecek 190
hiçbirgeyi olmadigl için, bu gerçegi kelimelerle dile getirmekten kaçman kigi kutsanmig kipidir". Bulutlu bir günde, uzun bir seyahatten sonra yavaçça alçalmakta olan iki olduklari maceraperest baloncuyu hatirladim. Agaglya bakarken nerede hakkmda en ufak bir fikirleri yoktu. Tesadüfen ünlü bir bilimsel aragtirma üzerinde sürükleniyorlard1. Baloncu, yol topraklarmin enstitüsünün kenarinda yürüyen birisini gördügünde seslendi: "Hey, neredeyiz?" Adam yukar1 bakti, durumu anlamaya çaligt1 ve birkaç dakika sonra "Bir balondasimz" dedi. Baloncu digerine döndü, "Eminimki bu bir bilim adami" dedi. Digeri "Neden"? diye sordu. Arkadagi cevap verdi, "Cevab1 kesinlikle dogru ve tamamen yararsiz". -
i
191
Bölüm 29 K1saltmalar Nas11ve Ne Zaman Kn11ambr? Çokfazla
kisaltma kullanan yazarlarm engellenmesi
gerekir. Maeve O'Connor
000 GENEL ILKELER Deneyimli editörlerin çogu, kisaltmalardan hiç hoglanmazlar. Bazi editörler, standart ölçü birimleri ve uluslararasi sistem (SI) igaretleri gibi haricinde hiç kisaltma bütün dergilerce izin verilen kisaltmalar kullamlmamasmi tercih ederler. Ayrica birçok dergi, tammi yapilmaksizm, et al., i.e. ve e.g." gibi standart kisaltmalara da izin verir. Kendi yaz11arimzda, kisaltmalari en az say1da tutmamz akillica olur. Editör, makalenize daha iyi gözle bakacak ve okurlar da size mütegekkir kalacaklardir. Bu noktada daha fazla söze ihtiyaç olmamas1 gerekir. Çünkü, kisaltmalarla de tanimsiz ve çözülemeyen kendiniz kugkusuz bilmecelerle kargilagtigimz kargilagmigsimzdir. Sadece, bu tür zaman ne kadar camnizin sikildigim hatirlaym. Ve gimdi benimle birlikte, bir daha hiçbir zaman bilimsel literatürü tammsiz kisaltmalarla kirletmeyeceginize söz verin. K1saltmalan kullanmada "Nas11?" sorusu kolaydir, çünkü dergilerin çogu aym sistemi kullamr. Bir kisaltma kullanmay1 plânladigmiz zaman; ilk olarak kelime veya terimi, soura da izleyen gekilde parantez içinde, kisaltmasmi sunun. Bir makalenin Girig bölümünün ilk cümlesi göyle plasmidler, olabilir: "Bakteriyel otonom olarak normal boyuttaki DNA deoxyribonucleic acid (DNA) moleküllerini kopyaladiklanndan, modellerdir". gelecek vaadeden Ve kontrolu için kopyalama "etc.,
193
Kisaltmalari kullanmada "Ne zaman"? sorusu çok daha zordur. Birkaç genel kural yararli olabilir.
Îlk olarak,
makalenin
baghšmda asla kisaltma kullanmaym. Çok az sayida dergi, baghkta kisaltma kullammina izin verir. Bunlann kullamm1, dizinleme ve özetleme servisleri tarafmdan hiç tegvik edilmez. Kisaltma, eger standart bir kisaltma degilse, literatür bulma servisi için zor ve çözümü imkânsiz bir problem olur. Kisaltma standart bile olsa, endeksleme ve bagka sorunlar ortaya çikar. Onemli bir diger problem de, kabul edilmig k1saltmalarin degigme egilimi göstermesidir. Bugünün kisaltmalari birkaç y11 sonra taninmayabilir. Council of Biology Editors Style Manual'm çegitli baskilannda siralandig1 gibi belli kisaltmalarm karg11agt1nlmas1bu noktay1 ortaya ç1karmaktadir. Terminolojinin kendisi degigtigi zaman dramatik degigiklikler olur. Bugünün ögrencileri, "DPN" ("diphosphopyridine kisaltmasmda, nucleotide" için kullamlan) ismin kendisi adenine dinucleotide" olarak degigtigi için ve bunun da kisaltilmigi "NAD" geklinde oldugu için zorlukla kar§11açabilirlerdi. "nicotinamide
Kisaltmalar, Kisa Özet'tehiçbir zaman kullamlmamalidir. Sadece, ayni uzun isim birçok defa kullan111rsa kisaltma dügünülebilir. Kisaltma kullamrsamz, Kisa Özet'teilk belirdigi yerde tanimlamahsmiz. Kisa Özet'in, makalenizin çikacagi dergiyi tarayan özetleme yaymmda tek bagma yer alacagm1 hatirlaym. Metnin kendisinde kisaltmalar kullamlabilir. Bunlar, makaleyi kisaltarak baski masraflarmi azaltma amacma hizmet ederler. Daha da önemlisi, iyi kullanildiginda okayucuya yardimci olurlar. Su anda kelimesini yazarken, çocuklarimin bana bazen "FIP" (Fairly Important Person= Kismen Onemli Kiçi) dedikleri akhma geldi. Benim daha VIP (Very Important Person= ÇokOnemli Kigi) düzeyine gelmedigimi biliyorlardi. "önemli"
IYI UYGULAMA Metnin ilk müsveddesini yazarken bütün terimleri açik olarak yazmak iyi bir yöntemdir. Sonra, metnin kisaltmaya aday tekrarlanan uzun kelimeleri veya ifadelerinin olup olmadigmi inceleyin. Makalede sadece birkaç defa kullan11an bir terimi kisaltmaym. Eger terim makul say1da tekrarlamyorsa- 3 veya 6 kez diyelim- ve bu terim için standart bir kisaltma varsa kisaltmayi kullanm (Bazi dergiler, bazi standart kisaltmalarm ilk geçiginde tammi yapilmaksizm kullamlmasma izin verirler). Eger hiçbir standart kisaltma 194
yoksa, terim çok sik kullamlmadikça veya çok uzun ve gerçekten kisaltma bir zorunluluk olacak kadar karigik olmadikça, kendiniz yeni k1saltmalar üretmeyin.
Çogu zaman,
eger yerinde ise uygun bir zamir "ilaç",
"kisitlaylci",
"enzim"
kullanarak veya veya bir ifade kullanarak kisaltmadan kaçmabilirsiniz.
