Bilimsel Devrimlerin Yapisi - Thomas S. Kuhn.pdf

Thomas S.Kuhn

BİLİMSEL DEVRİMLERİN YAPISI İHI)

liJCC'dcn.ÇçvIlcn

Nlltyö Kuya»

Thomas S. Kuhn

BİLİMSEL BİLİMSEL DEVRİMLERİN DEVRİMLERİN YAPISI YAPISI T h o m a s S. K u h n

İngilizceden Çeviren nilüfer KUYAŞ

İngilizceden Ç eviren n ilü fe r KUYAŞ aâan yayrıaifc

a

yaym U t

REVOLUTIONS STRUCTURE OF SICENTIFIC THETHE STRUCTURE OF SICENTIFIC REVOLUTIONS YAPISI DEVRİMLERİN BİLİMSEL BİLİMSEL DEVRİMLERİN YAPISI THOMAS S. KUHN THOMAS S. KUHN ÇEVİREN İNGlLlZCEDEN İNGİLİZCEDEN ÇEVİREN KUYAŞ NİLÜFER NİLÜFER KUYAŞ METİN ÇEVRİLEN ÇEVRİLEN METİN PRESS OF CHICAGO THE UNIVERCITY THE UNIVERCITY OF CHİCAGO PRESS GENİŞLETİLMİŞ 2. BASKİ/1970 İNGlLlZCEDEN İNGİLİZCEDEN GENİŞLETİLMİŞ 2. BASKI/1970

YAYINCILIKTA ALAN ALAN YAYINCILIKTA 1982 Birinci Baskı : Ekim Birinci Baskı : Ekim 1982 1986 İkinci Baskı :Mart İkinci Baskı ;Mart 1986 Eylül 1991 Baskı Üçüncü Üçüncü B a:sk ı; Eylül 1991 19951995 Baskı Dördüncü Ekim : Dördüncü B a sk ı: Ekim Dizgi-Kapak Grafik Düzeni : Pano Dizgi-Kapak Düzeni : Pano Grafik Sanatları Baskı Matbaacılık : Mart B ask ı: Mart Matbaacılık Sanatları (0212) 212 212212 03 39 03 40 Tel:Tel: (0212) 03 -39 - 212 03 40

975975 ISBN - 42--542-5 - 7414 ISBN - 7414

atan

yayrcSk

- İSTANBUL Sk. Torun Han No.40 Cağaloğlu Kat :3 Çatalçeşme Çatalçeşme Sk. Torun Han No.4ü K at :3 Cağaloğlu - İS T A N B U L Tel: (0212) 511 26 00 Fax: (0212) 528 00 69 Tel: (0212) 511 26 00 Fax; (0212) 528 00 69

İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER

Çevirmenin Sunuşu

Önsöz

......... .

7 40

Çevinnenin Sunuşu................................................................................... 7 . I. Giriş :Tarihe Düşen Rol .....46 Ö nsöz...........................................................................................................................................40 53 II. Olağan Bilime Giden Yol Doğası Olağan III. Bilimin I. Giriş : Tarihe Düşen R ol ........................................................................46 63 IV. Çözüyor Olağan Bilim Bulmaca II. Olağan Bilime Giden Y o l.................................................................................53 72 Önceliği Paradigmaların III. V. Olağan Bilimin D oğası................. 63 79 Ortaya Çıkışı Aykırılık BilimselÇKeşiflerin IV. VI. Olağan BilimveBulmaca özüyor...................................................................... 72 86 Kuramların Ortaya Çıkışı Bunalım ve Bilimsel V.VII. Paradigmalann Önceliği.................................................................................... 79 97 Tepki Ortaya Çıkışı.................. Bunalıma Gösterilen VI.VHI. A ykm hk ve Bilimsel Keşiflerin 86 106 Doğası ve Zorunluluğu Bilimsel VII. IX. Bunalma ve Devrimlerin Bilimsel Kuramlann Ortaya Ç ıkışı..............................................97 118 Dünya-Görüşü Değişikliği Olarak Devrimler v n i . X. Bunaluna Gösterilen Tepki.............................................................................. 106 132 Görünmezliği Devrimlerin IX. XI. Bilimsel Devrimlerin Doğası ve Zorunluluğu............................................... 118150 Devrimlerin Değişikliği Sonuçlanması X.XII. Dünya-Göıüşü Olarak Devrim ler............................................... 132156 Yoluyla ilerleme Devrimler Xm. XI. Devrimlerin G örünm ezligi..............................................................................150168 XII. Devrimlerin Sonuçlanması.............................................................................. 156 Sonsöz-1969 X n i. Devrimler Yoluyla İlerleme ........................................................................ 168.178 179 1- Paradigmalar ve Topluluk Yapısı 184 2Olarak Paradigmalar Grup Bütünleşmesi ilkelerinin Sonsöz-1969............................................................................................................................ ..178 ;... 188 3- Paylaşılanve Paradigmalar..... Örnekler Olarak 1- Paradigmalar Topluluk Y apısı.........................................................................179 4ve Sezgiler Sözsüz Bilgi 2- Grup İlkelerinin Bütünleşmesi Olarak Paradigmalar........................... 184 191 5Devrimler ve . Eş-Ölçülemezlik Örneklikler, 3- Paylaşılan Örnekler Olarak Paradigmalar..... ...........................................;... 188196 6- Devrimler veSezgiler........................................................................................ Görelililkçilik 4- Sözsüz Bilgi ve 191201 7- Bilimin Doğası 5- Örneklikler, Eş-Ölçülemezlik ve Devrimler ................................................ 196203 6- Devrimler ve Görelililkçilik.................................................................................. 201 7- Bilimin D oğası........................................................................................................203

.

...

...... . ......

ÇEVİRMENİN SUNUŞU

1962 yılında yayınlanan Bilimsel Devrimlerin Yapısı 1969 yılında ikinci baskıya girdiği zaman, aradan geçen yaklaşıık yedi yıllık süre içinde çağdaş araşma girmiş, bilim yapan, en temel klasikleri bilim ve felsefe dünyasının 1962 yılında yayınlanan Bilimsel Devrimlerin Yapısı 1969 yılmda ikinci ve kabul etsin ya herkesin, yazan bilim hakkında içindeki düşünen baskıya girdiği zaman, aradan geçen yaklaşnk yedi yıllık süre görüşleri içinde çağdaş bir olduğu metin da zorunda ve değinmek etmesin, hesaplaşmak bilim ve felsefe dünyasının en temel klasrkleri araşma girmiş, bilim yapan,haline gel¬ ve devrimlerden tarihindeki büyükgörüşleri Bilimin dönüşümlerden miş bulunuyordu. bilim hakkında düşünen ve yazan herkesin, içindeki kabul etsin ya devrimci kendisinin kadar bu olabilmesini, bizzat eden bu söz kitap, da etmesin, değinm ek ve hesaplaşmak zorunda olduğu bir metin haline gel­ bilimin (bilim felsefesi, bilim tarihi, bilim alan bilgi dallarında çeşitli yönlerini miş bulunuyordu. Bilimin konu tarihindeki büyük dönüşümlerden ve devrimlerden derin bir noktası yaratabilmesini bir dönüm yankı, böylesine sosyolojisi) söz eden bu kitap, bizzat kendisinin bu kadar devrimci olabilmesini, bilimin nedenlere hangi borçluydu? çeşitli yönlerini konu alan bilgi dallarında (bilim felsefesi, bilim tarihi, bilim tezleribir önce, en geniş kısaca tanıtmadan anayankı, Metni oluşturan sosyolojisi) böylesine derin bir dönüm noktası yaratabilm esini anlamıyla ve tarihinin batı kitabın demokratik baktığımızda, düşünce top¬ sonuçlarına hangi nedenlere borçluydu? biri 'ilerleme' hatta olan en değerlerinden, köklü lumlarının önyargılarından M etni oluşturan ana tezleri kısaca tanıtmadan önce, en geniş anlamıyla bilim temelinde ve bu geleneğinin düşüncenin düşüncesini yatan sonuçlarma baktığımızda, kitabın batı düşünce tarihinin veampirist demokratik tophedef olduğunu görüyoruz. varsayımlarını almış lum lannmbaşlıca en köklü değerlerinden, hatta önyargılarından biri olan ‘ilerleme’ insanlığın topluca ilerlemeye Tekbutekdüşüncenin mükemmelleşmeye, bireylerin temelinde düşüncesini ve yatan ampirist bilim da geleneğinin ilerlemenin bir düşünce-nesnesi, yani kavram ola¬ düşüncesi açık olduğuı hedef başlıca varsayımlarm almışveolduğunu görüyoruz. en tutkulu ve öncesi Aydınlanma Fransız Devrimiinsanlığın ortaya çıkışı, Tek tekrak bireylerin mükemmelleşmeye, da toplucaÇağının ilerlemeye bir İlerleme tarihi, yandan fikrinin ürünlerinden biriydi. bir düşünce-nesnesi, güzel açık olduğu düşüncesi ve ilerlemenin yani kavram çağdaş ola­ bilimin ve ve diğer özgürlükler akılcılığın yandan sosyal için rak ortaya çıkışı, Fransızgelişmesiyle, Devrimi öncesi Aydınlanma Çağınm politik en tutkulu ve ile bağlı bakışçağdaş göre, bilim hiç¬ olarak gelişti. açısınabilimin yapılan mücadeleler güzel ürünlerinden biriydi. İlerleme fikrinin tarihi, bir Bu yandan Her bir duraksama hatta yıldır ilerlemektedir. yüz özgürlükler geçirmeden üç yüz, ve akılcılığın gelişmesiyle, diğer yandan sosyal vedört politik için yeni ve yolları beraberinde yeni sorunlar çözüm buluş ile yapılan myeni ücadeleler bağlı olarak gelişti. Bu bakışyeni açısına göre, bilim getirmiş, hiç­ büyümüştür. Böylece, insa¬ alanları üç ampirik yaratmış, araştırma bir duraksama geçirmeden yüz, hatta dört bilgi yüz giderek yıldu ilerlemektedir. Her ve çevresi egemenliğinin doğal çevresi yeni buluşnın beraberinde yenihakkındaki sorunlar vebilgisinin yeni çözüm yollarıüzerindeki getirmiş, yeni aklın üstün¬ yalnızca sürekli olarak da ampirik düşüncesi ilerleyeceği araştırma bundan alanları somra yaratmış, bilgi giderek büyümüştür. Böylece, insaya da yanlışlığı, kesin doğruluğuegemenliğinin bir bilgisinin çıkıp,üzerindeki inanç olmaktan nm doğal lüğüne çevresi duyulan hakkmdaki ve çevresi bir üstün­ somut varsayım haline kanıtlanamasa bilimsel sınanabileceek olarak düşüncesi bundan somra da süreklibile, olarak ilerleyeceği yalnızca aklın atılmasıyla, 19 uncu evrim gelmiştir. kuramının yüzyıldaçıkıp, lüğüne duyulan bir inanç olmaktan doğruluğu yaortaya da yanlışlığı, kesindoğanın da anlaşılması olduğunun ilerleme bir tarihisomut kaydeden şekilde kanıtlanamaynı asa bile, bilimsel olarak smanabileceek bir varsayım halinebu varsayı¬ ve insan olan insanın doğanın birortaya parçası gelmiştir. mı 19 güçlendirmiş, uncu yüzyılda üstelik evrim kurammm atılmasıyla, doğanın da toplumla¬ saptanabilecek olarak da ilerlediği bilimsel bu ve rının ilerlemenin aynı şekilde ilerleme kaydeden bir tarihi olduğunun anlaşılması bu varsayı­ kuralları mı güçlendirmiş, üstelik doğanın bir parçası olan 7 insanın ve insan toplumlarının da ilerlediği ve bu ilerlemenin bilimsel olarak saptanabilecek kuralları

lerinin de gelişmesini hızlandırmıştır. (1) olduğu düşüncelerini pekiştirerek, doğa bilimlerinin yanı sıra toplum bilim ­ ile birleşerek tarzı bilimin, Ancak kapitalist üretim ampirist kuramıyla lerinin de gelişmesini hızlandırmıştır. (1) meydana getirdikleri toplumsal dönüşümün ideolojik bir ürünü olarak ilerle¬ Ancak ampirist kuram ıyla olduğu bilimin, kapitalist üretim ve tarzı ile birleşerek üretim¬ me yalnızca girişimden bilimsel varlığını toplumsal borçlu meydana getirdikleri toplumsal dönüşümün ideolojik bir ürünü ilerle­ den elde edilen sonuçların günlük yaşamdaki refah düzeyine olarak yansıyabildiği me yalnızca varlığını borçlu olduğu bilimsel girişimden ve toplumsal üretim ­ ölçüde geniş insan yığınlarına malolabilmektedir. olan bir sentezi Geçmişin den elde edilen sonuçlarm günlük yaşamdaki refah düzeyine yansıyabildiği ilerleme düşüncesi aslında bir değer yargısıdır ve geleceğe dönük bir gücü ölçüde genişbirinsan malolabilmektedir. Geçmişin bir sentezi olan olmasını, bilgiyığmlarma metodun sürekli türü olan bilimsel ve yaygın başarısına ilerleme düşüncesi aslında bir değer yargısıdır ve geleceğe dönük bir gücü borçludur. Yani ilerleme bilimsel düşünceye bağlı olduğu ölçüde bu düşün¬ olmasını, b k bir bilgi türüolduğu olan bilimsel metodun sürekligerekir, ve yaygın başarısm a cenin nasıl felsefi bir sorusunun yapısı ki bu yanıtlanması borçludur. Yani ilerleme bilimsel düşünceye bağlı olduğu ölçüde bu düşün­ sorundur ve yalnızca bilimin pratik, teknolojik sonuçlarına başvurarak açık¬ cenin nasıl Bilimsel bir yapısıbuluşların olduğu sorusunun ki bubilinmeyene felsefi bir lanamaz. Bilinenden mantıksalyanıtlanması yapısı nedir?gerekir, sorundur ve yalnızca bilimin pratik, teknolojik sonuçlarma başvurarak açık­ Bu doğru ilerlerken ne tür kurallara ve kavramsal araçlara gerek vardır? lanamaz. Bilimsel buluşların mantıksal yapısı nedir? Bilinenden bilinmeyene araçlarla üretilen bilginin daima ileriye, daha doğru olana gittiğini nereden doğru ilerlerken ne türzıtkurallara ve kavram sal karşılaştığımız araçlara gerekzaman, vardır?hangi¬ Bu bilimsel açıklamalarla bilebiliriz? Birbirine araçlarla üretilen bilginin daim a ileriye, daha doğru olana gittiğini nereden sinin daha geçerli olduğunu belirlemek için ne gibi ölçütlere sahibiz? Bu tür bilebiliriz? Birbirine zıt bilimsel açıklamalarla zaman,da hangi­ incelerken, bunlara yarar¬ felsefi sorunları geçmiştekarşılaştığımız verilmiş yanıtlardan sinin daha geçerli olduğunu belirlemek için ne gibi ölçütlere sahibiz? Bu lanmamamız düşünülemez elbette. İlerleme düşüncesi uzun bir geçmişintürve felsefi sorunları geçmiştebirverilmiş yanıtlardan da yarar­ daha iyiincelerken, doğru gelişmiş tarihin bilincine olduğu bir düzeyebunlara giderek dayalı lanmamamız düşünülemez elbette. İlerleme düşüncesi uzun bir geçmişin ve bilimin bir de geliştiği tarihsel olarak nasıl ilerlemeyi etkileyen ölçüde, süreç giderek daha iyi bir düzeye doğru gelişmiş bir tarihin bilincine dayalı olduğu üretildiği sorularının Kısa¬ ve ne tür gerekmektedir. yanıtlanması koşullarda ölçüde, ilerlemeyi etkileyen bilimin de tarihsel birakılcılığın süreç olarak bir ürünü olarak ve pratik bir tutum bilimsel onun geliştiği ve nasıl cası, zihinsel veolan ne tür koşullarda üretildiği sorulannın gerekmektedir. Kısa­ bilimsel ilerlemenin eleştirisini veyayanıtlanması çözümlemesini yapan kişi, bilimin cası, ve pratik birtarihini tutum olarak bilimsel akılcıhğm veasıllı onunbilim bir ürünü felsefesini hemzihinsel hem de Macar felse¬ yapmak zorundadır. olan bilimsel ilerlemenin bir eleştirisini veyabelirttiği çözümlemesini yapanfelsefesi kişi, bilimin fecisi Imre Lakatos'un olma¬ özdeyişiyle gibi, "Bilim hem hem tarihi de tarihini yapmak zorundadu-. acar asıllı felse­ise kör, bilim yapılan bilim yapılan danfelsefesini tarihi olmadan M felsefesi bilimbilim fecisi Imre Lakatos’un bir özdeyişiyle belirttiği gibi, “Bilim felsefesi olma­ boş bir girişimdir." (2) dan yapılan bilim tarihi kör, başka bilim düzeylerde tarihi olmadan yapılan bilim Örneğin, felsefesi ken¬ ise Bu özdeyişteki de yansıtabiliriz. gerçeği, boş bir girişimdir.” (2) di tarihini bilmeyen bir topluma, kendisini ileriye götüreceği söylenen her Bu adım özdeyişteki gerçeği, başka düzeylerde de yansıtabiliriz. ne olduğunu Örneğin, onun ne kadar kalacaksa, bilimin bilmedenken­ yabancı yeni diürünlerini tarihini bilmeyen bir topluma, kendisini ileriye götüreceği söylenen her kullanan insanlığa da bilim adına yapılacak her şey, en azından yeni adım ne kadar yabancı kalacaksa, bilimin ne olduğunu bilmeden onun akılcılık açısından, Tanrı adına yapılmışcasına uzak kalabilir. Genel olarak ürünlerini insanlığa da bilim adına karşısında, yapılacak her şey,insanların en azından kaydettiği ba¬ tek tek ilerleme insanlığınkullanan ya da bilimin akılcılık açısından. Tanrı adına yapılmışcasm a uzak kalabilir. Genel olarak yahut zen ne kadar güçsüz kalabildiğinin bilincinde olan Kuhn, belli bir tarih insanlığın ya da bilimin kaydettiği ilerleme karşısında,olarak tek tekgösterilen insanlarınbirçok ba­ 'bilim' veya 'ilerleme' dayanarak felsefe görüşüne zen ne kadar güçsüz kalabildiğinin bilincinde olan Kuhn, belli bir tarih yahut sonucun sırasında ne kadar yanıltıcı olabildiğini göstermeyi amaçlamaktadır. felsefe görüşüne dayanarak ‘bilim ’ veya varılan ‘ilerlemen e’ son olarak gösterilen bilimde göre bilim toplulukları, Kuhn'a varıla¬ daimabirçok aşamayı sonucun ne kadar yanıltıcı olabildiğini göstermeyiEldeki amaçlamaktadır. göstermek olarak bilecek sırasmda en iyi aşama eğilimindedirler. bilgi içeriği¬ Kuhn’a göre bilim toplulukları, varılanyani en son aşamayı daima vanladizi adımla, bir bi¬ bağlı birbilimde sürekli ve kesintisiz doğrudan ne, birbirine bilecek en iyi aşama olarak göstermek eğilimindedirler. Eldeki bilgi içeriği­ Thebive adımla, Idea incelemesi tarihsel biryani J.B. Bury,bir içinvebkz. li)birbirine ilerleme düşüncesinin ne, doğrudan derinlemesine bağlı bir dizi sürekli kesintisiz of Progress (İlerleme Düşüncesi) Dover Publications, New York, 1932, 1960.

Değişme) alıntı, Scientific bkz. A.C. Crombie (derleyen) N.R. Hanson'dan (1)(2)ilerleme düşüncesinin derinlemesine ve tarihsel bir incelemesi için Chance bkz. J.B.(Bilimsel Bury, The Idea 1961, Basic BookNew Tarihi Sempozyumu, s.458. Bilim 1963, of Oxford Progress (İlerleme Düşüncesi) Dover Publications, York, 1932, 1960. (2) N.R. Hanson'dan alıntı, bkz. A.C. Crombie (derleyen) Scientific Chance (Bilimsel Değişme) 8 Oxford Bilim Tarihi Sempozyumu, 1961, Basic Book 1963, s.458.

rikimle varıldığı izlenimini yaratmanın ve varılan aşamayı da mümkün olan rikimle vanidığı izleniminiiçin y^atm am ntarihini ve varılan aşamayı mümkün olan bilimin 'geriye doğru'datekrar yazma¬ ilerleme gibi göstermek tek tek ilerleme gibi göstermek için bilimin tarihini ‘geriye doğru’ tekrar yazmanın, yani bir yerde tahrif etmenin, yaygın bir alışkanlık, bir tür 'ideoloji' ha¬ nm,geldiğini yani bir saptayan yerde tahrif etmenin, yaygın bir alışkanlık, bir tür doğasını ‘ideoloji’et¬ ha­ bu yanılsamanın Kuhn, bilimsel bilginin line line geldiğini saptayan Kuhn, bu yamisamanm bilimsel bilginin doğasmı et­ kileyecek kadar tehlikeli hale geldiğini ve tarihsel verilerin böyle bir bilgi ve kileyecek kadar tehlikeli hale geldiğini ve tarihsel verilerin böyle bir bilgi ve ilerleme kuramını kesinlikle desteklemediğini öne sürmüştür. Kuhn, bilimsel ilerleme kurammı kesinlikle desteklemediğini öne sürmüştür. Kuhn, bihmsel ilerlemenin en kesin dayanağı olduğu iddia edilen ampirist bilgi kuramının ilerlemenin en kesin dayanağı olduğu iddia edilen ampiristyazanlara bilgi kuram m ın göre yeniden tarihini de kendilerine gereği Olarak karşı, bir bilimin bir gereği ölarak bilimin tarihini de kendilerine göre yeniden yazanlara karşı, aynı tarihe bakarak bambaşka bir ilerleme yapısının ve bambaşka felsefi so¬ aynı tarihe bakarak bambaşka bir ilerleme yapısırun ve bambaşka felsefi sokanıtlamak Bilimsel Devrimle¬ çabasındadır nuçların oluşturulabileceğini nuçlann oluşturulabileceğini kanıtlamtık çabasındadır ve Bilimsel Devrim le­ rin Yapısı bu çabanın ürünüdür. rinKuhn'un Yapısı budüşüncesine çabanın ürünüdür. göre bilim tarihi, bilimsel girişimin kesintisiz bir K uhn’un düşüncesine göre bilimbüyük tarihi,kesintilere, bilimsel girişimin kesintisizuğ¬ bir bilgiyi hatta kopmalara birikim halinde değil, aksine, birikim halinde değil, aksine, bilgiyi büyük kesintilere, hatta kopmalara uğ­ ratan devrimci dönüşümlerle geliştiğini göstermektedir. Devrim sözcüğünün ratan devrimci dönüşümlerle geliştiğini Devrim rekabet halindeki yahutgöstermektedir. birbiriyle çatışma de gösterdiği gibi, karşıt bi¬ birçoksözcüğünün de gösterdiği gibi, birbiriyle çatışma yahut rekabet halindeki birçokkadar karşıtge¬ bi­ lim görüşünden ya da okulundan, sonunda galip gelenlerin bugüne lim görüşünden ya da okulundan, sonunda galip gelenlerin bugüne kadar ge­ tirdiği bir bilim 'söylemi' (discourse) söz konusudur. O zaman da akla şu so¬ bir bilimgerçeklik ’söylem i’ile (discourse) söz konusudur. O bilimsel zaman dakuramların akla şu so­ farklı ilişkiler kuran karşıt gelmektedir: rutirdiği ru gelmektedir; gerçeklik ile farkh ilişkiler kuran karşıt bilimsel kuramların mücadelesi sonunda bugüne varan bilimsel bilgi içeriği, olması gereken miy¬ mücadelesi sonunda bugüne varan bilimsel içeriği, bilinmezlikten olması gerekenkur¬ m iy­ bir tekinin, sadecebilgi yoksa birçok dünya'dan di, 'mümkün di, yoksa birçok ‘mümkün dünya’dan sadece bir tekinin, bilinmezlikten kur­ tarılarak Eğer gereken birinciyse, neye göre yaratılıp, gerçekleştirilmesi mi? tarılarak yaratılıp,gelecektir. gerçekleştirilmesi mi?içine Eğer birinciyse, neye göre gereken (erekbilim) Burada işin teleoloji girmekte¬ sorusu gündemde sorusu gelecektir. Burada içine teleoloji girm ekte­ dir ideolojik verilebilir. Bu tür(erekbilim) ve bugündemde herhangi bir soruya birçok yanıtişin yanıt¬ diryola ve bu soruya birçok ideolojik yanıt verilebilir. Bu tür herhangi bir yamtdaha olgsunun her ilerleme zaman ve tan iyi çıkarak, istenilir, somut bir tan yola çıkarak, ilerleme her zaman dahavarmak iyi ve istenilir, somutİn¬ bir bir olgsunun doğru yönelmiş amaca sonucuna mümkündür. süreç olduğu amaca doğru yönelmiş birçerçeve süreç olduğu sonucuna varmak İndinsel bir önceleri sanlığın içinde tasarladığı bilimsel akıl¬ bu amaç,mümkündür. sanhğm önceleri dinselelle bir tutulur çerçevebir içinde tasarladığı bu amaç, bilimsel akıldüşün¬ bilimsel birlikte cılığın zaferiyle görünüme bürünmüş, cıhğmgerçeğe zaferiyle elle tutulur birdaha görünüme bürünmüş,yargısı bilimsel düşün­ ve birlikte giderek fazla yaklaştığı cenin güçlen¬ doğru olana cenin kesin gerçeğe doğru olana daha fazla yaklaştığı yargısı bilişsel güçlen­ ve buna tektirgiderek ve ve bilgi yakınlaşmak doğru için gereken miştir: miştir: kesin ve doğrusağlayan bilgi tektir buna yakmlaşmak için metoddur. gereken bilişsel Öte tek ve ampirik bilimsel ilerlemeyi (cognitive) yöntem (cognitive) ilerlemeyi sağlayan tekolanlardan yöntem ampirik metoddur. Öte olduğ yanı¬ bir tanesi mümkün yalnızcabilimsel bugünkü bilginin yandan, bugünkü bilginin olanlardan yalnızcaevrimi bir tanesi yanı­ iyi-kötü, ilerlemenin gibi,olduğ tıyandan, tıpkı doğanın bilimselmümkün benimsendiğinde tı benimsendiğinde bilimsel ilerlemenin evrimi gibi, iyi-kötü, bir yapısı var demektir. doğru-yanhş Hiç yargılarına uçludoğanın yer vermeyen, açıktıpkı doğru-yanhş vermeyen, açık uçlu bir yapısı demektir. Hiç bilimde daima olasılıkyargılarma vardır. O var zaman, değilse anlamındayer başka seçenekler değilse olasılık anlamında daima başka vardır. 'Doğru O zaman, bilimde de¬ devrimle 'lar ve devrim arasında bir fark kalmaz. fazla seçenekler toplumda devrimle toplumda devrim arasmda fazla bir fark kalmaz. ‘D oğru’1ar ve de­ Dün yargıları olan bugün ğer mutlak değildir, için doğru dönüştürülebilirler: ğerdoğru yargıları mutlak değildir, dönüştürülebilirler: Dün için doğru bugün ol¬ bilginin yarın olan yanlış bulduğumuz bir bugün doğru için olmayabilir, için doğru doğru bilginin yarmolduğunu yanlış ol­ duğuna neyin doğru,bir neyin kararolmayabilir, ilerleme İnsanlık içinbulduğumuz verebiliriz.bugün duğuna karar verebiliriz. İnsanlık içiniçinde neyin bilim doğru,yapılan neyin ilerleme olduğunu eden toplu¬ yalnızca tayin değil, dünyanın, bir yöntem tayinveeden yalnızca bir yöntem değil, içinde bilim yapılan dünyanm, toplu­ mun tarihin koşullarıdır. mun ve tarihin koşullarıdır. yakla¬ Bilimsel evrimci olan de, değil tür, ikinci birikimci yani ilerlemeye ilerlemeye ikinci tür, yani değil de,yahut evrimci olan yakla­ karşı-tarihini Kuhn, görüldüğü benimseyen bilimin alternatif gibi,birikimci şımı Bilimsel şımı benimseyen Kuhn, görüldüğü gibi, bilimin alternatif yahut karşı-tarihini sosyolojisihem de felsefesini bir yandan yazarken da bilimsel hem bilginin yazarken bir yandan da bilimsel bilginin hem felsefesini hem de sosyolojisi­ 9

ni yapmaktadır. Kuhn'u bilimin tarihine yönelten temel epistemolojik sorun, ni ve yapmaktadır. K uhn’uvarsayılan bilimin tarihine yönelten epistemolojik gerçekliğe farklıtemel tek yapılarla sorun, yak¬ kuramsal değişmez olduğu tek ve değişmez olduğu varsayılan gerçekliğe farklı kuramsal yapılarla yak­ birleştiri¬ laşan açıklama tarzlarının arasındaki mantıksal bağdaşmazlığı aşan laşan açıklama tarzlarmm arasmdaki mantıksal bağdaşmazlığı aşan birleştiri­ ci ve evrensel geçerlilik öçütleri olup olmadığı sorusudur. Klasik anlamda bi¬ ci ve evrensel öçütleri olupolabilmesi olmadığı sorusudur. anlamda bi­ mümkün için, farklıKlasik ilerleme geçerlilik kuramları birbir¬ limsel kavramının limsel ilerleme kavramının mümkün olabilmesi için, farklı kuramları birbir­ leriyle, kıyaslamak için kullanılabilecek ve kendileri herhangi bir kurama leriyle, kıyaslam ak için kullanılabilecek ve Halbuki kendileriKuhn herhangi birtarihine kurama bağlı gerek vardır. olmayan, nesnel ölçütlere bilimin bağlı olmayan, nesnel ölçütlere gerek vardır. Halbuki Kuhn bilimin tarihine bakıldığı zaman ilerleme sağlayan büyük bilgi atılımlarının bu tür nesnel öl¬ bakıldığı zaman ilerleme büyük bilgitutarlı atılımlarınm bu tür nesnel öl­ çütlere her biri kendi değil, sağlayan başvurularak olan farklı içinde yaklaşımla¬ çütlere başvurularak değil, her biri kendi içinde tutarlı olan farklı yaklaşımla­ rın çatışmasından doğan kavramsal devrimlerle meydana geldiğinin görül¬ rın çatışmasından doğanBilimsel kavramsal devrim lerlekuramlar m eydanaarasında geldiğinin görül­ iddia etmektedir. eceğini rakip ilerleme doğru bir eceğini iddia etmektedir. Bilimsel ilerleme rakip kuramlar arasında doğru bir seçim yapmaya bağlı olduğuna göre de, bilimsel akılcılığın 'ilerici' kuram seçim yapmaya bağlı olduğuna göre de, bilimsel akılcılığm ‘ilerici’ kuram seçimi olarak tanımlanması gerekmektedir. Ancak, her kurama eşit koşullar¬ olarak tanımlanması gerekmektedir. heryerde, kurama eşit seçimin koşullar­ daseçimi nesnel akılcı hangi ölçütlerin Ancak, uygulanabilecek olmadığı da uygulanabilecek nesnel akılcı ölçütlerin olmadığı yerde, hangi seçimin daha ilerici olduğunu tayin eden unsur ne olacaktır? Kuhn'a göre, bu sor¬ daha ilerici olduğunu tayin eden unsur ne olacaktır? Kuhn’a göre, bu de¬ sor­ unun yanıtı son tahlilde ancak bilimi yapan toplulukların davranışları ve unun yanıtı son tahlilde ancak bilimi yapan topluluklarm davranışları ve de­ ğerleri incelenerek verilebilir. Kitabın Dokzuncu Bölümünde de belirttiği gi¬ ğerleri incelenerek verilebilir. Kitabın Dokzuncu Bölümünde de belirttiği gi­ bi, nasıl siyasal devrimlerde toplumlar farklı rejimler arasında bir seçme yap¬ bi, nasıl siyasal devrimlerde toplum lar farklı rejimler arasmda bir seçme yapmak zorunda iseler, bilimsel devrimlerde de bilim toplulukları farklı bilimsel meık zorunda bilimsel devrimlerde bilim toplulukları bilimsel dünya arasında bir seçim yapmakde durumundadırlar. etki¬ Bufarklı görüşleriiseler, seçimi dünya görüşleri arasmda bir seçim yapm ak durumundadırlar. Bu seçimi etki­ leyen öğeler de temelde sosyolojik ve psikolojiktir, çünkü bilimsel bilgi onu leyen öğeler de temelde sosyolojik ve psikolojiktir, çünkü bilimsel bilgi onu üreten kişilerin inanç ve tercihlerinden soyutlanamaz. üreten kişilerin inanç ve tercihlerinden soyutlanamaz. Bilimsel devrimleri, eski bir bilim yapma geleneğinin bir yenisiyle de¬ Bilimselolarak devrimleri, eski bir bilim geleneğinin bir yenisiyle de­ bilim görüşleri olan karşıt varyapma Kuhn, ğiştirilmesi arasın¬ tanımlayan ğiştirilmesi olarak tanımlayan Kuhn, var olan karşıt bilim görüşleri arasın­ daki seçimin büyük ölçüde sosyal-psikolojik bir süreç olduğu, bilginin te¬ daki seçimin büyük ölçüde doğrudan sosyal-psikolojik birbulnmadığı süreç olduğu, bilginin te­ niteliğiyle evrensel bir ilgisi meldeki görüşündedir. m eldeki evrensel niteliğiyle doğrudan bir ilgisi bulnm adığı görüşündedir. anda, bilim ve bi¬ bilgi Dolayısıyla, üretimi çıktığı karşıt görüşleri ortaya Dolayısıyla, ortaya Birbiriyle çıktığı anda, bilgifarklı üretimi ve bi­ limsel mücadelesidir. ilerlemekarşıt bir türbilim bilimsel 'güç'görüşleri yarışan limsel ilerleme bir 'paradigma' tür ‘güç’ mücadelesidir. Birbiriyle farklıberi bilimsel Kuhn adını vermiştir. atıldığından yaklaşımlara sü¬ Ortayayarışan yaklaşımlara Kuhn ‘paradigm a’ adını vermiştir. Ortaya atıldığından beribir sü­ rekli olan bu terim, dilbilimden yapısalcı ödünç alınmış tartışma konusu rekli tartışma konusu olan mümkün bu terim, olan yapısalcı dilbilimden bir veriden birödünç Gözlemlenmesi belli ku¬ birçok kavramdır. diziyialınmış kavramdır. olan birçokkurtarma veriden bir belli de ku­ bir nevi raslantıdan ve diziyi gereğinde göre Gözlemlenmesi rallara 'çağırma', yani mümkün rallara göre ‘çağırm a’, yaniüretme bir nevi raslantıdanbukurtarm ve gereğinde de anlamındaki kurallara teknik adüşünceyi, aynı Kuhn göre yeniden aynı daha kurallara yeniden üretmebelli anlam bu yaklaşımın teknik düşünceyi, biraz kullanarak, tarzda birındaki bilimsel doğayı Kuhn genişgöre sor¬ biraz daha geniş tarzda kullanarak, belli bir bilimsel yaklaşımın sor­ ve doğada bir ilişkiler gulamak bütünü bulmak için kullandığı açıkdoğayı ya da ör¬ gulamak doğada kuralları, bir ilişkiler bütünü ve bulmak için kullandığı araçları açık ya da ör­ tülü bütünve değerleri kavramsal/deneysel inançları, kap¬ tülü bütün inançları, kuralları,Bilimsel değerleri ve kavram sal/deneysel araçları kap­ ele almıştır. sayacak biçimde devrimler sık meydana gelmedi¬ çok sayacak ele almıştır. yapılan Bilim sel'olağan' devrim ler çokuğraşını sık meydana gelm edi­ ğine normal zamanlarda göre,biçimde bilim ve araştırma¬ ğine zamanlarda yapılan ‘olağan’ bilim uğraşını ve araştırm ları bugöre, anlamıyla genişnormal yönlendirmektedir. paradigmalar Bilim yapan toplu¬a­ ları buve geniş anlamıyla paradigmalar yönlendirmektedir. Bilim yapan toplu­ lukları bilimsel uzmanlık alanlarını bu tür değişik belirleyen de paradig¬ luklarıolan ve değişik bilimsel uzmanlık alanlarını kavuşan belirleyen de bu tür paradig­ Kuhn, malara bir paradigmaya bilim bağlılıktır. dallarının bi¬ malara olankalan bağlılıktır. Kuhn, birolduklarını paradigmaya bilim Bu dallarının bi­ ilerikavuşan sürmektedir. bilgilere raz kapalı görüşleri dışında razolarak dışında kalan bilgilere kapalıAraştırmada olduklarını ileri sürmektedir. ileri sürdüğü "Bilimsel adlıgörüşleri makailk Dogmanın İşlevi"Bu ilk olarak ileri sürdüğü “Bilimsel Araştırm ada Dogmanın İşlevi” adlı maka10 10

leşinde, (3) yeniliğe kapalı olan bilim ile yeniliklerin su yüzüne çıkarak eski leşinde, (3) yeniliğe kapalı olan bilim ile yeniliklerin yüzüne çıkarak eski kavramsal devrimler arasındakisudiyalektik sarstıkları paradigmayı sürtüşme¬ paradigm ayı sarstıkları kavramsal devrimler arasındaki diyalektik sürtüşme­ unsur temel sağlayan olduğunu savunmuştur. Yeni¬ nin bilimin ilerlemesini nin bilimin ilerlemesini sağlayan unsur olduğunu savunmuştur. Yeni­ bilimitemel yönlendiren doğadan elde paradigmayı liklerin ortaya çıkması ise, liklerin ortaya çıkması ise, bilimi yönlendiren paradigm ayı doğadan elde uydurmakta aykırılıklar ve ve olgulara karşılaşılan aksak¬ edilen gözlemlere edilen gözlemlere ve olgulara uydurmakta karşılaşılan aykırılıklar ve aksak­ Uzun aykırılıklar belli ve süren olmaktadır. aksaklıklar bir sayesinde lıklar lıklar sayesinde olmaktadır. Uzun süren aykırılıklar ve aksaklıklar belli bir buhranlara benzer bunalımlar bu yaratmakta, toplumsal tıpkı paradigmada paradigm ada tıpkı toplumsal buhranlara benzer bunalım lar yaratmakta, bu farklı ileri sürülen da yaklaşımlar için kurtulmak devrimci bir bunalımdan bunalım danbasarak kurtulmak için ileri sürülen farklı yerleşmesine yaklaşım lar da devrim ci bir bir paradigmanın neden olmak¬ ağır çok farklı sonucu sonucu basarak çok farklı bir paradigmanm yerleşm neden olm ak­ son esine bilim gerçekleşebilmesi tahlilde, değişikliğin Bu ağır için de gene, ya¬ tadır. tadır. Bu değişikliğin gerçekleşebilmesi de gene, son tahlilde, bilim ya­ paradigmaya bağlılık duymaları, değiştirerek yeniiçin inançlarını kişilerin pan pan inançlarını değiştirerek yeniikna paradigmaya duymaları, bağlılık için edilmeleribağlılık gereklidir. böyle bir Belli dakişilerin hiç değilse ya ya da kullanarak, hiç değilse hammadde böyle bir bağlılık için ikna eleri fikirleri gereklidir. Belli belliedilm sayılabilecek bilimsel bilgiye araçlar araçlar kullanarak, hammaddeeski sayılabilecek belli bilim fikirleri bilgiye vesel hammaddelerini, 'üretim araçlarını' bilim adamlarının, dönüştüren dönüştüren bilim adamlarmm, ‘üretim araçlarım ve hamm addelerini, ve’ tartışmalarla müm¬ de,eski mücadeleler değiştirmeleri fikirlerini büyük yani yaniolabilen, fikirlerini değiştirmeleri büyük mücadeleler ve tartışm alarla m üm ­ devrimci birde, kün özde süreçtir. kün olabilen, özde devrimlerle devrimci birbilimsel süreçtir. devrimler arasında kurduğu oluşsal siyasal Kuhn'un K uhn’un siyasal devrimlerle bilimsel devrimler arasmda kurduğu oluşsal olağan bilim temeli de burada sırasında yatmaktadır: (genetic) koşutluğun (genetic) temelikuralları de burada yatmaktadır; bilim sırasında ve ölçütler yak¬ devrimolağan sırasında farklı olankoşutluğun geçerli düşünce/mantık geçerli olan düşünce/mantık kuralları ve bilim ölçütler devrimyardımcı sırasmdaolamazlar, farklı yak­ arasında adamma gereken seçim yapması laşımlar laşımlar gereken bilim adamma yardım cı olamazlar, bir paradigmaya, bir gele¬ belli kurallarınseçim zaten daha bu arasmda hepsiyapması baştan çünkü çünkü bu kuralların hepsi zaten daha baştan bir paradigmaya, belli bir olan gele­ neğe bağlıdır. Paradigmaların dışında ve üstünde her zaman için geçerli neğe bağhdır. Paradigmalann dışında ve üstünde her zaman için geçerli olan kurallar saptamak ise hemen hemen olanaksızdır çünkü farklı paradigmalar kurallar saptamak ise hemen hemen olanaksızdır çünkü farklı paradigmalar farklı doğayı, neredeyse dünyalardan söz edecek kadar bağlaşmaz tarzlarda doğayı, neredeyse farklı dünyalardan söz edecekyasalarınm kadar bağlaşm az tarzlarda ve açıklamaktadırlar. olduğu geçerli Newton Örneğin, görmekte görmekte ve Einstein açıklamaktadırlar. Newtonbir yasalannm geçerli olduğu fiziksel dünya bir asla öz¬ yasalarınmÖrneğin, geçerli olduğu dünya ile, bir olamazlar. dünya ile, Birinin Einsteindoğru yasalannm olduğu bir fiziksel dünya asla öz­ olması gereklidir, yanlış olmasıgeçerli için diğerinin deş deş olamazlar. Birinin olması diğerinin yanlış olması gereklidir, ettiği Dolayısıyla dünyadan bir doğru kabul edilmelidir. da bambaşka söz için yahut yahutkuramlar da bambaşka bir dünyadan söz ettiği edilmelidir. düzenleDolayısıyla sosyalist gelişi,kabul arasındaki farklı kapitalist seçim, sözün farklı kuram lar arasındaki seçim, sözün düzenle sosyalist Bilim¬ köktenci olacaktır. arasmda yapılacak kadar kapitalist yaşamak düzende seçimgelişi, düzende yaşamak arasmda yapılacak seçim kadarbirköktenci Bilim ­ bilimsel bilgi¬ bakıma,olacaktır. benzetilmesi, devrimlerin devrimlere siyasal sel sel yenilenmesini devrimlerin siyasal devrimlere benzetilmesi, bir bakıma, biltarihselbilgi­ üretime toplumcubilimsel de toplumsal benzeten bazı nin nin yenilenmesiniçağrıştırabilir. de toplumsal Akla üretime bilMarksist bu benzeten bağlamdabazı gelen isimtarihsel ilk toplumcu gi-sosyolojilerini gi-sosyolojilerini çağrıştırabilir. AklaAlthusser'in bu bağlamdaparadigmaya ilk gelen isim arksist Ancak, çok Mbenze¬ kuramcısı Althusser'dir. bilgi bilgi'sorunsal' kuramcısı A lthusser’dir. kavramıyla Ancak, Althusser’in paradigmaya benze­ devrimlere çok ve bilimsel benzeyen yen (problematique) yen ‘sorunsal’kopma' (problematique) kavramıyla ve bilimsel devrimdoğuşu, lere benzeyen yani 'epistemolojik açıkladığı düşüncesiyle süreç, bilginin ‘epistemolojik kopm a’ düşüncesiyle açıkladığı süreç, doğuşu, yani (4) değil.bilginin arasında yapılan bilgiler var olan üretilişidir, seçme üretilişidir, var benzer olan bilgiler arasında yapılan seçme değil. (4) yanıltıcıdır, bu çözümlemeler aslında Dolayısıyla, gibi görünen ve bambaşka Dolayısıyla, benzerbambaşka gibi görünen bu çözümlem eler aslında yanıltıcıdır, hare¬ noktalardan Kuhn bu sonuca kaygılarla çünkü çünkü Kuhn bu sonuca bambaşka kaygılarla ve bambaşka noktalardan hareketle varmıştır. _ ketle (3) Kuhn, "The Function of Dogma in Scientific Research" (Bilimsel Araştırmada Dogmanın T.S. varmıştır._______________ 1963, s. kitabında,Research” Basic Books Dogmanın der. A.C Crombie, (Bilimsel İşlevi) Change Değişme) Scientific (3) T.S. Kuhn, "The Function of Dogma in Scientific (Bilimsel Araştırmada 347-369 İşlevi) Scientific Change (Bilimsel Değişme) kitabında, der. A.C Crombie, Basic Books 1963, s. .(4) Bkz. Dominique Lecourt, Marxism and Epistemelogy (Marksizm ve Epistemoloji) çev. Ben 347-369 Browster, Books, Newletf 1975 and Epistemelogy (Marksizm ve Epistemoloji) çev. Ben .(4) Bkz. Londra, Dominigue Lecourt, Marxism Browster, Londra, Nevvlett Books, 1975

11 11

Buraya kadar söylediklerimizin de gösterdiği gibi, Kuhn'un bilim tarihin¬ Buraya kadar söylediklerimizin de gösterdiği gibi, uhn’un bilim tarihin­ den çıkardığı ve K oluşumunu çözümle¬ bilimsel bilginin doğasını sonuçlarda, den çıkardığı sonuçlarda, bilimsel bilginin doğasmı ve oluşumunu çözümle­ mek yerine, karşıt bilgi türleri arasındaki seçimin dinamiğine doğru bir 'kay¬ meksöz yerine, karşıt bilgi türleri Kuhn'un arasmdakitemel seçimin dinamde iğine doğm bir ‘kay­ ma' ol¬ ortaya konusudur. Böylelikle çelişkisi çıkmış m a’ söz konusudur. Böylelikle K uhn’un temel çelişkisi de ortaya çıkmış ol­ maktadır: karşıt bilgi içeriklerinin, var oldukları zaman, toplumsal ve psiko¬ maktadır: karşıt bilgi içeriklerinin, var oldukları zaman, toplumsal ve psiko­ lojik açıdan nasıl seçildiklerini gösteren ve böylelikle bilginin de nasıl ilerle¬ lojikaçıklayan açıdan nasıl seçildiklerini ve (5) böylelikle bilginin de nasıl ilerleher farklı dim 'bilim bilgi içeriğinin na¬ sosyolojisi'gösteren düzeyi ile dini açıklayan ‘bilim sosyolojisi’ düzeyi ile (5) her farklı bilgi içeriğinin na­ sıl oluşup ortaya çıktığı hakkında bazı örtülü ve ilerleme düşüncesiyle çeli¬ sıl oluşup ortaya çıktığı hakkmda bazı örtülü ve ilerleme düşüncesiyle çeli­ şen varsayımların yer aldığı görelilikçi felsefi düzey. Yani Kuhn sadece iler¬ şen varsayımların yer aldığı görelilikçi felsefi ilerlemeyi düzey. Yanisağlayan Kuhn sadece iler­ lemeyi bilgi sosyolojisi bağlamında görmekte, bilgi ye¬ lemeyi bilgi sosyolojisi bağlamında görmekte, ilerlemeyi sağlayan bilgi ye­ nilenmesini metod/felsefe bağlamında ele almaktadır fakat bu bağlamdaki nilenmesini metod/felsefe bağlam ında ele alm aktadır fakat bu bağlamdaki de temelde bu iki ilerleme Kuhn aykırıdır. düzey düşünceleri düşüncesine düşünceleri de gidip ilerleme düşüncesine temelde aykırıdır. Kuhn bu ikiçünkü düzey sürekli bir yerde arasında olması gelmektedir. doğaldır, Böyle arasında sürekli gidip gelmektedir. bir yerde doğaldır, çünkü bilginin bunlar de birbirineBöyle Kuhn bunu, girift olması gerçekten Ancak boyutlarıdır. bunlar bilginin de diyalektik birbirine girift boyutlarıdır. Ancak Kuhn bunu, birbirine bir yöntemle iki düzeyi ayrıştırmak için yap¬ karışmışgerçekten birbirine karışmış iki düzeyi diyalektik bir yöntemfarkh le ayrıştırm ak için yap­ Asıl neden Kuhn'un maz. bilgi içeriklerinin düşüncesindeki çelişkidir: maz.oluşup Asıl neden Kuhn’unher düşüncesindeki farkh bilgi nasıl birinin kendi çelişkidir; geliştiklerini görür,içeriklerinin 'iç işleri' olarak dışarıdan nasıldüzeyinde oluşup geliştiklerini her kabul birininetmez. kendi Böyle ‘iç işleri’ görür, dışarıdan bir müdahale müdahale bir olarak Kuhn bilgi için bilgi düzeyinde bîr güçlük müdahale kabul etmez.bir Böyle bir m üdahale Kuhn bil¬ için mantıksal olanaksızlıktır. yalnızca değil, Kuhn'un ampirik bir bir güçlük değil, bir olanaksızlıktır. Kuhn’un bil­ kuramı ampirik doğruluk¬ Bilimin dünya hakkında giyalnızca giderek artan görelilikçidir. dış mantıksal de, düşünce tagibilgi verdiğine kuramı göreliiikçidir. Bilimin dış dünya hakkında giderek artanbağlamla¬ doğruluk­ tarihsel ve kategorilerinin toplumsal ratarağmen bilimsel ilerlemeninbağlamla­ kaldığına inanmaz. Kuhn, bilgi verdiğine düşüncedakategorilerinin tarihsel ve toplumsal sonucu hep aynıde, olarak dekaldığma temsil ilerlemenin giderek daha 'doğru' Kuhn, edildiği görüşünü gerçekliğin ra rağmen hep aynı da inanmaz. bilimsel sonucu biçimde savunmanın olarak gerçekliğin giderek tem sil edildiği görüşünü olduğu biçimde düşüncesinden, dış dünya hak¬ ampirikdeaçıdan güç ‘doğru’ çokdaha tek bir 'doğru' bu olduğu kında doğruluğa savunmanm ampirikolduğunun açıdan çokvegüç düşüncesinden, dış dünya hak­ daha çok hangi kuramların yaklaştığını edecek akılcılık tayin yahut bilim kmda tek bir ‘doğru’ olduğunun bu doğruluğa hangiölçütleri kuramlarm daha çok evrenselve bulunduğu¬ nu mantık savunmanın olduğu düşüncesine açısından yaklaştığmı tayin edecek evrensel imkânsız akılcılık yahut bihm ölçütleri bulunduğu­ varmıştır. Her ve m ve yöntemler bilimsel devrimdeim değiştiği bakış nu kavramsal savunmanın antık açısından kânsız olduğu düşüncesine varmıştır. gibi, açısı bir ölçüde farklılaşmakta, yorumlanmaktadır. görülen dış dünya Her kavramsal ve da bilimsel devrimde bakış açısı vefarklı yöntem ler değiştiği gibi, İlerleme tek da farklıyorumlanmaktadır, olan değil,farklı bilginin bilgiler arasında özünde akta, görülen boyutu, dış dünya birbir ölçüde farklılaşm niteliğindedir. îlerlemseçimin e boyutu, tek olan bir bilginin özünde değil, farklı bügiler arasında yapılan bu görüşünü Kuhn seçimin geçmişteki büyük kavramsal dönüşümlerden elde etti¬ yapılan niteliğindedir. Ancak,kavram verilere bilimin eldeelde ği tarihsel edilen dayandırmıştır. Kuhn bu görüşünü geçmişteki büyük salgeçmişinden dönüşümlerden etti­ ileri verilerin felsefi geçm radikal olduğunu sürdüğü ölçüde sonuçları ği tarihsel verilere dayandırmıştır. Ancak, bilimin işinden elde edilen Kuhn'un ço¬ bilim kabul bilim tarihçisi ğu felsefecisi etmemektedir. verilerin K uhn’unveileri sürdüğü ölçüde radikal felsefi sonuçları olduğunu ço­ Çağdaş fizik bili¬ bilimsel devrim olduğunu geçirdiği muazzam eminin ğu bilim tarihçisi ve bilimevrelerin felsefecisi kabul birer etmemektedir. Çağdaş kabul fizik bili­ bu devrimlerin den kurammın bilgidevrim de-ebirçok ilkelerini düşünür, minin geçirdiği muazzam evrelerin temeldeki bilimsel birer olduğunu kabul den birçok düşünür, bu devrimlerin temeldeki bilgi kuram m m ilkelerini de-

(5) Kuhn'un bilimsel gelişme modelinin, kurumsal ve işlevsel sorunları ele alan bilim sosyoloji ile, yanlış gibi sorunları bilgi sorunları elevealan ideoloji, boş inanç, bilinç sosyolojisi (5) Kuhn’un bilimsel gelişme modelinin, kurumsal işlevsel ele arasında alan bilim geçmişte, sosyoloji ile. örneğin Mannheim'in eserlerinde yapılan yapay ayrımı kapatarak birleştirdiği arasında görüşünü geçmişte, savunan ideoloji, boş inanç, yanlış bilinç gibi sorunları ele alan bilgi sosyolojisi yazarlar olmuştur. Ancak Kuhn bilgi sosyolojisinin yalnızca bir boyutunu görüşünü bilginin örneğin Mannheim’in eserlerinde yapıian yapay ayrımı kapatarak birleştirdiğiişlemekte, savunan bilimsel doğruluğu, yalnızca bir gibi boyutlara değin¬ toplumsal doğuşu veAncak fikirlerin ilişkileri yazarlar olmuştur. Kuhn bilgi sosyolojisininbilim-toplm boyutunu işlemekte, bilginin yararlı bir inceleme S. boyutlara As Sociol¬ Bu konuda "Thomas için bkz. Urry,ilişkileri memektedir. John toplumsal doğuşu ve çok bilimsel tikirlerin doğruluğu, bilim -topim gibi Kuhn değin­ (Bri¬ Sociology (Bilgi Sosyoloğu inceleme Thomas' Journal ofS.Kuhn Of Knowledge" Kuhn) ogist memektedir. Bu konuda çok yararlı birOlarak için bkz. JohnBritish Urry, “Thomas As Sociol24, 1973, s.462-73. Cilt Dergisi) Sosyolojisi tanya ogist Of Knovvledge” (Bilgi Sosyoloğu Olarak Thomas’ Kuhn) British Journal of Sociology (Bri­ tanya Sosyolojisi Dergisi) Cilt 24, 1973, s.462-73. 12 12

ğiştirdiği görüşünü reddetmişlerdir. Bu anlaşmazlığı daha iyi anlamak için, ğiştirdiğien görüşünü reddetmişlerdir. Bu anlaşmazlığı daha iyi anlamak için, verdiği örneklerden bir tanesini, Kuhn'un Newton fiziğinden çok önem eleörneklerden K uhn’unfiziğine en çokgeçişi önemkısaca verdiği bir fiziğin tanesini, Newton fiziğinden alalım. Klasik Einstein 'paradigma'sına gö¬ Einstein fiziğine geçişi kısacaNewton'cu ele alalım.mekanik Klasik fiziğin ‘paradigm a’sına gö­ ve simgelerin fizik kuramlarını yasalarının oluşturan re, re, fizik kuramlarını oluşturan mekanik yasalarınm ve simgelerin genel bir evren ya da çerçevesi deneysel çatısıNewton’cu vardı. Bu çatınm kapsadığı fazla kapsadığı birdaha evren çatısı ya da çerçevesi vardı. Bu çatınm deneysel ile genel giderek Bütün belirginleştirileceğine ilerleme gö¬ inanılıyordu. ilerleme iletemel giderek dahaparçacıklarına fazla belirginleştirileceğine inanılıyordu. Bütün gö­ madde indirgenebileceği, bu madde rüngülerin parça¬ hertemel bir yere ve bir hızaindirgenebileceği, rüngülerin madde parçacıklarma bu madde parçaan kesin kullanarak cıklarının sahip oldukları, bunları durumların olarak her kullanarak cıklarmın her an kesin bir kesin yere ve bir hıza sahip oldukları, bunları gelecekteki saptanabileceği, da görüngü¬ ayrıca olarak kesin canlandırılabilmesi zamanher da gelecekteki durumlarm olarak saptanabileceği, görüngü­ değişkenli bu şekilde basit nün için belliayrıca nedensellik yapısını Doğadaki bulunduğu nün bu şekilde basit olarak canlandmlabilmesi için belli zaman temel değişkenli bi¬ açıklayan düşünülürdü. bunlardı. rimler yerinde değişiklik yapma gereği bulunduğu düşünülürdü. Doğadaki nedensellik yapısını açıklayan temeldubi­ Bu genel yapının birçok olduğu temelinin her zamandeğişiklik yulabilmesine inancı için geçerli yapının karşm, rimler bunlardı. Bu genel yapmm birçok yerinde yapm a gereği duhakimdi. insan algılamasının Böylece, gerçekliği yulabilmesine karşm, yapmm temelinin her zaman için geçerli olduğu inancı olan koşulları zihninin ve ilkeler, madde insan gibi kavram uzay, deney hakimzaman, di. B öylece, zihninin gerçekliği algılam asınınampirik koşullan olan ve nedensellik veren edilen kategoriler yasalara ve genellemelere gözlemlerinde uzay, zaman, elde madde ve nedensellik gibi kavram vebiçim ilkeler, ampirik deney (6) Kant'çı üzerine kuramı bu kategoriler bilgi kurul¬ olarak görülmekteydi. gözlemlerinde elde edilen yasalara ve genellemelere biçim veren kategoriler ilerlemelerin de zaman bunların hiçbir(6) olarakvegörülmekteydi. K ant’çı bilgi kuramı gelecekteki bu kategoriler üzerine kurul­ değişmeyeceği, muştu yüzyılın geliş¬de Yirminci ilerlemelerin bu düşünülüyordu. geleceği içinde meydana muştu ve bunların hiçbir zaman değişmeyeceği, gelecekteki çerçeve tamamıyla meleri olan görelilik kuramı ve mekaniği bu temeli bu çerçeve içinde meydana geleceği düşünülüyordu. Yirminci yüzyılm sars¬ geliş­ kuantum klasik bu fiziğin temelinde, durumdadır. atomyasalarmm Bu yaklaşımların mış meleri olan görelilik kuramı ve kuantum mekaniği temeli tamamıyla sars­ olmadığı, atomelektronlar altı madde geçerliyasalarmm içinfiziğin çün¬ parçacıkları yani mışdüzeydeki durumdadır. Bu yaklaşımlarm temelinde, klasik nasıl bir hıza nerede belli bir anda hem yani olduklarının de olmadığı, kü altıelektronların düzeydeki madde parçacıklan elektronlar için hem geçerli çün­ eskibir Bu nedenle, görü¬ olduklarının yatıyordu. sahip buluşu saptanamayacağı kü elektronlarm belli bir anda hem nerede olduklarının hem de nasıl hıza olan fiziksel nedensellik düşüncesinin yani hâkim yerini Bu olasılıkçı, şesahip olduklannm saptanamayacağı buluşu yatıyordu. nedenle, eskimate¬ görü­ hareketlerini matiksel Üstelik madde aldı. parçacıklarının şe hâkimnedensellik olan fiziksel nedensellik düşüncesinin yerini olasılıkçı, yanisapta¬ m ate­ koordinatlarının bunları gibi mak uzay ve için kullanılan referans zaman matiksel nedensellik aldı. Üstelik madde parçacıklannm hareketlerini sapta­ göre aldığı çerçevesinebunları yer zam gözlemleyen genel referans kişinin içinde mak için kullanılan uzay ve an daha gibi referans koordinatlarının ve görelilik öğeleri Söz değiştiği ortaya çıkmıştı. gözlemleyen kişinin içinde yerkonusu aldığı olan daha belirsizlik genel referans çerçevesine göre birlikte, günlük doğurmakla mikroskopik dünyada değiştiği ortaya çıkmçok ıştı.daha Söz önemli konususonuçlar olan belirsizlik ve görelilik öğeleri olduğuna göre, fizikte geçerli makro düzey de bir Ölçüde için önemli yaşamımızdaki mikroskopik dünyada çok daha sonuçlar doğurmakla birlikte, günlük gelen bu ilişkilerine, nedensellik ilerlemenin bizidedoğadaki meydana yaşamımızdaki makro düzey için bir Ölçüde geçerli olduğuna göre,uzaym fizikte temelbuniteliklerine zamanıngelen çok yaklaştırdığını ilerlemenin daha bizi doğadaki nedenselliksöyleyebilir ilişkilerine,miyiz? uzaym vemeydana ileri mı bir adımmiyiz? de koruyaraksöyleyebilir fizik kuramları klasik fiziğin Yeni içeriğini ve zamanın temel niteliklerine daha çok yaklaştırdığını bilgi içeriğine işaret eskisini yoksalan gitmişlerdir, bambaşka Yeni fizik kuram klasikyadsıyan fiziğin içeriğini de bir koruyarak mı bir mi adım ileri nedensellikten, ister etmektedirler? Bu sorulara gitmişlerdir, yoksa eskisiniverilecek yadsıyan yanıtlar bambaşka biristemez bilgi içeriğine mi işaret uzaydan, bağlı olacaktır. zamandan anlaşıldığına etm ektedirler? Bu ne sorulara verilecek yanıtlar ister istem ez nedensellikten, Örneğin, olan pozitivist bilim felsefe¬ uzantısı geleneğin çağdaş ampirist uzaydan, zamandan ne anlaşıldığma bağlı olacaktır. so¬ sine Örneğin, anlamsız midir?' göre, 'nedensellik ilkesi doğada geçerli ampirist geleneğin çağdaş uzantısı olansorusu pozitivist bilim bir felsefe­ ortaya çıkan rudur. irdelediğimiz zaman doğayı Nedensellik, araçlarla çeşitliilkesi sine göre, ‘nedensellik doğada geçerli m idir?’ sorusu anlamsız bir so­ ilişkilerdeneyimler tikel mantıksal, giderek matematiksel arasında rudur. Nedensellik, çeşitlikurulan araçlarla doğayı irdelediğimiz zaman ortaya çıkan tikel deneyimler arasmda kurulan mantıksal, giderek and its Frank, matematiksel kaynak: Philipp Modern Soinenoeilişkiler(6) Buradaki yararlandığımız açıklamalarda Philosophy Üniversitesi Yayınları, 1949: Bölüm 4, s.90Harvard (Çağdaş Bilim ve Felsefesi) (6) Buradaki açıklamalarda yararlandığımız kaynak: Philipp Frank, Modern Scinence and its 121.

Philosophy {Çağdaş Bilim ve Felsefesi) Flarvard Üniversitesi Yayınları, 1949: Bölüm 4, s.90121.

'

13 13

dedir. Bu tür biçimsel, simgesel ilişkilere fizik kuramlarının getirdiği deği¬

dedir. Bu tür biçimsel, simgesel ilişkilere fizik kuramlarmm getirdiği deği­ ötesinde kalan bir gerçeklik hakkında felsefi sonuçların çıkması şikliklerin

şikliklerin ötesinde kalan bir gerçeklik hakkında felsefi sonuçların çıkması için, kullandığımız simge veya kavramların dış dünyada gerçekten var olan için, kullandığımız sim ge veya kavramların dış dünyada gerçekten var olan ilişkileri/nesneleri temsil ettiklerini kabul etmek ve bunların temel nitelikle¬ ilişkileri/nesneleri tem sil ettiklerini kabul etmek ve bunlarm temel nitelikle­ rine giderek daha fazla yaklaşmanın mümkün olduğunu düşünmek lazımdır. rine giderek daha fazla yaklaşmanın mümkün görevi, düşünmek lazımdır. Halbuki bilim bu tür bilgi sağlayamaz. Bilimin olduğunu düşünce ile gerçeklik Halbuki bilim bu tür bilgi sağlayamaz. Bilimin görevi, düşünce ile gerçeklik arasında bir uyum yahut özdeşlik sağlamak değil, gerçeklikten sağlanabilen arasmda bir uyum yahut özdeşlik sağlamak değil, gerçeklikten sağlanabilen sistematik deneyimleri tutarlı bir yapı içinde birbirine bağlamak ve bu yapı¬ sistematik deneyimleri tutarlı bir yapı içinde birbirine bağlamak ve bu yapı­ nın doğruluğunu da deneysel olsun, tikel ampirik deneyimler tarafmdan sına¬ nın doğruluğunu da deneysel olsun, tikel ampirik deneyimler tarafmdan smanarak kavramların doğrulanması gerçekliği yan¬ ile, önermelerde kullanılan narak doğrulanması ile, önermelerde kullanılan kavramların gerçekliği yan­ sıtması birbirinden ayrı düzeylerdir ve bilim daha birinci düzey üzerine ku¬ sıtması birbirinden ayrı düzeylerdir bilim daha birinci düzey üzerine ku­ rulmalıdır. Doğada gerçekten zorunluvenedensellikler gerçek olup olmadığı rulmalıdır. Doğada gerçekten zorunlu nedensellikler olup olmadığı gerçek be¬ bir bilimsel kaygı değildir. Asıl önemli olan, deneyimlerimiz ile onları bir bilimsel kaygı değildir. Asıl önemli olan, deneyimlerimiz ile onları be­ timleyen nicel ilişkiler arasındaki bağlantıdır. Belli bir deneysel olguya hangi timleyen nicel ilişkiler arasındaki bağlantıdır. Belli bir deneysel olguya hangi farklı araçlarla yaklaşırsak yaklaşalım, hep aynı ilişkileri veya aynı rakamsal farklı araçlarla yaklaşırsak yaklaşalım, aynı ilişkileri Önemli veya aynı rakamsal doğrudur. olan yani tektir,hep bunu bağlantı bulabiliyorsak, değerleri değerleri bulabiliyorsak, bağlantı tektir, yani doğrudur. Önemli olan bunu sağlamaktır. sağlamaktır. Dolayısıyla, yeni bir bilimsel yaklaşımın eskisine kıyasla daha kapsamlı Dolayısıyla, yeni bir pozitivist bilimsel yaklaşımın eskisine kıyasla daha kapsamlı sistematik ve ilerici olguları için gözlemlenebilen olup olmadığı, ve ilerici olup olmadığı, pozitivist için gözlemlenebilen olgulan sistematik hale getirmekte kullanılan mantıksal çerçevenin daha tutarlı şekilde kurulup hale getirmekte kullanılan mantıksal çerçevenin dahaaraçlardan tutarlı şekilde elde kurulup deneysel Daha ileri düzeydeki edilen bağlıdır. kurulmadığına kurulmadığma bağlıdır. Daha ileri düzeydeki deneysel araçlardan elde farklı edilen daha ayrıntılı gözlemlerin uzay, zaman ya da nedensellik gibi olguları daha ayrıntılı gözlem lerin uzay, zaman ya da nedensellik gibi olguları farklı bir yapıda yorumlaması, daha önceki gözlemlerin açıklamalarıyla özde çeliş¬ bir yapıda yorumlaması, daha önceki gözlemlerin açıklamalarıyla özde çeliş­ mek zorunda değildir. Tersine, pozitivist için birbirlerini izleyen kuramlar mek zorunda değildir. Tersine, pozitivist için birbirlerini izleyen kuramda lar (7) Her ve tamamlarlar. olarak iki kuram mantıksal birbirlerini içerirler mantıksal olarak bir-birlerini içerirler ve tamamlarlar. (7) Her iki kuram da aynı doğa parçasından söz etmektedir. Her ikisi de bu doğa parçasını meyda¬ aynı doğa parçasından söz etmektedir. Her ikisi de bu doğa parçasını meyda­ na getiren nesneleri ve ilişkileri kapsamlı olarak açıklamak amacındadır. Fa¬ na iki getiren nesneleri ve ilişkileri kapsamlı olarak açıklamak amacmdadır. Fa­ kavram her ikisindeki farklıdır, çünkü kuramın öne sürdüğü görüşler kat kat iki kuramın öne sürdüğü görüşler farklıdır, çünkü her ikisindeki kavram ve ilişkilerin kullanılmaları için gerekli olan ampirik koşullar ya da bağlam ve ilişkilerin için gerekli olan ya da bağlam daha fazla giderekkoşullar doğrulubiriniampirik bu kuramlardan Eğer kullanılm farklıdır. gözlemleraları farklıdır. Eğer gözlemler kuramlardan giderek doğruluyanidaha eski fazla fazla şey birini kurama açıklıyor, göre diğerindenbudaha bu kuram yorsa, yorsa, bu kuram diğerinden daha fazla şey açıklıyor, yani eski kurama göre yandan Kuhn gibi düşü¬ ampirik bilginin içeriğini genişletiyor demektir. Öte ampirik bilginin içeriğini genişletiyor demektir. Öte yandan Kuhn gibi düşü­ nenler, bu durumdaki iki kuramın aynı doğa parçasından, aynı nesnelerden nenler, bu durumdaki kuramın aynı İkisinin doğa parçasından, aynıbir nesnelerden olanaksızikisaymaktadırlar. arasında ortak referans etmelerini söz söz etmelerini olanaksız saymaktadırlar. İkisinin arasmda ortak bir referans olmasına olanak yoktur, çjinkü nesneleri farklı şekilde tanımlamaktadırlar. olmasınaizleyen olanak kuramlar yoktur, çjinkü nesneleri farklıbirşekilde tanımlamaktadırlar. arasında bağdaşmazlık mantıksal olduğunu Birbirini Birbirini izleyen kuram lar arasında m antıksal bir bağdaşm olduğunu yenilik getir¬ reddetmek için, yeni kuramın eskisine nazaran nitel olarak birazlık reddetmek için, yeni kuram m eskisine nazaran nitel olarak bir yenilik getir­ diğini de yadsımak lazımdır. diğini de yadsımak lazımdır. Görüldüğü gibi, farklı kuramlar arasındaki ilişki hakında yapılan bu tar¬ Görüldüğü gibi, farklı kuramlar arasmdaki ilişki bakında yapılan bu tar­ tışmayı, tarafların yeni bilginin nasıl ortaya çıktığı konusundaki inançlarına tışmayı, tarafların yeni bilginin nasıl ortayaPozitivist, çıktığı konusundaki inançlarma ilerbilimsel bilginin sonuçlandırmak olanaksızdır. başvurmadan başvurmadan sonuçlandırmak olanaksızdır. Pozitivist, bilimsel bilginin iler-

(7) Ünlü 'Kopenhag Okulu' kuantım fizikçilerinden Niels Bohr'un ortaya attığı, farklı kuramların birbir¬ (7) mantıksal Önlü 'Kopenhag Okulü kuantım fizikçilerinden Niels Bohr'un ortaya farklı The kuramların Appealbirbir­ J.J. Ross, to (logical olarak tamamladığı bkz.attığı, complementarity tezi için lerini lerini mantıksal olarak tamamladığı (logical complementarity tezi Bölüm için bkz. Ross, The Appeal to LONDRA Allen s . 172. and Unwin, 1970, Başvurmak) 10,J.J. (Verilmişe Given the the Given (Verilmişe Başvurmak) LONDRA Ailen and Unvvin, 1970, Bölüm 10, s . 172.

14

14

leyebilmesi için, farklı kuramlar ne olursa olsun bunlardan bağımsız bir am¬ leyebilmesi için, farklı kuramlar ne düzeyine olursa olsun bunlardan bağımsız birgibi am­ Kuhn gözlem gerek duymaktadır. smanabilirlik, ampirik pirik pirik smanabilirlik, ampirik gözlem düzeyine gerek duymaktadır. Kuhn gibi göz¬ kuramsal kullanılan önermeleri sınamak ampirik ise, için düşünenler düşünenler ise, kuram sal önermeleri sınamak için kullanılan ampirik göz­ bağım¬ olacağını, kuramdan tarafından kuram belirlenmiş lemlerin gene aynı lemlerin gene için aynıaynı kuram tarafından belirlenmiş olacağını, bağım ­ bir şeykuramdan olamayacağını özelliklere gözlem diye sahip her zaman sız, sız, her zaman için aynı özelliklere sahip gözlem diye bir şey olamayacağmı nesne ve farklı kuramsal gözlemle¬ ilişkiler yaklaşımların savunmakta, farklı savunmakta, kuramsalKuhn yaklaşımların farklı nesne ve ilişkiler gözlemle­ bir çok görüşüne katıldığı 'konvansiyonaetmektedirler. diklerini iddia farklı diklerini iddia etmektedirler. Kuhn bir çok görüşüne katıldığı ‘konvansiyona(8) bir bağımsız kuramlardan dili olabileceği gözlem felsefesinde list' bilim list’ bilim felsefesinde (8) kuramlardan bağımsız bir gözlem diliolduğunun olabileceği bir ilerleme mantığı giderek bilginin özünde reddedilmesi fikrinin fikrinin reddedilmesi giderek bilginin özünde görüşe bir ilerleme antığı olduğunun Pozitivist gözlem¬ göre,mampirik getirmiştir. da sonucunu yadsınması da yadsınması sonucunu getirmiştir. Pozitivist görüşe göre, ampirik gözlem­ belli bir kuramsal sistemleştirmek ilerici daima daha yapıda için lerimizi lerimizi daim a dahavardır. ilericiÖrneğin, bir kuramsal yapıda sistem leştirm ek içinman¬ belli (tümevarıma) endüktif kuramlar yöntemler mantıksal mantıksal yöntemler vardır.Buna Örneğin, (tümevarımcı) m an­ üzerine yapılan görüngüler olabilirler. belli tür endüktif göre,kuramlar tığa göre kurulu tığa göre birçok kurulu sırama olabilirler. Buna göre, belli tür doğa görüngüler olarak yapılan kabul sonucu yasalarıüzerine genelleştirilerek gözlemler gözlemler a sonucu genelleştirilerek doğa yasaları olarak kabul ve gözlem de¬ ısındıkları (sözünbirçok zaman genişlemeleri) edilir gazların gelişi,smam edilir (sözün gazlarm zaman genişlemeleri) ve gözlem de­ daha çok görüngüyü dahaısındıkları ileri düzeyde, kapsayan yasalardan bu gelişi, rinleştikçe, rinleştikçe, bu mantıksal yasalardanolarak daha çıkarmak, ileri düzeyde, görüngüyü kapsayan mümkün varmak' ola¬ yani daha 'tümeçok bir üst yasaları bir üst yasaları m antıksal olarak çıkarmak, yani ‘tüme varmbu ak’mantığın mümkün ye¬ ola­ un temsil ettiği konvansiyonalist Ancak, görüş, bilir. Kuhn' bilir. olduğunu, Ancak, K uhn’un ettiği konvansiyonalist görüş, bu mantığın ye­ kullanılan mantıkla endüktif çıkartılan sonuçların, tersiz çünkü temsil tersiz olduğunu, çünküdedüktif, endüktifyani mantıkla sonuçlarm, kullanılan olmadığını, olarak bağlı çünkü geçerliçıkartılan öncellere aynı zamanda öncellere aynı zamanda dedüktif, yani varsayması geçerli olarak bağlı olmadığmı, çünkü öne sürmekte¬ bir yeniliği olmayan gerektiğini daima başlangıçta daima başlangıçta olmayan bir yeniliği varsayması gerektiğmi öne sürmekte­ dir. Bu durumda, bilgiye eklenen yenilik nereden kaynaklanmaktadır. Poziti¬ dir. bilim Bu durumda, bilgiye eklenenkarşı, yenilik nereden yeniliklerin kaynaklanmaktadır. tek tek Poziti­ bilim bilimdeki vist bu zorluğa kavrayışı, vist bilim kavrayışı, bu zorluğa karşı, bilim deki yeniliklerin tek söyleye¬ tek bilim adamlarının ileri sürüğü varsayımlarla, yani hipotezlerle ilerlediğini adamlarınmAncak, ileri sürüğü varsayımlarla, yani hipotezlerle ilerlediğini söyleye­ aklına nereden adamlarının varsayımların bilim bu yeni bilmektedir. bilmektedir. Ancak, bu yeni varsayımların bilim adam laim m akima yanıt¬ geldiği, bunun kesin bir mantığı olup olmadığı soruları pozitivizm içinnereden geldiği, bunun kesin bir olmadığı som lan pozitivizm için yanıt­ konvansiyonalistler, Kuhn Bumantığı nedenleolup gibi görelilikçi sorulardır. laması güç laması güç sorulardır. Bu nedenle Kuhn gibi görelilikçi konvansiyonalistler, ve akılcı bir evrensel ve bilimsel buluşlarda ilerlemesinde bilimsel bilginin bilimsel bilginin ilerlemesinde ve bilimsel buluşlarda evrensel ve akılcı bir bilim mantık aramanın yersiz olduğuna, bilimin ilerlemesinin son tahlilde m antık aram anın yersiz olduğuna, bilimin ilerlem esinin son tahlilde bilim yapanların psikolojik ve sosyolojik tercihlerine bağlı olduğuna inanmışlardır. yapanlarm psikolojik ve 'paradigma sosyolojik tercihlerine bağlı olduğuna mantıksalinanmışlardu. kuralları ol¬ ya da 'nın kendi içinde bir yaklaşımın Her Her bir yaklaşımm ya da ‘paradigma’nm kendi içinde mantıksal ol­ yaratıcılık bilimsel kuralları makla birlikte, eski bir paradigmadan yenisine geçişteki makla birlikte, eski bir paradigmadan yenisine geçişteki bilimsel yaratıcılık öğesinin kurallarla açıklanabilir bir mantığı yoktur. Bu nedenle pozitivizmin öğesininmantık kurallarla açıklanabilir bir mantığı yoktur. Bu nedenle yetersizdir bilimin geliştiği görüşüpozitivizmin endüktif hipotez kullanarak ya da endüktif m antık ya da hipotez kullanarak bilimin geliştiği yetersizdir bilim tarihçileri ve bu görüşün yetersizliğine Kuhn gibi konvansiyonalist görüşü ve bu görüşün yetersizliğine Kuhn gibi konvansiyonalist bilim tarihçileri dikkat çekmişlerdir. dikkat çekmişlerdir. Bu durumda, bilimin tarihindeki dönüşümlere bu derece farklı bilgi ku¬ Bu dum mda, bilim in tarihindeki dönüşümlere bu derece farklı bilgi ku­ doğal¬ farklı sonuçlar çıkarmaları bilim felsefecilerinin ramlarından yaklaşan ramlarından yaklaşan bilim felsefecilerinin farklı sonuçlar çıkarmaları doğal­ dır. Hegel'in bu konudaki sözlerini hatırlayalım: "Kendini yalnızca verilere dır. H egel’in bu konudaki sözlerini hatırlayalım: “Kendini verilere göinananyalmzca ya da öyle yaklaştığına bıraktığına, biçimde sadece edilgen onlara bıraktığma, onlara sadece edilgen biçimde yaklaştığına inanan ya da öyle gö(8) Pozitivizm ve konvansiyorıaiizm gibi farklı bilim felsefesi okullarının karşılaştırmalı açıklamaları Ulus¬ Sosyal Kuram) Theory Scienceokullarının asfelsefesi (Bilim Olarak Russell ve Keat ve John Urry, Social için (8)bkz. Pozitivizm konvansiyonalizm gibi farklı bilim karşılaştırmalı açıklamaları Paul, 1-3. 1975, bölümler Routledge and Sosyoloji lararası için bkz. Russell Kütüphanesi, Keat ve JohnLondra, Urry, Social Theory asKegan Science (Bilim Olarak Sosyal Kuram) Ulus­ lararası Sosyoloji Kütüphanesi, Londra, Routledge and Kegan Paul, 1975, bölümler 1-3.

15

15

züken ortalama ve sıradan tarihçi bile, aslında düşüncesinde edilgen değildir. zükenkategorilerini ortalama ve sıradan tarihçi bile, düşüncesinde edilgen değildir. ve verileri onlar aracılığıyla görür. de beraberinde taşıraslında Kendi Kendi kategorilerini de beraberinde taşır ve verileri onlar aracılığıyla uy¬ Bilimsel olduğu iddia edilen her girişimde Akıl uyanık olmalı, düşüncegörür. Bilimsel olduğu iddiaakılcı edilen her girişim dekişiye, Akıl uyanık uy­ bakan bakar. İliş¬ doğa daolmalı, akılcı düşünce biçimde Doğaya gulanmalıdır. gulanmalıdır. Doğaya akılcı biçimde bakan kişiye, doğa da akılcı bakar. İliş­ ki karşılıklıdır." (9) ki Ne karşılıklıdır.” (9) veya bilimin tarihine kimin gerçekten akılcı tarzda bak¬ var ki, doğaya Ne var ki, doğaya bilimin tarihine kimin gerçekten akılcı tarzda bakkadar Hegel olması gerektiğine nasıl bugün gerçekte tığına, ya da akılcılığınveya tığma, ya da akılcılığın gerçekte nasıl olması gerektiğine bugün Hegel kadar rahatlıkla karar veremiyoruz. Dolayısıyla, bilimin kesintisiz bir birikimle mi, rahatlıkla karar veremiyoruz. Dolayısıyla, bilimin kesintisizbirbirönceki birikimle mi, ilerlediği, her yakla¬ atlamalarla mı değişikliğin kavramsal büyük büyük kavramsal atlamalarla mı ilerlediği, her değişikliğin bir önceki yakla­ şımla özde gene de bazı ölçütleri mi paylaştığı, yoksa bambaşka, bağdaşmaz şımla özde gene ya de da bazıparadigma ölçütleri mi yoksa bambaşka, bağdaşmaz bilginin olduğu, bağdaşmadığı mı paylaştığı, için de dünya görüşü bir bir dünya görüşü ya da paradigma mı olduğu, bağdaşmadığı için oldu¬ mibilginin ilerlemesinin son tahlilde bilimle ilgisi olmayan bir 'seçme' işlemide ilerlemesinin son doğasında tahlilde bilimle ilgisi olmayan bir aşan ‘seçme’ biroldu­ sü¬ farkh ilke vemi bir işlemi gene de görüşleri yoksa bilginin ğu, ğu, yoksa bilgininsorularının doğasında yanıtlarını gene de farkh görüşleri aşan çıkardığını bir ilke ve bir sü­ iddia bilimin tarihinden mi olduğu reklilik reklilik mi olduğu sorularının yanıtlarını bilimin tarihinden çıkardığını iddia edenler Kuhn da dahil, o tarihe gene de bazı önyargılar ve düşünce kalıpla¬ edenler Kuhn da dahil,Aslında o tarihebilginin gene denasıl bazı oluştuğunu önyargılar ve ve nasıl düşünce kalıpla­ geliştiğini yaklaşmaktadırlar. rıyla rıyla yaklaşmaktadırlar. Asimda bilginin nasıl oluştuğunu ve nasıl geliştiğini göstermek için, her tarihsel yaklaşımın da kendi içinde felsefi bir doğruluk göstermek her tarihsel yaklaşımm kuramı da kendi içindegerekir. felsefi Bunlar bir doğruluk fark¬ olması de bilimsel biliş (cognition) (truth) ve biriçin, (truth) ve bir de bilimsel biliş (cognition) kuramı olması gerekir. Bunlar fark­ kuramla¬ lı olunca, bilimin ilerleyişi de farklı yorumlanacak, tarih farklı bilgi lı olunca, bilimin ilerleyişi de farklı yorumlanacak, tarih farklı bilgi kuramlarım doğrulamak için kullanılacaktır. Kuhn, bilim ile felsefe arasındaki ilişki¬ rmınedoğrulamak kullanılacaktır. Kuhn, bilim ile felsefe arasmdaki ba¬ Tarihselilişki­ olduğunu tarihsel olursa olsuniçin değişime tabi göstermiştir. nin nin ne olursa olsun tarihsel değişime tabi olduğunu göstermiştir. Tarihsel ba­ çöze¬ kışın bu ilişkiye bir boyut eklediği doğrudur, ama ilişkinin sorunsalını kışın bu İlişkiye bir boyut eklediği doğrudur, ama ilişkinin soransalmı çöze­ mediği gibi felsefenin bilim için önemini de azaltmaz. Bu ilişkiye tarihsel mediğiyaklaşırken, gibi felsefenin bilim da içinbelli önem ini de azaltmaz. Bu ilişkiye tarihsel vardır. Tarihe önyargıları başvurarak Kuhn'un olarak olarak yaklaşırken, K uhn’un da belli önyargıları vardır. Tarihe başvurarak aslmda temelde çok daha derin bir bilgi kuramına, pozitivizmin ampirist bi¬ asimda temelde çok dahabaş derin bir bilgi kuramma, pozitivizmin ampirist bi­ sorunla¬ kaldırmaktadır. felsefe Kuhn kitabında modeline ilerleme limsel limsel ilerleme modeline baş kaldırmaktadır. Kuhn kitabında felsefe sorunla­ kesin değindiği görüşleri¬ için, bu konulardaki rına doğrudan doğruya pek az doğrudan doğruya pek az değindiği için,bilim bu konulardaki kesin görüşlerige¬ tarihsel Fakat olarak görebiliyoruz. dolaylı için karşıt bir sadece mirma ,lişme ni sadece dolaylı olarak görebiliyoruz. Fakat bilim için karşıt bir tarihsel ge­ ve bir anlamı sonucu modeli ararken değindiği bütün örneklerin felsefi lişme modeli ararken değindiği bütün örneklerin felsefi bir anlamı ve sonucu tür bir yani de anlamdır, başka olumsuz olduğu kesindir ve bu genellikle olduğu kesindir ve bu olum suz bir anlamdır, yani başka tür gelişmesin¬ bilimin tarihsel Dolayısıyla, ve genellikle eleştiridir. de bir tepki yaklaşımlara yaklaşımlara bir tepki ve eleştiridir. Dolayısıyla, bilimin tarihsel gelişmesin­ bir felsefe duran ve başka ki¬ düzeyinde den bahseden asıl metnin 'ardında' den bahseden asıl metnin ‘ardm da’ ve felsefe düzeyinde duran bir başkasa¬ ki­ ederken, özgül tezlerinden özetle söz tap daha okumak gerekir. Kuhn'un tap daha okumak gerekir. Kuhn’un özgül tezlerinden özetle söz ederken, sade belirginleştirerek kitabm büyük ölçüde tır aralarına sıkışan bu koşut metni tuaralarına sıkışan bu koşut metni de belirginleştirerek kitabm büyük ölçüde da Bu so¬ olduğunu zorundayız. ortaya çıkarmak bir dolaylı sonuçlar toplamı bir dolaylı sonuçlar bu toplamı da ortaya zorundayız. Bu so­ gezintisi olarak kitabıolduğunu bilim tarihi bir çıkarmak yalnızca ilginç çıkarmadan, nuçları nuçları çıkarmadan, bu kitabı yalnızca ilginç bir bilim tarihi gezintisi olarak okumak mümkündür ve bilim felsefesinde neden bu derece yankı yaparak okumak mümkündür ve bilim felsefesinde neden bu derece yankı yaparak neden ve konusunun temel metinlerinden biri bir dönüm noktası oluşturduğu bir dönüm noktası oluşturduğu ve neden konusunun biri Nitekim, kitabın yarattığı temel geniş metinlerinden tepkiler sonucu, haline geldiği anlaşılamaz. haline geldiği anlaşılamaz. Nitekim, kitabın yarattığı geniş tepkiler sonucu, Kuhn de ikinci baskıya hazırladığı 1969 sonsözünde bu satır aralarını biraz Kuhnaçmak de ikinci baskıya hazırladığı 1969 sonsözünde bu satır aralarını biraz göstermek zorunluluğunu felsefi hissederek tavrını daha açıkça daha

_

daha açmak zorunluluğunu hissederek felsefi tavrmı daha açıkça göstermek gitmiştir. yoluna yoluna gitmiştir.______________ (9) G.W.F. Hegel, Reason in History (Tarihte Akıl) (Tarih Feisefesi'nin Genel Sunuşu) çev. Arts, Bobbs-Merrill, LibraryinofHistory Liberal (Tarihte s. 13. S. Hartman, Robert (9) G.W.F. Flegel,The Reason Akıl) (Tarih1953, Feisefesi’nin Genel Sunuşu) çev. Robert S. Hartman, The Library of Liberal Arts, Bobbs-Merrill, 1953, s. 13. 16 16

Kuhn'un "Bilimin Tarihi ve Felsefesi Arasındaki İlişkiler" (1968, 1976) K uhn’un “Bilimin Tarihi ve Arasmdaki İlişkiler” (1968,maka¬ 1976) (1973) veFelsefesi Kuram Seçimi" ve "Nesnellik, Değer Yargıları gibi önemli ve “Nesnellik, Değer Yargıları ve Kuram Seçimi” (1973) gibi önemli maka­ lelerinin de yer aldığı The Essential Tension (Temeldeki Sürtüşme) (Şikago lelerinin de Yayınlan, yer aldığı T he Essential Tension Sürtüşme) (Şikago 1977) adlı kitaba uzun bir önsözde, yazdığı(Temeldeki Üniversitesi Kuhn bi¬ Üniversitesi Yayınlan, 1977) adlı kitaba yazdığı uzun bir önsözde, Kuhn bi­ limsel değişimlerin ve gelişmenin aslında kavramsal devrimler içerdiği dü¬

limsel değişimlerin ve gelişmenin kavramsal ler sonucunda içerdiği dü­ kişiseldevrim karşılaştığı zorluklar uğraşırkenaslında şüncesine, bilim tarihiyle şüncesine, bilim tarihiyle uğraşırken karşılaştığı kişisel zorluklar vardığını yazmıştır. Doktora öğrencisiyken 1947 yılında 17. yüzyılsonucunda mekani¬ vardığını yazmıştır. Doktora öğrencisiyken 1947 yılm da 17. yüzyıl mekani­ konferans hâzırlarken 'cu fizik bir dizi Aristo hakkında ğinin anla¬ kaynakları ğinin kaynaklafı hakkmda bir dizi konferans hâzırlarken A risto’cu fizik anla­ yışım kavramakta güçlük çektiğini söyleyen Kuhn, Aristo'yu anlamak için, yışım kavram akta güçlük çektiğini söyleyen Kuhn, A risto’yu anlamak için, kendi deyimiyle, yepyeni bir düşünme takkesi giymesi gerektiğini yazmakta¬ kendi deyimiyle, yepyeni bir düşünme takkesi giymesi gerektiğini yazmaktadır. Kuhn'a göre, 'hermeneutic', yani eski metinleri yorumlama alanında al¬ du. bu K uhn’a göre, ‘herm eneutic’, eski metinleri yorumlama alanmdane¬ al­ da birçok hakkında dığı doğasıyani ders, giderek bilimin şey öğrenmesine dığı bu ders, giderek bilimin doğası hakkmda da birçok şey öğrenfnesine ne­ den olmuş, doğayı farklı gözle gören ve doğaya farklı bir dil uygulayanlar den olmuş, doğayıüzerinde farklı gözle gören ve doğaya farklı biradı dil geçen uygulayanlar arasındaki yöneltmiştir. Kuhn düşünmeye ilişkiler kitap¬ arasmdaki ilişkiler üzerinde düşünmeye yöneltmiştir. Kuhn adı geçen kitap­ ta, devrimler ve farklı bakış açılarının eş ölçülere vurulamazlığı görüşüne bu ta, devrimler ve farklı bakış açılarmm eş ölçülere vurulam azhğı görüşüne ve 'paradigma' görüşlerini bilim' daha sonra 'olağan geliş¬bu vardığını, şekilde şekilde vardığmı, ‘olağan bilim ’ ve konusunda ‘paradigma’kendini görüşlerini daha sonra geliş­ tirdiğini tarihi söylemektedir. felsefi eğiten Kuhn, Bilim tirdiğini söylemektedir. Bilim tarihi konusunda kendim eğiten Kuhn, felsefi sorunlara ancak 1950'lerin sonlarında tekrar dönebilmiştir. Aradaki sürede sorunlara ancak sonlarmda tekrar Sakinimi", dönebilmiştir. AradakiKeşifin sürede Olarak Enerji "Bilimsel Bir Örneği Keşifin1950’lerin "eşzamanlı “eşzamanlı Keşifin Bir Örneği Olarak Enerji Sakinim i”, “Bilimsel Keşifin Tarihsel Yapısı" gibi makalelerini yazan Kuhn, belli bir gelenekte çıkan ayTarihsel Yapısı” gibiyaratması, makalelerini yazan Kuhn, belli birve gelenekte çıkan aykırıklıkların aykırılıkları veriyi çözümleyen bunalım daha fazla kırıklıklarm bunahm yaratması, aykırılıklan çözümleyen ve daha fazla veriyi açıklayan değişik bir geleneğin ortaya çıkması tarzındaki tezini oluşturmuş, açıklayan değişik bir Fizik geleneğin ortayaÖlçmenin çıkması tarzındaki tezini oluşturmuş, yılında 1958 "Çağdaş İşlevi" adlı Biliminde makalesini ye¬ 1958 yılm da “Çağdaş Fizik Biliminde Ölçmenin İşlevi” adlı makalesini ye­ niden kaleme alırken olağan bilimin farklı bilgi türlerine ve dışa kapalı, bir niden kalem e alırken olağan bilimin farklı bilgi türlerine ve dışa kapalı, bir tür 'bulmaca çözme' faaliyeti olduğu görüşünü geliştirmiştir. Paradigma dü¬ tür ‘bulmaca çözm e’ faaliyeti olduğu görüşünü geliştirmiştir. Paradigma dü­ bu terimi kez Kuhn ilk "Temeldeki 1959'da benimseyen şüncesini Sürtüşme: şüncesini 1959’da benimseyen bu terimiadlı ilk makalesinde kez “Temeldeki Sürtüşme: Bilimsel Yenilenme" Gelenek veKuhn Araştırmada kullanmıştır. Bilimsel Araştırm ada Gelenek ve Yenilenme” adlı m akalesinde kullanmıştu. (10) ( 10) Kuhn'un 'paradigma' anlayışı, elinizdeki kitap ilk kez yayınlandıktan uhn’un ‘paradigm a’ anlayışı, kitap ilk kezkapsamına yayınlandıktan önceleri paradigmanın belli Kuhn elinizdeki sonraK da değişiklik geçirmiştir. sonra da değişiklik Kuhn problem önceleri yahut paradigmanm kapsam m a belli 'bulmaca' bir geleneğin somut ve ömek çözümlerini içerdiğigeçirmiştir. bir geleneğin içerdiği ve ömek problem yahut ‘bulm çözümlerini kavramını aldığı bu aca’ tür standart sonrasomut genişleterek halde, daha çö¬ paradigma aldığı halde, sonra paradigma kavrammıklasik genişleterek tür standart çö­ en so¬ zümlerin bilimdaha kitaplarıbueklemiş, dünyasına ilk kez sunulduğu zümlerin bilimbir dünyasına ilk kez sunulduğu kitapları eklemiş, en ve so­ tarafından klasik nunda da belli bütün paylaşılan değerleri bilim topluluğu nunda da belli bilim Başlangıçtaki topluluğu tarafmdan değerleri bağlılıkları ilave bir bu kitabın sonsö-ve çözümleri bütün problempaylaşılan etmiştir. bağlılıkları ilave etmiştir. Başlangıçtaki problem çözümleri bu anlamıyla kitabm sonsöen geniş ta¬ olarak zünde 'matriksi' bilimsel belli bir disiplinin zünde belli bir bilimselsadece disiplinin a trik si’ olarak en geniş ta'örneklik' nımlanan bilim‘m adamlarına yapan kıs¬ paradigmanın işlevianlamıyla nunlanan paradigmanm bilim bu adamlarma ‘örneklik’ işlevi yapan kıs­ de anlaşıldığı mı gelişmesinde gibi, ki¬ olmaktadır. kavramının Paradigmasadece mı olmaktadır. Paradigma kavrammm bu gelişmesinde de anlaşıldığı gibi, ki­ tabın öncelik taşıyan tersine, Kuhn için mantıksal başlığından çıkarılanın tabm başlığından çıkarılanın Kuhn içinvemolağan antıksal öncelik taşıyan bilim kavram değil, paradigma anlayışları¬ aslında bilimsel devrim tersine, kavram asim da bilimsel devrim değil, paradigma veulaşmasına olağan bilim anlayışları­ dır. daha sonra man¬ Zaman kavramına karşın, olarak paradigma dır. Zaman paradigma kavramına sonra ulaşmasına karşın,değiman­ Kuhn paradigma Örneğindaha tıksal bu kitapta öncelikolarak ve ağırlık buradadır. tıksal öncelik ve ağuhk buradadır. Örneğin bu kitapta Kuhn paradigma deği-

(10) Bkz. Bu kitap, Bölüm VIII, s. 101. (10) Bkz. Bu kitap, Bölüm VIII, s. 101.

17 17

şimleri konusunda çok daha kesin konuşurken, bilimsel paradigmaların ya da şimleri konusunda çok daha bilimsel sahip paradigmalarm ya da kadarkonuşurken, bu kesin değildir. Te¬ açık seçik görüşlere geleneklerin yapısı hakkında geleneklerin yapısı hakkmda bu kadar açık seçik görüşlere sahip değildir. meldeki Sürtüşme kitabında da Kuhn bunu doğrulayarak, Bilimsel Devrim¬ Te­ meldeki Sürtüşme kitabmda Kuhn bunueledoğrulayarak, Bilimsel Devrim­ alan bölümleri bilimseldadevrimleri lerin önce yazdı¬ yazarken, Yapısı'm lerin Yapısı’m yazarken, bilimsel devrimleri ele alan bölümleri önce yazdığını, başlangıçtaki olağan bilim bölümlerini çok sonra yazabildiğim itiraf et¬ ğmı, başlangıçtaki olağan bilim bölümlerini çok sonra yazabildiğini itiraf miştir. Paradigma kavramı üzerindeki bu belirsizlik ve tereddütler (Kuhn'un et­ miştir. Paradigma kavramı biri üzerindeki bu belirsizlik veTereddütler" tereddütler (Kuhn’un "Paradigmalar Üzerine admı daha sonraki makalelerinden daha sonraki makalelerinden biri “Paradigmalar Üzerine Tereddütler” sayılabilir. admı taşımaktadır) kavramın Kuhn'için öneminin bir tür göstergesi de taşımaktadır) kavramın KuhnTçin öneminin bir tür göstergesi de sayılabilir. anlamak bağlı bu kadar olduğunu Kuhn'un neden paradigma anlayışına Kuhn’un paradigma anlayışına neden bu kadar bağlı olduğunu anlamak basit bir özelliğine başvurmak yeterli¬ diyalektik için aslmda düşüncenin çok asimda düşüncenin çok basit bir diyalektik özelliğine başvurmak yeterlikadar dir:için da karşı insanın bir yenilik ya iyi buluş yapabilmesi için, çıkacak dir; bir insanm bir yenilik ya da buluş yapabilmesi için, olsun, karşı çıkacak kadar iyi İster sanatta lazımdır. ister bilimde, geleneğe sahip olması bildiği bildiği bir geleneğe sahip eski olması lazımdır. karşı İster sanatta bilimde, geleneklere Bu basit yaratılamaz, boşlukta çıkarak olsun, yenilik yapılır.ister yenilik boşlukta yaratılamaz, eski geleneklere karşı çıkarak yapılır. Bu basit Kuhn, ancak belli bir bilim derinden tarzına yapma yola çıkarak, önermeden önermeden yola köklü çıkarak, Kuhn, ancakyol belli bir bilimaksamları yapma tarzma derinden değişikliklere algılayabi¬ bağlı açabilecek olan kişilerin bağlı olan kişilerin köklüBilimin değişikliklere yol paradoksu açabilecek ya akşam lan algılayabi­ da 'diyalektik' temeldeki sonucuna leceği varmıştır. leceği sonucuna varmıştır. Bilim in temeldeki ya da ‘diyalektik’ derin bir bağlılık statükoyaparadoksu budur: "Başarılı gerek¬ araştırmanın sürtüşmesi sürtüşmesi “Başarılı araştırmanın statükoya derin bir bağlılık(11) gerek­ yenilenme yüreğinde bu girişimin yatmaktadır" gene de tirmesine karşınbudur: tirmesine karşm bu girişimin yüreğinde geneyani de yenilenme yatmaktadır” halde kendi yeniliği üreten bu çeliş¬(11) olmadığı karşıtını, Yenilik peşinde haldebilimin kendi karşıtmı, yani yeniliği üreten buid¬ çeliş­ tarihini inceleyerek Kuhn birçok bulduğunu kiliYenilik yapısınıolmadığı gelişmepeşinde gelişme Örneğin, yapısını Kuhn birçokdenebilecek bilimin tarihini kadarinceleyerek dia kili bağlayıcı id­ kapsamlı vebulduğunu etmektedir. paradigma dia etmektedir. Örneğin, olduğu, paradigma denebilecek kadar kapsamlıbirçok ve bağlayıcı 'paradigma-öncesi' devirlerde bi¬ henüz gelişmemiş ilkelerin ilkelerin henüz gelişmemiş olduğu, ‘paradigma-öncesi’ devirlerde birçok bi­ lim dalında doğadan olgu toplamanın rast gele yapılan bir faaliyet olduğu, lim dalında toplamanm rast gele yapılan bir faaliyet olduğu, her kafadan kurma konusunda kuramsalolgu arasındadoğadan olgular ilişkiler bir ses çık¬ olgular arasında kuramsal ilişkiler kurma konusunda her kafadan bir ses tığı görülmektedir. Halbuki tek bir paradigmanın sağladığı yasalar, ampirikçık­ tığı görülmektedir. tek bir bir ölçüde paradigmanın sağladığı ampirik genellemeler, metafizik araçlar ve deneyselHalbuki inançlaryasalar, çevresinde genellemeler, deneysel araçlar ve bir ölçüde m etafizik inançlar çevresinde birleşen bilim adamlarının olguları daha amaçlı tarzda toplayabildiği, görüş¬ birleşen bilim adamlarının daha amaçlı tarzda toplayabildiği, görüş­ fakat tek kısıtlandığıolguları bilgilerinin bir anlamda lerinin bir alandaki derinleştiği lerinin bir anlamda kısıtlandığı fakat tek bir alandaki bilgilerinin derinleştiği de görülecektir. Örneğin, daha önce söz ettiğimiz mekanik Newton'cu para¬ görülecektir. Örneğin,kendi dahatasarladığı önce de söz ettiğimiz Nevvton’cu para­ altında anlaşılabilece¬ evrenin yalnızca bir çatımekanik türde digma, digma, evrenin yalnızca kendi tasarladığı türde bir çatı altında anlaşılabilece­ söz ve konusu çatıyı daha bu paradigma altında çalışanlar ği iddiasındaydı ği iddiasındaydı ve bu paradigma altmda çalışanlar söz konusu daha da ke¬ belirginleştirmek, Newton kuramlarıyla doğa arasındaki uyumu dahaçatıyı belirginleştirmek, Nevvton kuram lanyla doğa arasmdaki uyumu daha da ke­ de, Bunu tür kendilerine hangi yapabilmelerini sinleştirmek amacındaydılar. sinleştirmek amacındaydılar. Bunu yapabilmelerini de, kendilerine hangi üzerinde gerektiğini, tür hangi araçlarla çalışmaları hangi problemler prob¬ tür problemler üzerinde hangi araçlarla çalışmaları gerektiğini, hangi tür prob­ de sağlayan kuralları bir paradigmaya lemlerin gereksiz olduğunu gösterecek lemlerin de gereksiz olduğunu gösterecek kuralları sağlayan bir paradigmaya Bütün bir bilim ile bu çevresi, kuram doğa sahip olmalarına borçluydular. sahip olmalarına Bütün bir bilim bu kuram ile doğa derece ayrıntılara veçevresi, uyumu bu borçluydular. götürecek arasındaki güçlükle¬ karşılaştıkları arasmdaki uyumu bu derece ayrmtılara götürecek ve karşılaştıkları güçlükle­ ri bulmaca çözer gibi çözümleyecek yapıya sahip olmasalardı, daha yeni bir ri bulmaca çözer gibi çözümleyecek yapıya olmasalardı, daha yeni bir Einstein'ın edilmesi icat sahip kuramlarının, örneğin kuramın, de olanaksızlaşırdı. kuramın, örneğin Einstein’ın kuramlarının, icat edilmesi de olanaksızlaşırdı. ve denen bu inançlar, kavramlar bütününün ne ka¬ Kuhn, paradigma araçlar paradigma denen bu inançlar, kavramlar ve araçlar bütününün ne ka­ olduğunu bilimlerinin vurgulamak dar Kuhn, için, toplum pek azında bu tür önemli dar önemli olduğunu vurgulamak için, toplum bilimlerinin pek azmda bu tür gelindiğini, kafadan her paradigma-öncesi devirlerde görülen bir aşamaya bir bir aşamaya gelindiğini, paradigma-öncesi devirlerde görülen her kafadan bir (1 1) Kuhn, "Bilimsel Araştırmada Dogmanın işlevi" Scientific Change (Bilimsel Değişme) kitabın¬ s. 368. Dogmanın İşlevi" Scientific Change (Bilimsel Değişme) kitabın­ Crombie, 1963, da, der. (11) A.C. Kuhn, “Bilimsel Araştırmada da, der, A.C. Crombie, 1963, s. 368.

18

ses çıkması tarzındaki karmaşanın toplum bilimlerinde bugün hâlâ hakim ol¬ ses çıkması tarzındaki karmaşanın toplum bilimlerinde bugün hâlâ hakim ol­ da söylemiştir. duğunu duğunu gene da söylemiştir. bir parantez açarak Marxist düşünür Althusser'in görüşleriy¬ Burada Burada gene bir parantez açarak Marxist düşünür A lthusser'in görüşleriy­ Althusser'e le aradaki benzerliği göre de her vurgulayalım. bilimin tarihi ke¬ le aradaki benzerliği vurgulayalım.atılması, Althusser’e göre de her bilimin o bilimin sintilidir bilimin temellerinin ve bir 'tarih öncesi' tarüıi duru¬ ke­ sintilidir bir bilimin temellerinin atılması, o bilimin ‘t£u-ih öncesi’ duru­ mundan, arınarak yeni bir kuramsal yaniveideolojilerden sistemin oluşturul¬ m undan, yani ideolojilerden arınarak yeni bir kuramsal sistemin oluşturul­ ve sorunsal olan ması gerekli kavramlara için (problematique) alanına kavuşması mümkündür. için gerekli olan sorunsalepistemolojik (problematique) alanma kavuş­ (12)kavramlara Bu geçişi ve Althusser masıyla kopma (ruptu¬ mümkündür. (12) Bu geçişi epistemolojik kopma Alt(rupture),masıyla devrimAlthusser Kuhn ise olarak nitelendirmektedirler. bilimsel/kavramsal re), Kuhn ise bilimsel/kavramsal devrim olarak nitelendirmektedirler. husser'in kavramı Kuhn'un paradigma sorunsal kavramına çok benzemekte¬Alt­ sorunsal benzeşmezlikler kavramı Kuhn’unsanırız paradigma kavramına çok için benzemekte­ dir,husser’in bu bağlamda ama aralarındaki bizim daha dir, olabilir. ama aralarındaki benzeşmezlikler bu yapı bağlamda bizim için daha (13) Althusser'e yararlı göre her sanırız kuramsal temelde sistematik yararlı olabilir. Althusser’e göre her kuramsal yapı temelde her sistematik bir kavramlar olan(13) ilintiler içinde bütünü varsaymaktadır. Kullanılan te¬ içinde araç olan ya birda kavramlar bütünü varsaymaktadır. Kullanılan her te­ rim,ilintiler her deneysel bir yapı, ölçme, belli alanı içinde yani sorunsal rim,kazanır. her deneysel araç ya da ölçme, belli birkullanıldığı yapı, yani sorunsal alanı bir içinde anlam farklı Aynı terim, bir sorunsalda zaman, farklı anlam kazanır. Aynı terim, farklı bir sorunsalda farklı bir anlam taşıyacaktır. Görüldüğü uzay,kullanıldığı gibi, Kuhn'un zaman gibizaman, kavramların anlam taşıyacaktır. Görüldüğü gibi, Ksorunsalda uhn’un uzay, zaman gibi kavramların Newton'cu sorunsalda başka, Einstein'cı paradigmada ya da baş¬ N ew ton’cu sorunsalda başka, Einstein’cı sorunsalda ya da paradigmada ka anlamlar taşıyacağı ve bunların birbirleriyle bağdaşmaz oldukları düşün¬baş­ ka anlam ve bunların birbirleriyle bağdaşmaz oldukları düşün­ cesine bir taşıyacağı koşut lar açıklama karşısındayız. bilim dalı Ancak, Althusser için bir koşutoturduktan bir açıklama karşısmdayız. Ancak, geçirmez, Althusser için bir bilim bir cesine kez yerine sonra başka 'kopmalar' halbuki Kuhndalı kez yerine oturduktan sonra başka karşılaştıkları ‘kopm alar’ geçirmez, halbuki Kuhn ilerlemesi, içinbir bilimin bilim adamlarının sonucu aykırılıklar için çıkan bilimin ilerlemesi, adamlarmm karşılaştıkları sonucu ve bilim değişimler sürekli devrimlerle ortaya mümkündür.aykırılıklar Üstelik Kuhn çıkan değişim sürekli topluluğun devrim lerlevarlığına mümkündür. Üstelik Kuhn içinortaya bir paradigma belirlilerbirvebilimsel ve bu dayalıdır için bir üyeleri paradigm a belirli bir bilimsel topluluğun dayalıda ve bu topluluğun temel ve araştırma varsayımlar, kuralları varlığına yöntem örnekleri topluluğun üyelerivarmışlardır. temel varsayımlar, yöntem kuralları araştırmaböyle, örnekleri üzerinde anlaşmaya Halbuki Althusser sorunsalın için ve üzerinde aya varmışlarda. Halbuki Althusserbirleştirici için sorunsalın böyle, yazılı olmasaanlaşm bile bağlı kalınan kuralların belirlediği bir işlevi yazılı olm asatekbile kalınan kurallarm belirlediği birleştirici işlevi yoktur, örneğin bir bağlı Marxist bilimsel modeli olduğu araştırma iddia bir edile¬ yoktur, örneğin tek bir Marxist araştam modeliaçısından olduğu iddia edile­ Aradaki bu farklılıkların mez. dabilimsel gibi,a Kuhn gösterdiği bilim m ez. A radaki bu farklılıkların da gösterdiği gibi, bilimin Kuhn açısından bilim adamlarının paradigmalara duydukları bağlılığın hem ilerlemesini adam larm m paradigm alara duydukları bağlılığın hem bilim ilerlemesini bakımından mantıksal açıklamak bir zorunluluğu na¬ vardır, de in hem bilimin açıklamak bakımından mantıksal bir zorunluluğu hem de bilimin na­ sıl bir uğraş olduğunu betimlemek açısından mantıksalvardır, bir önceliği. sıl bir uğraş olduğunu betimlemek açısından mantıksal bir önceliği. Kuhn'un görüşünü eleştiren birçok düşünür de bu mantıksal koşulun bili¬ K uhn’un görüşünü eleştiren birçok de bu mantıksal koşulun Kuhn min tarihine eklenen birdüşünür tarafından boyut olduğunu, bilimbili­ gerçekte m in tarihine Kuhn tarafmdanolmadığını eklenen bir boyut olduğunu,Örneğin gerçekte bilim bir zorunluluk yapmak için böyle ileri ünlü sürmüşlerdir. yapmak için böyle bir Toulmin'in zorunluluk olmadığını Örneğin bilim felsefecisi belirttiğine ileri Stephen göre,sürmüşlerdir. doğayı irdelemek içinünlü bilim felsefecisi Touirain’in belirttiğine doğayı irdelemek sorduğumuz sorularıStephen bizler oluşturduğumuza daha araştırmaya göre, göre, başla¬için sorduğumuz soruları bizler oluşturduğumuza daha araştırmaya başla­ madan bazı ön-kavramlarımızın, (14) Altönyargılarımızıngöre, olması doğaldır. madan de bazı ön-kavramlarımızm, olması doğaldır. (14) Althusser'in anladığı bir kavramsal ön-hazırlık düzeyde, bu türönyargılarımızın her bilimsel

husser’in de anladığı düzeyde, bu tür bir kavramsal ön-hazırlık her bilimsel (12) Louis Althusser, For Marx (Marx için), Penguin, 1969 ve Althusser ve Etienne Balibar, Reading Books, 1971. (Kapitali Okumak) Londra, (12) Capital Louis Althusser, For Marx (Marx Newletf için), Penguin, 1969 ve Althusser ve Etienne Balibar, (13) Reading Bu benzerliğe ve Urry, KeatBooks, dikati çeken kaynak Social Theory as Science (Bil¬ için bkz. Capitalilk(Kapitali Okumak) Londra, Nevvletf 1971. im Olarak Sosyal 6, s. 132-133. kuram), (13) Bu benzerliğe ilk Bölüm dikati çeken kaynak için bkz. Keat ve Urry, Social Theory as Science (Bil­ (14) im Bkz. Toulmin'in Olarak SosyalKuhn'un kuram), "Bilimsel Bölüm 6, Araştırmada s. 132-133. Dogmanın işlevi" makalesi üzerine eleştiri¬ leri, Scientific s. 382-84. (Bilimsel kitabında, Değişme) (14) Bkz. Change Toulmin’in Kuhn'un “Bilimsel Araştırmada Dogmanın işlevi” makalesi üzerine eleştiri­ leri, Scientific Change (Bilimsel Değişme) kitabında, s. 382-84. 19 19

girişim için vazgeçilmez bir koşuldur. Fakat paradigmaları daha da geniş bir ve klasikleşmiş girişimkullanarak için vazgeçilmez bir koşuldur. Fakat paradigmaları daha da geniş bir çözümlerin kuramcıların anlamda belli başarılı zaman, Toulmin'eiş göre, bu düşünüldüğü anlamda belliolarak başarılı kuram cıların ve klasikleşm çözümlerin gitmekullanarak zorunluluğu izinden değil, yalmzca Kuhn'un bir gereklilik zaman, izinden gitme olarak düşünüldüğü Toulm in’e göre, bu her zaman duyulan bilim yapmak içinzorunluluğu tutmak değil, modelini bir için başvurulan tercih ettiği bilim yapmak için gelişme her zaman duyulanayakta bir gereklilik yalm zca K uhn’un bilimsel Buayakta göre, eleştiriye mantıksal genişbaşvurulan anlamıyla bir gelmektedir. zorunluluk tercih ettiği bilim haline sel gelişm e m odelini tutm ak için (evrensel göre, kurallarına) belli kurallara bilimgemş bağlı olmadan paradigmalara mantıksal zorunluluk halinedagelmektedir. Bu eleştiriye anlamıyla uyarak bilim yapılabilir. Öte. yandan, Kuhn geniş tür kurallar için bu (evrensel ancak paradigmalara bağlı olmadan da belli kurallara bilim kurallarma) bir uyarak paradigmadan soyutlanarak Dolayısıyla paradigmanın bilim yapılabilir. Öte. çıkartılabilirler. yandan, Kuhn için bu tür kurallar ancak geniş kıyasla bir önceliği, kurallara bir belirleyiciliği daha temel vardır.paradigm Kuhn ile bir paradigmadan soyutlanarak çıkartılabilirler. Dolayısıyla anm eleştirmenleri arasında gibi, bir kez görüldüğü daha Kuhn gelip ile anlaşmazlık, kurallara kıyasla birçıkan önceliği, daha temel bir belirleyiciliği vardır. felsefi varsayımlara dayanmaktadır. eleştirmenleri arasında çıkan anlaşmazlık, görüldüğü gibi, bir kez daha gelip Bilimsel Devrimlerin Yapısı'nın Beşinci Bölümünde Kuhn bir bilim top¬ felsefi varsayımlara dayanmaktadır. veKuhn yasaların, ortak luluğunun paylaştığı kuralların bellitop­ Bilimsel D evrim lerinbilimsel Y apısı’nm Beşincikuramların, Bölümünde bir bilim yeterli olmadığım bilim geleneğini ayakta bir luluğunun savunmaktadır. için paylaştığı ortaktutmak bilimsel yasalarm, kuramlarm,ve kurallarm belli bir tür 'mantığı' kurulabilece¬ kesin kurallar bilimolmadığım Kuhngeleneğini aracılığıyla Böylece bir bilim ayakta tutm ak için yeterli savunmaktadır. verdiği bir bölümde reddetmektedir. bilimkurulabilece­ Bukurallar adamları ğiniBöylece Kuhn kesin aracılığıyla bir örneğe tür bilimgöre, ‘m antığı’ kurucuların bir dizigöre, yahut Einstein gibj Newton soru¬ lan çok önemli ğini reddetmektedir. Bu paradigma bölüm de verdiği bir örneğe bilim adam ve bu çözümlerin temelEinstein bazı çözümler buldukları veyahut na kalıcı Nevvton gibj paradigma kurucuların bir dizi çoknitelikleri önemli soru­ konusulerin birliğine karşın, çözümleri konusunda na kalıcıgörüş ve temel bazı varabilmelerine çözüm ler buldukları ve söz bu çözüm nitelikleri kılan birliğine ve önemligörüş ne olduğu özelliklerin kaheı daha soyut anlaşmaz¬ konusunda varabilm elerine karşın, hakkında söz konusu çözüm leri bir ne deyimiyle düşebilmektedirler. lığakaheı paradigmayı tanıyabilmek ve önemli kılan Kuhn'un daha soyut özelliklerin olduğu hakkmda anlaşmaz­ ille deKkurallar usa paradigmayı o paradigmanın için,lığa vurulmuş (rasyonalize düşebilmektedirler. uhn’un düzeyinde deyim iyle bir tanıyabilm ek gerekmez.ille bilim adamı edilmiş) Birdebaşka Einstein (rasyonalize deyişle, paradig¬ için, oolması paradigmanm kurallar düzeyinde usa vurulmuş akılcı kurala göre bir dizi olmadığmı masının sınadıktan düşünüp edilmiş) olması gerekmez. Bir doğru başka olup deyişle, bilim adamı Eiustein paradigbu paradigmaya bağlanmaya ancak paradigmaya sonra bir masmın bir dizi akılcı kurala görekarar doğmveremez, olup olmadığmı düşünüp smadıktan ettiği görüşü daha sonraaya üst düzeyde, bağlandıktan kabul kezsonra açısın¬ bu p^adigm bağlanm aya karar veremez, ancakkurallar paradigm aya bir daha Bu durumda Kuhn'un dankez 'doğru' bir hale düşünebilir. yanıt¬ bağlandıktan sonragetirmeyi kabul ettiği görüşü daha üst düzeyde, kurallar açısın­ temel adamı ortaya bilim bir kesin soru laması gereken çıkmaktadır: yöndan daha ‘doğm ’ bir hale getirmeyi düşünebilir. Bu dummda K uhn’un yanıt­ paradigmayı göşterici oluşturan prob¬ lamasıkürallar gerekenolmadan temel birbelli sombirortaya çıkmaktadır: bilimaraştırma adamı kesin yönKuhnbir adamının araştırm olguyu, bilimoluşturan yönelmektedir? lemlerine nasıl bu paradigmayı sözle veaku¬ gösterici kurallar olm adan belli prob­ dünyayı belliyönelmektedir? belli bir değil,nasıl tarzda çözerek pratik sorunlarıKuhn rallarla lemlerine bu tanıdığı, olguyu, bilim adammın sözle ve ku­ alarak hale örnek tümünü yaklaşımların getiren yetiştiği içinde pratik aşina rallarla değil, belli pratik somnları çözerek tanıdığı, dünyayı belli bir tarzda söze, kurala bir boyutta, ve her bağlandığı aşinazaman hale getiren pratik dökülemeyecek yaklaşımJann tümünü öm ekeğitimle alarak içinde yetiştiği Bu tür yapısıyla incelemek yapıları dil zihin açıklar. genel felsefecisi için ve her zaman söze, kurala dökülemeyecek bir boyutta, eğitimle bağlandığı hemen vermiştirBuvetür örnekler açıklar. belirtelim ki,ekWittgentein'i Wittgensteindan ör¬ genel zihin yapısıyla yapıları incelem için dil felsefecisi alması kesinlikle Kuhn'un tesadüf değildir. temsil ettiği nekWittgensteindan örnekler verm iştir ve hemen belirtelim ki,bilim felsefesi ör­ W ittgentein’i Wittgenstein'in'ikinci doğruyatesadüf okulu, dönemi'nin ürünü sayılan nek doğrudan alması kesinlikle değildir. Kuhn’un temsil ettiği bilim felsefesi (Philosophical Investigations) (15) eserinden Araştırmalar Felsefi etkilen¬ okulu, doğrudan doğm ya W ittgenstein’in ’ikinci dönem i’nin ürünü sayılan

mişlerdir. Felsefi A ra ştırm a la r (Philosophical Investigations) (15) eserinden etkilen­ ve benzerlerinin Wittgenstein ile paylaştıkları görüş, akılcılığın da¬ Kuhn mişlerdir. sistemin türevi olduğu, kavramsal bir ve dışında da­ kavramsal sistemlerin ima belli Kuhn benzerlerinin W ittgenstein ile paylaştıkları görüş, akılcıhğm ima belli bir kavramsal sistemin türevi olduğu, kavramsal sistemlerin dışında (15) Bkz. Bu kitap, Bölüm V, S, 74 (15) Bkz, Bu kitap. Bölüm V, S, 74

20 20

kalan ve onların değerlendirilmelerine yarayacak bir akılcılığın anlamsız ve Yemi önce yarayacak bir sistembir yahut paradigma kalan ve olduğu onlann görüşüdür. değerlendirilmelerine akılcılığm anlamsız olanaksız vardı,ve Kuhn'un (ya daönce bilimsel akılcılık. Sistem Yani sonra deyimiyle olanaksız olduğu görüşüdür. bir sistem yahutparadigma) paradigm a Witt¬ vardı, isimdir: a göre aslında düşündüğümüze nasıl verdiğimiz genstein' sonra bilimsel akılcılık. Sistem (ya da Kuhn’un deyimiyle paradigma) Witther doğrulama üzerine yapılanverdiğimiz ya da çürüt¬ sınama, bir hipotez "Her tür göre genstein’a asimda nasıl düşündüğümüze isimdir; alır. Veher budoğrulama me, daha birhipotez sistem içinde sistem bütün “Herbaşlangıçtan tür sınama, bir üzerineyer yapılan ya kanıtla¬ da çürüt­ yukarıyer ve Ve keyfi götürürbütün kuşku bir hareket aşağı içinde kullandığımız, malarımız me, daha için başlangıçtan bir sistem alır. bu sistem kanıtla­ özüne dediğimiz ha¬ aittir. değildir. noktası sistem kanıtlama malarımız için Hayır, kullandığımız, aşağı yukarı keyfi veşeyin kuşku götürür birBir hareket (16) Bir ha­ unsurdur can veren kanıtlamalara reket noktasından noktası değildir. çok, Hayır, sistem kanıtlama dediğimiz şeyinsistem." özüne aittir. dönersek, 'm dil felsefesine tür örneğe Kuhn'un verdiğiçok, reket noktasından kanıtlamalara canWittgenstein veren unsurdur sistem.’’( 16) ina¬ bir şüpheci nasıl oluyor sözün geli¬ nan bir (sceptic) çıkıp, gün tür kişiye bir K uhn’un verdiği örneğe dönersek, W ittgenstein’m dilda, felsefesine ina­ rahat yaprakları, kullanabiliyorsun; kelimesini 'yaprak' şi,nan yaprak bir kişiye bir gün bu bir kadar şüpheci (sceptic) çıkıp, nasıl oluyor da, sözün geli­ ve sağlam bir kuralın mı kesinrahat ayıracak var? dediği nesnelerden olmayan za¬ şi, ‘yaprak’ kelimesini bu kadar kullanabiliyorsun; yaprakları, yaprak bir ağaca man, haya¬ götürür Wittgenstein'ci işte, olmayan nesnelerdenşüpheciyi ayıracak elinden kesin vetutup sağlam bir kuralm mı ve var? dediği za­ adlandırmayı her sefer rastladığımda olarak öğrendiğim tım boyunca yaprak man, W ittgenstein’cı şüpheciyi elinden tutup bir ağaca götürür ve işte, haya­ bunlardır, der. rastladığımda de tatmin olmayacaktır fakat nesneler Şüpheci geneyaprak tım boyunca her sefer olarak adlandırmayıelbet, öğrendiğim birelbet, ne olduğunu zatengene Wittgenstein'a kişi için, göre, yaprağın nesneler bunlardır, der. Şüpheci de tatm inöğrenmemiş olm ayacaktır fakat dili kullanmak bir şeyzaten olamaz. olma kuralı' Aynı şekilde, 'yaprak W ittgenstein’a göre,diye yaprağm ne olduğunu öğrenmemiş bir kişinasıl için, birolamaz. kavramsal ancak öğrenmek kültürü, öğreniliyorsa, ‘yaprak olmabir kuralı’ diyeya birda şey Aynısistemi şekilde,dedili kullanmak nasıl da ka¬ tam olarak bazı kesin kurallara doğrulamak onubir mümkündür, öğreniliyorsa, kültürü, ya da bir göre kavramsal sistemi de ancakya öğrenmek ola¬ tür bir nıtlamak diye bir değildir, işlem, geçerli çünkü mümkündür, onuişlem bazı mümkün kesin kurallara göre teimbu olarak doğrulamak ya da ka­ bir şe¬ kuralı' 'Yaprak dilin zorundadır. bilmek nıtlamiçin, ak diye birdışına işlemçıkmak mümkün değildir, çünkü buolma tü r bir işlem,diye geçerli ola­ bir gün benzer gelip yaprağa bilinen olabilmesi ama dünyada yin için,dışma bilm ek için, dilin çıkmak zorundadır. ‘Yaprakçok olma kuralı’ diye bir şe­ da içeren tüm tür nesnelerin çelişkiler, çok temel yin yapraklarla olabilmesi için, dünyada bir günzıtlıklar gehp yaprağa çokbazı benzer ama bilinen ailesi'nin zıtlıklar birdenbire görülmeye buluşla başlaması, tüm yapraklarla çok 'yaprak temel çelişkiler, da bir içeren bazıbelirsizleşmetür nesnelerin o zaman ve gerekir. Kural sigörülmeye başlayabilir sırasında kullanılan ancak arayışı başlaması, ‘yaprak ailesi’nin birdenbire bir buluşla belirsizleşme­ sistemini farklı da orta¬ kategorilerini dil kadar kavram yıkacak ya buluşların si gerekir. Kural arayışı ancak o zaman başlayabilir ve sırasmda kullamlan değişikliği neden de koşul¬ aynı paradigma olabilir. Kuhn için yadilçıkmasına kategorilerini ya ^ kavram sistemini yıkacak kadar farklı buluşlarm orta­ irdelediğimiz lara yöntemlerimizle görüngülerde inanç veKuhn ya bağlıdır: çıkmasmabilimsel neden olabilir. için de paradigma değişikliği aynı koşul­ bazı bulunduğu ve za¬ aykırılıklar açıklanamayacak yöntemlerle aym inanç lara bağlıdır: bilimsel inanç ve yöntemlerimizle irdelediğimiz görüngülerde giderilemediği ve bilim zaman aykırılıklar paradig¬ man 'olağanüstü' başlar aym inanç ve yöntemlerle açıklanamayacak bazı aykırıhklar bulunduğu za­ değiştirme zorunluluğu ma ortayaveçıkar. man ‘olağanüstü’ bilim başlar ayknılıklar giderilemediği zaman paradig­ önemli bazı felsefi sonuçlan vardır. Biz ve çokçıkar. Bu görüşlerin kaçınılmaz ma değiştirme zorunluluğu ortaya bilimsel Kuhn'un en iki bunlardan birbirine olan girift Bu görüşlerin kaçmılmaz ve çok tanesini, önemli bazı felsefisavunduğu sonuçlan vardır. Biz istiyoruz. ele almak modelinin sorunları gelişme temel çerçevesinde bunlardan birbirine en girift olan iki tanesini, K uhn’un savunduğuBunlar¬ bilimsel de akla getirdiği tü¬ gibi, doğru-yanlış dan örneğininçerçevesinde birincisi, Wittgenstein gelişm e modelinin temel somnları ele almak istiyomz. Bunlar­ sistemin kendi akılcı her kavramsal yalnızca içinde ründe değerlendirmelerin dan birincisi, Wittgenstein örneğinin de akla getirdiği gibi, doğm -yanlış tü­ dü¬ ya da buluşlarm hazırdaki bir nedeniyle, anlam yeni keşif taşıyabilmeleri ründe akılcı değerlendirmelerin yalnızca her kavramsal sistemin kendi içinde Kuh¬ olabileceği sistemleri bir sorusudur. konumu gibi ne karşısında şünce bir anlam taşıyabilmeleri nedeniyle, yeni keşif ya da buluşlarm hazırdaki dü­ (vesistemleri m) benimsediği bizim somsudur. n'un Wittgenstein' kavramsal sis¬ yaklaşıma şünce karşısmda ne gibi bir konumu göre, olabileceği Kuh­ hakkmda temimizde bir sorulacak sorulara yeri olmayan gene bizim yenilik n ’un (ve W ittgenstein’m) benimsediği yaklaşuna göre, bizim kavramsal sis­ temimizde yeri olmayan bir yenilik hakkmda sorulacak sorulara gene bizim (16) Ludwig Wittgenstein, On Certainty (Kesinlik Üzerine) Reason and Commitment (Akıl ve Bağlılık) kitabından alıntı Cambridge University Press, 1973, Bölüm 5, s.94.

(16) Ludwig Wittgenstein, On Certainty (Kesinlik Üzerine) Reason and Commitment (Akıl ve 2.1 Press, 1973, Bölüm 5, s.94. Bağlılık) kitabından alıntı Cambridge University 21

'

sistemimizde sistemimizdeyanıt yanıtbulmak bulmakolanaksızdır. olanaksızdır.Bu Busorulara sorularayanıt yanıtvermeye vermeyebaşladı¬ başladı­ değiştirmişiz demektir. ğımız anda, kavramsal sistemimizi Böylelikle ğımız anda, kavramsal sistemimizi değiştirmişiz demektir. Böyleliklebirbirge¬ ge­ lenek lenekiçinde içindekarşıt karşıtgörüşleri görüşleritartışarak tartışarakilerlemek ilerlem ekolanaksızdır. olanaksızdır.Karşıt Karşıtgörüşle görüşle birlikte birliktefarklı farklıbir birsisteme sistemevevegeleneğe geleneğe'geçiş' ‘geçiş yapmak ’ yapmakmümkündür mümkündürvevebubuge¬ ge­ bağlıdır. Birçok çişçişkurallara değil, değiştirmeye pozitvist inanç kurallara değil, inanç değiştirmeye bağlıdır. Birçok pozitvistbilim bilimfelse¬ felse­ fecisi fecisibubugörüşün görüşünbilimdeki bilimdekiakılcılığı akılcılığıtamamen tamamenyok yokettiğini, ettiğini,bilimsel bilimselkuram¬ kuram­ ların bırakmadığını iddia nesnellik yönelebileceği hiçbir etmişlerdir. ların yönelebileceği hiçbir nesnellik bırakmadığım iddia etmişlerdir.Yirmin¬ Yirmin­ ciciyüzyılın yüzyılmenenönemli önemlibilim bilimfelsefecilerinden felsefecilerindenKarl KariPopper, Popper,Kuhn'un K uhn’ungörüşü¬ görüşü­ nün, bir kendisinin ettiği olamayacağını, gibi, iddia tarihsel görüş nün, kendisinin iddia ettiği gibi, tarihsel bir görüş olamayacağını,düpedüz düpedüz mantıksal mantıksalgörelilikçilik görelilikçilikolduğunu olduğunuöne önesürmüştür. sürmüştür.(17) (17)Popper'a Popper’agöre göreKuh¬ Kuh­ n'un, akılcı sistemde kavramsal yalnızca temel eleştirinin anlaştıktan n ’un, akılcı eleştirinin yalnızca temel kavramsal sistemde anlaştıktansonra sonra başlayabileceği başlayabileceğiinancının inancmmbilimin biliminesas esasilerleme ilerlemeunsuru unsuruolan olansürekli süreklieleştirel eleştirel tamamen yadsıdığını, temelde akıl-dışı bir yaklaşım olduğunu tartışmayı tartışm ayı tam am en yadsıdığını, tem elde akıl-dışı bir yaklaşım olduğunu vurgulamıştır. vurgulamıştır.Popper'a Popper’agöre, göre,bir birkuramı kuram ıdiğerine diğerineyeğlemek yeğlemekiçin, için,yahut yahutbir bir kesin daha daha olguyu diğerinden açıkladığını kuramın şekilde çok kuramın diğerinden daha çok olguyu daha kesin şekilde açrkladığmısavun¬ savun­ mak makiçin içinbaşvurulacak başvurulacakmantıksal mantıksalsınama sınamaişleminin işlemininher hertürlü türlüoluşsal oluşsal(gene¬ (genetic), psikolojik ve tarihsel sorundan tamamıyla ayırt edilmesi ve ayrı tutul¬ tic), psikolojik ve tarihsel sorundan tamamıyla ayırt edilmesi ve ayrı tutul­ ması masıgereklidir. gereklidir.(18) (18)Bu Butür türkaygılardan kaygılardanarınarak arınarakyaklaşıldığında, yaklaşıldığında,bilimin bilimin zorlu sınamalar elde uzun ve sonucu önermelerin geçmişte ettiği geçmişte uzun ve zorlu sınamalar sonucu elde ettiği önermelerinvevedoğrula¬ doğrula­ rın rınartık artıknesnel nesnelbirer birerdüşünce düşünceiçeriği içeriğioldukları olduklarıgörülecektir. görülecektir.Bu Bunesnel nesnelku¬ ku­ ramlar sistemi üzerine kurulmaya bilimsel kuramcılar bilgiyi başlanmış yeni ramlar sistemi üzerine kurulmaya başlanmış bilimsel bilgiyi yeni kuramcılar inşa inşaetmeye etmeyedevam devamederler. ederler.Bunu Bunuyaparken yaparkenbaşvuracakları başvuracaklarıenentemel temelyöntem yöntem sonucu karşılarına çıkan aykırılıkları ya da yanlışları de, eleştirel tartışma de, eleştirel tartışm a sonucu karşılarına çıkan aykırılıkları ya da yanlışları doğru elemek elemekyoluyla yoluyla doğrubilgiye bilgiyegiderek giderekdaha dahayaklaşmaktır. yaklaşmaktır.Popper Popperiçin içinher herayay-/ kırılık, eldeki kuramı ve ayıklamak eleştirel biçimde birer elemek fırsat¬ için knılık, eldeki kuramı eleştirel biçimde ayıklamak ve elemek için birer fırsat­ tır. Halbuki Kuhn'un görüşüne göre, bir paradigmaya bağlı olan bilim adam¬ tır. Halbuki K uhn’un görüşüne göre, bir paradigmaya bağlı olan bilim adam­ ellerindeki kuramı savunmaya,uyarlamaya ları. her aykırılığakarşı ları, heraykırılığa karşı ellerindeki kuramısavunmaya, uyarlamayaçalışırlar, çalışırlar, bağlılıklarını hemen etmezler. Ancak terk ortaya çıkan aykırılıklar hiçbir bağlılıklarını hemen terk etmezler. Ancak ortaya çıkan aykırılıklar hiçbir yöntemle kadar çetinolduğu var olan paradigma ve yöntemle var olan paradigmaiçinde içindeçözülemeyecek çözülemeyecek kadarçetin olduğu ve zaman, yeni kuram arayışları başlar ve bilimsel dev¬ derin yarattığı bunalım derin bunalım yarattığı zaman, yeni kuram arayışları başlar ve bilimsel dev­ rimler rimlermeydana meydanagelir. gelir. Yeni bilginin ortaya çıkış tarzı üzerinde yapılan Popper-Kuhn tartışması, Yeni bilginin ortaya çıkış tarzı üzerinde yapılan Popper-Kuhn tartışması, son yirmi yılın bilim felsefesinde ortaya çıkmış en önemli tartışmadır, çünkü son yirmi yılın bilim felsefesinde ortaya çıkmış en önemli tartışmadır, çünkü her iki düşünür de geleneksel pozitivist bilim geleneğinin dönüştürülmesine her iki düşünür de geleneksel pozitivist bilim geleneğinin dönüştürülmesine bulunmuşlardır. Yukarıda çok kabaca, özetlemeye çalıştığımıztar¬ katkılarda katkılarda bulunmuşlardır. Yukarıda çok kabaca, özetlemeyeçalıştığımız tar­ ilk bakışta her şeye karşın temel bir anlaşma var gibidir. Mantıksal tışmada tışmada ilk bakışta her şeye karşın temel bir anlaşma var gibidir. Mantıksal Popper 'in belli bir anda yapısal olarak bilimin her tarafında birden açıdan, açıdan, Popper’ın belli bir anda yapısal olarak bilimin her tarafında birden gördüğü aykırılık-deneyime başvurma eleştiri -yanlışların elenmesi- yeni bilgördüğü aykm iık-deneyim e başvurma eleştiri -yanlışlann elenmesi- yeni bil-

(17) Karl Popper, "Normal Science and its Dangers" (Olağan Bilim ve Sakıncaları) Criticism and (17) Kari Popper, “Normal(Eleştiri Scienceveand its Dangers” {Olağan Bilim ve Sakıncaları) Criticism and derleyenler Bilginin Büyümesi) kitabında, Lakatos, The Imre Growth of Knowledge TheMusgrave, Grovvth ofCambridge KnovvledgeUniversity (Eleştiri ve Bilginin Büyümesi) kitabında, derleyenler İmre Lakatos, Press, 1970, s. 56. Alan Alan Musgrave, s. 56. Common Press, Sense"1970, "TwoCambridge Faces of Üniversity (Sağduyunun (18) iki yüzü) Objective Knowledge Popper, (18) Popper, “Two Faces of Universitey Common Sense" (Sağduyunun (Nesnel Press, 1972, Oxford Bilgi) kitabında, s. 67.( iki yüzü) Objective Knovvledge (Nesnel Bilgi) kitabında, Oxford Universitey Press, 1972, s. 67.(

22

22

varma zincirini, Kuhn zaman içinde yayılmış ve belli durumlarda toptan giye giye varma zincirini, Kuhn zaman içinde yayılmış ve belli durumlardatoptan ortaya çıkan bir görüş değiştirme olarak görmektedir. Imre Lakatos'un dedi¬ ortaya çıkan bir görüş değiştirme olarak görmektedir. Imre Lakatos’un dedi­ ği gibi, bir görüşe bağlılık ve farklı görüşlerin çoğalması, bilimin tarihinde ği gibi, bir görüşe bağlılık ve farklı görüşlerin çoğalması, bilimin tarihinde birbirini izleyen (successive) devreler değil, daima eşzamanlı olarak ve bir¬ birbirini izleyen (successive) devreler değil, daima eşzamanlı olarak ve bir­ var olan (copresent) unsurlardır. (19) Temeldeki bu simetrik olmayan likte likte var olan (copresent) unsurlardır. (19) Temeldeki bu simetrik olmayan nedeni, her iki düşünürün de aslında klasik pozitivist bilimsel benzeşmenin benzeşmenin nedeni, her iki düşünürün de aslında klasik pozitivist bilimsel mantığına karşı oluşlarıdır. Ancak karşı oluş tarzları tamamen ve ilerleme ilerleme mantığına karşı oluşlarıdır. Ancak karşı oluş tarzları tamamen ve kökten farklıdır. kökten farklıdır. Popper açısından pozitivist bilim mantığının dayalı olduğu klasik ampiPopper açısından pozitivist bilim mantığının dayalı olduğu klasik ampi­ rist bilgi kuramı, kendisi en radikal ampiristlerden olan büyük düşünür Da¬ rist bilgi kuramı, kendisi en radikal ampiristlerden olan büyük düşünür David Hume tarafından bir kerede ama bütün zamanlar için yıkılmış durumda¬ vid Hume tarafmdan bir kerede ama bütün zamanlar için yıkılmış durumda­ dır: doğada gözlemlenebilen düzenli ilişkilerin (nedensel ilişkilerin) ileride dır: doğada gözlemlenebilen düzenli ilişkilerin (nedensel ilişkilerin) ileride de geçerli olacağını, yani geleceğin aşağı yukarı şimdiki zaman gibi olacağı¬ de geçerli olacağını, yani geleceğin aşağı yukarı şimdiki zaman gibi olacağı­ nı söyleyen endüksiyon (tümevarım) ilkesi mantıksal ve psikolojik bir yanıl¬ nı söyleyen endüksiyon (tümevarım) ilkesi mantıksal ve psikolojik bir yanıl­ samadır. Bazı nesnelerden, aynı tür bütün nesnelere yapılan tümevarımcı am¬ samadır. Bazı nesnelerden, aynı tür bütün nesnelere yapılan tümevarımcı am­ pirik genellemeler geçerli değildir çünkü eldeki kanıtların ötesine geçmekte¬ pirik genellemeler geçerli değildir çünkü eldeki kanıtlarm ötesine geçmekte­ dirler. Gözlem/bilgi kısıtlı, deneyim ise sonsuz olduğuna göre de, tümevarı¬ dirler. Gözlem/bilgi kısıtlı, deneyim ise sonsuz Olduğuna göre de, tümevarı­ mın bilime bir temel olamayacağı, bilimsel kuramların da deneyim tarafın¬ mın bilime bir temel olamayacağı, bilimsel kuramların da deneyim tarafm­ dan hiçbir zaman tam olarak doğrulanamayacağı sonucu çıkar. Mantıksal po¬ dan hiçbir zaman tam olarak doğrulanamayacağı sonucu çıkar. Mantıksal po­ zitivizm ve yirminci yüzyıldaki tüm diğer bilim felsefesi girişimleri, bu so¬ zitivizm ve yirminci yüzyıldaki tüm diğer bilim felsefesi girişimleri, bu so­ hesaplaşmak üzere ortaya çıkmıştır. Mantıksal pozitivizmin bulduğu nuçlara nuçlara hesaplaşmak üzere ortaya çıkmıştır. Mantıksal pozitivizmin bulduğu çare, matematiksel olasılık (probabilite) kuramını kullanarak bilimsel kuram¬ çare, matematiksel olasılık (probabilite) kuramını kullanarak gözlemin Poplara sağladığı dayanağın karşılıkkuram­ derecesini.saptamaktır. Bunabilimsel lara gözlemin sağladığı dayanağın derecesini .saptamaktır. Buna karşılık Popdoğrulaper'ın görüşü, bilimsel bilginin olasılık düzeyinde bile hiçbir zaman p er’m görüşü, bilimsel bilginin olasılık düzeyinde bile hiçbir zaman doğrulanamamasına karşın, eleştirel olarak yanlışlanabileceği iddiasıdır. Yeni bilgi namamasma karşın, eleştirel olarak yanlışlanabileceği iddiasıdm Yeni bilgi tümevarıma ya da olasılıkçı bir çıkarım değil, kişilerin düş gücü ile ortaya tümevarımcı ya tasarılar, da olasılikçı bir çıkarım değil, kişilerin düş gücü ile ortaya varsayımlar veya fakat attıkları birtakım bu hipotezler hipotezlerdir, attıkları birtakım tasarılar, hipotezlerdir, fakat bu hipotezler veya varsayımlar daima çürütülmeye ve eleştirilmeye açıktır, bunun için ortaya atılmışlardır. daima çürütülmeye ve eleştirilmeye açıktır, bunun değil, hangi atılmışlardır. koşullarda Önemli olan bir kuramm ne zaman doğrulanabildiği için ortaya Önemli olan bir kuramm ne zaman doğrulanabildiği değil, hangi koşullarda ve ne zaman yanlış lanmış (çürütülmüş) sayılabileceğidir. Buna göre, bir bil¬ ve ne zaman yanlışlanmış (çürütülmüş) sayılabileceğidir. Buna olan bir bil­ sürekli sınadıktan sonra, sınama sonucu hâlâ çürütülememiş göre,görüş¬ giyi giyi sürekli sınadıktan sonra, sayılarak sınama sonucu hâlâ çürütülem emiş olan görüş­ bilgi dağarcığma eklenir. Görüldüğü ler hiç değilse şimdilik doğru ler doğrulama hiç değilse şim dilik doğru sayılarak bilgi dağarcığma eklenir. Görüldüğü gibi yönteminin tam mantıksal tersi olan bu yönteme göre, her gibisürülen doğrulam a yönteminin tam mantıksal tersidoğru olan sayılmakta, bu yöntem ebir göre, her ileri kadar karşıvarsayım aksi kanıtlanıneaya ileri sürülen varsayım aksi kanıtlanıneaya kadar doğru sayılmakta, birkarşıörnek çıkar çıkmaz da terk edilmektedir. Popper'ın bu şekilde tümevarımcıhek çıkar çıkmaz da terk edilmektedir. Popper Tn bu şekilde yüzyılıntümevarımcıhbilim felse¬ ğaöm yirminci karşı ileri sürdüğü yanhşlama metodolojisi, ğa karşı ileri sürdüğü yanhşlama metodolojisi, yirminci yüzyılmbirbilim felse­ kitabına fesinde meydana gelen en esaslı düşünce karşıtlığıdır. Popper fesinde m eydana gelen en esaslı düşünce karşıtlığıdır. Popper bir kitabına "Öyle sanıyorum ki büyük bir felsefe problemini, tümevarım problemini “Öyle bulunuyorum" sanıyorum ki büyük felsefe problem ini, tüm evarım problemini (20) Bu yüzden kadar iddialıdır. diyerekbir başlayacak çözmüş çözmüş bulunuyorum ” diyerek başlayacak kadar iddialıdır. (20) Bu yüzden

19) imre Lakatos, "Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes" (Yan19) Imre Lakatos,Araştırma “Falsification and the Methodology of Scientific Programmes" (Yankitabın¬ Bilginin Büyümesi' Metodolojisi) Programlarının ve Bilimsel 'Eleştiri veResearch lışlama da.lışlama ve Bilimsel Araştırma Programlarının Metodolojisi) 'Eleştiri ve Bilginin Büyümesi' kitabın­ da,Karl Popper, "Conjectural Knowledge" (Farazi Bilgi) Objective Knowledge (Nesnel Bilgi) ki¬ (20) (20) Kari tabında, s. 1.Popper, “Conjectural Knowledge" (Farazi Bilgi) Objective Knovvledge (Nesnel Bilgi) ki­ tabında, s. 1.

23 23

geliştirdiği görüş ortaklığı karıştırmıştır. Bölümüne, bir kuramı deneyimle kıyas¬ Kuhn Sekizinci elinizdeki kitabın K uhn’un geliştirdiği görüş ortaklığı büsbütün karıştırmıştır. bilimindeneyimle bilimsel lamaKuhn yönteme tarihinde rast¬ türünde bir yoluyla yanlışlama elinizdeki kitabm Sekizinci Bölümüne, bir kuramı kıyas­ adamları, Bilim kendi söyleyerek lamanın benimse¬ olduğunu zor başlar. çok yanlışlam a türünde bir bilimsel yönteme bilimin tarihinde lama yoluyla rast­ kuram, yani almaşık dikleri biçimlendirilmiş karşıtBilim görüş ortaya lamanın çok kadar zor olduğunu söyleyerekbirbaşlar. adamları, kendi benimse­ reddetmezler. ileri kuramı, 'parça 'm ortaya parça' çıkmadıkça, ellerindeki dikleri görüş kadar biçimlendirilm iş bir karşıt kuram , yaniPopper almaşık bir tek tek bir türde paradigma ve sürdüğü söylem eleme bir içinde, eleştiri kuramı, ‘parça parça’ reddetmezler. Popper’m ileri çıkmadıkça, ellerindeki içinde mümkün olan içinde, bilim adamları değildir. bağlı Birveparadigmaya karşı-örsürdüğü türde bir eleştiri eleme tek bir söylem tek bir paradigma tutacak ayakta düzenlemelere neklerle zaman kuramlarını karşılaştıkları içinde mümkün değildir. Bir paradigmaya bağlı olan bilim adamları karşı-öruyarlamalara giderler. Kuhn bilim olamayacağını neklerle karşılaştıkları zamkarşı-örneksiz, an kuram larınıeleştirisiz ayakta tutacak düzenlem elere ama karşı-örneklerin işlevi konusunda Popper'dan ayrılmaktadır. eder, kabul uyarlamalara giderler. Kuhn karşı-öm eksiz, eleştirisiz bilim olamayacağını paradigma ele aldığıeklerin Hiçbir göre, karşısorunların çözemeyeceğine kabul eder, ama karşı-öm işlevihepsini konusunda Popper’dan aynlmaktadır. örneklerin her en temel saydığı problem-çözümlerini işlevi, paradigmanın Hiçbir paradigma ele aldığı sorunlarm hepsini çözemeyeceğine göre, karşıtutmak için birer 'bulmaca' odağı temel saydığı problem ayakta ancak Karşı-ömek öm eklerin işlevi, her paradigm anm en oluşturmalarıdır. -çözüm lerini bir dilim yapma tarzında, farklı bir dünya görüşüne dönüşecek kadar karşıt ayakta tutmak için birer ‘bulm aca’ odağı oluşturmalandır. Karşı-örnek ancak ettiğibir'yanlışlama' iddiafarklı süreci büyüdüğü Popper'ın başlayabilir. karşıt bir zaman dilim yapma tarzmda, dünya görüşüne dönüşecek kadar zamanlar bile eski görüşlere bağlı kalmakta inat eden bi¬ Kuhn, olduğu böyle büyüdüğü zam an P o p p e r’m iddia ettiği ‘y anlışlam a’ süreci başlayabilir. adamları olduğunu tarihsel örneklerle göstermektedir. Kuhn inatbilimin lim Kuhn, böyle olduğu zamanlar bile eski görüşlere bağlı kalmaktaiçin eden bi­ da bu tür bağlılıklardır, çünkü bazen bağ¬ sağlayan ayakta topluca kalmasını lim adam lan olduğunu tarihsel örneklerle göstermektedir. Kuhn için bilimin lılık sonucu, bir zorluğun üzerine inatla aynı araçlarla gitme sonucu, en bü¬ topluca ayakta kalm asmı sağlayan da bu tür bağlılıklardır, çünkü bazen bağ­ bile varolan paradigma yük aykırılıkların çözülebildiğini, gene ta¬ lılık sonucu, bir zorluğun üzerine inatla içerisinde aynı araçlarla gitme sonucu, en bü­ rihsel örneklerle göstermiştir. Karşı-örnekler belli bir paradigmada bunalım yük aykırılıklarm bile varolan paradigma içerisinde çözülebildiğini, gene ta­ yaratacak kadar zorlu oldukları zaman Kuhn'un 'olağan-üstü araştırma' de¬ rihsel örneklerle göstermiştir. Karşı-ömekler belli bir paradigmada bunalım diği süreç başlamakta, karşıt bilim görüşleri çoğalmaktadır. yaratacak kadar zorlu oldukları zaman K uhn’un ‘olağan-üstü araştırma’ de­ Kuhn ile Popper 'm tartışmalarında orta yolu seçen ve bu konularda çok diği süreç başlamakta, karşıt bilim görüşleri çoğalmaktadır. etkili olmuş düşünürlerden Feyerabend 'Anarşik Bilgi Kuramı' dediği görü¬ Kuhn ile Popper’m tartışm alannda orta yolu seçen ve bu konularda çok bilimin her zaman karşı görüşlere ihtiyacı olduğu, karşıt görüş çoğal¬ şünde, etkili olmuş düşünürlerden Feyerabend ‘Anarşik Bilgi K uram ı’ dediği görü­ masının bilginin ilerlemesi için elzem olduğu kanısındadır. Bu kadarıyla şünde, bilimin her zaman karşı görüşlere İhtiyacı olduğu, karşıt görüş çoğal­ Popper 'a yakındır. Ancak karşıt görüşler arasında eleştirel yani akılcı olarak m asının bilginin ilerlem esi için elzem olduğu kanısındadır. Bu kadarıyla tartışma yoluyla bir seçim yapılabileceğini Feyerabend de kabul etmez. Ço¬ Popper’a yakmdır. Ancak karşıt görüşler arasmda eleştirel yani akılcı olarak ğalma ilkesi, bir tür 'serbest pazar rekabeti' gibidir, fakat hiçbir görüş bir di¬ tartışma yoluyla bir seçim yapılabileceğini Feyerabend de kabul etmez. Ço­ ğerinin 'parçası' olmadığı için, bilişsel ilerleme bunlar arasında yapılacak bir ğalma ilkesi, bir tür ‘serbest pazar rekabeti’ gibidir, fakat hiçbir görüş bir di­ kıyaslama ile sağlanamaz. (21) Feyerabend bu yönüyle Wittgenstein 'a çok ğerinin ‘parçası’ olmadığı için, bilişsel ilerleme bunlar arasında yapılacak bir yakındır ve Kuhn'u en çok etkilemiş olan bilim felsefecileri arasmdadır. Fe¬ kıyaslama ile sağlanamaz. (21) Feyerabend bu yönüyle W ittgenstein’a çok yerabend. ve Kuhn'a göre, her kuram kendine yöneltilen eleştirileri ve karşı yakındn ve K uhn’u en çok etkilemiş olan bilim felsefecileri arasmdadır. Feörnekleri gene kendi temelinde yanıtlayabilir, yani gerekli düzeltmeleri yapa¬ yefabend ve K uhn’a göre, her kuram kendine yöneltilen eleştirileri ve karşı rak geçerliliğini koruyabilir. Bu görüş konvansiyonalist bilim felsefecisi Pi¬ örnekleri gene kendi tem elinde yanıtlayabilir, yani gerekli düzeltmeleri yapa­ erre Duhem'den ödünç alınmıştır. (22) Duhem'e göre, hiçbir önermeyi ya da rak geçerliliğini koruyabilir. Bu görüş konvansiyonalist bilim felsefecisi Pikuramı tek başına kesin olarak yanlışlamak mümkün değildir. Bu kuram deerre Duhem ’den ödünç alınmıştır. (22) Duhem ’e göre, hiçbir önermeyi ya da kuramı tek başma kesin olarak yanlışlamak mümkün değildir. Bu kuram de(21) "Against Feyerabend Method: Outline of an için bkz. Anarchistic Theory of Knowledge"

(Yönteme Karşı: Anarşist Bir Bilgi Kuramının Ana Hatları) Bilim Felsefesinde Minnesota Çalış¬ ve S. Winokur, maları, derleyenler, M.Radner (21) Feyerabend için bkz. “Against Method; Outline of an Anarchistic Theory CiltofIVKnovvledge” Press, 1970, University Minnesota bilgi için (22) (Yönteme Anarşist Bir bkz. BilgiKeat Kuramının Hatları) Bilim Çalış­ hakkında ve Urry,Ana Duhem Karşı: olarak Sosyal Theory Social Science (BilimMinnesota as Felsefesinde Kuram) maları,Bölüm derleyenler, M.Radner ve S. VVİnokur, Minnesota University Press, 1970, Cilt IV 3. (22) Duhem hakkında bilgi için bkz. Keat ve Urry, Social Theory as Science (Bilim olarak Sosyal 24 Kuram) Bölüm 3. ■ 24

neyle sınandığında aykırılık çıktığı zaman kuramı ve deneyi oluşturan öner¬ değiştirilmesi bulmak öner­ gerektiğini hangisinin son yahut araçlardan melerden neyle sınandığında aykırılık çıktığı zaman kuramı ve deneyi oluşturan ek varsayımlar genişletmek, zordur. Bunun için, kuramı derece m elerden yahut araçlardan hangisinin değiştirilmesi gerektiğiniyapmak bulmakge¬ son meydana geldiklerineyapmak ve önermeden göre, çüyasakuramı birçokiçin, reklidir. derece Kuramlar zordur. Bunun genişletmek, ek varsayımlar ge­ kavramsal sistemin yerdevebağlı oldukları de bir yasa bütün geldiklerine rütülebilmeleri için birçok reklidir. Kuramlar önermeden m eydana göre, çükalansal eleştiriye maruz kuramcı¬ tabi tutulması eleştiriye rütülebilm eleri için degereklidir. bir yerde Böyle bağlı bir oldukları bütün kavram sistemin uyarlamalara daima gerekli giderek görüşlerini kavramsal lar, eleştiriye tabisistemlerinde tutulması gereklidir. Böyle bir eleştiriye maruz kalan kuramcı­ sistemde kesin olarak kavramsal varsa¬ hangi bütün birdaima savunabilirler, lar, kavramsalçünkü sistemlerinde gerekli uyarlamalara giderek görüşlerini belirleyici deneyleri yapmaya olduğunu gösterecek yımların imkân yanlış çünkü savunabilirler, bütün bir kavramsal sistemde kesin olarak hangi varsa­ yoktur. bü¬ alman hipotezlerin başına ele Aslında yım ların yanlıştek olduğunu gösterecek belirleyici sınanamayacağından, deneyleri yapmaya imkân varmak oldukça bü¬ gerektiği tün düşüncesine sisteminin bir bilgi sınanması yoktur. Aslında tek başına ele alman hipotezlerin smanamayacağmdan, bü­ felsefecisi Amerikalı yük bilimdüşüncesine gerçekleştiren Bu adımısmanması ampirist tünbir biradımdır. bilgi sisteminin gerektiği varm ak oldukça bü­ veampirist İkigerçekleştiren geliştirdikleri bilim düşünürün koşut mantıkçı Quine'dir. yük bir adımdır. Bu(23) adımı bilimolarak felsefecisi Amerikalı olarak bilinen Tezidüşünürün görüşe göre, Popper felsefesinde m antıkçı Q Duhen-Quine uine’dir. (23) îki koşut bu olarak geliştirdikleri ve gibi bilim neenzaman terkolarak gerekli etmenin olduğu, bir kuramıTezi bunu yanlışlamacıların, felsefesinde Duhen-Quine bilm bu görüşe göre, Popper gibi olduğunu neden yeterli göstermek toplanmış içinacıların, yapmak hangi noktada yanlışlam bir kuramı terk etmenin ne zaman gerekli olduğu, için bunu getirilen bu belli Yanlışlama ölçüler yapm ak içingeliştirmeleri hangi noktadazorunludur. yeterli neden toplanmış yöntemine olduğunu göstermek için Imre ünlü felsefecisi Lakatos, diğer Pop¬bu bilim eleştiriyi yanıtlamaya çalışan belli ölçüler geliştirm eleri zorunludur. Yanlışlama yöntem ine getirilen kuramların ampirik içerik bakı¬ eksiklerin 'in görüşündeki per eleştiriyi yamtlam aya çalışan giderilerek, diğer ünlü bilim felsefecisi Imre Lakatos, Popolduğunu ileri mından mantıksal kıyaslanabileceği sürmüştür. ölçütler p e r’ın görüşündeki eksiklerin giderilerek, kuramltu'in am pirik içerik (24) balaiki kuramın birbirini şeklinde Pozitivistlerin mantıksal tamamlaması mmdan kıyaslanabileceği mantıksal ölçütler olarak olduğunu ileri sürmüştür. (24) bu de ve değindiğimiz tanımladıkları daha bir kuramı red¬ önce göre görüşe Pozitivistlerin iki kuramın birbirini mantıksal olarak tamamlaması şeklinde yerine eskisinin dedebilmek açıkladığı açıkla¬ için,ve tanımladıkları daha geçecek önce de kuramın değindiğimiz bu görüşe göreher birşeyi kuramı red­ eski kuramın ele eski kuramdan fakat ek ması tü-' almadığı, yani olarak buna dedebilmek için, yerine geçecek kuramm eskisinin açıkladığı her şeyi açıkla­ de yer verebilmesi bazıekekolarak retilemeyecek tahminlere Bu gö¬tü-' ması fakat buna eski kuramm ele almadığı,gerekmektedir. yani eski kuramdan katılmaktadır, Kuhn de yeni bir da Kuhn kuramın için ölçüde çünkü rüşe retilemeyecek bazı ek tahminlere de yer verebilmesi gerekmektedir. Bues¬ gö­ olanak kisinden farklı tahminlere tanıması gerekli-es­ rüşe bir türetilebileceklerden ölçüde Kuhn da katılmaktadır, çünkü Kuhn için de yeni kuramın farkı, Kuhn dir.Ancak ikisinin mantıksal kuram,arasındaki bufarklı bağdaşmaz¬ kisinden iki türetilebileceklerden tahm inlere olanak tanım ası gerekli­ eski öl¬ türetilebileceği lığı kuramın olarak Lakatos yorumlarken, yenisinden dir. Ancak iki kuram.arasmdaki bu farkı, Kuhn ikisinin mantıksal bağdaşmaz­ bilgi birikimci 'un bu yorumlamaktadır. bir devamlılık olarak Lakatos çüde lığı olarak yorum larken, Lakatos eski kuramın yenisinden türetilebileceği öl­ buyorumlamaktadır. Kuhn, için klasik görüşünü görüşü benimsemek çüde bir reddeden devam lılık olarak Lakatos’un bu ampirist birikimcibilgi bilgi üzerine bilginin ham yani duyu inanmak, parça inşa verileri kuramına parça görüşünü reddeden Kuhn, bu görüşü benimsemek için klasik ampirist bilgi Halbuki gerektiğini edilen söylemiştir. olduğunu kurambir ınayapı inanmak, yanidüşünmek bilginin ham duyu verileri üzerine parça Kuhn parça ve inşa ola¬ve verisi diye bir şey 'ham' duyu bilim felsefecilerine Feyerabend gibi olduğunu edilen bir yapı düşünmek göre gerektiğini söylemiştir. Halbuki Kuhn sistem ve felsefecilerine İnsan duyuları maz. gözlemleri, ancak Feyerabend gibi bilim göre bir ‘hamkavramsal ’ duyu verisi diyebenimsen¬ bir şey ola­ dikten kavramlar tarafından sonra ve olurlar bu sistem mümkün koşullandımaz. İnsan duyuları ve gözlemleri, ancak bir kavramsal sistem benimsen­ Böyle dili olamaz. bir di¬ nesnel bir gözlem rılmışlardır. Kuramdan dikten sonra mümkünbağımsız olurlar ve bu kavramlar sistem tarafm dan koşullandılenlmışlardır. Kuhn diğerleri, gibi ve 'görelilikçi' inandıkları Kuramdan Lakatos için de, Popper, bağımsız nesnel bir gözlem dili olamaz. Böyle bir di­ le inandıkları için de, Popper, Lakatos ve diğerleri, Kuhn gibi ‘görelilikçi’ (23) W.V.O. Quine, "Two Dogmas of Empiricism" (Ampirizmin iki Dogması) From a Logical Point of View (Mantıksal Bir Bakış Açısından) kitabından, Harvard, 1961. Quine ve Duhem'in görüşle¬ (23)aslından VV.V.O. yanlış Quine, olarak “Two Dogmas ol Empiridsm” iki Dogması) From a Logical Point büyük farklar olduğu görüşü rinin arasında çok iki düşünür(Ampirizmin birleştirildiği, of zamanlarda View (Mantıksal Biratılmıştır. Bakış Açısından) kitabından, Harvard, 1961. Ouine ve Duhem’in görüşle­ son ortaya rinin aslından yanlış olarak birleştirildiği, iki düşünür arasında Metodolojisi" çok büyük farklar görüşü ve Bilginin (24) Eleştiriolduğu Programlarının Lakatos ve Bilimsel "Yanlışlama Araştırma son zamanlarda Büyümesi kitabı. ortaya atılmıştır.

(24) Lakatos “Yanlışlama ve Bilimsel Araştırma Programlarının Metodolojisi" Eleştiri ve Bilginin 25 Büyümesi kitabı.

25

düşünürlerin .gözünde hâlâ eski pozitivist geleneğin dihfelsefgşinden kurtula¬ düşünürierinLakatos-için gözünde hâlâ eski pozitivist geleneğinmantıksal dikfelsçfgşinden kurtulaizleyen kuramlar mamışlardır. olarak birbir¬ birbirini manuşlardır. ıLafcafiıısdfin Biılîkini kuramlar mantokşîd birbir-, kullanılan lerini dil aynı nesneleriolarak içermektedir, (aynı refe¬ birindeizleyen çünkü.her lerini içermektedir, çünkü-her Birinde kullanılan dil-aynı nesneleri (aynıola¬ refekpramlar izleyen ransları) birbirini mantıksal Kuhn için kullanmaktadır. ranslan) kullanmaktadır. için birbirini izleyennesnelerden kuramlar mantıksd. ola­ rak dilleri vurulanıazlarKuhn bambaşka çünkü eş ölçüye kuruludur. rak eş ölçüye dilleri iki-temel bambaşkasorunun nesnelerden kuruludur. önce söz ettiğimiz Az girift olarak çünkü birbirinevurulamazlar budur. ,ikincisi Az önce birbirine gMft'olarak söz ettiğiıniz iki-temel sorunun İkincisi farklı budur. Her de klasik halde, endüktivizme ikisi karşı oldukları eleştirilerini Her ikisiyapan de klasik <şn®d«tivizme karşı oldukları halde, hâkim ve bugünün bağlamlarda bilim felsefesine ve olaneleştirileıâni yanhşlamacı,farklı bağlarnlarda yapan ve bugünün felsefesine hâkim olan yanlışlamaa iyice anlaşmazlığı görelilikçi okullararasındaki kavramak bu bilim için, konuyuve görelilikçi olsullar arasmdaki bu anlaşmazlığı iyice kavramedc-İçin, konuyu biraz dağıtmak gereklidir. Bilindi¬ biraz değinmemiz pahasma dil felsefesine dil felsefesine gereklidir. Bilindi­ ğibiraz gibi,dağıtmak yirminci pahasma boyut dilin eleştirisidir, yüzyıl felsefesine olandeğinmemiz hâkimbûaz tıpkı gibi, yirminci yüzyıl felsefesini hâkim Olan boyut dilin eleştirisidir, tıpkı onğidokuzuncu tarihsel yüzyıl olduğu gibi. çözümlemenin hâkim felsefesine on dokuzuncu yüzyıl tarihsel olduğu gibi. kitabm yazanfelsefesine görelilikçidir, hâkim aslında tarihsel dil sorunlarına da Elinizdeki birçözümlemenin Elinizdeki kitabm. yazan birüzere görelilikçidir, sorunlarma bir verilerida teğet bilgi aslında kuramı tarihsel tarihsel geçer, ancak çıkarmak yaklaştığıdil düşünürlerde yorumladığı ta¬ yapısı, teğet geçer,!ancak bilgi kuramı çıkarmak üzere yaMaştığı tarihsel yerilen düşüncebir görmeye alıştığımız toplumcu yorumladığı düşünce toplumcu görmeye alıştığımız çok,yapısı, yirminci hâkim olan bu boyutun¬ta­ yüzyıla®şünürlerde rihçilik yapısmdan dil/mantık darihçilik Kuhn'un yapısmdan çok, yirminci h^pm gibi, olan bu dü/mantik boyutun­ aynı verilere bakarakde söylediği kendisininyüzyıla kurulmuştur, da kuıîîlmuştur Kulm’un kendisiııin söylediği aynı verilere; bakarak^ (tarihsel d.e olsalar) etmek daimamümkün¬ inşagibi, düşüncedeyapılan çok farklı (tarihselde çok-de farklı düşüngeyapilan inşa etmekdaimamümkündün Kuhn'un,olsalar) belirttiğimiz gibi, Wittgenstein yoluyla etkilen¬ daha önce düTıanlayışa Kulm’un, daha de belirttiğimiz gibi, Wittgenstein diği gibi mantık yoluyla üzerine etkilen­ dil,Önce göre değil, düşündüğü pozitivistlerin retorik yani dilin kullanılması diği anlayışa göre dil, pozitivistlerin gibi mantık üzerine değil, poziti¬ koşullarıdüşündüğü Mantıksal üzerine kuruludun dilin simgeleri kullandığımız retoriktemeldeki yani dilinaıfıpirist kullanılması koşullarıgöre, üzerine kuruluduTi Matüik&al poziti­ varsayımına vizmin tür kullandığımız vizmin temeldeki; aıhpirist varsayımına göre, dilin simgeleri tarafından siıngşlerle ifade düşünceler, edilmeden ifâde edilen daha bu önce tarafmdan ifade edilen düşünceler, dahamantığı-, bu tür simgşlerle bu nedenleifâdÇ kullandı¬ bağlantılar dilin bdilmeden içindedir. Dilin mantıksal ğıönce 'zaman bağlamdan bağımsızdır, mantıksal bağlantılarbir içindedir. mantığı^bu nedenle dilmdilin kullandı­ anlamdaDilin dışı'dır. Dolayısıyla işa¬ (imleri) retleri ile edilen düşüncelerin tarafından ifade bunlar kaynaklandığı ğı bağlamdan bağımsızdır, bir anlamda ‘zaman'dışı’dır. Dolayısıyla dilin işa­ bir birlik arasında gerçeklik yahut oritolojik yoktur. retleri (imleri) ilezorunlu bunlar tarafmdan ifade (varlıkbilimsel) edilen düşüncelerin %ynaklandığı düzeylerdir.'Mantteal pozitivizme göre gerçeklik arasındaayn zorunlu yahut oritolojik,(varlıkbilimsel) biröncelik birlik yoktur. taşı¬ Anlam ve referans anlamınınkendi Anlam ve referımsdilin ayn mantıksal düzeylerdir.'Mantteal pozitivizme göre önceük taşı­ içinde tu¬ yan, kullandığımız yapısının, yani ve bu tutarlılığın aym değişik tarlı olmasıdır yan.kullandığımız dılm mantıksal yapısımn, yanifarjdılaşmaması, anlamının k ^ d i hep içinde tu­ koşullarda de kurulan Bu yüzden gereklidir.değişik dilin dış dünyaya geçerli kalması tarlı olmasıdır: ve bu tmarhlığın koşullarda farklılaşmaması, hep aynı ölçüde bağlantısı kullanıldığından bağımsız hangi ölçüde geçerlidilin kalması gereklidir. yüzden de kurulan dilin dış dünyaya göre olmak amaçlaraBu olan zorundadır.; ister olmak iste¬ Bu türdilin bir hangi zorunluluk da, mantığın giderek olan bağlantısı amaçlara göre kullamidığmdan bağımsız mantıksal dünyada yâni mantık rolbir ne oynamasına metafizikBubirtür neden olmakta, zorundadır.? mantıksal zorunluluk da, mantığm giderek ister iste­ mez. gelmektedir. herkes türmez buyurur nesneler haleolmakta, tara¬ne metafizik bir gerektiğini rol oynamasına neden yâni Dilin mantık dünyada olması kurallanna-göre için de, tür nesneler olması gerektiğini hale gelmektedir. Driin herkes, tara­ aynı biçimde, fından âym mantıkbuyurur kullanılabilmesi ortaklığına yaşam koşullarında vardır.kurallanna-göre Bu ortaklık,.farklı duyum aynı biçimde, ihtiyaç aym mantık kullamlabilmesi için de. birfmdan bijlüftan duyumlar ve di¬ kurulu arasında değiştiği bir duyum ortaklığma ihtiyaç vardır. Bukavramlar ortaklık, farklı yaşam koşullarında üzerine ölçüde,yoktur. de kurulu Mantık¬ aynı kalmasına mantıksal değiştiği ölçüde,duyumlar üzerine kavramlarolanak arasmda bulutlan ve di­ lin yansıttığı ilişkilerin ortaklığımolanak bozabilecek nedenle,ilişkilerin linpozitivizm yansıttığı bu mantıksal aynı kalmasma yoktur.önerme¬ Mantık­ duyum vedemantık sal söz etmeyi ter¬ duyum verilerinden yerine karmaşık lerden sal pozitivizm bu nedenle, duyum ve mantık ortaklığım bozabilecek önerme­ kaçınır. Nesneler mantık¬ kolaylık ashnda düyu eder.kaçmır. Nesneler için inşa edilen cih lerden Nesneler yerineverilerinden karmaşık duyum verilerinden söz etmeyi ter­ olduğuna değil, dilin verilerinden temelinin mantık cihkurgulardır. eder. Nesneler ashhdk düyu kolaylık içinkullanım inşa edilen mantık­ Öte yandan, sal sal kurgulardır. Öte yandan, dilin temelinin mantık değil, kullanım olduğuna 26 26

iîia®anlar için dil ortaklığı duyumya d%algılajÿa düzeyinde değil, dili kul¬

inîHişnlar içip dil ortalşlığı duynın daralgılş^î^a dili kuldüzeyindedir, yaninesnele® veya, Wittgenste¬ düzeyinde.değil, koşullandüzeyinde larıma yaşam' düzeyindedir, yani,«esneC ve yj||am*kQşulİa» düzeyinde. Wittgenstegibi, her söylem inlaıpıa kullandığı bir. yaşapt dili, 'ıtn dediği biçimidir Bÿkişinin in’j^ dediği gibi, her söylem yaşfca l^ im iİ r Bir kişinin kuUaaidığı dili, kavramları, giderekbir. kelimeleri, anlayabilmek hangi için kurallara kuramları ke#meleris. kavramları, giderek kiKamküi şBÜ^yateilmek için hşngi kurallara hangi kavramsal kullandığım görfr gerekmektedir. dili göre,, . sisteme bilmek görerÇ ürtak jgi kavramsal sisteme gere dili kulC dığuu bilmek,gerekmektedir. 'rarafsız';iye bir gözlem/duyu nesnel olarak kullanabileceği Herkesin Herkeşin ortakBöylece olarak kullanabiieeeği nesnel, bir gözlem/duyu düzeyi başka bir bilim‘starafsız’;#e olamaz. anlamaya şeleaişğinin kuramlarını düzeyibilim olamaz. Böylece başkakültür# bir bilim geleneğinin kuramlarmı anlamaya adamı, başkabir çalışan incelemeye bir antropologa çalışan çajlışan bilimAralarında adamı, başka'bir kültürü çalışan bir antropoloğa bir çeviri, benzetilebilir. bu kitabın vardır. Yani Kuhn'un sorunuincelemeye benzetilebilir. Aralarmda bir gibi, çevki.farklı sorunu vşrdm Yani Kuhn’un bu Tıpkı kitabm dünyalartia söylediği yaşamaktadırlar. Qnuncu Bölümünde Onuncu Bölümünde söylediği gibi, farklı dünyalarda yaşamaktadular. Tıpkı dilde,.simgelenen ile simgeleyen gibi, düzey olmadığı farkı göz¬ arasında-bir dilde,, simgelenen simgeleyen arasmdavbir düzey farkı olmadığı lemde arasmda bir fark yoktup görülen görme ileile herkes,gibi,:gözÇünkü içinde ?de lemdcjde görme ile göriilşn arasmda bir farkgörmeyi yo tor-,Çünkü herkes, yaşadığı ya da sistem onu içmde öğretmişse kültür oname gör¬ kavramsal yaşadığı Wittgenstein' kavramsal sistem yainsan da kültür oname giknıeyi onu gör­ a göre dil değiştirebilir, apıaöğretmişse bir dili dışarıdan mektedir. mektedir. Wittgenstein’a göre insan dil değiştirebilir, kir dili dışarıdan düzeltemez, çünkü bunu yapmak için dilin dışma çıkmakâtna zorundadır. düzeltemez, bunu yapmak için dilin dışma yıkmak zorundadm Bir;.dile ya çünkü da kavramsal bir gözlem sisteme tarafsız açısmdan bakılama¬ BiT'-dıle ya da kayramsaJ tarafsız birİmtün gözlem façısmdan bakılamadilde öne-süıülen söylemek, aslında, o sisteme önermelerin,yacağım. hipotez¬ yacagmi söylemek, aşimda) dilde öne-süriilen bratündaönermelerin,hipotez­ veya. varsayımların beraberlerinde koşullarını ge¬ kendio.doğrulanma lerin lerin veya:söylemekle varsayımlarm i^ndi .doğrulslnına koşuUtomda beraberlerinde ge­ verilerinin 'nesnel' olaözdeştir. Kullanılan gözlem tirdiklerini tirdiklerini söylemekle Kulİ£pıd>ah.gö^em ‘nesnel’ ola­ dahaözdeştir. gözlemin mayacağı, baştan kullandığımız kuramverilerinin tarafmdan koşullandımayacağı, gözlmûnanlamı daha bbudur. aşt^ kullandığımız kuram tarafmdan koşullundınldığı Dolayısıyla bir diğerine, eski önermelerinin kuramdan .yenisine anlamı nldığı önermelerinin budur- Dolayısıyla |bir kuramdanmümkün diğerine,de¬ eski paradigmadan geçiş, verilerin farklı yprumlanmaşıyla paradigmadan^ yenisinekendileridir. geçiş, verilerin: yorumlanmasıyla mümkün de­ ğildir,. (leğişen verilerin nasıl oldğunu bu geçişin Kuhnfarklı betimle¬ ğildir, değişen verilerin kendileridir. yararlanmıştır. Kufm bu geçişin oldğumı yebilmek için Geştalt psikolojisinden insan¬ görüşe göre, betmaleBunasıl i^ ek içinparça Oestalt psikolojisinden yararlanmıştır. Buöğrenirler. görüşe göre, insan­ çevrelerini laryeb değil, bütün olarak parça algılamayı Bu benlar çevrelerini parça değil, bütün olâmk-algılamayı öğrenirler. ben- • da görüşlerinden ve Kuhn'un atanparça N R.Bu ilk ortaya Han¬ yararlandığı . zetmeyi tarzında, , zetmeyi ilk çevresini ortaya atan ve Kuhn,’un da görüşlerinden yararlandığı N;R. Han­ son, gözleme algılama açısmdan insanm temel birimlere son, insanm çevresini gözleme(25) tarzmda, açısmdan to l birimlere iddia etmiştir. Kuhn>algılama ku¬ yolateçıkarak, varılamayacağım da ;hu görüşten varılamayacağmı iddia etmiştir. (25) K d®;bu görüşten yola .çıkmak, ku­ -veuto değiştirmenin parça mümkün olmadığı, parça gözlem yanhşlamayla ram ram değiştirmenin gözlem-ve yanhşlamayla mümkün olmadığı, meydana dönüşümüyle geldiği tezini topyekûn bir pmça görüş parça geliştiımiştersine , ropyekûn-,İbir tersine görüş dönüşümüyle meydana geldiği tezini geliştiımiştir., : vi attığı , t i rKuhn'un . ; T . ■ ortaya ( -if:: ■■■- bilimsel ilerleme modelinin odak noktası olan bu ^ Kuhn’un ortaya ilerleme modelinin odak noktası olan bu tezi,attığı içermektedir. bazı bilimsel güçlükler mantıksal; görüş, Bu güçlükleri,, dönüşümü göıüş; dönüşümü tezi, ve bazı mantıksal, güçlükler güçlükleri,, örneklerden eleştirmenlerinin başvurduğu Bu anlamak sık sıkiçermektedir. için Kuhn'un anlamak için Kuhn’ım ve eleştirmenlerinin sık sdc başvurduğu ömelderdert tarafmdan bu dünya tartışılan birini, ilk olarak Hansön merkezli bağlamda astronomiye yapılan devrimci biımij ilk olarak tarafmdan bu bağlamda tartışılan geçişi dünya ele merkezli merkezli ala¬ güneşHanson astronomiden astfortomiden güneş merkezli astronomiye yapılan devrimci geçişi ala­ bir adamıyla astronomiye (örneğiriTychöele Bralım. Ptoleme'ci bilim inanan he) astronomiyi bir benimseyen (örneğin lım. Ptoleme’ci .astronomiye inanan bir bilim adamıyla (ömeğin'^ıçhO BraKepr Kopernjk'çi bilim-adamımn ler) yıldızlar özdeş değildir, çünkü(örneğin birincisinin he)'güneş' Kopemik’.çi benimseyen bir bilim.adammın Kepr, olarak astronomiyi adlandırdıkları ikin-; dünyanın dönmektedir, 1er) ‘güneş’ adlandırdıkları özdeş değildir, çünkü birinGİsinin çevresinde halindedir yeyıldızlar hareket yıldızolarak gördüğü çevresinde dönmektedir. gördüğü yıldız hareket halindedir ve dünya dünyanm çevresinde dönmektedir, İkin­ gördüğü yıldız ise cismin önün sabittir ve

*

.*

ÿ

,

cisinin gördüğü yıldız ise sabittir ve dünya onUn Çevresinde dönmektedir. (25) Norwood Russell Hanson, Patterns of Discovery (Keşif Örüntüleri) Cambrideıe University Press, (25) 1958. Norvvood Russell Hanson, PatternS of Disoovery (Keşif Örürrtûleri) Gambridge University Press, 1958.

27 27

Kuhn'un kanıtlamalarına göre, Kepler, "Eskiden gökyüzünde hareket-eden Kuhn’un kâıi^tlamalarınâ ^ , Kepler, “Eskiden gökyüzünde iharekdf-ed«n şimdi gibi, halbuki yıldız görüyordum, bir görü¬ sabit hir yıldız üpkrgBrahe bir yıldız ğörüyördüm, tıpkı Btahe gibi, halbuki şimdi-safaâtöir yıldızhaklı gMiyorum" diyemez, çünkü bu durumda- Tycho Brahe'nin de bir bakıma yortirn” diyemez, çünkü bu durumda^ lycho Brafae’hin de bn* bakıma haklı olduğunu kabul etmek zorundadır. Halbuki Kepler bir görüş dönüşümüne olduğunu kabul etmek zorundadır. Halbuki Kepler bir görüş dönüşümüne uğramış, güneşin hareketsiz olduğunu ve dünyanın güneş çevresinde* döndü¬ uğramış, olduğunu dünyanm güneş çevresindö'döndü­ kabulgüneşin Keplerve ancak ğünü etmiştir.hareketsiz hareket et¬ Bu durumda ''Güneşin eskiden ğünü kabul etmiştir; Bu durumda Kepler a n c^ “Güneşin e s k i ^ hareket tiğine inanırdım, halbuki yanılmışım" diyebilir. Fakat bumı söylediği anda daet­ tiğine manudım, halbuki yatiılmışlm’’ diyebilir. İFakat buml söylediği mantıksal bir yanlış yapmış olmaktadır. Tycho Brahe'nin görüşündenanda Kep-da mantıksal bir yanlış yapmış Ohnaktaıhr. Tycho Brrdfö’nm görüşünden Kepler 'in görüşüne geçen bir bilim adamının önce bir türlü, sonra başka türlü ler’in ğöıüşüne geçen bir bilim adrunmm öUçe bir türlu^ sonra başka türlü görebileceği tek bir güneş olduğu mantıksal açıdan söylenemez. Yani Kepler görebileceği tek bir güneş biduğu mruitıksal açıdan söylenemez Yani Kepler eski güneşin şimdi birden hareket etmeye başladığım söyleyemez.-Bunu ya¬ eski; güneşin şimdi birden hareket farklı etmeye başladığını söyleyemez ya­ aynı nesnenin, yorumlanabileceği aynı gözlemin parsa, sonucu-Bunu çıkar ki parsa, aymnesiKnin, aym gözlemüı fm-kh yorumlanabileceği sonucu çıkar bu, Kuhn'un farklı görüşlerin farklı dünyalar, farklı nesneler gördükleri iddi¬ki bu, Kuhn’ûH farklı <1) görüşllîin düf^ralar, farkh nesnder (2) hareketfarklı Yıldız halindedir, in çelişir. Yıldız asıyla sabittir.güdükleri Yıldız (1)iddi­ asıyla çelişir; Y ıldızdı) hareket halindedir. Yıldız (2) sabitür. (1) in bir çelişki, sabit olduğunu söylemek Kuhn'un yaklaşımına göre mantıksal Yıldız sabitmantıksal öldüğünübirsöylemek Kuhn’un göre mM tksal bir çeMşki; (26)yaklaşımma Halbuki Kuhn olanaksızlıktır. elinizdeki hatta kitapta-buna hatta mantıksal bir olanaksızlıktu. (26) HMbuki Kuhn elinizdeki kimptafb^a bu benzer ördekler vermiştir. Kuhn'un hatayı yapmaŞSmn nedeni nedir? Dik¬ benzer ördekler vermiştir. Kuhn’un bu hatayı neüît?kişi Dik­ edilirse, göre, daha yeni yapmaSUun Kuhn'un olan görüşünedeni iddiasına kat benimseyen kat edilirse, Kuhn’un iddiasına göre, daha yeni olan görüşü tenimseyen kişi eski görüşe 'yani geriye doğru bakarak eski görüşün artık yanlış olduğunu eski görüşe yani geriye doğru bakarak eski görüşim artdc yanlış pİdS^unu •yÿâÿmniKt göre Kühn%n halbuki eski kendi de söylemektedir, görüşün söylemektedir, Kuhn’unçelişir yakla^mma göredaha eski fazla' görüşün de söy¬ kendi tutarlı fakathalbuki kendisiniııkiyle olduğundan içinde bir şey içinde tutârll fakat Aksi kendisininkiyle çelişir olduğundan daha fazla^biryani şey h⬠söy­ takdirde, hâlâ gerekirdi. lememesi nesneden bahsettikleri, âym gerekirdi. takdirde,sönucu hâlâ âym nesneden bahsettikleri yani MHalbuki dilini- Aksi kullandıkları lâlememesi çıkar. Tychoÿ Brahe'nin 'aym'gözlem lâ^aym^'gözlem ^nucu çıkar. lych u Brahe’nin mantıksal dilini terkHalbuki olarakkullandıkları sadece görüşü yanlişlanmamış, da edilmiştir. Kuhn'un görüşü?amantıksal olarak yanlışlanmamış, sadece teı‘hiçbir k edilmiştir Kuhn kanıtlaması, ve diğer yanlışlamacüaraikarşı ola¬da Popper tam ^ görüşün Popper.^a ve diğer yanlışlamacılaraikarşı hiçbirbu görüşün değil miydi? Kuhnkamtlamas^, yanhşlanamayacağı yanhşlamacîlara rak neden ödünütam‘ola­ rak yanhşlanamayacağı değil iniydi? Kuhn yanhşlamacılara bu ödünü neden zayıfla¬ vermektedir. Bu çelişkiden çıkartılacak sonuçlar Kuhn'ün görüşünü vermektedir. Bu çelişkiden çıkartılacdr-' sonuçlar Kufan’ün görüşünü zayıfla­ tıcı bazınoktalara işaret etmektedir. Şöyle ki: ' tıcı bazı Brahe noktalara etmektedir. ki; 'denişaıet *e geçişin Şöyle aym zamanda devrimci bir ilerleme Ya¬ Tycho Kepler ’ ^ e M B r ^ e ’den Kepler'e geçişin a^m devrimci bir ilerleme Brahe'nin görüşünün yılabilmesi için Kepler 'in görüşünün doğru,zanuuıda yanlış ol¬Sayılabilmesi için Kepldr’in görüşünün doğru, Brtüıe’nin görüşünün yanhşöl¬ol­ ması gerekmektedir. Yani her iki görüşün dışında nesnel bir doğru-yanlış ması gerelonektedir. Yani her ild g ö r ü ^ dışmda nesnel bir doğru-yanhş öl­ çütüne gerek vardır. Bu durumda Kuhn, nesnel ölçütlere başvuruliamayacağı çütüne gerek vardır. Bu dürümda Kuhn, nesnel ölçütlere başvurulamayacâğı görüşünde yanılmış, kendisi de aynı ölçütlere başvurmuştur. Halbuki' Kuh¬ görüşünde kendisi görüşüne de aym ölçütlere başvurmuştur. Halbuki(Yıl¬ ^Kuh(Wittgenstein'ci) orijinal yanılmış, Bfahe'yi güneşin n'un göre, Tycho n’un orijinal (Wittgenstein’cı) görüşüne göre, Tycho Btahe’yi güneşin (Yıh dız l'in) sabit -olduğuna ikna etmenin olanağı yoktur/ Brahe, Kepfer'ih inan¬ diz l ’in) sabit olduğuna ikna etmenin olanağı yoktur.’ Brahe, Kepier’îh inandığı görüşe bir geçiş yaparsa, Yıldız (1) hakkındaki fikirierinideğiŞtirmiş âfe* . dığı göirüşe geçiş yaparSâ,bir Yıldız (1) hakkmdaki Ekimlerini (2)bir tersine,değiştirnüş 'den yıldız geçmiş oliır: bahsedilen ğil, esiri görüşe dünyaya ğil, yıM z (2)’den bahsedilen bir dünyaya geçmiş ölür: te rsabit ^ e , eski görüşe olduğuna inanmakta ısrar -ederse, onu, gördüğü güneşin (Yıldız l'in) inanmakta ısrar ederse, onu, gördüğü g ü n ^ n
Bölüm 1, s. 4-12. D. Reidel, Dordrecht: (26) Kordig, C;R., 1971 The ,Justificalion o f Şcientific. Change Dordrecht: D. Reidel, 1971, Bölüm 1 , s. 4-T2.

28 28'

(Bilimsel Değişmenin Doğnıtenması)

njden yazarak, ilerlemekaydedilchğini ve kendvgprüşlerinin doğru olduğunu njuiöi) yazarak, ilerlerop.kaydediltUğiıü ve kendif^görüşlerinin doğru iddia ÿuhn yefcrli içinolduğunu ettikleridir. An<ÿ,bu ;a©ıldayiqı WnnedetÿJftlsa bilev iddia ettikleridir. Ancakubu ^açğddayıcı bjrj neden; çlsa bile^ Kiuhn için tahrif yejjerli b|r neden değildir çünkükitabınınbaŞınd3 bilimin tarihini bu şekilde bir neden değildir çünkü, kitabJiu» babında bilinilin tarihini bu şekilde tâluif eden birikimcilere karşı olduğunu belirtmiştHyBu noktadan birçok eleştiriye. e d ^ birikimcilere karşı olduğımu teiirtıniştkii Btı noktadan birçok eleştiriye, uğrayanKuhn, bu karşıÿörneğin de zorlamasıyla görelilikçi yaklaşanında bar u^j^an jCuhn,yapmak bu karşı-rötn^in de zorlamasıyla görelilikçi bar ziideğişiklikler kitabın yaklaşunuıda ikinci basımına ve elinizdeki zonmda kalmış ^{değişiklikler yapmadc zorunda kalmış ve elini^eki kitabm ikinci basımma yasudiğı sonsözde, nasıl bir bilgi kuramına inandığını daha açıkça belirtmek yatsdtğı sonsözde, nasıl bir bilgi kuramına inandığuu daha açıkça belirtmek hissetmiştir. ihtiyacını ihtiyacmı hissetmiştir. .-Sonsözün 4 numaralı alt bölümünde, Kuhn farklı kavram yapılannda ya¬ 4 numaralı alük^ii^ altmda Kuhn farklı kavranı yapılannda yar insanlarm farklı koşullamalar değişik oluşan duyumlara şayanSonsözün sahip şayan insanların farkk koşullanıalar' altında oluşan d ^ ş ik duyumlara sahip olabilmelerine karşın, duyumların fiziksel nedeni olan uyarıların aynı olabi¬ olabilmelerine karşın^ düyundarın fizik^Oİkabul nedenietmek olan zorunluluğunu uypdarın aym,duy¬ olabileceğini konvansiyon hiç değilse düzeyinde muştur. Burada Kııhn ilk kez, her bilişsel (cognitive) kuramın algılamaya muştuTi Burada Ku]^ ilk kez, heryanı bilişsel (cogmtıve) algtlaııtaya de neyin kuraıntn sıra bir epistemolojik bir boyutunun algılandığına, yani ilişkin ilişkin epistemolojik bir boyutunun yanı sura bif de neyin algılandığına,, yani dünyada ne tür nesneler olduğuna dair bir ontolojik (varlıkbiİimsel) boyut ol¬ dünyada ne tür nesneler olduğuna d ^ bir .ontolpjik (varhkbilimsel) boyut ması gerektiğine değinmektedir. Farklı bilişsel dünyalarda da yaşasalar, fark¬ol­ gerekriğine değmm#tedir. Farldı bilişsel dünyalarda da olmaları, yaşasalar,tek¬ fark­ olsalar, insanların aynı uyanları lıması duyumlara alıyor da sahip lı dujmmlara da sahip: olsalar, insanimin ayur uyanlan ahyor olmaları, tek­ bencilikten (solipsism'den), bireysel ya da koleltif, kaçınmak için zorunlu bir bencilikten (solipsismMen), bireysel yada koleltif,-kaçınmak için zonmlu varsayımdır. Hatta daha da ileri giderek, Kuhn bu bölümde kısaca da olsa,bir varsayımdır. Hattaiçine dahabir daölçüde ileri gider^, Ku^iB bu,esas jbölümde flasacauyanlar da olsa, her söylemin kendi nedeninin kapalı olmasının her söylemin kendi içine bh, ölçüde kapah olmasmm esas nedeninin uyanlar düzeyinde, yani ontoloji düzeyinde yeterli kuramlara sahip olmayışımızda düzeyinde, yani ontoloji düzeyinde yeterli kjuramlara sahip olmayışmuzda yatabileceğine değinmektedir. Ne var ki, Kuhn'a göre, böyle bir kuram (ister yatabileçeğine değinmektedir. Ne var ki, Kuhn’a g^sürece, e, böyle bir kurmn (isttar ister daha fizyolojik, birbiri felsefi olsun) geliştirilmediği ardından fizyolojik, ister daha felsefi olsun) ğeUştmImediği .sürece, bûbiri mdmdan gelen kuramların doğanın gerçekte nasıl olduğu anlamında bir 'doğru'ya gi¬ gelendaha kuramlarm doğanm gerçekte.nasıl olduğu anlanundajbir ,Böylece fazla yakınlaştıktan derek söylenemez, Kuhn yeni 'döğru’ya kuramlarıngi­ derek daha fazla yakmlaştıklaffi söyle|iesmez. Böylece Kuhn yeni kurandann ve bilimsel devrimlerin ontolojik boyutta bir gelişme getirdiğini reddetmek¬ ve bilimsel devrimlerin «ontolojik boyutta bir gelişme getirdiğini reddetmek­ tedir. Yani Kuhn yalnızca epistemolojik değil, ontolojik bir ,görelilikçidir ve tedir. Brahe Yani Kuhn yfdmzcaaynı epistemolojik değil, ontolojik bir.görejilikçidir gördüklerini söyleme¬ve tarzlarda ile Kepler'in yıldızı farklı "fycho TVcho Brahe üe Kepler’in aynı yıldızı farklı tarzlarda gördülderini söyleme­ için sinin tek nedeni farklı görüşlerin bağdaşamazlığı tezini güçlendirmek sinin tek nedeni farkh görüşlerin bağdaşanıazlığı , tezini güçlendirmek için bu kadar olsun bir ortak verdiği 'konvansiyonel' bir ödündür. Çünkü arada verdiği ‘konvansiyonelf bir ödündür. Çünkü arada bu kadar: olsun bir optak varsayım olmadığı sürece iki görüşün bırakınız anlaşmayı, anlaşmamaları bi-. olmadığı sürece iki görüşün bırakınız anlaşmayı, anlaşm ^alan bu türbi-. Kuhn'a levarsayım olanaksızdır, konuşmalarına çünkü Nitekim imkân kalmaz. le olanaksızdır, çünkü konuşmalarına imkân kalmaz. Nitekim Kuluı’a vıi-tür eleştiriler yöneltilmiş, karşıt bilim görüşleri mantıksal olarak eş ölçülerebu eleştirrier yöneltilmiş, karşıt bilim göruşİeri|i}iıptık:Sal olarak eş ölçülere vürulamadığına göre, arada bir anlaşmazlığın dahi olamayacağı ileri- sürülmüş¬ rulamadığma göre, mada bir; anlaşmazlığın dahi oimnayacağt İlerisürülmüş­ .t,-.;: ;'V-: tür. tür.. • .s;.,de, iki ayrı paradigmanın rekabetedebilmeleri için hiç değilse Gerçekten Gerçekten de, iki paylaşıyor ayrı pısradigmanm rekabet için hiç değilse nesneyi gerekir.edebilmeleri Yani rekabet-aynı aym düzeyi bir ölçüde olmaları bû: İ^çüde aym düzeyi paylaşıyor olmalan gerekir. Yani rekabet aynı nesneyi değişik yollardan açıklamak için yapılabilir. Nesneler (yani bilginin nesnele- > yollardan açıklamak için kalmaz. yapılabilk Nesnelm (yani bilginin Âlthusşer Örneğin, bilgi¬ > bir anlamı ri)de^şüc rekabetin için de,nesnşlefarklı ise, ri) farklı ise, rekabetin bir anlamı kalmaz. Örneğin, Althusser için de, bilgi­ nin nesneleri bilginin içsel koşullarında ortaya çıkar ve bilginin dişmda kalan nin nesneleri bilginin içsel koşuUarmda ortaya çıkm ve bilginin, dışmda kalan 'gerçek' nesnelerle karıştırmamaları gerekir- Althusser bu ayrımı, hem ide¬ •gerçek’ nesnelerle kanştıîılmamalan gerdifk. Althusser bu ayrımı, hem ideoloji ile bilimin farklı nesnelerden sözettiğinigöstermek hem de çok radikal olojule bilimin fmklı nesnelerden söz ettiğini göstermek hem de # k radikal bir ampirizmden kaçınmak için yapmıştır: bilim kendi bilgi nesnelerini yarabu ampirizmden kaçınmak için yapmışın:: bilimikendi bilgi nesnelerini yaraÿ

,

'

29 29

tarak, inşa ederfek ilerler. Kuhn ise benzer bir ayrımı bilirhdeki yeni buluşlara tarak,açıklaritak ihşa ederfek iseFakat benzer bir aynım yeni buluşlara yapmaktadır. burada Kühn'bflöhdefei geçişi içirtilerler:‘Kuhn Altiçirt oldnğu-kadar geçişiiçin a ç ık ttısorun içûı yapmaktadır. Fakatkuram buradaKendi Kühniçitfoldnğu kadar Altvardır: her fairklı husser 'delabir bilgiföösuesini yaratı¬ husser için de bir sorun vardır: her farklı kuram kendi bilg^nesnesini hakkındaki bilginin nesnelfer de bir yandan yorsa, gerçekteki na¬ derlediğiniyaratı-, gerçektekiAriıpirist nesnelerbilimin hakkmdaki bilginin de'bir yandan ilerlediğini na­ gözlem sılyorsa, ile sınay gösterebiliriz? arak-doğrulam'a/yanliŞlasıl sonucunu, gösterebilip? Âtnpirisf bilimingözlem %özlemolamayacağı ile smayarak-doğrulam'a/yanlişlakuramdan ma bağımsız için reddettiklerinema sonücunti, kuramdan bağiınsız: gerçeklikle gözlem olamayacağı reddettiklerinebilim görüşünde göre, kuran bağlantıyıiçin nedir?* Bu anti-ampirist göre, yanıtlamak anti-ampirist bilim görüşünde gerçeklikle bağlantıyı kurangüçlendir¬ nedir?> Bu gibi öznelci Kuhn soruyu anti-ampiristler için tezlerini soruyu yanıtlamak için Kuhn gibi bazı öznelci anti-ampiristler güçlendir­ üzerine mek geliştirerektezlerini algılama/duyum üzere görüşler bir epistemoloji mek üzere algılarna/duyum üzerine görüşler bir ı^istemblöji zorlamasına ile bilim adamı göre,baZii gitmişlerdir. Buna bilim adamı geliştirerek olmayan zorlamasına Buna göre, bilim âdâmı: ile biliriı adamı Olmayan, algılayıp günlük nesneleri sıradan vegitmişlerdir. kişi, aynı şekilde Ama anlaşabilirler. kişi, sıradan ve günlük nesneleri ayül şekildealgılama algılayıp anlaşabilirler. Ama. ve göstergelerde bilimin nesnelerde artık kullandığı kuram tarafın¬ dan bilîmin küUandlği Bu nesnelerde göstergelerde algıİEüriagitmek artık kuram tarafm­ nederile ve duytim ve uyan farkına koşullanmıştır. zorunluluğu dan koşullanmıştır. Bu nedenle duyum ve uyan farkûıâ gitmek zorunluluğu gözlemin Normal, güillük doğmuştur. ile bilimsel duyum içerikleri uyarıya doğmuştur. içerikleri ile uyanları bilimsel normal gözlemin üyariya olan Kuramduyum ilişkileri'Normal, normal tarafından farklıdır.günlük kişilerin olan ilişkileri farklı fârklıdır. Ktifâm normal uyarıları normal kişilerin gösteren küramm koşullartdırmasıchr. şey,tarafından duyumlarından Bukoşullanduyumlarından farklı gösteren kurammdeğil, koşullaırfırmasıchri Bu koşûhanöğrenilebilir olduğu ma uyarılarda için, farkşey, bunlârın gözlemle yoriımma öğrenilebilir olduğubilim, için, fark uyarılarda değil, bunlarm gözlemle yorumBöylece toplumsal, lanmasmdadır. günlükalgılayışınıızdaki kükürek vegünlükve dâha kütoirei, giderek lanmaSmdadir. bilim, algılayışimızdaki toplumsal, kemirme kolaylıklarr ontolöjikBöylece yolları ayıklayan derine varan, algılamaya getirenve giderek ontolöjikyorum kblaylıklan yolları ayıklayan ve daha derine birkestirme yönfeirt olmaktadır. ampîrist yorum Ancak bütün bu ayaküstü (ad hoc) gözlemin varan, algılamaya getiren'bir yöntem olmaktadır. aşırı öıföeliğine uyarlamaları da karşıaşırı Ancak ampirist gözlemin öıteeliğine bütünBu bu uyarlamaları ayaküstü (adyap¬ hoc) çıkmak yapıhadan mümkündür. mak, düzeyindeki aslında gözlem nesnellik uyarlamaları yapıhadân da karşı çıkmak mümkündür. Bugereğinden uyarlanialân yap­ düşüncesine fazla olmazsa nesnellik mürfikün önem 'de olamayacağı nesnelliğin sonucuna mak,vermek* aslında bugözlem düzeyindeki düşüncesine ğereğinden fazlavatarak kuramdan bağımsız ampiriztni Şöyle ki,olamayaca|ı önem vermeki .buyeterince mümkünçürütertıertifektir. olmazsa nesnelliğin-de sOnücüha gözlem de nesnel olamayacağına için bilimin inanmak vafarakyapılamayacağı ampMzSni yeterince çürütememektir. Şöyl'e ki, kuramdan bt^ımsız için, tek bilimin ya da gözlemselinanmak nesnelliğiniçin bilimde yolunundedeneysel kişinin görieiîr yapılamayacağı nesnel olamayadağma için, sınama ol¬ lazımdı!. Yani duğuna öznelci görelilikçiliği, oluftısuz an¬ol­ kişinininanması bilünde nesnelliğin tök Kuhn'un yolunun,deneysel ya da gözlemseiPıamâ lamda da olsa, ampirizmin güçlendirmiş duğuna inanmaei lazımdıi.gözlem Yani Kühn’un öznelci göreliMkçiİiği, olüftısuz'ânbağımlılığını olmaktadır. Burada söylemler arasında iki genel ontoloyani karşıt güçlendirmiş sonuç, lamda da sözü ol‘^ , edilen ampirizâlin gözlem bağımlılığrnı olmaktadur. jik düzeyde ve genel olabileceği, nesnellik bilimde tek Burada »bir sözüortaklık edilett iki sonuç, yani karşıtdolayısıyla söylemler da arasında dntblonesnellik birda gözlemveolmadığt, jik düzeyde *bir ortaklık nesnellikpozitivizme olabileceği,yöneltilen dolayısıyla bilimde tek başka eleşti¬ Ölçütünün rinesnellik gerçekçi-maddeci' geleneğinin, görüşüdür. felsefesininyöneltilen bilimpozitivizme Ölçütünün gözlem ohnadığı', birYani başka eleşti­ poziti¬ bir göreülikçivizme Kuhn tipinde getirilebilecek tek eleştiri ya' da almaşık, ri geleneğinin, gerçekçi-maddeci'bilim felsefesinin görüşüdür. Yani poziti­ ister pozitivist, göre, tipinde değildir. bilim likvizme felsefesine ister Gerçekçi-maddeci getirilebilecek teknleştiri ya da almaşık; Kuhn bir görelîlıkçi-' çağdaş bilim felsefecilerinin'Wtak görelilikçi olsun, yanlışı epistemoloji ve lik değildir. Gerçekçi-maddeci bilim felsefesine göre, ister pozitivist, ister ontoloji birbirinden boyutlarini etmemeleridir. Gerçekçi felsefesi¬ve gö'refîlikçi olsım, çağdaş bilimayırt felsefecilerinin'^ortak yanlışıbiliıft epistemoloji göre, bir neontoloji yeni öntolojik kategorilerin, küramm diğeriyle ye¬ boyutlarinı birbirinden ayırf etmemeleridir. Gerçekçi bilim felsefesi­ değiştirilmesi bilim adamları nine tanımlanmasıyla görüştekikategorilerin, doğal olmaktadır. Karşıt göre,türlerin bir kuramm diğeriyle değiştirilmesi yeni mitolojik ye­ nesneler ya adamlan’ değil, dünyalarda fakat aynı da tür- s ayrı aynı dünyadaolmaktadm çalışmakta Karşıt ni doğal türlerin tanımlanmasıyla görüşteki bilim iddialarda farklıdeğil, iddialar üzerinde bulunmaktadırlar. lerayrı dünyalarda aynı dünyada çahşmaktaBu fakat aynı genellikle nesneler yaepiste¬ da tür- > moloji Eğer ontolojik kategoriler hakkmda düzeyindedir. anlaşamıyorlarsa, 1er üzerinde farklı iddialarda buMnmaktadİriar.Bü iddialar genellikle episte­ eski nesneler redde-' var dediğiEger kuramın var olmadıkları gerçekte moloji düzeyindedir. ontölojik kategoriler hakkmdasaptanarak anlaşamıyorlarsa^

eski kuramın var dediği nesneler gerçekte var olmadıkları saptanarak redde-■ 30

dilirler. Bu durumda aströnömi örneğinde) Kepler'ci kuram, Brahe'nin inan¬ sabitÖıahe’nin oldilirler. Bu eden duramda aströnömi örneğinde; Kfepler’ci kuram, reddederek, bîr yıldız inan­ kategorisini dığı güneşin' gütteş hareket dığı harfekest eden güneş bjilİln&el kategorisini redded^ek, güneşin-satit bir yıldız orttolojİkbir Böylelikle ayriı Zamanda gelişLolğelişriıe duğünusaptâr. dupnu saptâr.bu Böylelikle bilfenSei gelişime aym zâmartda Örneğin, oıitolojik,bir gelişMarxist de/önemlidir. konu toplum bilimlerinde meyi de içerir, ttt^ i de içmir. bu kcmu toplum İSilirfilerinae de/önemlidir. Örneğin, Marxist (artı-değer, ettiği değeri, cfeğişim kategoriler sözünü ofltolbjîk ekonominin eko&ominin sözünü ettiği odtolöjîk kategöriler (artı-değer, değişim yoktur ve aralarındaki yahutdeğeri, çok değeri klasik" ekonomide ilşkiler) kullanım külİMiım değeri ve aralanndaki ilşkiler) yoktur Marx'in yahut çok Bu nedenle toplumbilim felsefecisi? taşırlar. anlamlar farklı birçokklasik'ekonomide farMı anlamlar taşırlar. Bu nedenle toplumbilim olgulardan bahse¬ şüpheli felsefecisi?'Marx’m ampirik-olmayan hattâbİfçok var olduğu karmaşık, çok çokkavramlar karmaşık,ürettiğipi, ampirifc olmayan hattâ daha var olduğu şüpheli olgulardan bahse­ kolay anlaşılır bu terimlerin klasik ekonomi den den kavramlar terimimin dahaBuna kolaybenzer anlaşıhr ekcmomi birİdasik gerektiğinibuiddia edebilirler." Marşekilde, çevrilmesi ürettiğ^i, diline diline hâlâ çevrilmesi gerektiğini-iddia edebilirler.'Buna benzer bir şekilde, Marterimlerin de bırakılabileceği, ısrar ettiği diyalektik kullanmakta xizmin «izminmantığın hâlâ kullanmakta diyalektik terimlerin de bırakılabileceği, söylenebileceğini, diliyle deısrar iddia şeylerin aynıettiği modem edenler ol¬ modem(27) mantığm de aynı şeylerin söylenebileceğini, iddia edenler müdür, yoksa bir çeviri mümkün Mâfx gerçekten Bu tür diliyle ekono¬ol­ muştur. ontolojik ve muştur. (27) Bu tür bir gerçekten müınkün müdür, yoksa Mârii ekono­ vazgeçilemeyecek,"geçerli kategoriler deçeviri gerçekten mi bilimine hem defcategorileF mi yöntemler biliriüne gerçekten de vazgeçilemeyecek,'geçerii orttolojik Marxizminve mıdır? Hem bilim felsefesini kazandırmış yeni bir soruyu yeni yöntemim' kazandırmış mıdır? Hemderin bilimvefelsefesini de 'Mancizmin elbet¬ ilgilendiren karmaşıkhem bu kadar bilimsel konumunu konumunu ilgilendiren bu pozitivıst kadar derin ve karmaşık birkarşı, sofuyu elbet­ geleneğine bilim değiliz, ama tebilimsel episte¬ burada yanıtlayacak te burada yanıtlayâcak değiliz,ayrrt amaedilmesinin pozitivîst bilim gelenöğibe kaFşı, episte­ bilimsel düzeylerinin nesnellik -ve bilim¬ moloji ve ontoloji moloji •ve ontoloji düzeylerinin aytrt edilmesinin ve bilim­ ne kadar önemli olduğunu bilimsel büyük düşünür saptayannesnellik açısından ilerleme sel anmadan sel ilerleme' açısından ne kadar önemli olduğunu saptayan büyiücgeçeınedüşünür yaptığı katkıları bu konuda hiç değilse Gyorgy Lukacs'm Gyorgy (28) Lukacs’m bu konuda yaptığı katkılan hiç değilse anmadan ğeçemeyiz. gene kerfdi ko¬ ■yîz.(28) , ; Kuhn'un her paradigmanın kendi kuramını ;■ UC-)' ' Sonuç olarak, Sonuç olafak, her parâdiğmanın kendi kurammi kenidiya¬ kokuramlargene smayabileceği arasında" düşüncesi, bilimsel içindeKuhn’un şullanmışlığı bir işlem ve tercihe ve akılcı -değil,düşüncesi) bağlıarasmda nesnel smayâbileceği öznel inanca şuUannuşlığı bilimsel kuramlar ya­ seçimi içinde pılacak ku¬ bilimsel ilerici Kuhn'un en çok, pılacak seçimi nesnel •ve &görüşü 1İC1 değil, öznel in ^ ca ilerlemeyi ve tercihe ve bağlı bir işlem getirmiştir. haline için bağladığı son tahlilde ram psikolojik biraz-keyfi haline getirmiştir. Kuhn’uri görüşü enveçok, bilimselunsurlara ilerlemeyi ve ilerici ku­ seçimini bilim görelilikçiliğiyle de Kuhn'un ram seçiminiEleştirilerin son tahlildehepsi biraz-keyfi ve psikolojik unsurlarailgilidir: bağladığı için eleştirilmiştir. de evrensel kuram seçimiilgilidir; eleştirilmiştir/Eleştirilerin hepsi de Kuhlt’ungöre, görelilikçiliğiyle bilim dünyayı istediği gibi algılayabildiğine adamı olmakta¬ yani akıl-dışı (irrasyonel) işlemde adamı dünyayıvurulamayacak, istediği gibi algılayabildığîııe göre, kurambirseçimi tevrensel akılcı ölçütlere şiddet¬ yöneltilen akıl-dışıcılık suçlamalarını akılcı ölçüdefe vurulamayacak, yaüıi akll-dışı (irrasyonel)her birfırsatta işlem olmaktadır. Kuhn, kendisine sonsözünde ve nihayet On İkinci Bölümünde, Bu kitabın lediK Kuhn, kendisme yöneltilen akll-dışıcılık suçlamalarım her firsaüta şiddet­ reddetmiştir. ve "Nesnellik, Değer Yargısı kitabmm Sürtüşme le reddetmiştir. Bu kitabm On İkinci Bölümünde, sonsözünde ve nihayet tarihli Temeldçki 1977 kuramve tekrar etmektedir: makalesinde, sürekli aynı noktayı 1977 taribli Sürtüşme kitabmm “Nesnellik, Değer Yargısı Kuram Seçimi"Bemeldçki geniş olarakaym akilcf Mr işlemdir, paradigma dahamakalesmdfe, Kuramyahüt Seçimi” fmktayıdeğiştirmek, sürekli tekrar etmektesdir; kuram seçimi, iyi olari kanıt Dahaakilcf vermeye benzetilemez. secimi, yahüt dahabir geöiş olarak paradigma değiştirmek, bir kuramı işlemdir, matematiksel fakat gibi birer kural gibi benzetilemez. değil, daha çokDahâ değeriyi yargılan fakât mateöiâtiksel bir kanıt vermeye olaıi kuramı yarayan ölçütler seçmeye kurâllafı 'iki bilim ayitı daha ölçütleri aynı Örneğin, seçmeye yarayan ölçütler birerbenimseyen, kural gibi değil, çok pâylaşari değer yargılan gibi işlerler. anlaşıttâzKğa iyi kuram olduğunda düşhıedahabenimşeyen, gene de hangisinin adamının işlerler. Ömeğm, aynı kuralları aynı ölçütleri pâylaşari'iki bilim hangisinin kuramlardan ardında, daha doğru, seçiminin daha Kuram leri olasıdır.gene adammm de hangisinin İyi kuram olduğunda anlaşmâzttğa düşhıe-

leri olasıdm Kuram seçiminm ardmda, kuramlardan hangisinin daha doğru.

(27) Davit-Hillel Ruben, 'Marxism and Dialectis' (Marxizm ve Diyalektik) Issues in Marxist Philo¬ Sorunları) Derleyenler, Johan Mepham, D-ll. Ruben, Harvester Press, sophy (Marxist Felsefe (27) Davit-Hillel Ruben, ‘Mandsm and Dialeetis’ (Mancizm v e Diyalektik) issues in Marxist Philo. 1979, 1,s. 39-40. Cilt(Marxist soptıy PetSefe SörünlârO Derieyehier, (Johân Mephâfn, D-H. Ruben, Harvester Press, Lukacs, The Ontology of Social Being (Sosyal Varlığın Ontolojisi) Merlin Press, (28) Gyorgy 1979, Cilt 1, s. 39-40. . cilt. 1978, 3Lukacs, Londra, (28) Gyorgy The Ontology Of SociaTBeing (Sosyal Varlığın Ontolojisi) Merlin Press, Londra. 1 9 7 8 ,3 cilt.

31 .

,

. ■

31

daha tutarlı, daha geni; kapsamlı, daha basit veya daha verimli olduğuna dair daha tutarhvd^a geniş daha basit veya daha vmuygulanacağı m h olduğunaya¬ dair herhangi fakatkapsamlı, bunlardan yatmaktadır;, birinin ölçütler nasıl ölçütler yahnaktadm fakat bir bunlardan herhangi birinin nasılnuygıdaftapağı ya­ hut daha önemli hangisinin ölçüt olduğu konularında bilim adamlannm hut hangiainin daha önemli Üstelik hif ölçüt olduğu könularmda bMim -adamlarmm kuram anlaşmaları «seçimini değildir. zorunlu etkileyen araetkenler anlaşmalan zonmlu değil^iû'. Üstelik kuram seçimini edcenlervs. ara­ da vardır; smda paylaşılmayanları kişisel inanç, tercih,eüşâleyen estetik kaygılar, smda paylaşjılmayanları da varchr; kişisel zaman inanç, tercih, .estetik kaygılar/ Ancak, gibi. bu tür tercihlere başvurdukları bile, bilim akıl¬vs. adamları cılığı Amazaman gibi.terk Ancak, bu türtartışmaya tercihlereaçıktırlar. başvurduklan bilcvbirbirinden bjhm adamlan akıl­ etmezler, temelde Kuhn için dünya ayrılan cılığı terk etmezler, iartışmaya Kuhn için birbirinden temelde görüşleri arasındaaçıktırlar. akılcı birAma seçim zordur, hatta im¬ yapmak yaseçim da imkansızlığın ayrılan dünya görüşleri araşınca akılcı bir yapmak zordur, hattami, imkânsızdır.. kitabında Kuhn'un ampirik bu zorluğun zaman kânsızdu-.mı Kıdm’un kitabmda bıı kesinlikle zorluğun ya da imkşısızhğm mi, olduğu hiçbir mantıksal (29)ampirik belirlenmemiştir. Kendisi¬ yöneltilenmıeleştirilere cüduğu hiçbir zaman kesinlikle beMenn\emiştir. (29) bir Kendisi­ nemantıksal yanıtlarda, verdiği sonraki bunun mantıksal ola¬ olduğunu söyleyecek ne yöneltilen eleştirilere verdiği sonraki bımuiı mantıksal bir ölagitmekten kaçmdığı ileriyamtlarda, kadar gözlenmiştir. naksızlık bir başka: Fakat nalöizlık olduğunu söyleyecek kadar ileri gitmekten Imçmdığıiçin gözlenmiştir. Kuhn, kuramı onu adar iyi anlamak eleştirecek gene de bağlanmanın zorunluonu o Fakat olduğu kurama tezindea sonuna Kuhn, bir başka; kuramı eleştirecek ^ iyi anlamak için gene de kadar direnmiştir. o kurama bağlanmanın zorunlu olduğu tezinde sonuna adlı makalesinde şöylekadar "Eleştirmenlerin Üzerine Düşünceler" der: direnmiştir. “Eleştirtpenlerin Üzerinearaştırırken... Düşünoeler’’ adlı m ailesinde şöyle der: insan "Almaşık bir kuramı kullanmaya birden o kuramı A lm aşık kuram ı araştırırken... insan salt birden û kuramı (tıpkı yabancı bir dilden başladığını yapmakkullanm yerine aya o çeviri farkbireder dilde başladığım fa r kbaşladığını eder (tıpkıfarketmesi yabancı bir dilden salthiçbir çevirinoktada yapm akbelli yerine gibi). düşünmeye İnsan bir o vardığının, bir karat- verdiğinin ki, bu belli tercihe olmaz.hiçidir Ne var tür bir dilde düşünmeye başladığım farketntesi gibi). İnsan noktada bir farkında (30) verdiğinin bir dönmedir..." değişiklik tercihe vardığının, bir karar farkında olmaz. He yar ki, bu tür bir \ , Burada görüldüğü gibi, Kuhn bir kuramı anlamakla o kuramın dünya gö¬ değişiklik bir dönmedir..."(30) \ ■ olmadığında benimsemenin olup bir Burada görüldüğü özdeş gibi, Kiıhn kuramı animnakla kuramm dünya gö­ rüşün», tereddüt oetmektedir. Bu tür bir özdeşlik, kapalı bir etmektedir. iş gibi gösterece¬ rüşünü benimsemenin özdeşbiraz olup gözü oln^ığm dayapılan tereddüt Bu tür kuram bağlılığım bir sonuç değildir. ğinden, istenilir türbir Fakat bir özdeşlik, kuram bağhhğım biraz gözüKuhn kapahbaşka yapılan iş gibi gösterece­ seçim yapıldığım dağinden, örneklerde söylemektedir. pek görmediğini jbir sonuç değildir. Fakat Kuhn başkaAkılcılık tür seçimbir yapıldığım görüşe tarihselistenilir türevidir, bağlılık değiştirmek o bağlılığı bağlılığm yargılayamaz; da tarihsel örneklerde pek görmediğini şöyleınektedir. Akılcılıkise, bir akılcı görüşe deneyimdir. ölçütlerle yapılan birbağhhk Elinizdeki inançpdönüşümüyle bağlıhğmdeğil, türevidir, bağhhğı yargılayamaz^ değiştirmek ise, kitaakılcı bm bu görüşün bilimsel son bölümünde düşüncesiyle ölçütlerle değil, inanç yakılan ilerleme bir deneyimdir. E lin izd ^ kita­ çelişme¬ Kuhndönüşümüyle tersine diğini, bir ilerleme modeline temel oluşturdu¬ daha doğru bm son bölümünde Kuhnve bugeçerli görüşün bâimsel ilerleme düşüncesiyle çelişme­ ğunu kanıtlamaktadır. Belli görüşlere bilimin içindetemel yapıldığı diğini, tersine daha doğru ve geçerlibağlılığın, bir ilerleme modehne oluşturdu­ top¬ sosyal bir boyutu lulukların boyut olmadan, ilerlemeyi ğunu kandlmnaktadır. BeUiolduğunu, görüşlerebu bağhhğm, bilimin bilimsel içinde yapıldığı top­ yalnızca mantığın bir ortamda geçerli olduğu çözümleyesoyut lulukların sosyal ve birakılcılığın boyutu olduğunu,, bu bo)®! olmadan, bilimsel ilerlemeyi rek yetersiz anlamanın man¬ olduğunu ileri BiliAısel ilerlemenin yalnızca mantığm ye alaleıhğm geçerli olduğu soyut bir ortamda çözümleye­ sürmektedir.: tığını, bilimsel aramak yerine sosyolojisini yapmak rek anlaınanm yetersiz olduğunu ileri şürmektedir.tBiliAısel ilerlemgereğini em manaraştırmanın vurgulamaktadır, Kuhn'a göre belirli bir sosyolojisini olarak bı¬ çünkübilimsel ortamdan bağım&ız tığ m ı.^ tn a k yerine araştırmanın yapmak gereğini rakınız ilerlemeyi, düşünmenin yoktur.bir ortamdan bağımSız olar^ bıvurgulamaktadır, çünkü Kuhn’a göre belirli olanağı olsun, Kuhn'un bilimsel bilgi ve Düşüncesindeki olursayoktur. rakımz ilerlemeyi, zayıflıklar düşünmeninne olanağı epistemolojisi¬ «bilimbilimsel ilerlemeyle' ilgili epjştemolojik Düşlincesindejki zayıflıklarsorunların, ne olursa yani olsun, Kuhn’un -bilgi ve çağdaş nin, sosyal mutlaka ilgili bir boyutu olması bakımından göstermek gerektiğini ilerlemeyle' epistemoloak sorunlarm, yani çağdaş bilim epistemolojisi­ öznelbüyüktür.sosyal önemi Ancak, çıkabilecek görüşünden Kuhn'un önemiıiolması nin, mutlaka birbuboyutu gerektiğini göstermek bakımından önemi büyüktür. Ancak, bu önemin Kuhn’un görüşünden çıkabilecek pznel-

(29) Bkz. Trigg, R. Reason and Commitment (Akıl ve Bağlılık)" Cambridge University PrSss, 1973, Bölüm 5, s. 102. (29) Bkz. Trigg, R. Reason and Commitment (Akıl ve Bağlılık)'Cambridge Üniversity Pröss, (30) Kuhn, s. 102. on My Critics" (Eleştirmenlerim Üzerine Düşünceler) Criticism and T.S. 1973, Bölüm 5,'.'Reflections Growth of Knowledge (Eleştiri ve Bilginin Büyümesi) kitabında, s. 277. Düşünceler) Criticişm and (30) T .S . Kuhn, ‘.‘Reflections on My Critiçs" (Eleştirmenlefira Üzerine Grovvth of Knovvledge (Eleştiri ve Bilginin Büyümesi) kitabında, s. 277. 32

32

cilik ve akıl-dışıcılık boyutlarında düşünülmesi tehlikesine karşı da uyanık bu boyutlarda sonkarşı kalındığı olmak sürece, bilginin tahlilde cilik zorundayız, ve akıl-dışıcılık boyutlapnda düşünülmesi tehlikesine da. güçle uyanık sonucu çıkabilir. aynı yahut şey Her bilgi olduğu paradigma, söylem amacı, olmak zorundayız, bu boyutlarda kalmdjğı sürece, bilginin son tahlilde güçle ise, 'bunlardan kapalısonucu bütün kendi evrensel olarak, için insanlık birininparadigma, aym içinde; şey olduğu çıkabilir.-Her s0ylem yahut bilgi amacı, geçerli etmekten, yani birolarak, için, herkesi, sürmekbitinin tünikna savım kendi olabileceği içinde kapalı ise, üne bunlardan evrensel bütün insanlık için başka bir yol güce başvurmaktan değilse bu Hiç gerçekten? soru¬ mudur yok geçerli olabileceği savını öne sürmek için; herkesi,bir tütikna etmekten, yam getirdiği yugüce gündeme bir kez daha Kuhn'un önemini. başvurmaktan başka bir yol için yok yadsıyamayız mudur gerçekten? Hiç değilse buGüç soru­ sosyolojik bir boyutsa,.onun sosyolojik bir da boyut teorisi içerme¬ karşıtının yu gündeme bir kez dşaüıa getirdiği için yadsıyamayız Knhn’un önemini. Güç siteorisi bilgi kuramma gerekmektedir. eklemek sosyal bir ille de güç sosyolojikYani bir boyutsa,, onun karşıtının da boyut sosyolojik bir bojnıt içerme­ hesaba Nedir değildir. »ilişkilerini bilgi zorunda katarak peki, yapılmak kura¬ si gerekmektedB'. Yani bilgi kuramma sosyal bir boyut eklemek ille de güç bir boyut sosyalhesaba (31) zorunda değildir. 'Nedir peki, bilgi kuraiçermesi? mının * iüşkilerim katarîüc yapılmak Bilindiği bir bir ayrı gibi, bilen bilgi Şöyleri Öte özneden düşünülemez. mınm sosyal bk boyut içermesi? (31) '

bilginin debk birbk yandan olmak zorundadıf özneden içeriği şeyözneden : yani bilgi¬ Bilindiği gibi, bilgi şöyleriayrı bilen ayn düşünülemez. Öte nin nesnesi. Daha ile özne pozitivizm, belirttiğimiz gibi nesne önce yandan bilginin içeriği de özneden ayn bk şey olmak zorundadk: arasında¬ yani bilgi­ bu sorunsala kurtulmak, kinin de özne ilişkilerin nesnesi.sorunsallığmdan Daha önce belirttiğimiz gibiönlükle pozitivizm, ile nesnegelenek¬ arasmda(Ras¬ bulduğu sel ve olarak 'metafizik' verilmiş kaçınmak içingelenek­ çözümlerden . ki ilişkilerin soıunsdhğmdan kurtulmak, ö^lhkle de bu sorunsala yonalizm, öznelliği kaldırarak radikal nesnel ampirizm ortadan düşün¬ gibi), sel olarak verilmiş ve ‘metafizik’ bulduğu çözümlerden kaçınmak için (Ras­ ile nesnenin var ampkizm öne etkileşi¬ olabileceğini sürmüştür. Öznekaldırmak içeriklerinin ceyonalizm, radikal gfbi), öznelliği ortadan nesnel düşün­ bu etkileşimden bağımsızlaşan, hatta bu etkileşi¬ doğan minden fakat giderek ce içeriklerinin var olabileceğini öne sürmüştür. Özne ile nesnenin eÜdleşime yön veren nesnel bir bilgi içeriği, bilgi ortamı gelişmektedir, (32) ki biz mkıden doğan fakat giderek bu etkUeşknden bağımsızlaşan, hatta bu etkileşi­ diyoruz. Nesnel bilimsel bil¬ bilgi çağdaş uygarlık ya da bilgi çağdaş buna me topluca yön veren nesnel bk bilgi içeriği, ortamı gelişmektedk, (32) ki biz inşam yabancılaştıncı etkilerini unutmamak koşuluyla, pozi¬ gibuna içeriklerinin topluca çağdaş bilimsel bilgi ya da çağdaş uygarlık diyoruz- Nesnel bil­ belki buraya Ancak, tivizmle olanpozi­ bu anlaşmak mümkündür. gi içeriklerinin inşamkadar yabancdaştıncı eddlerini unutmamakönemli koşuluyla, ortamının nasıl bir ortam olduğudur. Pozitivizme göre bu ortam tama¬ bilgi tivizmle belki buraya kadar anlaşmak mümkündür. Ancak, önemli olan bu ve epistemoloji bu bilgi ortamım çözümlemek içûı kullanılan mıyla bilgi özerktir ortamımn nasıl bk ortam olduğudur. Pozitivizme göre bu ortam tama­ düzey (meta) söylemse, doğrudan doğruya bilgi içerikleriyle uğraş¬ 'üst' bir mıyla özerkjtir ve epistemolpji bu bilgi ortamım çözümlemek için kullamlşn malı, bilgidüzey inançlarıyla uğraş­ ilgiveya içerikleriyle içeriklerini öznelerin doğruya düşünce bilgi atan doğrudan bk ‘üst’ (meta)ortaya söylemse, epistemolojinin önermeyi de Bu Epistemoloji lenmemelidir. nesnel olmalıdır. malı, bilgi içerilderini ortaya atan öznelerin düşünce veya inançlanyla ilgiolmaması şeklinde anlayabiliriz. sosyal göre, nesnel bilgi orta¬ Pozitivizme lenmemelidk. Epistemoloji de nesnel olmalıdır. Bu önermeyi epistemolojinin ortak ortak ve amaçlardan olıtşan inançlardan,Pozitivizme yatan çıkar ve ardıpda mının sosyal olmaması şeklinde anlayabiliriz. göre, nesnel bilgi ortaortam epistemolojinin, konusu olamaz. Pozitivizme göre, bilimin toplumsal mınm ardıpda yatan ve ortak inançlardan, ortak çıkar ve amaçlardan olkşan ve bilim yapılan çevrelerin (örneğin üniversitelerin) özerkliği ilkesinin teme¬ topluıpsal ortam epistemolojinin, konusu olamaz. Poîutivizme göre, bilimin budur. Nesnel bilgi ortamındaki sorunların içeriğini bu ortam dışında kalan live bilim yapılan çevrelerin (örneğin üniversitelerin) özerkliği ilkesinin teme­ ihtiyaçlar bağımsızlığı belirleyemez, yani bilgi sonınlarınbilimin kavramsal li budur. Nesnel bilgi ortammdakiiçeriğinin, içeriğini bu ortam dışında kalan ideoloji nesnelliği, yatmaktadır. her ile bu ayırımda tür kendisi veihtiyaçlar belkleyemez, arasındaki yani bkgi içeriğinin, bilimin kavramsal bağrmsızhğı ile, içinde bilim yapılan, yahut bilimi üre¬ özerkliği kavramsal Ancak bilimin ve nesnelliği, kendisi ile her tür ideoloji arasındaki bu ayırımda yatmaktadır. sosyal pratiğin genel olarak toplumsal çevreden bağımsız yahut kopuk tin/ Ancak bilimin kaVranasal özıM^kliği ile» içinde bilim y^Uan, yahut bilimi üre­ olması ayrı şeylerdir. Bu kavramsal özerklik ile toplumsal belirlenmişlik ara¬ t t i sosyal pratiğin genel olarak tcplumsal çevreden bağımsız yahut kopuk lat) bir boyut behrlenmişlik kısıtlayıcılığına sosyal Bilgi kuramının, karşı, île pozitivizmin taşıması gerektiğini, oknası ayn şeylerdk. Bu kavramsal özerklik toplumsal arâ-

Frankfurt Okulu'nun günümüzdeki mirasçısı Jprgen Habermas yaşamı boyunca işiemiştir, bkz. Press, 1971 (Al(31) Bitgi kuramıhın. kısıllayıcılığına o ^ a i bir Beacon boyut taşırnast gerektiğini, İnşan sÇıkarlan) (Bilgi ve karşı, Knowledge özeliikle Human Interests andpozitivirmin Frankfurt Okulu’nun gOnfimüzdeki mirasçısı Jprgen Habermas yaşam ı boyunca işiemiştir, bkz. 1968) mancası olarak özeliikie Knovyiedge and Human Interests ve(Bilgi ve tavırların İnşan Çıkartan) Beaconbağımsız Press, 1971 (Alöznel koşullarından (32) bu ortama, Popper nesnel durumların dünya" mancası 1968)adını vermiştir. Bu görüşünü ileri sürdüğü makale de .gayet uygun olarak "Bilen "üçüncü kitabı, s. 106. Bkz. bu epistemoloji" ortama, nesnel durumların ve öznel tavırların koşullarından bağımsız olarak Nesnel Bilgi bir(32) öznePopper başlığını taşımaktadır. olmadan "üçüncü dünya” adını vermiştir. Bu görüşünü ileri sürdüğü makate d e gayet uygun olarak “Bilen 33 bir özne olmadan epistemoloji" başlığını taşımaktadır. Bkz. Nesnel Bilgi kitabı, s. 106.

33

■

.

'

■

■

sında bir yerlerde de bilgiyi üföteh öZriS vardır. Sosyal bir bçyuf içeren epis¬ temoloji hangi özneden bahsedecektir? Kavramsal özerkliğin,. nesnel. bilgi şında bir yerlerde de bilgiyi üreten özne vardu-. Sosyal bir bçyut içeren epis­ ortamınm Öznesinden mi (bilimsel topluluklar), toplumsal çevredeki öZneden temoloji hangi özneden bahsedecektir? Kavramsal özerkliğin,, nesnel bilgi mi (genel olarak toplum)? Özne bu şekilde ikiye bölünebilir mi? Diyelim ki ortammm Öznesinden mi (bilimsel topluluklar), toplumsal çevredeki özneden özne, bilimin eşiğinden içeri girerken, içinde yaşadığı topluma »ait bütün dü¬ mi (genel olarak tojjlunı)? Özne bu şekildedışarıda ikiye bölünebilir mi? Diyelim ki bırakıyor. Aynı şekilde, şüncelerini, inançlarım, politik tercihlerini özne, bilimin eşiğinden içeri girerken, içinde yaşadığı topluma sait bütün dübilimden topluma geçerken de bilimin öğrettiği her şeyi bırakması mı gerek¬ şüncelermi, inançlarmı, politik tercihlerini dışanda bırakıyor. şekilde, elinizdeki kitabm bölümünde sorunsala sonucu Aym mektedir? Thomas Kuhn bu bilimden topluma geçerken de bilimin öğrettiği her şeyi bırakması mı değinirken, bilimsel devrimlerde meydana gelen kavramsal çatışmalarıngerek­ çö¬ mektedir? ThömaS Kuhn bu sorunsala elinizdeki kİtabm sonucu bölümünde ya da merciye başvurulmaması zümlenmesi için, bilim dışı hiçbir otoriteye değinirken, bilimsel devrimlerde pıoydanabir çö­ söyler: bu tür kuralkavramsal olduğunuçatışmalarm kuralının, içine işlemiş gelen bilimsel özerkliğin zümlenmesi için, bilim dışı hiçbir otoriteye ya da merciye başvurulmaması zıtlıklarda, çözüm için ne toplumun başmdakilere, ne de genel olarak halka kuralının, bilimsel özerkliğin içine işlemiş bir kural olduğunu bu tür böylesöyler: idarecilere bir müda¬ görülür. başvurulduğu Toplumun başmdakilere, zıtlıklarda, çözüm i t o ne'toplumun başmdakilere, ne de genel olarak öl¬ hale yapmanın yollan demokratik batı toplumlarında kurumsal olarak birhalka başvurulduğu görülür. Toplumun başmdakilere, idtuecilere böyle birolarak müda­ diğer üniversite, devlet göreli örneğin aygıtlarından çüde kapanmıştır, hale yapmanm yollan demokratik batı toplumlarmda kurumsal birhi-öl­ bu çevrenin kendi ödenen bedel, kapalı, içineolarak karşılık özerktir, fakat buna çüde kapanmıştır, örneğin üniversite, diğer devlet aygıtlarından göreli olarak yerarşik bir yapıya sahip olması, bilimsel iletişimin sınırlı bir çevrede kalma¬ buna yığınların karşılık ödenen bedel, bu- çevreninyakendi içine kapalı, bilgiye da bilginin onlarahi­ sı,özerktir, de geniş ulaşmalarının, böylecefakat yerarşik bir yapıya sahip olması,’bilimsel iletişimin sınırlı bir çevrede kalma­ bi¬ ulaşmasmm en aza indirilmesidir. Ancak, biümde yapılan yeni buluşların, sı, böylece de geniş yığmlann bilgiye ulâşmalarmm, ya da bdginin onlara bi¬ lim dışı değerlere başvurulmadan elde edilmelerine karşın, bu buluşların ulaşmasmm en aza indirilmesidir. Ancak, bilimde yapılan yem buluşlarm, bi­ önlemek etki yapmalarını Bilgi topluma ye¬ dışı çevrelere, lim olanaksızdır. lim dışı değerlere başvurulmadan elde edilmelerine karşm, bu buluşlarm nilenmelerinin (bilimsel devrimlerin) çok derin politik ve sosyal yankılanbi­ lim dışı çevrelere, topluma etki yapmalarmı önlemek ye­ Katolikolaıîaksızdır. örneklere, KilisesindenBilgi en ünlü gördü¬ Tarihteki vardır. Galileo'nun nilenmelerinin (bilimsel devrimlerin) çok derin politik ve sosyal yankılan ğü tepkiyi, Dârwin'ci evrim kurammm birçok politik, tutucu çevreden aldığı vardır. Tarihteki en ünlü örneklere, Kâtol& Kilisesindenburada gördü­ Galileo örneğine yeterlidir. Galileo’nun değinmişken, anımsamak sert eleştirileri ğü tepkiyi, Dârwin’ci evrim kurammm birçok politik, tutucu çevreden ^dığı asrımızın en büyük yazarlarından Bertolt Brecht'in bilim-tophım ilişkileri sert eleştirileri anımsamak yeterlidir.Galileo örneğine değinmişken, burada üzerine yazdığı sarsıcı satırları anımsamamak olanaksızdır: Galileo'nun Ya¬ asnmızm en büyük yazarlarmdan Bertolt Brecht’ininkâr bilim-toplum ilişkileri görüşlerini Engizisyon tarafından etmeye zorlanan adlı oyumda, şamı üzerine yazdığı sarsıcı satırlara anımsamamak olanaksızdır: Galileo’nUn Ya­ ve boyun eğen Galileo şöyle der: şamı ,adh ojmnda. Engizisyon tarafmdan görüşlerini inkâr etmeye zorlanan "Benim düşünceme göre, bilimin tek amacı insan varlığının çilesini hafif¬ ve boyunEğer eğenbilim Galileo şöyle der: kendilerini yalnızca bilgi için bilgi topla¬ adamları.... letmektir. "B m im düşünceme âabuluşlar insan varlığının çilesini hafif­ veam yeni yalnızca yeni dertler kalacaktek sakatbilimin maya sınırlarlarsa, bilimgöne, letmektir. Eğer bilim adamları.... kendilerini yalnızca bilgi için bilgi topla­ getirecektir. Zamanla, keşfedilebilecek her şeyi keşfedebilirsin, fakat ilerle¬ maya sınırlarlarsa, bilini bir sakat küiacdk ve yeni buluşlar yalnızcaarasındaki yenidertler Seninle insanlık ilerleme uzaklaşan insanlıktan olacaktır. men getirecektir. Ç ım anla, keşfedilebilecek her şeyi keşfedebilirsin, fa t ilerle­ uçurum bir gün o kadar büyüyebilir ki, senin yeni bir buluş üzerinek aduydu¬ men insanlıktan uzaklaşan b ir ilerlente olacaktır. Seninle insanlık (zrasınddki ğun coşkunun karşılığı, evrensel bir dehşet haykırışı olabilir." (33) uçurum bir gün kadaryapan büyüyebilir ki, toplumun senin yenidiğer bir buluş üzerine duydu­ kesimlerinde etkin gibi,o bilim özne ile Görüldüğü ğun coşkunun karşılığı, evrensel bir dehşet haykırışı olabilir. ” 3) olan özneyi ayırmak her zamah mümkün olmamakta, olsa bile0Galileo'nun Görüldüğü gibi,söylediği bilim yapan ile top lumm^^^^^yaratabilmektedir. kesimlerindeYal¬ efldn Brecht'inÿ olumsuz sonuçlar gibi,özne ağzmdan olan özneyi ayırmak her zamah tnümküh olmamaktav olsa bile Galileö’nun nızca nesnel bilgi içeriklerini incelemek zorunda bırakılan epistemoloji, dışa¬ ağzmdan Brecht’in gibi, olumsuz sonuçlar Yal­ nasılyaratabilmektedir. bir bütünlük oluştubilgide nasıl bağdaştıracak, kalan bu Öznelerisöylediği rıda nızca nesnel bilgi içeriklerini incelemek zomnda bırakılan epistemoloji, dışa­ rıda kalan Life bu of özneleri nasıl bağdaştıracak, bilgide bir bütünlük oluştuVintage Bo¬ (Toplu Playsnasıl Oyunlar) Yaşamı) Collected Galileo (Galileo'nun (33) B. Brecht, oks, Random House, 1972, Cilt 5, s. 94. (33) B. Bröcht, Life of Galileo (Galileo’nun Yaşamı) Collected Plays (Toplu Oyunlar) Vintage Bo34 oks, Random House, 1972, Cilt 5, s. 94.,

34

racaktır.Zira.nesnelbUgvortamivpoziüviÿindediğigibi, toplumun diğerkeuzak vçîşrmjraş, tutarlı bir .söylem alaracaktır. Zira, nesnel bilgibölünmeler ortamı-, pozitivistin dediğjjgibi, toplumun diğer ke­ vardır, Eh da içinde böyle ıÿ)dbipİdjrÿ
siÿeÿdeki bölünmelerden

riesnelleştirileceğini belirlemektedir. Yani, insanm doğa ile ilişkisini yansıtan teknik ve pratik kaygılar, öznelerin35nesnel deneyime sahip olabilmelerinin ',.35

zorunlu koşullandır. Bilginin oluştuğu ortamla bilginin uygulanabileceği ya¬ pıyı birleştiren de bu yarardır; yani insanın doğaya teknik olarak hâkim olma zomniu koşulimdm Bilginin oluştuğu ortaınla bilginin uygulanabileceği ya­ çıkandır. Bir başka deyişle, Kuhn'un devrimlerle yıkılıp yenilerinin oluştu¬ pıyı birleştiren de bü yarardır; yani insanın doğaya teknik olarak b^din ohna rulduğunu söylediği paradigmalar, en geniş anlamıyla, bilgi ortamını yaratan çıkandır. Bi# başka deyişle, Kuhn’un devrimizle yıkılıp yenilerinin oluştuamaçların, çıkarların örgütlendiği sistematik yapıdır. Devrimler ise; bilgi or¬ nıldüğunu söylediği p z^ gm alar, en geniş anlamıyla' bilgi ortamını yaratan tamlarının iletişimidir; bilgi alış-verişinin yapıldığı kurumsal, giderek kültü¬ amaçlann, çıİcarUuın örgütlendiği sistematik yapıdır. Devrimler ise; bilgi orrel etkileşimdir. Bu etkileşimi ve bu bilgi ortamım pozitivizmin yapmak iste¬ tamlannm iletişimidir; dondurarak, yapıldığı kurumsal, giderek kültü­ diği gibi tek bir boyutta bilgi abş-verişinin mekanistik şekilde doğalcı birikimci bir rel etkileşimdir. Bu etkileşimi vebilgide bu Ûlgi ortamım pozitivizmin yapmak iste­ gibi bulunması gereken bu iletişim/etki¬ çalışmak, göstermeye süreç diği gibi tek bir boyutta donduranda, mekaniştik şekilde doğalcı birikimci bir yani gelişmeyi teknik etmek insan çabasının yerine leşim boyutunu yok süreç gibi göstermeye çalışmak, gereken bu iletişim/etki­ insanınbulunması koymaktır. doğaya egemen ol¬ Böylece bilginin amacıbilgide özgürleşerek leşim boyutunu yok etmek yani teknik gelişmeyi insan çabasının yerine ması değil, doğaya egemenliğin insanın insana egemenliğiyle özdeşleşmesikoymaktır. Böylece bilginin amacı insanm özgüıleşerdt doğaya egemen ol­ dir. Bu durumda, az önce değindiğimiz bilgi parçalanması meydana gelmek¬ ması değil; doğaya egemenliğin insanın insana egemenliğiyle ö^eşkşm esite, ahlaki, moral, estetik ve kültürel kaygıların, toplumsal ilişkilerin geliştiği dır. Bu az önce değindiğimiz bilgi parçalanması meydana gelmek­ birbirinden uzaklaşmaktadır. düzey ayrılmakta, iledurumda, düzey bilimin geliştiği te, ahlaki, moral, ztetik ve kültürel kaygilarm, toplumsal ilişkilerin geüştiği amaç, aynı zamanda insanm özgürleşmesi ise, bu düzeylerin birleş¬ Bilgideki düzey ile bilimin geliştiği düzey ayrılmakta, birbirinden uzaklaşmaktadır. mesi gerekir. Bunun için bilimin yöntemsel bir öz-bilinç ve öz-eleştiri düze¬ Bilgideki amaç, aym zamanda insanm özgürleşmesi ise, bu düzeylerin birleş­ yine kavuşması gereklidir. mesi Bunun için bilimin yöntemsel birarasında, öz-bilinç ister ve öz-eleştiri düze­ bilim alanının kendi kuramlar tek tek bilim içindeki İstergerekir. yine kavuşması gereklidir. bilim, dil, din, politika, sanat alanlarındaki görüşleri arasmda ol¬ adamlarının alanının kendi içindeki kuramlarbuarasmda, isterkopukluğunu tek tek bilim düzeylerin birbirinden sun, İster insanbüim bü parçalanışını, -bilişinin adamlanmn bilim, dil, din, poMtika, sanat alaniarmdaki görüşjeri arasmda ya da çelişkilerini birleştiren, ama bunu pozitivizm gibi kısıtlayıcı biçimdeol­ sun, insan biUşininbü par^alamşmı, düzeylerin bu birbirinden kopukluğunu yapmayan bir felsefi eleştiri düzeyine gerek vardır. Bilimsel epistemoloji, gi¬ ya dabütün çelişkilerini birleştiren,çözümlenmesi, ama bunu pozitivizm gibi kısıtlayıcr biçimde zorundadır, bunu sağlamak insan bilgilerinin iki derek yapmayan bir felsefi eleştın düzeyine gerek vardır. Bilimsel epistemoloji, ayn bilim dalı, ya da aynı dal içinde iki ayrı kuram, birbirlerinden kopuk ola¬gi­ derek bütim insanhabersiz bilgilennm çözümlzunesî, bunu sağlamak zorundadır, m kendi birbirlerinden Ama rak, araştırmalarım olabilirler. yürütüyor ayn bÜim dab; ya da aym dal içinde ild ayn kuram, birbirlerinden kopuk ola­ her .ikisinin de buluşlarını, eksikliklerini ve yeniliklerini değerlendirecek, bü¬ rak, birbirlerinden habersiz kendi araştırmalanm yürütüyor olabilirler. Ama bir bakış açısına ve bunu bilgiyi kısıtlamadan, tünleyici özneyi erişmekten her Bdsinin de buluşlarım, eksildiklerini ve yerdiklerini değerlendirecek, bü­ yok etmeden yapmaktan umut kesilmemelidir. Aslında, farkında olmasalar tünleyici bir bakış açısına erişmekten ve bunribilgiyi kısıtlamadan, özneyi bile her bilgi dahıun temelde yönelik olduğu amaç budur, bilgiyi ve bilginin yok etmeden yapmaktan umut içinde kesilmemeldir. farkmda olmasalar ke¬ söylem alanı, yer aldığı Asbnda, birbirini öznesini bütünlemektir. Bilginin büe her bilgi dabıun temelde yönelik olduğu aniaç budur, bilgiyi ve sen, birbiriyle çelişen birçok düzeyden oluşmuştur. Felsefenin görevi, bilginin bütün öznesini bütünlemektin içinde yer aldığı alanı,yaratmaktır. birbirini ke­ birsöylem bütünleyici üst söylem söylem alanları alan insanı içinde yerBilginin sen, birbiriyle çelşen birçok düzeyden oluşmuştur. Felsefenin görevi, bütün Böyle bir amacın bir yerde dilin dışına çıkmaya çalışmak olduğunu, bunun söylem alanlah içinde yer alan inşam bütüıüeyici bir üst söylem yaratmakür. ise olanaksız olduğunu iddia edenler çıkmıştır elbet. Bu iddiaya göre, dilin Böyleçıkma bir amacm yerde dilin dışma çıkmaya çalışmak olduğunu, bunun gidemez, öteye yine diğerlerinin bir dil çabasıbir oluşturmaktan dışına ise olanaksız olduğunu iddia edenler çıtoışter elbet. Bu id^aya göre, dilin araşma bir başka görüş daha ekleyebilir ancak. Bu eleştiri yalnızca bilginin (bşıha çıkma çabası yine bir dil oluşturmıüdân öteye gidemez, diğerlerinin nesnel içeriğini bilgiyi üreten özneden ayıran görüşler için geçerlidir. Örne¬ araşma görüş dafaabu ekleyebilir ancak.Kuhn Bu eleştiri yalnızcaöbilj bilgi içeriğini, değildir ğin Kuhnbir içinbaşka eleştiri, çünkü geçerli içeri¬ nesnel içeriğini bilgiyi üreten özneden ayıran görüşler için yapmanın tek ği yaratan öznelerin eyleminden ayırmamıştır. Ancak, bunugeçerlidir. ğin Kuhn değildir bu eleştiri, KuJm bilgi içenğini, ö içeri­ herkesi kendi olmak görüşü, yolu, görelilikçi değildir.çünkü Kuhn'un gibigeçerli Kuhniçin ği yaratan öznelerin eyleıhinden ayırmıunıştır. Ancak, bunu yapmamn tek kapalı, taşralı görüşünün dogmatizminden çıkanp, tarihsel açıdan bütiiri dil¬ yolu, Kuhn gibi görelilikçi olmak değildir. Kuhh’un görüşü, herkesi kendi lerin üzerinde bir konuma getirip bırakmıştır. Aym şeyi yalnızca tarihsel bokapalr, taşrab görüşünün dogmatizminden çıkarıp, tarihsel açıdan bütün dil­ lerin üzerinde bir konüma getirip bırakmıştır. Aym şeyi y a ln ^ a tarihsel bo­ 36

yutta değil, epistemoloji boyutunda da yapmak gerekir. Bunu yapmak için de

yutta değil, epistemoloji karşı boyutunda dazorundayız. yapmak gerekir. Bunu yapmak için de görelilikçiliğine çıkmak bıraktığı Kuhn'un Çünkü Kuhn'un

Kuhn’un ı^relilikçiliğine çıkmak zonmdayız. Çünkü bilgiyi kaUnak, ister istemez karşı yaratanın kabul yerde son tahlilde olduğunubıraktığı gjiçKıdm’un yerde kalmak, ister istemez bilgiyi yaratamn son tahlilde güç ge¬ çıkmanınkabul etmek* güçten kurtulamaniaktır. Kuhn'un görelilikçilığine karşıolduğunu eünek, güçtenhiç kurtulamamaktn. Kuhn’un göreliltkçilığine karşı çıkmanm ge­ değilse cpistemolojik buradadır bu görüş bilimin ve bilimsel reği açıdan, reği buradadır: hiç değilse epistemolojik açıdan, bu görüş bilimin ve bilimsel akılcılığm konumunu sarsmaktadır. Güçten kaplamadığı ölçüde, bilimsel . akılcıhğmgiderek konumunu sarsmaktadır. Güçten kaçılamadığı ölçüde,giderek bilimsel daha çok akılcılığın malolmak yerine, insana veya topluma akaicılığm giderek daha çok insana veya topluma malolmak yerine, giderek daha az insanm ya da toplumun elinde toplanması, teknolojist bir silah halin¬ daha az insamn ya da toplumun elinde toplanması, teknolojist bir silah halin­ de dejenere olması tehlikesi vardır. Bilim özerkliğini, toplumdan uzaklaşade: dejenere olması tehlikesi VEudır. Bîüm özerkliğini, tc^lumdan uzaklaşa­ rak, özneden koparak değil, onlarıÿ giderek daha çok içererek korumaya ça¬ rak, özneden onlan, giderek daha çok içererek korumaya ça­ negatif görelilikçiliğin ütopyalar sonucu Aksikoparak takdirdedeğil, lışmalıdır. mantıksal lışmalıdır. Aksi takdirde göreliiikçiliğin mantıksal sonucu negatif ütopyalar olabilir. Popper böyle bir ütopyayla göz korkutarak bilimin nesnelliğini sa¬ olabilir. Popper böyle bir birsavaşla ütopyayla korkutarak bilimin nesnellikli uygarlığı dünya yok göz geriye kütüphanelerde olup, vunur: saklanansa­ vunur: dünya uygarlığı bir savaşla yok olup, geriye kütüphanelerde saklanan nesnel bilgi içeriği kalırsa, uygarlığı yemden kurmak mümkündür. Halbuki nesnel bilgi içeriği kalırsa, uygarhğı yenidoı kurmak mümkündür. Hdbuki be nesnel bilgi içeriği, yani kütüphaneler yok olup, yalnızca öznelerin öğren¬ bnnesnel bilgi içeriği, yanî kütü^ıaneler yok olup, yalmzea Öznelerin im¬ me yeteneği kalsa, çağdaş uygarlığı yeniden inşa etmek hemen hemenöğren­ me yeteneği uygarhğı çıkardığı yeniden inşa etmek hemen hemen im-r hisse, (34) kalsa, bilgi içeriğinin nesnel Popperçağdaş 'm bu kıssadan kânsızdır. k r iz dkarşı ir . (34) Popper’m bukarşılık kıssadan çıkardığı hisse, nesnel bilgi bilginin Kuhn, ilerlemesi zaferidir. özneye özneler Buna için içeriğinin özneye karşı zaferidir. Buna karşılık Kuhn, bilginin ilerlemesi için- özneler arasındaki çatışmaları, ilişkileri hesaba katmanın gereğini vurgulamaktadır. arasmdaki ilişküen hesaba katmamn gereğim vurgularnaktadır. sosyolojisi, bu daçîrtışmalan, Ancak, yalnızca bilimin toplulukların bilimi üreten iç çe¬ Ancak, bu da yalnızca bilimin sosyolojisi, bilimi üreten topluluklarm iç çe­ değil. Yani da lişkileridir. bilginin sosyolojisi Kuhn bilimle toplumu, bilim¬ lişkileridir. bilginin sosyolojisi değilYani Kuhn da bilimle toplumu, bilim­ bağ¬ özneyle özneyi ayınr, ayırım bu yaklaşımım toplumdaki görelilikçi deki deki özneyle toplumdaki özneyi aymr, görelilikçi yaklaşımım bü aymmbağlanımda sergiler. lammda sergiler. gücün alanından düşüncenin alanına, ve yalnızca bilimi üre¬ Bu ilişkileri Bu öznelliğinden ilişkileri gücün alamndmı düşüncenin ve yalmzca bilimi üre­ sosyal tüm boyutu toplumun tenlerin çekebilmenin, çıkarlarınaalanına, tenlerin özncâliğinden tüm toplumun çıkarlanna de görçlilikçi epitemolojiye her iki düzeyde de bütünleyicisosyal değil çekebilmenin, kat¬ şekildeboyutu epitemolojiye düzeyde görelilikçi bütünleyici şekilde katBudeadımı atmakdeğil de bilgiye yokUd bir yolu her istenen mudur? için, de helki manın manm biraym yoluzamanda yok mudur? Bu de adımı atmak için, belkilazımdır. de bilgiye istenen de özerkliğin istemek özneye Hem tanınmasını özerkliğin aymyalnız zamanda özneye de tamnmasmı istemek lazımdır. Hem değil, bütün Bugün öznelere, üreticilere. bilimi üretenlere içinde bütün bütün büimi üretenlere değil, ve bütün üreticilere. Bugün için bilgide hiçbir yalnızca özerkliğiyalnız soyutta, buöznelere, düşüncede edinebilir: özne özne bubağlanmadan özerkliği yalmzca soyutta, düşüncede hiçbir gezinenve ve bilgide söylemler eleştirenedinebilir: düşünce düze¬ söyleme arasında söyleme arasmdaPopper gezinen, eleştiren son bilgidüşünce yaratılmadıkça, 'mvenesnel Bu bağianmadaır yinde. ortamı düze­ eleştirel düzeysöylemler yinde.baskıcı, Bu eleştirel düzeybir yaratılmaıhkça, Popper’m bilgi son Fakatnesnel burada Kuhn'un da ortamı ortama dönüşebilir. kontrolcü derece d^eceçektiği baskıcı, kontrolcü bir ortama dönüşelriir. Fakathiçbir burada da Kuhn’un ya da sistem yetişmektedir: imdada diyalektiği dikkat düşünce dikkat(negatif çektiği ütopyalar düşünce diyalektiği imdada yetişııiektedir: hiçbir sistemgene ya da bile) kendine aldığı sorunların Hepsini hedef kuram kuram (negatiftemelinde ütopyalarçözemez. bile) kendine hedef aldığıbir sorunlarm Hepsini gene daima, ve farklı Sonunda üst düzeye kendi öncelleri k ^ d i öncelleri temelinde çözemez. Sonunda daima, bir içinde üst düzeye farklı yani zorunluluğunu da kendi Bilim¬ taşır. ve öncellere geçme dinamiğini, geçme dinamiğini, zorunluluğıimı dakendi taşn.sosyal Bilim­ gerekiçinde bilgi ortamında, Gerek öznenin budur. yani selöncellere anlamı devrimlerin sel devrimiriân aıılamı budur. mantığında Gerek bilgibuortamında, özneninçıkışı¬ sosyal bu özgürlük açık ucun,gerek de bilginin ve gerek çevresinde çevresinde vfi gerek de bilginin bu açık ucun, bu özgürlüh rağmen, ilgimizi çdaşıtüm görelilikçiliğine hamlattığı nın için, mantığmda bulunduğunu esir¬ nm bulunduğunu hatnlattığı için, tüm görelilikçiliğine rağmen, ilgimizi esû> geyenleyiz Kuhn'dan. geyemeyiz Kuhn’dan. ' düşünce yapılarındaki çeşitliliğin ortasında Rağmen diyoruz, çünkü Kuhn Rağmen diyoraz, çünkü Kuhn düşünce yapılarmdaki çeşitliliğin ortasmda (34) Bkz. Popper, Nesnel Bilgi kitabı, s, 108. (34) Bkz. Popper, Nesnel Bilgi kitabı, s, 108.37

37

bırakmaktadır bizi. Bu -çeşitliliği bütörileyip bilgiyi bir adım ileri götüren di¬ namiği gene bilginin kendi düzeyinde bulmaz, öznelerin bilgiÿtürleri arasınbırakmaktadır bizi. Bu çeşitliliği bütünleyip bilgiyi bir adrnı ileri götüren di­ dâki seçimlerini belirleyen etkenlerin düzeyine taşır sorunu, Kuhn'ıin bu iki namiği gene bilginin kendi düzeyinde bulmaz, öznelerin bilgi.türleri arasın­ düzeyi ayrı görmesinin ve birleştirememesinin nedeni, pozitivizmin bilimsel daki seçimlerini belirleyen etkenlerin düzeyine taşır sorunu,Aslında Kuhn’ön üd ilerleme sorununa getirdiği çözümü yeterince aşamamasıdır. bubu çö¬ düzeyi ayrı görmesinin ve birleştirememesinin nedeni, pozitivizmin bilimsel zümü, yani endüktivizmi, Popper gibi neopozitivistler de yeterihce aşama¬ ilerleme Popper sorununa getirdiği çözümü yeterincesadece Asimda bü çö­ mışlardır. endüktivizmi değiştirmiştir. Popper reddetmemiş, aşamamasldur. zümü, yani endüktivizmi, Popper gibi neopozitivistler de yeterince aşama­ için de bilgi hâlâ düz bir çizgi halinde, boşlukta köprü kurmaya benzer bir mışlardır. Popper endüktivizmi reddetmemiş, sadece değiştirmiştir. Popper süreç biçiminde ilerlemektedir. Pozitivist için, geçilen yol vanlan noktayı de¬ için de bilgiuzayın hâlâ düz bir çizgikalmaz, halinde,uzay boşlukta köprü kunnaya benzer bir ğiştiriyorsa, bir anlamı yok olmuş düşüncesini sayar. süreç biçiminde ilerlemektedir. Pozitivist için, geçilen yol vanlan noktayı de­ Halbuki yirminci yüzyıl fiziği ve Einstein, uzayda böyle, bir göreliliğin oldu¬ ğiştiriyorsa, uzayın bir anlamı kalmaz, uzay düşüncesini yok ohnuş sayar. ğunu kanıtlamıştır. Aynı şekilde, farklı bilişsel yapılar düşünceyi farklı so¬ Hâlbuld yirminci yüzyıl fiziği ve Einstein, uzayda böyle, bir göreliliğin oldu­ nuçlara götürüyorsa, pozitivist için nesnellik yok' olmuş sayılır. Halbuki ğunu kanıtlamıştır. Aynı farklı bilişsel yapılarsahip düşünceyi farkh so­ eşdeğerde, geçerliliğe Kuhn farklı bilgi türlerininşekilde, aynı sonuçlar vere¬ nuçlaragöstermiştir, götürüyorsa, pozitivist içinörneklerle. nesnellik Çünkü yok -olmuş sayılır. Halbuki de tarihsel düz bir bildiğini çizgi halinde hem Kuhn farklı bilgi türlerinin eşdeğerde, aynı geçerlihğfe sahip sonuçl^ vere­ ilerlemenin, başka tür bilgi tarzlarım yok eden, bir kenara iten bir ilerleme bildiğini göstermiştir; hem de tarihsel örneklerle. Çünkü düz bir çizgi halinde olduğunu görmüştür. Tarih bu şekilde, ban rasyonel teknik düşüncesinin yen¬ ilerlemenin, başka bilgitarzlarıyla tarzlarını doludur. yok eden, bir kenara iten bir üerleme diği, farklıtürbiliş nedeni, yok ettiği Bunun Habermas'a olduğunu görmüştür. Tarih bu şekilde, ban rasyon^ teknik düşüncesinin yen­ ilişkin söylediklerimizde de yansıdığı gibi bilgiden beklenen farklı yararla¬ diği, yok farklı ettiği amaçlarla farklı biliş tarzlarıyla doiudın. Bunun nedeni, Habermas’a rın, bilgiyi eğilimlerinin çatışmasıyla kullanma meydana ge¬ ilişkin söylediklerimizde de yansıdığı gibi bilgiden beklenen farklı yararlauygarlık Nasıl bir diğerine len egemen uygarlık seçimleridir. bi¬ olmuşsa, bir nn,tarzı bilgiyi farkh amaçlarla kullanmaHatta eğüimlerinm meydana ge­ Kuhn'unÇatışmasıyla de diğerine lim aynı bi¬ gösterdiği gibi, baskın çıkmıştır. len uygarlık seçimleridir. Nasıl bk uygarlık diğerine egemen öhnuşsa,. bk bk lim yapma tarzı içinde bile benzer çatışmalar, farklılıklar çıkmaktadır. lim tarzı de diğerine baskin çıkmıştır. Hatta Kuhn’un gösterdiği gibi, aynıbi-i Fakat bu farklılıklar arasında yapılan seçimlerin aidmda yatan nedenlerle, lim yapma tarzı içinde bile benzer çatışmalar, çıkmaktadır. söylediği kadar ortamdaki Kuhn'unfarkhiiklar bilginin amaçlar, üretildiği kopuk değil¬ Fakat bu farklılıklar ^asmda yapılan seçimlerin'ardmda yatan nedenlerle, dir birbirinden. Kuhn gibi, bilimin evrensel bir mantığı olduğundan kuşku bilginm üretildiği ortamdaki amaçlar, Kuhn’un kopuk değil­ değiliz. zorundakadar duyduğumuz sosyolojisine Tersine, yönelmeksöylediği için bilimin dir bkbkinden. Kuhn gibi, bilimin evrensel bk mantığı olduğundan kuşku bu iki düzey arasmda çok derin bir bağlantı olduğu için bilgi, bütün farklılık¬ duyduğumuz içindebilimin sosyolojisine Kuhn yönelmek zorunda değiliz. arasın¬ Tersine, ilerfeyebilmektedir. rağmen, geıie lara kuramlar 'un bilimsel bu iki düzey arasmda çok denn bir bağlantı olduğu için bÜgi, bütün fârklihkdaki seçimi etkilediğini söylediği toplumsal yahut estetik kaygılar bilimsel lara rağmen, gene deilerleyebılmektedk. Kuhn’un'Wlknsel kuramlar değildir, sadece düzey olarak farklıdır. nitelikçe bilgiden İnsanlıkarasm­ için farklı daki seçimi etkilediğini söylediği toplumsal yahut estetik kaygılar bılunsel tek tür ilerleme, bilgi üretmek için de tek tür mantık,özleyen pozitivizmin de bilgiden nitelikçe farklı değildk,vardır. sadeceKuhn, düzeypozitivizmin olarak farkhdrr. ıçm kaygılan kendiİnsanlık ve estetik kaygıları¬ politik pratik tek tür ilerleme, bilgi üretmek için de tek tür mantık özleyen pozitivızmm nı tek geçerli kaygı gibi gösterme eğilimini, hatta ideolojisini gördüğü halde,de politik pratik ve arasındaki estetik kaygılan vardır. Kuhn, pozitivizmin kendi kaygılanır Pozitivizmin bilgi bağlantıyı ideolojisi¬ görmemiştir. türleri farklı nı tek geçerli kaygı gibi gösterme eğilimini, hatta ideolojisini gördüğü halde, ni açığa vurmak- için görelilikç'iliğin görüş genişletme açısından yaran vardır. fa-klı bilgi türleri arasmdaki bağlantıyı görmemiştir. Pozitivizmin ideolojisi­ Fakat, paradoksal bir-deyiş kullanırsak, bu mutlak bir ğörelilikşilik değildir, ni açığa vurmak için görelilikÇiliğin görüş genişletme açısmdan yaran vardır. düzeylerde yaklaşmanın göreliliktir. getirdiği gerçekliğe sadece farklı Dü¬ Fakat, paradoksal bir deyiş kullanırsak, bu mutlak bir görelilikçilik zeyleri tekrar birleştirmek gerektiği zaman, görelilikçiliği terk etmek değildir, lazım¬ sadece gerçekliğe düzeylerde yaklaşmanm getirdiğitemelde göreliliktir. Dü­ dır, kaygılarımızla bilimsel farkh ayrıla¬ bilim dışı kaygılarımız Çüökü zeyleri tekrar birleştirmek gerektiği zaman, görelilikçiliği terk etmek lazım­ mazlar. Butlun önemini iyice belirtmek için çağdaş ve son'derece güncel bii dır. Çürffü bilimsel kaygılarımızla bilim dışı kaygılarımız temelde aynlaistiyorum. değinmek örneğe mazlar. Bunun önemini iyice belirtmek içinKuhn çağdaştipi ve bir son'd^ece bir ikilem ilgili olarak, kuramsalgüncel Günümüz fiziğinde uzayla ömeğe değinmek istiyÖTum. Günümüz fiziğinde uzayla ilgUi39olarak, Kuhn tipi bir kuramsal ikilem 39

,

vârdır: fizikçiler evrçnin sönsuzhığünutt bir hacim sonsuzluğu mu, yoksa yapısal bir sonsuzluk mu olduğu sorusuyla karşı karşıyadırlar. Her iki görüş vardır: fizikçiler evrenin ,sonsuzluğunun hacim sonsuzluğu mu, yoksa bulunmuştur kanıtlar de geçerli fakat bir sonuç Henüz çok uzaktır. kesin için yapısalki, bir sonsuzluk mu bu olduğu sorusıtyla karışı karşıyadırlar. Her iki görüş adamları iki yaklaşım arasında bir seçim yapmak için diyelim bilim için de geçerli kanıtlar bulunmuştur fakat kesin sonuç henüz çok uzaktır, dediği gibi, son tahlilde estetik yahut toplumsal kaygılarla dav¬ Kuhn'un diyelim ki, biüm adamlan bu iki yaklaşım arasmdaadamı, yapmak için en azın¬ yahun olacaktır? Bilim bir seçim ranacaklardır. Bunlar ne tür kaygılar Kuhn’un dediği gibi, son tahlilde estetik yahut toplumsal kaygılarla dav­ dan fizikçi olmadığımız için bilemeyiz, ama dünya vatandaştan olarak, ne ranacaklardır. Bunlar ne tür kaygılar olacalûır? Bilim adamı, yahun en azm­ tür bir toplumda, giderek ne tür bir evrende yaşamak istediğimiz konusunda dan fizikçi bilemeyiz, ama dünya olarak, ne adıma,vatandaşlan olabilir. Ben kendi yapısal sonsuzluğa, tercihlerimiziçüı de bazıolmadığımız bizim tür bir toplumda, giderek ne tür bir evrende yaşamak istediğimiz konusunda yani bir tekrar sonsuzluğuna sahip evren düşüncesini daha estetik, kendi kül¬ bizim bazı tercihlerimiz olabilir. Benbuluyorum. kendi adıma, yapısalÇünkü sonsuzluğa, aynı Neden? kaygılarıma daha vede yakın politik türel yani bir tekrar sonsuzluğuna sahip evren düşüncesini daha estetik, kendi kül­ zıtlık yapısal boyut sonsuzluğunu, aynı tekrar ve farklılık, benzeşme ve türel ve politik kaygılarıma daha yakın buluyorum. Neden? Çünkü aynı diyalektiğini toplumda, tarihte ve kültürde de görüyorum.. Çünkü, yüzyıllar yapısal boyut sonsuzluğunu, aynı tekrar ve farklılık, benzeşme ve zıtlık önce Tanrı bizi aldatmış olamaz' diyen Descartes T taklit ederek ben de diyalektiğini toplamda, tarihtezihnimin ve kültürde de görüyorum.. Çünkü,diyorum. yüzyıllar yabancı olamaz' bugün 'uzay, yani yapışma evren benim önce Tanrı bizi aldatmış olamaz’ diyen Descartes’ı taklit ederek ben uy¬de Çünkü batı uygarlığının ve pozitiyist bilimin el ele vererek yendikleri bir bugün ‘uzay, yar\i evren benim zihnimin yapışma yabancı olamaz’ diyprum. garlığın mirasçısı olarak, batının zorladığı kaderin insanlığın tek kaderi olÇünkü batı uygarlığmm ve pozitivist bilimin el ele vererek yendikleri bir uyistiyorum. bulunduğuna inanmak için farklı çıkış yolları insanlık madığma, garlığm mirasçısı olarak, batınm zorladığı kaderin insanhğın tek kaderi Ama kim bilebilir ki, pozitivizmle el ele veren teknolojik ııygarlığın bir günoh madığma, insanlık için bir farlflı çıkış yplları bulunduğuna istiyorum. iddia inanmak edenleri tehlikeli olduğunu de uzayın gelip yapısal ÿsonsuzluğu Ama kim bilebilir ki, pozitivizmle el ele veren teknolojik ııygarhğın bir gün bulup, yüzyıllar önce Galileo 'ye yapıldığı gibi, baskı altına almayacağını? gelip de uzayın yapısal bir ^sonsuzluğu olduğunu iddia edenleri tehlikeli Bırakınız, uzayı dümdüz bir çizgi gibi sonsuz bilsinler, tıpkı bizim çiz¬ bulup, ilerleme yüzyıİlaryolunan önce Galilşo’ye yapıldığı gibi, inandıkları baskı altmagibi, ahnayacağmı? demeye¬ olduğuna diğimiz tek ilerleme Bırakınız, uzayı dümdüz bir çizgi gibi sonsuz bilsinler, tıpkı bizim çiz­ sattıkları gibi, Zaten, orta çağda kilise papazlarını cenneti parselleyip ceğini? diğimiz ilerleme yolunan tek ilerleme olduğuna inandıkları gibi, demeye­ çağımızın ede¬ bugün başladıklarını, de bazı devletlerin uzayı parsellemeye ceğini? orta çağda kilise pagıazlaruu cenneti parselleyip sattıkları gibi, tarzda bir geleceğin bildikleri kendi janrıZaten, eserleriyle, biyat olan kurgu-bilim bugün de bazı devletlerin uzayı parsellemeye başladıklannı, çağımızm ede­ muyuz. görmüyor ideolojik şimdiden başladıklarını yapmaya propagandasını biyat jann olan kurgu-bilim eserleriyle, kendi bildikleri tarzda bir geleceğin Elinizdeki kitabın bütün bu çağırışından yaratacak kadar zengin bir metin ideolojik hedeni, propagandasını şimdiden çağdaş başladıklarmıgormiiyor muyuz, bilim geleneğinin olmasının uzantısı olan pozitiviz¬ ampiristyapmaya ElinizdeM kitabm bütün bu çağırışımlan yaratacak kadar zengin bir Bu min genel bunalımına ilişkin can alıcı sorunlara dokunmuş olmasıdır.metin olmasınm hedeıû, ampirist geleneğinin çağdaş uzantısı olan pozitiviz­ kriz¬ ve toplumsal genel ekonomik bulunduğu bunalım, dünyamızın içinde bilim minayn genel bunalunına ilişkin alıcı sPtunlara Bu çok boyutlu de, Kuhn'un kitabı dokunmuş önümüzde olmasıdır. içincan düşünülemeceyeği den bunalım, dünyamızın içinde buluijduğu genel ekonomik ve toplumsal kriz­ bir tartışma ve eleştiri alanı açmaktadır. Bu yüzyılın en büyük devrimlerin¬ denveayn düşünülemeceyeği için de* Kuhn’un kitabı önümüzde çok dünya boyutlu olan, farklı kopma'larından den birini geçirmiş 'epistemolojik batartışma ve eleştiri alanı açntaktadm Bu yüzyılın en büyük devrimleringörüşlerinin, farklı dillerin sentezine varma sancılan çeken toplumumuzun ve ‘epistemolojik birini geçirmiş olan, farklı dünya şey olduğuna inanıyorum. katacağı çokkopmaTarından tartışmaya buden görüşlerinin, farklı dillerin sentezine varma sancılan çeken toplumumuzun t"'.. bu tartışmaya katacağı Çök şey olduğuna inanıyorum.; NİLÜFER KUYAŞ İstanbul, Mayıs-Haziran 1982 NÎLÜFERKUYAŞ •i' İstanbul, Mayıs-Haziran 1982 •

.

.

.

•

ÿ

'

'

,

.

.

'

i

'

39

İ}

ÿ

39

,

,

ÖNSÖZ ÖNSÖZ

-

t

.

.•

-

Elinizdeki deneme, ilk olarak on beş yıl kadar önce. düşünülmüş bir taşanımı yayınlanabilen ilk tanımlanmış ürünüdür. O devirde ben doktora Elinizdeki deneme, ilk olardk on beş yıl kadsu- önce düşünülmüş bir sön aşamalarına öğrencisiydim. Güzel bir gelmiş bir kuramsal-fizik tezinin tasannm yaymlanabilen ilk tanıbilannnş ürünüdür. O devirde ben dolrtora rastlantı sonucu, bilim adartıı.olmayanlara fizik biliminin tanıtıldığı bir tezinin sön aşmnalanna gelmiş bk katılmam, kurâmsal-fizik Güzel bk üniversite bilimöğrencisiydim. kar¬ dersiyle ilgili çalışmalara tarihi ile ilk kez raştlantı sonucu, bilim adamı .olniayanlara fizik biliminin tanıtıldığı bk şılaşmamı sağladı. Geçmiş bilimsel kuram ve uygulama ile bu ilk tanışma, üniversite defsiyle ilgili çalışmalara katılmam, bilim tarihi ile ilk kez kar­ gerek bilimin doğası gerek kazanmış olduğu özel başarının nedenleri hakkın¬ Geçmiştemel bilimsel kuram vekesinlikle uygulamabeklemediğim ile bu ük tamşma, daşılaşmamı o zaman sağladı. kavrayıştan, bir sahip olduğum gerek bilimin doğası gerek kazanmış olduğu özel başannm nedenleri hakkm­ ' şekilde, kökünden sarstı. ' daBu o kavrayışlar zaman sahipdaha olduğum tmnel l^vrâyışlan, beklemediğim eğitimin kendisinden, önceleri, kısmen bilimsel kesinlikle kıs¬bk şekilde, kökünden sarstı. men de bilim felsefesine öteden beri duyduğum amatörce ilgiden -çıkarmış Bu kavrayışlar daha önceleri, kismen bilimsel eğitimin kendisinden, kıs­ olduğum bazı sonuçlardı. Nasıl olduysa, yararlarına ve bütün pedagojik men de büim felsefesine öteden beri duyduğum amatörce ilgiden çıkaımış soyut inamlırlıklanna karşın bu görüşlerim, o tarihsel yaklaşımda sunulan öldüğüm kesinlikle bazı sonuçlardı. NasılHalbuki olduysa,inançlarım bütün pedagojik görüntüye bir -çok yararlarma uymadılar. bilim tartış¬ve soyut inamlırlıklanna karşm bu görüşlerim, o tarihsel yaklaşımda sunulan masına temel olmuşlardı ve hâlâ da öyleydiler. Bu yüzden tarihsel gerçek görüntüye kesinlikle uymadılar. Halbuki inançlarım bk çok bilim tartışkarşısındaki bu benzersizlikleri bana kesinlikle üzerine eğilinhtesi gereken masma temel olmuşlardı ve hâlâ da öyleydiler. Bu yüzdmı tarihsel gerçek bir sorun olarak göründü. Bunun sonucu meslek yaşantımla ilgili tasarılarım¬ bu benzersizlikleri banasayılabilecek kesildikle üzerine gereken dakarşısmdaki oldu. Sıradan büyük bir değişiklik tarihseleğiünmesi sorunlar yerine, bk sorun olarak göründü. Bunun sonucu meslek yaşamamla ilgili taşânlanmbeni ilk kez işm tarihine yöneltmiş olan daha felsefi -kaygılara bir dönüş yap¬ dâ büyük bkBirkaç değişiklik oldu. Sıradan tarihsel soruniar gerekti. ettiğim busayılabilecek mam makale deneme sözünü temelyerine, kay¬ dışında, beni ilk kez ışm tarihine yöneltmiş olan daha felsefi kaygılara bk dönüşolup y^gıların ağır bastığı ilk yayınlanmış eserimdir. Bu bir bakıma benim nasıl mam geıekla. Birkaç makale dışmda, bu deneme sözünü ettiğim temel da bilim adamlığından bilim tarihçiliğine geçtiğimi hem kendime hem kayde güarüı ağır bftötığı ilkçalıştığım yayınlanmış eserimdk. Bu bk bakıma benim nasd olup dostlarıma da sayılabilir. bir çaba açıklamaya daHarvard bilim adamlığından bilim tardıçitiğmeBirliği'nde geçtiğimi hmn hemo-de Gençkendime Araştırmacılar Universitesi'nin Araştırmacı dostlanma açıklamaya çahştığım bkçaba da saydabilk. larak geçirdiğim üç yıl içinde, bu kitapta ileri sürdüğüm düşüncelerin Harvard Universitesi’nin Bkliği’nde Genç Araştırmacı Böyle buldum. bazılarım derinlemesineAraştırmacılar bir özgür¬ogeliştirme fırsatım ilk kez larak geçirdiğim üç yıl içinde, bu kitapta ileri sürdüğüm düşüncelerin lük dönemi olmasaydı, yeni bir alana geçişim çok daha zor olabilir, hatta bel¬ ilk kez derinlemesine geliştirme fırsatım bnidum.gerçek Böyle anlamda bk özgür­ bir kısmuıı de gerçekleşemezdi. kibazılarım Bu yıllarda zamanımın lük dönemi olmasaydı, yeni bk alana geçişim çök daha zor dlabilk, hatta bel­ bilim tarihine adadım. Özellikle Alexandre Koyre'nin yazılarım incelemeyi ki de gerçekleşemezdi. Bu ydlarda zamanımuı bk kısmını gerçek .anlamda sürdürdüm ve ayrıca Emile Meyerson'un, Kelene Metzger'in, Annelise bilim tarihine adadım. Özellikle Alezandre Koyre’nin yazılarım incelemeyi sürdürdüm ve ayrıca Emile Meyerson’un, Kelene Metzger’in. Annelise 40

40

Maier'ih çalışmalarıyla da ilk kez karşılaştım. (1) Bu kişiler, bilimsel düşün¬ ce kurallarının' günümüzdekilerdençokfarich olduğu bir devirde bilimsel Maier’üı çalışmalanyla da ilk kdz karşılaştım. (l)-Bu kişUer, bilimsel düşünne demek öldüğünü, sön zamanlardaki birçok başka araştırdüşünmenin toaUarmm'günüffîüidekilerden ftüklı olduğu bir devirde bilimsel gösterebilinişlerdir. çok daha büyük bir açıklıklaçok Gerçi bazı tikel ıttîidan düşülmenin ne dethek dİduğünu, s
neşunlardı: aıilatabilmerne ne de Etudes değerlendirmeme olanak var. 3 Araştırmaları) yapanlar (11olduğumu Galileans (Galile Özellikle etkiburada Alexandre Koyre, cilt. Paris. 1959; EmileMeyerson, Identityşnd Reality (özdeşlik ve Gerçeklik) çev, Kate en Fran<5e,du Debut 3 HeierieAlexandre; Döetrinâs Metzgerÿ rib Loewdnberg 1'93tir ( t ) ÖzellikleNew'York, etki:yapanlar şunlardı; Koyre, EtudesChimiqijes Galileens (Galile Araştırmaları) lSİn&t Yûzythfi Kadar XVIIParis, XVIII e a latin siecle (İFnd duelit, duEm Sonur&çev. Yû&ılm 1959; ile e M eyerson. ldentity ş n d Baştâtından Reali.ty (Ö zdeşlik ve GörçeKlik) Kate S)ahls vş gimya Öğretileri) Öğretisi} Paris, Boerhaave 1923 mlNavytbn, Fransa'da İ6 e w en b Kimya e rg Mevir York, İ9Paris, 3 0 ; Heteile Metzger,' Les OOOtrin’âs Ghımigues en Frande.du Oebut 14. Chimique la et im 1930; doctrine Jahrhundert Galjleiş Vorlaufer Die du X ve V II Annelise e a la fin Maier, du XV III e siecle (17’nci Yüzyılın Başlarından ISttndi Yüzyılın Sonuna Kadar ve AnneliseveMaier, Öğre'tisi) 1930 Boerhaâve Kimya (Newton, Vörlaufer I, ya Boertıaave Stah Paris!Stahlj Fransa’da K im Öğretileri)veParis, 1923 ve (Nevvton, KimyaDie Öğrettei) Paris, Öncelleri) Galileis t4. Yüzyıldaki Jahrhundert 1930; im ve 14. Annelise M aier,(Galilei'nin Die Vorlaufer Galjleis İm 1 4 , Jahırhundert et la doctrine rvChimigue sergilediği ve süreçleri Aynı zamanda de doğrudan (2)(Nevvton, bilim tarihinden kavram StahI, Boertıaave ve Kimya Öğr^'isl)doğruyaÿçıkan Parisi 1930 ve Annelise Maier, Die Vorlaufer için iki dizihzşlliltajönemli Piaget'nin oldu: The Child's Conception.of Causali¬ araştırmalarından Galileis im 14. Jahrhundert(Galilei’nin tA ı N^^ldakrÖnGeUonJ ve Les Londra, 1930 Gabain, çev.deMarjorie Move¬ ty (2) Nedensellik (Çocuğun Aynı zam anda bilimAnlayışı) tarihinden doğrudan doğruya,çıkan kavreşn ve:Notions süreçleride sergilediği kavrayıştan) ParisConception Hareke! ve Hız oldu: 1946. ment ehez l'Enfant (Çocukta de Vitesse için et Fiagernin araştırmalarından iki dizi lİzŞlülîlejönemli The Child’s pf Ûausalideriçdi; Thought and Reality (3)tyWhort'un sonra John daha B- Carroll (Çocuğunyazılarını Nedensellik Anlayışı) çev. Mri'lörie G abrin, io pLanguage, d ra , 1930 ve LeS Notions de MoveBenjamin (Dil, ve Gerçeklik Düşünce un Whorf .- Paris 1İ946. Benjamin Lee, Whorf Hareket ve H ız kavrayıştan) Lee(Çocukta of chez Selected menl et Writings de Vitesse l’Enfant sunduğu görüŞferirii "Two Quine'ın of Empiricism" 1956, Yazılan)yazılarım New York, Seçme (3) VVhort’un daha sonra Ja^n; B.CarroB deripdi; L an g u agDogmas e.,Thought and Reality (Mantıksal Pointve of View Açısın¬ BirtnBakfş yazı Whorf (Görgûlcülüğün From ÿLogical adh Lee İki Dogması) Selected VVritings of Benjamin (DJI, Düşünce Gerçeklik .- Benjam’ Le6,W horfyn Mass. Tvıro s. 20-46. df Erripifesm ’’ 1953, Dogmas Cambridge, dan) adlıe kitabından alınarak Seçm Yazılan) New York,yeniden 1956, basılmıştır, Ouıne’ın g6tOŞferir« sunduğu (Görgülcûlüğön İki Dogması) adlı yazı Frorn â41 Lögical Pöint of Vievv (Mantıksal Bir B ak^ Açığın­ dan) adlı kitabından alınarak yenıoen oasılmıştır, Cambridge, Mass. 1953, s. 20-46.

41

Genç Araştırmacı olarak Harvard'da geçirdiğim son yılımda konferanslar vermek Lowell gelişmekte çağrılmam, Boston'daki henüz konfwanslar üzere Enstitüsü'ne Genç Araştırmacı olar^ Haryard’da geçirdiğim son ydımda olan ilk fırsat oldu. Bununhenüz için bilimüzere sınamak kavrayışımı olarak sonucu vermek Boston’dakâ Loıvell Enstitüsü’neçağnlmam, gelişgıekte Kuramıyla 1951 konusunda ayında "Fizik olanyılının bilim Mart kavrayışımı sınamak için ilk İlgili fırsatArayışlar" oldu. Bvuıun sonucu halka olarak sekiz dizisi verdim. konferans açık asıl bilim konuşmalık Ertesi yılda, bir .“Fizik 1951 yılımn Mart aymda Kuramıyla İlgili Arayışlar” konusunda halka vedizisi öğretim tarihinde kadar bir on-yıl görevine süren açık sekiz konuşnıalık bir:başladım konferans verdim, Ertesi yılbu dâ,dönemde, asıl bilim birve daha alanda yapmanın hocalık öğrenim görmediğim güçlükleri, önce hiç tarihinde öğretim görevine başladım bir on-yıl kadar süren bu dönemde, beni buönce ilkÖğrenim anlamıyla geliştirmeye alanahiç tamhocalık düşünceleri za¬ olarak yönelten daha göpBediğim bir alanda yapmanm güçlükleri, bu düşünceler man hana ki,düşünceleri Neolarak öğ¬ mutluyöneltşn ileri düzeydeki benibırakmadı. bu alana ilk tam daha anlamıyla geliştirmeye zaretim için yol gösterici programlar temel birer kay¬ mm görevlerimde bırakmadı. Neizlediğim mutlu 1jana ki, bu düşünceler daha ileri düzeydeki öğ­ oldular. nak Bu nedenle» benim görüşlerimin gerekprogramlar bu geçerliliği, retim görevlerimde izlediğim için yol gösterici temelgerek birer kay­ birnedenle, düşüncelerin öğ¬bu biçimde iletilmesine olan teknikler konusunda nak oldular.iyiBu gerek benimuygun görüşİerimih geçerliliği, gerek dersleriletilmesine rendiğim borçluyum. için kendi öğrencilerime teşekkürkoHusunda paha biçilmez düşüncelerin iyi bir biçimde uygun olan teknikler öğvebiçilmez yönelişler görevimin Aynı Harvard'daki sona ermesinden sorunlar renıhğim paha dersler için kendiüyelik öğrencilerime teşeldcür borçluyum. beri yayınladığım amaHarvardldaki, çalışmaların çoğunluk tarihsel Aym sorunlar ve çeşitli, yönelişler üyelik yaklaşımdaki görevimin sona ermesinden daberi ve birleştirici ögesı^oldu, ortak Bunlardantarihsel yaratıcı bilimsel bazılarıyaklaşımdaki araştır¬ yayınladığım çeşitli, a çoğüıtiuk çalışmalann bu metafizik oynadığıbazılan ile ilgiliydi. mada bütünleştirici şu ya da ortak veda birleştirici öğesigörüşün oldu. Bunlardan yaratıcırol bilimsel araştır­ Diğerleri, bağlıgörüşün ku¬ kişilerin, bağdaşmayanrolyeni bunlarlabütünleştirici kuramlara mada şu eski ya da bu metafizik oynadığı ile bir ilgiliydi. ramın deneysel temellerinibağlı ne yollardan benimsediklerini Diğerleri, eski kuramlara kişilerin, geliştirerek bunlarla bağdaşmayan yeni birele ku­ alıyordu. yeni bir geliştirerek kuramın ya benimsediklerini içinde, aşağıda da buluşun 'ortaya ramın d Bu ^ e ysüreç sel temellerini ne yollardan ele çıkışı' olarak Bunun dışın¬ alıyordu. Bu,adlandırdığım süreç içinde, gelişme aşağıda türü yenidebirbetimlenmiş kuramm yaoldu. da buluşun ‘ortaya daha birçok daçıkışı’ hMeştiriçiçahşmadan edilehiür. oldu. Bunun dışmolarak benzer adlandırdığım gelişme türü desöz betimlenmiş yılını Davranış Bilimleri denemenin .sonçalışmadan aşama, 1958-59 oluşmasında daBu daha birçok benzer birleştirici söz edilebilir. davet, 'nde İleri Bu ile başladı. aldığım geçirmek için Araştırma Merkezi Bir denemenin oluşmaşmda,son aşama, 1958-59biryılmı Davmmş Bilimleri kez daha, fırsatını tartışılan aşağıda sorunlara bütiin dikkatimi verebilme ileri Araştırma Merkezi’nde geçirmek içip aldığım bir davet, ile başladii Çir buluyordum. bir çoğunluğu toplumbilimcilerden da önemlisi, oluşan Bundantartışılan kez daha, aşağıda sorunlara bütün dikkatimi verebilme fırsatmı bu tür topluluklar geçirmek, bir yılBundan çevrede benim asıl üyesi olduğum buluyordum. da önemlisi, çoğunluğuile, toplumbilimeiİCTden çluşan. bir doğabilimcileri konusunda arasındaki hiç beklemediğim farklar bazı çevresi çevrede bir yıl geçirmek, bu tür topluluklar ile, benim asıl üyesi olduğum Toplumbilimcileri sorunlarla neden oldu. geçerli karşılaşmama arasında» doğabüimcileri çevresi arasmdaki farklar konusunda hiç beklemediğim bu^^ bilimsel sayılacak an¬ yöntemler gösteren sorunlar ve açık açtk baş sorunlarla (karşılaşmama neden oldu. üzerinde Toplumbilimcileri arasında, geçerli beni tarih ve laşmazlıkların Gerek kapsamı çokluğu özellikle çalış¬ şaşırttı. sayılacak bilimsel sorunlsff’ve yöntemler üzerinde açık açdf baş gösteren andoğa bilimleriyle bu ve gerekçokluğu uğraşanların malarım kendi deneyimim laşmazhklarm ve kapsamıbende beni özellikle şaşırttı. Gerek tarih çalış­ sağlam daha tür toplumbilimci meslektaşlarından kalıcı sorulara veya daha malarım ve gerek kendi deneyimim bende doğa biliıpleriyle uğraşanlarm bü yanıtlara ki, astronomi, uyandırdı.daha Ne var sahiptoplumbiBmci olmadıkları kuşkusunu tür sorulara tneslektaşlarmdah sağlam veya dahafizik, kalıcı kimya uygulama, biyoloji veya bugün sözgelişi alanlarındaki psikologlar yanıtlara sahip olmadıklara kuşkusunu uyandırdı. Ne var ki, astronomi, fizik, sosyologlaira hale gelen temel yahut konulardaki ben¬ özgüalanlarındaki kimya veya biyoloji uygulama, bugünanlaşmazlıklara sözgelişi psikologlar Bu farkın bulma çabası, kaynağını, zer sahne tartışmalara olmamaktadır. yahut sosyologlara özgü hale gelen temel konulardaki anlaşmazlıklara ben­ diye adlandırdığım ol¬ günden bilimsel sonra 'paradigma'o araştırmada zer tartışmalara sahne olmamuktadır, Bu farkm kaynağmı bulnm çabası, Paradig¬ gunun ne kadar fark etmemi rol oynadığını önemlio bir bilimsel araştırmada günden ,sonra ‘paradigma’ ’diyesağladı. adlandırdığım ol­ yani örnek sağlayan, bilim bir bir süre maları, çevresine belli için bir model gunun ne kadar önemli bir rol oynadığmı fark etmemi sağladı. Pajradigedilmiş yani bilimsel temin belli kabulsağlayan, evrensel eden,bir sorular rhalan,ve birçözümler bilim çevresine süre içinolarak bir model örnek yerine bu otur¬ bulmacamın tanımlıyorum. Benim parçası şeklinde başarılar sorülar ve 0zü m ler temin eden, evrensel olarak kabul edilmiş bilimsel elinizdeki denemeninBenim taslağıbulmacamm sonra, duktan hızla oluştu. bu parçası yerine otur­ başanlar şeldinde tanımhyortinı. duktan sonra, elinizdeki denemenin taslağı hızla oluştu;

Taslağm sonraki tarihçesini burada anlatmama1gerek yok, fakat belli Taşlağmiçinde sonraki anlatmama gerek-bir yok, belli çöz Ey¬ biletarihçesini iki fıücat koruduğu burada temel biçim hakkındaki' düzeltmeler düzeltmeler içinde bile koruduğu temel biçim hakkmdaki-bir iki söz söy­ düzeltilene, kadar, lemek zorundayım. İlk taslak hazırlanıp büyük ölçüde lemek doğrudan zorundayım. îlk taslak hazırlanıp ölçüde düzeltildne kadar, Ansiklopedisi'nin bir cildi odoğruya Birleşik yazmın Bilimlerbüyük yazmın doğrudan doğruya Birleşik Ansiklopedisi’nin bir cildi böyleoilk' olarak sanıyordum. Bu öncüBilimler çıkacağım larak yapıtı hazırlayanlar, lîffak çıkacağım sanıyordum. Bu öncü yapıtı hazırlayanlar, ilk-olarak ni¬ Bir yazı talep etmişler, sonra beni bu arılaşmaya sıkı sıkı bağlamışlar veböyle bir yazı talepdaetmişler, sonra bu anlaşmaya sıkı sıkı bağlamışlarHep¬ ve ııive sabır içinde birbeni sonucu anlayış olağanüstü beklemişlerdi. hayet hayet sonucu da olağanüstü bir sa^ır ve içinde beklemişlerdi. Hep­ ortaya ve özellikle çıkan ürün.bak¬ 'e,anlayış Monis Charles gerekenveteşviki sine sine ve özellikleesirgemedikleri Charles Morris'e, teşviki ve ortaya çıkan Ne yazık ki,ürün,hak­ Ansik¬ çok minnettarım. görüşlerini landa i$ngereken kında görtişlerini jÇin çokgörüşlerimi rtıümettarım. yazıkyoğun ki. Ansik­ sonNederece ohacime sahip olması, kısıtlı biresirgerhedikleri lopedinin lopedinin lasitlı bir hacime sahip olması, görüşlerimi son derece yoğun olarak ve taslak şeklinde sunmamı zorunlu kıldı. Daha sonraki gelişmeler larak ve bu taslak şeklinde sunmamı zorunlu kıldı. Daha sonraki gelişmeler hatta hafiflemesine, ayılı zamanda bir ölçüde sayesinde kısıtlamaların sayesinde bu -lasıtlamalarm bir ölçüde hafiflemesine, hatta aynı zamsaıda de bağımsız bir basım yapılmasına olanak çıkmasına karşm, bu yapıt gene bağımsız bir basım yapilmasına olanak çıkmasma karşm* bu yapıt gene birde konusunun son tahlilde gerektirdiği tam kapsamlı kitap olmaktan çok, konusunun tahlilde gerektirdiği tam kapsamlı kitap olmakum çok, bir kaldı. deneme olarakson deneıhe olarak kaldı.bilinen « verilerin algılanışına ve değerlendirilişine bir En temel amacım En temel amacım bilinen verilerin ve değerlendirilişine sunuşun taslak bu ilkaigilamşma biçiminde olmasıbit olduğu değişiklik için, getirmek değişiklik getirmek olduğuTam için,tersine, bu ilkburada sunuşun ta s l^ biçiminde olması yeni yönelişlere savunulan sayılmaz. bir eksiklik büyük birçok olan deneme büyük bir eksiklik sayılmaz. Tam tersme, burada savunulan yeni yönelişlere varmış okur zaten için kendi araştırmaları sonucunda de,varmış Bununla kendi araştumalan sonucundahem zaten olan benimsenebilir. birçok okur için deneme daha kolay hem daha düşündürücüdür, tarzı ileride benim şimdiden sakıncalar bu tarzı hem daha düşündürücüdür, henı de ,daha kolay benimsenebi^. Bununla değil da ve yok birlikte bazı sakıncaları um¬ yapmayıileride ve derinlik açısmdan birliktedaha bazı uzun sakmcalan da yok değil ve bu sakıncalar benim şimdiden kapsam bir çalışmada çıkacak inancındayım. haklı gösterir olsun çıkacak daha uzun biranlatmamı ç^ışmada biraz kapsam ve derinlik açısmdan yapmayı um­ genişletmeleri duğum daha fazla tarihsel kanıt duğum genişletmeleri biraz olsunçok haklı gösterir inanmndayım. yer verebildiğimden önce, aşağıdaanlatmamı şeyden Her biyolojiden de elde Dahası, bu yer kanıtlar Her şeyden önce, aşağıda verebildiğimden daha fazla tarihsel kanıt kadar bulunmaktadır. fizik bilimi çok alma kararımın bilimlerini sadecefizik biılunmaktadır. bu kanıtlar kadar ele biyolöjiden de elde fizikbilimi bu denemede Benim Dahası, edilmiştir. de bugünkü arttırmaksa, başka nedeni Benim bututarlılığını denemede sadece fizik bir bilimlerini ele alma karartmm nedeni çalışmanın biredilmiştirv olan ek olarak,birburada Buna düzeyimin sınırlarıdır. bir rifedeni çalışmanm tutarlılığını arttırmaksa, başka geliştirilecek nedeni de bugünkü uzmanlık de sosyolojik hem tarihsel bazı yeni sımrlandm uzmanlık düzeyimin Buna ek hem olarak, burada geliştirilecek olan bilim-görüşü araştırma türlerinin Ör¬ akla getirmektedir. olduğunu bir verimliliği bilim-görüşü bazı yeni araştırma türlerinin hem tarihsel hem de sosyolojik gizil (potansiyel) açıdan soncu toplulukta yahut aykırılıklar ters çıkması açıdan gizil (potansiyel) bir verimliliği olduğunu aklabilimsel getirmektedir. Ör­ neğin, beklentilerin daha ayrıntılı yoğunlaşması belli noktalarda neğin, beklentilerin ters çıkması yahut aykmlıklm: soncuçalışına bilimselgerektiren toplulukta dikkatlerin konudur, bir bir aykırılığın zorlanmasında-karilginç konu, dikkatlerin belli noktalarda yoğunlaşması daha uyuma ayrmtılı çalışma gerektiren bir başka olasılığıdır. geçirmesi harekete bunalımları bir konudur, birbaşarısızlığın başka ilginç konu, bir aykınhğm uyuma zorlanmasmda kar­ sürekli şılaşılan onu yaşayan bilimselgeçirmesi topluluğun her bilimsel yandan, tarihsel devrimin Öte şılaşılan sürekli başansızlığın bunalımları harekete olasılığıdır. bu görüş haklıysanı, o zaman değişikliğinin savında Öte yandan, her bilimsel devrimin onu yaşayan bilimsel topluluğun tarihsel açısını değiştirdiği görüş etkilemesi ve haklıysam, araştırma yayınlarının ders kitaplarının devrim görüş açısmı savmda o z ^ a n buyapışım görüş değişikliğimn sonrasıdeğiştirdiği bildirilerinin dipnotlarında gerekir. örneğinvearaştırma devrim Böyle sonrası bir dersetki, kitaplarmm araştırma yaymlannm yapışım etkilemesi oluşmasının farklılaşma, devrimlerindipnotlarında dağılımuıdaki gerekir. teknik B öyleyazmm bir etki, örneğin araştırma bildirilerinin değinilen göstergesi ele alınabilir. olarak teknik yazmın dağılımmdaki farklılaşma, devrimlerin oluşmasmm birdeğinilen büyük bir kısıtlamaya Kitapta bir göstergesi olarak ele almabiiir.gitme zorunluluğu ayrıca birtakım önemli bilimsel geliş¬ oldu. Örneğin, vazgeçmeme Kitapta büyük bir kısıtlamâya gitnıeneden zorunluluğu ayrıca birtakım önemli sorunların tartışılmasından arasmda yaptığım paradigma-sonrası ve vazgeçnieme menin paradigma-öncesi sorunlarm tarüşılmasmdan rtçden devirleri oldu. Örneğin, bilimsel geliş­ menin paradigma-öncesi ve paradigma-sonrası devirleri arasmda yaptığım

ayırım devirlerin çeşitli ayınmçok çokşematik şematikkaldı. kaldı.Erken Erken devirlerinözelliklerinden özelliklerindenolan olan çeşitlidüşün¬ düşün­ ceceokullarının okullamunher herbiri, biri,paradigmaya paradigmayaçok çokbenzeyen benzeyenyapılar yapılartarafmdan tarafmdanyönlen¬ yönlen­ dirilir. paradigmanın dirilir.Daha Dahaileri ileridönemlerde, dönemlerde,ender enderdedeolsa, olsa,iki Ud paradigmanmbarışçı barışçıolarak olarak bir birarada aradaetkin etkinolabileceği olabileceğikoşullar koşullarbulunabilir. bulunabilir.Salt Saltbir birparadigmaya paradigmayasahip sahip olmak, olmak,ikinci ikinciBölüm'de Bölüm’deele elealınan almangelişimci gelişime!geçişin geçişinmeydana meydanagelmesi gelmesiiçin için yeterli değildir. Daha yeterbbir birölçüt ölçütvdeğildir. Dahaönemlisi, önemlisi,ara arasıra sırakoyduğum koyduğumkısa kısayân yânSöy¬ Söy­ leşiler leşilerdışmda, dışmda,teknolojik teknolojikilerlemenin ilerlemeninyahut yahutdışarıdaki dışarıdakitoplumsal, toplumsal,ekonomik ekonomik veveentelektüel entelektüelkoşulların koşullannbilimlerin bilimleringelişmesindeki gelişmesindekipayı payıhakkında hakkmdahiçbir hiçbirşey şey söylemedim. bunalım söylemedim.Halbuki Halbukidış dışetkenlerin etkenlerinbasit basitbirbiraykınlılığm aykınbbğmbüyük büyükbir bir bunahm kaynağına Copernicus kaynağınadönüşmesine dönüşmesinearacı aracıolduğunu olduğunuortaya ortayaçıkarmak çılmımakiçin,, için,. Copernicusveve takviminden takvimindendaha dahauzağa uzağagitmek ,gitmekgerekmez. gerekmez.Aynı Aymörneği örneğikullanarak, kullanarak,bilimin ibüimin dışındaki dışındakikoşulların, koşullann,herhangi hçrhangibirbirdevrimci devrimcireform reformönererek önererekbunalımı bunalımısona sona erdirmeye erdirmeyeçalışan çalışankişinin kişininseçebileceği seçebileceğialmaşıkların almaşıklarmkapsamını kapsamınınasıl nasılet¬et­ kileyebildiğini kileyebildiğinidedegösterebiliriz. gösterebiliriz.(4) (4)Bu Butür türetkilerin etidlerindoğrudan doğrudanele elealın¬ almmasının, masmın,bu budenemede denemedegeliştirilen geliştirilenana anasavları savlarıfazla fazladeğiştireceğini değiştireceğinisan¬ sanmıyorum, bilimsel ımyorum,fakat fakatböyle böylebir birgirişimin, girişimin, bilimselilerlemenin ilerlemeninanlaşılmasına anlaşılmasrnabirin¬ birin­ cilcilönemde boyut ekleyeceği önemdebir biranalitik jamâlitik boyut ekleyeceğikesindir. kesindir: belki Son Sonolarak olarakveve. belkidedeenenönemlisi, önemlisi,yer yerdarlığı darbğıbubudenemedeki denemedekitarihsel. tarihsel yaklaşımlı yaklaşımlıbilim biUmgörüşünün görüşününfelsefi felsefîsonuçlarım sonuçlarımele elealış aüştarzımı tarzımıbüyük büyükölçüde ölçüde etkiledi. etk ilet.Var Varolduklarım olduklarımkesinlikle kesinlikleyadsıyamayacağımız yadsıyamayacağımızbübusonuçların sonuçlarmenen temel bunu yaparken çağ¬ teiraelolanlarını olanlarmıbelgeleyerek belgeleyerekgöstermeye gösteameyeçalıştım. çabşüm.Fakat Fakat, bunu yaparken çağ­ daş daşfelsefecilerin felsefecilerin;bubukonulardaki konulardakiçeşitli çeşitlitavlılarım tavularımayrıntılarıyla aynntılaııylatartışmaktan tartışmaktan genel genelolarak olarakkaçındım. fcaçmdım.Şüphecilik Şüphecilikgösterdiğim gösterdiğimyerlerde, yerlerde,bubutavrımı tavrımıbelli Jtellifel¬ fel­ sefi tam biçimlendirilmiş sefîtutumların Uitumlann.fam biçimlendMImişanlatımlarından anlatımlanndançok, çok,bubututumların tutumlannken¬ ken­ dilerine bububiçimlendirilmiş dilerineyönelttim. yönelttim.Sonuç Sonuçolarak olarak biçimlendirilmişyaklaşımlardan yaklaşımlardanherhan¬ herhan­ gigibirini birinibilen bilenveveo oçerçevede çerçevedeçalışan çalışanbazı bazıkişiler kişilergörüşlerini görüşlerinitam taman¬ andüşünebilirler. layamadığımı layamadığımr düşünebilirler.Bu Busonuca sonucavarmaları varmalânsanırım sjuıınmyanlış yanlışolur, olur,fakat fakat bubudenemeyi denemeyionları onlanikna iknaetmek etmekhesabıyla hesabıylayazmadım. yazmadım.Buna Bunakalkışmak kalkışmalcçok çok daha türde kitap birbir dahauzun uzunveveoldukça oldukçafarklı farklı türde kitapgerektirirdi. gerektirirdi. Bu Buönsözün önsözünbaşındaki başmdakiözyaşam ö^aşamparçalan parçalansayesinde, sayesinde,düşüncelerime düşüncelerimebiçim biçim vermemde vermemdebana banayardımcı yardımcıolan olanaraştırma araştırmaçalışmalarına çalışmalarmavevekurumlara kurumlaraolan olan borcumun borcumunbilebildiğim bilebildiğimkadarım kadanmaçıldayabildim. açıldayabildim.Bu Buborcun borcunkalan kalankısmını kısmımi-ilerideki nene leridekisayfalaıda sayfalardaalıntılar abntılaryoluyla yoluylaanacağım. anacağım.Bununla Bununlabirlikte birlikteneneburada buruda dedesonra sonrasöyleneıilerin söyleneıilerinhiçbiri, hiçbiri,bubuinsanlara insanlaraolan olankişisel kişiselyükümlülüğümün yükümlülüğümün derecesini derecesiniveya veyaniteliğini niteliğinianlatmaya anlatmayayetmez. yetmez.Bu Bukişilerin kişilerinbelli bellizamanlarda zamanlarda (4)(4)BüBu içîn etkenlerin tartışması Planetary bkz. T.S. flevolution: Copernican Kuhn, The Ast¬Ast­ etkenlerin tartışması için bkz. T.S. Kuhn, The Copernican Revolution: Planetary

ronomy Devrjmi: ininthetheDevelopment ofof (Kopernik Western Batı' Thought Düşüncesinin Geliş¬ ronomy Development Western Thought (Kopernik Devrimi: Batı Düşüncesinin Geliş­ Gezegen Astronomisi) mesinde Cambridge, 1957, Enetelektüel s. veve Mass., 270-71 mesinde G ezegen Astronomisi) Canjbridge, Mass., 1957, s122-32, , 122-32, 270-71. Enetelektüel ekonomik dış.koşulların gelişme bilimsel bazı somut diğer eleele üzerindeki etkileri makalelerimde ekonomik dış,koşulların somut bilimsel gelişme üzerindeki diğşr etidleri bazı makalelerimde Discovery" of ofEnergy alınmıştır: (Eş-zamanlı asasananExample of ofSimultaneous alin m ı^ir:"Conservation “Conservation Energy Example Simultaneous Discovery” (Eş-zâmânh Örneği Olarak Enerji keşiflerin Sakinimi) thetheHistory of ofScience in in Critical Problems keşiflerinBirBir Örneği O larak Eneği Sakinimi) Critical Prablems History Science(Bilim (Bilim 321-356 Wise., Clagett, Tariflinde TarihindeÖnemli Ö nem liSorunlar) Sorunlar)der. der.Marshall Marshall Clagett.Madison, M adison. W isc.,1959, 1 9 5 9s. , s, 3 2 1 ;3 5 6"En¬ “Engineering Preedent forforthetheWork of ofSadi Çalışmalarının Mühendislik Camof Carnot'riun gineering.Preedent W ork Sadi C a m o(Sadi f (Sadi Carnot’riun Çalışmalarının Mühendislik Öncelleri) (Uluslararası Archives alanındaki Tarihi Bilim Sciences Internationales d'lllistoire des alanındaki Öncelleri) ArchivSs Intemâtionales d’lllistoire des Sciences (Uluslararası Bilirn Tarihi 1960, 247-51, Arşivleri) dergisi, dışdışetkenlerin 52, 567-74. Arşivleri)XVIII, X V III, 1960,s. s. 247-51,Isis Isis dergisi, 52,1961, 1961,s. s. 567-74.Dolayısıyla* Dolayısıyla^ etkenlerin yalnızca denemede bubu rolünü eleele sayabilirim. alınan önemsiz sorunlar açısından daha rolünü yalnızca denemede alman sorunlar açısından daha önemsiz sayabilirim.

.

yaptıkları eleştiriler ve öneriler, düşünsel gelişmemi desteklemiş ve yönlen¬ yaptıklan ve öneriler gelişmemi desteklemiş yeçok yönlen­ Bueleştiriler bu yaııa fikirlerindüşünsel za¬ oluşmaya dirmiştir. denemedeki başlamasından dirmiştir. Bu denemedeki fikirleıjn oluşmaya başlamasmdap bu yana çpR za­ man geçti. Bu sayfalarda haklı olarak kendi etkilerinin belirtilerini görecek manherkesin geçti. Bu haklı olarak etkilerinin belirtilerini görecek listesini yapmak plan birsayfalarda bütün dost hemen ve tanıdıklarımı hemenkendi olan herkesin bir listesini yapmak hemen hemen bütün dost ve tamdıklanmı saymakla özdeş olacaktır. Bu koşullarda, en zayıf bir belleğin bile tam silesaymaklaenözdeş olacaktır. koşullarda, en zayıf tam sileetkileriBu önemli ilebelleğin sınırlamak kişibir meyeceği olan birkaç yapmış kendimibile

,

meyeceği en önemli etkileri yapmış olan birkaç kişi üe kendimi sınırlamak zorundayım. zorundayım. Beni ilk olarak bilim tarihine yönelten ve böylelikle bilimsel ilerlemenin Beni ilk olarakkavrayışınım bilim tarihine yönelten vebaşlatan böylelikle bilimsel ilerlemenin hakkındaki o sıralarda yapısı değişmesini kişi, Har¬ yapısı bakamdaki kavrayışınım başlatan Bu kişi,süreç o sıralarda IfarJames B. Conant'dı. vard başkam olan değişmesini başladığın¬ Üniversitesi'nin vard Üniversitesi’nin başkam olan James B. Conant’dı. Bu süreç başladığmdan beri, düşüncelerinden, eleştirilerinden ve zamanından -taslağı okumak beri,değişiklikler düşüncelerinden, eleştirilerinden zamamndap okumak da dahil--taslağı ver¬ zaman önemli vedan için gerekenve cömertçe önermek ve önemli değişiklikler önermek için gereken zaman da dahilcömertçe ver­ meyi,sürdürmüştür. Dr. Conant'm başlatmış olduğu tarihsel yaklaşımlı dersi meyi, sütdürmüştür. Ett. Conant’m başlatmış olduğu tarihsel yaklaşımlı dersi beş yıl birlikte verdiğimiz Leonard K. Nash ise, düşüncelerimin ilk biçimlen¬ beş yıl birlikte yıllarda verdiğimiz LeonardK. Nash ise, düşüncelerimin ilkbu biçimlen­ daha da etkin bir başladığı meye çalışma arkadaşıydı .ve geliş¬ meye başladığı yıllarda (Mıa da etkin bir çalışma arkadaşıydı,ve bıi geliş­ de menin daha sonraki aşamalarında yokluğu kendini çok hissettirdi. Gene menin d ^ a sonraki yokluğudekendini çok hissettirdi. yerini,de dostluğun Gene ötesindeki ki, onunaşamalmnda yaratıcı alışverişin Şahslıymışım şanslıymışım onun yaratıcı de ötesindeki dostluğun yerini, yeni BerkeleyMen ayrıldıktan sonraalışverişin Stanley Cambridge' meslektaşım denki, Cambridge’den ayrıldıirtan sonraveyeni Berkeley’den Stanley konularıylameslektaşım estetik Cavell ilgili: bir felsefeci doldurdu. Daha çok ahlak Cavell doldurdu. Daha çokçok ahlak ve sonuçlara estetik konularıyla ilgili benim bir felsefeci yakın olan benimkilere Cavell'in için varmış olması olan Cavell’in benimkilere çok yakm sonuçlara varmış olması için şimdiyse sürekli bir heyecan ve yüreklenme kaynağı ölmüştür. Üstelik o, benim sürekli bir heyecan ve yüreklenme kaynağı ölmüştür. Üstelde o, şimdiyse kadar düşüncelerimi bitmemiş tümcelerle açabildiğim tek insandır. Bu tür bir kadar düşüncelerimi tümcelerle açabildiğim tek insandır. Bu tür kar-bir hazırlarken veren anlaşmamız tarzına olanak bitmemiş onun, iletişim ilk taslağımı iletişim tarzma olanak veren anlaşmamız onun, ilk taslağımı haznlarken k^şüaştığım engelleri geçmem veya aşmam için bana yol gösterebilmesini sağ¬ şüaştığım engelleri geçmem veya aşmam için bana yol gösterebilmesini sağlamıştır. lamıştır. İlk taslak tamamlandığından beri, birçok başka dost da düzeltilmesi için taslak Sanırım tamamlandığmdan beri, birçok başka dost da düzeltilmesi için ve kalıcı olan en belirleyici burada yalnızca katkıları gösterdi. çabaİlk çaba gösterdi. Sanırım burada yalnızca katkılân en belirleyici ve kalıcı olan dört kişiyi anarsam diğerleri beni bağışlayacaklardır. Berkeley'den Paul K. dört kişiyi anarsam diğerleri böni bağışlayao^ardır. Berfceley’den Paul K. Radyasyon Ernest Feyerabend, Nagel, Lawrence Columbia'dan Feyerabend, G olüm bia’dan Ernest N a g el, Lawrence Radyasyon laboratuvarından H.Pierre Noyes ve son taslağı baskıya hazırlarken benimle laboratuvarmdan H.Pierre Noyes ve son taslağı baskıyakuşkuları hazırlarken ve benWle Bu kişilerin birlikte John L. Heilbron. öneri¬ çalışan öğrencim birlikte çalışan öğrencim John L. Heılbron. Bu kişilerin kuşkulan öneri­ leri benim için son derece yararlı olmuştur. Fakat ne onların ne devediğer¬ leri benim için son derece yararh olmuştur. Fakat nç onlarm ne de diğer­ lerinin sonuçta ortaya çıkan çalışmayı bütünüyle kabul ettiklerini varsaymam lerinin sonuçta yoktur.çıkan çalışmayı bütünüyle kabul ettiklerini varsaymam nedenortaya içinhiçbir için hiçbir neden yoktur. Anne ve babama, eşime ve çocuklarıma teşekkürüm biraz farklı bir tarzda > Anne ve babama, eşime çalışmama ve çocuklaruna teşekkürüm farkhkatkıları bir tarzda düşünsel olmak zorunda. Her birinin yaptıkları olarak biraz olmak zorunda. Her birinin çalışmama düşünsel olarak yaptıklan onlar kendi çabalarımdan herhalde hiçbir zaman aynştıramayacağım. Fakatkatkalan k m zamanda, ii çabalarımdan lûçbir aynştıramayacağun. Fakat onlar daha önemli çalış¬ değişikherhalde bir şey yaptılar: çokzaman aynı ölçülerde, aynı zamanda, değişik ölçülerde, çok daha önemli bir şey yaptılar: çalışmanın sürebilmesini sağladılar ve bu çalışmaya olan inancımı desteklediler. manm sürebilmesini ve buolan çahşmaya olan inancımı herkes bunun yakınlarına ile boğuşmuş insanın desteklediler. Benimki gibi bir tasarısağladılar Benimki gibi bir tasarı ile boğuşmuş olan herkes bunun insamn yakınlanna ede¬ teşekkür zaman zaman nelere mal olduğunu çok iyi bilir. Onlara nasıl zaman zaman nelere mal olduğunu çok iyi bilir. Onlara nasıl teşekkür ede­ ceğimi bilemiyorum. ceğimi bilemiyorum.

I.GİRİŞ: TARİHE DÜŞEN ROL I. GİRİŞ: t a r i h e DÜŞEN ROL

Tarih, yalnızca bir zamandiziml ve anlatı deposu olarak görülmediği tak¬ dirde, şu anda bize egemen olan bilim imgesinde esaslı bir dönüşüme yol Tarih, zamandizimî ve anlatı deposu olarak görülmediği takbilim adamları imgeninbir Buyalnızca bizzat açabilir. kadar hemen he¬ için bile şimdiye diMe, şu andia bize egemen olan bilim ûngesinde esaslı dönüşüme yol men tek kaynağı olan tamamlanabilmiş bilimsel başarılarınbir incelenmesi, açabilir. Bu imgenin bizzat bilimi adamlan için bile şimdiye kadar hemenya he­ klasik yapıtlarda yer aldıkları biçimde, ya da, daha yakın bir zamandan beri, men tek kaynağı olan tamamlanabilmiş bilimsel başarıların incelenmesi, yeni kuşak bilim adamlarına mesleğin öğretildiği ders kitaplarında kaydedil¬ya klasikbiçimde yapıtlarda yer aldıkları biçimde, ya da, daha yakın bir zamandan l^ri, dikleri olasıdır. Halbuki bu tür kitapların amacı, kaçınılmaz olarak yeni k u ş^ bilim adamlanna mesleğin öğretildiği kitaplannda kaydedil­ iknaya yönelik ve pedagojiktir. Bir ulusun kültürü ders turist broşürle¬ hakkında dikleri biçimde olasıdır. Halbuki bu tür kitaplarm amâcı, kaçınılmaz olarak rinden yahut dil öğrenilen metinlerden ne kadar fikir edhıebilirsek, bu kitap¬ iknaya yönelik ve pedagojiktir. Bir ulusun kültürü hakkında turist broşürle­ lardan çıkartılacak bir bilim kavramı da, onları üretmiş olan asıl çabayı o ka¬ rinden yahut dil öğrenilendenemede metinlerden ne kitaplarm kadar fikirbizi edinebilirsek, bu kitap­ yansıtabilir. dar Elinizdeki bu tür ne gibi temel nok¬ lardan çıkartılacak bir bilim kavramı da, onları üretmiş olan asıl çabayı o ka­ talarda yanılgıya sürüklediğini göstermeye çalıştık. Amaçlanan/tarihin doğ¬ dar yansıtabilir.araştırma Elinizdeki denemedekaydetmesinden bu tür kitaplarmdoğabilecek bizi ne gibi temel nok­ rudan faaliyetini doğruya oldukça talarda yanılgıya sürüklediğini göstermeye çalıştık. Amaçlanan, tarihin doğ­ farklı kavraiminı bilim ana hatlarıyla çizmektir. rudan doğruya araştırma kaydetmesinden doğabilecek oldukça birlikte, tarihselfaaliyetini veriler daha çok bilim metinlerinden Bununla alınmış ve farkh bilim kavramım ana hatlanyla çizmektir. tarihle ilgisi olmayan bir stereotipin (basmakalıp modelin) ürettiği soruları Bununla birlikte, tarihsel veriler daha çok bilim metinlerinden alınmış ve yanıtlamak üzere toplandıkları ve incelendikleri sürece, söz konusu bu yeni tarihle ilgisi olmayan bir stereotipin (baamakalıp modelin) ürettiği soruları kavramın ortaya çıkması için tarih bile yeterli olmayacaktır. Bilim"metinleri yanıtlamak üzere toplandıklar! ve incelendikleri sürece, söz konusu ,yeni çoğunlukla, bilimin içeriğini yalnızca kendi sayfalarında betimlenmişbü göz¬ kavramm ortaya çıkması için tarih bile yeterli olmayacaktm Bilim'metinleri lemlerin, yasaların ve kuramların temsil ettiği iddiasındadırlar. Aynı kitaplara çoğunlukla, içeriğini yalnızca kendiverilen sayfalarında betimlenmiş göz­ neredeyse okur eşitbilimin tarafından anlam da, ister istemez, bar süreklilikle lemlerin, yasalarm ve kuramlarm temsil ettiği iddiasmdadırlar. Aym kitaplara bilimsel yöntemlerin sadece ders kitaplarına veri toplamak için kulandan usta neredeyse eşit lar veriler süreklilikle okur tarafmdan verilengenellemeleri anİMn da, ister istemez, ve bu tekniklerden ile ders kitabının kuramsal arasında bilimsel yöntemlerin sadece ders kitaplanna veri toplamak için kulandan usta ilinti kurmak için başvurulan mantık işlemcilerinden ibaret olduğu doğrultu¬ tekniklerden ve bu veriler ile ders kitabmm kuramsal genellemeleri arasmda sunda yer etmiştir, Böylelikle ortaya çıkmış olan bilim kavramı,: bilimin do¬ ilinti için başvurulan mantık işlemcilerinden ibaret olduğu doğrultu­ ve kurmak ğası hakkında köklü gelişmesi çağırışımlara neden olmaktadır. sunda yer etmiştir, Böylelikle ortaya çıkmış olan bilim kavramı,: bilimin do­ Eğer bilim, bugün kullanılan metinlerde toplanmış olgu, kuram ve yön¬ ğası ve gelişmesi hakkında köklü çağırışımlara neden olmaktadır. temlerden oluşan bir bütünse, o zaman biüm adamları da, başarsın ya da ba¬ Eğer bu bilim, bugün kullanılan toplanmış olgu, kuram ve yön­ bütüne şarmasın, belirti' bu öğeyi kazandırmaya şu ya dametinlerde çalışan insanlar temlerden oluşan bir bütünse, o zaman bilim adamları da, başarsın ba­ olmak durumundadırlar. Bilimsel gelişme bu öğelerin, teknikyaveda bilimsel bil¬ şarmasın, bu belMi bütüne şu ya da bu öğeyi kazandırmaya çalışan insanlar gi dediğimiz, gittikçe büyüyen birikime tek tek ya da topluca ilave edildiği olmak durumundadırlar. Bilimsel gelişme butarihi ögelerin.'bilimsel teknik ve bil­ bölük bir süreç haline gelmekte, bilim pörçük ise, hem bu birbiri ardın¬ gi dediğimiz, tek tek ya da topluca ilave edildiği hem debüyüyen dan gelen ekleri,gittikçe bunlarınbirikime dal birikimini önleyen engelleri arşivleyen bölük pörçük süreç halinegelmekte, bilimilgilenen tarihi ise,tarihçiye, hem bu birbiri ardın­ durumda, olmaktadır. Bu bir görünürde bilimsel gelişmeyle dan gelen ekleri, hem de bunlarm birikimini önleyen engelleriyasanm arşivleyen dal bir taraftan, esas yahut düşmektedir: iki görev her çağdaş olgunun, olmaktadır. Bu durumda, bilimsel gelişmeyle ilgilenen tarihçiye, görünürde iki esas görev düşmektedir: bir taraftan, her çağdaş olgunun, yasanm yahut 46 46

kuramın kim tarafından ve hangi zaman parçasında keşif veya icat edildiğini gerekmektedir. Diğer taraftan da, moderns bilim metnini oluşturan belirlemesi kuramm tarafından ve hangi zaman parçasmda keşif veyave icat hü fuzta yabüşlaıyefsanelei bMKrüe'SM olan bnlemiş îinançdakim boşedildiğini ögŞerin beklem esi gerekmektedir.taraftan da, modern bilim metnini oluşturan zabetimlemesi veDiğer Çoğunluk zorunludur. lâr açıklaması toplamım araştırma ögâerin daha hızlı birikîhe'sini Önlemiş olan yanlışlar, efsaneler ve boş inanç­ yoldadır bu amaçlara yönelmiştir bu ten ve' bazıları da'hâlâ •» lar toplattımı betimlemesi ve açıklaması zorunludur. Çoğunluk araşürma za­ Fakat, son yıllarda bazı bilim tarihçilerines birikim yoluyla gelişme kavra¬ ten-buonlara amaçlara yönelmiştir ve^azılân dabâlâ^bu yoldadır. yüklediği gittikçe işlevleri daha güç gelmeye yerine getirmek mının •= Fakat, son bilim tarüıçilmne^bifikim gelişme kavra­ ek araştırmanın Bir yıllarda çoğalmabazı sürecinin vakanüvisleri olarak,yoluyla başlamıştır. bazı mının onlara yüklediği işlevleri yerine getirmek gittikçe daha güç,gelmeye soruların yanıtlanmasını kolaylaştıracağı yerde, daha güç hale getirdiğinin başlamıştır. Bir çoğalma sürecinin vakanüvisleri olarak, ek araştırmanm bazı Doğadaki oksijen enerji sakuııvarmaktadırlar: farkına ne zaman keşfedildi? soruların yanıtlamnasmı kolaylaştıracağı yerde, daha güç hale getirdiğinin basitinden, en kavramlaştıfdı? kısmı bunların, Bir minı ilk kim sorulması yefürkma varmaktadırlar: zaman keşfedildi? Doğadaki enerji a m i­ olduğundanoksijen giderekne Ya bilim tek duymaktadır. sorular kuşku rinde tek skeşif mim ilk kim kavramlaştndı? Bir kısmı buhlarm, en.basitinden, sorulmas) ye­ ve icatların birikmesiyle gelişmiyorsa? Bu aynı tarihçiler bir yandan da ken¬ rinde sorular olduğundan giderek kuşku duymîüctadır. Ya bilim tek tek keşif dilerinden öncekilerin hiç düşünmeden 'hata' ve 'boş inanç' olarak damgala¬ ve icatların gelişmiyorsa? Bu aynı tarihçiler yandan da ken­ ögeleri kamlar arasmda gözlemler ve 'bilimsel' olanbir dıkları et¬ geçmişbirikmesiyle ayırt dilerinden öncekilerin karşılaşıyorlar. hiç düşünmedenSözgelişi ‘hata’ veAristoteles ‘boş inanç’, olarak damgaladinamiğini artan güçlüklerle mekte oksi¬ dıklan geçmiş gözlemler ve kamlar olan öğeleri ayırt veyaarasmda kaloriye‘bilimsel’ 'flojiston'lu kimyayı* dayalı termodinamiği jen yerine dahaet­ mekte artan güçlüklerle karşılaşıyorlar. Sözgelişi Aristoteles dinamiğini oksi­ dikkatle inceledikçe, doğa hakkında bir zamanlar geçerli olan bu görüşlerin, jenbütün yerine ‘flojiston’lu kimyayı* kaloriye dayalı termodinamiği daha günümüzde geçerliveya olanlardan bir daha az bilimsel, olarak, ya da daha diidcatle inceledikçe, doğa hakkında birgiderek zamanlar geçerli n l ^ bu görüşlerin, olmadıklarını bir kesinlikle tercih ürünü hissedi¬ artan fazla kişisel bir bütün günümüzde olanlardan d ^ a az bilimsel, ya bugün da daha geçmiş geçerli bu zamanı efsane deniiecekse, o zaman yorlar. Eğerolarak, inançlara fazla kişisel tercih ürünü olmadıklarını giderek artan bir kesinlikle hissedibilgi dayandığı edilen kabul ve türünün yöntemlerle mantıkla bilimsel olduğu Eğer buefsaneler zamanı üretilebileceği geçmiş inançlara efsane denilecekse, zamanbilim bugün açıktır. dayorlan Yok eğer obunlara gayet aynı şekilde bilimsel olduğu kabul türünün yöntemlerle ve mantüda bilim,bilgi bugün deniiecekse, daedilen olduklarımızla o zaman sahip dayandığı hiç de bağdaşma¬ da inanç aynı şekilde efsanelerkapsamış üretilebileceği a ç ıto . Yokkarşısında-, eğer bunlara bilim Bu seçenekler oluyor.gayet tarihçi yan topluluklarını denilecekse, o zaman da bUim,Zamanım bugün sahip olduklarımızla hiç desırf bağdaşma­ kuramların, bir ke¬ yeğlemek ikincisini zorundadır. doldurmuş yanatıldıkları inanç topluluklarını oluyor. Bu seçenekler karşısmda, tarihçi Gelgelelim bu olmadıkları nara söylenemez. için, ilkecekapsamış bilimsel İkincisini zorundadır.doğal Zamanım doldurmuş sırf bir ke­ de, yeğlemek bir birikim olmak açıklanmasını sürecikuramlarm, bilimsel gelişmenin seçenek nara atıldıkları için, bilimsel olmadıkları söylenemez. zorluklarımbu Tekilkece tek keşif ve icatlar»bir almanınGelgelelim başlarına güçleştirmektedir. seçenek de, aynı bilimsel gelişmenin doğal birikim süreciyapılan olarak açıklanmasmı bubir bu bireysel de bilime sefer tarihsel seren ortaya araştırma, güçleştirmektedir. tek keşif ve icatlara bir başlama almanm zorluklarım zemin sanılan kuşkulara birikim derin süreci hakkında birleştirdiğiTek katkıları ortaya seren aynı tarihsel araştırma, hu sefer de bilime yapılan bu bireysel hazırlamış olmaktadır. katkıları birleştirdiği sanılan birikim süreci bıçkında kuşkulara zemin yazma yön¬ biliminderin tarihini sonucu olarak kuşku ve güçlüklerin Bütün bu hazırlamış olmaktadur. (historiyografisinde) bir devrim meydana gelmiştir. Bilim tarihçileri, teminde kuşku ve güçlüklerin sonucu olarak tarihini yazma yön­ farkında olma¬ da yaptıklarının henüzbilimin tamamen çoğunlukla yavaş,buama yavaşBütün teminde (historiyografisinde) bir devrim meydana gelmiştir. Bilim tarflıçileri, birida dan, yeni tür sorular sormaya, bilimler için farklı ve çoğu zaman pek yavaşolmayan yavaş, ama çoğunlukla yaptıklarmm henüz Daha tamMnen bir bilimolma­ da¬ çizgileridaizlemeye kimci eski farkmda! başladılar. gelişme dan,bugünkü yeni tür ilerlemiş sorular sormaya, bilimler için farklı çoğu zaman da pek birikalıcıve durumumuza yaptığı araştırmaktansa, katkıları lının kimoi olmayan gelişme çizgileri izlemeye başladılar. Daha eski bir bilim dabütünlüğünü ediyor¬ tarihsel o bilimin sergilemey itercih kendi zamanındaki İmm bugünku ilerlemiş durumumuza yaptığı kalıcı katkılara araştırmaktansa, lar. Sözgelişi Galileo 'nun görüşleri ile modem bilimin görüşleri arasındaki o .bilimin kendi zamanmdaki bütünlüğünü sergilemeyikendi tercihçevresi ediyor­ sormaktantarihsel çok, Galileo 'muri görüşlerinin hakkmda soru ilişki lar.yani Sözgelişi Gallleo’nun görüşleri modern bilimin arasmdaki bilim kendinden hemen görüşleri veile öğretmenleri, çağdaşları ile, sonra gelen ilişki hakkmda sOfu sormaktan çok, Galileo’nun görüşlerinin kendi çevresi fiojistan kuramına inanan Priestley, tutuşabilir maddelerde bulunduğunu (*)ile, Flojiston: yanitutuşmanın öğretmenleri, çağdaşları ve kendinden hemen sonra gelen bilim iddia ettiği flojiston unsurunun yanma sırasında kurtularak havaya karıştığı düşühcesindeydi. kuramına yanmış oluyordu. oksijenbulunduğunu maddekuramına Lavoisier'nin flojistonunu kaybedenflojistan Yani savunduğu (*) Flojiston: tutuşmanın inanan Priestley, tutuşabilir rriaddelerde karışmaSıydı. oksijen denen havadan kurtularak yanan maddeye gaz karıştığı göre elementin de,ettiği nedeni tutuşma iddia flojiston unsurunun yanm a Şifasında havaya düşüncesindeydi. tarzıydı. .olan iki nesne birbirinin mantıksal tamyanmış Yani flojiston karşıtıLavoisier’nin ve iki açıklama ve oksijen Yani flojistonunu kaybeden madde Oluyordu. savunduğu oksijen kıAamına

(Ç-N.) göre de, tutuşm a nedeni yanan maddeye hayadan oksijen denen gaz elementin karışmasıydı.

Yani flojiston Ve oksijen birbirinin tam mantıksal karşıtı olan iki nesne ve iki açıklam a tarzıydı.

(Ç.N.)