"asit"
onlar, onlan) gibi yerine geçen
(o,
Genellikle, kisaltmalan metinde ilk ortaya ç1ktigmda birer birer sunmahsm1z. Bagka bir yol olarak, Girig veya Malzeme ve Yöntemler'de baghgi ile) ayn bir paragraf geklinde ("Kullamlan Kisaltmalar" koyabilirsiniz. Bu son yöntem (bazi dergilerde zorunludur), eger ilgili örnegin organik kimyasallar grubu, isimleri kisalt11m14formda kullamlacaksa özellikle faydahdir. "reagent"lar,
BIRÎMLERÎ ÖLÇÜ birlikte kullamldig1 zaman kisaltihr. (Tekil ve çogul için aym kisaltma kullamldig1 zaman, ölçü birimleri kullamlir). Fakat sayi olmaksizm kisaltilmaz. "Özgül aktivite, saatte miligram protein bagina katilan mikrogram adenosine triphosphate" olarak ifade edilir.
Ölçübirimleri, sayisal degerleriyle Örnegin, mg ilâve edildi" dersiniz "4
Diyagonalin dikkatsiz kullammi karmaça yaratir. Bu problem, yogunlugu belirlemede sikhkla ortaya ç1kar. mg/ml sodyum sülfid ilâve bagma sodyum sülfid" (kelimeanlam1yla edildi" derseniz, anlam1 nedir? bagina reaksiyon kangimi m1?" demek çeviri) mi demektir? Yoksa mililitresi bagma 4 mg sodyum miyiz? "Ortamm istendigini dügünebilir sülfid ilâve edildi" demek çok daha aç1ktir. "4
"ml
"ml
Ö7RL SORUNLAR "a"
"an"
Kisaltmalarla ilgili sikça karg11aç11anbir problem veya demeliyiz? mi M.S. degree" mi yoksa M.S degree" kullammidir. kullammi, sesli harfle baglayan Sessiz harfle baglayan kelimelerde kullammi geklinde olan eski kurah hatirlaym. Bilimde kelimelerde yani okuyucunun kafasmda kelime çagngtirma kisaltmalan, sadece olagan ihtiyac1 duyurmayanlar1 kullanmamz gerektigi için uygun"a" veya seçimi kisaltilan kelimenin ilk harfine degil kisaltmanm ilk harfinin sesine Master of Science degree" demek dogru bagh olmalidir. Böylece, "an
"a
"a"
"an"
"an"
"a
195
"a
olmasma kargm, M.S. degree" demek yanhytir. Çünküokuyucu, "M.S." i es" olarak okur ve dogra kullanim M.S. degree" dir.
"em
"an
Biyolojide, organizmalarin genel isimlerinin ilk kullammdan sonra kisaltilmas1 gelenektir. ilk kullammda, "Streptomyces griseus" diye yazabilirsiniz. Daha sonra ise bu, s.griseus olarak kullanilabilir. Bununla beraber, varsayalimki hem Streptomyces hem de Staphylococcus'la ilgili bir makale yaz1yorsunuz. O zaman bu kelimeleri hep tam olarak yazmalisimz. Aksi takdirde okuyucular, hangi kisaltmasimn neye kary1 geldigini karigtirabilirler. "s"
SI
BIRIMTRRÎ
EK 5, bütün SI (System International) birimleri ile kullamlan ön takilari vermektedir. SI birimleri ve simgeleri ve bazi türetilmig SI birimleri, bilim dilinin bir parçasi olmugtur. Bu modern metrik sistem, bütün fen ögrencileri tarafmdan ögrenilmelidir. CBE Style Manual (16)ve Huth's Medical Style and Format (27)daha fazla bilgi için iyi kaynaklardir. Kisaca, SI birimleri üç birim simfim kapsar: ana birimler, tamamlaylci birimler ve türetilmig birimler. SI sisteminin temelini olugturan yedi ana birim; metre, kilogram, saniye, amper, kelvin, mole ve candela'dir. Bu yedi ana birime ilâveten, düzlem açilar için, siras1yla, iki adet tamamlayic1 birim vardir: radyan ve steradyan. Türetilmig birimler, ana birimler ve tamamlayici birimler cinsinden cebrik olarak ifade edilenlerdir. Bazi türetilmig SI birimleri için özel ad Ye simgeler vardir. (SI birimleri ve Amerikan Standartlar Bürosu ve onu izleyen Amerikan Kimya Birligi ve diger yayimcilar israrla geleneksel Amerikan yazim tarz1 Ve korumaktadirlar.) "metre"
"litre"dir.
"meter"
"liter"i
DÎÖER KISALTMALAR EK 6, gimdi standart olarak kabul edilen k1saltmalar için bir liste CBE Style Manual (16)veya The ACS Style Guide (24) vermektedir.Çogu, dan almmigtir. Gerektiginde bu kisaltmalari kullanm. Digerlerinden kaçmin. Kullandiklarimzi sunarken, hanedandan birisini sunarcasma dikkatli olmahs1mz.
196
Bölüm 30 Kigisel Bir
Özet
Belki bir garkr, belki bir vaaz olabilir! Robert Burns
O0 0 Bilimsel kitap ve dergilerle 30 yih ayan bir süredir yakmdan iligki içindeyim. Bu deneyim, içime bu konuda birkaç bilgelik tohumu yerlegtirmi§ olabilir. Mutlaka, bazilan oldukça kuvvetli olan önyargilar da vermigtir. Benim içime yerlegmig olan her ne ise, hepsi gimdi size arit1hp damla damla özet ya da sunulacaktir. Bu felsefi çahymanm bunlardan hiçbiri mi oldugunu belirlemeyi size, yani okurlara b1rakiyorum. "garki"m1,
"vaaz"m1,
Seneler boyunca, çegitli bilimsel laboratuvarlari pek çok kez ziyaret etme f1rsati buldum. Hemen daima, laboratuvarlann kendilerinden veya içerdikleri araç ve donammm kalitesinden etkilendim, bazen ga§kmhga ugradun. Görünüge göre bu laboratuvarlarda, insan en yeni ve en iyi (ve en pahah) donamm ve malzemelerin kullamldigma inanabilirdi. Aym dönemlerde, aym laboratuvarlarm binlerce ürününü gördum. Ürünlerin(bilimselmakaleler) bazilan, üretimlerine giden masraf ve kaliteyi gerçekten yansitiyordu. Fakat çogu öyle degildi. Burada kaliteyi ve emegi yansitmayan çogunluk hakkmda konugmak istiyorum. Kendime birçok defalar sordugum gibi, size de soruyorum. Niçin, pek çok bilim adami, laboratuvarda çok parlak igler yapabilecek yetenekleri varken, birinci smif düzeyindeki bir kompozisyon dersinde bile bagarisiz not alacak yazilar yazarlar? Size soruyorum, niçin bazi bilim adamlan $40.000a centrifuge" cihazml ister ve bu cihazla elde edilen mâlolsa bile en yeni "ultra
197
sonuçlari veren uygun bir grafik çizdirmek için bir grafikçiye $20 ödemeyi Bunlarm benzeri, daha bir düzine soru akhma geliyor. Maalesef ben cevaplan bilmiyorum ve baçkalarmm bildiginden de kugku duyuyorum. reddederler?