47

47

adamlarıyla olan ilişkisini sorgulamaya yöneliyorlar. Üstelik, bu çevrenin ve diğer benzerlerinin kanılarını, bu, kanılara en üst düzeyde bir iç tutarlılığını olan ilişkisini Üstelik, bu açısmdan, çevrenin ve kazandıracak bir bakış doğalanyla yakın uyumuyöneliyorlar. ile mümkün olan ensorgulamaya veadam diğer benzerlerinin kanılarm ı, bu,kanılara en üst düzeyde bir iç tutarlılığını genellikle de çağdaş biliminkinden çok farklı bir bakış açısmdan incelemekte ve doğa ile m üm kün olan en yakm uyumu kazandıracak bir balaş açısmdan, Ale¬ belki de iyi ve en örneklerini kaynaklanan ısrar ediyorlar. Bu çabadan genellikle de çağdaş biliminkinden çok farkb bir bakış açısmdanşekliyle incelemekte bi¬ bulacağımız yapıtlarda gösterildiği xandre Koyre'nin yazılarında ısrar eski ediyorlar. Bu çabadan kaynaklanan ve belki bağlı de enyazarların iyi örneklerini Aletartıştığı geleneğine (historiyografi) limin, tarih yazma xandrepek K oyre’nin yazılarmda bulacağımız şekliyle tür tarihselgösterildiği Bu yapıtlarda hiç ol¬bi­ çalışmaların, benzer bir uğraşla yanı kalmamıştır. limin,sonuçlan eski tarihbakımından yazm a (historiyografi) geleneğine yazarlarm tartıştığı imgesi bağlı olanağını müjedeledikyepyeni bir bilim mazsa uğraşla pek benzer Bu bir deneme yanı kalmamıştır. Bu tür tarihsel çalışm alann, hiçbu ol­ tarih imgeyi, yazımmdaki de söz konusu lerini söyleyebiliriz. mazsa sonuçlan bakımmdan yepyeni bir bilim imgesi olanağım müjedeledikyeniliğin bazı olası sonuçlarını açıklığa kavuşturarak canlandırmayı amaçla¬

lerini söyleyebiliriz. Bu deneme de söz konusu imgeyi, tarih yazımmdaki bu maktadır. yeniliğin olası açıklığa kavuşturarak canlandırmayı am açla­ öğeleri hangileri¬ Bilimin,bazı ön plana çıkacak olan bir sonuçlarmı böyle çaba süresince maktadır. dir? En azmdan sunuş sırasma göre, ilk olarak yöntem yönergelerinin, çeşitli biriçin çababir süresince önsonuç plana belirlemekte çıkacak olan kendi öğeleribaşlarına hangileri­ tek esaslı bilimselböyle türdeBilimin, sorular dir? En azmdan sunuş sırasma göre, ilk olarak yöntem yönergelerinin, gö¬ yetersiz kalmaları gelmektedir. Elektrik veya kimya dallarının kapsadığıçeşitli türde bilim sel sorular için bir esaslı sonuç belirlem ektedeğilse, kendi başlarına ama bi¬ birtek bu dallardan söylenen haberdar incelemesi rüngüleri kişi, yetersiz kalm aları gelmektedir. Elektrik veya kimya bağdaşmayan dallanm n kapsadığı gö­ bir sürü birbiriyle olduğunu biliyorsa, limselliğin ne demek rüngüleri incelemesi söylenen bir kişi, bu dallardan haberdar değilse, ama mümkün sonuçtan herhangi birine, hem de kabul edilebilir yollardan varmabi­ lim selliğin ne sahiptir. dem ek olduğunu biliyorsa,olanaklar birbiriylearasında bağdaşm ayan bir sürü vara¬ Bu kabul edilebilir gerçekte gene de şansına m üm kün da, sonuçtan hem de kabul yollardan varma deneyim¬ dahaedilebilir önce edindiği başka konularda olasılıklabirine, cağı büyükherhangi sonuç şansma gene de sahiptir.meydana Bu kabulgelen edilebilir olanaklar arasmda gerçekte vara­ özellikle¬ ve kendi kişisel ler, rastlantılar sırasmda araştırması cağı sonuç da, büyük olasılıkla başka konularda daha önce edindiği deneyim­ ri tarafmdan belirlenecektir. Sözgelişi, böyle bir kişi kimya yahut elektrik ler, araştırması sırasmda meydana rastlantılar kendi kişisel özellikle­ ne tür ve yer vermiştir. alanındaki hakkında yıldızlar gelen inançlara çalışmalarında, ri tarafm danalanıyla belirlenecektir. Sözgelişi, böyle bir kişi kimdeney ya yahut elektrik arasından akla gelebilecek ilgili olarak birçok Yeni çalışma alanındaki çalışm alarında, seçer? yıldızlar ne tür inançlara yerkarmaşık vermiştir. elde ettiği Ve hakkmda önce nihayet, sonuçta hangisini uygulamayı Yeni çalışmhangi a alanıyla ilgili akla gelebilecek deney arasından kaynaşmala¬ elektrik veyabirçok değişimin ona olarak kimyasal öğeleri görüngünün önce hangisini uygulam ayı seçer?elverişli Ve nihayet, sonuçta elde ettiğisorularm karm aşık Buna benzer gözükür? özellikle rım doğasmı aydmlatmaya görüngünün hangi öğeleri ona kimyasal değişimin elektrik bilim bütün birveya ama bazen çevresikaynaşmala­ için bile, birey için, yanıtları, hiç değilse rım doğasmbilimsel ı aydmlatmaya özellikle elverişli gözükür? Buna Örnek benzerverecek sorularm unsurlardır. temel belirleyen gelişmeyi çoğunlukla yanıtları, hiç değilse birey için, ama bütün bir bilim için bile, bilimin geliş¬ gibi, çoğuçevresi göreceğimiz de bazen olursak, kitabın İkinci Bölümü'nde çoğunlukla sel gelişm belirleyen unsurlardır. Ö rnek verecek farklı birbirinden doğa üzerine temel en eyi özelliği,temel ilkbilim mesindeki aşamaların olursak, kitabın İkinciolarak Bölümyarışmalarıydı: ü’nde de göreceğimiz gibi, çoğu biliminaşağı geliş­ hepsinin sürekli görüşün üstelik bunlarm birçok m esindeki ilk aşam aların en temel özelliği, doğa üzerine birbirinden ve yukarı bağdaştığı ve her birinin kısmen türetilmiş olduğu bilimsel gözlemfarklı birçok ilkeleri görüşünaynıydısürekli Dolayısıyla olarak yarışmalarıydı: üstelik bunlarm hepsinin aşağı ayıran birbirlerinden bu çeşitli 'okulları' yöntem yukarı ve her hatası birinindeğildi, kısmenyani türetilmiş olduğu gözlem ve aynı bilimsel hepsinin ölçüde 'bilimsel' etken ya da bu yöntem şu bağdaştığı yöntemkabul ilkeleri aymydı. esas Dolayısıyla bu çeşitli ‘okullan’ birbirlerinden ayıran tarzlarında ortak dünyayı görüş fark bunların ediliyordu: olduğu etken şu ya da bu yöntem hatası değildi, yani hepsinin aynı ölçüde ‘bilim sel’ hiç bir ölçütün olmaması ve bu ayrı dünyalarda farklı şekillerde bilim yap¬ olduğu kabul ediliyordu: esas fark bunların dünyayı görüş tarzlarında ortak ciddi şe¬ inançların sınırını deneyim, ve gözlem Aslında bilimsel malarıydı. hiç bir ölçütün olmaması ve bu ayrıda, dünyalarda bilim yapolmaz, ama bilimşekillerde bu tür aksi haldefarklı ve tutmalarıdır tutabilir kilde kısıtlı m alanydı.herhangi A slındabir gözlem ve deneyim, bilimselbelirleyemezler. inançlarm smırmı ciddive şe­ Kişisel kendi başlarına parçasını inançların kilde kısıtlı tutabilir ve tutm alarıdır da, aksi halde bilim olmaz, am a bu tür tarihsel rastlantıların bileşiminden oluşan ve görünürde keyfi gibi duran bir inançlann bir belli parçasmı kendi başlarına belirleyemezler. Kişisel benimsenen tarafmdan inanç¬ve zamandaki bir bilim belli birherhangi çevresi öge, tarihsel rastlantıların bileşiminden ve görünürde keyfi gibi duran bir ve olacaktır. daima temel malzemesi ların olmuşturoluşan öge, belli bu birkeyfilik zamandaki belli bir bilim benimsenen devir almışinanç­ topluluğun, ol¬ bilimseltarafmdan bir çevresi öğesi, herhangi Ancak, larmbelli daimbir a temel malzemesi olmuşturuygulama ve olacaktır. yapabileceği anlamına gel¬ dizisi olmadan duğu inançlar bu söz keyfilik öğesi, herhangiherhangi bir bilimsel topluluğun, devir gerçekalmış ol­ kendini bir zamanda Yahut da konusu mez.Ancak, topluluğun duğu belli bir inançlar dizisi olmadan uygulama yapabileceği anlam ına gel­ mez. Yahut da söz konusu topluluğun 48 herhangi bir zamanda kendini gerçek­ 48

bağlamış olduğu tikel kavramlar yapının önemini azaltmaz. Bir bilim çevresi bazı sorulara sağlam yanıtlar bulduğu kanısına varmadıkça, esas araş¬ ten bağlam ış olduğu tikel kavram lar yapının önem ini azaltm az. Bir bilim tırmanın başlaması söz konusu değildir. Bunlara birkaç ömek verelim: evreni çevresi bazı sorulara yamtlar kanısma varmadıkça, esas araş­ temel nelerdir? Bunlarbulduğu birbirleriyle öğeler sağlam ve insan duyulan ile na¬ oluşturan tırmanın başlaması söz konusu değildir. Bunlara birkaç verelim: evreni sıl etkileşirler? Bu tür öğeler hakkında sorulması yerindeörnek sorular ve bunlara oluşturan temel öğeler nelerdir? Bunlar birbirleriyle ve insan duyulan ile na­ çözüm aramak için kullanılması gereken teknikler hangileridir? Hiç değilse sıl etkileşirler? Bu tür öğeler hakkmda sorulması yerinde sorular ve bunlara olgunlaşmış bilimlerde, bunlara benzer soruların yanıtları (ya da yanıt yerine çözüm aram ak için kullanılm ası gereken teknikler hangileridir? Hiç değilse Önermeler) Öğrenciyi, mesleki uygulamaya hazırlayan ve yetkili geçebilecek olgunlaşmış bunlara benzer sorularm yamtları (ya yanıt yerine kılan çıraklık bilimlerde, eğitimiyle ayrılmaz şekilde kaynaşmışlardır. Budaeğitim hem geçebilecek Önermeler) Öğrenciyi, mesleki uygulamaya hazırlayan ve yetkili ciddi hem de katı olduğu için, söz konusu yanıtların bilimsel düşünen zihin kılan çıraklık eğitim iyle ayrılm az şekilde kaynaşm ışlardır. de, eğitim hem derin bir üzerinde etkisi Bu etkiyi olagelmiştir. yapabilmeleri Bu gerek ola¬ ciddi hem de katı olduğu için, söz konusu yanıtların bilimsel düşünen zihin ğan araştırma etkinliğinin kendine özgü verimliliğini, gerek belli bir zaman¬ üzerinde derin bir etkisi olagelmiştir. Bu etkiyi yapabilmeleri de, gerek ola­ da işleyişinin aldığı yönü açıklayabilmemizi sağlayan başlıca etkendir. Ill, IV ğan araştırma etkinliğinin kendine özgü verimliliğini, gerek belli bir zaman­ ve V. Bölümlerde, olağan bilimi incelerken, sonuç olarak bu tür araştırmayı, da işleyişinin yönü açıklayabilmemizi sağlayan başlıca etkendir. III, IV sağlanan ham aldığı yani görüngülerin, eğitimce malzemenin, doğadaki mesleki ve V. Bölümlerde, olağan bilimi incelerken, sonuç olarak bu tür araştırmayı, kavramsal kalıplara dökülmesi için zorlu ve özverili bir çaba şeklinde betim¬ doğadaki ham m alzem enin, yanidagörüngülerin, m eslekioluşumları eğitim ce ve sağlanan önereceğiz. bu kalıpların tarihsel Aynı zamanda lemeyi son¬ kavramsal kalıplara dökülmesi için zorlu ve özverili bir çaba şeklinde raki gelişmelerindeki keyfilik öğesi ne olursa olsun, araştırmanın bu türbetim ka¬ ­ lemeyi önereceğiz. Aynıişleyemeyeceği zamanda da busorusunu kalıplarmsoracağız. tarihsel oluşum lan ve son­ da işleyip olmadan lıplar raki gelişm elerindeki keyfilik neve olursa olsun, araştırmanın tür ka­ bu keyfilik bilimsel öğesi gene deöğesi üzerindebuönemli Ama vardır gelişme lıplar olmadan da işleyip İşleyemeyeceği sorusunu soracağız. bir etkisi olmuştur. Bu etkiyi, VI, VII ve VIII. Bölümlerde ayrıntılı olarak in¬ Ama bu Olağan keyfilikbilim, öğesi yani, gene de vardır ve adammm bilimsel gelişme üzerinde önemli celeyeceğiz. bilim olarak çoğu he¬ kaçınılmaz bir hemen etkisi olmuştur. Bu etkiyi, VI, VII ve VIII. Bölümlerde ayrmtılı olarak tüm zamanını bilim topluluğunun harcadığı etkinlik, dün¬in­ men içinde celeyeceğiz. bilim, yani, çoğu bilim adammm olarak he­ nasıl olduğunu bildiği yanın kurulu bir tanımdır. gerçekteOlağan üzerine kaçınılmaz varsayımı men hemen tüm zamanını içinde harcadığı etkinlik, bilim topluluğunun dün­ Bilimsel çabanın başarısı da büyük ölçüde topluluğun bu varsayımı gerekti¬ yanm gerçekte nasıl olduğunu bildiği varsayımı üzerine kurulu bir tanımdır. hatırı sayılır savunmaktaki ödeme ğinde bir bedel kararlılığından pahasına Bilimsel çabanınOlağan başansı da büyük topluluğun varsayımı gerekti­ ileri kendi ölçüde ana ilkelerini bilim, gelmektedir. bulduğu esastabusarsıcı te¬ ğinde hatırı sayılır bir bedel ödeme pahasına savunm aktaki kararlılığından mel yenilikleri bastırmaktan kaçınmaz. Ama gene de, bağlı olduğu bu ilkeler gelmektedir. Olağan bilim, kendi ana araştırmanın ilkelerini esasta sarsıcı bulduğu kendi birileri öğesi taşıdıkları öz doğası za¬te­ keyfilik olağan sürece, m el yenilikleri bastırmaktan Ama gene de, bağlıdemektir. olduğu buBazen ilkeler yeniliğin altmda kalmamasını zaman baskıkaçınmaz. ten sağlıyor uzun bir keyfilik öğesiyani, taşıdıkları araştırmanın kendi öz doğası za­ bir sorun, bilinensürece, kurallarolağan ve işlemler sayesinde olağan çözümlenebil¬ ten yeniliğin uzun zaman baskı altmda kalmamasmı sağlıyor demektir. oÿ mesi gereken bir sorun, topluluğun konudaki en yetenekli uzmanlarınınBazen da¬ sorun, yani, bilinen kurallargösterebilir. ve işlemler Başka sayesinde çözümlenebil­ durumlarda, tetoarlıbiryüklenmelerine ola¬ hiolağan karşı direnç mesi gereken amacıyla bir sorun,tasarlanmış topluluğun o-konudaki en yetenekli da­ biruzmanlarımn ve gerçekleştirilmiş araç beklenen ğan araştırma hi te lia rlı yüklenm elerine karşı direnç gösterebilir. Başka durumlarda, ola­ tarzda iş görmeyerek, ısrarlı çabalara karşm mesleki beklentilere ayak uydur¬ ğan sağlanamayan araştırm a am acıyla tasarlanm ış veçıkmasına gerçekleştirilm bir araç beklenen olabilir. Olağan bi¬ bir garipliğin neden iş ması ortaya tarzda iş görmeyerek, ısrarlı çabalara karşmolarak mesleki beklentilere ayak uydur­ tarzlarda, sürekli gibi veya başka za¬ rayından çıkar. Çıktığı bunun lim ması birolan garipliğin ortaya çıkmasma neden olabilir. yıkacakOlağan bilimsel uygulama geleneklerini derece¬bi­ yani, uğraş var da,sağlanamayan man lim bunun gibi veya başka tarzlarda, sürekli olarak raymdan çıkar. Çıktığı za­ de aykırı belirtilerden kaçamaz duruma geldiğinde, bilim çabasını sonunda man da, yani, uğraş var olan bilimsel uygulama geleneklerini yıkacak derece­ yepyeni bir ilkeler bütününe ve yeni bir bilim yapma temeline götürecek olan de aykırı belirtilerden kaçam az duruma Mesleki geldiğinde, bilim çabasını sonunda ilkelerdeki bu kaymanın olağanüstü arayışlar başlamış demektir. yepyeni bir ilkeler bütününe ve yeni bir bilim yapma temeline götürecek olan meydana geldiği olağanüstü durumlar, bu denemede bilimsel devrimler ola¬ olağanüstü arayışlar başlam ış demektir. M esleki ilkelerdeki bu kaym anın rak anacağımız olaylardır ve bu devrimler, geleneğe bağlı olağan bilim faali¬ meydana geldiği olağanüstü durumlar, bu denemede bilimsel devrimler ola­ tamamlayıcılarıdır. yetinin gelenek yıkan rak anacağımız olaylardır ve bu seçik devrimler, geleneğe bağlı gelişmenin olağan bilimünlü faali­ bilimsel örnekleri, Bilimsel devrimlerin en açık yetinin gelenek önceden de çoğu kez 'devrim' olarak nitelendirilmiş arasındayıkan dahatamamlayıcılarıdır. aşamaları B ilim sel lerin en açık seçik örnekleri, sel doğrudan gelişm enin ünlü doğasınıbilim ilk kez devrimlerin bilimsel inceBudevrim nedenle, olanlarıdır. ten

aşamaları arasmda daha önceden de çoğu kez ‘devrim ’ olarak nitelendirilmiş olanlandır. Bu nedenle, bilimsel devrimlerin doğasını ilk kez doğrudan ince­ 49 49

leyeceğimiz IX ve X'uricu Bölümlerde, bilimsel gelişmedeki büyük dönüm ele alacağız: Coperni¬ isimleri tekrar tekrar bunları noktalarım leyeceğimve iz IX ve Xçağrıştıran ’uncu Bölümlerde, bilim sel gelişmedeki büyük dönüm ne olupCopemine ol¬ devrimlerin Einstein. Bunlar, Lavoisier, Newton,ve cus, noktalarını bunlan çağnştıran isimleribilimsel tekrar tekrar ele alacağız; tarihinde yer alan birçok bilimlerinin değilse fizik madıklarını, cus, Nevvton,hiç Lavoisier, Einstein. Bunlar, bilimsel devrimlerin ne olupdiğer ne ol­ biri bir Her diğer sergilemektedirler. büyük açıklıkla daha isimden olaydan yahut m adıklarını, hiç değilse fizik bilim lerinin tarihinde yer alan birçok bir kuramı en büyük duyulduğu bir zamanlar saygmın bilim topluluğunun, olaydan yahut isimden daha büyük bir açıklıkla sergilemektedirler. Her biri Her birinin benimsemesini yerine onun tersini reddedip, bilim^^topluluğunun, bir zamanlar en büyükgerektirmiştir. saygm ın duyulduğu bir ardın¬ kuram ı ve nelerin kabul edilebilir so- . sorunlarda bilimsel alanına giren inceleme dan, redde^dip, yerine onun tersini benimsemesini gerektirmiştir. Her birinin ardın­ belirlemek için meslekte baş vuru¬s o - . nelerin geçerli runlar, çözümler dan, bilimsel inceleme alanma olduğunu giren sorunlarda ve nelerin kabul.edilebilir her Nihayet, gelmiştir. meydana. lan büyük değişim biri ölçütlerde runlar, nelerin geçerli çözümler olduğunu belirlemek için meslekte bilimsel baş vuru­ bilimsel çalışma artık yapılan her dünyanın bizibüyük son tahlilde içinde düş langücünü, ölçütlerde değişim m eydana.gelm iştir. Nihayet, biri bilim sel köklü kadar bir zorlayacak dönüşü¬ bir olduğunu dünya söylemeye bambaşka düş gücünü, bizi son tahlilde içinde bilimsel çalışma yapılan dünyanm artık getir¬ her zaman ve hemen beraberlerinde Bu tür olduğunu değişiklikler me uğratmıştır. bam başka bir dünya söylemeye zorlayacak kadar köklü bir dönüşü­ tanımlayan başlıca özelliklerdir. devrimleri bilimsel dikleri çatışmalar, me uğratmıştır. Bu tür değişiklikler ve hemen her zaman beraberlerinde getir­ ki, başlıca özelliklerdir. devriminde yahut haliyle, diyelim Bu özellikleri en bilimsel açık seçik dikleri çatışmalar, devrimleri tanımlayan Newton özelliklerin, denli açıklıkla bu Ama bulabiliyoruz. aynı devrimde kimyasal Bu özellikleri en açık seçik haliyle, diyelim ki, Nevvton devriminde yahut dene¬ da savını olaydan çıkartılabileceği olmayan birçok diğer devrimci kim yasal devrim de bulabiliyoruz. Ama aynı özelliklerin, bu denlibuaçıklıkla dar denklemleri, etkilediklerisavını çok daha olarak meye temel devrim ci olm ayanaldık. diğerMaxwell'in birçok olaydan da çıkartılabileceği bu dene­ ve aynı derecede di¬ kadar devrimciydi Einstein'ınkiler meslek için, çevresi meye tem el olarak aldık. MaxweU’in denklemleri, etkiledikleri çok daha dar diğer yeni kuramlar uzman¬ olandevrimciydi Ortaya atılmakta renmeyle karşılaşmıştı. m eslek çevresi için, Einstein’ınkiler kadar ve aym da, derecede di­ düzenli ve bilim adamlarından yetkili şekilde ettikleri alanını rahatsız lık renm eyle karşılaşmıştı. Ortaya atılmakta olan diğer yeni kuramlar da, uzm an­ görmektedir. Yeni bir kuram bu aynı tepkiyi halçlı olarak yetkili kendi açılarından lık alanını rahatsız ettikleri bilim adam larından düzenli şekilde ve olan ku¬ bilim kadar uygulamasını olağan düzenlemiş zamana o insanlar için kendi açılarından halçlı olarak aynı tepkiyi görmektedir. Yeni bir kuram bu bir kuram, uygulama alanı nedenle yeni Bu anlamına gelir. değişmesi ralların insanlar için o zamana kadar olağan bilim uygulamasını düzenlemiş olan ku­ hazırda bili¬ ender olarak hatta bir kuram, zamanuygulama olsun, çok denli özel olursa neralların değişm esi anlamma gelir. Bu nedenle yenihiçbir alanı kuramların ye¬ önceki olmakla kalmaz. ilave basit bir nenlere Benimsenmesi ne denli özel olursa olsun, çok ender olarak hatta hiçbir zaman hazırda bili­ ve önceki olguların da yeniden değerlendirilmesini gerek¬ niden kurulmasını nenlere basit bir ilave olmakla kalmaz. Benimsenmesi önceki kuramlarm ye­ gerçekleştirildiği pek az gö¬ tarafından ve bir çırpıda da tek bit bu tirir, ki niden kurulm asm ı kişi ve önceki olguların da yeniden değerlendirilmesini gerek­ söz dağarcığı, devrimi tarihçilerin Halbuki devrimci bir süreçtir. özde rülen, tirir, ki bu da tek bir kişi tarafmdan ve bir çırpıda gerçekleştirildiği pek az gö­ yatkındır. Böyle geniş bir sürecin ta¬ daha olay gibi bir göstermeye tek başına rülen, özde devrimci bir süreçtir. Halbuki tarihçilerin söz dağarcığı, devrimi güçlüğe bu nedenle şaşmamak gere¬ çektikleri kesin olarak rihini tek başına bir olaysaptamakta gibi göstermeye daha yatkmdır. Böyle geniş bir sürecin ta­ kir. rihini kesin olarak saptamakta çektikleri güçlüğe bu nedenle şaşmamak gere­ Baş gösterdikleri alanın uzmanları üzerinde devrimci etki yapan bilimsel kir. ibaret olduğunu söyleyemeyiz. yalnızca yeni kuram buluşlarından olayların Baş gösterdikleri alanın uzmanları üzerinde devrimci etki yapan bilimsel ilkeler sadece evrenin hangi tür nesneleri içerdiği¬ yönlendiren bilimi Olağan olayların yalnızca yeni kuram buluşlarmdan ibaret olduğunu söyleyemeyiz. hangi tür nesneyi içermediğini de belirler. değil, bunun uzantısı olarak, niOlağan bilimi yönlendiren ilkeler sadece evrenm hangi tür nesneleri içerdiği­ ne kadar konu daha geniş bir tartışmayı gerektiriyorsa da, şimdilik' diye¬ Her ni değil, bunun uzantısı olarak, hangi tür nesneyi içerm ediğini de belirler. oksijen yahut X-ışınlan gibi görüngülerin keşolarak bununkonu sonucu ki kadar biliriz Her ne daha geniş bir tartışmayı gerektiriyorsa da, şimdüik' diye­ adamının dünyasmdaki eşyaya sadece bir madde daha ekle¬ bilim fedilişi, biliriz ki bunun sonucu olarak oksijen yahut X -ışınlan gibi görüngülerin keşetkisi sonunda gene aym kapıya çıkar, ama o zamana kalmaz. mekle fedilişi, bilimKeşifin adam ının dünyasm daki eşyaya sadece bir m adde daha ek le­ geleneksel deney işlemlerini yeniden gözden geçir¬ topluluğu meslek kadar mekle kalmaz. Keşifin etkisi sonunda gene aym kapıya çıkar, ama o zamana da dünya ile alışverişinde kullandığı kuramsal yapıyı farklı esnada bu ve miş kadar m eslek topluluğu geleneksel deney işlem lerini yeniden gözden geçir­ olacaktır. Bilimsel olgu ve kuram, kavramsal ola¬ düzeye birmiş ve buçoktan esnadaaktarmış da dünya ile alışverişinde kullandığı kuramsal yapıyı farklı ayrılsalar bile bu ancak tek bir olağan-bilimayrılamazlar, birbirlerinden rak bir düzeye çoktan aktarmış olacaktır. Bilimsel olgu ve kuram, kavramsal ola­ Beklenmedik bir keşifin getirdiği yapılabilir. içinde geleneği sel uygulama rak birbirlerinden ayrılamazlar, ayrılsalar bile bu ancak tek bir olağan-bilim­ kalmayışının ve olgun yahut kuramda düzeyinde olgular yeniliğin yalnızca sel uygulam a geleneği içinde yapılabilir. Beklenm edik bir keşifin getirdiği gelen temel değişikliklerin bilim adamının dünyasını nicel olarak meydana yeniliğin yalnızca olgular düzeyinde kalm ayışının ve olgun yahut kuram da m eydana gelen tem el değişikliklerin bilim adamının dünyasını nicel olarak 50

50

zenginleştirdiği gibi, nitel olarak da değiştirebilmesinin nedeni budur. ilerideki sayfalarda, bilimsel doğasının bu geniş anlamıyla zenginleştirdiği gibi, nitel olarakdevrimlerin da değiştirebilmesinin nedeni budur. canlandırmaya elbette anlam Bu genişlençesi çalıştık. kavranışını ilerideki sayfalarda, bilimsel devrim lerin doğasınıo bu genişalışıjagelanlamıyla kullanımıcanlandırm bilealışrjagelbiraz zorlamaktadır. miş Ama de keşiflerden gene devrim kavranışını aya çalıştık. Bu ben anlam genişlenmesi elbette bahsetmeye olarak devam ile, sözgelişi, bunların edeceğim, bir çünkü miş kullanımı biraz zorlam ^tadır. Ama ben gene deyapısı keşiflerden bile devrim devrimi arasında Kopernik ilişki kurabilme genişletilmiş olarak bahsetmeye devam edeceğim, çünkü olanağı bunlarındahi, yapısıbuile, sözgelişi, bir önemsemem kavrayışı Burayaekadar için yeterlidir. tartışmamızda, olandahi, bir¬iş K opernik devrim i arasında ilişki kurabilm olanağı bu genişletilm birini nitelikteki tamamlar ve bilimsel-devrim olağan-bilim düşüncelerinin kavrayışı önemsemem için yeterlidir. Buraya kadar olan tartışmamızda, bir­ bölüm ilerideki dokuz boyunca hakkında yeterince nesil geliştirileceği fikir birini tam am lar nitelikteki olağan-bilim ve bilim sel-devrim düşüncelerinin verdik ise son olarak sanırım. kalan kısmında merkezi soruyu üç da ilerideki dokuzDenemenin bölüm boyunca nesil geliştirileceği hakkm yeterince fikir Xl'incikalan ders kitapları almaya ele Bölüm, çalışacağız. tartışrrîaksomyu yo¬ verdik sanırım. Denemenin kısmında ise son geleneğini olarak üç merkezi luyla, bilimsel devrimleriXfark bu kadar zor ol¬ ele almaya çalışacağız. I’incietmenin Bölüm,daha ders önceleri kitaplan neden geleneğini tartışm'ak yo­ nci Bölüm'de, eskiönceleri XII fark duğunu incelemektedir. olağan-bilimsel luyla, bilimsel devrimler! etmenin daha neden bugeleneğin kadar zoriz¬ol­ leyicileri arasındaki devrimci rekabet' yeniliğin peşinden betimiz­ duğunu ile incelemektedir. XII ncigidenler Bölüm ’de, eski olağan-bilimsel geleneğin Böylece üzerine bilimsel bir kuramda geliştirilecek yeni lenmiştir. araştırma leyicileri ile yeniliğin peşinden gidenler arasındaki devrimci rekabet'betim ■ bilim bize doğrulama imgemizin ya da yânlışlama öğrettiğiüzerine alışılmış lenmiştir. Böylece bilimsel araştırma geliştirilecek yeni bir işlemle kuramda yerinibilim alması gereken süreç olacaktır. bilim toplulu¬ rinin incelenmiş alışılmış imgemizin bize öğrettiği doğrulama yaÇünkü, da yânhşlama işlemle­ kalıul edilmiş arasındaki kesimleri rekabet, ğunun önceleri kuramın rinin yerini alması gereken bu süreç incelenmiş olacaktır. Çünkü, bir bilim toplulu­ yahut yerine reddedilmesi bir yenisinin somadan ğunun kesim leri arasındaki bu rekabet, önceleribenimsenmesi kalrul edilmişile birsonuçla¬ kuramın Nihayet, hemen reddedilm tarihsel hemen tekesi nan XIIIbenimsenmesi üncü Bölüm'de, sonradan yahutsüreçtir. yerine bir yenisinin ile devrim sonuçla­ ve tek’de, yoluyla ilerlemenin benzersiz olan gelişmenin, do¬ görünürde nan hemen hemen bilimsel tek tarihsel süreçtir. Nihayet, XIII üncü Bölüm devrim ile nasıl Ne var sorusunu ğası ki, bu deneme böyle bağdaşabildiği soracaktır. yoluyla gelişmenin, bilimsel ilerlemenin görünürde benzersiz ve tek olan do­ verilecek soruya hatlarından birğası fazlasını söz yanıtın ana çünkü böyle ile nasıl bağdaşabildiği sorusunu soracaktır. Nebelirleyemez, var ki, bu deneme bilimselyanıtm konusu topluluğun yanıt bazı özellikleri üzerinde fazla çok daha bir soruya verilecek ana hatlarmdan fazlasmı belirleyemez, çünkü söz gerektirmektedir. inceleme araştırma konusu ve yanıt bilim sel topluluğun bazı özellikleri üzerinde çok daha fazla okurlar daha şimdiden salt tarihsel incelemenin, burada Kuşkusuz araştırma ve bazı inceleme gerektirmektedir. bir kavramsal türden olup da gerçekleştirebilece¬ amaçlanan K uşkusuz bazı okurlar dahadönüşümü şim didennasıl salt tarihsel incelem enin, burada getirecek kadar merak etmişlerdir. akla yapamayacağını gereğince ğini amaçlanan türden bir Bunu kavramsal dönüşümü nasıl olup da gerçekleştirebilece­ ikilikle tarihin sade¬ ve sayıda doğrudur karşıya karşı üstelik olduğumuz çok ğini merak etmişlerdir. Bunu gereğince yapamayacağmı akla getirecek kadar bir da ve sadece betimleyici olduğu bilim dalı sık bir sade­ ka¬ ceçok çok tekrarlanmış sayıda ikilikle karşı karşıya olduğumuz doğrudur ve üstelik tarihin savlar büyük değindiğimiz yorum Ama Özetle çoğunlukla yukarıda nıdır. ce ve sadece betimleyici bir bilim dalı olduğu da çok sık tekrarlanmış bir ka­ belirlemeye kural vea sadece yönelikbüyük Her ne bazen ka¬ görüşlerdir. yapmaya nıdır. Am yukarıda özetle değindiğim iz savlar çoğunlukla yorum bilim adamının dar kullandığım genellemelerin birçoğu psikolojisi toplumsal yapmaya ve sadece bazen kural belirlem eye yönelik görüşlerdir. Her ne ka­ tabii vedar üzerineyse de,birçoğu sosyolojisigenellemelerin vardığım değilse birkaçı sonuçların hiçtoplumsal ge¬ kullandığım bilim adamuiın psikolojisi ve epistemolojinin alanına girmektedir. Dahası, leneksel ve tabiianlamıyla sosyolojisimantığın üzerineyse de, vardığım sonuçlarm hiç değilse birkaçı ge­ bir şeyin keşfe¬ önceki en etkili ayırımı bundan satır leneksel anlam ıylabaşında, mantığmçağımızın ve epistemolojinin alanmolan, a girmektedir. Dahası, ku¬ ile birbaşmda, şeyin doğrulanması dilmesi bundanbağlamı önceki satır çağımızm en bağlamları etkili ayınmarasındaki ı olan, bir ayırım şeyin keşfe­ ve bu O sanılabilir. kadar farklı uğraş kaygıların zaman, ralını da çiğnediğim dilmesi bağlamı ile bir şeyin doğrulanması bağlamları arasmdaki ay m m kuedilebileceği ne elde araya sorusu dışmda derin bir karmaşa birralmı dakonmasından çiğnediğim samlabilir, O zaman, bu kadar farkh uğraş ve kaygıların akla bir gelebilir. araya konmasmdan derin bir karmaşa dışmda ne elde edilebileceği sorusu Sözgelebilir. konusu ayrımlar ve benzerleri ile beslenmiş bir aydrn olarak, taşıdık¬ akla dahaile fazla farkındabirolmam ve gücün ları önemin Söz konusu ayrımşimdikinden lar ve benzerleri beslenmiş aydm zaten olarak,olanak¬ taşıdık­ ayırımların ileri bilginin bu bizzat doğasından gel¬ yıllar Hatta sızdır. uzun ları önemin ve gücün şimdikinden daha fazla farkında olmam zaten olanak­ ve hâlâ diklerini sandım sızdır. Hatta uzun yıllarda, bugereği ayırımgibi larınyeniden bizzat biçimlendirildiklerinde, bilginin doğasından ileribize gel­ inanıyorum. Ama bu ilke ve ayırımla¬ önemlisandım öğretebileceklerine bir şey ve çok diklerini hâlâ da, gereği gibi yeniden biçimlendirildiklerinde, bize ve benimsendiği gerçek durumla¬ yahut kabul edildiği bilginin kazanıldığı rı,çok önemli bir şey öğretebileceklerine inanıyorum. Ama bu ilke ve ayırımla­ olağanüstü uygulama olsa bile rarı,üstünkörü çabalarımın bilginin kazanıldığı yahut kabul edildiği vesonunda, benimsendiği gerçeksorunsal durumla­ ra üstünkörü bile olsa uygulam a çabalarımın sonunda, olağanüstü sorunsal

bir nitelik taşıdıklarını gördüm. Bunlar, bilimsel bilgi türünün incelenmesin¬ ve yöntem temel mantıkbilimsel değillerdir. den yertaşıdıklarını alması gereken birönce nitelik gördüm. Bunlar, bilgiayırımları türünün incelenm esin­ ve¬ sürüldükleri Tersine, ortaya çözümlemek den önce yer alm ası için gereken temel m antık vesorulara yöntemgeleneksel ayırımlarıolarak değillerdir. döngü, uzantılarıdır. bütünleyici bir dizi temel tanımdakiolarak yanıtın rilmiş Tersine, çözüm lem ek için ortaya sürüldükleri sorularaBu geleneksel ve­ değildir, döngü kılan bir bir rakamın ama söz ilkeleri konusu geçersiz rilmiş bir dizi tem el yanıtın bütünleyici uzantılarıdır. Bu tanım dakiparça¬ döngü, her alanda ları ve böylelikle kuramlara kanıtıdır sözolduklarının konusu ilkeleri geçersiz kılan bir döngü değildir, ama birdüzenli rakamınolarak parça­ bu onlara da yöneltmemizi incelemeyi yöneltilen sağlayabilir. Eğer eleştirel ları olduklarm m kanıtıdır ve böylelikle her alanda kuramlara düzenli olarak bir ilke salt o öte ve ayırımların soyutlamadan olacaksa, içerikleri zaman yöneltilen eleştirel incelemeyi onlara da yöneltmem izi sağlayabilir. Eğerbubu beklenen olarak gözlenmele¬ içeriğin, ilişkinolacaksa, kavuşturmaları ilke ve açıklığa ayırım ların salt soyutlamadan öteverilere bir içerikleri o zaman bu bil¬ gerekmektedir. riiçeriğin, yoluyla ortaya tarihinin çıkarılması açıklığa kavuşturmaları beklenen Böyle verilereolunca, ilişkinbilim olarak gözlenmele­ uygulayabileceğimiz türdeolunca, rahatlıkla girikuramlarını kaynaklık görüngülere yoluyla ortaya çıkarılması gerekmektedir. Böyle bilim tarihinin bil­ edebileceğinden duyabilir miyiz? gi kuram larını kuşku rahatlıkla uygulayabileceğim iz türde görüngülere kaynaklık edebileceğinden kuşku duyabilir miyiz?

£0

II. II.OLAĞAN OLAĞANBİLİME b i l i m eGİDEN GİDENYOL YOL

'Olağan ‘Olağanbilim' bilimdeyimi, ’ deyimi,bubudenemede, denemede,geçmişte geçmiştekazanılmış kazamimışbirbiryayadadadaha daha fazla fazlabilimsel bilim selbaşarı başarıüzerine üzerinesağlam sağlamolarak olarakoturtulmuş oturtulm uşaraştırma araştırmaanlamında anlamında kullanılmaktadır. kullanılmaktadır.Söz Sözkonusu konusubaşarılar başarılarbelli bellibir birbilim bilimçevresinin, çevresinin,uygulama¬ uygulamabir kabul temel süre üzere sağlamak sürekliliğini için nın nm sürekliliğini sağlam ak üzere bir süre için temel kabulettiği ettiğibilimsel bilimseliler¬ iler­ lemelerdir. lemelerdir.Günümüzde Günümüzdebububaşarılar başarılartemel temelveya veyaileri ileridüzeydeki düzeydekibilimsel bilimselders ders kitapları kitaplantarafından, tarafm dan,ender enderolarak olarakilkilkortaya ortayaçıktıkları çıktıklanbiçimde biçimdeama amatüm tümözel¬ özel­ likleriyle likleriyleaktarılmaktadır. aktarılmaktadır.Bu Buders derskitapları kitaplarıkabul kabuledilmiş edilmişolan olankuramsal kuramsalyapı¬ yapı­ uygulamalarım örnelcler bütün başanh hemen hemen yıyıyorumlar, yorumlar, hem en hemen bütün başanh uygulam alarmı öm eldervevebubuuy¬ uy­ gulamaları gulamalarıörnek öm ekgözlem gözlemvevedeneylerle deneylerlekarşılaştırırlar. karşılaştırırlar.Bu Butürtürkitaplar kitaplar19'un19’un­ cucuYüzyıldan Yüzyıldanitibaren itibaren(ve (vehatta hattabazı bazıyeni yeniolgunlaşan olgunlaşanbilimlerde bilimlerdedaha dahabile bileya¬ ya­ zamanlarda) önce, bilim dünyasının başlamadan yaygınlaşmaya lan birçok km zam anlarda) yaygınlaşm aya başlam adan önce, bilim dünyasının birçok ünlü ünlüklasiği klasiğibenzer benzerbir birişlevi işleviyerine yerinegetiriyordu. getiriyordu.Aristoteles'in A ristoteles’inPhysica Physicaeseri, eseri, Ptolemy'nin P tolem y’ninAlmagest'i, A lm agest’i,Newton'un Nevvton’unPrincipia PrincipiaveveOpticks O ptickseserleri, eserleri,Frank Frank­ ve Geolgy bütün Lyell'in Chemistry kitapları, 'nin Lavoisier Electricity, lin'in lin’in Electricity, L avoisier’nin Chemistry ve Lyell’in Geolgy kitapları, bütün bunlar bunlarvevediğer diğeryapıtlar, yapıtlar,belli bellibir biraraştırma araştırmaalanında alanmdageçerli geçerlisayılan sayılansorunların somnlarm veveyöntemlerin yöntem leringelecekte gelecekteuygulama uygulam ayapacak yapacakkuşaklar kuşaklariçin içintanımlanmasında tanımlanmasmda uzun uzunsüre sürehizmet hizm etgördüler. gördüler.Bunu Bunuyapabilmelerini yapabilmelerinidedeiki ikican canalıcı alıcıözelliğe özelliğesa¬sa­ da ilerleme, başarı birinin temsil ettiği her ya borçluydular: olmalarına hip hip olmalarma borçluydular: her birinin temsil ettiği başarı ya da ilerleme,ra¬ra­ kip kipbilimsel bilimseletkinlik etkinlüctarzlarına tarzlârmabağlanmış bağlanmışolanları olanlarıçevrelerinden çevrelerindenkoparıp koparıpken¬ ken­ dilerine dilerineçekecek çekecekkadar kadaryeni yenivevebenzersizdi. benzersizdi.Aynı Aynızamanda zam andada, da,çeşitli çeşitlibirçok birçok sorunun sorununçözümünü, çözümünü,yeniden yenidenoluşacak oluşacakbir birtopluluğun topluluğunilerideki ileridekiçabalarına çabalarınabı¬ bı­ daha da açıktı. yeni gelişmelere kadar rakacak yani uçluydu, açık rakacak kadar açık uçluydu, yani daha da yeni gelişmelere açıktı. terimini Bu Buiki ikiözelliği özelliğipaylaşan paylaşanbaşarılar başarılariçin içinbundan bundansonra sonra'paradigma' ‘paradigm a’ terimini kullanacağım, kullanacağım ki , kibubuterim terim'olağan ‘olağanbilim' bilimdeyimiyle ’ deyim iyleyakmdan yakm danbağlantılıdır. bağlantılıdır. Bunu Bunukullanmaktaki kullanmaktakiamacım, amacım,kabul kabuledilmiş edilmişbazı bazıgerçek gerçekbilimsel bilimseluygulama uygulamaör¬ör­ ve bilimsel kapsayan hepsini araçların kurum, uygulama neklerinin -yasa, neklerinin -yasa, kurum, uygulama ve bilimsel araçlarm hepsini kapsayanör¬ör­ neklerinneklerin-içiçtutarlılığına tutarlıhğmasahip sahiptikel tikelaraştırma araştırmageleneklerinin geleneklerininkaynaklandığı kaynaklandığıbi¬bi­ rer rermodel m odelolduklarını olduklarmgöstermektir. ı göstermektir.Tarihçinin Tarihçinin'Ptolemy ‘Ptolem y(yahut (yahutCopernicus) Copernicus) veya Astronomisi', A stronom isi’,'Aristoteles ‘Aristoteles(yahut (yahutNewton) Nevvton)Dinamiği, Dinamiği,'nesnecik ‘nesnecikoptiği' optiği’ veya de betimlediği ettiğim bu sözünü gelenek¬ altmda 'dalga v.s. başlıkları optiği', ‘dalga optiği’, v.s. başlıklan altmda betimlediği de sözünü ettiğim bu gelenek­ lerdir. lerdir.Yukarıda Yukandaaçıklama açıklamaamacıyla amacıylasaydığımız saydığımızörneklerden örneklerdendaha dahauzmanlaşmış uzmanlaşmış olanlar olanlardadadahil, dahil,paradigmaların paradigmalarmincelenmesi, incelenmesi,öğrenciyi öğrenciyiileride ilerideiçinde içindeuygula¬ uygula­ ma mayapacağı yapacağıbilim bilimtopluluğunun topluluğununüyesi üyesiolmaya olmayahazırlayan hazırlayanenenesaslı esaslıunsurdur. unsurdur. Bu Buçevrede çevredebirlikte birlikteçalışacağı ç ^ ş a c a ğ insanların ı insarüarmdadakendi kendiaraştırma araşturoaalanlarının alanlarmmtemeli¬ temeli­ gelecekte öğrencinin için, öğrendikleri modellerden niniaynı somut aynı somut m odellerden öğrendikleri için, öğrencinin gelecekteyapacağı yapacağı 5353

uygulamanın esas hakkında açık bir anlaşmazlığa yol açması uzak bir olasılık¬

uygulamanın esas hakkmda bir anlaşmazlığa yolkurulu açmasıolan uzak bir olasılık­ tır. bir paradigma ortakaçık bi¬ Yaptıkları araştırma üzerine insanlar

tır. Yaptıkları araştırm ortak birve paradigma olan insanlar bi­ limsel uygulamada aynıakurallara bağlıdır.kurulu Bu bağlılık ve bunun ölçütlere üzerine limsel uygulam ada aym kurallara ve ölçütlere bağlıdır. Bu bağlılık ve bunun sonucu ortaya çıkan fikir birliği, olağan bilimin, yani başka bir deyişle, belli ortaya çıkan fikir birliği/olağan bilimin, yani başka bir deyişle, belli birsonucu doğması geleneğinin ve süregitmesinin araştırma önkoşullarıdır. birParadigma araştırma kavramı geleneğinin doğması vesık süregitmesinin önkoşullandır. bu denemede sık daha iyi tanıdığımız çeşitli fikir¬ Paradigma kavram ı bu denemede sık sık daha iyi tamdığımız çeşitli fikir­ lerin yerine geçeceği için, kullanıma sunulmasını gerektiren üzerine nedenler lerin yerine geçeceği için, kullamma sunulmasmı gerektiren nedenler üzerine biraz daha açıklama yapmamız gerekmektedir. Mesleki bütün gereklerin ha¬ birazmerkezi daha açıklam yapmamız gerekmektedir. Mesleki bütün gereklerin ha­ reket olaraka ele bir bilimsel alınan somut başarıya, başarıdan aynı reket m erkezi ele yasalar, alınan somut bir bilim sel başarıya, aynı başarıdan eldeolarak soyutlanarak ve çeşitli edilecek kuramlar görüş açıları karşısın¬ elde edilecek yasalar, Böyle kuramlar çeşitli görüş açıları karşısmdasoyutlanarak neden bir öncelik or¬ mantıksal tanınmaktadır? bir ve tanınan öncelik da neden bir öncelik tanınmaktadır? Böyle bir mantıksal öncelik tanman tak paradigma, bilimsel gelişmeyi inceleyen bir kimse için hangi anlamda te¬or­ takbirimi paradigma, bilimsel gelişmeyi inceleyen bir kimse için hangi anlamda meydana mel getirir kendite­ ve bu birim onun yerine yapabilecek işlev mel birimi m eydana getirir ve bu birimindirgenemez? onun yerine işlev yapabilecek kendi (atomlafına) mantıksal bu öğelerine Bölüm'de neden Beşinci mantıksal öğelerine (atomlatma) neden indirgenemez? Beşinci Bölüm ’de sorularla karşılaştığımız zaman, bu ve benzeri sorulara verilecek yanıtlarınbu sorularla bu ve benzeri sorulara verilecek yanıtların hem olağankarşılaştığım bilimin hem ız buna bağlı olan de zaman, anlaşılma¬ kavramının paradigma hem olağan bilimin hem de buna bağh olan paradigma kavramının anlaşılma­ sı için zemin olduğunu göreceğiz. Yalnız, daha Soyut olan böyle bir tartışma¬ için zeminönce, olduğunu daha Soyut böyle bir tartışma­ ve olan yısıyapmadan halindekiYalnız, olağan işlerlikgöreceğiz. paradigmaların bilimin örnek¬ yı yapmadan önce, işlerlik halindeki paradigmalarm ve olağan bilimin örnek­ lerini iyice tanımış olmamız gerekiyor. Özellikle bu kardeş kavramların ikisi¬ lerini iyice tanımış olmamız gerekiyor. Özellikle bu kardeş kavram lann ikisi­ ni de açıklığa kavuşturacak bir gözleme işaret ederek, paradigmalar olmadan ni de açıklığa kavuşturacak bir gözleme işaret ederek, paradigmalar olmadan da, ya da en azından yukarıda bahsettiklerimiz kadar bağlayıcı ve tartışmasız da, ya da en olmadan azmdan yukarıda kadar bağlayıcı ve söyleme¬ tartışmasız paradigmalar da bir tür bahsettiklerimiz yapılabileceğini bilimsel araştırma paradigmalar olmadan da bir tür büimsel araştırma yapılabileceğini söyleme­ liyiz. Aslında, bir paradigmanın kurulması ve bu sayede daha kapalı ve liyiz. A slında, b ir paradigm anm kurulm ası ve bu sayede daha kapalı uzmanlaşmış araştırma yapılabilmesi, herhangi bir bilimsel dalınve u z m a n la ş molgunlaşmanın ış a ra ş tır m a göstergeleridir. y a p ıla b ilm e s i, h e rh a n g i b ir b ilim s e l d a lın gelişmesinde gelişmesinde bir ilintili görüngüler topluluğu hakkında bi¬ Eğer tarihçi olgunlaşmanın seçtiği herhangigöstergeleridir. tarihçi herhangi ilintili görüngüler topluluğu hakkında olduğu bugün izleyecek liminEğer bilgininbir geriye doğru olursa,bi­ sahipseçtiği oluşumunu limin olasılıkla bugün sahip olduğu bilginin oluşumunu geriye doğru izleyecek olursa, büyük örneklediğimiz optiğin tarihinden şu burada fiziksel bizim büyük örüntüsünün olasılıkla bizim burada optiğinrastlayacaktır: tarihinden örneklediğim iz şu yukarıfiziksel bir benzerine aşağı gelişme günümüz fizik gelişme örüntüsünün bir benzerine rastlayacaktır; günümüz fizik ders fotonlardan mekani¬ yani kuantum öğrenciyeaşağı oluştuğunu, kitapları ışığınyukarı ders kitapları öğrenciye ışığm fotonlardan oluştuğunu, yani kuantum mekani­ ğinin yasalarına uyan ve hem dalgaların hem de madde parçacıklarınuı bazı ğinin yasalarına ve hem dalgaların hem de madde parçaeıklarm m bazı meydana geldiğini söylemektedir. niteliklerini nesnelerden Araştırma taşıyanuyan taşıyan nesnelerden geldiğini söylemdaha ededir. Araştırma daniteliklerini bu tanıma göre, daha sözlü tanımın esaslı türetildiği mate¬ doğrusu bumeydana da bunitelemeye tanıma göre, dahaolarak doğrusu bu sözlü tanımın esaslı mate­ Ancak, matik ilerler. bu tarzda daha ışığıntüretildiği uygun nitelendirilme¬ matik nitelemeye uygun olarak ilerler. Ancak, ışığm bu tarzda nitelendirilme­ yoktur. sinin henüz yarim yüzyıllık ömrü bile Bu tanımlama yüzyılımızın baş¬ sinin henüz yarım yüzyıllık ömrü bile yoktur. Bu tanımlama yüzyılımızm baş­ tarafından geliştirilmeden larında ve diğerleri önce fizik ki¬ Planck, Einstein larındakökeni Planek, ve diğerleri tarafmdan Young geliştirilmeden önce fizik ve Frensnel'in OnEinstein Yüzyıl başlarında tapları, dokuzuncu optikk i­ tapları, kökeni On dokuzuncu Yüzyıl başlarmda Young ve Frensnel’in konusundaki bir paradigmadan yazılarına kaynaklanmış kadar varan bazı optik gö¬ konusundaki yazılanna kadar varan bir paradigmadan kaynaklanmış gö­ yayı¬ rüşler doğrultusunda, ışığın transverse* dalgalardan oluştuğu öğretisinibazı rüşler doğrultusunda, ışığın transverse* dalgalardan oluştuğu öğretisini yayı­ uğraşanların büyük çoğunluğu¬ Üstelik dalga kuramı yorlardı. optik bilimiyle Üstelik dalga kuramı optik bilimiyle uğraşanlarm çoğunluğu­ değildi. Bubüyük alan için nuyorlardı. geçerli ilki de beninsenmiş kazanarak olan kuramların nu kazanarak beninsenmiş olan dıram larm ilki de değildi. Bu alan için geçerli ve sayılan paradigmayı 18'inci yüzyılda Newton'un Opticks eseri sağlamıştı paradigmayı 18’inci yüzyılda ibaret New ton’un Opticks eseri sağlamıştı olduğunu savunuyordu. İlk dal¬ve madde cisimciklerinden yapıt ışığın busayılan yapıt ışığm madde ibaret savunuyordu. İlk dal­ aksine,cisimciklerinden katı cisimlere ışıkolduğunu o devrin fizikçileri parçacıklarının gabukuramcılarının ga kuramcılarmm aksine, o devrin fizikçileri ışık parçaeıklarmm katı cisimlere

(") Parçacıkların titreşim yönünün dalganın ilerlediği yöne dik açılı olduğu bir dalga türü C.N. Parçacıkların yönünün dik açılıRelating olduğu bir dalga türü C.N. Light to Vision., Discoveries and Priestly,titreşim (1)(*)Joseph State of yöne The History anddalganın Present ilerlediği (1) Joseph Priestly, History and Present State of Discoveries Relating Vision., Light and ilişkin Keşiflerin Bugünkü Du¬ (Görme Duyusu, (Londra Tarihitove 1772)The Işık ve Renklere Colours Colours (Londra (Görme Duyusu, Işık ve Renklere ilişkin Keşiflerin Tarihi ve Bugünkü Du­ rum, 1772),1772) S. 385-390. Londra rum, Londra 1772), S. 385-390.

54 54

çarptıkları zaman yarattıkları basıncın kanıtlarını aramakla meşguldüler. (1) çarptıkları zaman yarattıklan basmcm kanıtlarmı aramakla meşguldüler. bu dönüşümler birer(1) paradigmalarında Fiziksel optiğin bi¬ meydana gelen Fiziksel optiğin paradigmalarmda meydana bu dönüşümlerdiğerine birer bi­ ve devrim devrimdir yoluyla sürekli limsel olarakgelen bir paradigmadan limsel devrimdir devrim yoluyla sürekli olarak bir paradigmadan diğerine biliminvealışılmış bu çizgi Newton'dan Ancak olgun geçiş gelişim çizgisidir. geçiş olgun bilimin alışılmış gelişim çizgisidir. A ncak bu çizgi New önceki devirlere özgü bir durum değildi. Bizi burada esas ilgilendirenton’dan de bu önceki En devirlere özgü birAntik durum değildi. Bizi Yüzyıla burada esas ilgilendiren de bu uzağımızdaki kadar hiçbir devirde zıtlıktır. Çağdan 17'nci zıtlıktır. En uzağımızdaki Antikolarak Çağdan 17’nci Yüzyıla kadar hiçbir devirde konusunda yaygın niteliği bir görüş edilen ışığın kabul Bu¬ olmamıştı. ışığm niteliği konusunda kabul edilenve birbunların görüş olmamıştı. Bu­ yerine birbiriyle nun içinde daha halindeolarak okullar yarış yaygm birtakım nun yerine birbiriyle yarış İıalinde birtakım okullar ve bunların içinde daha da ufak bölünmeler vardı ve hepsi de ya Epikürcü, Aristotelesci ya da Platonufak bölünmeler vardı ve hepsi de ya benzerlerini Epikürcü, Aristotelesci ya da Platoncudakuramlardan birinin değişik Bir benimsemişlerdi. tarzdaki cu kuram lardan cisimlerinden birinin değişik tarzdaki benzerlerini sem işlerdi. Bir görüyordu; kısmı olarak benim ışığı madde diğer bir parçacıklar çıkan kısmıiçin ışığıışık, madde cisimlerinden çıkan parçacıklar olarakortamın görüyordu; kesim cisimler belli diğer yer alan fiziksel ile göz arasında bir de¬bü­ kesimuğramasıydı. için ışık, cisimler ile göztopluluk arasmdaise, yerışığı alanfiziksel fizikselortam ortamın birçı¬ de­ ile belli ğişime Bir başka gözün ğişime uğramasıydı. Bir başka topluluk ise, ışığı fiziksel ortam ile gözün kardığı bir madde arasındaki etkileşim olarak açıklıyordu ve bunun dışındaçı­ kardığı bir bileşim madde arasındaki etkileşim olarak açıklıyordu ve bir bunun dışında daha Bu okulların her biri belli ve yorum vardı. metafizik birçok daha birçok bileşim ve yorum vardı. Bu okulların her biri belli bir metafizik görüşle olan ilişkisinden güç almaktaydı ve her biri bağlı olduğu paradigma¬ görüşle olan ilişkisinden güç almaktaydı ve her birigörüngüler bağlı olduğu paradigma­ arasından, kendi kümesini optik nın kuramı hangi gözlemleri en nın gözlemleri arasından, kuram ı hangi optik görüngüler kümesini onu önkendi yeri iyi açıklayabiliyorsa çıkarıyordu. Diğer geldik¬en gözlemler palana açıklayabihyorsa onu ön çıkarıyordu. Diğeraraştırma gözlemleraşamaların¬ yeri geldik­ elepalana yaklaşımlarla alınıyor yahut da ileriki geliştirilen çeiyi geliştirilen yaklaşmalarla alınıyor ileriki araştum (2) a aşamalarmdaçeçözülebilecek bir yahut keneradaayrılıyordu. çetin sorunlareleolarak daSonunda çözülebilecek çetin sorunlarhemen olarakrakipsiz bir kenera ayrılıyordu. (2) ilk fiziksel Newton' olarak kabul gören un hemen Neavton’un hemen hemen rakipsiz olarak kabulve gören ilk fiziksel haline getirdiği bü¬ teknikler bu kavramlar, paradigması görüngüler optikSonıında optik paradigması haline kavramlar, görüngüler ve önemli teknikler bü­ okullarınbuhepsinin zamanlarda kat¬ sözünü ettiğimiz çeşitli bugetirdiği tününe* tününe, sözünü ettiğiıhiz bu okullarm hepsinin çeşitli zamanlarda önemli kat­ kıları oldu. Dolayısıyla bu değişik okulların hiç değilse en yaratıcı üyelerini Dolayısıyla değişik okulların hiç değilse en yaratıcı üyelerini bugünkü dekıları bir bilimbuadamı onların da almayan içmeoldu. tanımlaması ardıllarını de içinebırakmış almayanolur. bir bilim adamı tanımlaması orılânn bugünkü ardıllarını da bilim adamıydılar. bu insanlar tam anlamıyla Çünkü dışarıda dışarıda bırakm ışönceki olur. Çünkü insanlar anlam ıyla bilim adamıydılar. değeri endirmesini inceleyen ki¬ fizikselbuoptiğin bir tam Newton'dan Ama Ama New ton’dan öncela fiziksel optiğin bir değerlendirmesini inceleyen bilim alandaki adamları olmalanna bu uygulayıcıların gerçek şi, karşın, çalış¬ki­ şi, bu alandaki lan olm alanna karşm,vara¬ çalışolarakbilim yargısma bilimadam malarının sayılamayacağı sonucunun tamgerçek toplamuygulayıcıların malarımn sonucunun tamvarsaymak olarak bilim sayılamayacağı yargısma vara­ bulunmadığı bütününü olanağı ortak inaııç Hiçbir toplam bilir. için, fizik¬ bilir. Hiçbir ortak inanç bütününü varsaymak olanağı bulunmadığı için, fizik­ sel optik konusunu inceleyen her yazar işe baştan başlayıp çalışma alanını sel optik konusunu inceleyen her yazar işe yaparken baştan başlayıp a alanını alacağı göz¬ Bunu de temelçalışm kalıyordu. etmek zorunda yeniden inşa yeniden inşa etmek zorunda kalıyordu. Bunu yaparken de temel alacağı göz­ optik kuramcısı¬ belli ve deneyleri seçmekte ölçüde özgürdü, çünkü her lem lem ve deneyleri seçmekte ölçüdezorunda özgürdü,hissedeceği çünkü her optik standart ve belli açıklamak türde kuramcısı­ kullanmak nın kendisini nın kendisini kullanm ak ve açıklam ak zorunda hissedeceği standart Bu yoktu. kitaplardaki koşullar altında üretilentürde yöntemler yahut görüngüler yöntemlerda yahut yoktu. Bu koşullar altında üretilenüyelerine kitaplardaki olduğu okulların de kadar diğer istemez doğaya ister görüngüler tartışmalar tartışmalar da ister doğaya olduğu kadarbirçok diğer yaratıcı okullannalanında üyelerinedade türde bir yapı günümüzün yöneltiliyordu. Aynıistemez yöneltiliyordu. Aynı türdekeşif bir yapı günüm üzün birçokters yaratıcı da da herhangi icat koşullarına yahut düşenalanm önemli gibi, görülebileceği görülebileceği gibi, önemli keşif yahut icat koşullarm a ters düşen herhangi Newton'dan sonra kazandığı ve bir yanı da yoktur. Ne var ki fiziksel optiğin bir yanı başlıca da yoktur. var ki fiziksel optiğin N ew ton’dan sonra kazandığı de bize olduğu göstermekte gelişme çizgi¬ve bilimlerinin doğaNe bugünkü başlıca doğa bilimlerinin de bize göstermekte olduğu gelişme çizgi­ sibugünkü bu değildir. siBilimin, bu değildir. evrensel olarak sahip çıkılan ilk paradigmasına kavuşmadan ön¬ evrenselilişkin olarakdaha sahip çıkılan paradigmasma kavuşmadan ön­ bir örneği, on sekizinci ve ilk somut tanınmış ceki Bilimin, gelişme tarzına ceki gelişme tarzına ilişkin daha somut ve tanınmış bir örneği, on sekizinci tarihinde bulu¬ üzerine yapılmış araştırmaların elektrik yarısında yüzyılın ilk yüzyılm yarısmda elektrikelektriğin üzerine yapılmış araştırm alann tarihinde de¬ önemli bulu­ niteliği üzerinde çalışan neredeyse Bu ilk yoruz. devirde yoruz. Bu devirde neredeyse elektriğin niteliği üzerinde çalışan önemli de­

ls) Vasco Ronchi, Histoire de la Lumiere (Işık Tarihi) çev.Jean Taton Paris, 1956 1-4 üncü Bö¬ (2) Vasco Ronchi, Histoire de la Lumiere (Işık Tarihi) çev.Jean Taton Paris, 1956 1-4 üncü Bö­ lümler. lümler,

55 55

neyci neycisayısı sayısıkadar kadarelektrik elektrikkuramı kuramıvardı: vardı:Hauksbee, Hauksbee,Gray, Gray,Desaguliers, Desaguliers,Du Du Fay, Fay,Nollett, N ollett,Watson, W atson,Franklin Franklinvevediğerlerinin diğerlerininortaya ortayaatmış atmışoldukları olduklarıçeşitli çeşitli elektrik elektrikkavramları kavram larıortak ortakbir birözelliğe özelliğesahipti. sahipti.Hepsi, H epsi,kısmen kısm endedeolsa, olsa,aynı aynı yön kaynaktan, bütün veren devrin madde cisimcikleriyle araştırmalarına kaynaktan, devrin bütün araştırmalarına yön veren madde cisimcikleriyleil¬il­ gili gilimekanik m ekanikfelsefesinin felsefesininbirbirdalından dalmdantüretilmişlerdi. türetilmişlerdi.Bunun Bununyanı yanısıra sırahepsi hepsi gerçek gerçekbilimsel bilimselkuramların kuramlarınparçalarıydılar parçalarıydılarvevebubukuramlar kuram larhem hemdeney deneyvevegöz¬ göz­ lemlerden lemlerdenoluşturulmuşlardı, oluşturulmuşlardı,hem hemdedekendileri kendileribirbirölçüde ölçüdearaştırma araştırmasırasında sırasında ele elealınacak alınacakekeksorunların sorunlarınseçimini seçiminiveveyorumunu yorumunubelirlemekteydiler. belirlemekteydiler.Ancak, Ancak, elektrik ve bütün üzerine deneylerin çoğu olmasına deneycilerin bütün deneylerin elektrik üzerine olmasma ve çoğu deneycilerindedebirbirleri¬ birbirleri­ nin nineserlerini eserleriniokumuş okum uşolmalarına olmalarmakarşın karşınkullandıkları kullandıklarıkuramların kuram larınbenzerliği benzerliği (3) öteye 'akrabalık'tan geçmiyordu. ‘akrabalık’tan öteye geçmiyordu. (3) Öncü nci Öncükuramlardan kuram lardanbirbirkısmı, kısmı,17' 17’ nciYüzyıl Yüzyıluygulamaları uygulamalarıdoğrultusunda, doğrultusunda, elektrik yükler arasındaki yoluyla sürtünme ve çekimi elektrik yükler arasındaki çekim i ve sürtünm e yoluylaelektrik elektrikoluşmasını oluşm asını elektrikle elektrikleilgili ilgilienentemel tem elgörüngüler görüngülerolarak olarakkabul kabuletmişti. etmişti.Bu Butoplulukta topluluktanes¬ nes­ nelerin nelerinbirbirlerini birbirleriniitmeleri itm eleriolgusunu olgusunumekanik mekanikgeri-tepmeye geri-tepm eyebağlı bağlıikincil ikincilbirbir sonuç sonuçolarak olarakgörmek görm ekeğilimi eğilimhâkimdi. i hâkimdi.Aynı Aynızamanda zam andaGray'in, G ray’in,elektrik elektrikilet¬ ilet­ denilen kenliği üzerine düzenli hem de yeni hem buluşu tartışma kenliği denilen yeni buluşu üzerine hem tartışm a hem de düzenliaraştırma araştırma yapmayı yapmayımümkün mümkünolduğu olduğukadar kadarertelemek ertelemekçabasındaydılar. çabasındaydılar.Diğer Diğer'elektrikçi¬ ‘elektrikçi­ (bu terimdir) ler' ise çekim kendi kullandıkları itme ve güçlerinin, ler’ ise (bu kendi kullandıkları terimdir) çekim ve itme güçlerinin,elektriğin elektriğin aynı aymderecede derecedetemel tem elgöstergeleri göstergeleriolduklarını olduklannıkabul kabulediyor, ediyor,kuram kuramvevearaştır¬ araştır(Aslında uyacak şekildedüzeltiyorlardı. malarını m alarm da ı dabuna buna uyacakşekilde düzeltiyorlardı. (Aslındabubugrup grupşaşılacak şaşılacak kadar kadarküçüktü küçüktü- iki - ikinegatif negatifyüklü yüklünesnenin nesneninbirbirlerini birbirlerinikarşılıklı karşılıklıitmelerini itm elerini Franklin'in bile kuramı tam anlamıyla açıklayamamıştı.) Fakat zaman hiçbir Franklin’in kuram ı bile hiçbir zaman tam anlamıyla açıklayamamıştı.) Fakat da elektrikiletkenliğinin en bunlar bunlar daelektrik iletkenliğininetkilerini, etkilerini, enbasit basitolanlar olanlardışında, dışında,eşzamanlı eşzamanlı olarak olarakaçıklamakta açıklam aktaenenazazbirinci birincigrup grupkadar kadargüçlük güçlükçekiyorlardı. çekiyorlardı.Ne Nevar varki,ki, bir de söz için etkiler konusu bu noktası başlangıç çevre olmuştu. üçüncü söz konusu bu etkiler bir üçüncü çevre için de başlangıç noktası olmuştu. Bunlara Bunlaragöre göreelektrik, elektrik,iletken iletkenolmayan olmayannesnelerin nesnelerinçıkardığı çıkardığıgözle gözlegörülmeyen görülmeyen salgı rahatlıkla bir olmaktan bir 'sıvı' idi. çok, akabilen iletkenlerden bir salgı olm aktan çok, iletkenlerden rahatlıkla EÜrabilen birçeşit çeşit ‘sıvı’ idi. Ama bu topluluk da, bir zaman geldi, kendi kuramını birtakım çekicilik ve Ama bu topluluk da, bir zam an geldi, kendi kuram ını birtakım çekicilik ve iticilik iticiliketkileri etkileriileilebağdaştırmakta bağdaştırmaktazorluklarla zorluklarlakarşılaştı. karşılaştı.Sonunda Sonundabütün bütünbubuet¬et­ kolaylıkla açıklayabilen kilerin her gelecek böylece aynı birini ve 'elektrikçi' kilerin her birini aynı kolaylıkla açıklayabilen ve böylece gelecek ‘elektrikçi’ paradigma sağlayabilecek(ve kuşağa kuşağaaraştırmaları araştırmalarıiçin içinortak ortakbin bif paradigmasağlayabilecek (vegerçekten gerçektendede olan) Franklin'in tek yalnızca ve onun izinden gidenlerin kuram, sağlamış sağlam ış olan) tek kuram , yalnızca Franklin’in ve onun İzinden gidenlerin sayesinde ortayaçıkabildi. çalışmaları çalışmaları sayesindeortaya çıkabildi. tarih-öncesinden beri sahip olan matematik paradigmalarına İlk Uk paradigm alarm a tarih-öncesinden beri sahip olan matematikveveastroastro(3) Duane Roller ve Duane H.O.Roller, The Development of the Concept of Electric. Charge: (3) Duane Roller Duane H.O.Roller, The Development of the Concept of Electric. Charge: Elecrtricity (Elektrik Greeks Yükü Kavramının From the ve to Coulomb Yunanlılardan CoGelişimi: Elecrtricity From the Greeks to Coulomb Yükü Kavramının Gelişimi; Yunanlılardan CoElektirk), 8, Cambridge, Deneysel{Elektrik Dizisi, Tarihçe Harvard, Kadar Bilim Tarihçeleri ulomb'a Mas¬ ulomb’a Kadar Elektirk). Harvard, Deneysel Bilim Tarihçeleri Dizisi, Tarihçe 8, Cambridge, Mas­ sa., 1954; ve I.B. Colen, Franklin and Newton: An Inquuiry into Speculative Newtonian Experi¬ sa., 1954; ve I.B. Colen, Franklin and Nevvton: An Inguuiry into Speculative Nevvtonian Experimental Science and Franklin's Work in Elertricity as an Example Thereof (Franklin ve Newton: mental Science andDeney-Bilimi Franklın’s VVork in Elertricity as an Example veelektrik Nevvton: Olarak (Franklin ve ÖrnekThereof Franklin'in Kurgusal Bir Soruşturma üzerine Newton'cu Nevvton’cu Philadelphia Kurgusal Deney-Bilimi Bir Soruşturma Franklin’in elektrik dipnotuOlarak izleyen bu Örnek 1956, 7-12üzerine Metinde ve nci Bölümler. satırbaşındaki Çalışmaları) Çalışm aları) Philadelphia 1956, 7-12 nci Metmdehenüz bu dipnotu izleyen basılmamış birsatırbaşındaki ayrıntılardan makalesine L. Heeilbron'un bazılarını öğrencim JohnBölümler. analitik analitik ayrıntılardan John L, Heeilbron’un henüz basılmamış bir makalesirie ortaya kadar, Franklin'in paradigmasının biraz çıkışı hakkında basılana öğrencim Bu makalebazılarını borçluyum. borçluyum. makale Franklin'in paradigmasının ortaya çıkışı hakkında biraz bilgi basılana in Scientific T.S., Kuhn, Research" of Dogma "The Function için bkz. kadar, geniş veBu kesin daha daha geniş ve kesin bilgi için bkz. T.S., Kuhn, “The Function of Dogma in Scientific Research” (Bilimsel Araştırmada Dogmanın İşlevi) adlı makale, Symposium on the History of Science, Uni¬ (Bilimsel Araştırmada Dogmanın İşlevi)Tarihi adlı makale, Symposium onÜniversitesi, the History 9-15 of Science, UniTemmuz Oxford Sempozyumu, of Oxford, July 9-151961 (Bilim versity versity of Oxford, July 9-15-1961 (Bilim Tarihi Sempozyumu, Üniversitesi, 9-15 Temmuz basılmak üzere¬ Ltd. tarafından (Heinemann 1961) Derleyen Educational Books Oxford A.C. Crombie. 1961) Derleyen A.C. Crombie. (Heinemann Educational Books Ltd. tarafından basılmak üzere­ dir.) dir.)

56

56

nimiyi nimiyivevebirbirde, de,daha dahaönceden öncedenolgunlaşmış olgunlaşmışuzmanlık uzmanlıkdallarının dallanm nsonradan sonradanbö¬ bö­ bir lünmesi yahut gelmesiyle biyokimya gibi araya ortaya çıkan lünmesi yahut bir araya gelm esiyle ortaya çıkan biyokim ya gibialanları alanlarıbir bir tarafa tarafabırakacak bırakacakolursak, olursak,yukarıda yukarıdaana anahatlarını hatlarmıçizdiğimiz çizdiğimizdurumlar, durumlar,tarihsel tarihsel açıdan açıdan'tipik' ‘tipik’sayılabilecek sayılabilecekdurumlardır. durumlardır.Gerçi, Gerçi,olaylara olaylarabubuşekilde şekildebakmakla bakmakla olan zaman içinde yahut yayılmış devinimleri tarihsel "Newton' zaman içinde yayılmış olan tarihsel devinim leri “N ew ton’ yahut'Franklin' ‘Franklin’ gibi gibitek tektek tekvevebiraz birazdadarastgele rastgeleseçilmiş seçilm işisimlerle isim lerleözetleyerek özetleyerekbiraz biraztalihsiz talihsiz bir birkolaycılığı kolaycılığısürdürmüş sürdürm üşolabilirim, olabilirim ama , am agene genededebenim benimdüşünceme düşüncem egöre göre baştan baştanberi berisözünü sözünüettiklerimize ettiklerimizebenzer benzertemel temelanlaşmazlıklar anlaşmazlıklarbirçok birçokbilim bilimda¬ da­ lının lmm'kişiliğini' ‘kişiliğini’bulmasında bulmasmdaetken etkenolmuştur. olmuştur.Örnek Örnekverecek verecekolursak, olursak,Aristote¬ Aristote­ lack 'ten les'ten les’tenönceki öncekidinamik dinamikveveArşimed'den Arşim ed’denönceki öncekistatik statikincelemeleri, incelemeleri,PBlack’ten önce önceyapılan yapılanısı ısıçalışmaları, çalışm aları.Böyle BöyleveveBoerhaave'den B oerhaave’denevvel evvelKimya, Kim ya,HutHutton'dan ton’danönceki öncekitarihsel tarihseljeoloji jeolojihep hepböyle böyleanlaşmazlıklara anlaşmazlıklarasahneydi. sahneydi.Biyoloji¬ Biyoloji­ nin ninbazı bazıdallarında dallarmdaörneğin örneğinkalıtım kalıtımbiliminde, biüminde,evrensel evrenselolarak olarakkabul kabulgören görenilkilk ise hangi dallarının yenidir. henüz Toplumbilimin paradigmalar çok paradigm alar henüz çok yenidir. Toplum bilim in hangi dallarm ın isebubutürtür paradigmalara paradigmalarakavuşabildiği kavuşabildiğihala halayanıtlanmamış yanıtlanmamışbirbirsoru soruolarak olarakduruyor. duruyor.Ta¬ Ta­ giden bir sağlam birliğine fikir rihe baktığımız zaman, araştırmada rihe baktığımız zaman, araştırmada sağlam bir fikir birliğine gidenyolun yolunola¬ ola­ ğanüstü ğanüstüçetin çetinolduğunu olduğunugörüyoruz. görüyoruz. bize tarih Ama Am a tarih bizeayni aynizamanda, zam anda,bubuyolda yoldarastlanan rastlanangüçlüklerin güçlüklerinnedenleri nedenleri hakkında hakkındadadafikir fikirvermektedir. vermektedir.Bir Birparadigmanın paradigm anmyayadadaparadigma paradigmaadayının adayınm olmadığı olmadığıyerde, yerde,belli bellibir birbilimin bilimingelişmesi gelişmesiileileuzaktan uzaktanyakından yakmdanilintisi jlintisiolabi¬ olabi­ lecek lecekbütün bütünetkenlerin etkenleringöreli göreliönemlerini önemleriniayırt ayırtetme etmeolanağı olanağıyoktur. yoktur.Bunun Bununso¬ so­ nucu nucuolarak olarakilkilkaşamalardaki aşamalardakiolgu olgubiriktirme biriktirmeişlemi işlemidaha dahasonraki somakibilimsel bilimselge¬ ge­ lişmede lişmedegörülenden görülendençok çokdaha dahafazla fazlaşansa şansabırakılmış bırafalmışbir biretkinliktir. etkinliktir.Üstelik Üstelikazaz ortada amaçla bilgilerin belli bir aranması için kalmış gizli herhangi çok çok gizli kalm ış bilgilerin belli bir amaçla aranması için ortada herhangibirbir neden nedenyoksa, yoksa,başlangıç başlangıçaşamasındaki aşam asındakiolgu olgutoplama toplam aişleminin işlem inindoğal doğalolarak olarak hazırda hazırdaduran duranveri verizenginliğiyle zenginliğiylesınırlı smırlıkalacağı kalacağıgörülür. görülür.Bu Buşekilde şekildetoplanan toplanan olgu olgubirikintisinin birikintisininarasında, arasmda,sadece sadecebasit basitgözlem gözlemvevedeneylere deneylerecevap cevapverecek verecek takvimcilik ya bir madencilik da ve olgular de, gibi yerleşik türde tıp, türde olgular ve bir de,.tıp, takvimcilik ya da madencilik gibi yerleşikbeceri¬ beceri­ lere leresaklı saklıkalmış kalmışolup olupda, da,yeniden yenidenortaya ortayaçıkarılan çıkarılanveriler verilerbulunabilir. bulunabilir.Zaten, Zaten, teknolojinin teknolojininyeni yenibilimlerin bilimlerinortaya ortayaçıkmasında çıkınasmdaher herzaman zamanhayati hayatibirbirrol roloyna¬ oyna­ mış mışolmasının olmasmmnedeni nedenide, de,zanaat zanaattürü türübecerilerin becerilerinrastgele rastgelebulunamaycak, bulunamaycak,ak¬ ak­ sine sinekolayca kolaycaerişilebilen erişilebilenender enderolgu olgukaynaklarından kaynaklarmdanbiri birioluşudur. oluşudur. Fakat Fakatbubutiptipolgu olgutoplanışı, toplanışı,birçok birçokönemli önemlibilimin biliminbaşlangıcı başlangıcıiçin içingerekli gerekli Sözgelimi büyük yaratmaktadır. bir sonunda karmaşa olmasına karşın olm asına karşın sonunda büyük bir karm aşa yaratm aktadır. SözgelimiPliPliniy'nin n iy’ninansiklopedik ansiklopedikyazılarını yazılarınıyahut yahutdada17' 17’nci nciYüzyılda YüzyıldaBacon'cu B acon’cuyakla¬ yakla­ şımla şımlayazılan yazılandoğa doğatarihçelerini tarihçeleriniinceleyen inceleyenbir birkimse kimsededebunu bunurahatlıkla rahatlıklagöre¬ göre­ eserlere insanın ne de olsa bilim demeye dili varmı¬ biriken bilir. Bu şekilde bilir. Bu şekilde biriken eserlere insanm ne de olsa bilim demeye dili varmı­ renk, rüzgâr, madencilikvs.vs.'tarihçeleri' yor. yor.Bacon'cu Bacon’cuyöntemle yöntemleyazılmış yazılmışısı, ısı, renk, rüzgâr,madencilik ‘tarihçeleri’ olan türlü çeşitli kalacak gizli başka başka türlü gizli kalacak olan çeşitlibilgilerle bilgilerledoludur doludurkuşkusuz. kuşkusuz.Ama Amayan yan (ör¬ sonradan halde yaradığı kısmı oldukça işe bir yana getirdikleri olguların yana getirdiMeri olgularm bir kısmı sonradan oldukça işe yaradığı halde (ör­ ısı yöntemi) diğerleri (örneğin tezek yığmnek nekolarak olarakkarıştırmayla karıştırmayla ısıkazanma kazanma yöntemi) diğerleri (örneğin tezekyığın¬ uzun süre bir kuramla bütünleştirilemeyecek kadar ısı çıkardığı gibi) larının larmm çıkardığı ısı gibi) uzun süre bir kuram la bütünleştirilem eyecek kadar betimleme tam olamayacağıiçin, (4) or¬ karmaşık karm aş^kalmışlardır. kalmışlardır. (4)Ayrıca, Ayrıca,hiçbir hiçbir betimleme tamolamayacağı için, or­ yer vermegeniş yaran kırk kılı açıklamalarında o doğa talama tarihçelerinin talama doğa tarihçelerinin o kılı kırk yaran geniş açıklamalarmda yer veıme(4) Isının doğal tarihi üzerine yazılmış denemeleri karşılaştırmak için bkz. Bacon, Novun Orga(4) Isının doğal tarihi üzerine yazılmış denemeleri karşılaştırmak için bkz. Bacon, Novun Organum (Yeni Yöntem) The Works of Francis Bacon (Francis Bacon'un eserleri) kitabında, derleyen num (Yeni Yöntem) The Works o f Francis Bacon (Franciş Bacon’un eserleri) kitabında, derleyen J. Spedding ve R.L. Ellis ve D.D. Heath. New York, 1869. 8'inci cilt. s. 179-203. J. Spedding ve R.L. Ellis ve D.D. Heath. New York, 1869. 8’inci cilt. s. 179-203. £7

yeyelüzum lüzumgörmedikleri görmedikleriayrıntılar, aynntılar,nedense nedensehep hepsonunda sonundabilim bilimadamlarının adamlarınınenen önemli Örneğin olanlardır. aydınlatmış buluşlarını / / önemli buluşlarım aydmlatmış olanlardır. Örneğinelektriğin elektriğinilkilk'tarihçeleri' ‘tarihçeleri’ arasında arasm dahemen hemenhemen hemenhiçbiri, hiçbiri,oğuşturulmuş oğuşturulmuşbirbircam camçubuğun çubuğunelektrik elektrikçeki¬ çeki­ mine minekapılan kapılansaman samanparçasının parçasmmhemen hementekrar tekrargeri geriteptiğinden teptiğindensöz sözetmez. etmez.Bu Bu bir onlara değil, olgu elektrikle mekanik etki ilgili gibi görünmüştür. olgu onlara elektrikle ilgili değil, mekanik bir etki gibi görünmüştür.(5) (5)Da¬ Da­ hası, hası,sıradan sıradanolgu olgutoplayıcısı toplayıcısıeleştirel eleştirelolmasını olmasınısağlaycak sağlaycakzaman zamanvevearaçlara araçlara genellikle çoğu olmadığmdan, tarihçeleri sahip doğa kez, yukarıda genellikle sahip olmadığmdan, doğa tarihçeleri çoğu kez, yukarıdasözü sözüedi¬ edi­ lene lenebenzer benzerbetimlemelerin betimlemelerinyanında, yanmda,zıtları zıtlarıbirbiraraya arayagetirmek getirmekyahut yahutserinlet¬ serinlet­ mek m ekyoluyla yoluylaısıısıkazanmak kazanm akgibi gibibugün bugündoğrulama doğrulam aolanağım olanağımkesinlikle kesinliklebula¬ bula­ madığımız verirler. da varsayımlara yer m adığım ız varsayım lara da yer verirler.(6) (6)Eski Eskiçağlardaki çağlardakistatik, statik,dinamik dinamik veya veyageometrisel geometriseloptik optikörneklerinde öm elderindeolduğu olduğugibi, gibi,önceden öncedenyerleşmiş yerleşmişkuram¬ kuram ­ bu denli lardan bir olguların, yararlanılarak az ilk toplanmış lardan bu denli az yararlanılarak toplanmış olguların, bir ilkparadigmanın paradigm anın ortaya ortayaçıkmasına çıkmasınaizin izinverecek verecekkadar kadaryeterli yeterliaçıklık açıklıksağladığı sağladığıender enderrastlanan rastlanan bir durumdur. bir durumdur. Bir Birbilim bilimdalının dalınıngelişmesindeki gelişm esindekierken erkenaşamalara aşamalaraözgü özgüolan olanfarklı farklıgörüş görüş okullarını bu Olguların değerlendirilmesine da durumdur. yaratan seçimine, okullarını yaratan da bu durumdur. Olguların seçimine, değerlendirilmesine veveeleşterisine eleşterisineolanak olanakveren verenbilinçli bilinçliyayadadabilinçsiz bilinçsizbir birkuramsal kuramsalveveyöntemsel yöntemsel bir anlam yapısı olmaksızın doğa inanç hiç tarihçesine inanç yapısı olm aksızın hiç bir doğa tarihçesine anlamverilemez. verilem ez.Eğer Eğerbubu daha başlangıçta olguların -ki inanç toplanışına sızmamışsa bu durum¬ yapısı inanç yapısı daha başlangıçta olgularm toplanışma sızmamışsa -ki bu durum­ dadatoplanan toplananzaten zaten'katıksız ‘katıksızolgu'dan olgu’danöte ötebirbirşeydirşeydir-o ozaman zamandışarıdan dışandanişe işeka¬ ka­ rışması, rışması,belki belkio osırada sıradageçerli geçerliolan olanbirbirmetafizik metafizikgörüşten görüştenveya veyabirbirbaşka başkabi¬ bi­ ve alınması, limden lim denödünç ödünç alınm ası,yayadadakişisel kişisel vetarihsel tarihselrastlantı rastlantısonucu sonucuedinilmesi edinilmesi söz konusudur. Bu nedenle herhangi bir bilimin gelişmesindeki ilk aşamalar söz konusudur. Bu nedenle herhangi bir bilimin gelişmesindeki ilk aşamalar sırasındaki sırasındakideğişik değişikinsanların, insanlarm,tek tektek tekolmasa olmasabile bilekapsam kapsamolarak olarakaynı aynıgörün¬ görün­ farklı gülerle çok bunları zaman karşılaştıkları şekillerde gülerle karşılaştıkları zaman bunları çok farklı şekillerdebetimleyip betimleyipyorum¬ yorum­ lamış lamışolmalarına olmalarmaşaşmamak şaşmamakgerek. gerek.Bizi Biziasıl asılşaşırtması şaşırtmasıgereken gerekenvevebelki belkidedein¬in­ celik alanlardan bu başka bakımından bilim dediğimiz kadar yerde celik bakımmdan bilim dediğimiz alanlardan başka yerde bu kadargörülme¬ görülme-, yen olgu, başlangıçtaki bu ayrılıkların sonradan büyük ölçüde ortadan kalkayen olgu, başlangıçtaki bu ayrılıklarm sonradan büyük ölçüde ortadan kalkabilmesidir. bilmesidir. Nitekim bu görüş ayrılıkları gerçekten de hatırı sayılır ölçüde ve hatta gö¬ Nitekim bu görüş aynlıkları gerçekten de hatırı sayılır ölçüde ve hatta gö­ bir rünürde rünürde birdaha dahaortaya ortayaçıkmamacasına çıkmamacasınakaybolmaktadır. kaybolmaktadır.Üstelik, Üstelik,kaybolma¬ kaybolmagenellikle neden olan etken paradigma-öncesi okullardan birinin üstün larına larma genellikle neden olan etken paradigma-öncesi okullardan birinin üstün gelmesidir ve bu galip okul kendine özgü inançları ve önyargıları nedeniyle, gelmesidir ve bu galip okul kendine özgü inançlan ve önyargıları nedeniyle, bu bilgi henüz başlandığı haldeoldukça henüz başlandığıhalde oldukçayoğunlaşan yoğunlaşan bu bilgibirikiminin birikimininsadece sadecebelli belli ağırlık vermek durumundadır. Şu, elektriğin sıvı olduğunu sanan kısımlarına kısım larm a ağırlık vermek durumundadır. Şu, elektriğin sıvı olduğunu sanan ve dolayısıyla en çok ağırlığı iletkenliğe veren elektrikçiler, söylediklerimi¬ ve dolayısıyla en çok ağırlığı iletkenliğe veren elektrikçiler, söylediklerim i­ kusursuz bir örneğini oluşturmaktadırlar. Çekici ve itici güçlerin bilinen zin zin kusursuz bir örneğini oluşturmaktadırlar. Çekici ve itici güçlerin bilinen asla baş edemeyecek bir yöntem olmasına karşın, söz konusu çeşitliliğiyle çeşitliliğiyle asla baş edem eyecek bir yöntem olm asına karşın, söz konusu yüzünden birçoğu elektrik sıvısını şişelemeyi bile düşünmüşlerdir. inançları inançları yüzünden birçoğu elektrik sıvısını şişelemeyi bile düşünmüşlerdir. Bu çabaların ilk meyvasi olan Leyden Kavanozu, doğayı rastgele ya da basit Bu çabalarm ilk meyvası olan Leyden Kavanozu, doğayı rastgele ya da basit tarzda araştıran biri tarafından belki de hiçbir zaman bulunamayabilirdi, hal¬ tarzda araştıran biri tarafından belki de hiçbir zaman bulunamayabilirdi, halis) Roller ve Roller, a.g.e, s. 14, 22, 28, 43. itme ile ilgili etkilerin tartışmasız olarak elektriğe ait (5) Roller ve Roller, a.g.e, s. 14,tanınması 22, 28, 43.burada itme ile ilgili etkilerin tartışmasız olarak elektriğe alıntılardan sonuncusunda kayde¬ait düzeyde genel belirtilen olduğunun olgular olgular olduğunun genel düzeyde tanınması burada belirtilen alıntılardan sonuncusunda kayde­ dilen çalışmadan sonra mümkün omuştur. çalışmadan mürnkün omuştur. Bacon, der; "Hafif ılık su, tamamıyla soğuk sudan daha kolay do¬ 235, 337'de (6)dilen a.g.e, s. sonra şöyle (6) Bu Bacon, s. 235, 337'de şöyle der; “Hafif bir ıhk kısım su, tamamıyla soğuk daha kolay bkz,. Marshall Cla-do­ açıklamalar garipa.g.e, için sudan daha tarihi önceki üzerine gözlemin nar." nar.” Bu garipMarliani gözlemin tarihi üzerine bir kısımMarliani açıklamalar için Dönem bkz,. Marshall Cla­ ve Genç Orta Çağ (Giovanni Physics Giovanni anddaha Lateönceki Medieval gett, gett, Giovanni Marliani and Late Medieval Physics (Giovanni Marliani ve Genç Dönem Orta Çağ , York, Fiziği) New 1941 4 ncü Bölüm. Fiziği) New York, 1941, 4 ncü Bölüm.

58

58

buki bukibubuaraç, araç,1970'lerin 1970’lerinbaşlarında başlarındaenenazaziki ikiaraştırmacı araştumacıtarafından, tarafmdan,birbirin birbirin habersiz olarak ve geliştirilmişti. den bağımsız den bağımsız ve habersiz olarak geliştirilmişti.(7) (7)Franklin, Franklin,elektrik elektrikincele incele melerinin melerininhemen hemenhemen hemenbaşlangıcından başlangıcmdanitibaren itibarenbubugarip garipvevesırasında sırasmdaçok çoköğöğ retici reticiolabilen olabilenözel özelaygıtın aygıtınsırrını sırrm çözmek ı çözm ekkaygısmdaydı. kaygısm daydı.Bunu Bunubaşarmakh başarm akh da, görüşlerden etkili en sağlayan bir olmasım kuranımın paradigma da, kurammm bir paradigma olmasım sağlayan en etkili görüşlerdenbirini biriniel¬el­ dedeetmiş etm işoldu, oldu,kikibubukuram kuramaslında aslındaelektrik elektrikitme itmegücünün gücününbilinen bilinenbütün bütünör¬ ör­ neklerini nekleriniaçıklamaktan açıklam aktanhenüz henüzpek pekuzaktı. uzaktı.(8) (8)Bir Birkuramın kurammparadigma paradigmaolarak olarak kabul kabuledilmesi edilmesiiçin içinelbette elbetterakiplerinden rakiplerindengüçlü güçlügörülmesi görülmesigerekir, gerekir,ama amakapsa¬ kapsa­ ve bütün bunu da zaten hiçbir girebilecek yapması olguları açıklayamaz mına m ma girebilecek bütün olguları açıklayamaz ve bunu yapması da zâten hiçbir zaman beklenmez. zaman beklenmez. Elektriğin Elektriğinsıvı sıvıkuramının kurammmbubugörüşe görüşebağlı bağlıalt-çevre alt-çevreiçin içinyaptıklarının yaptıklarmmaynı¬ aynı­ elektrik bütün araştırmacıları 'ci sonradan paradigma nı, Franklin nı, Franklin’ci paradigm a sonradan bütün elektrik araştırmacılarıçevresine çevresine yaygınlaştırdı. yaygınlaştırdı.Yani, Yani,hangi hangideneylerin deneylerinyapılmaya yapılmayadeğer değerolduğunu, olduğunu,hangileri¬ hangileri­ ikinci, ise, elektriğin sadece nin gerek nin ise, elektriğin gerek sadece ikinci,gerekse gereksetersine tersineçok çokfazla fazlakarmaşık karm aşık olan olangöstergelerine göstergelerineyöneldikleri yöneldikleriiçin içinyapılmalarına yapılmalarmagerek gerekolmadığını olmadığmıöğretti. öğretti, bu daha etkili şekildeyapıbilmesiydi aradaki aradgddtek tekfark, fark,paradigmanın ptıradigm anm buişiişi daha etkilişekilde yapıbiim esiydiveve sona birlikte bunun bunundadanedeni nedenikısmen, Ibsmen,okullar-arası okullar-arasıtartışmanın tartışmanın sonaermesiyle ermesiyle birlikteişiişi kısmen de doğru yolda oldukları kalkması, de alma gereğinin baştan hep hep baştan alm a gereğinin de kalkm ası, kısm en de doğru yolda oldukları ve kapsamlı kesin, dahauzmaşlaşmış inancınm inancmmbilim bilimadamlarına adamlarınadaha daha kesin,daha uzmaşlaşmış ve kapsamlıçalış¬ çalış­ (9) Böylelikle elektrik görüngülerinin olmasıydı. cesaretini ma vermiş yapma ma yapma cesaretini vermiş olmasıydı. (9) Böylelüde elektrik görüngülerinin uğraşmak gereğinden kurtulan yayaherhangi herhangibir birtekiyle tekiyleyayadadatümüyle tüm üylebirden birden uğraşmak gereğindenkurtulan araya gelerek, önceden seçilmiş görüngülerle daha bilim adamları bir çevresi, bilim adamları çevresi, bir araya gelerek, önceden seçilmiş görüngülerle daha daha ilerlemiş araçlar tasarlayıp ve ayrmtılı ayrm tıhşekilde şekildeilgilenmek ilgilenm ek veçalışma çalışm aiçin için daha ilerlemiş araçlar tasarlayıp kendilerinden önce gelen elektrikçilerin yapabildiğinden çok daha bunları bunları kendilerinden önce gelen elektrikçilerin yapabildiğinden çok daha kullamak olanağına kavuştu. Hem olgu toplan¬ fazla fazlaısrarlı ısrarlıvevedüzenli düzenlitarzda tarzda kullam ak olanağma kavuştu. Hem olgu toplan­ ması hem de kuramsal gelişme, yönü belli, amaçlı faaliyetler haline geldi. m ası hem de kuram sal gelişm e, yönü belli, amaçlı faaliyetler haline geldi. buna bağlı olarak arttı ve gide¬ ve işlerliği Elektrik Elektrikaraştırmalarının araştırmalarmmetkisi etkisi ve işlerliğidede buna bağlı olarak arttı ve gide­ Francis Bacon'un keskin yöntem önergesinin bir tür 'toplumsal' kanıtı rek şu rek Francis Bacon’un şu keskin yöntem, önergesinin bir tür ‘toplum sal’ kanıtı hata karmaşaya düşenden daha yakındır." (10) oldu: oldu:"Gerçek, “Gerçek, hatayapana, yapana, karm aşaya düşenden daha yakmdır.” (10) Büyük ölçüde yönlendirilmiş veya bir paradigma temeline oturtulmuş bu Büyük ölçüde yönlendirilmiş veya bir paradigma temeline oturtulmuş bu tür araştırmanın nitelikleriyle bundan sonraki bölümde ilgileneceğiz, ama da¬ tür araştırmanm nitelikleriyle bundan sonraki bölümde ilgileneceğiz, ama da­ belli bir bilim dalında uygulama yapan hahaönce, önce,ortaya ortayaçıkan çıkanparadigmanın paradigm anın belli bir bilim dalında uygulam a yapan üzerinde kısaca durmamız gerekiyor. Bir etkilediği nasıl yapısını çevrenin çevrenin yapısını nasıl etkilediği üzerinde kısaca durm am ız gerekiyor. Bir biliminin gelişiminde herhangi bir topluluk ya da birey, sonraki kuşak doğa doğa biliminin gelişim inde herhangi bir topluluk ya da birey, sonraki kuşak bilim adamlarının çoğunluğunu kendine çekebilecek düzeyde bir sentez yara¬ bilim adamlarmm çoğunluğunu kendine çekebilecek düzeyde bir sentez yara­ tabildikleri zaman, diğer eski okullar yavaş yavaş ortadan yok olurlar. Bu tabildikleri zam an, diğer eski okullar yavaş yavaş ortadan yok olurlar. Bu

(7) Roller ve Roller, a.g.e., s. 51-54 Roller ve Roller, a.g.e., s. 51-54 Sorunu (8)(7) yaratan olay, negatif yüklü nesnelerin birbirlerini karşılıklı olarak itmeleriydi. Bunun (8)bkz. Sorunu yaratan olay, negatif531-43 yüklü nesnelerin birbirlerini karşılıklı olarak itmeleriydi. Bunun için Cohen, a.g.e, s. 491-94, bkz, Cohen, a.g.e, s. 491-94, 531-43 bütün tartışmaları sona erdirmediğini belirtmek gerekir. edilmesinin (9)için Franklin'ci kabul kuramın (9) Franklin'ci edilmesinin bütün tartışmaları erdirmediğini belirtmek dalı attı ve şeklini bundan sonra ortaya sona çift sıvılr elektrikgerekir, Robert kuramın Symmerkabul bu kuramın 1759'da 1759'da Robert Symmer bu kuramın çift sıvılr şeklini ortaya attı veAncak, bundan elektrik dalı bölündü. arasında tartış¬ konudaki busonra uzun yıllar elektriğin tek ve çift sıvı olduğu görüşleri uzun evrensel yıllar elektriğin ve edilen çift sıvıbir olduğu görüşleri arasında Ancak, bu konudaki tartış­ birlik yarattığı yukarıda nasılbölündü. meslekte başarının hakkında malar, olarak tek kabul malar, evrensel olarakniteliktedir. kabul edilenBu birnoktada başarının meslekte nasıl birlik yarattığı karşın hakkında yukanda elektrikçi¬ ayrılığını görüş sürdürmelerine kanıtlar söylediklerimizi niteliktedir. Bu noktadabu görüş ayrılığını sürdürmelerine karşın elektrikçi­ dola¬ yeterince ayırdedemeyeceği, görüşleri çözümlemenin lersöylediklerimizi kısa zamanda kanıtlar hiçbir deneysel ler kısa hiçbir deneysel bu görüşleri dola­ sonra herayırdedemeyeceği, Bundanyeterince sonucuna vardılar. olduğuçözümlemenin iki okul da Franklin'ci da zamanda yısıyla ikisinin eşdeğerde yısıyla sağladığı da ikisinin eşdeğerde olduğu sonucuna vardılar. duruma Bundan geldi sonragerçekte her iki okul da Franklin’ci oldu. de yararlanabilecek böyle kolaylıklardan kuramın bütün kuramın sağladığı bütün kolaylıklardan yararlanabilecek duruma geldi gerçekte de böyle oldu, s. 543-46,548-54) (a.g.e. (a.g.e. s, 543-46, (10) Bacon, a.g.e., s548-54) 210. (10) Bacon, a.g.e., s 210.

59

59

yok oluş kısmen üyelerinin yeni paradigmaya yönelmesi yüzünden meydana yok Şu oluşyakısmen üyelerinin paradigmaya yönelmesi yüzünden kalanlar daima bağlı vardır elbet, bunlar amameydana gelir. da bu eski görüşeyeni gelir. Şu ya da bu eski görüşe bağlı kalanlar daima vardır elbet, amaasmaz bunlar da zamanla meslek çevresinde silinirler ve çalışmalarına kimse kulak da zamanla meslek çevresinde silinirler ve çalışmalarına kimse kulak beraberinde, bilim alanının yepyeni ve daha katı birasmaz olur. Yeni paradigma ta¬ olur. Yeni paradigma beraberinde, bu bilim ve daha katı bir ta­ yenialanmm tanımayepyeni beceremeyen nımını uydurmayı getirdiği için, çalışmalarını getirdiğiistemeyenler için, çalışm alarını bu yeni tanıma beceremeyen ya tek başlarına da uydurmak başka bir yanımını devamuydurm etmek ayı ya da ya da uydurm ak istem eyenler ya tek başlarma devam etm ek ya da başka bir çevreye bağlanmak zorundadır. (11) Tarihsel olarak, bu tip bilim adamlarının çevreye her bağlanmak zorundadır. (11) Tarihsel bu tip bilim adamlarmm halineolarak, sonradan özel bilimler biri bugünkü takılı gelen felsefe dallarında sonradan her biri bugünkü özel bilimler haline gelen dallarm dagibi, takılı olduklarını defelsefe Bu söylenenlerin akla getireceği kalmış söyleyebiliriz. kalm ış sadece olduklarını söyleyebiliriz. Bu söylenenlerin de akla getireceği gibi, olan bir topluluğun, önceleri incelemeye merakı bir mfesleğe doğayı önceleri sadece doğayı incelem eye merakı olan bir topluluğun, bir mfesleğe ya da hiç olmazsa bir bilgi dalma dönüşmesi için bazan bir paradigmanın ka¬ ya edilmesi da hiç olmazsa birbaşına bilgi dalma için bazan bir nedenleri paradigmanm ka­ bul Varlık yeterlidönüşmesi dahi tek olabilmektedir. kendi bul edilmbir esitoplumsal dahi tek başına olabiknektedir. nedenleri kendi ve hukuk dayalı olan gibi dallar gereğe yeterli dışlarında tıp, teknolojiVarlık dışlarmda birbilimlerde toplumsaluzmanlaşmış gereğe dayalıyayıncılığın olan tıp, teknoloji ve hukuk dallar oluşması, dışında, çoğu dernek¬ uzmangibi dışında, çoğu bilimlerde uzmanlaşmış yaymcılığm oluşması, uzman dem ek­ lerinin kurulması ve o bilimin eğitim alanında hak ettiği yere kavuşması ge¬ lerinin bilim kurulm ası ve o bilimin eğitim alanmda hak ettiği yereetmesiyle kavuşması ge­ tek bir nellikle kabul bir¬ paradigmayı ilk kez topluluğunun nellikle bilim topluluğunun paradigmayı ilk kez kabul kurumsal etm esiylebir bir­ likte bilim uzmanlığmda adımlardır. tek değilse, Hiçbir düşünülmüş likte düşünülm adımlardır. Hiç değilse, bilim uzm anlığm sal bir bir buçuküşasır devirdailekurum önce ilk olarak gelişmeye yapının başladığı uzmanlaş¬ yapmm bir buçuk asm önce ilk olarak gelişmeye başladığı devir ilezamanlar uzmanlaş­ bütün manın kendine ulaştığı yönleriyle yakın özgü bir parlaklığa manın bütün yönleriyle kendine özgü bir parlaklığa ulaştığı yakın zamanlar arasında böyle durumun olduğunu söyleyebiliriz. süre içinde geçen arasmda geçen süre daha içindekatı dum böyle olduğunu söyleyebiliriz. birmun Bilimsel altına girmesinin elbet başka sonuç¬ tanım çevrenin Bilimsel daha katı bir tanım altma girmesinin elbet başka sonuç­ ları da vardır. çevrenin Bilimle uğraşan bir paradigmayı birey, sonra, varsaydıktan ar¬ vardır.çalışmalarını Bilimle uğraşan birey, bir paradigmayı varsaydıktan sonra, tıkları önemli alanı enda yaparken aşağı yeniden kurmaya,ar­ baştan tık en önem li çalışm alarını yaparken alanı baştan yeniden kurm aya, kavramın başlangıç her aşağı yola çıkarak ilkelerinden attığı ortaya kullanılışını başlangıç ilkelerinden yolazorunda çıkarakdeğildir. ortaya attığı herçok kavram kullanılışını haklı Bu daha kitabı kalkışmak yazan¬ göstermeye ders ın haWı göstermeye kalkışmak zomnda değildir. daha çok ders kitabı yazan­ ların sonra, Bu bilim Bu metinler işidir. adamı oluşturulduktan yaratıcı araştır¬ larınonların işidir. Bu m etinler oluşturulduktan sonra, bilim adam ı araştır­ devam edeceği konusunu bıraktığı do¬ ilgilendiren yerden maya için,yaratıcı maya onlarm bıraktığı devam edeceği için, konusunu ilgilendiren do­ kalmış görüngülerin ğal öğelerine kendini tamamen en ince yerden ve en saklı hasre¬ ğal görüngülerin inceVevebunu en saklı kaiımşde, öğelerine kendini tam amen hasre­ yaparken debilecek duruma en gelir. du¬ çevresine araştırmalarını debilecek duruma gelir. Vemeydana bunu yaparken de,başlar. araştırm çevresineeri¬ du­ tarzında Bualarını değişiklikler gelmeye yurma değişikliklerin tarzmda meydana gelmeye başlar. Bu uygulamanın değişiklikleringü¬ eri­ bu tür miyurma kadardeğişiklikler halbuki şimdiye yeterince incelenmemiştir, mi şimdiyeürünleri kadar yeterince incelenmemiştir, halbuki bukabul tür uygulamanın gü­ herkesçe bilindiği gibi, birçok kişiye edilemez gel¬ nümüzdeki nümüzdeki ürünleri herkesçe bilindiği gibi, birçok kişiye kabul edilemez gel­ mektedir. Çünkü bilim adamı artık araştırmalarını klasik anlamdaki eserler¬ mektedir. Çünkü bilim'in adamı artık araştırmalarını klasik yahut anlam Darwin'in daki eserler­ üzerine Deneyler' de, sözgelişi 'Elektrik Franklin de, sö zg elişi F ra n k lin ’in ‘E lek trik üzerine D e n e y le r’ yah u t D a rw in ’in ve diğerlerinin meslek yaşamlarından esinlenerek, bu¬ (1'1) Elektriğin tarihinde, Priestly, Kelvin nun söylediğine göre bulabiliriz. Franklin'in 19'uncu Yüzyıl ortalarında örneğiniPriestly, mükemmel (1'1) Elektriğin bir tarihinde, Kelvin ve diğerlerinin meslek yaşamlarından esinlenerek, bu­ "Kendini tarikatının' son üyesi olan Nollet, bu¬ Avrupa elektrikçilerinden kıtasının enbirnüfuzlu nun mükemmel örneğini bulabiliriz. Franklin’in söylediğine göre 19’uncuen Yüzyıl ortalarında ve en yakın"Kendini müridi olan lana dek yaşadı. idi."son Bay B. en (Benjamin tabii öğrencisiolan tek istisna Avrupa kıtasınınBuna en nüfuzlu elektrikçilerinden Nollet, tarikatının’ üyesi bu­ Ferrand, California, Mexmüridi Franklin'in Franklin's lana dek Anıları) yaşadı. Benjamin Buna tek istisna tabiiMemories öğrencisi derleyen ve en yakın olan Berkeley, Bay B. idi.” (Benjamın bilimden kalan okulların 1949, ilginç olanı, amaBenjamm s. 384-86. profesyonel Franklin’in Anıları) Memories derleyen Mex giderek Ferrand,uzak Berkeley, California, bundan daFranklın’s bir parçası ayrılmaz astronominin Bir zamanlar bütünüyle sürdürebilmeleridir. olan 1949, s. varlıklarını 384-86. ama bundan da ilginç olanı, profesyonel bilimden giderek uzak kalan okulların geleneğibirolan en saygıdeğerayrılmaz (yıldız astrolojiyi 'roman¬ bilimi) bir düşünelim. Yahut bir bütünüyle varlıklarını sürdürebilmeleridir. Bir zamanların zamanlar astronominin parçası olan ettiğini anımsaya¬ hâlâ devam başlarında kimyanın,(yıldız Yüzyılın sonlarında 19'uncü ve 20'ncinin tik'astrolojiyi bilimi) bir düşünelim. Yahut bir zamanların en saygıdeğer geleneği olan ‘roman­ ve Sonuçları Fikirler "Ansiklopetik C. Gillespie'nin ve Jakoben Bilim Felsefesi: lım. Akım tik’Charles kimyanın, 19'uncU Yüzyılın sonlarında ve 20’ncinin başlarında hâlâ devam ettiğini anımsaya­ a Study in of Science: bir çalışma" Jacobin Phisopohy and the üzerine ("The ENCYLÖPEDIE lım. Charles C. Gillespie’nin “Ansiklöpetik Akım ve Jakoben Bilim Felsefesi: Fikirler ve Sonuçları Critical budur. ettiği gelenek Prob¬ in Consequences") yazısında sözand and bir konusu Ideas üzerine çalışm a” (“Theadlı ENCYLÖPEDİE the Jacobin Phisöpohy of Bkz. Science: a Study Clagett. Marshall Madi¬ (Bilim Of Science adlı tarihindesöz lems sorunlar) in the önemli Ideas andHistory Consequences“) yazısında konusu ettiği derleyen gelenek budur. Bkz. Critical ProbEvolutionary Lamarck's Wisconsin, 1959, Formation ve "The 255-89(Bilim son, lems in the History Of s. Science tarihinde önemliofsorunlar) derleyen Marshall theory" Clagett. (LaMadi­ Internati¬ (Archivesthe Arşivleri Bilimler Tarihi Evrimci Kuramının marck'ın son, VVİsconsin, 1959, s. Oluşması) 255-89 ve Uluslararası “The Formation of Lam arck’s E volutionary ory” (Lascinences)Oluşması) 37, 1956,Uluslararası d'histoire desKuramının s. 323-38. Bilimler Tarihi Arşivleri (Archives Internationales marck’ın Evrimci onales d’histoire des scinences) 37, 1956, s. 323-38.

60 60

"Türlerin Kökeni" kitapları gibi konuyla ilgilenen herkesin okuyabileceği ya¬ “Türlerin Kökeni” kitapları Tersine, gibi konuyla ilgilenen herkesin ya­ bu çalışmalarda yayınlamamaktadır. çıkan okuyabileceği makale pıtlarda şeklinde pıtlarda yayınlamamaktadır. m akaleKullanılan şeklinde çıkan bu çalışmalarda ortak paradigma meslekten olanlara hitapTersine, yalnız edilmektedir. bil¬ yalnızyalnız meslekten olanlara edilmektedir. Kullanılan ortak paradigma bil­ onların ve kendilerine yönelik gisine sahip hitap varsayılabilmekte olduğu gisine yalnız onların sahip olduğu varsayılabilm ektekimse ve kendilerine yönelik okuyamamakta, da zaten bu meslektaş olan bu yazıları çevresi dışında olandoğrusu bu yazıları da zaten bu meslektaş çevresi dışmda kimse okuyamamakta, daha anlayamamaktadır. daha doğrusubilim anlayamamaktadır. dünyasında kitaplar ya esas çalışma metinleridir ya da Günümüz G ünüm üz bilimherhangi dünyasında kitaplar ya esas çalışm a mdeğerlendirme¬ etinleridir ya da dönük geriye bilimsel üzerine bir öğesi yaşantının bilimsel yaşantının herhangi bir öğesi üzerine geriye dönük değerlendirme­ adamının yazmaya Kitap leri kalkan bir bilim mesleki ko¬ içerirler. sonuçta leri içerirler. Kitap yazmaya kalkan sarsması bir bilim daha adamınm sonuçta mesleki olasıdır. ko­ şöyle dursun yazmak güçlendirmek numunu Kitap unu güçlendirm ek şöyle ilişki dursun sarsm ası daha olasıdır. Kitaphâlâ yazmak alanlarda diğer başarı arasındaki meslekte ilenum de¬ bugün yaratıcı ile m eslekteolan başarı arasındaki ilişki bugün gelişmesinde diğer yaratıcı yalmzca alanlardaparadighâlâ de­ önemine etmekte bilimlerin vam çeşitli vam etmekte olan öneminesırasında çeşitli bilim lerin gelişmesinde yalmzca paradig­ erken ma-öncesi, aşamalar makale Ayrıca sahip olabilmiştir. yaz¬ m a-öncesi, erken aşam sırasında araştırmayı sahip olabilmiştir. makale da olmasın, yaz­ olsun iletmek Ayrıca aracı olarak zorunluluğu yaalar ma kitap ma zorunluluğu da dallarından olmasın, araştırm ayıerbabını iletmekdiğer aracıinsanlardan olarak kitap edenya bilgi kullanmaya devamolsun meslek kullanm aya devam bilgi dallarından m eslekgünümüzde erbabmı diğer insanlardan henüz eden az çok olduğundan, sınırlar meslekten ol¬ gevşek ayıran ayıran sm ırlar henüz bu az tür çokalanlarda gevşek olduğundan, m eslekten ilerlemeyi mesleği icra ol­ yalnızca kaydedilengünümüzde mayanların, m ayanların, yalnızca bu tür alanlarda kaydedilen eyi m esleğima¬ okumak Gerek icra izleyebilme yazılarını yoluyla kalmıştır. şansıilerlem edenlerin edenlerin yazılarını okumak yoluylaaraştırma izleyebilm e şansı kalmıştır. Gerek ma­ bildirileri astronomi daha antik dallarında, çağdan gerek tematik tem atik genel gerek eğitim astronomi dallarında, araştırm aanlaşılır bildirileri daha antik itibaren, çağdan olmaktan okur kesimince çıkmıştı. görmüş itibaren,alanında genel eğitim görmkapalılık üş okur Orta kesimÇağın ince anlaşılır doğru belirdi çıkm ıştı. sonlarınaolmaktan ve aym dışa Dinamik Dinam ik alanında aym kısadışa tek dönem, O rta Çağın döndüğü sonlarına bir kapalılık süre için tekrar doğruOrta anlaşılabilirliğe belirdi Çağve genel genel anlaşılabilirliğe kısaparadigmanm bir süre için tekrar tek dönem, geçtiğiOrta bir yenisinin 17'nci yerinedöndüğü yön veren Çağ araştırmalarına araştırm alarmoldu. a yönAraştırma veren paradigm anm yerine yenisinin diline sıradanbir geçtiği 17’nci çevrilmesi insanın yazılarının Yüzyıl başları Yüzyıl başlarıalanında oldu. Araştırma ve ondoyazılarının insanın elektrik 18'inci yüzyıl ermeden başgösterdi sonasıradan diline çevrilmesi gereği gereği elektrik alanındada 18’inci yüzyıl sona yüzyıl boyunca ermyukarı eden başgösterdi aşağı dalları bütün diğerve fizik biliminin ondokuzuncu kuzuncu boyunca da fizik bilim ininAdı aşağı yukarı süresince yüzyıldiğer iki bütün dallan birer yüzyıl kolay anlaşılamaz birer hale geldiler. geçen birer birer kolay anlaşılam az hale geldiler. bilimlerinin benzer biyoloji Adıdönüşümler çeşitli kesimlerinde geçen iki yüzyıl ayırt edilebilir. süresince biyolojibilimlerinin bilimlerininbazı çeşitli kesim lerinde ise aynı süreci dallarında bugün yaşıyor benzer dönüşümler ayırt olmamız edilebilir. Toplum Toplum bilim lerinin bazıbilim dallarında meslekdaşlarından adamını isediğer aynı dallardaki Profesyonel süreci bugün mümkündür. yaşıyor olmamız mümkündür. Profesyonel bilim adamını haklı olarak şikâyet etmek ve gittikçe büyüyen uçurumdan, diğerdedallardaki m eslekdaşlanndan gayet ayıran ayıran vehaline gittikçe ilerlemenin dobüyüyenbirlikte, uçurumbu dan, bilimsel ile haklı gayet de olarak gelmekle şikâyet etmek uçurum alışkanlık alışkanlıkişleyiş haline kuralları gelm ekle arasındaki birlikte, bu temel nedense uçurum pek ilgi ile bilim gör¬ sel ilerlem enin ilişki do­ ğasındaki ğ asın d ak i işleyiş k uralları arasın d ak i tem el ilişki nedense pek ilgi g ö r­ memektedir. memektedir. Tarihçinin sözgelişi bilimin 'tarih öncesi' ve 'asıl tarihi' diye ayırabilece¬ sözgelişi birbiri ar¬ alanları ‘tarih öncesi’ beri tüm öncesibilimin antik çağlardan ve ‘asıl tarihi’ diye ayırabilece­ ği buTarihçinin çalışma eşikten, tarih ği bu eşikten, tarih öncesi belkibirbiri butüm de pek antik doğru çağlardan beri giden Olgunluğa çalışma alanları dından dönüşümlerden ar­ atlamışlardır. dından atlamışlardır. akla doğru giden incelemenin burada isterOlgunluğa olarakbusunduğum dönüşümlerden istemez şematik benim belki de azı, pek azı, benim burada ister tarihsel istem diğer yandan, ez şem olabilmiştir. atik olarakFakat veya kesin sunduğum incelemenin getirdiği akla çabuk ölçüde getirdiği düzenli halinde, ölçüde aşamalar çabuk veya aldıkları kesin yani içinde olabilm iştir.yer Fakat diğeralanların yandan,toplam tarihsel anlamıyla anlam ıyla eş-düzeyde düzenli aşamalar de söylenemez. meydana halinde, yüz¬ Onsekizinci geldikleri yani içinde yer aldıkları alanlarm toplam gelişimiyle gelişimiyle yazıdeyazanlar, elektrik m eydanaüzerine görüngüleri geldikleri on-yılında elektrik söylenemez. yılın ilk dört eş-düzeyde Onsekizinci yüz­ bilgiye sa¬ yılın ilk onaltmcı öncüllerinden fazla görüngüleri yüzyılda dört on-yılında elektrik yaşamış üzerine çok daha yazı yazanlar, hakkında elektrik az yeni hakkmda onaltmcısonraki yüzyıl yüzyılda 1740'dan yaşamış içinde ise, çok çokbilgiye kitaplarına yarım öncüllerinden daha fazla sa­ hiptiler. hiptiler. Her şeye 1740’danilave başlarının sonraki edebildiler. yüzyılçok yarım yüzyıl karşın içinde elektrik görüngüsi ise,18'inci kitaplarına az yeni ve hattailave elektrik görüngüsi kâşiflerini aynı yüzyılın Franklin Du Fay edebildiler. Her şeye karşın 18’inci Gray, yüzyıl sonların¬ başlarmın gibi elektrik Cavendish, gibikâşiflerini Du Fay ve hatta Coulomb Franklin gibi ve Volta elektrikçilerin elektrik daGray, çalışmalarından yaşayan aynı yüzyılm sonlarm­ da yaşayan Cavendish, Coulomb ve Volta gibi elektrikçilerin çalışmalarmdan 61 61

ayıran mesafe, 16'ncı yüzyıldaki keşifler ile aralarındaki mesafeden çok daha (12) Çünkü büyüktü. bir dönemde, arasında ve 1780 ilk elektrikçiler ayıran mesafe, 16’ncı1740 yüzyıldaki keşifler ile aralarmdaki mesafeden çok daha bir varsayabilme kez temel nokta¬ çalışmalarında rahatlığına Bu kavuştular. büyüktü. (12) Çünkü 1740 ve 1780 arasında bir dönem de, elektrikçiler ilk dan az bilinen sorunlara ki, daha vardık¬ eğilebildiler kezitibarendir çalışm alarında birsomut temel ve varsayabilme rahatlığına kavuştular.veBu nokta­ ları giderek geneline aydınlar edeneğilebildiler tümsomut diğer kitaplar yerine dansonuçları itibaaendir ki, daha ve az bilmenhitap sorunlara ve vardık­ yayınlamaya bu elektrikçilere Böyleceyerine başladılar. bütündiğer ları sonuçlarıyönelik giderekmakalelerde tüm aydmlar geneline hitap eden kitaplar daha antik olarak önceleri, çevre başarı, bilgin¬ ulaştıkları çağlarda astronomi elektrikçilere yönelik makalelerde yaymlamaya başladılar. Böylece bütün bu lerinin 17'nci Ortaulaştıkları Çağ'da hareketi fi¬ yüzyılm sonlarında çevre ve olarak haşan, inceleyenlerin, daha önceleri, antik çağlarda astronomi bilgin­ ziksel jeolojinin 19'ncu optiğin da tarihsel ve Ç başlarında lerinin ve Orta ağ’da yüzyıl hareketi inceleyenlerin, 17’nci yüzyılmkazandıkları¬ sonlannda fi­ Yani tüm bilim deyişle, nın aynıydı. yön başkayüzyıl araştırmalarına ziksel optiğin vebir 19’ncu başlarmda dacamiasının tarihsel jeolojinin kazandıklanverebilecek nitelikte bir paradigmaya sahip Yaşanmışlığın çıkabilmişlerdi. nm aynıydı. Yani bir başka deyişle, tüm bilim camiasmm araştıım alanna yön ayrıcalıklı bakış dönük bir yana, kazandırdığı yeni bir bilimde verebilecekgeriye nitelikte bir ve paradigmaya sahip açısı çıkabilm işlerdi. Yaşanmışlığm daim bu denli edebilecek bir başka bul¬bir ortaya çıktığım ölçütyeni kazandırdığı geriye dönük ve açıklıkla ayrıcalıklıilan bakış açısı bir yana, bilimde mak değildir. de kolay hiçortaya daim çıktığım bu denli açıklıkla ilan edebilecek bir başka ölçüt bul­ mak hiç de kolay değildir.

(12) Franklin-sorırası gelişmeler arasında, yük algılayıcı araçlarda sağlanan muazzam duyarlılık artışını, yük ölçümü için ilk güvenilir ve yaygın tekniklerin geliştirilmesini, kapasite kavramının ev¬ (12) Franklin-sonrası gelişmeler arasında, yük araçlarda sağlanan muazzam duyarlılık ve yeni gücün geliştirilen elektrik gerilimi dörimi elektrostatik ilealgılayıcı rakamlara ilişkisini ve anlayışı artışını, yük sayabiliriz. ölçümü için Bütün ilk güvenilir yaygın geliştirilmesini, kavramının 66-81; W.C. Walker,ev­ bunlarveiçin külebilmesini a.g.e., s.kapasite Roller ve Roller, bkz. tekniklerin rimiDetection ve yeni geliştirilen elektrik gerilimi Charges anlayışı ile ilişkisini ve elektrostatik gücün rakamlara Yüzyıl¬döand Estimation Century" (onsekizinci of Electric "the Eighteenth in the sayabiliriz. Bütün bunlar için bkz. Floller Roller,(Bilim a.g.e., s. 66-81; VV.C. Walker, 1, 1936, elektrik yüklerin s. 66dakülebilmesini Yıllıkları) ve Hesaplanışı) Science Okunması of ve Annals The Estimation of Electric Charges (elektriğin in the Eighteenth Century"1884, (onsekizinci tarihi) Leipzig, Edmund and Bö¬ veDetection der Elektrizitat Hope, 100 Kısım I,Yüzyıl­ Geschichte da elektrik lümler iii-iv. yüklerin Okunması ve Hesaplanışı) Annals of Science (Bilim Yıllıkları) 1, 1936, s. 66100 ve Edmund Hope, Geschichte der Elektrizitat (elektriğin tarihi) Leipzig, 1884, Kısım I, Bö­ lümler iii-iv. 62 62

III. OLAĞAN BİLİMİN DOĞASI

III. OLAĞAN BİLİMİN DOĞASI

Bilim topluluğunun tek bir paradigmayı kabul etmesiyle mümkün olduğu bu topluluğunun ne tür bir mümkün doğası vardır? profesyonel ve araştırmanın görülen Bilim tekdışa bir kapalı paradigmayı kabul etmesiyle olduğu olmayan birleşik geriye dönüşü Paradigma çalışmaları temsil görülen buartık profesyonel ve dışa kapalı araştu-manın ne türediyorsa, bir doğası vardır? ne tür sorunlar bundandönüşü sonra çözümlenmesi gerekentemsil bilim başkaediyorsa, topluluğuna Paradigm a artık geriye olmayan çalışmaları birleşik terimlerin ya¬ kadar Şimdiye kullandığımız bırakmaktadır? bilim topluluğuna bundan sonra çözümlenmesi gerekenhangi başkabakımdan ne tür sorunlar kaydedersek önemi de daha sanırım bu nıltıcı b ıra kolabileceklerini m ^ ta d ır? Şimdiye kadar kullandığım ız sorunların terimlerin acil hangi bakımdan ya­ kullanımıyla kabulacil bir olan 'paradigma', iyi Yerleşikkaydedersek görmüş anlaşılabilir. nıltıcı olabüecelderini sanırım bu sorunlarm önemi de daha daha iyi bir kelime ya da örnektir, 'paradigma'yı model iyi anlaşılabilir. Yerleşik kullanım ıyla bulamadığım ‘paradigm a’, için kabul görmüş olanbu bir edebilmeme bu boyuttur.bu veren de, bulamadığım terimin anlamındaki tartışmaya m odel yâ mal da örnektir, daha izin iyi bir kelime için ‘paradigma’yı benim gibi,de, benimsememe birazdan açıkça görüleceği Fakat tartışm aya maldaedebilmem e izin veren terimbu inkullanımı anlamındaki bu boyuttur. alışılmış 'örnek' 'model'daveaçıkça tanımlanı¬ veren izin karşılıkları, Fakat birazdan görüleceği gibi,'paradigma'nın benim bu kullanımı benimsememe bir olursak, değildir. anlamlarla Gramerden verecek örnek rastlanan şında izin veren ‘m odel’ ve ‘örnek’ karşılıkları, ‘paradigma’nm alışılmış tanımlanı­ dizisi "AMO, Latince'deki AMAS, AMAT" çünküörnek paradigmadır şında rastlanan anlam larla birbir değildir. G ram erden verecek fiiller¬ olursak, bir AS, belirleyen büyükAM kısmının den gösterir, sözgelişi biçimiLatince’deki nasılıçekileceğini “AMO, AMAT” dizisi bir paradigm adır çünkü fiiller­ "LAUDO, LAUDAT" uygu¬ dizisini türetmek Bugösterir, yerleşiksözgelişi den büyükLAUDAS, bir kısmmm nasılıçekileceğini belirleyeniçin.* biçimi ilke olarak her biridizisini kendi yerine Bu kullanılabilecek işlevi, lamada paradigmanın “LAUDO, LAUDAS, LAUDAT” türetm ek için.* yerleşik uygu­ bilim söz konusu ol¬ örneğin türetilebilmesini Halbuki sayısız lamada paradigmanın işlevi, hersağlamaktadır. biri ilke olarak kendi yerine kullamlabilecek kullanıldığı bir olarak zaman, görü¬ol­ kalıbı türetim seyrek paradigmanın duğu sayısız örneğin türetilebilmesini sağlamaktadır. Halbulb bilim söz konusu gibi hukukta kabul bir hüküm yasal yerine, koşullar tıpkı edilmiş Bunun lür.' duğu zaman, paradigmanm bir türelim kalıbı olarak kullanıldığı seyrek görü­ bir getirilecek daha aynşmış yayerine, daha özgül da zorlaştıkça değiştikçe lür.’Bunun tıpkı hukukta kabul ve edilmiş yasal bir hale hüküm gibi koşullar olarakyakullanılır. model değiştikçe da zorlaştıkça daha özgül ve daha aynşm ış hale getirilecek bir olabildiğini görebilmemiz için, bir paradigmanın ilk ortaya Bunun nasılkullanılır. model olarak sı¬ ne kadar zaman sağladığı kapsam gerek gerek çıktığı Bunun nasıl olabildiğini görebilm em izkesinlik için, birbakımından paradigmanın ilk ortaya gerekir. bilim topluluğunun kalabileceğini Paradigmalar, anımsamamız nırlı çıktığı zaman gerek kapsam gerek sağladığı kesinlik bakımmdan ne kadar sı­ can alıcı karar verdiği önemli olduğuna derene çözümle¬ son nırlı kalabileceğini anım samamız gerekir. bazı Paradigm alar,sorunlar bilim topluluğunun daha konumlarına oldukları sonraki üstün başarılı için mekte rakiplerinden son derece önem li olduğuna karar verdiği bazı can alıcı sorunlar çözüm le­ tamamıyla daha ne bir Yalnız, olmak,için tek sorunda başarılı ulaşabilmişlerdir. m ekte rakiplerinden daha başarılı oldukları sonraki üstün konum larına hatırıolmak, sayılır başarı Paradigma¬ ne de sayıda sorunda büyük Yalnız, başarı, ulaşabilm işlerdir. daha başarılı ne bir demektir. tek somnda tamamıyla incelemesi, hareketi Ptoleme'nin ge¬ ister Aristoteles'in bubüyük nın başarısı, başarı, ne de sayıda sorunda hatırı sayılır başarıister demektir. Paradigma­ teraziyi kullanması, ya da 'nin Lavoisier hesaplaması, yerlerini zegenlerinin nın başarısı, bu ister Aristoteles’in hareketi incelemesi, ister Ptoleme’nin ge­ başlan¬ olsun alanını matematiğe indirgemesi elektromanyetik Maxwell'in zegenlerinin yerlerini hesaplaması, ya da L avoisier’nin teraziyi kullanması, elde edilmesi örneklerden henüz alanm tamamlanmamış sadece seçilmiş gıçta M axweH’in elektromve anyetik ı m atem atiğe indirgemesi olsun başlan­ niteliğindeki bu umudun birvehabercisi bilim de,elde umulan asıl başarının gıçta sadece seçilm iş henüz tam am lanm amOlağan ış örneklerden edilm esi um ulan asıl başarmın bir habercisi niteliğindeki Olağan bilim de, bu umudun

(*) Latince: Seviyorum, seviyorsun, seviyor/övüyorum, övüyorsun, övüyor. (Ç.N)

(*) Latince: Seviyorum, seviyorsun, seviyor/övüyorum, övüyorsun, övüyor, (Ç.N) 63 63

gerçeğe dönüştürülmesinden ibarettir. Bunun başarılabilmesi için de, para¬ gerçeğe dönüştürülm esinden ibarettir. Bunun başarılabilm için de, para­ digma öğretici özellikle hakkındakiesi olgular açısından bulunan bilginin geniş¬ digma açısmdan özellikle öğretici bulunan olgular hakkmdaki bilginin geniş­ letilmesi, bu olgular ile paradigmanın tahminleri arasındaki uyum derecesi¬ letilm esi, bu olgular ile paradigmanın paradigmanm daha tahmileri inleridüzeyde arasındaki uyum derecesi­ arttırılması ve bizzat nin ayrıştırılması ge¬ nin arttınim ası ve bizzat paradigmanm daha ileri düzeyde ayrıştırılması ge­ rekmektedir. rekmektedir. Paradigmanın bu tür ne çok temizlik işi bıraktığının ve aslında bu çalış¬ Paradigm anm bu tür ne temsarabileceğinin izlik işi bıraktığınm da dalının bu çalış­ insanı manın neçok uygulamada denli bilim olgunvebirasim m anın uygulam ada insanı ne denli satabileceğinin olgun bir bilim dalının doğrudan üyesi olmayan pek az insan farkındadır. Halbuki bu noktaların an¬ doğrudan üyesi olmayan pek az insan Halbukiboyunca bu noktalarm an­ gereklidir. laşılması meslek yaşantıları tümfarkındadır. Çoğu bilimciyi meşgul laşılm ası gereklidir. Çoğu bilimciyi tüm yaşantıları boyunca eden temizlik bunlar. işlemleridir de,meslek benim burada Hepsi bilim'meşgul 'olağan diye eden tem izlik işlemleridir bunlar. İster Hepsitarihsel de, benim burada ‘olağan ’ diye isimlendirdiğim çabayı oluşturur. ister açıdan, çağdaşbilim laboraisim lendirdiğim çabayı oluşturur. İster tarihsel açıdan, ister çağdaş labora­ tuvarda bu çaba yalandan incelendiğinde insana, sanki doğanın paradigmanın tuvarda bu çaba yalandan incelendiğinde insana, sanki doğamn paradigmanın önceden sağladığı, ve pek az değiştirilme hazırlanmış bulunan bir ku¬ olanağı sağladığı, önceden hazırlanmış ve pekOlağan az değiştirilme olanağı bulunan bir k u ­ zorla yerleştirilmesi gibi görünür. tuya bilimin amacının hiçbir parça¬ tuya zorla yerleştirilmesi gibi görünür. Olağan bilimin amacınm hiçbir parça­ sı doğadan yeni tür görüngüler çağırmaya yönelik değildir. Tersine, bizim sı doğadan yeni tür görüngüler çağırm aya yönelik değildir. Tersine, bizim 'kutu'ya uymayanlar dikkate bile alınmazlar. Bilim adamlarının da esas ama¬ uymayanlar dikkate bileolmadığı almmazlar. adamlarmm da icat esas edi¬ ama­ cı‘kutu’ya kuramlar icat etmek zaten yeni gibi,Bilim tarafından başkaları cı zaten lar icat etmek olmadığı gibi, başkalan edi­ (1) Olağan deyeni lenlere davranmazlar. bilimseltarafmdan hoşgörülü pek kuram bunun araştırma icat lenlere de pek hoşgörülü davranmazlar. (1) Olağan bilimsel araştırma bunun yerine paradigmanın daha baştan temin ettiği görüngü ve kuramların ayrıştıyerine paradigmanm rılmasına yönelmiştir. daha baştan temin ettiği görüngü ve kuramlarm ayrıştırılmasma yönelmiştir. Bunlar belki de kusurdur. Olağan bilimin inceleme yaptığı alanlar kuşku¬ Bunlar belki kusurdur. bilimin inceleme kuşku­ suz çok dardır. anda de buyaptığı sözünü Olağan ettiğimiz yüzdenalanlar girişimler Şude bir korkunç suz çok dardır. Şu anda sözünü ettiğimiz girişimler de bu yüzden korkunç görüş kısıtlılığına yol açmıştır. Fakat paradigmaya duyulan güvenden kay¬bir görüş kısıtlılığına yol açmıştır. Fakat paradigm güvenden kay­ naklanan bu kısıtlamalar gereklidir. gelişmesiaya içinduyulan sonuçta bilimin Paradigma naklanan sonuçta gelişmesi gereklidir. Paradigma az bu dizi sorun bir bilimin dışarıya kapalı ve sınırlı çokkısıtlamalar dikkatleri üzerineiçin su¬ toplamak dışarıya az adamlarım çok kapalı ve smırlı herhangi bir dizi sorun üzerine dikkatleri toplamak su­ retiyle bilim bir parçasını, doğanın başka türlü akla dahi retiyle bilim kadar adamlarım doğanm herhangi birincelemeye parçasmı, başka türlü akla dahi derinlemesine ve ayrıntılı gelemeyecek zorlamış olmakta¬ gelem eyecek kadar derinlemesine ve ayrmtıh incelemeye kaynaklandıkları zorlamış olm akta­ üstelik olağan bilim, kısıtlamaları, dır. araştırma belirleyen dır. üstelikişlerliğini olağan bilim, araştırma kısıtlamaları, kaybettiği paradigma anda belirleyen hafifletmeye korunma 'ter¬ yarayan birkaynaklandıkları paradigma işlerliğini hafifletmeye yarayan bir komnma ‘ter­ 'na daha tibatı doğuştankaybettiği bilim adamları O andan sahiptir. anda itibaren de başka tib atı’na daha doğuştan O andan itibarentüm de doğası bilim adamları başka ve araştırma türlü davranmaya sorularının başlarlarsahiptir. değişir. Tabii türlü davranm ayayani başlarlar ve araştırma sorularmm tüm doğası değişir. Tabii dönemde, aradaki paradigmanın olduğu devir sırasında, meslek başarılı aradaki dönem yani paradigmanm başarılı olduğu devir sırasında, meslek üyelerinin kendide, türden edemeyecekleri başlarına da pek kolay akıl sorunlar üyelerinin kendi a pek kolay edemeyecekleri türden sorunlar Ve bu başarınm olur. başlarm olmazsa bir kısmı her çözümlenmiş hiç akıl zaman için sü¬da çözümlenmiş olur. Ve bu başarmm hiç olmazsa bir kısmı her zaman için sü­ koruyacak niteliktedir. rekliliğini rekliliğini koruyacak niteliktedir. da paradigma temelli araştırmadan ne anlaşıldığını daha açıkça Olağan ya Olağan yaiçin, da paradigma temelli araştırmadan anlaşıldığmı açıkça biraz da olağan belirtebilmek getiren bilimi meydanane sorunlarıdaha sınıflan¬ belirtebilm ek için, biraz da olağan bilimi meydana getiren sorunları sınıflan­ deneyelim. ve canlandırmayı da, dırmayı Kolaylık açısından kuramsal çalış¬ dırmayı ve canlandırm deneyelim. Kolaylık açısmdan da, kuramsal çalış­ sonraya işe olgu maları ile başlayalım. Yani, bırakıp, ayı toplanması ilk olarak m aları sonraya bırakıp, olgu toplanm ası ilesonuçlarını başlayalım.meslektaşlarına Yani, ilk o l a r ^ devam işe eden bilim adamlarmın araştırmalarının bilim adam larm m devam eden araştırm alarının sonuçlarını m eslektaşlarına kullandıkları duyurmak için teknik ve gözlem¬ deney betimlenen dergilerde duyurm ak için kullandıkları teknik dergilerde betimlenen deney ve gözlem ­ edelim. hangi yönleri Bilim adamları genellikle doğanın lerden söz hakkmda lerden söz edelim. Bilim belirleyen adamları genellikle doğanm hangi yönlerigözlemin hakkmda Bu seçimi aktarırlar? bilimsel bilgi çoğu nedir? Nihayet, bilgi aktarırlar? seçimi belirleyen nedir? karşısında, Nihayet, çoğu bilimsel ve para bilim zaman gerektirdiği adamıgözlemin araç, Bu yaptığı harcamaları gerektirdiği zaman vegücünü para harcamalari karşısında, bilim adamı yaptığı dek sürdürme sonunaaraç, seçimi nereden bulmaktadır? seçimi sonuna dek sürdürme gücünü nereden bulmaktadır? (1) Bernard Barber, "Resistance by Scientists to Scientific Discovery" (Biiim Adamlarının Bilimsel KarşıBarber, Direniş) Gösterdikleri s. 596-602. Keşiflere 134, 1961,(Biiim dergisi,Discovery" (Bilim) (1) Bernard “Resistance by Science Scientists to Scientific Adamlarının Bilimsel Keşiflere Karşı Gösterdikleri Direniş) Science (Bilim) dergisi, 134, 1961, s. 596-602. 64

64

Öyle ö y lesanıyorum sanıyorumki, ki,olgu olgudüzeyindeki düzeyindekibilimsel bilim selinceleme incelemeiçin içinüçüçana anaodak odak ama yahut bunların her birbirinden zaman gösterilebilir, sürekli şekilde gösterilebilir, ama bunların ber zaman yahut sürekli şekilde birbirindenayırt ayırt edilebileceğini edilebileceğinikolay kolaykolay kolaysöyleyemeyiz. söyleyem eyiz.Birincisi, Birincisi,nesnelerin nesnelerindoğası doğasıhak¬ hak­ kında kmdaözellikle özellikleöğretici öğreticioldukları olduklanparadigma paradigm atarafmdan tarafm danortaya ortayaçıkarılmış çıkarılmışol¬ol­ gular gularsınıfıdır. sınıfıdır.Paradigma, Paradigma,sorunların sorunlarmçözümlenebilmesi çözüm lenebilm esiiçin içinkullanıma kullanımasun¬ sun­ böylelikle bu daha duğu hem altında, olguları koşullar çeşitli duğu bu olguları böylelikle hem daha çeşitli koşullar altında,hem hemdededaha daha büyük büyükbir birkesinlikle kesinliklebelirlenmeye belirlenm eyedeğecek değecekhale halegetirmiştir. getirmiştir.Bu Buönemli önemliolgu olgu belirlemelerinin belirlem elerininsafına safınaçeşitli çeşitlizamanlarda zam anlardakatılmış katılm ışolan olanörnekleri örneklerişöyle şöylebir bir özetleyelim: özetleyelim:astronomide, astronomide,yıldızların yıldızlarınyerleri yerleriveveboyutları, boyutları,ortak ortakçekim çekimmer¬ m er­ kezli kezliçift-yıldız çift-yıldızsistemlerinin sistem lerininvevegezegenlerin gezegenlerindevirleri; devirleri;fizikte, fizikte,maddelerin maddelerin basınca basmcadayanıklılıkları, dayamklılıkları,özgül özgülyer yerçekimleri, çekim leri,dalga dalgauzunlukları uzunluklarıvevespektrum spektrum yoğunlukları, yoğunlukları,elektrik elektrikiletkenleri iletkenlerivevekontak kontakpotansiyelleri; potansiyelleri;kimyada, kimyada,bileşim bileşim vevebirleşen birleşenağılıklar, ağılıklar,kaynama kaynamanoktaları noktalarıveveeriyiklerin eriyiklerinasit asitdereceleri, dereceleri,yapısal yapısal formüller formüllerveveoptik optikfaaliyetler, faaliyetler,deney deneyvevegözlem gözlembilimlerinin bilimlerininyazınında yazmmdaönemli önemli birbirbölüm, bölüm,bubutür türolgular olgularhakkındaki hakkındakibilginin bilgininkapsamını kapsam ınıvevedoğruluk doğrulukpayını payım genişletme genişletm eçabalarına çabalarınaayrılmıştır. aynim ıştır.Bu Buamaçlara am açlarayönelik yönelikson sonderece derecekarmaşık karmaşık özel özelgereçler gereçlertekrar tekrartekrar tekrartasarlanmış tasarlanm ışvevebubugereçlerin gereçleringeliştirilmesi, geliştirilmesi,yapıl¬ yapıl­ ve zaman için sokulabilmesi kullanıma miktarda ması çok m ası ve kullanım a sokulabilmesi için çok miktarda zamanvevebirinci birincisınıf smıfye¬ ye­ tenek tenekharcanmış, harcanmış,hatırı hatırısayılır sayılıryatırımlar yatırımlaryapılmıştır. yapılmıştır.Senkrotronlar Senkrotronlarveveradyoradyoteleskopları, teleskopları,paradigma paradigm asayesinde sayesindearadıkları aradıklarıolguların olgularınönemine öneminetam tamgüven güven bu ne duyabilen kadar ileri sadece gidebildiklerinin işte araştırmacıların duyabilen araştırm acıların bu işte ne kadar ileri gidebildiklerinin sadeceenen taze tazeörnekleridir. örnekleridir.Tycho TychoBrahe'den B rahe’dentutun tutunda, da,E.O. E.O.Lawrence'e Law rence’ekadar, kadar,büyük büyük ün ünyapmış yapmışnice nicebilim bilimadamı, adEimı,bububaşarıyı başarıyıbuluşlarının buluşlarm malışılmamışlığına alışılmamışlığınadeğil. değil, önceden öncedenbilinen bilinenolguların olgularmyeniden yenidenbelirlenmesi belirlenmesiiçin içingeliştirdikleri geliştirdikleriyöntemle¬ yöntemle­ rin rinkapsamına, kapsamma,güvenilirliğine güvenilirliğinevevekesinliğine kesinliğineborçludurlar. borçludurlar. . . İkinci İkincivevedaha dahaküçük küçükbir birolgu olgubelirleme belirlem etürü türüdedekendi kendiiçlerinde içlerindefazla fazlabirbir beraber, kuramının tahminleri değer doğrudan ile paradigma taşımamakla değer taşım am akla beraber, paradigm a kuram ının tahm inleri ile doğrudan doğruya doğmyakarşılaştırılabilen karşılaştırılabilenolguları olgularıele elealır. alır.Az Azsonra som aolağan olağanbilimin bilimindeneysel deneysel da sorunlarına geçtiğimiz zaman göreceğimiz alanından, kuramsal alanından, kuram sal sorunlarına geçtiğim iz zaman da göreceğim izgibi, gibi,bi¬bi­ anlatım tarzı matematik olan kuramla¬ kuramnr, egemen özellikle de limsel lim sel kuram m , özellikle de egemen anlatım tarzı m atematik olan kuramların, rm,doğrudan doğm dandoğruya doğruyadoğa doğaileilekarşılaştırılabildikleri karşılaştırılabildikleriuygulama uygulamaalanı alanıçok çokaz¬ az­ sayısı alanların kuramının uygulanabildiği bile dır. genel görelilik Einstein'in dır. Einstein’in genel görelilik kurammm bile uygulanabildiği alanlarm sayısı henüz henüzüçü üçügeçmemiştir. geçmemiştir.(2) (2)Dahası, Dahası,uygulamanın uygulam anmmümkün mümkünolduğu olduğualanlarda alanlarda konusunda, karşılaştırmadan beklenen uyumu bile, ve ölçme kuram bile, kuram ve ölçme konusunda, karşılaştırmadan beklenen uyumuciddi ciddişe¬ şe­ uyumu vermek da ödünler Bu daha gerekmektedir. kilde sınırlayacak kilde sm ırlayacak ödünler vermek gerekmektedir. Bu uyumu daha daarttır¬ arttır­ mak makyayadadabir biruyum uyumolabileceğinin olabileceğininhiç hiçdeğilse değilsegösterilebileceği gösterilebileceğiyeni yenialanlar alanlar yeteneklerini ve düş güçlerini sürekli olave gözlemcilerin bulmak deneyci bulmak deneyci ve gözlem cilerin yeteneklerini ve düş güçlerini sürekli ola­ (2) Bunlardan halen genel olarak tanınan en uzun süreli tek örnek Merkür yörüngesinden güne¬ (2) Bunlardan halen genel olarak tanınan en uzun süreli tek örnek Merkür yörüngesinden güne­ şeşeenenyakın noktanın güneşe doğru daha da yakınlaşıyor olmasıdır. Uzak yıldızlardan gelen ışık yakın noktanın güneşe doğru daha da yakınlaşıyor olmasıdır. Uzak yıldızlardan gelen ışık spektrumundaki kırmızıyla doğru kayış ise, genel görelilikten çok daha basit hesaplarla elde edi¬ spektrumundaki kırmızıyla doğru kayış ise, genel görelilikten çok daha basit hesaplarla elde edi­ lebilmektedir ve ayrı durum şimdilerde tartışma konusu olan, ışığın güneş çevresindeki bükülüşü lebilmektedir ve ayrı durum şimdilerde tartışma konusu olan, ışığın güneş çevresindeki bükülüşü için de söz konusu olabilir. Her halükârda, bu sonuncu görüngünün ölçümleri çelişkili olmaktan için de söz konusu olabilir. Her halükârda, bu sonuncu görüngünün ölçümleri çelişkili olmaktan Bir başka deneme olanağının yakın zamanda, Mossbauer radyasyonunun yerçeki¬ çıkmamıştır. çıkmamıştır. Bir başka deneme olanağının yakın zamanda, Mossbauer radyasyonunun yerçeki­ mine göre değişmesi ile elde edilmiş olması ihtimali vardır, uzun süre sönük kaldıktan sonra yeni mine göre değişmesi ile elde edilmiş olması ihtimali vardır, uzun süre sönük kaldıktan sonra yeni yeni canlanan bu alanda, daha başka örneklerin de bulunması mümkündür. Bu konudaki en yeni yeni canlanan bu alanda, daha başka örneklerin de bulunması mümkündür. Bu konudaki en yeni gelişmelerin toplu bir özeti için bkz. L.LSchiff, "A Report on the NASA Conference on Experi¬ gelişmelerin toplu bir özeti için bkz. L.USchiff, “A Report on the NASA Conference on Experimental Tests of Theories of Relativity" (Görelilik Kuramlarının Deneysel Olarak Sınanması Konu¬ mentat Tests of Theories of Relativity” (Görelilik Kuramlarının Deneysel Olarak Sınanması Konu­ lu NASA Konferansı üzerine Bildiri) Physics Today (Günümüzde Fizik) dergisi, 14, 1961, s. 42lu NASA Konferansı üzerine Bildiri) Physics Today (Günümüzde Fizik) dergisi, 14, 1961, s. 4248 48

65

65

rak zorlamaktadır. Sözgelişi, Copernicus'un dünyadan görüldükleri şekliyle rak zorlamaktadır. Sözgelişi, Copem icus’un dünyadan görüldükleri şekliyle yıldızların hareketleri ve uzaklıkları hakkındaki tahminlerini doğrulayabileyıldızların hareketleri ve uzaklıkları hakkmdaki tahminlerini doğrulayabile­ cek özel teleskoplar; ilk olarak Principia'nın yazılışından bir asır sonra icat cek özel teleskoplar; ilk olarak Principia’nın yazılışm dan bir asır sonra icat ve Newton'un ikinci Hareket yasasını ilk kez edilen şekilde kanıtedilen ve Nev/ton’un ikinci Hareket yasasmı ilk keztartışmasız tartışmasız şekilde kanıtmakinası: Atwood'un Faucault'nun havada sudan daha hızlı ışığın layabilen layabilen AtNvood’un makinası: Faucault’nun ışığm havada sudan daha hızlı gittiğini göstermek için bulduğu araç; ya da nötrinoların* varlığmı ispatla¬ gittiğini gösterm ek için bulduğu araç; ya da nötrinolann* varhğm ı ispatla­ mak için tasarlanan dev kıvılcımlama tezgâhı, bu ve buna benzer birçok özel m ak için tasarlanan dev kıvılcımlama tezgâhı, bu ve buna benzer birçok özel gerecin de gösterdiği gibi, doğa ile kuram arasındaki uyumu gittikçe daha ya¬ gerecin de gösterdiği gibi, doğa ile kuram arasmdaki uyumu gittikçe daha yaiçin muazzam bir çabaya ve dehaya gerek vardır. (3) Bu uyumu kınlaştırmak kmlaştırmak için muazzam bir çabaya ve dehaya gerek vardır. (3) Bu uyumu kanıtlama çabası, olağan deneysel çalışmanın ikinci bir yönüdür ve açıkça kanıtlam a çabası, olağan deneysel çalışm anın ikinci bir yönüdür ve açıkça gibi paradigmaya birincisinden daha fazla bağımlıdır. Paradigma¬ görüldüğü görüldüğü gibi paradigmaya birincisinden daha fazla bağımlıdır. Paradigm a­ nın varlığı çözümlenecek sorunu ortaya koyar. Çoğu zaman paradigma kura¬ nm varlığı çözümlenecek sorunu ortaya koyar. Çoğu zaman paradigma kuramının sorunu çözümleyebilen gerecin tasarlanmasına doğrudan bir katkısı bi¬ mınm sorunu çözümleyebilen gerecin tasarlanmasına doğrudan bir katkısı bi­ le olmaktadır. Örneğin Principia yazılmasıydı, Atwood'un makinasıyla yapı¬ le olmaktadır. Örneğin Principia yazılmasıydı, A twood’un makinasıyla yapı­ lan öçümlerin hiçbir değeri olmazdı. lan öçümlerin hiçbir ve olmazdı. ile, sanıyorum, sınıfı olağan bilimin olgu gözlem Üçüncü bir deney değeri Ü çüncü bir deney ve gözlem sınıfı ile, olağan bilim in olgu sınıfta yer ,alan, Bu sanıyorum paradigma ku¬ toplama faaliyetini tamamlamış olacağız. toplama faaliyetini yönelik tamamlamış olacağız. Bu smıfta yer alan, paradigma loıampirik (görgülcü) çalışma, kuramın temelinde ramım ayrıştırmaya ram ımolan ayrıştırm aya yönelik ampirik kuramın tem elinde bazı belirsizlikleri ortadan(görgülcü) daha önce sadece dikkati kaldırır veçalışma, kalmış kalm ış olan bazı belirsizlikleri ortadan kaldırır ve daha önce sadece dikkati yetindiği bazı sorunların çözümlenebilmesini sağlar. Yaptığımız sı¬ çekmekle çekmekle yetindiği bazı sorunlarm çözümlenebilmesini sağlar. Yaptığımız sıson tahlilde en önemlisi olan bu bölümü betimleyebilmek nıflandırmanın n ıflandırm ânm son tahlilde en önem lisi olan bu bölümü betim leyebilm daha yakınek için, daha alt bölümlere ayırmamız gerekmektedir. Matematiğe için,bilimlerde, daha alt bölüm lere ayırm am ız gerekmektedir. M atem atiğe daha yakın olan kuramı daha çok açmaya yönelik deneylerin bir kısmı fizik¬ olan bilimlerde, kuramı daha çok açmaya yönelik deneylerin bir kısmı fizik­ sel değişmezlerin belirlenmesine ayrılmıştır. Newton'un, kendisini ilgilendi¬ selsorunları değişm ezlerin belirlenmesine ayrılmıştır. Nev/ton’un, kendisini ilgilendi­ ren çözümlemek gücünün niceliğini ölçmesi gerek¬ için bu çekim ren sorunları çözüm lem ek için bu gücünün niceliğini ölçmesi gerek­ olarak değişmezi' bilinen bu gücü belir¬ miyordu. Bugün 'evrensel yerçekimi çekim miyordu. Bugün ‘evrensel yerçekimi değişmezi’ olarak bilinen bu gücü belir­ leyebilecek bir gereci Principia'nın yazılışından bir yüzyıl sonrasına kadar leyebilecek bir gereci Principia’nm yazılışından bir yüzyıl sonrasm a kadar Cavendish'in kimse de kalıcı ünlü hiç 1790'lardaki geliştiremedi. ol¬ ölçümü hiç kimse geliştiremedi. Cavendish’in 1790’lardaki ünlü ölçümü de kalıcı ol­ madı. Fizik kuramındaki can alıcı önemi dolayısıyla yerçekimi değişmezinin madı. Fizik km-ammdaki can alıcı önemi dolayısıyla yerçelami değişmezinin çok daha yakın değerlerinin bulunması o zamandan beri birçok ileri gerçeğe gerçeğe çok daha yakmçabalarına değerlerinin bulunması o (4) birçok ileri sürekli deneycinin hedef gelen sürekli Aynı türberi olmuştur. zamandan çalışg^len deneycinin sürekli çabalarmâ hedef olmuştur. (4) Aym tür süreldi çalış­ (*) Nötrino: Radyoaktif çözülme türlerinin bazrlarında elektronların yanı sira saçılan nesneciklerin (*) Nötrino; Radyoaktif çöYülme türlerinin ışık bazrlannda elektronların yanı sıra saçılan nesneciklerin görülemeyen nötrinolar, ederler, hızıyla hareket Çıplak gözle yoktur ve burguya kitleleri ismi. ismi. Çıplak gözletarzları görülemeyen nötrinolar, ışıkdoğru hızıyla hareketilerleyen ederler, iki kitleleri yokturolduğu ve burguya vardır. Sağa benzer dönerek ve sola tür nötrino bir hareket ve benzer bir hareket tarzları vardır. Sağa ve solada doğru ilerleyen tür nötrino olduğu ve ışığın yıldızların yıfdrz aynıdönerek sahip iki çıkardığı olduğu özelliklere bulunmuştur. sistemimizdeki yıfdrz sistemimizdeki yıldızların çıkardığı ışığın da aynı özelliklere sahip olduğu bulunmuştur. (Ç.N) (3)(Ç.N) Yıldız hareketlerini gözleyebilen teleskoplardan ikisi için bkz. Abraham Wolf, A. History of Sci¬ (3) Yıldız hareketlerini gözleyebilen ikisi için (18'inci bkz. Abraham Wolf, A. Teknoloji History ofve Sci­ Technology Yüzyılda and Philisopohy ence, in teleskoplardan the Eighteent Century Bilim ence, Technology and2.Philisopohy in the Eighteent Century Yüzyılda Bilim bir tarihçesi) 1952, Atwood(18’inci için bkz. s. 103-5. makinası Felsefenin N.R.Teknoloji Hanson,ve başım, Londa, Felsefenin bir tarihçesi) 2.basım, Londa, 1952, s. 103-5. Atvvood makinası içinson bkz.söz N.R. Hanson, Örüntüleri) (Keşif Cambridge, 100,102, 207,8 En 1958, s. of Discovery Patterns edilen iki Pattems (KeşifFoucault. Örüntüleri) Cambridge, 1958,pour s. 100,102,207,8 En son edilen iki de bkz. M.L. "Methode özel mesurer la vitesse içinDiscovery generale gereç of desöz la lumiere özell'air gereç içinles de milieux; bkz. M.L. Foucault. “Methode generale de pour mesurerdans la vitesse la l'eau" lumiere et dan transparants. Vitesses relatives l'air et de la lumiere dans dans dans havada l’air et dan les milieux; transparants. Vitesses de yöntem. la lumiereIşığın danshavada i’air et dans l'eau” ve saydam ortamlardaki (Işığın ve suda ölçmekrelatives hızını için genel (Işığın havada ve saydam ortamlardaki hızını ölçmek için genel yöntem. Işığın havada ve suda hızları.) Comptes göreli (bilimler Bildirileri) Rendus.. de l'Academie Akademisi'nin des sciences hızları.) Comptes de TAcademie des Sciences (bilimler s. 551-60 Jr., ve diğerleri, 30,göreli 1850, Free Neutrino; Bildirileri) ve bkz.Rendus.. C.L. Cowan, of the Akademisi’nin "Detection A Con¬ 30, 1850, s. 551-60 ve bkz. C.L. Covvan,Bir Jr.,Kanıt) ve diğerleri, of the74, Free Neutrino; A Con(serbest (Bilim) Dergisi, görülmesi: Nötrino'nun 1956, s. 103-4 firmation" Science"Detection (serbest Nötrino’nun görülmesi: Bir of Kanıt) Science(Dünyanın (Bilim) Dergisi, 74, 1956, s.103-4ve and Mean (4)firmation" Density Constant Yerçekim Değişmezi Gravitational the Earth" (4) Gravitational Constant and Mean of the Earth” (Dünyanın Yerçekimyerçekimi Değişmezi Ortalaması) .Yoğunluk adlı makalede J.HDensity ve 1901 yılları arasında Poynting de¬ve 1741 .Yoğunluk Ortalaması) makalede J.H ölçmeyi Ppyntinggözden 1741 ve 1901 yılları arasında yerçekimi de­ ğişmezi bkz: Encyclopaedia kadar üzerine yapılmışadlı iki düzine geçirmektedir, ğişmezi üzerine yapılmış iki düzine kadarCilt ölçmeyi gözden geçirmektedir, bkz: Encyclopaedia Cambridge, 1910-11, 11. basım, Brittanica, 12s. 383-89. Brittanica, 11. basım, Cambridge, 1910-11, Cilt 12 s. 383-89.

66 66

diğer örnekleri arasında astronomibiriminin, Avogadro rakkammm, maların maların diğer örnekleri arasm daastronomi biriminin, Avogadrorakkamının, Joule katsayısının ve elektronik yükün belirlenişlerini sayabiliriz. Sorunları Joule katsayısm ın ve elektronik yükün belirlenişlerini sayabiliriz. Sorunları tanımlayan ve sağlam çözümlerin varlığını garanti eden bir paradigma kura¬ tanımlayan ve sağlam çözüm lerin varlığını garanti eden bir paradigma kura­ bu çetrefil çabalardan pek azı zaten akla gelebilir ve mımıolmasaydı, olmasaydı, bu çetrefil çabalardan pek azı zaten akla gelebilir vehiçbiri hiçbiridede

gerçekleşemezdi. gerçekleşemezdi.

Paradigmayı ayrıştırma çabaları sadece evrensel değişmezlerin belirlen¬ Paradigm ayı ayrıştırm a çabaları sadece evrensel değişm ezlerin belirlen­ elbette. Sözgelişi, nicelikli ilgili yasalara da yönelebi¬ sınırlı değildir mesiyle mesiyle sınırlı değildir elbette. Sözgelişi, nicelikli ilgili yasalara da yönelebi­ lirler: gazların basıncını hacıma bağlayan Boyle'un Yasası, elektrik çekiciliği lirler; gazlann basıncım hacım a bağlayan Boyle’un Yasası, elektrik çekiciliği Yasası Coulomb'un ve Joule'un ısı üretişini elektrik direnci ve akı¬ üzerine üzerine C oulom b’un Yasası ve Joule’un ısı üretişini elektrik direnci ve akı­ mına bağlayan formülü hep bu kategoriye dahildir. Belki de, paradigmanın m ına bağlayan formülü hep bu kategoriye dahildir. Belki de, paradigmanın bu gibi yasaların bulunmasına önkoşul olduğunu bu kadar rahatlıkla varsayabu gibi yasalann bulunmasma önkoşul olduğunu bu kadar rahatlıkla varsayamayacağımız düşünülebilir. Bunların, herhangi bir kurama bağlanmaksızın, mayacağım ız düşünüfebilir. Bunların, herhangi bir kuram a bağlanmeücsızın, sırf ölçmüş olmak için yapılmış ölçümlerin incelenmesi sırasında bulunduk¬ sırf ölçmüş için yapılmış ölçümlerin incelenmesi sırasmda bulundukFakat tarih bu denli aşırı bir Bacon'cu duymuşuzdur. larını çoğu kezolmak yönteme lanm kanıt çoğu kez duymuşuzdur. Fakat tarih bu denli aşırı bir Bacon’cu yönteme sağlamamaktadır. Havanın, hidrostatik biliminin tüm çetrefil hiçbir hiçbir kanıtuygulayabileceğimiz sağlam am aktadır. Htürde, avanın, hidrostatik inin tüm çetrefil (esnek) bilim elastik bir sıvı kavramlarını olduğu görü¬ kavramlarım uygulayabileceğimiz türde, elastik (esnek) bir sıvı olduğu görü­ şü kabul edilmeden önce, Boyle'un yaptığı deneyler akla bile gelemezdi. Ya¬ şü kabul edilmeden önce, B oyle’un akla biledagelemezdi. Ya­ yorumlanır, hut akla gelseydi de, ya bambaşka biryaptığı şekildedeneyler ya hiçbir yoru¬ hutuymazdı. akla gelseydi de, ya bambaşka bir şekilde yorumlanır, da hiçbirgücü yoru­ (5) Coulomb'un başarısı tamamen nokta-yüklerya arasındaki ma ma uymazdı. (5) Coulom b’un başarısı tamamen nokta-yükler arasındaki gücü için özel gereçler imal etmesine bağlıydı. (Daha önceleri elektrik ölçmek ölçm ek terazi için özel gereçler im al etm esine bağlıydı. (D aha önceleri elektrik gibi basit araçlarla ölçenler, görüngüler arasında hiçbir tutarlı güçlerini güçlerini gibi basit araçlarlaGelgelelim ölçenler, görüngüler arasmda hiçbir tutarlı bu tasarımın de daha yalın terazi veya ilişki bulamamışlardı). kendisi veya yalın ilişki bulam am ışlardı). C elgelelim bu tasarım m kendisi de önceden; elektrik sıvının her parçacığının tüm diğerleri üzerinde belli daha bir önceden;etki elektrik sıvının her parçacığının tüm bağlıydı. diğerleri Coulomb'un üzerinde belli kabul yaptığınm uzaklıktan ara¬bir edilmiş olmasına uzaklıktan etkibu yaptığmm kabul edilmiş olmasma bağlıydı. Coulom b’unme¬ ara­ tür parçacıkların da, aslında ve bu, gücüydü dığı etkileşim arasındaki dığı da, aslında bu tür parçacıklann arasındaki etkileşim gücüydü ve bu, m safenin bir işlevi ya da türevi olduğu rahatlıkta varsayılabilecek tek çeşit güç¬e­ bir işlevi ya da türevi olduğuayrıştırılması rahatlıkta varsayılabilecek çeşit güç­ (6) Nitelıkçi sayesinde nasıltek yasaların tü.safenin paradigma ortaya çıktü. (6) Nitelrkçi yasalarm paradigma ayrıştırılması sayesinde nasıl ortaya çıkda kullanabilirdik. yasalarını olarak Joule'un göstermek için örnek taklannı taklannı göstermek örnek olarak Jo u le’un ı dailişki kullanabilirdik. arasındaki ile nicelikçi de nitelikçiiçin son dere¬ yasayasalarm paradigma Gerçekten Cerçekten de nitelikçi paradigma ile nicelikçi yasa arasmdaki ilişki son sırf dere­ pa¬ ce yakın ve yaygındır. O kadar ki, Galileo'dan bu yana bu tür yasalar ce yakın ve yaygmdrr. O kadar ki, C alileo’dan bu yana bu tür yasalar sırf pa­ radigmanın yardımıyla, deneysel olarak belirlenmeleri için gereken gereçler radigmanın yardımyıllar ıyla, deneysel olarak belirlenmeleri için gereken gereçler (7) tahmin edilegelmişlerdir. olarak önce, doğru daha tasarlanmadan daha tasarlanmadan yıllar önce, doğru olarak tahmin edilegelmişlerdir. söz Son olarak, paradigmayı açmaya yönelik üçüncü bir çeşit deneyden(7) Son olarak, ayı yönelik üçüncü bir çeşit deneydenda¬ söz bir arayış diğerlerinden benzerlik ileaçmaya bunun arasındaki edebiliriz. Gerçekparadigm edebiliriz. Cerçek bir arayış ile bunun arasındaki benzerlik diğerlerinden da­ nitelik yönleriyle daha ha fazladır ve doğadaki düzenliliğin nicelikten ziyade ha fazladır ve doğadaki düzenliliğin nicelikten ziyade nitelik yönleriyle daha çok uğraşan bilimlerde veya dönemlerde özellikle ön plana çıkar. Belli bir di¬ uğraşan veya dönemlerde özellikle ön plana çıkar. ilgili Bellidiğer bir di­ paradigmanın, yakından olan bununla ziçok geliştirilmiş içinbilimlerde görüngü zi görüngü için geliştirilmiş olan paradigmanın, bununla yakmdan ilgili diğer görüngülere uygulanışının biraz belirsiz kaldığı sık sık görülen bir durumdur.görüngülere uygulanışmm biraz belirsiz kaldığı sık sık görülen bir durumdur.-

(5) Hidrostatik kavramlarının pınörmatiğe (hava/gaz bilime) tümüyle nakli için bkz. The Physical (5) Hidrostatik kavramlarının (hava/gaz bilime) tümüyle nakliveiçin bkz. The Physical Speares çeviren F. A.G.H. (Pascal'ın pınörmatiğe Fizik Derlemeleri) Spears, of Pascal I.H..B Treatises Treatisestanıtma of Pascal (Pascal’ın Fizik Newyork, Derlemeleri) çeviren I.H,Baradaki Speares ve A.G.H. Spears, Toricell'in 1937. orta¬ F. koşutluğu ve notlarıyla, ilk kez Barray'nin yazısı tanıtma yazısı ve notlarıyla, Nevvyork, 1937. Toricell'in aradakiyaşıyoruz) koşutluğu s. ilk 164'de kez orta­ dibine bir okyanusun batmış olarak yaBarray'nin oluşmuş unsurundan atışı (Hava ya atışı (Hava unsurundan oluşm uş bir okyanusun batmış olarak yaşıyoruz) s. 164’de geJiştiği gösterilmiştir. denemede hızlı iki ana dibine ne kadar Bu görüşün geçmektedir. Buve görüşün kadar hızlı the geliştiği iki ana denemede gösterilmiştir. of the Concept Development Roller, of Electric Charge: H.D. Duane Roller Duanene (6)geçmektedir. (6) Duane Roller ve Duane H.D. Roller, the Development of the ConceptYunanlılardan of Electric Charge: Gelişmesi: (Elektrik CoElectricity Yükü Kavramının from to Coulomb the Greeks Electricity from the Greeks to Coulomb Yükü Kavramının Gelişmesi: Yunanlılardan Coin Experimental Science (Harvard Deneysel Bilim Ta¬ Histories (Elektrik Case ulomb'a Harvard Elektrik) ulomb’atarihçe Elektrik) Harvard Case Histories Experimental Science (Harvard Deneysel Bilim Ta­ Mass., 66-80. 1954.in 8, Cambridge rihçeleri) tarihçe 8, Cambridge 1954. 66-80. of Mesarument in modern Physical Science" "The Function T. S. Kuhn,Mass., Örnekler (7)rihçeleri) için bkz. (7) Örnekler için bkz. T.S. Kuhn, “The Function of 52, Mesarument in modern Physical. Science" 1961, s. 162-93. dergisi işlevi)lsis Ölçmenin (Modem Fizik Bilimlerinde (Modem Fizik Bilimlerinde Ölçmenin İşlevi)lsis dergisi 52, 1961, s. 162-93.

67 67

Böyle olduğu zamanlar, paradigmanın yeni ilgi alanına uygulanabileceği de¬ Böyle olduğu zamanlar, paradigmanm yeni ilgi alâmna uygulanabileceği de­ ğişik yollardan birinde karar kılmak için deney yapmak gereklidir. Örneğin ğişik yollardan birinde karar kılm ak için deney yapmak gereklidir. Örneğin kalori kuramının esas paradigma uygulamaları, sadece yarıştırma ve yapı de¬ kalori kurammm esas paradigma uygulamaları, sadece yanştnm a ve yapı de­ yoluyla ısıtma ve serinletme işlemleriyle kısıtlanmıştı. Halbuki ısı¬ ğiştirme ğiştirme yoluyla ısıtm a ve serinletme işlemleriyle kısıtlanmıştı. Halbuki ısının kaybedilmesi ya da kazanılması birçok başka yoldan da meydana gelebi¬ nm kaybedilmesi ya da kazamiması birçok başka yoldan da meydana gelebi­ lirdi. Sözgelişi, kimyasal bireşim, sürtüşme veya gazların kompres edilmesi lirdi. emilmesi Sözgelişi,yöntemleri kim yasal bireşim, sürtüşme gazların kompres edilmesi bu kuram kullanılabilirdi veveya bütün bu farklı gö¬ yahut yahut em ilm esi yöntem leri kullanılabilirdi ve bu kuram bütün bu farklı gö­ rüngülere çeşitli şekillerde uygulanabilirdi. Örneğin, eğer vakumun (boşlu¬ rüngülere çeşitli şekillerde uygulanabilirdi. Örneğin, eğer vakumun (boşlu­ bir ısınma özelliği olduğu varsayılırsa, kompres yoluyla ısı kazanma, ğun) ğun) bir ısınm a özelliği olduğu varsayılırsa, kom pres yoluyla ısı kazanm a, da değişen basınçla gazın boşlukla karışması olarak açıklanabilirdi. Yahut gazın boşlukla karışm ası olarak açıklanabilirdi. Yahut basınçla birlikte gazların özgül ısılarının da değiştiği söylenebilirdi.daVedeğişen bunun dışında birlikte gazlarm özgül ısılarırun da değiştiği söylenebilirdi. Ve bunun dışmda Bu tarzı olabilirdi. daha başka birçok açıklama çeşitli olasılıkları geliştirmek daha başka birçok açıklam a tarzı olabilirdi. Bu çeşitli olasılıkları geliştirmek ve birbirinden ayırdedebilmek için birçok deney girişimi oldu. Bütün bu de¬ ve birbirinden ayırdedebilm ek için birçok deney girişimi oldu. Bütün bu de­ kaynaklanıyordu. paradigma olarak kalori neyler Hepsi de de¬ kuramından neyler paradigm a olarak kalori kuram m dan kaynaklanıyordu. Hepsi de de­ bu para¬ neylerin tasarımında olsun, sonuçların değerlendirilmesinde olsun, neylerin yararlanmaktaydılar. tasarım m da olsun, sonuçlarm değerlendirilm olsun, bu para­ (8) Kompres kazanma bir digmadan yoluyla ısıesinde olgusu digmadan yararlanm aktaydılar. (8) Kompres ısı kazanm a olgusu bütün deneyleri sonraki yoluyla ister sonra, bu alanın istemezbir kez yerine oturduktan kez yerine paradigmaya alanm sonrala bütün deneyleri ister istemez olmak zorundaydı. belli olunca, bağlıbu onu Görüngü aynı şekilde oturduktan sonra, aym şekilde paradigm aya bağh olmak zorundaydı. Görüngü belli olunca, onu açıklığa çıkaran deney de zaten başka türlü nasıl seçilebilirdi? açıklığa çıkaran deney de zaten başka türlü nasıldönersek, seçilebilirdi? bilimin sorunlarına olağan bunların da aşağı kuramsal Şimdi de Şimdi de olağan bilimin kuramsal sorunlârma dönersek, bunlanngörüyo¬ da aşağı yukarı deney ,ve gözlem sorunlarınınkine benzer sınıflara ayrıldığını yukan deney ,ve gözlem sonınlarmınkine benzer sınıflara ayrıldığmı elde¬ ruz. Olağan kuramsal çalışmanın bir bölümü, ama çok ufak bir bölümü,görüyo­ Ölağanolgular kuram sal çalışmanm bölümü, amaolan çok bilgi ufak içeriklerini bir bölümü,tah¬ elde­ kuramın, hakkında kendibir değeri kiruz» başma ki kuramın, olgular hakkm da kendi başma değeri olan bilgi içeriklerini tah­ min etmek için kullanılmasına ayrılmıştır, astronomi takvimlerinin imalatı, min etm ek için kullanılm asına aynlm ıştır. astronom i takvim lerinin im alatı, lens özelliklerinin hesaplanması ve radyo yayım eğrilerinin üretilmesi bu tür lens özelliklerinin hesaplanması ve radyo eğrilerinin üretilmesi veya bu tür de bilim adamları buyayım mühendislere Gene çalışmaları sorunlardandır. sorunlardandır. G ene de bilim angarya adamlarıişler bu çalışm m ühendislere veya teknikerlere Önemli bilim bırakılması olarak aları gereken görürler. teknikerlere bırakılm ası gereken angarya işler olarak görürler. Önemli bilim dergilerinde çok miktarda yer alan kuramsal tartışmaların da, bilim adamı ol¬ dergilerinde m iktarda yer alangözle kuram s^ tartışmalarm da, bilim adamıbu ol­ hemen hemen Çünkü aynı okurcaçok görülmesi mayan kaçınılmazdır. mayan okurca hem en hemen aynı gözle görülmesi kaçmılmazdır. Çünkü kuramsal zorlayışlara, vardıkları sonuçlar gözde bir değer taşıdığı için değil,bu kuramsal zorlayışlara, vardıklan sonuçlar gözde bir değeramaç, taşıdığı için değil, deneyle girişilmiştir, doğrudan paradigma¬ karşılaştırılabilecekleri için deneyle doğrudan karşılaştırılabilecekleri için girişilmiştir, amaç, paradigma­ nın yeni bir uygulanışını göstermek, yahut önceden yapılmış bir uygulama¬ nınkesinlik yeni birderecesini uygulanışm ı göstermek, yahut önceden yapılmış bir uygulamaartırmaktır. nın nm kesinlik derecesini artırmaktır. Herhangi bir kuramın doğa ile çakıştığı noktaları geliştirirken çoğunlukla Herhangi bir güçlükler kuram m doğa çakıştığı noktaları geliştirirkenSöz çoğunlukla bu türileçalışma gereğini doğurmaktadır. büyük rastlanılan konu¬ rastlanılan büyük güçlükler bu tür çalışma gereğini doğurmaktadır. Söz konu­ su güçlükleri kısaca canlardırmak için Newton'dan somaki dönem dinamik ta¬ su güçlükleri kısacayeterlidir. canlardırmak için Newton’dan sonraki dönem dinamik eserini kendilerine bir göz atmak paradigma rihine Principia almışta­ rihine on bir sekizinci göz atm akyüzyılın yeterlidir. Principia eserini kendilerine paradigma almış vardığı sonuçların eserin kadar olanlar, başlarına evren¬ on oldu sekizinci yüzyılm başlarmave kadar eserin vardığı sonuçlarm evren­ da gayet bitti kabul bunda haklıydılar, niteliğini selolanlar, zira ediyorlardı bi¬ seltarihince niteliğinibilinen oldu bitti kabul ediyorlardı ve bunda da gayet haklıydılar, zira bi­ zamanda aym hem kapsa¬ lim eser, araştırmanın başka hiçbir lim tarihince bilinen başkabu hiçbir eser, araştırmanm aym zamanda kapsaNewtonhem sağlamıştı. hem de kesinliğinin artmasını mının derece gökyüzü mmm hem de kesinliğinin bu derece artmasını sağlamıştı. Newton gökyüzü ve ay uydu¬ için gezegenlerin hareketlerine ilişkin Kepler yasalarını türetmiş için gezegenlerin hareketlerine Kepler yasalarını türetmiş ve ay uydu­ yönlerinden sunun gözlemlenebildiği bazılarını, kadarıylailişkin bu yasaya uymayan sunun gözlemlenebildiği kadarıyla bu yasaya uymayan yönlerinden bazılarmı, nedenleriyle birlikte, açıklamıştı. Yeryüzü içinse, sarkaçlar, ve gelgitlerle ilgili nedenleriyle birlikte, açıklamıştı. Yeryüzütüretti. içinse, Yardımcı sarkaçlar, fakat ve gelgitlerle ilgili birtakım dağmık gelişigüzel gözlemlerin sonuçlarını birtakım dağm ık gözlem lerin sonuçlarmı türetti. Yardımcı fakat gelişigüzel

(8) T.S. Kuhn, 'The Caloric Theory of Adiabatîc Compression" (Isı Değişimi Olmayan Kompres¬

(8) Kalori T.S. Kuhn, ‘The Açıklanması) Caloric Theory of dergisi, Adiabatîc (Isı Değişimi Olmayan Kompres­ Kuramıyla lerin 1958, s. 132-40. Isis 49,Compression" lerin Kalori Kuramıyla Açıklanması) Isis dergisi, 49, 1958, s. 132-40.

68 68

bazı varsayımların desteğiyle de Böyle Yasası'nı ve sesin havadaki hızmı ve¬

bazı varsayımların desteğiyle ayrıca de Böyle Yasası’m Bilimin ve sesin.havadaki ve­ o zamankihızmı ren önemli düzeyi formülü türetmeyi başarmıştı.

renönüne önemli form ülü eyi ayrıca başarm Bilim in o zam ankiAncak, düzeyi etkileyiciydi. bu türetm derece göz alınırsa sonıştı. çalışmaların başarısı göz önüne alınırsa çalışm alarm başarısı son derece etkileyiciydi. sayısı Ancak, bu uygulamaların 'nmbu Newton Yasaları iddiali evrenselliği karşısında Nevvton Yasaları’nm iddiali karşısında buhiç uygulam sayısı uygulama hemen de küçük ve evrenselliği sayılamazdı Newton, hemen pek başka aların pek de küçük sayılam azdı ve Nevvton, hem en hem en hiç başka uygulam geliştirmedi. Dahası, fizikte araştırma yapan herhangi bir öğrencinin aym ya¬ a geliştirmedi. fizikte araştırma yapan herhangi bir öğrencinin aym ya­ salarla Newton'un gerçekleştirdiği yapabildiklerine bugün Dahası, baktığımızda salarla bugün y apbile ab ild ik lerin baktığım ızda Nevvton’un gerçekleştirdiği olduğunu bir kesinlikle uygulamayı öyle ebüyük pek geliştirmemiş birkaç birkaç uygulamayı bilePrincipia, pek öyleesas büyük bir kesinlikle geliştirmemiş olduğunu Ve nihayet, olarak mekaniğin sorunla¬ uzayla ilgili görüyoruz. görüyoruz. Ve nihayet, Principia, esas olarak uzayla ilgili mekaniğin sorunlarına uygulanmak üzere tasarlanmış bir yapıttı. Yeryüzündeki uygulamalara rm a uygulanm üzere tasarlanm ış bir yapıttı. Yeryüzündeki alara de fizikak nasıl uygu¬ yasalarınauygulam koşullan özellikle sınırlı ortamlardaki hareket özellikleaçık de fizik sınırlı ortamlardaki yasalarına uygu­ Öte yandanhareket belli olmamıştı. sorunlara lanacağı yeryüzüne ilişkin nasıl seçikkoşullan lanacağı açık seçik bellibaşka olm am ıştı. Öte yandan yeryüzüne olarak sorunlara İlk ilişkin Galileo getiren yapılmaktaydı. çözümler başarılı çalışmalar başarılı çözüm ler getiren başka çalışm alar yapılmaktaydı. İlk olarakboyun¬ Galileo teknik, 18'nci Yüzyıl ve Huyghens'in geliştirdikleri bambaşka bir dizi Huyghens’in geliştirdikleri bambaşka bir dizi teknik, 18’nci boyun­ tarafından d'Alembert kıtasına caveBemoull'ler, ve başka AvrupaYüzyıl birçokları ya¬ ca BemAslında oull’ler, dbu ’Alembert birçokları tekniklerin, tarafmdan Avrupa kıtasma ya­ daha geniş ilebaşka tekniklerve Principia'daki kap¬ yılmıştı. yılmıştı. Aslında bu teknikler Principia’daki daha ancak geniş hiç kap­ inancı hâkimdi, bölümleri bir yaklaşımın ve tek olduğutekniklerin, özelile samlı samlıuzun ve tek birbunun yaklaşım m özel geldiğini bölümleriaçıklayamadı. olduğu inancı(9)hâkimdi, ancak hiç süre ne anlama kimse kimse uzun süre bunun ne kesinlik anlama geldiğini açıklayamadı. Konunun amprik sınırlayalım. (9) sorunuyla dikkatimizi Biz şimdilik Biz şimdilik dikkatimizi kesinlik sorunuylaile smırlayalım. amprik ve Newton uygulamaların ilgili somutKonunun zaten işledik paradigması yönlerini yönlerini zaten ve Nevvton ile için ilgiliCavendish somut uygulamalarm verileri paradigması 'in gereci, özel işledik nitelikteki toplayabilmek gerektirdiği gerektirdiği özelveya nitelikteki verileri toplayabilm eksön içinderece C avendish’in gereci, gibi teleskoplar uzmanlaştınlmakinası Atwood geliştirilmiş Atvvood makinası geliştirilmiş gibi sön derece uzmanlaştınlbenzer zor¬ olduğunu Doğa ile uyum sağlamakta gördük.teleskoplar ihtiyaç veya araçlara mış mış araçlara ihtiyaç olduğunucephesinde gördük. Doğa ile uyum sağlarnakta zor­ Newton de aynen vardı. Örneğinbenzer kuramsal luklar, çalışmanın luklar, çalışm anın kuramuygularken, sal cephesinde de uzunluğunun aynen vardı. kesin Ö rneğin Nevvton bir tanımı¬ kendi yasalarını sarkaç sarkaçlara yasalarmı sarkaçlara uygu arken, uzunluğunun kesin bir tammıbir kitle noktası olarak tasarlamak nıkendi yapabilmek uçtaki ağırlığı soyut sarkaç için nı yapabilm ek için uçtaki ağırlığı soyut bir olarak tasarlam direncinin havanoktası Teoremlerinin etkisini dakitle gözak çoğunda zorunda kalmıştı. zorunda kalm ıştı. T eorem lerinin çoğunda da hava direncinin etkisini göz niteve hipotez ve buna genellikle başlangıç almamıştı istisna olanlar önüne önüne almamıştı ve buna hesapların istisna olanlar ve hipotez nitesağlam fiziksel uyarla¬ Bu yaklaşık de aslındabaşlangıç hepsigenellikle liğindekilerdi. liğindekilerdi. Bude yaklaşık hesaplarm hepsi aslında sağlam fiziksel ileuyarla­ tahminleri oldukları Newton'un içinde ger¬ malardı uyarlama ama gene malardı am aarasında gene de beklenebilecek uyarlam a oldukları içinoldukça Nevvton’un tahm inleri New¬ ile ger­ kısıtlıyorlardı. uyumu deneyler çek çek deneyler arasında beklenebilecek oldukça kısıtlıyorlardı. Nevv­ da açıkça ortaya daha zaman uyumu uygulandığı aynı zorluklar kuramı uzaya ton'un ton’un kuramı uzaya uygulandığı zaman aynı zorluklar daha da açıkça de işaret ettiğiortaya gi¬ nicelik gözlemlerinin yapılan basit Teleskopla çıkmaktadır. çıkmaktadır. basit tamamen nicelik gözlemlerinin de işaret New¬gi­ veettiği Yasalarına uymamaktadırlar bi, Kepler'inyapılan gezegenlerTeleskopla bi, gezegenler e p le r’in Y asalarına tam am en uym am aktadırlar veyasa¬ Nevv­ Söz konusu doğrultusundadır. uyamayacakları ton'un kuramı daKzaten to ntüretebilmek ’un kuram ı da zaten uyamtek ayacakları doğrultusundadır. Söz konusu yasa­ ile güneş arasındaki çekim tek her gezegen Newton ları için ları türetebilmek için Nevvton tekgüçlerini tek her gezegen ile güneş arasmdaki tutmak zorunda çekim kal¬ gözden uzak yerçekimi kalan tüm diğer dışında dışmda kalan gezegenler tüm diğer yerçekimi güçlerini gözdeniçin, uzakuygulanan tutmak zorunda kal­ kuramla de çektikleri birbirlerini Halbuki mıştı. (10) mıştı. Halbuki gezegenler de bir çektikleri için, uygulanan kuramla uyum beklenebilirdi. yalnızca kaba arasında birbirlerini gözlemleri teleskop teleskop gözlemleri arasm da yalmzca kaba bir uyum beklenebilirdi. (10) (9) C. Truesdall, "A Program Towvard Rediscovering the Rational Mechanics of the Age of Reason" History Kazanmayathe for Age Yönelik Archive Bir Tasarı) Yeniden of the Mekaniğini (Akıl Rasyonel (9) Çağının C. Truesdall, “A Program Towvard Rediscovering Rational Mechanics of the of Reason" Baroque "Reactions Mechanics of Late s. 3-36 ve (kesin Bilimler tarihi Arşivi) I, 1960, Exact (AkılSciences Çağının Rasyonel Mekaniğini Yeniden Kazanmaya Yönelik Bir Tasarı) Archive for History of the Mekaniğinin, Dönem Principia" (Geç Barok Failure Success, Conjecture, error and to Exact Sciences (kesin Bilimler tarihi Arşivi)InI,Newton's f 960, s. 3-36 ve “Reactions of Late Barogue Mechanics öğelerine Quartepkileri) Texas ve hata varsayım, başarısızlık başarı, Principia eserindeki Newton'un to Success, Conjecture, error and Failure in Nevvton's Principia” (Geç Barok Dönem Mekaniğinin, in Reception MotionQuarLaw ofTexas of Newton's Second Hankin, 'The hata tely 281-97. T.L. dergisi, 10, 1967, s. Newton’un Principia eserindeki başarı, varsayım, ve başarısızlık öğelerine tepkileri) yüzyılda 8'inci karşılanışı) Hareket İkinci Century" Eighteenth thetely dergisi, 10, 1967, s.(Newton'un 281-97. T.L. Hankin, “TheYasası'nın Reception1of Nevvton’s Second LavvofArchives Motion in 20, 1967, s. 42-65. Archives Bilimler Tarihi 18’inci Arşivleri) sciences (Uluslararası des Internationales d'histoire the Eighteenth Century” (Newton’un İkinci Hareket Yasası’nm yüzyılda karşılanışı) (TümeHistory Whewell, Sciences the Inductive of Arşivleri) ve William 96-101; (10) Wolf, a.g.e.,d’histoire s. 75,81,des Internationales Sciences (Uluslararası Bilimler Tarihi 20,1967, s. 42-65. Londra,History 1847, of II. s. 213-71. basım, Bölüm Geçirilmiş Tarihi) Gözden varımlı Bilimlerin (10) Wolf, a.g.e., s. 75,81, 96-101; ve VVİİliam VVhevvell, the Inductive Sciences (Tümevarımlı Bilimlerin Tarihi) Gözden Geçirilmiş basım, Londra, 1847, Bölüm II. s. 213-71.