Belki hiç cevabi yoktur. Eger yoksa, bu bana biraz felsefe yapma verir (Kitapta bu sayfalara geldiyseniz, daha birkaç paragraf için kahramanca devam edebilirsiniz). özgürlügü
Eger bilgiyi yagadigimiz ev olarak dügünürsek, bilimsel bilgi, evi nasil inga edecegimizi bize anlatacakt1r. Fakat evi güzel yapabilmek için artistik bilgiye, evdeki hayati anlayabilme ve takdir edebilmek için ise insanî bilgiye ihtiyacimiz vardir. Eger bilimsel makaleyi, bilimsel ara§tirmamn en yüksek noktasi olarak dügünürsek, ki öyledir; çaba gösterdiginiz takdirde onu, daha güzel ve daha anlag1hr yapabilirsiniz. Bunu, bilimsel bilgilerinizi biraz sanat biraz da insanî bilimlerle zenginlegtirerek gerçekleptirebilirsiniz. Îyi yazilmig bir bilimsel makale, evet, lyi yetigmig bir bilim adammm ürünüdür. Gerçekten iyi bir makale yazabilen bilim adami, ayni zamanda da kültürlü bir insandir. Fen bilimleri ögrencileri, sadece fen bilimleri çaligmalariyla yetinmemelidir. Fen bilimleri, eger bagka bilgilerle birlikte iglenirse daha anlam11 olacaktir.
Özellikleögrenciler
nasil yazi yazilacagini ögrenmelidir. Çünkübilim, yazill ifade gerektirir. Derin bilgiye fen bilimlerinde deger verilir. Fakat maalesef bu, çogunlukla uzun cümleler, kelimeler veya nadir ifadeler ve karmagayla egit gibi görülmektedir. Yazmay1 ögrenmek için okumalisimz. Îyi yazmay1 ögrenmek için, iyi yazilmig eserleri okumaniz gerekir. Evet kendi meslekî dergilerinizi okuyun, fakat aynca gerçek edebiyat da okuyun.
Simdipek çok üniversite bilimsel yazim için dersler koyuyor. Bunu yapmayanlar kendilerinden utanmahdirlar. Benim bu kitapta söyledigim gudur: Bilimsel aragtirma, sonuçlar1 yayimlanmadikça tamamlanm14 olmaz. Bu nedenle bilimsel makale, aragtirma sürecinin temel bir kismidir. Bu nedenle anlagilabilir bir makale, aragtirmanm kendisi kadar önemlidir. Makaledeki kelimeler laboratuvardaki malzemeler kadar dikkatle tartilmahdir. Bu nedenle, bilim adami kelimeleri nasil kullanacagmi bilmelidir. Bilim adaminm egitimi, yaym yapma yetenegi elde edilene kadar tamamlanmig degildir. 198
AMIN
KÖ@ESÍ
dert etmedim. Örnegin, yaslanmay1 özellikle Bugüne kadar doktorlarimm giderek genç olmalarim farketmeme karym, bu gençlerle Bir basedebilecegimi varsaydim. Fakat son zamanlarda, "Amniocentesis reklâmi gördüm. Kaset, Ebeveyn Seçimi" üzerine bir video kaseti conjunction with a team of prenatal experts= dogum öncesi (!) uzmanlarm igbirligi ile" haz1rlanmigt1. Otuz ylh agkm bir süredir, çaresizce, herhangi bir konuda uzman olmak için çaba veren ben, §imdi bazi kipilerin bu konuma dogmadan önce geldiklerini görüyorum. Bu haksizhk! -
"in
199
\
'
EK 1 Baz1 Dergilerin Baglildanmn Kisaltrnalaria Kelime
K1sallma
Kelime
K1sallma
Abstracts
Abstr.
Botanisches
Bot.
Academy
Acad.
Botany
Bot.
Acta
Kisaltmasiz
British
Br.
Advances
Adv.
Bulletin
Bull.
Agricultural
Agric.
Bureau
Bur.
American Anales Analytical Anatomical Annalen Annales Annals Annual Anthropological Antibiotic Antimicrobial Applied Arbeiten Archiv
Am. An. Anal. Anat. Ann. Ann. Ann. Annu. Anthropol. Antibiot. Antimicrob. Appl. Arb. Arch.
Canadian
Can. Cardiol.
Cardiology Cell Cellular
Central Chemical Chemie Chemistry Chemotherapy Chimie Clinical Commonwealth Comptes
Conference
Noabbrev.
Cell. Cent. Chem.
Chem. Chem.
Chemother. Chim.
Clin. Commw.
C. Conf.
a Bu kisaltmalar birçok dergide noktasiz yaz1hr. 201
Kelime
Kasallma
Kelime
Kisaltma
Archives Archivio Association Astronomical Atomic Australian Bacteriological Bacteriology
Contributions Current Dairy Dental Developmental Diseases Drug Ecology Economics Edition Electric
Contrib.
Berichte Biochemical Biochimica Biological Biologie
Arch. Arch. Assoc. Astron. At. Aust. Bacteriol. Bacteriol. Bakteriol. Ber. Biochem. Biochim. Biol. Biol.
Engineering Entomologia
Entomol.
Botanical Entomological
Bot. Entomol.
Entomologica Morphology
Entomol. Morphol.
Environmental
Environ.
National
Natl.
Ergebnisse
Ergeb.
Natural, Nature
Nat.
Ethnology
Ethnol.
Neurology
Neurol.
European
Eur.
Nuclear
Nucl.
Excerpta
Kisaltmasiz
Nutrition
Nutr.
Experimental
Exp.
Obstetrical
Obstet.
Fauna
Kisaltmasiz
Official
Off.
Federal
Fed.
Organic
Org.
Federation
Fed.
Paleontology
Paleontol.
Fish
Kisaltmasiz
Pathology
Pathol.
Fisheries
Fish.
Pharmacology
Pharmacol.
Flora
Kisaltmasiz
Philosophical
Philos.
Folia
Kisaltmasiz
Physical
Phys.
Bakteriologie
202
Electrical
Curr. No abbrev. Dent. Dev. Dis. No abbrev. Ecol. Econ. Ed. Electr. Electr.
Eng.
Kelime
Krsallma
Kelime
Kisakma
Food
Kisaltmasiz
Physik
Phys.
Forest
For.
Physiology
Physiol.
Forschung
Forsch.
Pollution
Pollut.
Fortschritte
Fortschr.
Proceedings
Proc.
Freshwater
Kisaltmasiz
Psychological
Psychol.
Gazette
Gaz.
Publications
Publ.
General
Gen
Quarterly
Q.
Genetics
Genet.
Rendus
R.
Geographical
Geogr.
Report
Rep.
Geological
Geol.
Research
Res.
Geologische
Geol.
Review
Rev.
Gesellschaft
Ges.
Revue, Revista
Rev.
Helvetica
Helv.
Rivista
Riv.
History
Hist.
Royal
R.
Immunity
Immun.
Scandinavian
Scand.