69

69

Pek tabii, uyumun sağlandığı kadarı bile, onu elde edenleri fazlasıyla tabii,yetmişti. uyum unYeryüzüne sağlandığıilişkin kadarıbazı bile, onu elde edenleri fazlasıyla mutluPek bu kadar iyi etmeye dışında, sorunlar mutlu etmeye yetmişti. Yeryüzüne ilişkin bazı sorunlar dışında, bu kadar ge¬iyi iş görebilecek başka hiçbir kuram yoktu. Zaten Newton'un çalışmalarının iş görebilecek başka hiçbir hiçbiri kuram yoktu. Zaten ile New ton’un arasındaki çalışmalarmm ge­ sorgulayanlardan çerliliğini bunu deney gözlem uyum çerliliğini sorgulayanlardan hiçbiri bunu deney gözlem bu arasındaki uyum sınırlı diye uyumdaki ne olursa yapmıyordu. Ama olsun, ile sınırlamalar, çok çok smırlı diye yapmıyordu. Ama ne olursa olsun, uyumdaki bu sırurlamalar, Newton'dan sonra verici gelenler için heyecan kuramsal sorunlarm kaynağı N ew ton’dan sonra gelenler için heyecan verici kuram sal sorunlarm oldu. Örneğin, eşzamanlı olarak birbirinin çekimine kapılmış ikidenkaynağı fazla oldu. Ö rneğin, eşzamele anlı olarak birbirinin ine kapılm ış ikidenkalı¬ fazla nesnenin hareketlerini alabilmek için, ya daçekim sapmalarındaki yörünge nesnenin hareketlerini elekuramsal alabilmek için, ya da yörünge sapmalarmdaki kalı­ incelemek cılığı için bazı tekniklere vardı. ihtiyaç Bu gbi sorunlar ek için bazı kuram sal tekniklere vardı.en Buparlak gbi sorunlar 'inci incelem 18cılığı ve 19'uncunun yüzyıl boyunca başlarındaihtiyaç Avrupa'nın çalış¬ 18’inci Newton yüzyıl boyunca ve 19’uncunun başlarmdaarasındaki Avrupa’nın en parlakgeliş¬ çahşmalarını ile uzay gözlemleri paradigması benzerliği malarmı Nevvton paradigması ile uzay gözlemleri arasmdaki benzerliği geliş­ tirmeyi sorunlar üzerinde Bu isimlerden amaçlayan gerçekleştirdiler. birçok¬ tirmeyi amaçlayan sorunlar üzerinde gerek gerçekleştirdiler. Bu isimlerden birçok­ ları, da, gerek bir yandan Newton'un, mekanikte çağdaşı olan Avrupa ları, bir yandan da,dahi gerek Nevvton’un, gerektürde mekanikte çağdaşıiçin olangerekli Avrupa okulunun uygulamalar yapmaya yanaşamayacakları okulunun yapm aya dahi yanaşam ayacakları türde Örneğin uygulamhem alar hidrodina¬ için gerekli matematik olan bilgisini geliştirmeye çalışıyorlardı. olan m atematik bilgisini çalışıyorlardı. Örneğin hem teknikler hidrodina­ de titreşim tellerigeliştirmeye hem sorunu için son derece güçlü mik matematik hem debir titreşim sorunu Uygulama için son derece güçlü teknikler ile ilgili bu matematik vemik muazzam yazın telleri üretmişlerdi. sorunlar, böylelik¬ muazzam bir yazm ilgili bu sorunlar, böylelik­ leve18'inci de en parlakUygulama yüzyılın belkiüretmişlerdi. alıcı ve en canile bilimsel çalışmalarını le 18’inci Ayrıca yüzyılın belki de en parlak vedalga en can alıcı bilimelektromanyetik sel çalışm alarını ışığın termodinamiğin, kuramının, yaratmıştı. yaratmıştı. A ynca termyasaları odinamiğin, ışığınniceliğe dalga kuramının, elektromanyetik temel kısacası tamemen kuramın, dayalı herhangi bir bilim kuramm, kısacası tem el yasaları dayalı herhangi bir bilim dönemleriniceliğe dalının paradigma-sonraki gelişme tamemen incelendiği takdirde, rahatlıkla dalınm paradigma-sonraki dönemleri incelendiği rahatlıkla de bulunabilir.gelişme örnekler başka daha takdirde, matematiğe yakın olan Hiç değilse bilim¬ başkakuramsal örneklerçalışmaların de bulunabilir. Hiç çoğunluğu değilse matematiğe dahasahiptir. yakın olan bilim­ lerde, büyük bu niteliklere lerde, kuramsal çalışmalarm çoğunluğu bu niteliklere sahiptir. bütünün bu niteliktebüyük olduğu Ancak, söylenemez. Matematik bilimlerinde Ancak,kuramsal bütünün paradigma bu nitelikte ayrıştırma olduğu söylenemez. M atematik bilimlerinde bile ayrıca sorunları vardır. Bu sorunlar bi¬ bile ayrıca kuram sal paradigm a ayrıştırma sorunları vardır. Bu sorunlar bi­ limsel gelişmenin, niceliğe öncelik tanınan dönemlerinde önem kazınırlar. lim sel gelişm enin,ister niceliğe dönem lerinde önem kazınırlar. bazıları, daha öncelik ister daha nicelikçitanınan Bunlardan nitelikçi bilimlerde olsun, Bunlardan daha biçimlendirilip nicelikçi ister daha nitelikçi bilimlerde olsun, yeniden aydınlatılması eldekibazıları, sadece bilgininister amacındadır. sadece zamanla, eldeki bilginin yenidenönceleri biçim lendirilip ası amacındadır. Örneğin gibi her zaman Principia'nın sanıldığıaydınlatılm kolaylıkla Örneğin zamanla, Principia’nm önceleri sanıldığı gibi her ilk zaman kolaylıkla bir eser uygulanabilir olmadığı ortaya çıktı, çünkü kısmen denemelerde uygulanabilir eser olm adığı kurtulamamıştı, ortaya çıktı, çünkü kısm ilk denemelerde tutarsızlıklardan olanbir kısmen deenanlam kaçınılmaz içeriğinin kaçınılmaz olan tutarsızlıklardan kurtulamamıştı, kısmen de anlam içeriğinin sadece uygulamalarda bölümü büyük dolaylı olarak yer alabiliyordu. Hem büyük bölüm ü uygulam alarda sadece dolaylı olarak yer alabiliyordu. Hem ve öncekiler¬ zaten yeryüzü uygulamalarının çoğunda Avrupa'da geliştirilmiş yeryüzü çoğunda Avrupa’da geliştirilmiş vekadar öncekiler­ dizi tekniğin ilgisi olmayan bir lezaten kıyaslanamayacak görünürde pekuygulamalarmm da¬ görünürde pekgörülmekteydi. ilgisi olmayan Bu bir dizi tekniğin kıyaslanamayacak kadar da­ Euler ve Lagran18. yüzyılda halegüçlü nedenle olduğu ha güçlü görülm ekteydi. Bu ve nedenle yüzyılda Euler ve Hamilton, Jacobi Hertz'e18.kadar yüzyılda Avrupa'nın 19.plduğu en Lagrange'dan, parlak ge’dan, 19. yüzyılda Hamilton, Jacobi vekuramını Hertz’e kadar Avrupa’nm enman¬ parlak eşdeğerde çoğu mekanik matematiksel olan ama fizikçilerinin fizikçilerinin çoğu mekanik kuramını eşdeğerde olan ama için man­ dile getirmek daha doyurucu ve estetik açısından tıkmatematiksel yeniden bir biçimde tık ve çaba estetik açısmdan daha doyurucu bir biçimde yeniden dile getirmek için sürekli gerek Principia'nm, gerek Avrupa'daki Yani, sarfetmişlerdi. me¬ sürekli çaba saıfetmişlerdi. Yani, gerek gerek Avrupa’daki me­ kanik öğretileri, mantıksal olarak çok da¬ bütünPrincipia’nm, anlayışının açık ya da kapalı aıılayışmm açıksergilensin ya da kapalı bütün öğretileri, mantıksal olarak çok da­ hakanik istiyorlardı. bir metinde tutarlı arzu edilen, Böylece kuramın ha tutarlı yeni bir myeni etinde sergilensinolan istiyorlardı. arzu edilen, kuramın hem daha mekanikte geliştirilmiş uygulanışının dü¬ sorunlara Böylece m ekanikte geliştirilmiş olan sorunlara uygulanışmm hem daha dü­ zenli hem deyeni az çelişkili (11) dahayeni olmasıydı. zenli hem de dahabuna az çelişkili (11) tanımlanmaları bütün bilim¬ Paradigmaların benzer olmasıydı. şekilde yeniden alarınmeydana buna benzer şekilde yeniden tanımlanmaları bütünsözübilim­ lerdeParadigm çoğu yukarıda fakat bunların gelmektedir, sürekli olarak lerde sürekli olarak m eydana gelmektedir, fakat bunlarm çoğu yukarıda sözü­ (11) Rene Dugas, Histoire de la mecanique (Mekaniğin Tarihi) Neuchatel, 1950, 4-5'inci Kitaplar. (11) Rene Dugas, Histoire de la mecanigue (Mekaniğin Tarihi) Neuchatel, 1950, 4-5’inci Kitaplar.

70 70

nü ettiğimiz Principia düzeltmelerinden çok daha esaslı değişikliklere yol aç¬

nü ettiğimiz Principia düzeltmelerinden çok daha esash değişikliklere yol açmıştır. Üstelik, bu tür değişiklikler gerçekten de hep, daha önce paradigma¬ mıştm Üstelik, bu tür değişiklikler gerçekten de hep, kaynaklanır, daha önce paradigm ama bua­ nın betimlediğimiz olarak çalışmalardan ayrıştırılması nın ayrıştırılm ası olarak betim lediğim iz çalışm alardan kaynaklanır, keyfibu çeşit çalışmayı tamamen 'ampirik' (görgül) olarak nitelemek oldukça ama

çeşit çalışm ayı tam am enayrıştırılması ‘am pirik’ (görgül) olarak nitelem ek oldukça olduğu ku¬ Paradigma deneysel bir sorunları ölçüde keyfi davranıştır. bir davranıştır. Paradigma ayrıştırılması sorunları deneysel olduğu ölçüde ku­ ramsaldır da, hem de diğer bütün olağan araştırma çeşitlerinde olduğundan ram saldır hem deverdiğimiz diğer bütün olağan araştırma çeşitlerinde olduğundan Önceden daha bu bağlamda da geçerlidir. fazla'. da,, Co¬ örnekler, daha fazla'. Ö nceden örnekler, bağlam dabaşlamadan da geçerlidir. Cokullanmaya imal edipizölçüm gereciniverdiğim ulomb, önce, için bu araç ve ulomb, araç ve gerecini imal edip ölçüm için kullanmaya başlam adan önce, bu gereçlerin nasıl yapılması gerektiğini belirlemek üzere elektrik kuramına bu gereçlerin nasılkalmıştı. yapılması gerektiğini belirlemek üzere elektrikdaha kuramma da kuram ileri zorunda sonucu olarak başvurmak Ölçümlerinin başvurmak zorunda kalmıştı. Ölçümlerinin sonucu olarak da kuram ileri bir düzeye ulaştı. Gene aynı şekilde, kompres yoluyla ısı elde etmekdaha konu¬ bir düzeye ulaştı. Geneayırdedilebilmesini aynı şekilde, kom pres yoluyla ısı elde tasarımcıla¬ etm ek konu­ deneylerin sunda sağlayan çeşitli kuramların çeşitli kuramların ayırdedilebilmesini sağlayan deneylerin tasanmcılabu çeşitli ile, karşılaştırılan atanlar aynı yaklaşımları ilk kez rısunda kişiler¬ ortaya n ile, karşılaştırılan bu çeşitli yaklaşımları ilk kez ortaya atanlar aynı kişiler­ di. Yani bu insanlar hem olgu hem de kuram düzeyinde çalışıyorlardı. Çaba¬ di. Yani bu insanlar hem olgu hem de kuram düzeyinde çalışıyorlardı. Çaba­ yeni kalmıyor, ları yalnızca temel aldıkları yaklaşımın süre¬ bilgi üretmekle lan yalnızca yeni bilgi üretm ekleetmek kalm ıyor, temel aldıkları süre­ dahayaklaşımm kesin bir para¬ de yok suretiyle ortaya gelmiş birçok belirsizliğini gelmiş birçok belirsizliğini de yok etm ek suretiyle ortaya daha kesin bir para­ digma çıkartmış oluyordu. Çoğu bilimlerin olağan çalışma alanları da zaten çıkartmış oluyordu. Çoğu bilim lerin olağan çalışma alanları da zaten niteliklerden gelmiştir. budigma meydana buSorunları niteliklerden meydana bugelmiştir. ayırdığımız üç ana sınıf, yani önemli olguların belirlenmesi, bu üç ana smıf, ve yani önemlidaha olgularm belirlenmesi, da ayrıştırılması, sağlanması kuramın arasında uyum ve kuram ayırdığımız olgu Sorunları olgu ve kuram arasında uyum sağlanması ve kuramın daha da aynştınlm ası, sanıyorum gerek ampirik, gerek teorik yönleriyle olağan bilim literatürünün sanıyorum gerek ampirik, gerek teorik yönleriyle olağan bilim literatürünün tümünü kapsamaktadır. Ancak, tabii ki genel olarak tüm bilim literatürünü tüm ünü kapsam aktadır. tabii ki genel sorunlar olarak tüm literatürünü herbilim zaman Olağanüstü iddia edecekAncak, değiliz. çıkabilir kapsadıklarını kapsadıklarını iddia edecek değiliz. Olağanüstü sorunlar her zaman çıkabilir ve zaten bilimsel çabayı bütünüyle bu denli değerli kılan da bu sorunların çöve zaten bilimsel çabayı bütünüyle bu denli değerli kılan da bu sorunlarm çözümlenebilmesidir. Fakat olağanüstü sorunlar istenmekle ortaya çıkmazlar. zümlenebilmesidir. Fakat olağanüstü sorunlar istenmekle ortaya çıkmazlar. özel ko¬ ortamın hazırladığı önceden olağan Başgöstermeleri, araştırmanın B aşgösterm eleri,Bu olağan araştırm önceden hazırladığı ortam ın özel kobile meşgul oldukları bilim nedenle adamlarının en iyianın bağlıdır. şullarına şullarma bağlıdır. Bu nedenle en iyi bilim adamlarmm bile meşgul olduklan sorunların ezici bir çoğunluğu, kaçınılmaz olarak yukarıda Özetlediğimiz üç sorunların ezici biryer çoğunluğu, az olarak yukanda Özetlediğimiz başka türlüüç alacaktır.kaçınılm Paradigma çevresinde çalışma kategoriden birinde kategoridenve birinde yer alacaktır. Paradigm çevresinde bilim çalışma başka türlü bırak¬ daimi terk etmek, onuna tanımladığı yürütülemez paradigmayı yürütülemez ve paradigmayı terk etmek, onun tanımladığı bilim daimi bırak­ makla özdeştir. Ileriki bölümlerde göreceğimiz gibi, bu tür 'terk' etmeler ba¬ makla özdeştir, ileriki bölümlerde göreceğimiz gibi, tür ‘terk’ etmeler ba­ merkezlerin bubu ve bilimsel devrimler çevresin¬ zen meydana gelebilmektedir meydana gelebilmektedir ve bilimsel devrimler başlamadan bu merkezlerin çevresin­ yolu önce, incelenmesine Fakat devrimlerin 'devir' ederler. dezen de ‘d ev ir’olağan-bilimsel ederler. Fakat devrim lerin çok incelenm esine bir başlam adan önce, göz yolu manzarasında daha geniş arayışların hazırlayan hazırlayan olağan-bilim sel arayışların çok daha geniş bir m anzarasında göz gezdirmenin gerekli olduğu kanısındayım. gezdirmenin gerekli olduğu kanısındayım.

71 71

IV. OLAĞAN BİLİM BULMACA ÇÖZÜYOR

IV. OLAĞAN BİLİM BULMACA ÇÖZÜYOR

Az önce karşılaştığımız olağan araştırma sorunlarının belki de en çarpıcı önce karşılaştığım ız olağan sorunlarınm yaratmayı belki de enhemen çarpıcı yanı,Az kavramda olsun,araştırma ya da görgüde büyük değişiklikler yanı, kavram da ya da görgüde olsun,Dalga büyükuzunluğu değişiklikler yaratm ayı hem en hemen olmalarıdır. hiç amaçlamamış ölçümlerinde olduğu hemdaha en hiç am açlam am ış olmalarıdır. Dalga uzunluğu ölçüm lerinde olduğu en gibi, önce başlamadan neredeyse ücra ayrıntısına kadar sonucu bili¬ gibi, dahaçoktur. başlamadan öncebeklenti neredeyse en ücra ayrm tısm a kadar sonucu bili­ oranı biraz ise bunun daha altındadır. Ortalama deney nen nen deney rtalam a beklenti oranı iseters bunun dahapekâlâ altındadır. Kabul 'un ölçümleri etmekçoktur. kare biraz yasasma Coulomb gerekir Oki, uy¬ Kabul etmek gerekir ki,kompres Coulom yoluyla b’un ölçümleri ters kare yasasmaçalışanlar, pekâlâ uy­ mayabilirdi. Öte ısı kazanma konusunda yandan mayabilirdi. te yandanher kompres yoluyla kazanm a konusunda çalışanlar, mümkün birine eşit olan 0sonuçların tanımak şansısı durumundaydılar. Ama ümkün olanbile, sonuçlann her eşit şans tammak durumundaydılar. Ama bumörneklerde beklenen benimsenebilir dolayısıyla vebirine sonuçların kapsa¬ buhayal örneklerde bile, beklenen vekapsama dolayısıyla benimsenebilir mı, daha dardı. sonuçlarm erişebileceği kıyasla Bu anlayışakapsa­ gücünün gö¬ mı, hayal gücünün erişebileceği kapsama kıyasla daha dardı. gö­ re, bu dar herhangi vardığı sonuç kapsamın bir girişimin biranlayışa içindeBu yerde de¬ re, herhangi bir girişimin sonuç bu dar kapsamm içinde bir yerde de­ ğilse, hüküm gayet basittir:vardığı Yani kusur bir araştırma. başarısız doğada değil ğilse,adamında hüküm gayet bilim aranır.basittir: başarısız bir araştırma. Yani kusur doğada değil bilim adammda aranır. asırda, elektrik çekiciliğin terazi gibi basit araçlarla Mesela onsekikizinci M esela onsekikizinci asırda, elektrik çekiciliğin terazi gibi basit araçlarla verilmezdi. deneylere gereken ölçüldüğü Bu deneyler düzeyde pek önem tu¬ ölçüldüğü önem verilmezdi. Bu deneyler gereken düzeyde ve basitdeneylere tarlı vermedikleri paradigmayı sonuçlar pek için, türetildikleri ayrıştır¬tu­ tarlıiçin ve basit sonuçlar verm edikleri türetildikleri paradigm ayı ayrıştır­ kullanılmaları da söz değildi: mak konusuiçin, elektrik araştırmalarının sü¬ m akilerleyişi için kullam im alanolmayan da söz konusu değildi: elektrik araştırm alarının sü­ ile ilişkisi rekli ve olamayacak olarak kalma¬ sıradan olgu ilerleyişi ileBu ilişkisi olmayan ve olamayacak sıradan olguözelliklerinin olarak kalm a­ yarekli elektrik mahkûmdular. deneylerde görüngülerinin hangi ya mahkûmdular. deneylerde özelliklerinin ise, çıkarıldığınıBu paradigmanın hangi ancak birelektrik sonrakigörüngülerinin alanından ortaya geriye ortaya çıkarıldığım ise,Coulomb ancak bir paradigm anın bir alanından geriye görebiliriz. baktığımızda tabii böyle vesonraki çağdaşları paradigmaya baktığımızda görebiliriz. Coulomb ve çağdaşlan tabii böyle bir paradigmaya Ya da değilse paradigmaları, sorununa uygulandığı za¬ sahiptiler. çekim hiç sahiptiler. Ya da hiç değilse paradigmaları, sorununaayrıştırılmasına uygulandığı za­ aynı beklentileri Coulomb,çekim man, yaratıyordu. paradigmanın man, aynı beklentileri Coulomb, anm aynştırılmAma asm a gereci buparadigm maledilebilecek sayede tasarlayabildi. Veren araç ve sonuçlaryaratıyordu. aledilebilecek sonuçlar veren araçve veCoulomb'un gereci bu sayede tasarlayabildi. Ama bumsonucun kimseyi çağdaşlarından birkaçı¬ şaşırtmamasınm bubu sonucun şaşırtmamasınm ve Coulom b’un çağdaşlarmdan birkaçıtahmin edebilmiş daha önceden sonucukimseyi nın nedeni de aynıydı. olmalarının nm özetleyecek bu sonucu daha önceden tahmin edebilmiş olmalarının nedeni deprojeler aynıydı. Yani olursak, paradigmanın amaçlayan ayrıştırılmasinı Yani özetleyecekyenilikleri olursak, paradigmanın beklenmedik dahi hedef almazlar.aynştırılm asim amaçlayan projeler dahi beklenmedik yemlikleri almazlar. Akla hemen şu soru olağan geliyor:hedef bilimin amacı içerikte esaslı yenilik¬ Akla hem en şu-eğer soru beklenen geliyor: olağan amacı içerikte esaslıiçin yenilik­ değilse ler bulmak bilim adamı sonucabilimin uzak düşmek ba¬ ler bulmak değilse -eğer beklenenele sonuca düşm ekneden bilim giriliyor? adamı için ba­ bu sorunları şarısızlık sayılıyorsaalmakuzak Ce¬ zahmetine şarısızlık sayılıyorsabu sorunları elebilimde almak zahmetine giriliyor? Ce­ bir kısmını vabın zaten gördük: olağan elde edilenneden sonuçların hiç de¬ vabın bir krsmmı gördük: bilimdenedeni, elde edilen sonuçlarm hiçpa¬ de­ bilim adamlarızaten ğilse üzerinde anlamolağan için bir çalışılan taşımasının ğilse bilim uygulanma adam lan için bir anlam üzerinde çalışılan pa­ kapsamına olan katkılarıdır. Ancak bu, vetaşımasmm radigmanın kesinliğinenedeni, radigmanm uygulanma kesinliğinekarşı olan duydukları katkılarıdır. heves Ancakve bu, bilim adamlarının olağankapsamına sorunlarına araştırmave bilim adam larının olağan araştırm a sorunlarına karşı duydukları heves ve 72

72

bağlılığı açıklamak bakımından pek doyurucu değil. Sırf elde edilecek bilgi bağlılığı ak bakım mdan pekspektrometre doyurucu değil. Sırf eldeyaedilecek bilgi da titreşim diye, kimse önemliaçıklam çök daha geliştimek iyi bir çök önem li diye, kim daha iyi bir spektrom geliştim ek ya da titreşim sorununa telleri bu işe yıllarını adamaz. daha Di¬ iyisebir üretmek içinetre çözüm telleriki,sorununa daha iyi bir çözüm üretm ekya için ı bu adamaz. Di­ birişe aracı yeni öl¬ yelim astronomi var olan da yıllarm hesaplamak takvimlerini yelim ki, astronomi takvimlerini hesaplam ak ya da var olan bir aracı yeni çümler için kullanmak yoluyla kazanılan veriler, değerlerinden hiçbir şeyöl­ çüm ler için kullanm ak yoluyla değerlerinden şey kaybetmediler. düzenli olarakhiçbir sırt çe¬ Bilim adamları bu kazanılan faaliyetlereveriler, gene de kaybetm ediler. Bilim adamları faaliyetlere de düzenli olarakbüyük sut çe­ işlemlerin denenmiş çünkü daha bu vireceklerdir defalarcagene önce bunlar vireceklerdir çünkü bunlar daha önce defalarca denenm iş işlem lerin büyük tekrarlanmasından du¬ sorununa ölçüde Olağan gidemezler. araştırma öteye ölçüde tekrarlanm asındanipucu öteyeda gidem ezler. OlağanSonuç araştırma sorununa du­ yulan tutkuyu önceden açıklayacak tahmin bu davranıştadır. yulande, tutkuyu açıklayacak ipucu da bu davranıştadır. önceden kadar tahmin edilse hatta bu bırakmayacak tahmin öğrenilcek ilginç hiçbir şey Sonuç edilse de, in ne öğrenilcek ilginç hiçbir kadar dahatta dereceayacak inse, bu hâlâşey bu tahm belirsizdir. sonbırakm sonuca ayrıntıya yoldan varılacağı ayrm tıya inse, busorununu sonuca ne yoldanbağlamak, Varılacağıtahmin hâlâ son derece belirsizdir. Olağan edileni bir da bir sonuca yepyeni araştırma Olağanbaşarmak bir araştırm a sorununu sonuca ak, tahmkavramlarla in edileni yepyeni ve mate¬bir demektir. Bunun şekilde araç-gereçle, için debağlam şekildeilgli başarm ak demektir. için de çözülmesi araç-gereçle, kavramlarla ve mate­ lazımdır. matikle bir sürü ula¬ karmaşıkBunun bulmacanın Başarıya m atikle ilgli bir sürüçözmedeki karmaşık ustalığı bulmacanın çözülm esi lazımdır. Başarıya ula­ bulmaca olur ve bilim kişinin kanıtlanmış adamının şan şan kişinin bulm aca çözmen edeki ustalığı kanıtlanm ış olur ve bilim adamının zorluğudur. azmini bulmacanın önemli etken kamçılayan çalışma çalışma azmini en önemli etken bundan bulmacanın zorluğudur. önceki ve kamçılayan sayfalarda gide¬ 'Bulmaca' terimleri 'bulmaca çözücü' ‘B ulmkazanan aca’ ve bazı ‘bulm aca çözücü’ terimniteliktedir. leri bundan Burada önceki kullanıldığı sayfalarda gide­ rek önem temalara ta¬ ışık tutar rek öıiem kazanan bazı temalara ışık tutar niteliktedir. bulmaca, veya dehayıta­ konusundakiBurada becerikuUamldığı anlamıyla mamen günlük çözüm m am en günlük bulmaca,özel çözüm konusundaki veya dehayı 'bul¬ Sözlükbeceri bir dalıdır. anlamının zekâıyla oyunlarının sınamaya yarayananlam sınamve aya'resimli yarayan zekâ oyunlarının özel bir Sözlük olağan anlam ının ‘bul­ tür oyunların maca' bilimin bilmece' olarak verildiği budalıdır. m aca’ ve ‘resim li bilm ece’ olarak verildiği bu tür oyunların olağan bilimin problemleriyle özellikleri ortak ayırdetmeye İlk önce, paylaştığı çalışalım. problemkendi leriylebaşına paylaştığı ayırdetm eye çalışalım . îlk önce, ka¬ ilginçortak olmamasının önemli olup bulmacanın ya daözellikleri çözümün çözümünbir kendi ilginç ya, söyleyebiliriz, da önem li olup tam olmamasmın bulmacanm ka­ tersine, gerçekten acil litesinde sayılmadığını ölçütbaşma olan kanserin tedavisi bir araç litesinde bir sözgelişi ölçüt sayılm adığını söyleyebiliriz, tam tersine, gerçekten acil sorunlar, yahut zamanı geçmeyecek bulmaca tam anlamıyla olan sorunlar, kanserin tedavisi yahut zamanı geçmeyecek bir araç sayılmazlar, çünkü bu konular¬ aslındasözgelişi bile tasarımı, res¬ datasarım aslında tambir anlam ıyla bulm aca Resimli bile sayılmazlar, çünkü bu konular­ düşünün, kesin ı,çözüm diye bir bilmece şey olmayabilir. farklı iki da tamammı kesin çözüm diye bir şey olmayabilir. Resim li bir birbirinden bilmece düşünün, res­ min meydana getirmek parçalar için gerekli problem bir dahi¬iki ve rastgele Böyle birbirbirinden m in tam am m ı m eydana ek içinçekiliyor. gerekli parçalar farklı bilmece kutusundan sıraylagetirm da)problem (aksiniçekiliyor. olsa bir be¬ bileece s-ıraylagöre ve rastgele Böyle bir dahi­ çözümdeki yebilm çokkutusundan çetin geleceğine düşünenler

herhan¬ beklenemez. bir sınav ceriyi ye bile çok çetin geleceğine göre işlevi (aksinigörmesi düşünenler olsa da) Hatta çözümdeki be­ için gerçek ölçmek bir herhan­ değer kendi başına bir olağan bilmece bile işlevi ölçm ekanlamda için gerçek bir sınav görmYani esi beklenemez. Hatta giceriyi sayılmaz. bu¬ halde, bulmacada birece olmadığı aranan gi bir olağan anlam da bilm bile sayılm az. Yani kendibir başına bir değer gerçek ölçüt çözümün içermesi lunması tersine ilk koşuldur. içermesi bulmacada aranan bir ölçüt obnadığı halde, gerçek bir çözümün bu­ Nitekim kadar gördüğümüz gibi bilim camiasının paradigma lunması tersine ilk koşuldur. şimdiye paradigma da böyleüz yani, ge¬ a N itekim diyeşey, kadar gördüğüm bilim cam iasının paradigm sayesinde eldeşim birgibi tam koşuldur; ettiği tür paradigm soruları seç¬ bildiğimiz olduğunu sürece sayesindekoruduğu elde ettiği şey, bir tamyanıtı da böyle bir koşuldur; yani, a ge­ çerliliğini ya bilimselbildiğim olarak kabul meye çerliliğini koruduğu süreceCamianın bir yanıtıda olduğunu iz tür edeceği soruları seç­ bir ölçüttür. yarayan aşağı yukarıya sorun üzerinde damüyelerini eye yarayan bir ölçüttür. C amteşvik ianın edeceği da bilimtek sel tür olarak kabul edeceği çalışmaya sorunlar. da dahil diğer olanlar tek görülmüş da üyelerini üzerindestandart çalışm aya teşvik edeceği tür sorun aşağı yukarı Daha önceleri budur. bunları reddedilirler. baş¬ budur. D aha önceleri standart görülm üş o lan Bilim la r da camiası dahil diğer sorunlar, 'metafizik' oldukları gerekçesiyle değ¬ harcamaya zaman eder, hatta olarak kabul bir ka‘m konusu etafizik’ oldukları gerekçesiyle reddedilirler. B ilim cam iası bunları baş­ bilgi dalının Bir zaman verir. sırasında karareder, paradigma, olduklarına sorunsal meyecek kadar ka bir bilgi dalının konusu olarak kabul hatta harcam aya değ­ sırf birçok soruna topluluğunu toplumsal bilim bumşekilde eyecek bir kadar sorunsal olduklarına karar önemi verir. Bolan ir paradigm a, sırasında için indirgenemeyecekleri bilmece bu şekilde bir bilim topluluğunu toplum sal yabancılaştırabilir, önem i olan birçok çünkü sorunabu sırf biçimine edile¬bu malzemesi ile ifade kavram veiçin araçyabancılaştırabilir, sağladığıeyecekleri sorunlar bilm eceparadigmanın biçim ine indirgenem çünkü koBuedile­ adamı için zaman kaybı bilimkavram sorunlar Bu tür anın sorunlar paradigm sağladığı ve araç m alzem esisayılır. ile ifade memektedir. m em ektedir. Bu tür sorunlar bilim adam ı için zam an kaybı sayılır. Bu ko­ 73 73

nuda tarihten aldığımız d erslereparlak asır Banuda tarih ten a ld ığ ım ızderslere parlakörnekler örneklerolarak olarak17'nci 17’nci asır Babazı yönlerini, hatta günümüz toplumbilimlerinden bir kıs¬ con'culuğunun con’culuğunun bazı yönlerini, hatta günümüz toplum bilim lerinden bir k ıs­ mını gösterebiliriz. Olağan bilimin günümüzde bu kadar hızla ilerleme m ını g ö stereb iliriz. O lağan bilim in günüm üzde bu kadar hızla ilerlem e bir nedeni de, uygulayıcılarının, çözüm lenm esindekendi kaydetmesinin kaydetm esinin bir nedeni de, uygulayıcılarının,çözümlenmesinde kendi yetersizliklerinden başka hiçbir mazeret ya da engel tanımadıkları sorun¬ yetersizliklerinden başka hiçbir m azeret ya da engel tanım adıkları sorun­ eğilmeleridir. larlarüzerine üzerine eğilm eleridir. yandan, eğer olağan bilimin problemlerini bu anlamda bulmacalar Öte Öte yandan, eğer olağan bilim in problem lerini bu anlam da bulm acalar kabul edeceksek, bilim adamlarının bunlara neden bu kadar tutku ve olarak olarak kabul edeceksek, bilim adamlarının bunlara neden bu kadar tutku ve sarıldıkları sorusunu da sormamıza gerek kalmıyor. Aslında insa¬ bağlılıkla bağlılıkla sarıldıkları sorusunu da sormamıza gerek kalmıyor. Aslında insa­ nın bilimi çekici bulması için birçok neden olabilir. Bunlarm arasında ilk nın bilim i çekici bulm ası için birçok neden olabilir. B unlarm arasında ilk akla gelenler, yararlı olma arzusu, yeni bir alanı keşfetmenin heyecanı, do¬ akla gelenler, yararlı olma arzusu, yeni bir alanı keşfetm enin heyecanı, do­ ğada belli bir düzenlilik bulma umudu ve yerleşik bilgiyi sınama ihtiyacı¬ ğada belli bir düzenlilik bulm a umudu ve yerleşik bilgiyi sınam a ihtiyacı­ dır. Bu ve başka nedenler aynı zamanda bilim adamını sonradan meşgul dır. Bu ve başka n edenler aynı zam anda bilim adam sonradan m eşgul Dahası, edecek tekil sorunlarm belirlenmesine de yardımcı olur.ını her ne ka¬ edecek tekil sorunlarm belirlenm esine de yardım cı olur. Dahası, her ne ka­ dar sönuç bazan hayal kırıklığı da olsa, bu gibi nedenlerin bilim adamına dar sönuç bazan hayal kırıklığı da olsa, bu gibi nedenlerin bilim adam ına (1) önceleri çekici gelip, sonra onu başka yönlere itmesinin faydası vardı. önceleri çekici gelip, sonra onu başka yönlere itm esinin faydası vardı. (1) Bilimsel çabanın arasında tabii ki yararh olmak, yeni alanlar açmak, düzen Bilimsel çabanın arasm da tabii ki yararh olmak, yeni alanlar açmak, düzen kurmak yada eskiden kurulu inançları yeniden sınamak gibi işlevleri ola¬ kurm ak ya da eskiden kurulu inançları yeniden sınam ak gibi işlevleri ola­ caktır, ama olağan bir araştırma sorunu ile meşgul olan bireyin aslında hiç¬ caktır, ama olağan bir araştırm a sorunu ile meşgul olan Bir asim da hiç­ kez araştırma¬ bir zaman doğrudan bu saydıklarımızı yaptığı görülmez. bireyin bir zaman doğrudan bu saydıklarımızı yaptığı görülmez. Bir kez araştırm a­ ya girildikten sonra kişiyi dürten amaç bambaşka bir nitelik kazanır, başka ya girildikten sonra kişiyi dürten amaç bambaşka bir nitelik kazanır, başka bir düzeye geçer. Onun artık tek düşüncesi, becerisini yeterince kullanabil¬ bir düzeye geçer. Onun artık tek düşüncesi, becerisini yeterince kullanabil­ mesi halinde, kendinden önce hiç kimsenin çözemediği ya da onun kadar mçözemediği esi halinde, kendinden önce hiççözebileceği kim senin çözem ediği ya da onun kadar ve iddiasıdır. inancı İnsan¬ iyi çetin bir bulmacayı iyi çözem ediği çetin bir bulmacayı çözebileceği inancı ve iddiasıdır. İnsan­ lığın gelmiş geçmiş en büyük bilimsel kafalarının çoğu, tüm mesleki çaba¬ lığınbu gelm geçm iş en büyükadamışlardır, bilimsel kafalarmın çoğu, tüm mesleki çaba­ larını bulmacalara türişçetin zaten çoğu zaman herhangi bir larını bu tür çetin bulm acalara adaniışlardır. zaten çoğu zaman herhangi bir insan Ancak uzmanlık dalının insana verebileceği başka bir şey de yoktur. uzm anlık dalının insanaolmuşsa, verebileceği başka bir şey açısından de yoktur.bunun Ancakfazla insan bir kez bu işin tiryakisi uğraşın ilginçliği birönemi kez bu işin tiryakisi olm uşsa, uğraşın ilginçliği açısından bunun fazla bir yoktur. bir önemibilimin yoktur. sorunları ile bulmacalar arasındaki koşutluğun şimdi de Olağan Olağan sorunları ile bulm acalar arasm daki koşutluğun şimdi Eğer bir sorun bakalım. bul¬de daha da öğretici bir özelliğine ama in çok daha güçbilim çok olarak daha güç ama daha da öğretici bir özelliğine bakalım. bul­ yeterlibirbirsoran özellik bir çözümü olması Eğer srnıflandırılacaksa, mutlaka maca maca olarak smıflandırılacaksa, mutlaka bir çözümü olması yeterli bir özellik değildir. Bunun yanı sıra, hem kabul edilebilir çözümlerin niteliklerini hem sıra, hemgeçerek kabul edilebilir çözümlerin niteliklerini hem kurallar sınırlayan dedeğildir. elde edileceğini bunlarmBunun hangiyanı aşamalardan de bunlarm hangi aşam alardan geçerek elde edileceğini sınırlayan kurallar 'bir resim sadece tamamla¬ olmalıdır. Mesela resimli bir bilmeceyi çözmek olmalıdır. M esela resim li bir bilmeceyi ‘bir resim tamamlamak bir sanatçıçözmek hatta birsadece çocuk bile seçilmiş soyut 'tan ibaret değildir. Çağdaş m ak’tan ibaret değildir. Çağdaş bir sanatçı hatta bir çocuk bile seçilmiş ve şekillerde oluşan parçaları rastgele bir zemine yayarak bunu yapabilirsoyut şekillerdeortaya oluşan parçaları rastgele birömek zem ine yayarak bunuhem yapabilir modelden aldığı daha iyive böylelikle resim bilmecenin çıkan böylelikle resim öm ek hemçözümü daha iyi bilmecenin resim,modelden biraldığı hem de dahaortaya Nebilmecenin ki, böyle özgünçıkan olabilir. vaf hem deBunun daha özgün olabilir. vaf ki, böylekullanılması, bir resim , bilm ecenin çözümü tarafları¬ resimli olabilmesi değildir. tüm parçaların içinNe değildir. Bunun ve olabilmesi için tüm parçalarm kullamiması, resimli tarafları­ kenetlen¬ kadar birbirlerine nın üste gelmesi kalmayıncaya hiçbir boşluk nın üste gelm esi ve hiçbir boşluk kalm aymcaya kadar birbirlerine kenetlen­ mesi gerekmektedir. Çünkü bunlar resimli bilmeceyi resimli bilmece yapan gerekmektedir. bunlar Kabul resimliedilebilir bilm eceyi resim li üzerinde bilmece benyapan belirleyenÇünkü kurallardır. vemesi çözümler çözümünü ve çözümünü belirleyen kurallardır. Kabul edilebilir çözümler üzerinde ben­

(1) Bireyin rolü ile bilimsel gelişmenin genel örüntüsü arasındaki çelişkiden kaynaklanan zorluk Bireyin rolü ilebazen bilimsel genel örüntüsüBuarasındaki çelişkiden kaynaklanan zorluk konuda bkz. Lawrence S. Kubie, "So¬ hayal kırıklıkları ciddi de olabilmektedir. veli) çokgelişmenin veUnsolved hayal kırıklıkları bazen ciddi deAreer" olabilmektedir. Bu konuda bkz. LavvrenceBazı S. Kubie, “SoÇözümlenmemiş Sorunla¬ (Bilim Kariyerinin Problems of theçok Scientific me Unsolved Problems of the Scientific Areer”adlı (Bilim Kariyerinin Çözümlenmemiş Bazı1954, Sorunla­ 41, 1953, s. 596-613 ve 42, s. dergi. (Amerikan rı)me American Scientist Bilim adamı) rı) American Scientist (Amerikan Bilim adamı) adlı dergi. 41, 1953, s. 596-613 ve 42, 1954, s. 104-12. 104-12.

74 74

zer sınırlamalar sözlü bulmacalarda, zekâ oyunlarında satranç problemlerin¬ sözlü bulmacalarda, zekâ oyunlarmda satranç problemlerin­ dezer desınırlamalar kolaylıkla görülebilir. de'Kural' de kolaylıkla görülebilir. teriminin hatırı sayılır ölçüde genişletilmiş bir kullanımında, yani ‘Kzaman ural’ terim inin'yerleşik hatırı sayilur bir kullanımmda, yani anlamlarıyla öz¬ terimi zaman ya da 'önyargı' açısı'genişletilmiş bakışölçüde terimi zaman zam an ‘yerleşik bakış açısı’ ya da ‘önyargı’ anlam larıyla öz­ bir belli takdirde, kılacak karar üzerinde kılınabildiği bir kullanım araş¬ deş deş kılacak kullanım üzerinde karar kılmabildiği takdirde, bir belli birbul¬ araş­ dizi bulunan sorunların tırma yukarıda saydığımız geleneğibiriçinde tırmaözelliğine geleneği çok içinde bulunan sorunlarm yukarıda saydığım ız bir dizi bul­ nitelikler anlamak benzer maca kolaylaşır. Optik taşıdığını m aca özelliğine çok benzer nitelikler taşıdığını anlam ak kolaylaşır. Optik dalga uzunluklarını ölçmek için bir araç geliştiren kişinin belli rakamlar ile dalga uzunluklarm ı ölçm ek için birilişki araç kurma geliştiren kişinin belli rakam lar ile bir malzemeyle belli bölümleri arasında düzeyinde spektrumun spektrumun gerekir, belli bölüm leri amacı arasında ilişki keşif kurmayapmak düzeyinde birölçüm malzemeyle sadece yetinmemesi ya da yap¬ çünkü yetinm em esi gerekir, çünkü am acı sadece keşif yapm ak ya da ölçüm de¬ yap­ mak değildir, tersine, aracını yerleşik optik kuramların bütünü açısından mak değildir, tersine, aracmı yerleşik optik kuramların bütünü açısmdan de­ ğerlendirmek suretiyle aracın ortaya çıkardığı rakamları, dalga uzunlukları ğerlendirm ek alınmış suretiyledeğerler aracın ortaya çıkardığı rakam ları, dalga uzunlukları ile aynı zorunludur. olarak olduğunu göstermesi kurama olarak kuramkalmış a alınmherhangi ış değerler aynı olduğunu gösterm esi zorunludur. bir ile belirsizlik yeterince ya da kendi kuramda aracının Eğer Eğer kuramda kalm ış herhangi bir belirsizlik ya da kendi aracının yeterince incelenmemiş bir parçası bu ispatı tamamlamasını engelliyorsa, meslektaş¬ incelenmemiş bir aslmda parçası hiçbir bu ispatı tam am lam asm ı engelliyorsa, m eslektaş­ verebilirler. karar olduğuna ları rahatlıkla onun şey ölçememiş ımı rahatlıkla onunbu asim da hiçbir elektron şey ölçememiş olduğuna kararkatmanları verebilirler. sonradan dalga-uzunluklarını Örneğin, değerlerde Örneğin, sonradan bu değerlerde elektron İde dalga-uzunluklarm ı katm anları edilen azami (maksimum) deneylerinde Elektron-saçma kondu. teşhisi teşhisi kondu. E lektron-saçm a deneylerinde İde edilen azam i (maksim um) değerlere, ilk gözlemlenip kaydedildikleri zaman pek önem verilmemişti. değerlere, ilk gözlem lenip kaydedildikleri zam an pek önem verilm em işti. bir bu rakamların değerleri Kendi başma duran harhangi şeyin olabilmeleri Kendi duran bu rakam larm harhangi bir şeyinbenzer değerleri olabilmeleri halindeki davra¬ maddenin, hareket dalgalarınkine öncebaşma şekilde için için önce hareketbir halindeki addenin, dalgaiarm kine benzer şekilde davra­ benzerlik Hatta bu maledilmeleri kurama m gerekmişti. nacağını öngören nacağını öngören bir kuram a m aledilm eleri gerekm işti. Hatta bu benzerlik ilişkisi saptandıktan sonra bile, deney sonuçları ile kuramın tartışmasız şe¬ ilişkisi saptandıktan sonraiçin bile, deneygereçlerin sonuçlarıyeni ile kuram tartışm asız şe­ kilde eldeki baştanıntasarlanmaları bağdaştırılabilmeleri kilde bağdaştırılabilm içingetirilene eldeki gereçlerin yeni sorun baştançözümlenmiş tasarlanm aları kadar hiçbir yerine (2) Bu koşullareleri lazımdı. lazımdı. (2) Bu koşullar yerine getirilene kadar hiçbir sorun çözüm lenm iş sayılmıyordu. sayılmıyordu. Kuramsal sorunlar için kabul edilebilir olan çözümler de, benzer sınırla¬ Kuramsal sorunlar için kabul edilebilir olanayçözüm ler de,gözlemlenebibenzer smırlauydusunun yüzyıl boyunca Onsekizinci malarla tayin edilir. malarla tayin edilir. Onsekizinci yüzyıl boyunca ay uydusununtüretmeye gözlemlenebihareket ve yerçekimi yasalarından ça¬ hareketlerini Newton'un len len hareketlerini Nevvton’un hareket ve yerçekimi yasalarından ça­ olark bazı¬ lışan bilim adamları sürekli şekilde başarısızlığa uğradılar. Sonuçtüretmeye lışan şekilde Sonuç olark bazı­ biraz ona kıyasla sapma mesafelerdeuğradılar. yerine, küçükbaşarısızlığa ları kareadamları tersbilim yasasınınsürekli ları tersbaşka kare yasasının yerine, küçük esafelerde kıyasla biraz sapma Ancak ona paradig¬ teklifmetti. bunu yapmak bir yasa kullanmayı gösteren gösteren başka bir yasa kullanmayı teklif etti. Ancak bunu yapmak paradig­ mayı değiştirmek, bambaşka bir bulmaca tanımlamak demekti, eskisini çö¬ mayı değiştirm ek,Gerçekte bam başkanebir bulm acagelince, tanım lam ak dem ekti, eskisini çö­ kurallara adamları bilim olduğuna değildi. zümlemek zümlemek G erçekte ne olduğuna gelince, birisi bilim bunların adam larıdaha kurallara ba¬ yılında içlerinden sonra 1750 bir süre dahadeğildi. uyduktan bir süre daha uyduktan sonra 1750 yılındabelirledi. içlerinden(3)birisi bunlarm ba­ bir al¬ başkadaha gerektiğini nasıl olarak uygulanması Çünkü şarılı şarılı olarak nasıl uygulanm ası gerektiğini belirledi. (3) Çünkü başka bir maşık bulmak yalnızca oyunun kurallarını değiştirmekle mümkün olabilirdi.al­ maşık bulmak yalnızca oyunun incelenmesinde, kurallarmı değiştirmekle olabilirdi. bir¬ sonradanmümkün ilave edilmiş geleneklerin Olağan-bilimsel Olağan-bilimsel geleneklerin incelenmesinde, sonradan ilave edilmiş bir­ ve bunlar benimsedikleri paradigmanın mümkündür karşılaşmak çok kuralla çok kuralla karşılaşm ak mümkündür bunlar benimsedikleri paradigmanm ilkeler ve hakkında bir hayli bilgi sağlayabilir. kazandırdığı bilim adamlarına bilim adam larm a kazandırdığı ilkeler hakkında bir hayli bilgi açık-seçik Bize düşen, bu kuralların ayrıldığı ana kategorileri bulmak. (4) Ensağlayabilir. düşen, kuralların ayrıldığı kategorileri (4) En açık-seçik genelaz öncebulmak. not ettiğimiz-tür örnek, olanı için birana belki de enbu veBize bağlayıcı ve belki de en bağlayıcı olanı için bir örnek, az önce not ettiğim iz-tür genel-

(2) Bu deneylerin geçirdiği evrimin kısa bir açıklaması için bkz. C.J. Davisson "Les Prix Nobel en Stockholm, adlı (2) Bu deneylerin geçirdiği evrimin kısa birkonferansın açıklaması 4'üncü için bkz.sayfası, C.J. Davisson “Les1938 Prix Nobel en armağanları) yılının Nobel (1937 1937" geçiril¬ (Tünevarımlı Tarihi) gözden (1937 yılının Nobel armağanları) adlı konferansın 4’üncüBilimlerin sayfası, Stockholm, 1938 Inductive Sciences of the History (3)1937” W. Whewell, 220-22. (Tünevarımlı Bilimlerin Tarihi) gözden geçiril­ (3)basım W. Whewell, HistoryBölüm of theII,Inductive s. 101-5,Sciences Londra 1847, miş çalışmaları bazan benimkilerle çakışan W.O. sosyolojisi (4)miş Londra Bölüm II,dalındaki s. 101-5, 220-22. Bubasım soruyu, bilim1847, (4) Bu soruyu, b ilim s o s y o lo jis i d a lın d a ki ça lışm a la rı bazan b e n im kile rle çakışa n W .O. Hagstrom'a borçluyum. Hagstrom’a borçluyum.

75 75

~ '

lemelerdir, yani bilimsel yasa belirten önermeler ye bir de bilimsel kavramlar veiçmelerdir, kuramlar hakkındaki önermeler. Geçerli oldukları bu tür önermeler yani bilimsel yasa belirten önermeler ye sürece bir de bilimsel kavramlar kurmamıza kabul edilebilir ve önermeler. bulmacayı gözümleri ve kuramlar hakkmdaki Geçerli olduklarısınırlamamıza sürece bu tür yardımcı önermeler olurlar. Örneğin onsekizinci ve ondokuzuncu yüzyıllarda Newton'un bulmacayı kurmam ıza ve kabul edilebilir gözümleri smırlamam ıza Yasaları yardımcı buolurlar. Bu işlev işlevi görmekteydi. ettiği sürece de, maddenin niceliği fi¬ Örneğin onsekizinci vedevam ondokuzuncu yüzyıllarda Nevvton’un Yasalan (varlıkbilimsel) tarafından en temel zikçiler kategori sayılıyordu bu işlevi görmekteydi. Bu ontolojik işlev devam ettiği sürece de, maddenin niceliğivefi­ madde arasında etki ontolojik en önde gelen parçaları yapan güçler alanıydı.ve zikçiler tarafmdan en temel (varlıkbilimsel) kategori sayılıyordu araştırma (5) Kimya alanında da, belirgin oranlara ve değişmez yasalarm ilişkin madde parçaları arasmda etki yapan güçler en önde gelen araştırma alanıydı. uzun zaman benzer atomikoranlara tıpkı buna ağırlıklar etkisiveoldu: sorununun (5) Kimya alanında da, bir belirgin değişmez ilişkin yasalarm uzun ortaya atılması, kimyevi kabul edilebilir için sonuçların sınırlarının zaman tıpkı bunaanalizler benzer bir etkisi oldu: atomikolan ağırlıklar sorununun ortaya veyevi belirlenmesi atomlar, moleküller, tözler birleşik karışımların atılm ası, kim analizler için kabul edilebilir olan sonuçlarınne sınırlarının olup ne olmadıkları hakkında bilgibirleşik verilmesi bu yasalar hepkarışım belirlenm esi ve atomkimyacılara lar, m oleküller, tözler larınsayesinde ne olup ne (6) Maxwell'in oldu. denklemleri istatistik termodinamiği konusundaki olm adıkları hakkında kim yacılarailebilgi verilmesi hep bu yasalar sayesinde da M yasaları bugün aynı etkiye ve leri işleve oldu. (6) axweH’in denklem ilesahiptir. istatistik term odinam iği konusundaki edelimveki, bu gibi Şunu da kurallar tarihsel bir incelemenin yasalan dahemen bugün ilave aynı etkiye işleve sahiptir. tek ilave tür çeşitlilik çıkaracağı en ilginç ortaya olmadığı değildir. olanı Şunu da hem en edelim la, bu gibigibi, kurallar tarihsel birda incelemenin kuramlarda alt yahutolmadığı daha somut Yasalar araçdaçeşitleri ortaya ile çıkaracağı tek daha tür çeşitlilik gibi,bir en düzeyde, ilginç olanı değildir. hakkında ve kuram kabul larda edilendaha bilimsel doğru araçların nasıl Yasalar ile alt yahut daha en somut bir(geçerli) düzeyde,şekilde araç çeşitleri kullanılmaları gerektiği sürü tercih konusunda bulun¬ hakkm da ve kabul edilen bilim sel oldukça araçlarmbağlayıcı en doğrubir (geçerli) şekilde nasıl maktadır. 17'nci yüzyıl kimyasının kimya gelişiminde, analizkullanılmMesela aları gerektiği konusunda oldukça bağlayıcı ateşin bir sürü tercih bulun­ lerindeki büyük ateşin konusundaki tutumkimyasımn (7) değişiklilerinin payı olmuştur. maktadır.rolü M esela 17’nci yüzyıl gelişiminde, kimya analiz­ 19'uncu da fizyologlar. yüzyılda deneylerinin kendi lerindeki rolü konusundaki tutumHelmholtz'un değişiklilerininfizik büyük payı olmuştur. (7) alanlarında çok aydınlatıcı olacağı yolundaki görüşlerine karşı başlangıçta 19’uncu yüzyılda da fizyologlar. H elm holtz’un fizik deneylerinin kendi (8) olacağı gösterdiler. yüzyılımızda Nihayetyolundaki şiddetli tepki çok kimyasalkarşı kromatografialanlarında aydınlatıcı görüşlerine başlangıçta nin tarihsel evreler, geçirdiği garip bilimsel denli bir amaç aracın nekim tutucu şiddetli tepki gösterdiler. (8) Nihayet yüzyılım ızda yasal kıomatografi(9)denli haline bir kere daha göstermektedir. gelebileceğini bellibir Çünkü deney nin geçirdiği garip tarihsel evreler, bilimsel aracın ne tutucu amaç yöntemlerine bağlılık, bilim oyununektedir. adamına kurallarını sağlamada az haline gelebileceğini bir kere daha gösterm (9) Çünkü bellien deney da kuramlar yasalar yalerine ışınlarının (Roentgen) bu¬az yöntem bağlılık,kadar bilimbüyük adam rol ına oynar. oyununX kurallarını sağlam ada en tür bağlılıkların nedenlerine incelediğimiz lunuşunu de deği¬ yasalar ya da kuram larzaman kadar bu büyük rol oynar. X bazı ışm larım n (Roentgen) bu­ neceğiz. lunuşunu incelediğim iz zaman bu tür bağlılıkların bazı nedenlerine de deği­ Bilimin mutlak değişmez olmasa da kalıcı ve yaygın olan özellikleri ta¬ neceğiz. rihselBilim incelemenin tutarlılıkla bir üst gibiolan gösterdiği düzeyde¬ta­ şaşırtıcı in m utlakdedeğişm ez bir olrnasa da kalıcı ve yaygın özellikleri kirihsel Örneğin 1630'dan ilkelerdir. yarı metafizik aşağı yukarı itibaren, incelem enin de şaşırtıcı bir tutarlılıkla gösterdiği gibi bir üstözellikle düzeyde­ dekiDescartes'ın muazzam etkileyici yazılarının çıkmasından sonra, yarı m etafizik ilkelerdir. Örneğinbilimsel aşağı yukarı 1630’dan itibaren, özellikle çoğu evrenin mikroskopik fizikçilerin oluştuğunu ve tümsonra, do¬ de D escartes’ın m uazzam etkileyici cisimciklerden bilimsel yazılarmm çıkmasından fizikçilerin çoğu evrenin m ikroskopik cisimciklerden oluştuğunu ve tüm dp-

ts) Newton'culuğun bu yönleri için bkz. I.B. Cohen, Franklin and Newton An Inquiry into Specu¬ lative Newtonian Experimental Science and Franklin's Work in Electricity as an Example Thereof (5) Newton’culuğun bu yönleri için bkz. l.B. Cohen, Franklin and Nevvton An Inguiry into Specu{Franklin ve- Newton: Kurgusal Newton'cu deney Bilimleri üzerine bir soruşturma ve Bunun bir lative Nevvtonian Experimental Science and Franklin’s Work in Electricity as an Example Thereof örneği olarak Franklı'in Kurgusal Elektik alanındaki çalışmaları) Philadelphia 1956, bölüm 7, ve Bununs.bir {Franklin ve-Nevvton; Nevvton’cu deney Bilimleri üzerine bir soruşturma özellikle 255,57, 275-77 örneği olarak Franklı’in Elektik alanındaki çalışmaları) Philadelphia 1956, bölüm 7, özellikle s (6)255,57,275-77 Bu örnek üzerinde uzun uzadıya tatışma 10.cu Bölümün sonlarına doğru yer almaktadır. v(7)(6) H. Metzger, Les Dostrines chiniques en France du debut du XVII e siecle a la fin du XVIII siBu örnek üzerinde uzun uzadıya tatışma tO.cu Bölümün sonlarına doğru yer almaktadır. (17. yüzyılın başından 18. yüzyıl sonuna kadar Fransa'da kimya öğretileri) Paris 1923, s. ecle 1,(7) Fİ. Metzger, Les Dostrines chinigues en France du debut du XVII e siecle a la tin du XVIII si­ 359,61; Marie Boas, Robert Boyle and Seventeenth Century Chenistry (Robert Boyle ve 17. yüz¬ ecle (17. yüzyılın başından 18. yüzyıl sonuna kadar Fransa’da kim ya öğretileri) Paris 1923, s. yıl kimyası Cambridge 1958, s. 112,15. 359,61; Marie Boas, Robert Böyle and Seventeenth Century Chenistry (Robert Böyle ve 17. yüz­ (8) Leo Konigsberger, Hermann von Helmholtz, çeviren Francis A. Welby, Oxford, 1906, s. yıl kimyası Cambridge 1958, s. 112,15. 65.,66 (8) Leo Konigsberger, Flermann von Helmholtz, çeviren Francis A. VVelby, Oxford, 1906, s. (9) James E. Meinhard, "Chromatography: A Perspective" (Kromatografiye bir bakış) Science 65.,66 (Bilim) dergisi 1 10, 1949, s. 387,92. (9) James E. Meinhard, “Chromatography; A Perspective” (Kromatografiye bir bakış) Science (Bilim) dergisi 110, 1949, s. 387,92.

76

76

ğal görüngülerin bu cisimciklere ilişkin şekil, boyut, hareket ve etkileşim ğal görüngülenn bu cisim ciklere ilişkin şekil, boyut, hareket ve etkileşim kaynıBu ilkelerin başladılar. varsaymaya açıklanabileceğini kavramlarıyla kavram larıyla açıklanabileceğini varsaymaya başladılar. Bu ilkelerin kaynığı da göründüğü kadarıyla hem metafizik hem de yöntemseldi. Metafizik ğı da göründüğü kadarıyla hem m etafizik hem de yöntem seldi. M etafizik nesneleri hangile¬ evrenin tür içerip, hangi ilkeler bilim adamına açısmdan, açısm dan, ilkeler bilimediyordu: adam ına evrenin türsadece nesneleri içerip, hangile­ halindeki hareket 'dikte' kısacasıhangi varolan rini içermediğini rini içermediğini ediyordu; kısacası varolan sadece hareket halindeki nasıl ile temel açıklamaların idi. Yöntem‘dikte’ yasalar ise, nihai madde açısmdan maddegerektiği idi. Yöntem açısm dan ise, nihai yasalar yasalar ile tem elcisimciklerin açıklam alann nasıl hare¬ veriliyordu: hakkında olması 'reçete' olm ası ve gerektiği hakkındabelirlemeli, ‘reçete’ veriliyordu; yasalar cisimherhangi ciklerin hare­ bir 'verilmiş' etkileşimlerini açıklama ise ketlerini ketlerini ve etkileşim lerini bu belirlemeli, açıklam a ise ‘verilm iş’ herhangi bir hareketlerine indirgemeliydi. maddenin yasalara uyan görüngüyü doğal doğaldagörüngüyü m addenin builişkin yasalara uyan hareketlerine indirgemeliydi. bilim adamlarına evren önemlisi, cisimciklere araş¬ Daha görüşü Dahasorunlarının da önem lisi, cisim ciklere ilişkin evren görüşü bilim adam larına araş­ neler öğretiyordu. Örneğin çoğunlukla gerektiğini olması tırma tırm a'un sorunlarının çoğunlukla neler olması gerektiğini Örneğin bir öğretiyordu. bu yeni felsefeyi kimyacı dikkatinin yaptığı gibi benimseyen Böyle B o y le’un yaptığı gibi(tür bu yeni felsefeyi benim seyen birgörülebilecek kimyacı dikkatinin kim¬ olarak transmütasyon dönüşme) çoğunu değiştirme, çoğunu transm ütasyon (tür değiştirme, dönüşme) olarak görülebilecek kim­ bütün kimyasal deği¬ bu örnek, Çünkü yöneltmekteydi. yasal tepkimelere yasal tepkim elereyattığı yöneltm ekteydi.nesnecik Çünkü bu bütün kim diğer yasal tep¬ deği­ yerörnek, temelinde değiştirmelerini şimlerin düşünülen şimlerinkıyasla tem elinde düşünülen nesnecik (10) yer değiştirmelerini diğer tep­ Nesnecik maddeciğinin dahayattığı kimelere gösteriyordu. açık olarak kimelere kıyasla daha açık optiğin olarak gösteriyordu. (10) Nesnecik maddeciğinin de kendini mekaniğin, etkileri benzer veya ısının incelenmesinde benzer etkileri m ekaniğin, optiğin veya ısının incelenm esinde de kendini göstermişti. göstermişti. Son olarak, daha da üst bir düzeyde, bilim adamlığının vazgeçilmez ko¬ daha üstbuluyoruz. bir düzeyde, bilim bilim adam lığının vazgeçilmez ko­ dünyayı an¬ adammm Örneğin olan olarak, dizidailke şulu Son başka bir şulu olan başkaakhnm bir dizi ilke buluyoruz. Örneğin bilim kapsammı adamm m dünyayı an­ ve kesin¬ düzenin kazandıracağı lamak dünyaya ve insan vegenişletmek insan akhnm dünyayaduyması kazandıracağı düzenin kapsam m ı veolarak kesin­ Bu amaca yönelik lazımdır. arzusunu liklamak payını paymı genişletm ek arzusunu duyması lazımdır. Bu hesabma amaca yönelik olarak ya da mes¬ kendi bir parçasını dalikyapması belirli gereken, doğanm inerek da yapması gereken,büyük doğanm belirli bir parçasmı hesabma ya daince¬ m es­ ayrıntılarına aracılığıyla ampirik (görgü1) kendi lektaşları çapta lektaşlarıBu aracılığıyla büyük çapta am pink (görgül) aynntılarm inerek ince­ düzensiz incelemenin bazen 'görünürde' boşluklara bırakması lemektir. lemektir. Bu incelem enintekniklerini bazen ‘görünürde’ boşluklar bırakması yahut kullandığı gözlem da, geliştirmek bilim adamına daha çok düzensiz da, bilim adamına gözlem tekniklerini daha çok geliştirm ek yahut kullandığı Kuşku¬ birer fırsat olmalıdır. kavram daha ileri düzeyde için yapısını açmak daha başka buna benzer kavram yapısınıbilim daha adamları ileri düzeyde açmakçağlarda için birergeçerli fırsat olan olmalıdır. Kuşku­ suz için bütün da benzer vardır. bilim adam lan için bütün çağlarda geçerli olan daha başka kurallar suz buna kurallar da vardır. bağlandığı ilkelerin, güçlü bir örüntü halindeki bu varlı¬ Bilim adamının bilimi kuramsal, Bilim adam ının bağlandığı ilkelerin, güçlü bir olsun, örüntüolağan halindeki bu bul¬ varlı­ deneysel veya yöntemsel ğı, kavramsal, Olgun¬ kaynağıdır. ğı, kavram sal, getiren deneyseleğretilememizin veya yöntem sel ana olsun, olağan bilim i bul­ ile kuram yan yana maca çözmesal, bu sayede ge¬ kişiye, m aca bir çözm e ile yan yana uygulayıcısı getiren eğretilem em izin ana kaynağıdır. O lgun­ uzmanlık durumundaki daimin laşmış verile¬ kurallar laşmış bir uzm anlıkkendi daimbiliminin in uygulayıcısı durum undaki kişiye, bu sayede ge­ belirleyen niteliklerini rek dünyanın gerek kendi adına bilginin rek dünyanın gerek kendi bilim ininveniteliklerini belirleyen kurallar verile­ bu kişi kuralların hazırda duran bildiği içindir ki, emin olarak bildiği içindir ki, kalmış bu kişisorunlarına kuralların kendinden ve hazırda tamamen duran bilginin kendi eğiadına tanımladığı, kapalı azmini onun kişisel tanım ladığı, kapah kalm ış sonra sorunlarına kendinden tamkamçılayan am en emin amaç olarakbe¬ eğilebilmektedir. Bu noktadan tar¬ ve kurallar Bulmacalar lebilm ektedir. Bu noktadan sonra onun kişisel azmini kam çılayan amaç be­ kavuşturmaktır. çözüme bulmacayı lirsiz kalmış yapısını lirsiz kalm bu ış bulm acayıyönlerden, çözüm e kavuşturmaktır. Bulm acalar've kurallar tar­ olâğan-bilimsel uygulamanın ve başka tışmasının, aydınlat¬ biruygulam söyleyebiliriz. başkasel böylece tışm asının, bu ve başka yönlerden, Ancak, olağan-bilim anın yapısını açıdan, bu aydınlattığını uz¬ olabilir.Ancak, Her nebaşka bir bilimsel kadarbir belli aydınlattığını böyleceyanıltıcı söyleyebiliriz. açıdan, bu aydınlat­ ma önemli bir şekilde belli bağlandıkları tüm uygulayıcıların ma önemli bir şekilde yanıltıcı olabilir. H erzamanlarda ne kadar belli bir bilim selku¬ uz­ alanmdaki manlık uygulada, bu kurallar söz zam uzmanların konusu bulunursa m anlık alanm daki tüm uygulayıcıların belli anlarda bağlandıkları ku­ muhakkak rallar rallar m uhakkak bulunursa da, bu kurallar söz konusu uzm anların uygulaBoas "The Es¬ maddeciliğinin genel bir

açıklaması için bkz. Marie OO) "Zerre' ya da 'nesnecik' (Felsefede dünya Mechanicai of the tablishment (10) “Zerre' ya da ‘nesnecik’ Phisopphy" maddeciiiğinin genei birMekanik açıkiaması içingörüşünün bkz. Marie Yerleşmesi) Boas “The Esbkz. T.S. kimyası Bunun Böyle 1952, etkileri üzerindeki s. 412-541. için deYerleşmesi) 10,the dergisi, of Osiris tabiishment Mechanicai Phisopphy" (Feişefede Mekanik dünya görüşünün Boyle Chemistry (Robert in thekimyası Century" Seventeenth and Structural Kuhn, Osiris"Robert dergisi,Boyle 10, 1952, s. 412-541. Bunun Böyle üzerindeki etkileri için de bkz. 17. T.S. 1952, s. 12-36 dergisi, 43,Chemistry Kimya)and IsisStructural Yüzyılda Kuhn, “Yapısal Robert Böyle in the Seventeenth Century” (Robert Böyle 17. Yüzyılda Yapısal Kimya) Isis dergisi, 43, 1952, 77 s. 12-36 11

bütün ortak yanjarı koymakta kendi "başlarına yeterli malanndaki m alarm daki bütün ortak yanjarıortaya ortaya koym akta kendi 'başlarına yeterli olamazlar. Olağan bilim son derece belirlenmiş, yani sınırları belli bir faali¬ olamazlar. Olağün bilim son derece belirlenmiş, yani sınırları belli bir faali­ yettir, ama tamamen kurallarla belirlenme zorunluluğu yoktur. Bu yüzden yettir, am a tam am en kurallarla belirlenm e zorunluluğu yoktur. Bu yüzden denememin daha başında, olağan araştırma geleneklerinin tutarlılık kayna¬ denememin daha başında, olağan araştırma geleneklerinin tutarlılık kayna­ ortak kurallardan, varsayımlardan veya bakış açılarından ziyade, ğığıolarak, olarak, ortak kurallardan, varsayım lardan veya bakış açılarından ziyade, paradigmalar yaklaşımını tercih ettim. Benim düşünceme göre kural¬ ortak ortak paradigm alar yaklaşım ını tercih ettim. Benim düşüncem e göre kural­ lar paradigmalardan türetilir, ama paradigmalar kurallar olmadan da araştır¬ lar paradigm alardan türetilir, ama paradigmalar kurallar olmadan da araştır­ maya yön verebilirler. maya yön verebilirler.

V.V.PARADİGMALARIN PARADİGMALARINÖNCELİĞİ ÖNCELİĞİ

Kurallar Kurallarileileparadigmaların paradigmalarınolağan olağanbilimle bilimleilişkisini ilişkisinitam tamolarak olarakortaya ortayaçı¬çı­ karabilmek karabilmekiçin içinilkilkönce öncetarihçilerin, tarihçilerin,demin deminkabul kabuledilmiş edilmişkurallar kurallarolarak o l a r ^be¬ be­ timlediğimiz timlediğimizilkelere ilkelereözgü özgühareket hareketçizgisini çizgisininasıl nasılayırdıklarına ayırdıklarınabirb hbakın. bakm.Bel¬ Bel­ lilibirbiruzmanlık uzmanlıkdalının, dalının,belli bellibirbirzamanda zamandatarihsel tarihselolarak olarakyalandan yakmdanincelenme¬ incelenme­ da gözlem ya kuramların sisisonucunda, kavram, deney çeşitü sonucunda, çeşith kuram larm kavram, deney ya da gözlemaçısından açısındannasıl nasıl uygulandıklarını uygulandıklarınıgösteren gösterenyarı yarıstandartlaşmış standartlaşmışvevetekrarlı tekrarlıbirbirdizi diziörnek örnekmey¬ mey­ dana danaçıkacaktır. çıkacaktır.Bunlar Bunlarbilimsel bilimseltopluluğun topluluğunders derskitapları kitaplarıkonferansları konferanslarıvevela-la­ kendini boratuvar paradigmalardır. problemleri yoluyla gösteren boratuvar problemleri yoluyla kendini gösteren paradigmalardır.Söz Sözkonusu konusu bilim bunlarla üyeleri, etmeyi icra mesleklerini bunları çevresinin çalışıp bilim çevresinin üyeleri, mesleklerini icra etmeyi bunları çalışıp bunlarlauy¬ uy­ gulama gulam ayaparak yaparaköğrenirler. öğrenirler.Elbette Elbettetarihçiler tarihçilerbuna bunailave ilaveolarak o l a r ^bir birde, de,konu¬ konu­ mu muhenüz henüzbelirsiz belirsizolan olanbaşarıların başarılarınbekleştiği bekleştiği'karanlık' ‘karanlık’alan alaribulacaktır, bulacaktır,fakat fakat sorunların tekniklerin gibi görüldüğü ve çözümlenmiş çekirdeği görüldüğü gibi çözüm lenm iş sorunların ve tekniklerin çekirdeğigenellikle genellikle son sonderece derecebelirgindir. belirgindir.Seyrek Seyrekaksamalar aksam alarolmasına olmasınakarşın karşıngelişmiş gelişmişbirbirbilim bilim çevresinin çevresininparadigmaları paradigmalarıoldukça oldukçarahatlıkla rahatlıklabelirlenebilmektedir. belirlenebilmektedir. Ne Nevar varkikiortak ortakparadigmaların paradigm alarmbelirlenmesi, belirlenmesi,ortak ortakkuralların kurallarındadabelirlen¬ belirlen­ ve diği ikinci analamına Bunun biraz gelmez. olabilmesi için diği analamma gelmez. Bunun olabilmesi için ikinci ve birazdadadeğişik değişiktürde türde birbiradım adımgerekmektedir. gerekmektedir.Bu Buadımı adımıatarken atarkentarihçi, tarihçi,bilim bilimçevresinin çevresininparadig¬ paradig­ malarını malarınıbirbirleriyle birbirleriyleveveenehson sonaraştırma araştnm abildirileri bildirileriileilekarşılaştırmalıdır. karşılaştırmalıdır.Bu¬ Bu­ amacı, nu üyelerinin geniş yapmaktaki en topluluk kapsamlı nu yapmaktaki amacı, topluluk üyelerinin en geniş kapsamlıparadigmaların¬ paradigmalarmdan dansoyutlayarak soyutlayarakaraştırma araştırm akuralı kuralıbiçiminde biçim indekullanıma kullanım aalmış almışolabilecekleri olabilecekleri açık açıkyayadadakapalı kapalınenetürtürunsurların unsurlarınayırdedilebileceğini ayudedilebileceğinianlamaktır. anlamaktır.Belli Bellibirbir bir da ya kalkışan geleneği betimlemeye incelemeye bilimsel herhangi bilimsel geleneği betim lem eye ya da incelemeye kalkışan herhangi birkişi¬ kişi­ nin, nin,mutlaka mutlakabubutürtürkabul kabulgörmüş görmüşilke ilkevevekurallara kurallarabakması bakmasılazımdır. lâzımdır.Geçen Geçen bölümün bölüm ündedegösterdiği gösterdiğigibi gibibubuamacında am acındakısmen kısm endedeolsa olsabaşarıya başarıyaulaşacağı ulaşacağı kişinin kesinlikle aşağı Fakat bu yukarı deneyimi söylenebilir. aşağı yukarı kesinlikle söylenebilir. Fakat bu kişinin deneyimieğer eğerbiraz birazol¬ol­ benziyorsa, kural paradigma benimkine hem sun arayışından arayışını, sun benimkine benziyorsa, kural arayışmı, paradigma arayışından hemdaha daha güç güçhem hemdededaha dahaazazdoyurucu doyurucubulmuş bulmuşolması olmasıgerekir. gerekir.Bilim Bilimtopluluğunun topluluğununor¬or­ tak takinançlarını inançlarınıbetimlemek betimlemekiçin içinkullandığı kullandığıgenellemelerin genellemelerinbazıları bazılarıhiçbir hiçbirso¬ so­ fun runyaratmayabilir. yaratmayabilir.Buna Bunakarşın karşmbazıları bazılarıda, da,yukarıda yukarıdaörnek örnekolarak olarakgösterdik¬ gösterdik­ Bu örneklerin bizim lerimiz lerimizdededahil, dahil,bir birnebze nebzefazla fazlaçetin çetingelecektir. gelecektir. Bu örnekleringerek gerek bizim herhangi bir tarzda tarzda, gelecek aklına gerek başka gösterdiğimiz gösterdiğim iz tarzda, gerek aklına gelecek herhangi bir başka tarzdaifade ifade üyesi tarafındanreddedil¬ topluluğun birbirkısım edildikleri edildiklerisürece süreceincelediği incele'diğitopluluğun kısım üyesitarafından reddedil­ miş mişolacakları olacaklarıdadaaşağı aşağıyukarı yukarıkesindir. kesindir.Ancak, Ancak,araştırma araştırmageleneğinin geleneğinintutarlı¬ tutarlıbilim dalında olan konusu söz istiyorsak, anlamak aracılığıyla kurallar lığını Iığmı kurallar aracılığıyla anlam ak istiyorsak, söz konusu olan bilim dalmda de gereklidir. Bunun sonucunda, belli bir ortak ortakbir birzemin zem insaptamak saptam akgene gene de gereklidir. Bunun sonucunda, belli bir 79

79

araştırma geleneğini oluşturacak düzeyde olan bazı kuralların aranması, ister araştırma geleneğini düzeyde olan bazı kurallarm aranması, ister istemez sürekli olarak ve son haddine kadar zorlayan bir çaba kişinin sabrmıoluşturacak istemez kişinin sabrmı sürekli olarak ve son haddine kadar zorlayan bir çaba haline gelmektedir. haline gelmektedir. Öte yandan, bütün bu engellemeleri görmekle, onların kaynağını teşhis et¬ Öte yandan, bütün oluyoruz. bu engellemeleri görmekle, kaynağmı teşhis et­ da bulmuş me fırsatını taraftan Bilim adamları bironlarm Newton, Lavo¬ m e fırsatm ı da bulmuş oluyoruz. Bilim adam lan bir taraftan Newton, Lavo­ isier, Maxwell veya Einstein gibi kişilerin son derece önemli bir dizi soruna isier, M axwell veya Einstein gibi kişilerin son derece önemli dizi soruna aşağı yukarı kalıcı bir çözüm getirdiği yönünde görüş birliğinebir varırlarken, aşağı yukarı kalıcı bir çözüm getirdiği yönünde görüş birliğine varırlarken, diğer taraftan bazen farkında bile olmadan bu çözümleri kalıcı yapan soyut diğer taraftan bazen farkında bile olmadan bu çözüm leri kalıcı yapan soyut Özelliklerin ne olduğu konusunda anlaşamamadadırlar. Yani bir paradigmayı Özelliklerin ne olduğu konusunda anlaşamamaktadırlar. Yani bir paradigmayı tamamen yorumlama yahut usavurma konusunda anlaşmaya varmadan, hatta tam amen yorumlama yahut usavurma konusunda anlaşmaya varmadan, hatta böyle bir şey için çaba bile sarf etmeden, sadece o paradigmanın kimliğini böyle bir şey için çaba bile sarf etm eden, sadece o paradigm anın kim liğini saptamakta ortak davranabilirler. Dolayısıyla böyle standart bir yorumun bu¬ saptamakta ortak davranabilirler. Dolayısıylabir standart bir yorumun bu­ üzerinde lunmayışı yahut kurala indirgeme yapılama¬ anlaşmaya varılmış böyle lunmayışı yahut üzerinde anlaşmaya vanim ış bir kurala indirgeme yapılama­ paradigmanın yışı, araştırma yönlendirmesini engellemez. Olağan bilimin, yışı, paradigm anın araştırm a yönlendirm esini engellem ez. Olağan bilimin, paradigmayı doğrudan denetlemek yoluyla kısmen belirlenmesi mümkündür paradigmayı doğrudan denetlemek yoluyla kısmen belirlenmesi mümkündür ve bu, kurallardan yardım görse bile, kural ve varsayımların kesinleştirilme¬ ve bu, kurallardan yardım görse bile, kural ve varsayım lann kesinleştirilme­ sine bağımlı olan bir süreç değildir. Tersine bir paradigmanın varlığı ile her¬ sine bir bağım olan bir süreç değildir. paradigmanın varlığı ile her­ hangi dizilı tamamlanmamış varlığıbir kuralınTersine bir gereklilik arasında ilişkisi hangi bir dizi t^ a m la n m a m ış kuralın varlığı arasm da bir gereklilik ilişkisi yoktur, yani biri diğerinden çıkartılamaz. (1) yoktur, yani biri diğerinden çıkartılamaz. (1) Bu söylediklerimizin kaçınılmaz olarak ilk etkisi akılda bazı sorular uyan¬ Bu olacaktır: söylediklerim izinbir kaçmılmaz olarak ilk etkisi akılda bazı sorular uyan­ yetkin dırmak dizi kuralın yerde olmadığı bilim adammı belli ak olacaktır: geleneğe yetkin birbağlı dizi tutan kuralın olmadığı yerde bilimdoğrudan adammı de¬ belli olağan-bilimsel birdırm nedir? 'Paradigmaların bir olağan-bilimsel geleneğe bağlı tutan nedir? ‘Paradigmalarm doğrudan de­ netlenmesi' tümcesi ne anlama gelebilir? Bu gibi sorulara kısmi bazı cevap¬ netlenm esi’ tüm cesi ne anlama gelebilir? Bu gibi sorulara kısm i bazı cevap­ ları, çok başka bir bağlamda olmakla birlikte, (merhum) Ludwig Wittgenste¬ çok başka Kullandığı bir bağlam da olmakla (merhum) Ludvvig Wittgensteinları, geliştirmiştir. hembirlikte, daha temel bağlam düzeyde olduğu hem de in geliştirmiştir. KulİEmdığı bağlam hem daha temel düzeyde hem de daha iyi bilindiği için, önce söz konusu verdiğiolduğu onun sorunlara tarz çözümü daha iyi bilindiği için, önce söz konusu sorunlara onun verdiği tarz çözümü görmemiz yararlı olabilir. Wittgenstein' m sorduğu soru şuydu: " 'İskemle' görm'yaprak' em iz yararlı olabilir. ittgenstein’m sorduğu soru şuydu: “ ‘İskem le’ yahut yahut 'oyun'Wgibi ve tartışmaya terimleri, çelişkisiz olarak yahut ‘y ap rak ’ yahut y u n ’ gibikullanabilmemizi terim leri, çelişkisiz olarak ve tartışm bir ‘o kesinlikle meydan vermeyecek (2) aya nedir?" sağlayan meydan vermeyecek bir kesinlikle kullanabilmemizi sağlayan nedir?” (2) Bu aslında çok eski bir soru ve olağan yanıtı da hep şu olmuş: ister bilinç¬ Bu ashnda çok eski bir soru ve olağan yanıtı da hep şu olmuş: ister bilinç­ le ister seziyle olsun, iskemlenin, yaprağın ya da oyunun ne olduğunu temel¬ le ister seziyle olsun, iskemlenin, yaprağın ya da oyunun ne olduğunu temel­ de biliyor olmamız gerekir. Yani bir anlamda, sözgelişi bütün oyunların, ve de biliyor olmamız sözgelişi bütün oyunlarm, sadece oyunların ortakbir dizi özelliği olduğuYani biranlamda, kavrıyor sahipgerekir. olmamız lazım.ve sadece dili oyunlann sahip olduğu ortak biruyguladığımız dizi özelliği kavnyor olmamız ve dili Ancak, nasıl kullandığımız ne türlazım. dünyanın bir A ncak, dili nasıl kullandığım ız ve dili uyguladığım ız dünyanın ne türbir bir dünya olduğu göz önüne alındığında, Wittgenstein'm vardığı sonuç, böyle dünya olduğu göz önüne almdığmda, W ittgenstein’m vardığı sonuç, böyle dizi özelliğin bulunmâsma gerek olmadığı idi. Bazı oyunların bazı iskemlele¬bir dizi bulunmâsma gerek olmadığı idi.özelliğin Bazı oyunlarm bazıtartışması, iskemlele­ da bazı yaprakların ya özelliğin rin bir kısım ne olduğu paylaştığı rin ya da bazı yaprakların paylaştığı bir kısım özelliğin ne olduğu tartışması, belki bunların karşılığı olan terimleri kullanmayı öğrenmemize yardımcı ol¬ belki bunlarm karşılığı olan terimleri kullanmayı öğrenmemize yardımcı maktadır, ama bir sınıf nesnenin tüm üyelerine ve yalnız onlara aynı orandaol­

maktadır, ama bir sınıf nesnenin tüm üyelerine ve yalnız onlara aym oranda

(1) Benzer bir konuyu gayet başarılı bir şekilde işleyen Michael Polanyi'nin görüşüne göre bilim (1) Benzer bir konuyu gayet başarılı bir şekilde işleyen Michael görüşüne bilim en büyük adamının edilengöre başarısı oranda tecrübe ile elde 'sözsüz' bilgiye bağlıdır, yani Polanyi'nin ve ke¬ adamının en büyük oranda ‘sözsüz’Bkz. bilgiye bağlıdır, yani tecrübe ile elde edilen ve ke­ dökülemeyen söze başarısı sinkes bir çeşik Bilgi) (Kişisel Knowledge 'meleke'. Personel Chicago, sinkes söze dökülemeyen bir çeşik ‘meleke’. Bkz. Personel Knowledge (Kişisel Bilgi) Chicago, özellikle. 1958 V. ve VI. Bölümler. özellikle. V. ve VI.Philosophical Bölümler. Investigations (Felsefi Araştırmalar) çeviren G.E.M. AnsLudwig Wittgenstein, (2)1958 (2) Ludvvig VVİttgenstein, (Felsefi Araştırmalar) çeviren G.E.M. Anscombe, New York, verme' özetlediği 'isim 1953, s.Philosophical 31-16. Ancak,Investigations işlemi¬ Wittgenstein bu şekilde Newyatması York, 1953, s. 31-16. Ancak, Wittgenstein bu şekilde özetlediğihemen ‘isim verme’ temelinde gereken nincombe, hemenişlemi­ 'dünyanın' konusunda bir dünya olacağı hiç¬ nasıl yatması gereken ‘dünyanın’ nasıl bir dünya olacağı konusunda hemen hemenat¬ hiç­ söylememektedir. birnin şeytemelinde Bu yüzden yukarıda söyleyeceklerimizin bir kısmı Wittgenstein's bir şey söylememektedir. Bu yüzden yukarıda söyleyeceklerimizin bir kısmı VVİttgenstein’a at­ fedilemez. fedilemez.

80 80

uygulanabilecekbir birdizi diziözellik özellikyoktur. yoktur.Bunun Bununyerine, yerine,daha dahaönce öncegözlemledi¬ gözlemledi­ uygulanabilecek ğimizbir birçeşit çeşitfaaliyet faaliyetileilekarşılaştığımız karşılaştığım ızzaman, zaman,hemen hemen'oyun' ‘oyun’terimini teriminiuy¬ uy­ ğimiz gulan?,çünkü çünkügördüğümüz gördüğümüzolay olayileiledaha dahaönce öncebubuisimle isimleanmayı anmayıöğrenmiş öğrenmişol¬ol­ gularız, duğumuzbirtakım birtakımfaaliyetler faaliyetlerarasında arasındabir bir'aile' ‘aile’benzerliği benzerliğibuluruz. buluruz.Kısacası Kısacası duğumuz W ittgenstein’m nazarındaoyunlar, oyunlar,iskemleler iskem lelerveveyapraklar, yapraklar,her herbiri biribazı bazıça¬ ça'm nazarında Wittgenstein hşm alannveveçapraz çaprazbirleşmelerin birleşmelerinörüntüsünden örüntüsündenoluşan oluşan'doğal' ‘doğal’ kavramaile¬ aile­ kavram tışmaların leridir.Böyle Böylebir birörüntünün örüntününvarlığı varlığıdadasöz sözkonusu konusunesneyi nesneyiyayadadafaaliyeti faaliyetiba¬ ba­ leridir. şarıylasaptayabilmemizi saptayabilmem iziyeterince yeterinceaçıklayacak açıklayacakniteliktedir. niteliktedir.Yalnız Yalnızveveyalnız yalnız şarıyla isimverdiğimiz verdiğimizaileler ailelerçakıştığı çakıştığıyay da a d azamanla zamanlabirbirine birbirinekarıştığı karıştığıtakdirde takdirdeya¬ ya­ isim ninikısacası kısacası'doğal' ‘d o ğ a l’ailelerin ailelerinolmadığı olm adığıdurumlarda, durum larda,karşımızdaki karşım ızdakinesnelerin nesnelerin kimliğinisaptamakta saptamaktaveveismini isminikoymaktaki koymaktakibaşarımızdan başarımızdanyola yolaçıkılarak, çıkılarak,kul¬ kul­ kimliğini landığım ızher hersınıf sınıfismine isminekarşılık karşılıkbir birdizi diziortak ortaközelliğin özelliğinbulunduğu bulunduğuiddia iddia landığımız edilebilir. edilebilir. Aynışey, şey,tek tekbir birolağan-bilimsel olağan-bilimselgeleneğin geleneğiniçerisinde içerisindeortaya ortayaçıkan çıkançeşitli çeşitli Aynı araştırm asorunları sorunlarıveveteknikleri teknikleriiçin içindedepekâlâ pekâlâgeçerli geçerliolabilir. olabilir.Bunların Bunlarındada araştırma paylaştığıortak ortakyönün, yönün,geleneğe geleneğekendine kendineözgü özgübirbirözellik özellikkazandıran kazandıranvevebi¬ bi­ paylaştığı limseldüşünce düşünceüzerindeki üzerindekietkisini etkisinisağlayan sağlayanbelirlenmiş belirlenmişyayadadahiç hiçdeğilse değilsetam tam limsel olarak olarakbelirlenebilir belirlenebilirbir birdizi dizikural kuralvevevarsayım varsayımolduğu olduğusöylenemez. söylenemez.Tersine, Tersine, bubusorun sorunveVetekniklerin, tekniklerin,söz sözkonusu konusuolan olanbilim bilimçevresinin çevresininçok çokönceden öncedenyerle¬ yerle­ başarılarıarasında arasındasaymaya saymayaalıştığı alıştığıbilimsel bilimselyapının yapmınherhangi herhangibir birparçası parçası şikşikbaşarıları ileileilişkileri, ilişkileri,benzetme benzetm eyayadadamodel m odelkurma kurmayoluyla yoluyladadasağlanmış sağlanmışolabilir. olabilir.Bi¬ Bi­ limadamları adam lanilkilkönce önceeğitimle eğitimlesonra sonradadakarşılaştıkları karşılaştıklanbilimsel bilimselmetinler metinleraracı¬ aracı­ lim lığıyla lığıylaelde eldeettikleri ettiklerimodelleri modellerikullanırken, kullanırken,bubumodellere modellerebilim bilimçevresinin çevresininpa¬ pa­ radigması radigm asıkonumunu konum unukazandıran kazandıranözellikleri özelliklerihem hemtam tamolarak olarakbilmezler bilm ezlerhem hem dedebuna bunapek pekgerek gerekduymazlar. duym azlar.Böyle Böyleolduğu olduğuiçin içinde, de,tamamlanmış tam am lanm ışbir birdizi dizi kurala kuralaihtiyaçları ihtiyaçlarıyoktur. yoktur.Bilim Bilimadamlarının adamlarmınkatılmış katılmışoldukları olduklarıaraştırma araştırmagele¬ gele­ neğinin neğininbelli bellibir birtutarlılığa tutarlılığasahip sahipolmasından, olmasmdan,bubugeleneğin geleneğintemelinde temelindeyatıp yatıpdada ekekbir birtarihsel tarihselyayadadafelsefi felsefiaraştırmanın araştırmanmortaya ortayaçıkartabileceği çıkartabileceğibirbirkurallar kurallarveve varsayımlar varsayım lartopluluğunun topluluğununvar varolduğu olduğubile bileanlaşılmayabilir. anlaşılmayabilir.Bilim Bilimadamları¬ adamlarının nmbelli bellibirbirsorunu somnuyayadadaçözümü çözümügeçerli geçerlikılanın kılanmneneolduğu olduğukonusunda konusundagenel¬ genel­ likle liklesoru sorusormamaları sorm am alarıyayadadatartışma tartışm ayapmamaları yapmam alarıbizi bizihiç hiçdeğilse değilsesezgisel sezgisel olarak olarakyanıtı yanıtıbildiklerini bildiklerinidüşünmeye düşünmeyeyöneltmiştir. yöneltmiştir.Halbuki Halbukibubutürtürsoru soruveveya¬ yanıtların nıtlarmaraştırma araştırmaileilepek pekilgisi ilgisiolmadığını olmadığmıdüşünmeleri, düşünmeleri,bubututumun tutumunçok çokdaha daha basit basitbir birnedeni nedeniolabilir. olabilir.Yani Yaniparadigmalar, paradigmalar,kendilerinden kendilerindentutarlı tutarlıbir birşekilde şekilde soyutlanarak soyutlanarakelde eldeedilecek edilecekherhangi herhangibir birdizi diziaraştırma araştırmakuralından kuralm danhem hemdaha daha öncelikli, öncelikli,hem hemdaha dahabağlayıcı bağlayıcıvevehem hemdededaha dahaeksiksiz eksiksizolabilirler. olabilirler. Şimdiye Şimdiyekadar kadartamamen tamamenkuramsal kuramsalbir birsav savileri ilerisürdük: süçdük:paradigmalar paradigm alarola¬ ola­ müdahalesi belirleyebilir. olmadan da kuralların bilimi ğan geliştirebilir ğan bilimi geliştirebilir kurallarm müdahalesi olmadan da belirleyebilir.Şim¬ Şim­ dididedebubusavı savıhem hemdaha dahaanlaşılır anlaşılu-kılmak kılmakhem hemdedeönemini öneminivurgulamak vurgulamakiçin içinpa¬ pa­ radigmaların radigm alarmgerçekten gerçektendedebubuşekilde şekildeişlediğine işlediğineinanmamız inanm am ıziçin içinnenegibi gibine¬ ne­ denler denlerbulunduğuna bulunduğunaişaret işaretetmek etm ekistiyorum. istiyorum Bunlardan . Bunlardanbirincisini birincisinişimdiye şimdiye belirli bulunuyoruz; olağan-bilimsel kadar enine zaten boyuna tartışmış kadar zaten enine boyuna tartışmış bulunuyoraz; belirli olağan-bilimselgele¬ gele­ nekleri nekleriyönlendirmiş yönlendirm işolan olankuralları kurallarıortaya ortayaçıkarmanın çıkarrhanınolağanüstü olağanüstügüçlüğü. güçlüğü. Felsefecinin, Felsefecinin,bütün bütün'oyun'ların ‘oyun’larınpaylaştığı paylaştığıortak ortakyanın yanmneneolduğunu olduğunusöyleme¬ söyleme­ yeyeçalıştığı çalıştığızaman zamankarşılaştığı karşılaştığıgüçlükten güçlüktenpek pekdedefarklı farklıdeğil. değil.Birincinin Birincininuzan¬ uzan­ tısı tısıolduğu olduğuikinci ikinciveveana ananeden nedenise, ise,bilimsel bilimseleğitimin eğitiminyapısından yapısmdankaynaklan¬ kaynaklan­ maktadır. maktadır.Başlangıçtan Başlangıçtanberi berigördüğümüz gördüğümüzgibi, gibi,bilim bilimadamları adamlarıkavramları, kavram lan,yaya­ 81sı

saları ve kuramları hiçbir zaman ayrı ayrı ve soyut olarak öğrenmezler. Tersi¬ ne, zamanzaman ilk karşılaştıkları bu zihinsel saları ve kuramları hiçbir ayrı ayrı ve soyut öğrenmezler. Tersi­ eğitim gerekolarak araçları açısından gerek ne, ilk açıdan karşılaştıkları bu zihinsel araçları gerek eğitim açısmdan gerek tarihsel önceliğizaman birim içerisindeki ile birlikte olan bir uygulanışları bulurlar. birönceliği biriçerisindeki tarihsel Yeni açıdan olan bir birim uygulanışları ile birlikte dizi doğal görüngüye kuram daima yapılmış somut uy¬ gulamalarıyla bulurlar. Yenibirlikte bir kuram daimavesomut bir dizi doğal görüngüye yapılmış uy­ bu uygulamalar yapılmadan açıklanır edilme¬ kabul bile olamaz. aday alarıyla yegulam sonra, aynı birlikte açıklanır bu uygulamalar yapılmadan kabulveedilme­ Ancak kabulveedildikten uygulamalar baş¬ kaları kuram bilim adammın birlikte, ye aday bile ile olamaz. Ancak kabul edildikten sonra, aynı uygulamalar ve baş­ gelecekteki mesleğini öğreneceği ders alır.gelecekteki kitaplarında yer sadece kaları kuram ileyerini birlikte, adamsüsleme m m m esleğini öğreneceği Üstelik bu bilim ya da belgeleme ileders da değildir. kuramı Tersine, bir bu sınırlanmış süreci ya öğrenme kitaplarında yerini alır. Üstelik yer sadece süsleme da belgeleme uygulamaların ve buna incelenmesine ile sınırlanmışdoğrudan da değildir. Tersine, bir kuramı öğrenme süreci uygulamaların hem bağımlıdır laboratuvardaki araçlarla hem de kağıt kalemle yapılan alıştırmaları incelenm esine doğrudan bağım lıdır ve çözme buna hem laboratuvardaki araçlarla dahildir. Eğer problem Newton ve aları güç, çözm bir öğrenci, okuyan zaman kitle, emekân gibi terim¬ hem dedinamiği kağıt kalem le yapılan problem alıştırm dahildir. Eğer lerin anlamlarını bunu kitabında öğrenebiliyorsa, eksik fakatgibi sırasın¬ Neıvton dinamiği okuyan bir öğrenci, güç, kitle,bulduğu mekân ve zaman terim ­ yardımcı anlamlarmı öğrenebiliyorsa, bunu kitabında bulduğu eksik fakat sırasmçok dalerin birtakım tanımlamalar sayesinde bu kavramların yapmaktan ve bu tür çok katıl¬ problem da yardımcı birtakım uygulanışım tammlamalargözlemlemesi sayesinde yapmaktan bu kavramlarm çözümlerinde çalışmalara yapabilmektedir. ması sayesinde problem çözümlerinde uygulanışım gözlemlemesi ve bu tür çalışmalara katıl­ Bu çeşit hesabıyla ya da deneyler yoluyla öğrenme süreci mesleki parmak ması sayesinde yapabilmektedir. derslerinden tamammı kapsar. sürecinin tezini başlangıç çıraklık Bu çeşit parmak hesabıyla ya daİlk deneyler yoluyla öğrenmedoktora süreci mesleki bitirene verilen giderek, ve bilin¬ problemler öğrenciye karmaşıklaşır çıraklıkkadar sürecinin tamammı kapsar. İlk başlangıç derslerinden doktora tezini önceki daha da meyenler Fakat daha olanaşıklaşır çoğalır. verilen yakın bağlılık bitirene kadar öğrenciye problem ler başarılara giderek, karm ve bilin­ her zaman devam Öğrencilikten bilimsel meslek m eyenler daha daeder. çoğalır. Fakat dahasonraki öncekibağımsız başarılara olan yakın bağlılık ya¬ de aynı olarak eleÖğrencilikten alman problemler genel söz konusudur. şantısında içinbağım her zam an devam eder. sonraki sız şey bilimsel meslek yabilim Aslmda adamının bir aşamasında şantısmda genel olarakmesleğin ele almanherhangi problemler için de aynıoyunun şey sözkurallarım konusudur. kendi başına sezgisel öğrendiğini soyutlayarak kim¬ düşünmekten Asim daolarak bilim ve adammm mesleğin herhangi bir aşamasmda oyunun kurallarmı ama böyle seyi alıkoyamayız, için çok düşünmekten az neden vardır. şeye inanmak sezgisel olarak ve kendi başm abir soyutlayarak öğrendiğini kim ­ bilim adamları Gerçi, ya¬ araştırmanın seyi alıkoyam ayız, güncel am a böyle bir şeye somut inanmbir ak parçasınm için çok aztemelinde neden vardır. ileri geri hipotezler konuşurlar, tekil bilim sıra çalışma tan ama temelinde Gerçi, adamhakkında lan güncelrahatlıkla araştırmanm somut bir parçasmm ya­ olanileri ve yöntemlerinin dallarının sorunlarının temelinin, özel¬ tan tekü yerleşik hipotezler hakkmdageçerli rahatlıkla geri konuşurlar, ama sıra çalışma liklerini olmayanlardan pekyöntemlerinin farkları kalmaz. gelince, meslekten dallarmaçıklamaya m yerleşik temelinin, geçerli olan sorunlarmm ve özel­ bile, bunu böyleaçıklam soyutlamalar Eğer öğrenmişlerse yapmayı çok başarılı liklerini aya gelince, m eslekten olmayanlardan pek en farkları kalmaz. yeteneği bu yeteneğin Söz konusu gösterebilirler. yapma de, araştırma E ğer böyle soyutlam alar ile yapm ayı öğrenm işlerse bile, bunu en çok başarılı olasılık olmadan anlaşılabileceğini oyunun araştırm a yapmkurallarına a yeteneği gerekile gösterebilirler. Söz konusu busöylememize yeteneğin de, bile gerek olasılık yoktur sanırım. oyunun kurallarına gerek olm adan anlaşılabileceğini söylem em ize kurallarla olduğu kadar doğrudan model kur¬ Paradigmaların bile gerek yoktur soyutlanmış sanınm. varsaymamız da araştırma ma yoluyla yönlendirebileceklerini için bir üçüncü Paradigmalarm soyutlannuş kurallarla olduğu kadar doğrudan model kur­ öbür yüzünde saydığımız sonuçlarının bilimsel neden, eğitimina bu saklıdır. ma yoluyla da araştum yönlendirebileceklerini varsaymamız için bir üçüncü ilgili bilim Olağan çevresi önceden başarılmış neden,bilim bilimsadece sel eğitimin bu saydığımız sonuçlarının öbürproblem yüzündeçözüm¬ saklıdır. lerini kabul işleyebilir. sualsizilgili Süreceönceden ettiği kuralsızbaşanim Bu durumda sorgusuz Olağan bilim sadece bilim çevresi ış problem çözüm ­ modellere ne zaman duyulan güven paradigmalara yahut sarsılsa,Bukurallara lerini sorgusuz sualsiz kabul ettiği Sürece kuralsız işleyebilir. durum da ve kuralların yok olması gösterilen kazanması paradigmtipik alarailgisizliğin yahut m odellere duyulan güven neönem zaman sarsılsa, gerekir, kurallara kigösterilen devirlerin olmaktadır. Bilhassa gerçekte tipik de böyle şaş¬ ilgisizliğin yok olması ve paradigma-öncesi kuralların önem kazanması gerekir, veparadigm bir özelliği maz geçerli ola¬ çözüm kıstaslarının ki gerçekte de hangi böyle yöntemler, olmaktadır.sorunlar Bilhassa a-öncesi devirlerin şaş­ derin tartışmaların sık Ve cağı yapılmasıdır,geçerli ama he¬ oldukça sorunlar mazkonusunda bir özelliğisık hangi yöntemler, ve çözüm kıstaslarınm ola­ ile sonuçlanmaktan herhangi bu sık bir anlaşma yapılmasıdır, tartışmalar men kisık cağıbelirtelim konusunda Ve oldukça derin tartışmaların ama he­ yarar. ve elektrik birbirinden ayrışmasına Optik fikir okullarının çok, m ençeşitli belirtelim ki bu tartışm alar herhangi bir anlaşm a ile sonuçlanm aktan bu tür tartışmaların meydana gelmiş olan dallarında önce çok, çeşitli fikir okullarının birbirinden ayrışrnasjnabazılarından yarar. Optikdaha ve elektrik ve 19. ayrılıklarının yüzyıl kimyasında bahsettik. yüzyıl görüş dallarındaBenzeri meydana gelmiş olan bu tür17. tartışmaların bazılarından daha önce bahsettik. Benzeri görüş ayrılıklarının 17. yüzyıl kim yasında ve 19. yüzyıl 82 82

başlarında jeolojinin gelişmesinde daha da büyük bir rolü olmuştur. (3) Üste¬ jeolojinin gelişmesinde daha da meydana büyük bir çıkmasıyla rolü olmuştur. (3) Üste­ likbaşlarında de, bu gibi bir paradigmanın birlikte bir tartışmalar lik de, bu gibi tartışm alar bir paradigm anın m eydana çıkmasıyla birlikte çırpıda ortadan kaybolmazlar. Olağan bilimin sürdürüldüğü dönemlerde bubir çırpıda ortadan Olağan in sürdürüldüğü denecek kadar tür yokkaybolmazlar. hemen önce¬bu azken,bilim bilimsel devrimlerin dönemlerde tartışmalar tür tartışm yok denecek kadar azken, bilim sel saldırılara devrim lerinhedef hemen önce­ sinde ya da alar yani paradigmaların sonrasında, olduğu ilk kez dadeğişime sonrasında, paradigmaların ilk kez saldırılara vesinde tabiyani sonrayada dönemlerde, düzenli olarakhedef tekrarolduğu tutulduğu baş ve sonra da değişim e tabi tutulduğu dönemkuantum lerde, düzenli olarak geçiş tekrares¬ baş gösterirler. Newton'un Mesela mekaniğine görüşlerinden gösterirler. M esela New ton’un görüşlerinden kuantum mekaniğine geçiş es­ nasında, fizik biliminin gerek kendi iç yapısı, gerek kıstasları konusunda bir nasında, fizik biliminin gerek kendi iç yapısı, gerek kıstasları konusunda ve bunlardan çok bazıları kadar ortaya çıkmış günümüze süregel¬bir tartışma çok tartışm a ortaya çıkm ış veolup bunlardan bazıları Maxwell'in günüm üze kadar süregel­ (4) Bugün halen hayatta miştir. da, zamanında elektroman¬ miştir. (4) Bugün halen hayatta olup da, zamanında M axw eirin elektroman­ yetik kuramının yahut istatistiki mekaniğin neden olduğu benzer fikir çatış¬ yetik kuram ınm yahut istatistiki m ekaniğin(5) neden olduğu fikir malarını bulmak hatırlayanlar Bundan birçatış­ da eski mümkündür. dahabenzer ör¬ m alarını hatırlayanlar bulmak (5) Bundan daha mekanik da eski bir nek verecek olursak, Galileo Newton tarafından ve mümkündür. geliştirilen gö¬ör­ nek verecek olursak, Galileo New ton tarafm dan geliştirilen mekanikdü¬ gö­ rüşlerinin benimsenmesi Descartes'cı sonucuveAristotelesci, ve Leibniz'ci rüşlerinin benimsenmesi sonucu Aristotelesci, Descartes’cı ve Leibniz’ci dü­ şünürlerin bilimde geçerli olabilecek kıstaslar hakkında çıkardıkları çok ünlü bilimde söz geçerli olabilecek kıstaslar hakkmda çıkardıkları çok ünlü (6) Kısacası, dizi tartışmadan birşünürlerin bilim adamları edebiliriz. alan¬ çalışma bir dizi tartışmadan söz edebiliriz. (6) Kısacası, bilim adamları çalışma alan­ larının varılmadığı varılıp sorunlarında konusunda temel kalıcı çözümlere larının tem eldüştükleri sorunlarm da kalıcı lere varılıp varılm adığı konusunda ister sahip ol¬ istemez normalde zaman kuralçözüm anlaşmazlığa arayışı anlaşmbir azlığa zaman kural arayışı ister istemez normalde sahip ol­ ki, paradigmalar madığı kazanır. Fakat kesin sağlam kaldıkları şurası işlevdüştükleri madığı bir işlev konusunda kazanır. Fakat şurası kesin ki, paradigmalar sağlam kaldıkları sürece bilimdeki usavurma içe¬ ortak bir görüşe varılmadan hatta sürece usavurm konusunda ortak varılmadan hatta bilimdeki da içe­ riği duyulmadan böylebir akılcı tarzda aörgütleyecek girişime dahi gerek birgörüşe riği akılcı tarzda örgütleyecek böyle bir girişim e dahi gerek duyulmadan da işlerlik kazanabilirler. işlerlik kazanabilirler. ortak kurallar ve varsayımlardan daha öncelikli bir konum Paradigmalara, Paradigmalara, ortak kurallar ve varsayımlardan öncelikli bir konum nedenlerden buradaki haklı gösteren tanımamızı dördüncüsüyledaha tartışmamızı tanımam ızı haklıdenememizi gösteren nedenlerden buradaki tartışmamızı tanıtırken dördüncüsüyle yanında büyük devrimlerin tamamlayabiliriz, küçük¬ tamde amlayabiliriz, denememizi tanıtırken büyük lerin meslekdevrimlerin ufak bazı devrimlerin yalnızcaküçük­ çevresinde yanında yer alabileceğini, lerin de yer kesimini alabileceğini, bazı devrim lerin m eslek bir çevresinde yalnızca ufak bir ve bekküçük etkilediklerini uzmanlık ve böyle çevrede yeni bir uzmanlık kesimini etkilediklerini ve böyle küçük bir çevrede yeni ve bek(3) Kimya için bkz. H. Metzger Les doctrines chimiques en France du debut du XVII e la fin du kadar Öğretileri) Yüzyıl (17. sonuna en Fransa'daki XVI başlarından siecleiçin 18. yüzyılın (3)IleKimya bkz. H. Metzger Les doctrines chimigues Francş du debutKimya du XVII e la fin du BoyleFransa'daki ve 146-49; Boas, Paris and Seventeenth-Century s. 24-27 ve bkz.18. k v ille siecle (17. Yüzyıl başlarından yüzyılın sonuna Kimya Öğretileri) 1923, Robertkadar Marie Cambridge, Boyle Chemistry (Robert Kimyası) II. Jeoloji için bkz. Paris 1923, s. 24-27 ve ve 146-49; ve bkz. Marie Boas, Robert 1958 BöyleBölüm and Seventeenth-Century 17. Yüzyıl evrim F. Cannon, - Catastrophist evrim-Yıkımlı Walter Debate" (Düzenli Uniformitarian "TheBöyle Chemistry (Robert ve 17. Yüzyıl Kimyası) Cambridge, 1958 Bölüm II. Jeoloji içintar¬ bkz. ve Je¬ (Yaradılışevrim Genesis dand s. 38-55 ve -C.C. dergisi 51, VValter Isis F. Cannon, “The Uniformitarian Catastrophist ü z eGeology n li evrim-Yıkımlı tar­ Gillespie, Debate" 1960, tışması) oloji) Mass. tışması) Isis dergisi 51,1951, 1960,4-5. s. 38-55 ve C.C. Gillespie, Genesis and Geology (Yaradılış ve Je­ Cambridge, bölümler. için bkz. Jean Ullmo, La Crise de la physique (4)oloji) mekaniği hakkındaki Kuantum Cambridge, Mass. 1951, 4-5.münakaşalar bölümler. bunalımı) Paris, fiziğinhakkmdaki quantique 1950 Bölüm II. Jean Ullmo. La Crise de la physigue (kuantacı (4) Kuantum mekaniği münakaşalar için bkz. (5)quantique bkz. Rene Dugas, au sens de Boltzmann et ses La theorie İstatistiki (kuantacı mekanik için fiziğin bunalımı) Paris, 1950 Bölümphysique II. 1959, (Boltzmanan'ın uzantıları) ve modern prolongements fizik kuramı modernes (5) İstatistiki mekanik için bkz. Rene Dugas, La theorie physique au sensNeuchatel, de Boltzmann et s. ses Planck, "Max¬ 158-84, konusunda bk. Max prolongements modernes çalışmalarının (Boltzmanan’ınnasıl fizik karşılandığı kuramı ve modern uzantıları) Neuchafel, 1959, s. 206-19. Maxwell'in etkisi) James A Comme¬ Almanya'daki in Germany" Clerk bk. Maxwell: well's influence 158-84, 206-19. Maxwell'in(Maxwell'in çalışmalarının nasıl karşılandığı konusunda Max Planck, "Max1831-1931) kitapta, Volume, in1831-1931 Maxwell'in Anısına ClerkAlmarıya’daki moration vvell's influence Germany”(James (Maxwel|'in etkisi) James Clbrkadlı Maxwell: A Camb¬ CommeThomson ridge P. Thompson Silvanus The Life of William 58-63. ve özellikle s. (James s. 45-65 1831-1931 1931,Volüme, moration Clerk MaxweH’in Anısına 1831-1931) adlı kitapta, Camb­ Bölüm 1910Thomson hayatı) WilliamP.Thomson'un Kelvin baronu Baron ridgeKelvin 1931,ofs. Largs 45-65(Largs özellikle s. 58-63. velord Silvanus Thompson The LifeLondra of William s. 1021-27. II,Baron Kelvin of Largs (Largs Kelvin baronu lord VVilliam Thomson'uıi hayatı) Londra 1910 Bölüm (6)II,Aristotelescilerle çıkan çatışmaların bir örneği için bkz. A. Koyre, "A documentary history of s. 1021-27. Transactions of of to Newton'a the(6)problem Kepler of Fall fromçıkan Aristotelescilerle çatışmaların birbelgelerle örneği içindüşme bkz. A.sorununun Koyre, “Atarihi) documentary history dergisiTransactions 45, 1955, s. of Felsefe Derneği thethe Society American problem Philosophical of Fail from Kepler to (Amerikan Nevvton’a belgelerle düşmeTutanakları) sorununun tarihi) 329-ÿ95. için bkz. Pierre Brunet, ile yapılan Felsefe tartışmalar ve Leibniz'ciler Descartes'cılar the American Philosophical Society (Amerikan Derneği Tutanakları) dergisiL'introducti45, 1955, s. (Newton'un yüzyılda 18.L'introductikuramlarının İlle siecle France au on329-^95. des theories de Newton Descartes'cılar ve en Leibniz'ciler ileXV yapılan tartışmalar için bkz. Pierre Brunet, Universe Worldkuramlarının From the closed ve A. Koyre, to the Infinite18. tanıtılması) Paris 1931 Fransa'da on des theories de Newton en France au X VIlle siecle (Nevvton’un yüzyılda 1957, Bölüm Evrene) (Kapalı SonsuzParis Dünyadan Fransa'da tanıtılması) 1931Baltimore, ve A. Koyre, From the11. closed VVorld to the Infinite Universe (Kapalı Dünyadan Sonsuz Evrene) Baltimore, 1957, Bölüm 11. 83 83

lenmedik bir görüngünün bulunmasına bile devrim gözüyle bakılacağını be¬ lenm edikBundan bir görüngünün bulunmasına bilebazı devrim gözüyle bakılacağını be­ bunun örneklerini sonraki bölümde lirtmiştik. tanıtır¬ seçilmiş lirtm Bundan gibi, sonraki bölümde bununnasıl bazıolup seçilmiş örneklerini tanıtır­ ken deiştik. da meydana göreceğimiz devrimlerin bu tür gelebildi¬ de göreceğim iz gibi, bu tür devrimlerin nasıl olup da meydana gelebildi­ ğiken yeterince açıklanamamıştır. henüz de şimdiye Olağan bilim gerçekten ka¬ ği henüz yeterince açıklanamamıştm Olağan bilim gerçekten de şimdiye ka­ dar söylediklerimizin gösterdiği gibi katıysa ve bilim çevreleri bu denli sık dar söylediklerim izin gösterdiği gibi katıysa ve bilim çevreleri bu denli sık örülmüş ilişiler içindeyseler, paradigma değişikliklerinin sadece belli bir ke¬ örülmüş ilişilernasıl içindeyseler, paradigma değişikliklerinin sadece olağan belli birbi¬ ke­ simi etkilemesi dek söylediklerimizle Şimdiye açıklanabilir? simi tek etkilem esivenasıl açıklanabilir? Şimdiyeparadigmalarının dek söylediklerimizle limin parça bir uğraş olduğu, yalnızolağan birleşik toplucabi­ limin tek parça ve birleşik bir uğraş olduğu, paradigm alannın yalnız değil tek tek de hayati önem taşıdığı izlenimini yaratmış olabiliriz, amatopluca bili¬ değil tek tek de hayati taşıdığı izleniminimuhakkak. yaratmış olabiliriz, amabü¬ bili­ min hemen bu şekilde zamanönem yürümediği hiçbir Hatta bazan min hem en hiçbir şekildezaman, yürümediği Hatta arasında bazan bü­ tün bakıldığı birzaman bilimmuhakkak. dallarına arada bu ilgi çeşitli parçaları tünazilgi dallarına bir arada bakıldığı zaman, çeşitli parçaları arasında bulunan bir yapıbilim darmadağınık gibi görünür. tutarlılık Hemen belirte¬ pek pek az tutarlılık bulunan darmadağmık bir yapı gibi görünür. Hemen belirte­ lim ki şimdiye kadar söylediklerimizin hiçbirisi bu alışılmış izlenimle çeliş¬ lim ki şim diye kadar söylediklerimizin hiçbirisi bu alışılmış izlenimle çeliş­ bir Tersine, kurallar mek durumunda değildir. yana bırakılıp yerine paradig¬ mek konulduğu durum unda zaman değildir. Tersine, kurallar ve bir uzmanlıklarının yana bırakılıp yerine paradig­ adamlarının bilim malar çeşitliliğini m alar konulduğu zam an bilim adam larının vekurallar uzm anlıklarm ın çeşitliliğini anlamak daha da kolaylaşmaktadır. var oldukları zaman Kesinleşmiş anlamak daha da kolaylaşmaktadır. Kesinleşmiş kurallar var oldukları zaman genellikle çok geniş bir bilim çevresi tarafından paylaşıldıkları halde, para¬ genellikle çok geniş bir bilim çevresi tarafından paylaşıldıkları halde, para­ zorunlu Birbirinden bir digmalar değildir. oldukça uzak alanla¬ için böyle şey digmalar böyle birveşey zorunlu değildir. Birbirinden oldukça uzak alanlasınıflandırma) taksonomik botani (bitkileri astronomi rın sözgelişiiçin dalları¬ rmuygulayıcıları sözgelişi astronomi ve taksonomik (bitkileri smıflandırma) farklı türdebotani son derece kitaplarda nın yer alan bambaşka dalları­ başa¬ nın uygulayıcılan son derece farklı türde kitaplarda yer alan bambaşka başa­ rıları örnek alarak yetişirler. Hatta aynı yahut da yakın bağlantılı alanlarda rıları örnek alarak yetişirler. aynı yahut yakın bağlantılı ders da bilim adamları bile ortakHatta kitaplardan görüp aynı başarılaralanlarda çalışan üzerin¬ bilimyaptıkları adamları halde bile ortak kitaplardan ders görüp aynı zamanla başarılar gayet üzerin­ meslekteki uzmanlık deçalışan sırasında araştırma de araştırm a yaptıkları halde m eslekteki uzm anlık sırasında zam anla gayet benimseyebilirler. farklı paradigmalar farkh paradigm benimseyebilirler. verelim: örnek alar Tek bir bir an için tüm fizik bilimcilerinin oluşturduğu mu¬ Tek bir örnek verelim: bir an için tüm fizik bilimcilerinin m u­ ve çeşitlilik gözönüne topluluğu getirin. oluşturduğu Bu topluluğun azzam gösteren geniş azzam geniş ve çeşitlilik topluluğu gözönüne getirin. Bu topluluğun her mekaniğinin diyelim gösteren bugün ki kuantum mutlaka üyesine yasaları öğretili¬ herveüyesine bugün diyelim ki kuantum yasalarısırasında mutlaka bir öğretili­ bu bilimcilerin da öğretim üyeliği çoğu araştırma yamekaniğinin yor za¬ yor gelip ve bubu bilim cilerin çoğu araştırmaAma ya dahepsi öğretim üyeliği sırasmda bir za­ de bu man yasalardan faydalanıyor. yasaların aynı uygu¬ man gelipöğrenmedikleri bu yasalardan için faydalanıyor. Ama hepsi de bu yasalarm aynıgelen uygulamalarını meydana mekaniğinde sonuçta kuantum lamalarmı öğrenmedikleri sonuçta kuantum mekaniğinde gelen Mesleki etkilenmiyorlar. uzmanlığameydana aynı şekildeiçin giden yolda değişikliklerden değişikliklerden aynı şekilde etkilenmiyorlar. M esleki uzmanlığa giden yolda kuantum temel ilkeleriyle bazı en yalnızca mekaniğinin fizikçiler karşılaşır¬ bazı fizikçiler ekaniğinin yalnızca enparadigma temel ilkeleriyle karşılaşır­ bukuantum ilkelerin m alanında yapılan kimya lar. Diğerleri uygulamalarını lar. Diğerleriincelerken, bu ilkelerin kimya alanında yapılan paradigma uygulamalarmı da nesnelerin daha sadece katı başkaları halini ilgi¬ ayrıntılarıyla ayrm tılarıyla incelerken, dahaolurlar. başkaları da nesnelerin sadeceher katı halini ilgi­ Kuantum mekaniğinin lendiren biri uygulamalarla için ta¬ meşgul lendiren uygulam alarla meşgul olurlar. Kuantum mekaniğinin her biri için ta­ tür o olduğuna, anlam kadar dersler zamana ne almış hangi kitapları şıdığı şıdığı anlam zam ana kadarizlediğine ne tür dersler almış olduğuna, kuantum hangi kitapları bağlıdır. Dolayısıyla, ve o me¬ hangi dergileri okuduğuna okuduğuna ve hangi dergileri bağlıdır. Dolayısıyla, kuantum m e­ bu kesimlerin kanik bir değişiklik lıepsi yasalarında gelenizlediğine meydana için dev¬ kanikbiryasalarm da meydana gelen mekaniğinin bir değişiklikyalnızca bu kesimlerin hepsi için uy¬ dev­ belli paradigma rimci nitelik taşısa da, kuantum rimci bir nitelik taşısa bir da, değişikliğin kuantum mekaniğinin yalnızca belli dışındaki paıadigmake¬ uy­ uzmanlığı gulamalarına ilgili meslek yansıyan gulamiçin alarına yansıyan bir söz değişikliğin ilgili meslek uzmanlığıdiğer dışmdaki ke­ Yani mesleğin devrimci simler olması konusu değildir. kesim¬ simler içinbilimin devrimdiğer ci olması söz konusu değildir. Yani mesleğin diğer kesim leri bir değişikliğin ve fizik için böyle dallarında dev¬ ­ çalışanlar lerianlamı ve fiziktaşıması bilimin gerekmez. diğer dallarmda çalışanlar için böyle bir değişiÜiğin dev­ rim belli bilimsel Kısacası, yaklaşımlar, örneğin rim anlam ı taşım ası gerekmez. Kısacası,veya belli elektromanyetik bilimsel yaklaşımlar, örneğin mekaniği kuantum kuramı, bir¬ Newton dinamiği veya kuantum mekaniği veya Nevvton dinamiği veya kabul elektromanyetik kuramı, bir­ olarak edilmelerine tarafından bilim çevresi çok paradigma karşın, çok için bilimaynı çevresi tarafmolamazlar. dan paradigm a olarak edilm elerine birbi¬ karşın, birkabul mekaniği Bu yüzden kuantum paradigma hepsi hepsi için aynı olamazlar. Bu yüzden bir kuantum birbipaylaşmayan fazla olağan amaparadigma aynı düzeyi birdenmekaniği riyle hiçbir zaman çakışan riyle çakışan ama hiçbir zaman aynı düzeyi paylaşmayan birden fazla olağan ı 84 84

I ■

bilim bilimgeleneğini geleneğinigerektiğinde gerektiğindeaynı aynıanda andabelirleyebilir. belirleyebilir.Bu Bugeleneklerden geleneklerdenher¬ her­ mutlaka birinde meydana de bu gelen nedenle bir devrimin hangi hangi birinde m eydana gelen bir devrimin de bu nedenle mutlakadiğerlerine diğerlerine sıçraması sıçramasıgerekmez. gerekmez. Uzmanlaşmanın Uzm anlaşmanınetkisine etkisineilişkin ilişkinufak ufakbir bircanlandırma, canlandırma,deminden demindenberi beriöne öne bu bir dizi verebilir. olarak Atomla tam sürdüğümüz fikrin daha ağırlığını sürdüğümüz bu bir dizi fikrin ağırlığml daha tam olarak verebilir. Atomlail¬il­ kuramların bilim adamlarınaneneifade gili ettiği konusunda biraz fikirsahibi gili kuram ların bilimadamlarına ifade ettiği konusunda birazfikir sahibi bir araştırmacı, saygıdeğer bir fizikçi ile ileri gelen bir kimya¬ olmak isteyen olmak isteyen bir araştırmacı, saygıdeğer bir fizikçi ile ileri gelen bir kimya­ cıya, tek bir helyum atomunun molekül sayılıp sayılamayacağını sormuş, iki cıya, tek bir helyum atomunun molekül sayılıp sayılamayacağmı sormuş. îki de hiç tereddüt etmeden cevap bilimci ama verdikleri cevaplar ay¬ bilimci de hiç tereddüt etmeden cevapvermişler, vermişler, ama verdikleri cevaplar ay­ nı değilmiş. Kimyacı helyum atomunun bir molekül olduğunu, çünkü gazla¬ nı değilmiş. Kimyacı helyum atomunun bir molekül olduğunu, çünkü gazla­ rın hareketleri ile ilgili kinetik kuramının çerçevesinde tam da bir molekül¬ rm hareketleri ile ilgili kinetik kuram ının çerçevesinde tam da bir m olekül­ bekleneceği gibi davrandığını söylemiş. Öte taraftan fizikçiye göre de den den bekleneceği gibi davrandığını söylem iş. Ö te taraftan fizikçiye göre de moleküllere atomu molekül sayılamazmış bir spektrum helyum helyum atomu m olekül sayılamazmışçünkü çünkü m oleküllereözgü özgü birspektrum (7) iki adamın da aynı madde parçacığı hakkında söz özelliği taşımıyormuş. özelliği taşımıyormuş. (7) îki adamm da aynı madde parçacığı hakkında söz ve uy¬ ettiklerini kabul etsek bile, her birinin nesneyi kendi araştırmaeğitim ettiklerini kabul etsek bile, her birinin nesneyi kendiaraştırma eğitim ve uy­ gördüğü muhakkak. Problem çözümündeki farklı dene¬ gulaması açısından gulam ası açısm dan gördüğü m uhakkak. Problem çözümündeki farklı dene­ yimleri onlar için molekülün ne olması gerektiğini tayin ediyor. Kuşkusuz yim leri onlar için m olekülün ne olm ası gerektiğini tayin ediyor. Kuşkusuz deneyimleri arasında birçok ortak yan bulunabilir, ama söz konusu ikisinin ikisinin deneyim leri arasında birçok ortak yan bulunabilir, ama söz konusu bu deneyimler her ikisine oldukça farklı şeyler öğretmiş. Bu tür problemde problem de bu deneyim ler her ikisine oldukça farklı şeyler öğretmiş. Bu tür ayrılıklardan kaynaklanan paradigma farklılıklarının bazen nasıl oluşabildiği¬ kaynaklanan paradigrria farklılıklarının bazen nasıl oluşabildiği­ niayrılıklardan denememizi sürdürürken göreceğiz. ni denememizi sürdürürken göreceğiz.

(7) Söz konusu araştırmacı James K. Senior idi ve bu konuda bana şahsen verdiği bilgi için ken¬ (7) Söz konusu araştırmacı Jamesilgili K. Senior idi ve buiçcin konuda bilgi için ken­ bkz.bana aynı şahsen yazarınverdiği "The Vernacular Konuyla diğer sorunlar disine borçluyum. teşekkür teşekkür borçluyum. Konuyla ilgilidili) diğer sorunlarPhilosophy içcin bkz. of aynı yazarın “TheFelsefesi) Vernacular (Bilim makalesi, Science of disine günlük (Laboratuvarm the Laboratory" of the25, Laboratory’’ (Laboratuvarm günlük dili) makalesi, Philosophy of Science (Bilim Felsefesi) dergisi 1958 s. 163-68 dergisi 25, 1958 s. 163-68

85 85

VI. AYKIRILIK VE BİLİMSEL KEŞİFLERİN VI. AYKIRILIK VE BİLİMSEL KEŞİFLERİN ORTAYA ÇIKIŞI ORTAYA ÇIKIŞI

Bulmaca çözücü bir faaliyet olarak incelemekte bulunduğumuz olağan bi¬ lim, son birikimci bir çabadır hedefi olan, derece bilimsel bilgi ve asıl dağar¬bi­ Bulm aca çözücü bir faaliyet olarak incelemekte bulunduğumuz olağan cığının kesinlikbir bakımından olarak genişletilmesi kapsam lim, son dereceve birikimci çabadır vedüzenli asıl hedefi olan, bilimsel bilgikonu¬ dağar­ sunda da gayet bu yönleriyle Bütün en alışkın başarılıdır. cığının kapsam ve kesinlik bakımından düzenli olarak olduğumuz genişletilmbilimsel esi konu­ tam bir kesinlikle imgesine Fakat bu çalışma bilimsel bilimsel sunda da gayet başanhdır. Bütün buuyar. yönleriyle en görüntüde alışkın olduğumuz girişi¬ min ürünlerinden standart kalmaktadır: eksikuyar. ne olgu bilim, çalışma imgesine tam birbirisi kesinlikle Fakat buolağan görüntüde bilimsel girişi­ ne demin kuram düzeyinde yenilik birisi bulmaeksik zatenbilim, değildir ve peşinde standart ürünlerinden kalmaktadır: olağan neolması olgu ne başarılı dadeyenilik bağlıdır. Fakat bilimsel öte yandan kurambulmamasına düzeyinde yenilik bulma peşinde değildir ve zaten başarılı olması sü¬ araştırmanın rekli olarak ortaya yeni veFbeklenmedik çıkardığı görüngülerle karşılaşmak¬ da yenilik bulm am asına bağlıdır. ^ a t öte yandan bilimsel araştırmanın sü­ da sürekliyeni olarak tayız. köktenci yenigörüngülerle kuramlar geliştirmekterekli Bilim olarakadamları ortaya çıkardığı ve beklenmedik karşılaşm ak­ Hatta ler. tarihin gösterdiklerine bilimsel bu tür sürp¬ çabanın geliştirmektetayız. Bilim adamları da sürekhbaktığımızda, olarak köktenci yeni kuramlar rizler yolunda yaratma benzeri olmayan olduğunu güçte teknikler 1er. Hatta tarihin gösterdiklerine baktığımızda, bilimselgeliştirmiş çabanın bu tür sürp­ Eğer bilimin görürüz. şimdiye özelliğini söylediklerimizle bubenzeri kadar rizler yaratma yolunda olmayan güçte teknikler geliştirmiş bağdaş¬ olduğunu tırmak istiyorsak, öncülüğünde paradigma yapılan aynı zaman¬ görürüz. E ğer bilimin bu özelliğini şimdiye kadararaştırmanın söylediklerimizle bağdaşdatum paradigma değişikliği da en etkili yoluaraştırmanm olduğunu kabul yaratmanın ak istiyorsak, paradigma öncülüğünde yapılan aynı etme¬ zam an­ ya da yaratmanm temel kuram düzeyindeki yeniliklerin yaptığıetm miz dae­ da gerekiyor. paradigm a Olgu değişikliği da en etkili yolu olduğunu kabul dizidüzeyindeki değildir. kural içinde temel farkh zaten oynanan bir oyun sırasında miz bundan gerekiyor. Olgu ya da Bir kuram yeniliklerin yaptığı da istenmeden bazı yenilikleri benimsemek çıkan için başka ortaya dizi kural zaten bundan farkh değildir. Bir dizi kural içinde oynanan bir bir oyun sırasmda geliştirmek Bunlar da, bilimin parçası bir kerebenimsemek istenmedengerekmektedir. ortaya çıkan bazı yenilikleri içinolduktan başka birsonra dizi kural bilimsel alandaki hiç değilse yeniliğin olduğu konusu uzmanların çaba, geliştirm ek gerekmektedir. Bunlar söz bir kere bilimin parçası olduktan sonra da, bir çaba, daha eskisi gibi olamaz. çabası, bilimsel hiç değilse yeniliğin söz konusu olduğu alandaki uzmanların sormamız Öyleyse gereken soru bu tür değişikliklerin nasıl meyda¬ çabası, bir şimdi daha eskisi gibi olamaz. na gelebildiğidir: Bunun olarak yani olgu için sırasıyla yenilik¬ Öyleyse şimdi sormamız gereken ilk soru bu türkeşiflere, değişikliklerin nasıl meyda­ lerine, sonra da icatlara, bakmamız gerekiyor. na gelebildiğidir: Bununyani için kuramdaki sırasıyla ilk yeniliklere olarak keşiflere, yani olgu yenilik­ Ancak, ile kuram icat, yahut olgubakm gibi, kuram keşif ile lerine,hemen sonra göreceğimiz da icatlara, yani daki yeniliklere am ız arasında¬ gerekiyor. bu ayırım kiAncak, aslında Buile yapaylık derecede yapaydır. aşırıgöreceğimiz bazı hemen gibi, keşif icat, yahut olgu denememizin ile kuram arasmda­ ana bölümde önemli bir ipucu sayılabilir. bazı seçilmiş açısından ki savları bu ayırım aşırı derecede yapaydır. Bu yapaylıkBu aslında denememizin bazı incelerken, keşif değil, düzenli bir sayılabilir. bunların olarak başına olaylar ana örneklerini savları açısından önemli bir ipucu Bu bölümde bazı seçilmiş tekrar bir yapıya olduğunu sahip, yaygın süreç keşif eden örneklerini incelerken, bunların bir parçaları başına olaylar değil,çabucak düzenli göre¬ olarak ceğiz. yani doğanm, başlar,olduğunu farkına varılmasıyla olağan telaarKeşif, eden bir bir aykırılığın yapıya sahip, yaygm süreç parçaları çabucak göre­ bilimi bir doğanm, şekilde aykırı paradigma kaynaklı ceğiz.yöneten Keşif, bir aykınhğm farkma beklentilere varılmasıyla herhangi başlar, yani olağan bundan sonra düştüğünün gerekmektedir. anlaşılması Keşif süreciherhangi aykırılığın bilim i yöneten paradigm a kaynaklı beklentilere bir şekilde aykırı taranmasıyla alanın olabildiğince başgösterdiği süregeniş şekilde düştüğünün anlaşılması gerekmektedir. Keşif süreci bundan sürer. sonra Bu aykırıhğm başgösterdiği alanm olabildiğince geniş şekilde taranmasıyla sürer. Bu süre­ 86

se

cin son bulması, paradigma kuramının, aykırı olan nesne bildik bir nesne ha¬ line gelene kadar, değiştirilmesiyle mümkündür. Yeni tür bir olgunun benim¬ cin son bulması, kurammın, olan nesne bildik bir nesne ha­ senmesi, basit bir ilaveden gerektirir kuramdaparadigma bazı uyarlamalar ve bu öteaykırı line gelene kadar, değiştirilmesiyle mümkündür. Yeni tür bir olgunun benim­ bir kadar-yani bilim adamı doğayı farklı tarzda uyarlama tamamlanıncaya senm esi, kuram dakadar-yeni basit bir ilaveden bazı uyarlam alarbir gerektirir ve bu olgu tamöte bilimsel olgu sayıla¬ görmeyi öğrenene anlamıyla

uyarlam a tam am lanıncaya kadar-yani bilim adam ı
Revolution in Science,the First Phase (Bilimde 18. Yüzyıl Devrimi-ilk Evre) Calcutta, 1930, v. da yer bir ele alış, Ma¬ yeni Eighteent-Century daha The gereken öncelik ve keşfi çatışmasına Bölüm. Kaçırılmaması (1) Hâlâ klasik sayılan oksijenin tartışması için bkz. A.N.veren Meldrum, Paris, v. (Lavoisier, Deneyci) 1930, ve Çalcutta, Daumas, Theoricien et experimentateur urice Revolution in Lavoisier, Science,the First Phase (Bilimde 18. Yüzyıl DevrimKuramcı i-ilk Evre) Bölümler, daha Kuhn, bkz. ayrıca ve bibliyografya S. alış, içindaha kapsamlı 1955, 2-3.Kaçırılmaması bir açıklama Bölüm. gereken ve öncelik çatışmasına da yer veren yeni bir T. ele Ma(bilim) Yapısı)veScience Tarihsel (Bilimsel keşifin of Scientific "The' uriceHistorical Daumas,Structure Lavoisier, TheoricienDiscvorey" et experimentateur (Lavoisier, Kuramcı Deneyci) Paris, 1962, s. 760,64. derğisi 1955,136, 2-3.Haziran Bölümler, daha kapsamlı bir açıklama ve bibliyografya için ayrıca bkz. T.S. Kuhn, Bocklund, bkz. Uno bir değerlendirme farklı içinYapısı) birlikte, rolü hakkında (2)“The’ Scheele'nin Bununla Historical Structure of Scientific Discvorey” (Bilimsel keşifin Tarihsel Science (bilim) Lavoisier" (Scheele'den Lavoisier'ye Kaybolmuş bir Mektup) from Scheele "Adergisi Lost Letter 136, Haziran 1962, s.to760,64. ÿ' 1957-58, Lychnos, s. 39-62. (2) Bununla birlikte, Scheele’nin rolü hakkında farklı bir değerlendirme için bkz. Uno BockIund, of 1775-1789 Theory: The Phlogiston Chemical revolution (3)“AJ.B. Conant, of the Lost Letter The fromOverthrow Scheele to Lavoisier" (Scheele’den Lavoisier’ye Kaybolmuş bir Mektup) (Flojiston Lychnos,Kuramının 1957-58, Devrilişi: s. 39-62. 1775-1789 Kimya Devrimi) ' Harvard Case Histories in Experimen¬ 1950, 23. Bu Cambridge, II. The Tarihçeleri) Bilim tal(3) (Harvard Science J.B. Conant, Thedeneysel Overthrow of the Phlogistontarihçe Theory: ChemicalMass., revolution ofs.1775-1789 yeniden yayınlanmıştır. konuyla ilgili bir yararlı teksirde çok belge çok (Flojiston Kuramının Devrilişi: 1775-1789 Kimya Devrimi) Harvard Case Histories in Experimenla l Science (Harvard deneysel Bilim Tarihçeleri) tarihçe II. Cambridge, Mass., 1950, s. 23. Bu çok yararlı teksirde konuyla ilgili bir çok belge87 yeniden yayınlanmıştır. 87

Aktardığımız keşif örneği aklımıza, aslında bilim adamınm bilincine gi¬

Aktardığım ız keşif örneği aklımıza, aslında adamınm oksijeni bilincineilkgi­ hakkmda ren her yeni görüngü sorulabilecek bir bilim soru getiriyor:

ren her yeni görüngü hakkm da sorulabilecek bir soru oksijeni ile Lavoisier Priestley bulan bugetiriyor: hakikaten 'den biriyse, hangisiydi? Kiminilk bulan hakikaten Priestley ile L av o isier’den biriyse, bu hangisiydi? Kim in bulduğu bir yana, oksijen ne zaman bulundu? Soru, bu ikinci biçimde, keşifte bulduğu bir yana, oksijen Soru, buÖncelik ikinci biçimde, keşifte yalnızca bir ne tekzaman iddia eden olsa sorulabilir. hak kişi debulundu? bulmak ya da hak iddia eden yalnızcaaçısından bir tek kişi olsa sorulabilir. Öncelik ya da tarihini bude saptamak soruyu olayın bizim bulmak yanıtlamanın için aslında olaym tarihini saptam ak açısmdan bu soruyu yanıtlamamn bizim için asimda hiçbir önemi yoktur. Ama böyle bir yanıtı bulma girişimi keşif olgusunun ya¬ hiçbir önemi yoktur. Ama böyle bir yanıtı bulma girişimi keşif olgusunun ya­ doğası olabilir, çok aydınlatıcı hakkında pısı, türde bir yanıt aranan çünkü pısı, doğası hakkında çok aydınlatıcı olabilir, çünkü arananbirtürde bir yanıt bu tür bir yoktur. gerçekte soru sorulabilecek Keşif, hakkmda değil¬ süreç gerçekte yoktur. Keşif, hakkmda bu tür bir soru beri sorulabilecek bir süreç değil­ Oksijenin bulunmasındaki öncelik 1780'den dir. sürekli olarak tartışıldı¬ dir. Oksijenin bulunmasmdaki öncelik 1780’den beri sürekli olarak tartışıldığına göre, bu sorunun sorulmuş olması, keşif yapmaya bu kadar temel bir iş¬ ğma göre, bubilim sorunun sorulmuş olması,olduğunu keşif yapmaya bu bir kadar temel bir bir terslik lev yükleyen imgesinde Ör¬iş­ gösteren belirtidir. lev yükleyen bilim terslik olduğunu gösteren bir belirtidir. Ör­ bir kez bakalım. bir dahaimgesinde neğimize Priestley'nin oksijeni iddiası, son¬ keşfettiği neğim ize bir kez daha bakalım. Priestley’nin oksijeni keşfettiği iddiası, son­ radan kendi başına bir tür olduğu saptanan bir gazı elde etmekteki önceliğine radan kendi Fakat başınaPriestley'nin bir tür olduğu saptanan eldeve etmekteki safgazı eğer saf önceliğine bulduğu değildi dayanıyordu. olmayan gazbir dayanıyordu. Fakat Priestley’nin bulduğu gaz saf değildi ve saf olmayan oksijeni elinde tutmak oksijeni keşfetmek sayılacaksa, bunu oeğer kadar zamana oksijeni elinde tutmşişeleyen ak oksijeni keşfetmek bunu keşifi o zamana kadar herkes atmosferdeki sayılırdı. Üstelik havayı yapmışsayılacaksa, yapanın atmosferdeki havayı şişeleyen herkes yapmış sayılırdı. Üstelik keşifi yapanın Priestley olduğunu kabul etsek bile, keşifin tam olarak ne zaman yapıldığını Priestley olduğunu kabul etsekPrieştley bile, keşifin olarakdenetanıdığı zamanbir yapıldığını dahatam önceden yılında, göremiyoruz. pek gaz tü¬ 1774 pek göremiyoruz. 1774 yılmda, Prieştley daha önceden de tanıdığı bir gaz tü­ rü olan nitrit oksiti ayırabildiğini sanmıştı. 1775'te aynı gazın flojistondan rü olanhava nitritolduğuna oksiti ayırabildiğini 1775’te aynı gazın flojistondan oksijen sayıla¬ karar verdi,sanmıştı. anlamıyla ki bu da tam arınmış arınmHatta, ış havaflojiston olduğuna karar verdi, bu da da tambeklenmedik anlam ıyla oksijen kimyacıları mazdı. bir cinssayıla­ gaz¬ içinki oldukça Hatta, flojiston oldukça beklenmedik bir cins söz gaz­ bile,daorada Lavoisier'nin daha esaslıiçin dı.mazdı. da aym sorunlar iddialarıkimyacıları görünse dı. Lavoisier’nin iddiaları 'i daha esaslı bile, orada da aym sorunlar söz Lavoisier'ye galip konusuydu. Eğer Priestley ilangörünse etmeyeceksek, de, söz konusuydu. Eğer P riestley ’i galip ilanolarak etm eyeceksek, av o isier’ye de,ça¬ söz konusu havanın gazı tamamıyla kendisi tanımladığıL 1775 yılındaki konusu gazı tam am ıyla havanın kendisi olarak 1775 yılındakibu ça­ diyelim ki Lavoisier'nin vermemiz olur. tanımladığı için aynı payeyi yanlış lışmaları lışmaları için aynı payeyi vermemiz yanlış olur, diyelim ki Lavoisier’nm yeni gazı sadece teşhis etmekle kalmayıp ne olduğunu da anladığı 1776 vebu yeniyıllarını gazı sadece teşhisBu etm ekle kalmsayılmayabilir, ayıp ne olduğunu da anladığı yeterli bekledik. bile 1777 Lavoisier1776 1777ve çünkü 1777 yıllarmı Bu bile yeterli atomit sayılmayabilir, çünkü Lavoisier bir asitlilik oksijenin ve yılında olduğu1777 sonuna kadar, unsuru ömrününbekledik. yılmdagazının öm rünün sonunabu kadar, oksijenin atomit asitliliksayılan unsuru 'kalorik' olduğu ve oksijen yalnızca 'la ısının temelbir maddesi 'unsur oksijen gazının yalnızca bu ‘unsur’la ısının diretti. temel m addesi ‘kalorik’ (4) Bunasayılan unsur zaman oluştuğu görüşünde göre oksijenin birleştikleri unsur zaman oluştuğu görüşünde diretti. (4)gerekiyor? Buna göreBazıları¬ oksijenin 'debirleştikleri mu söylememiz olduğunu henüz keşfedilmemiş 1777 henüz keşfedilmemiş gerekiyor? kimya biliminde na1777’de asiditeBazıları­ ilkesi bu tercih kisöylememiz gelebilir, amaolduğunu şu da varmu çekici na bu tercih çekici gelebilir, ama şu da var ki kimya bilim inde ilkesi 1860'lara ancak 1810'lardan sonra terk edilebildi; ısının kalorik ilkesi ise,asidite ancak 1810’lardan sonra Halbuki terk edilebildi; ilkesi ise, 1860’lara kimyasal nesnelerin dün¬ kadar oksijen ısının günlükkalorik geçerliliğini korudu. kadarher geçerliliğini Halbuki oksijen günlük kimyasal nesnelerin dün­ önce girmişti. iki tarihtenkorudu. yasına yasına her iki tarihten önce girmişti. Açıkça görülüyor ki oksijenin 'keşfedilmesi' gibi olayları inceleyebilmek Açıkça görülüyor ki oksijenin esi’ gibi gereksinmemiz olayları inceleyebilmek vardı. yeni kavramlara için yepyeni bir söz dağarcığına ve‘keşfedilm için yepyeni bir söz dağarcığına ve yeni kavram lara gereksinm em iz vardı. "Oksijen olsun, yanıltıcıdır olursa kadar her ne tümcesi, doğru keşfedildi" “Oksijen keşfedildi” tüm cesi, ahşkm her ne olduğumuz kadar doğruveolursa olsun, yanıltıcıdır bir nesneyi aslında sorgulamamız çünkü keşfetmenin, çünkü bir nesneyi keşfetm enin, ahşkm olduğumuz vebasit asimbir da edim sorgulamamız 'görme' tek ve gereken olduğu kavramına benzetebileceğimiz gereken ‘görm e’ kavramKeşfetme ına benzetebileceğimiz tek ve yahut basit bir edim olduğu dokunmak yaratmaktadır. izlenimini gi¬ fiilinin tıpkı görmek yaratmaktadır. fiilinintartışmasız tıpkı görmmalediİebileceğini ek yahut dokunmakbu gi­ ve zamanınKeşfetme tek bir kişiye biizlenimini belli bir anına bi tekkolaylıkla bir kişiyekabullenmemizin ve zamanın belli nedeni bir anına maledilebileceğini bu fiil zaman açı¬bu kadar de tartışmasız budur. Fakat kadartamemen kolaylıklaolanaksız kabullenm em izin nedeni de budur. da Fakat zaman olaçı­ sıkfiil mümkün pek bu gibi, sından olduğu kişi açısından smdan tamemen olanaksız olduğu gibr, kişi açısından da pek sık mümkün ol-

(4) H. Metzger La Philosophie de la Matiere Chez Lavoisier (Lavoisier'de Madde Felsefesi) Pa¬ H. ve Metzger La Philosophie deVII. la Matiere Chez Lavoisier (Lavpisier’de Madde Felsefesi) Pa­ Daumas, ris,(4)1935 a.g.e., Bölüm ris, 1935 ve Daumas, a.g.e., Bölüm Vll.

88 88

mamaktadıı. Scheele'yi bir yana bırakırsak, oksijenin 1774'ten önce bulun¬ mamaktadır. Scheele’yi bir yana bu-aku-sak, oksijenin 1774’ten önce bulun­ mamış olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz ama diğer taraftan l777'de ya da m am ış olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz am a diğer taraftan 1777’de ya da kısa bir süre sonra bulunduğunu da kabul etmek zorundayız. Bu ve benzeri kısa bir süre sonra bulunduğunu da kabul etm ek zorundayız. Bu ve benzeri sınırlar içinde herhangi bir keşif olayının tarihini düşürme çabasının biraz sınırlar içinde herhangi bir keşif olayının tarihini düşürm e çabasının biraz keyfi olması kaçınılmazdır çünkü yeni bir tür görüngüyü keşfetmek, ister is¬ keyfi olması kaçımlmazdu" çünkü yeni bir tür görüngüyü keşfetmek, ister is­ temez karmaşık bir olaydır ve söz konusu olan yalnız yeni bir şeyin var oldu¬ temez karm aşık bir olaydır ve söz konusu olan yalnız yeni bir şeyin var oldu­ ğunu görmek değil, aynı zamanda onun ne olduğunu da anlamaktır. Düşünün ğunu görmek değil, aynı zamanda onun ne olduğunu da anlamaktır. Düşünün ki eğer oksijen bizim için de flojiston denilen nesneden arınmış hava demek ki eğer oksijen bizim için de flojiston denilen nesneden arınmış hava demek olsaydı, hiç tereddüt etmeden oksijeni Priestley'nin bulduğundan ısrar eder¬ olsaydı, hiç tereddüt etmeden oksijeni Priestley’nin bulduğundan ısrar eder­ dik ama gene de ne zaman bulduğunu tam olarak bilemezdik. Fakat eğer hem dik ama gene de ne zaman bulduğunu tam o l a r ^ bilemezdik. Fakat eğer hem gözlem hem de kavramlaştırma, hem olgu hem de olgunun kurama uygulan¬ gözlem hem de kavram laştum a, hem olgu hem de olgunun kurama uygulan­ ması keşif bağlamında gerçekten birbirinden ayrılmaz unsurlarsa, keşif yap¬ ması keşif bağlam ında gerçekten birbirinden ayrılmaz unsurlarsa, keşif yap­ manın bir süreç olduğunu ve zaman alçağını kabul etmek gerekir, bir şeyi m anın ve bir süreç olduğunu ve zam an alçağını kabul etm ek gerekir, bir şeyi onun ne olduğunu anlamak eylemlerinin zahmetsizce, bir arada ve bulmak bulmak ve onun ne olduğunu anlamak eylemlerinin zahmetsizce, bir arada bir an içinde kategorilerin ön¬ve yapılabilmeleri, yalnızca ilgili tüm kavramsal bir an içinde yapılabilmeleri, yalnızca ilgili tüm kavram sal kategorilerin ön­ ceden durumlarda O zaten söz ko¬ olduğu mümkündür. zaman da hazırlanmış ceden hazırlanmış olduğu durumlarda mümkündür. O zaman da zaten söz ko­ nusu görüngü yeni bir tür görüngü olmaktan çıkar. nusu görüngü yeniille birde tür görüngü olmaktan çıkar. Keşif yapmanın çok uzun olması gerekmese bile, oldukça geniş bir Keşif yapmanm ille de çok uzun olması gerekmese bile, oldukça genişbirbir kavramsal Aynı şekilde, benimseniş süreci içerdiğini kabul ettik diyelim. kavramsal benim seniş süreci içerdiğini kabul ettik diyelim . AynıBu şekilde, bir soruya paradigma değişikliğini içerdiğini de söyleyebilir miyiz adaba? paradigm a değişikliğini içerdiğini de söyleyebilir m iyiz adaba? Bu soruya ör¬ şimdilik genel bir yanıt vermek olanaksızdır, ama hiç değilse elimizdeki şimiçin dilikyanıtın genel evet bir yanıt vermek olanaksızdır, ama1777'den hiç değilse elimizdeki ör­ nek Lavoisier'nin itibaren bildiri¬ olması gerekir, nek için yanıtın evet olması gerekir, Lavoisier’nin 1777’den itibaren bildiri­ lerinde yer verdiği buluş, oksijenin keşfinden çok, tutuşmayı oksijenle açık¬ lerinde verdiği oksijenin keşfinden çok, tutuşm Bubuluş, te¬ büyükayı değişime açık­ bir yer kuramdı. kuram biroksijenle kimya alanında öylesine layan layan bir kuramdı. Bu kurtun kimya alanında öylesine büyük bir mel taşı olmuştu ki, adı kimya devrimi diye anılır oldu. Gerçekten değişime de, oksije¬te­ mel taşı olmuştukimya ki, adıdalında kimya yeni devrimi diye anılır oldu. Gerçekten de,bu oksije­ ka¬ bir paridgmanm nin ortaya çıkışının keşfedilmesi nintemel keşfedilmesi kim ya dalındabizim yeni bir paridgm anm ortaya çıkışının bu ka­ dar bir parçası olarak aldığı¬ başlangıç olmasaydı, tartışmamıza daröncelik temel bir parçası olmasaydı, bizim tartışm amkazanmazdı. ıza başlangıçDiğerlerinde olarak aldığı­ zaman böylesine önem mız sorunu hiçbir mız öncelik sorunu hiçbir zaman böylesine önem kazanm azdı. Diğerlerinde keşfeden olduğu gibi bu örnekte de, yeni bir görüngüye ve dolayısıyla da onu olduğu gibi bu örnekte de, yeni bir görüngüye ve dolayısıyla da onu keşfeden bilim adamına verdiğimiz değer, söz konusu görüngünün paradigma kökenli bilim adamma verdiğimiz değer, söz konusu görüngünün paradigma kökenli beklentilere ne derece aykırı düştüğü konusundaki hesaplarımızla doğrudan beklentilere ne derece aykırı düştüğü konusundaki hesaplarım ızla doğrudan orantılı olarak değişir. Ancak, daha ileride önem kazanacağı için dikkat etme¬ orantılı olarak Ancak, daha ileride önem kazanacağı için dikkatdeği¬ etme­ Oksijenin miz bir değişir. kimyasal kuramdaki keşfedilmesi nokta var. gereken miz gereken bir nokta var. Oksijenin keşfedilmesi kimyasal kuramdaki deği­ Lavoisier, bulunuşuna yeni tek başına bu değildi. şiklikten gazın sorumlu şiklikten tek başına sorum lu değildi. Lavoisier, bu yeni gazın bulunuşuna herhangi bir katkı yapmadan çok önceleri, gerek flojiston kuramında bir şey¬ herhangi bir katkıgerek yapmadan çok önceleri, gerek flojiston kuramında birka¬ şey­ bir nesne atmosferden lerin olan cisimlere yanmakta ters gittiğine, lerin ters gittiğine, gerek yanmakta olan cisimlere atm osferden bir nesne ka­ rıştığına iyice ikna olmuştu. Bu düşüncelerini kaydettiği notlarını mühürlen¬ rıştığına iyice ikna olmuştu. Bu düşüncelerini kaydettiği notlarını mühürlen­ bulu¬ Akademisi olarak teslim Sekreterliği'ne 1772 yılında Fransız miş etmiş miş olarak yılmda Fransızçalışmalarının Akademisi Sekreterliği’ne teslim etmiş bulu­ bu¬ ne işe yaradığına (5) 1772 gelince, üzerindeki Oksijen nuyordu. nuyordu. (5) Oksijen üzerindeki çalışmalanm n ne işe yaradığına gelince, bu­ nun işlevi Lavoisier'nin önceden kuşkulandığı aksaklığa daha kesin bir biçim nun işlevi L avoisier’nin önceden kuşkulandığı aksaklığa daha kesin bir biçim ve yapı kazandırmasıydı. Lavoisier bu sayede zaten keşfetmeye hazır olduğu yapıyani kazandırmasıydı. Lavoisier bueksilttiği sayede zaten keşfetmeye olduğu birveşeyi, nesnenin öğrenmiş niteliğinihazır tutuşmanın atmosferden bir şeyi, yani tutuşmPriestley'nin anın atmosferden eksilttiği benzer nesnenin niteliğini öğrenmiş deneyi oldu. deneylerde, yapatıklarına Lavoisier'nin, oldu. L avoisier’nin, P riestley’nin yapatıklanna benzer deneylerde, deneyi

(5) Lavoisier'nin bu konudaki hoşnutsuzluğunun kaynağı konusunda en yetkili açıklamalar için (5) Henry Lavoisier’nin konudaki hoşnutsuzluğunun konusunda en yetkili Background and Origin bkz. First Experi¬için of His açıklamalar Lavoisier-The Crucial Year: The kaynağı Guerlac,bu bkz. on Henry Guerlac, in Lavoisier-The Crucial Year: The Background and Ohgin of His First Experiyap¬ Olan Yıl: 1772'de üzerine Noktası ments tutuşma Combustion 1772 (Lavoisier:dönüm on Combustion in 1772 (Lavoisierydönüm Noktası Olan Yıf: 1772’de tutuşma üzerine yap­ ithaca, New York, 1961. tığıments Arkaplanı ve Kaynağı) ilk deneylerin tığı ilk deneylerin Arkaplanı ve Kaynağı) ithaca, New York, 1961.

89 89

yapanm kendisinin göremediği olguyu, yani bu yeni gazı görmesinde herhal¬ farkına önceden zorlukların deyapanm varabilmesinin böylegörem büyük payı olmuştu. kendisinin ediği olguyu, yani bu yeni gazı görmesinde herhal­ yüzü var:farkına Lavoisier'nin öbür önceden bunun bir deböyle Ama gördüğü görebilmek de zorlukların varabilm esinin şeyi büyük payı olmuştu. için yenilenmesi önceden ve Priestley büyük 'nin uzun Ama bunun birbir de paradigma öbür yüzü var: Lavoisiergerekliydi ’nin gördüğü şeyi görebilmek için aynı olguyu görememesinin asıl nedeni, ömrünün paradigma ye¬ öncedensonuna büyük dek bir paradigm a yenilenmesi gerekliydi ve Priestley’nin uzun oluşuydu. niliğinden ömrünün habersiz sonuna dek aym olguyu görememesinin asıl nedeni, paradigma ye­ kısa örnek şimdiye kadar söylenenlerin çoğunu des¬ ve çok daha iki başkahabersiz niliğinden oluşuydu. zamanda bizi buluşların tekleyeceği gibi, aynıdaha niteliğini açıklığaçoğunu iki başka ve çok kısa örnek şimdiye kadar söylenenlerin des­ kavuştur¬ daha da maktan ileriye, ortaya niteliğini çıkmalarını hazırlayan ko¬ tekleyeceği gibi, aynı bilimde zam andabuluşların bizi buluşların açıklığa kavuştur­ anlamaya şulları temelde nasıl Buluşların somut¬ ortaya çıktığını maktan d ^ a dagötürebilir. ileriye, bilimde buluşların ortaya çıkmalarını hazırlayan ko­ bu örnekleri hem birbirlerinden çabası içinde, de önceki laştırma şulları anlamaya götürebilir. Buluşlarm temelde nasılhem ortaya çıktığmıoksijen somut­ farklıiçinde, örneğinden olacakbu birinci ilgili seçtik. örneğimiz, şekilde laştırma çabası örnekleri hemX-ışınlarıyla birbirlerinden hem de önceki oksijen rastlantı en klasikilgili tamamen bi¬ yapılmasının öykülerindendir. örneğinden farklı sonucu olacak keşif şekilde seçtik. X-ışmlarıyla birinci örneğimiz, limsel bize düşündürdüklerinin ölçütlerin çalışmalarda tam am en rastlantı gördüğümüz sonucu keşif nesnel yapılmasının en klasik öykülerindendir. bi­ aksine, sıküz tür buluş meydana gelmektedir. başladığı lim sel bu çalışm alardaoldukça gördüğüm nesnel ölçütlerin bizeÖykünün düşündürdüklerinip katod Roentgen fizik bu gün iletkeninden bilgini negatif elektrik aksine, tür buluş oldukça sıkdenilen m eydana gelmyüklü ektedir. Ö ykünün başladığı elektron üzerinde birden incelemeyi çıkan yapmakta ışınları gün fizik bilgini Roentgen katod denilen olduğu negatif olağan yüklü elektrik iletkeninden kesti, korunmalı deney olan gerecin için kullandığı çevredenolduğu öte¬ çıkançünkü elektron ışınları üzerinde ve yapmakta olağan incelem eyiazbirden sinde bir metal ve siyanit ekranm, platin karışımı olan bulunan kesti,tesadüfen çünkü deney için baryum, kullandığı ve çevreden korunmalı gerecin az öte­ akımı sırasında fark ve elektron hafta yediekranm, etmişti. sinde tesadüfen bulunanparladığını baryum, platin siyanitBunun kanşımüzerine ı bir metal boyunca çıkmamacasına yoğun, yapan elektronlaboratuvarından akım ı sırasında hiç parladığını fark etmişti. Bincelemeler unun üzerine yedi Ro¬ hafta sonundan neden katod bulun¬ parlamaya entgen, işmiarmın boyunca laboratuvarm dan hiç ç ı^ aolan m a cmaddenin, a s m a yoğun, incelem eler yapan R o­ halinde düz çizgiler deney tüpünden duğu çıkanışm ışınların entgen, sonundan parlam aya neden olan çıktığını, maddenin,bukatod larm m gölge bulun­ ve dahaçıktığm mıknatısla bükülemediğini yaptığını, birçok ı,ayrıntıyı saptadı. Roent¬ duğu deney tüpünden düz çizgiler halinde bu çıkan ışm larm gölge konusu bulgusunu etkiyi ayrmtıyı gen önce, sözve açıklamadan yapanm katod ışınları yaptığmı, mıknatısla bükülemediğini daha birçok saptadı. Roent­ olan biraz bir madde değil benzerliği hiç değilse başkaetkiyi olduğunu gen ışıkla bulgusunu açıklam adan önce, söz konusu yapanm katod kesin¬ ışınları (6) benzerliği olan başka bir madde olduğunu kesin­ likle bulunuyordu. anlamış değil ışıkla hiç değilse biraz Böylesine bir özet bile sanırız oksijenin bulunuşuyla dikkati çeker likle anlamışkısa bulunuyordu.(6) benzerlikler oksiti ile deney yapmadan Kırmızı cıva ortaya B öylesine kısa çıkarıyor. bir özet bile sanırız oksijenin bulunuşuyla dikkatiönce, çeker Lavoisier beklentilere de flojiston yarattığı paradigmasının sonuç¬ benzerlikler ortaya çıkarıyor. Kırmızı cıva oksitİ ile deneyuymayan yapm adan önce, veren bazı Roentgen 'in buluşu ise, larLavoisier söz konusu de deneyler flojiston gerçekleştirmişti. paradigm asınm yarattığı beklentilere uymayan sonuç­ üzerine gerekirken parlaması parlamaması madeni ekranm iki başladı. lar veren bazı deneyler gerçekleştirmişti. Roentgen’in buluşu ise, sözHer konusu ha¬iki incelemeciyi yaniparlaması bir aykırılığın durumda paradigmanın madeni da ekranm parlam amalgılanması, ası gerekirken üzerine başladı. Her birbir giderek yeniliğin algılanmasına zırlamadığı çıkması, görüngünün durumda da aykırılığın ortaya algılanması, yani paradigm anm incelemeciyi ha­ Fakat öte yolu haznlayan yandan iki durum¬ giden gene heralgılanmasma başlıca unsurdu. zırlam adığı bir görüngünün ortaya çıkması, giderek yeniliğin sadece izlenimi dagiden aksadığı başlangıcıydı. da bir buluşun şeylerin yolu hazırlayan başlıca unsurdu. Fakat öte yandan gene herOksijenin iki durum­ süreci olmadan da aksadığı daha ileriizlenimi ve uyarlama düzeydebuluşun de, bir deney daX-ışınlannm da bir şeylerin sadece başlangıcıydı. Oksijenin olamazdı. RoentX-ışınları edipvesorsak: çıkmaları söz ortaya de, X-ışınlarmm da konusu daha ileri düzeydeMerak bir deney uyarlama süreci olmadan sayılabilir? Bu bulunmuş hangi gerçekten gen'in aşamasında araştırmalarının ortaya çıkm aları söz konusu olamazdı. Merak edip sorsak: X-ışmları Roent­ an ol¬Bu başladığı yani ekranm ilk parlamaya hiç değilse başlangıçta, aşamanın g en’in araştırmalarımn hangi aşamasmda gerçekten bülunmuş sayılabilir? görmüş fakat bir ekranm pardtıyıbaşladığı kesin. madığı kişi dahailkaynı göre en azyani aşamanm hiçBildiğimize değilse başlangıçta, parlamaya an ol­ madığı kesin. Bildiğimize göre en az bir kişi daha aynı parütıyı görmüş fakat

(6) L.W. Taylor, Physics, the Pioneer Science (Fizik: Öncü bilim Dalı) Boston, 1941, s. 790-94: Chalmer, Historic Resarches (Tarihe Geçen Araştırmalar) Londra, 1949, s. 218-219. ve(6) T.W. L.W. Taylor, Physics, the Pioneer Science (Fizik: Öncü bilim Dalı) Boston, 1941, s. 790-94: Whittaker, A History of the Theories of Aether and Electricitiy (Eter ve Elektrik Kuram¬ (7)veE.T. T.W. Chalmer, Fllstoric Resarches (Tarihe.Geçen Araştırmalar) Londra, 1949, s. 218-219. larının bir Tarihçesi) Londra 1951 , s. 358 (2. basım). Ayrıca Sir George Thomson'dan aynı (7) E.T. VVhittaker, A History of the Theories of Aether and Electricitiy (Eter ve Elektrik Kuram­ yakınlaşan bir başka olayı öğrenmiş bulunuyorum. Fotoğraf elyaflarının anlaşılmaz çok buluşa larının bir Tarihçesi) Londra 1951, s. 358 (2. basım). Ayrıca Sir G eorge Thom son’dan aynı buğulanmasından birbuluşa kuşkulanan Sir William Crookes da vaktiyle aynı buluşun izini sür¬ şekildeçok yakınlaşan bir başka olayı öğrenmiş bulunuyorum. Fotoğraf elyaflarının anlaşılmaz müştür. bir şekilde buğulanmasından kuşkulanan SIr VVilliam Crookes da vaktiyle aynı buluşun izini sür­ müştür.

90 90

hiç bir şey bulamadan büyük düş kırıklığına uğramıştı. (7) Buluş anının ince¬ hiç bir şey bulamadan düş kırıklığınadauğramıştı. Buluş anmm ince­ kadar kesin, lemelerin haftasınabüyük son en az bu(7) çünkü kaydırılamayacağı lem elerino zamana son haftasına ayacağı da enyeni az bu kadar kesin, çünkü nitelik¬ kadar kaydırılam radyasyonun Roentgen olduğu çoktan keşfetmiş Roentgen o zamana kadar çoktan keşfetmiş yeni radyasyonun nitelik­ X ışınları¬ lerini Bu durumda tek olduğu söyleyebileceğimiz, başlamıştı. araştırmaya lerini araştırmaya başlamıştı. Bu durumda tek söyleyebileceğimiz, X ışmlarıbir arasında za¬ nın ile 28 Wiirzburg Aralığı 8 kentinde 1895 yılmın Kasımı nın Wortaya ürzburg kentinde 1895 yılm m 8 Kasımı ile 28 Aralığı arasında bir za­ manda çıktığıdır. manda çıktığıdır. Ancakortaya oksijen ile X-ışınlarmın bulunmalarındaki anlamlı ko¬ karşımızda Ancak bu karşım ızda oksijen ile X-ışınlarm ın bulunmalarmdaki anlamlıbu¬ ko­ belirgin şutlukların bir üçüncü bağlam var. Oksijenin kadar olmadığı şutlukların tersine, bu kadar belirgin- olmadığı bir üçüncü bağlamolaydan var. Oksijenin bubir on yıl lunmasının hiç değilse X-ışınlarının keşfedilişi lunm asınm tersine, X -ışınlarınm keşfedilişi hiç değilse olaydan bir on yıl bir karışıklığa sonrasına belirgin kadar, bilimsel herhangi kuram düzeyinde sonrasına kadar, Öyleyse bilim sel bu kuram düzeyinde belirgin hangi herhangi bir karışıklığa bir para¬ neden açıdan benimsenmesi olmamıştı. buluşun nedendeğişikliği olmamıştı.gerektirmiş Öyleyse bü buluşunAslında benim senmesi açıdan bir para­ böyle birhangi olduğunu digma değişiklik olabilir? digma değişikliği gerektirmiş olabilir? böyle bir değişiklik olduğunu ve çağdaş¬ deAsimda vardı. Elbette, yadsımak Roentgen güçlü nedenler için oldukça yadsımak oldukçaparadigma güçlü nedenler de vardı. varlığını Elbette, Roentgen ve çağdaş­ tahmin etmek için larının oldukları bağlıiçin X-ışmlarmm larının bağlı oldukları paradigm X -ışm larm m varlığını tahm inhiçbir etmekyer¬ için (Zaten MaxwelF kuramı henüz kullanılamazdı. inaelektromanyetik (Zaten M axwışınlarını eir in elektromanyetik kuramıla henüz hiçbirku¬ yer­ dekullanılamazdı. madde parçacıklarıy ve katod açıklayan kabul görmemişti de o kabul görmemişti ve katod ışm larmıyalnızca madde parçacıklarıyla açıklayan ku­ flojisbir tanesiydi.) Fakat kurgulardan devirde ram ortaya atılan ram o devirde ortaya atılan kurgulardan yalnızca bir tanesiydi.) Fakat flojisPriestley'in gazı yorumlamaktan bulduğu ton Lavoisier'yi paradigmasının varolmasını, ton paradigm asının L avoisier’yi Pda riestley’in bulduğu gazı yorumlamaktan hiç değilse bu paradigmaların alıkoyması gibi, X-ışınlarınm alıkoyması gibi, buyasakladığı paradigm alarm da X-ışınlarınm hiç değilse Tersine, varolmasını, bir şekilde, söylenemez. 1895'lerde yürürlükte belirgin belirgin bir kuram şekilde,veyasakladığı 1895’lerde yürürlükte öncesi yahut olan bilimsel gözle görünenTersine, uygulama, söylenemez. ışınlar, kırmızı ediyordu. olanötesi bilimsel kuram ve uygulama, gözle görünen ışmlar,kabul kırmızı öncesi Öy¬ yahut radyasyon gibi birçok biçimi olduğunu mor ışınlar bir sınıf doğal arasında diğer bir tür da iyi leyse mor X-ışınlarının ötesi ışınlar gibi birçok radyasyon biçimigörüngü olduğunu kabul ediyordu. Öy­ bilinen neden, nedeni Bu ışınlar sözgelişi, leyse kabul X-ışmlarmm da iyi bilinen birneydi? smıf doğal görüngü arasmda diğer yeni bir tür olarak edilmemesinin zama¬ bir Roentgen'in kimyasal gibineydi? olarak kabulelementin edilm embulunması esinin nedeni Bu ışınlar neden, sözgelişi, yeni karşılanmıyordu? hala tablosunda duran yerleri doldurmak nında, için zamabir kimyasal bulunması gibi karşılanmıyordu? Roentgen’in boş elementler kimyasalelementin gün¬ bilimin elementler Bu arayış vetablosunda bulunmaktaydı. yeni nmda, lam yasalaranmakta elem entler boş duran yerleriolağan doldurmak için hala olağan karşılığı kazanılanBubaşarıların yeni elem entler aranm ve konuda bulunmaktaydı. arayış olağan bilimin gün­ biriydiakta lük ve bu uğraşlarından kutlamaydı, basit değil. lük bir uğraşlarm dan biriydi ve bu konuda kazanılan başarılarm olağan karşılığı şaşkınlık zaman tepki yalnızca şaşkınlık değil şok Halbuki çıktığı basit bir kutlamaydı, şaşkmiık değil. X-ışmları ortaya olarak niteledi. biryalnızca düzmeceşaşkmiık üstzaman düzeyde ilk ağızda oldu.Halbuki Lord Kelvin X-ışmolayı ları ortaya çıktığı tepki değil şok olaydan (8) bir şey oldu. Lord kanıtlara Kelvin olayı ilk diyemeyen ağızda üst diğerleriyse, düzeyde bir düzm eceaçıkça olarakdehşete niteledi. Sunulan kuramın kapsamı yerleşikdiğerleriyse, (8) SunulanXkamtlara bir ne şeykadar diyemeyen olaydandışında açıkçadeğil¬ dehşete ışınları her düşmüşlerdi. tamamen kökleri derin olan beklentilere sedüşmüşlerdi. X ışınları son her derece ne kadar yerleşik kuramm kapsamı dışmda değil­ de, bilim dünyasında laboratuvar iş¬ yerleşik Bu beklentiler se de,düşmekteydi. bilim dünyasında son derecebenim derin kanımca kökleri olan beklentilere tamamen aykırı 1890'lara temelinde de yorumlanma yatıyordu. hem lemlerinin hem tasarımBu aykırı düşm ekteydi. beklentiler benim kanım ca yerleşik laboratuvar iş ­ labirçok deney Avrupanın lem lerinin hem tasarım hem ilgili de yorumlanma tem elinde yatıyordu. 1890’lara araç ve gereç gelindiğinde, katod ışınlarıyla X-ışınları kullandığı girmişti. boratuvarında gelindiğinde, kullanıma katod ışmlarıyla ilgiliRoentgen'in araç ve gereç Avrupanmgereç birçok deney lakadar farkmda deneyci o zamanakullandığı b o ratuvannda kullanım a girm işti. Rde oentgen’in gereç olmadan X-ışınları ürettiğine başka göre, birçok de bu henüzdabilinme¬ olmalıydı. mutlaka aynıgöre, ürettiğine birçok başka deneyci Belki de o zam anaışmların kadar farkm olmadan ışınları üretmiş sürü ve önceleriBelki vardı olmalıydı. başkadeyollarla açıklanan yen kaynakları mutlaka ışınları da üretmiş bu ışmlarm henüzbir bilinme­ başka aynı olabilirdi.. kesin olan azından deneyin sonuçlarında yen başka kaynaklarıbunların da vardıbir vepayı önceleri başka En yollarla açıklanan bir bir sürü olan çeşitli araçların varsa,sonuçlarm zamandır o da uzunda deneyin bunlarınkullanılmakta bir payı olabilirdi., Ön azından kesinbundan olan bir şey projeler gerektiğiydi. korunması sonra şey varsa, da uzun zam içinde andır kullanılm akta olan çeşitli Olağan araçların bundan kurşuno muhafazalar gere¬ da yeni baştan yapılmaları çalışmaların tamamlanmış üzerinde önceden sonra kurşun m uhafazalar içinde korunm ası gerektiğiydi, ö lağ a n projeler bir değiş¬ deneye müdahale eden böyle bilim adamları önceki kiyordu üzerinde önceden tamamlanmış çalışmalarm da yeni baştan yapılmaları gere­ çünkü öncekiThebilim eden böyle birKelvin değiş­ Thomsonmüdahale Baron Kelvin (Largs sir Willam deneye of Largs Life ofadamları iş)kiyordu Silvanus çünkü P. Thompson, II, 1910, Bölüm s. Hayatı) Londra 1125. Lord William Thomson'un Baronu iş) Silvanus P. Thompson, The Life of sir Willam Thomson Baron Kelvin of Largs {Largs Kelvin Baronu Lord William Thomson'un Hayatı) Londra 1910, Bölüm II, s. 1125.

91

91

kenin keninfarkına farkınavaramamışlar varam am ışlarvevebubudeğişkeni değişkenidenetimli denetimliolarak olarakhesaba hesabakatma¬ katm a­ mışlardı. mışlardı.X-ışınlan X-ışınlanböylece böylecemuhakkak muhakkakki^yeni yenibirbirçığır çığıraçtı açtıveveolağan olağanbilimin bilimin potansiyeli potansiyelibubusayede sayedeartmış artmışoldu. oldu.Fakat Fakatdaha dahadadaönemlisi, önemlisi,önceden öncedenvar varolan olan bilim bilimdallarının dallarınındadadeğişmesine değişm esineneden nedenolmasıdır. olmasıdır.Bu Budeğişim değişimsüreci süreciiçinde, içinde, önceleri önceleriparadigma paradigmaiçinde içindegeçerli geçerliolan olanuygulamalar, uygulamalar,X-ışınlarmdan X-ışınlarmdansonra sonrabubu konumlarını konum lannıyitirmiş yitirmişoldular. oldular. Kısacası, Kısacası,belli bellibirbirdeney deneyaracının aracmmseçiminde seçimindeveveonu onubelli bellibirbirtarzda tarzdakullanma kullanma kararının kararmmardında, ardmda,bilinçli bilinçliyayadadabilinçsiz bilinçsizolarak, olarak,yalnızca yalnızcabeklenen beklenentürde türdekoşul¬ koşulların larmmeydana meydanageleceği geleceğivarsayımı varsayımıyatmaktadır. yatmaktadır.Kuramlar Kuramlariçin içinolduğu olduğugibi, gibi,kul¬ kul­ lanılan lanılanaraçlar araçlariçin içindededeneysel deneyselbeklentiler beüentilervardır vardırvevebunlar bunlarbilimsel bilimselgelişmede gelişmede çoğu çoğukez kezkuramsal kuramsalbeklentiler beklentilerkadar kadarbelirleyici belirleyicibirbirrol roloynamışlardır. oynamışlardır.Örneğin Örneğin oksijenin oksijeningecikmeli gecikm elibulunuşunun bulunuşununöyküsünde öyküsündeböyle böylebirbirbeklenti beklentiyer yeralmıştır. almıştır. Kullandıkları Kullandıklarıhavanın havanm'iyi' ‘iyi’olup olupolmadığmı olmadığmıanlamak anlamakiçin içinaynı aynıdenemeleri denemelerikul¬ kul­ lanan lananPriestley PriestleyveveLavoisier, Lavoisier,aym aymişlemleri işlemlerigerçekleştirerek gerçekleştirerekbuldukları bulduklarıgazm gazmikiiki ölçü ölçühacmini hacminibirbirölçü ölçünitrit nitritoksitle oksitlekarıştırdıktan karıştudıktansonra, sonra,susuüzerinde üzerindeçalkalaya¬ çalkalaya­ rak rakgeriye geriyekalan kalangaz gazhalindeki halindekitortunun tortununhacmini hacmmiölçmüşlerdi. ölçmüşlerdi.Bu Bualışılmış alışılmışişle¬ işle­ min m ingeliştirildiği geliştirildiğiönceki öncekideneyimlerinden, deneyim lerinden,atmosferdeki atm osferdekihavada havadasöz sözkonusu konusu tortunun tortununbirbirölçü ölçühacimde hacimdeolacağını, olacağını,herhangi herhangibirbirbaşka başkagaz gaziçinse içinse(yahut (yahutkir¬ kir­ lenmiş lenmişhava havaiçin) için)bubuhacmin hacmindaha dahabüyük büyükolması olmasıgerektiğini gerektiğinibiliyorlardı. biliyorlardı.Oksi¬ Oksi­ jen jendeneylerinde deneylerindeher heriki ikibilimci bilimcidedegerçekten gerçektenbirbirölçü ölçühacime hacim eyakın yakınmiktarda miktarda da ve bulunan bir tortu bulmuşlar gazı bir tortu bulmuşlar ve bulunan gazı dabuna bunagöre göretanımlamışlardı. tammlamışlardı.Priestley Priestleyan¬ an­ cak cakçok çoksonra sonravevebiraz birazdadarastlantı rastlantısonucu sonucububualışılmış alışılmışuygulamayı uygulamayıterk terketti ettiveve nitrit nitritoksitle oksitlekendi kendibulduğu bulduğugazı gazıbaşka başkaoranlarda oranlardakarıştırmayı karıştırmayıdenedi. denedi.Bunun Bunun sonucunda, sonucunda,dört dörtkatı katıölçüde ölçüdenitrik nitrikoksit oksitkullanıldığı kullanıldığızaman zamanhemen hemenhemen hemenhiç hiç tortu tortuelde eldeedilmediğini edilmediğinigördü. gördü.Yam Yamönceki öncekideneyimlerin deneyimlerinpekiştirmiş pekiştirmişolduğu olduğuilkilk türtürsınama smamaişlemine işleminebağlı bağlıkaldığı kaldığısürece, sürece,dünyada dünyadaoksijen oksijengibi gibidavranan davranangazla¬ gazların rmvar varolamayacağmı olamayacağımdadakabul kabuletmiş etmişoluyordu. oluyordu. Bu Butürtürcanlı-ömekleri canlı örnekleridaha dahadadaçoğaltabiliriz, çoğaltabiliriz,sözgelişi sözgelişiuranyum uranyumparçalan¬ parçalanmasının m asm mancak ancakuzun uzunzaman zamansonra sonrafarkma farkmavarılması varılmasıgibi. gibi.Bu Bunükleer nükleertepkime¬ tepkime­ nin ninfarkına farkınavarılmasını varılmasınıbubukadar kadargüçleştiren güçleştirennedenlerden nedenlerdenbirisi birisişuydu: şuydu:uran¬ uran­ yum yumelektronlarla elektronlarlabombalandığı bom balandığızaman zamanneler nelerbeklenebileceğini beklenebileceğinibilen bilenbilim bilim adamları adamlarıelementler elementlertablosunun tablosununyalnız yalnızüst üstkısımlarından kısımlarmdanseçilmiş seçilmişelementler¬ elementler­ lele(yani (yaniatomik atom ikrakkamı rakkamküçük, ı küçük,dolayısıyla dolayısıylaserbest serbestelektronları elektronlarıazazolan olanele¬ ele­ mentlerle) m entlerle)yapılan yapılankimyasal kimyasaldeneyleri deneyleritercih tercihediyorlardı. ediyorlardı.(10) (10)Acaba, Acaba,bubutürtür a.g.e., Conant, s. s. 18-20. (9)(9) Conant, a.g.e., 18-20. (Bell Journal System Darrow,. gell (Nükleer Parçalanma) "Nuclear Fission" (10) K.K. Technical (10) K.K. Darrovv,. “Nuclear Fission” (Nükleer Parçalanma) Çell System Technjcal Journal (Bell biribiri olan Kripton, 267-89, ürünlerinden söz dergisi) sistemi teknik s. s. sistemi teknik dergisi)19, 19,1940, 1940, 267-89,Parçalanmanın Parçalanmanın ürünlerinden olan Kripton, söz kimyacıların nükleer aradığı olarak iyice kimyasal çünkü tanınabildi anlaşılmadan tepkime konusu konusu tepkime iyice anlaşılmadan kimyasal olarak tanınabildi çünkü nükleer kimyacıların aradığı gerekmekteydi, ilave edilmesi ilave eriyiklere radyoaktif elementin ağır elementi biriktirmek için ağır elementi biriktirmek içinbubu elementin radyoaktif eriyiklere ilave edilmesi gerekmekteydi, ilave aynı tepkimenin üzerine, hemen ayrılamaması eriyikten radyoaktif edilen sonradan edilenBaryumun Baryumun sonradan radyoaktif eriyikten ayrılamaması üzerine, aynı tepkimenin hemen yazılabildi. nihayet "Kim¬ şuşubildiri incelenmesi sonucunda yılyılsüreyle tekrar hemen tekrar hemenbeş beş süreyle tekrar tekrar incelenmesi sonucunda nihayet bildiri yazılabildi. “Kim­ düzenindeki bütün isimleri kullanılan deneyin tepkime olarak bubu kadar şimdiye yacılar sonunda yacılar olarak deneyin sonunda şimdiye kadar kullanılan tepkime düzenindeki bütün isimleri Ser¬ (Baryum, Lantanum, La,La, CeCe Ba, atiniyum, Toryum) Ra, (radyum, Ac,Ac, değiştirerek, yerine ThTh değiştirerek. Ra, yerine (radyum, atiniyum. Toryum) Ba, (Baryum, Lantanum, Ser­ yakin bilimine bağ¬ olan kimyacılar fizik olarak nükleer yazmamız gerekmektedir. Ancak yum) yum) yazmamız gerekmektedir. Ancak nükleer kimyacılar olarak fizik bilimine olan yakın bağ­ atlamayı böyle birbir deneyimle çelişen kazandığı şimdiye kadar tüm nedeniyle fiziğin nükleer larımız larımız nedeniyle nükleer fiziğin şimdiye kadar kazandığı tüm deneyimle çelişen böyle atlamayı dizi garip birbir rastlantınin yapan yanıltıcı vardığımız elvermiyor. sonucu gönlümüz Bizim yapmaya yapmaya gönlümüz elvermiyor. Bizim vardığımız sonucu yanıltıcı yapan dizi garip rastlantınin den Nachweis und Strassman, "Über Hahn "Otto Fritz mümkündü. veve dada meydana gelmiş olması meydana gelmiş olması mümkündü. “Otto Hahn Fritz Strassman, “Über den Nachvveis und Erdalkalimetalle" entshended Bestrahlung Uransmittels des Neutronen derder beibei derder Verhalten das das Verhalten Bestrahlung des Uransmittels Neutronen entshended Erdalkalimetalle” metallerinin alkali davranışları ortaya yeryüzü ışınlanması çıkan sonucu (Uranyumun (Uranyumunnötronlarla nötronlarla ışınlanması sonucu ortaya çıkan yeryüzü alkali metallerinin davranışları 15.15, 27,27,1939, dergisi, Naturwissenschaften (Doğabilimleri) üzerine) kanıtları Die veve kanıtları üzerine) Die Naturwissenschaften (Doğabilimleri) dergisi, 1939, . Q9

deneysel deneyselilkelerin ilkelerinbilim bilimadamlarını adamlarmıyanıltma yanıltmaoranının orammnyüksekliğinden yüksekliğindenyola yolaçı¬çı­ karak, bilimin ve alışılmış deney vazgeçmesi sonucuna gerektiği araçlardan karak, bilim in alışılmış deney ve araçlardan vazgeçmesi gerektiği sonucuna mı mıvarmalıyız? varmalıyız?Bunu Bunuyaparsak yaparsakherhalde herhaldeakim akimalamayacağı alamayacağıbirbiraraştırma araştırmayön¬ yön­ temi temibulurduk. bulurduk.Paradigma Paradigm auygulamalarının uygulam alarm ınvevestandart standartişlemlerin işlem lerinbilim bilimiçin için paradigma paradigmayasaları yasalarıvevekuramları kuramlarıkadar kadargerekli gerekliolduğunu olduğunuveveaynı aynıetkiye etkiyesahip sahip olduklarını olduklarmıinkâr inkâredemeyiz. edemeyiz.Bu Buşekilde şekildeherhangi herhangibirbirzamanda zamandabilimsel bilimselincele¬ incele­ olacak elverişli meye görüngü alanının oldukça kısıtlanması kaçınılmaz meye elverişli olacak görüngü alanmm oldukça kısıtlanması kaçmılmazolu¬ olu­ yor yorelbet. elbet.Ama Amabunu bunukabul kabuletmekle etm eklebirlikte, birlikte,XXışınlan ışınlangibi gibibirbirbuluşun buluşunbilim¬ bilim­ sel seltopluluğun topluluğunözel özelbir birkesimi kesimiçin i içinneneanlamda anlam dabir birparadigma paradigmadeğişikliği değişikliğiveve buna bağlı olarak uygulama ve beklentilerde nasıl bir değişme gerektirdiğini buna bağlı olarak uygulama ve beklentilerde nasıl bir değişme gerektirdiğini görebiliriz. görebiliriz.Bunun Bununsonucunda sonucundadadaXXışınları ışmlarıbuluşunun buluşununbirçok birçokbilimci bilimciiçin içinne¬ ne­ ve den denyepyeni yepyeni veyabancı yabancıbir birdünya dünyayarattığını yarattığınıvevebuluşunun buluşununbir birçok çokbilimci bilim ci için içinneden nedenyepyeni yepyeniveveyabancı yabancıbir birdünya dünyayarattığını yarattığmıveve20'nci 20’nciyüzyıl yüzyılfiziğini fiziğini bunalımlara nasıl denli etkili bu bir oluşturan katılabildiğini şekilde oluşturan bunalımlara nasıl bu denli etkili bir şekilde katılabildiğinianlama¬ anlama­ mız mızkolaylaşır. kolaylaşır. Bilimsel Bilimselbuluşlar buluşlarüzerine üzerineson sonöykümüz öykümüzolan olanLeyden Leydenkavanozu kavanozuörneği, örneği,ku¬ ku­ ramdan kaynaklanan bulgular şeklinde betimleyebileceğimiz bir sınıfa aittir. ramdan kaynaklanan bulgular şeklinde betimleyebileceğimiz bir smıfa aittir. İlk İlkbakışta bakıştabubuterim terimçelişkili çelişkiligibi gibigelebilir. gelebilir.Buraya Burayakadar kadarsöylediklerimizle söylediklerimizle kuramın öngördüğü tür keşiflerin olağan bilimin bir parçası olduğu ve ortaya kuramın öngördüğü tür keşiflerin olağan bUimin bir parçası olduğu ve ortaya yeni olguçıkarmadığı hiçbir hiçbir yeniolgu çıkarmadığıizlenimini izlenim iniyarattık. yarattık.Örneğin Örneğinönceki öncekisayfalarda, sayfalarda, 19'uncu yüzyılın ikinci yarısında yapılan yeni element bulgularından bu şe¬ 19’uncu yüzyılın ikinci yarısm da yapılan yeni element bulgularmdan bu şe­ kilde, yani olağan bilimin uzantıları olarak söz ettik. Fakat varolan bütün ku¬ kilde, yani olağan bilimin uzantıları olarak söz ettik. Fakat varolan bütün ku­ ramlar paradigma kuramları değildir.Gerek ram lar paradigm a kuram larıdeğildir. Gerekparadigma paradigm aöncesi öncesidönemlerde, dönemlerde, gerek büyük paradigma değişikliklerine yol bunalımlar çapta açan gerek büyük çapta paradigma değişikliklerine yol açan bunalımlaresnasında esnasmda adamları genellikle bilim bilim adamları genelliklebirçok birçokkurgusal kurgusalvevetam tamgeliştirilmemiş geliştirilmemişkuram kuramüre¬ üre­ tirler. Bunlar sırasında yenibulguların tirler. B unlar sırasındayeni bulgularınhazırlanmasını hazırlanm asınısağlayabilir. sağlayabilir.Ancak, Ancak, sonunda ortaya çıkan gerçek bulgu, çoğunlukla bu tür kurgusal ve geçici hi¬ sonunda ortaya çıkan gerçek bulgu, çoğunlukla bu tür kurgusal ve geçici hi­ potezlerin deney ve ku¬ farklıdır. potezlerinöngördüğünden öngördüğündençok çok farklıdır.Keşif, Keşif,yalnızca yalnızca deney vegeçici geçici ku­ ram birlikte ve uyum halinde geliştirilebildiği zaman otaya çıkar. Kuram da ram birlikte ve uyum halinde geliştirilebildiği zaman otaya çıkar. Kuram da ancak böyle durumlarda paradigma haline gelebilir. ancak böyle durumlarda paradigma haline gelebilir. kavanozunun bulunması bütün bu özelliklerin yanı sıra daha önce Leyden Leyden kavanozunun bulunması bütün bu özelliklerin yanı sıra daha önce de sergileyen bir örnektir. Bu başladığı zaman gözlemlediklerimizi gözlem lediklerim izi de sergileyen bir örnektir. Buarayış arayış başladığı zaman elektrik yoktu, aksine alanındaki tek yönlendiren paradigma araştırmaları bir elektrik alanındaki araştırmaları yönlendiren tek bir paradigma yoktu, aksine kolay erişilebilir görgülerden türetilmiş bir sürü kuram rekabet ha¬ de hepsi hepsi de kolay erişilebilir görgülerden türetilmiş bir sürü kuram rekabet ha­ lindeydi. Bunlardan hiçbiri elektrikle ilgili görüngüleri bütün çeşitliliği için¬ lindeydi. Bunlardan hiçbiri elektrikle ilgili görüngüleri bütün çeşitliliği için­ de bir düzene sokmayı başaramamıştı. Leyden kavanozunun bulunmasına ze¬ de bir düzene sokmayı başaramamıştı. Leyden kavanozunun bulunmasına ze­ min hazırlayan aykırılıkların kaynağı da bu başarısızlıktı. Rekabet halindeki m in hazırlayan aykırılıkların kaynağı da bu başansızlıktı. Rekabet halindeki okullarından bir tanesinde elektriğin sıvı olduğu görüşü egemendi ve bilim bilim okullarından bir tanesinde elektriğin sıvı olduğu görüşü egemendi ve bu görüş uyarınca bazı bilim adamları bu sıvıyı şişelemeye çalışıyorlardı. Ya¬ bu görüş uyannca bazı bilim adamları bu sıvıyı şişelemeye çalışıyorlardı. Ya­ pılan işlem şöyleydi: su doldurulmuş cam bir imbik elde tutuluyor ve su, ak¬ işlem şöyleydı: su doldurulmuş cambirbiriletkene imbik elde tutuluyor veKava¬ su, ak­ bir elektostatik tifpılan jeneratörden çıkartılan değdiriliyordu. tif bir elektostatik jeneratörden çıkartılan bir iletkene değdiriliyordu. nozun makina ile bağlantısı kesildikten sonra suya (ya da suya bağlı bir Kava­ ilet¬ nozun makina ile değdiren bağlantısıher kesildikten soma suya (ya da suya bağlı bir ilet­ kene) elini serbest araştırmacıyı şiddetli şekilde elektrik çarp¬ kene) serbest elini değdiren her araştırmacıyı şiddetli şekilde elektrik çarp­ Ancak başlangıçtaki bu deneyler bilim adamlarına hemen Leyden maktaydı. maktaydı. Ancak başlangıçtaki bu deneyler bilim adamlarma hemen Leyden kavanozu denilen aracı sağlamadı tabii. Söz konusu aracın ortaya çıkışı çok kavanozu denilen aracı sağlam adı tabii. Söz konusu aracın ortaya çıkışı çok daha yavaş oldu. Bu örnekte de gene bulgunun kesin olarak ne zaman ta¬ daha yavaş oldu. Bu örnekte de Elektrik gene bulgunun kesin olarak ne zaman tasıvısını depolamak üzere yapılan mamlandığını söylemek olanaksız. mamlandığmı söylemek olanaksız. Elektrik sıvısmı depolamak üzere yapılan 93

93

ilk girişimlerin başarmasının tek nedeni, araştırmacıların imbiği ellerinde tut¬ ve aynı esnada ilk girişimlerin başarmasmm tek nedeni, ellerinde tut­ maları yere bastıkları olmala¬ sağlıyor için araştırmacılarm toprak bağlantısıimbiği maları ve aynı esnada yere bastıkları için toprak bağlantısıdasağlıyor olmta¬ ala­ kavanozun rıydı. Elektrikçiler gibi dışarıdan iletken bir içerden olduğu rıydı. Elektrikçiler kavanozun ve içerden olduğuaslında gibi dışarıdan da iletken bir bakayla sıvının kavanozda kaplanması gerektiğini dolayısıyla hiç¬ta­ ve dolayısıyla aslında sıvmm kavanozda hiç­ birbakayla şekildekaplanması Bu gerçe¬ depolanmışgerektiğini henüz anlamış sayılamayacağını değillerdi. şekilde depolanmış sayılamayacağmı henüz anlamış değillerdi. gerçe­ ve dolayısıyla da başka bazı gösteren onlara ğibir aykırı farkınaBu etkilerin varma¬ ği onlara gösteren ve dolayısıyla başka bazı da aykın etkilerin farkma varm a­ neden larına olan incelemelerin birdaaşamasında Leyden bugün Kavanozu larına neden incelem elerin birÜstelik aşamasında da bugün dediğimiz bu bulguya ortaya çıkmış oldu. yol Leyden aygıtolan çoğu da açan ve Kavanozu dediğimiz aygıt ortaya çıkmış oldu. Üstelikaynı bu zamanda bulguya yol ve çoğu Franklin tarafından deneyler elektrik gerçekleştirilen sıvıaçan görü¬da Franklin tarafmdan gerçekleştirilen deneylerveaynı zamanda sıvı elektrik baştan aşağı değişmesini böylece elektrik gerektirmiş alanınıngörü­ şünün ilk şünün baştanparadigmasını aşağı değişm meydana esini gerektirmiş ve(11) böylece elektrik alanının ilk tam kapsamlı getirmişti. tam kapsamlı paradigmasmı meydana Yukarıda ettiğimiz ıüç ortak özellikler, şok etkisi sözünü örneğingetirmişti. paylaştığı(11) sözünübeklenen ettiğim izbir üç sonuç örneğin paylaştığıyelpazenin ortak özellikler, şok etkisi bir bulguyla, arasındaki neresinde yapanYukanda yer yapan bir bağlı bulguyla, beklenen sonuç arasındaki yelpazenin neresinde yer aldıklarına olarak kaynaklandığı bütün yeni tür bir görüngülerin keşiflerin olarak yeni tür Özetle görüngülerin kaynaklandığı bütünönce keşiflerin özelliklerdir. olduğu sayacak olursak: azaldıklarma çok sahip bağlı birkaçını ay¬ bu aykırılığın ve aynı az çok algılanması, sahip olduğu sonra özelliklerdir. Özetleyavaş birkaçını sayacak olursak: önce ay­ zamanda kırılığın yavaş hem haleyavaş elle tutulur düzeyinde kırılığın algılanm ası, sonra bu aykırılığın yavaş ve aynı zamanda hem hem Bunun de gözlem gelmesi. kavram sonucun¬ hem de gözlem düzeyinde elle tutulur hale gelmesi. Bunun karşıla¬ sonucun­ kez direnişle kategorileri dakavram ve uygulamalarında da, paradigma çoğu Bu saydığımız çoğu aslındakarşıla­ gelmesi. dadeğişikliklerin da, paradigma meydana kategorileri ve uygulamalarmda kez direnişle özelliklerin insa¬ şan şanalgılama değişikliklerin m eydana gelmesi. Bu özelliklerin asimda ile¬ insada bulunduğuna dairsaydığımız bazı kanıtlar son zamanlarda nın yapısında algılama yapısmda bulunduğuna dair son zamanlarda bazıdüzeyde kanıtlarbir ile­ bir çevrenin dikkatini hak edecek geniş Çok daha da rinm sürülmüştür. ve Postman, deneyÇok Bruner deneklerinden yapan ri sürülmüştür. dahaaraştırmacılar geniş bir çevrenin dikkatini hak edecek düzeyde bir psikolojik titizce halinde bir dizi kısa süreler için psikolojik çok deney yapan araştırm acılar B runer ve ve Postm deneklerinden çokan, kendilerine düzenlenmiş kartlarını tanımlamalarını kurala gösterilecek kendilerine oyun çok titizce düzenlepmiş bir dizi istemişler. halinde ve Çoğu çok kısa süreler için uygun bu kartlardan olacak aykırı değiştirilmiş, olan örneğin kırmızı gösterilecek oyunbazıları kartlarım tanım lam şekilde alarını istemişler. Çoğu kurala uygun biraykuı Deney şöyle:örneğin deneklerden dörtlüsü gibi. değiştirilrniş, bir altılısı ve siyah kupaolacak maça olan bu kartlardan bazılan şekilde kırmızı şırasın¬ bir dizi bir kart kart şöyle: heraltılısı vegibi. gösterilişi seferdeveteksiyah bir m aça bir gösteriliyor, kupa dörtlüsü Deney deneklerden hepsine Herdizi kartkart deneğin gösterildiğinde, uzatılıyor. kartı de¬ dahepsine giderek görme her seferde teİcsüresi bir kart gösteriliyor, ve bir gösterilişi sırasmile sona ne gördüğü ve dizi art arda doğru gelen ikiHer neğe da deneğin kartısoruluyor görme süresi giderek uzatılıyor. karttanımlama gösterildiğinde, de­ erdiriliyor. (12) neğe ne gördüğü soruluyor ve dizi art arda gelen iki doğm tanımlama ile sona Deney sonucunda, deneklerin en kısa gösterme sürelerinde bile kartlardan erdiriliyor. (12) biraz uzatıldığında süresisürelerinde olarak tanıdıkları da çoğunu doğru Deney sonucunda, deneklerinve engösterme kısa gösterme bile kartlardan algılanmasın¬da görülmüş. tanıdıkları Kurala euygun hepsini çoğunurahatlıkla doğru olarak tanıdıkları ve gösterm süresikartların biraz uzatıldığında deneklerin olan kartları değiştirilmiş sorun çıkmamasına dahepsini he¬ hiçbir rahatlıkla tanıdıklarıkarşın, görülmüş. Kurala uygun kartlarm algılanmasmnomiıaldeneklerin ya dadeğiştirilmiş kartlar gibi hemensorun zorlama olmadan men hiçbir tereddüt hepsiçıkmamasma da hiçbir karşın, olan kartları he­ birtereddüt ya da noniıal ya maçanın algılamışlar. kupanınkartlar kupa dörtlüsü dörtlüsü men hemenYani hepsisiyah hiçbir ya da zorlama olmadan gibi böylece,ya herhangi olarak tanımlanıyormuş. algılamışlar. Yani siyah Denekler bir kupa dörtlüsü maçanmbir yaaksaklığın da kupanmfarkında dörtlüsü deneyimlerininin hazırladığı da koşullandır¬ kartları önceki dahi olmadan, olarak tanımlanıyorm uş. Denekler böylece, herhangi bir ya aksaÛ ığm farkında kavramsal yerleştirme yoluna gitmişler. dığı bu dahi olmadan,kategorilerden kartları öncekibirine deneyimlerininin hazırladığı ya da İnsanın koşullandır­ farklı bir şey gördüklerini söylemeye deneklerin tanımladıklarından ne¬bu dığı kavramsal kategorilerdençok birine yerleştirme yoluna gitmişler. İnsanm Ancak, gösterme redeyse biraz dili varmıyor. daha. uzatıldığında deneklerin tanım ladıklarından çok farklısüresi bir şey gördüklerini söylemeyede¬ ne­ redeyse dili varmıyor. Ancak, gösterm e süresi biraz daha.uzatıldığında defi 1) Leyden kavanozunun evrimindeki değişik aşamaları için bkz. I.B. Cohen Franklin and New¬ Experimental Newtonian Work onand Inguiry kavanozunun and AnLeyden into Speculative Electton, (11) evrimindeki değişik aşamalarıScience için bkz. I.B.Franklin's ,Cohen Franklin NewThere of (Kurgusal deney Science Newton'cu Example Üzerine Bilimleriand bir soruşturma ve ricitiy ton, as An an Inguiry into Spectulative Nevvtonian Experimental Franklin’s Work on ElectFranklın'in Philadelphia, 400,406, Çalışmaları) olarak There 452-67,ve s. 385-86, Bunun ricitiybir as örneği an Example of (Kurgusal Nevvton'cu deney 1956, Bilimleri Üzerine,bir soruşturma tarafındanPhiladelphia, Whittakes aşaması Bulgunun anlatılmıştır bkz. 50-52. sonolarak 506-7 Bunun bir örneği Franklın’in Çalışmaları) 1956,a.g.e.s. s. 385-86, 400,406, 452-67, Postman, "On the Perception of Incongruity. Leoaşaması A a.g.e.s. Bruner veson J.S.Bulgunun (Uyumsuzluğun (12) Pradigm'50-52. 506-7 Whittakes tarafından anlatılmıştır bkz. Journak of Personality (Kişilik Dergisi) 18, 1949, 206-23. Üzerine: Algılanması (12) J.S. Bruner ve Bir LeoParadigma) Postman. “On the Perception of Incongruity. A Pradigm’ (Uyumsuzluğun Algılanması Üzerine: Bir Paradigma) Journak94 of Personality (Kişilik Dergisi) 18, 1949, 206-23. 94

neklerin tereddüt etmeye ve bir gariplik sezinlemeye başladıkları saptanmış. neklerinbazılarına tereddüt kırmızı etmeye ve bir altılısı gariplik sezinlemeye başladıkları saptanmış. zaman şöyle cevap alın¬ gösterildiği maça Örneğin Örneğin bazılarına kırmızı maça altılısıvar, gösterildiği zamançevresine şöyle cevap alın­ "Bu maça ama bir altılısı, mış: galiba siyahın yanlışlık kırmızı mış: geçilmiş". “Bu m aça altılısı, amadabir yanlışlıkzaman var, galiba siyahm çevresine kırmızı ve rahatsızlık Süre daha tereddüt kenar uzatıldığı gide¬ kenar geçilm iş” . Süredeneklerin daha da uzatıldığı zaman tereddüt rahatsızlık gide­ ve nihayet, rek bir anlık bir ve kavrayışla, çoğu bazen artmış doğru rek artmış ve nihayet, deneklerin çoğubaşlamışlar. bazen bir anlık bir bir kavrayışla, doğru etemeden Dahası, teşhisi iki kez karthiç tereddüt yapmaya teşhisiyanlışlığı hiç tereddüt etem eden yapm aya başlamışlar. Dahası, bir iki kez De¬ kart­ lardaki yakalayan sonradan denek, hiçbir zorluk çekmiyormuş. lardaki yanlışlığı yakalayan hiçbir kavramsal zorluk çekmiyormuş. D e­ yalnızca ney kategorilerin¬ deneğinsonradan birkaç denek, sonuna kadar süresince süresince yalnızcayapamadığı birkaç deneğin sonuna Normal kadar kavramsal kategorilerin­ deney kartları tanımak uyarlamayı gereken görülmüş. için de gereken uyarlam yapam görülm üş. Norm kartları tanım ak için ortalama bilealdeğiştirilen katı adığı gereken arttırıldığı zaman süreayı kırk kartların gereken a süre kırk katı arttırıldığı zaman bile değiştirilen kartların Öte yandan denekler yüzde onuortalam bu tarafından algılanamamış. araştırmacılar yüzde onu denekler tarafından algılanam am ış.yoğun Öte yandan dahi deneklerde sıkıntıaraştırmacılar belirtileri gör¬bu aşamada başarı gösteremeyen aşam adabelirtiyorlar. dahi başarı Hatta gösterem eyen deneklerde yoğun gör­ düklerini "Kartın cinsi bir deneğin. hersıkıntı neysebelirtileri tanıyamıyo¬ düklerini belirtiyorlar. Hattabile bir benzemiyordu. deneğin. “KartmNe cinsi her neyse tanıyamıyo­ Bu sefer rengini anlayabiliyorum rum. gördüm, karta Bu sefer gördüm, karta bile benzemiyordu. Ne rengini artık anlayabiliyorum mı kupa mı olduğunu, de maça nerum. aman allahım galiba maçanın neye ne de m aça mıemin kupadeğilim mı olduğunu, am Gelecek an allahım galiba bazen artık mbilimadamaçanın neye bölümde ben". (13) benzediğinden benzediğinden emin değilim ben” . (13) Gelecek bölümdetanık bazen bilimadamlarının davrandıklarına daha yalandan olacağız. da aynen bu şekilde larınm da bir aynen bu şekilde davrandıklarma daha zihninin yakmdanyapısını tanık olacağız. yansıttığı eğretileme olduğu, İster iyi için, ister insan İster iyi bir eğretileme olduğu, için,sürecinin ister insan zihnininyalm yapısmı yansıttığı bir ve güçlü deney bilimsel fevkalade psikolojik keşif için bu için bu psikolojik deney bilimsel sürecinin fevkalade olduğu yalın vegibi, güçlü de, oyun ye¬bir Bilimde keşif kartı deneyinde görüntüsünü vermektedir. görüntüsünü vermektedir. Bilimdebeklentilerin de, oyun kartı deneyinde bir olduğu gibi,ve ye­ zeminde oluşturduğu son derece nilik büyük güçlüklerle, nilikkoyuşlarla son derecebelirlenerek büyük güçlüklerle, beklentilerin oluşturduğu bir gösterdiği zeminde ve aykırılıklar ortaya çıkar. karşı Başlangıçta, karşı koyuşlarla ortayabile, çıkar. Başlangıçta,yalnızca aykırılıklar gösterdiği olağan veya algılanabilen sonradan koşullar altında saptananbelirlenerek sonradanolaylardır. saptanan Konu koşullar altında bile, yalnızcaaksadığı olağan veya ya hakkındaki bilgialgılanabilen beklenen arttıkça, bir şeylerin olaylardır. daki bilgi arttıkça, şeylerin aksadığı elde edilen olanbir aksaklıklarla bir iliş¬ya dabeklenen daha hakkm sonucunKonu önce meydana gelmiş da olduğu elde edilen sonucun önce mfarkına eydana varılması gelmiş olan bir iliş­ bilinci belirir.daha kisi ile aksaklıklarla Aykırılığın birlikte, kavramsal kisi olduğu bilinci belirir. Aykırıhğm a varılması birlikte, kavramsal dek bir olguilehaline gelene aykırılık farkm başlangıçtaki kategorilerin, alışılmış bir dönem tamamlanmış gelindiğinde, noktaya başlar. Bu buluş k ategorilerin, başlangıçtaki ay kırılık alışılm ış bir olgu haline gelene dek ayarlandığı bütün bir süreç, Daha de vurguladığım ya da benzeri ayarlandığı birönce dönem başlar. Bu noktaya gelindiğinde, buluş tam amlanmış demektir. gibi, bu de demektir. Daha önce de vurguladığım gibi,söz bukonusu ya da benzeri bir süreç, temel olmaktadır. yeniliklerin Şimdibütün bilimsel ortaya çıkışında yeniliklere temel belirtelim bilimsel yeniliklerin çıkışında söz konusu olmaktadır. Şimdi yö¬de tanıdıktan bilimin olağan ki, bu süreciortaya sonra, hemen gösterdi¬ hemen ki, bu hatta sürecibunları tanıdıktan sonra, olağan bilimin yeniliklere yö­ eğilimi bir belirtelim bastırmak başlangıçta nelik uğraş olmadığı, birneden uğraş gene olmadığı, bunlarıortaya başlangıçta bastnmbu akkadar eğilimi gösterdi­ etkili ola¬ de buhatta yenilikleri halde, ğinelik çıkarmakta ği halde, neden gene de bu yenilikleri ortaya çıkarmakta bu kadar etkili ola­ anlamaya başlayabiliriz. bildiğini bir bilimin Herhangi bildiğini anlamaya başlayabiliriz. gelişmesinde kullanılan ilk paradigmanın genellikle Herhangi birçalışanların bilimin gelişmesinde kullanılan ilk paradigmanın genellikle rahatlıkla erişebildiği gözlem ve deneyle¬ dalında bütün bu bilim daha Dolayısıyla gelişmeler inanılır.erişebildiği şekilde bilim bir dalm da çalışanlarm rahatlıkla bütün gözlem ve deneyle­ açıkladığına ileriki ribu başarılı ve terimlerin son derece ri başarılı bir yapılmasını, şekilde açıkladığına inanılır. Dolayısıyla ileriki gelişmeler daha etkili becerilerin uzmanlaşmış araçların gerçeklere etkili araçlarm ve yapılmâsmı, sonbaşlangıçta derece uzmanlaşmış becerilerin terimlerin türetildikleri kavramların, geliştirilmesini günlük ve bu gerektirir. Söz konusu az benzeyecek soyutlaşmaşmı geliştirilm ve kavram ların, türetildikleri günlük gerçeklere giderek dahaesini şekildebaşlangıçta daral¬bu adamının büyük görüş açısında bir yandan bilim giderek daha az benzeyecek şekilde soyutlaşmasmı gerektirir. Söz bir konusu profesyonelleşme oluşmasına ma karşı direnişin profesyonelleşm e bir yandan bilim adam m ınbüyük görüş bir açısmda büyük bir daral­ değişikliklerine yaratır ve paradigma bilim Öte yandan, dalıagiderek katılaşır.karşı maaçar. yaratır ve bilim paradigm değişikliklerine büyük birparadigmanın direnişin oluşmasına Yani yol ayenanın incebilim alanlarda olağan bilimin yol açar. Yani bilim dalıyönlendirdiği giderek katıjaşır. Öte yandan, paradigm dikkatlerini topluluğunun topluluğunun dikkatlerini yönlendirdiği alanlarda olağan bilimin en ince ay-

(13) 218. Meslektaşım Postman'ın bana söylediğine göre, söz konusu deneyi ve İşlemleri kendi derece bile uyumsuz kişi için bakmak kartlaradeneyi bilen bir bana ve önceden hazırlamış (13) 218.olan Meslektaşım Postman’ın söylediğine göre, olan söz konusu ve son işlemleri kendi olmaktadır. sıkıntılı hazırlam ış olan ve önceden bilen bir kişi için bile uyum suz olan kartlara bakmak son derece sıkıntılı olmaktadır.

95 95

rıntılara inebilmesi sağlanır ve gözlem ile kuram arasındaki uyum başka hiç¬ Dahası, ulaşır. bu ayrıntı bir kesinliğe yolla ulaşılamayacak birrıntılara ve uyum inebilmesi sağlanır ve gözlem ile kuram arasındaki uyum başkake¬ hiç­ kendi zaman Dahası, önem¬ ve her ulaşır. pek de büyük başlarına taşıdıkları sinliği, olmayan bir yolla ulaşılam ayacak bir kesinliğe bu ayrıntı ve uyum ke­ lerini bir değer özel kazanırlar. işlevleri aşan yapılan önem­ Beklenen sinliği, kendi başlarma taşıdıkları ve her zaman pek düşünerek de büyük olmayan elde edilmesi yol açan Beklenen olanaksızdır. yeniliğe araçlar sonuçlarınişlevleri lerini olmadan, aşan bir değer kazanırlar. düşünerek yapılanÜs¬ özel beklediğini yenilik bile, sadece kesinlikle telik ne böyle bilen, araçlar varken araçlar olmadan, yeniliğe yol açan sonuçlarm elde edilmesi olanaksızdrn Ü s­ dolayısıyla bir şeylerin Yanibilen, görebilen için var olabilir. ay¬ telik böyledaaraçlar varkenaksadığını bile, yenilik sadece kişi ne beklediğini kesinlikle zeminde sağladığı Paradigma kırılıklar, yalnızca dolayısıyla da birparadigmanın şeylerin aksadığını görebilen kişiyeşerebilir. için var olabilir. Yanine ay­ ve kesinse, aykırılığın olarak Paradigma da paradig¬ne ve buna bağlı genişyalnızca kadar kapsamlıparadigmanın kırılıklar, sağladığı zeminde yeşerebilir. olur. Olağan de o kadar ve değişimi belirgin ma tar¬ keşif kadar geniş fırsatının kapsamlı göstergeleri ve kesinse, aykınlığm buna bağlı olarak da paradig­ bölümlerde direncin ileriki bile, yeniliğe gösterilen esaslı zında, şekilde ma değişimi fırsatınm göstergeleri de o kadar belirgin olur. Olağan keşifele tar­ vardır. direncin Direniş paradigmanın bir işlevi olmama¬ele alacağımız çok kolay teslim zında, yeniliğe gösterilen bile, ileriki bölümlerde esaslı şekilde bilimDireniş kulak teslim asmamalarını her esintiye sağlamakbirsuretiyle, adamlarının sını alacağımız işlevi vardır. paradigmanm çok kolay olmama­ olan aykırılıklar ve yol böylece garantiler değişikliğine paradigma açan sını sağlam ak suretiyle, bilim adamlarının her esintiye kulak asmvar am alarını yenilik¬ Önemli bilimsel kadar bulur. en işlemek derinlerine bilginin fırsatını garantiler ve böylece paradigm a değişikliğine yol açan aykırılıklar var olan laboratuvarda ortaya çıkması aynı andakadar kez lerin birçok çoğuen bilginin derinlerine işlemek fırsatmı birden bulur. Önemli bilimselolağan yenilik­ de ası ge¬ hem hem geleneksel olduğunu, güçlü aynı kadar bir bilimin ne yapısı lerin çoğu kez aynı anda birçok laboratuvarda birden ortaya çıkm olağan hazırladığını eksiksizce kendi değişimini iyi ne yansı¬ leneksel kadar çabanm bilimin hem ne kadar güçlü bir geleneksel yapısı olduğunu, hem de aynı ge­ tan bir göstergedir. leneksel çabanm ne kadar eksiksizce kendi değişimini hazırladığmı iyi yansı­ tan bir göstergedir.

96 96

VII. BUNALIM VE BİLİMSEL KURAMLARIN VII. BUNALIM ORTAYA ÇIKIŞI VE BİLİMSEL KURAMLARIN ORTAYA ÇIKIŞI

Altıncı bölümde ele alman bilimsel keşiflerin hepsi de paradigma değişik¬ katkıda bir keşiflerin bulunmuşlardır. değişikliğe neden da böyle liklerine olmuşlar Altıncı bölümde ele ya alman bilimsel hepsi de paradigma değişikkadar yıkıcı yan¬ değişikliklerin bu neden yapıcı olduğu yer aldığı Üstelik keşiflerin lüderine olmuşlar ya da böyle bir değişikliğe katkıda bulunmuşlardn. bilim yıkıcı adamları sonra, kadar benimsendikten bir buluş Herhangi da olmuştur. ları Üstelik bu keşiflerin yer aldığı değişikliklerin yapıcı olduğu yan­ hem de bi¬ önceden erişiyorlar, doğal kapsamına görüngü bir hem daha geniş ları da olmuştur. H erhangi bir buluş benim sendikten sonra, bilim adamları Fakatbi­ kesinlikle açıklayabiliyorlardı. dahagörüngü büyük bir linen çokdoğal hem görüngüleri daha geniş bir kapsamına erişiyorlar, hem de önceden kullanılan,açıklayabiliyorlardı. önceleri kazancın daha alışılmış bazı inançların bedeli olarak bulinen görüngüleri çok daha büyük bir kesinlikle Fakat yerine bu öğelerinin veönceleri önceki paradigmanın terkolarak edilmesi vebuuygulamaların kazancın bedeli daha kullanılan, alışılmış bazı inançların dö¬ gibi, bu türyerine de kanıtladığım önceparadigmanın Daha gerekiyordu. konmasıterk yenilerinin ve uygulamaların edilmesi ve önceki bu öğelerinin bütün söz konusu bilimgerekiyordu. nüşümler olağan yoluyla varılan yenilerinin konması Daha öncekeşiflerde de kanıtladığım gibi, olmuştur bu tür dö­ ve istisna,bilim önceden en ince buna ler tekolağan venüşüm ayrıntısına yoluyla varılanvarana bütün dek keşiflerde sözkestirilebilen konusu olmuştur -yıkı¬ bu tür da bir Ancak yapıcı gerçek ki buluşlardır. şu sürpriz yaratmayan ve buna tek istisna, en ince ayrıntısma varana dek önceden kestirilebilen ve ke¬ bölümde, Butür değildir. tekAncak kaynağı değişikliklerinin cısürpriz paradigma yaratmayan buluşlardır. şu keşifler da bir gerçek ki bu yapıcı -yıkı­ bir tür ol¬ yaratan değişiklik ama çok daha çapta çok benzeyen şiflere cı paradigma değişikliklerinin tek büyük kaynağı keşifler değildir. Bu bölümde, ke­ edeceğiz. yaratan bir tür ol­ söz değişiklik edilmesinden icatdaha kuramların gudan, şiflereyani çok yeni benzeyen ama çok büyük çapta ne kategorik ola¬ ile icadın birbirlerinden kuramın, Bilimde gudan, yaniolgu yenivekuram lann keşif icat edilmesinden söz edeceğiz. göre, dahabirbirlerinden önce öne sürdüğümüze ayrüamayacağını de sürekli rak ne Bilimde olguşekilde ve kuramın, keşif ile icadın ne kategorik ola­ (Aslmda doğaldır. bir beklememiz arasında ve önceki bir çakışma bölüm burak ne de sürekli şekilde ayrılamayacağmı daha önce öne sürdüğümüze göre, tara¬ Lavoisier daha sonra dadoğaldır. tarafından oksijenin bu bölümilkvePriestley bir önceki arasındabulunduğu bir ç ^ ış mve a beklememiz (Asimda birlikte yanları bulunmakla önerisi, edildiği icat ilk çekici bulunduğu fından oksijenin Priestley tarafından ve daha sonra da olanaksızdır. Lavoisier taraicat karşımıza bağlamında gördük.akla Az sonra bir keşif Oksijeni kadar şimdiye fm dan icat edildiği önerisi, çekici yanları bulunm birlikte olanaksızdır. alırken, tabii ele ki kaçınıl¬ çıkışını ortaya Yeni kuramların olarak çıkacak). Oksijeni şimdiye kadar bir keşif bağlamında gördük. Az sonra karşımıza icat Ama ve anlayışımızı genişleteceğiz. bilgi konusundaki olarak maz keşiflerYeni olarak çıkacak). kuram lann ortaya çıkışmı ele da alırken, tabii ki kaçınıl­ keşif¬ bölümde tartışılan değildir. Önceki demek özdeşlik çakışma kuşkusuz maz olarak keşifler konusundaki bilgi ve anlayışımızı da genişleteceğiz. Ama Newton, da kimya lerin, Copernicus, tek özdeşlik başlarına,demek hiçadeğilse çakışm kuşkusuz değildir. ÖncekiEinstein bölümdeyahut tartışılan keşif­ neden söylenemez. oldukları değişikliklerine paradigma devrimleri çapındatek başlarma, Copemicus, Newton, Einstein yahut da kimya lerin, hiç değilse ku¬ dinamikle açıklayan kuramı veya ısıyı dalga Bu keşifler devrim leriaslında, çapında ışığın paradigm a değişikliklerine neden olduklan söylenemez. elektromanyetik dar kuramı daha gibi, çok in ramlar Maxwell' yahut da Bu keşifler aslında, ışığın dalga kuram ı veya ısıyı dinam ikle açıklayanbir ku­ paradigma basit sayılan için daha elektrom çevreye ram lar yöneldikleri yahut da M axweH’in anyetik kuram ıdeğişikliklerinden gibi, çok daha dardebir ana sorumuz şu oluyor: olağande bölümdeki zaman sorumlu çevreyetutulamazlar. yöneldikleri O için dahabu basit sayılan paradigma değişikliklerinden bile daha yönelik az çaba oldu¬ bulgulardan kuram değişikliklerine bilim, sorumlu tutulamazlar. O zaman bu bölümdela ana sorumuz şubir oluyor; olağan nasıl yol açabilmekte¬ çıkmasına meydana kuramların yeni böyle ğuna göre, bilim, kuram değişikliklerine bulgulardan bile daha az yönelik bir çaba oldu­ dir? ğuna göre, böyle yeni kuram ların meydana çıkmasma nasıl yol açabilmekte­ dir?

97 97

Eğer aykırılıkların farkına varmak yeni tür görüngülerin ortaya çıkmasın¬ aykırılıkların farkına varmak yenidaha tür görüngülerin ortaya çıkm asın­ derin bir bilincin, sa¬ geçerli buna benzer da birEğer rol oynuyorsa, ama çok da bir rol oynuyorsa, buna benzer ama çok daha derin bir bilincin, geçerli yılabilecek tüm kuram değişikliklerinin ön koşulu olması kimseyi şaşırtma¬sa­ yılabilecek kuram değişikliklerinin koşulugötürmez olması kim seyi şaşırtm niteliktedir. Co¬a­ tarihsel deliller ön malı. tartışma Sanırımtüm bu konudaki malı. Sanırım bu konudaki tarihsel deliller tartışma götürmez niteliktedir. Coaçıklamadan astronominin durumu kendi görüşünü önce Ptoleme'ci pernicus pemicus kendi görüşünü açıklamadan önce Ptoleme’ci astronominin durumu tam bir keşmekeşti. (1). Galileo'nun hareketin incelenmesine yaptığı katkılar, tam bir keşmekeşti. (1).eleştirmenlerin Galileo’nun hareketin incelenmesine yaptığı katkılar, kuramında bazı aksaklık¬ skolastik Aristo'nun büyük ölçüde büyük ölçüde skolastik eleştirmenlerin Aristo’nun kuram ında bazı aksaklık­ (2) kuramı Newton'un geliştirdiği yeni ışık ve renk lar bulmalarına dayalıydı. lar bulmaJarma dayalıydı. (2) Neıvton’unhiçbirinde geliştirdiğispektrum yeni ışık uzunluğunun ve renk kuramı öncesi kuramlardan varolan paradigma varolan a öncesi kuram lardan hiçbirinde spektrum uzunluğunun kaynaklanmıştı; Newton'un ye¬ görüşlerinin tam açıklanamamasından olarakparadigm tam olarak açıklanamamasmdan kaynaklanmıştı; Nevvton’un görüşlerinin ye­ rini alan ışığm dalga kuramına gelince, o da Newton'un kuramı ile ışığın kı¬ rini alan ışığm dalga kurarmna gelince, o da Nevvton’un kuramı ile ışığın kı­ ve arasındaki bağlantının aykırı¬ uyumsuz gibi sorunları rılma ve kutuplaşma rılma ve İmtuplaşma gibi sorunları arasmdaki bağlantmm uyumsuz ve aykırı­ (3) Termodi¬ sıkıntılar sonucu olmasmdan lıklarla dolu ortaya atıldı. duyulan lıklarla dolu duyulan sıkmtılar sonucu ortaya atıldı. (3) Termodi­ doğdu, olan iki fizik kurammm çatışmasından asırda geçerli 19.olmasmdan namik dalı, namik dalı, 19. asırda geçerli olan iki fizik kurammm çatışmasmdan doğdu, fo¬ kuantum mekaniği de siyah gökcisimlerinin radyasyonları, özgül ısılar ve kuantum mekaniği de siyah gökcisimlerinin radyasyonları, özgül ısılar ve(4) fo­ zorluklardan kaynaklandı. çeşitli olguları çevreleyen toelektrik etkisi gibi toelektrik etkisi gibi olgulan çeşitli zorluklardan sezisi o kadar(4) aykırılık kaynaklandı. bütün bu örneklerde Üstelik, dışmdaçevreleyen Newton'unki Ü stelik, N ew dışm daişlemişti bütün bu aykırılık sezisi oduru¬ kadar ki,örneklerde etkilenen bilim veton’unki o kadar derine dallarındaki uzun sürmüş uzun sürmüş ve o kadar derine işlemişti ki, etkilenen bilim dallarmdaki duru­ mu giderek artan bir bunalım şeklinde betimlemek doğru olur. Yeni kuramla¬ mu giderek artan bir bunalım şeklinde betimlemek doğru olur. Yeni kuram la­ bili¬ bir ve olağan yıkım yaptığı büyük paradigmada rın ortaya çıkışı, çapta rın temel ortayasorunları çıkışı, paradigm ada büyükbüyük çapta değişiklikler bir yıkım yaptığı ve olağaniçin, bili­ gerektirdiği ile tekniklerinde min m in tem elmeslekte sorunlarıciddi ile tekniklerinde büyük değişiklikler gerektirdiği için, sonucunda belirsizliklerin dönemler yaşandığı genellikle genellikle m eslekte ciddi belirsizliklerin yaşandığı dönem ler sonucunda konuşa belirsizlik söz edebileceğimiz gibi, mümkün olur. Kolaylıkla tahmin m ümkün olur. ele Kolaylıkla tahm in edebileceğimiz gibi, sözsürekli konuşaolarak belirsizlik beklenen sonuçlara di¬ alman bulmacaların bilimde olağan olağan bilimde ele alman bulmacalarm beklenen sonuçlarayenilerinin sürekli olarak di­ aran¬ Varolan kuralların başarısızlığı, kaynaklanır. renmelerinden renmelerinden kaynaklanır. Varolan kuralların başarısızlığı, yenilerinin aran­ ması için bir nevi geçiş taksimi ayılır. ması için birparadigma nevi geçiş değişikliğinin taksimi ayılmözellikle ün yapmış bir örneğine, Koİlk olarak İlkastronomisine olarak paradigma değişikliğinin özellikle ün yapmış bir örneğine, Kosistemi, yürürlükle olan Ptoleme bakalım. Daha önce pernik pernik önceki astronom bakalım . Daha önce yürürlükle Ptolem e sistemi, boyunca ilk ikiolan ilk sonraki hemen yüzyıl iki ve İsa'dan sonisine isa'dan Isageliştirildiğinde, ’dan önceki son hem iki ve İsa ’dan hem ilk iki yer yüzyıl boyunca ha¬ilk gezegenlerin değiştirme hemendesonraki yıldızların kez kez geliştirildiğinde, hem yıldızların de gezegenlerin değiştirme ha­ kadar O zamana bir başarı sağlamıştı. yer büyük hem reketlerini öngörme konusunda reketlerini öngörmesisteminin konusundabubüyük sağlamıştı. O zamana kadar Yıldızlar işebaşarı görülmemişti. yaradığı kadar bir eski gökbilim hiçbir hiçbir eski gökbilim sisteminin işe yaradığı görülmemişti. Yıldızlar kolu olarak kullanıl¬ bilekadar bir mühendislik bugün bu astronomisi Ptoleme için için Ptolem e astronom isi bugün bile bir m ühendislik kolu olarak k ullanıl­ tahminlerinin Kopemik'inPtoleme'nin konusunda ise maktadır. Gezegenler maktadır. Gezegenler konusunda ise Ptolem e’nin tahminlerinin K opem ik’in(1) A.R. Hall, The Scientific revolution, 1500-1800 (bilim Devrimi, 1500-1800) Londra, 1954, s. 16. Ages (Orta Çağda Middle Mekanik of Mechanics The Science in the (2)(1)Marshall Clagett, A.R. Hail, The Scientific revolution, 1500-1800 (bilim Devrimi, 1500-1800) Londra, 1954,Bilimi) s. 16. (Galileo Etudes Galileennes A koyre. Madison, Wisconsin, (2) Marshall Clagett,1959, The Science of Mechanics in the Middle Ages (Orta ÇağdaAraştırmaları) Mekanik Bilimi) ll-lll. Bölümler.

belirtmektedir, I. Cilt, özellikle çağ özelliklerini bazı A orta düşüncesindeki Galileo'nin1959, adlı eserindeVVİsconsin, Madison, ll-lll. Bölümler. koyre. Etudes Galileennes (Galileo Araştırmaları) Paris, 1939 adlı eserinde Galileo’nin düşüncesindeki bazı orta çağ özelliklerini belirtmektedir, özellikle I. Cilt, Newton (3)Paris, 1939için bkz. T. S. Kuhn, "Newton's Optical Papers" (Newton'un Optik Yazıları) Isaac DoğaOFelsefesi Üzerine Newton'un (Isaac Philosophy in Natural papers Newton's (3) Nevvton için and bkz. Letter T.S. Kuhn, “Nevvton’s Optical Papers" (Nevvton’un ptik Yazıları) Isaac l,B. Cohen Cambridge, s. 27-45.Üzerine eserde, Mass. Dal¬ 1958. derleyen ve Mektupları) Yazıları Nevvton’s papers andadlı Letter in Natural Philosophy (Isaac Nevvton’un Doğa Felsefesi Theories Mass. and of the of Aether History E.T. Whittaker, öncesi için bkz. gaYazıları ve Mektupları) adlı eserde, derleyenA I.B. Cohen Cambridge, 1958. s. Electricity 27-45. Dal­ kuramının , s. 94,109; ve W. 1, History 1951 Bir Tarihçesi) 2 ci basım, Kuramlarının ve Elektrik (Eter ga kuramının öncesi için bkz. E.T. VVhittaker, A of theLondra Theories of Aether and Electricity gözden Tarihi) bilimlerin (Tümevarımlı geçirilmiş Sciences Inductive Whewell, (Eter ve History ElektrikofKthe uram larının Bir Tarihçesi) 1, 2 ci basım, Londra 1951, s. 94,109; ve W. s. 396,466. 1847, Londra, basım, VVhevvell, History ofII,the Inductive Sciences (Tümevarımlı bilimlerin Tarihi) gözden geçirilmiş için bkz. Termodinamik (4)basım, Londra, 1847, II, s. Silvanus 396,466. P. Thompson, Life of William Thomson Bakon Kelvin of Kuan¬of Londra 1910, I, s. 266-81 WilliamP.Thomşon'un Lord (Largs Kelvin Baronu Largs (4) Termodinamik için bkz. Silvanus Thompson, Hayatı) Life of VVilliam Thomson Bakon .Kelvin Kuramı) Hatfield çeviren Theory. (Kuantum Quantum Reiche, bkz. Fritz kuramı için Kelvin tum Largs (Largs Baronu LordThe VVilliam Thomşon’un Hayatı) Londra 1910, 1, s. H.S. 266-81. Kuan­ Londra, 1922, 1-2. bölüm. Brose,için vetum H.L.kuramı bkz. Fritz Reiche, The Guantum Theory. (Kuantum Kuramı).çeviren H.S. Hatfieid

ve H.L. Brose, Londra, 1922, 1-2. bölüm.

98 98

kilerden aşağı kalır tarafı yoktur. Ancak büyük başarı kazanmak bilimsel bir kilerden tarafı yoktur. büyük bir başarı kazanmak kuram içinaşağı hiçbirkalır Gerekbilimsel zaman tam değildir. başarıAncak kazanmakla gezegen¬bir kuram için hiçbir zaman tam başarı kazanmakla bir değildir. Gerek gezegen­ lerin yerleri, gerek dönence noktalarının (ekinoksların*) sürekli kayması ba¬ lerin yerleri, gereksistemiyle dönence yapılan noktalarının (ekinoksların*) sürekli bakımından, ptoleme iyikayması elde edilebilen tahminler, gözlemle¬ kımmdan, ptoleme sistemiyle yapılan tahminler, elde edilebilen iyi gözlemle­ re hiçbir zaman tam bir uyuin içinde olmamıştır. Ptoleme'den sonra gelenler re hiçbir tam bir uyum içinde olmamıştır. Ptolem e’den sonra gelenler olağanzaman için astronomi bu ufak araştırmalarının tefek başlıca sorunlarını, çe¬ için olağan astronomi araştırm alarm m başlıca sorunlanm , bu ufak tefek çe­ lişkilerin daha da temele indirgenmesi oluşturmaktaydı, tıpkı uzay gözlemleri da temele oluşturmaktaydı, tıpkı uzay gözlemleri ilelişkilerin Newtondaha araya getirme kuramlarını 18'inci birindirgenmesi yüzyılda Newçabalarının ile Nevvton kuram larınıaraştırma bir arajya problemlerini getirme çabalarmm 18’inci Newton'u izleyenlere olağan sağladığı Gökbilimci¬ gibi.yüzyılda ton’u izleyenlere olağan araştırma problem lerini sağladığı gibi. Gökbilimci­ lerin başlangıçta kendi çabalarının, daha önce Ptoleme sistemini ortaya çıka¬ lerin başlangıçta kendi çabalarmm, daha önce sistemini vardı. ortayaBel¬ çıka­ ran çabalar kadar başarılı yeterli nedenleri olacağma inanmak içinPtoleme kadar başarılı olacağma inanmak için Ptoleme yeterli nedenleri vardı. Bel­ bir çabalar liran çelişkiyle zaman gökbilimciler karşılaşıldığı 'nin birleşik çem¬ li bir çelişkiyle karşılaşıldığı zaman gökbilimciler Ptolem e’nin birleşik çem­ berler sisteminde bazı uyarlamalar yaparak her seferinde zorluğun üstesinden berler sisteminde bazı gökbilimcilerin uyarlamalar yaparak heraraştırma seferindeçabalarının zorluğun üstesinden gelebiliyorlardı. Fakat olağan toplam gelebiliyorlardı. Fakat gökbilim cilerin olağan araştırm a çabalarının toplam atan bir astronomi sonucuna göz dalındaki kişinin zaman geçtikçe karmaşa¬ sonucuna göz atan bir kişinindaha zam an geçtikçe astronom i dalmdaki karm aşa­ alınan doğru nın bir hızla artığını ola¬ büyük görmemesi sonuçlardan nın alınan doğru sonuçlardan daha büyük bir hızla artığını görm em esi ola­ naksızdı, çünkü bir yerde düzeltilen çelişki hemen başka bir yerde başgöstenaksızdı, çünkü bir yerde düzeltilen çelişki hemen başka bir yerde başgösteriveriyordu. (5) riveriyordu. Astronomi(5) geleneği sürekli olarak dışarıdan sekteye uğratıldığı için ve A stronom i geleneği sürekliastoromların olarak dışarıdan sekteye uğratıldığı için ve matbaanın bir devirde olmadığı arasındaki kısıtlı oldu¬ iletişim m atbaanın olmadığı bir devirde astoromların arasmdaki iletişim kısıtlı ğundan söz konusu bu zorlukların farkına varılması epey zaman aldı ama oldu­ so¬ ğundan söz konusu zorluklarm farkma varılması epey zaman aldı ama so­ nunda edildi. Daha gereken Onuncu elde yüzyılda 13'üncü Alfonso bilinçbu nunda evreni gereken bilinç elde edildi. D aha çok 13’üncü yüzyılda Alfonso tanrının kendine yaratırken öğütler Onuncu faydalı danışsa almış olacağmı tanrmm evreni yaratuken kendine danışsa çok faydalı öğütler almış olacağmı iddia edebiliyordu. On altmcı 'in çalışma Domeyüzyılda Kopernik arkadaşı iddia On altmcı yüzyılda Kopemik ‘in çalışma arkadaşı Domedaedebiliyordu. nico sistemi Novara, Ptoleme gibi çetrefil dolu hale bir ve yanılgı gelmiş nico da Novara, Ptolem e sistemi gibi çetrefil ve yanılgı dolu hale gelmiş düşünce yapısının doğa hakkınca hiçbir zaman doğru bilgi veremeyeceğinibir düşünce yapısm m doğa kendisi hakkm^la zaman doğru eserinin bilgi verem eyeceğini de hiçbir De Revolutionibus söylüyordu. önsözünde, Kopernik'in söylüyordu. K opem ik’in kendisi de De Revolutionibus eserinin önsözünde, devraldığı astronomi geleneğinin sonunda bir canavar yarattığını yazmıştı. devraldığı astronom i geleneğinin sonunda bir canavar ı yazmıştı. altıncı yüzyıl On en iyiyarattığm ara¬ astronomları Avrupa'nın varıldığında başlarına On altıncı yüzyıl başlarına varıldığında en iyi astronomları arasında astronomi kendi öz Avrupa’nın paradigmasının geleneksel sorunlarını çözmekten smda astronom i paradigm asm m kendi artmaktaydı. öz gelenekselKopernik'in sorunlarını dfe, çözmekten aciz giderek Ploteolduğunu görenlerin sayısı aciz olduğunu görenlerin sayısı K opem ik’in Ploteyenigiderek paradigmasını reddederek bir yolartmaktaydı. me aramasınm önkoşulu aynıdb, görüşe me paradigm asını reddederek yeni bir yol aram asınm önkoşulu aynı görüşe dayanıyordu. Bahsettiğimiz ünlü önsözü, klasikleşmiş bunalım devri betim¬ dayanıyordu. iz ünlü önsözü, klasikleşmiş bunalım devri betim ­ (6) lemelerinin hâlâBahsettiğim en güzel örneklerinden biridir. lemelerinin en güzel örneklerinden biridir. (6) astronomi bunalımının Ne var ki,hâlâ Kopernik'in karşı karşıya bulunduğu Ne var ki, Kteknik opernik’in karşı karşıya bulunduğu astronom i bunalım ının tek öğesi, Konu¬ olağan yıkılması bulmaca-çözüm faaliyetinin değildi. tek öğesi, olağan teknik bulmaca-çözüm faaliyetinin yıkılması değildi. Konu­ daha takvim yönelik reformuna geniş bir yaklaşımın, ya toplumsal baskıları d ^ önüne a genişalması bir yaklaşımın, reformuna yönelik toplumsal baskıları devirde bu baskı dayagöz söz konusu gerekir, ki otakvim ekinoksların da göz önüneeşitliği) alması hareketleriyle gerekir, ki o devirde söz konusu bu baskı ekinokslarm ilgili bilinmezlerin gündüz (gece özellikle çözümünü (gece eşitliği) bilinmezlerin acil halegündüz daha eksiksizilgili Ortaçözümünü bir tartışmada getirmişti. Hattahareketleriyle eleşti¬ Çağ Aristoözellikle acil hale getirmişti. Hatta daha eksiksiz bir tartışmâda Orta Çağ Aristo eleşti­ risine, tekrar Rönesans devrinde Yçni-Platonculuğun ve diğer yükselişine risine, R önesans devrinde Y çni-Platonculuğun tekrar yükselişine diğer önemli da yer vermek gerekir. tarihsel Ancak başka unsurlara teknik gene de ve başkabunalımın önemli tarihsel unsurlara da yer vermek gerekir. bir Ancak gene de teknik -ki Olgunlaşmış bilim oluşturacaktır. çöküş dalında merkezini çöküş bunalımm merkezini oluşturacaktır. Olgunlaşmış bir bilim dalında -ki * Gece ve gündüzün eşit olduğu gündönümü/gecedönüm.ü noktaları gündüzün eşit olduğu gündönümü/gecedönümü J.l. E.veDreyer Kepler (Thales'ten Kepler'e Ast¬ (5)* Gece from Thales to noktaları A History of Astronomy 1953, (5) J.l. E. Dreyer H istory of A stron om y11-12. from bölümler. Thales to Kepler (T hales’ten K epier’e Ast­ tarihi) Newyok, ronominin 2'nciAbasım, tarihi) basım, Nevvyok, 1953, 11-12. Devrimi) bölümler.Cambridge, Mass. 1957, s. 135(6)ronominin T.S. Kuhn, The2’nci Revolution Copernican (Kopernik

43.(6) T.S. Kuhn, The Copernican Revolution (Kopernik Devrimi) Cambridge, Mass. 1957, s. 13543. 99 99

antik çağda astronomi böyleydi- yukarıda saydıklarımıza benzer bilim dışı antik çağda astronom i böyleydi- bunalımın yukarıda saydıklanm benzer bilim dışı öğelerin, farkına varışıza zamanlamasını, çöküşün kolaylığını ve çö¬ öğelerin, zamanlamasmı, bunalımınen farkma varış kolaylığmı ve çö­ hangi bilim önceçöküşün dalında, dikkatlerin küşün çok yöneldiği alan olduğu küşün önce hangibelirlemekte bilim dalında, en ağırlığı çok yöneldiği alanAncak olduğu başlayacağmı için, ayndikkatlerin bir önemi ve olmaktadır. başlayacağmı ayn bir Önemide, ve bu ağırlığı olmaktadır. Ancak konu her ne kadarbelirlemekte buiçin, gibi sorunlar büyük bir öneme sahipse deneme¬ bu konu her ne kadar büyük bir öneme sahipse de, bu gibi sorunlar denem e­ mizin dışındadır. kapsamı mizin kapsamı dışmdadır. devrimine Kopemik ilişkin olarak bu kadar unsuru aydmlığa çıkarabildi¬ K opem devrimine ilişkin olarak kadar çıkarabildi­ de ikinci ve biraz ğimize birunsuru örneğe,aydmiığa göre,ikşimdi dabu farklı yani Lavoisier'nin ğimize göre, şimdi de ikinci ve çıkmadan biraz da farklı birönce, örneğe, yani Lavoisier’nin oksijenli hemen kuramı ortaya bunalı¬ başgösteren tutuşma oksijenli tutuşm a kuram ı ortaya çıkmadan hemen önce, bunalı­ birbaşgösteren çevirelim gözlerimizi. ma birçok 1770'lerde, etkenin araya gelmesiyle ma çevirelim gözlerim izi.başgösterdi. 1770Terde,Tarihçiler birçok etkenin bir araya gelm esiyle kimya dalında bir bunalım bu etkenlerin ne ne doğası bunalım başgösterdi. Tarihçilervarmış bu etkenlerin ne doğası önemi bir üzerinde henüz bir fikir birliğine dekimya görelidalmda değillerdir. Ancak,ne de göreli önemi üzerinde fikir birliğine varmış Ancak, sınıf herkesin birinci kabuldeğillerdir. genellikle önemehenüz olduğunu sahip bir ettiği iki etken¬ herkesin birinci sınıf sahip olduğunu genellikle ettiği ilişkileri iki etken­ ilerleyişikabul havaöneme den ve atmosfer söz edilebilir: ve ağırlık kimyasmm den sözBunlardan edilebilir:birincinin hava ve atmosfer kimyasmm ve ağırlık ilişkileri tarihi, 17'nci yüzyıldailerleyişi hava pompalarının sorunu. geliş¬ sorunu. ve Bunlardan birincinin tarihi, 17’nci yüzyılda havaile pompalarmm geliş­ kimyasal tirilmesi kullanıma birlikte başlar. sokulması deneylerde tirilm esi ve kim yasal boyunca, deneylerde a sokulm ası ile birlikte bukullanım ve havayla sonraki Bundan ilgili diğerbaşlar. yüzyıl bazı pompanın Bundankullanılması sonraki yüzyıl boyunca,kimyacılar bu pom panın ve havayla diğertep¬ bazı sonucunda, havanınilgili giderek kimyasal araçların araçlarm etkin kullanılm ası sonucunda, kimyacılarfarkına giderekvardılar. havamn Ancak, kimyasal tep­ kimelerde bir unsur olması gerektiğinin içer¬ kim elerde etkinaçısmdan bir unsur son olması gerektiğinin a vardılar. Ancak, içer­ derece dikleri tartışmalıfarkm istisnalar çelişkiler dışında, olan bazı kimyacılar dikleri çelişkiler dangazın son derece tartışmalı olan bazı istisnalar dışmda, tek tür henüz inancından hava olduğu mevcutaçısm kurtulama¬ dek,tür havanın yani (Karbon 1756 Joseph kim yacılar m yılma evcut tek gazın havaBlack olduğu inancından henüz kurtulam di-a­ mışlardı. katılaşmış oksitin) ayırdedilebilir normal heryani zaman mışlardı. 1756 havadan yılm a dek, Joseph katılaşmışolduğunu havanm (Karbon digösterene içinBlack tek ay ird edilebilir oksitin) norm al her zaman için ayırdedilebilir olduğunu gösterene herhangi kadar, ikihavadan gaz örneklemi arasındaki farkın saflık (7) arasmdaki tek ayırd edilebilir farkın saflık kadar, herhangi ikiinanılırdı. gaz öm eklemi olduğuna dereceleri dereceleri inanılırdı. (7) gazların incelenmesi hızla ilerledi ve bil¬ sonra Black'molduğuna çalışmalarından lack’m çalışm alarmve danScheele sonra gazlarm incelenmesi hızlagaz ilerledi ve bil­ elinde, Priestly hassaBCavendish, gibi kimyacıların örnekleri¬ Cavendish,ayırd Priestly ve Scheele gibi kimyacılann örnekleri­ birbirlerinden bir dizi yenielinde, nihassa düzeyde edebilecek teknikgaz geliştirildi. bu kişilerdüzeyde ni birbirlerinden ayırd edebilecek dizi yeni teknik geliştirildi. inanıyorlardı flojistonbir kuramına bütün Black'ten Scheele'ye, ve de¬ Black’tengerek Scheele’ye, bütün buyorumlanması kişiler flojistoniçin kurrımma inanıyorlardı de­ tasarımı neylerinin gerek tasarlanmış bir dizi ve kar¬ oksijeni sırasında de ilk kez üreten Scheele'ydi. Yalnız deney gerek neylerinin tasarım ı gerek yorumlanması için tasarlanm ış bir dizi bu kar­ bütün maşık elde maşık deney su-asmda oksijeni de ilkedilen kez üreten Scheele’ydi. Yalnız bütün deneylerin çeşitli gerçek ve gazbu gaz örneklemleri sonuçlarında deneylerin gerçekkarmaşıktı sonuçlarında elde edilen çeşitli labaratuvar gaz örneklem leri ve gaz ki, flojiston kuramının özellikleri o kadar deneylerine giderek zorlaştı.ki,Bu kimyacıların özellikleri o kadar karmaşıktı flojiston kurammm labaratuvar deneylerine kuramın değiştiril¬ ayak uydurması hiçbiri düzenli şekilde mesini ayak uydurması giderek karşın zorlaştı.kuramı Bu kimyacılarm hiçbiri kuram ın değiştiril­ düşünmemelerine kullanamıyörlardı. üzerine 1770'lerin deneylerine m esini düşünm em elerine karşınhava kuram ı düzenli şelalde kullanamıyOrlardı. Lavoisier başladığı zaman başlarında, kadar değişik hava Lavoisier flojiston 1770’lerin başlarında, hava kimyacı üzerine sayısı deneylerine başladığı zaman yorumu kuramının dalında çalışan (8) Bir hava bukadar yorumlanışındaki flojiston kurammm dalmda çalışan kimyacı sayısı değişik yommu kuramın bulunuyordu. çoğulluk farklı genellikle Kopernik de ünlübu bulunuyordu. Bir kurrımm farklı yorumlanışmdaki çoğulluk genellikle bunalım habercisidir. olağan bir(8) zaten önsözünde, aynı so¬ zaten yakınmaktaydı. olağan bir bunalım' habercisidir. Kopemik de ünlü önsözünde, aynı so­ rundan Lavoisier'nin rundan yakınmaktaydı. karşısında bulunduğu bunalımın tek kaynağı tabii ki flo¬ ve kaynağı belirsizliğin artması giderek jistonL avoisier’nin kuramıyla ilgili karşısında bulunduğu bunalım ın tek ki flo­ kuramıntabii sağladığı jisto n kuram ıyla ilgili belirsizliğin giderek artm ası ve kuram m sağladığı

(7) J.R. Partington, A. Short History of Chemistry (Kimyanın Kısa bir Tarihi) 2. basım, Londra, , 73-85,A,90-120. ss. 48-51 1951 (7) ,J.R. Partington, Short History of Chemistry (Kimyanın Kısa bir Tarihi) 2. basım, Londra, (8)1951, Her ne dönem biraz daha geç ise de, bu konuda ilginç belgeler için bkz. J.R. ss,kadar 48-51,işledikleri 73-85, 90-120. Theory" n theisePhlogiston McKie, (Flojiston Studies Dogias Partington "Historical vekadar işledikleri dönem üze¬ (8) Her ne biraz daha geç de, bu konuda ilginç belgelerKuramı için bkz. J.R. s. 361-404, (BilimnYıllıkları) II, 1937, III, 1938, of Science Tarihsel ve Annals"Historical rine Çalışmalar) 1s. üze­ Partington Doglas McKie, Studies fhe Phlogiston Theory” (Flojiston Kuramı 1939, s. 337-71. 337-71, 58,rine ve IV, Tarihsel Çalışmalar) Annals of Science (Bilim Yıllıkları) II, 1937, s. 361-404, III, 1938, s. 158, 337-71, ve IV, 1939, s. 337-71.

100 100

yararın azalması değildi. Bir başka kaygısı da yakılan ya da çok kızgın ate¬ azalması Birbubaşka kaygısı da yakılan ya da çok kızgın âte­ konulan nesnenin açıklayabil¬ durumda kazanmasını şeyararın ağırlık birçok değildi. şe konulan nesneninolan bu durum da ağırlık kazanm asm açıklayabil­ mekti. Kızdırılan Bu da birçok bir sorundur. bazıı metallerde uzun tarihçesi ÿağırlık az bir olan m ekti.artışı Bu da uzun en tarihçesi bir sorundur. ızdırılan bazı etallerde olduğu kimyacısıKtarafından iki İslam çokmönceden beri a ğ ırlık artışı olduğu az bir ikibazı İslam kim yacısı tarafından çokyola önceden biliniyordu. aynı olgudan araştırmacılar 17 'ncienyüzyılda çı¬ beri kızdırılan biliniyordu. 17’nci yüzyılda bazı araştırm acılar sonucuna aynı olgudan yola çı­ karak metale atmosferden karıştığı varmışlar¬ bir unsur dı. karak kızdırılan metale atm osferden bir unsur karıştığı varmışlar­ Fakat on yedinci yüzyılın böyle birsonucuna bilim dünyasında sonuç kimyacıla¬ rın dı.çoğunluğuna Fakat on yedinci yüzyılın bilim dünyasında bir sonuç kimyacıla­ Kimyasalböyle bir araya gereksiz gözüküyordu. tepkimeler, ge¬ len hacmini, rınunsurların çoğunluğuna gereksiz gözüküyordu. Kimyasal tepkimeler,ağırlıklarını bir araya ge­ veya yapısını rengi değiştirebiliyorsa, dalen o devirde pekâlâ olabilirdi. Zaten madde¬ değiştiriyor unsurların hacm ini, rengi veya yapısını değiştirebiliyorsa, ağırhÛ arm ı ağırlık genellikle nin so¬ da niceliğini pekâlâ değiştiriyor olabiiirdi. Zaten o devirde ağırlık genellikle madde­ Üstelik kullanılan bir birim kızdırma değildi. ölçmek için nucu meydana geldiği sürülen ağırlık tek başına nin niceliğini ölçmek ileri için kullanılan bir birim Üstelik kızdırma bir gö¬so­ kalmış artışıdeğildi. odun, nesnelerin Doğalgeldiği rüngüydü. nucu m eydana ileribirçoğu, sürülen sözgelişi ağırlık artışı tekkızdırıldıkları başına kalm ışzaman bir gö­ Flojiston tersine da sonradan ağırlık kaybediyorlardı. böyle olması rüngüydü. Doğal nesnelerin birçoğu, sözgelişi kızdırıldıkları zaman kuramı odun, gerektiğini savunacaktı. tersine ağırlık kaybediyorlardı. Flojiston kuram ı da sonradan böyle olması Ancak 18 'inci yüzyıl boyunca ağırlık artışı sorunu için başlangıç olarak gerektiğini savunacaktı. savunmak yeterli Bir ölçü¬ bu açıklamaları geçtikçeiçin görülen Ancak 18’inci yüzyıl boyunca ağırlıkzaman artışı sorunu başlangıç olarak zorlaştı. deyeterli kullanılmasıy¬ daha çokzorlaştı. kimyasal gündelik terazinin araç olarak görülen bu açıklam aları savunm ak giderek zaman geçtikçe Bir ölçü­ la, üzerine de atmosfer yan ölçüde kimyasal debir gündelik araçkimyasının olarak terazinin giderek daha tepkimelerin çok kullanılmasıy­ gelişmesi hem de mümkün olan ürünü gazlan geldiği la, bir ölçüde de toplamak atm osfer hem kim yasının gelişm esi istenilir üzerinehale tepkim elerin yan için, görüldüğü yanı kimyacılar ağırlık hem işleminin ürünü olanısıtma gazlan toplamak hemsıra mümkün de istenilir haledurumlarla geldiği için, artışının daha 'un yerçekimi ku¬ Newton sıralarda, başladılar. karşılaşmaya kim çok yacılar ısıtma işleminin yanı Aynı sıra ağırlık artışının görüldüğü durumlarla maddenin ramının benimsenmeye kimyacıları başlaması artışım artık daha çok karşılaşm aya başladılar. Aym sıralarda, ağırlık N ew ton’un yerçekimi kubu sonuçlar alıştırdı. Bütün niceliğindeki artış olarak görmeye ram m ın artıkbir benimsenmeye başlaması kimyacıları ağırlık artışım flojiston maddenin tabii,Bütün kuramının hemen yoleye şe¬ açmadı birçok çünkübukuramı niceliğindeki birreddedilmesine artış olarak görm alıştırdı. sonuçlar flojiston kilde olasılığı eksi düzeltmek vardı. Belki flojiston negatifbirçok yani kuramı ağırlığaşe­ kuram m m hemen reddedilmesine yolde açmadı tabii, çünkü ettiği daek flojistonun bir nesne da başka terkağırlığa sahipti parçacıkları ateş kilde yahut düzeltm olasılığı vardı.ya Belki de flojiston eksi yani negatif Fakatterk cisime kızgın yapılmaktaydı. ağırlık Daha birçok açıklama sahipti yahutgiriyordu. da ateş parçacıkları ya da başka bir nesne flojistonun ettiği söz konusu sorunun açmadıysa reddine yolbirçok sorunu bile, artışı kızgın cisimkuramm e giriyordu. Daha açıklam a yapılmaktaydı. Fakat gide¬ ağırlık ol¬ bir artışa rek nedengide­ sayısında kazandığı' 'ağırlık çalışmaların artışı sorunu kurammözel reddine yol açmadıysa bile,pekâlâ söz konusu sorunun ve birleştiği du. birpekâlâ olançalışmalarm töz olarak "Ağırlığı öçülebilir bir tanesi özel rekBunlardan ‘ağırlık kazandığı’ sayısında bir artışa neden ol­ adlı üzerine" yarattığı açısmdanbirflojiston ağırlık değişiklikleri nesnelerde du. Bunlardan bir tanesi olan “Ağırlığı öçülebilir töz olarak ve birleştiği ki aynı sunulmuştu, Fransız Akademisi'ne yılının başlarında 1772yarattığı çalışma nesnelerde ağırlık değişiklikleri açısm dan flojiston üzerine” adlı mühürlü ettiğimiz sözünü sonunda daha önce yılın çalışm a 1772Lavoisier'nin yılının başlarında Fransız A kadem isi’ne ünlü sunulm uştu, kinotu aynı uzun yıllar Kimyacının aynı sekreterliğine yılınAkademi sonunda'nin L avoisier’nin dahateslim önce edilecekti. sözünü ettiğim iz ünlü mühürlü notu böylece daha not yazılmadan aklının sorunedilecekti. kalmış olan birteslim takılısekreterliğine aynı Aucunda kadem i’nin K imbu yacının uzun yıllar halinedaha bulunuyordu. en önemli gelmiş bulmacası önce, çözülmemiş çağın aklının ucunda takılı kalmış olan bir sorun böylece bu not yazılmadan (9) de kuramının yorumu flojiston Bu sorunu için çözümlemek önce, çağın çözülm em iş en önem li bulm acası halinefarklı gelmbirçok iş bulunuyordu. kimyasında olduğu gibi, ağırlık artışına geliştirilmekteydi. Tıpkı atmosfer (9) Bu sorunu çözümlemek için de flojiston kurammm farklı birçok yorumu git¬ gerçek niteliğinin anlaşılmasını kuramının sorunlar da flojiston ilişkin geliştirilm ekteydi. Tıpkı atm osfer kim yasında olduğu gibi, ağırlık artışına duyulan işlerlikmkazanmış araç olarak zorlaştırıyordu. Kurama kuram tikçe ilişkin sorunlar da flojiston m gerçek bir niteliğinin anlaşılm asınıgü¬ git­ kimya¬ beraber, olmaklakazanm yüzyıl ven ve zorlaştırıyordu. inanç henüz sarsılmamış tikçe Kurama işlerlik ış on birsekizinci araç olarak duyulan gü­ konumunu Bu yitirmekteydi. erişilmez sının bir inanç yavaş yavaşolmakla paradigması ven ve henüz sarsılmamış beraber, on sekizinci yüzyıl kimya­ da giderek paradigma öncesi rakipBu yönlendirdiği paradigmanın sının bir paradigm ası yavaşaraştırma yavaş erişilm ez konum unu yitirm ekteydi. paradigm anın yönlendirdiği araştırm a da giderek paradigm a öncesi rakip (9) H. Guerlac, Lavoisier-The Crucial Year (Lavoisier-Dönüm Noktası Olan Yıl) Ithaca, N.Y., Duru¬ olarak tanınmasını ve evrimini ilkYear bir bunalımın kitap bütünüyle BuGuerlac, 1961. (9) H. Lavoisier-The Crucial (Lavoisier-Dönüm Noktasıbelgelemektedir. Olan Yıl) Ithaca, N.Y., 35. aydınlatıcı için bkz.ves.evrimini açıklamalar ile bütünüyle mun ilgili kısmına Lavoisier 1961. Bu kitap bir ait bunalımın ilk olarak tanınmasını belgelemektedir. Duru­ mun Lavoisier ile ilgili kısmına ait aydınlatıcı açıklamalar için bkz. s. 35.

101

101

okullar devrindeki çalışmalara benzemeye başlamıştı, ki bu da bunalımın ti¬ pik etkilerinden bir başkasıdır. okullar devrindeki çalışmalara benzemeye başlamıştı, ki bu da bunahmm tive sonbirörıiek Üçüncü olarak 19'uncu yüzyıl sonlarında fizik dalında , pik etkilerinden başkasıdır. başgösteren yol açan bunalımı ele kuramının ortaya çıkmasına Ü çüncüve vegörelilik son örıiek olarak 19’uncu yüzyıl sonlarında fizik dalında Bu alacağız. bunalımın kadar, bitimine birisi 17'nci kökenlerinden yüzyıl başgösteren ve görelilik kuram m ın ortaya çıkm asm a yol açan bunalım ı ele yani klasik Bu dönemden mutlak mekân kavramına çağın (uzay) alacağız. bunalımkalma ın kökenlerinden birisi 17’nci yüzyıl bitim inegerek¬ kadar, lerine hâlâkavram Newton'un yer verilmesinin, bir yani uydurulmuş klasik dönemhaliyle den kalm a m utlak sisteminde mekân (uzay) ına çağm gerek­ kısım filozofu ve özellikle de Leibniz devirebir eleştirildiği lerinedoğa uydurulm uş haliyle Nevvton’un sistemtarafından inde hâlâ yer verilm esinin, (10) Bu kadar düşünürler mutlak hareket¬ kısımizlenebilir. doğa filozofu ve özellikle demutlak Leibnizkonumların tarafındanveeleştirildiği devire lerin sisteminde Newton olmadığını işlevleri kanıtlamaya yak¬ hiçbir çokhareket­ kadar izlenebilir. (10) Bu düşünürler m utlak konum larm ve m utlak tam Ancak, laşmışlar ama bunu hare¬ anlamıyla uzayın yapamamışlardı. lerin Nevvton sistem inde hiçbir işlevleri olm adığını kanıtlam ayave çok yak­ ketin kazanacağıAncak, olarak sonradan hatırı sayılır kavranışının laşmgöreli ışlar am a bunu tam anlam ıyla yapamamışlardı. uzaym estetik ve hare­ dasonradan Ne varsayılır ko¬ ki, sözestetik çekiciliğin kesindir. hatırı tadını duyurmayı ilk olarak başardıkları ketin göreli kavranışının kazanacağı saf nusu önermeleriydi. yeryüzünün Aristo'nun mantık hareket¬ eleştiriler çekiciliğin ilk tadım duyurmayı da başardıkları kesindir. Ne var ki, söz ko­ gibi, bunların sizliği kanıtları bulduğu eleştiren nusu üzerine eleştiriler saf m antık önerm eleriydi.ilkAKopernik risto’nun 'çiler yeryüzünün hareket­ düzeyinde da, savundukları so¬ görelilikkanıtları sistemine giderek geçişinilk gözlem sizliği üzerine bulduğu eleştiren K opem ik’çiler gibi, bunların dahi verebileceği mut Görüşlerini sonuçlar geçmiyordu. akıllarından hiçbir da, savundukları görelilik sistem ine geçişin giderek gözlem düzeyinde so­ sorunlarahiçbir kuramının doğaya zaman uygulanışında yö¬ Newton verebileceği ortaya çıkan mut sonuçlar akıllarm dan dahi geçmiyordu. G örüşlerini birlikte de kendileriyle de, görüşleri 18'irtci neltmediler. Bu yüzden yüzyı¬ zaman Newton kuram ının doğaya uygulanışında ortaya çıkan sorunlara yö­ fikirlerin lın ilk on yıllarında yüz¬ öldü ve canlanması neltmediler. Bu yüzden de,bu görüşleri deyeniden kendileriyle birlikte 19'uncu 18’irtci yüzyı­ farklı ilişkiler uygulamalı alanıyla yeniden yıl çok dahacanlanm içinde lınsonlarında, ilk on yıllarm da öldü vefizik bu fikirlerin ası 19’uncu yüz­ mümkün oldu. yıl so n ların d a, uygulam alı fizik alanıyla çok daha farklı ilişk iler içinde mGöreliiikçi üm kün oldu.bir uzay (mekân) felsefesini sonuç olarak gündeme getiren teknik bilime dalga kuramının sorunlar olağan kabul edilmesiyle bir¬ ışığınfelsefesini G örelilikçi bir uzay (mekân) sonuç olarak gündem e getiren kadar yukarı sonra herhangi likte, ancak, girdi, 1815'den aşağı 1890'lara teknik sorunlar olağan bilime ışığm dalga kuram m m kabul edilm esiyle bir bir­ bunalım bu kuramın Newton gibi, söz konusu öne sürdüğü ışık, likte, aşağı yukarı olmadı. 1815’denEğer sonra girdi, ancak, 1890’lara kadar herhangi bir mekanik geçerli dalga bir 'eter'* yasalarının olduğu ortamında oluşturulan bunalım söz konusu olmadı. Eğer ışık, bu kuramın öne sürdüğü gibi, Nevvton o zaman hareketlenmelerinden ibaretmise, ortamındaki bir herhangidalga eterortam yasalarının geçerli olduğu ekanik bir ‘ebu te r’* m da oluşturulan da gözlemleri, gerek deney¬ yöneliş yeryüzündeki gerek sürüklenişin ya uzay hareketlenm elerinden ibaret ise, o zaman bu eter ortam ındaki herhangi bir Uzay gözlemleri sırasında sırasında işe leryöneliş ya¬ algılanması rahatça ya da sürüklenişin gerekgerekirdi. uzay gözlemleri, gerek yeryüzündeki deney­ doğru düzeyde sonuçlar alınacak bilgi meydana rar yalnızca gezegenlerde ler sırasında rahatça algılanması gerekirdi. Uzay gözlemleri sırasmda işe ya­ elde edilebiliyordu. yüz¬ hafifalınacak yer değişikliklerinin ölçümlerinden gelen rar bilgi düzeyde doğru sonuçlar yalnızca gezegenlerde Bu m eydana gezegenlerdeki den, ortamındaki eter sürüklenişi yer ölçme değişikliklerini gelen hafif yer değişikliklerinin ölçüm lerinden elde edilebiliyordu. Bu yüz­ Bu haline gelmişti.ölçme en gözde sorunu algılamak, araştırmaların olağan yoluyla den, eter ortam ındalti sürüklenişi gezegenlerdeki yer değişikliklerini ve bir bu gereçle özel geliştirildi. Fakat sorunu sürü çözmek araç araç için yoluyla algılamak, olağan araştırmaların en gözde sorunu hahne gelmişti. Bu üzerine Bunun gözlemlenebilir gözlemciler sürükleniş hiçbir sorunu çözm ek için bir sürü özelalgılanamadı. araç geliştirildi. Fakat bu araç ve gereçle Fresnel, ortalarında deneyciler devrettiler. vehiçbir Yüzyılın kuramcılara sorunu gözlem lenebilir sürükleniş algılanamadı. Bunun üzerine gözlem ciler Slokes ve başarısızlığı diğerleri, gözlemlerindeki sürüklenme kuramına eter ve deneyciler sorunu kuram cılara devrettiler. Yüzyılın ortalarında Fresnel, Bu yorumların hareket getirdiler. yorumlar açıklayabilecek hepsi de çeşitlieter Slokes ve diğerleri, kuramma sürüklenme gözlem lerindeki başarısızlığı bir halindeki cismin beraberinde bir kısım da eter sürüklediğini varsayıyordu. açıklayabilecek çeşitli yorumlar getirdiler. Bu yorum ların hepsi de hareket deneyle¬ getirilen gerek yeryüzü Ayrıca her yorum gerek uzay gözleminde, halindeki bir cismin beraberinde bir kısım da eter sürüklediğini varsayıyordu. yeterli rinde alman sayılabilecek olumsuz nedenlerini açıklamakta sonuçların Ayrıca getirilen her yorum gerek uzay gözlem inde, gerek yeryüzü deneyle­ Morley'nin yaptıkları birrinde ünlü de¬ veaçıklamakta Buna Michelson başarı almgöstermekteydi. an olumsuz sonuçlarm nedenlerini yeterli sayılabilecek of Spaceyaptıkları o) Max History of ve in Physics (Uzayın Jammer, Theories Concepts of Space: başarı göstermekteydi. BunaThe Michelson M orley’nin ünlü de­ fi bir

Kavranışı: Fizikte Uzay'la ilgili Kuramların Tarihi) Cambridge, Mass. 1954. s. 114-24.

(10) Max Jamm er, Concepts of Space; Thekapladığına History of Theories of Space in Physics * Eter: ve çok(Uzayın inanılan esnek (elastik) modern ince fizikte, boşluğunu bütün uzay

Kavranışı; Uzay’la İlgili Kuramların Tarihi) Cambridge, Mass.uzayda 1954. s.bir114-24. yerden bir yere dalgalar», İşık'Fizikte oluşturduğu madde... bu meddenin ortam sayesinde * Eter; modern fizikte, (Ç.N) bütün uzay boşluğunu kapladığına inanılan esnek (elastik) ve çok ince taşınabilmektedir.

madde... Işık'dalgaları, bu meddenin oluşturduğu ortam sayesinde uzayda bir yerden bir yere taşınabilmektedir. (Ç.N) 102 102

neyi de dahil edebiliriz!..**(11), Fakat çeşitli yorumlar arasındaki ayrılıklar kayda değer birFakat deneysel teknikler dışında çelişki Gerekliarasmdaki yoktu. neyi deortada dahil gene edebiliriz!..**(11), çeşitli yorumlar ayrılıklar olarak henüz su yüzüne geliştirilmediğinden dışmda ortada gene kaydaçelişkiler değer birtam çelişki yolrtu. Gerekliçıkamıyordu. deneysel teknikler elektromanyetik Bu durum ancak 19'uncuçelişkiler yüzyıl sonlarında henüz geliştirilmediğinden tam olarakMaxwell'in su yüzüne çıkamıyordu. birlikte kuramının*** başladı. değişmeye kabul görmesiyle yavaş yavaş fiu durum ancak 19’uncu yüzyıl sonlarında M axw eirin elektromanyetik Maxwell'in kendisi ola¬ elektromanyetizmanın genel de, yavaş deesiyle hem ışığın kuram m m *** yavaş kabulhem görm birlikte değişm eye başladı. madde parçacıklarının rak mekanik eter değişken yer farklılıkla¬ M axwelJ’in kendisi de, hem ışığınbir hem deiçindeki elektromanyetizmanın genel ola­ ve rından elektrik kaynaklandığına inanan bir Newtoncuydu. rak madde parçacıklannm mekanik bir eter içindekiGeliştirdiği değişken yer farklılıkla­ mıknatıs bile ol¬ kuramının daha denilen eter bu ortamın başlangıcında sahip rından kaynaklandığına inanan bir Nevvtoncuydu. G eliştirdiği elektrik ve duğunu faydalanmakta doğrudan özelliklerden varsaydığı doğruya bazı soyut mıknatıs laırammm daha başlangıcmda bile eter denilen bu ortamın sahip ol­ bir sakınca son halindedoğrudan yer faydalanmakta bu niteliklere vermemekle görmemişti. duğunu varsaydığı bazıKuramın soyut özelliklerden doğruya beraber, 'un mekanik elektromanyetik görüşleriyle şu ya da bir sakmca görmemişti. kuramın KurammNewton son halinde bu niteliklere yer vermemekle (12) buberaber, şekildeelektrom inanıyordu. hâlâ bağdaştırılabileceğine Bu bağdaşmanın anyetik kurarmn Nevvton’un mekanik görüşleriyle şu yaneda en büyük ba¬ne hesaplamak Maxwell için olacağını şekilde ondan sonrakiler bu şekilde bağdaştırılabileceğine hâlâveinanıyordu. (12) Bu bağdaşmanm olduğuiçin Ancak tekrar tekrar kıstasıydı. gibi,enyapılması şarı bilimsel gelişmede şekilde olacağmı hesaplamak M axwell ve ondan sonrakiler büyük ba­ bu yorumu zorluklarla gereken Köperüretmekte karşılaşıldı. şarı kıstasıydı. Ancak bilimselbüyük gelişmede tekrar tekrar olduğu Nasıl gibi, yapılması el¬ önerisi, bütün karşılaşıldı. astronomideki kendisinin nik'in iyimserliğineNkarşın, gereken bu yorumu yeni üretm ekte büyük zorluklarla asıl Köperdeki Maxwell'in kuramları yeni bir bunalım büyük açısından n ik hareket ’in astronomideki önerisi, kendisinin bütün yarattıysa, iyimserliğine karşm, el­ varlığım borçlu kendi yarattıysa, oldu¬ da, Newton' dan kuramı deki hareket kuram larıkaynaklanmasına açısından büyük karşın, bir bunalım MaxweH’in (13) en bu bunalımın paradigmada giderek bir ğukurarrii bunalıma Ayrıca, yol açtı. da, New ton’dan kaynaklanmasm a karşm, kendi varlığını borçlu oldu­ noktası, yoğun hale geldiği ele aldığımız, düğüm bir az aönce eterbu ortamına iliş¬en ğu paradigm ada giderek bunalım yol açtı. (13) Ayrıca, bunalımm kin sorunuydu. hareketleri yoğun hale geldiği düğüm noktası, az önce ele aldığımız, eter ortamma iliş­ Maxwell'in halindeki nesnelerin elektromanyetik ilkelerine göre kin hareketlerihareket sorunuydu. davrandıkları konusundaki eter sürüklenmesinden hiç söz tartışmalarında M axw ell’in hareket halindeki nesnelerin'elektrom anyetik ilkelerine göre almak büyük edilmemekteydi kuramın ve bu tür sürüklenmeyi kapsamınaesinden davrandıkları konusundaki tartışm alarında eter sürüklenm hiç söz için sürüklenmeleri eter içindeki güçlükler açıklamak edilm emyarattı. ekteydi Sonuç ve bu olarak tür sürüklenm eyi kuram m kapsam ına alm ak büyük Dolayısıyla önceden olan bir dizi gözlem aykırı sürüklenmeleri kaçmaya başladı. tasarlanmış güçlükler yarattı. Sonuç olarak eter içindeki açıklamak için önceden tasarlanmış olan bir dizi gözlem aykırı kaçmaya başladı. Dolayısıyla

** Maxwell'in kuramında tahmin edilen ışık hızı, eter ortamının hareketsizliğinde duran bir refer¬ ans çerçevesi varsaydığı için, hareket halindeki ortamlarda (örneğin dünyada) ışığın farklı bir " Maxwell’in kuramında tahmin edilen ışık hızı, eter ortamının hareketsizliğinde duran bir refer­ hızda görüleceği, çünkü hareketin; eter rüzgarı denilen eteri sürükleyiş hızının, ışığın hızına ans çerçevesi varsaydığı için, hareket halindeki ortam larda (örneğin dünyada) ışığın farklı bir ekleneceği düşünülmüştü. Michelson ve Morley, art arda bir sürü deneyde, ne dünyanın dön¬ hızda görüleceği, çünkü hareketin; eter rüzgarı denilen eteri sürükleyiş hızının, ışığın hızına mekte olduğu ne de tersi yönde böyle bir eter rüzgârı olmadığını, ışık hızının hareket halindeki ekleneceği düşünülmüştü. Michelson ve Morley, art arda bir sürü deneyde, ne dünyanın dön­ bir referans çerçevesinde bulunan bir gözlemci için de aynı olduğunu buldular. Böylece ortaya mekte olduğu ne de tersi yönde böyle bir eter rüzgârı olmadığını, ışık hızının hareket halindeki Einstein'in Özel Görelilik Kuramı çıktı: hep aynı (değişmez) hızla hareket eden referans bir referans çerçevesinde bulunan bir gözlemci için de aynı olduğunu buldular. Böylece ortaya (örneğin dünya) her yerde birbirlerine eşittir ve ışık bunların hepsindeki gözlemcilere çerçeveleri E in s te in ’in Ö zel G ö re lilik Kuram ı çıktı: hep aynı (değişm ez) hızla hareket eden referans aynı hıza sahip görünür. (Ç.N) çerçeveleri (örneğin dünya) her yerde birbirierine eşittir ve ışık bunların hepsindeki gözlemcilere (11) Joseph Larmor, Aether and Matter... Including a Discussion of the Influence of the Earth's aynı hıza sahip görünür. (Ç.N) on Optical Phanomena (Eter ve Madde.. Yeryüzü Hareketlerinin Optik görüngüler Motion (11) Joseph Larmor, Aether and Matter... Inciuding a Discussion of the Influence of the Earth’s üzerindeki Etkisi Hakkında Bir Tartışmayla birlikte) Cambridge, 1900, s. 6-20, 320-322 Motion on O ptical Phanom ena (Eter ve M adde.. Yeryüzü H areketlerinin O ptik görüngüler '(***) Maxwell'in kuramı ve denklemleri: Hareket halindeki elektrik yüklü madde parçaları üzerindeki Etkisi Hakkında Bir Tartışmayla birlikte) Cambridge, 1900, s. 6-20, 320-322 üzerinde çalışan James Clerk Maxwell, bu parçalar arasındaki çekim enerjisinin elektromanyetik (*” ) M axw ell'in kuramı ve d e nklem le ri: H areket halindeki elektrik yüklü madde parçaları alanlar yarattığını, ışığın da bu alanın optik ve elektrik özellikleri sayesinde boşlukta hareket üzerinde çalışan James Clerk Maxwell, bu parçalar arasındaki çekim enerjisinin elektromanyetik edebildiğini saptadı. Işığın bir elektromanyetik dalga olduğu, alan kuramı sayesinde ortaya çık¬ alanlar yarattığını, ışığın da bu alanın.optik ve elektrik özellikleri sayesinde boşlukta hareket mıştır. Maxwell, elektromanyetik alanların yapısını ve yasalarını, nicel/matematiksel olarak edebildiğini saptadı. Işığın bir elektromanyetik dalga olduğu,kuantum sayesinde ortaya yoluçık­ giden ve alan kuramı kuramlarına betimleyen çok kullanışlı denklemler geliştirmiş, görelilik mıştır. Maxyvell, elektrom anyetik alanların yapısını ve yasalarını, nicel/matennatiksel olarak \ açmıştı. betimleyen çok kullanışlı denklem ler geliştirm iş, görelilik ve kuantum kuramlarına giden yolu (12) R.T. Glezebrook, James Clerk Maxweel and Modern Physics (James Clerk Maxwell ve açmıştı.Fizik) Londra, 1896, ı bu konudaki son tutumu için bkz. kendi eseri, Bölüm 9. Maxwell'in Çağdaş (12) R.T. G lezebrook, James Clerk Maxweel and Modern Physics (James Clerk Maxwell ve A Treatise on Electricitiy and Magnetism (Elektrik ve Mıknatıslılık Üzerine Bir deneme) 3. basım, Çağdaş Fizik) Londra, 1896, Bölüm 9, Maxwell’in bu konudaki son tutumu için bkz. kendi eseri, Oxford. 1892, s. 470. A Treatise on Electricıtiy and Magnetism (Elektrik ve Mıknatıslılık Üzerine Bir deneme) 3. basım, (13) Astronominin mekanik dalının gelişmesindeki rolü için bkz. Kuhn, a.g.e., Bölüm 7. Oxford. 1892, s. 470,. (13) Astronominin mekanik dalının gelişmesindeki 103 rolü için bkz. Kuhn, a.g.e.. Bölüm 7. 103

1890'dan sonraki yıllarda bilim adamları gerek deneysel, gerek kuramsal alanda uzun sonraki hareketleri bir uğraşyıllarda ilişkin Amaç, etere içine girdiler. 1890’dan bilim adam ları gerek deneysel, gerekalgılamak kuram sal vealanda incelemecile¬ etmekti. Bazı eter sürüklenmesini MaxweH'in mal kuramına uzun bir uğraş içine girdiler. Amaç, etere ilişkin hareketleri algılamak rin karşın, Bazı deneysel değer çabalar bulmalarına sonuçlan tartışmaya vealdıkları eter sürüklenmesini M axw eirin kuramma mal etmekti. incelemecile­ tamamıyla ve ise, başta uğradı. Kuramsal başansızlığa Lorentz çalışmalardakarşın, rin aldıkları sonuçlan tartışmaya değer bulmalarına deneysel çabalar Fitzgerald verici bazı başlangıçlar 'inbaşansızlığa girişimleri olmak yapıldı.ve umut çalışmalarda tam am ıyla uğradı.üzere, Kuramsal ise, başta Lorentz nihayet Fakat bulmacalar daha önce bunalımla¬ veverici sonuçta ortaya F itzgerald’ın girişimbaşka leri olmak üzere,çıktı umut bazı başlangıçlar yapıldı. bir durum raFakat tipikve özgü sonuçta kuramlar rakip olduğunu başortaya başkagördüğümüz bulmacalar çıktı nihayet daha karmaşası önce bunalımla­ bukarmaşası gösterdi. m Özelgördüğümüz Einstein' 1905 yılında tarihsel sah¬ Görelilik kuramı, ra özgü (14) bir durum olduğunu tipik rakip kuramlar başüzerinde(14) negösterdi. meydana çıktı. Özel Görelilik kuramı, 1905 yılında bu tarihsel sah­ Einstein’m hemen tamamıyla tipik olduklarını söyleyebiliriz. hemen üç örneğin neBu üzerinde meydana çıktı. Her birinde problem olağan yeni kuram, faaliyetinde çözümleme söyleyebiliriz. Bu üç örneğin hem enyalnızca hemen tam am ıyla tipik olduklarını bir başarısızlıktan Üstelik belirgin söz ortaya konusu bu çıkabilmiştir. H er birinde yeni kuram , sonra yalnızca olağan problem çözüm lem e faaliyetinde olan ortaya bir göstergesisonra kuram çıkabilmiştir. ve bunun çeşitliliğinin ortaya ile ye¬bu çöküş belirgin bir başarısızlıktan Üstelikçıkması söz konusu bir kuramın arasında ilan edilmesi yirmi en niçöküş yıllık zaman geçmiştir. fazla ve bunun bir göstergesi olan kuram çeşitliliğinin ortaya çıkması ile ye­ ki orada Buna durumuydu tek istisna, alışıl¬ ni kuram ın ilanKopemik'in edilm esi arasmda en fazla yirm ibilim yıllıkdışı bir etkenlerin zaman geçmiştir. durumda, ki kuramın olmuştu. yeni bir rolü mamış doğrudan Buna çapta tek istisna, K opem ik’inBu dummuydu orada bilim bunalıma dışı etkenlerin alışıl­ olur. Bu tepki çapta çıktığını doğru olarakbirmeydana denli tipik bir bir düşünmekyeni mamış rolü olmuştu. Bu durumda, kuramm bunalıma doğrudan durum edelim, olmamakla ilave da ne¬ beraber, hızlanmasına çöküşün şunu bir tepki olarak m eydana çıktığm ı düşünm ek doğru olur. Bu denli tipik bir de, bilim adamlarının den sorunların Olan olm gün,demine gir¬ önceden durum am aklahepsi beraber, şunu da ilave edelim , çöküşünçok hızlanm asına ne­ bilim uygulaması olağan Üstelik bu so¬ zamana miş denbulunuyordu. olan sorunlarm hepsiode, bihm kadarki adamlarmm gün,demine çok pnceden gir­ yakınbilim runların oldukları değilse çözümlenmiş inancınıbupe¬ ya daohiç çözüme miş bulunuyordu. Üstelik zamana kadarki olağan uygulaması so­ zaman, çıktığı bu su duygusunun, kadar çar¬ yüzüne kiştirmişti. Başarısızlık runların çözüm lenm iş ya da hiç değilse çözüme yakın oldukları inancını pe­ bir tür olabilmesinin Söz konusu de nedeni zaten buydu. pıcı kiştirmişti. Başarısızlık duygusunun, su yüzüne çıktığıyeni za;man, bu sorun kadar ol¬ çar­ de buydu. saydı, başarısızlık uğranılan hiçbir gene üzücü olur pıcı olabilm esinin de nedeni zaten Söz ama konusu yenizaman bir türşaşkınlık sorun ol­ olsun, ister problem ister yaratmazdı, çünkübaşarısızlık ilk saydı, uğranılan gene de bulmaca üzücü olur am abilinmezlerin hiçbir zamandaha şaşkınlık herkesçe olarak, söz konusu kabul edilir. Son denemede çözümlenemeyeceği yaratmazdı, çünkü ister problem ister bulmaca olsun, bilinmezlerin daha ilk buçözümlenemeyeceği ve bunalımm örneklerin paylaştığıherkesçe oynadığı ettiğimiz denemede kabulbilimde edilir. Son olarak,rolü sözetkile¬ konusu her bir bir daha gösteren yici değinelim: özelliğe şekilde karşılaşılan ettiğim iz bu örneklerin paylaştığı ve bunalımm bilimde birinde oynadığı rolü etkile­ bilim dalının herhangi bir sahne ol¬ sorunun ilişkin olduğu yici birçözümü, şekilde gösteren bir özelliğe daha değinelim: herbunalıma birinde karşılaşılan Fakat bunalımsız de olsa birsahne kısmen dönemlerde madığı bulunmuştu. ortam¬ sorunun çözümü, ilişkin olduğu bilim dalmm herhangi bir bunalıma ol­ dambu çözümler yaklaşık hiç çekmediler. adığı dönemlerde kısm endikkat de olsa bulunmuştu. Fakat bunalımsız bir ortam­ örnekler arasında, önceden tamamıyla tahmin edi¬ daEle bu aldığımız yaklaşık çözümler hiç dikkatçözümün çekmediler. da ünlü tek durum, aynı lebildiği zamanda en önce üçüncü Ele aldığımız örnekler arasmda,. çözümün olanıdır. önceden İsa'dan tanaamıyla tahmin edi­ görüşlerinin önceliğini yapması. Kopemik'in yüzyılda lebildiğiAristarchus'un, tek durum, aynı zamanda da en ünlü olanıdır. îs a ’dan önce Şimdi üçüncü daha kapalı öğretilere sık sıkAristarchus’un, tekrarlanan (dedüktif) olsaydı dogmatik akla yüzyılda Kopemve ik’in görüşlerinin önceliğini yapması. Şimdi on alan) merkez ön¬ gelişmesine helyosentrik astronomi yüzyıl (güneşi sekiz akla sık sık tekrarlanan (dedüktif) ve dogmatik öğretilere daha kapalı olsaydı tarihsel (15) bağlamı benimsemek Fakat bu cehelyosentrik görüşü başlamış olabilirdi. (güneşi merkez alan) astronomi gelişmesine on sekiz yüzyılbü¬ ön­ attığı olur. Aristarchus ortaya gözden zaman, tünüyle kaçırmak ce başlam ış olabilirdi. (15) Fakat bu görüşügörüşlerini benimsemek tarihsel bağlamı bü­ herhangi sistemin akılcı herkese dünya-merkezli görünen tünüyledaha gözden kaçırm ak olur. A ristarchus (jeosantrik) görüşlerini ortaya attığı zam an, güneş-merkezli bir Üstelik sorunlara bir sis¬ yoktu. çıkmazı karşılaşılabilecek herkese daha akılcı görünen dünya-m erkezli (jeosantrik) sistemin herhangi astronomisinin Ptoleme tüm gelemezdi. akla dahi bulunacağı temde çözüm bir çıkmazı yoktu. Üstelik karşılaşılabilecek som nlara güneş-merkezli bir sis­ tem de çözüm bulunacağı akla dahi gelemezdi. astronomisinin tüm 1953) s.e27-40. II (Londra,Ptolem Whittaker, a.g.e., ve Bölüm Bölüm I, s. 386-410 (14) The Ancient Copernicus of Samos: Heath, Aristarchus (15) Aristarchus'un eseri için bkz.. T.L.. (14) Whittaker, a.g.e;, Bölüm I, s. 386-410 ve Bölüm II (Londra, 1953) s. 27-40. Aristarchus'un başarısının (Sisam'lı Aristarchus: Eskilerin Kopemiki) Oxford, 1913, II. Bölüm. (15) Aristarch.usüngeleneksel T.L.. Heath, aşırı of Samos: Ancienf Copernicus Arthur için bkz.The Koestler, The ihmali bir örneği konusundaki eseri için bkz.. görüşün oldukça Aristarchus (Sisam’lı Aristarchus: Eskilerin Kopemiki) Oxford, 1913, II. Bölüm. A ristarchusün başarısının Sleepwalkers: A History of Man's Changig Vision of the Universe (Uyurgezerler : insanın Evreni ihmali konusundaki geleneksel görüşün Londra,oldukça Algılayışındaki 50. bir örneği için bkz. Arthur Koestler, The 1959, s.aşırı Değişikliklerin Tarihi) Sleepwalk'ers: A History of Man's Changig Vision of the Universe (Uyurgezerler: İnsanın Evreni Algılayışındaki Değişikliklerin Tarihi) Londra,104 1959, s. 50. . 1 0 4

gelişmesi, bütün zaferleri ve sonraki çöküşü ile birlikte, Aristarchus'un gö¬ Aristarchus'un o devirde görüşleri¬ izleyen yüzyıllara Ayrıca rüşlerini gelişmesi, bütün zaferlerirastlar. ve sonraki çöküşü ile birlikte, A ristarchus’un gö­ önermeleri nirüşlerini almak için de ortada neden ciddiye izlçyen yoktu. Kopemik'in hiçbir yüzyıllara rastlar. Ayrıca o devirde Aristarchus’un görüşleri­ daha basitti, bile, Ptoleme'ninkilerden gelişmiş çok daha ni ciddiye alm ak için olmakla de ortadabirlikte, hiçbir neden yoktu. K opemne ik’in önermeleri gibi, eldeki gözlem göreceğimiz doğruydu. de daha nebile, İleride iyi daha çok daha gelişmiş olmakla birlikte, Ptolem e’ninkilerden ne dahatestle¬ basitti, temel sağlamamış¬ diğerine ri,nebudesistemlerden biriniileride etmek için hiçbir tercih daha doğruydu, daha iyi göreceğimiz gibi, eldeki gözlem testle­ etkenler¬ tı.ri,Bü Kopemik'i altındabirini astronomları bukoşullar sistemlerden diğerine tercih etmekyeğlemeye için hiçbiryönelten temel sağlamamış­ zaten birinci yeniliğin yönelten den herkesin artık astronomları de¬ yaşandığım kabul ettiği tı. birisi Bü koşullar altmda K opem ik’ive yeğlemeye etkenler­ ki,zaten edersiniz bu, takdir recede astronomları (vekabul sorumlusu den birisi herkesinolan artıkbunalımdı yaşandığım ettiği ve yeniliğin birinci de­ ifade edersek, Ptoleetkendıdeğildi) Aristarchus'a yöneltecek recede sorum lusu olan bir bunalım (ve bu,Başka takdirtürlü edersiniz ki, astronom ları ve rakipPtole­ bir me başaramamıştı kendi sorunlarını astronomisiyöneltecek çözümlemeyi Aristarchus’a bir etken değildi) Başka türlü ifade edersek, aldığımız Eleam diğerbir gelmiş, hatta geçiyordu. görüşe şans tanımanın me astronom isi kendizamanı sorunlarını çözüm lem eyi başaram ıştı ve rakip bu denli örnekte, eksiksiz ileride olacak bir görüşün iki görüşe şans tanımgeçerli anın zam anı gelm iş, hattaönceden geçiyordu. Ele aldığım ız tah¬ diğer bir mad¬ yoktur. karışan durum min tutuşmayı iki edildiği örnekte,bir ileride geçerli o l Fakat a c ^ bir görüşün atmosferden önceden bu denli eksiksiz tah­ Hooke yüzyılda Rey, ilk kuramların demin yani 17'nci çalışanyoktur. açıklamaya ile edildiği bir durum Fakat tutuşmayı atmosferden karışan bir mve ad­ dikkate alınma¬ve geliştirdikleri başlangıçta yeterince Mayow'un de ile açıklam aya çalışankuramların ilk kuramlarm yani 17’nci yüzyılda Rey, Hooke o zamanki olağan biliminalınmabu çalışmaların gün¬ biri de masının M ayownedenlerinden ’un geliştirdikleri kuram ların başlangıçta yeterince dikkate ve çalışmalarm ilintibilimin sorunlu noktalarla hiçbir kurmamış demine bulunan duyarlı masmmgirmiş nedenlerinden biri de bu o zamanki olağan gün­ (16) 18 ve kritiklerin görelilikçi Newton'u eleştiren olmalarıydı kuşkusuz. demine girm iş bulunan duyarlı ve sorunlu noktalarla hiçbir ilinti kurmamış ihmal edilmeleri de sanı¬ tarafındaneleştiren 19'uncu uzun süregörelilikçi bilim adamları yüzyılkuşkusuz. olm alarıydı (16) Nevvton’u kritiklerin 18 ve bir dayanıyordu. kuramama sorununa buna benzer rız19’uncu koşutluk yüzyıl bilim adam lan tarafmdan uzun süre ihmal edilmeleri de samgibi, hazırda duran bir de tekrar tekrar n zBilim bunafelsefecilerinin benzer bir koşutluk kuram ama gösterdikleri sorununa dayanıyordu. Bi¬bir yapı inşa etmek üzerinde birden veri birikimi Bilim felsefecilerinin defazla tekrarkuramsal tekrar gösterdikleri gibi,mümkündür. haznda duran üretmenin, özellikle yeni bir da, bu tür kuramsal baktığımızda almaşıkları tarihine lim veri birikimi üzerinde birden fazla yapı inşa etmek mümkündür. Bi­ zor olmadığını görüyoruz. hiçüretmenin, paradigmanın ilk gelişme lim tarihine baktığım ızdaaşamaları da, bu türsırasında, almaşıkları özellikle yeni bir bilim daimin adamlarının, ge¬ işi,aşam çalıştıkları bilim Fakat bu almaşıkilküretme paradigmanm gelişme alan sırasmda, hiç zor olmadığını görüyoruz. olarakdaimin seyrek bilim dışında, pek giriştik¬ aşamalar lişmesindeki paradigma-Öncesi Fakat bu alm aşık üretme işi, bilim adamlarmm, çalıştıkları ge­ özel durum¬ ancak ve bilimin daha sonraki çokolarak evriminde biresindeki leri çabadır paradigma-öncesi lişm aşam alar dışmda,de pek seyrek giriştik­ kavramsal sağladığı Birsonraki paradigmanın larda olgudur. leri rastlanabilen bir çabadır vebir bilimin daha evrim inde de ancak çok özelaraçlar durum ­ oldukları belirlediği çözümlemekte gene paradigmanın lardaaynı rastlanabilen bir olgudur. Birsorunları paradigmanm sağladığı yeterli kavramsal araçlar ilerlemesini bilim en hızlı sayesinde sürece, güvenli kullanılması bu araçların gene aynı paradigm anm belirlediği sorunları çözümlemekte yeterli oldukları vearaçlarm açık: işleyebilir. kadar en derinlerine sorunların kaydeder sürece, bu güvenli kullanılması sayesinde bilimNedeni en hızlıgayet ilerlemesini büyük de üretim olduğu gibienbilimde üretimde tıpkı kaydeder ve sorunların derinlerine kadararaçlarının işleyebilir.yenilenmesi Nedeni gayet açık; yapılır. koşullarda gerektiren mutlaka bir lüks ve ancak sayılır tıpkı üretim de olduğu gibibunu bilimde de üretim araçlarının yenilenmesi büyük yenilenmeyi buntür Bunalımların b ir lü k s s a y da ılırzaten ve a nen c a kbüyük bunuönemi, m u tla karaçlarda a g e re k tire k obir ş u lla rd a y a p ılır. habercisi gerektirecek enen koşulların şaşmaz B unalım ların da zaten büyük önem i, olmalarıdır. araçlarda bu tür bir yenilenm eyi gerektirecek koşullann en şaşmaz habercisi olmalarıdır.

(16) Partington, a.g.e,, s. 76-65. (16) Partington, a.g.e., s. 78-85.

105 105

VIII. BUNALIMA GÖSTERİLEN TEPKİ

VIII. BUNALIMA GÖSTERİLEN TEPKİ

Bunalımın yeni kuramlarm ortaya çıkması için gerekli bir önkoşul oldu¬ ın yeni bunun kuramhemen larm ortaya çıkması gerekli bir önkoşul var¬ oldu­ kabul edersek, ardından adamlarının bilimiçin bunalımın ğunuBunalım ğunu nasıl kabulbir edersek, bunun hemen ardmdan bilim adamYanıtın lanm n bunaluhm var­ basit olduğu sormamız gerekir. lığına tepki gösterdiklerini lığına nasıl bir tepki gösterdiklerini sormamız gerekir. Yanıtın basit olduğu da önemli bir kısmım bulmak için her şeyden önce gözlemlememiz ge¬ kadar kadarbilim da önemli bir kısmım bulmak şeyden önce gözlemlememiz ge­ ve için uzunher aykırılıklarla reken, adamlarının süreli çok ciddi karşılaştıkları reken,bile bilim larm m değil, çok ciddi ve uzun süreli aykınhklarla karşılaştıkları neadam Bilim adamı, inancını yaptıkları zaman ne yapmadıklarıdır. zam an bile ve ne yeni yaptıkları değil,incelemeye ne yapm adıklarıdır. adambunalıma ı, inancını kendisini kaybetmeye almaşıkları başlasa da,Bilim kaybetm eye ve yeni alm aşıklan incelemeye başlasa da, kendisini bilim getiren paradigmayı hiçbir zaman terk etmez. Yani dilinde felsefesi bunalıma getiren paradigm ayı hiçbir terkbilim etmez. Yaniiçin bilim felsefesi dilinde edilenzaman olarak kabul bu anlamı adamı aykırılık, karşı-örnek taşımaz. karşı-öm ek olarak kabul edilenolgulardan aykırılık, bilim adamı için bu anlamı tarihsel Bu kısmen genelleme, yola çıkarak gerek vardığımız vetaşımaz. Bu genellem e, kısm en tarihsel olgulardan yola vardığım ve gerek sonra daha bundan olarak vereceğimiz daha önce geniş gerekçıkarak vermişız olduğu¬ bundan sonra daha geniş olarak vereceğimiz gerek daha önce vermiş olduğu­ örneklerle basit bir önermedir. muz bütün bu ör¬ temellendirdiğimiz Aslında muz örneklerle ellendirdiğimiz basit bir önermedir. Asimda bu ör­ paradigmatem nekler, reddine tam olarak ilişkin incelememizin çıkaracağı ortaya bütün paradigm a reddine ilişkin incelememizin tamkez olarak ortaya konumu¬ çıkaracağı bir kuram bir bilimsel olgunun küçük ipuçlarıydı: şunekler, paradigma olgunun küçük ipuçlarıydı; bilimsel kuram bir kez paradigma bir adayı yerinibir hazırda sonra ancak naşugeldikten başka alabilecek almaşıkkonumu­ na geldikten ancak Bu hazırda yerini alabilecek bir başka alm aşık adayı kılınabilir. geçersiz sonra doğrudan nedenle, varsa 'doğayla' karşılaştırmalı varsa geçersiz kılınabilir. Bu bir nedenle, doğrudan karşılaştırm gibi yöntemle ilgili işlemin,‘doğayla’ bilimsel gelişmenin tarihsel ince¬alı yanlışlama' yanlışlam a’ gibi yöntemle ilgili bir işlemin, bilimsel gelişmenin ince­ benzerliği sonucu Bunu de¬ yoktur.tarihsel hiçbir süreçlerle lenişi çıkarılan ortaya leniş! bilim sonucu ortaya çıkarılan süreçlerle hiçbir yoktur. Bunu de­ kuramları zaman reddetmediklerini mekle, bilimsel adamlarının hiçbirbenzerliği mekle, adam lanm n bilimsel kuramları zamanbureddetmediklerini da bilim deneylerin kuramlarm reddine vehiçbir ilişkin deneyim yahut süreçte önemli kuram larm reddineistemiyoruz. ilişkin deneyim ve deneylerin bu süreçte önem}! biryahut istediğimiz ve tartışma¬ söylemek olmadığmı Söylemek yeri da bir yeri olmadığmı söylemek istemiyoruz. Söylemek ve tartışmada¬ giderek haline gelecek olan nokta Bilim adamlarını şudur.istediğimiz merkezi mızın m erkeziolan haline gelecek reddetmeye olan nokta şudur. Bilim adamlarım da­ (mu¬ götüren bir kuramı kabul edilmiş hamızm uslamlama önce giderek ha önceişlemi, kabul edilm iş olangerçek bir kuramı götüren uslamlama (m u­ hakeme) daha baş¬ ile karşılaştırılmasından bu kuramın dünyareddetmeye bu kurammHerhangi gerçek dünya ile karşılaştu-ılmasmdan dahaaynı, baş­ kahakeme) bir paradigmayı de içermektedir. etkenleriişlemi, reddetme karan ka etkenleri debir içermektedir. bir paradigmayı aynı daima kabul etme kararıdır. Bu reddetme karara yolkaran zamanda başkasını daHerhangi açan us¬ zamanda daim bir başkasmıda, da hem kabul etme Bu karara yol açan us­ ile karşılaştırıl¬ her ilekararıdır. doğa lamlama hem birbirleri iki aparadigmanın lamlama her İki paradigmanm da, hem doğa ile hem birbirleri ile karşılaştırılgerektirir. malarını malarmı gerektirir. Buna ilave olarak, bilim adamlannm sırf aykırılıklarla ve karşı-örneklerle Buna ilave olarak, bilim reddetmeleri adamlarmm sırf aykırılıklarla ve karşı-ömeklerle ikinci bir ne¬ zayıflatan olasılığını için paradigma karşılaştıkları karşılaştıkları reddetmelerigeliştirirken olasılığmı zayıflatan ikincibubirde¬ ne­ aynı zamanda daha vardır.için den Bu paradigma yöndeki kanıtlamamı den daha vardır. Bu yöndeki geliştirirken zamanda bu de­ Paradigma olacağım. aynı ana nemenin birini kanıtlamamı reddine tezlerinden daha öngörmüş Yani nemenin ana tezlerinden birini daha öngörmüş olacağım. Paradigma reddine olgu düzeyindeydi. tamamıyla yukarıda savlar öne sürdüğümüz ilişkin ilişkin yukarıda öne geçerli sürdüğümüz savlar tamamıylakuramın olgu düzeyindeydi. Yani karşı-örnekleriepistemolojik biri zaten olan bir şu anda her herBöyle biri zaten şu için andade, geçerli olan bir epistemolojik kuram m karşı-ömekleriolması halinde, bu tezin doğru olduğu burada savunduğum dir. dir. Böyle olduğu için de, burada savunduğum tezin doğru olması halinde, bu 106 106

savların en iyi olasılıkla yapabilecekleri yeni bir bunalım yaratmak, ya da da¬ en iyiedersek, olasılıklahalen yapabilecekleri yeni bir bunalım yaratmak,pekiştir¬ ya da da­ olan bunalımı hasavların sürmekte ciddi şekilde doğru ifade ha doğru ifadeBu edersek, ciddi şekilde bunalımı pekiştir­ olacaktır. kendi felsefesürmekte mek savlarınhalen yankuramınıolan söz konusu başlarına m ek olacaktır. Bu savların söz konususavunucuları felsefe kurammı kendi başlarınakar¬ yanaz önce lışlamaları olanaksızdır aykırılıkla kuramm çünkü lışlamaları kurammbenzer savunucuları önce aykırılıklaya¬ kar­ bilimolanaksızdır gördüğümüze şılaşan adamlarında çünkü davranacaklardır: şekilde az şılaşan bilim adamlarm da gördüğümüze benzer şekilde davranacaklardır; ya­ ni, bir kaldırmak derhal herhangi ortadan çelişkiyi görünürdeki için kuramla¬ ni, çeşitli görünürdeki herhangi bir çelişkiyi derhal kaldırmak için kuramla­ rını biçimlerde ayaküstü bazıortadan çalışa¬ değişiklikler ayrıştırıp yapmaya rını çeşitli lerde ayrıştırıp ayaküstü bazı ve değişiklikler yapmayayazma çalışa­ caklardır. Bubiçim değişiklik şekilde yapılmış uyarlama bilimsel birçok caklardır. Bu şekilde yapılmış birçok uyarlama bilimsel yazma bile. Dolayısıyla girmiştir ettiğimiz ve çoktan sözünüdeğişiklik karşı-örnekepistemolojik çoktan bile. Dolayısıyla sözünü ettiğimiz epistemolojik ciddi tefek aksaklıkların lerin ufakgirmiştir ötesinde bir rahatsızlık oluştura¬ konusukarşı-ömeklerin ufak tefek aksaklıkların ötesinde ciddi bir rahatsızlık konusu oluştura­ bilmeleri ve farklı bir yarattıkları için, bilimsel çelişkileri çö¬ aşan yepyeni bilm eleri için, yarattıkları yepyeni veÜstelik, farklı bir bilimsel çö­ zümlemenin dev¬ bilimsel zorundadırlar. sağlamakaşan çıkmasınıçelişkileri ortaya zümlemenin ortaya çıkm asınıgözlemleyeceğimiz sağlamak zorundadırlar. Üstelik, dev­ rimler sonra türde bir eğer bura¬ daha bağlamında işleyişbilimsel bağlammda dahayaratan sonra gözlemleyeceğimiz türde bir işleyiş eğerartık bura­ darimler da geçerliyse, bu aykırılıklar bir kez sonra aşıldıktan çelişki da da geçerliyse, çelişki yaratan budaha aykınlıklar bir kezolarak aşıldıktan sonra olgu sayılmazlar. Aksine, birer bu artık basit ol¬ önce aykırılık görülen basit bilimsel birer olgu sayılmazlar. Aksine, önceyeni aykırılık olarak görülen bu ol­ kuramın getiren başka bir gular, bilgiye bakış açısından yorumdaha türlü gular, bilimsel başka birbaşka yorum getiren yeni kuramın bScış açısından dahi bi¬ totolojiler yani olarak bilgiye olması görülürler, düşünülemeycek totolojiler yani başka türlü olması dahi düşünülemeycek bi­ mantıksalolarak haline gelirler. rer doğrugörülürler, rer mantıksal haline gelirler. olarakdoğru Newton'un Örnek İkinci Hareket Yasası'ını ele alahm. Son haline Örnek N eıvton’un İkinci Hareket Yasası’ım ele alahm. Son haline yüzyıllar kuram düzeyinde süren zorlu ge¬ gelmesi olgu ve içinolarak araştırmalar gelm esi için olgu ve kuram düzeyinde yüzyıllar süren zorlu araştırmalar ge­ Newton'un olanlar olmasına kuramına bu yasa, hiç bağlı rekmiş karşın için saf-mantık bir önermesi çürütemeyeceği rekmiş olm asına karşın N ewbir ton’un kuram ına bağlı olanlar için bu yasa,(1) hiç işlevi görmektedir. gözlemin bir gözlemin çürütemeyeceği bir saf-mantık önermesi işlevi görmektedir. Bölümde'de, değişmez(1) göreceğimiz gibi, kimyadaki Onuncu aynı şekilde (sabit) O nuncu B ölüm de’de, aynı şekilde göreceğim izönce gibi,evrenselliğine kimyadaki değişmez oranlar Dalton'un kuşku yasası, çalışmalarından ile(sabit) bakılan Dalton'dan sonra konumundayken, bir deneysel oranlar yasası, D alton’unbulgu çalışm alarından önce evrenselliğine kuşku rastgele tekkonum ile bakılan rastgele tanımlanmasında bir deneysel bulgu D alton’dan sonra bileşiklerin kimyasal başmaundayken, hiçbir deneysel çalışmanın ögebaşma temel bir tek halinehiçbir Bilim adamlarının kimyasal bileşiklerin tanımlanmasmda çalışmanm geldi. deneysel düşünülemeycek karşı çıkması reddet¬ aykırılıklarla karşılaştıkları karşı çıkmasıvedüşünülem eycek temel bir Öge haline geldi. Bilim adamlarmm için paradigmalarını karşı örneklerle de buna çok medikleri benzer bir konuma genellemesinin ulaşması beklenileaykırılıklarla ve karşı örneklerle karşılaştıkları için paradigmalarını reddet­ hem adamı de bilim bilir, hem en ufak zorlukta medikleri de bunaparadigma çok benzerreddedip bir konuma ulaşması beklenileçünkügenellemesinin devamhem etmek olmaya bilir, çünkü en olanaksızdır. ufak zorlukta paradigm a reddedip hem de bilim adamı Tarih isimlerini olmakla beraber kuşkusuz bu tür bunalımla¬ kaydetmemiş olmaya devam etmek olanaksızdır. kalan Tarih isimlerini kaydetmemiş olmakla berabervazgeçmek kuşkusuz bu tür bunalımla­ zorunda yüzünden bilim yapmaktan ra dayanıksızlıkları ra¬ sırasmdakalan adamlarıek bilimvazgeçm dazorunda ra çok dayanıksızlıkları yapm aktan Sanatçılar bilim gibi yaratıcı kişi olmuştur. yüzünden pek bir ya¬rabir dünyada yından başka yaşayabilmelidirler. zorunluluğa pek çok kişi olmuştur. Sanatçılar gibi yaratıcı Bu bilim adamlan da sırasmda çıkmış bilimsel Sanırım zımda çelişkisi' olarak ym dan çıkmışaraştırmanın bir dünyada 'temel yaşayabilmelidirler. Budeğinmiştim. zorunluluğa (2) başka bir ya­ tekdeğinmiştim. tek başlarına yol açabilecekleri paradigma değişikliği karşı-örneklerin zımda bilimsel de araştırmanm ‘temel çelişkisi’ olarak (2) Sanmm Do¬ bilimi bir mesleğe terk edip yönelmeleridir. budur, insanların yanieklerin karşı-öm de tek başlarına yol başka açabilecekleri tek paradigma değişikliği belirleyen paradigma sonra, artık pa¬ açımızı budur, yani insanlarm bilimi bir terkilk edip başka birbulunduktan mesleğe yönelmeleridir. Do­ bakış ğaya ğaya bakış açımızı belirleyen bir ilk paradigma bulunduktan sonra, artık pa­ tı) Özellikle bkz, bu konunun tartışıldığı N.R. Hanson, Patterns ot Discovery (keşif Örüntüleri) 1958, Cambridge, 99-105. t ı ) özellikle bkz,s.bu konunun tartışıldığı N.R. Hanson, Patterns of Discovery (keşif Örüntüleri) (2)Cambridge, Bilimsel Araştırmada Gelenek ve Yenilik" The Essential Ten¬ T:S. Kuhn,1958, "Temel s, Sürtüşme, 99-105. of UtahTenUniverstiy in Scientific Third ve (1959), Innovation sion: and (2) Tradition T:S. Kuhn, “Temel Sürtüşme, Bilimsel Research", AraştırmadaThe Gelenek Yenilik” The Essential Bilimsel Creative Scientific Conference on the Identification Research sion: Tradition and Innovation in S cientific ofResearch", The Third Talent (1959),(Yaratıcı Universtiy of Utah der. Araştırma Üçüncü Konferansı) adlı kitapta, Saptanması Utah Üniversitesi Yeteneğin üzerine Research C onference on the Identification of C reative S cie ntific Talent (Yaratıcı Bilimsel ilgilendiren Sanatçıları 162-177. bir durum City, 1959, s. Utah benzer adlı Calvin V. Taylor, Salt Lake Yeteneğin Saptanması üzerine Üçüncü Üniversitesi Araştırma Konferansı) kitapta,için der. Ameri¬için (Düşgücünün Psychology Scientific of imagination" Psikolojisi) Barron,Salt bkz., Frank 'TheLake Calvin V. Taylor, City, 1959, s. 162-177. Sanatçıları ilgilendiren benzer bir durum 151-166, özellikle de 199, Eylül s. s. 160. Scientific Ameri­ dergisi) (Bilimsel can bkz.. Frank Amerikalı Barron, ‘The Psychology of 1958, imaginaTion” (Düşgücünün Psikolojisi) can (Bilimsel Amerikalı dergisi) 199, Eylül 1958, s. 151-166, özellikle de s. 160.

107 107

radigma olmadan araştırma yapmak diye bir şey söz konusu olamaz. Bu yüz¬ de bir olmadan den reddi,yapmak bir diğerinin yerini paradigmanın değil¬ radigma araştırma diye bir şey almasıyla söz konusueşzamanlı olamaz. Bu yüz­ se, olur. Bilimi paradigma değil reddedilen reddetmek paradigma¬ den de bir paradigmanm reddi,bilim bir diğerinin yerini almasıylaise, eşzamanlı değil­ da sonunda nın bilim adamının bilim adamı se,değil reddedilen paradigmişidir. a değilBöyle bilimbir olur. Bilimi reddetmek ise,meslektaş¬ paradigma­ ları kendi aletlerinde beceriksizliğinin bir marango¬ arayan nmtarafından değil bilim adammm işidir. Böylesuçunu bir bilim adamı da sonunda meslektaşzalan benzetilebilir. tarafmdan kendi beceriksizliğinin suçunu aletlerinde arayan bir m arango­ sürdüğümüz görüşün aynısını, tam ters yönde de aynı kesinlikle zaÖne benzetilebüLr. ifadeÖne edebiliriz: bilimsel çıkmadığı karşı-örneklerip olamaz. sürdüğüm üz görüşün aynısını, tam ters yöndearaştırma de aynı kesinlikle Şöyle bilimden ayırdeden ne¬ ifadedüşünelim: e d eb iliriz: olağan k a rşı-öbilimi rn e k lebunalım rm çıkmhalindeki adığı bilim sel a raştırm a olam az. dir? Herhalde birincide rastlanmaması değil. hiç bilim karşıi örneğe tersine, Şöyle düşünelim : olağan bunalım halindeki bilim den Tam ayırdeden ne­ daha bilimi oluşturduğunu olağan 'bulmaca' tarzı so¬ dir? önce Herhalde birincide hiç karşı örneğesöylediğimiz rastlanm am ası değil. Tam tersine, runların olabilmelerinin tek nedeni, bilimsel var sağla¬ araştırmaya daha önce olağan bilim i oluşturduğunu söylediğim iz ‘bu lmtemel aca’ tarzı so ­ yan ele alman sorunların tam olarak paradigmanın hiçbir var çözernerunların olabilm elerinin tek nedeni, bilimhepsini sel araştırm aya tem el sağla­ (örne¬eyişidir. iddia edilen birkaç daan yaptığı sanılan Bunuparadigm daçözem paradigma yan hiçbir anın eleyaalm sorunların hepsini tam olarak geometrisel kısa zamanda ğin hiçbir araştırma optik)sanılan yişidir. Bunu yaptığı ya da iddia edilen birkaç problemi paradigm üretemez a da (örne­ mühendislik ve sonunda ilgiliez olmuş araçları ğin geom etrisel optik) kısa zam anda haline hiçbir gelmiştir. araştırm a Araç-gereçle problem i üretem 'bulmaca' her problem gözüyle olanların biliminaraçları baktığı olmuş vedışında, sonundaolağan m ühendislik haline gelmiştir. A raç-gereçle ilgili ve dolayısıyla bir bakış da bir başka açısından karşı-örnek olanların dışında, olağan bir bilim in ‘bulm aca’ gözüyle baktığı herbunalım problem karşı-örnek kaynağı gördüğü yerde, başka bolarak ir bakışgörülebilir. a ç ısın d an Kopernik'in bir k arşı-örnek ve d o lay ısıy la da her bir bunalım ardılları gözlem diğergörülebilir. uyumla her Ptoleme'nin arasındakigördüğü bir ilgili ileikkuram kaynağı olarak K o p ern ’in karşı-örnek yerde, Priestley 'nin,ileflojiston 'bulmaca' görüyorlardı. P tolem e’nin diğer ardılları gözlem kuram kuramının arasındaki geliştirilmesin¬ uyum la ilgili bir de‘bulm bulmacanın çıkan başarılı birflojiston saydığı ortaya Lavoisi¬ çözümükuram aca’ görüyorlardı. P riestley’nin, ınınolgu, geliştirilm esin­ erd'nin birb ukarşı-örnekti. Nihayet, Fitzgerald gözünde Lorentz e ortay a çık an lm a c an ın b aşarılı bir çözüm ü ve saydığı olgu, gibi L a v obi¬ isi­ ve karşı-öm limcilerin Newtonbir Maxwell'in ya dabi­ kuramlarında bulmacalar gibi rastlanan e r ’nin gözünde ekti. N ihayet, Lorentz ve Fitzgerald öğeleri olarak gördükleri karşı-ömekler açmazlar görüyor¬ lim cilerin Nevvton ve M axw ell’in Einstein kuram larında rastlanan olarak bulm acalar ya da du. bir bulmacanın Dahası, bir olarak bunalımın için dönüşmesi var açm azlar olarak gördüklerikarşı-örneğe öğeleri Einstein karşı-öm ekler görüyor­ Aralarında bu kadar biİe tek yeterlikarşı-öm ikisini olması değildir.eğe du. Dahası, birbaşına bulm acanm dönüşm esi için ayıran bir bunalımın var kesin yorumlarını farklı bir bile bunalım paradigmanın çizgitekyoktur. olm ası başınaTersine, yeterli değildir. A ralarında ikisini ayıran bu kadar kurallarını daha bulmaca dabir olağan yavaş çoğaltarak çözümünün yavaş kesin çizgi yoktur. Tersine, bunalım paradigm anın farklı yorum larını veço yeni koşullarını, paradigmanın ortaya yıpratır daha da ğ altarak olağan bulm acaçıkış çözüm ünün k uhazırlar. rallarını Yani yavaşortada yavaş herhangi bilimselrkuram aslında Vardır: hiçbirkoşullarm yaçıkış almaşık bir yıpratıryalnızca ve yeni iki paradigm anm ortaya hazırlar. Yani ortada hersel bütün zaman karşı-ör-bir karşı-örnekle ya da için karşılaşmaz, aslında yalnızca iki alm aşık Vardır: yakuramlar hiçbir bilim kuram herhangi karşılaşırlar. neklerle karşı-öm ekle karşılaşm az, ya da bütün kuram lar her zam an için karşı-örBu durum önceleri insanlara nasıl olup da farklı gözükebildi? Bu soru¬ neklerle karşılaşırlar. eleştirel yu yanıtlamak olarak aydınlatılması ge¬ felsefenin tarihsel Bu durum için önceleri insanlara nasılveolup da farklı gözükebildi? Bu soru­ Fakatolarak rekir, hiç olmazsa doğru imkânveyok. yapmamıza ki bunuakburada yu yanıtlam için felsefenin tarihsel eleştirel aydınlatılm asıile ge­ sonucu önermelerin yanlışın tartışmasız rekir, kiyalnızca bunu burada yapm amolgularla ıza imkânkarşılaşması yok. Fakat hiç olm azsa doğru ile bilimin olarak en uygun genellemesine örneği oluşturdu¬ belirlenebileceği yanlışın yalnızca önerm elerin olgularla karşılaşm ası sonucu tartışm asız nasıl inancının ğuolarak da nedenoluşturdu­ iki göster¬ yerleşebildiğini açıkayacak olup belirlenebileceği genellem esine bilimin en uygun örneği yakın y.etinebiliriz. mekle daha arasındaiki kuram ile olgu bir ğu inancının nasıl Olağan olup dabilim, yerleşebildiğin! açıkayacak neden göster­ sağlamak rahat¬bir uyüm için sürekli m ekle yetinebiliriz. O lağanolarak bilim,uğraşmak kuram ilezorundadır. olgu arasmBu da çabayı daha yakın da çabayı lıkla birsağlam ya Bu bir kanıtlama sınama yanlışlama görmemiz uyUm ak olarak için sürekli olarakyahut uğraşmak zorundadır. rahat­ ve söz a olasıdır. sanmamız çözümüdür arayışı amaç Halbuki asıl bulmaca lıkla b ir sınam a o larak görm em iz yahut bir kanıtlam a ya da yanlışlam olduğu konusu paradigmanın zatenasıl arayışıbulmaca sanm amvaroluşunu ız olasıdır. bile Halbuki amaç bulm geçerli aca çözüm üdürvarsa¬ ve söz bilim yımına adamına sadece Çözüm bulmayı başaramamak konusuborçludur. bulm aca varoluşunu bile zaten paradigmanın geçerli olduğu varsa­ dahaadam da uy¬ burayabilim Yanibaşaram bizim atasözü kuramı gölge düşürür, bağlamaz. yım ına borçludur. Ç özüm bulm ayı am ak sadece ına bir doğrulama bilgiyi buraya aletini suçlar". "kötü marangoz gundur: gölge düşürür, kuram ı bağlam az. YaniBilimsel bizim atasözü daha dasüuy­ gundur: “kötü m arangoz aletini suçlar”. Bilim sel bilgiyi bir doğrulama sü­ 108 108

reci olarak açıklayan görüş, aslında başka kaynaklardan türetilmiş bir epistemolojik kuramsal fakat bilim tartışma reci o larak akuramdır, ç ık lay a n görüş, aslın döğrenimindeki a b aşk a kay n ak lard an tü retilm işol¬ bir metnini bilimsal birkuram Bu ufak en yönde herhangi bir teşvik oku¬ muştur. epistem olojik kuram dır, fakat bilimbile, öğrenim indeki tartışm a ol­ doğruluğunu sıradan söz yan konusu kuramın uygulamaların muştur. Buadamın, yönde en ufak bir teşvik bile, herhangi bir bilim m etnini ka¬ oku­ bir kuramın olduğuna Böylelikle nıtlayan deliller için yeterlidir. yan sıradan adam ın, söz inanması konusu uygulam aların kuram ın doğruluğunu ka­ o kurama neden olduğunu inanmak yeterli Böylelikle uygulanış san¬ nıtlayan örneklerinin deliller olduğuna inanm ası için için yeterlidir. bir kuramın mak değildir. Halbuki, öğrencilerkkuramları işten bile uygulanış örneklerinin o kuram abilim inanm ak için yeterli neden dışarıdan olduğunu bu¬ san­ yetkisine değil öğretmenlerinin lunan okudukları metinlerin m ak kanıtlarla işten bile değildir. H albuki, bilimveöğrencileri'kuram lan dışarıdan bu­ dayanarak kabul ederler. için bir uzmanlıkları zaten Herhangi lunan kanıtlarla değil öğretm enlerinin ve okuduklarıölmadığı m etinlerin yetkisine yoktur.HEğitim başka metinlerde seçenekleri uygula¬ dayanarak kabulde ederler. erhangiamaçlı bir uzm anlıkları yer ölmverilen adığı için zaten ise kanıt bilim maların amacı sağlamak değil, öğrenciye yürürlükteki yap¬ başka seçenekleri de yoktur. Eğitim amaçlı m etinlerde yer verilen uygula­ ma temelinde Ugulamalarbilim tarzının yatan gerçek¬ paradigmayı m aların amacı ise kanıt sağlam ak değil, öğretmektir. öğrenciye yürürlükteki yap­ ten bütün gerçek­ metinlerin olarak zaman söz farklı makanıt tarzının temsunulsaydı, elinde yatanoparadigm ayı konusu öğretmektir. Ugulamalar bilim yorum yer vermeleri, olasılıklarına paradigma yaandasöz adamlarının çö¬ ten kanıt olarak surtulsaydı, o zam konusu m etinlerin bütün farklı etmemeleri söz yazanların problemlerden bulamadıkları bu zümü kitapları yorum olasılıklarına yer verm eleri, ya da bilim adam larının paradigma çö­ tek davrandıkları Halbu¬ hattaadıkları yolbuaçılabilirdi. önyargılı suçlamasına yanlıbulam zümü problem lerden söz etm em eleri kitapları yazanların bile asm kitek birhatta böyle yoktur. için en suçlama ufak bir neden yanlı önyargılı davrandıkları suçlam a yol açılabilirdi. H albu­ halde, sorumuza kiOböyle birilksuçlam a içindönecek en ufak olursak, bir nedenbilim bile adamları yoktur. koruma ile doğa tepki göste¬ nasıl bir uyumda aykırılığın başgösteren arasındaki O halde, ilk sorum uza dönecek olursak,bilincine bilim adamları koruma ile doğa kuramın söylediklerimize uygulamalarında rirler? Az önce arasındaki uyum da başgösterenbakılırsa, aykırılığın b ilin tin e nasıl bir tepkigörü¬ göste­ bilekuram bir tepki daha uyandır¬ büyük bir çelişkinin lenlerden fazla öyle ın rirler? Azçok önce söylediklerim ize bakılırsa, uygulam alarmda görü­ Bilimde her zaman ması gerekmiyor. inatçı lenlerden çok daha büyükçelişkiye bir çelişkinin bile rastlanılır. öyle fazla Üstelik bir tepkienuyandır­ bile sonunda sık görülü¬ olağan eğdiği sık boyun yöntemlere çelişkilerin m ası gereloniyor. Bilim de çelişkiye her zaman rastlanılır. Üstelik en inatçı yor. beklemeyi acelelere etmektense zaten olağan Bilim adamları çoğu kez çelişkilerin bile sonunda yöntem boyun eğdiği sık sık tercih görülü­ konusu onları oyalaya¬ ederler, bilim hele ad sözam yor. B ilim ları zaten p ğdalının u kez diğer acele kesimlerinde etm ek ten se beklem eyi tercih Newton'un cak sorun varsa. ilk ölçümden Örneğin, bolca hele ederler, söz konusu bilim dalının diğeryaptığı kesim lerinde onları sonraki oyalaya­ tahmin noktanın yıl boyunca ayın dünyaya yakın olduğu altmış cak bolca sorun varsa. Ö rneğin,en Nevvton’un yaptığı ilk ölçüm den edilen sonraki hareketin gibi, gözlemlenen önce de hareketi, değindiğimiz daha altm ış yıl boyunca ayın dünyaya en yakın olduğu noktanm tahm inancak edilen hiçbir başa¬ yarısına matematik iyigibi, ulaşabilmişti. Avrupa'nın h areketi, daha önce de değin d iğen im iz gözlemfizikçiler; lenen hareketin ancak da Newton'un rıyarısına buişti. ünlü elde edemeden çelişki ileen uğraşırken, ulaşabilm A vrupa’nın iyi m atembir atikyandan fizikçilerj hiçbir başa­ kimse bu önerileri Fakat yasasının değiştirilmesi yapılıyordu. ters-kare rı elde edem eden bu ünlü çelişki ile uğraşırken, bir yandan da Nevvton’un aykırılık bu ve almadı sonunda büyük ciddiya uygulama önerileri ters-k are yasasının d e ğ iştirilm esi ö n erileri yapılıyordu. Fakatkarşısın¬ kim se bu uygulama¬ haklı yalnızca 1750ayılında daönerileri sabrı alm Clairaut gösterilen ciddiya adıçıkardı. ve sonunda uygulam bu büyük aykırılık karşısın­ kala¬a­ eskisi gibi Newton'un matematiğin yanlış daki da gösterilen sabrı haklıolduğunu, çıkardı. Clairaut 1750kuramının yılında yalnızca uygulam indirgeneme(3) Her bir hataya bileceğini kanıtlamayı şeyin basitkuram başardı. daki m atem atiğin yanlış olduğunu, Nevvton’un ının eskisi gibi kala­ (belki basit olduğu bileayı durumlarda kullanılan diği için, bileceğini kanıtlam başardı. (3) Hermatematik şeyin basitdaha bir hataya indirgenemekulanılabildiği çıkmış alanda su yüzüne bir başarıyla da başka için) yadiği durum larda bile (belki kullanılan m atem atik daha basit olduğu sü¬ için, Gerek her zaman Mer¬ aykırılığın yaratmasıiçin), bunalım birbaşka gerekmez. rekli ya da bir alanda başarıyla kulanılabildiği su yüzüne çıkmış sü­ ile Newton hareketleri olguları sesin hızı gerek gezegeninin kür rekli bir aykırılığın h er zam an bunalım yaratm ası gerekm ez. Gkuramın¬ erek M er­ çeliş¬ın­ edilen tahminler arasında varolduğu dan saptanmış kürelde gezegeninin hareketleri gerekuzun sesinsüredir hızı olguları ile Nevvton kuram kimse bu düşünmemişti. şekilde ciddi kuramı yüzünden, sorgulamayı kiler dan elde edilen tahm inler arasında uzun süredir varolduğu saptanmış çeliş­ olarakı çok üzerine yapılan Bu ısıayı sonuç amaçlarla çelişkilerden kiler yüzünden, ilki, kim se bu kuram ciddibaşka şekilde sorgulam düşünmemişti. ve beklenmedik kavuştu. birdenbire sayesindeilki, deneyler Bu çelişkilerden sonuç olarak çok başka amşekilde açlarla çözüme ısı üzerine yapılan bir bunalım rol oynamadığı ise,sayesinde ortaya çıkmasında hiçbir İkincisi deneyler birdenbire ve beklenm edik şekilde çözüm sonucun¬ e kavuştu. yok olgenelçıkm görelilik birlikte sonucun­ da, Einstein'ın İkincisi ise, ortaya asındakuramının hiçbir rol geliştirilmesiyle oynam adığı bir bunalım da, E in stein ’m genel görelilik kuram ının geliştirilm esiyle birlikte yok ol-

(3) W. Whewell, History of The Inductive Sciences (Tümevarımlı Bilimlerin tarihi) Londra, gözden geçirilmiş ikinci basım, 1947, Bölüm II, s. 220-221.

(3) W. VVhevvell, History of The Inductive Sciences (Tümevarımlı Bilimlerin tarihi) Londra, gözden geçirilmiş ikinci basım, 1947, Bölüm II, s. 220-221. 109

109

du. (4) Bundan her iki çelişkinin de bunalımla başlayan rahatsızlığı yarata¬ du.kadar (4) Bundan her iki çelişkinin de bunalımla başlayan rahatsızlığı yarata­ cak temel düzeyde sonucunu görülmedikleri çıkarabiliriz. Karşı-orcak kadar tem el düzeyde görülm edikleri sonucunu çıkarabiliriz. K arşı-ornekler oldukları saptanarak ileriki çalışmalar için bir kenara konmaları ye¬ nekler oldukları saptanarak ileriki çalışm alar için bir kenara konm aları yeterliydi. terliydi. Demek ki, aykırılığın bunalıma yol açması için salt aykırılık olması yet¬ Dem ek ki, aykırılığın açmasıbelli içinzorluklar salt aykırılık olması yet­ Paradigma ile doğa bunalıma arasındakiyol miyor. daima uyumda söz ko¬ miyor. Paradigm a ile doğa arasındaki uyumda belli zorluklar daim a söz ko­ nusudur ve bunların çoğu genellikle önceden kestirilemeyen süreçler saye¬ nusudur ve bunlarm çoğu genellikle önceden kestirilem eyen süreçler saye­ sinde zamanla düzeltilir. Farkına vardığı her aykırılığı incelemeye kalkan bi¬ sinde zamanla düzeltilir. Farkına vardığı her bulamaz. aykınlıği Dolayısıyla incelemeye bir kalkan lim adamı asıl önemli vakit bitirmeye işlerini aykı¬bi­ lim adamı asıl önemli işlerini değer bitirmeye bulamaz. Dolayısıyla geldiğini ne zaman rılığın bu hale vakit sormamız veaykı­ toplu dikkate gerekirbir rılığın ne zaman toplu değer hale sormŞimdiye amız gerekir da herhalde anlamıyla birgeldiğini sorunun tam dikkate genel kadarvein¬bu yanıtı yoktur. sorunun daörnekler herhaldenitelikçe tam anlamıyla birberaber yanıtı yoktur. Şimdiye celediğimiz olmakla uygun genel belirle¬in­ kural kadar yeterince celediğimiz örnekler nitelikçe uygun olmakla beraber yeterince kural belirle­ yici değiller. Bazen bir aykırılık paradigmanın belirlenmiş temel genelleme¬ yici değiller. Bazen bir aykırılık paradigmanınsorununun belirlenmiş temel genellem açıkça sorgulayabilir, lerini Maxwell'in kura¬e­ eter sürüklenmesi lerini açıkça sorgulayabilir, eter sürüklenmesi sorununun M axw ell’in ol¬ mını benimseyenler açısından anlamı buydu. Yahut, Kopernik devrimindekuranunıgibi, benimseyenler açısından anlamıdokunmayan buydu. Yahut, birKopemik sorunlara sırf pratikteol­ aykırılık,,devrkninde görünürde temel duğu duğu gibi,bazı görünürde tem el büyük sorunlara dokunmayan aykırılık,, sırf pratikte engellediği uygulamalar taşıdığı içinbirbunalıma önem yol açabilir, uygulamolan alar uygulamalar büyük önem takvim taşıdığı yapımı için bunalıma yol açabilir, kiengellediği bu örnektebazı söz konusu ve astroloji ile il¬ ki bu örnekte sözyüzyıl konusu olan uygulamalar takvim yapımı ve astroloji ile il­ Veya, 18. olduğu gibi, bilimin giliydi. kimyasında olağan kendi geliş¬ giliydi. Veya, 18. yüzyıl kimyasında olduğu gibi, olağan bilimin kendi geliş­ mesi, önceden yalnızca küçük bir aksaklık sayılan aykırılıkları birden buna¬ mesi, önceden yalnızca küçük ağırlık bir aksaklık sayılan aykırılıkları birden kim¬ buna­ ancak atmosfer başlangıcına lım ilişkileri sorunu dönüştürebilir: lım başlangıcma ağulık ilişkileri sorunu atmulaşmıştı. osfer kim ­ yasında kullanılan dönüştürebilir: tekniklerin evriminden bir ancak konuma sonra farklı yasında kullanılan evriminden sonrakoşulların farklı bir konum a ulaşmıştı. Aykırılıkları acil duruma da olduğu özellikletekniklerin rahat¬ getiren başka Aykırılıkları özellikle acil duruma getiren başka koşullarm da olduğu lıkla varsayılabilir ve normalde bunlardan bir kaçının bir araya gelmesirahat­ söz lıkla varsayılabilir bunlardan kaçınm birkarşılaştığı araya gelmbuna¬ esi söz konusudur. Daha öncevedenormalde gibi,bir Koperiıik'in işaret ettiğimiz konusudur. Daha önce işaret ettiğimiz gibi, Koperhik’in karşılaştığı kaynaklarından biridede, astronomların sisteminin Ptoleme bu¬ şurasındabuna­ lımın lımın kaynaklanndan biri de, aströnomlarm Ptoleme sisteminin şurasmda bu­ rasında kalmış çelişkileri yok etmek için uğraş verdikleri sürenin bu denli rasında kalm ış çelişkileri yok etm ek için uğraş verdikleri sürenin bu denli olmasıydı. uzamış uzamış bunun gibi nedenler yüzünden üzerinde çalışılan aykırılık olağan bi¬ Bu ve olmasıydı. ve bunun gibi nedenlerdaha yüzünden üzerinde çalışılan aykırılık olağan sıradan bulmacalarından ciddi bir hal almaya zaman bu¬bi­ başladığı liminBu limin sıradan bulmacalarından daha ciddi bir hal almaya başladığı zaman bu­ nalıma ve olağanüstü bilime geçiş de başlamış demektir. Bu durumda aykırıl¬ nalıma ve olağanüstü bilim e geçişön deplana başlamış Bu dalının durumda aykmlığın kendisi de meslek çevresinde İlgili bilim giderek çıkar.demektir. ığm çok kendisi de ileri meslek çevresinde ön planagiderek çıkar. İlgili dalmmvegiderek daha sayıda üyesi, aykırılığa daha bilim gelen çok zaman çaba daha çok sayıda ileri gelen üyesi, aykırılığa giderek daha çok zaman ye çaba sarf etmeye başlar. Bu tür aykırılıklar genellikle çözüme ulaşmakla beraber, sarf etm eye başlar.durumlarda Bu tür aykırılıklar genellikle çözüme ulaşm akla beraber, gösterdikleri ilgi direnç bilim adamları bu çözümün bulunmasını direnç gösterdikleri durumlarda bu çözümün bulunmasını ilgi dallarının en önemli konusu olarakbilim ederler. Onlar kabuladamları bu bilim da¬ için artık dallanmn en önemli konusu olarak kabul Onlar içinbir artık bu bilim da­ eskisi gibi olmasına olanak lının bilim¬ farklı görünüşün Buederler. nedeni yoktur. lmm eskisi gibi olmasma olanak yoktur. Bu farklı görünüşün bir nedeni bilim­ sel dikkatin yeııi bir noktada düğümlenmesidir. Ancak, değişikliğin çok daha sel dikkatin yeni birdikkatlerin noktada düğümlenmesidir. Ancak, sonucu değişikliğin çok daha bir kaynağı, önemli bir sorunda toplanması ortaya çıkan Önemliçözüm bir kaynağı, dikkatlerin bir sorunda sonucu ortaya çıkan sayısız parçalarının Direnç çok farklı sahip olabilmeleridir. yapılaratoplanması sayısız soruna çözüm yapılan parçalarının çok farklı yapılara sahip olabilm eleridir.yakın¬ Direnç gösteren kurallarını henüz paradigma ilk müdahaleler gösteren soruna yapılan Fakat ilk müdahaleler henüz paradigma kurallarmgiderek ı yakm ­ dan takip eden müdahalelerin çabalardır. direnç devam ettikçe, dan büyük takip eden çabalardır. Fakat direnç devamdeğişikliklere ettikçe, müdahalelerin giderek daha bir kısmında uğratılır. Bunlar¬ irili ufaklı paradigma daha büyük ksm m da paradigma gibi irili her ufaklı uğratılm Bunlar­ birbir diğerine ancak kısmen benzemediği başarıya dan ulabirideğişikliklere hiçbiri dan hiçbiri bir diğerine benzemediği gibi her biri ancak kısmeıı başarıya ula(4) Sesin hızı için bkz. T. S. Kuhn, "The Caloric Theory of Adiabatic Compression" Isis dergisi, sürekliIsis s. hızı 44, kayışı 136-137. yakınofyörünge (4)1958, Sesin için bkz. T.S. Kuhn, "The Caloric Theory Adiabatic Compression" dergisi, Merkür noktasının gezegeninin güneşe Electricit, (Eter ve Elek¬ konusunda 44, 1958,bkz. s. 136-137. M erkürA.gezegeninin yakın yörünge sürekli kayışı E.T. Whittaker, History of thegüneşe and noktasinın of Aether Theories 151, 179.of Aether and Electricit, (Eter ve Elek­ Kuramlarının Londra, Tarihçesi) Bölüm s. Theories bkz.Bir E.T. Whittaker, A. History ofII, the trikkonusunda trik Kuramlarının Bir Tarihçesi) Londra, Bölüm II, s, 151, 179.

110 110

şabilir, ama bütün topluluk tarafından paradigma olarak kabul edilecek çapta bütün elde topluluk tarafm dan paradigma olarakbirbirinden kabul edilecek çapta birşabilir, edilmez. genellikle Bilim çevresi de zaten başarıama çok fark¬ bir başan genellikle elde edilmez. Bilim çevresi de zaten birbirinden çok ve lı bu değişiklikleri rastgele, ayaküstü uyarlamalar olarak nitelemeye başlarfark­ lı bu değişiklikleri rastgele, uyarlamalar nitelemeye başlar ve olağan bilimin bunların temel olarak kuralları giderek belirsizçoğalmasıyla birlikteayaküstü bunlarm çoğalmasıyla birlikte olağan bilimin temel belirsiz­ hâlâ bir paradigma az kimsegiderek bunun gerçek çok kuralları Ortada olmasına leşir. karşın, leşir. Ortada hâlâfikir bir birliğine paradigma olmasma karşın, çok az kimse bunun gerçek niteliği hakkında varacak durumdadır. Daha önce çözümlenen niteliği hakkm da fikir birliğine vEnacak Daha önce çözümlenen sorunlara artık kuşkuyla biledurumdadır. bulunmuş yerleşik bakılır. çözümlere sorunlara bulunmuş yerleşik çözümlere bile artık kuşkuyla bakılır. hale geldiği ciddi bilim zamanlar bu durumun adamları da farkına va¬ Çok Çok ciddikendi hale zamanındaki geldiği zamanlar bu durumun bilim adamlan da farkma va­ astronomların "mev¬ yaptıkları rır. Kopemik çalışmaların rır. Kopem ik kendi zamanmdaki yaptıklarıya çalışmaiarm “m ev­ dahi açıklayamayacak uzunluğunuastronomlann yılın değişmeyen simli da gözlemleyesimli yılm değişmeyen uzunluğunu şikâyet dahi açıklayamayacak da gözlemleyetutarsız" olduğundan devam ediyor ve şöyle ya ediyordu: meyecek kadar meyecek durumu, kadar tutarsız” olduğundan şikâyet ediyor ve şöyle devam ediyordu: el, ayak, kafa "Bunların çizeceği değişik uzuv görüntülerini ve diğer “Bunlarm durumu, el, ayak, kafa veHer diğer uzuvmükemmel görüntülerini değişik alan birçizeceği ressamınkine benziyor. çizildiği modellerden parça m odellerden alan bir ressam ınkm e benziyor. Her parçaşekilde mükemmel çizildiği ve parçalar birbirine halde tek bir beden oluşturamamakta uy¬ hiçbir halde için tek bir vedeğil parçalar hiçbir şekildeolabilir." birbirine(5) uy­ bir canavar edilenoluşturam birakta insan ancak madığı eldebeden sonuç daam madığı içinbuelde edilen sonuç da kullanamayan bir insan değilEinstein ancak birisecanavar süslü Devir icabı kadar bir dil yazmakla(5) şunlarıolabilir.” Devir icabı bu kadar süslü bir dil kullanamayan Einstein ise şunları yazmakla' altımızdan bir üzerine görünürde toprak yetinmişti: "Sanki çekilivermişcesine, yetinmişti: “Sanki toprak altımızdan çekilivermişcesine, görünürde üzerine bir (6) Heisenberg'in kalmamış gibiydi." temel kurabileceğimiz şeyler hiç sağlam şeyler kurabileceğimiz hiçbirsağlam kalmamış gibiydi.” (6) Heisenberg’in bildiritemel mekaniği üzerine kuramına matriks yeni kuantum yayınlamasıyla matriks birWolfgang bildiri yaymlamasıyla yeni yazdığı kuantummektupta kuramma Pauli bir dostuna önce de yol mekaniği giden açılmadanüzerine giden yol açılm W korkunç olfgang Pauli bir dostuna hal ise, bir karmaşa Her nemektupta sıra önce diyordu: içinde.yazdığı fizik de "Şuadan şöyle gene diyordu: korkunç bir film karmaşa içinde.yaHer halbir ise, da ne buşöyle durum Bazen oyuncusu öyle çokfizik benim“Şu içinsıra keşke bir zor. gene buolsaydım durum benim için çok hiç zor.bilmeseydim Bazen keşkediyorum". bir film oyuncusu ya da da fizik nedir Bu tanıklığın kadarbir neöyle şey şey olsaydım fizikadamın nedir hiç bilmeseydim diyorum”. Bu tanıklığm ne kadar bundan baktığımızda beş ay sonra ilginç olduğunudaaynı yazdıklarına ilginç olduğunu aynı adamm bundanmekanik beş ay sonra yazdıklarına baktığımızda ve ya¬ "Heisenberg'in anlıyoruz: yeniden umut türü bana geliştirdiği anlıyoruz: “Heisenberg’in geliştirdiği türü bana yeniden umut ve ya­ zevki verdi. fakat ilerlemenin Bilmece tabii değil ki henüzmekanik şama çözümlenmiş

şamamümkün zevki verdi. Bilmece tabii ki henüz çözümlenmiş değil fakat ilerlemenin tekrar artık inanıyorum."(7) olduğuna tekrar mümkün olduğuna artık inanıyorum.”(7) bu kadar tanındığı açıkça durumlar aslmda son derece seyrektir, Çöküşün buetkilerini kadar açıkça tanmdığı durumlar asimda son derece olmak bilincine hissetmek bunalımın ama Çöküşün onun tam varmışseyrektir, için ama bunalım ın etkilerini hissetm ek için onun tam bilincine varmİki ış tane¬ olmak ne söyleyebiliriz? İlk bakışta yalnız hakkında Bu etkiler gerekmez. etkilergibi hakkm da ne söyleyebiliriz? bcikışta yalnız iki tane­ bunalımlar paradigma¬ Birincisi, bütünİlk sigerekmez. evrensel görünüyor. gerçekten Bu si belirsizleşmesi gerçekten evrensel gibi görünüyor. Birincisi, bütün bunalımlar paradigma­ ile bilim kurallarının ve bunun gevşemesi ardından olağan nın nm belirsizleşmesi ve bunun ardmdan olağan bilim kurallarmm gevşemesi Bu bakımdan bunalım döneminde yapılan araştırma, paradigma-önce-ile başlar. Bu bakımdan bunalım döneminde yapılan araştırma, paradigma-öncedönemindeki aradaki tek fark bunalım devirdeki sibaşlar. araştırmaya çok benzer; si devirdeki araştırm aya çokhem benzer; olmasıdır. de fark az hemtek dahaaradaki dahabunalım uygulama değişikliklerinin belirgindönemindeki uygulam a dda, eğişikliklerinin hemsayacağımız daha az hem daha belirgin olmbulur. asıdır. olarak İkinci bütün bunalımlar biriyle son üç de şekilden İkinci olarak da, bütün bunalımlar sayacağımız üç şekilden biriyle son bulur. duyulan Bazen olağan bilim, varolan paradigmanın sonu geldiğine dair B azen olağkarşın, an bilim , v a ro layaratan n p aradigm anın sonu geldiğine dair duyulan esnek¬ sorunu bunalım umutsuzluğa için gerekli çözümlemek umutsuzluğa yaratan sorunuise, çözümlemek için gerekli son koşullarda Başka tür göstermeyikarşm, bunalımı çıkaran sorunesnek­ başarır.bunalım liği liği göstermeyi başarır. Başka tür koşullarda ise, bunalımı çıkaran sorun son (5) Bu alıntı için bkz. T.S. Kuhn, The Copernican Revolution (Kopernik devrimi) Cambridge,

1957, 138.bkz. T.S. Kuhn, The Copernican Revolution (Kopernik devrim i) Cambridge, Mass. s. için (5) Bu alıntı Einstein, "Autobigraphical Note" (Otobiyografik ilave) Albert Einstein: Philosopher-Sci¬ (6)Mass. Albert1957, s. 138. Illinois, adlı kitapta, der. (Albert Schilpp, Filozof Bilim adamı) Evanston Einstein: entist (6) Alberl Einstein, “Autobigraphicai Note" (Otobiyografik ilave)P.A. Albert Einstein: Philosopher-Sci-. 1949, s.tiM 45.b e rt Einstein: Filozof Bilim adamı) adlı kitapta, der, P.A. Schilpp, Evanston Illinois, e n tIs Ralp Kronig, "The Turning Point" (Dönüm Noktası) Theoretical Physics in the Twentieth Cen¬ (7)1949,3.45. (Yirminci Kuramsal Pauli'nin Wolfgang Fizik: in Asırda to Wolfgang tury. Memorial (7) ARalp Kronig,Volume “The Turning Point” Pauli (Dönüm Noktası) Theoreticai Physics the Twentieth Cen­ kitapta, New York, 1960, der. M. Fierz V.F. Weisskopf, s. 22; 25-26. Anısına tury. AArmağan) M em oriai adlı Volüme to Wolfgang Pâulive (Yirminci Asırda KuramsâiFizik: VVolfgang Pauli’nin yıllarda kuantum önceki büyük adlı mekaniğinde 1925'ten kısmı BuAnısına makalenin Armağan) kitapta, der.hemen M. Fierz ve V.F. Weisskopf, New York, 1960,başgösteren s. 22; 25-26.

anlatmaktadır. bunalımı Bu makalenin büyük kısmı 1925’ten hemen önceki yıllarda kuantum mekaniğinde başgösteren bunalımı anlatmaktadır.