Immunology
Immunol.
Science
Sci.
Industrial
Ind.
Scientific
Sci.
Institute
Inst.
Series
Ser.
Internal
Intern.
Service
Serv.
International
Int.
Society
Soc.
Jahrbuch
Jahrb.
Special
Spec.
Jahresberichte
Jahresber.
Station
Stn.
Japan,Japanese
Jpn.
Studies
Stud.
Journal
J.
Surgery
Surg.
Laboratory
Lab.
Survey
Surv.
Magazine
Mag.
Symposia
Symp.
203
Material
Matr.
Symposium
Symp.
Mathematics
Math.
Systematic
Syst.
Mechanical
Mech.
Technical
Tech.
Medical
Med.
Technik
Tech.
Medicine
Med.
Technology
Technol.
Methods
Kisaltmasiz
Therapeutics
Ther.
Microbiological
Microbiol.
Transactions
Trans.
Microbiologiy
Microbiol.
Tropical
Trop.
Monographs
Monogr.
United States
U.S.
Monthly
Mon.
University
Univ.
Untersuchung
Unters.
Wissenschaftliche
Wiss.
Urological
Urol.
Zeitschrift
Z.
Verhandlungen
Verh.
Zentralblatt
ZentralbL
Veterinary
Vet.
Zoologie
Zool.
Virology
Virol.
Zoology
ZooL
Vitamin
Vitam.
204
EK 2 Tablo Baghklarinda Tammlammakmzm Kullamlabilen K1saltmalar (7)* Kisaltma
Terim
Kisaltma
Terim
Amount Approximately Average
amt
approx
Specific gravity Standard deviation Standard error Standard error of the mean Temperature Versus Volume
vol
Week
wk
Concentration Diameter Experiment Height Month Number
Preparation Specific activity
*
avg
conen diam expt ht mo no. prepn sp act
.
Weight Year
Listelenen kelimelere ilâveten, ölçü birimlerinin kisaltmalarrun kullanilmasina
sp gr
SD SE SEM temp vs
wt
yr
tamrnlanmakstzin
izin verilir.
205
EK 3 Stil ve Yazunda
Dogra
YanIrp acetyl-glucosamine acid fast bacteria acid fushsin acridin orange acriflavin aesculin airborn air-flow ampoul analagous
analize bacteristatic baker's yeast baseline bi-monthly
bio-assay biurette blendor blood sugar bromcresol blue by-pass byproduct can not catabolic
ÇokYapilan Hatalar
repression
acetylg1ucosamine
bacteria acid fuchsine acridine orange acriflavine esculin airborne airflow ampoule analogous analyze bacteriostatic bakers' yeast base line (n.), base-line bimonthly acid-fast
(adj.)
bioassay biuret blender blood glucose bromocreso1 blue bypass by-product cannot catabolite repression
chloracetic
chloroacetic
clearcut
clear-cut
207
Yanhy
Dogra
colicine coverslip coworker
colicin
cross over crossover
cover slip co-worker
(n.) (v.)
darkfield data is desoxydessicator dialise disc Ehrlenmeyer flask electronmicrograph electrophorese eukaryote fermenter (apparatus) fermentor (organism) ferridoxin flourite fluorescent antibody technique fungous (n.) fungus (adj.) gelatine germ-free glucose-6-phosphate glycerin glyco11ate gonnorhea .
Gram-negative gram stain gyrotory halflife haptene Hela cells Hep-2-cells herpes virus hydrolize hydrolyzate immunofluorescent india ink
208
techniques
crossover cross over dark field data are deoxydesiccator dialyze disk Erlenmeyer flask electron micrograph subject to electrophoresis eucaryote fermentor
fermenter ferredoxin fluorite fluorescent-antibody technique fungus fungous gelatin germfree glucose 6-phosphate glycerol glycolate gonorrhea gram-negative Gram stain gyratory half-life hapten He1 a cells Help-2 cells herpesvirus hydrolyze hydrolysate immunofluorescence techniques India ink
Yanhy
Dogru
indol innocula iodimetric ion exchange resin isocitritase keiselgubr large concentration less data leucocyte little data low quantity
indole inocu1a iodometric ion-exchange resin isocitratase kieselguhr high concentration fewer data leukocyte few data small quantity
mediums
media
melenin merthiolate mid-point
melanin Merthiolate photomicrograph midpoint
microphotograph moeity
moiety
much data
many data
new-born
newborn
occurrance over-all
occurrence overall
papergram paraffine Petri dish phenolsulfophthalein phosphorous (n.) phosphorus (adj.) pipet planchette plexiglass post-mortem prokaryote pyocine
paper chromatogram paraffin petri dish pheno1sulfonephthalein phosphorus phosphorous
pipette planchet Plexiglas
pyrex
postmortem procaryote pyocin Pyrex
radio-active
radioactive
regime
regimen
re-inoculate
reinoculate
saltwater sea water selfinoculate
seawater
semi-complete
salt water self-inoculate semicomplete
209
Yanfry
Dogru
shelflife
shelf life side arm low concentration sporeforming stationary-phase culture
sidearm small concentration
spore-forming stationary phase culture step-wise students' T test sub-inhibitory T2 phage technic teflon thiamin thioglycollate thyroxin transfered
transfering transferrable trichloracetic acid tris-(hydroxymethyl)amino-methane trypticase tryptophane ultra-sound
un-tested urinary infection varying amounts of cloudiness varying concentrations
(5,10,15mg/ml) waterbath
-
stepwise
Student's t test subinhibitory
T2 phage technique
Teflon thiamine thioglycolate thyroxine transferred transferring transferable trichloroacetic acid tris(hydroxymethyl)aminomethane
Trypticase tryptophan ultrasound untested urinary tract infection varying cloudiness various
concentrations
(5,10,15mg/ml) water bath
wave length
wavelength
X-ray X ray
(n.)
X ray
(adj.)