111 111

derece köktenci yeni yaklaşımlara bile direnç göstermekte devam eder. O za¬ man bilim adamları ilgi dallarının o anki durumunda hiçbir çözüm bulunama¬ derece köktenci yeni yaklaşımlara bile direnç göstermekte devam eder. O za­ yacağı sonucuna varabilirler. Böylelikle sorun adeta 'dosyalanarak' daha ge¬ man bilim adam lan ilgi dallarmm o anki durumunda hiçbir çözüm bulunama­ lişmiş araçlara sahip olacak ileriki kuşaklar için bir kenara bırakılır. Yahut, yacağı sonucuna varabilirler. Böylehkle sorun adeta ‘dosyalanarak’ daha ge­ üçüncü bir şık olarak, ki bu bizi en çok ilgilendirecek olanı, bunalım yeni bir lişmiş araçlara sahip olacak ileriki kuşaklar için bir kenara bırakılır. Yahut, adaymm ortaya çıkması ve bunun kabulüne ilişkin son bir müca¬ paradigma üçüncü bir şık olarak, ki bu bizi en çok ilgilendirecek olanı, bunalım yeni bir dele ile sona erer. Bu sonuncu bitiş tarzını ileriki bölümlerde uzun uzun ele paradigm a adaymm ortaya çıkması ve bunun kabulüne ilişkin son bir m üca­ alacağız, fakat bunalım durumunun anatomisi ve evrimi hakkındaki gözlem¬ dele ile sona erer. Bu sonuncu bitiş tarzını ileriki bölüm lerde uzun uzun ele lerimizi tamamlamak açısından daha sonra söyleyeceklerimizi şimdiden bi¬ alacağız, fakat bunalım durumunun anatomisi ve evrimi hakkmdaki gözlem­ raz öngörmemiz gerekiyor. lerim izi tam am lam ak açısından daha sonra söyleyeceklerimizi diden bi­ Bunalımdaki paradigmadan ayrılarak yeni bir olağan bilim şim geleneğini raz öngörmemiz gerekiyor. üretecek olan bir başka paradigmaya geçiş, birikime dayalı bir süreç olmak¬ B unalım daki paradigm adan ayrılarak yeni bir olağan bilim geleneğini tan çok uzaktır, yani önceki paradigmanın geliştirilmesi ile yapılacak bir iş üretecekTersine, başka paradigmaya geçiş, birikime dayalı bir süreç olmak­ dalının farklı temellerden başlayarak yeniden kurul¬ değildir. olan birbilim tan çok uzaktır, yaniBu önceki paradigm anm geliştirilmesi yapılacak bir iş önemli ması söz konusudur. yeniden kuruluş bilim dalının en ile kuramsal değildir. Tersine, bilim dalının farklı tem ellerden başlayarak yeniden kurul­ da birço¬ genellemeleri ile birlikte paradigma yöntemleri ve uygulamalarının m ası söz konusudur. Bu yeniden kuruluş bilim dalının en önem li kuram sal ğunu değiştirir. Geçiş dönemi sırasmda eski ve yeni paradigmaların çözebile¬ genellemeleri ile birlikte paradigma yöntemleri ve uygulam alannın da birço­ ceği sorunlar arasında hiçbir zaman bütünü kapsamayan fakat oldukça büyük ğunu değiştirir. Geçiş dönemi sırasmda eski ve yeni paradigm alann çözebile­ çapta bir çakışma görülür. Ancak, çözüm tarzlarında son derece belirleyici ceği sorunlar arasmtamamlandıktan da hiçbir zaman sonra bütünü kapsamayan fakat oldukça büyük vardır. Geçiş söz konusu farklar ise meslek çevresinde çapta bir çakışm a görülür. Ancak, çözüm tarzlarında son derece belirleyici dalına bir bütün ve bilgi yöntem amaçlarıyla birlikte yepyeni açıdan bakılır. farklar paradigma vardır. Geçiş tamamlandıktan sonra ise meslek çevresinde sözömeğb konusu yeniden Bilimin değişikliğiyle yönlendirilişinin klasik bir bilgi dalm a bütün yöntem ve amaçlarıyla birlikte yepyeni bir açıdan bakılır. ni inceleyen keskin görüşlü bir tarihçi bir yazısmda bu geçiş sürecini "sopa¬ Bilimin paradigma değişikliğiyle yeniden yönlendirilişinin klasik bir örneği^ nın öbür ucundan tutmak" şeklinde betimlemiş. Bu öyle bir süreçtir ki, "eski¬ ni inceleyen görüşlü bir tarihçi yazısmda bu geçiş sürecini “sopabir veri aynı olankeskin sinin almakla onların aralarmda ele bir beraber, topluluğunu nm öbür ucundan tutm ak” şeklinde betimlemiş. Bu öyle bir süreçtir ki, bir çok farklı ilişkiler kurar, yeni bir sisteme yerleştirir ve hepsini yepyeni“eski­ sinin aynıoturtur." olan bir(8) veri topluluğunu ele alm beraber, aralarm dikkatonların ilerlemenin buakla yönüne Bilimsel etmiş olan çerçeveye baş¬da farklı da, ilişkiler yenigeştalt bir sistem e yerleştirir vebenzerliğini hepsini yepyeni (kalıp) değişimiyle alandaki kaçok yazarlar vurgu¬bir görselkurar, çerçeveye oturtur.” (8) Bilimsel ilerlemenin bu yönüne dikkat etmiş olan baş­ lamışlardır (*): kağıt üzerinde ilkönce kuş olarak görülen mürekkep şekiller ka yazarlar da, görsel alandaki geştalt (kalıp) değişimiyle benzerliğini vurgu­ şimdi de bir geyik olarak görülür, ya da tam tersi olur. (9) Ancak kurulan bu lam ışlardır (*): kağıt üzerinde görülen şekiller birürekkep nesne olarak adamlarıkuş nesneyi yanıltıcı Bilim ilkönce koşutluk olabilir. birolarak başka m şimdi de bir geyikyaptığı olarak sadece görülür, ya da tamDaha tersiönce, olur. Priestly'nin (9) Ancak kurulan oksijenibu görmektir. Onların görmezler. koşutluk yanıltıcı Bilim adamları bir nesneyiyarattığı başka birbazı nesne olarak hava olarak flojistondan sorunla¬ gördüğü düşüncesinin annmışolabilir. görmezler. Onlarm yaptığı sadece görmektir. Daha önce, Priestiy’nin oksijeni rı ele almıştık. Buna ilaveten, bilim adamı geştalt görüşündeki öznenin sahip flojistondan ış hava olarak gördüğü düşüncesinin yarattığı sahip bazı sorunla­ olduğu, arasmda gidip değil¬ değişikannm görme gelme özgürlüğüne tarzları rı ele almıştık. Bunabugün ilaveten, bilim bilinen adamı geştalt görüşündeki öznenin geştalt sahip Bununla dir. olduğu için birlikte, bir konu ya¬ herkesçe değişik görme tarzları arasmda gidip gelme özgürlüğüne sahipdeği¬ değil­ bir paradigma algılama büyük örneği, niolduğu, kalıplarındaki çapta değişim dir. Bununla birlikte, bugün herkesçe bilinen bir konu geştalt y a­ yararlıiçin olabilir. süreci anlamakta meydana içinolduğu şikliğinde gelen başlangıç niDeğindiğimiz algılam a kalıplanndaki değişim örneği, büyük çapta bir paradigm deği­ bu öngörüş bunalımı yeni kuramlarm ortaya çıkmasıa için şikliğinde meydana gelenolarak sürecitanımamıza anlamakta başlangıç için yararlı olabilir. bir hazırlık özellikle devresi daha uygun yardımcı olabilir, eğindiğim iz bubağlamında öngörüş bunalım ı yeni kuram çıkm ası için bir örneğini önceDmeydana çaptaortaya küçük larm göraynı sürecin çıkışı uygun bir hazırlık devresi olarak tanunamıza yardımcı olabilir, özellikle daha

Butterfield, Kaynakları, Bilimin m eydana çıkışı bağlamında aynı sürecin küçük(Çağdaş çapta bir örneğini gör­ Herbert (8)önce 1300-1800 The Origins of Modern Science. 1300-1800) Londra, 1949, s. 1-7. yaptığıKaynakları, Alman bilimcilerinin ve insan görsel (vizüel) geştalt.otGeştalt: kalıp: Görsel (*)(8) Herbert Butterfield, The Origins Modernöncülüğünü Science. 1300-1800 (Çağdaş Bilimin duyuları ile bunların arasında parça parça değil, bütünsel bir ilişki olduğu ve 1300-1800) Londra,bilişsel 1949, örgütlenişi s. 1-7. ileri süren bir algılandığını yaptığı dünyanın zihinsel kalıplar bu(*)bütünün Görsel sağladığı kalıp: görsel (vizüel) geştalt. Geştalt:sayesinde öncülüğünü Alman bilimcilerinin ve insan (şekiller) okulu. psikoloji duyuları ile bunların bilişsel örgütlenişi arasında parça parça değil, bütünsel bir ilişki olduğu ve e., I. Bölüm. (9)buHanson, bütününa.g. sağladığı zihinsel kalıplar (şekiller) sayesinde dünyanın algılandığını ileri süren bir psikoloji okulu. (9) Hanson, a.g.e., I. Bölüm.

112 112

düğümüz hatırlanırsa. Yeni bir kuramın ortaya çıkışı bilimsel uygulamayı belli bir gelenekten kavramlar arasın¬ yürütülen kopararak kurallarla düğüm üz hatırlanırsa. Yeni farklı bir kuram ın ortaya çıkışı ve bilim sel uygulam ayı farklı dabelli bir dilin yeni gelenek için, başlattığı bir kullanıldığı ilişkiler gözeten bir gelenekten kopararak farklı kurallarla yürütülen ve kavramlar arasm­ yalnızca hissedildiği zaman geleneğin söz ko¬ şekilde çıktığı kötübir da farklıilk ilişkiler gözeten dilin yoldan kullanıldığı yeni bir gelenek başlattığı için, nusu olmaktadır. bunalım Ne var kötü ki buşekilde için saptamamız yalnızca ilk geleneğin yoldan çıktığı durumunu hissedildiğiincelemek zaman söz ko­ sadece bir tarihçiden bir başlangıçtır akılda ve ki uyandırdığıbunalım sorular da çok bir nusu olmaktadır. Ne var bu saptamamız durumunu incelemek için psikoloğun nasıl duyurmaktadır. araştırma sadece bir becerilerine başlangıçtır gerek ve akılda uyandırdığı Olağanüstü sorular da bir tarihçiden çokbirbir olaydır? Aykırılık dü¬bir nasıl kurala hale adamları temel Bilim uygun getirilir? psikoloğun becerilerine gerek duyurmaktadır. Olağanüstü araştırma nasıl zeyde bir şeylerin bu düzeyde ara¬ ve eğitimlerinin onları olaydır? Aykırılıkaksadığından nasıl kurala uygun hale getirilir? Bilkn adamlarıçare temel dü­ maya olduğundan öte nasıl hazırlamamış şey fark edememelerine karşın zeyde bir şeylerin aksadığından ve bir eğitimlerinin onları bu düzeyde çare ara­ olur da işlerine boylu Bunlar incelenmek isteyen so¬ edebilirler? öte uzun m aya hazırlamdevam am ış olduğundan bir şey fark edememelerine karşın nasıl rulardır bu ve gerekir. de olmaması tümüyle Bundan incelemenin tarihsel olur da işlerine devam edebilirler? Bunlar uzun boylu incelenmek isteyen so­ de ister daha sonra söyleyeceklerimiz kıyaslaBundan istemez rulardır ve bu incelem enin de tüm üyle önceki tarihselgörüşlerimize olm am ası gerekir. niteliği taşıyacağından, fazla olacaktır. deneme de daha çok eksikleriönceki sonra söyleyeceklerim iz de ister istemez görüşlerim ize kıyasla daha Yeni bir paradigma, herhangi bir bunalım hiç değilse ilkeksikleri oluşum halinde, çok denem e niteliği taşıyacağmdan, de daha fazla olacaktn. meydana daha Yeni da kesin olarak önce ya çok Latanınmadan gelişmeden çıkar. bir paradigma, hiç değilse ilk oluşum halinde, herhangi bir bunalım voisier'nin bir örneğidir. Mühürlü Fransız çıkar. Akade¬ notu çalışmaları daha gelişmeden ya dabunun kesiniyi olarak tanınmadan çok önce meydana Lamisi 'ne gönderildiğinde, flojiston kuramındaki konusunda ağırlık voisier’nin çalışmaları bunun iyi bir örneğidir. M ühürlüilişkileri notu Fransız Akade­ bile ağırlık Priest¬ bir yıl dürüst çalışma yapılı henüz ilkmdoğru üstelik olmamıştı, isi’ne gönderildiğinde, flojiston kuram ındaki ilişkileri konusunda de atmosfer se¬ tümbile gözler ley kimyasındaki bunalımın önüne kapsammı ilk'nin doğru dürüst çalışm a yapılı henüz bir yıl olm am ıştı, üstelik PriestTho¬se­ Gene aynıgözler ren zaman vardı. yazılarını şekilde, daha çok yayınlamasına ley’nin de atmosfer kimyasmdaki bunalımın tüm kapsammı önüne alanında mas 'mıışığın optik dalga kuramı açıklamaları renYoung yazılarm yayınlamasına dahahakkındaki çok zamanilk vardı. Gene aynı şekilde, Thobir buna¬ erken geüşmekte bunalımın olan Bu yayınlanmıştı. çok aşamasında mas Young’m ışığm dalga kuramı hakkmdaki ilk açıklamaları optik alanmda kendi başına dikkat çekebilmesi az Young'ın ilk yayınlarından lımın içinaşamasmda gelişmekte plan bunalımın çok erken bir yaymlanmıştı. Buenbuna­ bir on yıl sonra, uluslararası gelmesini bir bilimsel için skandal halineilİc beklemek lımın kendi başma dikkat çekebilmesi Young’m yayınlarından en az Bu gibi en gerekecekti. paradigmadaki örneklerde şey, gelmesini bir on yıl sonra, uluslararası bir söylenebilecek bilimsel skandaltek haline beklemek bir ufak en ve ilk bulanıklaşma¬ bilime kurallarda olağan sağladığı çöküşün gerekecekti. Bu gibi örneklerde söylenebilecek tek şey, paradigm adaki en bile, birkurallarda gözle bakması nın yeterli ol¬ bilgi dalına ufak birbirisinin çöküşünçıkıp ve olağan bilimeyepyeni sağladığı en ilkiçin bulanıklaşmaile bir arasın¬ol­ duğudur. ilk görülmesi belirtileri almaşığın Güçlüğün elverişli nm bile, birisinin çıkıp bilgi dalına yepyeni bir gözle bakması için yeterli akla yatkın¬ cereyan Güçlüğün daha daduğudur. edenlerin bilince olması az yansımış ölçüde çok ilk belirtileri ile elverişli bir almaşığın görülmesi arasm­ dır. da cereyan edenlerin bilince çok az ölçüde yansımış olması akla daha yatkın­ Ancak, başka tür örneklerde -sözgelişi Kopemik, Einstein ve çağdaş nük¬ dır. varılmasıyla, para¬ farkınaik, leer kavram ilk kez Kopem örneklerindeçöküşün Ancak, başka tür örneklerde -sözgelişi Einstein ve yeni çağdaş nük­ Bu sü¬ geçmiştir. bir uzun arasında digmanın meydana süre çıkması oldukça leer kavram örneklerinde- çöküşün ilk kez farkına varılmasıyla, yeni para­ bir iki ipucu tarihçiye uzunluğu olağanüstü renin bilimin nitelikleri digmanm m eydana çıkması arasmda oldukça uzun birhakkında süre geçmiştir. Bu sü­ birbir sayılabilecek aykırılık¬ elde etme Kuramda gerçekten fırsatı sağlar. renin uzunluğu tarihçiye olağanüstü bilimintemel nitelikleri hakkmda İki ipucu alma¬ tek başınabireleayknılıkaykırılığı ilkgerçekten tepkisi butemel karşılaştığında laelde adamının etm e fırsatıbilim sağlar. Kuramda sayılabilecek doğru olamayacakla¬ ve Artık kazandırmaktır. bir ona yalaçalışmak belli yapı karşılaştığında bilim adammm ilk tepkisi bu aykırılığı tek başma ele alma­ zamankinden bilimin kurallarını herArtık rını daha fazla olağan ya anlamasına çalışm ak vekarşın, ona belli bir yapı kazandnmaktır. doğm olamayacaklave noktaya kullanı¬ hangi nerelerde kadar alanda zorlayarak çıktığı güçlüğün rmı anlam asm a karşm, olağan bilimin kurallarını her zamankinden daha fazla daha da çöküşü büyütmenin, zamanda Aynı labileceklerini görmeye çalışır. zorlayarak güçlüğün çıktığı alanda nerelerde ve hangi noktaya kadar kullanı­ arar. Bundaki amacıdaaykırılıktan, daha da çarpıcı hale getirmenin labileceklerini görmeye çalışır. yollarını Aym zamanda çöküşü daha büyütmenin, bilindiği oldu¬ sanılan am deneylerde daha önceden önce yapılıp,hale sonuçlarının daha da çarpıcı getirm enin yollarını arar. Bundaki acı aykırılıktan, adamı, ka¬ bilim çabayı Bu gösteren ğundan fazla çok öğrenmektir. daha şey daha önce yapılıp, sonuçlarının önceden bilindiği sanılan deneylerde oldu­ ge¬ bilimin paradigma sonrası imgesine, famıza olan adamı bilim yerleşmiş ğundan çok daha fazla şey öğrenmektir. Bu çabayı gösteren bilim adamı, ka­ gösterir. Her şeyden kadar benzerlik lişme aşamalarının hiçbirinde fam ıza yerleşm iş olan bilim olmadığı adamı imgesine, bilim in paradigma sonrası ge­ olacağını ne görünümündedir. Sırf bir insan olan önce, rastgele arayış içinde lişme aşam alarının hiçbirinde olmadığı kadar benzerlik gösterir. Her şeyden önce, rastgele arayış içinde olan bir113 insan görünümündedir. Sırf ne olacağını 113

görmek için deney yapar, ne olduğunu kesinlikle tahmin edemeyeceği birta¬ etkileriçin bulmaya kım bilim adamı zamanda, hiç¬ içindeki görmek deney çalışır. yapar, Bunalım ne olduğunu kesinlikle tahminaynı edemeyeceği birta­ bir bir çalışır. kuram Bunalım iyi-kötü deney olmadan içindeki tasarlanamayacağı bazı kım etkiler bulmaya bilim adamıiçin, aynıkurgıisal zamanda, hiç­ ve olmadan kuramlar bunların başarılı üretmeye olursa yeni için, paradigmaya bir deney iyi-kötü kalkışır bir kuram tasarlanamayacağı kurgıisal gi¬ bazı yolularaçacağını, den da hiçbir zorluk çıkmadan terk edilebi¬ kuram üretm eyebaşarılı kalkışırolamazsa ve bunların başarılı olursa yeni paradigm aya gi­ leceğini düşünür. den yolu açacağmı, başarılı olamazsa da hiçbir zorluk çıkmadan terk edilebi­ farkına varıldığı zaman yapılan daha da rastgele nitelikteki Aykırılığın leceğini düşünür. en klasik türününfarkına örnekleri, Kepler'in araştırma Aykırılığın varıldığı zaman yapılanMars dahagezegeninin da rastgelehareketle¬ nitelikteki uzun ve Priestley'nin sarf ettiği çabalar açıklamak rini için yeni keşfedilen araştırma türünün en klasik örnekleri. Kepler’in Mars gezegeninin hareketle­ gösterdiği büyük (10) sayısındaki da tepkidir. Fakat gazlarm artışa daha canlı rini açıklam ak için sarf ettiği uzun çabalar ve Priestley’nin keşfedilen yeni kadar (10) nereye örnekleri çağdaş araştırmasında zorlanabileceğini gazlarm bugünün sayısındaki büyük artışa gösterdiği tepkidir. Fakat daha dagör¬ canlı olmasaydı, bir bunalım zorunlu kılan nötrino'yu meyi için harcanan bulmak örnekleri bugünün çağdaş araştırmasında nereye kadar zorlanabileceğini gör­ Yahut bu kurallar nasılbir belirsiz birharcanan üstelik muazzam açıklardık? çabayıkılan nokta¬ meyi zorunlu bunalım olmasaydı, nötrino’yu bulmak için simetrinin damuazzam doğada olsalar, (bakışımın) çökmemiş çabayı nasıl açıklardık? Yahut bu kurallarkorunmadığını üstelik belirsiz(*) birsavu¬ nokta­ (köktenci) öne yahut denenebilir sürülebilir radikal nan hipotez miydi? da çökmemiş olsalar, doğada simetrinin (bakışımm) korunmadığını (*) Son savu­ yapılan gibi, bu deneyler onnan boyunca(köktenci) fizik alanında çoğu yıl radikal hipotez öne araştırmaların sürülebilir yahut denenebilir miydi? de Son bir diziaraştırmaların ve nereden aykırılığı saptamayı bulunanyapılan durumda henüz kay¬de on yıldağınık boyunca fizik alanında çoğu gibi, bu deneyler naklandıklarım çabalardı. henüz dağınık bulmayı durumdaamaçlayan bulunan bir dizi aykırılığı saptamayı ve nereden kay­ genellikle olmasa bile sık sık beraberinde bir Bu tür olağanüstü araştırma, naklandıklarım bulmayı amaçlayan çabalardı. ki bilim adamları Öyle sanıyorum getirir. belirgin bunalımbir başkasını Bu tür olağanüstü araştırma, genellikle olmasa özellikle bile sık sık beraberinde düğümleri bilgi bir dallarındaki çözmek olarak dönemlerinde için araç felsefi başkasını getirir. Öyle sanıyorum ki bilim adam lariözellikle belirgin bunalım adamı bilim Aslında zamanda yönelmişlerdir. aynı felsefeci ol¬ çözümlemeye dönemlerinde bilgi dallarındaki düğümleri çözmek için bir araç olarak felsefi istek fazla da Hatta bilim bir olağan gerek duymaz. ya mak genellikle için çözümlemeye yönelmişlerdir. Asimda bilim adamı aynı zamanda felsefeci ol­ ve olağan tutmaya kendinden bunu yapmak felsefeyi çalışır için de yaratıcı mak için fazla bir gerek ya uzak da istek duymaz. Hatta bilim genellikle Olağan nedenleri vardır. kendine geçerli çalışmaları araştırma göre yaratıcı felsefeyi kendinden uzak tutm aya çalışır ve bunu yapm akmodel için de bir göre paradigma olarak ve varsa¬ kendine geçerlikullanarak nedenleri yürütülebildiği vardır. Olağan ölçüde, araştırmkuralların a çalışm aları m odel fazla gerek yoktur. Hatta BÖlüm'de yımların kesinleştirilmelerine Beşinci de olarak bir paradigm a kullanarak yürütülebildiği ölçüde, kuralların ve varsa­ aradığı türde gibi, çözümlemenin eksiksiz felsefi bir gördüğümüz kurallar yımların fazla kesinleştirilmelerine gerek yoktur. Hatta Beşinci Bölüm ’de de en azından bilim açısından, var olması bile gerekli değildir. Ancak, düzisinin, gördüğüm üz gibi, felsefi çözüm lem enin aradığı türde eksiksiz bir kurallar varsayım olmayan söylemekle, aramanın böyle düzisinin, en azından bilim arayışının açısından,(hatta var olması bile varsayımları gerekli değildir. Ancak, dahi) zihnimize egemen olan düşünce geleneklerini zayıflatmak ve yenilerini böyle söylemekle, varsayım arayışmm (hatta olmayan varsayımları aramanın istemiyoruz. olduğunu bir yol Gerek hazırlamak için etkili yüz¬ dahi) zihnimize egemen olan düşünceyadsımak geleneklerini zayıflatmak ve 17. yenilerini ve kuantum mekaniği¬ 20. Newton göreliliğin yüzyılda fiziğinin, gerek yılda hazırlamak için etkili bir yol olduğunu yadsımak istemiyoruz. Gerek 17. yüz­ tamamlayan etkenlerin ve hazırlayıp nin çıkışlarım çağdaş ortaya başında araş¬ yılda Newton fiziğinin, gerek 20. yüzyılda göreliliğin kuantum m ekaniği­ tırma geleneğinin temel bir felsefi çözümlemesi geliyordu ve bu basit bir nin ortaya çıkışlarım hazırlayıp tamamlayan etkenlerin başmdâ çağdaş araş­ tırm a geleneğinin tem el bir felsefi çözüm lem esi geliyordu ve bu basit bir (10) Kepler'in Mars gezegeni üzerine yaptığı çalışmalar için bkz. J.L.E. Dreyer, History of Astronomy from Thales to Kepler (Thales'den Kepler'e Astronomi Tarihi) 2. basım, New York, (10) s.K 380-393. epler’in Mars gezegeni üzerine yaptığı çalışm alar Dreyer'in için bkz. incelemesi J.L.E. Dreyer, History 1953, Zaman gerek of burada zaman rastlanılan yanlışlara karşın, Astronomy from Thales îo iyi Kepler (Thales’den Kepler’e Astronomi Tarihi) 2. özellikle basım, New York, Priestley eseri, duyulacak bkz. kendi malzemeyi Experi¬ gayet içinse, vermektedir. 1953,and s. 380-393. Zaman rastlanılan karşın, Dreyer'in burada gerek Kinds ofyanlışlara Üzerine Deneyler Observations Çeşitleriincelemesi Hava onzaman Different ments Air (Değişik ve duyulacakLondra, malzemeyi gayet iyi vermektedir. Priestley içinse, bkz. kendi eseri, özellikle ExperiGözlemler) 1774-1775. Observations on Different Kinds of Air (Değişiksakinimi. Hava Çeşitleri Üzerine Deneyler Sparityand (*)ments anlamı, eşitliğin doğanın,ve Genel anlamıyla sözlük conservation (benzerliğin) Gözlemler) Londra, sağ-sol gibi 1774-1775. evrende simetrik ayırımlar arasında 'tercih' yapmadığını, yani simetrik eşitliği (*) Sparity conservation eşitliğin (benzerliğin) sakinimi. Genel anlamıyla doğanın, koruduğunu ilkesi. anlamı, ya da sağı-solu ters gösterilen aynadaki imgelerde gösteren fiziksözlük Buna göre evrendeolanların, sağ-sol evrenin gibi sim e trik ayırım arasında ‘tercih’ yapm adığını, yani sim etrikedilir. eşitliği yerinde pekâlâ olabileceği kabul filmlerde ilkece birlar gerçek herhangi koruduğunu fizik ilkesi. Buna göre aynadaki imgelerde yagerçeğin da sağı-solu ters gösterilen hipotez, bir eşitliği radikal etmediği böylegösteren yolundaki ayha-imgesi tercih Doğanın gibi filmlerde olanların, evrenin herhangi bir yerinde ilkece pekâlâ gerçek olabileceği kabul ileri edilir. bazı deneyler doğada olmadığını gösteren karşı-gerçekliğin üzerine mümkün olan Doğanın böyle bir eşitliği tercih etmediği yolundaki radikal hipotez, gerçeğin ayha-imgesi gibi (Ç.N.) sürülmüştür. olan k a rş ı-g e rç e k liğ in doğada müm kün olm adığını g ö ste re n bazı d e n e yle r üzerine ile ri sürülmüştür. (Ç.N.) 114

114

rastlantı da değildi. (11) Aynı şekilde, sözü edilen her iki dönemde düşünce bir rol oynamış deneylerinin* ilerlemesinde önemli son edilen araştırmanın dereceher rastlantı da değildi. (11) Aynı şekilde, sözü iki dönemde düşünce bir yazımda olmalarının ilgisi yoktur.son da rastlantıyla Başka deneylerinin* araştırm anınbirilerlemesinde derece önemli birgösterdiğim rol oynamış gibi, yer kapla¬ Bohr ve olmGalileo, alarınm Einsteiri, da rastlantıyla bir diğerlerinin ilgisi yoktur.eserlerinde Başka bir büyük yazım bir da gösterdiğim yenikapla­ paradigmayı analitik eski deneylerinin yan hepsi, bil¬ tamamen düşünce gibi, Galileo, Einstein, Bohr ve diğerlerinin eserlerinde büyük bir yer kökünü, ginin tutmak elde laboratuvarda edile¬ bunalımın ve ışığına böylece yan analitik düşünce deneylerinin hepsi, tamamen eski paradigmayı yeni bil­ birer elde mükemmel meyecek sermek bir açıklıkla hesapla¬ için yapılmış ginin ışığına tutm ak ortaya ve böylece bunahm m kökünü, laboratuvarda edile­ (12)bir açıklıkla ortaya sermek için yapılmış mükem mel- birer hesapla­ maydı. meyecek Bütün(12) bu olağanüstü işlemlerin, tek tek ya da topluca mücadeleye sürül¬ maydı. Bunalım, mesinin dikkati dar bir güçlük bir sonucu daha olabilir. Bütün bu olağanüstü işlemlerin, tek tek bilimsel ya da topluca mücadeleye sürül­ aykırılıkları alanına da deneysel ve bilimsel toplayarak kafayıBunalım m esinin bir sonucu daha olabilir. , bilim sel dikkatiiyice dar tanımaya bir güçlük olur. hazırlayarak yeni bulguların Bunalım bilincinin, çoğalmasına Laalanma toplayarak ve bilimsel kafayı da neden deneysel aykırılıkları iyice tanımaya oksijen 'ninkilerden nasıl ayırt Priestley voisier'nin araştırmalarını ettiğini hazırlayarak yeni bulgularm çoğalmasına neden olur. Bunalım bilincinin, La­ bilincine varan oksijen, Üstelik daha önce gördük. v o isier’nin oksijen araştırm alarınıaykırılığın P riestley’ninkilerden nasılkimyacıların ayırt ettiğini yeni gazbilincine eserindeÜbulabilecekleri türü de değildi. Priestley'nin Gene aynı daha önce gördük. stelik oksijen, tek aykırılığın varan kimyacıların de, ışığın yeni keşifler optikteki şekilde, Priestley’nin eserinde bulabilecekleri tekdalga yeni kuramının gaz türü deortaya değildi.çıkışından Gene aynı birikmeye büyük ve bu süreç önce Bunlar¬ hemen başlamıştı. şekilde, optikteki yeni esnasında keşifler de, ışığınhızla dalga kuram ının ortaya çıkışından belli gibi, bir yoluyla güçlük alanında bazıları, kutuplaştırma dan yansıtma hemen önce ve bu süreç esnasmda büyük hızla birikmeye başlamıştı. Bunlar­ edil¬ rastlantılar elde kazandırdığı olasılık sonUcu yoğun çalışmaların yapılan dan bazıları, yansıtm a yoluyla kutuplaştırm a gibi, belli bir güçlük alanında (Bu buluşun o sıra yarışma Malus,olasılık Akademi'nin konusu di.yapılan yaptığı yoğun sahibi çalışmalmın kazandırdığı rastlantılar sonUcu elde çif¬ edil­ ve yaptığı üzereydi hakkında bu konu¬ (refraksiyon) çalışmaya kırılma tedi. (Bu buluşun sahibi Malus, Akadem i’nin başlamak o sıra yarışm a konusu çif­ Diğerleri, durumda olduğu kötü bir nun herkesçe te kırılm a (refraksiyon) hakkında çalışmbilinmekteydi.) aya başlam ak üzereydi ve örneğin bu konu­ le¬ gölgenin birda toprağın şeklindeki çember nun kötü bir durum olduğuyaptığı herkesçe bilinmmerkezinde ekteydi.) D görülen iğerleri, ışık örneğin edilen tahminlerde elde ve bunlarm kesi, yeni şeklindeki başarıları hipotezdenbir hipotezin çember toprağın yaptığı gölgenin m erkezinde görülen ışık le­ bir paradigma haline gelmesini ve ilerideki sağladı. Çiziklerin çalışmalar içinelde kesi, yeni hipotezden edilen tahminlerde ve bunlarm başarıları hipotezin daha buluş renkler önce çıkardığı gibi da, birçok başka tabakların kalın daha ilerideki çalışm alar için bir paradigma haline gelmesini sağladı. Çiziklerin ve konusugibi de söz renkler edilmiş karşın, görülüp, birçok kez kaim tabakların çıkardığı dahaolmalarına birçok başka buluşPriestley'nin da, daha önce yoruldukları oksijeni bilinen nitelikleri anla¬ dahakez olgularaedilm iyi de için esas gibi, görülüp, birçok söz konusu iş olm alarına karşm , Priestley’nin (13) yukarı itibaren Kuantum meka¬ 1895'ten olan etkilerdi. Aşağı şılamamış oksijeni gibi, daha iyi bilinen olgulara yoruldukları için esas nitelikleri anla­ de gösteren birçokKuantum kendini olarak koşutAşağı buluş için sürekli niğinin gelişmesine şılamamış olan etkilerdi. (13) yukarı 1895’ten itibaren meka­ söylenebilir. aynı şeyler niğinin sürekli gelişmesine koşut olarak kendini gösteren birçok buluş için de Olağanüstü araştırmanın kuşkusuz daha başka belirtileri ve etkileri de ol¬ aynı şeyler söylenebilir. anlamıyla soruları henüzve tam masıOlağanüstü bu alanda sorulması gerekir, fakat araştırmanm kuşkusuz gereken daha başka belirtileri etkileri de ol­ lüzum da yok¬ daha fazlasına Busorulması ortaya aşamada gereken çıkarabilmiş ması gerekir, fakat değiliz. bu alanda sorularıbelki henüz tam anlamıyla çıkarabilm iş değiliz. Busıraaşamada daha fazlasına belki lüzum da yok­ bkz. Rene La akımı için Dugas, yanı yüzyıl mekaniğinin ) On yedinci gelişen karşı-felsete tuortaya Mecanique au XVII e Siecle (17. yüzyılda Mekanik) Neuchatel, 1954, özellikle Bölüm 11 . On do¬ (11) On yedinci yüzyıl mekaniğinin yanı sıra gelişen karşı-felsefe akımı için bkz. Rene Dugas, Yüzyıldaki buna benzer bir hadise için bkz. aynı yazarın daha önceki eseri, Histoire deLa kuzuncu Mecanigue au XVII e Siecle (17. yüzyılda Mekanik) Neuchatel, 1954, özellikle Bölüm 11. On dola Mecanique (Mekaniğin Tarihi) Neuchatel, 1950, s. 419-443 Yüzyıldaki buna benzer bir hadise için bkz. aynıolanak yazarınbulunmayan daha öncekizaman eseri, Histoire veya me¬de fiziksel olarak erişilmesine henüz (*)kuzun.cu Gedankenexperiment: la Mecanigue (Mekaniğin Tarihi) Neuchatel, 1950, s. 419-443 kân parçalarını soyut olarak zihinde canlandırarak matematiksel olarak yasalarının, koşullarının (*) Gedankenexperiment: fiziksel henüz olanak bulunmayanverilen zaman veya me­ ile karşılaştırılmasına Do¬ erişilebilir doğa isim. sonra erişilmesine belirlenip çözümlenmesine ve dahaolarak kân parçaların: soyut olarak zihinde yöntemi matematiksel olarak yasalarının, bulan ve adlandıran Einstein'dır. (Ç.N.) koşullarının ğadan bilgi edinmek için kullanılan bu canlandırarak belirlenip çözümlenmesine daha sonra erişilebilir doğa ile karşılaştırılmasına isim. Do­ Deneyleri için Birverilen (Düşünce Experiments" işlev (Melan¬ T. S. Kuhn (12) "A Function forveThought ğadan bilgi edinmek için kullanılan bu Üzerine yöntemi Çeşitlemeler) bulan ve adlandıran Einstein’dır. (Ç.tsI.) adlı kitapta, .derleyen Koyre R. Taton ve ges Alexandre Koyre (Alexandre (12) T,S. Kuhn "A Function for Thought Experiments" (Düşünce Deneyleri için Bir işlev (MelanCohen, I.B. Poris, 1963. Hermann. ges Alexandre Koyre (Alexandreyeni Koyre Üzerine adlıHistoire kitapta,.derleyen R. Taton bkz. V. Ronchi, de la lumiere içinÇeşitlemeler) (Işığınve bulgular (13) Genel olarak optik alanındaki I.B. Cohen, Poris, bölüm 1963. Hermann. , için bkz. J. Priestly, The Tarihi) Paris, 1956, 7. Bu etkilerden birine ilk bulunan açıklama (13) Genel olarak optik alanındaki yeni bulgular V. Light Ronchi, la lumiere ve andHistoire Relatingiçin Coloursde(Görme, Vision to bkz. Işık(Işığın History and Present State of Discoveries Tarihi) Paris, 1956, bölüm 7. Bu etkilerden birine ilk bulunan açıklama için bkz. J. Priestly, The Londra, Durumu) 1772, 498-520. ve Şimdiki Renklere ilişkin Keşiflerin Tarihçesi

,

History and Present State of Discoveries Reiating to Vision Light and Colours (Görme, Işık ve Renklere ilişkin Keşiflerin Tarihçesi ve Şimdiki Durumu) Londra, 1772, 498-520. 115

115

tur: Şimdiye kadar söylediklerimiz, bunalımın nasıl aynı zamanda hem alışıl¬ tur:kalıplan Şimdiyegevşettiğini kadar söylediklerimiz, nasıl aynı zamanda alışıl­ değişikliği bir paradigma mış gereken içinhem hem de temel'bunalımın ilave mış verileri kalıplansağladığını gevşettiğinigöstermek hem de temel bir paradigma gereken bakımından yeterli değişikliği sayılabilir. için Bazen ye¬ olağan verileri sağladığını göstermek bakımından yeterli sayılabilir. Bazen ye­ paradigmanın niilave bilimin alacağı biçim söz konusu aykı¬ çok önceden, edebilir. rılığa kazandırdığıalacağı Einstein, yapıdabiçim ni paradigmanm çokbelli önceden, olağan bilimin söz konusu aykı­ kendini klasik mekaniğin yerine rılığakoyacak kazandırdığı yapıda kendinisahip belli olmadan edebilir. önce Einstein, klasik mekaniğin bile siyah-cisim bir görüşe rad¬ herhangi yerine koyacak bir görüşe ile sahip olmadan önce siyah-cisim rad­ yasyonuna foto-elektrik bilinen aykırılıklar etkisibile ve özgül ilişkinherhangi ısılar so¬ arasındaki (14) Ancak runu bir yapınm görebildiğini ilişkileri yasyonuna ilişkin bilinen aykırılıklar yazmıştı. ile foto-elektrik etkisiböyle ve özgül ısılar so­ bir böyle önceden sık rastlanan lememesi daha durumdur. Bu¬ bilinçli olarak runu arasındaki ilişkileri görebildiğini yazmıştı. (14) Ancak bir yapınm görü nun yerine,bilinçli yeni paradigmanın, olabilecek esaslı bir ya da ileride önceden olarak görülememesi dahaparadigma sık rastlanan bir durumdur. B u­ genellikle iyice dalmış ipucunun, olan bir esaslı adamın birdenbire, bunalımın içineparadigma nun yerine, yeni paradigmanın, ya da ileride olabilecek bir kafasmda dahaiyice olağandır. gece yarısı ansızın şekillenmesi son ipucunun,birgenellikle birdenbire, bunalımın içine dalmışBu olan biraşama¬ adamın nın yapısı hakkında toplu şimdi derli görünenBuverilere da¬ kafasmda bir gece -yani yarısı bireyin, ansızm bize şekillenmesi daha olağandır. son aşamabir şimdi düzen vermek bir hakkında nasılbize hanm önce yol bulduğu ya da nasıl yapısı -yani için bireyin, derli toplu görünen verilere da­ buluşunun farkına birbuluşunun konusundasöyleyebileceğimiz vardığı şey yokturnasıl ve ha önce bir düzen verm ekburada için nasıl bir yol bulduğu pek ya da birkonusundabufarkma olgu büyük tamamıyla anlaşılmayacaktır. olasılıkla hiçbir zaman Yal¬ve vardığı burada söyleyebileceğimiz pek bir şey yoktur bir paradigmaya tekbüyük Yeni edebiliriz. yönelik bu temel bu¬ nız şeye işaret bubir olgu bir olasılıkla hiçbir zaman tamamıyla anlaşılamayacaktır. Yal­ de, ya çokaya hepsi ya dabu hemen genç kişilerin luşları değişiklik nız biryapan tek şeye işarethemen edebiliriz. Yeni bir paradigm yönelik temel bu­ olmuştu. alanakişilerin bu noktanın yeni girmiş belirtil¬ yaptıkları luşları yapan hemkişiler en hemen hepsi(15) de, Aslında ya çok genç ya da değişiklik bu adamların, önceki mesine belki de gerek bile yoktu, uygulamalar yaptıkları alana yeni girmiş kişilerçünkü olmuştu. (15) Aslında bu noktanın belirtil­ kurallarına fazla geleneksel sonucunda bilimin olağan bağlanmadıkları için, mesine belki de gerek bile yoktu, çünkü bu adam ların, önceki uygulam alar kurallarınolağan artık kurallarına busonucunda oynanamayacağını tanımladığı görerek yerlerini oyünun bilim in geleneksel fazla bağlanmadıkları için, alacak zaten ayrıcalıklı yeni bir tanım dizi kural açısından işe ayacağm bu kurallarm ladığıtasarlamak oyunun artık oynanam ı görerekbaşlamış yerlerini oldukları besbellidir. alacak yeni bir dizi kural tasarlamak açısmdan işe zaten ayrıcalıklı başlamış yaşanan yeni paradigmaya geçiş bilimsel bir devrimdir. Sa¬ Sonuç olarak, oldukları besbellidir. devrim konusuna nırımSonuç yaklaşabilmek doğrudan gereken hazırlığı da olarak, yaşanan yeni paradigmaya geçiş için bilimsel bir devrimdir. Sa­ bölümün bu ikmal fakat doğrudan önce son üç yapmış durumdayız, edişindeda nırım devrim konusuna yaklaşabilm ek hazırlığı için gereken hazırlığı belirsiz ele almalıyız. Aykırılık kavra¬ yapmışkaldığı durumdüşünülebilecek dayız, fakat önceson sonbirüçöğeyi bölümün bu hazırlığı ikmal edişinde 'devrim' kez kadar ele ve 'olağanüstü mının ilk bi¬ Bölüme atıldığı VI. ortaya belirsiz kaldığı düşünülebilecek son bir öğeyi almalıyız. Aykırılık kavraolabilirler. terimleri önemlisi, herbi­ lim' görülmüş ya da özdeş mmm ilk kezeşdeğerli ortaya atıldığı VI. Bölüme kadar ‘d evrimDaha ’ ve ‘olağanüstü 'den terimin anlama gelmediği de olağan ikilim başka bir izlenimi olmayan ’ terimleri eşdeğerli ya dabilim özdeş görülmüş olabilirler. Daha önemlisi, her bazı olabilir, ki bu döngünün yerleşmiş mantıksal ol¬ etmiş iki terimin de olağan olmayan bilim ’den başka birokurları anlama rahatsız gelmediği izlenimi tabiiokurları ki gerekrahatsız bu rahatsızlığa doğalolabilir, masını yoktu çünkü karşılarım. yerleşmiş ki buAslmda mantıksal döngünün bazı etmişşuolbenzer bir tabii mantıksal anda bilimsel döngü tıpkı buna taşıdıkla¬ masmı doğalkuramların karşılarım. da Asimda bu rahatsızlığa ki gerek yoktu çünkü şu etsin ya dabir bu döngünün Ancak etmesin, üzereyiz. rını görmek artık anda bilimsel kuram ların darahatsız tıpkı buna benzer mantıksal döngü taşıdıklaDenememizin anlama bundanbu önceki nermı geldiğini biliyoruz. iki bölü¬ görmek üzereyiz. Ancak rahatsız etsin yabudaveetmesin, döngünün artık bir çok olağan-bilimsel münde bir çöküş olduğunu faaliyette Denememizin ne anlam a geldiğini biliyoruz. bu vegösterecek bundan önceki ikiölçüt bölü­ bir gösterecek devrimin izleyip da gösterge) Bu ölçütlerin, geliştirdik. (ya münde olağan-bilim sel faaliyette bir çöküşçöküşü olduğunu bir çokizle¬ ölçüt yoktur;çöküşü adamları mediği Bilim bir bağımlılıkları (ya dakonusuna gösterge) hiçbir geliştirdik. Bu ölçütlerin, devrimbir in aykırılıkla izleyip izle­ mediği konusuna hiçbir bağımlılıkları yoktur: Bilim adamları bir aykırılıkla

(14) Einstein, adı geçen alıntı. (15) Gençliğin temel bilimsel araştırmadaki rolü hakkında yapılan bu genelleme, klişe sayılacak (14) Einstein, adı geçen alıntı. bir kanıt edinmek için, bilimsel bilinen bir konudur. izlenimci kadar Ayrıca bu hususta rolü (15) Gençliğin temel bilimsel araştırmadaki hakkında yapılan bu genelleme, klişe kurama sayılacak yapılmış temel bir konudur. bir göz atmak yeterlidir. Ancak bu genellemenin herhangi kadar bilinen katkıların Ayrıcabir bulistesine hususta izlenimci bir kanıt edinmek için, bilimsel kurama bir incelemeye vardır. Harvey C. Lehman (Age and Achievement halde ihtiyacı sistematik yapılmış temel katkılarinfena herhangi bir listesine bir göz atmak yeterlidir. Ancak bu genellemenin ve BaşarılarıÇağ Princeton, 1953) birçok faydalı veriyi ele almıştır, fakat yaptığı çalış¬ eserinde sistematik bir incelemeye fena halde ihtiyacı vardır. Harvey C. Lehman (Age and Achievement olduğu katkıları ayrıca ele almak gibi bir manın kavramları temelden söz konusu değiştirmenin Çağ ve BaşarılarıPrlnceton, 1953) eserinde birçok faydalı veriyi ele almıştır, fakat yaptığı çalış- , geç sayılabilecek üretkenliğe koşut olarak amacı Hem de yoktur. bilimlerde anlamda göreli manın kavramları temelden değiştirmenin söz konusu olduğu katkıları ayrıca ele almak gibi bir görülen -eğer varsa- özel koşullar hakkında bir soruşturma yapmamıştır. amacı yoktur. Hem de bilim lerde göreli anlamda geç sayılabilecek üretkenliğe koşut olarak görülen -eğer varsa- özel koşullar hakkında bir soruşturma yapmamıştır.

116

116

veya bunalımla karşılaştıkları zaman varolan paradigmalara karşı farklı bir Rakip para¬ da buna göre değişir. veya takınırlar bunalım lavekarşılaştıkları zaman varolan paradigm alara karşı farklı bir yapısı tutum araştırmalarının birgöre bulma isteği, tutumuyarlamalarının takınırlar ve araştırm alarının yapısı olsun da buna Rakiphoş¬ para­ çare değişir. ne olursa digma çoğalması, ya da te¬ felsefede digma uyarlamalarmm çoğalması, ne olursa olsun bir çare aramak bulma isteği, hoş­ çözüm belirgin olarak nutsuzluğun dışa vurulması, olağanüstü nutsuzluğun belirgin olarak dışa vum im ası,araştırmadan, felsefede çözüm aramak araştır¬ ya da te­ olağan bütün bunlar ilkeleri tartışmak, mel da, devrimlerden kavramı çok belir¬ bilim mel geçişin ilkeleri belirtileridir. tartışmak, bütün bunlar olağan araştırmadan, olağanüstü araştır­ Olağan maya mayavarlığına geçişin belirtileridir. dayalıdır. Olağan bilim kavramı da, devrimlerden çok belir­ tilerin tilerin varhğma dayalıdır.

117 117

IX. BİLİMSEL DEVRİMLERİN DOĞASI VE IX. BİLİMSEL DEVRİMLERİN DOĞASI VE ZORUNLULUĞU ZORUNLULUĞU

Bu düşüncelerle nihayet denememizin başlığını oluşturap konuyu doğru¬ dan ele Bilimsel bi¬ bulunuyoruz. duruma devrimkonuyu gelmiş nedir ve Bu alabilecek düşüncelerle nihayet denememizin başlığını oluşturaıı doğru­ limsel bir işlevi nasıl Bu soruların yanıtlarını gelişmede vardır? bö¬bi­ dan ele alabilecek duruma gelmiş bulunuyoruz. Bilimsel devrimönceki nedir ve lümlerde büyük Özellikle limsel gelişm ede nasıl öngörmüştük. bir işlevi vardır? Bu soruların yanıtlarını önceki bö­ son tartışma ölçüde konumuzun bu denemede gösterdiği bilimsel birikimci devrimleri lüm lerde büyük gibi, ölçüde öngörm üştük. Ö zellikle son tartışm a konum uzun açıkça olmayan ama kabul devrimler! gelişimci bir sürecin olarak ediyoruz vebirikim bizce en açıkça gösterdiği gibi, bu denemede bilimsel ci önemli olmayan parçaları özellikleri de eski ama gelişimci birbir sürecin parçaları yerini, olarak onunla kabul ediyoruz ve bizcebirenyenisi¬ önemli paradigmanın bağdaşamayan nin Ancak, tamamıyla kısmen almasıdır. ya dabir söylenecek bu konuda daha özellikleri de eski paradigmanın yerini, onunla bağdaşamayan bir yenisi­ bir soru ile ve ya açmaya çok bunları başlayabiliriz: paradigma değiş¬ ninşey tamvardır am ıyla da kısm en almasıdır. Ancak, bu konuda söylenecek daha sayılsın? tirmek devrim neden Siyasi ile bilimsel gelişme gelişme arasında çok şey vardır ve bunları açmaya bir soru ile başlayabiliriz: paradigma değiş­ ve temel olduğuna çok farklar her ikisinde geniş göre, bir tirm ek neden devrim sayılsın? Siyasi gelişme ile bilimdevrimler sel gelişmgören e arasında birelkoşutlukla benzetmeyi temellendirebiliriz? çok geniş nasıl ve tem farklar olduğuna göre, her ikisinde devrim ler gören bir Bu koşutluğun değilse birtemellendirebiliriz? yönü şimdiye kadar açığa çıkmış olsa ge¬ benzetmeyi nasıl hiç bir koşutlukla etken, kurumların, rektir: birçıkmış devrimleri zaten başlatanbir ölçüdeolsa Busiyasi koşutluğun hiç değilse yönüvarolan şimdiye kadar açığa ge­ kendi eserleri sorunları giderek karşısında ortamınbaşlatan rektir: siyasi olan devrimler! etken, varolan kuramyetersiz ların, birkaldıklarının ölçüde zaten artan hale gelmesidir hissedilir bu çoğunlukla bir kesimi¬ ölçüde kendi eserleri olan ortamın sorunları ve karşısında gidereksiyasanın yetersiz kaldıklarmın kalanhissedilir benzer bir kesimi­ neartan kısıtlı bir bilinçtir. devrimler de, buna çok şekil¬ ölçüde haleBilimsel gelmesidir ve bu çoğunlukla siyasanın de, zaten kendisinin olduğu araştırmayı odaklamış neyani, kısıtlıeldeki kalanparadigmanın bir bilinçtir. Bilimsel devrimler de, buna çok benzer bir şekil­ birde,doğa incelemek için gerekli işlevi artık yapamadığının öl¬ artan yani,parçasını eldeki paradigmanm araştırmayı zaten kendisinin odaklamış olduğu hissedilmesiyle bilimsel camianm belli artan gene, çüde bir ke¬öl­ başlar ve bu bir doğa parçasmı incelemek içinteşhis, gerekli işlevi artık yapamadığının simine sınırlı kalır. Gerek bilimsel devrimin belli siyasi önkoşulu, çüde hissedilmesiyle başlar ve gerek bu teşhis, gene,gelişmede bilimsel camianm bir ke­ düzenin haber devrimin veren belirtilerin varan ölçüde yitirdiğini simine bunalıma sınırlı kalır. Gerek siyasiişlerliğini gerek bilimsel gelişmede önkoşulu, daha da ileribelirtilerin algılanmasıdır. Hatta, zorlamasına giderek karşınhaber birazişlerliğini teşbihi düzenin bunalıma varan ölçüde yitirdiğini veren da Lavoisier'nin diyebiliriz ki söz Hatta, konusu koşutluk, algılanmasıdır. teşbihi birazCopernicus zorlamasınayakarşın daha da ileriönayak giderek oldukları kadar, oksijen türde ve¬ değişiklikleri paradigma içinyaolduğu diyebiliriz ki büyük söz konusu koşutluk, Copernicus da L avoisier’nin önayak dahakadar, yaoldukları ufak yenilikler X-ışınları yeni görüngü gibibüyük çeşitlerine ilişkin türde paradigma değişiklikleri içinçok olduğu oksijen ve­ da belirttiğimiz için sonunda ilişkin geçerlidir. bölümün ya de X -ışm ları gibiBeşinci yeni görüngü çeşitlerine çok daha gibi, ufak bilimsel yenilikler devrimler yalnızca kullandıkları yolla olan bilimsel bu da paradigma etkilenmiş kişiler için de geçerlidir. B eşinci bölümün sonunda belirttiğim iz gibi, kalanlar devrim sayılırlar. dışında anlamda bu açısından için devrim lergerçek yalnızca kullandıkları paradigmaBunun bu yolla etkilenm iş olan kişiler gibi, yalnızca olaylar Balkan ayaklanmaları 20. Yüzyıl tıpkıgerçek ge¬bu başlarındaki açısm dan anlam da devrim sayılırlar. Bunun dışında kalanlar için gökbilimcilergibi, Örneğin içinyalnızca sürecinin olağan X-ışınları lişme parçasıdır.Balkan birer olaylar tıpkı 20. Yüzyıl başlarındaki ayaklanmaları ge­ bu yeni ibaretti,Örneğin paradigması bilgiye bu katkıdan çünkü onların lişme yapılan sürecininbasit olağan birer parçasıdır. gökbilimciler için X-ışmları ve Roentgenbu gibi, ışının varlığından Ama Kelvin, etkilenmiyordu. bilgiye yapılan basit b a katkıdan ibaretti, çünküCrookes onlarm paradigması yeni ışının varlığından etkilenm iyordu. Ama Kelvin, Crookes ve Roentgen gibi, 118

118

araştırması doğrudan doğruya radyasyon kuramı veya katod ışınları ile ilgili araştırması doğrudan doğruya radyasyon kuramıyürürlükteki veya katod ışınları ile ilgili olanlar için, X-ışınlarının ister istemez paradigmanın bulunuşu olanlar için, X-ışınlarm m bulunuşu ister istemez yürürlükteki paradigmanın reddi ve bir yenisinin ortaya çıkması anlamına geliyordu. İşte bu yüzden de, reddi ve bir yenisinin ortayaiçin çıkması anlamına İşteşeylerin bu yüzden bulgunun yeni bilimde bir olağangeliyordu. ilk önce aksa¬de, yapılabilmesi yenilazımdı. bulgunun yapılabilm esi için ilk önce olağan bilim de bir şeylerin aksa­ ması ması lazımdı. ve bilimsel gelişme arasındaki koşutluğun bu oluşsal yönü hakkın¬ Siyasi Siyasi ve bilimsel gelişmeyer arasındaki koşutluğun oluşsal yönü hakkın­ da artık herhangi bir kuşkuya yandan koşutlu¬ kalmamıştır sanırım.buÖte da artık herhangi bir kuşkuya yer kalm am ıştır sanırım. Öte yandan koşutlu­ ğun, bu ilk yönüne anlamını kazandıran ikinci ve daha derin bir boyutu var¬ ğun, bu ilk yönüne anlam ını kazandıran ikinci gene ve daha derin bir boyutu var­ dır. Politik devrimlerin bu kurumların siyasi kurumları, amacı, yasakla¬ dır.olduğu Politikyollardan devrimlerin amacı, siyasi kurum lan,devrimin gene bu başarması, kurumlarm bir yasakla­ değiştirmektir. mış Dplayısıyla dizi mış olduğu yollardan değiştirm edir. Dolayısıyla bir dizi arada, toplumun kurumdan kılar ve başarması, zorunludevrimin uğruna yenileri vazgeçilmesini kurum dan yenileri uğruna vazgeçilm esini zorunlu kılar ve arada, toplumun tam olarak hiçbir kurumca yönetilmediği bir geçiş dönemi yaşanır. Başlan¬ tam olarak kurumkonumunu ca yönetilm ediği biryalnızca geçiş dönem i yaşanır. Başlan­ gıçtaki siyasi hiçbir zayıflatan kurumların bunalımın kendisidir, gıçtaki siyasi kurumlarm konumunu zayıflatan yalnızca bunalımm zayıflattığını gibi. Sonrakendisidir, gördüğümüz giderek paradigmaların işleyişini tıpkı tıpkısayıda paradigmalarm işleyişini zayıflattığım gördüğümüz Sonra giderek ve bugibi. artan ortam birey siyasi yabancılaşmaya yaşamdan içerisinde artan sayıda bireydışı siyasi yaşam danbaşlar. yabancılaşm ve bu ortam Bunalımaya bu içerisinde bireyle¬ davranmaya gittikçe daha kural derinleştikçe gittikçe daha kuralyeni dışı bir davranmaya Bunalım bu ortaya bireyle­ tekrarderinleştikçe kurulması için rin kurumsal başlar. çerçevede çoğu toplumun rin çoğu toplum yeni bir kurumsal Bu çerçevede kurulması içinya ortaya da noktadatekrar öneriye bağlanırlar. bir un somut toplum rakip parti atılmış atılm ış som ut bir öneriye bağlanırlar. Bu noktada toplum rakip parti ya da cephelere ayrılır. Biri eski kurumsal işleyişi savunurken/diğerleri bir yenisini cephelere ayrılır. çabasındadır. Biri eski kurumsal işleyişi savunurken, diğerleri bir yenisini da, Bu kutuplaşma sonra bir kez oluştuktan kurumsallaştırma kurum sallaştırm a çabasındadır. Bu kutuplaşm a bir kez oluştuktan kurumsalsonra eksenda, olasılığı hangi Siyasi değişimin siyasi ortadan kalkar. çözüm siyasi çözüm olasılığıveortadan kalkar. Siyasi değişiminfarklı hangi kurumsal eksen konusunda benim¬ üzerinde değerlendirileceği yürütüleceği görüşler üzerinde yürütüleceği ve değerlendirileceği konusunda farklı görüşler benim­ sedikleri ve bu devrimci ayrılıkta denge unsuru olacak herhangi bir kurumlar sedikleri bu devrimciiçin, ayrılıkta denge unsuru taraf olacakolan herhangi birson kurumlar kesimler tanımadıkları devrimci ötesi mercive çelişkiye aşa¬ ötesikitleyi merci ikna tanımadıkları devrimci taraf olan varan kesimler son aşa­ kez zor çelişkiye kullanmaya yöntemler kadar mada edecek veiçin, çoğu mada kitleyi ikna edecek ve çoğu kez zorsiyasi kullanmaya kadar evriminde varan yöntemler kurumların Devrimlerin, zorundadırlar. kullanmak çok kullanm zorundadırlar. evrim bu lerin, siyasi kurumbu larm evrimbiraz inde da çok nedenle görmeleri birak olmasına D karşın, önemli işlevi işlevleri önemli bir yahut işlevleri olm asmdışı a karşın, bu işlevi bubağlıdır. nedenle biraz da sahipgörmeleri olmalarına özelliklere kurumlar politika-dışı politika-dışı yahut kurumlar dışı amacımız, özelliklere paradigma sahip olmalarma bağlıdır. üzerinde değişikliği Denememizin kalan kısmında Denem em izin kısm ındabilimlerin amacım ız,evriminde paradigmadedeğişikliği üzerinde buna çok benzer birkalan incelemenin tarihsel yapılan yapılan bulacağını tarihsel birgöstermektir. incelem eninRakip bilim siyasi lerin evrim indearasında de bunayapılan çok benzer kurumlar se¬ özellikler özellikler bulacağmı göstermektir. Rakip yapılan zıt top¬se­ de siyasi tamamen birbirinearasında arasındaki aslındakurumlar gibi, rakip çim paradigmalar çim gibi, rakip paradigmalar birbirine tamamen zıt top­ biraslında Böyle olduğu içinde, tercihtir. yapılacak de lumsal tarzları arasındaarasmdaki yaşam lumsa] yaşam tarzları arasında bir tercihtir. Böyle tarafından olduğu için be-de, değer yargıları yalnızca bilime özgü olağanyapılacak tercih konusu söz söz konusuÇünkü tercihbu yalnızca olağan özgü değer yargıları tarafından bemücadele üzerinde zaten bilime yapılan paradigmaya lirlenemez. değerler lirlenemez. Çünkü bu paradigma değerler zaten üzerinde mücadele yapılangirdikleri paradigmaya za¬ bir tartışmaya üzerine bağlıdır. Paradigmalar, seçimi bağlıdır. Paradigmalar, paradigma seçimi üzerine bir tartışmaya girdikleri za­ rol kesim, kendi paradigmasını oynarlar. Her man, ister istemez döngüsel bir man, isteriçin istemez döngüsel bir rol oynarlar. Her kesim, kendi paradigmasını paradigmasını kullanmak durumundadır. gene kendi savunmak savunmak gene kendi paradigmasını durumundadır. kılan bir mantıksal ne de ya da etkisiz yanlış kullanmak olsa tartışmaları Fakat buiçin Fakat bu neBir de paradigmayı olsa tartışm aları yanlış yakanıtlamasına da etkisiz kılan mantıksal savunurken, para¬ genebiraynı değildir. döngü döngü değildir. Birkişi, paradigm ayı karşın savunurken, kanıtlam aynı para­ kabul buasına yeni gene her şeye doğa üzerine digmayla başlayan görüşü digm ayla her şeye nasıl karşınbir doğa buaçıkça yeni görüşü kabul göstermek uygulamanın olacağını şey üzerine edenler bilimsel kişi, içinbaşlayan edenlersahiptir. için bilim sel bir uygulam anın nasıl şeykonulmaz olacağını ölçüde açıkça ikna göstermek edici hattabir imge geniş, Böyle karşı şansına şansmaFakat sahiptir. Böyle bir imge geniş, hattakendini karşı konulmaz ölçüde ikna edici kanıtlamanın öncül alan olsun, kendi ne olursa gücü olabilir. olabilh.yalnızca Fakat gücü olursa Çizdiği olsun, kendi alan kanıtlamanın girmeyi öncül reddedenler alana kendini için bir de ikna ne konumu etmektir. konumu yalmzca etmektir. Çizdiği alana girmeyi reddedenler için bir ko¬de getirilemez. hale Paradigma çekici ayrıca ya daikna mantık olasılık yönünden ayrıca mantık ya da olasılık yönünden çekicipaylaştığı hale getirilemez. Paradigma ko­ değerlerin kesimlerin ilkeler ve taraf olan çekişmeye nusundaki nusundaki çekişm eye taraf olan kesim lerin paylaştığı ilkeler ve değerlerin 119 119

kapsamı kapsam buna ı bunaizin izinverecek verecekkadar kadargeniş genişdeğildir. değildir.Siyasi Siyasidevrimlerde devrim lerdeolduğu olduğu gibi, paradigma onayından tercihlerinde de ilgili topluluğun gibi, paradigma tercihlerinde de ilgili topluluğun onayındandaha dahayetkili yetkilibir bir yoktur. Bunedenle ölçüt ölçüt yoktur.Bu nedenlebilimsel bilim seldevrimlerin devrim lerinnasıl nasılgerçekleştirildiklerini gerçekleştirildiklerini görmek ve görmekiçin, için,yalnızca yalnızcadoğanın doğanın vemantığın mantığmetkileriyle etkileriyleyetinmeyip, yetinmeyip,bilim bilimtop¬ top­ luluğunu oluşturan oldukça kendine özgü çevrelerin içinde etkili olan iknaya luluğunu oluşturan oldukça kendine özgü çevrelerin içinde etkili olan iknaya yönelik kanıtlama yöntemlerini de incelememiz gerekecek. yönelik kamtlama yöntemlerini de incelememiz gerekecek. Paradigma seçme sorununun, saf mantık ve deney yoluyla neden tartışma¬ Paradigma seçme sorununun, saf mantık ve deney yoluyla neden tartışma­ sız olarak çözülemeyeceğini anlamak için, bu ve bundan sonraki bölümlerde sız olarak çözülemeyeceğini anlamak için, bu ve bundan sonraki bölümlerde yapmaya çalışacağımız gibi, geleneksel paradigmayı savunanları devrimci yapm aya çalışacağım ız gibi, geleneksel paradigmayı savunanları devrim ci ardıllarından ayıran farkların niteliğini incelemek gerekiyor.Tarihin, ardıllarmdan ayıran farklarm niteliğini incelemekgerekiyor. Tarihin,şimdiye şimdiye kadar bu farklara verdiğimiz sayısız örnekten başka daha birçoklarım sağla¬ kadar bu farklara verdiğim iz sayısız örnekten başka daha birçoklarım sağla­ yacağından kimsenin kuşkusu yoktur sanırım. Bu örneklerin, var olmaların¬ yacağından kimsenin kuşkusu yoktur sanırım. Bu örneklerin, var ölmalarmdan çok daha kuşku götürebilecek ve bu yüzden öncelikle ele alınması gere¬ dân çok daha kuşku götürebilecek ve bu yüzden öncelikle ele alınması gere­ ken tarafları, gerçekten bilimin yapısı hakkında temel bir bilgi sağlayıp sağ¬ ken tarafları, gerçekten bilimin yapısı hakkmda temel bir bilgi sağlayıp sağ­ Paradigma reddinin tarihsel bir olgu olduğunu kabul etsek bi¬ lamadıklarıdır. lamadıklarıdır. Paradigma reddinin tarihsel bir olgu olduğunu kabul etsek bi­ le, insanın safdilliği ve bilgisizliğinden öte bir şey aydınlattığını aynı rahat¬ le, insanın safdilliği ve bilgisizliğinden öte bir şey aydınlattığını aynı rahat­ lıkla iddia edebilir miyiz acaba? İster yeni bir tür görüngünün ister yeni bir lıkla iddia edebilir m iyiz acaba? İster yeni bir tür görüngünün ister yeni bir bilimsel kuramın benimsenmesi için, ille de eski bir paradigmanın reddini bilim sel kuram ın benim senm esi için, ille de eski bir paradigm anın reddini gerektiren ve bilimin özünde yatan nedenler gerçekten var mıdır? gerektiren ve bilimin özünde yatan nedenler gerçekten var mıdır? Böyle nedenler varsa bile, bilimsel bilginin mantık yapısından kaynaklan¬ Böyle nedenler varsa bile, bilimsel bilginin mantık yapısmdan kaynaklan­ madıkları kesindir. Yeni bir görüngü, ilkel olarak, geçmiş bilimsel uygulama¬ madıkları kesindir. Yeni bir görüngü, ilkel olarak, geçmiş bilimsel uygulama­ ya yıkıcı yönde yansımadan da ortaya çıkabilir. Bugün ayda yaşam olduğu ya yıkıcı yönde yansım adan da ortaya çıkabilir. Bugün ayda yaşam olduğu ortaya çıksa, bu varolan paradigmaları yıkan bir bulgu olur çünkü bu para¬ ortaya çıksa, varolan paradigm aları yıkan bir bulgu olur çünkü bu para­ bizebu digmaların ay hakkında söyledikleri orada yaşam bulunması ile görünür¬ digmalarm bize ay hakkmda söyledikleri yaşam bulunması ile görünür­ de bağdaşamaz. Fakat bilinen galaksinin bir tarafına daha az orada benzer ilişkin de bağdaşam az. Fakatsöz galaksinin daha az bilinen bir tarafına ilişkin benzer bir bulgu içni aynı şey konusu değildir. Aynı şekilde, yeni bir kuramın bir bulgu içni aynı şey söz konusu değildir.birAynı şekilde, yeni bir kuram ın herhangi birisiyle çelişmesi de zorunluluk değildir. Örneğin öncellerinden öncellerinden herhangi birisiyle çehşmesi ele de bir zorunluluk daha önce bir kuramdeğildir. yalnızca alan olabilir. Örneğin Kuanbilinmeyen görüngüleri yalnızca daha önce bilinmeyen görüngüleri ele alan bir kuram olabilir. Kuan­ tum kuramı da, yalnızca değilse bile büyük ölçüde, 20. yüzyıldan önce bilin¬ tum kuramı da, yalnızca değilse bile büyük ölçüde, 20. yüzyıldan önce bilin­ meyen, atomdan daha temel düzeydeki görüngülerle ilgiliydi. Yahut, yeni ku¬ meyen, daha temel düzeydeki ilgiliydi. yeniile, ku­ daha üst kuramlar ram önceatomdan düzey Yahut, düzeydegörüngülerle olup, daha alt bilinenlerden ram önce bilinenlerden daha üst düzeyde olup, daha alt düzey kuram lar ile, ilintiler bulunabilir. bunlarda bazı Bugün içinde hiçbir değişiklik içermeyen bunlarda hiçbir değişiklik içermeyen bazı ilintiler içinde bulunabilir. Bugün enerji sakinimi kuramı dinamik, kimya, elektrik, optik ısı kuramı, vs. gibi enerji arasında sakinim ibukuram ı dinam ik, kimya, elektrik, optik ısı kuram ı, vs. gibi tür ilintiler sağlayan bir yaklaşımdır. Eski ve yeni kuram¬ alanlar alanlar arasmda bu tür ilintileruyumlu sağlayan bir yaklaşımdır. Eski ve yeni kuram lar arasında böyle daha birçok her¬ ­ ilişki düşünülebilir ve bunlardan lar arasmda böyle daha birçok uyumlu ilişki düşünülebilir ve bunlardan her­ hangi birini, ya da hepsini, bilimin gelişmesini sağlayan tarihsel süreç içinde hangi birini, ya da hepsini, bilimin gelişmesini sağlayan tarihsel süreç içinde açıklamak mümkün olabilir. Eğer bu gerçekten yapılabilseydi, bilimsel geliş¬ açıklamak mümkün olabilir. Eğer bu gerçekten yapılabilseydi, bilimsel geliş­ de o zaman me tam anlamıyla birikime dayalı sayılabilirdi. Yeni tür görüngü¬ me de o zaman tam anlamıyla birikime dayalı sayılabilirdi. tür görüngü­ fark lerin işlevi doğanın bir parçasında edilmeyenYeni daha önce bir ilişkiler dü¬ lerin işlevi doğanın bir parçasmda daha önce fark edilmeyen bir ilişkiler dü­ ise, zenini bilgi yeni evriminde bizim gözler önüne sermek olurdu. Bilimin zenini gözler önüne sermek olurdu. Bilimin evriminde ise, yeni bilgi bizim iddia ettiğimjz gibi başka ve karşıt bir tür bilginin değil, bilgisizliğin yerini iddiaolurdu. ettiğim jz gibi başka ve karşıt bir tür bilginin değil, bilgisizliğin yerini almış almış olurdu. Bilimin -ya da bilim kadar etkili olmayan bir başka girişimin- gerçekten a daanlamıyla bilim kadar etkili olmayan birgelişmiş başka girişim in- gerçekten de buBilimin olduğunu düşün¬ birikime dayanarak şekilde,-ytam de bu şekilde, tam anlam ıyla birikime dayanarak gelişmiş olduğunu düşün­ mek elbette mümkündür. Geçmişte buna inanmış çok kişi olduğu gibi, halen mek elbette mümkündür. Geçmişte buna inanmış çok kişi olduğu gibi, halen de tarihsel gelişmenin izleyeceği en doğru biçimin birikim olduğuna, fakat de tarihsel gelişm enin izleyeceği en doğru biçimin birikim olduğuna, fakat insan müdahalesinin bunu sürekli çarpıttığına inananların sayısı az değildir. insan m üdahalesinin bunu sürekli çarpıttığına inananların sayısı az değildir. 120 120

Bu inancın tabii ki önemli nedenleri vardır. Onuncu Bölüm'de bilimi birikim Bu inancın tabii ki önemli nedenleri vardır. Onuncu Bölüm’de bilimi birikim olarak açıklayan görüşün, bilgiyi ham duyum verileri üzerine zihin tarafın¬ olarak açıklayan bilgiyi ham duyum verileri üzerine zihin tarafın­ dan kurulan bir yapıgörüşün, olarak kabul eden yaygın bir bilgi kuramı ile ne kadar iç dan kurulan bir yapı olarak kabul eden yaygm bir bilgi kuramı ile ne kadar iç içe olduğunu göreceğiz. On birinci Bölüm'de de bilim eğitiminin kullanılan içe olduğunu göreceğiz. On birinci Bölüm ’de de bilim eğitiminin kullanılan en etkin tekniklerinin aynı tarihsel imgeye nasıl güçlü bir destek sağladığına en etkin teknikerinin aynı tarihsel imgeye nasıl güçlü bir destek sağladığma tanık olacağız. Yalnız hemen söyleyelim ki, birçok kişinin özlemi olan bu tanık olacağız. en söyleyelim ki,olursa kişinin özlem i olan bu ne kadarYalnız imgenin, olsun, büyük hem bir inamlırlığa sahip birçok gerçekten bilimin imgenin, ne kadar büyük bir inamlırlığa sahip olursa olsun, bilimin imgesi mi olduğu kuşku götürür. Gerçekte, paradigma-öncesigerçekten devreden sonra imgesi mi olduğu kuşku götürür. Gerçekte, paradigma-öncesi devreden her yeni kuramın ve her yeni görüngünün kabul edilmesi için, bir öncekisonra pa¬ her yeniyok kuramm yeni görüngünün edilmesi bir önceki pa­ radigma ve her bilimsel okulları bununiçin, ardından rakip olmuş ve düşüncekabul her se¬ radigma yok olmuş ve rakip bilimsel düşünce okulları bunun ardından her ferinde bir çekişme içine girmişlerdir. Birikim yoluyla beklenmedik yenilik¬se­ bir çekişme içine bir Birikim yoluyla beklenmedik yenilik­ elde edilmesi lerferinde şeklinde girmişlerdir. süreç, bilimsel gelişmenin kuralı değil, daima ler eldeolmuştur. edilmesi Tarihsel şeklindeolguyu bir süreç, bilimsel kuralı değil, daima istisnası ciddiye alan gelişmenin bir kişi bilimin, sonradan ya¬ istisnası olmuştur. Tarihsel olguyu ciddiye alan bir kişi bilimin, sonradan ya­ ratılan birikim imgesi idealine doğru bir eğilim gösterdiğinden doğallıkla ratılan birikim im gesi idealine doğru bir eğilim gösterdiğinden doğallıkla kuşku duyacaktır. Bilimin farklı tür bir girişim olması olasılıği daha fazladır. kuşku duyacaktır. Biliminbazı farklı tür birbize girişim olması olasılığı daha fazladn. tersini Ancak, bunun ka¬ olgular direnç gösteren düşündürtecek Ancak, direnç gösteren bazı olgular bize bununyoluyla tersini elde düşündürtecek ka­ Bu durumda birikim olabilirler. edilmesinin dar etkili yeniliğin dar etkili olabilirler. Bu durum da yeniliğin birikim yoluyla elde edilmesinin yalnızca gerçeklikte az rastlanmakla kalmayıp, mantık açısından da düşük bir yalnızca gerçeklikte az rastlanm kalmayıp, mantık açısmdan dabir düşük konunun incelediğimiz olasılık kadarına dahabir olduğunu görmemiz için,akla olasılık olduğunu görm em iz için, konunun incelediğimiz kadarına bir daha göz "atmamız yeterlidir. Olağan araştırma dediğimiz uğraş gerçekten de biri¬ göz dayalıdır, atmamız yeterlidir. Olağan araştırma uğraş gerçekten de da, biri­ kime fakat burada bir yenilik konusu olmadığı söz dediğimiz gibi, başarı kime dayalıdır, fakat burada bir yenilik söz konusu olmadığı gibi, başarı bilim adamının önceden varolan kavramsal ve yöntemsel tekniklerle çözüm¬da, bilim adammm kavramsal ve yöntemsel tekniklerle çözüm­ yeteneğine sorunlarvarolan lenebilecek türdeönceden teknik bağlıdır. (Eldeki ve seçebilme lenebilecek türde sorunlar seçebilm e yeteneğine bağlıdır. (Eldeki teknik bilgilerle ilişkisi göz önüne alınmadan sırf yararı açısından aşırı ilgi duyulanve bilgilerle göz önüne almmadan sırf yararı engelleyebilmektedir.) açısmdan aşm ilgi duyulan builişkisi bilimsel nedenle sorunlar gelişmeyi rahatlıkla Şu sorunlar bu nedenle bilim sel gelişm eyi rahatlıkla da var ki, eldeki bilgi ve tekniklerle sınırlandırılmış engelleyebilmektedir.) sorunları çözmeye uğra¬Şu da bir varkişi, ki, eldeki bilgi ve tekniklerle ırlandm im ış sorunları çözmeye uğra­ değildir. Hedefin biri bakmansm ke¬ rastgele şan ne olduğunu çevresine şan bir bilir kişi, ve rastgele bakınan değildir. Hedefin ne olduğunu ke­ ona göre gerek biri sinlikle tasarlar ve gerekçevresine düşüncelerini araçlarını, sinlikle bilir ve gerek araçlarını, gerek düşüncelerini ona göre tasarlar yönlendirir. Bu kişi doğadan ve kendi yöntemlerinden beklediklerinde yanıl¬ve yönlendirir. kişi doğadanbir veyenilik kendi yöntemlerinden beklediklerinde yanıl­ ortaya çıkabilir. ya da yeni bir bulgu dığı ölçüde de,Bubeklenmeyen dığı ölçüde de, beklenmeyen bir yenilik ya da yeni bir bulgu ortaya çıkabilir. veren edilen haber önemi elde de aykırılı¬ onu bulgunun çoğunlukla Sonuçta Sonuçta elde edilen bulgunundirençle önemi de çoğunlukla onu olmaktadır. haber verenAçıkça aykmhorantılı ve gösterdiği doğrudan ğın kapsamıyla ğm kapsam ıyla ve gösterdiği dirençle doğrudan orantılı olmaktadır. Açıkça ku¬ görülüyor ki, aykırılığı ortaya çıkan paradigma ile bu aykırılığı sonradan görülüyor ki, aykırılığı ortaya çıkan paradigma ile bu aykınlığı sonradan ku­ ral haline sokan paradigma arasında bir zıtlık olması kaçınılmazdır. Altıncı ral halineparadigma sokan paradigm a arasm da bir zıtlık olması Altıncı yıkılması sonucu edilen örneklerini inceler¬ elde Bölüm'de keşifkaçınılmazdır. B ölüm ’de paradigma ası sonucu elde değildi, edilen keşif örneklerini inceler­ basityıkılm birer tarihsel rastlantı ken bu tür çelişkiler çünkü gördüklerimiz, ken gördüklerimiz, basit birer tarihsel rastlantı değildi, çünkü bu tür çelişkiler dışmda keşifleri doğurabilecek bir başka kaynak yoktur. dışmda keşifleri doğurabilecek bir başka kaynak büsbütün yoktur. açıklık getirmek¬ icat edilişine yeni kuramların Aynı kanıtlama, Aynı kanıtlama, yeni kuram larm icat edilişine büsbütün açıklık getirmek­ vardır. tedir. İlkece, üzerinde yeni bir kuram geliştirebilecek üç tür görüngü tedir. İlkece, üzerinde yeni bir kuram geliştirebilecek üç tür görüngü vardır. yeterince zaten açıkladığı görüngülerdir, ki Birincisi varolan paradigmaların Birincisi varolan paradigm için alarm yeterince açıkladığı görüngülerdir, birzaten yahut hedef noktası başlangıç geliştirmek oluşturdu¬ki kuramı bunların kuramı geliştirmek için bir başlangıç noktası yahut hedef oluşturdu­ da -Yedinci zamanlarda Bölümün Bunu yapabildikleri so¬ ğubunlann seyrek görülür. ğu seyrek görülür. Bunu yapabildikleri zamanlarda da-Y edinci Bölümün so­ nunda gördüğümüz üç ünlü tahmin örneği gibi- oluşmasına yol açtıkları ku¬ nunda gördüğümüz üç ünlü tahm in örneği gibioluşmasına yol açtıklarıkuramlar ender olarak kabul görür çünkü bu tip kurguları birbirinden ayırdederamdeğişkenlik lar ender olarak görür çünkü bu ikinci tip kurguları birbirinden ayırdedebulunamaz, bir sınıf görüngü, yapıları temelikabul doğada cek cek değişkenlik tem eli doğada bulunam az, ikinci bir sınıf görüngü, yapılan ayrıntıları ileri daha dü¬ fakat ancak kuramm varolan paradigmada öngörülen varolan paradigmada öngörülen fakat ayrmtıları ancak kuramm daha ileri dü­ zeyde ayrıştırılmasıyla anlaşılabilecek olanlardır. Bilim adamlarının üzerinde zeyde ayrıştırılmasıyla anlaşılabilecek olanlardır. Bilim adamlarmm üzerinde 121 121

enensık sıkaraştırma araştırmayaptıkları yaptıklarıgörüngüler görüngülerbunlardır, bunlardır,fakat fakatbubuaraştırmanın araştırmanmamacı amacı dadayeni icat paradigmalar etmek olanları var değil, yeni paradigmalar icat etm ek değil, var olanlarıayrıştırmaktır. ayrıştnm aktır.Bu Buamaca amaca erişmeyi erişm eyibaşaramadıkları başaram adıklarıanda andabilim bilimadamları adamlarıüçüncü üçüncütürtürgörüngüyle, görüngüyle,yani yani varolan paradigmaya uymamakta inat eden aykırılıklarla karşılaşırlar. varolan paradigm aya uym am akta inat eden aykırılıklarla karşılaşırlar.Yeni Yeni kuramlara kuramlarayol yolaçan açantek tekgörüngü görüngütürü türübunlardır. bunlardır.Bilim Bilimadamının adammıngörüş görüşalanmalanmtür görüngüye kuramca belirlenmiş bir yer sağlayan paradigma, aykı¬ dadaher her tür görüngüye kuramca belirlenmiş bir yer sağlayan paradigma, aykı­ rılıklar rılıklariçin içinböyle böylebirbiryer yerbulamaz. bulamaz. Fakat yeni kuramlar Fakat yeni kuramlareğer eğereskisinin eskisinindoğa doğaileileilişkisinde ilişkisindeortaya ortayaçıkan çıkanaykırı¬ aykırı­ lıkları gidermek o yaratılıyorsa, için zaman bir yeni kuramm başanh lıkları gidermek için yaratıhyorsa, o zaman başanh bir yeni kurammbirbirnok¬ nok­ tadan sonra öncelinden türetilebilenlerden farklı tahminlerin yapılmasına izin tadan sonra öncelinden türetilebilenlerden farklı tahminlerin yapılmasına izin vermesi vermesigerekir. gerekir.Halbuki, Halbuki,eski eskiveveyeni yenikuramlar kuramlarmantıksal mantıksalolarak olarakbağdaşabilbağdaşabilseydi, böyle farklılık bir dahi meydana gelemezdi. Dolayısıyla seydi, böyle bir farklılık m eydana dahi gelemezdi. Dolayısıylaikinci, ikinci,yani yani yeni yenikuram kurambir biryandan yandanbenimsenirken, benimsenirken,aynı aynısüreç süreçiçinde içindebirbiryandan yandandadabirin¬ birin­ yerine cinin cinin yerinegeçmek geçmekzorundadır. zorundadır.Enerjinin Enerjininsakinimi sakinimigibi gibibirbirkuram kurambile, bile,bu¬ bu­ ortak doğayla ilişkisi yalnızca kendinden bağımsız olarak yerleşmiş gibi gün gün ortak doğayla ilişkisi yalnızca kendinden bağımsız olarak yerleşmiş gibi görünen görünenkuramlar kuramlararacılığıyla aracılığıylakurulabilen, kurulabilen,salt saltmantıksal mantıksalbirbirüstyapı üstyapıgibi gibika¬ ka­ edildiği bul tarihsel o da paradigma yıkımmdan payını al¬ halde, gelişiminde bul edildiği halde, tarihsel gelişiminde o da paradigma yıkımmdan paymı al­ Newton dinamiğiileilekalorik mıştır. mışın.Kaynağında, Kaynağmda, Nevvtondinamiği kalorikısıısıkuramının kuramınmyeni yenigeliştiril¬ geliştiril­ arasındaki miş sonuçları temel unsur bağdaşmazlığın bir bunalım olduğu miş sonuçları arasmdaki bağdaşmazlığın temel unsur olduğu bir bunalımyat¬ yatmaktadır. sakinimi, ancakısının maktadn.Enerji Enerji sakinimi,ancak ısmmkalori kalorikuramı kuramıreddedildikten reddedildiktensonra sonrabi¬bi­ bir limin Ve yalnızcabilimin lim in birparçası parçasıolabilmiştir. olabilmiştir.(1) (1) Veyalnızca biliminbir birsüre süreparçası parçasıolduk¬ olduk­ tan sonra mantıksal açıdan daha üst düzeyde* bir kuram haline gelebildi. tan sonra m antıksal açıdan daha üst düzeyde* bir kuram haline gelebildi. Böylelikle doğa üzerine inançlarda bu tür yıkıcı değişiklikler olmadan yeni Böylelikle doğa üzerine inançlarda bu tür yıkıcı değişiklikler olmadan yeni kuramların Ortaya nasıl çıktıklarını açıklamak güçleşir. Art arda gelen bilim¬ kuramlarm ortaya nasıl çıktıklarmı açıklamak güçleşir. Art arda gelen bilim­ sel kuramların birbirlerini bir mantık silsilesi halinde içerdikleri düşüncesinin sel kuramlarm birbirlerini bir mantık silsilesi halinde içerdikleri düşüncesinin yanlışlığını yanlışlığınıkanıtlayamasak kEmıtlayamasakbile, bile,tarihsel tarihselaçıdan açıdangüç güçinanılır inanılırbir birgörüş görüşoldu¬ oldu­ ğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. ğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bundan bir asır önce, bilimsel devrimlerin zorunluluğu konusunu bu nok¬ Bundan bir asır önce, bilimsel devrimleriu zorunluluğu konusunu bu nok­ tada tamamlamak mümkün olabilirdi. Fakat günümüzde bu ne yazık ki yapı¬ tada tamamlamak mümkün olabilirdi. Fakat günümüzde bu ne yazık ki yapı­ lamaz, çünkü bilimsel kuramm doğası ve işlevi hakkmda çağımızm en geçer¬ lamaz, çünkü bilimsel kuramm doğası ve işlevi hakkmda çağımızm en geçer­ li felsefi yorumu bizim konu üzerine yukarıda geliştirdiğimiz görüşle tam bir li felsefi yorumu bizim konu üzerine yukarıda geliştirdiğimiz görüşle tam bir halindedir. M antıksalpozitivizm bir çelişki çelişki halindedir.Mantıksal pozitivizmokulunun okulunun biruzantısı uzantısıolan olanvevebubu okulun mirasçıları tarafından da kesin şekilde reddedilmeyen bu yorum, bili¬ okulun mirasçıları tarafmdan da kesin şekilde reddedilmeyen bu yorum, bili­ min kabul ettiği kuramlarm kapsamını ve anlamını kısıtlayarak, aynı doğal min kabul ettiği kuram larm kapsam m ı ve anlamını kısıtlayarak, aynı doğal görüngüler hakkında tahminler üreten sonraki kuramlarla çelişmeleri olasılı¬ görüngüler hakkmda tahminler üreten sonraki kuramlarla çelişmeleri olasıhğını ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Bilimsel kuramm kavranışma getiri¬ ğmı ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Bilimsel kuramm kavranışma getiri­ len bu sınırlamaya en ve güçlü örnek olarak, çağdaş Einstein dina¬ len bu sınırlamaya entanınmış tanınmış ve güçlü örnek olarak, çağdaş Einstein dina­ miğinle Newton'un Principia'sından kaynaklanan daha eski dinamik denk¬ m iği ile Nevvton’un P rincipia’smdan kaynaklanan daha eski dinam ik denk­ lemleri arasındaki ilişki üzerine yapılan tartışmaları gösterebilirz Bizim de¬ lemleri arasm daki ilişki üzerine yapılan tartışmaları gösterebilirz Bizim de­ nememizin bakış açısmdan bu iki kuramm bağdaşmasına olanak yoktur. Bu nem em izin bakış açısm dan bu iki kuramm bağdaşmasına olanak yoktur. Bu bağdaşmazlığın ne anlamda kullanıldığını da, Copernicus ve Ptoleme astro¬ bağdaşm azlığın ne anlam da kullanıldığını da, Copernicus ve Ptoleme astro­ nomilerini karşılaştırırken yeterince gösterdiğini sanıyorum. Einstein'ın ku¬ nom ilerini karşılaştırırken yeterince gösterdiğini sanıyorum. E instein’m ku­ ramını kabul etmek için Newton'un kuramını- yanlış saymak gerekir. Bu göramını kabul etm ek için Nevvton’un kuramtnı yanhş saymak gerekir. Bu gö(1 ) Silvanus P. Thompson, Life of William Thompson Baron Kelvin of Largs (Largs Kelvin (1) Silvanus P. Thom pson,Hayatı) Life ofLondra, VVİlliam1910. Thompson Kelvin William Thompson'un . of Largs (Largs Kelvin Baronu s. 266-281 bölüm I,Baron VVİlliarhile Thompsonün Londra, Yani öncelleri (*)Baronu (Ç.N.)1910. bölüm l,s. 266-281. çelişki içindeHayatı) olmayan. (*) Yani öncelleri ile çelişki içinde olmayan. (Ç.N.)

122 122

(2) Bu yüzden günümüzde azınlıkta çıkartılan başlıca riiş riiş günümüzde azınlıktakalmıştır. kalmıştır. (2) Bu yüzdenkarşısına karşısına çıkartılanbaşlıca itirazları incelemek zorundayız. itirazları incelemek zorundayız. Bütün bu itirazların dayandığı temel ilkeyi şöyle açıklayabiliriz: relativisiBütün bu itirazlarm dayandığı temel ilkeyi şöyle açıklayabiliriz: relativisitic (görelilikçi) dinamik, iddia edildiği gibi, Newton dinamiğinin yanlış oldu¬ tic (görelilikçi) dinamik, iddia edildiği gibi, Newton dinamiğinin yanlış oldu­ ğunu kanıtlayamaz, çünkü Newton dinamiği halen birçok mühendis tarafın¬ ğunu kanıtlayam az, çünkü Nevvton halen birçok mühendis tarafın­ dan ve bazı seçilmiş uygulamalar sözdinamiği birçok fizikçi tara¬ konusu olduğunda dan ve bazı seçilmiş uygulamalar söz konusu olduğunda birçok fizikçi tara­ fından da başarı ile kullanılmaktadır. Dahası, eski kuramın kullanılışının ta¬ fından da başarı ile kullanılmaktadır. Dahası, eski kuramın kullanılışının ta­ mamen geçerli olduğunu kanıtlamak için, farklı uygulamalarda onun yerini mamen geçerli olduğunu kanıtlam ak için, farklı uygulamalarda onun yerini alan kendisi delili en büyük kuramın sağlamaktadır. Einstein'ın kuramı, alan kuram m kendisi en büyük delili sağlam aktadır. E in ste in ’m kuram Newton 'un denklemlerinden elde edilen tahminlerin belli sınırlayıcı koşullarıı, Nevvton’un elde edilen tahminlerin belli sınırlayıcı koşulları yerine kadar işe yaradı¬ bütün uygulamalarda en az ölçme getirendenklemlerinden araçlarımız yerine getiren için bütün uygulamalarda en az ölçme araçlarımız kadar işeyakla¬ yaradı­ ğını göstermek kullanılabilir. Newton kuramının Örneğin, iyi bir ğını gösterm ek için kullanılabilir. Örneğin, Nevvton kurammm iyi bir şık çözüm sağlayabilmesi için, ele alınan nesnelerin ışığın hızına kıyaslayakla­ dü¬ şıkbir çözüm sağlayabilmesi için, ele alman nesnelerin hızma dü­ şük gerekmektedir. Bununışığın kaçkıyasla gibi bir al¬ göreli hıza sahip olmaları koşul şük bir göreli kuramı hıza sahip olmaları gerekmektedir. Bununve gibi bir kaç koşul al­ tında, Einstein kuramından türetilebilir dolayısıyla Newton onun tında, Nevvton kuram ı Einstein kuram ından türetilebilir ve dolayısıyla onun özel bir uygulama dalı sayılmalıdır. özel bir uygulama dalı sayılmalıdır. Buna göre, diye devam ediyor itirazlar, bilimsel bir kuramm kendi özel Buna dallarından göre, diye devam ediyor itirazlar, bilimsel birEğer kuramm kendi bi¬ özel mümkün biriyle çelişmesi uygulama değildir. Einstein'ci uygulama dallarmdan biriyle çelişmesi mümkün değildir. Eğer Einstein’ci lim, Newton dinamiğini yanlışlamış görünüyorsa, bunun tek nedeni bazı öl¬bi­ lim, Newton'culann Nevvton dinam iğini yanlışlamış görünüyorsa, bunun tek nedeni bazı bu kuramın kesin sonuçlar verdiğini, tamamıyla yahutöl­ çüsüz çüsüz Nevvton’cularm bu da kuramın tamamıyla kesin sonuçlar verdiğini, yahut iddia yüksek geçerli çok aynı şekilde göreli hızlarda olduğunu etmeleridir. çok yüksek göreli hızlarda da aynı şekilde geçerli olduğunu iddia etmeleridir. Bu tür iddialar için hiçbir kanıt göstermelerine olanak olmadığına göre de, bu Bu tür iddialar için hiçbir kanıt göstermelerine olmadığına göre de,nebu bilim gelmişlerdir.olanak kurallarına Newton kuramı önceden görüşlerinde karşı görüşlerinde kanıtlara bilim kurallarına karşı gelmişlerdir. Nevvton kuramı önceden dayalı idiyse, ölçüde bilimsel bir gerçek şimdi de öy¬ne kuram geçerli ölçüde geçerli kanıtlara dayalı gerçek bir bilimsel kuram idiyse, şimdi de öy­ ledir. Einstein'ın yanlışlığını kanıtlamış olabileceği önermeler, yalnızca abar¬ ledir. Einstein’ın yanlışlığını kanıtlamış olabileceği önermeler, yalnızca abar­ mal iddialardan bilime zaman ve dolayısıyla hiçbir tılmış olmamış ibarettir. tılmış ve dolayısıyla hiçbir zaman bilime mal olmamış iddialardan ibarettir. İnsan hatası olan bu abartmalardan temizlenmiş haliyle Newton'cu kuram İnsanzaman hatasıçürütülmemiştir olan bu abartmve alardan tem izlenm de. iş haliyle Nevvton’cu kuram hiçbir çürutülemeZ hiçbir çürütülmemiştir ve çürütülemeZ de. adamları tarafından kulla¬ Aynı zaman kanıtlamanın yetkin bilim değişik türleri Aynı kanıtlam anın değişik türleri yetkin bilim tarafından kulla­ de artar bile. için yeter nılmış herhangi bir kurama bağışıklık kazandırmakadamları nılmış herhangi bir kuram a bağışıklık kazandırm ak için yeter de artar bile. tarafı büyük sa¬ Örneğin, bu kadar kötülenmiş olan flojiston kuramı da alt Örneğin, kötülenm iş olandüzenli flojiston ı da alt tarafı büyük sa­ birkuram yıda kimyasal Nesnelerin fizikselbuvekadar görüngüye yapı sağlamıştı. yıda(çok fiziksel ve kimflojiston yasal görüngüye bir yapı sağlamıştı. Nesnelerin açıkladığı gi¬ nasıl miktarda için) yanabildiklerini içerdikleridüzenli nasıl (çok m iktarda flojiston içerdikleri için) yanabildiklerini açıkladığı gi­ bi, metallerin de neden metal cevherlerinden daha çok ortak niteliğe sahip bi, m etallerin de neden metal cevherlerinden daha çok ortak ile Kurama de niteliğe flojistonsahip göre, metallerin olduklarını gösterebiliyordu. hepsi olduklarını gösterebiliyordu. Kuramabirleşiminden göre, m etallerin hepsi deve flojiston her me¬ile olmayan madenlerin ve saf oluşmuştu birleşmiş birleşm iş ve saf olm ayan m adenlerin birleşim inden oluşm uştu ve her m e­ meydana talde bulunan flojiston bu ortak nitelikleri getiriyordu. Flojiston talde bulunan flojiston ortakgibi nitelikleri eydana getiriyordu. asit eldeFlojiston tözlerin mtutuşmasıyla ve bu edilen sülfür kuramı ayrıca karbon kuram ı ayrıca karbon ve sülfür gibi tözlerin tutuşm asit elde edilen de açıklanmasını zamanda, yapmaktaydı. bazı hapsedil¬ Aynıasıyla tepkimelerin bazı tepkim elerin de açıklanm asını yapmaktaydı. Aynı zamanda, hapsedil­ miş bir hacimdeki havanm içinde meydana gelen tutuşmanın yol açtığı ha¬ mişazalmasına bir hacim deki havanm m eydana tutuşmanın açtığıtu¬ ha­ cim konusu da bir bu etkininyol söz gelen getirmişti: yorumiçinde nedeni cim azalm asına da bir yorum getirm işti: söz konusu bu etkinin nedeni tu­ tuşma sonucu salıverilen flojistonun, karıştığı havanın esnekliğini bozmatuşm a sonucu salıverilen flojistonun, karıştığı havanm esnekliğini bozma(3) Bu bir bozması esnekliğini saydıklagibi. yayın sıydı, tıpkı ateşin çelik sıydı, tıpkı ateşin çelik bir yayın esnekliğini bozması gibi. (3) Bu saydıkla­ (2) Örneğin bkz. P.P. Wiennehin görüşleri. Philosophy of Science (Bilim Felsefesi) dergisi, 1958, s. 298. Örneğin P.P. VVıenneriin Philosophy Theory of Science (Bilim Felsefesi) dergisi, 1958, s. 298. Devrilişi) (3)(2)James Conant, Kuramının Cam¬ Overthrowgörüşleri. (Flojiston of the Phlogiston B.bkz. (3) James Conant, Overthrovv of theA Phlogislon Theory (Flojiston(Kimyanın Kuramının Devrilişi) Camof Chemistry Kısa ve J.R. Short History bridge, Bir Tarihi) Partington, 1950,B.13-16; 13-16; J.R. Partington, A Short Flistory of Chemistry (Kimyanın Kısa BirveTarihi) en eksiksiz en kuramının başarıları , s. hakkında 85-88. Flojiston 2. bhdge, 1951ve Londra, basım 1950, 2. basım inceleme Londra, 1951, s. 85-88, Flojiston kuramının hakkmda en eksiksiz ve en Stahl,başarıları Chimique H. Metzger, Newton, Boerhaave et la Doctrine hoşgörülü için bkz. hoşgörülü inceleme içinve bkz. Fİ. Metzger, StahI, Boerhaave et la Doctrine Chimigue Bölüm Paris 1930 Öğretisi) Nevvton, Kimya II: (Newton, Boerhaav Stahl, (Nevvton, StahI, Boerhaav ve Kimya Öğretisi) Paris 1930 Bölüm II:

123 123

rımız, rım ız,flojiston flojistonkuramcılarının, küram cılannın,görüşleri görüşleriiçin içinsahip sahipçıktıkları çıktıklarıgörüngülerin görüngülerin tamamı olsaydı, bu kuram hiçbir zaman çürütülemezdi. Şimdiye kadar her¬ tamamı olsaydı, bu kuram hiçbir zaman çürütülemezdi. Şimdiye kadar her­ hangi hangibir birgörüngü görüngüdilimine dilim inebaşarıyla başarıylauygulanmış uygulanmışher herkuram kuramiçin içinbenzer benzerbir bir kanıtlama kanıtlam ayeterlidir. yeterlidir. Fakat Fakatkuramları kuram larıbubuşekilde şekildekurtarmak kurtarmakiçin içinuygulama uygulamakapsamlarının, kapsamlarmın,elde¬ elde­ kikideneysel kanıtların ve erişebildiği görüngüler gözlemde deneysel kanıtlarm erişebildiği görüngüler ve gözlemdevarabildiği varabildiğikesin¬ kesin­ liklikderecesi derecesiileilesınırlandırılması sınırlandırılmasıgerekmektedir. gerekmektedir.(4) (4)Bu Busınırlandırma smırlandumabirbiradım adım (ki daha da ileri bir zaman götürüldüğü kez mı başlandı daha ileri götürüldüğü zaman da (ki bir kez başlandı mıbubuikinci ikinciadım adımzaten zaten kaçınılmaz kaçınılm azolur) olur)bilim bilimadamının adamınmhenüz henüzgözlemlenmemiş gözlemlenmemişgörüngüler görüngülerhakkın¬ hakkm ­ dada'bilimsel' iddialarda bulunması olanaksızlaşır. Hatta bu ‘bilim sel’ iddialarda bulunması olanaksızlaşır. Hatta busınırlama sınırlamailkilkşek¬ şek­ liyle liylebile bilebilim bilimadamının adamınmsöz sözkonusu konusukuramla kuramlageçmişte geçmişteyapılan yapılanuygulamala¬ uygulam ala­ rın rınyol yolgösteremeyeceği gösterem eyeceğibir biralanda alandaaraştırma araştırmayapmasını yapm asınıengeller. engeller.Bütün Bütünbubu mantık yasaklamalara açısından yasaklam alara mantık açısmdansöylenecek söylenecekbirbirşey şeyyoktur. yoktur.Ama Amabir birkere kereka¬ ka­ edildiler daha mi, bilimin bul ileri gelişmesini sağlayabilecekler sonuçta bul e d ild ile r m i, sonuçta bilim in daha ileri gelişm esini sağlayabilecekler araştırmaların araştırmalarmdadaönü önükapanmış kapanmışolur. olur. Aslında nokta artık şu A slında şu nokta artıkmantıksal m antıksalbir birdoğru doğruhaline halinegelmiş gelmişbulunuyor: bulunuyor:bir bir bağlanmadan olağan bilim bağlılığın bu Üstelik paradigmaya yapılamaz. paradigmaya bağlanmadan olağan bilim yapılamaz. Üstelik bu bağlılığıntam tam anlamıyla anlam ıylaönceli önceliolmayan olm ayanaraştırma araştırm aalanlarına alanlarınayayadadakesinlik kesinlikderecelerine derecelerine Bu gerekmektedir. yaygınlaştırılması paradigma yapılamazsa, yaygınlaştırılm ası gerekm ektedir. Bu yapılam azsa, paradigm aönceden öncedençö¬ çö­ bilime sokamaz. Bunun bulmacayı hiçbir yanında zümlenmemiş züm lenm em iş hiçbir bulmacayı bilime sokamaz. Bunun yanındaparadigma paradigma bağlılığına bağlılığınadayalı dayalıolan olanyalnızca yalnızcaolağan olağanbilim bilimdeğildir. değildir.Eldeki Eldekikuram kurambilim bilim adamını eldeki ne sürpriz, ne aykırılık, ne de uygulamalarla kısıtlıyorsa, gene adammı gene eldeki uygulamalarla kısıtlıyorsa, ne sürpriz, ne aykırılık, ne de bunalım bunalımortaya ortayaçıkabilir. çıkabilir.Halbuki Halbukiolağanüstü olağanüstübilime bilimegiden gidenyolu yolugösteren gösterenişa¬ işa­ retler uygulanabilirlik kapsamınıbelirleyen retlerbunlardır. bunlardır.Bir Birkuramın kuramın uygulanabilirlikkapsamını belirleyenpozitivist pozitivist kısıtlamalara kısıtlam alaraharfi harfiharfine harfineuyulduğu uyulduğutakdirde, takdirde,hangi hangisorunların sorunlarıntemel temeldeği¬ deği­ yol duyuran bilimsel mekanizma açabileceğini topluluğa şimlere işlemez şimlere yol açabileceğini bilimsel topluluğa duyuran mekanizma işlemezha¬ ha­ lelegelir. gelir.Böyle B öyleolduğunda olduğundada, da,topluluğun topluluğunparadigma-öncesi paradigm a-öncesidurumuna durum unaçok çok benzer koşullar içine girmesi kaçınılmaz olur. Bu koşullarda bütün topluluk benzer koşullar içine girmesi kaçınılmaz olur. Bu koşullarda bütün topluluk bilim yaptığıhalde, Bu üyeleri üyeleri bilimyaptığı halde,çabanın çabanıntoplam toplamsonucu sonucubilime bilimepek pekbenzemez. benzemez. Bu bilimsel nedenle bedelin, ilerlemeler tehlikesini önemli gereken için yanılma nedenle önemli bilimsel ilerlemeler için gereken bedelin, yanılma tehlikesini göze gözealacak alacakkadar kadarilkelere ilkelerebağlılık bağlılıkşeklinde şeklindeödenmesine ödenmesineşaşmamak şaşmamakgerek. gerek. önemlisi, Daha bir mantık da kanıtlamasında pozitivistin aydınlatıcı çok Daha da önem lisi, pozitivistin kanıtlam asm da çok aydınlatıcı bir m antık Öyle bir boşluk ki, bizi derhal devrimci değişikliğin do¬ boşluğu boşluğugörüyoruz. görüyoruz. Öyle bir boşluk ki, bizi derhal devrimci değişikliğin do­ Newton'cu dinamik de görelilikçi götürebilecek ğasına ğasına götürebileceknitelikte. nitelikte. Nevvton’cu dinam ikgerçekten gerçekten de görelilikçi dinamikten türetilebilir mi? Böyle bir türerim nasıl yapılabilir? Şimdi, El, dinam ikten türetilebilir mi? Böyle bir türetim nasıl yapılabilir? Şim di, E l, bir dizi önerme E2, E3.. En diyegiden bu önermelerin E2, E 3...................... Endiye giden bir dizi önermedüşünün, düşünün, bü önerm elerin toplu olarak görelilik kuramının bütün yasalarını içerdiğini varsayalım, bu toplu olarak görelilik kuram ının bütün yasalarını içerdiğini varsayalım , bu önermelerin içinde nesnelerin uzaydaki yer ve durumlarına, zamana, durma önerm elerin içinde nesnelerin uzaydaki yer ve durumlarına, zamana, durma halindeki kitleye, v.s. ilişkin birçok değişken ve parametre vardır. Önermele¬ halindeki kitleye, v.s. ilişkin birçok değişken ve parametre vardır. Önermele­ rin tümünden, mantık ve matematiğin sağladığı bütün olanaklardan da yarar¬ rin tümünden, mantık ve matematiğin sağladığı bütün olanaklardan da yarar­ lanarak, bir dizi daha başka önermeye varmak mümkündür. Diyelim ki, bu lanarak, bir dizi daha başka önermeye varm ak mümkündür. Diyelim ki, bu yeni önermelerin bir kısmı gözlemle de karşılaştırılabiliyor. Şimdi, Newton yeni önerm elerin bir kısm ı gözlemle de karşılaştırılabiliyor. 'E' Şimdi, Nevvton önermele¬ dinamiğinin özel bir dal olarak yeterliliğini kanıtlamak için, bu dinamiğinin özel bir dal olarak yeterliliğini kanıtlamak için, bu ‘E ’ önermele­ rine parametre ve değişkenlerin kapsamını kısıtlamak üzere birçok ilave rine param etre ve değişkenlerin kapsam ını kısıtlam ak üzere birçok ilave önerme eklememiz gerekmektedir (örneğin (v/c) 2 «1, yani 'nesnelerin hızıönerme eklem em iz gerekmektedir (örneğin (v/c) 2 « 1, yani ‘nesnelerin hızı­ (4) Çok farklı türde bir inceleme sonucu varılan yargıları karşılaştırmak için bkz. R.B. Braith-

.........

(4) Çok farklı türde bir inceleme sonucu varılan yargıları 1953, karşılaştırmak İçin bkz.s.R.B. 76. Braith(Bilimsel Açıklama) Cambridge, s. 50-87, özellikle Explanation walte, Scientific walte, Scientlfic Explanalion (Bilimsel Açıklama) Cambridge, 1953, s. 50-87, özellikle s, 76.

124 124

..........

nın ışığın hızına oranlarının karesi birden küçük olacak' gibi). Daha sonra bu nın ışığın hızına oranlarının karesi birden küçük olacak’ gibi). Daha sonra bu önerme dizisini bu şekilde genişletilmiş haliyle bazı işlemlere sokarak yeni

önerm e dizisini bu şekilde genişletilm iş haliyle bazı işlemlere sokarak yeni

bir dizi elde edebiliriz, Nl, N2, N3 Nm gibi. Bu yeni önermeler bir dizi elde edebiliriz, N l, N2, N 3...................... Nm gibi. Bu yeni önermeler biçim olarak Newton'un hareket yasaları, yasası, kısaca bütün yerçekimi biçim olarak Nevvton’un hareket yasaları, yerçekim i yasası, kısaca bütün Newton yasalarının aynılarıdır. Dolayısıyla görünüşe bakılırsa bazı sınırla¬ Nevvton yasalarının aynılarıdır. D olayısıyla görünüşe bakılırsa bazı sınırla­ malar altında olmak koşuluyla Newton dinamiğini Einstein'ınkinden türet¬ m alar altında olmak koşuluyla Nevvton dinam iğini Einstein’ınkinden türet­ miş oluyoruz. miş oluyoruz. Ancak, bu türetim hiç değilse vardığımız noktaya kadar tamamıyla geçer¬ Ancak, bu türetim hiç değilse vardığımız noktaya kadar tamamıyla geçer­ sizdir. Türettiğimiz 'N' önermeleri görelilikçi mekaniğin yasalarından çıkan sizdir. Türettiğim iz ‘N ’ önermeleri görelilikçi mekaniğin yasalarmdan çıkan özel bir kol olmakla beraber, Newton'un yasaları değildirler. Yahut, en azın¬ özel bir kol olmakla beraber, Nevvton’un yasaları değildirler. Yahut, en azın­ dan Newton Yasaları Einstein'ın çalışmalarından önce mümkün olmayan bir dan Nevvton Yasaları Einstein’m çahşm alarm dan önce mümkün olmayan bir tarzda yeniden yorumlandıkları sürece, türettiğimiz önermeler de Newton tarzda yeniden yorum landıkları sürece, türettiğim iz önermuzaydaki yeri, Yasaları sayılamaz. Einstein'ın 'E' önermelerinde nesnelerin eler de Nevvton Yasaları sayılamaz. E instein’m ‘E ’ önerm elerinde nesnelerin uzaydaki yeri, zamanı, durma halindeki kitlesi, vs. gibi niteliklerini temsil eden parametre* zamanı, durma halindeki kitlesi, vs. gibi niteliklerini temsil eden parametre* ve değişkenlerin aynıları 'N' önermelerinde de yer almaktadır ve dolayısıyla ve değişkenlerin aynıları ‘N ’ önermelerinde de yer almaktadır ve dolayısıyla bu önermelerde temsil ettikleri şeyler hala Einstein 'cı uzay, zaman ve kitle bıi önerm elerde tem sil ettikleri şeyler hala E instein’cı uzay, zaman ve kitle kavramlarıdır. Fakat bu Einstein'cı kavramların değindikleri fiziksel olgular, kavramlarıdır. Fakat bu Einstein’cı kavram larm değindikleri fiziksel olgular, aynı isimleri taşıyan Newton'cu kavramların çağrıştırdığı olgularla özdeş de¬ aym isimleri taşıyan Nevvton’cu kavramlarm çağrıştırdığı olgularla de­ (Newton'cu kitle değişmez, korunur. Einstein'cı kitle ise herözdeş zaman ğildir. ğildir. (Nevvton’cu kitle değişm ez, korunur. E instein’cı kitle ise her zaman enerjiye dönüştürülebilir. Her ikisini de aynı tarzda ölçmek ancak düşüş gö¬ enerjiye dönüştürülebilir. Her ikisini de aynı tarzda ölçmek ancak düşüş gö­ reli hızlarda mümkündür. Ama bu koşullarda bile aynı şey oldukları asla dü¬ reli hızlarda mümkündür. Ama bu koşullarda bile aynı şey oldukları asla dü­ değiştirme¬ 'N' önermelerindeki tanımlarını şünülmemelidir.) değişkenlerin şünülm emelidir.) ‘N ’ önermelerindeki değişkenlerin tanımlarmı değiştirme­ diğimiz sürece, türettiğimiz önermeler Newton'un görüşleri değildir. Ama bu diğimiz sürece, türettiğimiz önermeler Nevvton’un görüşleri değildir. Ama bu değişikliği zaman da Newton'un Yasalarmı gerçekten türetmiş sa¬ yaptığımız değişikliği yaptığımız zaman Nevvton’un Yasalarmı gerçekten türetmiş sayılanlayız, en azından 'türev'inda bugün kabul edilen anlamına göre. Bu kanıt¬ yılamayız, en azmdan ‘türev’in bugün kabul edilen anlamma göre. Bu kanıt­ ka¬ lamamız aynı zamanda Newton Yasalarının şimdiye kadar neden işlerlik lamamız aynı zamanda Nevvton Yasalannın şimdiye kadar neden işlerlik ka­ zanabildiğini de açıklamış oluyor. Yani bunu yapmakla, sözgelişi Newton zanabildiğini de açıklam ış oluyor. Yani bunu yapm akla, sözgelişi Nevvton Yasalarının geçerli olduğu bir evrende yaşadığını varsayan bir araba sürücü¬ Yasalarmm geçerli olduğu bir Topograflara evrende yaşadığını bir arabadünyasürücü­ (arazivarsayan haklı çıkarmış sünü ölçümcülerine) oluyoruz. sünü haklı çıkarm ış oluyoruz. T opograflara (arazi ölçüm cülerine) dünyaka¬ merkezli astronomi öğretilmesini haklı göstermek için de aynı türde bir m erkezli astronom i öğretilm esini haklı gösterm ek için de aynı türde bir ka­ nıtlama kullanılmaktadır. Fakat bu 'işlevsel' kanıtlama hâlâ esas amaçladığı nıtlam a kullanılmaktadu-. Fakat bu ‘işlevsel’ kanıtlam a hâlâ esas amaçladığı sınır¬ Yasalarının, Yasalarının değildir. Yani Newton Einstein şeyi yapabilmiş şeyi yapabilmiş değildir. Yani Nevvton Yasalarmm, Einstein Yasalarının smırlandırılmış bir parçası olduğunu gösterememiştir. Bunun nedeni, söz konusu landırılmış bir parçası olduğunu gösterememiştir. Bunun nedeni, söz konusu sınırlara geçişte, işin yalnızca yasaların biçim değiştirmesiyle bitmemesidir. sınırlara geçişte, işinyasaları yalnızca yasaların biçim evreni değiştirmesiyle bitmemesidir. da bu zamanda Aynı uygulayacağımız oluşturan yapısal un¬ Aynı zam anda da bu yasaları uygulayacağım ız surların temel bir değişikliğe uğraması gerekmiştir.evreni oluşturan yapısal unsurlarm temel bir değişikliğe uğraması gerekmiştir. anlamlarını ve bilinen değiştirme ihtiyacı aslında kavramların Yerleşik Y erleşik ve bilinen kavram ların anlam değiştirm ihtiyacı aslında Her merkezi bir roleoynamıştır. Einstein kuramının devrimci etki yapmasındalarını Einstein kurammın devrimci etki yapmasmda merkezi bir rol oynamıştır.güHer ne kadar buradaki değişim, daha önce gördüğümüz dünya-merkezcilikten ne kadar buradaki değişim, daha önce gördüğümüz dünya-merkezcilikten güoksijene dalga¬ neş-merkezciliğe, flojistondan veya madde parçacıklarından neş-m erkezciliğe, flojistondan oksijene veya madde parçacıklarından dalga­ lara geçişteki farklardan daha belirsiz ise de, sonuçtaki kavramsal dönüşü¬ larabir geçişteki farklardan daha belirsiz ise de,yıkıcı sonuçtaki sal dönüşü­ ol¬ üzerindeki bu örneklerde etkisi kavram önceki yerleşik mün paradigma m ün bir önceki yerleşik paradigma üzerindeki yıkıcı etkisi bu örneklerde duğundan daha az belirleyici olmamıştır. Hatta Einstein olgusunu giderek bi¬ol­ duğundandevrimci daha az belirleyici Hatta Einstein olgusunu giderek bi­ bile mümkündür. görmemiz limlerdeki prototipi olarak yönelişlerinolmamıştır. limlerdeki devrimci yönelişlerin prototipi olarak görmemiz bile mümkündür.

(*) Bir matematik terimi olan parametre tamamen nicel olan yani yalnız rakamlarla ifade (') Bir m atem atik terim i olan param etre tam am en nicel olan yani yalnız koşuldan rakam larla ifade koşula ettiği niteliğin, temsil farkı, Değişkenlerden addır. değerlere edilebilecek verilen edilebilecek verilen addır. Değişkenlerden farkı, temsil ettiği niteliğin, koşuldan koşula değiştirmemesidir. değer halde,değerlere değiştiği belli sınırlar içinde değiştiği halde, belli sınırlar içinde değer değiştirmemesidir.

125 125

Çünkü Çünküaslında aslındaNewton Nevvtonmekaniğinden mekaniğindenEinstein Einsteinmekaniğine mekaniğinegeçiş, geçiş,alışılmışın alışılmışın aksine, aksine,nesne nesnevevekavramlara kavram laragörünürde görünürdeyeni yenibirbirilave ilavegerektirmediği gerektirmediğiiçin için(ya¬ (ya­ niniikiikifarklı farklıyaklaşım yaklaşımgörünürde görünürdeaynı aynınesne nesnevevekavramları kavramlarıkullandığı kullandığıiçin) için)bi¬bi­ lim limadamlarının adamlarmmdünyayı dünyayıyorumlamakta yorumlamaktayararlandıkları yararlandıklarıkavramsal kavramsalyapmm yapmmbi¬bi­ limsel devrimlerle nasıl yerinden görmek açısından oynadığını bulunmaz limsel devrim lerle nasıl yerinden oynadığmı görmek açısmdan bulunmazbirbir fırsattır. fırsattır. Böylece Böyleceaçığa açığaçıkarttığımız çıkarttığım ızolgular olgularaslında aslındabambaşka bambaşkabirbirfelsefi felsefiortamda ortamda doğal derece Fakat son karşılanabilirdi. başkaları son derece doğal karşılan ab ilird i. Fakat başkalarıiçin içinolmasa olm asabile bilebilim bilim adamları adamlarıiçin içinterk terkedilmiş edilmişbirbirbilimsel bilimselkuramla kuramlaonun onunardılı ardılıarasındaki arasmdakigörünür görünür farkların farklarınhepsi hepsidedegerçek gerçekelle elletutulur tutulurfarklardır. farklardır.Zamanını Zamanınıdoldurmuş doldurmuşbirbirku¬ ku­ rama ramaçağdaş çağdaşardılının ardılınınözel özelbirbirdalı dalıgözüyle gözüylebakmak bakmakmümkün mümkünolsa olsabile, bile,bunu bunu dahi dahiyapabilmek yapabilmekiçin içino okuramın kurammbelli bellibirbirdönüşüm dönüşümgeçirmesi geçirmesielzemdir. elzemdir.Böyle Böyle ve yararlarla yeni birbirdönüşüm geriye ancak daha getirdiği bakışın dönüşüm ancak geriye bakışm getirdiği yararl^la ve daha yeniolan olankura¬ kura­ nım mmkesin kesinyol yolgöstericiliğiyle göstericiliğiylegerçekleştirilebilir. gerçekleştirilebilir.Üstelik, Üstelik,eski eskikuramı kuramıyorum¬ yorum­ lamakta lamaktabubudönüşüm dönüşümgeçerli geçerlibirbiraraç araçolsa olsabile, bile,uygulanmasının uygulanmasmmsonucunda sonucundael¬el­ dedeedilen o kuram bilineni önceden kadar kısıtlı tekrardan olur ki, edilen kuram o kadar kısıtlı olur ki, önceden bilineni tekrardanöte ötebirbirişeişe yeniden bu kuramm tasarruf Eski yaramaz. yorumlanışı şekilde açısından yaramaz. Eski kuram m bu şekilde yeniden yorumlamşı tasarruf açısmdanya¬ ya­ rarlıdır, rarlıdır,fakat fakataraştırma araştırmayönlendirmek yönlendirmekiçin içinyeterli yeterliolamaz. olamaz. Birbirini Birbiriniizleyen izleyenparadigmalar paradigmalararasındaki arasmdakifarkların farklarmböylelikle böyleliklehem hemzorunlu zorunlu farklar hem de olduklarını ne tür varsaysak, bağdaşamaz bunların hem de bağdaşam az farklar olduklarını varsaysak, bunların ne türfarklar farklarol¬ol­ duklarını duklarınıdadadaha dahakesin kesinşekilde şekildesöylememiz söylememizkolaylaşır kolaylaşırmıydı mıydıacaba? acaba?Bu Bufark¬ fark­ lardan lardanenenaçık açıkseçik seçikolanını olanmıaslında aslındaşimdiye şimdiyekadar kadardefalarca defalarcaörnekledik. örnekledik.Bir¬ Bir­ birini biriniizleyen izleyenparadigmalar paradigm alarbize bizeevreni evrenidolduran doldurannesneler nesnelervevebunların bunlarındavra¬ davra­ nışları nışlarıhakkında hakkmdafarklı farklıbilgiler bilgilerverir. verir.Yani, Yani,sözgelişi, sözgelişi,atomdan atomdandadaküçük küçükparça¬ parça­ cıkların ve ısının enerjinin yahut maddesel niteliği ışığın varlığı, cıkların varlığı, ışığın m addesel niteliği ve ısının yahut enerjininsakinimi sakinim i hakkında hakkmdabubuparadigmaların paradigm alarıngörüşleri görüşlerideğişiktir. değişiktir.Bunlar Bunlarartartarda ardagelen gelenpara¬ para­ ve farklardır özele üzerinde digmalar söylenecek ilişkin arasındaki daha digmalar arasm daki özele ilişkin farklardır ve üzerinde söylenecek dahafazla fazla birbirşey şeyyoktur. yoktur.Ancak, Ancak,paradigmaların paradigmalarınbirbirinden birbirindenayrıldığı ayrıldığıtek tekbağlam bağlamözözde¬ de­ ğildir, ğildir,çünkü çünküparadigma paradigmayalnızca yalnızcadoğaya doğayadeğil değilkendisini kendisiniüreten üretenbilime bilimededeyö¬ yö­ nelik nelikbirbiryapıdır. yapıdır.Paradigmalar Paradigm alaryöntemin, yöntemin,sorunsal sorunsalalanının, alanmm,belli bellibir birzamanda zamanda bir olgun bilim dalı kabul herhangi için edilmiş ölçütlerinin çözüm herhangi bir olgun bilim dalı için kabul edilmiş çözüm ölçütlerinindedekayna¬ kayna­ ğıdır. ğıdır.Böylece Böyleceyeni yenibir birparadigmanm paradigm anmkabul kabulgörmesi görmesiçoğunlukla çoğunluklailgili ilgilibilim bilim dalının dalınınyeniden yenidentanımlanmasını tanım lanm asınızorunlu zorunlukılar. ktlar.Eskiden Eskidenele elealınan almansorunların sorunların bazıları bazılarıbaşka başkabir birbilim bilimdalma dalmaaktarılabilir, aktarılabilir,veya veyatamamıyla tamamıylabilim-dışı bilim-dışısayıla¬ sayıla­ olmayan bilir. Daha sorunlar var önce yeni sayılan ya önemsiz da bilir. Daha önce var olmayan ya da önemsiz sayılan sorunlar yenibirb kparadig¬ paradig­ ma maileileönemli önemlibilimsel bilim selbaşarıların başarılarınesası esasıhaline halinegelebilir. gelebilir.Sorunlar Sorunlarbubuşekilde şekilde kurgudan, bilimsel metafizik değişirken bir çözümü basit gerçek değişkken gerçek bk bilimsel çözümü basit metafizik kurgudan,söz sözoyunun¬ oyunun­ dan danyayadadamatematik m atem atikeğlencesinden eğlencesindenayırdeden ayırdedenölçüt ölçütdededeğişime değişim euğrar. uğrar.Bi¬ B i­ ile limsel geleneği bir devrim sonucu ondan çıkan ortaya olağan-bilim limsel bir devrim sonucu ortaya çıkan olağan-bilim geleneği ile ondanönceki önceki gelenek gelenekbirbirleriyle birbkleriylebağdaşmadıkları bağdaşmadıklarıgibi, gibi,ortak ortakbir bkölçüyü ölçüyüdedepaylaşmaları¬ paylaşm aları­ na olanak yoktur. na olanak yoktur. Newton'un Nevvton’unyaptığı yaptığıçalışmaların çalışmalarm17. 17.yüzyıldaki yüzyıldakiolağan-bilimsel olağan-bilimseluygulama uygulama etkisi, üzerindeki getirdiği geleneği paradigma değişiminin geleneği üzerindeki etkisi, paradigma değişiminin getirdiğibubutürtürince incefark¬ fark­ ların en çarpıcı örneklerinden biridir. Yüzyılın 'yeni bilimi' Newton daha ların en çarpıcı örneklerinden biridir. Yüzyılın ‘yeni b ilim i’ Nevvton daha doğmadan doğmadanönce, önce,maddesel maddeselvarlıkların varlıkların'öz'üne ‘öz’üneilişkin ilişkinbirbirdildilkullanan kullananAristo¬ A risto­ açıklamalardan sonunda ve kurtulmayı başarmıştı. teles'e! skolastik teles’e! ve skolastik açıklamalardan kurtulmayı sonunda başarmıştı.Bir Birtaşın taşın açıklama kendi kendidoğası doğasıgereği gereğievrenin evreninmerkezine merkezineyöneldiği yöneldiğigörüşü görüşüartık artıkbir bir açıklam a 126 126

değil, değil,sadece sadecemantıksal m antıksalbirbirkelime kelimeoyunu oyunuolarak olarakgörülmeye görülmeyebaşlamıştı başlamıştıkikibubu gerçekten gerçektendedebirbirilerlemeydi. ilerlemeydi.Duyumsal Duyumsalizlenimlerin izlenimlerinhepsi, hepsi,renk, renk,tad tadvevehatta hatta da maddesindeki ağırlık boyutları, evrenin dahil, artık parçacıkların temel ağırlık da dahil, artüc evrenin maddesindeki temel parçacıkların boyutları,bi¬bi­ çimleri, çimleri,yerleri yerlerivevehareketleri hareketleriolarak olarakaçıklanmaktaydı. âçıklanmaktaydı.Her Herşeyin şeyintemelindeki temelindeki 'hurafe' nitelikler atomlara kalan bunların yakıştırmak dışında atom lara bunların dışında kalan nitelikler yakıştırm ak ‘hurafe’sayılıyor sayılıyorveve bilimin biliminkapsamı kapsamıdışında dışmdabırakılıyordu. bırakılıyordu.Bu Buyeni yenibilimsel bilimselhavayı havayıçok çokiyiiyikapan kapan Moliere bile bir tür afyonun yapabilmesini oyununda, uyku hapı etkisi bir M oliere bile bir oyununda, afyonun bir tür uyku hapı etkisi yapabilm esini ona birbirgüç ona'uyku ‘uykuverici' verici’ güçatfederek atfederekaçıklayan açıklayandoktorla doktorlaalay alayetmişti. etmişti.17. 17.yüzyı¬ yüzyı­ afyon ise, yuvarlak lın birçok bilim adamı son yarısında parçacıklarının, lın son yarısında birçok bilim adamı ise, afyon parçacıklarının, yuvarlakbi¬bi­ çimleri çim lerisayesinde sayesindeçevresinde çevresindedöndükleri döndüklerisinirleri sinirleriyatıştırdığını yatıştırdığımdüşünmeyi düşünmeyi (5) ediyorlardı. tercih tercih ediyorlardı. (5) Daha Dahaerken erkendevirlerde devirlerdedoğa-üstün doğa-üstünniteliklerle niteliklerleyapılan yapılanaçıklamalar açıklamalarüretken üretken bilimsel bilimselçalışmanın çalışmanmbütünleyici bütünleyicibirbirparçasıydı. parçasıydı.Buna Bunakarşılık karşılık17'nci 17’nciyüzyılın yüzyılm nesneciklere nesneciklereyer yerveren verenmekanik mekanikaçıklamalara açıklamalarakarşı karşıgösterdiği gösterdiğiyeni yenieğilim eğilimba¬ ba­ yani bilinen dalları verimli son doğurdu, derece zızıbilim için sonuçlar bilim dalları için son derece verimli sonuçlar doğurdu, yani bilinençözüm¬ çözüm­ lere lereyatkm yatkmolmayan olmayansorunları sorunlarıyok yokederek ederekyenilerini yenilerinigündeme gündemegetirdi. getirdi.Örne¬ Ö rne­ bilinen yasası alanında Newton'un hareket gözlemlerin dinamik ğin üç ğin dinam ik alanında N ew ton’un üç hareket yasası bilinen gözlemlerinyeni yeni bir birşekilde, şekilde,birincil birincilyüksüz yüksüznesneciklerin nesneciklerinbirbirleriyle birbirleriylealışverişleri alışverişlerivevegenel genel hareketleri hareketleriaçısından açısındanyorumlanmasının yom mlanm asım nbir birsonucudur sonucudurveveçok çokfazla fazlayeni yenideney deney Yüksüz verelim. nesneciklerin bir örnek dedegerektirmemiştir. Daha somut gerektirm em iştir. D aha som ut bir örnek verelim . Yüksüz nesneciklerin birbirleri birbirleriüzerindeki üzerindekitek tekedimleri edim leridokunma/temas dokunm a/tem asyoluyla yoluylaolacağına olacağınagöre, göre, benimseyen mekaniği bunu nesnecik bunu benim seyen nesnecik mekaniğigörüşü görüşübilimsel bilimselçabayı çabayıyepyeni yepyenibirbirça¬ ça­ lışma lışmakonusuna konusunayöneltmiş yöneltmişoldu, oldu,nesnecik nesnecikhareketlerinin hareketlerininçarpışma çarpışmaileileuğradığı uğradığı değişiklikler değişikliklersorunu. sorunu.Bu Busorunu sorunuortaya ortayaatan atanveveçözüm çözümdenebilecek denebilecekilkilköneri¬ öneri­ leri leriyapan yapanDescartes'tı. D escartes’tı.Huyghens, Huyghens,Wren WrenveveWallis, Wallis,çalışmaları çalışmalarıdaha dahadadaileri ileri götürdüler. götürdüler.Birbirine B irbirineçarpan çarpansarkaç sarkaçağırlıklarıyla ağırlıklarıylabazı bazıdeneylerin deneylerinyanı yanısıra, sıra, asıl asılyöntemleri yöntemlerihareket harekethakkında hakkmdadadaönce öncebilinen bilinenözellikleri özellikleriyeni yenisorun sorunalanı¬ alanı­ nanauygulamaktı. uygulamaktı.Newton Nevvtondadabütün bütünbubuçalışmaların çalışmalarmsonuçlarından sonuçlarındankendi kendihare¬ hare­ ket ketyasalarını yasalarmıçıkardı. çıkardı.Örneğin ÖrneğinÜçüncü ÜçüncüYasada Yasadasözü sözüedilen edilenetki etkivevetepki tepkieşit¬ eşit­ liği, liği,çarpışmaya çarpışmayataraf tarafolan olannesnelerin nesnelerinhareket hareketnicelikleri nicelikleriaçısından açısmdanuğradıkları uğradıkları değişikliklerin değişikliklerinanlatımıdır. anlatımıdır.İkinci İkinciYasada Yasadavarsayılan varsayılandinamikgüç dinamikgüçtanımlaması tanımlaması 17'nci kayaklanmıştır. değişikliğinden hareket da, aynı da, aynı hareket değişikliğinden kayaklanmıştır. 17’nciyüzyılda yüzyıldaçok çokkez kezgö¬ gö­ yeni paradigma da hem ilgili nesneciklerle bu durumda gibi, rüldüğü rüldüğü gibi, bu durum da da nesneciklerle ilgili paradigm a hem yenibir bir problem problemüretmiş üretm işhem hemdedebubuprobleme problemearanan aranançözümün çözüm ünbüyük büyükkısmını kısmınıgeliş¬ geliş­ (6) tirmişti. tirmişti. (6) Gene Genede, de,Newton'un Nevvton’unçalışmalarını çalışmalarmıyönelttiği yönelttiğisorunların sorunlarınvevekullandığı kullandığıkıs¬ kıs­ ol¬ elde dünya nesnecik mekaniği görüşünden büyük ölçüde tasların tasların büyük ölçüde nesnecik mekaniği dünya görüşünden eldeedilmiş edilmiş ol­ malarına malarınakarşın, karşın,çalışmasının çalışmasınınsonucu sonucuolan olanparadigma, paradigma,bilimin bilimingeçerli geçerlisorun¬ sorun­ ve kısmen yıkıcı bir etki yap¬ daha üzerinde geniş kıstaslar ve ları anlamda ları ve kıstaslar üzerinde daha geniş anlam da ve kısm en yıkıcı bir etki yap­ bütün diğerleriarasında mıştı. mıştı.Örneğin Örneğinyerçekiminin yerçekimininmaddedeki maddedekiher herparça parçaileile bütündiğerleri arasmda ve ikili bir temel çekicilik olarak yorumlanışı, tıpkı skolostiklerin karşılıklı karşılıklı ve ikili bir tem el çekicilik olarak yorum lam şı, tıpkı skolostiklerin bir nitelik taşıyordu.Bu 'düşme ‘düşmeeğilim' eğilimaçıklaması ’ açıklamasıgibi, gibi,biraz birazdoğaüstü doğaüstü bir niteliktaşıyordu. Buyüz¬ yüz­ maddeciliğinin nesnecik için alanlar kendilerine Principia'yı paradigma den den Principia’yı kendilerine paradigma alanlar için nesnecik maddeciliğinin (5) Genel olarak parçacık öğretisi için bkz. Marie Boas, "The Establishment of the Mechanical (5) Genel olarak parçacık öğretisi için bkz. Marie Boas, “The Establishment of the Mechanical Philosophy" (Mekanik Felsefesinin Yerleşmesi) Osiris dergisi, 10, 1952, s. 412-541. Parçacık Philosophy" (Mekanik Felsefesinin Yerleşmesi) Osiris dergisi, 10, 1952, s. 412-541. Parçacık şeklinin tad üzerindeki etkisi için bkz. a.g.e., s. 483. şeklinin tad üzerindeki etkisi için bkz. a.g.e., s. 483. (6) R. Dugas, La Mecanique au XVII e siecle (17 ci Yüzyılda Mekanik) Neuechatel, 1954, s. 177(6) R. Dugas, La Mecanigue au XVII e siecle (17 ci Yüzyılda Mekanik) Neuechatel, 1954, s. 177185,284-98,345-56. 185, 284-98, 345-56.

kıstasları kıstaslarıyürürlükte yürürlüktekalmakla kalm aklabirlikte, birlikte,yerçekimine yerçekim inemekanik m ekanikbirbiraçıklama açıklam a bulmak Newton'un en biriydi. çabalardan büyük kendisi bulmak en büyük çabalardan biriydi. New ton’un kendisiveve18'inci 18’inciyüzyılda yüzyılda onu onuizleyenler izleyenlerde, de,bubukonuya konuyabüyük büyükönem önemvermişlerdi. vermişlerdi.Mümkün M ümkünolan olanbirbirtek tek seçenek seçenekdaha dahavardı, vardı,o odadaNewton'un Newton’unkuramını kurammıyerçekimini yerçekiminiaçıklamakta açıklamaktabaşa¬ başa­ rısız rısızsayarak sayarakreddetmekti. reddetm ekti.Bu Bualmaşık alm aşıkdadaepey epeytaraftar taraftarbulmuştu. bulmuştu.Fakat Fakatso¬ so­ ağır görüşlerin basmadı. nunda adamları konusu ne söz Bilim hiçbirisi nunda söz konusu görüşlerin hiçbirisi ağır basmadı. Bilim adamları nePrinPrincipia cipiaolmadan olm adanbilim bilimyapabiliyorlar yapabiliyorlarnenededebubueseri eseri17'nci 17’nciyüzyıl yüzyılnesnecik nesnecik ölçütleriyle maddeciliğinin m addeciliğinin ölçütleriylebağdaştırabiliyorlardı. bağdaştırabiliyorlardı.Sonunda Sonundayerçekiminin yerçekim inin gerçekten gerçektendedemadddeye madddeyeözgü özgübirbirnitelik nitelikolduğunu olduğunuyavaş yavaşyavaş yavaşkabul kabuletmeye etmeye hemen yüzyılın ortalarına 18'nci gelindiğinde bu yorum başladılar. başladılar. 18’nci yüzyılın ortalarına gelindiğinde bu yorum hem enhemen hem en evrensel evrenseldüzeyde düzeydebenimsenmiş benim senmişdurumdaydı durumdaydıvevebunun bununsonucu sonucuskolastik skolastikkıs¬ kıs­ taslara taslaradoğru doğrugerçek gerçekbir biryön yöndeğişikliği değişikliğioldu oldu(ki (kibunu bunubirbirgeriye geriyedönüş dönüşşeklin¬ şeklin­ dedeanlamamak anlamamakgerekir.) gerekir.)Maddenin Maddeninindirgenemez indirgenemeztemel temelyüklemleri yüklemleriolarak olarakgö¬ gö­ özelliklere maddeye böylece gibi yer rülen hareket ve boyut, biçim, rülen boyut, biçim, yer ve hareket gibi özelliklere böylece m addeye'özgü' ‘özgü’ çekme çekmeveveitme itmegüçleri güçleridedekatılmış katılmışoluyordu. oluyordu.(7) (7) fizik biliminin olarak sorunsal Sonuç Sonuç olarak fizik bilim inin sorunsalalanında alanındaveveölçütlerinde ölçütlerindemeydana m eydana bir 1740'lara daha yeni Örneğin, bu gelen çığır değişiklik açtı. gelen bu değişiklik yeni bir çığır daha açtı. Örneğin, 1740’laragelindiğinde gelindiğinde elektrikçiler elektrikçilerartık artıkelektrik elektriksıvının sıvınınçekim çekimözelliğinden özelliğindenrahatlıkla rahatlıklabahsedebili¬ bahsedebili­ alaya Moliere'in bir asır önce ve alınmıyorlardı. gibi yor doktoru yor ve bir asır önce M oliere’in doktoru gibi alaya almmıyorlardı.Onların Onlarmbubu eskisinden de elektrikle giderek rahatlığa igili görüngüler kavuşmasıyla, rahatlığa kavuşm asıyla, elektrikle igili görüngüler de giderek eskisinden farklı farklıbir birgörünüm görünümvevedüzen düzeniçine içinegirdi, girdi,çünkü çünküdaha dahaönce öncebubugörüngülerin görüngülerin temas yoluyla etki yapabilen mekanik bir salgının sonuçları olduğu yalnızca yalnızca temas yoluyla etki yapabilen mekanik bir salgının sonuçları olduğu sanılıyordu. sanılıyordu.Bu Buyeniliğin yeniliğinözel özelbir birörneğini örneğiniverecek verecekolursak, olursak,elektriğin elektriğinuzak uzak etki bir zaman, bugün olduğu kendi mesafeden alanı yaptığı çalışma başına m esafeden yaptığı etki kendi başına bir çalışma alanı olduğu zaman, bugün iletkenlik iletkenlikyoluyla yoluylaakım akımyüklemek yüklem ekdediğimiz dediğimizolgunun olgunundadabunun bununsonuçların¬ sonuçların­ bu ise, olgu dan biri daha görülebildiği önce olduğu anlaşılabildi. dan biri olduğu anlaşılabildi. daha önce ise, bu olgu görülebildiğizamanlar, zamanlar, ' da herelektrik 'ların elektrik elektrik ortam ‘o rtam ’larmdoğrudan doğrudanetkisiyle etkisiyleyaya daher elektriklaboratuvarında laboratuvarında Kavanozu üzerine kaçınılmaz kaçm ılm azolan olanFrankhn'in F rankhn’inLeyden Leyden Kavanozu üzerineyaptığı yaptığıçalışmaların çalışm aların başlangı¬ elektrikte bir Newton paradigması yeni kuruluşunun vevedolayısıyla dolayısıyla elektrikte yeni bir Newton paradigması kuruluşunun başlangı­ bu arayışla­ cıcıoldu. oldu.Kuşkusuz, Kuşkusuz,maddenin maddenindoğasına doğasınaözgü özgügüçler güçlerkonusundaki konusundaki buarayışla¬ rın geçerli kılınması ile etkilenen tek bilimsel alan elektrik ya da dinamik rın geçerli kılınm ası ile etkilenen tek bilimsel alan elektrik ya da dinam ik di¬ ve dalları dallarıdeğildi. değildi.18'nci 18’nciyüzyılda yüzyıldakimyasal kimyasalyakınlaşmalar yakmlaşmalar veyer yerdeğiştirme değiştirme di­ bir Newton'culukta kısmı zileri bilimsel konularındaki büyük ortaya yazının zileri konularındaki bilimsel yazmın büyük bir kısmı N ew ton’culukta ortaya kimyasal çıkan çıkanbubumekanik-ötesi m ekanik-ötesiarayışlardan arayışlardankaynaklanmaktaydı. kaynaklanm aktaydı.Çeşitli Çeşitli kim yasal bu dereceli çekimlere inanan kimyacılar daha önce hayal arasındaki türler türler arasındaki bu dereceli çekim lere inanan kim yacılar daha önce hayal aramaya koyuldu¬ edilemeycek edilem eycekdeneyler deneylertasarlayarak tasarlayarakyeni yenitepkime tepkimeçeşitleri çeşitleri aramaya koyuldu­ lar. Bu süreç boyunca geliştirilen veriler ve kimyasal kavramlar olmasaydı, lar. Bu süreç boyunca geliştirilen veriler ve kim yasal kavram lar olmasaydı, daha sonra Lavoisier'nin ve özellikle de Dalton'un yaptığı çalışmaları anla¬ daha sonra L avoisier’nin ve özellikle de Dalton’un yaptığı çalışmaları anla­ mümkün olamazdı. (8) Kabul edilebilir sorunları, kavramları ve açıkla¬ mak mak mümkün olamazdı. (8) Kabul edilebilir somnları, kavramları ve açıkla­ maları belirleyen ölçütlerde meydana gelen değişiklikler, bütün bir bilim da¬ maları belifleyen ölçütlerde meydana gelen değişiklikler, bütün bir bilim da­ Hatta bölümde bu sürecin bir anlamda içinde ya¬ lını lınıdönüştürebilir. dönüştürebilir. Hattagelecek gelecek bölümde bu sürecin bir anlamda içinde ya­ şadığımız dünyayı da dönüştürdüğünü ileri süreceğim. şadığımız dünyayı da dönüştürdüğünü ileri süreceğim. Paradigmalar arasında öze dayanmayan bu tür farklara başka örnekler Paradigm alar arasında öze dayanm ayan bu tür farklara başka örnekler

(7) J.B. Colen, Franklin and Newton: An Inquiry into Speculative Newtonion. Experimental Sci¬ (7) J.B. Colen, Franklin and Newton: An lnquiry intoThereof Speculative Newtonion.Experimental Sci­ ve Newton'cu Kurgusal (Franklin Electricity ence and Franklin's Work in As an Example ence and Franklin’s Bir Work in Electricity As an Example Thereof (Franklin ve Nevvton’cu Kurgusal Çalışmaları) Philadel¬ Franklin'in Elektrik Olarak ve Soruşturma Deney Bilimi üzerine Örnek Deney Bilimi üzerine Bir Soruşturma ve Örnek Olarak Franklin’in Elektrik Çalışmaları) Philadel­ 1956, 5. ve 6. bölümler. phia, phia, 1956, 5. ve 6. bölümler. (8) Elektrik için bkz. a.e.g, 8-9 cu Bölümler, Kimya için bkz. Metzger, a.g.e., Kısım I. (8) Elektrik için bkz. a.e.g, 8-9 cu Bölümler, Kimya için bkz. Metzger, a.g.e., Kısım I.

128 128

herhangi herhangibir birbilim bilimdalının dalınmherhangi herhangibir birgelişme gelişmedönemihin dönemihintarihinden tarihindenkolay¬ kolay­ lıkla çıkartılabilir. Biz şimdilik yalnızca iki ve çok daha kısa örnekle yetine¬ lıkla çıkartılabilir. Biz şimdilik yalmzca iki ve çok daha kısa örnekle yetine­ ceğiz. ceğiz.Kimya Kimyadevriminden devrim indenönce, önce,kimyadan kimyadanbeklenen beldenenişlerden işlerdenbirisi birisidedekim¬ kim ­ yasal tözlerin yüklemlerinin kimyasal bunların sırasında ve tepkimeler yasal tözlerin yüklemlerinin ve bunlarm kimyasal tepkimeler sırasmdageçir¬ geçir­ dikleri diklerideğişikliklerin değişikliklerinaçıklanmasıydı. açıklanm asıydı.Kimyacmın, Kim yacm ın,kullanılan kullanılanazazsayıda sayıdate¬te­ mel ilkenin yardımıyla, -ki bunlardan biri flojistondu- neden bazı tözlerin mel ilkenin yardım ıyla, - k i bunlardan biri flojistondu- neden bazı tözlerin asitli bazılarınınsa m etalin,(*) asitli bazılarm ınsametalin, (*)diğerlerinin diğerlerinindedetutuşabilir, tutuşabilir,vs. vs.olduklarını olduklarını açıklaması istenirdi. Bu yolda belli bir başarı da elde edilmişti. Örneğin floaçıklaması istenirdi. Bu yolda belli bir başarı da elde edilmişti. Örneğin flo­ jiston, daha önce de belirttiğim izgibi, metallerin nedenbirbirlerine jiston, daha önce debelirttiğimiz gibi, m etallerinneden birbirlerinebenze¬ benze­ diklerini Asitler de benzer açıklamaya yarıyordu. bir kanıtlama için diklerini açıklam aya yarıyordu. Asitler için de benzer bir kanıtlamageliştir¬ geliştir­ memiz mümkündür. memiz mümkündür.Daha Dahasonra sonraLavoisier'nin L avoisier’ninyaptığı yaptığı'ıslahat' ‘ıslahat’bubukimyasal kimyasal ilkeleri kaldırdı ve bunun sonucunda kimya dalı, bilimsel açıklama ortadan ilkeleri ortadan kaldırdı ve bunun sonucunda kim ya dalı, bilimsel açıklama gücünü gerek somut uygulama, gerek gelişme birimi açısından bir hayli yitir¬ gücünü gerek somut uygulama, gerek gelişme birimi açısından bir hayli yitir­ telafi etmek içinölçütlerde di.di.Bu bir değişiklikyapmak Bukaybı kaybı telafi etm ekiçin ölçütlerde birdeğişiklik yapmakgerekiyordu. gerekiyordu. bölümünde Halbuki bir 19'ncu özelliklerini büyük yüzyılın bileşiklerin Halbuki 19’ncu yüzyılın büyük bir bölümünde bileşiklerin özellikleriniaçıkaçıkbile sayılmayacaktı.(9) layamamak kimya kuramları içinbirbireksiklik layamamak kimya kuramlarıiçin eksiklik bilesayılmayacaktı.(9) bir ömek daha: 19’ncuyüzyılda kuramını Başka Başka bir örnek daha:19'ncu yüzyıldaışığın ışığmdalga dalga kurammıbenimsemiş benimsemiş Clerk Maxwell de ışık dalgalarının maddesel bir eter için¬ olanların gibi hepsi olanlarm hepsi gibi Clerk Maxwell de ışık dalgalanran maddesel bir eter için­ de ürediği kanısındaydı. Bu dalgalan çekebilecek mekanik ortamın tasarlan¬ de ürediği kanısındaydı. Bu dalgalan çekebilecek mekanik ortamın tasarlan­ ması Maxwell'in en yetenekli çağdaşlan için olağan problemlerin başmda gel¬ ması MaxweU’in en yetenekli çağdaşlan için olağan problemlerin başmda gel­ Ancak, Maxwell'in kendi kuramı -yani elektromanyetik mekteydi. kura¬ mekteydi. Ancak, MaxweH’m kendi kuramı -yani elektromanyetikışık ışık kura­ mı- ışık dalgalarım taşıyabilecek böyle bir ortamdan hiç söz etmediği gibi, bu m ı- ışık dalgalarım taşıyabilecek böyle bir ortamdan hiç söz etmediği gibi, bu yönde yapılan çahşmalan büsbütün zorlaştırmaktaydı. Bu nedenle Maxwell'in yönde yapılan çahşm alan büsbütün zorlaştırmaktaydı. Bu nedenle MaxweH’m kuramı geniş ölçüde reddediliyordu. Fakat tıpkı Newton'un kura¬ başlangıçta kuramı başlangıçta geniş ölçüde reddediliyordu. Fakat tıpkı Newton’un kura­ mı gibi Maxwell' inki de kolayca baştan savılır gibi değildi ve zamanla para¬ mı gibi M axwell’inki de kolayca baştan savılır gibi değildi ve zamanla para­ digma konumuna yaklaştıkça bilim topluluğunun da kurama karşı tutumu de¬ digma konumuna yaklaştıkça bilim topluluğunun da kurama karşı tutumu de­ ğişti. Ne var ki, 20'nci yüzyılm başlarına gelindiğinde Maxwell'in mekanik ğişti. Ne var ki,konusundaki başlarına gelindiğinde M axwell’in mekanik bir eterin ısrarı eski ağırlığını yitirdi ve boş bir önerme varlığı 2 0 ’nci yüzyılm bir eterin varlığı konusundaki ısrarı eski ağırlığını yitirdi ve boş bir önerme haline geldi. Böyle bir eter ortamı tasarlama çabalarına da son verildi. Bir haline geldi. Böyle bir eter ortam ı tasarlam a çabalarına daneyin Bir yandan yer değiş¬ elektriğin 'yer değiştirmesi 'nden söz edip, öte yandan son verildi. yandan elektriğin ‘yer değiştirmesi’nden söz edip, öte yandan neyin yer değiş­ tirdiğini bilmemek bilim adamlarını rahatsız etmez oldu. Sonuçta gene aynı tirdiğini bilm em ek bilim adam larm ı rahatsız ve etmez oldu. Sonuçta gene aynı bu değişikliğin, zamanı ge¬ ortaya yeni bir dizi sorun ve ölçüt çıktı şekilde şekilde ortaya yeni bir dizi sorun ve ölçüt çıktı ve bu değişikliğin, zamam ge­ lince görelilik kuramının meydana çıkmasında büyük payı oldu. (10) lince görelilik kurammm meydana çıkmasmda payı oldu. (10) ve ölçütlerini.kavrayışında Bilimsel topluluğun kendi geçerli sorunlarınıbüyük Bilim sel topluluğun kendi geçerli sorunlarını ve ölçütlerini.kavrayışmda meydana gelen bu kendine özgü değişimlerin yöntem açısmdan hep bir alt m eydana gelen bu kendine özgü değişim lerin yöntem açısm dan hep bir alt bir üst düzeye doğru ilerlediklerini varsayabilseydik, denememiz düzeyden düzeyden bir önem üst düzeye doğru ilerlediklerini varsayabilseydik, denememiz etkilerinin de tam anla¬ için oldukça azalırdı. Bu durumda taşıdıkları için taşıdıkları önem oldukça azalırdı. Bu durumda etkilerinin de tam anla­ mıyla birikime dayalı olduğu düşünülebilirdi. Bu bakımdan bazı tarihçilerin mıyla birikime dayalı olduğu düşünülebilirdi.veBu bakımdan bazı tarihçilerin bilim tarihine baktıkları zaman, insanın doğayı bilimsel çabayı kavrayışın¬ tarihine baktıkları zaman, insamn doğayı ve bilimsel çabayı kavrayışın­ sürekli dabilim artan bir olgunluk bulmalarına şaşmamak gerekir. (11) Gene de, da sürekli artan bir olgunluk bulm alarına şaşm am ak gerekir. (11) Gene de.

(*) Metalik tuzlar içeren (Ç.N.) tuzlarIdentity içeren and (Ç.N.) (9)(*)E.Metalik Meyerson, Reality (Özdeşlik ve Gerçeklik) New York, 1930, 10. Bölüm. (9) E,T. E. Meyerson, andofReality (Özdeşlik ve Gerçeklik) New York, 1930, 10. Bölüm. (Eter and Eleçtricitiy ve Elektrik (10) Whittaker,Identity Kuram¬ of Aether A History the Theories (10) E.T. VVhittaker, A History of the1953, Theories of Aether and Eleçtricitiy (Eter ve Elektrik Kuram­ s. 28-30. 2, Londra larının bir Tarihçesi) bölüm larının bir Tarihçesi) 2, Londra 1953, s. 28-30. (kalıbına) sığdırmayı amaçlayan çok parlak yatağına (11) böyle bir Bilimsel Prokrustes gelişmeyi bölüm Bilimsel gelişmeyi bir Prokrustes yatağına (kalıbına) sığdırmayı amaçlayan çok parlak The Edge Gillispie, of Objectivity An Essay in bir çalışma ve(11) tamamen uygun böyle çağa için bkz. C.C. tamamen çağa uygun bir (Nesnelliğin çalışma için bkz. Gillispie, The Edge of üzerine Objectivity Essay in Bilimsel bir An Deneme) Düşünce Eşiği:C.C. Tarihi theveHistory Ideas of Scintific the History of Scintific Ideas (Nesnelliğin Eşiği: Bilimsel Düşünce Tarihi üzerine bir Deneme) 1960. Princeton, Princeton, 1960.

129 129

ve bilimsel birikim yoluylageliştiğini bilim selproblemlerin problem lerin veölçütlerin ölçütlerin birikimyoluyla geliştiğinikanıtlamak, kanıtlam ak, aynı şeyi kavramlar için kanıtlamaktan çok daha zordur. 18'nci yüzyıl bilim¬ aym şeyi kavram lar için kanıtlamaktan çok daha zordur. 18’nci yüzyıl bilim­ cilerinin yerçekimini açıklama çabasından vazgeçmeleri belki bir b ^ m aya¬ cilerinin yerçekimini açıklama çabasmdan vazgeçmeleri belki birbakıma ya­ rarlı oldu, ama bu çaba özde geçersiz bir amaca yönelmiş değildi. Öze ilişkin rarlı oldu, ama bu çaba özde geçersiz bir amaca yönelmiş değildi. Öze ilişkin güçlere karşı yapılan itirazlar da aynı şekilde bilimdışı sayılamazlardı, yahut güçlere karşı yapılan itirazlar da aynı şekilde bilimdışı sayılamazlardı, yahut kötü anlamda metafizik değildiler. Böyle bir yargıya izin verecek bilimdışı kötü anlam da m etafizik değildiler. Böyle bir yargıya izin verecek bilimdışı bir aslı, ölçütlerin sınırlandırılması zaten yoktur. birölçüt ölçüt zaten yoktur.İşin İşin aslı, ölçütlerin sınırlandırılm asıyayadadagenişletil¬ genişletil­ mesi değil, sadece benimsenen yeni paradigmanın gerektirdiği değişikliğin mesi değil, sadece benim senen yeni paradigmanm gerektirdiği değişikliğin yapılmasıydı. Üstelik bu değişiklik o zamandan beri yön değiştirmiştir ve yapılm asıydı. Ü stelik bu değişiklik o zam andan beri yön değiştirm iştir ve telâar değiştirebilir. 20'nci yüzyılda Einstein yerçekimi güçlerini açıklamayı tekrar değiştirebilir. 2 0 ’nci yüzyılda Einstein yerçekimi güçlerini açıklamayı ve bu açıklamanın bilimi geri dönmeye zorladığı bir dizi kural ve başardı başardı ve bu açıklam anın bilirni geri dönm eye zorladığı bir dizi kural ve problem, sözünü ettiğimiz bakımlardan, Newton'un öncellerine, ardıllarına problem , sözünü ettiğim iz bakımlardan, Nevvton’un öncellerine, ardıllaıına olduğundan daha yakın düşüyordu. Aym şekilde, kuantum mekaniğinin geli¬ olduğundan daha yakın düşüyordu. Aym şekilde, kuantum mekaniğinin geli­ kimya devriminden kaynaklanmış olan bütün yöntem kısıtlamalarını şimi, şim i, kim ya devrim inden kaynaklanm ış olan bütün yöntem kısıtlam alarını tersine çevirmiştir. Kimyacılar şimdi laboratuarlarında kullanılan ya da üreti¬ tersine çevirmiştir. şimdi koşullarını laboratuarlarmda kullanılan ya da üreti­ len tözlerin renkleriniKimyacıltu" ve diğer özelliklerini açık¬ kitle, oluşturma len tözlerin reniderini kitle, oluşturma koşullarmı ve diğer özelliklerini açık­ lamaya çalışıyorlar ve gayet de iyi başarıyorlar. Elektromanyetik kurammda lam aya çalışıyorlar ve gayet de iyi başarıyorlar. Elektromanyetik kurammda bile benzer bir ters dönüş söz konusu olabilir. Çağdaş fizikte uzay artık New¬ bile benzer bir ters dönüş söz konusu olabilir. Çağdaş fizikte uzay artık Nevv­ ton'un ve Maxwell'in kuramlarında kullanılan cansız ve benzeşik alt-madde ton’un ve M yüklemlerinden larmda kullanılan cansız ve benzeşik alt-madde değildir. Yeni axw ell’in kuram bir kısmı bir zamanlar etere atfedilenlere daha değildir. Yeni yüklemlerinden bir kısmı bir zamanlar etere atfedilenlere daha benzemektedir. bu Uzayı çok şekilde görerek, günün birinde belki elektriğin çok benzemektedir. şekilde görerek, günün birinde belki elektriğin demekbuolduğunu da anlayabileceğiz. yer değiştirmesinin neUzayı yer değiştirmesinin ne demek olduğunu da anlayabileceğiz. Bu saydığımız örnekler, dikkatimizi paradigmaların bilişsel işlevlerinden saydığımız örnekler,kaydırmakla dikkatimiziparadigmanın paradigmaların bilişsel işlevlerinden kuralBu belirleyici bilimsel işlevlerine yaşamı nasıl kural belirleyici işlevlerine kaydırmakla paradigmamn bilimsel yaşamı nasıl biçimlendirdiği konusundaki anlayışımızı genişletmektedir. Daha önce, para¬ biçimlendirdiği konusundaki anlayışımızı genişletmektedir. Daha önce, para­ digmanın başlıca rolü Olarak bilimsel kuramların geliştirilmesindeki aracılı¬ digm anın başlıca rolü Olarak bilimsel kuramların geliştirilmesindeki aracılığını ele almıştık. Paradigmanın bu roldeki işlevi, bilim adamına doğada bulu¬ ğmıveele almıştık. Paradigmamn bu roldekinasıl işlevi, bilim adamma doğadabilgi bulu­ nesneler ve bunların nan bulunmayan davrandıkları hakkında nan ve bulunm ayan nesneler ve bunların nasıl davrandıkları hakkm da bilgi vermektir. Bu bilginin sağladığı 'harita'nın ayrmtıları da olgunlaşmış bilim¬ vermektir. Bu bilginin sağladığı ‘harita’nm ayrmtıları da olgunlaşmış bilim sel araştırma tarafından ortaya çıkartılır. Doğa rastgele incelenmeyecek kadar ­ sel araştırma tarafmdan ortaya Doğabilimin rastgelegelişme incelenmeyecek kadar de, bu harita, ve karmaşık sürekliliğini olduğu için çıkartılır. çeşitli çeşitli ve karm aşık olduğu için de, bu harita, bilim in gelişm e sürekliliğini sağlamakta en az gözlem ve deney kadar gereklidir. Paradigmaların, içerdik¬ sağlamakta az gözlem ve deney kadar gereklidir. Paradigmaların, içerdik­ leri kuramlar en yoluyla araştırma faaliyetinin' oluşumunda yer aldıklarını bili¬ leri kuram lar yoluyla araştırma faaliyetinin' yer aldıklarını bili­ yoruz, ama bilimin oluşumuna katıldıkları tek oluşumunda ve burada¬ bağlam bu değildir yoruz, ama bilimin oluşumuna katıldıklan tek bağlam bu değildir ve burada­ ki amacımız da bunu göstermektir. Özellikle en son örneklerimizin gösterdi¬ ki amacımız da bunu göstermektir. Özellikle en son gösterdi­ bilim adamlarına bir örneklerimizin kılavuz harita sağlamakla ğine göre, paradigmalar kal¬ ğine göre, paradigm alar bilim adamlarına kılavuz bir harita sağlam aklaBi¬ kal­ mayıp, bu haritanın yapımı için gereken yönlendirişi de üstlenmektedir. mayıp, bu haritanın yapım ı için gereken yönlendirişi de üstlenmektedir. Bi­ lim adamı bir paradigmayı öğrenirken, edindiği becerinin içinde kuram, yön¬ lim adamı bir paradigmayı öğrenirken, edindiği becerinin içinde kuram, yön­ Bu tem ve ölçüt birbirinden ayrılmaz bir bütün halindedir. yüzden, paradigma tem ve ölçüt birbirinden ayrılmaz bir halindedir. Bu yüzden, paradigma hem problemlerin önerilen geçerliliğini henbütün be¬ zaman değiştiği çözümlerin değiştiği zaman hem problem lerin hen önerilen çözümlerin geçerliliğini be­ lirleyen ölçütlerde de önemli farklar meydana gelir. lirleyen ölçütlerde de önemli farklar meydana gelir. Bu gözlem bizi bu bölümün başladığı noktaya geri götürmüş oluyor, çün¬ gözlem biziparadigmalar bu bölümün başladığı noktaya geri götürmüş oluyor, çün­ kü buBusayede sürekli arasmda yapılacak seçimin şekilde rakip kü bu sayede rakip paradigm arasmda yapılacak seçimyanıt in sürekli şekilde bulunama¬ yola çıkılarak yarattığı biliminalar olağan sorulara ölçütlerinden yarattığıdair sorulara olağan bilimin ölçütlerinden yolaİki çıkılarak yanıt bulunama­ bilimsel yacağına okul, elde ediyoruz. gerçek ilk kesin göstergemizi yacağına dair ilk kesin göstergemizi elde ediyoruz. İki bilimsel okul, gerçek bir problemin ve onun çözümünün ne olduğu konusunda görüş ayrılığına bir problem in ve onun çözüm ünün ne olduğu konusunda görüş ayrılığına düştükleri ölçüde, kendi paradigmalarının göreli üstünlüğü üzerine yaptıkdüştükleri ölçüde, kendi paradigmalarının göreli üstünlüğü üzerine yaptık­ 130 130

ları-tartışmanın ları-tartışm anınbir birsağırlar sağırlardiyaloğu diyaloğuolması olmasıkaçınılmazdır kaçınılm azdırçünkü çünküböyle böylebiı biı kanıtlamalar, ister istemez, her paradig¬ yaratılan tartışmada kısmen döngüsel tartışmada yaratılan kısmen döngüsel kanıtlamalar, ister istemez, her paradig­ tatmin edebildiğini manın m anınkendine kendinehedef hedefaldığı aldığıkıstasları kıstaslarıaşağı aşağıyukarı yukarı tatm in edebildiğiniveve da kıstaslarda hasım benimsediği paradigmanın bazı hasım paradigm anm benim sediği bazı kıstaslarda daeksik eksikkaldığım kaldığm gös¬ ı gös­ olan bu m antıksal terecektir. devamlı özelliği tartışmalarının Paradigma terecektir. P aradigm a tartışm aların ın deyam lı özelliği olan bumantıksal Örneğin, hiçbirparadigma uyum uyumeksikliğinin eksikliğininbaşka başkanedenleri nedenleridedevardır vardırtabii. tabii. Örneğin,hiçbir paradigma ve paradig¬ kendine sorunların hedef hepsini çözemediği aldığı kendine hedef aldığı sorunlarm hepsini çözemediğiiçin için verakip ralapiki iki paradig­ manın da çözümsüz bıraktığı sorunlar hiçbir zaman aynı olmayacağından, m anın da çözüm süz bıraktığı sorunlar hiçbir zaman aym olmayacağından, soruya dayanır: hangi sorunları çöz­ paradigma paradigm atartışmaları tartışm alarıdaima daim agelip gelipşuşu soruya dayanır; hangi sorunlarıçöz¬ sorunu gibi, değerlerin olmak standartlar Yanşan önemlidir? daha müş müş olmak daha önemlidir? Yanşan standartlar sorunu gibi, değerlerinçatış¬ çatış­ tamamen dışında kalan ölçütler sayesinde bilimin yalnızca da olağan ması m ası da yalnızca olağan bilim in tam am en dışında kalan ölçütler sayesinde devrimci yapan başlıca etken de, ve çözülebilir çözülebilir veparadigma paradigm atartışmalarını ta rtışn ia la n n ı devrim ci yapan başlıca etken de, Ancak burada ölçülerden ve duyulan bu gereksinimdir. dışı bilim ölçütlere bilim dışı ölçütlere duyulan bu gereksinim dir. Ancak burada ölçülerden ve temel unsur söz konusudur. Şimdiye kadar paradig¬ bir daha değerlerden çok değerlerden çok daha temel bir unsur söz konusudur. Şimdiye kadar paradig­ üzerinde durdum. Şimdi de ne anlamda doğayı maların m alarmbilimi bilim oluşturması i oluşturm ası üzerinde durdum. Şimdi de ne anlam da doğayı göstermek istiyorum. söyleyebileceğimizi oluşturduklarını oluşturduklarmı söyleyebileceğimizi göstermek istiyorum.

131 131

X. DÜNYA GÖRÜŞÜ DEĞİŞİKLİĞİ OLARAK

X. DÜNYA GÖRÜŞÜ DEĞİŞİKLİĞİ OLARAK

DEVRİMLER DEVRİMLER

Çağdaş tarih yazının bakış açısından geçmiş araştırmaları inceleyen bilim Çağdaş tarih yazının bakış açısından geçmişbirlikte araştırm alan inceleyen bilim da eğiştiği zaman onlarla dünyanın tarihçisi, paradigmalar değiştiği tarihçisi,varmaktan paradigm alar değiştiği zaman onlarla birlikte dünyanın da eğiştiği sonucuna kendini alıkoyamayabilir. Yeni bir paradigmanın peşin¬ sonucuna varmaktan kendini alıkoyamayabilir. bir paradigmanm peşin­ yeni araçlar adamları giden bilim den yerlere bakmaya benimserlerYeni ve farklı den gidenDaha bilimdaadamları yeni araçlar benimserler ve farklı yerlere bakmaya önemlisi, bilim devrimler adamları sırasında başlarlar. bildikleri başlarlar. D aha dabakmış önem lisi, bilim yerlere adam ları devrim ler sırasında oldukları tekrar önce daha baktıkları zamanbildikleri araçlarla yeni ve araçlarla daha önce bakmış oldukları yerlerebirden tekrarbambaşka baktıkları bir zaman yeni ve bulurlar. farklı Sanki bilim şeyler topluluğu gezegene farklı şeyler bulurlar. Sankitanıdık bilim nesneler topluluğuhem birden bam gezegene ve bu birbaşka farklı gezegende görünürler ışıktabir taşınmıştır taşınmıştır ve bu gezegende nesneler hem bulunurlar. farklı bir ışıkta de bilinmeyen hem bazı başkatanıdık nesnelerle bir arada Tabiigörünürler aslında hem de bilinm eyen bazı başka nesnelerle bir arada bulunurlar. Tabii aslında böyle bir olay olmamıştır, harhangi bir coğrafi aktarım söz konusu değildir. böyle bir olaydışındaki olmamıştır, harhangi bireskisi coğrafi aktarım konusu değildir. Laboratuvarın günlük yaşam gibi Fakat gitmektedir. sürüp söz Laboratuvarm dışındaki günlükgerçekten yaşam eskisi gibi sürüp gitm araştırma ektedir. Fakat de paradigma bilim değişiklikleri yine ile adamlarmm, yine de paradigm a değişiklikleri gerçekten bilim adam larm m , araştırm a ile bağlanmış oldukları dünyayı farklı şekilde görmelerine neden olur. Söylemek bağlanmış oldukları dünyayı şekilde görmelerine neden Söylemek yalnızca istediğimiz, bu dünyayla olan farklı gördükleri ile ve olur. ilişkileri yaptıkları istediğim iz, bu dünyayla ilişkileri bir yalnızca gördükleri yaptıkları bilimolan sınırlı adamlarmın sonra ve kaldığı devrimden bir dün¬ile farklı ölçüde, sm ırh kaldığı ölçüde, bilim adamlarm m bir devrimden sonra faridı bir dün­ kurduklarıdır. yayla ilişki yayla ilişki kurduklarıdır. İşte şu sık sık sözü edilen, bir görsel kalıptan (Gestalt'tan) diğerine atla¬ İşte şu sıkbilim sık sözü edilen,dünyasında bir görsel kalıptan (Ggelen estalt’tan) diğerine atla­ adamının ma örnekleri, meydana bu dönüşümlere ma örnekleri, bilim adam ının dünyasında m eydana gelen bu dönüşüm lere benzetme kaynağı oluşturmaları ya da temel bir prototip bakımından burada temel bir prototip ya da benzetme kaynağı oluşturmaları bakım ından burada önceden adamının ördek yaramaktadır. Bilim dünyasında işimize sayılan işim ize devrimden yaram aktadır. ilim adam ının dünyasında önceden ördek (*) Kutunun sonraB tavşan nesneler oluverirler. üst sayılan ilk önce taraf¬ nesneler devrim den sonra tavşan oluverirler. (*) Kutunun ilk önce taraf­ tan dışını gören kişi, daha sonra alt taraftan kutunun içini seyretmeyeüst başlar. tan dışm ı gören kişi, daha sonra altdaha taraftan kutunun içini seyretmeye başlar. Bunun gibi da geri dönüş ve çoğunlukla genellikle dönüşümler yavaş Bunun gibi dönüşüm ler beraber, genelliklebilimsel daha yavaş ve çoğunlukla dönüş olmadan en olağan da ve geri gerçekleşmekle eğitimin ayrılmaz olm adan gerçekleşm ekle beraber, sel eğitim in en olağan ve ayrılm az Engebe haritasına öğren¬ bakanbilim parçalandır. Engebe haritasına bakangörür¬ öğren­ kağıdın üzerinde ciparçalandır. birtakım çizgiler ci kağıdm üzerinde birtakım çizgiler görür­ ken, haritacının gördüğü bir arazinin resmi gördüğü bir arazinin resmiÜnlü haritacının {*)ken, gibi belirsiz ördek-tevşan örneği olan figürler, gibi, bilimde Kuhn, Hanson kuramdan bağımsız {*) Ünlü ördek-tevşan örneği gibi belirsiz olan figürler, gözlem Kuhn,olamayacağını H anson g ib i,savunan b ilim d e düşünürler k u ra m d a ntarafından b a ğ ım sız tür insan algılayışının, amadüşünürler her özellikle bilimsel gözlem olamayacağını savunan tarafından gözlemin olarak Ünlü her tü r prototipi in san a lg ıla y ışkullanılmaktadır. ın ın , am a ö z e llik le bördek ilim se l figürüprototipi şöyledir:olarak (ç.n.) kullanılmaktadır. Ünlü ördek tavşan gözlemin tavşan figürü şöyledir: (ç.n.)

132 132

dir. dir.Bir Birkabarcık kabarcıkodasının odasınınfotoğrafına fotoğrafınabakan bakanöğrenci öğrencikarışık karışıkvevekırık kırıkdökük dökük görür, çizgiler ise nükleer olayların iyi fizikçi tanıdığı boyutlu ufak çok çizgiler görür, fizikçi ise çok iyi tanıdığı ufak boyutlu nükleer olaylannbirbir kaydını. kaydını.Öğrenci Öğrenciancak ancakbubutürtürbirçok birçokgörsel görseldönüşümden dönüşümdengeçtikten geçtiktensonra sonrabi¬ bi­ araşma girebilir, bilim adamının gördüğünü görme¬ lim dünyasının sakinleri lim dünyasm m sakinleri araşma girebilir, bilim adammm gördüğünü görme­ ye, ye,gösterdiği gösterdiğitepkileri tepkilerigöstermeye göstermeyebaşlar. başlar.Fakat Fakatöğrencinin öğrencininbubuşekilde şekildegirdi¬ girdi­ bir ğiğidünya, ne de yanda diğer yanda bilimin ne yapısı çevrenin dünya, ne bir yanda çevrenin ne de diğer yanda bilimin yapısıtarafmdan tarafmdan değişmez değişm ezşekilde, şekilde,bir birkere kereiçin içinsaptanmış saptanm ışdeğildir. değildir.Aslında, Aslında,bubudünya dünyahem hem de hem öğrencinin çevrece izlemek tikel üzere yetiştirildiği olağanbilim çevrece hem de öğrencinin izlemek üzere yetiştirildiği tikel olağanbilimgegeleneğince leneğinceortak ortakolarak olarakbelirlenmektedir. belirlenm ektedir.Bu Bunedenle, nedenle,devrim devrimdönemlerinde dönemlerinde olağan-bilimsel olağan-bilim selgelenek gelenekdeğiştiği değiştiğizamanlat, zamanlat,bilim bilimadamı adamıçevresini çevresinialgılama¬ algılam a­ tanıdığı zorundadır, öğrenmek yıyıyeni baştan yani koşullar yeni baştan öğrenm ek zorundadır, yani tanıdığı koşullariçerisinde içerisindeyeni yeni kalıplar kalıplargörmeyi görm eyiöğrenmesi öğrenm esigerekmektedir. gerekm ektedir.Bunu Bunuyaptıktan yaptıktansonra sonraaraştırma araştırma dünyası dünyasıbirçok birçoknoktada noktadaeskiden eskidenyaşadığı yaşadığıdünyayla dünyaylabağdaşmayan bağdaşmayanölçüler ölçülerta¬ta­ Farklı her şıyacaktır. okullarınm paradigmaların yönlendirdiği görüş şıyacaktır. Farklı paradigm alarm yönlendirdiği görüş okullarmm herzaman zaman birbirlerine birbirlerinebiraz birazters tersdüşen düşenamaçlar am açlarbenimsemelerinin benim sem elerininbir birbaşka başkanedeni nedenidede budur. budur. Geştalt deneylerinin amacı, en alışılmış biçimleriyle, yalnız algılama ya¬ Geştalt deneylerinin amacı, en alışılmış biçimleriyle, yalmz algılama ya­ pısındaki pısındakidönüşümleri dönüşüm lerigöstermektir. göstermektir.Paradigmaların Paradigm alarmrölü rölüyayadadaalgılama algılamasü¬ sü­ reci sırasmda hakkında bilgi önceden vermezler. deneyimler kazanılmış reci sırasm da önceden kazanılmış deneyim ler hakkmda bilgi vermezler.Fa¬ Fa­ kat katbubukonuda konudadadason sonderece derecezengin zenginbir birpsikoloji psikolojiyazını yazınıbulunmaktadır bulunm aktadırveve 'nden kay¬ bu alanın Hanover Enstitüsü çoğu öncülüğünü yapan çalışmaların çalışm aların çoğu bu alanın öncülüğünü yapan Hanover Enstitüsü’nden kay­ ters çeviren mercek kullanılan Deneyde denek, görüntüleri naklanmıştır. bir naklanmıştır. Deneyde kullanılan bir denek, görüntüleri ters çeviren mercek konmuş konm uşgözlükler gözlüklertaktığı taktığızaman zamangenellikle genellikledünyayı dünyayıbaş başaşağı aşağıgörür. görür.Algıla¬ A lgıla­ ma duyuları başlangıçta gözlüğü takmadan önce koşullanmış oldukları tarz¬ ma duyuları başlangıçta gözlüğü takm adan önce koşullanmış oldukları tarz­ dadaişlev işlevgörürler. görürler.Bunun Bununsonucunda sonucundakorkunç korkunçbir birbocalama bocalam avevekişisel kişiselbuna¬ buna­ dünyasına lım denek Fakat yeni başgösterir. alışmaya başladıkça, lım başgösterir. Fakat denek yeni dünyasına alışmaya başladıkça,görsel görselala¬ ala­ nı tamamen tersine dönerek yeni koşullara uyum sağlar. Bu genellikle gör¬ nı tam am en tersine dönerek yeni koşullara uyum sağlar. Bu genellikle gör­ menin m enintamamen tam am enkarıştığı karıştığıbir birara-dönemden ara-dönem densonra sonraolur. olur.Bu Bunoktadan noktadanitibaren itibaren nesneler gene gözlükleri takmadan önce oldukları gibi görülmeye başlarlar. nesneler gene gözlükleri takm adan önce oldukları gibi görülmeye başlarlar. alanın görsel alanmbenimsenmesi Böylece Böyleceönceleri önceleriaykırı aykırıolan olanbir bir görselalanm benimsenmesigiderek giderek alanın ve değiştirmiş olmaktadır. (1) Ters merceklere alışan kendisini etkilemiş kendisini etkilem iş ve değiştirm iş olm aktadır. (1) Ters m erceklere alışan dönüşümüne adam adamhem hemgerçek gerçekhem hemdedemecazi mecazianlamda anlam dadevrimci devrimcibirbir'görüş' ‘görüş’ dönüşümüne uğramıştır. uğramıştır. Altmcı Bölüm'de sözünü ettiğimiz kuraldışı oyun kartı deneyinde kullanı¬ Altmcı Bölüm ’de sözünü ettiğimiz kuraldışı oyun kartı deneyinde kullanı­ denekler de çokbenzer bir dönüşüm yaşamışlardı. Gittikçe uzayan göste­ lan lan denekler deçok benzer bir dönüşüm yaşamışlardı. Gittikçe uzayangöste¬ rimler sonucu karşılaştıkları deneysel evrende kurallara aykırı oyun kartları rim ler sonucu karşılaştıkları deneysel evrende kurallara aykırı oyun kartları olduğunu öğrenene kadar bu kişiler yalnızca önceki deneyimlerinin onları olduğunu öğrenene kadar bu kişiler yalnızca önceki deneyim lerinin onları olduğu tür kartları algılayabiliyorlardı. Ama deneyim bir kez ge¬ koşullamış koşullam ış olduğu tür kartları algılayabiliyorlardı. Ama deneyim bir kez ge­ kategorileri sağlayınca, tanım yapabilecek uzunluktaki ilk gösterim¬ reken ek reken ek kategorileri sağlaymca, tanım yapabilecek uzunluktaki ilk gösterim- , de bütün aykırı kartları saptamayı başarmışlardı. Deney amacıyla gösterilen de bütün aykırı kartları saptamayı başarm ışlardı. Deney amacıyla gösterilen nesnelerin, boyut, renk, biçim vs. gibi algılanan özelliklerinin aym zamanda nesnelerin, boyut, renk, biçim vs. gibi algılanan özelliklerinin aym zamanda deneklerin önceki deneyim ve alışkanlıklarına bağlı olarak değiştiğini göste-

,

deneklerin önceki deneyim ve alışkanlıklarma bağlı olarak değiştiğini göste-

(1) İlk deneyleri yapan George M. Stratton'du, bkz. "Vision Without Inversion of the Retinal (1) ilk(Retina deneyleri yapan George M. Stratton'du, bkz. “Vision VVithout Inversion of the Retinal İmgenin Görme) Psychological Ters Çevrilmediği Review Tabakasındaki Image" Im age” (R e tina TVI, im genin Ters Ç evrilm e diğgelişmelerin i G örm e) P sychological Review 1897, s. 341-360, ileriki Daha bir değerlendirmesi 463-481. Dergisi) abakasındaki (Psokoloji (Psokoloji Dergisi) VI, 1897, s. 341-360,to463-481. Daha ileriki(Uzay gelişmelerin bir değerlendirmesi Algılamasına Giriş) New An Introduction Space Perception A. Carr, bkz. Harvey için için 1935, bkz. Harvey A. Carr, An Introduction to Space Perception (Uzay Algılamasına Giriş) New 18-57. York, s. York, 1935, s. 18-57.

133 133

,

ren başka çalışmalar da vardır. (2) Bu örneklerin alındığı zengin deneysel ya¬ zını paradigma benzeri bir örneklerin de bir yapının algılama önkoşul renincelerken, başka çalışm alar da vardır. (2) Bu almdığıiçin zengin deneysel ya­ olduğu hem neye gördüğü,algılam kanısı güçlenmektedir. ne yapının Kişininbir hem zını incelerken, paradigm a benzeri a içinbaktığı de birile önkoşul ile deolduğu ona ne ve kavramsal deneyimlerinin öğrettiği öncekikanısı görselgüçlenmektedir. görmeyi Kişinin ne gördüğü, hem neye baktığı ile hem yakından Böylesal yokluğunda olabilecek birdeneyim tek şey,ile eğitimin de öncekibağlantılıdır. görsel ve kavram lerinin ona ne görm eyi öğrettiği birinkarmaşadır. deyimiyle William James'in 'vızırbir vızır' yakından bağlantılıdır. Böyle eğitim yokluğunda olabilecek tek şey, ile vızır’ Yalan zamanlarda bilim tarihi bazıları yukarıda betimle¬ uğşaranlardan William Jam es’in deyimiyle ‘vızır bir karmaşadn. tür zamanlarda diğimiz deneyleri son bulmuşlardır. derece Han¬le­ N.R.betim Yakm bilim tarihiöğretici ile uğşaranlardan b a zÖzellikle ıl^ ı yukanda son benim burada ele benzer şekilde, aldıklarıma bilimsel yol inançların diğim iz tür deneyleri son derece öğretici bulmuşlardır. Özellikle N.R.açtı¬ Hanirdelemek ğıson biçimleri) deneycilerinden sonuçlan (algılama için geştalt benzer benim burada ele aldıklarıma şekilde, bilimsel inançlarm yol ya¬ açtı­ olarak önedeneycilerinden da süreklibiçimleri) meslektaşların rarlanmıştır. sürdükleri bir gö¬ Başkaek ğı sonuçları(3) irdelem için geştalt (algılama ya­ benzer ara sıra yukarıda sözünü göre, bilim rüşe ettiklerimize rarlanmıştır. (3)adamlarının Başka meslektaşlann da sürekli olarak öne sürdükleri biral¬ gö­ gılama varsayılabildiği bilim tarihi değişimlerinden geçtikleri de da¬al­ ölçüde, rüşe göre, bilim adamlarmm ara stra yukarıda sözünü ettiklerimize benzer izleyebilecektir. hagılama ve tutarlı bir çizgi anlamlı Ancakölçüde, psokolojik değişimlerinden geçtikleri varsayılabildiği bilimdeneyler tarihi dene da­ öğreticiveolurlarsa olsunlar, kadar bundan öte bir Ancak da beklenemez. şey olmalan ha anlamlı tutarlı bir çizgi izleyebilecektir. psokolojik deneyler ne algılama Ortaya özellikleri bir rol gelişmede kadar çıkardıkları öğretici olurlarsa olsunlar, bundanbilimsel öte bir şey olm alanmerkezi da beklenemez. olabilir, bilim adamının yaptığı fakat ve oynuyor denetimli araştırmacı Ortaya çıkardıkları algılam a özellikleri bilimsel gelişm ede m erkeziözenli bir rol bu özelliklere gözlem sahip olduğunu çabasının bu için oynuyor olabilir,gerçekten fakat araştırmacı bilim adamınm yaptığıkanıtlamak denetimli ve özenli Dahası, bile olduğunu değildir. bu deneylerin böyle bir önermeyi yapısısahip yeterli gözlem çabasmm gerçekten bu özelliklere kamtlamakdoğru¬ için bu dan tür psikolojik kanıtlamaya örneklerin, Eğer tarihsel yeterli değildir. elverişli D ^ a s ı, değildir. bu deneylerin yapısı bile böyle birbu önermeyi doğru­ için konumuz deneylerin saptayabileceğine il¬ taşıdıkları önemi inanıyorsak, dan kanıtlam aya elverişli değildir. Eğer tarihsel örneklerin, bu tür psikolojik ne gibi tarihten könce beklenemeyeceğini beklenipönemi görmemiz gereki¬il­ deneylerin konum uz tanıtlar için taşıdıklan saptayabileceğine inanıyorsak, yor. könce tarihten ne gibi tanıtlar beklenip beklenemeyeceğini görmemiz gereki­ Ağılama kalıpları ile ilgili bir deneyin öznesi olan kişi, algılayışının de¬ yor. ğiştiğinin kağıtı ya daalgılayışınm kitabı tuttuğu farkındadır parçasını elinde A ğılam a kalıplarıçünkü ile ilgili bir aynı deneyin öznesi olan kişi, de­ kendiçünkü halde algılamasını iradesiyle geri ayarlayabilir. Çevresinde ğiştiğinin farkındadır elindeileri aynı kağıtı parçasmı ya da kitabı hiçbir tuttuğu için, tüm dikkatini şeyin biçimden karşısındaki haldedeğişmediğini algılam asm ı bildiği kendi iradesiyle ileri geri giderek ayarlayabilir. Çevresinde hiçbir (ördek o diyelim) kağıt veya üzerinde biçimi çok oluşturan tavşan şeyin değişm ediğini bildiği için, tüm dikkatini giderek karşısmdakiçizgilere biçimden görmeden Hatta yöneltir. sonuç olarak şekillerin çok (ördek veya tavşan diyelim) kağıthiçbirini üzerinde o biçimi yalnızca oluşturançizgileri çizgilere algılamayı söylemesi bile da daha O zaman öncegörm doğru olmayan yöneltir. H attaöğrenebilir. sonuç o laric şekillerin hiçbirini eden yalnızca çizgileri bir fakat onları za¬ olduğunu, asılöğrenebilir. çizgiler istediği gördüğününObu şeyi, yanibile algılamayı zaman da daha önce söylemesi doğru olmayan man olarak algılayabildiğim ya bir ya da bir bir sırayla şeyi, yani asılördek gördüğünün butavşan çizgiler olduğunu, fakat onlarısöyleyecek istediği za­ de algılayışım gelir. ya Aynı neden duruma kartı deneyinin oyun man sırayla birşekilde, ördek ya da bir tavşan olaraköznesi âlgılayabildiğini söyleyecek değiştirdiğini yetkili yani de deneyi bir kişi, ona yapan,neden duruma gelir.bilmektedir: Aynı şekilde,dışarıdan oyun kartı deneyinin öznesi algılayışım ne siyah beri bir gördüğünü kupa başından beş¬ kendisi aslında sanırsa sansın değiştirdiğini bilm ektedir; dışarıdan yetkili bir kişi, yani deneyi yapan, ona durumdaberi da, bütün olduğunu lisine bakmakta Her ikibaşından benzer söylemiştir. kendisi ne gördüğünü sanırsa sansın asimda siyah bir kupapsi¬ beş­ etki, yapacağı kolojik hazırlanan deneylerdeolduğunu bu tarz olduğu gibi, lisine bakmakta söylemiştir. Herkoşulların iki durumda da, bütün benzer psi­ bağlıdır. yapacağı birkolojik olduklarına ne kadar çözümlemeye Görüşün değiştiğini deneylerde olduğuelverişli gibi, hazırlanan koşullarm etki, bu tarz olanaklarının bir kadar varlığı kanıtlayacak dışsal almaşık algılama ölçüt olmadan, bir çözümlem eye ne elverişli olduklarına bağlıdır. Görüşün değiştiğini çıkartılamaz. hakkında hiçbir sonuç kanıtlayacak dışsal bir ölçüt olmadan, almaşık algılama ölanaklarmm varlığı Öte yandan, bilimsel gözlem için hakkmda hiçbir sonuç ç±artılam az. durum bunun tam tersidir. Bilim adamı¬ ve öte başvurabileceği nın, gözleri ile gördüklerinden ve araçları başka Öte yandan, bilimsel gözlem için durum bunun tam tersidir. Bilim hiçbir adamıgözleri araçları gördüklerinden başka ve öte başvurabileceği hiçbir on the Relationship of Suggestion (2)nm, Örnekler "The Infuence içinvebkz. H. Hastorf, Albert ile between Stimülüs size and Perceived Distance" (uyarının boyutuyla algılanan mesafe arasında¬ (2) Ö rnekler İçin bkz. A lb ert H. Hastorf, “ The Infuence of Suggestion on the R elationship ki ilişki üzerine Telkinin Etkisi) American Journal of Psychology (Amerikan Psikoloji Mecmuası), betvveen Stimülüs size and Perceived Distance” (uyarının boyutuyla algılanan mesafe arasında­ 44, 1951, s. 216-277. (Psikoloji Mecmuası) 29, 1950, s. 195-217; ve Jerome S. Bruner, Leo ki ilişki üzerine Telkinin Etkisi) American Journal of Psychology (Amerikan Psikoloji Mecmuası), Postman ve John Rodrigues, "Expectations and the Perception of Color" (Beklentiler ve Renk). 1951, s. 216-277. (Psikoloji Mecmuası) 29, 1950, s. 195-217; ve Jerome S. Bruner, Leo (3)44, N.R. Hanson Patternc of Discovery (Keşif Öruntüleri) Cambridge, 1958, Bölüm 1. Postman ve John Rodrigues, “Expectations and the Perception of Color” (Beklentiler ve Renk). (3) N.R. Hanson Patfernc of Discovery (Keşif134 Örüntüleri) Cambridge, 1958, Bölüm 1.

134

ölçüt yoktur. Eğer algılamasındaki değişikliğe daha üst bir otoritenin neden olduğu gösterilebilirse, o zaman ise, verilerin bu otoritenin ölçüt yoktur. Eğer algılam asındaki değişikliğekendisi, daha üsther birne otoritenin neden da algılayışındaki birnesürü kaynağı gelir. O zaman olduğuhaline gösterilebilirse, o zaman bu otoritenindeğişmeler kendisi, her ise,problem verilerin (tıpkı denekteki yaratır için sorunbiryaratması farklarının psikolog gi¬ kaynağı haline gelir. Oalgılama zaman da algılayışmdaki değişmeler sürü problem bi). adamının, algılama Bilim denek gibigi­ çalışmalardaki kalıplarıyla yaratır (tıpkı denekteki algılama farklarmmilgili psikolog için sorun yaratması kendi algılayışım bile,denek ikide o zaman varsayılsa bir değiştirebildiği bi). Bilim adamiradesiyle ının, algılam a kalıplarıyla ilgili çalışm alardaki gibi dakendi tür sorunlar iradesiyle aynı algılayışım bazen bile, bazen bir dalga da biro mad¬ başgösterecektir. ikide birIşığın değiştirebildiği varsayılsa zaman dedaparçacığı Yani da birbir olarak görüldüğü dönem bir bunalım şeyler aynı tür sorunlar başgösterecektir. Işığın bazendönemiydi. bir dalga bazen mad­ ve sonund aksıyordu ışığın hemYani dalga mekaniği dalgalardan de parçacığı olarak görüldüğü dönem gelişirilerek, bir bunalım dönemiydi. bir şeyler hem de parçacıklardan bir nesne olduğu anlaşıldı. Dola¬ özgü aksıyordu ve sonund farklı, dalga kendine m ekaniği gelişirilerek, ışığın hem dalgalardan yısıyla algılama bilimlerde, sıraolduğu farklarıDola­ paradigma da hem de parçacıklardan farklı,değişikliklerinin kendine ö;zgü biryanı nesne anlaşıldı. doğrudan saptamalarını bilim farkları adamlarının oluyorsa, doğruya bu bek¬ yısıyla bilim lerde, paradigm a değişikliklerinin yanı sıra algılama farkları da bir bilim iman getirmiş leyemeyiz. yeni doğrudan astronomisine adamı meh¬ Kopernik oluyorsa, bilim adamlarınm bu farldarı doğruya saptamalarmı bek­ önce bir gezegen uydu ' Daha seyrederken şimdi görüyo¬ tap leyemeyiz. Kopem ik astronomisine yenigörürdüm, iman getirmiş birbir bilim adamı meh­ bir uydu ve söylerse, düzeyde başka bir astronomisinin rum' diyemez. Bunu tap seyrederken ‘ Daha önce Ptoleme bir gezegen görürdüm, şimdi görüyo­ olur. Bunun yerine, kanıtlamış kendi bir doğruluk taşıdığını yeni payı içinde rum ’ diyemez. Bunu söylerse, Ptolem e astronomisinm başka bir düzeyde ve söylemek 'Bir zamanlar durumundadır. yeni ayın bir şunupayı stronominin kendi içinde bir üyesi doğruluk taşıdığmı kanıtlamış olur. Bunun yerine, yeni bu tür Nitekim,‘Bir yanılmışım'. 'itiraflar' olduğunu gezegen stronominin yeni sanırdım, üyesi şunuama söylemek durumundadır. zamanlar ayınbi¬bir Fakat bunun gündeme limsel devrimlerin ya¬bi­ gezegen olduğunusonrasında sanırdım , daima ama yanılm ışımgelir. ’. Nitekim, bu tür ardında ‘itiraflar’ ise, bir da bir etkiyi yapan başka görüşte fark bilimsel gerçek, tan aynı ya limsel devrimlerin sonrasmda daim a gündeme gelir. Fakat bunun ardmdazi¬ ya­ doğrudan ise, bu tanıklık edilmesini değişikliğe hinsel dönüşüm tan gerçek, bilimsel görüşte bir fark ise, ya da aynı etkiyi yapanbekleyeme¬ bir başka zi­ bilim adamının dün¬ gereken, benimseyen Aramamız yiz. paradigmayı hinsel dönüşüm ise, bu yeni değişikliğe doğrudan tanıklık edilmesini bekleyeme­ dolaylı davranışsal eskisinden kanıtlardır. farklı dair ve çok yayı algıladığına yiz. A ram am ız gereken, yeni paradigmayı benimseyen bilim adammıri dün­ dönelim ettiğimiz değişikliklere ve sözünü inanan somut verilere Şimdi yayı eskisinden çok farklı algıladığına dair dolaylı ve davranışsal kanıtlardır. ne türettiğim bilim bir tarihçinin, adamının rastlayabilece¬ dünyasında dönüşümlere Şim di som ut verilere dönelim ve sözünü iz değişikliklere inanan Sir William Uranus İlk örneğimiz ğini gezege¬ bir araştıralım. tarihçinin, bilim adammınolan, dünyasmda ne türHerschel'in dönüşümlere rastlayabilece­ ve kurala oldukça koşuttur. kartları oyunolan, nini ğinikeşfedişi araştıralım. İlk aykırı örneğimiz Sir deneyine W illiam Herschel’in Uranüs1960 gezege­ de dahil ünlü gözlemcileri arasında birçok gökbi¬ 1781 nini yılları keşfedişi kuralaAvrupa'nın aykırı oyunenkartları deneyine oldukça koşuttur. 1960 ve varsaydı¬ olması gerektiğini zamanda bugün Uranus az onarasmda limci yedi aynAvrupa’nın 1781enyılları en ünlü gözlemcileri de dahil birçok gökbi­ en iyisi, 1769 bu Hatta gözlemcilerden yıldız saptadılar. bir ğımız limci en az on yedi ayrı zamanda bugün Uranüs olması gerektiğinitarihinde varsaydı­ kimliği fakatcilerden yıldızın en dört görmüş, gece birden ipu¬ yıldızı ğımızpeş bir peşe yıldız saptadılar. Hatta bu gözlem iyisi, hakkında 1769 tarihinde Herschel 12 yıl birbirden hareketgörmüş, algılayamamıştı. verebilecek cuyıldızı herhangi peş peşe dört gece fakat yıldızm kimliğibundan hakkında ipu­ olan bundan ve çok daha zaman, kendi yapımı cismi gözlemlediği sonra ilk kez aynıherhangi cu verebilecek bir hareket algılayamamıştı. Herschel 12 yıl yıldızlarda biraynı olağan Sonuç olarak teleskop geliştirilmiş sonra ilk kez cismi kullanıyordu. gözlemlediği zaman, kendi yapımı olanpek ve çok daha gariplik olduğu bir çember saptayabildi. ke¬ sayılamayacak büyüklükte Biryıldızlarda geliştirilm iş bir teleskop kullanıyordu. Sonuç olarak pek olağan üzere teşhisini erteledi. olduğu Gözlem¬ yapmak daha çok gözlem sindi ve Herschel sayılam ayacak büyüklükte bir çem ber saptayabildi. Bir gariplik ke­ yıldızlar fakat arasındaki hareketini Uranüs'ün ortaya çıkardı leri sonucunda sindi ve Herschel daha çok gözlem yapmak üzere teşhisini erteledi. Gözlem­ olduğuna karar verdi. Ancak,ortaya aylar sonra, yeni bir kuyrukluyıldız bunun leri sonucunda U ranüs’ün yıldızlar arasmdaki hareketini çıkardıgöz¬ fakat bir uydurma yörüngeye özgü kuyrukluyıldızlara hareketi çabaları lemlenen bunun yeni bir kuyrukluyıldız olduğuna karar verdi. Ancak, aylar sonra, göz­ ait olabileceği bu 'garip' yörüngenin gezegene vermeyince, sonuç lem lenen hareketiLexell kuyrukluyıldızlara özgü, bir bir yörüngeye uydurma çabaları (4) Bubugörüşün edilmesi önce sürdü.Lexell görüşünü sonuç vermeyince, ‘garip’ kabul yörüngenin bir üzerine, gezegenegökbilimcinin ait olabileceği bir yerlerine ama eksilmiş, edilmiş birkaç yıldız dünyasından görüşünü önce sürdü. (4) Bu görüşün kabul edilmesigezegen üzerine, ilave gökbilimcinin bir zaman boyunca birçok gözlemlenmiş kez yakın yüzyıla Bir oluyordu. dünyasından birkaç yıldız eksilmiş, ama yerlerine bir gezegen ilave edilmiş yeni gözle görülüyordu, 'den sonra çünkü tıpkı 1781yakın bu gök Bcismi, olan oluyordu. ir yüzyıla bir zam anbir boyunca birçok kez gözlemlenmiş de algılama nesneyi kategorilerine bu alışılmış gibi kartlar aykırı kurala olan bu gök cism i, 1781’den sonra yeni bir gözle görülüyordu, çünkü(yıltıpkı kurala aykırı kartlar gibi bu nesneyi de alışılmış algılama kategorilerine (yıl-

(4) Peter Doig, A Concise History of Astronomy (Astronominin Toplu Bir Tarihi) Londra, 1950, s. 115-116.

(4) Peter Doig, A Concise History of Astronomy (Astronominin Toplu Bir Tarihi) Londra, 1950, s. 135 115-116.

135

diz dizyayadadakuyruklu kuyrukluyıldız yıldızolarak) olarak)uydurmak, uydurmak,yani yanigözlemi gözlemiyürürlükteki yürürlüktekipara¬ para­ digmayla artık bağdaştırmak gelmişti. olanaksız hale digmayla bağdaştırmak artık olanaksız hale gelmişti. Gökbilimcilerin Gökbilim cilerinUranüs'ü U ranüs’übirbirgezegen gezegenolarak olarakgörmelerini görm elerinisağlayan sağlayangörüş görüş yalnızca değişikliği nesnenin daha bir önce görülmüş, algılanışını olan değişikliği yalm zca daha önce görülmüş p lan bir nesnenin algılanışmıetkile¬ etkile­ mekle meklekalmadı. kalmadı.Sonuçları Sonuçlarıçok çokdaha dahageniş genişkapsamlıydı. kapsamlıydı.Her Hernenekadar kadarbubuko¬ ko­ nudaki kanıtlar ise de, Herschel'in olduğu neden çelişkili küçük nudaki kanıtlar çelişkili ise de, H erschel’in neden olduğu küçükparadigma paradigm a değişikliği den sonra değişikliğigökbilimcilerin gökbilim cilerin1801' 1801’den sonrakısa kısabir birsüre süreiçinde içindebirçok birçokbaşka başka Mars ufak ve ile arasındaki gezegenciği Jüpiter sayısız gezegencikleri ufak gezegenciği ve M ars ile Jüpiter arasmdaki sayısız gezegenciklerisapta¬ sapta­ malarına malarınayardımcı yardımcıoldu. oldu.Boyutları Boyutlarıson sonderece dereceufak ufakolduğu olduğuiçin içinbubucisimler cisimlerte¬te­ leskopta Herschel'i benzer uyarana boyut bir aykırı büyüklüğü sergilememişleskopta H erschel’i uyarana benzer aykırı bir boyut büyüklüğü sergilememişlerdi. lerdi.Fakat Fakatgene genededegökbilimciler gökbilimcilerbaşka başkagezegenler gezegenlerbulmaya bulmayahazırlanmış hazırlanmışol¬ol­ dukları 19'uncu bile sıradan elli yılında yüzyılın için, araçlarla ilk dukları için, sıradan araçlarla bile 19’uncu yüzyılın ilk elli yılındayirmi yirmka¬ i ka­ (5) dar Astronomi tarihinde buna gezegeni benzer, başardılar. saptamayı dar gezegeni saptamayı başardılar. (5) Astronomi tarihinde buna benzer,pa¬ pa­ radigmadan radigmadankaynaklanan kaynaklananbilimsel bilimselalgılama algılamadönüşümü dönüşümüörnekleri örnekleriçoktur çokturveveba¬ ba­ zıları zılarıçok çokdaha dahaazazçelişkiyle çelişkiylemeydana m eydanagelmiştir. gelmiştir.Örneğin, Örneğin,batı batıdünyasındaki dünyasm daki gökbilimcilerin gökbilimcilerinancak ancakKopernik'in K opem ik’inyeni yeniparadigması paradigmasıortaya ortayaatıldıktan atıldıktansonraki sonraki yüzyıl yarım daha değişmez önce sayılan göklerde içinde ilk yarım yüzyıl içinde daha önce değişm ez sayılan göklerde ilkkez kezdeğişim değişim görmeye görmeyebaşlamaları başlam alarırastlantı rastlantısayılabilir sayılabilirmi? mi?Öte Öteyandan yandanÇinliler, Çinliler,evren evrengö¬ gö­ rüşleri rüşlerigöklerde göklerdeherhangi herhangibir birdeğişimi değişimidışlamadığı dışlamadığıiçin içinbirçok birçokyeni yeniyıldızın yıldızın varlığım varlığımçok çokdaha dahaerken erkensaptayabilmişlerdi. saptayabilmişlerdi.Çinliler Çinlilerayrıca ayrıcateleskop teleskopyardımı yardımı olmaksızın, ve çağdaşlarından asırlar önce sistema¬ lekelerini Galileo güneş olmaksızın, güneş lekelerini Galileo ve çağdaşlarmdan asırlar önce sistema­ tiktikbirbirşekilde şekildegözlemleyip gözlem leyipkayıtlarına kayıtlarmageçilmişlerdi. geçirmişlerdi.(6) (6)Kopernik'ten K opem ik’tenhemen hemen batı sonra dünyasının ufuklarında gökbilim yeni saptanan sonra batı dünyasının gökbilim ufuklarında saptanan yenideğişiklikler değişiklikleryal¬ yal­ nızca nızcayıldızlar yıldızlarvevegüneş güneşlekelerinden lekelerindenibaret ibaretdededeğildi. değildi.Bazen Bazenbirbiripipkadar kadarba¬ ba­ sitsitolabilen olabilentürlü türlügeleneksel gelenekselaraç araçkullanan kullanan16'ncu 16’ncuYüzyıl Yüzyılgökbilimcileri gökbilimcilerihaş¬ haş­ metli metlivevehareketsiz hareketsizgezegenler gezegenlerveveyıldızlara yıldızlaraayrılmış ayrılmışolarak olarakgörmeye görmeyealıştık¬ alıştık­ uzayda ları bazı kuyrukluyıldızların gibi dolaştıklarını diledikleri ları uzayda bazı kuyrukluyıldızlarm diledikleri gibi dolaştıklarınıbirçok birçokkez kez (7) gözlemlemişlerdi. gözlemlemişlerdi. (7)Gökbilimcilerin Gökbilimcilerineski eskiyerlere yerlereeski eskiaraçlarla araçlarlabakarken bakarkenbi¬ bi­ lelebubukadar kadarkolaylıkla kolaylıklavevehızla hızlayeni yenişeyler şeylergörebilmeleri görebilm eleribize bizeister isteristemez istem ez Kopernik'ten K opernik’tensonra sonrabambaşka bam başkabir birdünyada dünyadayaşamaya yaşam ayabaşladıklarını başladıklarınıdüşün¬ düşün­ değilse, dürtüyor. bir ait dünyaya Hiç araştırmaları başka dürtüyor. Hiç değilse, araştırmaları başka bir dünyaya aitolabilecek olabileceksonuçlar sonuçlar vermekteydi. vermekteydi. Verdiğimiz Verdiğimizörnekleri örnekleriastronomi astronomidalından dalmdanseçmemizin seçmemizinnedeni, nedeni,bubualandaki alandaki dayalı çoğu bulgularm yukarı gözlem terimlerine aşağı kez tamamen bulgularm çoğu kez aşağı yukarı tamamen gözlem terimlerine dayalıbirbirdille dille psikolojik deneylerin özneleri ile bilim açıklanmasıdır. açıklanm asıdır.Model M odelaldığımız aldığım ız psikolojik deneylerin özneleri ilebilim adamlarının gözlemleri arasında kurmaya çalıştığımız tam koşutluk ancak bu adamlarınm gözlemleri arasmda kurmaya çahştığmıız tam koşutluk ancak bu tür açıklamalarda bulunabilir. Elbette bu denli tam bir koşutluk üzerinde ısrar tür açıklamalarda bulunabilir. Elbette bu denli tam bir koşutluk üzerinde ısrar etmemiz zorunlu değildir,hatta etm em iz zorunludeğildir, hattakıstaslarımızı kıstaslarım ızıbiraz birazgevşetmekte gevşetm ekteyarar yararbile bile olabilir. gelen algılama meydana değişikliğinin sıra yanı Paradigma olabilir. Paradigm a değişikliğinin yanı sıra m eydana gelen algılam adönü¬ dönü­ şümlerine, kullanımıyla yetindiğimiz zaman da bir­ 'görme' fiiliningünlük şüm lerine, ‘görm e’fiilinin günlük kullanımıyla yetindiğim iz zaman dabir¬ çok ömek bulabileceğimiz kuşkusuzdur. Dolayısıyla 'algılama' ve 'görme' çok örnek bulabileceğim iz kuşkusuzdur. Dolayısıyla ‘algılam a’ ve ‘görm e’ fiillerini daha genişbirbiranlamda zaman, bunu açık bir şekilde fiillerini dahageniş anlam dakullandığımız kullandığımız zaman, bunu açık bir şekilde (5) Rudolph Wolf, Geschichte der Astronomie (Astronominin Tarihi) Münih 1877, s. 513-515 (5) Rudolph W olf, Geschichte der Astronomie (Astronominin Tarihi) Münih 1877, s. ne513-515 görmeyi Wolf'un kadar açıklamalarının, bu bulguları Bode'un Yasası'nın bir sonucu olarak

VVolf’un açıklamalarının, bu bulguları Bode'un Yasası'nın bir sonucu olarak görmeyi ne kadar zorlaştırdığı özellikle dikkate değer. zorlaştırdığı özellikle dikkate değer. (6). Joseph Needham. Science and Civilization in China (Çin'de Bilim ve Ugarlık) III, Cambridge, (6). Joseph Needham. Science and Civiiization in China (Çin’de Bilim ve Ugarlık) III, Cambridge, 1959, s. 423-29,434-36. s. 423-29,434-36. (7)1959, The Copernican Revolotion (Kopernik Devrimi) Cambridge, Mass. 1957, s. 206-9. T.S.Kuhn, (7) T.S.Kuhn, The Copernican Revolotion (Kopernik Devrimi) Cambridge, Mass. 1957, s. 206-9.

136 136

savunmak savunmakzorundayız. zorundayız.Ancak, Ancak,ilk ilkolarak olarakbubugeniş genişanlamında anlammdauygulamada uygulamadana¬ na­ sılsılişlediğini işlediğinigöstermek göstermekistiyorum. istiyorum. Daha D ahaönce önceelektrik elektriktarihinden tarihindenverdiğimiz verdiğim iziki ikiörneğe örneğebir birdaha dahabakalım. bakalım. bir olarak da çeşitli Araştırmanın, ya gören akıntı elektriği salgı tür A raştum am n, elektriği bir tür salgı ya da akmtı olarak gören çeşitlikuramlar kuramlar tarafından tarafm danyönlendirildiği yönlendirildiği17'nci 17’nciyüzyıl yüzyılsüresince süresinceelektrik elektrikaraştırmacılarının araştırmacılarmm sürekli sürekliolarak olarakgözlemledikleri gözlem ledikleribir birolgu olguda, da,saman samanparçacıklarının parçacıklannmkendilerini kendilerini çeken çekenelektrik elektrikverilmiş verilmişnesnelerden nesnelerdentekrar tekrargeri geritepmeleri tepmeleriyayadadadüşmeleriydi. düşmeleriydi. Hiç Hiçdeğilse değilse17'nci I 7 ’nciyüzyıl yüzyılgözlemcileri gözlem cilerigördüklerinin gördüklerinin|?u olduğunu olduğunusöylüyor¬ söylüyor­ lardı lardıvevekendi kendialgılamaları algılamalarıhakkındaki hakkmdakibubuifadelerinden ifadelerindenduşku duşkuduymamız duymtımıziçin için dedepek me¬ pekbir birneden nedenyoktur. yoktur.Aynı Aynıolguyla olguylakarşılaşan karşılaşançağdaş çağdaşbirbirgözlemci gözlemciise, ise, me­ kanik kanikyayadadayerçekimli yerçekim libir birgeri geritepme tepm eyerine, yerine,elektrostatik elektrostatikitme itmedediğimiz dediğimiz itme, genelikle tarihsel elektrostatik Fakat olayı gözardı edilmiş görür. açıdan olayı görür. Fakat tarihsel açıdan elektrostatik itme, genelikle gözardı edilmiş birbirtek tekistisna istisnadışında, dışmda,Hauksbee'nin H auksbee’ninbüyük büyükölçekteki ölçektekiağıtı ağıtıbubuolgunun olgununetkile¬ etkile­ rini rinibelirgin belirginhale halegetirine getirinekadar kadar'elektrostatik ‘elektrostatikitme' itm e’olarak olarakbilinmiyordu. bilinmiyordu.Üs¬ Üs­ telik teliktemasla tem aslaelektriklenmenin elektriklenm eninyarattığı yarattığıitme itmeetkisi, etkisi,Hauksbee'nin H auksbee’ninsaptadığı saptadığı çeşitli çeşitliyeni yeniitici iticietkilerden etkilerdenyalnızca yalnızcabir birtanesiydi. tanesiydi.Fakat Fakatonun onunaraştırmaları araştırmaJansa¬sa­ yesinde, yesinde,bir birçeşit çeşitGeştalt Geştalt(kalıp) (kalıp)değiştirme değiştirm esonucu sonucuitme itmebirdenbire birdenbireelektrik¬ elektrjkçeki¬ lenmenin lenm eninenentemel tem elbelirtisi belirtisioluverdi, oluverdi,öyle öylekikibubusefer seferdedeçekmenin, çekmenin,yani yani çeki­ (8) görülür cicigüçlerin 18'inci oldu. gerekir yüzyılın başlarında açıklanması güçlerin açıklanm ası gerekir oldu. (8) 18’inci yüzyılın başlarmda görülür hale halegelen gelenelektrik elektrikgörüngüleri görüngüleriise, ise,17'nci 17’nciyüzyıl yüzyılgözlemcilerinin gözlemcileriningördükle¬ gördükle­ in rinden rindenhem hemdaha dahaçeşitli çeşitlihem hemdededaha dahaayrıntılıydı. ayrm tılıydı.Aynı Aynışekilde, şekilde,Franklin' Franklin’in paradigmasını da¬ paradigmasmıbenimsedikten benimsediktensonra sonraLeyden LeydenKavanozuna Kavanozunabakan bakanelektrikçi elektrikçi da­ hahaöncekinden öncekindençok çokfarklı farklıbir birşey şeygörüyordu. görüyordu.Araç Araçartık artıkbirbirakümülatör akümülatör(yük¬ (yük­ leyici) leyici)haline halinegelmişti gelm iştivevenenekavanoz kavanozşekline şeklinenenededecam cammalzemeye malzemeyegerek gerek kalmıştı. kalmıştı.Bunun Bununyerine yerinebir birtanesi tanesiaygıtın aygıtmorijinalinde orijinalindebulunmayan bulunmayanikiikiiletken iletken plaka plakaönönplana planaçıkıyordu. çıkıyordu.Bu Bualandaki alandakiçalışmalara çalışm alarailişkin ilişkinyazılı yazılıtartışma tartışmaveve olmayan iletken aralarında gibi, örneklerinin giderek de resim gösterdiği resim örneklerinin de giderek gösterdiği gibi, aralarında iletken olmayanbirbir madde maddebulunan bulunaniki ikimetal metalplaka plakabubutürtüraygıtların aygıtlarınprototipi prototipiolmuştu. olmuştu.(9)(9)Bu Bude¬ de­ tarzlarda yeni iletkenlik de etkileri olarak başka eşzamanlı ğişikliklerle ğişikliklerle eşzam anlı olarak başka iletkenlik etkileri de yeni tarzlardabe¬ be­ timlenmekte tim lenm ektevevebirçokları birçoklarıdadailk ilkkez kezdikkate dikkatealınmaktaydı. almmaktaydı. Bu Butürtürdeğişimler değişimlersadece sadeceastronomiyle astronomiyleyayadadaelektrikle elektriklesınırlı sınulıdeğildir. değildir.Bu¬ Bu­ Pri-, daha önce kimya tarihinde rastladık. de nanabenzer dönüşümlerine görüş benzer görüş dönüşüm lerine kim ya tarihinde de daha önce rastladık. Pri-, estley'in estley’inflojiston flojistongördüğü gördüğüyerde yerdeLavoisier Lavoisieroksijen oksijengörmüştü; görmüştü;üstelik üstelikaynı aynıol¬ol­ Lavoisier vardı. Ancak, oksijen de göremeyenler guya şey bakıp hiçbir guya bakıp hiçbir şey görem eyenler de vardı. Ancak, Lavoisier oksijengör¬ gör­ meyi m eyiöğrenirken öğrenirkendiğer diğeryandan yandantanıdığı tanıdığıbazı bazınesnelere nesnelerededebakış bakıştarzını tarzmıdeğiş¬ değiş­ tirmek tirmekzorunda zorundakalmıştı. kalmıştı.Örneğin ÖrneğinPriestley Priestleyveveçağdaşlarının, çağdaşlarınm,saflığını saflığmıyitirmiş yitirmiş cevher maddeleri, Lavoisier metal zannettikleri elementleri bileşikleri metal elem entleri zannettikleri m addeleri, Lavoisier cevher bileşikleriolarak olarak görüyordu görüyorduvevebubutür türbaşka başkabirçok birçokdeğişiklik değişiklikdedesöz sözsonusuydu. sonusuydu.En Enazından, azmdan, oksijeni oksijenikefettikten kefettiktensonra, sonra,Lavoisier Lavoisierdoğayı doğayıfarklı farklıgörmeye görm eyebaşlamıştı. başlamıştı.Her¬ Her­ kes doğaya kesfarklı farklıgörse görsebile bilekendisinin kendisinindeğişmez değişmezvevetek tekolduğu olduğuvarsayılan varsayılanbirbir doğaya doğrudan doğrudangönderme gönderm eyapılmadığı yapılm adığısürece sürecede, de,tasarruf tasarrufilkesi ilkesigereği gereğidiyebiliriz diyebiliriz farklı bir sonra dünyada çalışıyordu. bulduktan oksijeni ki, Lavoisier ki, Lavoisier oksijeni bulduktan sonra fsuklı bir dünyada çalişıyordu. Bu Bugarip garipönermeden önerm edenkaçınmanın kaçınm anınolasılıklarını olasılıklarınıdaha dahaileride ileridearaştıracağız, araştuacağız. Duana Roller ve Duane H. Roller, The Development of the Concept of Electric Cherge (Elek¬ (8). (8). Duana Roller ve Duane H. Roller, The Development of the Concept of Electric Cherge (Elek­ Kavramının Gelişmesi) Cambridge, Mass., 1954, s. 21-29. Yükü triktrik Yükü Kavramının Gelişmesi) Cambridge, Mass., 1954, s. 21-29. (9) Yedinci Bölümde'deki tartışmaya ve orada 9 numaralı dipnotta değinilen alıntının kay¬ (9) Y edinci B ölüm de'deki tartışm aya ve orada 9 num aralı dipnotta değinilen alıntının kay­ naklandığı yazına bakınız. naklandığı yazına bakınız.

yalnız daha önce 'farklı dünya' kullanımınınbirbirbaşka örneğini dahagörme¬ yalnız daha önce ‘farklı dünya’kullanımının başka örneğinidaha görm e­ miz gerekmektedir. Bu ömek Galileo'nun çalışmaları arasında en iyi bildiği¬ miz gerekmektedir. Bu ömek G alileo’nun çalışmaları arasında en iyi bildiği­ miz kısımların birinden türetilmiştir. En eski devirlerden beri çoğu insanın miz kısım birinden türetilmiştir. En eski devirlerden beri çoğu insanın bildiği kez olsun gördüğü bir olgu da, ağırca bir nesnenin bir ip ya daların birkaç bildiği ya da birkaç kez olsun gördüğü bir olgu da, ağırca bir nesnenin bir ip ya da zincirin ucunda sağa sola sallanarak kendi kendine durmasıdır. Arisya da zincirin ucunda sağa sola sallanarak kendi kendine durmasıdır. Aristo'cular, ağır cisimlerin kendi doğaları gereği daha yüksek olan bir durumdan to’cular, ağır cisimlerin kendi doğaları gereği daha yüksek olan bir durumdan daha alçak bir konuma, doğal durağanlık (hareketsizlik) hallerine doğru hare¬ daha alçak bir konuma, doğal durağanlık (hareketsizlik) hallerine doğru hare­ ket ettiklerine inandıkları için, ipin ucunda sallanan cismin de, sadece düş¬ ket ettiklerine inandıkları için, ipin ucunda sallanan cism in de, sadece düş­ mekte güçlük çektiğine inanırlardı. Onlara göre bu cisim, hareketi zincire m ekte güçlük çektiğine inanırlardı. O nlara göre bu cisim , hareketi zincire olduğu bağlı en alt noktadaki durağanlık haline ancak zorlu çabalar ve için, bağlı olduğu için, en alt noktadaki durağanlık haline ancak zorlu çabalar ve uzun bir süre sonunda varabiliyordu. Öte yandan Galileo'nun sallanan nesne¬ uzun bir süre sonunda varabihyordu. Öte yandan Galileo’nun sallanan nesne­ ye baktığı zaman gördüğü; bir sarkaçtı, yani aynı hareketi sonsuzluğa dek ye baktığı zam an gördüğü; bir sarkaçtı, yani aynı hareketi sonsuzluğa dek tekrarlamayı neredeyse başarabilen bir cisimdi. Bu kadarını gördükten sonra, tekrarlamayı neredeyse başarabilen bir cisimdi. Bu kadarmı gördükten sonra, Galileo sarkaçların diğer özelliklerini de saptadı ve yeni dinamik görüşünün Galileo sarkaçlarm diğer özelliklerini de saptadı ve yeni dinamik görüşünün önemli ve özgün bölümlerini bu özellikler çevresinde geliştirdi. Örne¬ birçok birçok önemli ve özgün bölümlerini bu özellikler çevresinde geliştirdi. Örne­ ğin, nesnelerin ağırlığının ve düşüş hızlarının bütün sağlam kanıtlamalarını ğin, nesnelerin ağırlığının ve düşüş hızlarının bütün sağlam kanıtlam alarını özelliklerinden türetti. Aynı şey eğimli yüzeylerden aşağı giden hare¬ sarkaç sarkaç özelliklerinden türetti. Aynı şey eğimli yüzeylerden aşağı giden hare­ ketlerin bitiş hızı ile dikine yükseklik arasındaki ilişki için de söz konusuydu. ketlerin bitiş hızı ile dikine yükseklik arasmdala ilişki için de söz konusuydu. (10) Bütün doğal görüngüleri Galileo kendinden öncekilerden çok farklı gö¬ (10) Bütün doğal görüngüleri Galileo kendinden öncelalerden çok farklı gö­ rüyordu. rüyordu. Bu bakış farkı neden doğdu? Tabii ki Galileo'nun dehasından. Fakat sözü¬ Bu bakışörneklerde farkı nedenbudoğdu? Tabii ki Galileo’nun dehasmdan. Fakat sözü­ nü ettiğimiz dehanın ortaya attığı fikirler, sallanan cisim hak¬ nü ettiğim iz örneklerde bu dehanın ortaya attığı fikirler, hak­ kında daha doğru ya da daha nesnel gözlemlerin bir belirtisisallanan değildi. cisim Betimle¬ kmda daha doğru ya da daha nesnel gözlemlerin bir belirtisi değildi. Betim me açısından, Aristo'cu algılayış da Galileo'ninki kadar doğru sayılırdı. Ör¬le­ me açısından, A risto’cu algılayış da G alileo’ninki kadar doğrudikeyden sayılırdı. 90 Ör­ Galileo olursak, olaya kendi bakacak sarkacın neğin, açımızdan neğin, olaya kendi açımızdan bakacak olursak, Galileo sarkacm dikeyden derece uzağa savrulduğu uzaklıklarda bile, savrulma döneminin (periyodu-90 derece uzağa uzaklığından savrulduğu uzaklıklarda bile, savrulma döneminin (periyodunun)savrulma iddia ederken, olgu¬ bağımsız olduğunu sarkaç nun)savrulm a uzaklığından bağım sız olduğunu iddia ederken, sarkaç olgu­ sunda bizim bugün bulabildiğimizden çok daha fazla bir düzenlilik görmek¬ sunda(11) bizim bugün bulabildiğimizden çok sorunu daha fazla birsadece düzenlilik görm ek­ teydi. değil, olay bir doğru-yanhş Dolayısıyla pa¬ ortaçağ teydi. (11) Dolayısıyla olay bir doğra-yanhş somnu değil, sadece ortaçağ pa­ radigmasının değişimiyle ortaya çıkan algılama olanaklarından dehanın so¬ radigm asının değişim iyle ortaya çıkan algılama olanaklarm dan dehanm so­ nuna dek yararlanabilmesiydi. Galileo tamamen bir Aristo'cu olarak yetiştinuna dek yararlanabilm esiydi. Galileo tamamen bir Aristo’cu olarak yetiştimomentum(*) hareketi, Tersine, sonradan aldığı eğitim gereği rilmemişti. rilm em işti. Tersine, aldığı eğitim gereği hareketi, sonradan m omOrtaçağ entum (*) olarak kuramı öğrenmişti. bilinen ile incelemeyi itilim (impetus) olarak bilinen itilim (im petus) kuram ı ile incelem eyi öğrenm işti. O rtaçağ sonlarında geçerli olmaya başlayan bu paradigmaya göre, ağır bir maddenin sonlarında geçerli olmaya başlayan bu paradigmaya göre, ağır bir maddenin hareketini devam ettirebilmesi, hareketini başlatan itiş ya da itilim gücünün hareketini ettirebilmesi, hareketini başlatan itiş en ya mükemmel da itilim gücünün hali¬ kuramını ileri geliyordu. İtilim sürmesinden kendi içinde devam kendi içinde sürmesinden ileri geliyordu. İtiüm kurammı en mükemmel hali­ Nicole Oresne getiren 14. yüzyıl skolostik düşünürlerinden Jean Buridan ve ne getiren 14. yüzyıl skolostik düşünürlerinden Jean Buridan ve Nicole Oresme, bildiğimiz kadarıyla salınım tarzmdaki hareketlerde, Galileo'nun buldu¬ bildiğim izbenzerlerini kadanyla salımm tarzmdaki hareketlerde, Galileo’nun buldu­ tit¬ tarihte ilk kez görmüş olan kişilerdi. Buridan, özelliklerin ğume, ğu özelliklerin benzerlerini tarihte ilk kez görmüş olan kişilerdi. Buridan, tit­ reşim halindeki bir telin hareketini, itilim gücünü tele ilk vurulduğu zaman reşim halindeki bir olarak telin hareketini, itilimgücü gücünü tele sonra ilk vurulduğu zaman teli, kendi bir devinim ge¬ bundan betimler. İtilim kazanan kazanandirencine bir devinim olarak betimler. İtilim gücü bundan sonra kendi gedirenci eski Gerilim tekrar oynatmada karşı tüketilir. teliteli, riliminin rilim inin direncine karşı oynatmada tüketilir. Gerilim direnci teli tekrar eski haline döndürdüğünde, hareket için yeniden güç sağlamış olur ve bu gelgit haline döndürdüğünde, hareket için yeniden güç sağlamış olur ve bu gelgit

(10). Galileo Galilei, Dialogues Concerning two New Sciences (iki Yeni Bilim Hakkında söyleşil¬ Galileo H. Galilei, Concerning twoIllinois, New Sciences (iki Yeni Bilim Hakkında söyleşil­ ve A.de Salvio, 1946, s. 80-81-162-66. Evansnn, Crew Dialogues er)(10). çevirenler, çevirenler,,94,244. H. Crew ve A.de Salvio, Evansnn, İllinois, 1946, s. 80-81-162-66. (1er) 1).a.g.e.,s.91 , , (*)ÿ{11),a.g.e.,s.91,94,244. hız (mv). itiş, itilim gücü anlamında, kitle çarpı (’ ). itiş, itilim gücü anlamında, kitle çarpı hız (mv).

138 138

sonunda, hareketin orta noktasına varılır. İtilim gücü bundan sonra gene telin sonunda, karşı hareketin orta teli noktasına bundan sonra gene telin koyarak gerilimine bu kez varılır. de ters İtilim yöndegücü oynatıp ye bu simetrik (ba¬ gerilimine karşı koyarak teli bu kez de ters yönde oynatıp ye bu Oresme simetrikde, (ba­' kışımlı) hareket böylece sürüp gider. 14'üncü yüzyılın sonlarında kışımlı) hareket böylece sürüp gider. 14’üncü yüzyılm sonlarında Oresme de, sallanan taşların bdnzer bir açıklamasını yapmıştı. Bu bilindiği kadarıyla sallananyapılmış taşların ilk bdnzer bir açıklam asını yapm ıştı. Bu bilindiği kadarıyla sürdüğü dünyada (12) Öne Galigörüşler sarkaç tartışmasıydı. dünyada yapılmış ilk sarkaç tartışmasıydı. (12) Öne sürdüğü çok görüşler Galileo'nun yakındı. ilk ele sorununu aldığı zaman düşündüklerine sarkaç leo’nun sarkaç sorununu ilk ele aldığı zam an düşündüklerine çok yakındı. Hiç değilse Oresme'nin durumunda, fakat büyük bir olasılıkla Galileo için Hiç ö re s m e ’nin durum skolastik unda, fakat büyük bir olasılıkla Galileo için de, paradigmasına budeğilse kuramdan olası¬ itilim görüş Aristo'cıı geçişle bu görüş A risto’cü kuramdan skolastik paradigmasma lıkde,kazanabilmişti. edilene kadar ortadageçişle icatitilim Skolastik sar¬ paradigma zaten olası­ lıkdiye kazanabihnişti. Skolastik icat kadar ortada zatentaş¬ sar­ bir nesne yoktu, bilimparadigma tekedilene görebilecekleri adamlarının sallanan kaç kaç diye bir nesne yoktu, bilim adamlarmın tek görebilecekleri sallanan taş­ lardı. Sarkaçların 'var edilmesi' paradigma kaynaklı, Gestaltvari bir kalıp de¬ lardı. Sarkaçlarm ‘var edilm esi’ paradigma kaynaklı, Gestaltvari bir kalıp de­ sayesinde oldu. ğiştirme ğiştirme sayesinde oldu. Bununla birlikte Galileo'yu Aristo'dan, Lavoisier'yi de Priestley'den ayı¬ Bununla birlikte alileo’yu Aristo’dan, L avoisier’yizorunlu de Priestley’den ayı­ ranı ille de bir 'görüş'G dönüşümü mudur? Bu olarak betimlememiz ranı ille de bir ‘g örüş’ dönüşümü olarak betim lem em iz zorunlu mudur? kişiler aynı tür nesnelere baktıkları halde, gördükleri gerçekten farktı şeylerBu kişilerAraştırmalarını aynı tür nesnelere baktıkları halde, gördüklerisöylemenin gerçekten geçerli farkh şeyler bir yaptıklarını farklı miydi? dünyalarda miydi?olabilir Araştırm alarını farklı dünyalarda ı söylemenin geçerli bir Bu soruları daha fazlayaptıklarm anlamı erteleyemeyiz, mi? çünkü yukarıda anlam ı olabilir mi? Bu soruları daha fazla eyiz, yukarıda değişik ve tarihsel örnekler özetlediğimiz çok çünkü dahaerteleyem daha alışılmış kuşkusuz özetlediğim iz tarihsel örnekler kuşkusuz daha değişik ve çok daha alışılmış tarzlarda da anlatılabilir. Eminim birçok okur, paradigmayla birlikte yalnızca tarzlarda da anlatılabilir. Eminim birçok okur, paradigmayla birlikte yalnızca bilim adamlarmın gözlemleri yorumlayış tarzlarının değiştiğini, yorumlanan bilim adamlarmm gözlemleri yommlayış tarzlarm m değiştiğini, yorumlanan ol¬ duyuları gözleminse, açısından tek ve değişmez ve algılama çevre yapısı gözleminse, çevre yapısı ve algılama tekher ve ikisi değişmez ve Lavoisier Priestley açısmdan de ok¬ol­ Bu anlayışa göre, duyuları duğunu düşünecektir. duğunu düşünecektir. Bu anlayışafarklı göre, Priestley ve Lavoisierolmaktadırlar. her ikisi de ok­ sijeni tarzda yorumlamış ama gözlemlerini görmüş, sijeni görm üş, am gözlem lerini farklı tarzd a bilim yorumadamının lam ış olm aktadırlar. ve aGalileo iki de, her Aristo gör¬ Böylelikle sarkaç örneğinde Böylelikle Aristo ve Galileo örneğinde de, her iki bilim adamının sarkaç gör­ dükleri halde, ne gördükleri konusunda ayrı yorumlara sahip oldukları sonu¬

dükleri halde, ne gördükleri konusunda ayrı yorum lara sahip olduklan sonu­ cuna varıyoruz. cuna vanyoruz. Hemen belirteyim ki, bilim adamlarının temel sorunlar üzerinde fikir de¬ Hemen belirteyim ki, bilim adamlarmm el somnlar üzerinde yanlış¬ fikir de­ ne tamamen bu son derece ğiştirmelerinin açıklanışı alışılmış tarzdakitem ğiştirmelerinin bu son derece alışılmış tarzdaki açıklanışı ne tamamen baş¬ tır ne de basit bir hata sayılabilir. Bu görüş aslında Descartes tarafındanyanlış­ tır ne ve deaynı basitsıralarda bir hata Newton sayılabilir. Bu görüş aslında felsefi Descartes tarafından baş­ bir paradigmanın ile gelişen dinamiği latılan latılan ve aynı sıralarda dinamiği ile gelişen birfelsefeye paradigmanm bü¬ bilimefelsefi ilkelerinden hem hem de Bu paradigmanın biridir.Newton temel temel ilkelerinden biridir. Bu paradigmamn hem bilime hem de felsefeye bü­ yük hizmetleri olmuştur. Dinamik alanı gibi, bu paradigmanın olanaklarının yük hizm etleri olmuştur. Dinamik gibi, bu paradigmanm temel birolanaklarmm kavrayışın belki dealanı başarılamayacak kullanılmasında başka türlü kullanılm asında başka türlü belki de baş arılam ayacak tem el birgösterdiği kavrayışın örneğinin dinamiği yerleşmesinde yararlı olmuştur. Fakat Newton yerleşmesinde yararlıbaşarıları olmuştur.bile Fakat Newton dinamiği örneğinin gösterdiği ertelebilimde bunalımın olarak süresiz gibi, geçmiş en parlak gibi, geçmiş en parlak başarıları bile bilimde bunalımm süresiz olarak ye¬ nebilmesi için bir güvence değildir. Günümüzde felsefe, paradigmalarınertele­ nebilmesi için bir güvence değildir. G ünüm üzde felsefe, ye­ incelediğimiz bi¬ burada paradigmalarm eksikliği giderek Bu uyum tersizliğinde birleşiyor. tersizliğinde birleşiyor. Bu uyum eksikliği giderek burada incelediğimiz bi­ lim tarihi çalışmalarında da hissedilmektedir. lim tarihi çalışmalarında da hissedilmektedir. hiçbiri şimdilik geleneksel epistemoloji Bunalım yaratan bu konulardan Bunalım yaratan hiçbiri şim dilik geleneksel epistemoloji değildir bir yeni ama böyle bir konulardan almaşık geliştirebilmiş paradigmasına geçerli bu paradigmasma geçerli bir almaşık geliştirebilm iş değUdir ama böyle yeni paradigmanın ne gibi özelliklere sahip olacağı hakkında yavaş yavaş birbirfikir paradigmanm ne gibi özelliklere sahip olacağı hakkm da yavaş yavaş bir fikir Gali¬ ve hesabıma, Aristo Ben kendi söyleyebiliriz. vermeye başladıklarını verm eye başladıklarını söyleyebiliriz. Ben kendiengellenmiş hesabım a, düşme Aristo ve G ali­ ikinci¬ zaman, birincisinin leo, sallanan taşlara baktıkları leo, taşlara baktıkları zaman, birincisinin engellenmiş düşme İkinci­ duyuyo¬ derinden yarattığı sorunları söylemenin bir sarkaç gördüğünü nin isesallanan nin Aynı ise birzorluklar sarkaç gördüğünü söylemenin yarattığı sorunları ilk derinden duyuyo­ tümcelerinde bu bölümün bir biçimde daha da temel rum. rum. Aynı zorluklar daha da temel bir biçimde bu bölümün ilk tümcelerinde (12). M. Chagett.The Science of Mechanics in the Middle Ages (Orta ÇAğ'da Mekanik ilimi) (12). M.Wisconsin, Chagett.The Science of Mechanics in the Middle Ages (Orta ÇAğ’da Mekanik İlimi) 1959, Madison, s. 537-38,570. Madison, VVİsconsin, 1959,s. 537-38,570.

139 139

karşımıza çıktı; paradigma değişmesiyle dünya değişmese bile, bilim adamı dünyada farklı bir artık gene de bunaese benzer Bendünya çalışmaktadır. karşımıza çıktı; paradigm a değişmesiyle değişm bile, önermeler¬ bilim adamı den bir anlam çıkartmayı öğrenmemiz kanısındayım. gerektiği Bilimsel bir artık farklı bir dünyada çalışmaktadır. Ben gene de buna benzer önerm eler­ devrim tek vekanısındayım meydana değişmez bir. veri yalnızca kayna¬ den biresnasında anlam çıkartm ayı gelenleri öğrenmemiz gerektiği Bilim sel bir ğının yeniden önce, veriler indirgeyenleyiz. yorumlanışına devrim esnasm da m eydana gelenleri yalnızcaHer tek şeyden ve değişmez bir veritartış¬ kaynamasız bir öhçüde değişmez değillerdir. gibi, oksi¬ Sarkaç, olmadığı düşen taş ğmın yeniden yorum lanışm a indirgeyemeyiz. Her şeyden önce, veriler tartış­ de flojistondan jen Dolayısıyla hava değildir. da göreceği¬ arınmış masız öhçüde değişmez değillerdir. Sarkaç, düşen bir az taşsonra olmadığı gibi, oksi­ miz bilim adamlarının nesnelerden buhava kendi¬ topladıkları verilerin çeşitlideğildir. jengibi de flojistondan arınm ış Dolayısıyla az sonra da göreceği­ leri bireyin ya da bilim topluluğunun önemlisi, Daha en¬ mizzaten gibi farklıdır. bilim adam lanmda n bu çeşitli nesnelerden topladıklan verilerin kendi­ da gellenen flojistondan sarkaca, ya oksijene arınmış havadan düşmeden leri zaten farklıdır. Daha da önemlisi, bireyin ya da bilim topluluğunun en­ yaptığı süreci benzerlik geçiş yorumla ada¬ Bilim taşıyan bir süreç gellenen düşm eden sarkaca, ya da flojistondan arınmdeğildir. ış havadan oksijene türde veriler yorumlayacağı olmadığına mının göre de, böyle değişmezbenzerlik yaptığı geçiş süreci yorumla taşıyan bir süreç değildir. Bilim bir ada­ nasıl taşıyabilir? zatenlayacağı benimseyen benzerliği adamıbir m ının yorum değişm ezYeni türdeparadigmayı veriler olm adığına görebilim de, böyle bir olmaktan mercek takan adama görüntülü çok, ters benzer. yorumcuzaten benzerliği nasıl daha taşıyabilir? Yeni paradigmayı benimseyen bilim adamı İkisinin bir bildiği aynı bütününe nesneler onları bir olduğunu baktığı halde, bir yorumcu olmakttuı daha çok, ters görüntülü m ercek takan adama benzer. kökünden olarak bütününe bulur. sürü ayrıntısında dönüşmüş İkisinin aynı olduğunu bildiği bir nesneler baktığı halde, onları bir bilim adamlarının olağan şekilde gözlem veri Bu ayrm hiçbiri,dönüşmüş saptamalardan sürü tısmda kökünden olarak bulur. yadsımak tersi, Tam Galileo'nun yorumladığını amacmda sarkaçlar, değildir. Bu saptam alardan hiçbiri, bilim adamlarının olağan şekilde gözlem veri dolan ve yük Aristo'nun Musschenbroek'in bir taşlar, düşen Franklin'in şişe yorumladığmı yadsım ak amacmda değildir. Tam tersi, G alileo’nun sarkaçlar, yorumladıklarını ediyo¬ yük gözlemleriyük hakkında toplayıcılar A risto’nun düşen taşlar, yapılmış M usschenbroek’in dolan bir şişe kabul ve Franklin’in ruz. bu yorumların de paradigmaya Olağan bilimin hepsi yükFakat toplayıcılar hakkında yapılmış gözlemleri dayanıyordu. yorum ladıklannı kabul ediyo­ olağan bilim tekrarhepsi tekrar birer ve larm çabasının ruz. parçasıydılar F ^ a t bu yorum de gördüğümüz paradigmaya gibi dayanıyordu. Olağan bilimin amacı, birtekrar daha da arıtmak, zaten varolan ve ay¬ın paradigmayı yaygınlaştırmak, birer parçasıydılar tekrar gördüğümüz gibi olağan bilim çabasm rolü oynadığı yorumundaha Üçüncü Bölüm'de en temel rıştırmaktır. birçok örnek amacı, zaten varolan bir paradigmayı da arıtmak, yaygmlaştırm ak, ay­ gördük. bir paradigma Bunların her birinde bilim adamı kabul edilmiş rıştırmaktır. Üçüncü Bölüm ’de yorumun en temel rolü oynadığı birçoksaye¬ örnek sinde herhangi bu ne veriyi verinin bir tür araç¬ ne olduğunu, için çıkartmak gördük. B unlann her birinde bilim adamı kabul edilmiş bir paradigma saye­ ve yorumu larsinde yararlıiçin kullanılabileceğini olduğunu için hangi ra¬ herhangi bir veriılin ne olduğunu, bukavramların veriyi çıkartmak ne tür araç­ bulabiliyordu. Eğer varsa, onu bir paradigma hatlıkla ortada için geliştiren çaba¬ra­ lar kullanılabileceğini ve yorumu hangi kavramlarm yararlı olduğunu kısmı zatenEğer en önemli nın verilerin hatlıkla bulabiliyordu. ortadayorumlanmasıdır. bir paradigma varsa, onu geliştiren çaba­

Fakat bu yorumlayıcı bir önceki satır başının konusuy¬ -ki sondan çaba nm en önemli kısm ı zaten verilerin yorumlanmasıdır. du- paradigmayı düzeltemez. yalnızca yanlışlarını Paradigma¬ Fakat bu yorum layıcı ayrıştırabilir, çaba - k i sondan bir önceki satır başmın konusuy­ yoktur. bilim düzeltilmelerine ların olanak tarafından Olağan olağan bilimina­ d u - paradigm ayı yalnızca ayrışturabilir, yanlışlarını düzeltemez. Paradigm aykırılıkların gibi, buların konuda de önceden tek gördüğümüz yapabildiği, olağan bilim tarafından düzeltilmelerine olanak yoktur. Olağan tanın¬ bilimin Bunların irade ya datanın­ yo¬ son bulması yol açmaktır. masıyla bunalımlara bu konuda tek yapabildiği, önceden de gördüğümüz gibi,ise, aykırılıklann benzerson aniise, ve düzensiz değil,lara kalıp oldukça bazı rumlama masıyla ile bunalım yoldeğiştirmeye açmaktır. Bunların bulması irade ya da yo­ 'gözlerin Bu durumlarda olaylarla bilim adamları birden açılma¬ rum lam mümkündür. a ile değil, kalıp değiştirm eye benzer oldukça ani ve düzensjz bazı sı'olaylarla karanlıkta kalmış ile o zamana bul¬ yahut 'bir yıldırım çakması' mümkündür. Bu durumlarda bilim kadar adam ları’gözlerin birdenbiraçılma­ 'aydınlanmasından' bir kez bütün ve ilk varıla¬ macanın parçalarının çözüme s ı’ yahut ‘bir yıldırım çakm ası’ ile o zamana kadar karanlıkta kalmış bir bul­ yeni bir gözle görülmesinden Bazı durum¬ söz ederler. şekilde bilecek macanın ‘aydınlanm asından’ ve bütün parçalarmm ilk kez bir farklı çözüme vanla(13) bile olan iken 'aydınlanma' larda, gerekli uykuda Yorumlama gelebilir. bilecek şekilde yeni bir gözle görülmesinden söz ederler. Bazı farklı durum ­ haber (13) hiçbir doğuşunu yeni paradigmanın bu sezgi verenYorumlama sözcüğünün larda, gerekli olananlamı ‘aydınlanm a’ uykuda iken bile gelebilir. eski bu ne sezgiler uymaz. kıvılcımlarına kadar Her tam paradigmadan kaza¬ sözcüğünün hiçbir anlamı yeni paradigmanm doğuşunu haber veren bu sezgi uyumlu iseler de, bu paradigmadan deneyimlerin heraykırı ya da bağlı nılan kıvılcım lanna tam uymaz.deneyimlere Her ne kadar bu sezgiler eski kaza­ Hadamard, intuition, et logique la Resherche (bilimsel Jacques (13) Scientifiquelerin nılan aykırı ya da Subconsoient, uyumlu deneyimlere bağlıdans iseler de, bu deneyim her­

Araştırmada Bilinçaltı, Sezgi ve mantık) Conference faite an Palais de la Decouverte le 8 decembre l i 3) Alençon Jacques (Alençon Hadamard, Subconscient, logique yapılan dans la konferans) Resherche s. Scientifİque sarayındaintuition. 8 aralıket1945'de 7-8 Daha (bilimsel etraflı keşifler 1945, Araştırmada Bilinçaltı, Sezgi ve mantık) Conference faite an de layazar Decouverte le ö decembre yeniliklere The Psychology ayrılmış tamamıyla matematik bir çalışma bkz. aynı of içinPalais fakat 1945, Alençon (Alençon keşifler aralık 1945’de konferans) s. 1949. 7-8 Daha etraflı Princeton, Psikolojisi) (matematik8Alanında icadın yapılan Fiel sarayında in the Mahthematical Invention

fakat tamamıyla matematik yeniliklere ayrılmış bir çalışıma için bkz. aynı yazar The Psychology of Invention in the Mahthematical Fiel (matematik140 Alanında icadın Psikolojisi) Princeton, 1949.

140

hangi bir tikel parçasına, yorumlamalarda olduğu gibi, bire bir mantıksal ba¬ kısımla¬ ğımlılık büyük bu deneyimlerin içinde çok daha hangi bir tikeldeğildirler. parçasına, Tersine, yorumlamalarda olduğu gibi, bire bir mantıksal baYenidaha yenilerinin aktarırlar. çok ile an¬ paradigma birden düzeyine rını kapsayarak ğım hlık içinde değildirler. Tersine, bu deneyimlerin büyük kısımla­ olabilir. ile an­ yeni deneyimlerin cak tek bağlantılar parçalan teke rınıbubirden kapsayarak yenilerinin düzeyine aktarırlar.içinde Yeni paradigma yeni deneyimler tanıyabilmek iyi arasındaki Eski bu daha ve farkları cak bu yeni deneyimlerin parçalan teke tek bağlantılar içinde olabilir. için, Galileo fark¬ bir anEski ve sarkaçlar sorununa Aristo, geri dönelim. Kullandıklan ve yeni deneyim ler arasındaki bu farklan daha iyi tanıyabilmek için, doğal çevre her birinefark­ ne ve paylaştıkları lıbir paradigmaların etkileşimi an Aristo, Galileo ve sarkaçlar sorununa ortak geri dönelim. Kullandıklan dediğine Aristo'cu adamının türlı veriler engellenmiş sağlamıştı? düşme paradigm alarm etkileşim i ve bilim paylaştıkları ortak doğal çevre her birine zaman yüksekliğe hangidüşme 'düşen' gördüğü şey,bilim olguyu taşm ağırlığını, tür veriler sağlam ıştı?yaptığı A risto’cu adamının engellenmiş dediği ve haline kadar varması durağan gereken zamanı çıkarıldığını için ölçmek, olguyu gördüğü zaman yaptığı şey, ‘düşen’ taşm ağırlığını, hangi yüksekliğe (Aristo'cular seyrekiçin olarak yaparlardı). daha doğrusu 'ölçme' tartışmaktı kadar çıkanldığm ı ve durağan halineçok varması gereken zamanı ölçmek, da ile birlikte, bilimin cisimle¬ Aristo'cu ortamın düştüğü Taşm düşenyaparlardı). daha doğrusu tartışmaktıdirenci (A risto’cular çok seyrek olarak ‘ölçme’ (14) Gnlann yönlendirdi¬ bunlardı. kavramsal kullandığı reTaşm ilişkin kategoriler düştüğü ortam m da direnci ile birlikte, Aristo’cu bilimin düşen cisimle­ Galileo tarafından bulgulanan ğireolağan böylelikle bilimin üretmesi yasaları ilişkin kullandığı kavramsal kategoriler bunlardı. (14) Onlann yönlendirdi­ yoldan yaptıyasaları -ki bunutarafmdan olanaksızdı. Tek yapabileceği da- Galileo'başka birbulgulanan ği olağan bilimin böylelikle Galileo üretmesi bir dizi sallanan kaynaklandığı taşlarla görüşünün ilgili yol bunalıma nun olanaksızdı. Tek yapabileceği - k i bunu başka bir yoldan yaptı da- Galileo’ve zihinsel Bu bazı ola¬ başka değişikliklerin bunalımların sonucu açmaktı. nun sallanan taşlarla ilgili görüşünün kaynaklandığı bir dizi bunalıma yol halindeki üzerin¬ görebildi. Su rak, şekilde oldukça salınım GalileoBu açmaktı. bunalım ların vetaşı başka bazı farklı zihinsel değişikliklerin sonucu ola­ kalabilen çalışmaları sorununu derak, ge¬ Arşimed'in Galileocisimler salmım konusunda halindeki taşı oldukça farklı şekildeortam görebildi. Su üzerin­ ile birlikte hareketin kalıcı kuramı simetrik reksiz hale getirmişti. de kalabilen cisim ler İtilim konusunda Arşim ed’in çalışmaları ortam ve sorununu ge­ (neoNihayet yeniedilebiliyordu. olması Platonculuk kabul da (bakışımlı) reksiz hale getirm işti. İtilim kuram ı ile birlikte hareketin kalıcı ve simetrik Platonism) dikkatini daire hareketinNihayet (döngüsel)dabiçi¬ temeldeki (bakışım lı)Galileo olm ası'nun kabul edilebiliyordu. yeniPlatonculuk (neo(15) Bu nedenle ağırlığı, hareket Galileo mine yalnızca çekmişti. dairesinin Platonism) G alileo’nun dikkatini hareketin temeldeki daire (döngüsel) biçi­ ve sarkaç ve salınım yasa¬ yer değiştirme çapını, açısını m ine çekmişti. (15) Bu nedenle Galileozamanını yalnızcaölçüyordu ağırlığı, hareket dairesinin ile mümkün bizzataçısını yorumlanması larını elde bu verilerin olmuştu. çapını, yeretmesi değiştirme ve salmım zamanmı ölçüyordu ve sarkaç yasa­ gereksiz olduğu uygulamada meydana bile neredeyse Hatta yorumun çıktı. larını elde etm esi bizzat bu verilerin yorum lanm ası ile mümkün olmuştu. hare¬ kullandığı sarkaç benzeri Galileo ışığında, paradigmaların H atta 'nun uygulam ada yorum un bile neredeyse gereksiz olduğu düzenli meydana çıktı. Galileo'nun alanına bulunuyordu. sarkaç bilimin girmiş ketler zaten görüş G alileo’nun kullandığı paradigmalarm ışığmda, sarkaç benzeri düzenli C e ­ birbirlerinden tamamen dönemi ilezaten salınım salınım ağırlığının, uzaklığının ketler bilim in görüş alanına girm iş bulunuyordu. Galileo’nun sarkaç Bu bulgu, Ganasıl açıklanabilir? türlüuzaklığının başka olduğunu bağımsız keşfetmesi ağırlığının, salınım dönem i ile salınım birbirlerinden tamamen kaldığı etmek zorunda kaynaklanan olağan-bilimin yok sonradan lileo'dan bağımsız olduğunu keşfetmesi başka türlü nasıl açıklanabilir? Bu bulgu, ve Ga­ birve Böylelikle, bulguydu. de bugün belgeleyemediğimiz bizim kesinlikle lileo’dan kaynaklanan olağan-bilimin sonradanbir yok etmek zomnda kaldığı yerindebir doğanm hiçbir debulguydu. olanaksız varolması sayılan (üstelikbir Aristo'cu bizim deiçin bugün kesinlikle belgeleyemediğimiz Böylelikle, türden) Ga¬ düzenli bazı salınan örneklenemeyecek kolay kolay ilişkiler, taşı A risto’cu için varolması olanaksız sayılan (üstelik de doğanm hiçbir yerinde kabul gibi deneyimin doğal sonuçlan gözüyle lileo'nun görenlerce günlük kolay kolay öm eklenem eyecek türden) bazı düzenli ilişkiler, salman taşı Ga­ edilebiliyordu. lileo ’nun gözüyle görenlerce günlük deneyim in doğal sonuçlan gibi kabul Bu örnek belki de biraz aşırı hayalci bulunabilir, çünkü Aristo'cular salı¬ edilebiliyordu. değillerdir. paradig¬ kayıtlı nan taşlar Bu ömüzerine ek belkihiçbir de biraz aşıngözleme hayalci sahip bulunabilir, çünküOnların Aristo’cuiar salı­ bir Fakat Aristo'cular bu görüngüydü. karmaşık göre olgu masına fazlasıyla nan taşlar üzerine hiçbir kayıtlı gözlem e sahip değillerdir. Onlarm paradig­ basit durumları, engellerle örneğin karşılaş¬ diğer taraftan m asına göre daha bu olgu fazlasıyla karmaşık biralışılmamış görüngüydü. Fakat Aristo’cular kendi¬ da da ve burada taşları incelemişlerdi aynı görüş madan düşen farkları diğer taraftan daha basit durumları, örneğin alışılmamış engellerle karşılaş­ bu olguda Aristo, Bir da belli ediyordu. nimadan düşüşünü inceleyen taşın düşen taşları incelemişlerdi ve aynı görüş farkları C a d abir dasüreç kendi­ işlevi) Melanges deneylerinin (Düşünce Aristo, ni T.S.Kuhn, belli ediyordu. Bir düşüşünü inceleyen buBir olguda bir süreç Thought Experiments" tortaşın (1*4) "A Function Alexandre Koyre (Alexandre Koyre için Çeşitlemeler) adlı katapta, der. R. Taton ve I.B. Cohen, (14) 1963 T.S.Kuhn, "A Function tor Thought Experiments” (Düşünce deneylerinin Bir işlevi) Melanges Paris Alexandre (Alexandre Koyre için Çeşitlemeler) katapta, Taton l.B. Cohen, Paris, and 1939,der. "Galileo ve ve Araştırmaları)adlı 1, s, R. (Galileo 46-51 (15) Galileennes A. Koyre,Koyre Etudes Paris(Galileo 1963 ve Platon) Journal of the History of Ideas (Dişinceler Tarihi Dergisi) IV, 1943,■s. • Plato" (15) A. Koyre, Etudes Galileennes (Galileo Araştırmaları) Paris. 1939,1, s. 46-51 ve “Galileo and 400-428 Plato" (Galileo ve Platon) Journal of the Flistory of Ideas (Dişinceler Tarihi Dergisi) IV, 1943, ş. 400-428 141

141

değil, sadece bir durum değişikliği görüyordu. Onun bu görüşüne göre hare¬ değil, sadece bir durum değişikliği Onun bu görüşüne hare­ kete ilişkin önemli olan iki görüyordu. ölçülmesi parametre ya da değişken vardı:göre katedilen kete ilişkinmesafe ölçülmesi önemligeçen olan toplam ila parametre da ikisinin değişken vardı: erdiği katediile aradan toplam zaman.yaBu birlikte len toplam m esafe diliyle ile aradan toplam zaman. Bu ikisinin birlikte erdiği 'demekten biz bugünün değere "hızgeçen çok ortalama hız demek zorunda¬ değere bugünün çok ortalam a hız demek zorunda­ (16) biz Aynı yız. düşen“hız’demekten son durağanlık şekilde,diliyle taş da, doğası gereği noktasına yız. (16) Aym şekilde, taş da, doğası gereği son durağanlık noktasına zorunda erişmek olduğu düşen için, Aristo'ya göre hareket sırasındaki herhangi bir erişmek zorunda önemli olduğu sayılan için, Aristo’ya göre hareket hareketin sırasmdakibaşlangıcın¬ herhangi bir noktasında mesafe parametresi, zaman dan zaman noktasm önemli sayılan mesafe parametresi, hareketin başlangıcm(17) Aristo'nun noktasına kalan mesafeydi. değil,da bitiş ölçülen iyi bilinen hareketdeğil, temelini ve dan ölçülen bitiş noktasma kalan mesafeydi. (17) kavramsal A risto’nun paramet¬ iyi bilinen anlamını yasasının birçok oluşturan birçok hareketAncak, yasasınm temelini ve anlamını oluşturan kavram sal param skolostik reler bunlardı. hareket hakkındaki bu görüşü eleştiri değiş¬et­ relerBunun bunlardı. Ancak, skolostik eleştiri hareket hakkm daki bu görüşü değiş­ nedeni, tirdi. itilim paradigmasının etkileri, kısmen kısmen de "biçim¬ tirdi.uygulanma Bunun nedeni, en itilim paradigmasınm kısmen de “biçim­ lerin bilinen bir öğretiydi. etkileri, sınırı'kısm olarak Bu görüşlere itilim göre, lerin uygulanm sınırı’ olarak bilinen bir öğretiydi. Bu görüşlere göre,daha itilim gücüyle yerindena oynatılan bir taş, noktasından başlangıç uzaklaştıkça gücüyle yerinden oynatılan bir taş, noktasından uzaklaştıkça daha Bubaşlangıç itilim gücü kazanmaktaydı. fazla mesafe değil nedenle de bitişe kalan fazla itilim ölçülen gücü kazanm Bu nedenle de bitişe kalan m esafe değil Ayrıca Aristo'nun mesafeaktaydı. başlangıçtan önem kazanmıştı. anlayışı hız skolostilder 'dan sonra kav¬ Galileo kısmakazanmıştı. başlangıçtan ölçülen m esafe Ayrıca A risto’nun hızbuanlayışı ayrı önem ayrılmıştı, ki iki tarafından hız, diğeri skolostilder iki ayrı ortalama kısma aynimıştı, ki de G alileo’dan sonra bu kav­ biritarafından anlık hız haline ramlardan geldi¬ bugün bildiğimiz ler. Fakat bubiri birer parçasına, ramlardan bugün bildiğimiz ortalamaoluşturdukları hız, diğeri de paradigma anlık hız haline geldi­ kavramların açısından yasaları yöneten bakıldığında, gibi, hareketini ler. Fakat bu düşen kavramtaş, larm birer parçasına, oluşturdukları paradigma açısmdan tıpkı sarkaç nere¬ deyse düzenli ola¬ bir bakışta sergileyiveriyordu. bakıldığında, düşen taş, tıpkı sarkaçYani gibi,Galileo, hareketini yöneten nere­ hızı yasaları taşların, değildi., (18) rak atanGalileo, artanbir deyse sergileyiveriyordu. hızı düzenli ola­ ilk kişi taşlarm birbakışta hareketle Üstelik bu düştüğünü ortayaYani konudaki ve çeşitli deney sonuçlarını rak artanteoremini bir hareketle düştüğünü ortayaeğimli atan ilkyüzeylerle kişi değildi. (18)yapmadan Üstelik bu Buve önce teorem yandan Galileo geliştirmişti. çağdaşlarının konudaki teoremini çeşitlibir sonuçlarmı eğimli ve yüzeylerle deney izleyerek yapmadan bir yandan da doğanın dün¬ yetiştikleri paradigmaların olduğu önce geliştirm işti. Bu teorem bir yandan Galileobelirlemiş ve çağdaşlarm m bir izleyerek yada bir parça¬ dehanınparadigm sadece örüntüsünün görüngüler erişebileceği yetiştikleri alarmyepyeni bir yandan da doğanm belirlemiş olduğu bir dün­ istediği zaman dünyada yaşıyan sıydı. birerişebileceği Aristo'nun Galileo, gene de yadaBöyle dehanm yepyeni görüngüler örüntüsünün sadece bir parça­ durumdaydı. neden açıklayabilecek her savunduğunu sıydı.başka Böylegörüşler bir dünyada yaşıyan Galileo, gene de istediği zaman Fakat A risto’nun 'nun deneyiminin ilgili dolaysızdurum içeriği, şeye karşın, düşen taşlarla neden başkaGalileo görüşler savunduğunu açıklayabilecek daydı. Fakat her farklıydı. Aristo tamamıyla şeye 'nunkinden karşm , G alileo ’nun düşen taşlarla ilgili dolaysız deneyim inin içeriği, ile neden bu kadar ilgilenmemiz gerektiği elbette ye¬ 'Dolaysız deneyim' Aristo’nunldnden tam amıyla farklıydı. bir para¬ teri kadar algılamaya açık değil: görüngülerin ilişkin özelliklerinin ‘Dolaysız deneyim ’ ile neden bu kadar ilgilenmemiz gerektiği elbette ye­ tarafından, kadar aydınlatıla¬ açığailişkin vuracak tüm 'sırlarını' digma ilk bakışta teri kadar açık değil: görüngülerin algılamaya özelliklerinin bir para­ özellikler bilmesi midir.tüm Bu‘sırlarm bilim kuşkusuz kadar adamlarının digma bu tarafm dan,önemli ilk bakışta ı’ açığa vuracak kadar aydmlatılauğramaktadır, farklı fakat bir değişikliğe bağlanmalanyla bilmparadigmalara esi bu kadar önem li midir. Bubelli özellikler kuşkusuz bilim adam larının noktası olduğu iddia 'ham' bilimselalanyla ya dabağlanm araştırmanın farklıverilerden paradigmalara belli birbaşlangıç değişikliğe uğramaktadır, fakat ve deneyimden aklımızdan bahsederken geçenlerle gerçeklerden edilen ‘ham yalın ’ verilerden ya da bilim sel araştırmanm başlangıç noktası olduğu iddia Belki de dolaysız olduğu da deneyim bir yakınlıkları denen pek edilen yalm gerçeklerden ve söylenemez. deneyimden bahsederken aklımızdan geçenlerle kenara bırakıp, adamının birsöylenemez. addederek laboratuvşeyi kaypak pekfazla bir yakm lıklan olduğu da Belkibilim de dolaysız deneyim denen daha arında ve ölçümleri doğru gerçekleştirdiği somut işlemleri tartışmamız şeyi fazla kaypak addederek bir kenara bırakıp, bilim adam m m laboratuvdoğruya 'verilenden' doğrudantartışmam olur. Veyahut gerçekten da, çözümlememizi armda gerçekleştirdiği somut işlemleri ve ölçümleri ız daha doğru daha dad a, ileri bir Örneğin götürmemiz gerekir. çözümleme başlatıp olur. Veyahut çözümlememiizi gerçekten doğrudan doğruya tarafsız ‘verilenden’ dil, bilim Bir adamının dili ile yürütülebilir. gözlem başlatıp daha da ileri götürm embenzetme iz gerekir.yaparsak Örneğin bu çözüm lem e tarafsız bir üzere retina imgelerine tasarlanmış gördüklerini uyum göstermek gözlem dilidolaylayan ile yürütülebilir. Bir benzetme yaparsak bu dil, bilim adamının bir dündil olabilir. dolaylayan Deneyiminretina yeni baştan için tek olabildiği birgördüklerini her zaman imgelerine uyum göstermek üzere tasarlanmış birKuhn, dil olabilir. Deneyim in yeni baştan her zaman için tek olabildiği bir dünBir İşlevi) Melanges (16) Deneylerinin for Thought Experiments" (Düşünce "A Function (Alexandre Koyre Alexandre Çeşitlemeler) (Düşünce Deneylerinin Bir İşlevi) Melanges için Experiments” (16) Kuhn, “ A Function for Koyre Thought II, s. için (17) Koyre, Galileo 7-11Çeşitlemeler) Araştırmalar, Alexandre Koyre (Alexandre Koyre 6 ve 9. bölümler. (18) Clagett, (17) Koyre, a.g.e., Galileo4,Araştırmalar, II, s. 7-11 ' (18) Clagett, a.g.e., 4, 6 ve 9. bölümler,

142 142

yayı ancak bu yollardan biriyle sağlama almayı umabiliriz. Yani öyle bir dün¬ ve engellenmiş ancak busarkaç yollardan biriyle sağlama öyle bir dün­ değil, ki, burada algılamalarYani yayayı farklıumabiliriz. sallanan düşüşalmayı elde edilen ve tek bir verinin yataşı ki, gözlemleme burada sarkaçsonucu ve engellenm iş düşüş farklı algılamalar değil, sallanan farklı bir tartışılmaz olabilsin. yorumlamaları bir taşı gözlem lem e sonucu elde edilen tartışılm az ve tek bir verinin farklı deneyim gerçekten değişmez ve tarafsız mıdır? Kuramlar yorum alan olabilsin. duyumsal Fakatlam sadece hazırda duran deneyim Fakat duyumsal değişmez ve tarafsız Kuramlar dünyasındaki yorumları verilerin gerçekten insan yapısı mı? Batımıdır? felsefeyi epistemolojik sadece hazırda duranen verilerin insan yapısıolan yorumları mı? Batı dünyasmdaki fazla yönlendirmiş bakış üç yüz yıldır açısı bu felsefeyi üç yüz en fazla yönlendirmiş olanverilmesini epistemolojik bakışBunun açısı bu sorulara Evet yanıtının emreder. hemen veyıldır hiç tereddütsüz bir almaşık tam olarak Evet geliştirilmiş karşısına sorulara çıkarılabilecek hemen ve hiç tereddütsüz yanıtmınherhangi verilmesini emreder.olma¬ Bunun kendim de bu terk herhangi edecek durumda için, ben dığı değilim. görüşü karşısına çıkarılabilecek tam olarakbüsbütün geliştirilmiş bir almaşık olma­ ve kurtarılması da apaçıktır artık etkili işlev yapamadığı Fakat dığı bu için, ben kendim de bubirgörüşü büsbütün terk edecek durumda değilim. görüşün dayalı bilim dili da sadece gözleme Fakat bu görüşün artık etkili'tarafsız' bir işlevbir yapamadığı apaçıktır ve kurtarılması da bana çabaları yaratma için, artık için,ümitsiz sadecegözüküyor. gözleme dayalı ‘tarafsız’ bir bilim dili yaratma çabaları da bana laboratuvarda gerçekleştirdiği işlemler ve ölçümler, 'ha¬ Bilim adamının artık ümitsiz gözüküyor. deneyimlaboratuvarda zırda'Bilim duranadamının verileri değil, gerçekleştirdiği zorlukla toplanmış olan verilerdir. Bilim işlemler ve ölçümler, ‘ha­ değildir,toplanmış gördükleri hiç değilse bunlarzorlukla adamının doğrudan araştırması zırda’ duran deneyim verileri değil, olan verilerdir.iyice Bilim Bu 'veriler' tamamen dikkati bir yerde kadar. aslında ilerleyip, toplanıncaya adam m ın doğrudan gördükleri bunlar değildir, hiç değilse araştırması iyice bu ‘veriler’ veBu algıların sıfatla olağan daha temeldikkati göstergedir içeriğine ilerleyip, tamamen birilişkin yerde birer toplanıncaya kadar. aslında nedenivede,bukabul için seçilmelerinin görmüş daha temel ayrmtıh algılarınincelemesi içeriğine ilişkin birer göstergedir sıfatla olağan araştırmanın verimli bir hale getirilmesine paradigmanın elverişli olacakları araştırmanm ayrmtıh incelemesi için seçilmelerinin nedeni de,beklentisidir. kabul görmüş kısmen türevi oldukları Paradigmaya bağımlılıkları, bir paradigmanm verimli hale getirilmesine elverişli dolaysız olacaklarıdeneyimden beklentisidir. belirlenirler. Bilimdeneyimden daha fazladır. mümkün Yani paradigma çok Paradigm aya bağım lılıkları, kısmtarafından en türevi oldukları dolaysız birden kullanmaz. İzlenen olan paradigma¬ hepsini işlemlerinin çoklaboratuvar daha fazladır. Yani paradigm a tarafından belirlenirler. Bilim mümkün dene¬ gene nın, tarafından dolaysız aynı paradigma kısmen olan laboratuvar işlemlerinin hepsini birdenbelirlenmiş kullanmaz.olan İzlenen paradigma­ ise, getirilmesine yana, yim işlemler daha yanaynı hangi elverişli dene­ eş düzeyetarafından nm,ile gene paradigma kısmen belirlenmiş olan dolaysız farklı onları da, farklı bilimdaha adamları paradigmaları seçer. yim ile yanSonuç yana, olarak eş düzeye getirilm esine hangi olan işlemler elverişli ise, yapılacak somut işlemleri ölçüm¬ Sarkaçlar üzerinde onlarılaboratuvar seçer. Sonuç olarak kullanırlar. da, farklı paradigmaları olan bilim adamları farklı Aynı şekilde, özellikleri¬ engellenmiş oksijenin ler, için kullanılamaz. düşme somut laboratuvar işlemleri kullamrlar. Sarkaçlar üzerinde yapılacak ölçüm­ flojistondan olan havanın nitelikle¬ niler, arınmışoksijenin elverişli işlemlerin, saptamaya engellenmiş düşme için kullanılamaz. Aynı şekilde, özellikleri­ kullanılanlarla rini ilişkisi yoktur. hiçbir flojistondan ni incelemek saptamaya için elverişli olan işlemlerin, arınmış havamn nitelikle­ belki bu ileride yapılabilir. bir gözlem Katıksız -dili yaratılmasına rini incelemek için kullanılanlarla hiçbir gelince, ilişkisi yoktur. umut, için bu beslediğimiz Descartes'tan FakatKatıksız sonra böyle bir sonuçbelki üç yüz yılyaratılmasına bir gözlem-dili gelince, ileride yapılabilir. kuramının geliştirilebilmesine doğru hâlâ dürüst bir algılama zihinböyle Fakat Descartes’tan üç yüz yılvesonra bir sonuç için beslediğimizbağlı¬ umut, kolaylıkla baş ede¬ Halbuki birının kuramın dır. deneyleri hâlâ doğru çağdaş dürüst pisikoloji bir algılama ve zihinböyle kuram geliştirilebilmesine bağlı­ gibi, üretmektedir. gösterdiğibaş örneğininkolaylıkla Ördek/tavşan meyeceği görüngüler dır. Halbuki çağdaş pisikoloji deneyleri böyle bir kuramm ede­ iki insan çokörneğinin aynıüretmektedir. görebil¬ izlenimler olan farklı nesneler retina tabakalarında m eyeceği görüngüler Ö rdek/tavşan gösterdiği gibi, ters mercekler gibi, retina ta¬ mektedir. Diğer taraftan retina tabakalarında aynıda, izlenimler olan ikiörneğinde insan çokolduğu farklı nesneler görebil­ Psikoloji¬ imgeler da, olanters de aynı iki m farklı taraftan kişi şeyleri görebiliyor. bakalarında mektedir. Diğer ercekler örneğinde olduğu gibi, retina takanıt aynı nin sağladığı birçok gözlem Gerçek bir Psikoloji­ bakalarmda farklı imgeler olansonucu iki kişidesteklemektedir. de aynı şeyleri görebiliyor. kaynaklanan de, bu kanıtlardan dili ninoluşturma sağladığı çabalarının birçok kanıttarihi aynı sonucu desteklemektedir. Gerçekkuşkuları bir gözlem fazlasıyla çağdaş girişimlerden amaca güçlendirmiştir. dili oluşturm a çabalarınınBu tarihi de,yönelik bu kanıtlardan kaynaklanan hiçbirisi kuşkuları bir dil dayalıhiçbirisi birimlerine kadar genellikle uygulanabilir, şimdiye algılama fazlasıyla güçlendirmiştir. Bu amaca saf yönelik çağdaş girişimlerden bu denemenin fazla yaklaşan Buna en değildir. kurabilmiş şimdiye kadar genellikle uygulanabilir, safgirişimler algılama de birimlerine dayalıtemel bir dil sahiptirler:debunlar birfazla tezlerinideğildir. ortakyaklaşan daha başlan¬ bazı güçlendirecek Özelliğegirişimler kurabilmiş Buna en bu denemenin temel ku¬ Halensahiptirler: geçerli olan bir bilimsel bir paradigma gıçtan varsaymaktadırlar. bazı tezlerini güçlendirecek bir ortak Özelliğe bunlar daha başlan­ bir para¬ bir parçasından ramdan herhangi günlük söylem dilinin gıçtan ya birda paradigma varsaym aktadırlar. Halen geçerli olanböyle bir bilimsel ku­ algılamaya paradigmayı istenen,birbuparçasmdan alındıktan sonra yapılmak digma ödünç ramdan ya da günlük söylem dilmin herhangi böyle bir para­ digma ödünç almdıktan sonra yapılmak istenen, bu paradigmayı algılamaya 143 143

ilişkin veyahut da mantıksal olmayan bütün terimlerden arıtmaktır. Bazı söy¬ lem ilişkin veyahutbu da girişim m antıksal olmayan terimlerden arıtmaktır. Bazı so¬ söy­ alanlarında oldukça aşırıbütün derece ilginç ve son götürülmüş lem alanlarm da bu Bu girişim oldukça aşırı götürülmüş ve son derece ilginç so­ tür çabaların nuçlar doğurmuştur. sürdürülmeye değer olduklarından kuş¬ kumuz Fakat sonuç nuçlaryoktur. doğurmuştur. Bu türolarak çabalarm sürdürülmeye olduklarmdan kuş­ ortaya dil, bilimlerde çıkardıklarıdeğer kullanı¬ lan dilleryoktur. gibi, doğaya kumuz Fakat sonuç ortaya çıkardıkları bilimlerde kullanı­ bir sürü ilişkinolarak beklenti bu beklentiler için, içereceğidil, lan diller gibi, ya doğaya ilişkin çeliştiği bir sürü zaman beklentiişlerliğini içereceğiyitirecektir. için, bu beklentiler karşılanamadığı da gerçekle Nelson Goodman, Görüntünün karşılanamadığı ya da Yapısı gerçekle işlerliğini yitirecektir. Nelson adlıçeliştiği eserininzaman amaçlarını aynı nokta¬ açıklarken dile getirmiştir: yıGoodman, (varadlı Görüntünün Yapısı eserinin amaçlarmı açıklarken aynı nokta­ "Bereket bilinen olduğu daha görüngülerden) fazlası söz değildir.“Bereket yı konusu dile getirmiştir; (var olduğu bilinen yani görüngülerden) daha fakat fazlası Çünkü 'mümkün' koşullar, gerçek olmayan gerçekleşmiş olabilecek konusu, koşullar henüz açıklık söz konusu değildir. Çünkü ‘m üm kün’ koşullar, yani gerçek olmayan fakat kazanmış değildir" (19) Bu şekilde, önceden tamamıyla gerçekleşm iş olabilecek koşullar konusu, henüz açıklık kazanm ış değildir” bilinen bir dünya hakkında ver¬ bilgi mekle dilin, hiçbirtam sınırlandırılmış (19) Bu şekilde, önceden am 'verilmiş' ıyla bilinen bir dünya hakkında bilgi ver­ üzerine ve nesnel tarafsız bilgi üretmesi beklenemez. bunuiş’ mekle sm ırlandırılm ışFelsefi hiçbir inceleme dilin, ‘verilm üzerine tarafsız nesnel bir dilinvenasıl yapabilen bir bilgi dil konusunda yeterli olabileceği birinceleme ipucu henüz üretmesi beklenemez. Felsefi bunusağlamamıştır. yapabilen bir dilin nasıl bir dil Bu koşullar olabileceği konusunda yeterliadamlarının bir ipucu henüz sağlamamıştır. altında bilim oksijen ve sarkaçları (hatta belki ve elektronları) atomları dolaysız deneyimlerinin olarak parçaları Bu koşullar altında bilim adam larının oksijenenvetemel sarkaçları (hatta belki kabul hem hem de ilke açısından, haklı oldukla¬ uygulama atometmek ları vekonusunda, elektronları) dolaysız deneyim lerinin en tem el parçaları olarak sanırım rı,kabul bir olasılıktır. değilse aklahem gelenuygulama hiç konusunda, ırkın, kültürün Belli ve ni¬ etmek hem de ilkebir açısmdan, haklı oldukla­ hayet mesleğin deneyimleri sonucunda, bilim ada¬ rı, sanırım hiç paradigma değilse aklakapsamındaki gelen bir olasılıktır. Belli bir ırkm, kültürün ve ni­ mının elektrik toplayıcıları sarkaçların,deneyimleri hayetdünyası, mesleğingezegenler paradigm a ve kapsammdaki sonucunda,vebilim ada­ bileşik cevherlerin bir sürü ve ve başka nesnenin birtoplayıcıları m ının dünyası, gezegenler sarkaçların, elektrik ve bileşik yer haline gelmiştir. doldurduğu Algılamanın olan bu maddelere kıyasla, cetveli öl¬ cevherlerin dolaysız ve başkanesneleri bir sürü nesnenin doldurduğu bir yermetre haline gelmiştir. yaanm da retina tabakası imgeleri çümleri derece gelişmiş kavramsal araçlaröl­ Algılam dolaysız nesneleri olan son bu maddelere kıyasla, m etre cetveli sayılırlar. bunlara doğrudan Deneyimin bilim adamının ancak kavram erişebilmesi çümleri ya da retina tabakası imgeleri son derece gelişmiş sal araçlar bir 'buluşmaya' böyle vermesiyle izin bazı araştırma amaçları sayılırlar. D eneyim in kesin bunlara doğrudan erişebilm esi için ancak bilim adamının mümkündür. bilim adamının baktığı görebile¬ taşa böyle bir ‘bElbette u lu şm ay a’ kesin bazı sallanan araştırmbir a am açları içinzaman izin verm esiyle tek şeyin bir ceği (Daha olduğunu kastetmiyoruz. öncezaman sarkaç kaydettiğimiz mümkündür. Elbette bilim adamınm sallanan bir taşa baktığı görebile­ bir bilimsel gibi başka topluluğun üyeleri engellenen aynı olguyu düşme ola¬ ceği tek şeyin bir sarkaç olduğunu kastetmiyomz. (Daha önce kaydettiğimiz rak görmüşlerdi.) Söylemek sallanan bakan bilim bir taşaengellenen istediğimiz, adamı¬ gibi başka bir bilimsel topluluğun üyeleri aynı olguyu düşme ola­ nın, olarak sarkaç bir deneyimi görmekten daha temel olamayacağıdır. rakilke görmüşlerdi.) Söylemek istediğimiz, sallanan bir taşa bakan bilim adamı­ Bunun ve 'sabit' almaşığı, görüntü değil, sadece başka bir nın, ilke olarak varsayımsal sarkaç görm ekten dahabir temel bir deneyim i olam ayacağıdu. paradigmanın sağlayabileceği nitelik kazandıran başka bir taşagörüntü Bunun alm aşığı, varsayım salve vesallanan ‘sabit’ bir değil, sadece başka bir birparadigm olabilir. görüntü anın sağlayabileceği ve sallanan taşa başka bir nitelik kazanduan adamlarının birBilim görüntü olabilir. da, bütün diğer insanların da, dünyayı görmeyi parça birikimlere ya daadam bu anımsarsak, bir daha bütünparça parçaBilim öğrenmediğini larının ayırarak da, bütün diğer insanlarm da, dünyayı görmeyi söylediklerimiz daha aklaayuarak ka¬bu Tüm kavramsal ve yorumlayıcı yatkın gelebilir. parça ya da birikimlere öğrenmediğini bir daha ammsarsak, bütün durumlar önceden tegorilerin olduğu dışında-sözgelişi hazırlanmış uranyum¬ söylediklerimiz daha akla yatkm gelebilir. Tüm kavramsal ve yorumlayıcı ka­ dan daha ağırönceden ya dadummlar örneklerinde bir element bulmak ol¬ yeni bir ev keşfetmek tegorilerin hazırlanmış olduğu dışm da-sözgelişi uranyum­ duğu gerek bilimle adamı akı-ol­ kişi, deneyimin dan gibidaha gerek ağu bubilim element keşfetmek ya da ilgisi yeni olmayan, bir ev bulmak örneklerinde bütün halinde insanlarbazı sözcüğünü şından, parçalar seçebilir. duğu gib i- gerek bilim adamı gerek bilimle'Anne' ilgisi olmayan kişi,bütün deneyimin akışmdan, bütün The halinde bazıofparçalar seçebilir. ‘Anne’ sözcüğünü bütün insanlar(19) 1951, Cambridge, Yapısı) Mass., N. Goodman, (Görüntünün Appearance Structure s. (19) 1947'de 4-5. Bu, "Eğer Wilmington'da daha genişThe yapmaya alıntı bir bölümdür: N. Goodman, Structure of değecek Appearance (Görüntünün Yapısı) Cambridge, Mass.,otu¬ 1951, kızıl VVİlmington'da yalnızca ranlardan onlar ve yalnız o zaman 87 ile alıntı 90 kilo arasındadeğecek olanlarınbirhepsi s. 4-5. Bu, daha geniş yapmaya bölümdür: “ Eğer 1947’desaçlıysa, otu­ ile kilo 87 90 Wilmington'da ve 1947'de arasında Wilmington'da '1947'de ve oturan kızılarasında saçlılar olanların hepsi ve yalnız onlar kızıl saçlıysa, o zaman ranlardan yalnızca 87 ile 90 kilo yalnızca birinin olanlar', Bu yüklemlerden konstrüksiyonel birleştirilebilirler. tanımlama içindeve 1947'de VVİlmington'da bir oturan kızıl saçlılar '1947’de VVİlmington’da ve 87 ile 90 kilo arasında insanın gerçekte olmadığını diğerinin uymadığı kişiler uyup, sorusu, böyle bir de 'olabiliriçinde miydi'birleştirilebilirler. olanlar', konstrüksiyonel bir tanımlama Bu yüklemlerden yalnızca birinin değildir. Çünkü olmadığını saptadığmız andauymadığı konusu daha fazlası önemini kaybeder. uyup, diğerinin kişiler de Bereket 'olabilir miydi' sorusu,söz böyle bir insanın gerçekte'mümkün' konusu, yani henüz olmayan koşullar, açıklık fakat gerçekleşmiş saptadığmız gerçek anda önernini kaybeder. Bereket dahaolabilecek fazlası sözkoşullar konusu değildir. Çünkü 'mümkün' kazanmış koşullar,değildir." yani gerçek olm ayan fakat gerçekleşmiş olabilecek koşullar konusu, henüz açıklık kazanmış değildir,”

144

144

dan, giderek bütün kadınlara, sonra da gerçek annesine aktaran bir çocuk, yal¬ nızca kim olduğunu annesinin kalmaz. anlamını ya da sonra dan, 'anne'nin giderek bütün kadınlara, da gerçek annesine Öğrenmekle aktaran bir çocuk, yal­ ve bir teki dışında arasındaki farklarıÖğrenmekle Aynı zamanda ve kadınlar erkekler nızca ‘anne’nin anlamını ya da annesinin kimbazı olduğunu kalmaz. edinir. bütün hakkında da bek¬ davranacağı ona nasılve Aynıkadınların zamanda erkekler kadmlar arasmdaki bazıbilgi farklaı ı veTepkileri, bir teki dışmda lentileri bölümü bir de hatta ve büyük algıladığı dünyanın buna göre inançları, bütün kadmlann ona nasıl davranacağı hakkında da bilgi edinir. Tepkileri, bek­ Aynı değişir. eskiden geleneksel 'gezegen' verilen payesini şekilde, güneşe lentileri ve üıançlan, hatta algıladığı dünyanm büyük bir bölümü de buna göre reddeden ve güneşin ne demek gezegenin olduğunu öğ¬ değişir. Kopemikçiler Aynı şekilde, yalnızca güneşe eskiden verilen geleneksel ‘gezegen’ payesini renmekle anlamını Tersine, değiştirerek, 'gezegen' sözcüğünün reddedenkalmadılar. Kopemikçiler yalmzca gezegenin ve güneşin ne demek olduğunusa¬ öğ­ cisimlerin bütün dece güneşin eskisinden değil, uzaydaki çok farklı görüldüğüsa­ renmekle kalmadılar. Tersine, ‘gezegen’ sözcüğünün anlammı değiştirerek, dünyada, ayırımlar bir yararlı gene kavramın yapmaya dece güneşinaynı değil, uzaydaki bütün cisimlerin eskisinden çokdevam farklı etmesini görüldüğü örneklerimizin sağlamaya hepsiyapmaya söylenebi¬ Önceki için aynı şey çalışıyorlardı. bir dünyada, aynı kavrarnm gene yararlı ayırımlar devam etmesini yerineörneklerimizin oksijen görebilmek, Leyden lir. Flojistondan ye¬ arınmış hava sağlamaya çalışıyorlardı. Önceki hepsi için aynıkavanozu şey söylenebi­ yerine rine engellenmiş yahut görebilmek, düşme sarkaç elektrik toplayıcı, lir. Flojistondan arınmış hava yerine oksijen görebilmek. Leyden kavanozubi¬ ye­ bir sürü düşme elektrik kimya,yerine ya dagörebilmek, lim adamının dinamik gö¬bi­ ilişkin rine elektrik bunlara toplayıcı, yahutdaha engellenmiş sarkaç yalnızca ya bütünleyici görüş hakkındaki birer rüngüsü lim adamınm bunlara ilişkin daha birdeğişikliğinin sürü kimya, elektrik da parçasıydı. dinamik gö­ alanlarını zamanda aym Yani deneyim belirlemektedirler. paradigmalar geniş rüngüsü hakkmdaki bütünleyici görüş değişikliğinin yalnızca birer parçasıydı. (*)belirlemektedirler. tanımlamalar veya saf bir göz¬ amaçlayan işlerlik Dolayısıyla somut Yani paradigmalar geniş deneyim alanlanm aym zamanda belirlendikten bu ancak lem dili sonra deneyim şekilde başlayabilir. arayışları D olayısıyla somut işlerlik am açlayan tanımlamalar (*) veya saf bir göz­ hangi retina tabakası yahut belirlendikten hangi Sarkacı ölçümler imgeleri yapanın lem dilisarkaç arayışları ancak deneyim bu şekilde sonra başlayabilir. sarka¬ zaten im olduğunu için, bilim soruşturabilmek Sarkacı sarkaç yapanın hangi ölçümadamınm ler yahutveya hangifelsefecinin retina tabakası geleri, düzeye olduğunu anlayacak olması gelmiş gerekir. gördüğü zaman cıolduğunu sarkaç somşturabilmek için, bilim adammm veya felsefecinin zaten sarka­ söz konusu görseydi, düzeye düşmeanlayacak soru bunun yerine Eğer sorulamaz¬ cı gördüğü zamanengellenmiş sarkaç olduğunu gelmiş olması gerekir. haldegörseydi, bunu yaylanan bir terazi ya da bir dı.Eğer gördüğü Diğer taraftan, bunun yerinesarkacı engellenmiş düşme söz konusu soru sorulamaz­ kez de sorubir sorduğu yanıtlanamazdı. gibi görseydi, titreşim çatalı görür Sarkacı dı. Diğer taraftan. gördüğübuhalde bunu yaylanan terazi ya da bir artık soru yanıtlanamazdı, aynı tarzda En azından olmazdı. Bu çünkü aynı titreşim çatalı görür gibi görseydi, bu kez de sorduğu soru yanıtlanamazdı. uyarlamalarının laboratuvar tikel nedenle, imgeleri retina yahut En azm dan aynı tarzda yanıtlanam azdı, çünkü soru artık aynı sonuçlarını. olmazdı. Bu ve bazen deuyarlamalarının olağanüstü verimli ele alan sorular, olma¬ zamanyahut için geçerli nedenle, retinaher imgeleri tikel laboratuvar sonuçlarını, tarzda önceden belli sınıflandırıl¬ ve larına kavram algılama açısından karşın, ele alan sorular, her zaman için geçerli ve bazen de olağanüstü verimli olmabir anlamda Bu sorular olağan bilimin bira karşm, sorulardır. varsayan dünyayıkavram mış larm ve algılam a açısmdan önceden belli tarzda sımflandınlbir paradigmanın ve varlığına bağımlıdırlar sayılmalıdırlar, bir parçası mış bir dünyayı varsayançünkü sorulardır. Bu sorular bir anlamda olağan bilimin verilecek da yanıtlar bunlara değişmesi sonucu farklılaşır. paradigmanın bir parçası sayılmalıdırlar, çünkü bir paradigmanm varlığma bağunlıdular ve bundan retina tabakasına sonra yanıtlar ilişkin Bu bölümü sonuçlandırmak paradigmanm değişmesi sonucuiçin, bunlara verilecek da farklılaşır. dikkatimizi bilim adamına ederek biraz ihmal parça düzeyini algılama Bu bölümü sonuçlandırm ak için, bundan som a retina tabakasınaparça ilişkin laboratuvar ilgilihmal sağlayan göstergeler daalgılama olsa gördükleriyle somutederek düzeyini biraz dikkatimizi bilim adammaişlemleriy¬ parça parça gerekiyor. Bu tür laboratuvar paradigmalarla leda işlemlerinin sınırlandırmamız olsa gördükleriyle ilgil somut göstergeler sağlayan laboratuvar işlemleriy­ tarzlardan birini dek birçok şimdiye çeşitli geçirebilecekleri birlikte değişim le smırlandırmamız gerekiyor. Bu tür laboratuvar işlemlerinin paradigmalarla eski ölçümlerden bir devrimden uyarla¬ kez gözlemledik. birlikte değişim Bilimsel geçirebilecekleri çeşitli sonra tarzlardan birini şimdiyevedek birçok yenileri konur. Bu ve yerlerine gelir doğaldır, malardan hale geçersiz birçoğu kez gözlemledik. Bilim sel bir devrim den som a eski ölçümlerden ve uyarla­ deneylerin uy¬ uygulanan flojistondan çünkü malardan birçoğu armmış geçersiz havaya hale gelir ve yerlerine yenilerihepsi konur.oksijene Bu doğaldır, zaman olmaz. olarak tür hiçbir Ek değişiklikler Fakat bu gulanamaz. toptan çünkü flojistondan armmış havaya uygulanan deneylerin hepsi oksijene uy­ hâlâ aym devrimden sonra dünyaya negulanamaz. görürse görsün, Fakatbilim bu türadamı değişiklikler hiçbir zaman toptan olmaz. bakmakEk olarak ne görürse görsün, bilim adamı devrimden soma hâlâ aym dünyaya bakmak­ (*) Operational Definiton: sözlük anlamı 'çalışır tanımlama'. Gözlemlenemeyen, kuramsal nes¬ nelerden bahseden bilim dili ile, gözlemlenebilir, yani kuramsal olmayan somut nesnelerden (*) Operational Definiton: sözlük anlamıbilim ‘çalışır tanımampirik lama’. Gözlemlenemeyen, nes­ gelenek icabu ikinci kuramsal felsefesi tür nesneye pozitivist bilim dilini birbirinden ayrı tutan nelerden bahseden bilim Kuramsal dili ile, gözlem lenebilir, kuramsal olmayan somut konmasını nesnelerden gözlem yerineyani ölçülebilir terimlerin terimlerinin tanıdığı öncelik için, bütün bilim dilini birbirinden tutan pozitivist felsefesi tanımlar ampirik gelenek ikinci tür nesneye operasyonel tanımlamalar, yanibilim olduk¬ geliştirir.icabu Çok kısıtlayıcı sağlayan teknik ve genelayrı öncelik tanıdığı için, bütün l
ları için doğa bilimlerinde giderek terk edilmiş otan bu yöntem maalesef ampirik toplum bilim­ 145 lerinde hâlâ en geçerli araştırma kuralı sayılmaktadır. (Ç.N)

145

kullandığı dilin ve laboratuvar araçlarının büyük bir kısmı, on¬ ları daha önce da olsa,araçlarının gibi bir aynen eskisi kullanmış şekilde kalır. Sonuç tadır, dahası, farklı kullandığı dilin ve laboratuvar büyük kısmı, on­ olarak, devrim devrim bilim, değişmez öncesi ları daha öncesonrası farklı şekilde kullanmışbir da kural olsa, olarak, aynen eskisi gibi kalır.önce¬ Sonuç linin içerdiği kullanımların aynılarını, gerçekleştirip te¬ aynıönce­ olarak, devrim sonrası bilim, değişmezaynı bir araçlarla kural olarak, devrim öncesi rimlerle betimleyerek ettirir. Bu kalıcı eğer değişmişse, kullanımlar devam linin içerdiği kullanım ların aynılarını, aynı araçlarla gerçekleştirip aynı te­ değişim olan ilişkilerinde paradigma ya dakullanım verdikleri sonuçlar¬ rim lerleyabetim leyerekile devam ettirir. Bu kalıcı larsomut eğer değişm işse, dadır. tür iki Şimdi bir daha vererek bu son değişikliğin örnek de na¬ ikisinin değişim ya paradigm a ile olan ilişkilerinde ya da verdikleri somut sonuçlar­ sıldadır. meydana göstermek çağdaşlarının çalışma¬ Şimdigeldiğini son bir örnek daha istiyorum. vererek buDalton iki tür ve değişikliğin ikisinin de na­ larını tek ve aynı olan bir işlemin, zaman, doğayla bağlantısını sıl mincelediğimiz eydana geldiğini göstermek istiyorum. Dalton ve çağdaşlarmm çalışmafarklı paradigma aracılığıyla düzenindoğayla bir yö¬ çok farklı larmıbir incelediğimiz zaman, tek kurarsa ve aynı doğadaki olan bir işlemin, bağlantısım eski nünün göstergesi görürüz. bir olabileceğini Ayrıca, kullanımın yeni farklı bir paradigm a aracılığıyla kurarsa doğadaki düzenin çok farklı birko¬ yö­ numunda bazen çokolabileceğini verdiğini değişik somutgörürüz. göreceğiz. sonuçlarAyrıca, nünün göstergesi eskidebir kullanım m yeni ko­ 18'inci Yüzyıl 19"uncu da bir kısmında Yüzyılın verdiğini boyunca Avrupah kim¬ numunda bazen çok değişik somut sonuçlar de göreceğiz. türleri tüm yacıların kimyasal hemen hemen temel hepsi, atomları oluşturan 18’inci Yüzyıl boyunca 19” uncu Yüzyılın da bir kısm ında Avrupah kimbiryacılarm arada tutan olduğuna gücün Buna inanıyorlardı. karşılıklı gö¬ yakınlaşma hemen hem en hepsi, tüm kimyasal türleri oluşturan tem el atomları re, ara¬ dağılmadan çünkü gümüş topaktutan parçacıkları gümüş birbirarada gücün karşılıklıdurabiliyordu yakınlaşma olduğuna inanıyorlardı. Buna gö­ (Lavoisier birgümüş kadar bu par¬ sında 'in zamanına yakınlaşma gücü vardı. böyle re, bir topak dağılmadan durabiliyordu çünkü gümüş parçacıklan araoldukları daha temel cisimciklerin sanılmaktaydı.) çacıkların, smda böyle birda yalanlaşm a gücü vardı.bileşiği (Lavoisier’in zamanına kadar buAy¬ parda tuzun nıçacıklarm, asit kurama göre, su erimesinin içerisinde (ya içinde) gümüşün daha da temel cisimciklerin bileşiği oldukları sanılmaktaydı.) Ay­ nedeni, asita parçacıklarının (yahutsusuiçinde) parçacıklarını parçacıklarının gümüş nı kuram göre, güm üşün asit içerisinde (ya da tuzun erim esinin tuz bu eriyenlerdeki parçacıklarını) çekiş gücünün, çeki¬ nedeni, asit parçacıklarının gümüş parçacıklarınıparçacıklar (yahut su arasında parçacıklarının cituz olmasıyıdı. Gene daha bakırın da gümüş eriyiği büyük şekilde, aynı güçten parçacıklarmı) çekiş gücünün, bu eriyenlerdeki parçacıklar arasmda çeki­ asit arasıhdaki içinde ileşekilde, bakar dağılarak yakınlaşmanın çökeltmesi, gümüşü ci güçten daha büyük olmasıyıdı. Gene aynı bakırm da gümüş eriyiği asit ile gümüşünkinden daha güçlü olmasıyla açıklama içinde dağılarak gümüşü çökeltmesi, balar ileaçıklanıyordu. asit arasıhdakiAynı yakınlaşmanın 18'nci yüzyılın Aynı de kullanılmaktaydı. birçok ya¬ içindaha 'seçmeli asit ilebaşka güm görüngü üşünkinden güçlü olmasıyla açıklanıyordu. açıklama (elective affinities) de kuramı, bir gerçekten saygıdeğer kınlaşmalar' para¬ birçok başka görüngü için de kullanılmaktaydı. 18’nci yüzyılm ‘seçmeli ya­ ile çözümlemelerinde tasarımları digmaydı ve kimyasal geniş kınlaşm alar’ (electivedeneyciliğin affinities) kuramı, gerçekten de saygıdeğer bir para­ (20)elerinde geniş kullanılıyordu. verimli olarak ve zaman zaman ölçüde digm aydı ve kim yasal gayet deneyciliğin tasarımları ile çözüm lem Ne var fiziksel kimyasal yakınlaşma ölçüde veki, zaman zaman kurammm gayet verimli olarakkarışımları kullanılıyordu. (20) bileşikler¬ den ayıran sonra tarzı, belirleme Daltoh'un çalışmalarından çizgiyi Ne var ki, yakm laşm a kurammm fiziksel karışımları kim yasalunutuldu. bileşikler­ kabul ediyorlardı. 18. aslında iki türDaltoh’un kimyacıları yüzyıl Karış¬ süreç olduğunu den ayıran çizgiyi belirleme tarzı, çalışmalarmdan sonra unutuldu. bir etki zaman, benzeri edildiği elde da sonucu tırma ısı, ya köpürme ışık, 18. yüzyıl kim yacılan asimda üd tür süreç olduğunu kabul ediyorlardı. KanşÖte yandan, meydana gelenin kimyasal tırm a sonucu ısı,bir ışık, köpürmbirleşme e ya da olduğu benzeri da birbiliniyordu. etki elde edildiği zaman, görülebilir gözle şekilde birbirlerin¬ parçacıklar karışımdaki m eydana gelenin bir kim yasal birleşm e yahut olduğumekanik da biliniyordu. Öte yandan, fiziksel bir den söz ko¬ zaman, yalnızca durumda oldukları karışım ayrılabilir karışım daki parçacıklar gözle görülebilir yahut mekanik şekilde birbirlerin­ tür kabul bu arasında kalan nusu edilmekteydi. olgunun Fakat olduğu iki den ayrılabilir durumda oldukları zaman, yalnızca fiziksel bir karışım sözbe¬ ko­ atmosferdeki lirsiz su içindeFakat -örneğin tuz, metal nusudurumlarda olduğu kabul edilmekteydi. bu ikibileşikleri, tür olgununcam, arasmda kalan be­ Paradigmaları kaba ölçütler vs. gibi- bu-örneğin tara¬ oksijen, pektuz, yaramıyordu. işe metal lirsiz durumlarda su içinde bileşikleri, cam, atmosferdeki bu tümünü, fından ara-durumların çoğu, kimyacıların yönlendirilen kapsam oksijen, vs. gibi- bu kaba ölçütler pek işe yaramıyordu. Paradigm aları tara­ saymaktaydılar olarak bunları de oluşturan süreçlerin çünkü hepsini fındankimyasal yönlendirilen kimyacılarm çoğu, bu ara-durumların tüm ünü, kapsam etkilediğineçünkü benzer Su içindeki tuz ya da inanıyorlardı. nitro¬de güçlerin olaraktürde kimyasal saymaktaydılar bunları oluşturan süreçlerin hepsini elde edilen onlara bakırı oksitleyerek jen oksijen göre, en az içindeki benzer türde güçlerin etkilediğine inanıyorlardı. Su içindeki tuz ya bileşme da nitro­ Eriyiklerin de aynı kadar bir bile¬ örneğiydi. bileşme şekildebileşme kimyasal geçerli jen içindeki oksijen onlara göre, en az bakırı oksitleyerek elde edilen ise kanıtlamalar Zatan yönündeki oldukça güçlüydü. gerektiği şik sayılması kadar geçerli bir kimyasal bileşme örneğiydi. Eriyiklerin de aynı şekilde bile­ de yeterli kendisi Ayrıca, bilekanıtlanmıştı. kurammm düzeyde ise yakınlaşma şik sayılması gerektiği yönündeki kanıtlamalar oldukça güçlüydü. Zatan tadır, dahası,

yakınlaşm a kuram m m kendisi de yeterli düzeyde kanıtlanmıştı. Ayrıca, bile­

(20) H. Metzger, Newton, Stahl, Boerhaave et la doctrine Chimique (Newton, Stahl, Boerhaave ve Kimya Öğretisi) Paris, 1930 s. 34-68.

(20) H. Melzger, Newton, StahI, Boerhaave et la doctrine Chimique (Nevvton, StahI, Boerhaave ve Kimya Öğretisi), Paris, 10TSO s. 34-68, J46

J46

şiklerin oluşumu eriyiklerde gözlemlenen türdeşliği açıklayabilecek nitelik¬ ve nitrojen oksijen Örneğin teydi. gazları, atmosferde şiklerin oluşumu eriyiklerde gözlem lenen türdeşliği birleştirilmeyip açıklayabileceksadece nitelik­ olarak sadece dibe olan atmosferde oksijenin mantıksal ağır gaz karıştırıldıkları teydi. Örneğin zaman, oksijen daha ve nitrojen gazları, birleştirilmeyip Dalton, olarak gören oksije¬ bir karışım gerekmekteydi. çökmesi karıştırıldıkları zam an, Atmosferi daha ağır gaz olan oksijenin m antıksal olarak dibe tatmin oksije­ zamanDalton, edici bu durumda dibe çökmediğini hiçbir gören nin neden bir türlü çökmesi gerekmekteydi. Atm osferi bir karışım olarak atomik kuramın tarzda da zaten be¬ Sonunda nin buaçıklayamamıştı. durum da neden bir türlü dibe çökmgeliştirdiği ediğini hiçbir zaman tatm in edici bu alanda çeşitli nimsenmesi, eskiden görülmeyen tarzda açıklayam amhiç ıştı.aksaklık Sonunda da zaten geliştirdiği atom ikaykırılıklara kuram ın be­ (21) yol açtı. nim senm esi, eskiden hiç aksaklık görülm eyen bu alanda çeşitli aykırılıklara İnsanın, eriyikleri bileşik olarak gören kimyacıların, ardıllarından sadece yol açtı. (21) Bir anlamda, bir tanımlama ayrıldıklarını söyleyesi geliyor. sorununda ufak İnsanın, eriyikleri bileşik olarak gören kimyacıların, ardıllarmdan sadece tanımlamaları olabilirdi. Fakat bu anlam, kondurum de böyle gerçekten ufak bir tanımlama sorununda ayrıldıklarını söyleyesi geliyor. Birsalt anlamda, Sekizinci yüzyılda anlambu değildir. halineolabilirdi. vansiyonel gtiren birFakat kolaylıklar durum gerçekten de böyle anlam, On tammlamalan salt konBelki testlerle ayırdedilmemişti. tam olarak, bileşiklerden karışımlar vansiyonel kolaylıklar haline gtiren somut bir anlam değildir. On Sekizinci yüzyılda testlere gerekayırdedilmemişti. böyle buna olanak yoktu. Kimyacılar duymuş olsalar bile, dekarışım lar bileşiklerden tam olarak, somut testlerle Belki ararlardı. bileşik yapan ölçütler eriyikleri kuşkusuz de buna gene olanak yoktu. K im yacılar böyle testlere gerek Karışım-bileşik duymuş olsalar ay¬ bile, alanlarına yani bütün bakış tarz¬ kullandıkları rımı, paradigmanın, araştırma kuşkusuz gene eriyikleri bileşik yapan ölçütler ararlardı. Karışrm-bileşik ay­ söz konusu ve bu sıfatla dayani ayırım, bütünüyle larının parçasıydıparadigmanın, rımı, bir kullandıkları bütün araştırma alanlarınakimya bakış da¬ tarztestlerine da, konusu olmasa tek tek laboratuvar karşı birikimine deneyim lının larmm bir parçasıydı ve karşı bu sıfatla da söz ayınm , bütünüyle kimya daöncelik taşımaktaydı. lınm deneyim birikimine karşı olmasa da, tek tek laboratuvar testlerine karşı Fakat taşımaktaydı. kimya bu şekilde görülürken, diğer tarafta kimyasal görüngülerin öncelik benimsenmesi Dalton'un yeni yasalar,görülürken, geçerlilik Fakatkazandırdığı kim ya bu şekilde diğerparadigmasının tarafta kimyasal görüngülerin de sabit oranlar yasa¬ farklıydı. Özellikle hâlâ çok ortaya çıkanlardan üzerine geçerlilik kazandırdığı yasalar, D alton’un yeni paradigmasınm benimsenmesi eriyikler kimyasal deney yapılırsa yapılsın, ne kadar hâlâ edilmesi, eldeortaya sının üzerine çıkanlardan çok farklıydı. Özellikle de sabit oranlarbile¬ yasasonlarında yüzyılın sekizinci olanaksızdı. olarak şik smm eldekaldıkları edilmesi,sürece ne kadar kimyasal On deney yapılırsa yapılsm, eriyiklerbazı bile­ bilini¬ değişmez oranlı ağırlıklarda içerdikleri temel maddelerini bileşiklerin şik olarak kaldıkları sürece olanaksızdı. On sekizinci yüzyılm sonlarmda bazı bazı kimya¬ Richter tepkimelerde, yordu. Hatta Alman bileşiklerin temel mkimyacı addelerini değişm ez tür oranlı ağırlıklardabugünkü içerdikleri bilini­ (22) Fa¬ özellik saptamıştı. giren kapsamma yasasmm eş-değerler sal yordu. Hatta Alman kimyacı Richter bazıbirçok tür tepkimelerde, bugünkü kimya­ gibi, (22) kullanmadığı yüzyı¬ bu özellikleri kimyacı reçetelerin kat salhiçbir eş-değerler yasasmm kapsam m a giren dışında birçok özellik saptamıştı. Fa­ da tuz ya Su içindekigibi, kimse genellemeyi sonuna lın kat hiçbirkadar kimyacı bu bunları özellikleri reçetelerindüşünmedi. dışmda kullanmadığı yüzyıolduğu için, kaynaşma karşı durumlar gibi sonkadar derece cam açıkbunları Im sonuna kimse genellemeyi düşünmedi. Su için kuramı d e^ tuz terk ya da böyle bir kavramlaştırılmadan sınırları yeniden alanının ve kimya edilmeden cam gibi son derece açık karşı durum lar olduğu için, kaynaşma kuramı terk de böyle olacağı yüzyılın gerçekten olanaksızdı. Sonucunyeniden genelleme edilmedenyapmak ve kimya alanmm smırları kavramlaştırılmadan böyle bir bir yüzyılm Proust ve Berthollet tartış¬ kimyacıları Fransız sonunda genelleme yapmak olanaksızdı. Sonucun gerçektenarasında de böyleçıkan olacağı de¬ tepkimelerin bütün kimyasal birincisi, Bunlardan iyiceFransız mayla kesinleşti. sonunda kim yacıları Proust ve B erthollet arasında çıkan bir tartış­ bunu reddediyor¬ ise ediyor, diğeri" iddia oranlarda geldiğini meydana ğişmez m ayla iyice kesinleşti. Bunlardan birincisi, bütün kimyasal tepkimelerin de­ kanıtlar deneysel toplamışlardı. için etkileyici görüşügeldiğini du. Her ikisi de kendi ğişmez oranlarda meydana iddia ediyor, diğeri' ise bunu reddediyor­ tamamen kal¬ ve tartışma söyleşisiydi bu gene sağırlar Ama du. Her ikiside debir kendi görüşü için etkileyici deneysel kanıtlarsonuçsuz toplamışlardı. yalnız¬ yerde Proust bir orantılı gördüğü bileşik değişebilir Berthollet'nin dı.Ama bu gene de bir sağırlar söyleşisiydi ve tartışma tamamen sonuçsuz kal­ de ne deneyin (23)bir bir gördüğü Böyle çelişkiyeyerde görüyordu. bir karışım cadı.fiziksel Berthollet’nin değişebilir orantılı bileşik Proust ne yalnız­ adam enneazde İkideneyin yararı değiştirmenin tanımlama ca fizikselgeleneklerini bir karışım görüyordu. (23) bir Böyle bir olabilirdi. çelişkiye ne yönelmişlerdi. kadar tersdeğiştirm amaçlaraenin ile Aristo Galileo tanım lam a geleneklerini bir yararı olabilirdi. İki adam en az Galileo ile Aristo kadar ters yönelmişlerdi. bkz; Leonard K. Nash, The Atomic Molecular Thecory Dalton içinamaçlara 139-48. (21). s. 124-29, Kuramı) HarvarCase Histories in Experimental Science (Harvard Deneysel (Atomik (21). s.molekül 124-29, 139-48. Dalton için bkz.’ Leonard K. Nash, The Atomic M olecular Thecory 4, Cambridge, Mass., 1950., s. 14-21. Tarihçe, tarihçeleri) Bilim (Atomik molekül Kuramı) Harvar Case Histories in Experimental Science (Harvard Deneysel History of Chemistry (Kimyanın Kısa bir Tarihi) 2.basım, Londra, A Short Partington, (22). J.R. Bilim tarihçeleri) Tarihçe, 4, Cambridge, Mass., 1950., s. 14-21. 161-163. 1951, (22).s.J.R. Partington, A Short History .of Chemistry (Kimyanın Kısa bir Tarihi) 2.basım, Londra, (23). A.N. Meldrum, "The Development of the Atomic Theory:) (1) Berthollet's Doctrine of Vari¬ 1951, s. 161-163, Gelişimi: (1) Bertholle'in Değişken Oranlar öğretisi) Man¬ (AtomikKurami) able Propoktions' (23). A.N. Meldrum, “The Development of the Atomic Theory:) (1) Berthollet's Doctrine of VariYazıları) dergisi, 54, 1910, s. 1-16. Memoirs (Manchester chester able Propoktions' (Atomik Kuramı) Gelişimi: (1) Bertholle’in Değişken Oranlar öğretisi) Manchester Memoirs (Manchester Yazıları) dergisi, 14754, 1910, s. 1-16,

147

John Dalton, kendisini sonunda ünlü kimyasal atomik kuramına götüre¬ John incelemelerine Dalton, kendisini sonundazaman ünlü kimyasal atomikFakat kuram ına götüre­ bu Dalton, durum buydu. cek olan başladığı cek olan incelem elerine başladığı zaman durum buydu. Fakat D alton, de ne kimyayla ilgi¬bu ne kimyacıydı kadar bir en son evrelerine araştırmaların araştırmalarm en son evrelerine kadar ne bir kimyacıydı ne de de kimyayla ilgi­ atmosferin suyu em¬ Aslında gazları, ve suyun leniyordu. meteorologdu leniyordu. A slında m eteorologdu ve sorunlarla suyun gazları, atm osferin de suyu em ­ eğiti¬ Kısmen uğraşıyordu. mesi olduğunu zannettiği gibi fiziksel mesi gibi fiziksel olduğunu zannettiği sorunlarla uğraşıyordu. Kısmen eğiti­ mi bir başka dalda olduğu için, kısmen de bu dalda yapmış olduğu çalışmala¬ mibir birsonucu başka olarak, dalda olduğu için, kısmen de yaklaşırken bu dalda yapmış olduğu çalışmalakullandığı paradigma sorunlara söz konusu rın rm bir olan sonucu olarak, söz konusufarklıydı. sorunlaraÖzellikle, yaklaşırken kullandığı paradigma gazların ya¬ karışımını kimyacılarınkinden çağdaşı çağdaşı yacılarınkinden Özellikle, gazlarm karışımgüçle¬ m ı ya­ görmesi süreçler olarak fiziksel farklıydı. hut kaynaşma gazm olan suya kim karışmasını huttamamen gazm suya karışmbırakıyordu. asm ı fizikselBu süreçler olarak görmesi kaynaşm a güçle­ Dalton göz¬ nedenle için eriyiklerde rini dışarıda rini tam am en dışarıda bırakıyordu. nedenle Daltononun için eriyiklerde göz­ da önemlisi, bu sorunu, de¬ daha fakat Bu bir sorundu, türdeşlik lemlenen lemlenen türdeşlik bir sorundu, fakat daha da önemlisi, onunboyutlarını bu sorunu,ve de­ göreli parçacıkların çeşitli atomik neysel karışımlarındaki neysel karışım larındaki çeşitli atom ik parçacıkların göreli boyutlarını Dalton so¬ve çözebileceğini belirleyebilirse düşünmüş olmasıydı. ağırlıklarını ağırlıklarm belirleyebilirse çözebileceğini olmasıydı. Dalton so­ Daha başlangıç¬ yapmak düşünmüş için el atmıştı. bu belirlemeleri kimyaıalanına nunda nunda kimyaolarak alanma bu belirlemeleri yapmak el atmıştı. Daha başlangıç­ atomların yal¬ sınırlıiçin kabul tepkimelerde, ettiği, kapsamı kimyasal tan, tan, kimyasal olarak kabul ettiği, tepkimelerde, yal­ oranındaatomlarm basit birsınırlı türkapsamı birleşebile¬ bütün-sayı bir oranda, yahut nız başka bire nız bire varsaymaktaydı. bir oranda, yahut(24) başka basit bir bütün-sayı oranında birleşebile­ boyut¬ temel parçacıkların varsayım doğal Butür ceklerini ceklerini varsaymaktaydı. (24) Bu doğalgerçektan varsayımde temel parçacıklann boyut­ za¬ fakar aynı sağladı, belirleyebilmesini larını ve ağırlıklarını larını değişmez-oranlar ve ağırlıklarını belirleyebilm esini gerçektan de sağladı, za­ Dalton'afakar mad¬ hale geldi. göre,aynı yasası da anlamsız manda m andabelli değişm ez-oranlar yasası da geldi. D alton’a göre, m ad­ ne olursa kimya¬ olsun, biranlamsız başka tepkime,hale katılmadığı oranlarda delerin delerin belliolamazdı. oranlardaBöylelikle katılmadığıDalton'un bir tepkime, başka neolmadan olursa olsun, kim ya­ asla geçer¬ çalışmaları sal bir süreç sal bir süreç olamazdı. Böylelikle D alton’un çalışmaları olmadan asla geçer­ kabul sonra, edildikten bu hiçbir lilik kazanamayacak bir yasa, çalışmalar lilik kazanam ayacak bir yasa, bu çalışm alar kabul edildikten sonra,geldi. hiçbir kurucu bir ilke haline tek başma sorgulayamayacağı kimyasal ölçümün kimyasal ölçümün tekhemen başmatek sorgulayamayacağı kurucu bu birbilimsel ilke haline geldi. devrim tam örneği sayılabilecek hemen alanının Kendi Kendi alanmm hemen işlemler, hemen tek tam örneği sayılabilecek bu bilimsel devrim eskisinden bağlamıyla kimyasal genelleme sonucu, aynı kimyasal sonucu, aynı kim yasal işlemler, kimyasal genelleme bağlam ıyla eskisinden girmiş oldular. bir ilişkiye daha farklı çok çok daha farklı bir ilişkiye girmiş oldular. atüır atılmaz her taraftan saldırıya uğ¬ ortaya sonuçların vardığı Dalton'un D alton’un sonuçlarm ortaya atılırÖzellikle atılmaz her taraftanhiç saldırıya uğBertholet ikna ol¬ var mı? gerek söylememize radığını bilmemvardığı radığmı bilmem söylem em ize gerek var mı? Özellikle Bertholet hiç ikna ol­ da ikna olması gerekmi¬ alınırsa, pek önüne özelliği göz mamıştı. Konunun mamıştı. Konunun özelliğiiçin gözDalton'un önüne aluursa, ikna olması da pek gerekm Proust'unkinin boş i­ paradigması, Fakat çoğu kimyacı yordu. yordu. Fakat çoğu kim yacı D alton’un paradigması, P roust’unkinin boş ayır¬ ediciydi, karışımları bileşiklerden iknaiçin çünkü oldukça yerlerde bıraktığı bıraktığı yerlerde oldukça ikna ediciydi, karışımları bileşiklerden ayır­ önemli sonuçlar geniş ve taşımak¬ bir kıstas olmaktan çok dahaçünkü maya yarıyan mayaÖrneğin, yarıyan atomlar bir kıstasgerçekten olmaktankimyasal çok dahaolarak geniş ve sadece önemli bütün-sayı sonuçlar taşım ak­ oran¬ taydı. taydı. Örneğin, atomlar kimyasal gerçekten verilerin kimyasalbir olarak sadece geçirilmesi bütün-sayı oran­ dahavegözden ile, birleşebiliyorsa, larında larında birleşebiliyorsa, kim yasalörnekleri verilerinde birbulunabilir daha gözden geçirilm esi ile, demekti. Kimya¬ orantı sabit kadar, katmerli oranlar sabitkarbondioksitteki oranlar kadar, katm orantı örnekleri de bulunabilir demekti. ya­ %56 veKim %72 ağırlıklarını oksijen içerdiği oksitin ikierli cılar cılar karbondioksitteki iki oksitin içerdiği oksijen ağırlıklarını %56 ve %72 da ya 1.3 2.6 ok¬ karbonun ya ölçü ölçü bir vaz geçerek, şeklinde yazmaktan şeklinde yazmaktan vazsöylemeye geçerek, bir ölçü karbonun ya 1.3 ya da 2.6 ölçü ok­ Eski kullanımların sonuçları başladılar. sijenle birleşebileceğini birleşebileceğini başladılar. Eskibir kullanım ların çarpma¬ sonuçları orantı göze bir şeklinde ikiye zaman,eye yeni tarzda kaydedildiğisöylem busijenle yeni tarzda kaydedildiği zaman, hem ikiye de bireski şeklinde bir orantı göze çarpm ve bilinen .tepkimelerin ve hem çö¬a­ yeni tepkimelerde yabubaşladı ya başladı ve hem yeni tepkimelerde hem de eski ve bilinen 'tepkimelerin çö­ saye¬ Dalton'un paradigması Buna aynıydı. ilaveten, zümlemelerinde sonuç züm Richter'in lem elerindeçalışmaları sonuç aynıydı. Buna ilaveten, D alton’un paradigm ası saye­ ile kavranagenelliği ve bütün benimsenebilmiş. sinde hacim sinde R Ayrıca ichter’in çalışmaları ve bütünGay-Lussac'ın genelliği ile kavranagetirdiği benimsenebilmiş, yeni deneylerle örneğin akla bilmişti. bilmişti. Ayrıca akla getirdiği yeni deneylerle örneğinbile G ay-Lussac’ın hacim göremeyecekleri gibi, kimyacıların düşlerinde çalışmaları birleştirme Dalbirleştirmgörüngü e çalışm aları gibi, ortaya kim yacıların düşlerinde görem eyecekleri kimyacıların Kısacabile çıkıyordu. ilişkileri bambaşka bam başka görüngü ilişk ileri ortaya çıkıyordu. K ısaca kim y acıların D al(24). L.K. Nash. "The Origin of Dalton's Chemical Atomic Theory" (Dalton'un kimyasal atomik dergisi, s. 101-118. 47, 1956,Chemical kuramının (24). L.K.Kaynakları) Nash. “TheIsis Origin of Dalton’s Atomic Theory” (Dalton’un kimyasal atomik kuramının Kaynakları) Isis dergisi, 47, 1956, s. 101-118. 148

148

ton'dan devraldıkları, yeni deneysel yasalar değil yeni bir kimya yapma tar¬ ton’dan devraldıkları, yeni deneysel yasalar değil yeni bir kimya yapma tar­ zıydı (kendisi buna 'yeni kimyasal felsefe sistemi' diyordu) ve bu yeni tarz o zıydı (kendisi buna ‘yeni kimyasal felsefe Sistemi’ diyordu) ve bu yeni tarz o büyük bir hızla verim sağladı ki, Fransa ve İngiltere' deki yaşlı kadar kadar büyük bir hızla verim sağladı ki, Fransa ve İngiltere’ deki yaşlıbirkaç birkaç kimyaci dışmda kimse bu yeniliğe katılmazlık edemedi. (25) Sonuç olarak kim yaci dışm da kimse bu yeniliğe katılm azlık edemedi. (25) Sonuç olarak kimyacılar tepkimelerin eskisinden çok farklı davrandığı bir dünyada yaşar kim yacılar tepkim elerin eskisinden çok farklı davrandığı bir dünyada yaşar oldular. oldular. Bütün bunlar olurken, bir başka tipik ve çok önemli değişiklik daha mey¬ olurken, bir başka tipik ve çok önemli değişiklik daha mey­ danaBütün geldi.bunlar Sağda solda rakamsal kimya verileri değişmeye başladı. Dalton dana geldi. Sağda solda rakamsal kim ya verileri değişmeye başladı. Dalton fiziksel kurammı destekleyecek verileri aramak için kimyasal yazım ilk kez fiziksel kurammı destekleyecek verileri aramak için kimyasal yazım ilk kez incelemeye başladığında, uyum gösteren bazı tepkime kayıtlarına rastlamış¬ incelemeye başladığmda, uyum gösteren bazı tepkime kayıtlarına rastlamış­ tı, fakat kendi görüşüne uymayan, örneklere de rastlamış olduğu kuşkusuz¬ tı, fakat kendi görüşüne uymayan, örneklere de rastlamış olduğu kuşkusuz­ dur. Örneğin Proust 'un ölçümlerinde bakırın iki oksiti, atomik kuramın is¬ dur. Örneğinbir ‘un ölçümlerinde bakırm üd oksiti, atomik kuramın is­ ikiye Proust tediği oranı yerine 1.47 ye 1 oranında oksijen ağırlığı vermişti. tediği ikiye bir oranı yerine 1.47 ye 1 oranında oksijen ağırlığı vermişti. Üstelik Proust, Dalton'cu orantılar bulmayı başarması beklenebilecek en uy¬ Üstelik Proust, Dalton’cu orantılar bulmayı başarması beklenebilecek en uy­ gun kişiydi. (26) Yani iyi bir deneyciydi ve karışımlar ile bileşikler arasında¬ gun kişiydi. (26) Yani iyiDalton'unkilere ile var bileşikler arasmdaki'ilişki yakmdı. Ne üzerine ki, doğayı bir çokkarışımlar görüşleri bir deneyciydi ve ki ilişki üzerine görüşleri D alton’unkilere çok yakmdı. Ne var ki, doğayı bir paradigmaya uydurmak güç bir iştir. Olağan bilimin içerdiği bulmacaların bu paradigmaya uydurmak güç bir iştm Olağan bilimin içerdiği bulmacaların bu zor olmasmm kadar ve paradigma olmadan yapılan ölçümlerin herhangi bir kadar zorkadar olmasmm paradigma olmnedeni adan yapılan ölçümlerin herhangi bir budur. Bu sonuca seyrekveulaşabilmesinin bu nedenle kimyacılar sonuca bu kadar seyrek ulaşabilmesinin nedeni budur. nedenle kimyacılar Dalton'un kuramını, sunduğu kanıt üzerine hemen kabulBu edemezlerdi, çünkü D alton’un kuramını, sunduğu kanıt üzerine hemen kabul edemezlerdi, kanıtm büyük kısmı henüz olumsuzdu yani gerçeğin ne olduğunu değil neçünkü ol¬ kanıtm büyük kısmı henüz olumsuzdu yani gerçeğin olduğunu ne ol­ bile kabul edildikten Kuram somane madığını gösteriyordu. doğanındeğil 'hizaya' m adığını bitmemişti gösteriyordu. Kuram kabul edildikten sonra bile doğanın ‘hizaya’ getirilmesi bu süreç ve nitekim tam bir kuşak daha için neredeyse getirilmesi bitmemişti ve nitekim bu süreç için neredeyse tam bir kuşakbile daha geçmesi gerekti. Süreç tamamlandığı zaman, en iyi bilinen bileşiklerin geçm esi gerekti. Süreç tam am landığı zaman, en iyi bilinen bileşiklerin bile bileşme yüzdeleri hâlâ farklı çıkıyordu, çünkü her şeyle birlikte verilerin bileşm ede yüzdeleri hâlâ farklı çıkıyordu, çünkü herbilim şeyleadamlarının birlikte verilerin soma kendileri değişmişti. bir devrimden Böylece, fark¬ de değişmişti. bir verilebilecek devrimden sonra bilim adamlarımn fark­ anlamlardan bir dünyada önermesine lıkendileri sonuncusunu çalıştıkları Böylece, lı bir dünyada çalıştıkları önermesine verilebilecek anlamlardan sonuncusunu da görmüş oluyoruz. da görmüş oluyoruz.

(25) A.N. Meldrum, 'The Development of the Atomic Theory: (6) The Reception Accorded to the (25) A.N. Meldrum, Development of the Atomic (6) TheSavunduğu Reception Kurama Accordedto (6) Dalton'un (Atomik Kuramın Karşıthe GelişimiTheory: Dalton" by ‘The Theory Advocated Theory Advocated by Dalton”Memoirs (Atomik (Manchester Kuramın Gelişimi (6) Dalton’un Savunduğu Kurama Karşı dergisi, 55, Yazıları) 1911, s. 1-10. Kabul,) Manchester Gösterilen Gösterilen Kabul,) Manchester Memoirs (Manchester Yazıları)Öğretisi" dergisi, Manchester 55, 1911, s.Yazıları 1-10. 54, Değişken Oranlar "Berthollet'nin (26) Proust için bkz. Meldrum, (26) s. Proust için bkz. Meldrum, “Berthollet’nin Değişken Oranlar Öğretisi” Manchesterayrıntılı Yazılarıta¬54, aşamalı değişimlerinin ölçümlerinin ve kimyasal ağırlıkların bileşim 1910, 8 Atomik 1910, henüz s. 8 Atomik ağırlıkların kimyasal bu bileşim ölçümlerinin aşamalı değişimlerinin ayrıntılı ipucu sağlamaktadır, bkz.ta­ yönde birçok yararlı Partington fakatve yazılmadı, rihçesi rihçesi henüz yazılmadı, fakat Partington bu yönde birçok yararlı ipucu sağlamaktadır, bkz. a.g.e. a.g.e.