X-ray
zero-hour
210
zero hour
EK 4 Uzak Durulacak Kelimeler ve
Îfadeler
Jargon
Tercih Edilen Kullamm
a considerable amount of a considerable number of a majority of a number of a small number of absolutely essential accounted for by the fact adjacent to along the lines of an example of this is the fact that an order of magnitude faster are of the same opinion as a consequence of as a matter of fact as is the case as of this date as to at a rapid rate at an early date . at an earlier date at some future time
much many most many
a few essential because near like for example 10 times faster agree because in fact (veyakullanmaym) as happens
today about
(veyakullanmaym)
rapidly
soon previously later
211
Jargon
Tercih Edilen Kullantm
at the conclusion of at the present time at this point in time based on the fact that by means of causal factor completely full consensus of opinion considerable amount of definitely proved despite the fact that due to the fact that during the course of during the time that elucidate . enclosedherewith end result entirely eliminate eventuate
explain enclosed result eliminate happen
fabricate
make
fatal outcome fewer in number finalize first of all following for the purpose of for the reason that from the point of view of future plans give an account of give rise to has been engaged in a study of has the capability of have the appearance of
death fewer end first after for since, because for plans describe cause has studied
212
after now now because by, with cause full consensus much proved although
because during, while while
can look like
Jargon having regard to impact (v.) important essentials in a number of cases in a position to in a satisfactory manner in a very real sense in almost all instances in case in close proximity to in connection with in many cases in my opinion it is not an unjustifiable assumption that in order to in relation to in respect to in some cases in terms of in the absence of in the event that in the not-too-distant future in the possession of in view of the fact that inasmuch as incline to the view initiate is defined as it has been reported by Smith it has long been known that it is apparent that it is believed that it is clear that
Tercih Edilen Kullarum about affect essentials
some can, may satisfactorily in a sense (veyakullanmaym) nearly always if close, near about, concerning often I think
to toward,to about sometimes about without if soon has, have because, since for, as think begin, start is Smith reported (Kaynaga bakma zahmetine katlanmadim) apparently I think clearly 213
Jargon it is clear that much additional work will be required before a complete understanding it is doubtful that it is evident that a produced b it is generally believed it is my undertanding that it is of interest to note that it is often the case that it is suggested that it is worth pointing out in this context that it may be that it may, however, be noted that it should be noted that it was observed in the course of the experiments that join together lacked the ability to large in size let me make one thing perfectly clear majority of make reference to militate against needless to say new initiatives
of great theoretical and practial of long standing of the opinion that on a daily basis on accountof on behalf of 214
Tercih Edilen Kullamm Anlamadim
possibly a produced b many think I understand that (Kullanmaym) often I think note that I think but note that(veya kullanmaym) we observed
join couldn't large (Küreme iglemi baghyor!) most refer to prohibit (Kullanmaym ve izleyen hergeyi de atm) initiatives useful importance old think that daily because for
Iargon on no occasion on the basis of on the grounds that on the part of our attention has been called to the fact that owing to the fact that perform place a major emphasis on pooled together presents a picture similar to prior to protein determinations were performed quantify quite a large quantity of quite unique rather interesting red in color referred to as relative to resultant effect
senous ensis smaller in size so as to subject matter subsequent to sufficient take into consideration terminate the great majority of the opinion is advanced that the predominate number of the question as to whether the reason is because
Tercih Edilen Kullanan never by since, because by, among, for we belatedly discovered since, because do stress pooled resembles
before proteins were determined measure
much unique interesting red called about result crisis smaller
to subject after enough
consider end
most I think most whether because 215
Jargon
Tercih Edifen Kullamm
the vast majorty of there is reason to believe this result would seem to indicate through the use of to the fullest possible extent ultimate unanimity of opinion until such time
most
utilize very unique was of the opinion that ways and means we have insufficient knowledge
we wish to thank what is the explanation of? with a view to with reference to with regard to with respect to with the possible exception of with the result that with the realm of possibility
I think this result indicates by, with fully last agreement until use unique believed ways, means (ikisibirlikte degil) we don't know we thank why? to about (veyakullanmaym) concerning, about (veyakullanmaym) about except so that possible
Kisahk ve temizlik üzerine vaazlar apagi yukan aym ölçüde etkindir. Kelime fâhigeligi; dil fakirligi, dügünce oburlugu ve baski için gereksiz bir h1rstan kaynaklamr.
Eli Chernin
216
EK 5 SI (Systeme International) Birimleri için
Öntak11ar
ve Kisalttnalar No.
Ontaki
Kisaltma
10-18
atto
10-15
femto
a f
10-12
go
p
10-9
nano
n
10¯6
micro
µ
10-3
milli
m
10-2
centi
c
10 10 102
deci
d
deka
da
hecto
h
103
kilo
k M
100
mega giga
G
1012
tera
T
1015
peta
P
exa
E
106
1018
217
EK 6 Kabul Edilmit K1saltmalar ve Semboller Team
KisalfmaveyaSembol
Terim
ElsallmaveyaSembol
absorbance
A Ac Ade Ado ADP
cytidine 5'-triphosphate cytosine degree Celsius
CTP
acetyl
adenine adenosine
adenosine 5'-diphosphate adenosine
5'-monophosphate adenosine 5'-triphosphate adenosine
deoxyribonuclease deoxyribonucleic acid deoxyuridine monophosphate diethylaminoethyl cellulose electrocardiogram electroencephalogram ethly ethylenediaminetetra-
AMP ATP ATPase
triphosphatese alanine
alternating current ampere antibody
antigen arabinose
Ala ac A Ab Ag Ara
Cyt °C DNase DNA DUMP DEAEcellulose
ECG EEG Et EDTA
acetate
farad .
flavin adenine dinucleotide flavin mononocleotide fouled up (beyondall
F FAD
bacille Calmette-Guerin
BCG
becquerel biological oxygen
Bq
recognition)
BOD
gauss gram gravity guanidine guanine guanosine guanosine 5'-diphosphate hemoglobin hemoglobin, oxygenated henry heptyl hertz
H Hp Hz
hexyl
Hx
demand blood urea nitrogen boiling point candela central nervous system
coenzyme A coulomb counts per minute cytidine cytidine 5'-diphosphate cytidine 5'-monophosphate
BUN
bp ed CNS CoA C cpm
Cyd
CDP CMP
FMN FUBAR
G g g Gdn Gua
Goo
GDP
Hb HbO2
219
Team
Kwallma veyaSembol
horsepower hour infrared inosine 5'-diphosphate international unit intravenous isoleucy]
hp h
IR IDP
reticuloendothelian
IU i.v. Ile
joule
J
kelvin kilogram kinetic energy lethal dose, median leucyl litre (liter)
K kg KE
revolutions per • minute ribonuclease ribonucleic acid ribose ribosomal ribonucleic acid
LDso
roentgen
Leu I lm
second (time) serum glutamic oxalacetic
lx
transaminase seryl
lumen lux
Taim
KisaltmavoyaSembol
radian
rad
respiratory quotient
RQ
•system
meta-
mm
Met
Me Km meq
MLD min M
siemens species
mol
•
(reduced)
(concentration)
nuclear magnetic resonance ohm ornithyl orthoorthophosphate osmole outside diameter parapascal phenyl plaque-forming units probability purine pyrophosphate
tonne (metricton)
NAD
tris (hydroxy
SD
SE STP
er s.c. T TMV t tRNA
•
Tris
methyl) aminomethane tyrosinyl ultraviolet
UV
United States
USP
•
NADH N NMR
•Pharmacopeia uracil uridine 5'-diphosphate volt
•
220
Ser S sp (sing.), spp'. (pl.) sp gr
•
transfer ribonucleic acid
•
normal
specific gravity standard deviation standard error standard temperature and pressure steradian subcutaneous tesla tobacco mosaic virus
Mur N
•
•
R s SGOT
•
•
newton
RNase RNA Rib rRNA
•
Lys mp mRNA
nicotinamide adenine dinucleotide nicotinamide adenine dinucleotide
rpm
•
lysinyl melting point messenger ribonucleic acid metre (meter) methionyl methyl Michaelis constant milliequivalent minimum lethal dose minute (time) molar (concentration) mole muramic acid
RES
O Orn
o-
Pi osmol
o.d. pPa
Ph PFU P Pur PPi .
volume watt weber week white blood cells •
(leukocytes)
Tyr
Ura UDP V V W
Wb wk
WBC
xanthine xanthosine xanthosine
XDP
xylose year
xyl yr
•5'-diphosphate
Xan
Xao
,l
Kaynaklar
I
10 1. Aaronson, S. 1977. Style in scientific writing. Current Contents, No. 2, January; p. 6-15. national 2. American National Standards Institute, Inc. 1969. American Z39.5-1969. ANSI standard for the abbreviation of titles of periodicals. American National Standards Institute, Inc., New York. national 3. American National Standards Institute, Inc. 1977. American standard for bibliographic references. ANSI Z39.29-1977. American National Standards Institute, Inc., New York. national 4. American National Standards Institute, Inc. 1979. American standard for writing abstracts. ANSI Z39.14-1979. American National Standards Institute, Inc., New York. national 5. American National Standards Institute, Inc. 1979. American standard for the preparation of scientific papers for written or oral American National Standards ANSI Z39.16-1979. presentation. Institute, Inc., New York.
6. American Psychological Association. 1983. Publication manual. Third Edition. American Psychological Association, Washington, D.C. 7. American Society for Microbiology. 1985. ASM style manual for journals and books. American Society for Microbiology, Washington, D.C. all 8. American Society for Microbiology. 1987. Instructions to authors for ASM journals. ASM News 53:i-xv. 221
9. Anderson. J. A., and M. W. Thistle. 1947. On writing scientific papers. Bull. Can. J. Res., 31 December 1947, N.R.C. No 1691.
10. Barnes, G. A. 1982. Communication professional. ISI Press, Philadelphia.
skills for the foreign-born
11. Bernstein, T. M. 1965. The careful writer: A modern guide to English usage. Atheneum, New York. 12. Bishop, C. T. 1984. How to edit a scientific journal. ISI Press, Philadelphia. 13. Booth, V. 1981. Writing a scientific paper and speaking at scientific meetings. 5th ed. The Biochemical Society, London. 14. Burch, G. E. 1954. Of publishing scientific papers. Grune & Stratton, New York, 15. CBE Journal Procedures and Practices Committee. 1987. Editorial forms; a guide to journal management. Council of Biology Editors, Inc., Bethesda, Md. 16. CBE Style Manual Committee. 1983. CBE style manual: guide for authors, editors, and publishers in the biological sciences. 5th ed. Council of Biology Editors, Inc., Bethesda, Md. 17. Chase, S. 1954. Power of words. Harcourt, Brace and Co., New York. 18. The Chicago Manual of Style. 1982. 13th ed., University of Chicago Press, Chicago. 19. Council of Biology Editors. 1968. Proposed definition of a primary publication. Newsletter, Council of Biology Editors\November 1968, p. 1-2. 20. Cremmins, E. T. 1982. The art of abstracting. ISI Press, Philadelphia. 21. Day, R. A. 1972. Economics of printing, p. 45-56, In R. A. Day et al. (ed.), Economics of scientific publications. Council of Biology Editors, Washington, D.C. 222
22. Day, R. A. 1975. How to write a scientific paper. ASM News 41:486494.
23. Day, R. A. 1976. Scientific journals: an endangered species. ASM News 42:288-291. 24. Dodd, J. S. 1986. The ACS style guide: a manual for authors and editors. American Chemical Society, Washington, D. C. 25. Houghton, B. 1975. Scientific periodicals; their historical development, characteristics and control. Linnet Books, Hamden, Conn. ISI Press, Philadelphia. 26. Huth, E. J. 1986. Guidelines on authorship of medical papers. Ann. Internal Med. 104:269-274. 27. Huth, E. J. 1987. Medical style & format: an international manual for authors, editors, and publishers. ISI Press, Philadelphia. 28. Huth, E. J. 1988. How to write and publish papers in the medical sciences. 2nd ed. 29. International Committee of Medical Journal Editors, 1982. Uniform requirements for manuscripts submitted to biomedical journals. Br. Med. J. 284:1766-1770 [andAnn. Intern. Med. 96:766-770). 30. King, D. W., D. D. McDonald, and N. K. Roderer. 1981. Scientific journals in the United States. Hutchinson Ross Publishing Co., Stroudsburg, Pa. 31. Lock, S. 1985. A difficult balance: Editorial peer review in medicine. The Nuffield Provincial Hospitals Trust, London. 32. McGirr, C. J. 1973. Guidelines for abstracting. Tech. Commun. 25(2):25. 33. Maggio, R. 1987. The nonsexist word finder: A dictionary of gender-free usage. The Oryx Press, Phoenix, Ariz.
Ž23
34. Meyer, R. E. 1977. Reports full of Results 22(4):12.
"gobbledygcok."
J. Irreproducible
35. Michaelson, H. B. 1986. How to write and publish engineering papers and reports. 2nd ed. ISI Press, Philadelphia. 36. Mitchell, J. H. 1968. Writing for professional and technical journals. John Wiley & Sons, Inc., New York. 37. Morgan, P. 1986. An insider's guide for medical authors and editors. ISI Press, Philadelphia. 38. Morrison, J. A. 1980. Scientists and the scientific literature. Scholarly Publishing I1:157-167, 1980. 39. O'Connor, M., and F. P. Woodford. 1975. Writing scientific papers in English: an ELSE-Ciba Foundation guide. for authors. Associated Scientific Publishers, Amsterdam. 40. Ratnoff, O. D. 1981. How to read a paper. In K. S. Warren (ed.),Coping with the biomedical literature, p. 95-101. Praeger, New York. 41. Reid, W. M. 1978. Will the future generations of biologists write a dissertation? BioScience 28:651-654. 42. Rosten, L. 1968. The joys of Yiddish. McGraw-Hill Book Co., New York. 43. Sagan, C. 1977. The dragons of Eden. Speculations on the evolution of human intelligence. Ballantine Books, New York. 44. Siegenthaler, W., and R. Luthy (ed.). 1978. Current chemotherapy. Proceedings of the 10th International Congress of Chemotherapy. American Society for Microbiology, Washington, D.C., 2 vol. 45. Skillin, M. E., R. M. Gay, et al. 1974. Words into type, 3rd ed. PrenticeHall, Inc., Englewood Cliffs, N.J. 46. Strunk, W., Jr., and E. B. White. 1979. The elements of style. Third Edition. The Macmillan Co., New York. 224
47. Trelease, S. F. 1958. How to write scientific and technical papers. The Williams & Wilkins Co., Baltimore. 48. Tuchman, B. W. 1980. The Book; a lecture sponsored by the Center for the Book in the Library of Congress and the Authors League of America. Library of Congress, Washington, D.C. 49. Weiss, E. H. 1982. The writing system for engineers and scientists. Pretice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, NJ. 50. Woodford, F. P. (ed.) 1968. Scientific writing for graduate students. A Council of Biology Editors manual. The Rockefeller University Press, New York. 51. Zinsser, W. 1983. Writing with a word processor. Harper & Row, Publishers, New York. 52. Zinsser, W. 1985. On writing well. An informal guide to writing nonfiction, 3rd ed., Harper & Row, Publishers, New York.
225
Teknik Terimler Sözlügü Özet).Genellikle,
makalenin her önemli bölümünün bir özetini veren, makalenin kisa gekli. Sonuçlarin özeti olan "Summary" den
Abstract (Kisa farkh.
(Tartigma'dan sonra, fakat kurumlara; makalenin olugumu kipilere Kaynaklar'dan ve, sirasmdaki yardim, öneri ve maddi katkilan için tegekkür etmek amaclyla tasarlanmig bir bölümü.
Acknowledgements (Tegekkür). Makalenin önce)
Ad hoc reviewer. Bak Referee. Addressa Yazan tamtir ve posta adresini verir. Alphabet-number system (Alfabe-say1 sistemi). Kaynaklar'da veya atif yapilan literatür k1smmda, kaynaklarm alfabetik strayla düzenlendigi bir sistem. "temel
Archival journal (Argiv dergisi)._Bu terim özgün aragtirma sonuçlan yay1mlayan dergi
dergi"yle egdegerdir ve anlami tagir.
Author (Yazar). Deneylerin tasanm ve gerçeklegtirilmesinde katk1da bulunan ve sunulan aragtirma sonuçlannda sorumluluk tagiyan kipi.
aktif olarak entellektüel
Biological Abstracts. Biyolojide, en büyük ve en iyi bilinen yay1m yeri (Kisa Özet formunda). Biosciences Information Service tarafmdan yaymlanmaktadir.
Camera-ready copy (Ofset baski için hazir kopya). Dergi veya kitapta fotografik üretimle, dizgiye gerek olmaksizm üretime hazir olan hergey. Yazarlar çogunlukla; kangik formülleri, kimyasal yap11an, akig 227
diyagramlarmi v.s'yi, dizgi sirasmdaki hatalar ve prova okunmasmdan copy"olarak hazirlarlar. kaçmmak için "camera-ready
Caption. Bak Legend CBE. Bak Council of Biology Editors.
Chemical Abstracts. Kimya'da, en büyük ve en iyi bilinen yayim yeri (Kisa
Özet
formunda). yayimlanmaktadir.
American
Chemical
Society
tarafmdan
sistemi). Kaynaklarm metin içinde gözükmesine göre, sayisal strada atif yapilan kaynak siralama sistemi.
Citation-order system (Attf
81rasi
Compositor. Dizgiyi yapan. E§deger terimler typesetter ve keyboarder. Conference report (Konferans bildirisi). Konferansta sunulmak için yazilan makale. Birçok konferans bildirisi, geçerli yaym tammma uymaz. Îyi yazilmig bir bildiri kisa olmalidir. Deneysel ayrmt11ar ve kaynaklar en az düzeyde tutulmalidir.
Copy editör. Sorumlugu; baski için igaretler koyarak gerekli yazim, dilbilgisi ve stil düzenlemelerini yapmak suretiyle metni yayima hazirlamak olan
(genellikleyay1mcimn
elemam) kipinin adi.
Yazili entelektüel yayimlama ve satma için özel bir yasal hak.
Copyright (Yay1m Hakki).
eseri, yeniden
üretme,
Council of Biology Editörs (Biyoloji Editörleri Konseyi). Üyeleribiyoloji ve ilgili alanlarda; dergi ve kitaplarm yazimi, yay1m1 ve editörlügü ile ugragan bir organizasyon. Philip L. Altman, Executive Director, 9650 Rockville Pike, Bethesda, MD 20814.
Cropping (Kesme). Yayrnlanmig fotografta gözükmesine ihtiyaç olmayan k1simlar1 belirlemek için fotografta yapilan igaretleme.
Current Contens. Birçok derginin baghk sayfalarm1 fotografik üretimle sunan haftahk dergi. Bilim adamlari böylece, kendi alanlarmda nelerin yayimlandigim izleyebilirler. Degigik alanlarda (Sanat ve Begeri Bilimler tarafmdan alti degigik dahil), "Institute for Scientific Inforrnation" baskislyayimlanmaktadir. 228
Discussion (Tartigma). Bir IMRAD makalesinin son bölümü. çahymanm sonuçlarmi mevcut bilgi dokusuna iglemektir. noktalar Conclusions (Sonuçlar) da ifade edilir.
Amac1,
Önemli
Dual publication (Çiftyaym). Aym verilerin, iki (veyadaha fazla) kez, temel dergilerde yay1mlanmasi. Bilimsel ahlâkm aç1k gekilde bozulmas1. Editor. Bir dergide veya çok yazarli bir kitapta, neyin yay1mlanacagma karar veren kipiye verilen ad. Editoral consultant. Bak Referee.
Festschrift. Degigik yazarlann, belli bir kipinin hatirasma veya adma ithaf ettikleri yazilardan olugan cilt.
Galley proof. Bak Proof Graph (Grafik). Verilerin; çizgi. çubuk ve diger görsel malzeme ile sunulugu. Grafikler, verilerin yönünü ve egilimini göstermede çok yarar11dir. Kesin degerlerin listelenmesi zorunlu ise, tablo daha iyidir. Hackneyed expression.
Çokkullamlmig,
bayat ifadeler.
Hard copy. Modasi geçmig, kagit üzerindeki metin, bilgisayar
kel
i me
i§lemciyle hazirlandig1 zaman, hard copy denir.
Harvard system. Bak Name and Year System. Impact factor. Dergilerin kalitesine karar vermede bir baz. Yüksek impact factor'ü olan (Science Citation Index'in belirledigi, yayimlanmig her makale bagma ortalama atif sayisi) bir dergi, dügük impact factor'ü olan bir dergiden daha fazla kullam1mig demektir. IMRAD. Introduction (Girig), Methods (Yöntemler), Results (Sonuç1ar) ve Discussion (Tartigma) mn olugturdugu bir akronim. Pekçok modern bilimsel makalenin düzenleme gemasi.
Incunubula. 1455 ve1500 M.S. arasmda basilan kitaplar. Introduction (Girig). IMRAD makalesinde ilk bölüm. Amac1, aragt1r11an problemi açikça ortaya koymak ve okuyucuya ilgili temel bilgiyi vermektir. 229
Jargon. Webster's Ninth Collegiate Dictionary, jargonu
"karigik,
anlamsiz
dil" olarak tanimlar. Keyboarder. Bak Compositor Legend. Görsel malzemeye verilen isim veya baghk; görsel malzemeyi aç1klayic1 bilgi. Bu bilgiler, grafik veya fotograf üzerine yazilmamahdir. Bunlar, kompozitör tarafindan dikkatle görsel malzemenin altma yerlegtirilir. Caption adi da verilir. Literature Cited (Kaynaklar). Birçok dergi tarafiiidan, makalede atif yapilan kaynaklari s1ralamak için kullamlan baghk. References veya nadiren Bibliography baghklari da kullamhr. Managing Editor. Çogunlukla derginin igletmesiyle ugragan kipiye verilen ad. Tipik olarak, managing editor edit etme iglemiyle (metinlerin kabulü) ugragmaz, fakat kopya editörlügünden (üretme igleminin bir kismi) sorumludur.
Markup for the Typsetter. Kopya editörleri tarafindan (bazende italikler için altml çizme gibi, yazarlar tarafmdan), kullamlan igaret ve semboller.
dizgi tipini belirtmek
için
Masthead statement. Çogunluklayayimc1 tarafmdan derginin baghk sayfasmda, derginin sahibini, amaç ve kapsammi anlatan otoriter ifade. Materials and Methods. Bak Methods. Methods (Yöntem). IMRAD makalesinin ikinci bölümü. Amaci; deneyleri, bilgi ve becerisi olan her meslektagm tekrarlayip, ayni veya benzer sonuçlari elde edebilecegi kadar ayrmtih olarak tanimlamaktir.
Monograph. Uzmanlar tarafmdan, uzmanlar için ayrmtih olarak yazilmig kitap. Name and Year System (1sim ve y11 sistemi). Metinde atif yapilan kaynaklarin, yazarin soyadi ve yaymm senesine göre-örnegin, Smith (1950) verildigi kaynak verme sistemi. -
Offprints. Bak. Reprints. 230
Ancak deneysel aynnti ve çok say1da kaynak olmaksizin anlatim geklidir.
Oral report. Yay1mlanmig makaleye benzer bir düzenlemedir. Peer review. Metnin, yazarm meslekta§lan adamlan) tarafmdan degerlendirilmesi. Primary
journal.Özgünaragttrma
(aym alanda çahgan
bilim
yay1mlayan dergi.
Primary publication. Yazarm meslektaglarmm, deneyleri tekrarlayabilecegi veya sonuçlari deneyebilecegi formda ve bilimsel topluluga aç1k dergi veya bagka bir dokümanda, özgün aragtirma sonuçlarimn ilk yayimi.
Printer. Tarihsel olarak, baski yapan araç veya baski yapan kipi. Ancak çogu printer basan firmay1 ifade eder ve bask1 iglemine giren her iglemi tammlayan kisa bir ifade olarak kullamhr. zaman
,
Proof (Prova). Yazarlara, editörlere veya yönetici editärlere baski hatalarmi düzeltmek için gönderilen dizilmig malzeme. Sayfa numarasiz olanlara proofs" denir. proofs" sayfa numarah olanlara "galley
"page
Proofreaders' marks. Provalardaki hatalari kompozitörün dikkatine getirmek için kullamlan igaret ve semboller. Publisher (Yayimci). Bir kitap veya derginin yayim iglerini yapan kigi veya kurulug.
Referee. Genellikle yazarla aym veya benzer alanda çahgan, bir metni inceleyip editöre yayimlama konusunda görüg veren kipi. Reviewer terimi, daha az anlamh fakat daha çok kullamlan bir terimdir.
Reprints (Tekil Kopyalar). Dergi makaleleri ayn olarak basihp, yazarlara
(genellikleücretle)
gönderilir, bilim adamlan arasinda genig ölçüde
i
dagitrni yapihr. Results (Sonuç1ar). IMRAD makalesinin üçüncü bölümü. Amaci, sunulan çahymada elde edilen yeni bilgiyi sunmaktadir. Review paper. Temel dergilerde änceden yayimlanmig çok sayida makaleyi degerlendirmek için yazilan makale. Böyle makaleler, belli alandaki kaynaklarm basitçe anlatilmasi olabilecegi gibi, mevcut literatürün yorumlu ve eleytirili bir derlemesi de olabilir. 231
I
i
!
Reviewer. Bak Referee. Running head. Kitap veya derginin ardigik sayfalarmda tekrarlanan baglik dergilerdeki makalelerin yazisi. Çogunlukla yazisi olarak kullan1hr.
baghklan kisaltilarak baglik
Science writing (Bilim Yazisi). Amac1; bilimsel bilgiyi, bilim adamlan veya bilim adami olmayanlan da içeren genig okuyucu bilgisine iletmektir.
Scientific paper (Bilimsel Makale). Özgünaragtirma sonuçlanm anlatan yazilmig ve bas11mig rapor.
Scientific writing
(Bilimsel Yazim). Amaci, yeni bilimsel
buluglari
iletmektir. Series titles. Bir zaman sürecinde, seri olarak yayimlanmig makalelerin baghklan. Bu bagliklar, serideki bütün makalelerde ortak olan bir ana bagliga sahiptir. Altbaghk (genellikleromen rakann ile verilir) her makale için özeldir.
Society for Scholarly Publishing. Bilim adamlan, editörler, yayimc11ar, kütüphaneciler, basimcilar, kitapç11ar ve bilimsel yay1mla ugragan diger kipilerden olugan bir organizasyon. Alice O'Leary, Administrative Officer, 2000 Florida Avc., NW, Washington, DC 20009. Genellikle makalenin sonunda yer alan, sonuçlann bir (Özet). özeti. Bir makalenin önemli bölümlerini özetleyen ve makalenin baginda gözüken Abstract farkb.
Summary
'tan
Syntax. Îfade, cümlecik veya cümlede kelimelerin s1rasi. Table (Tablo). Say11ann genellikle kolon formunda sunulugu. Tablolar, birçok bulgu sunmak gerektiginde ve kesin say11arin önemli olmasi halinde kullamhr. Sadece verilerin gekli önemliyse, grafik tercih edilir. Thesis (Tez). Yüksek derece almak için, adaydan istenen metin. Amac1, adaym özgün aragtirma yapabildigini kamtlamaktir. Dissertation terimi de esasta eydeger anlamhdir, fakat daha çok doktora için sunulan metin için kullamlmasi gerekir. 232
Title (Baghk). Kitap, makale, poster v.b.'de içerigi yeterince tanimlayan en az sayida kelime. Trade books (Ticaret Kitaplari). Halka, kitap ticareti (toptanveya perakende) ile satilan kitaplar. Öte yandan, pek çok bilimsel kitap esasta dogrudan adrese postalama ile sat111r. Type composition. Yayrnc1 tarafmdan metnin, kopya kompozitör için koydugu igaretlere göre yazilmas1.
editörünün
Typsetter. Bak Compositor.
233