149 149

XI. DEVRİMLERİN GÖRÜNMEZLİĞİ XI. DEVRIMLERİN GÖRÜNMEZLİĞİ

Bilimsel devrimleröı nasıl kapandığı sorusu hâlâ gündemimizdedir. Fakat sormadan bu soruyu ve doğası hakkında önce,nasıl bilimsel devrimlerin varlığı Bilimsel devrimlerSı kapandığı sorusu hâlâ gündemimizdedir. Fakat kanıları bir kez bi¬ son edindiğimiz gerekiyor. Şimdiye pekiştirmemiz bu soruyu sorm adan önce, bilim sel devrim lerin varlığı ve doğasıkadar hakkında devrimleri limsel canlandırarak ve kullandığım sergilemeye çalıştım edindiğim iz kanıları son bir kez pekiştirmemiz gerekiyor. Şimdiyeörnekler kadar bi­ bıkkınlık Ancak şurası çoğaltılabilir. verene dek ki,kullandığım açıkve tanınmış olmaları limsel devrimler! canlandırarak sergilemeye çalıştım örnekler devrim bilhassa örneklerin seçtiğimiz bu açısından çoğu sadece değil, bıkkınlık verene dek çoğaltılabilir. Ancak şurası açık olarak ki, tanm m ış olm aları şekliyle bilimsel katkı birer da bilgiye ya alışılmış ilave olarak yapılmış gö¬ açısmdan bilhassa seçtiğimiz bu örneklerin çoğu devrim olarak değil, sadece bu katkı ne örnekbilgiye Başkabilimsel görüş ya bulursak gibi, bulalım, rülmüşlerdir. değişmeyeceği alışılmış şekliyle yapılmış birer da ilave olarak gö­ de büyük olasılıkla kalacaktır. Devrimlerin örnekler etkisiz bu 'görünmez'liğe gibi, rülmüşlerdir. Başka ne örnek bulursak bulalım, bu görüş değişmeyeceği kadar benceetkisiz yakm nedenleri vardır. bazı Devrimlerin çok geçerli Hem bilimbu örnekler deolmalarmm büyük olasılıkla kalacaktır. 'görünmez'liğe hem bilim adamları de dışındaki bilimsel hakkında faaliyet kişilerin, yaratıcı kadar yakm olm alarm m bence çok geçerli bazı nedenleri vardır. Hem bilim zihinlerinde bulundurdukları imgeyi 'yetkili' bilimsel kaynaklar, bilimsel dev¬ yaratan yaratıcı adamları hem de bilim dışındaki kişilerin, faaliyet hakkında rimlerin bir şekilde, varlığını de sonbilimsel ve önemini sistematik kismen derece dev­ iş¬ zihinlerinde bulundurdukları imgeyi yaratan 'yetkili' kaynaklar, nedenler yetkinin yüzünden, levsel nasıl Bu örtmeye işlediği anla¬ çalışırlar. rimlerin varlığmı ve önemini sistematik bir şekilde, kismen de son derece iş­ incelenmeden anlamiyla etkili kılmak tarihsel örnekleri umudumuz şılıp levsel nedenler yüzünden, örtmeye tam çalışırlar. Bu yetkinin nasıl işlediği anla­ her tarihsel Dahası,eden olamaz. olarak etkili bu noktayı kıs¬ ne kadarörnekleri geliştirmek şılıp incelenm tamtam anlamıyla kılm aksonuç umudumuz mümkün mında bu bU incelemenin duyduğumuz olacaksa şu anda olam az. Dahası, her ne da, kadar noktayı tam olarakgerek geliştirm ek sonuçka¬ kısbilimsel teoloji darını, dallar¬ diğer çalışmanın dışında-bütün kimliğini-belki mmda mümkün olacaksa da, bu incelemenin şu anda gerek duyduğumuz kabirçalışmanın dan yönünü elekimliğini-belki ayırdeden alarak başlatacağız. darmı, bilimsel teoloji dışmda-bütün diğer dallar­ Sözünü aklımdan geçirdiğim öğelerin ba¬ ettiğim kaynağı dan ayırdeden bir yetkinin yönünü ele alarakolarak başlatacağız. bilimsel ders alan, gerek ile felsefi gerek örnek bunları şındaSözünü kitapları popü¬ ettiğim yetkinin kaynağı olarak aklundan geçirdiğim öğelerin ba(Bizzat gelmektedir. bilim lerşmda dışmda yapıtlar hakkında yapmanın araştırma bilimsel ders kitaplan ile bunları örnek alan, gerek felsefi gerek popü­ bilgi verebilecek ölçüde önemli zamanlara kadar tür kaynaklar ler yapıtlar gelmektedir. (Bizzat başka araştırma yapmanm son dışmda bilim haldonda Bu kategorilerin bir yoktu.) de paylaşıyor. ortak so¬ Özelliği üçü önem li ölçüde bilgi verebilecek başka tür kaynaklar son Ele zamaldıkları anlara kadar runların, verilerin ve ve bütünü kuramların geliştirilmiş evvelce çoğunlukla yoktu.) Bu kategorilerin üçü de bir ortak Özelliği paylaşıyor. Ele aldıkları so­ yazıldıkları darunların, bilimların zamanki bağlı olduğu paradigmalarla bü¬ topluluğunun verilerin ve kuram bütünü evvelce geliştirilmiş ve çoğunlukla durumdadır. da zaten çağdaş bilimsel dilin Ders amacıbağlı tünleşmiş kitaplarının da yazıldıkları zamanki bilim topluluğunun olduğu paradigmalarla bü­ ile söz dizimini dağarcığı halka mal söz iletmek, aktarmaktır. Bilimiçağdaş etmeye tünleşmiş durumdadır. Ders kitaplarmm amacı da zaten bilimsel dilin eserler ise, bir tarzda dile daha aynı be¬ çalışan yakın uygulamaları söz dağarcığı ile söz dizimini iletmek,günlük akfarmaktu. Bilimi halka mal etmeye çabalarıdır. timleme özellikle İngilizce Bilim felsefesine gelince, konuşulan çalışan eserler ise, aynı uygulam aları günlük dile daha yakın bir tarzda be­ bilimsel konuşulan ülkelerde bilgi bü¬ bu uğraşta aynı tamamlanmış timleme anlaşıldığı çabalarıdır.şekliyle Bilim felsefesine gelince, özellikle İngilizce bir yaklaşıfn, mantıksal incelenir. elbettebilgi bu üç tünün yapısışekliyle kapsamlı ülkelerde anlaşıldığı bu Daha uğraşta aynı tamamlanmış bilimsel bü­ tarzın arasındaki fa¬üç ayrımları zorundadır, tartışmak gerçek oldukça değişik tünün m antıksal yapısı incelenir. Daha kapsam lı bir yaklaşıhı, elbette bu ilgilendiren bizi burada aralarındaki benzerliklerdir. Her üçü defa­ kat değişik tarzın daha arasmçok daki oldukça gerçek ayrımları tartışm ak zorundadır, kat bizi burada daha çok ilgilendiren aralarmdaki benzerliklerdir. Her üçü de 150 150

geçmiş devrimlerin kalıcı sonuçlarını kaydetmek yoluyla, kendi zamanların¬ açığa çıkarır. Bu işlevi dageçmiş temellerini geleneğin geçerlidevrim olan olağan-bilimsel lerin kalıcı sonuçlarmı kaydetmek yoluyla, kendi zamanlarmda¬ ve sonra meslek görmek nasıl atıldığı bu temellerin içinolan başlangıçta da geçerli olağan-bilim sel geleneğin tem ellerini açığailgili çıkarır. Bu işlevi sağlamak zorunda doğru değil¬ bilgileri lında nasıl konusunda benimsendiği görmek için bu temellerin başlangıçta nasıl atıldığı ve sonra ilgili meslek dadurumunda, sis¬ lerdir. temel sorunlarında en azından ders kitaplarının İmdaHatta, nasıl benim sendiği konusunda doğru bilgileri sağlamak zorunda değil­ tematik vardır. sis­ şekildeenyanıltıcı nedenleri kendine göre geçerlitemel lerdir. Hatta, azındanolmalarının ders kitaplannm durumunda, sorunlarında dalında ilk ikinci Bölüm'de birnedenleri herhangi bilimingöre kaydettiğimiz para¬ gibi,kendine tematik şekilde yanıltıcı olmalarmm geçerli vardır. digmanın olarak, ya dailk eş-deders kitaplarına sura, kural çıkışının ortaya yanı ikinci Bölüm'de kaydettiğimiz gibi, bilimin herhangi bir dalında para­ metinlere Denememizin artan oluşur. ders ğerde bir bağımlılık ölçüdeyanı digmanın ortaya çıkışmm sıra, kural olarak, kitaplannasonuç ya dabölü¬ eş-demünde bu tür metinlerin bir bilim egemen olmasının, olgunlaşmış ğerde de metinlere artan ölçüde bir bağımlılık oluşur.dalına Denememizin sonuç bölü­ gelişme ayrıştırdığını önemli dallarınkinden münde çizgisini de bu türdiğer m etinlerin olgunlaşmış birölçüde bilim dalına egemenkanıtlama¬ olmasının,1 yagelişme gerek uygulayan gerek dışarıdan yalnızca bilimiönemli çalışacağız. izŞimdilik çizgisini diğer dallarınkinden ölçüde ayrıştudığmı kanıtlama­ alanlarda leyen diğer bilgilerinin, bilim adamın konusundaki görülmeyen ya çalışacağız. Şimdilik yalnızca bilimi gerek uygulayan gerek dışarıdanöl¬iz- ' bir kaç türetilen diğer ve bunlardan eğitim yazın türüneöl­ değişikgörülmeyen çüde kitaplarına leyen adamm bilim konusundaki bilgilerinin, alanlarda kitapları kabul edelim. Bununla birlikte, bilimin olağan dayalı çüde olduğunu eğitim kitaplarına ve bunlardan türetilenders bir kaç değişik yazın türüne oldukları bili¬ olağan araçları için, amacını eğitim yaygınlaştırılması güden dayalı olduğunu kabul edelim. Bununla birlikte, ders kitapları olağan bilimin meydana dilinde her de¬ yapısında gelen sorunlarının veyagüden min ölçütlerinde, yaygm laştırılm ası am acını eğitim araçları oldukları için, olağan bili­ Kısacası da tamamen yeniden yazılmaları ğişiklikte kısmen ya min ölçütlerinde, dilinde veya sorunlarmm yapısm da zorunludur. meydana gelen her de­ ve bir kereKısacası yazılmaları gerekir yeni¬ bilimselkısm devrim her sonrasında ğişiklikte en ya da tam amyeniden en yeniden yazılm aları zorunludur. devrimin katkısını büsbü¬ yalnızca de, değil lendiler kendilerini mi oluşturan her bilimsel devrim sonrasm da yeniden yazılmaları gerekir ve bir kere yeni­ bir süresince da kendilerini olur. Eğer tün yaşamları gizlemelerioluşturan varlığını kaçınılmaz lendiler mi de, devrimin yalnızca katkısını değil büsbü­ bilim okurun ta¬bir izleyicisi ya da devrime tanık olmamışlarsa, adamının tün varlığını da gizlem eleribilim kaçınılm az olur. Eğer yaşam ları süresince öteye devrimin en son sonuçlarından rihsel bilgi dalındakibilim ulaşa¬ta­ bilinçleri, devrime tamk olmamışlarsa, adammm ya da bilim izleyicisi okurun maz. rihsel bilinçleri, bilgi dalm daki en son devrimin sonuçlarmdan öteye ulaşa­ Böylece, işe bilim adamının kendi dalına ilişkin tarih bilincini budamakla maz. ders işe olarak, şekilde safdışı başka kitapları başlayan Böylece, bilim ikinci adamımn kendi dalınaettiklerinin ilişkin tarihyerini bilincini budamakla vardır bu az ve genellikle tarih kitaplarında çok doldurmaya girişirler. Bilim başlayan ders kitapları ikinci olarak, safdışı ettiklerinin yerini başka şekilde da, daha geride bulunur yadoldurmaya giriş bölümünde girişirler. Bihm yahut kitaplarında çoksıkazgörüldüğü tarih vardu-şekliyle, ve bu genellikle devirlerin göndermeler kahramanlarına büyük kalmış ya giriş bölüm ünde bulunur yahut da, yapılan daha sıkdağınık görüldüğü şekliyle, saye¬ geride Halbuki oldukları duygusuna sinde bir tarihsel geleneğe kalmuzun ış devirlerin büyük kahramait anlarm a yapılan dağmıkkapılırlar. göndermeler saye­ olan gelenek, türetilmiş kitabında süreklilik onlara veren ve hissini sinde bu uzun bir tarihsel geleneğe ait ders oldukları duygusuna kapılırlar. Halbuki kadar (ve enolan az ogelenek, var olmamıştır. işlevsel zamanhissini gerçekte hiçbir onlara bu süreklilik veren ve Son ders derece kitabında türetilmiş (ve bilim eski ders tarihçeleri¬ kitapları dagerçekte bilimsel dolayı açık) nedenlerden hiçbir zam an var olmamıştır. Son derece işlevsel (ve en az o kadar arasın¬ bilim adamlarının çalışmaları nin geçmişteki çok fazlası) dagerekenden açık) nedenlerden dolayı bilimsel ders kitapları (ve eski bilim tarihçeleri­ ve anlatımına sorunlarının paradigma dan, yalnız metinlerindeki kendi nin gerekenden çok fazlası) geçmişteki bilim adamlarının çalışmaları çözü¬ arasın­ bilim adamları¬ çağların aktarırlar. Önceki kısımları paradigma müne dan, katkı yalnızsayılabilecek kendi m etinlerindeki sorunlarmm anlatımına ve çözü­ kalan,adamları­ değiş¬ hep aynıbilim de aktanrlar. da, kısmen nımüne çarpıtma yoluyla, seçmecilik, kısmen katkı sayılabilecek kısım lan Önceki çağlarm ve kuramla yalnızca bilimsel çalışmış üzerinde bir dizisi memiş sorunlar nı da, kısmen seçmöcilik, kısmen de çarpıtma yoluyla, hep aym kalan, yön¬ değiş­ benim¬ bilimdenve dizisini kurallar temde saydığı son devrimin meydana gelendizisi memiş bir sorunlar üzerinde çalışmış yalnızca bilimsel kuramla yön­ ders saydığı ve içerdikleri ta¬ Böylece kitaplarının olan gibi gösterirler. kişiler gelen semiş temde meydana son devrimin bilimden kmallar dizisini benim­ yeniden alınma kaleme sonra zorun¬ devrimden rihsel bilimsel her geleneğin, semiş olan kişiler gibi gösterirler. Böylece ders kitaplarm m ve içerdikleri ta­ Yeniden bilimin üzerine yazılmaları yanı kalmıyor. luluklarının şaşırtıcı rihsel geleneğin, herbir bilimsel devrimden sonra yeniden kaleme alınma zorungere-. de aynca dayalı'görülmesine şaşmamak tekrar 'birikime büyük ölçüde luluklarm m şaşırtıcı bir yanı kalmıyor. Yeniden yazılmaları üzerine bilimin kir.' tekrar büyük ölçüde 'birikim e dayaligörülm esine de aynca şaşmamak gere-İlgi dallarının dününü bugününe bağlayan gelişimi bir doğru olarak görme kir. bilim adamları Tarihi elbette bağlayan eğiliminde olan tekdününü topluluk İlgi dallarının bugününe gelişimideğildir. bir doğru olaıakgeriye görme da yeniden kadar kalıcıdır. Fakat tarihi olduğu hevesi yaygın yazmak doğru eğilim inde olan tek topluluk elbette bilim adam ları değildir. Tarihi geriye doğru yazm ak hevesi yaygm olduğu kadar da kalıcıdır. Fakat tarihi yeniden 151

151

yazma hevesi bilim adamlarını daha çok etkiler çünkü hem bilimsel araştır¬ yazmasonuçları hevesi bilim adamlarımtarihsel daha çok etkiler çünkü hem bilimsel araştırmanın o araştırmanın görünürde bir bağımlılık bağlamına m anm sonuçları araştırm anın tarihsel bağlam ına görünürde bir bağım lılık sergilemez, hem deo bunalım ve devrim süreleri dışında bilim adamının çağ¬ sergilemez, de bunalım vesağlam devrim bir süreleri dışm da bilim adammın çağ­ dünyadakihem daş konumu Bilimin oldukça görünümdedir. ister bu¬ daş dünyadaki konum u oldukça sağlam bir görünümdedir. Bilimin bu­ ister geçmişi günü hakkındaki tarihsel çoğalmasıyla sunu¬ ya daister ayrıntıların günü ister geçm işi hakkmdaki tarihsel ayrıntıların çoğalm asıyla ya da sunu­ lan tarihsel ayrıntılara duyulan sorumluluğun artmasıyla, insan huylarına, ha¬ lan tarihsel tılara duyulan yapay sorumluluğun artm asıyla, insan huylarma, ha­ da karmaşalarına yahutayrm talarına bir önem kanısı yay¬ kazandırılacağı talarına yahut da bilimin karm aşalarına yapay bir önem kazandırılacağı yaygındır. Buna dayanıklı sayesinde safkanısı çabaları göre, en iyi, en dışı edi¬ gmdır. ayrıntıları Buna göre,tekrar bilimin en iyi, en dayanıklı saf dışı bu edi­ Tarihsel olgunun vardır? sayesinde ne gerekçabaları yüceltmemize lebilmiş lebilmiş ayrıntıları tekrar yüceltmemize ne gerek vardır? Tarihsel olgunun şekilde küçük görülmesi bilim mesleğinin ideolojisinde derinden ve belki debu şekildeolarak küçük kök görülmesi bilim mesleğinin derinden en ve büyük belki de tür olgu ayrıntılarına işlevsel hem de başkaideolojisinde salmıştır; işlevsel olarak kök salmıştır; hem de"Kurucularını başka tür olgu ayrıntılarına en büyük Whitehead, bir meslekte. unutmakla değeri veren ge¬ tereddüt değeri veren bir meslekte. W hitehead, "Kurucularmı unutmakta tereddüt ge­ bilim diye yazarken bilimsel demektir" bu ta¬ topluluğun çiren mahvolmuş çiren bilim m ahvolm uş demektir" diye yazarken bilim sel topluluğun bu rihsiz ruhunu çok iyi yakalamıştı, ama tam anlamıyla haklı da değildi, çünküta­ rihsiz ruhunu çok iyi yakalamıştı, ama tam anlamıyla haklı da değildi, çünkü de, diğer ihti¬ kahramanlara girişimlerde bilimlerde profesyonel olduğu gibi, bilimlerde diğer profesyonel girişimlerde olduğu kahramanlara ihti­ Bereket, bilim gibi, isimlere adamları ünlü vardır vede, kahramanla¬ sahip çıkılır. yaç yaç vardır ve ünlü isimlere sahip çıkılır. Bereket, bilim adamları kahramanla­ rın kendilerini unutmak yerine, gerektiği zaman onların eserlerini unutmayı rın kendilerini unutm ak yerine, gerektiği zaman onların eserlerini unutmayı de yeniden ama gerektiğinde bilmişler, düzeltmişlerdir. bilmişler, am a gerektiğinde de yeniden birikime dayalı göstermek yönünde tarihini doğrusal ya dadüzeltmişlerdir. Sonuç, bilimin Sonuç, bilimin tarihini doğrusal birikime dayalı göstermek yönünde ki,da kendi araştırmalarına Öyle bir bir eğilimdir. ısrarlı eğilim ya dönüp geriye ısrarlı bir eğilim dir. Öyle bir eğilim ki, geriye dönüp kendi araştırm atobakan bilim adamlarını bile etkileyebiliyor. Örneğin Dalton'un kimyasalalarına bakangörüşünün bilim adamlarım bile etkileyebiliyor. Örneğin Dalton'un kimyasal atonasıl geliştiğini olduğu birbiriyle göstermek için kullanmış mizmi mizmiüç görüşünün nasıl geliştiğini göstermek kullanmış olduğu birbiriyle olursa, kendisinin, izlenimeiçin yarattığı çelişen ayrı açıklamanın bakılacak çelişen üç ayrı açıklam anmünyarattığı izlenime oranları bakılacakkarıştırma olursa, kendisinin, sorunla¬ çözümlenmesinde sonraları yaptığı kimyasal sonraları çözüm lenm esinde ün yaptığı kimyasal oranları karıştırma bu so¬ rıyla daha ilk aşamalardan itibaren ilgilendiği sanılır. Halbuki Dalton sorunla­ rıyla daha ilk çözümleri aşam alardan itibaren Daltonçalış¬ bu so­ olduğuilgilendiği üstelikHalbuki kendi yaratıcı sadece hazır zaman vesanıln. runları runları sadece çözüm leri hazır durumdayken olduğu zamanbulmuştu. ve üstelik(1) kendi yaratıcıaçık¬ çalış­ Dalton'un yukarı aşağı tamamlanmış ması ması aşağı yukarı tamamlanmış durumdayken bulmuştu. (1) Dalton'un açık­ lamalarında eksik bırakılan taraf, daha önce fizik ve meteoroloji ile sınırlı lam alarında eksik bırakılan taraf, daha önce fizik ve m eteoroloji ile sınırlı devrimci yarattığı kavramların birdenbire uygulanmasının kimyaya kalmış kalm ış kavram birdenbire kim yaya uygulanm asının yarattığı devrimci Dalton'un ve buydu gerçekleştirdiği Aslmda katılmaşıydı. etkilerin hesaba ların etkilerin hesaba katılm asıydı. Asimdatarzı Dalton'un gerçekleştirdiği bunun olarak değişmiş ve bubuydu tamamen kimyaya yaklaşım yakla¬ve sonucu bunun sonucu olarak kimyaya yaklaşım tarzı tamamen değişmiş ve bu yakla­ yeni sorular çıkart¬ eski veriler üzerine kimyacılara sorup, yeni sonuçlar şım şım kim yacılara eski veriler üzerine yeni sorular sorup, yeni sonuçlar çıkart­ mayı öğretmişti. mayı Aynıöğretmişti. şekilde Newton da, yerçekimindeki güç değişmezinin zamanın kare¬ Aynı şekilde Nevvton da, yerçekimindeki güç değişmezinin zamanın kare­ as¬ ürettiğini olduğunu yazmıştı, bir hareket keşfedenin Galileo sine orantılı sine orantılı bir hareket ürettiğini keşfedenin Galileo olduğunu yazmıştı, askav¬ lmda Galileo'nun kinematik kuramı, ancak Newton'un kendi dinamik İmda G alileo'nun kinem atik kuram ı, ancak N ew almıştır. ton'un kendi ik kav­ Yani dinam bu biçimi zaman Galileo'nun ramlarının kalıbına yerleştirildiği ramlarının yerleştirildiği zaman bu biçimi almıştır. Yani ilişkin Galileo'nun Onun, düşen cisimlere kendisi bunakalıbına benzer bir şey söylememiştir. ça¬ kendisi bunagüçlere benzerçok bir şey söylememiştir. Onun, düşen cisimlere ilişkin ça­ düşmesine değinilir, hele cisimlerin neden seyrek lışmalarında lışm alarında güçlere çok seyrek değinilir, hele cisim lerin düşmesine neden olan düzenli bir yerçekimi gücüne daha da az. (2) Newton'un bu açıklaması, olan düzenli bir yerçekirtü gücünesorulmasına daha da az. dahi (2) Newton'un bu açıklaması, izin vermediği bir soruGalileo'ya kullandığı paradigmanın Galileo'ya kullandığı paradigmanm sorulmasma dahi izin vermediği bir soru(1). L.K. Nash, "The Origins of Dalton's Chemical Atomic Theory" (Dalton'un kimyasal Atomik 47, 1956,Chemical (1). L.K. Kaynakları)lsis Nash, "The Origins of Dalton's Atomic Theory" (Dalton'un kimyasal Atomik s. 101-116. dergisi, Kuramının Sir Isaac dergisi, 47,1956, s. 101-116. , Newton's Mathematical Principles Cajori, (der.). Florian (2)Kuramının görüşü için bkz. Newton'unKaynaklan)lsis Doğal Newton'un görüşüand içinHis bkz.System FlorianofCajori, (der.),(Sir Sir Isaac Isaac Newton'un Newton's Mathematical MatematikselPrinciples the World Philosophy natural of (2) Bu bölümMatematiksel Berkeley Sistemi) of natural Philosophy His System of the World (Sir Isaac Nevvton'un Doğal California, 1946, Galileo'nun kendi ve Dünyaand s. 21. İlkeleri Felsefe Concerning Felsefe İlkeleri ve ile Dünya Sistemi) Berkeley California, 1946, s, 21. BuTwo bölüm Galileo'nun kendi Dialogues new Sciences (iki Bkz. eserindeki karşılaştırılmalıdır. tartışma Evanston,Two İllinois, s. 154-(iki ve Dialogues A. de Salvio, eserindeki tartışm aSöyleşiler) ile karşılaştırılmalıdır. Bkz. Concerning new1946, Sciences çeviren, H.Crew Yeni Bilim Hakkında Yeni Bilim Hakkında Söyleşiler) çeviren, H.Crew ve A. de Salvio, Evanston, İllinois, 1946, s. 154-

152 152

nun yanıtını mal etmekle, bilim adamlarının hareket hakkında hem sordukları nun yanıtım etmekle, bilim adamlarmm hareket yanıtlarda hakkmda hern sorduklan hemmal de kabul sorularda meydana edilmesine olanak gördükleri ge¬ sorularda hem devrimci de kabul edilmesine olanak gördükleri yanıtlarda meydana ge­ küçük fakat len etkilerini bir yeniden-kuruluşun saklamış olmakta¬ len küçük fakat devrimci bir yeniden-kuruluşun etkilerini saklamış olmakta­ dır. Halbuki, Aristo'dan Galileo'ya, oradan da Newton dinamiğine geçişin te¬ dır.göstergeleri, Halbuki, Aristo'dan Galileo'ya, oradançok, da Newton geçişin te­ yanıtlarda meydana mel yeni ampirik soru ve dinamiğine buluşlardan mel göstergeleri, yeni am pirik buluşlardan çok, ve yanıtlarda m eydana gelen bu tür değişikliklerdir. Ders busoru değişiklikleri örtmek kitaplarının yo¬ gelenbilimin bu türgelişmesini değişikliklerdir. Ders gibi kitaplarının değişiklikleri örtmgeliş¬ ek yo­ luyla bilimsel bir doğru göstermebueğilimleri, luyla en bilimin gelişm esini biryüreğinden doğru gibigeçen gösterm eğilimleri, bilimsel geliş­ menin biresüreci önemli gizlemiş evrelerinin olmakta¬ m enin en önemli evrelerinin yüreğinden geçen bir süreci gizlemiş olm akta­ dır. dır. Saydığımız örneklerden her biri tek bir devrim bağlammda yeni bir tarih Saydığım ız örneklerden her biri devrim-sonrası tek bir devrim bağlammda yeni bir dü¬ tarih ve başlangıçlar metinler tarafından kurgusu başlatmıştır kurgusu başlatm ıştır ve başlangıçlar devrim -sonrası metinler tarafm dan dü­ zenli bir şekilde tamamlanmaktadırlar. Fakat bu tamamlanış yukarıda anlatı¬ zenli bir şekilde tam amlanmaktadnlar. Fakat bu tamamlanış yukarıda anlatı­ lan yanlış tarihsel kurguların çoğalmasıyla da bitmez. Bu yanlış, kurgular gi¬ lan yanlış tarihsel kurgularm da bu bitmez. Bukaçmlmamış yanlış, kurgular haleçoğalmasıyla getirir. Gözden derek devrimleri olangi­ şekilde görünmez derek devrimleri hale getirir. Gözden veriliş bu şekilde olan gelince,görünmez kitaplarındaki malzemeye onun da bilim tarzı,kaçınimamış gerçekte olma¬ malzemeye gelince, onun da bilim kitaplarmdaki veriliş tarzı, gerçekte olma­ yan bir süreci varsaymaktadır. Halbuki böyle bir sürecin varolması halinde yan bir süreci aktadır. Halbuki böyle bir sürecin varolması halinde Bilimsel ders kitapları kalmayacaktır. devrimlerin bir işlevi öğrenciyi hiç varsaym devrim lerin hiç bir işlevibildiğini kalm ayacaktır. B ilim sel bir dersankitapları öğrenciyi sandığı sonularla bilimsel önce tanıştırmak topluluğun çağdaş çağdaş bilimsel topluluğun bildiğini olağan sandığı bilimin sonularla bir an önce tamştırmak deneylerini, kav¬ amacında çeşitli için, yürürlükteki oldukları amacında oldukları için, yürürlükteki olağan bilimin çeşitli deneylerini, kavramlarını, yasa ve kuramlarını mümkün olduğu kadar birbirinden ayrı ve ard ramlarmı, yasa ve kuramlarmı mümkün olduğu kadar birbirinden ayrı ve ard bu yöntemi tekniğine olarak bir arda ele almaya çalışırlar. Bir eğitim sunuş arda ele almolamaz. aya çalışırlar. Bir eğitim yöntem i olarak sunuş tekniğine bir genel bu esen yazınında Fakat bilim diyeceğimiz havasıyla tarihsizlik olam az. Fakat bilim yanlış-kurgulamalarla yazm ında esen genel tarihsizlik havasıyla edilen vediyeceğim yukarıda iz birleştiğinde, sistematik, orta¬ sözü yukarıda sözübir edilen sistematik, yanlış-kurgulamalarla orta­ bu izlenime görebirleştiğinde, bilim bugünkü izlenim güçlü çıkmaktadır: yaveoldukça ya oldukça bir izlenim aktadır: bu izlenim e göre bilim birgüçlü dizi bireysel tek tek ve icatla ve bubugünkü görünmektedir buluşçıkm durumuna gelmiş durumuna bir dizi bireysel buluşvevebilgi icatlabütünü gelmişoluşturmuş görünmektedir ve bu tek tek teknik sayılmaktadır. çağdaş topluca başarılar başarılar topluca çağdaş teknik ve bilgi bütünü oluşturm uş sayılmaktadır. Ders kitabının varsayımına göre, tarihteki bütün bilim adamları, daha bilim¬ Ders kitabınm varsayımm a göre, tarihteki bütün bilim adamları, daha tikel bilim­ sel en başından paradigmalarında bulduğumuz bugünün beri gifişinin sel girişinin en başından beri adamları, bugünün bir paradigm bulduğumuz tikel benze¬ tuğlalar eklemeye yapıya alarında Bilim yönelmişlerdir. amaçlara amaçlara yönelmişlerdir. adamları, bir yapıya benze­ sıyasatuğlalar yahut daeklemeye kuramları olguları, kavramları, tilen bu süreç içinde, yeni Bilim tilençağdaş bu süreç içinde, yeni sağladığı olguları, bilgi kavram ları, yasa yahut da kuramları sıbilim bütününe rpyla eklemişlerdir. metninin rpyla çağdaş bilim metninin bilgi bütününe eklemişlerdir. olmaz. ki, bilimin gelişimi sağladığı Çağdaş olağan bili¬ gerçekte bu Ne var şekilde Ne var ki, bilimin bir gelişimi gerçekte bu şekilde olmaz. Çağdaş olağan bili­ devrimden kadar sonrasına çoğu en yeni bilimsel min bulmacalarından m in bulm acalarındanBu birbulmacalardan çoğu en yeni çok bilimazı, sel içinde devrimoluştuğu den sonrasına kadar bilim dalı¬ ortada bile değillerdi. ortada bilebaşlagıcına değillerdi. Bu bulmacalardan çok azı,kuşaklar içinde oluştuğu bilim dalı­ izlenebilir. Önceki kendi sorunlarına kadar tarihsel nın nın tarihsel başlagıcm a kadar izlenebilir. kuşaklar kendi sorunlarına ilkeleriyleÖnceki Üstelik ve kendi yaklaşmışlardır. değişen kendi çözüm araçlarıyla kendisorunlar araçlarıyla ve kendiTersine, çözüm ilkeleriyle yaklaşmışlardır. Üstelikdoğaya değişen eğitim metnindeki paradigmanın da değildir. yalnız yalnız sorunlar da değildir. eğitim metnindeki doğaya kuram örüntüsünün tamamıparadigmanın değişmiştir. Örne¬ olgu ve Tersine, çalıştığı uydurmaya uydurm aya çalıştığı olgu ve kuram örüntüsünün tamamı değişmiştir. Örne­ kimyacıların uygulama yaptıkları farklı ğin, kimyasal bileşmenin sabitliği ğin, kim yasal bileşmbirinde enin sabitliği kim yacıların uygulambasit a yaptıkları farklı bulunabilecek bir deneyim deney yoluyla herhangi dünyalardan dünyalardan birinde deney yoluyladaha bulunabilecek basit bir deneyim deneyimi önceki kimyasal bir yandan Yoksa Dalton'un, mudur?herhangi olgusu olgusu mudur? Yoksa Dalton'un, bir yandan bütününe daha önceki kimyasal yepyeni deneyimi da bu deneyimin uydurduğu yandan diğer değiştirirken değiştirirken diğer yandan da bu deneyim in bütününe uydurduğu yepyeni unsuru, bir de hem un¬ kuşku götürmez bir ilintili olgu ve kuram dokusunun ilintili olgu Yahut, ve kuram dokusunun bir unsuru, de kuşku götürmez un­ bir olgu sürekli hem yoksa ilkbirkez mudur, aynı şekilde, gene mudur? suru suru mudur? Yahut, gene aynrşekilde, bir olgu mudur, yoksa ilk kez bir sorunun, de sorulmasın¬ üstelik ortaya çıkansürekli kuramında Newton yalnızca yalnızca Newtonbilgi kuramında ortaya çıkan bir sorunun, de kuramınm sorulmasmfaydalanarak geneüstelik Newton dağarcığından dan önce varolan dan önce varolan bilgi dağarcığından faydalanarak gene Newton kuramınm mıdır? yanıtlamış olabileceği sorunun yanıtı yanıtlamış olabileceği sorunun yanıtı mıdır? 153 153

Bu Busoruları sorulanburada, burada,ders dersmetinlerinin metinlerininparça parçaparça parçakeşfedilmiş keşfedilmişgibi gibigöster¬ göster­ diği hakkında Fakat olgular soruyoruz. aynı diği olgular hakkında soruyoruz. Fakat aynımetihlerde metihlerdekuram kuramolarak olaraksunulan sunulan görüşlerle görüşlerlededeilgileri ilgileriolduğu olduğuaçıktır. açıktır.Bu Bukuramlar kuramlarelbette elbetteolgulara olgulara'uymaktadır' uym aktadır’ ama bu bir daha önce uyumu bilginin önceki varolan sağlayan, ama bu uyumu sağlayan, daha önce varolan bilginin bir öncekiparadigmada paradigmada bilinmeyen bilinmeyenyepyeni yepyeniolgulara olgularadönüştürülebilmesidir. dönüştürülebilmesidir.Demek Dem ekki, ki,kuramlar kuram lardada gibi sanıldığı bildik bileli varolan olgulara 'uymak' hep sanıldığı gibi bildik bileli hep varolan olgulara 'uymak'için içinparça parçaparça parçaev¬ ev­ Tersine, rim da geçirmemektedirler. önceki onlar bir bilimsel geleneğin rim geçirmemektedirler. Tersine, onlar da bir önceki bilimsel geleneğindev¬ dev­ rimle rim leyenilenmesi yenilenm esiüzerine, üzerine,uydukları uyduklarıkendi kendiolgularıyla olgularıylabirlikte birlikteortaya ortayaçık¬ çıkmaktadırlar. O de, itibaren andan bilim adamıyla arasındaki bilgi-doladoğa maktadu-lar. O andan itibaren de, bilim adamıyla doğa arasmdaki bilgi-dolayımh yımhilişki, ilişki,eski eskigelenekte gelenekteolduğundan olduğundançok çokfarklıdır. farklıdu. Eğitim metinlerindeki tarzının zihnimizdeki bilimsel gelişme imge¬ sunuş Eğitim metinlerindeki sunuş tarzmm zihnimizdeki bilimsel gelişme imge­ sisiüzerinde üzerindeyaptığı yaptığıetkiye etkiyeilişkin ilişkinaçıklamalarımızı açıklamalarımızıbelirginleştirmek belirginleştirm ekiçin içinson son birbirörnek daha metni, verelim. Her temel element kimya kimyasal kavramını öm ek ds^a verelim. Her temel kimya metni, kimyasal element kavrammı ele elealmak almakzorundadır.Hemen zorundadır.Hemenhemen hemenher herzaman zamanda, da,bubukavram kavramtanıtıldığında, tanıtıldığmda, 17'inci olarak Robert kimyacısı kaynağı Boyle gösterilir. yüzyıl kaynağı olarak 17’inci yüzyıl kimyacısı Robert Böyle gösterilir.Dikkatli Dikkatlibir bir Boyle'un okur, eserinde (Şüpheci Kimyager) Chymist Sceptical bugün okur, Boyle'un Sceptical Chymist (Şüpheci Kimyager) eserinde bugünkulla¬ kulla­ Boyle'un katkısmaya¬ nılana nılanaçok çokyakın yakmbir bir'element' 'element'tanımlaması tanımlamasıbulacaktır. bulacaktır. Boyle'unkatkısına ya­ değinme bir bilimcinin yeni yetişen bu bakıma pılan pılan bu değinm e bir bakım a yeni yetişen bilim cininkimyanın kim yanınsalt salt'sülfa' 'sülfa' ilaçlanyla ilaçlanylabaşlamadığının başlamadığmınfarkına farkmavarmasına varmasınayardımcı yardımcıolur. olur.Ayrıca Ayrıcaona onabilim bilim tür yeni kavramlar icat et¬ de, geleneksel adamının birinin bu görevlerinden adamının geleneksel görevlerinden birinin de, bu tür yeni kavram lar icat e t­ mek olduğunu öğretir. Kişiyi bilim adamı yapan eğitim malzemesinin bir kıs¬ mek olduğunu öğretir. Kişiyi bilim adamı yapan eğitim malzemesinin bir kıs­ mı olarak bu değinme son derece başarılıdır. Ancak, hem öğrencileri hem de mı olarak bu değinme son derece başarılıdır. Ancak, hem öğrencileri hem de bilim dışındakileri bilimsel girişimin doğası hakkında yanıltan tarih hataları¬ bilim dışındakileri bilim sel girişimin doğası hakkında yanıltan tarih hatalarının yapısmı da bir kez daha gözler önüne sermektedir. nm yapısmı da bir kez daha gözler önüne sermektedir. Boyle'a göre, yapmış olduğu element tanımlaması geleneksel bir kimya Boyle'a göre, yapm ış olduğu elem ent tanımlaması geleneksel bir kimya kavramının yeni sözlerle söylenmesinden başka bir şey değildi ve böyle dü¬ kavram mm yeni sözlerle söylenmesinden başka bir şey değildi ve böyle dü­ de haklıydı. Böyle bu sadece 'kimyasal elem ent'diye şünmekte şünmekte de haklıydı. Böyle butanımlamayı tanımlamayı sadece ’lam yasalelement' diye bir şey olmadığını kanıtlamak için ortaya atmıştı. Fakat tarih açısından bakıl¬ bir şey olmadığmı kanıtlamak için ortaya atmıştı. Fakat taıih açısmdan bakıldığında, Boyle'un yaptığı katkının eğitim kitaplarındaki aktarılış tarzı tama¬ dığmda, Boyle'un yaptığı katkının eğitim kitaplarmdaki aktarılış tarzı tam a­ men hatalıdır. (3) Bu gerçi önemsiz bir hatadır, daha doğrusu verilerin yanlış men hatalıdır. (3) Bu gerçi önemsiz bir hatadır, daha doğrusu verilerin yanlış gösterilmeleri konusunda yapılan diğer hatalardan ne daha az önemlidir, ne gösterilm eleri konusunda yapılan diğer hatalardan ne daha az önemlidir, ne de daha fazla. Kesinlikle önemsiz olmayan şey ise, bu tür hatalar ilk kez bir¬ de daha fazla. Kesinlikle önemsiz olmayan şey ise, bu tür hatalar ilk kez bir­ metinlerin teknik yapısına 'yedirildıkten' sonra beslenen bilim imleştirilip, leştirilip, m etinlerin teknik yapısına 'yedirildikten' sonra beslenen bilim im ­ gesidir. Element kavramı da, tıpkı 'zaman', 'enerji', 'güç' veya 'parçacık' gibi, gesidir. Element kavramı da, tıpkı 'zaman', 'enerji', 'güç' veya 'parçacık' gibi, bulunmasına ya da icat edilmesine gerek olmayan, olağan bir ders çounlukla çounlukla bulunmasma ya da icat edilmesine gerek olmayan, olağan bir ders kitabı malzemesidir. Özellikle Boyle'un tanımlaması, geçmişe doğru en azın¬ kitabı malzemesidir. Özellikle Boyle'un tanımlaması, geçmişe doğru en azın­ ve çağdaş metinlere kadar iz¬ dan Aristo'ya kadar, ileriye doğru ise Lavoisier dan Aristo'ya kadar, ileriye doğru ise Lavoisier ve çağdaş metinlere kadar iz­ lenebilen bir tanımdır. Bilimin, çağdaş element kavramına antik çağdan beri lenebilen bir tanımdır. Bilim in, çağdaş element kavram ına antik çağdan beri •sahip olduğunu söylemek istemiyoruz elbet. Böyle'unki gibi sözlü tanımların •sahip olduğunu söylemek istemiyoruz elbet. Böyle’unki gibi sözlü tammlarm kendi başlarına Anla¬ vardır. alındıkları zaman çok azazbirbirbilimsel içerikleri kendi başlarına alm dıkları zaman çokbunlar, bilimsel içerikleri vardır. A nla­ tabii eğer böyle bir şey müm¬ mın tam mantıksal saptanışları değildir mın tam mantıksal saptanışları değildir bunlar, tabii eğer böyle bir şey m üm ­ künse. Daha çok, eğitim yardımcıları sayılırlar. Bu tanımlarla dikkatimizin künse. Daha çok, eğitim yardım cıları sayılırlar. Bu tanım larla dikkatim izin çekildiği kavramlar, ancak bir metinde veya başka tür bir sistematik sunuş çekildiği kavram lar, ancak bir m etinde veya başka tür bir sistem atik sunuş diğer kavramlarla bir araya getirildikleri ve başka işlemlerle ve para¬ içinde içinde diğer kavram larla bir araya getirildiJderi ve başka işlemlerle ve para­ digma uygulamalarıyla ilinti kurdukları zaman gerçek anlamlarını kazanırlar. digma uygulamalarıyla ilinti kurdukları zaman gerçek anlamlarını kazanırlar. (3). T. S. Kuhn, "Robert Boyle and Structural Chemistry in the Seventeenth Century" (Robert (3). ve T.S. Kuhn, "Robert Böyle and Kimya) Structural the Seventeenth Century" (Robert s. 26-29. Isis Chemistry Onyedinci Boyle dergisi, 43, in1952, Yüzyılda Yapısal Böyle ve Onyedinci Yüzyılda Yapısal Kimya) Isis dergisi, 43, 1952, s. 26-29.

154 154

Dolayısıyla element gibi kavramlarm herhangi bir bağlamdan bağımsız ola¬ D olayısıyla elem ent gibi kavram larm herhangi bir bağlam dan bağımsız ola­ rak yoktan var edilmeleri hemen hemen olanaksız gibidir. Dahası, böyle bir rak yoktan var edilm eleri hemen hemen olanaksız gibidir. Dahası, bu bağ¬bir bağlam olduğu zaman bile, icat edilmelerine pek gerek yoktur çünkü böyle bağlam olduğu zaman bile, icat edilmelerine pek gerek yoktur çünkü bu bağlamın zaten bir parçasıdırlar. Hem Boyle, hem Lavoisier 'element'in kimyasal lamm zaten bir parçasıdular. Hem Böyle, hem Lavoisier 'element'in kimyasal anlamını önemli biçimde değiştirmişlerdir. Fakat düşüncenin kendisini icat anlam m ı önemli biçim de değiştirmişlerdir. Fakat düşüncenin kendisini icat ettikleri ya da tanımı olarak işlev gören sözlü anlatımı değiştirdikleri söyle¬ ettikleri ya da tanımı olarak işlev gören sözlü anlatımı değiştirdikleri söyle­ nemez. Örneğin Einstein'ın da, 'uzay', 'zaman' gibi kavramları, onlara kendi nemez. Örneğin Einstein'ın üzay ', kazandırmak 'zaman' gibi kavram lan,etmesi onlarayakendi için, icat da anlamlar çalışmasının bağlamında yenida, çalışm asm m bağlam ında yeni anlam lar kazandum ak için, icat etmesi ya da belirli bir şekilde yeniden tanımlaması gerekmemiştir. belirli bir şekilde yeniden gerekmemiştir. bu tanımlaması içeren kısmında, Boyle'un tarihsel ünlü tanımı da Öyleyse çalışmasının Öyleyse çalışmasmm bu ünlü tanımı da içeren Böyle'un tarihsel Bukısmında. devrim, 'element'in kim¬ işlevi neydi? O, bilimsel bir devrimin önderiydi. işlevi neydi? O, bilimsel bir devrimin önderiydi. Bu devrim, kim­ önceleri oldu¬ yasal kullanımla ve kimyasal kuramlarla ilişkisini değiştirerek,'element'in yasal kullanım la ve kimyasal kuramlarla ilişkisini değiştirerek, önceleri oldu­ ğundan çok farklı bir kavramsal araç haline getirmiş ve aynı süreç içinde ğundan çok farklı birkimyacının kavram sal dünyasını araç haline getirm iş ve ayrtı(4) içinde Lavoisihem de hem kimyayı, dönüştürmüştür. süreç hem kim yayı, hem de kim yacının dünyasını dönüştürm üştür. (4) Lavoisier'nin çevresinde meydana gelen de dahil olmak üzere, bütün diğer devrimler çevresinde meydana gelen de dahil olmak üzere,Fakat bütünBoyle'un diğer devrimler duru¬ zorundaydılar. vermek biçimini deer'nin bu kavrama çağdaş de gerek bu kavram a çağdaş biçimini verm ek zorundaydılar. Fakat duru­ eldeki bilgi¬ bütün bu aşamalarda söz konusu olan sürecin, gerekBoyle'un mu, mu, gerek bütün bu aşam alarda söz konusu olan sürecin, gerek eldeki bilgi­ etkilerin, örne¬ en tipik bu ele sürece yansıyan alınışıyla nin ders kitaplarında nin ders kitaplarmda ele almışıyla bu sürece en tipik örne­ ve bilimin doğasında arasında, keşif yansıyan ile icadınetkilerin, tek tek özelikleri ğidir. Bilimin ğidir. Bilimin tek tek özelikleri arasmda, keşif ile icadm bilimin doğasmda ola¬ve ilerleyişinde oynadığı rol hakkında edindiğimiz imgeyi en çok belirlemiş ilerleyişinde oynadığı rol hakkmda edindiğimiz imgeyi en çok belirlemiş ola­ yöntemidir. nı, işte bu eğitim nı, işte bu eğitim yöntemidir.

(4). Marie Boas, Robert Boyle and Seventeenth Century Chemistry (Robert Boyle ve Onyedinci (4). Marie Boas,(Cambridge, Robert Böyle 1958) and Seventeenth Century Chennistry (Robertkimyasal Böyle veelement Onyedinci Boyle'un yerinde Kitabının birçok yüzyıl Kimyası) yüzyıl K im ya sı) (C a m brid ge , 1958) K itab birçok ye rin d e B o yle'un kim ya sal elem ent eleının almıştır. katkıları olumlu yaptığı kavramının evrimine kavramının evrimine yaptığı olumlu katkıları ele almıştır,

155 155

XII. DEVRİMLERİN SONUÇLANMASI

XII. DEVRİMLERİN SONUÇLANMASI

Az once tartışmakta olduğumuz ders kitapları yalnızca bilimsel devrim¬ Azsonra önce üretilebilir. tartışm aktaBunlar olduğumuz dersolağan kitapları yalnızca bilim sel devrimlerden yeni bir bilim geleneğinin temelleri¬ lerden sonra üretilebilir.sahip Bunlar yeni bir olağan bilimele geleneğinin elleri­ dir. Fakat bu metinlerin sorununu olduğu aldığımıztem zaman, yapı dir. Fakat m etinlerin sahip olduğu sorununu ele nasıl aldığım zam an, bir bu adım yeni biryapı adayı açıkçası atlamış olduk: birızsüreçle paradigma açıkçası yerini bir adım atlam ış bir olduk: yeni birbir paradigm a adayıdoğanın nasıl birdeğişik süreçle İster alır? ister öncelinin kuram olsun, keşif, öncelinin yerini alır? îster birkaç bir keşif, ister zihninde bir kuramortaya olsun,çıkar, doğanın değişik tarzda ilkönce bireyin yorumlanışı ve bilimi tarzda yorum lanışı ilkönce bireyinonlardır. zihninde ortayabu çıkar, bilim i ve farklı şekilde dünyayı ilk öğrenen görmeyibirkaç Onların geçişi yapa¬ dünyayı farklı şekilde görmeyi ve ilk mesleğin öğrenen onlardır. Onlarmfarkında bu geçişi yapa­ bilme yeteneklerini kolaylaştıran diğer üyelerinin olma¬ bilme iki yeteneklerini kolaylaştıran ve mesleğin diğer dıkları Bu gibi insanların herüyelerinin dikkati, koşul vardır. seferindefarkmda bunalımolm ya¬a­ dıkları iki koşul vardır.yoğun Bu gibi insanlarm dikkati, Ayrıca her seferinde bunalım ya­ ratan üzerinde sorunlar şekilde hepsi de toplanmıştır. ya o ka¬ ratan sorunlar üzerinde yoğun şekilde toplanmıştır. Ayrıcayenidirler hepsi de ki, ya ouy¬ ka­ dar yahut da bunalımın alanda, o kadar genç başgösterdiği dar genç yahut daparadigmanın bunalımın başgösterdiği alanda, ve o kadar uy­ gulama onları eski dünyayenidirler belirlediği kurallar çağ¬ görüşüne,ki, gulama onları eski paradigmanm belirlediği Bu kurallar ve dünya görüşüne, çağdaşlarının gibi koşullayamamıştır. insanlar nasıl bir çoğunluğu yetenekle, çoğunluğu gibi koşullayamamıştır. Bu insanlar nasıl bir yetenekle, nedaşlarmın ya da ilgili profesyonel bir mesleği kendi yaparak bütün topluluğu bilim yaparak bütün birçevirirler. mesleği Topluluğu, ya da ilgili olağan profesyonel topluluğu kendi terk bilim venedünya bir geleneğini bilimin görüşlerine ve dünya görüşlerine çevirirler. olağan bilimin bir geleneğini terk ederek itenTopluluğu, bir diğerini nedir? yeğlemeye ederek bir diğerini iten nedir? için, yerleşik bilimsel kuramların Bu soruların acil yeğlemeye önemini görebilmek Bu sorularındoğrulanması acil önemini yahut görebilm ek için, yerleşik bilimfelsefe sel kuram ların kanıtlanmasına, yanlışlanmasına yönelik soruş¬ kanıtlanmtarihçinin asına, doğrulanm ası yahut asına yönelik felsefe soruş­ sağlayabildiği tek yanlışlanm malzeme olduklarını la¬ turmasına anımsamak turm asına tarihçininolağan sağlayabildiği tek malzeme anım sam ak la­ bulmaca çözen zımdır. bilimle uğraştığı Araştırmacı, ölçüdeolduklarım bir kişi¬ zımdır. Araştırm acı, olağan bilimle ölçüde çözümünü bulmaca çözen bir ba¬ kişi­ dir, biri değil: paradigma sınayan belliuğraştığı bir bulmacanın ararken paradigma sınayandeneyip, biri değil: belli bir bulmacanm çözümünü ararken ba­ vermeyenleri zıdir, yaklaşımları istenen bir kenara sonucu atsa almaşık zı bunu alm aşık yaklaşımları deneyip,sınamaz. istenen sonucu bir oyuncusu kenara atsa da, paradigmayı O daha vermeyenleri çok, bir satranç yaparken da, bunu yaparken sınamaz.ilgili O daha çok, bir satranç oyuncusu gibi, ve doğrudan yahut yalnızca aldığıparadigmayı belirlenmiş sorunla karşısına gibi, karşısına belirlenmsınırlarında iş sorunla ilgili doğrudan yalnızca kalanvebir çözümünyahut zihninde oyun tahtasının baktığı aldığı arayışı için¬ zihninde baktığı oyun tahtasının sınırlarında kalan bir çözümün arayışı için­ tahmin olan bu çabalar, de, belli hareket Birer is¬ seçeneklerini denemektedir. belli hareket Birer tahmin olan bu kuralları¬ çabalar, is­ denemedir, terde, oyun olsunseçeneklerini ister bilimde,denemektedir. başlıbaşına birer satrançta tersınanması satrançta olsun bilimde, başiibaşmavarsayıldığı birer denemedir, oyun kuralları­ sürece bir paradigma ve nın Yalnız değil.ister geçerli nın sınanm ası değil. paradigm a varsayıldığı sadecesürece nedenlebir bulma¬ve mümkün önemligeçerli Bu Yalnız 'sınanması, olabilirler. paradigma mümkün olabilirler. Bu nedenle paradigma smanması, sadece önemli bulm a­ calar zaman bir işlem¬ yapılan bir türlü bunalım başgösterdiği çözülemeyip bir almaşık calar bir türlü bunalım başgösterdiği yapılanüretilebil¬ bir işlem ­ dir. O zaman için yenizaman bileçözülemeyip bunalım bilinci, paradigma dir.takdirde O zamanmeydana bile bunalım paradigma yeni bir almaşık üretilebil­ hiçbir koşulları bul¬ diği zaman, gelir.bilinci, sınamaiçin Bilimlerde diği çözümünde takdirde m eydana Bilimlerde smama koşullarıdoğa hiçbir bul­ ilezaman, paradigmanın kıyaslan¬ bir tek maca olduğu gelir. gibi, sadece maca çözümünde olduğuSınama gibi, sadece paradigmamn doğa ile bilimsel kıyaslanparadigma arasında daima bir rakip iki tek masından ibaret değildir. masm dan bağlılığı ibeıret değildir. Smama iki rakip paradigma olur. arasında bilimsel biçiminde için yapılan birdaima mücadele topluluğun topluluğun bağlılığı için yapılan bir 156 mücadele biçiminde olur. 156

Yakından bakıldığında bu tanım çağımızda doğrulama konusunda en çok bazı koşut¬ vedoğrulama belki de önemli rağbet gören ikibakıldığında beldenmedik felsefi kuram Yakından buile tanım çağım ızda konusunda en çok doğrulanmasın¬ felsefecileri luklar bilimselvekuramların göstermektedir. Bilim rağbet gören iki felsefi kuram ile beldenmedİk belki de önemli bazı koşut­ daluklar artık göstermektedir. eskisi kadar mutlak müm¬ Hiçbir kuramın aramamaktadırlar. Ölçütler Bilim felsefecileri bilimsel kuramlarm doğrulanmasmkün yola çıkarak, geçirilmeyeceği gerçeğinden da olan artık bütün eskisi ilgili kadarsınavlardan mutlak Ölçütler aramamaktadular. Hiçbir kuramın müm­ bir kuramın kanıtların doğrulanmadığı çok, varolanyola sorusundan doğrulanıp kün olan bütün ilgili sınavlardan geçirilm eyeceği gerçeğinden çıkarak, soruyu vermektedirler. ışığında, ne olabileceğine yanıt¬ olasılığının önemsorusundan bir kuram ın doğrulanıp doğrulanm adığı çok, Bu varolan kanıtlarm lamak okulu değişik eldeki kanıtları fikir için,olasılığınm açıkla¬ kurumların önemli bir ne ışığmda, olabileceğine önem vermektedirler. Bu soruyu yanıt­ ma gücünü buaçıkla­ yolunu ısrar karşılaştırmadaki seçmiştir. Kuramları lamak için,kıyaslama önemli bir fikir okulu değişik kurumlarm eldeki kanıtları yeni bir kuramın tarihselkarşılaştırmadaki kabul edildiği durumun da özellikle¬ aynı ma zamanda gücünü kıyaslama yolunu seçmiştir. Kuramları bu ısrar doğrulama rinden Gelecekteki alması biridir. de gereken tartışmalarının aynı zamanda yeni bir kuramm kabul edildiği tarihsel durumun da yönü özellikle­ büyük bu yaklaşım gösterecektir. olasılıkla rindenbirbiridir. Gelecekteki doğrulama tartışmalarmın alması gereken yönü de en alışılmış biçimleriylei Onuncu Ancak, kuramları, büyük birolasılıkçı olasılıkla doğrulama bu yaklaşım gösterecefair. Bölüm'de katıksız gözlem ya dillerinden Onuncu birine 'tarafsız' da sözünü ettiğimiz Ancak, olasılıkçı doğrulama İkram ları, en alışılmış biçimleriyle; sınanmakta Olasılık bir zorundadnlar. kuramlarından tanesi, başvurmak Bölüm'de sözünü ettiğimiz katıksız ya da 'tarafsız' gözlem dillerinden olan birine akla gelen uyabilecği kuramın, aynı gözlemlenmiş bilimsel veri topluluğuna başvurmak zorundadular. Olasılık kuram larmdan bir tanesi, sınanmakta olan diğeri ise, akla kuramlarla bütün diğerkuramm, Biruyabilecği verilmiş bilimsel aynıkıyaslanmasını gözlemlenmiş önermektedir. veri topluluğuna gelen da testlerin bilimsel beklenebilecekönermektedir. bütün sınavların zi¬ kuramın geçmesi bütün diğer kuram larla kıyaslanmasını Bir ya diğeri ise, verilmiş (1) bir böyle bakılırsa kurulmasını yeniden hinde yapının öngörür. Görünüşe bilimsel kuram m geçmesi beklenebilecek bütün smavların ya da testlerin zi­ -mutlak(1) kurulması, özgülkurulmasmı olasılıklarınöngörür. olsun- hesaplanabilmesi da göreli bakilusa yaGörünüşe hinde yeniden böyle bir yapmm fakat bu yapının gerçekten de zorunludur için kurulm ası, özgül olasılıkların -m utlak ya da nasıl göreligerçekleştirilebileceğini olsun- hesaplanabilmesi gibi, bilimsel ya sürdüğüm kavramak daha zordur. Eğer, önce önenasıl da oldukça için gerçekten de Zorunludur fakat bu yapının gerçekleştirilebileceğini yahut mümkün bir dil dak aampirik tarafsız kavramlar v ra m ^ açıdan da oldukça zordur. Eğer, daha önce önesistemi sürdüğüm gibi, değilse, bilimsel oya bumümkün hangisi o yapının, değilse, önerilen da kuramlarla zaman test ya kurulması almaşık da ampirik açıdan tarafsız bir dil yahut kavram lar sistemi ile yola bir gelenekten mutlaka bir olursa olsun paradigma temellendirilmiş zaman alm aşık test ya da kuram larla kurulm ası önerilen bu yapının, hangisi mümkün da, dene¬ bütün zaman kısıtlandırıldığı Bu şekilde çıkması şarttır. olursa olsun m utlaka bir paradigm a ile tem ellendirilm iş bir gelenekten yola gelir. dene­ So¬ yimlere kurallara erişebilmesi da bütün çıkm asıyaşarttır. Bu mümkün şekilde kısıtlandırıldığı zaman olanaksız da, bütün hale mümkün kadar gizle¬ bağlamını aydınlattıkları kuramlar, doğrulama olasılıkçı nuçta, yimlere ya da bütün mümkün kurallara erişebilmesi olanaksız hale gelir. So­ gibi,gizle­ bu durum, ısrarla belirttiğikadar ku¬ de olurlar. onlarınmdaı aydınlattıkları Herkuramlar, ne kadar doğrulam miş nuçta, olasılıkçı a bağlam konu¬ dayalıysa da, sözgibi, ramların kanıtlara ve çokbu yaygın olan miş de kıyaslanmasına olurlar. Her ne kadar durum , onlarm da ısrarla belirttiği ku­ önceden varolanlarla olan kuramlar heryaygm suramların ve gözlemler içinkanıtlara zamanolan kıyaslanmasma ve çok dayalıysa da,yakından söz konu­ bir tarihsel du¬ gibidir, tikel ayıklanma bağlıdır. tıpkı doğal su olan Doğrulama kuramlar ve da, gözlemler her zaman için önceden varolanlarla yakmdan almaşıklar olanını rumda en Başka seçer. varolan elverişli almaşıklardan bağlıdır. D oğrulam a da, tıpkı doğal ayıklanm a gibidir, tikel bir tarihsel da du­ yapılabile¬da bu seçimin olsaydı, farklı bir yapıda veriler olsaydı rumda yahut varolan alm aşıklardan en elverişli olanmı seçer. gene Başkadealmaşıklar bir soru¬ sorulması ceklerin bu koşullarda iyisiveriler olup olmayacağı, olsaydı,en yahut farkh bir yapıda olsaydı bu seçimin yararsız gene de yapılabile­ henüz bu¬ araçlar kullanılacak dur. Her önce aranmasında şeyden yanıtının ceklerin en iyisi olup olmayacağı, bu koşullarda sorulması yararsız bir soru­ lunmamıştır. dur. Her şeyden önce yanıtm m aranm asında kullanılacak araçlar henüz buBütün bu sorunlar örüntüsüne çok farklı bir yaklaşım geliştirmiş olan Kari lunmamıştu. doğrulama işleminin R. Popper, herhangi Bütün bu sorunlarbirörüntüsüne çok farklı birvarlığını yaklaşımreddetmektedir. geliştirmiş olan (2) Kari sonucu olumsuz yanlışlamanın yani, önemini vurgular, Popper bunun yerine R. Popper, herhangi bir doğrulam a işlem inin varlığını reddetmektedir. (2) yönte¬ kılan sonucu smama olum zorunlu yani, kuramm reddedilmesini biryanlışlamanm olduğu yerleşik Popperiçin bunun yerine önemini vurgular, suz aykırıyönte­ de¬ bu denemenin rol, esini yüklenen bubir mini. açıkçazorunlu şekilde Yanlışlamaya olduğu için yerleşik kuramm reddedilm kılan smama yeni yarattıkları için yani bunalım benzemektedir, neyimlere verdiği çok role mini. Yanlışlamaya bu şekilde yüklenen rol, açıkça bu denemenin aykırı de­ deneyimlerin Her şeye deneyimlere. bir tür çok kurama yol açanrole neyimlere verdiği benzemektedir, yani karşın, bunalımaykırı yarattıkları için yeni bakz. Ernest ana yolların betimlemesi kısa bir gidenlere. (1). kuramlarına birOlasılıkçı kuram doğrulama a yol açan tür deneyim H er şeye karşın, aykırıiçindeneyim lerin Nagel, Principles of Probabilitry (Olasılık Kuramının Ana ilkeleri) 1.ci Cilt, sayı 6, International (1). Olasılıkçı doğrulama kuramlarına giden ana yolların kısa bir betimlemesi için bakz. Ernest Encylopaedia of Unified Science (uluslararası Birleşik bilim ansiklopedisi) s. 60-75. Nagel, Principles Probabilitry (Olasılık Kuramının Ana Keşifin ilkeleri)Mantığı) l.c i Cilt,New sayıYork, 6, International 1959. (Bilimsel (2). Discovery TheofLogic of Scientific K.R. Popper, Encylopaedia of Unified Science (uluslararası Birleşik bilim ansiklopedisi) s. 60-75, 157 (Bilimsel Keşifin Mantığı) New York, 1959. (2). K.R. Popper. The Logic of Scientific Discovery

157

yanlışlama yanhşlam adeneyimleriyle deneyim leriyleözdeş özdeşolmaması olm am asıdadamümkündür. m ümkündür.Gerçekten G erçektende, de, ikinci ikincitürtürdeneyimin deneyiminvar varolduğundan olduğundanben benhâlâ hâlâkuşku kuşkuduymaktayım. duymaktayım.Daha Dahaön¬ ön­ cecesürekli sürekliolarak olarakvurguladığımız vurguladığımızgibi, gibi,hiçbir hiçbirkuram kurambelli bellibir birzamanda zamandakarşı¬ karşı­ bütün laştırıldığı bulmacaları önceden Üstelik çözemez. başarılan laştırıldığı bütün bulmacaları çözemez. Üstelik önceden başarılançözümler çözümler dedeher herzaman zam anmükemmel m ükem m elolmazlar. olmazlar.Tersine, Tersine,varolan varolanveri-kuram veri-kuramuyumunun uyum unun eksikliği eksikliğivevekabalığı, kabalığı,herhangi herhangibirbirzamanda, zamanda,olağan olağanbilimi bilimitanımlayan tanımlayanbulma¬ bulma­ caların calarınçoğunu çoğunubelirleyen belirleyenbaşlıca başlıcaetkendir. etkendir.Uyumdaki Uyumdakiher herbaşarısızlık başarısızlıkkuram kuram reddi reddiiçin içinyeterli yeterlineden nedensayılsaydı, sayılsaydı,bütün bütünkuramların kuramlarınher herzaman zamaniçin içinreddedil¬ reddedil­ mesi mesigerekirdi. gerekirdi.Diğer Diğertaraftan, taraftan,uyum uyumsağlamada sağlamadaciddi ciddibaşarısızlık başarısızlıkkuram kuramred¬ red­ çilerin belli dini dinihaklı haklıyapıyorsa, yapıyorsa,Popper' Popper'cilerin bellibirbir'olamazlık' ’olamazlık'yahut yahut'yanlışlama 'yanhşlamade¬ de­ recesi' recesi'ölçütüne ölçütüneihtiyaçları ihtiyaçlarıolacaktır. olacaktır.Böyle Böylebirbirölçüdü ölçüdügeliştirirken geliştirirkende, de,çeşitli çeşitli olasılıkçı olasılıkçıdoğrulama doğrulam akuramlarını kuram larınısavunanları savunanlarızorlamış zorlam ışolan olanaynı aynıgüçlükler güçlükler görüntüsü görüntüsüileilekarşılaşacakları karşılaşacaklarıhemen hemenhemen hemenkesindir. kesindir. Bilimsel Bilimselsoruşturmanın soruşturmanmtemelini temelinioluşturan oluşturanmantık mantıkhakkındaki hakkmdakibubuileri ilerigelen gelen karşıt karşıtgörüşlerden görüşlerdenher herikisinin ikisininde, de,birbirinden birbirindenbüyük büyükölçüde ölçüdeayrı ayrıolan olanikiikisüreci süreci birbiraraya arayasıkıştırdığı sıkıştırdığıanlaşılırsa, anlaşılırsa,saydığımız saydığımızzorlukların zorluklarmçoğu çoğuönlenebilir. önlenebilir.PopPopper'in per'inaykırı aykırıdeneyimi deneyimibilim bilimiçin içinönemlidir önemlidirçünkü çünküvarolan varolanparadigmaya paradigmayadaima daima rakip rakipüreten üretenbirbiryaklaşımdır. yaklaşımdır.Fakat Fakatyanlışlama yanhşlamaher hernenekadar kadarvarsa varsada, da,salt saltbirbiray¬ ayrılığın rıhğmyayadadayanlışlayıcı yanlışlayımörneğin örneğinortaya ortayaçıkışıyla, çıkışıyla,veya veyasadece sadecebubunedenle nedenlemey¬ mey­ dana danagelmez. gelmez.Daha Dahaçok çokbunları bunlarıizleyen izleyenveveapayrı apayrıbir birsüreçtir, süreçtir,üstelik üstelikdoğrula¬ doğrula­ madan madanpek pekbir birfarkı farkıdadayoktur, yoktur,çünkü çünküyeni yenibirbirparadigmanın paradigmanmeskisini eskisiniyenmesin¬ yenmesin­ den denibarettir. ibarettir.Ayrıca Ayrıcaolasılıkçının olasılıkçmmyaptığı yaptığıkuram kuramkarşılaştırmasının karşılaştırmasmmasıl asılrol roloyna¬ oyna­ bağlam da, doğrulama-yanhşlama dığı dığı bağlam da, doğrulama-yanhşlamaikilisinden İkilisindenoluşan oluşanbubusürecin sürecintatakendisi¬ kendisi­ dir. dir.Böyle Böylebir biriki-aşamalı iki-aşamahtanımlama tanımlamakanımca kanuncagerçekçiliğin gerçekçihğinbütün bütünyararlarını yararlarmıta¬ta­ şımaktadır şımaktadırveveayrıca ayrıcadoğrulama doğrulamasürecinde sürecindeolgu olguileilekuram kuramarasındaki arasındakiuyumun uyumun (ya (yadadauyuşmazlığın) uyuşmazlığm)rolünü rolünüaçığa açığaçıkarmamıza çıkarmamızayardımcı yardım.cıolabilecek olabilecektek tektanım¬ tanımlamadır. lamadu.Hiç Hiçdeğilse değilsetarihçi tarihçiiçin, için,doğrulamanın doğmlamanınolgu olguileilekuram kuramarasındaki arasmdakiuyuş¬ uyuş­ mayı mayıkurmak kurm akolduğunu olduğunuöne önesürmenin sürmeninpek pekbir biranlamı anlamıyoktur. yoktur.Tarihsel Tarihselaçıdan açıdan önemli önemliolan olanbütün bütünkuramlar kuramlarolgularla olgularlazaten zatenher herzaman zamanuyuşmuşlardır, uyuşmuşlardu,ama amasa¬sa­ olarak, dece bir uymadığı olgulara yaklaşık tek kuramın uyup ya başına dece yaklaşık olarak, tek başma bu kuraram olgulara uyup uymadığı yadadanene kadar kadaruyduğu uyduğusorusunun sorusununbundan bundandaha dahakesin kesinbirbiryanıtı yanıtıolamaz. olamaz.Ama Amakuramlar kuramlar topluca, topluca,hatta hattaçifter çifterçifter çiftereleelealındıklarında almdıklarmdabuna bunaçok çokbenzer benzerbazı bazısomlar sorularsorula¬ sorula­ bilir. iyiiyiuyduğu¬ bilir.Gerçekte Gerçektevar varolan olaniki ikirakip rakipkuramdan kuramdanhangisinin hangisininolgulara olgularadaha daha uyduğu­ nunusormak sormaktamamıyla tamamıylaakla aklayatkındır. yatkmdır.Örneğin, Örneğin,nenePriestley'nin Priestley'ninnenededeLavoisiLavoisikuramları, uyuştuğu er'nin kesin olarak var gözlemlerle olan er'nin kuramlan, var olan gözlemlerle kesin olarak uyuştuğuhalde, halde,çağdaşların¬ çağdaşlanndan dançoğunun çoğununLavoisier'nin Lavoisier'ninkuramının kuramıhmdaha dahaiyiiyiuyum uyumsağladığı sağladığısonucuna sonucunavarma¬ varmaları laniçin içinenençok çokbirbirononyılyıltereddüt tereddütetmeleri etmelerigerekmiş, gerekmiş,daha dahafazla fazladeğil. değil. Ancak, A ncak,bubutanımlama tanım lam aparadigmalar paradigm alararasında arasındabir birseçim seçimyapma yapmagörevini görevini tanıdık bir kolay daha daha de gerçekte olduğundan hem hem gerçekte olduğundan hem daha kolay hem de daha t ^ ı d ı k biryüzle yüzlegöster¬ göster­ mektedir. mektedir.Eğer Eğeryalnızca yalnızcatek tekbir birdizi dizibilimsel bilimselsorun sorunolsaydı, olsaydı,bunlar bunlarüzerinde üzerinde çalışma çalışmayapılabilecek yapılabilecekyalnızca yalnızcatek tekbirbirdünya dünyaveveçözümlenmeleri çözümlenmeleriiçin içindedeyal¬ yal­ tek bir sıradan dizi nızca yarışması olsaydı, oldukça standart paradigma nızca tek bir dizi standart olsaydı, paradigma yarışm ası oldukça sıradanbir bir süreçle, süreçle,örneğin örneğinher herbirinin birininçözüm çözümolduğu olduğusorunların sorunlarınsayısını sayısınıhesaplayarak, hesaplayarak, halledilebilirdi. halledilebilirdi.Fakat Fakataslında aslındabubukoşullar koşullarhiçbir hiçbirzaman zam antam tamolarak olarakyaratıla¬ yaratıla­ maz. maz.Rakip R akipparadigmaların paradigm alarındestekçileri destekçileriher herzaman, zam an,hiç hiçdeğilse değilsebir birparça, parça, karşı karşıamaçlar amaçlarpeşindedirler. peşindedirler.Hiçbir Hiçbirtaraf, taraf,diğerinin diğeriningörüşünü görüşünükanıtlamak kanıtlamakiçin için gereksindiği gereksindiğiampirik am pirikolmayan olm ayanvarsayımların varsayım larınhepsini hepsinibirden birdenkabul kabuletmez. etm ez. 158 158

Kimyasal Kim yasalbileşiklerin bileşiklerinyapısı yapısıüzerinde üzerindetartışan tartışanProust ProustveveBerthollet Bertholletgibi, gibi,ta¬tabir bakıma rafların birbirlerini duymadan konuşmaları raflarm bir bakım a birbirlerini duymadan konuşmalarıkaçınılmazdır. kaçmılmazdır.İki İkita¬ta­ raf kendi diğerini bilim da umut ettiği hal¬ çekmeyi sorunlarına ve görüşüne raf da diğerini kendi bilim görüşüne ve sorunlarma çekmeyi umut ettiği hal­ de, de,hiçbiri hiçbirikendi kendigörüşünü görüşünükanıtlamayı kanıtlamayıbekleyemez. bekleyemez.Paradigmalar Paradigmalararasında¬ arasında­ kikiyarışma kanıtlarla bir türden karşılaşma sonuçlandınlabilecek yarışma kanıtlarla sonuçlandınlabilecek türden bir karşılaşmadeğildir. değildir. Rakip Rakipparadigmaları paradigm alarıdestekleyenlerin destekleyenlerinbirbirlerinin birbirleriningörüş görüşaçıları açılarıileiletam tam bağlantı türlü bir anlamıyla kurmayı başaramayacaklarını niçin anlam ıyla bağlantı kurm ayı niçin b ir türlü başaram ayacaklarınıgösteren gösteren nedenlerin nedenlerinbazılarını bazılarınıönceden öncedenele elealmıştık. almıştık.Bu Bunedenler nedenlertopluca, topluca,devrim devrimön¬ ön­ cesi devrim ve geleneklerinin bilim sonrası vurulamazlıolağan ölçülere eş cesi ve devrim sonrası olağan bilim geleneklerinin eş ölçülere vurulamazlığığışeklinde şeklindebetimlenmişti. betim lenm işti.Bizim Bizimburada buradabubunedenlerin nedenlerinkısa kısabirbirdökümünü dökümünü olacaktır, tik olarak, rakip paradigmaların savunucuları, yeterli yapmamız yapm am ız yeterli olacaktır. îlk olarak, rakip paradigm aların savunucuları, çoğu çoğukez kezparadigma paradigm aadayı adayıolacak olacakgörüşün görüşünçözümlempsi çözümlempsigereken gerekensorunların sorunların neler olduğu konusunda kıstasları anlaşamayacaklardır. Bilim neler olduğu konusunda anlaşam ayacaklardır. Bilim kıstaslarıveya veyabilim bilim tanımları tanım larıaym aymdeğildir. değildir.Bir Birhareket hareketkuramı kuram madde ı m addeparçacıkları parçacıklarıarasındaki arasındaki mıdır, bu tür çekim çekimgüçlerinin güçlerininnedenini nedeniniaçıklamalı açıklam alı m ıdır,yoksa yoksasadece sadece bu türgüçlerin güçlerin yetinebilir Newton kaydetmekle dinamiğinin varlığını mi? varlığını kaydetm ekle yetin eb ilir m i? N ew ton dinam iğiningeniş genişölçüde ölçüde ve reddedilmesinin reddedilm esininnedeni, nedeni,Aristo Aristo veDescartes'm D escartes’mkuramlarının kuramlarınıntersine, tersine,soru¬ soru­ yayaikinci ikincitür türyanıtı yanıtıyeğler yeğlergözükmesiydi. gözükm esiydi.Dolayısıyla D olayısıylaNewton'un New ton’unkuramı kuramı bu da kabul oluyordu. kabuledildiği edildiğizaman, zaman, busoru soru dabilimden bilim den'uzaklaştırılmış' ‘uzaklaştırılm ış’ oluyordu.Soru¬ Soru­ Relativity Genel kuramına sonradan yuyuyanıtlama şerefi (görelilik) yanıtlam a şerefi sonradan G enel R elativity (görelilik) kuramınanasip nasip oldu. Gene aynı şekilde, 19. Yüzyılda yayıldığı biçimiyle, Lavoisier'in oldu. G ene aynı şekilde, 19. Y üzyılda y ayıldığı biçim iyle, L avoisier’in kimyasal kuramı, kimyacıların metaller arasında neden bu kadar benzerlik kim yasal kuram ı, kim yacıların m etaller arasında neden bu kadar benzerlik sormalarını engelliyorduki, bu hem olduğunu olduğunu sorm alarınıengelliyordu ki, busoruyu soruyuflojiston flojistonkimyası kimyası hemsor¬ sor­ hem de paradigmasına Lavoisier'nin Newton'unkiyanıtlamıştı. geçiş, muş muş hem de yanıtlam ıştı. L avoisier’nin paradigm asına geçiş, Nevvton’unkine geçiş gibi, yalnızca geçerli bir sorunun değil başarılmış bir çözümün de ne geçiş gibi, yalm zca geçerli bir sorunun değil başarılmış bir çözümün de 20. yitirilmesi yitirilm esianlamına anlam ınageliyordu. geliyordu.Ancak, Ancak,bubukayıp kayıpdadakalıcı kalıcıolmadı. olmadı. 20.Yüz¬ Yüz­ ile kimyasal sorular, nitelikleriyle tezlerin bazı yılda ilgili çözümler yılda kim yasal tezlerin nitelikleriyle ilgili sorular, bazı çözümler ilebirlik¬ birlik­ te, bilimin kapsamına yeniden girmiş bulunuyor. te, bilimin kapsam ına yeniden girmiş bulunuyor. Ne vurulamaması var ki, söz konusu olan yalnızca kıstasların Ne var ki, söz konusu olan yalnızca kıstaslarıneşeşölçülere ölçülere vurulamaması Yeni paradigmalar eslilerinden doğduklarına göre, geleneksel para¬ değildir. değildir. Yeni paradigm alar eslalerinden doğduklarma göre, geleneksel para­ ister kav¬ ve önceden kullanmakta olduğusöz digmanın digmanın önceden kullanmaktaolduğu sözdağarcığını dağarcığım vearaçları, araçları, ister kav­ ramlarda ister Fakat olsun, doğaldır. büyük uygulamada ölçüde içermeleri ram larda ister uygulam ada olsun, büyük ölçüde içerm eleri doğaldır. Fakat bu alınmış sürdürdükleri geleneksel kullanmayı unsurları tarzda ödünç ödünç almmış bu unsurlan geleneksel tarzda kullanm ayı sürdürdükleriçok çok ender kavramlar ve de¬ görülür. Yeni paradigmanın kapsamında eskiterimler, ender görülür. Yeni paradigmanın kapsammdaeski terimler, kavramlar ve de­ neyler birbirleriyle yeni ilişkiler içine girerler. Bunun kaçınılmaz sonucu, te¬ neyler birbirleriyle yeni ilişkiler içine girerler. Bunun kaçmıhnaz sonucu, te­ tam doğru olmamakla birlikte, yarışan iki okul arasııida 'yanlış anlama' rim rim tam doğru olm am akla birlikte, yarışan iki okul arasıiıda ‘yanlış anlama’ durumun Einsein'ın Genel Rölativite (gö¬ diyebileceğimiz diyebileceğimiz durumunbaşgöstermesidir. başgöstermesidir. Einsein’m Genel Rölativite (gö­ relilik) kuramıyla, uzayın yuvarlak (eğri) olduğunu söylediği için -ki söz ko¬ relilik) kuramıyla, uzayın yuvarlak (eğri) olduğunu söylediği için -k i söz ko­ nusu olan bu değildi- alay eden bilim-dışı izleyiciler sırf sıradan bir hata ya¬ nusu olan bu değildi- alay eden bilim-dışı izleyiciler sırf sıradan bir hata ya­ yanılgı içinde değillerdir. Aym şey Einstein kuramının Euclid'ci bir yoru¬ hut hut yanılgı içinde değillerdir. Aym şey Einstein kuramınm Euclid’ci bir yoru­ munu geliştirmeye çalışan matematikçiler, fizikçiler ve filozoflar için de ge¬ munu geliştirm eye çalışan matematikçiler, fizikçiler ve filozoflar için de ge(3) Daha önce, 'uzay' denince, düz, türdeş, izotropik* ve maddenin çerlidir. çerlidir. (3) Daha önce, ‘uzay’ denince, düz, türdeş, izotropik* ve maddenin (3) Bilimdışı izleyicilerin eğri mekân kavramına karşı tutumları için bkz. Philip Frank, Einstein, izleyicilerin mekân karşı tutumları G. için bkz, ve Frank, Einstein, New ve kavramına Çağı) çeviren ve derleyen Yaşamı S. Kusaka, (Einstein,eğri Rosen Philip and Times His(3)LifeBilimdışı His Life and (Einstein, Yaşamı ve Çağı) çeviren ve derleyen G. Rosen ve S. amaçlayan Kusaka, New yararlarını sürdürmeyi Euclid'ci mekânda York, Genel Rölativitenin s. Times 142-146. 1947, York, 1947, s. 142-146. Genel Rölativitenin yararlarını Euclid'ci mekânda sürdürmeyi amaçlayan bazı çabalar için de bkz. C. Nordmann, Einstein and the Unicerse (Einstein ve Evren) çev. bazı çabalar de1922, bkz. C. Nordmann, Einstein and the Unicerse (Einstein ve Evren) çev. Bölüm 9. York, Newiçin J.McCabe, Bölüm 9. gösteren. nitelikleri aynı York, (*)J.McCabe, fiziksel1922, Her yönde New {*) Her yönde aynı fiziksel nitelikleri gösteren.

159 159

varlığından etkilenmeyen bir şey kastedilirdi. Böyle olmasaydı, Newton fizi¬ ğivarlığından asla uygulanamazdı. yapmak için, öğeleri etkilenm eyen bir şey kastedilirdi. Böyle olmasaydı, Newton fizi­ Einstein'ın evrenine geçiş uzay, zaman, kavramsal tümüyle ği aslamadde, uygulanamazdı. E instein’m evrenine geçiş yapmakve için, öğeleriyeni¬ uzay, güç, vs. olan ağın değiştirilmesi den üzerine doğanın Yalnızca buve dönüşümü gerekiyordu. zaman, madde, güç,yerleştirilmesi vs. olan kavramsal ağm değiştirilmesi tümüyle bir¬ yeni­ likte hangi dengeçiren doğanın-yahut üzerinedayerleştirilm gerekiyordu.kişiler, Yalnızca bu dönüşümü bir­ noktaları ka¬ geçirmeyi esi başaramayanbul, hangilerini kesin bir likte geçiren -yise ahred u t da geçirm eyi başaram ayankişiler, hangi noktaları ka­ edecekleri konusunda yargıya varabilirlerdi. Devrimci bölünmenin yarım kala¬ kurmak bul, hangilerini ise redüzerinden edecekleriiletişim konusunda kesinister bir istemez yargıya varabilirlerdi. caktır. bir örnek Başka yeryüzünün söylediği Devrim ci bölünm eninolarak, üzerinden iletişimhareket kurmakettiğini ister istem ez yarım kala­ için Kopernik'e ele alalım. de ettiğüri basit birsöylediği deli diyen insanları Bu kişiler hata yapmıyor¬ caktır. Başka bir örnek olarak, yeryüzünün hareket için Kolardı, tamdiyen anlamıyla 'Yeryüzü' hatalı pem ya ik’edadeli insanları ele sayılmazlardı. alalım. Bu kişiler de basitdenince bir hataakıllarına yapmıyor­ gelenler arasında onlarınakıllarma konum vardı. ‘Yeryüzü’ anladı¬ Hiç değilsedenince lardı, ya da tam sabit, anlamdeğişmez ıyla hatalıbirsayılmazlardı. ğıgelenler hareket sabit, yeryüzüarasmda ettirilemezdi. de Kopemik'in yeniliği koşut olarak, değişmezBuna bir konum vardı. Hiç değilse onlarm anladı­ sadece Bu daha harekete yeryüzünü olamazdı. geçirmek gökbi¬de çok fizik ğı yeryüzü hareket ettirilem ezdi. Buna koşut olarak, K opem ik’m ve yeniliği lim sorunlarına yeniharekete bir bakışgeçirmek tarzıydı ve 'yeryüzü', kavramla¬ sadece yeryüzünü olamazdı. Bu'hareket' daha çokgibi fizik ve gökbi­ Bu değişikler rın anlamını zorunlu değiştiriyordu. yapılmadan, ha¬ lim sorunlarma yeniolarak bir bakış tarzıydı ve (4) ‘yeryüzü’, ‘hareket’ gibi kavramlareket olurdu. eden bir zorunlu Diğeryapılmadan, dünya kavramı taraftan, hem gerçekten delilik rm anlammı olarak değiştiriyordu. (4) Bu değişikler ha­ bilim Huyghens, Descartes hem etmesinin açısından reket eden birde dünya kavramyeryüzünün ı gerçekten hareket delilik olurdu. Diğer taraftan, hem birHuyghens, kezaçısından bu değişiklikler ancak hareket sorun olduğunu içerik yapılıp taşımayan Descartes hem de yeryüzünün etm esininbir bilim (5).ancak bu değişiklikler bir kez yapılıp anlaşıldıktan içerik taşımsonra ayan kavrayabilirlerdi. bir sorun olduğunu Bu örneklersonra rakipkavrayabilirlerdi. paradigmaların eş(5). ölçülere vurulamayışlarının üçüncü anlaşıldıktan en temel paradigmaların yönünü ortaya taraftarlarıüçüncü daha çıkarmaktadır: Bu örnekler rakip paradigm alarm rakip eş ölçülere vurulam ayışlarının icra etmekte¬ anlamda, farklı fazla dünyalarda meslektaraftarlan açıklamayacağım en temel yönünü ortayabirçıkarmaktadn: rakip paradigmalarm daha dirler. nesnelerden sözmederken, diğeri engellendiği düşen ha¬ fazla Biri açıklam ayacağımiçin bir yavaş anlamda, farklı dünyalarda eslek icra etmekteeriyikler reketlerini olarak tekrar anlatır. Birinde edendüşen bile¬ sarkaçları , dirler. Birisürekli engellendiği için yavaş nesnelerden söz ederken, diğeri ha­ sayılar, öbüründe eğridir, yer aldığı 'yatağı' şikreketlerini Birinin ötekiuzay karışım. sürekli olarak tekrar eden sarkaçları anlatır. Birinde eriyikler bile­ düzdür,öbüründe ninki ayrı dünyalarda bilimeğridir, adamı aynı grup şik sayılar, karışım . uygulama Birinin yeryapan aldığı iki uzay ‘yatağı’ ötekibile farklı noktadan, görürler. aynı yöne doğru baktıkları şeyler zaman ninki düzdür, ayrı dünyalarda uygulam a yapan iki grup bilim adam ıAn¬ aynı bu canlan ne isterse onu cak, değildir. tekrar edelim, demekşeyler görürler İki grup noktadan, aynı yöne doğru baktıkları zaman bile farklı görürler. An­ dacak, olan, onu dünyaya baktıkları Sadece ve değişik değildir. şeydemek tekrar bakmaktadır edelim, bu canlan ne isterse görürler değildir. İkibazı grup yerlerde farklı da şey ve bunların şeyler görürler ilişkilerSadece farklıbakm bulurlar. da dünyaya aktadır ve değişik olan,arasında baktıkları değildir. bazı di¬ Bir yasanın, kanıtlanması dahi mümkün grup bilim yerlerde farklıadamına şeyler görürler ve bunların arasmda olmayan da farklı bir ilişkiler bulurlar. doğal gözükmesinin nedeni de budur. ğer Aynı ne¬di­ bilim adamına Birbir gmgrup p bilim adamına kanıtlanması dahi mümkün olmayan bir yasanın, önce, gruplardan denle, kurmayı birinin etmeden nedeni tam olarak ğer bir grup bilimiletişim adam ına doğal umut gözükmesinin de budur. Aynı ne­ gelişmeyi paradigma betimleyegeldiğimiz olarak kurm yaşaması lazım¬ denle, tamdeğişikliği olarak iletişim ayı umut etm eden önce, gruplardan birinin dır. ara¬ ­ vurulmayanlar arasındaki Yanşan paradigmalar geçiş, sırf eş ölçüye paradigma değişikliği olarak betimleyegeldiğimiz gelişmeyi yaşaması lazım mantığın diye, deneyimin bir adım sında adım ve zoruyla 'tarafsız' geçiştir dır. Yanşan paradigm alar arasmdaki geçiş, sırf eş ölçüye vurulm ayanlar ara­ Geştalt birdenbire ya topyekûn, gerçekleştirilemez. gibi deneyim smda bir geçiştir Tıpkı diye, m antığınatlamaları ve ‘tarafsız’ in zoruyla adım olur adım (tabii da ya ille de bir 'anda'Tıpkı olmaz. birdenbire olur istemiyorum) hiçtopyekûn, demek gerçekleştirilemez. Geştalt atlamalarıyagibi nasıl gelmektedir¬ adamları bu düzey Öyleyse, değiştirme (tabii ille debilim bir ‘anda’ demek istemiyorum) ya noktasına da hiç olmaz. kez gelmedikleridir. bir ler? Yanıtın noktaya bir kısmı, böyle Koperçoğu Öyleyse, bilim adamları bu düzey değiştirme noktasına nasıl gelmektedir­ asır sonra nik'ciler ölümünden neredeyse çok az taraftar ustalarının ler? anıtın bir kısm ı, böyle bir noktaya bir çoğu kez gelmbile edikleridir. Koperyayınlanmasından Principia'nın Newton'un son¬ çalışmaları bulabilmişlerdi. n ik’çiler ustalarının ölüm ünden neredeyse bir asır sonra bile çok az taraftar fazla bir zamanPrincipia’nın rabulabilmişlerdi. Avrupa kıt'asında, için, özellikle geçen yarım yüzyıldan N ew ton’un çalışmaları yaymlanmasmdan son­ ra geçen yarım yüzyıldan fazla bir zaman için, özellikle Avrupa k ıt’asmda,

(4) T.S. Kuhn, The Copernican Revolution (Koperhik Devrimi) Cambridge, mass., 1957, 3,4 ve kısıtlı anlamda gökbi limsel bir sorun olmaktan öte ne derece 6. (4) Güneş-merkezciliğin Bölümler. T.S. Kuhn, The Copernican Revolution (Koperhik Devrimi) Cambridge, mass., 1957, 3,4 ve

gidebildiği başlıca konusudur. bu kitabın 6. Bölümler. Güneş-merkezciliğin kısıtlı anlamda gökbilimsel bir sorun olmaktan öte ne derece Concepts ot Space (Mekân Kavramları) Cambridge, Mass., 1954, s. 118-124. (5)gidebildiği Max Jammer, bu kitabın başlıca konusudur. (5) Max Jammer, Concepts of Space (Mekân Kavramları) Cambridge, Mass., 1954, s. 118-124.

160

160

genel olarak kabul edilmemişti. (6) Priestley oksijen kuramını, Lord Kelvin genel olarak kabulkuramını edilmemişti. (6)zaman Priestley oksijen kuramım, Lord geliş¬ Kelvin elektromanyetik ise kabul vs. Düzey etmediler, hiçbir ise elektromanyetik kuramım hiçbir zaman kabul etmediler, vs. Düzey geliş­ mesinin zorluklarını sık sık bilim de farketmişlerdir. kendileri adamlarının m esinin zorluklarını sıkeserinin sık bilimsonlarında adam larının kendileri degörüşlü farketmişlerdir. Darwin derin özellikle Türlerin bir bö¬ Kökeni Darwin Türlerin Kökeni "Bu eserinin sonlarında derin görüşlü bir bö­ lümde şunları eserde yazıyordu: doğruluğundan görüşlerin belirtilenözellikle lüm de şunları yazıyordu; eserde belirtilen görüşlerin doğruluğundan kendi uzun adıma kesinlikle zihinlerinde emin “Bu olmama yıllarca be¬ karşın..... kendi adıma kesinlüde karşm..... zihinlerinde be­ nimkine ele alınmış bir sürü uzun zıt bir emin olgu yıllarca tamamen görüşolmama yer etmiş açısından nimkine tamamen zıt bir (Natüralistleri) görüş açısm danhiçbir ele alınmış sürü olgu amaçla¬ yer etmiş olan ikna doğalcıları deneyimli etmeyi şekildebir olan deneyimliFakat doğalcılan (Natüralistleri) şekilde etmeyitartabi¬ amaçla­ değilim tarafsızca deikna iki yönünü mış sorunun herhiçbir geleceğe, mış değilim Fakat geleceğe, sorunun her iki yönünü de tarafsızca tartabi­ ve (7) lecek tamdır." Max Planck da, ilerleyen doğalcılara güvenim Bi¬ genç lecek Özyaşam'mda genç ve ilerleyen doğalcılara güvenim tamdır.” (7) şu Max Planckgörüşe da. Bi­ limsel meslek yaşantısını hüzünlü kendi anlatırken limsel Ö zyaşam kendi mdoğru, eslek yaşantısmı hüzünlü görüşe "Yeni’mda bir bilimsel ikna edip şu onları aydınlata¬ hasımlarımanlatırken vermişti. yer yerzafere vermişti. “Yenisadece bir bilimsel doğru, hasımlarmı ikna edip aydmlatabirer öldükleri yeni görüşten rak hasımlar birer için,onları ulaşmaz, rak zafere ulaşm az, sadecebir basım laroluşur." birer birer (8) öldükleri için, yeni görüşten bilmeyen kuşak yepyeni başkasını başkasmı bilmeyen yepyenifazla bir kuşak oluşur.”gerektirmeyecek (8) Bu ve bunun kadar iyi bi¬ gibi olgular vurgulamayı Bu ve bunun olgular fazla vurgulamayı gerektirmeyecek iyi bi­ de gerek vardır.kadar değerlendirilmelerine Fakatgibi yeniden Geçmişte linmektedir. değerlendirilm elerine gereİc vardır. için, Geçmişte da de alt tarafı onlar insan oldukları her tür olgularaFakat adamlarının, bilimyeniden bulinmektedir. bu türhatalarını olgulara bilim adamlarm m, alt tarafı onlar kesin da insan oldukları için, her kanıtlar gösterildiği itiraf edemeyişlerinin, hatta bunu zaman zamanbile hatalarını itiraf edemeyişlerinin, hatta bunu kesin Ben kanıtlar gösterildiği bakılırdı. bir belirtisi olarak kendi hesabı¬ yapamayışlarınm zaman zaman bile yapamayışlarm mne birdebelirtisi bakılırdı. Ben kendi hesabı­ bu durumlarda sanmıyo¬ olduğunu hatanınolarak ma ne kanıtın söz konusu ma Bir bu durum larda ne kanıtın de hatanın söz konusu olduğunu sanmıyo­ bir dö¬ diğerinenebağlılık zor olmayacak değiştirmek rum. paradigmadan rum. Bir paradigrnadan değiştirmek olmayacak birbir dö­ bir meslek kendilerini eski hayatınınzor üretkenbağlılık deneyimidir. Özelliklediğerine nüş nüş deneyimidir. Özellikle üretken bir meslek hayatının eski bir olağan boyu direnmeleri olduğu bağlamış yaşam kendilerini kişilerin bilim geleneğine olağan kıstaslara bilim geleneğine bağlam ış olduğu boyu direnmeleri bilimsel sadecekişilerin bilimselyaşam değil, yapısına karşı gelmek araştırmanın kıstaslara karşıBu gelm ek değil, sadece bilimsel araştırmanm yapısına tarafından bir gösterge kaynağında eski paradigma aitbilimsel olabilir. direnişin ait bir gösterge olabilir. Bu direnişin kaynağında Devrim eski paradigma tarafmdan zamanlarında ka¬ kalıba sokulabileceği sağlanan inancı yatmaktadır. sağlananolarak kalıbabusokulabileceği inancı yatmaktadır. Devrim zamanlarmda kave kalın ka¬ gibi, gerçekten inatçı inanç, bazan görüldüğü çınılmaz çmılmaz olarak bu inanç, görüldüğü gerçekten inatçı ve kalın ka­ olağan kadarla bilimi hale gelebilir. Bulmaca Fakat bubazan kalmaz. gibi, çözücü falı falı halekılan gelebilir. Fakat kadarla az. Bulm acabilim çözücü olağan bilimi olağan ki Vekalm sayesindedir bu bu mümkün da gene yalnızca inançtn. mümkün kılan topluluğu da gene builkönce inançtır. Veparadigmanın yalnızca olağan bilim bütün sayesindedir kapsamki eski taşıdığı bilimsel meslek m eslek topluluğu ilkönce eskiyeni paradigmanın taşıdığı bütün kapsam paradigmanın sonra da vebilimsel ortaya çıkmasına kesinliği değerlendirmeyi, ve verecek kesinliğibir değerlendirm sonra da paradigm anın başarabilmekte¬ ortaya çıkmasma ele almayı tekyeni çalışmayla eyi, zorluklan izin başına izin verecek bir çalışm ayla zorlukları tek başına ele almayı başarabilmekte­ dir. dir. Gene de, direncin kaçınılmaz ve geçerli olduğunu, paradigma değişikliği¬ Gene de, direncin kaçım im az söylemek, ve geçerli olduğunu, paradigmaönemli değişikliği­ ol¬ doğrulanamayacağını nin kanıtla hiçbir kanıtlamanın nin kanıtla doğrulanam ayacağını söylem ek, hiçbir kanıtlam anm önemli demekol­ ikna edilemeyeceği madığı ya da bilim adamlannm fikir değiştirmeye madığı Her ya da lanm n fikir değiştirmeye ikna ku¬ bu değişikliği bazan bütün birdemek gerçekleştirmek nebilim değildir. içinedilemeyeceği kadaradam değildir. Her ne kadar bu değişikliği için bazan tekrarbütün tekrarbirye¬kutopluluklar geçmişte gerekiyorsa da, bilimselgerçekleştirmek geçmesi şağın geçmesi gerekiyorsa da, bilimsel topluluklar geçmişte tekrar tekrardaye­ bu dönüşler Üstelik bilim adamlarmm yöneltilmişlerdir. nişağm paradigmalara ni paradigmalara yöneltilmişlerdir. bu dönüşler adamlarmm sayesindebilim gelmek-da bu gerçek meydana olduklan gerçeğine insan karşın değil,Üstelik

.....

insan olduklan gerçeğine karşm değil, bu gerçek sayesinde meydana gelmek(6) f.B. Cohen, Branklin and Newton: An Inquiry into Speculative Newtonian Experimental Sci¬ Kurgusal ve Newton: Example Thereof (Franklin Work and and Cohen, in Electricity Franklin's ence (6) t.B. Branklin Nevvton: as An an Inguiry into Speculative Nevvtonian Experimental Sci­ Franklin'in bir örneği olarakve ve bunun Bilimleri bir soruşturma Newton'cu ence andDeney Franklin’s Worküzerine in Electricity as an Example Thereof (Franklin Nevvton; Elektrik Kurgusal 1956, s. 93-94. ve bunun bir örneği olarak Franklin’in Elektrik Philadelphia, Çalışmalarÿ alanındaki Nevvton'cu Deney Bilimleri üzerine bir soruşturma Origin of Species Ön thePhiladelphia, Charles Darwin, (7)alanındaki Çalışmalarj) 1956, s.(Türlerin 93-94. Kökeni Üzerine) 6. İngilizce baskısından basım, Darvvin, II, s. 295-96. New York, alınan (7) Charles On 1889, the Origin of Species (Türlerin Kökeni Üzerine) 6. İngilizce baskısından (Bilimsel Özyaşam) çev. F. Gaynor New York, 1949, Planck,New Marx basım, (8)alınan Scientific York, Autobiography 1889, II, s. 295-96. 33-34. s. (8) Marx Planck, Scientifiç Autobiography (Bilimsel Özyaşam) çev. F. Gaynor Nevv York, 1949, s. 33-34.

161 161

tedir. Bazı bilim adamlarının, özellikle de daha yaşlı ve deneyimli olanların, süresiz olarakbilim ya da dire'nebilmelerine ile şu tedir. Bazı adamlarınm, özellikle de daha yaşlı ve bu deneyim olanlann, karşın, çoğu ileti¬ şekildeli bir şim kurulabilmektedir. da yön değiştirmeler Dönüşler ya süresiz olarak direhebilmelerine karşın, çoğu ile şu ya dabaşlangıçta bu şekilde tek bir tük ileti­ olurken, direnenektedir. eskiler tamamen sonra bütün meslek şim kurulabilm Dönüşler bilimden ya da yönçekildikten değiştirm eler başlangıçta tek tük yeniden çevresi bir paradigma tekeskiler altında ama butam sefer farklı duruma olurken, direnen am en bilimden çekildikten sonra bütün meslek çalışır Bu nedenle gelir. nasıl ne şekildealtında oluştuğunu karşılaştı¬ çevresi yeniden dönüşün tek am a bu sefer farklı birveparadigma çalışır duruma direnişle ğını sormamız gerekiyor. gelir. Bu nedenle dönüşün nasıl oluştuğunu ve ne şekilde direnişle karşılaştıne gerekiyor. Busorm soruya tür bir yanıt bekleyebiliriz? İkna etme yöntemleri yahut, ka¬ ğmı amız ve karşı-kanıtlama nıt bulunamayan tarzları hakkında Bu soruya nebir türdurumda, bir yanıt kanıtlama bekleyebiliriz? İkna etme yöntemleri yahut, ka­ bu bir bir sorudur sorulduğu yenikanıtlama daha önce yapılmamış için, oldukça türde nıt bulunam ayan durumda, veve karşı-kanıtlam a tarzları hakkında bir Bu nedenle çalışma gerektirmektedir. sonve derece biraz da veam sorulduğu için, bu oldukça yeni bir sorudur daha izlenimci önce yapılm ış türde bir tarama kısmi zorunda Ayrıca,izlenim ile yetinmek kalacağız. şimdiyecikadar söy¬da bir çalışm a gerektirm ektedir. Bu nedenle son derece ve biraz lenenler bu tarama sonuçlarıyla birleştirildiğinde gibi, taramanın soruyu göreceğimiz kısmi bir ile yetinmek zorunda kalacağız. Ayrıca, şimdiye kadar söy­ zaman,göreceğimiz üzerine yönelttiğimiz kanıttan ikna etme bilimsel kanıtlamanın lenenlerçok bu taram anın sonuçlarıyla birleştirildiğinde gibi, soruyu hakkında teketm veekatıksız yanıt olamayacağı yapısı bilim ortaya kanıttan çok ikna üzerine bir yönelttiğimiz zam an, bilim sel çıkar, kanıtlam anın benimsemeleri, adamlarının bir sürü yeni bir yapısı hakkında tekparadigmayı ve katıksız bireysel bir yanıtdüzeyde olam ayacağı ortaya çıkar, bilim ve çoğu bunlarınayı tanesi nedenle kez yüzünden birkaç olabilmektedir. adam larının yeni birdeparadigm bireysel düzeyde benim sem eleri, bir Bu sürü nedenlerden taptığı içinolabilmektedir. Kepler'in Köpernik'çi ol¬Bu nedenle ve bazıları çoğu kez-örneğin de bunların birkaçgüneşe tanesi yüzünden gibi- görünürde alanının ması tamamıyla Di¬ol­ dışından nedenlerden bazılarıbilim -örneğin K epler’in güneşe taptığıkaynaklanır. için K öpem(9) ik’çi ğerlerinin özelliklerinden ise, ya da kişilikten kaynaklanıyor özyaşamın ması g ib igörünürde bilim alanmın tamamıyla dışından kaynaklanır. (9)ol¬ Di­ maları da kişilikten gerekir. yapanın ve onun yeniliği milliyetleri ya¬ol­ ustalarınınkaynaklanıyor ğerlerinin ise,Hatta özyaşam ın özelliklerinden ya da önceki itibarları önemli hut dahagerekir. oynayabilmektedir. bile bazan bir rol (10) maları Hatta yeniliği yapanm ve onun da ustalarının milliyetleri ya­ Bu soruyu olarak bubile farklı nedenle sormayı öğrenmek şekilde sonuç itibarları zorun¬ hut daha önceki bazan önemli bir rol oynayabilm ektedir. (10) ki bizim dayız. da buşekilde Demeksonuç kaygımız, bireyi dönmeye zorlayan kanıt¬ şu yafarklı Bu nedenle olarak bu soruyu sorm ayı öğrenmek zorun­ tek bir. erdönmeye lamalar çok, tekrar yeniden kanıt­ ya da geçzorlayan olu¬ dayız. değil, Dem ekdaha ki bizim kaygımız, şu çevre ya da halinde bu bireyi tür telaar bir topluluk sorusudur. bu soruyu şabilen lamalartopluluğun değil, dahane çok, tek bir olduğu çevre halinde er ya Ancak, da geç yeniden olu­ bölüme ne sonuncu ben erteleyerek paradigma şimdilikolduğu değişikliği içinbuyapılan şabilen topluluğun tür bir topluluk sorusudur. Ancak, soruyu özellikle mücadelelerde kanıtlama inceleyeceğim. türlerini etkili olan bazı ben sonuncu bölüm e erteleyerek şimdilik paradigma değişikliği için yapılan destekleyenler paradigmayı tarafından sürülen iddialardan öne türlerini belki mYeni ücadelelerde özellikle etkili olan bazı kamtlama inceleyeceğim. en çok değer verileni, eski paradigmayı de tek bunalıma başına sürüklemiş Yeni paradigmayı destekleyenler tarafından öne sürülen iddialardan belki olan sorunları şekilde Geçerli yapıl¬ de tek başınaçözümleyebilecekleri en çok değer verileni,iddiasıdır. eski paradigm ayıolacak bunalım a sürüklemiş bu iddia de mümkün zaman en etkilisidir. gerçekten Öne sürül¬ olanların dığı olan sorunları çözüm leyebilecekleri iddiasıdır. Geçerli olacak şekilde yapıl­ düğü paradigmanın dertteolanların Bu ders olduğu bilinmektedir. dığı alanda zaman eski bu iddia gerçekten başının de mümkün en etkilisidir. Öne sürül­ ve çarebaşmın bulmakdertte olarak eski incelenmiş sürekli yapılan çabalar için tekrar düğü alanda paradigmanın olduğutekrar bilinmektedir. Bu ders deneyler' 'Belirleyici vermemiştir. -yani sonuç paradigmayı birbirinden sürekli olarak incelenm iş ve çare bulmak için iki tekrar tekrar yapılan çabalar deneylerayırdedebilecek yeni paradigma oldukça belirgin şekilde daha icat sonuç vermemiştir. ‘Belirleyici deneyler’ -y an i iki paradigm ayı birbirinden ve sınanmıştır. bile edilmeden dikkate alınmış süredir dert uzunparadigma Cöpernicus oldukça belirgin şekilde ayırdedebilecek deneylerdaha yeni icat problemini olan uzunluğu yılının çözümlediğini, Newton biletakvim edilm eden dikkate alınmış ve smanmıştır. Cöpernicus uzunyeryüzü süredir ve dert Lavoisier gazların kimliği bağdaştırdığını, ağırlıkve gökyüzü mekaniğini olan takvim yılm m uzunluğu problemini çözümlediğini, Nevvtonve yeryüzü gökyüzü m ekaniğini bağdaştırdığını, Lavoisier gazların kim liği ve ağırlık

(9) Kepler'in düşüncesinde güneşe tapmanın rolü için bkz. E.A. Burtt, The Metaphysical Founda¬ tions of Modern Physical Science (Çağdaş Fizik Biliminin Metafizik Temelleri) gözden geçirilmiş (9) Kepler'in düşüncesinde güneşe tapmanın rolü için bkz. E.A. Burtt, The Metaphysical Foundabasım, NewYork, 1932, s. 44-49. tions of Modern Physical Science (Çağdaş Fizik Biliminin Metafizik Temelleri) gözden geçirilmiş (10) İtibar ve şöhretin rolü için, şu öyküye bakın: Şöhretinin yerleşmiş olduğu bir dönemde Lord basırn, NewYork, 1932, s. 44-49. Rayleigh British Association's elektrodinamik alanındaki bazı paradokslar hakkında bir yazı (10) İtibar ve şöhretin rolü için, şu öyküye bakın: Şöhretinin yerleşmiş olduğu bir dönemde Lord sundu. Yazı ilk yollandığı sırada bir dikkatsizlik sonucu adı üzerine konmamıştı, yazının kendisi Rayleigh British A ssociation'a elektrodinamik alanındaki bazı paradokslar hakkında bir yazı de önceleri rastgele bir 'paradoksçu'nun çalışması diye reddedilmişti. Kısa bir süre sonra, yazı sundu. Yazı ilk yollandığı sırada bir dikkatsizlik sonucu adı üzerine konmamıştı, yazının kendisi yazarın da adıyla birlikte, büyük özürlerle kabul edildi. (R.J. Strutth, 4. Rayleig Baronu, John de önceleri rastgele bir ‘paradoksçu'nun çalışması diye reddedilmişti. Kısa bir süre sonra, yazı William Strutt, Üçüncü Rayleigh Baronu NewYork, 1924, s. 228.) yazarın da adıyla birlikte, büyük özürlerle kabul edildi. (R.J. Strutth, 4. Rayleig Baronu, John VVilliam Strutt, Üçüncü Rayleigh Baronu New162 York, 1924, s. 228.)

162

ilişkileri sorunlarını çözdüğünü, Einstein da elektrodinamiği, yeniden gözden bu sayede bilimi ile uyum iddiagözden ede¬ içinedasoktuğunu, bir hareket çözdüğünü, geçirilmiş ilişkileri sorunlarını Einstein elektrodinamiği, yeniden bilmişlerdir. geçirilmiş bir hareket bilimi ile uyum içine soktuğunu, bu sayede iddia ede­ Bu tür iddiaların başarılı olması, yeni paradigma eskisinden göze çarpa¬ bilmişlerdir. cak ölçüde bir nicel özellikle büyükbaşarılı kesinliğe, Bu tür daha iddiaların olması, yeniulaşabildiği paradigm a zaman eskisinden gözeolası¬ çarpa­ kazanır. lıkcak kuramından çizelgelerinin, Rudolphine hesap¬ Ptolemezaman ölçüdeKepler'in daha büyük bir nicel kesinliğe, ulaşabildiği özellikle olası­ gökbilimcilerin kıyasla hepsine nicel üstünlüğü, lananların Kopernik'çiliğe lık kazanır. K epler’in Rudolphine çizelgelerinin, Ptoleme kurammdan hesap­ en önemli Newton'un, nicel astronomik etken geçmelerinde göz¬ olmuştu. lananların hepsine kıyasla nicel üstünlüğü, gökbilimcilerin K opernik’çiliğe lemleri tahmin etmedeki da kuramının, olan ik fakat daha akla yatkın geçm elerinde en önemlibaşarısı etken olm uştu. N ew ton’un, nicel astronom göz­ de niteliğe belki olanda tek karşı yengisinin hepsi de fakat rakiplerine vermiş lem leri tahm in ağırlık etm edeki başarısı kuram ının, daha akla yatkın olan Yüzyılımızda ise, gerek 'm ışmbelki yasasında Planck başına hepsi en de önemli niteliğenedeniydi. ağırlık vermiş olan rakiplerine karşı yengisinin de tek başarı birçok Bohr'un nicel Planck’ın atom ulaşılan çarpıcı gerek görüşünde başına en önemli nedeniydi. Yüzyılımızda ise, gerek ışm fizikçiyi yasasında bu görüşleri benimsemeye bilimi sürede hem kısa de fizik bir etmiştir, ikna gerek B ohr’un atom görüşünde ulaşılan çarpıcı nicel başarı birçok fizikçiyi fazla hersem da çözdüklerinden ikieye alındığında katkının sorunbir bütün kısa olarak sürede göze bu görüşleri benim ikna etmiştir, hem de fizik bilimi karşın. (11).her iki katkm m da çözdüklerinden fazla somn olmalarına yaratmış bütün olarak göze alındığmda sorunları çözmüş olma iddiası hemen hemen yaratan Ne var ki, yaratmış olmbunalım alarm akarşm . (11). zamaniddiası yeterli değildir. Üstelik ola¬ tek hiçbirNezaman başına için geçerli var ki, bunalım yaratan sorunları çözmher üş olma hemendehemen daha kuramı Ptoleme'ninkinden de,başma doğrudede¬ Kopernik'in Gerçekten maz. hiçbir zaman tek yeterli değildir. Üstelik her zaman için geçerli ola­ bir e’ninkinden doğruya iyileşme hemen doğrudan takvim konusunda ğildi maz.veGerçekten de, K opem ik’in kuram ı Ptolem dahasağlama¬ doğru de­ dalga kuramı atıldığından da ilk sonra-1a­ ışığın aynı şekilde, mıştı. ğildiGene ve takvim konusunda doğrudan doğruya birortaya iyileşme hemen sağlam nedeni etkileri¬ bunalım büyük yıllarda, kimıştı. kutuplaşma optik Gene aynıalanında şekilde,en ışığm dalga kuramı da ilkolan ortaya atıldığmdan sonra-' kadar bileolan olan nesnecik değildi. Bazan nikiaçıklamakta başarılı rakibi yıllarda, optik alanmda en büyükkuramı bunalım nedeni kutuplaşma etkileri­ paradigma daha gevşek ürettiği görülen olağanüstü araştırmada ni açıklamakta rakibi olan nesnecik kuramı uygulamanın kadar bile başarılı değildi. Bazan bunalım sorunları adayı, hiç de yardımcı başlangıçta yaratan olağanüstü araştırmada görülen daha gevşek çözümlemede uygulamanın ürettiği paradigma zamanlar, zaten oknayabilmektedir. genellikle gibi, olduğu adayı, başlangıçta Böyle bunalım yaratan sorunları çözümlem ede yapıldığı hiç de yardımcı yeni paradigma Eğergenellikle bulmak eskisi gerekir. alanın başka kesimlerinden olmayabilmektedir. Böylekanıt olduğu zam anlar, zaten yapıldığı gibi, tahmin izin veri¬ hiçkesimlerinden farkına varılmamış zamanında alamn başka kanıt görüngülerin bulmak gerekir. Eğeredilmesine yeni paradigma eskisi geliştirilebilir. ikna edici kanıtlamalar bu diğer yorsa, gerçektengörüngülerin zamanmda hiçkesimlerde farkma varılmamış tahmüı edilmesine izin veri­ olmaları ge¬ yeryüzü gibi Örneğin, Copernicus'un yorsa, bu diğer kesimlerde kuramı, gerçektengezegenlerin ikna edici kanıtlamalar geliştirilebilir. ve evrenin (Zühre) daha önce evreler rektiğini gösterdiğini Venüs'ün Örneğin, C opem icus’unbazı kuram ı, gezegenlerin yeryüzü gibi olmaları ge­ ileri sürüyor¬ gerektiğini olması daha muazzam genişlikte sanıldığından çok rektiğini Venüs’ün (Zühre) bazı evreler gösterdiğini ve evrenin daha önce yüze¬ birdenileri ayınsürüyor­ yıl sonra olması ölümünden teleskoplar altmışgenişlikte du. Sonuç olarak sanıldığından çok d ^ a m uazzam gerektiğini sa¬ gelmeyecek akla dahibirden önce evrelerini Venüs'ün yindeki tepeleri, du. Sonuç olarak ölüm ünden altmışveyıldaha sonra teleskoplar ayın yüze­ gökbilimci yeni tepeleri, gözlemler yıldızı saptamaya yıda başlayınca, yindeki Venüs’ün evrelerini ve bu daha önce aklaözellikle dahi gelmeyecek sa­ (12). sağladı. olmayanlar yeni kurama birçok dönmesini arasında yıda yeni yıldızı saptam ayakişinin, başlayınca, bu gözlem ler özellikle gökbilimci önemli mesleki bir ana kaynağı durumunda dönüşlerin Dalgakuramının olm ayanlar arasında birçokise kişinin, yeni kuram a dönm esini sağladı. (12). çıkardığı bir diskin Fresnel'in, çember şeklinde da dramatik oldu.unda bundan Dalgakuram ının durum ise m esleki dönüşlerin önem li bir ana kaynağı birel’in, leke çem göstermeyi oluştuğunu beyaz başarması kısmında orta gölgenin bundan da dram atik oldu. F resn ber şeklinde bir diskin çıkardığı hemen tamamıyla hemen Fransız üzerine direnişi gölgenin orta kısm ındabirdenbire beyaz birveleke oluştuğunu gösterm eyiçöküverdi. başarm ası Poisbu sonuç, Kendisinin bile beklemediği üzerine Fransız direnişi birdenbire vebaşlangıçta hem en hemhasımlarından en tam am ıylaolan çöküverdi. bir sonucu olarak gösterdiği fakat zorunlu Fresnel son'un, saçma Kendisinin bilekuramının beklemediği bu sonuç, başlangıçta hasım larından olan Poisbir yararlan kanıtlamaların bir (13) Bu şaşırtma çeşitının soetkiydi. n ’un, Fresnel kuram saçma fakat insanları zorunlu bir sonucugibi olarak gösterdiği birKuantum etkiydi.kuramının (13) Buyarattığı çeşit sorunlar kanıtlam alarm şaşırtma bir(Kuantum yararlan Theory Quantumgibi Reiche, The bkz. F.insanları için (11) Kuramı) Londra, 1922, 2, 6-9. Bölümler, bu kısımdaki diğer örnekler için bk2. Bu bölümde daha (11) Kuantum kuramının yarattığı sorunlar için bkz. F. Reiche, The Ouantum Theory (Kuantum değinilen alıntılar. önce Kuramı) Londra, 1922, 2, 6-9. Bölümler, bü kısımdaki diğer örnekler için bkz. Bu bölümde daha (12) Kuhn, a.g.e., s. 219-225. önce değinilen alıntılar. . (13) E.T. Whittaker, A History of the Theories of Aether and Electricity (Eter ve Elektrik Kuram¬ (12)Kuhn,a.g.e., s. 219-225. larının bir Tarihçesi) 1.2. Basım, Londra, 1951, s. 108.

(13) E.T. VVhittaker, A History of the Theories of Aether and Electricity (Eter ve Elektrik Kuram­ larının bir Tarihçesi) 1.2. Basım, Londra, 1951, 163s. 108.

163

vardır ve yeni kuramın da başlangıçtan beri bir parçası olmadıkları açıkça vardır ve yeni ın da başlangıçtan berisöz birkonusu parçasıgörüngü, olm adıkları açıkça olduğu içinkuram belli özellikle ikna edici olurlar: kendisini belli olduğu için özellikle iknasürülmesinden edici olurlar; söz görüngü, kendisini kuramm açıklayan ilk kez ileri bile önce gözlemlenmiş çokkonusu açıklayan kuram mbu ilk'artı-gücü' kez ileri sürülm öncedeğerlendirilebilgözlem lenm iş bile olsa, kanıtlamanın yararlı çok şekilde bazanesinden olsa, kanıtlam anınGenel bu ‘agöreliliğin rtı-g ü c ü ’ bazan yararlı şekilde değerlendirilebilÖrneğin, mektedir. gezegeni Merkür yörüngesinin güneşe Örneğin, Genel göreliliğinolan M erkür gezegeni yörüngesinin güneşe enmektedir. yakın nokrasında aykırılıklarına hareket gözlemlenmiş kesin bir en yakıngetirebileceğini noktasında gözlem lenm iş kendisi olan hareket ay k ırılık kadarıyla, ların a kesin bir Einstein'ın bile, bilindiği açıklama ön¬ açıklam a getirebileceğini E instein’ın kendisi bile, bilindiği kadarıyla, ön­ ve bu gerçekleştiği bir zafer görmemişti zaman da beklenmedik kazanmış görm(14) em işti ve bu gerçekleştiği zaman da beklenm edik bir zafer kazanm ış oldu. oldu. (14) kadar tartıştığımız yeni paradigma kanıtlamalarının hepsi de ta¬ Şimdiye Şimproblem diye kadar tartıştığımgöreli ız yeniyetenekleri paradigma kanıtlam hepsi de ta­ rafların üzerine alarının kuruluydu. Bilim çözmedeki rafların için problem çözm edekigenelde göreli en yetenekleri kuruluydu. bu kanıtlamalar önemli ve üzerine adamları ikna edici olanlardır.Bilim Sa¬ adamları için bu örnekler kanıtlamalar genelde en önemli ve ikna edici olanlardır. Sa­ nırım oldukları çekiciliğin konusunda kaynağı sahip saydığımız nırımkuşkuya saydığım ız bırakmamıştır. örnekler sahipFakat oldukları çekiciliğin kaynağınedenlerle, konusunda az sonra ele alacağımız yer hiçbir kuşkuya yer Fakat azzorlayıcı sonra elehiçbir alacağım ız nedenlerle, yanları yoktur. buhiçbir kanıtlamaların tek tek ne de topluca, nebırakmamıştır. eski paradigmayı bilim yenisini bu kanıtlam aların tek adamlarını tek ne de topluca, zorlayıcı hiçbir yanları yoktur. ki, ne reddederek bakın Şansımıza Şansım ızaiten bakın ki, bilim adamlarını eskiBurada paradigmayı reddederek yenisini bir yol daha vardır. olan, bireyin yeğlemeye söz konusu başka fakatolan, duygularına yeğlem eye ya itendabaşka yol dahadair vardır. Burada yönelen söz konusu bireyin za¬ neyin estetikbirolduğuna uygun hiçbir edilemeyen bağlamda kanıtlamalardır. man tam neyin uygun yaaçık da estetik olduğuna dair duygularına yönelen Bu fakat hiçbir za­ olarak seçik ifade yeni toplu, ya da basit eskisinden daha derli daha mankuramın, tam olarak açık seçik ifade edilem eyen kanıtlam Bu bağlamda olduğu uygunalardır. bilimlerde Bu tür yeni kuram ın, kanıtlamalar eskisinden daha derli toplu, dahamatematikte uygun ya daolduğundan basit olduğu söylenir. herhalde daha kaba ilk yorumlanışı Este¬ az etkileyicidir. paradigmanın Çoğu alar söylenir. Bu tür kanıtlam herhalde bilimlerde m atem atikte olduğundan sabadır. kadar da, ilk tikdaha topluluğun tümüyle geliştirilene büyük çekicilik az etkileyicidir. Çoğu paradigmanın yorumlamşı kaba sabadır. Este­ çoğunluğu za¬ ikna ten yollardan estetik kaygıların Gene önemi ba¬ tikbaşka çekicilik tümüyle geliştirilene kadar da,de, topluluğun büyük çoğunluğu za­ edilmiş olur. zan ne kadar tenbelirleyici başka yollardan ikna edilmiş Geneyeni de, kurama estetik kaygıların ba­ çoğunluklaönemi olabilmektedir. Her olur. sadece bua birkaç zan belirleyici olabilmektedir. Hersonuçtaki ne kadar başarının yeni kuram çoğunlukla bilim adamını kişiyesadece bağ¬ çekebilirse de, birkaç lıbirkaç sonuçtaki başarınm birkaçson kişiye bağ­ da heradamını olmasıbilim Bu kişilerbu kuramı zaman çekebilirse dahilindedir. derece için olasılıkde, olmasalar,Bu nedenlerle yeni paradigma adayının lı olması da her zaman içinbenimsemiş olasılık dahilindedir. kişiler kuramı son derece kişisel çabucak bilim durumayeni topluluğunun bütün zamanageleme¬ bağlılığını çekecek hiçbir kişisel nedenlerle çabucak benim sem iş olmasalar, paradigm adayının bütün bilim topluluğunun bağlılığm ı çekecek duruma hiçbir zaman gelem e­ mümkündür. mesi öznel ve estetik olan bu kaygıların önem kazanmalarının nedenini Daha mesi mümkündür. ne üzerine Daha öznel veparadigma estetik olan bu kaygılarm önem kazanm alarının nedenini anlayabilmek yapıldığmı anımsaya¬ için, tartışmasının kez önerildiğinde, anlayabilmek için, paradigma tartışmasının ne üzerine yapıldığmısorunların anımsaya­ adayı ilk karşılaştığı lım. Yeni bir paradigma olur vekarşılaştığı bu çözümlerin genellikle birkaç tanesini lım. Yeniancak bir paradigm a adayıçözmüş ilk kez durumda önerildiğinde, sorunların çoğu dagenellikle olmaktan henüz mükemmel ancak birkaç tanesiniuzaktır. çözmüşKepler'e durumdavarana olur vekadar bu çözümlerin çoğu Kopemik ku¬ Ptoleme'nin tahminleri yerlerine ramı da henüz m ükem mel olmaktan uzaktır. Kepler’eyapmış varana olduğu kadar Kopem ik ku­ gezegenlerin ilişkin 'tamamıyla havanın pek kendisi' olarak oksijeni az gezegenlerin Lavoisier, ramı ilişkin Ptolem e’nin yapm ış olduğu tahm inleri ilerletebilmişti.yerlerine tür çoğalmasıyla tanımladığı gazların so¬ ortaya çıkanolarak pek az ilerletebilmişti. Lavoisier, oksijeni ‘tamamıyla havanm kendisi’ zaman, kuramı yeni çok başarılı runlarla olan karşı tanım ladığı zam an,durumda kuram ı değildi. yeni türPriestley gazların de çoğalm asıyla ortaya çıkansal¬ so­ baş edecek lekesi beyazde dırısında Fresnel'in örnekler son deÿ runlarla bu başnoktayı edecekkullantnıştı. durumda değildi. Priestley çok gibi başarılı olan karşı salçok örnekler gelişmesi daha fazla rece dm enderdir. sında bu noktayı kullanhuştı. Fresnel’in beyaz lekesi gibi sonza¬ de^ kanıtların belirleyici Normalde, hatta kabul edildikten man ve yeniNorm recealır enderdir. alde, belirleyici gelişm esi çok kullanılmaya daha fazla za­ paradigma geliştirilip,kanıtların dünyanm FoÖrneğin,kabul mümkün aolur. dönüşünü başlandıktan man alır ve sonra yeni paradigm geliştirilip, edildikten hattagösteren kullanılm aya başlandıktan sonra mümkün olur. Örneğin, dünyanm dönüşünü gösteren Fo(14) Genel Röativitenin gelişimi için bkz. a.e., II, 1953, s. 151-180. Einstein'ın Merkür geze¬ gösterdiği tepki uyuşmaya arasındaki geninin gözlemlenen ile kuram yörünge hareketleri (14) Genel Röativitenin gelişimi için bkz. a.e., II. 1953, s. kesin 151-180. Einstein’ın M erkür geze­ (Albert Einstein,gösterdiği Philosopher-Scientist Filozof Bilim için Schlipp, (der.) bkz. P.A. Einstein.ile Albert geninin gözlemlenen yörünge hareketleri kuram arasındaki kesin uyuşmaya tepki Illinois,(der.) Evanston, adamı) 1949,Albert s. 101. için bkz. P.A. Schlipp, Einstein. Philosopher-Scientist (Albert Einstein, Filozof Bilim adamı) Evanston, Illinois, 1949, s. 101.

164 164

ucault sarkacı*, yahut ışığın havada suda olduğundan daha hızlı hareket etti¬ ucault sarkacı*, yahut ışığın gibi. havada suda üretmek olduğundan dahabilimin hızlı hareket etti­ ğini bir parça¬ gösteren olağan deneyi** Fizeau Bunları ğinive gösteren Fizeau deneyi** gibi. Bunları üretmek bilimin parça­ sıdır rolbir paradigma değil, metinlerde devrim tartışmasında sonrasıolağan oynar¬ sıdır ve paradigm a tartışm asında değil,devrim sonrası metinlerde rol oynar­ lar. lar. Bu metinler yazılmadan önce, tartışma daha sürerken, durum çok farklıdır metinler yazılmadan önce, tartışma bunalım daha sürerken, durumalanda çok farklıdır tabii.Bu saftakilerin yeni paradigmanın başgösteren Karşı gele¬ tabii. rakibinden Karşı saftakilerin paradigmanın bunalım iddia başgösteren alanda gele­ neksel bir üstünlük etmeleri fazlacayeni sağlamadığını alışılmış rakibinden fazlaca bir üstünlük sağlâmadığmı iddia olaydır. birneksel Elbette yeni bazı sorunları paradigma almaktaalışılmış daha iyi eleetmeleri ve or¬ bir yeni olaydır. Elbette yeni paradigma bazı sorunları daha iyi almakta ve or­ Fakat eskisinin deele taya görüngü zorluklara, ilişkileri aynı çıkarmaktadır. tayaönce yeni diğerleriyle görüngü ilişkileri Fakat eskisinin de aym zorluklara, daha olduğuçıkarmaktadır. gibi karşılık verecek şekilde aynştırması henüz daha önce diğerleriyle olduğu gibi karşılık verecek şekilde aynştırması mümkündür. Gerek Tycho sistemi,henüz dünya-merkez Brahe'nin astronomi ge¬ m ümflojiston kündür. kuramının G erek Tycho rahe’nin dünya-myeni erkezbirastronomi ge­ rekse yorumlan, dahaB ileriki paradigmasistemi, adayının rekse flojiston kurammın daha ilerüd yorum lan, yeni bir paradigma adaymın ortaya çıkmasına karşı oluşmuş tepkilerdi ve her ikisi de oldukça başarılıydı¬ ortaya oluşmuş tepkilerdi ikisi de oldukça başarılıydı­ (15) çıkmasına olarak, geleneksel kuramveveher lar. Buna ilavekarşı savunuculan ken¬ işlemlerin (15) Buna sorun ilave olarak, geleneksel kuram işlemlerin savunuculan ken­ deve fakat gene dilar. sayılmayan paradigmanın görüşlerinde rakip çözeme¬ di görüşlerinde sorun sayılmayan fakat gene de r ^ i p paradigmanm çözeme­ miş olduğu problemleri her zaman için silah olarak kullanabilirler. Suyun ya¬ mişanlaşılana olduğu problemleri her zaman için silah olarakkuramının kullanabilirler. Suyun ya­ kadar, hidrojenin lehine, flojiston Lavopısı tutuşması pısı anlaşılana kadar, hidrojenin tutuşm ası flojiston kurammmOksijen lehine,kura¬ Lavosayılıyordu. isier'in bir kanıtlama kuramının ise aleyhine güçlü isier’in kuram m m ise aleyhine güçlü kanıtlama sayılıyordu. kura­ birbir mına gelince, hazırlanmasını, yarışıOksijen kazandık¬ karbondan gaz tutuşabilir m ına gelince, karbondan tutuşabilir bir gaz hazırlanmasmı, yarışı kazandık­ tan sonra bile açıklayamamıştı. Halbuki flojistoncular bu görüngüyü keiıdi tan sonraiçin bile açıklayam am ıştı.sayıyorlardı. H albuki flojistoncular bu görüngüyü (16) Dolayısıyla, bir dayanak ve kanıtlamakeüdi görüşleri güçlü görüşleri için güçlü bir bunalımlı dayanak sayıyorlardı. (16) Dolayısıyla, kanıtlama Buve duyarlı alanda bile çok olabilmektedir. dengesi, karşı-kanıtlama karşı-kanıtlama bunalımlı alanda bile çokyana duyarlı ağırolabilmektedir. alanın denge hemen gelenekten daima basacaktır. Co¬Bu dışında ise,dengesi, alanın dışm da ise, denge hemen daim a gelenekten yana ağır basacaktır. Coaçıklama¬ pernicus, yeryüzünün hareketliliği üzerine çok eskiye dayanan bir icus,yenisini yeryüzünün hareketliliği üzerineNewton, çok eskiye dayanan açıklama­ daha eski birbiryerçekimi yerine koymadan yok etmişti. yı,pem yı, yerine için yenisini koym adan yok etm işti.deNewton, daha eski bir yerçekimi metallerin özellikleri Lavoisier ko¬ ortak aynı şeyi yapmış, açıklaması açıklaması için aynı şeyi yapmış, Lavoisier de metallerin ortak özellikleri ko­ nusunda onları izlemişti. Kısacası, eğer yeni bir paradigma adayı,, daha baş¬ nusundayalnızca onları izlemişti. Kısacası, eğer yeni bir paradigma adayı,, daha baş­ kafalı kalın yeteneğini langıçtan ölçen göreli problem kişiler¬ çözme yalnızca göreli problemgeçirdiği çözme yeteneğini ölçen kalın kafalı kişiler­ celangıçtan büyük devrimlerin olursa, sayısı bilimlerin yargılanacak oldukça ce yargılmiacak geçirdiği büyük devrimlerin sayısı oldukça dedi¬ vurulamaması önce paradigmaların eş ölçüye azalırdı. Buna bir olursa, de dahabilimlerin azalırdı. Buna bir de daha önce paradigmalarm eş ölçüye vurulamaması dedi­ hiçbir devrim bilimler ğimiz ürettiği karşı-kanıtlamaları eklersek, koşulların ğimiz koşulların karşı-kanıtlamaları eklersek, bilimler hiçbir devrim duruma ürettiği geçiremez gelebilirler. geçirem ez dürüma gelebilirler.

(*) Foucauit sarkacı: Fransız fizikçi Jean Bernard Leon Foucault'nun yerkürenin kendi ekseni geçiren birkendi (') Foucauit sarkacı; Fransız fizikçi Jean Bernarddeney Leo-n aleti. Foucault'nun ekseni kullandığı sarkacın Hareketeyerkürenin döndüğünü kanıtlamak çevresinde için göre gözlemlenir. dönmeye başladığı çevresinde döndüğünü kanıtlam ak için kullandığı deney aleti. Harekete geçiren bir sarkacın yüzeyinin başlangıçtaki durumuna yavaş yavaş salınım devir 360 derece salınım yüzeyinin 24 saatte bir deney sarkacının kuzey kutbundaki salınım yüzeyinin yavaş yavaş başlangıçtaki durumuna göre dönmeye başladığı gözlemlenir, olarak ideal ideal görülecektir. olarak kuzey kutbundaki bir deney sarkacının salınım yüzeyinin 24 saatte 360 derece devir yaptığı Fizeugörülecektir. (*") yaptığı deneyi: Fransız fizikçi Armanda Fizeau, kısa mesafeler kullanarak ışığın hızını stroboskoptan (delikli vekullanarak çember) Bir ışık ('■) Fizeu ilk dedeneycidir. ne yi; Fransız fizikçi A rm andabirFizeau, kısa m esafeler ışığın hızını hesaplayan hüzmesinin dönen metal Çemberin temeliydi. hermetal dönüşünde hesaplayan deneycidir. Bir ışık birdeneyin stroboskoptan (delikli ve dönen çember) dönmesi bu aynadan geridüzmesinin yansıyıp geçirilerek bir ilk ışık sinyallerin periyodik ile çem¬ mesafe yansıyan geriyegeri geçirilerekgeçip bir aynadan yansıyıp dönmesi bu deneyin temeliydi. katettiği Çemberin her dönüşünde deliklerden sonra tekrar elde edilebilmektedir. deliklerden geçip sonra tekrar yansıyan periyodik ışık sinyallerin katettiği mesafe ile çem­ dönüş hızından, berin hızı geriye ışığın tamamen eşdeğerde olan sistemi için bkz. açıdan geometrik Brahe'nin (15) berin dönüş hızından, ışığın hızı Kopernik'inkine elde edilebilmektedir, Tari¬ Kepler (Tales'ten from Thales to tamamen Kepler'e of Astronomy (15) Dreyer, Brahe’nin geom etrik açıdan Kopernik'inkine eşdeğerde olan Astronomi sistemi için bkz. J.L.E. A History yorumları kuramının . Flojiston üzerine ve başarılar hi)J.L.E. s. 359-371from New Dreyer, A York History of Astronomy Thales to Keplerson (Tales'ten Kepler’e Astronomi Tari­ 1953, 2: basım, Kuramı Studies of the Phlogiston Theory"ve (Flojiston Mckie, Partington ve D.1953, bkz. hi) J. 2: R. hasım, New York s. "Historical 359-371. Flojiston kuramının son yorumları başarılar üzerine dergisi, IV, s. 113-149. (Bilim Yıllıkları) 1939, (Flojiston of ScienceStudies Annals “Historical bkz. J. Tarihsel R. Partington ve D. Mckie, of the Phlogiston Theory” Kuramı Çalışmalar) Üzerine Partington, Chemistry A Short History (16) Üzerine Tarihsel Science (Bilim Yıllıkları) dergisi,ofIV, 1939, s. (Kimyanın 113-149. problemler Annals Hidrojenle ilgiliÇalışmalar) için bkz.ofJ.R. 134,Partington, Karbon monoksit Kopp, Geschichte 1951, bkz. of H.Chemistry Tarihi) 2. ilgili basım, Londra,için (16)birHidrojenle problemler bkz,s.J.R. A Shortiçin History (Kimyanın Kısa III, Braunschweig, Tarihi,) s. 294-96. Chemie der Kısa bir Tarihi) 2. basım, Londra, 1951, s. 134, 1845, Karbon monoksit için bkz, H. Kopp, Geschichte (Kimyanın der Chemie (Kimyanın Tarihi,) III, Braunschvveig, 1845, s. 294-96.

165 165

Fakat Fakatparadigma paradigm atartışmaları tartışm alarıaslında aslındasorun sorunçözümlemedeki çözüm lem edekigöreli göreliyete¬ yete­ nekler neklerüzerine üzerineyapılmazlar, yapılmazlar,sadece sadecebazı bazıgeçerli geçerlinedenler nedenleryüzünden yüzündenbuna bunailiş¬ iliş­ kin kinterimlerle terim lerleifade ifadeedildikleri edildikleriolur. olur.Esas Esaskonu, konu,taraflardan taraflardanhiçbirinin hiçbirininhenüz henüz tamamıyla tam am ıylaçözdüğünü çözdüğünüiddia iddiaedemediği edem ediğisorunlar sorunlarüzerinde üzerindeyapılacak yapılacakaraştır¬ araştumayı yönlendireceğidir. Almaşık mayıgelecekte gelecektehangi hangiparadigmanın paradigmanınVönlendireceğidir. Alm aşıkbilim bilimyapma yapma tarzları tarzlarıarasmda arasm dabir birseçime seçimevarılmasına varılmasmagerek gerekvardır vardırvevesöz sözkonusu konusuolan olanko¬ ko­ şullarda şullardabubuseçim, seçim,geçmiş geçmişbaşarılardan başanlardançok, çok,geleceğe geleceğedönük dönükvaatlere vaatleredayan¬ dayan­ malıdır. malıdır.Yeni Yenibir birparadigmayı paradigm ayıoldukça oldukçaerken erkenbir biraşamada aşam adabenimseyen benim seyenkişi, kişi, bunu bunuyaparken yaparkensorun-çözümleme sorun-çözümlemefaaliyetinin faaliyetininsağladığı sağladığıkanıtlara kanıtlaraters tersdüşmek düşmek durumundadır. durumundadır.Yani Yanibir birbakıma, bakuna,eski eskiparadigmanın paradigmanmbazı bazısorunlarda sorunlardabaşarısız başarısız olduğundan olduğundanbaşka başkabir birşey şeybilmediği bilmediğihalde haldeyenisinin, yenisinin,karşılaşacağı karşılaşacağıbirçok birçokbü¬ bü­ yük yüksorunu sorunuçözmeyi çözm eyibaşaracağına başaracağınainanması inanm asıgerekir. gerekir.Böyle Böylebir birkarar, karar,ancak ancak inanç inançüzerine üzerineverilebilir. verilebilir. Daha D ahaönceki öncekibunalımın bunalım ınbubukadar kadarönem önemkazanmasının kazanm asınınnedenlerinden nedenlerindenbiri biri dedebudur büduraslında. aslında.Bunalımı Bunalım yaşamayan ı yaşam ayanbilimcilerin bilim cilerinyürürlükteki yürürlüktekisorun-çösorun-çözümcülüğünün züm cülüğününsağlam sağlamkanıtlarını kanıtlarınıbırakıp bırakıpbelki belkidedegeçici geçiciolacağını olacağmbildikleri ı bildikleri veveenenazından azmdanherkesçe herkesçeo ogözle gözlegörülecek görülecekbir biryeniliğin yeniliğinpeşine peşinetakıldıkları takıldıklarıpek pek sık sıkgörülmez. görülmez.Fakat Fakatbunalım bunalımdadatek tekbaşına başınayeterli yeterlideğildir. değildir.Aynı Aymzamanda zamandaÖne Öne sürülen sürülenadaya adayainanmak inanm akiçin içinbirbirdedetemel temelolması olmasılazımdır, lazımdır,her hernenekadar kadarbubute¬te­ melin son m elinakıcı, akıcı,yayada' da> sontahlilde, tah lilde,doğru doğruolması olm asıgerekmese gerekm esede. de.En Enazından azından birkaç birkaçbilim bilimadamına adam ınayeni yeniönerinin önerinindoğru doğruyolda yoldaolduğunu olduğunuhissettirecek hissettirecekbir bir şeyler şeylerolmalıdır olm alıdırvevebazan bazanbunu bunuyalnızca yalnızcakişisel, kişisel,tam tambiçimlenememiş biçimlenememişestetik estetik kaygılar kaygılarsağlayabilmektedirler. sağlayabilmektedirler.Biçimlenebilir Biçimlenebilirteknik teknikkanıtlamaların kanıtlamalarmaksi aksiyö¬ yö­ durumda, sırf olmuş¬ bu nedenlerle ikna nünügösterdiği tür birçok birçok kişi gösterdiği birçok durumda, birçok kişi sırf bu tür nedenlerle ikna olm uş­ tur. 'un astronomi tur.İlk İlkkez kezortaya ortayaatıldıklarında, atıldıklannda,neneCopernicus Copem icus’un astronomikuramı, kuramı,nenedede De DeBroglie'ün B roglie’ünmadde maddekuramı kuramıbundan bundanfazla fazlabirbirçekicilik çekiciliktemeline temelinesahipti. sahipti.Bu¬ Bu­ ilkeler estetik sayesinde Einstein bile insanları kuramı 'in başlıca genel gün gün bile E instein’ın genel kuram ı insanları başlıca estetik ilkeler sayesinde kendine kendineçekebilmektedir çekebilmektedirveveöyle öylesanıyor sanıyorki,ki,bubumatematikçiler matematikçilerdışında dışındaçok çokazaz kişinin kişininalgılayabildiği algılayabildiğibirbirçekiciliktir. çekiciliktir. Bütün Bütünbunlarla, bunlarla,yeni yeniparadigmalarm paradigm alarmson sonkertede kertedebir birtürtürmistik m istikestetikle estetikle Tersine, salt tabii. söylemek'istemiyoruz yengiye ulaştıklarını yengiye ulaştıklarını söylem ekistem iyoruz tabii. Tersine, saltbubunedenler nedenler yapanların için içingeleneğini geleneğiniterk terkeden edeninsan insançok çokazdır. azdır.ÜstelikÜstelik-zaman, zaman,böyle' böyle'yapanların çoğunu çoğunudadasonradan sonradanhaklı haklıçıkarmaktadır. çıkarmaktadmFakat Fakatbirbirparadigma paradigmaeğer eğeryarışı yarışıkaka­ zanacaksa, zanacaksa,bir birmiktar miktarilkilktaraftar taraftarbulmak bulmakzorundadır. zorundadır.Paradigmayı Paradigmayısağlam sağlamka¬ ka­ nıtlamalar nıtlam alarüreten üretenvevebunları bunlarıçoğaltabilen çoğaltabilenbirbirdüzeye düzeyegetirecek getirecekolanlar olanlarbunlar¬ bunlardır. bu kanıtlamalar du-.AmaAma-bu kamtlam alarbile, bile,geliştirildikleri geliştirildiklerizaman, zaman,birbirbaşlarına başlarmabelirleyici belirleyici olamazlar. olamazlar.Bilim Bilimadamları adamlarıakılcı akılcıinsanlar insanlaroldukları olduklarıiçin, için,şuşuyayadadabubukanıtla¬ kanıtla­ ma maerergeç geççoğunu çoğunuikna iknaedecektir edecektirnasılsa. nasılsa.Fakat Fakathepsini hepsinibirden birdenikna iknaedecek edecektek tek bir birkanıtlama kanıtlam aolamaz. olam az.Söz Sözkonusu konusuolan, olan,topluca toplücabir birgeçiş geçişyapmaktan yapm aktançok, çok, mesleki meslekibağlılıkların bağhlıklanndağılımında dağılunmdameydana meydanagelen gelenyer yerdeğiştirmelerin değiştirmelerinartması¬ artm ası­ dır. dır. Yeni Yenibir birparadigma paradigmaadayının adaymmbaşlangıçta başlangıçtaçok çokazaztaraftarı taraftarıolabilir, olabilir,hatta hattaba¬ ba­ Her götürebilir. şeye kuşku taraftarların biraz konumları bile zan bu zan bu taraftarların konumları bile biraz kuşku götürebilir. Her şeyekarşın, karşın, eğer eğerişlerinin işlerininehli ehliiseler, iseler,paradigmayı paradigmayıiyileştirecekler, iyileştirecekler,olanaklarını olanaklarınıaraştıra¬ araştıra­ caklar caklarveveonun onunyönlendirdiği yönlendirdiğibirbirtopluluğa topluluğaaitaitolmanın olmanınnenedemek dem ekolduğunu olduğunu göstereceklerdir. göstereceklerdir.Bütün Bütünbunlar bunlaryapılırken, yapılırken,eğer eğeryazgısında yazgısındamücadelesini m ücadelesinika¬ k a­ edici ikna lehteki konusuysa, bir zanmak olan söz paradigma zanmak olan bir paradigma söz konusuysa, lehteki ikna edicikanıtlamaların kanıtlam alarm

gücü gücüvevesayısı sayısıdadagiderek giderekartacaktır. artacaktır.Daha Dahaçok çokbilim bilimadamı adamısaflara saflarakatılacak katılacak paradigmaya Zamanla sürecektir. paradigmanın araştırılması veveyeni yeni paradigm anın araştırılm ası sürecedir. Zam anla paradigm ayabağlı bağlı larm, makalelerin deneylerin, deneylerin,araç araçlarm, m akalelerinvevekitapların kitaplarınsayısı sayısıçoğalacaktır. çoğalacaktır.Yeni Yenigö¬ gö­ rüşün rüşünverimliliğine verim liliğineinanmaya inanm ayabaşlayan başlayandaha dahabirçok birçokkişi, kişi,yeni yeniolağan-bilim olağan-bilim yapma yapmatarzını tarzmıbenimseyecektir, benimseyecektir,tatakikidışarıda dışarıdasadece sadecebirkaç birkaçeski eskitüfek tüfekkalana kalana kadar Her ne söyleyemeyiz. bile kadar. Fakat hatalı olduğunu onların kadar. Fakat onların bile hatalı olduğunu söyleyemeyiz. Her ne kadartarihçi tarihçi davran¬ istediği istediğizaman, zam an,Priestley Priestleygibi gibisonuna sonunakadar kadardirenmekte direnm ektepek pekakılcı akılcr davran­ mamış mamışolan olankuraldışı kuraldışıkişiler kişilerbulabilirse bulabilirsede, de,direnişin direnişinkendisinin kendisininmantıkdışı mantıkdışıyaya dadabilimdışı başladığı olmaya bilim dışı olm aya başladığıbir birnokta noktabulamaz. bulam az.Olsa Olsaolsa, olsa,bütün bütünmeslek meslek döndükten döndüktensonra sonrakendisi kendisihâlâ hâlâdirenen direnenadamın adam ınister isteristemez istemezbilim bilimadamı adamıol¬ol­ maktan maktançıktığını çıktığınısöyleyebilir, söyleyebilir,o okadar. kadar.

167 167

XIII. DEVRİMLER YOLUYLA İLERLEME

XIII. DEVRİMLER YOLUYLA İLERLEME

Geride bıraktığımız sayfalar bilimsel gelişme hakkındaki şematik betim¬ lememi, böyle bir denemede varabileceği kadarhakkmdaki getirdiler. şematik Ama tambetim an¬ ­ Geride bıraktığım ız sayfalar bilimselyere gelişme birböyle sonuca lamıyla birAma betimleme bilimtam dalı¬ lememi, birbağlamış denemedesayılamazlar. varabileceğiEğer yere bu kadar getirdiler. an­ nın evrimine süreklibir temelsayılamazlar. yapıyı biraz olsun aynı za¬ yakalayabilmişse, lamıyla sonuca özgü bağlamış Eğer bu betimleme bir bilim dalı­ manda soruyu özgü olması da ortaya şu özel yukarıda ana hatları nın sürekli evrimine temelatmış yapıyı birazgerekir: olsun yakalayabilmişse, aynıçi¬ za­ zilen olsun, düzenli neden ileri olarak de, gidiyor hem sözgelişi, manda şu özel soruyu da ortaya atmış olması gerekir: yukarıda ana hatları çi­ girişim san'atta, siyasi kuramda yahut felsefede görülmeyen İlerleme bir tarzda? ne¬ zilen girimim neden düzenli olarak ileri gidiyor olsun, hem de, sözgelişi, yalnızca den bilim adına uğraşlara san’atta, siyasi kuram da verdiğimiz yahut felsefede görülmeyen tarzda? İlerleme ne­ saklı birbirayrıcalık olsun? Bu sorulara verilenbilim en alışılmış yanıtları süresince reddettiğimize den yalnızca adına verdiğim iz denememiz uğraşlara saklı bir ayrıcalık olsun? Bu yanıtlar işi, yerlerine göre bulunamayacağını bulunupdenem bitirme¬ sorarak sorulara verilen başka en alışılm ış yanıtları em iz süresince reddettiğim ize gerekiyor. miz göre işi, yerlerine başka yanıtlar bulunup bulunamayacağmı sorarak bitirm e­ Sorunun kısmen anlamla ilgili (semantik) olduğu- sanırım hemen dikkati¬ miz gerekiyor. nizi çekmiştir. terimi büyük ölçüde, son derece açık olarak 'Bilim' ilerleme Sorunun kısm en anlamla ilgili (semantik) olduğu-sanırım hemen dikkati­ alanlara kaydeden yerde, durum hiçbirson çağdaş nizi çekmiştir. ‘Bayrılmıştır: ilim ’ terimibu büyük ölçüde, derece açıktoplumbilimle¬ olarak ilerlem e biri yaalanlara rinin da diğerinin bilim sayılıp üzerine gerçekten kaydeden ayrılmıştır; bu durum hiçbir sayılmadığı yerde, çağdaş toplumyapılan bilim le­ tartışmalarda açıklıkla dışa kadar gerçekten Bu tartışmaların ko¬ rinin biri ya olduğu da diğerinin bilimvurulmamıştır. sayılıp sayiİmadığı üzerine yapılan devir¬ tereddütsüz bugünolduğu sayılan şutlarına, paradigma-öncesi tartışmalarda kadar bilim açıklıkla dışa alanların vurulmamıştır. Bu tartışmalann ko­ de rastlanabilir. Bütünbilim lerinde benzer sona kadar görü¬ tartışmaların şutlarına, bugün tereddütsüz sayılan alanlarınbaştan paradigma-öncesi devir­ nürdeki terimintartışm bu baş Bütün tanırnlanmasıdır. ağrıtanbenzer Bazı kişiler, lerindetek de sorunu rastlanabilir. alarm baştan sona kadarörne¬ görü­ bir bilim ğin psikolojinin olduğunu, çünkü tanımlanmasıdır. taşıdığını şu ve şu özellikleri nürdeki tek sorunu bu baş ağrıtan terimin Bazı kişiler, öne örne­ sürerler. bir bilgi dalını Diğerleribir karşı buna bu özelliklerin çıkarakçünkü bilim ğin psikolojinin bilim olduğunu, şu ve şu öf^ellikleri taşıdığını öne gereksizbuna yapmak yetersiz için iddia ederler. olduğunu ya dakarşı Çoğunlukla bu sürerler. D iğerleri çıkarak bu özelliklerin bir bilgi dalını bilim olağanüstü tartışmalara ve dışarı¬bu harcanır, kapılırlar tutkularına yapmak için gereksiz güç ya da yetersizinsanlar olduğunu iddia ederler. Çoğunlukla dan bakan biriolağanüstü nedenini için bunungüç anlamak zordur. Bu kadar çok tartışmalara harcanır, insanlaroldukça tutkularına kapılırlar ve dışarı­ 'inbiri bağlı olabilir şey bir tanımlama tanımlanmasına mi? dan'Bilim bakan için bunun nedenini anlam ak Salt oldukça zordur. Bukişinin kadar bi¬ çok lim mi? olmadığını gerçekten saptayabilir öyle ise, neden şeyadamı ‘B ilimolup ’in tanımlanmasına bağlı olabilir mi? Salt birEğer tanunlama kişinin bi­ yahut doğa konusunda sanatçılar kaygılanmıyorlar? terimin tanımı lim bilimciler adam ı olup olm adığını gerçekten saptayabilir mi? Eğer öyle ise, neden İnsan istemezyahut olduğundan Öyle kuşkulanıyor. sorunun çok daha temelde doğaister bilimciler sanatçılar terimin tanımı konusunda kaygılanmıyorlar? belki de istemez gerçekten ya, insanlarsom kendilerine sorular sorabiliyor, neden şu tür İnsan ister nun çok daha temelde olduğundan kuşkulanıyor. Öyle benim da, sözgelişi bir fizikgerçekten alanım gibi, ileriye dalında olduğu gidemesin? ya, belki de insanlar kendilerine şu tür sorular sorabiliyor, neden Teknikte, bunu yapmasını ne gibi değişiklikler yahut ideolojide yöntemde benim alanım da, sözgelişi bir fizik dalında olduğu gibi, ileriye gidem esin? Ancak, sağlayabilir? bir bunlar tanımlama varılacak fikir yapm üzerinde birliğin¬ Teknikte, yöntem de yahut ideolojide ne gibi değişiklikler bunu asını değildir. den bilimleri eğer doğa etkilenebilen sorular ahnasağlayabilir? Ancak, bunlar tanımÜstelik, lam a üzerinde varılacak bir örnek fikir birliğin­ caksa, kaygıyı ortadan bir bu soruların yarattığı bulun¬ tanım den etkilenebilen sorular değildir. Üstelik, kaldırmak eğer doğa için bilim leri örnek alına­ konumlarından ması toplulukların geçmişteki yetmez, şu andayarattığı caksa, bu soruların kaygıyı kuşku ortadanduyan kaldırmak için bir tanım bulun­ ması yetm ez, şu anda konum larından kuşku duyan toplulukların geçmişteki 168 168

ve şimdiki başarıları konusunda görüş birliğine varmaları gerekir. Örneğin, ekonomistlerin kendi alanlarının bazıÖrneğin, sosyal konumu hakkında ve şim diki başarıları konusundabilimsel görüş birliğine varm alarıdiğer gerekir. Bu¬ bilimcilere daha sayılabilir. bir olgu diğer az kaygı bilimsel öğretici göre çok duymaları ekonomistlerin kendi alanlarının konum u hakkmda bazı sosyal bilmeleri midir, yok¬ olduğunuöğretici nedeni ekonomistlerin daha iyibir nun bilimcilere göre çok daha bilimin az kaygıneduymaları olgu sayılabilir. Bu­ nokta ekonominin asılnedeni sanun olduğu mudur? anlaştıkları neolduğunu ekonomistlerin bilimin ne daha iyi bilmeleri midir, yok­ mantıksal anlamla (semantikle) ilgili tersi, her ne ne kadar artıkmudur? saBu asılnoktanın anlaştıkları nokta ekonominin olduğu değilse arasındaki bilim ve ilerlemetersi, ilintileri açık¬ kavramlarımız çetrefil Bu de, noktanm mantıksal her ne kadar artık anlamla (semantikle) ilgili gerekse gerek antik lamamıza yardımcı boyunca, çağda değilse de, bilim veolabilir. ilerlemeYüzyıllar kavramlarımız arasındaki çetrefil ilintileri açık­ devirlerinde, sanafı insan çağdaş resim arasında en ilkolabilir. lam amAvrupa'nın ıza yardım cı Y üzyıllar boyunca, gerekçabaları antik çağda gerekse birikime amacının olanı sayılırdı. gerçekli¬ Bu dayalı çağlarda çok sanatçının çağdaş A vrupa’nın ilk devirlerinde, resim sanalı insan çabaları arasmda en Pliny vegerçekli­ canlandırmak, edilirdi.amacınm etmek kabul Vasari ğiçok gerçeği birikime dayalı olanıtemsil sayılırdı. Buolduğu çağlarda sanatçmın doğanın gibi eleştirmenler ve tarihçiler ği canlandırmak, gerçeği temsil etmekgiderek olduğu daha kabulmükemmelce edilirdi. Plinycanlandı¬ ve Vasari bir dizi kadar canlandı­ tütün da rılmasını sağlayan, ve perspektiften ışık kontrastlarına gibi eleştirmenler tarihçiler doğanm giderek daha mükemmelce büyük ile kaydediyorlardı. özellikle yeniliği bir saygı aynı yıllar,kadar rılm asını sağlayan, perspektiften tutun da(1) ışıkFakat kontrastlarına bir de dizi yılları,bir da bilimler ile sanatlar az ayrılıkde diğer Rönesans yandan çok özellikle yeniliği büyük saygı ile kaydediyorlardı. (1) Fakatarasında aynı yıllar, haline farklı kategoriler hissedilen sonradan gibi, ge¬ Rönesanszamanlardı. yıllan, diğerLeonardo yandan da bilimler ile sanatlar arasında çok az aynlık dşıha birinden bir diğerine gelebilen len bu çok kişi gidip alanların rahatlıkla hissedilen zamanlardı. Leonardo gibi, sonradan farklı kategoriler haline ge­ (2)alanların terimi bile 'sanat' sürekli alışveriş erdikten sonra vardı. Hatta bubirinden len bu diğerine sona rahatlıkla gidip gelebilen duha bir çokre¬ kişi el sanatları ve heykel teknoloji kullanılmak¬ sim içinbuolduğu vardı. (2) Hatta süreklikadar alışveriş sona ve erdikten sonra için bile de ‘sanat’ terimi re­ Ne zaman bukullanılmak­ taydı kide plastik sa¬ dallariçin ilerlemeye da olduğu görülüyordu. açık sim ve ve bu heykel kadar teknoloji ve el sanatları için ilkel modelleri kesin natlar amacını reddedip, tekrar canlandırma olarak taydı ve bu dallar da ilerlemeye açık görülüyordu. Ne zaman ki bu plastikör¬sa­ da şimdiki almaya başladılar, sanat-bilim nek artık doğal natlar canlandırm a amacını kesinsaydığımız olarak reddedip, tekrarayırımı ilkel modelleri ör­ daha oldu. Örnek bir kez bir niteliğe yakın bürünmüş derinliğine nek alm aya başladılar, artık doğal saydığımız s ^ a t-balanlarını ilim ayırımı da şimdiki bile, teknoloji değiştirecek bilim üş ile oldu. arasındaki derin derinliğine olursak, yakın birbugün niteliğe bürünm Ö rnek alanlarını bir farkları kez daha zorlukların denen ilerleme özelliğin iki herhalde çektiğimiz görmekte değiştirecek olursak, bugün bile, bilim ile teknoloji arasındaki derinher farkları bir ilgisi olsa gerektir. alanda da görülmesiyle görm ekte çektiğim iz kısmen zorlukların herhalde ilerlem e denen özelliğin her iki Ancak, gibi bir eğilimimiz olduğunu saymak bilim alanıbir alanda da ilerleme-.olan görülm esiyle her kısmen ilgisi olsa gerektir. getir¬ önümüzdeki soruna sadece kabulAncak, çözüm etme, ilerleme-.olan açıklık her alanı biüm saymakkazandırabilir, gibi bir eğilimimiz olduğunu girişim¬ denemenin teknikler mez. amaçlarla yürütülen bir Buetm betimlediği kabul e, önüm üzdeki soruna sadece ve açıklık kazandırabilir, çözüm getir­ bir sorun ola¬ ilerlemenin neden bu kadar önemli demez. anlaşılması, sayıldığının Bu denemenin betimlediği teknikler ve amaçlarla yürütülen bir girişim­ oluşmakta¬ sorudanbir bir çok değişik Bukadar rak aslındasayıldığınm sorunönemli karşımızdadır. dehala ilerlemenin neden bu anlaşılması, sorun ola­ Yalnız, hariç sonuncusu her de ele ve zorundayız. ayrı birini almak dır ayrı rak hala karşımızdadır. Bu sorun aslında bir çok değişik sorudan oluşmakta­ ile onu bilimsel uygulayan topluluk hepsinde çözüm dır ve her birinibüyük de ayrıölçüde ayrı ele alm ak faaliyet zorundayız. Yalnız, sonuncusu hariç çevirebilmehakkındaki arasında kurulu görüşlerimizi ilişki alışılmış faaliyet hepsinde çözüm büyük ölçüde bilimsel ile onutersine uygulayan topluluk nes¬ mize 'bilimsel ilerleme' hatta olacak.ilişki bağlıkurulu yapabilirsek Bunuhakkmdaki 'bilimsel arasında alışılmış görüşlerimizi tersine çevirebilmefazlalığın bu hale deyimleri gereksiz gelebilir. nellik' bir Aslında ölçüde m ize bağlı olacak. Bunu yapabilirsek ‘bilimsel ilerlem e’ hatta ‘bilimse! bir nes­ olduğubu bile. Birhale bilgigelebilir. dalı bilim mi ilerle¬bir için şimdiden gördükgereksiz yönünü nellik’daha deyim leri bir ölçüde Aslında fazlalığın bilim ilerleme me yaptığı kaydeder, yönünü dahayoksa şimdiden gördük bile.için Birmi bilgi dalısayılır? bilim olduğu için mi ilerle­ bir neden de, bilim olağan gibi girişimin Şimdi me kaydeder, yoksa ilerleme yaptığı için mi bilimilerlediği sayılır? sorusunu soralım başlayalım. bazılarını anımsamakla ve işe güçlü özelliklerinden en Şimdi de, olağan bilim gibi bir girişimin neden ilerlediği sorusunu Genel soralım ya¬ tek bir yahut daGenel üyeleri anım paradigma olarak, bir bilimsel topluluğun ve işe olgun en güçlü özelliklerinden bazılarını sam akla başlayalım. bilimsel Farklı üzerinden çalışma kından paradigma olarak,ilişkili olgunbir birdizi bilimsel topluluğun üyeleri tek biryaparlar. paradigma yahut da ya­ duincelerler. Bu gibi olağandışı aynı sorunları topluluklar çok ender kından ilişkili bir diziolarak paradigma üzerinden çalışm a yaparlar. Farklı bilimsel

çokAn ender olarak Aaynı incelerler. Bu gibi olağandışı du(Sanat ve of Representation in the Psychology and Illusion: (1)topluluklar Studysorunları E.H. Gombrich, Yanılsama: Resimle Canlandırma Psikolojisi Üzerine Bir Çalışma) New York, 1960, s. 11-12. (1) E.H, G om bhch, Art and llluşion; A Study in the Psychology of Representation (Sanat ve (2) a. e. s. 97 ve Giorgio de Santillana "The Role of Art in the Scientific Renaissance" (Bilimsel Yanılsama; Resimle Canlandırma Psikolojisi Üzerine Bir Çalışma) New York, 1960, s. 11-12. Belirleyici Sanatın Rolü) Critical Problems in the History of Science (Bilim Tarihinde Rönesansta (2) a.e. s. 97 ve Giorgio de Santillana “The Role of Art in the Scientific Renaissance" (Bilimsel Sorunlar) kitabında, der. M. Clagett, Modison, Wisconsil, 1959, s. 33-65. Rönesansta Sanatın Rolü) Critical Problems in the History of Science (Bilim Tarihinde Belirleyici Sorunlar) kitabında, der. M. Clagett, Modison, VVİsconsil, 1959, s. 33-65.

169

169

rumlarda da farklı çevreler yalnızca birkaç ana paradigmayı ortaklaşa kulla¬ rumlarda farklı çevreler paradigm ayı ortaklaşa nırlar. Fakatdasöz olmasın, konusu olsun ana bilimyalnızca adamlarıbirkaç ya da herhangi birkulla­ tek nırlar. Fakat söz konusu bilim adamları olsun ya da olmasm, herhangi bir tek topluluğun içinden bakıldığında, başarılı yaratıcı çalışmanın sonucu gerçekr topluluğun içinden bakıldığm da, başanlı çalışmvar ammıdır? n sonucu gerçek: ten, de ilerlemedir. türlü olmasına da yaratıcı zaten olanak Örneğin, Başka Başka türlügerçekliği olmasma da zaten olanak kendilerine var mıdır? Örneğin, azten,de önce ilerlemedir. gördük ki, sanatçılar canlandırmayı amaç az önce gördük sanatçılar gerçekliği ayı kaydettikleri, kendilerine amaç sürece,ki, edindikleri hem hem canlandırm de tarihçilerin eleştirmenlerin, gö¬ edindikleri sürece, eleştirmenlerin, hem de tarihçilerin kaydettikleri, gö­ olanhem rünürde bir topluluğun birleşik ilerlemelerdi. Diğer ya¬ gerçekleştirdiği rünürde birleşik gerçekleştirdiği ilerlemelerdi. ya­ ratıcı Öğretiyi alanlarda ilerleme görülmektedir. da olan tür topluluğun aynı bir teolog geliştirenDiğer alanlarda da kurallarını aynı tür ilerleme Öğretiyi teolog da Kant'cı ahlak yaratıcı bu geliştiren felsefeci ilerlemeye, yalnızca kendi işleyengörülmektedir. ya da K ant’cı ahlak kurallarmı işleyen felsefeci ilerlemeye, bu yalnızca kendi noktasını de olsa başlangıç paylaşan lannki bir katkıda ilerlemeye, bulunmak¬ başlangıç paylaşanlannki de olsa ilerlemeye, bii' katkıda bulunmak­ tadır. Genelnoktasını olarak, kendisi yaratıcı bir başarı olduğu halde aynı zamanda tadır. G enel olarak, kendisi yaratıcı bir başarı olduğu halde aynıokul zam ka¬ anda topluluğun olmayan bir eseri ortak katkısı yaratıcı başarısına hiçbir topluluğun ortak katkısı olmayanolmayan bir eserialanların hiçbir yaratıcı okul ka­ bul de bilimsel ilerleme etmez. Eğer kişi gibi biz yap¬ çokbaşarısına bul etmez. Eğer çok kişi gibinedeni biz de tek bilimsel olmayan ilerleme alanlarmyapamaması ilerleme yap­ tek okulların tığından kuşkuluysak, bunun tığından kuşkuluysak, nedenitemelini tek tek sürekli okulların ilerlem e rakip yapamaması değil, tersine her zaman bunun birbirlerinin okul¬ sorgulayan değil, tersine her zam an birbirlerinin sürekli sorgulayan rakip okul­ ların felsefenin Dolayısıyla, örneğintemelini bulunmasıdır. ilerleme yapmadı¬ hiçbir ların bulunmasıdır. Dolayısıyla, örneğin felsefenin hiçbir ilerleme yapm adı­ hâlâ, sözgelişi, ğını Aristoculuğun alanında kanıtlamaya kişi, felsefe çalışaıi ğını kanıtlam aya çalışah kişi, felsefe alanında hâlâ, Aristoculuğun görüldüğünü ilerleme Aristoculuğun yapmadığını ama hiçbirsözgelişi, vurgulayabilir, görüldüğünü vurgulayabilir, ama Aristoculuğun hiçbir ilerleme yapmadığmı söyleyemez. söyleyemez. Ne var ki, ilerleme konusundaki bu kuşkular bilimlerde de başgösterir. Neokulların var ki, ilerlem e konusundaki bu kuşkular bilimher lerde başgösterir. devirlerde bir de kendi okulun paradigma-öncesi Rakip çoğaldığı Rakip okulların çoğaldığı paradigma-öncesi devirlerde her bir okulun Böiçinden bakılmadıkça ilerleme belirtisi bulmak oldukça güçtür. İkinci kendi içinden bakılm adıkça ilerlem e belirtisi bulmak oldukça İkincitop¬ B ö­ lüm'de bilim bireylerin bu devir, fakatgüçtür. anlattığımız yaptıkları çabalarının lümsonucunun ’de anlattığunız bu devir, bireylerin yaptıkları fakat top­ lam bildiğimiz bilimebilim bir çabalarının devirdir. Aynı pek benzemediği şekliyle lam sonucunun bildiğim iz şekliyle bilime pek ilkeleri benzemediği bir sorgulandığı devirdir. Aynı devrim dönemlerinde daimin yeniden bir bilim şekilde, şekilde, devrim dönem lerinde bir bilim daimin ilkeleri yeniden sorgulandığı bir da zamanlar, kabul edilmesi halinde diğerinin karşıt paradigmalardan ya zamanlar, karşıt paradigm alardan bir ya da diğerinin kabul herkesi edilm esikaplar. halinde devamlı ilerlemenin dahi tehlikeye girebileceği kuşkuları devam'culuğu lı ilerlem enin dahi tehlikeye girebileceği u şk u labazı n herkesi Newton bu görüşün maddenin közünâe reddedenler, güçlerkaplar. gör¬ N ewyüzünden ton’culuğu reddedenler, bu görüşün maddenin özünSedöneceğini bazı güçlersöy¬ gör­ (Orta Çağa) mesi tekrar Karanlık bilimin Çağlara mesi yüzünden bilimin tekrar Karanlık Çağa) döneceğini'elesöy­ ise, laboratuvardaki lüyorlardı. çıkanlar(Orta Lavoisier 'in kimyasına karşıÇağlara lüyorlardı. L a v o isie r’in kimilkeleri yasına karŞı çıkanlarsalt ise,birlaboratuvardaki ‘ele­ kimyasal isime sığınanların, reddetmekle ment'leri alıkoyarak ment’leri kimyasal alıkoyarak kimyasal ilkeleri reddetmekle salt bir isime sığmanlarm, olacakları da reddetmiş düşüncesindeydiler. başarılmış açıklamaları başanim ış kimyasal açıklamaları da reddetmiş olacakları düşüncesindeydiler. Einstein, Bohr ve diğerlerinin, Kuantum mekaniğinde egemen olan olasılıkçı Einstein, karşı Bohr çıkışlarında ve diğerlerinin, Kuantum mekaniğinde olan olasılıkçı yorumlara dille fakat daha egemen ifade da buna benzer ölçülü bir yorumlara karşıetkili çıkışlarm dabenzemektedir. da buna benzerKısacası, fakat daha ölçülü yalnızca bir dille ola¬ ifade edilen bir tutum ilerleme olmuşa edilen birdönemleri tutum etkili olmuşa tartışmasız benzemektedir. Kısacası, ilerleme yalnızca ola­ emin olarak bilim varlık ğan sırasında ve kendinden ğan bilim dönem leri sırasında tartışm asız de ve bilimsel kendinden em in olarak varlık böyle dönemlerde Fakat gösterebilmektedir. topluluğun, çalışma¬ gösterebilmektedir. dönemlerde de bilimselBu topluluğun, ürününü başkaFakat görmesi durumda, çalışmazaten olanaksızdır. olağan larının gözleböyle larımn ürününüilerleme başka gözle görmesi zaten olanaksızdır. Bugören durumda, bilim kısmen onu açısından, ara¬ gözdeolağan çözümünü sorununun bilim açısmdan, ilerlem e sorununun kısmalanlardaki en onu gören gözde ara­ aslmda diğer ilerlemeçözümünü mak gerekmektedir. Bilimsel ilerlemeden gerekmektedir. Bilim sel birbirinin ilerleme asimda diğerve alanlardaki ilerlemeden kıstaslarını olarak sorgula¬ farklı değildir, fakat türmak amaçlarını türrakip olarak farklı her değildir, birbirininiçin, amaçlarını ve kıstaslarm ı sorgula­ olağan-bilimsel toplulukların okullar bulunmadığı zamanfakat yan yan rakip okullar zaman bulunmadığı olağan-bilim sel toplulukların Ancak bu, çözümün olmaktadır.için, kolay daha sadece bir görmekher ilerlemesini ilerlem esini görm daha kolay olmaktadır. AncakÖrneğin, bu, çözüm ün sadece bir da değildir. enekönemli daha kısmıdır, üstelik olan kısmı önce de kısm ıdır, üstelik en önem olan kısm ı da değildir. Ö rneğin, daha önce de edilmesi, kabul bilimsel bir liparadigmanın kaydettiğimiz topluluğu gibi, ortak kaydettiğimiz gibi,sürekli ortak bir paradigmanın edilmesi, bilimsel zorunluluğundan bir keztopluluğu kurtar¬ gözden başlangıç ilkelerini geçirmek kabul başlangıç ilkelerini zomnIuluğundan bir kez kurtar­ kendilerini ilgilendiren üyelerigözden sonra, gödikkatlerini dıktan bütün geçirmek topluluksürekli dıktan sonra, topluluk üyeleri bütün dikkatlerini kendilerini ilgilendiren gö­ 170 170

rüngülerin en ince ve kapalı kalmış tarafları üzerinde toplayabilecek duruma rüngülerin en ince tüm ve kapalı kalmışyeni tarafları üzerinde toplayabileceketkinli¬ dumma sorunlarını gelirler. çözümlemedeki Bu gelişme topluluğun gelirler. Bu gelişme tüm topluluğun yeni sorunlarmı çözümlemedeki etkinli­ ğini ve işlerliğini ister istemez arttırır. Bilimsel meslek yaşantısının diğer ğini vedeişlerliğini ister istem ez arttırır. Bilim sel meslek yaşantısının diğer bu kendine yönleri işlerliği güçlendirir. büsbütün özgü yönleri de bu kendine özgü işlerliği büsbütün güçlendirir. Bu olgulardan bazıları, ölgün topluluklarının günlük yaşama ve bi¬ bilim Bu olgulardan bazıları, olgun başka bilim topluluklarının günlük yaşama yerde görülmeyen sorunlarına lim dışındaki çevrenin kapalıveol¬bi­ ölçüde lim dışındaki çevrenin sorunlarma başka yerde görülmeyen ölçüde malarının sonuçlarıdır. Tabii bu kapalılık hiç bir zaman tam değildir,kapalı sözünüolm alannm sonuçlarıdır. Tabii bu kapalılık hiç bir zaman tam değildir, ettiğimiz bir derece sorunudur. Gene de, bireysel yaratıcılığın yalnızca sözünü mes¬ ettiğim iz bir derece sorunudur. Genetarafından de, bireysel yalmzca mes­ bu yaratıcılığın leğin diğer üyelerine sunulup, onlar ölçüde değerlendirildiği leğinbir diğer üyelerine sunulüp, onlar tarafından bu ölçüde En anlaşılmaz meslek başka şairdeğerlendirildiği ya da en soyut topluluğu düşünemiyoruz. başka bir meslek topluluğu düşünemiyoruz. En anlaşılmaz ya da en soyut teolog bile yaratıcı çalışmasının diğer insanların beğenisineşair bi¬ ulaşmasına, teolog bile yaratıcı çalışm asınm diğer insanların beğenisine ulaşmasına, edilmeye olarak takdir önem genel daha çok adamından verir, lim ondan da¬bi­ önem bu verir, genel olarak takdir edilmeye ondan da­ az adammdan farkın halim bile.çok Aradaki gerek duysadaha sonuç önemi büyüktür. açısından ha azadamı, gerek sırf duysa bile.inanç Aradaki bu farkın paylaşan, sonuç açısından önemi büyüktür. yalnız meslektaşların¬ ve değerlerini kendi Bilim Bilim adamı, sırf kendi inanç Ve değerlerini paylaşan, meslektaşlannbir çevreye tek biryalnız dizi kıstası veya de¬ dönük dan çalıştığı için, olarak oluşan danrahatlıkla oluşan birvarsayabilir. çevreye dönük olarak çalıştığı için, tekokulun bir dizine kıstası veya de­ ya da bir topluluğun Başka düşündüğü¬ ğeri rahatlıkla Başka bir topluluğun ya da okulun ne düşündüğü­ bir başkasına bir sorunu halledip gerekmediği vermesivarsayabilir. önem geç¬ neğeri için de, ne önem için de, bir kıyasla sorunu çok halledip başkasma geç­ dahabir olur. Daha bir ortamda çalışanlara mesi, hızlı daha vermesi çoksesligerekmediği mesi, daha çoksesli bir ortamda çalışanlara kıyasla çok daha hızlı olur. Daha da önemlisi, bilimsel topluluğun topluma biraz kapalı olması bilim yapan bi¬ da önemlisi, bilimsel inanması topluluğun topluma kapalısahip olması bilimsorunlar yapan bi­ olduğu yeterli biraz nedenlere reyin, için çözebileceğine reyin, tüm çözebileceğine inanm ası için yeterli nedenlere sahip olduğu birçok sorunlar dikkatini toplayabilmesine olanak üzerine sağlar. Mühendisleri, üzerine ve tümçoğu dikkatini toplayabilm esine adamı olanaksorunlarını, sağlar. Mühendisleri, birçok tersine, bilim doktorun salt acil çözüme teologun doktorun ve çoğu teologun tersine, bilim adamı sorunlarmı, salt acil çözüme tür bulunabileceğine ne olduğu yarayacak fazla¬ gerek araçların için, çözüme olduğu için, çözüme ne tür araçların bulunabileceğine fazla­ Bu bakımdan doğa bilimcileri ayrılmadan zorunda değildir. cagerek zaman seçmekyarayacak zaman ayrılmadanarasındaki seçmek zorunda değildir. Bu bakımdan doğa bilimcileri Örneğin zıtlık gerçekten öğreticidir. toplum ilecatoplumbilimcileri ile toplum bilim cileri arasmdaki zıtlıkseçtikleri gerçektenkonuları öğreticidir. Örneğin -sözgelişi bilimcilerinin, ırktoplum sorunu olarak ayrı¬ araştırma bilimcilerinin, olarak seçtikleri konuları -sözgelişi ırk ayngibida işletmesorunu o konularda bir çözüme zincirinin etkenleri etkileri yaaraştırma mının mınm etkileri ya daönemi işletmeaçısından zincirininsavunmak etkenleri gib i- doğa o konularda bir çözüme gibi, hiç bilimcilerde toplumsa varmanın varm anın toplum sa önemi savunmvardır, ak gibi,budoğa bilimcilerde hiç hangi ke¬ durumda bir eğilimleri, da zorunlulukları ya açısından görülmeyen görülmeyen biroranda eğilimleri, da zorunlulukları vardn. buetmek dummda hangi ke­ tahmin zor değildir daha hızlı sorunyaçözümleyebileceğini simin simin daha hızlı oranda sorun çözümleyebileceğini tahmin etmek zor değildir sanırız. sanırız. Geniş toplum çevresine kapalılığın etkileri, profesyonel bilimsel toplulu¬ Genişbir toplum çevresine kapalılığın etkileri, profesyonel Bu özellik,bilimsel daha da yoğunlaşır. çıraklıktoplulu­ eğiti¬ yüzünden özelliği ğun diğer ğun diğer bir özelliği daha ve da yazın yoğunlaşır. Bu özellik,uygulayıcılar çıraklık eğiti­ gibi alanlardaki Müzik,yüzünden grafik sanatlar yapısıdır. minin minin yapısıdır. Mözellikle üzik, grafik sanatlar ve yazıneserlerini gibi alanlardaki eğitim ya¬ görerekuygulayıcılar de geçmiştekilerin diğer sanatçıların, diğer Özgün sm atçıların, özellikle de geçm iştekilerin eserlerini görerek eğitim ya­ değerlendirmeler el kitapları ya da hakkındaki yapıtlar dışında parlar. parlar. Özgün yapıtlar kitapları ya Tarih, da değerlendirmeler dışmda felsefe ve toplumbi¬ yhİnızcahakkmdaki önemi vardır. ikincil bir el ders kitaplarının ders kitaplannm ikincilyazını bir önemi felsefe veFakat toplumbi­ dahavardır. bu büyükTarih, ise, ykinızca bir önem ders metinleri dallarında taşır. lim lim dallarm da ise, dersbaşlangıç metinleriderslerinde yazını daha büyük bir önem taşır. Fakat ko¬bu özgün kaynaklardan bile üniversite oluşan dallarda dallarda bile düzeni üniversite başlangıç derslerinde özgün kaynaklardan oluşange¬ ko­ gerek sayılan yapıtlar alanın "klasikleri" uygulanır, bir okuma şut şutuygulayıcılarının bir okuma düzeni birbirleri uygulanır,için gerek alanm “klasikleri” sayılan bildirileri yapıtlar ge­ yazdıkları çağdaş araştırma rek rek uygulayıcılarının için yazdıkları araştırma bildirileri öğrenci birinde çağdaş eğitim gören gele¬ dalların herhangi Sonuç olarak bubirbirleri okunur. okunur.mesleğinin Sonuç olarak bu dallann herhangi gören öğrenci gele­ tarafından zamanbirinde çözümlenmesine üyeleri çalışıl¬ içinde eğitim cekteki cekteki mesleğinin tarafm dan zaman içindeuyarılmış çözümlenmesine çalışıl­ da olur. Daha sürekli konusunda çeşitliliği zenginüyeleri sorunların mış mış sorunların çeşitliliği konusunda uyarılmış olur.bağdaş¬ Daha da birbiriyle bu sorunlarla ilgilisürekli bulunmuş, öğrenci zengin karşısında önemlisi önem lisi öğrenci karşısm da ve bu bunları sorunlarla bulunmuş, bağdaş­ değerlendirmek kendisi birbiriyle tahlilde sonilgili görür rakip çözümler mayan mayan rakip çözüm ler görür ve bunları son tahlilde kendisi değerlendirmek zorundadır. zorundadır. 171 171

Bu durumu hiç değilse çağdaş doğa bilimlerinin koşullarıyla kıyaslaya¬ Bu alanlardaki durumu hiçöğrenci, değilse üniversite çağdaş doğa bilimlerinin lım. bu dördün¬ eğitimin koşullarıyla sonrası üçüncü ya dakıyaslaya­ bu alanlardaki üniversite sonrası eğitimin üçüncübilimsel ya da dördün­ yılına cülım. kadar, esasöğrenci, ders olarak ders kitaplarına bağlıdır. Birçok cü yılına kadar, esas okul olarak ders kitaplarına irçok bilimiçin sel ya¬ ders yüksek programındaki bile,bağlıdır. özellikleBöğrenciler öğrencisinden programyapıtları ındaki yüksek okul öğrencisinden bile,yazıları özellikle öğrenciler için ya­ zılmamış okuması yahut monografiler Araştırma istenmez. zılmamış yapıtları okum ası istenmez. Araştırma yazıları en yahut onografiler bu tür ek okumaların için ödevler de genellikle ilerimdüzeydeki verildiği içinmetinleriyle bu tür ek okum verildiği ödevler de genellikle en ileri ve oaların ders da yalnızca eldeki ders kitaplarının bıraktığıdüzeydeki yerden ders medenleriyle etinlefiyle sınırlı ve o da yalnızca eldeki ders kitaplarının bıraktığı yerden devam Bilim adamının en eğitiminde aşağı tutulur. yukarı devam edenleriyle sınırlı tutulur.sistematik Bilim adamınm aşağımümkün yukarı en kadar ders olarak,eğitiminde son aşamalara eğitim yazınını kitapları son yaratıcı aşamalara kadar ders kitaplarıtercih sistematik olarak, eğitim yazmmı mümkün kılan bilimsel edilmektedir. oldukları çalışmalara Benimsemiş yaratıcı bilimsel çalışmalara tercih edilmektedir. Benimsemiş oldukları vekılan bu eğitim yöntemini duydukları güven göz önüne oluşturan paradigmaya ve bu eğitim ini oluşturan paradigmaya duydukları güvenAlt göztarafı, önüne alınırsa, bilim adamı, çok azyöntem isteyecektir. değiştirmek bu durumu çok az bilim bu durumu değiştirmek isteyecektir. Alt tarafı, nedenadamı, Newton'un, fizik öğrencisi biralınırsa, Einstein 'in yahut SchrödinFaraday'ın, bir fizik öğrencisi neden NBu ew yapıtlar tpn’un, Faraday’m, Einstein’ın yahut öğrensin? yapıtlarını hakkında bilmesi ger'in gereken herSchrödinşey çok ger’in yapıtlarmı öğrensin? Bu yapıtlar hakkında bilmesi gereken çok ve daha kesin bir en özlü, daha deşey son yenilikleriher şekilde, içine sistematik daha daha kesin sistem atik bu bir eserleri şekilde, okumak en son yenilikleri içine hazırve alan zahmetine de neden verilmişken, üçözlü, beş kitapta alan üç beş kitapta hazır verilm işken, bu eserleri okum ak zahm etine neden katlansın? katlansm? Bu tür eğitimin sırasında vardırıldığı aşırı ölçüleri savunmak istememekle Bu tür sırasında vardu-ıldığı aşm ölçüleri savunmak istememekle ne kadar birlikte, bu eğitimin etkili olduğunu de genelde görmezlikten uygulamanın birlikte, buBuuygulam anınbiraz genelde ne katı kadar olduğunu görm ezlikten muhakkak hem de dar ve tüm eğitimdir, biretkili gelemeyiz. benzer¬de gelemeyiz. Bukuralcı m uhakkak biraz dar ve katıdaha bir eğitimdir, hem de tüm benzer­ lerinden fazla. Fakat bilim dışında-belki teolojinin adamı bu lerinden -belki-bilimsel kuralcı teolojinin dışındadaha fazla. tanımladığı Fakat bilim gelenek adamı bu ders kitaplarının yoldan, olağan çalışma için yoldan, olağan -bilim sel çalışm için ders kitaplarının ladığı gelenek bulmaca hemen eksiksiztanım kapsamında içinahemen çözmek hazırlan¬ biçimde kapsam bulm aca çözm ek içinda, hemen biçimönemli de hazırlan­ Dahası, olur. ında bir konuda bilim yoluyla yani hemen olağan eksiksiz bu¬ mış başka mış olur. yaratılması Dahası, başka bir konuda da, iyi yani yoluyla butemel bilim konusunda, nalımların kazanır. Tabii önemli birolağan gayet ki bu bu¬ nalımlarm yaratılması başgösterdiği konusunda, gayet iyi bir temel kazanır.kendisini Tabii ki bu bu­ kendiliğinden nalımlar bilim adamının zaman aynı nalım hazırlıklı lar kendiliğinden zaman bilim adam ının aynı bunalımlar, bulması başgösterdiği az katı olan ölçüde olanaksızdır. Uzayan dahakendisini ölçüde hazırlıklı bulması Uzayan fakat bunalımlar, daha az katı olan eğitim belkioleuıaksızdır. bilimsel uygulamalarına eğitim kolay¬ yansıyabilmektedir, eğitim uygulam alarmakeşfedecek belki yansıyabilmektedrr, fakatüretmek bilimseliçin eğitim kolay­ lıkla yeni düzeyde insanlar yaklaşımlar gereken lıkla yenisahip yaklaşım lar keşfedecek düzeyde üretm ek içinile gereken bir paradigma Ancak, gerçekten özelliklere orta¬ değildir. adayı yeniinsanlar sahip değildir. Ancak,-ki gerçekten yeni bir ile orta­ yaparadigma bu genellikle olduğu sürece çıkan kimseler genç ya daadayı konusunda yaözelliklere ya çıkan kim seler olduğu sürece -k i bu genellikle ya genç ya dasorumlulu¬ konusunda biri olurkatılık yeni uğranılan bireyin yüzünden kayıp yalnızca yeni biri olu rkatılık yüzünden uğranılan kayıp yalnızca bireyin sorum en girer. bi¬ Dönüş için az bir kuşağın değişmesi gerekiyorsa, bir yanda lulu­ ğuna ğuna katılık girer. Dönüş en az bir kuşağm değişmesi bir diğerine yanda bi­ birgerekiyorsa, yanda gerektirdikçe reysel ile öbüriçin paradigmadan koşullar reysel katılık ile öbür yanda koşullar gerektirdikçe paradigmadan kolay dahabir geçebilen bağdaşabilmeleri çevresinin bir bilim bu ka¬ olur. Hele diğerine geçebilen bir topluluk bilim çevresinin bağdaşabilmeleri kolay duyarlı olur. Hele ka­ tılığın aksadığınıdaha gösteren kendisi için bir şeylerin bir bu gös¬ tılığın kendisi topluluk için bir şeylerin aksadığını gösteren duyarlı bir gös­ daha da tutumun iki işlevi farklı bağdaşması terge görüyorsa, kolaylaşır. terge işlevikigörüyorsa, ikiçevre, farklıparadigmanın tutumun bağdaşması daha da kolaylaşu. Demek olağan koşullarda bilimsel bir tanımladığı Demek ki sorunları bilimsel bir çevre, için paradigmanın koşullarda tanımladığı etkin bir son dereceolağan yahut bulmaca çözmek araçtır. Bu koşul¬ bulmaca yahut sorunları için son de derece etkin birbaşka araçtır. koşul­ ilerlemeden sorunlarıçözmek söz konusu larda birBu sonucu çözümlemenin larda söz konusu sorunları lem enin de Ancak, ilerlemeden başka bir sonucu her şeyçözüm yolunda kadar kadarını Buraya olamaz. sayılır. işin bu gör¬ olamaz. Burayailerleme kadar her şey yolunda sayılır. bu kadarını gör­ mek, bilimlerde birAncak, yalnızca aydınlatmaktadır. yüzünüişin sorununun mek, bilim üzerinde lerde ilerlem e daha sorununun bir yüzünübilim aydınlatm aktadır. nedenle, bir de olağanüstü biraz elde Bu yoluyla durup,yalnızca Bu nedenle, üzerinde biraz daha durup,aynı bir de olağanüstü yoluyla elde İlerleme zamanda ilerlemeyi evrensel niçinbilim soruşturalım. edilen olarak edilen ilerlem eyi soruşturalım. İlerleme aynı Devrimin zamanda niçin olarak ne sonuçları yanı sıra devrimlerin bilimsel gözüksün? başkaevrensel hep hep bilimsel devrim lerin yanıdaha sıra çok gözüksün? Devrimin başka ne sonuçları bir kez olabileceği Devrimler sorusundan şey öğrenebiliriz. karşıt olabileceği sorusundan bir kez daha çok Bu şeydurumda öğrenebiliriz. Devrim ler karşıt kazanan tam zaferiyle kesimin, birinin zasonuçlanır. saflardan saflardan birinin tam zaferiyle sonuçlanır. Bu durumda kazanan kesimin, za­ 172 172

fer sonucunu ilerleme olarak nitelememesi de zaten düşünülemez. Bunu yap¬ ve hasımın mak, yanılgıyı ilerleme haklılığını başka bir şey Bunu değildir. kabul etmekten fer sonucunu olarak nitelememesi de zaten düşünülemez. yap­ ilerleme sonucunun kesim değilse kazanan Hiç devrim mak, yanılgıyı ve hasım ın için, haklılığm ı kabul etm ekten başka olması bir şeygerekir değildir. veHiç kendiiçin, da,kesim gelecekteki ilerleme üyelerineolması vardıkları tari¬ geçmişgerekir çevrelerinin değiH e konum kazanan devrim sonucunun hive buvardıkları Bölüm'de On Birinci son çevrelerinin şekilde göstermek derece elverişlidir. konum da,için kendi gelecekteki üyelerine geçmişbu¬ tari­ ne gibi tekniklerle nun sonra önce de başarıldığını betimledikten profesyo¬ hi bu şekilde göstermek için son derece elverişlidir. Onaz Birinci Bölüm’de bu­ bilimsel nel ilintili birsonra bununla değin¬ özelliğine tekrar çok yakından nun ne gibiyaşamın tekniklerle başarıldığmı betimledikten az önce de profesyo­ dik. topluluk,bununla bir paradigmayı reddederken onunla geçmiş çok birlikte nel Bilimsel bilimsel yaşamın yakmdan ilintili bir özelliğine tekrar değin­ makalelerin paradigmayı de çoğunu, artık kitapbirveparadigm bilimsel dik. Bilim selkapsamış topluluk,olan geçmiş ayı reddederken onunla birlikte değer Bilimsel eğitim, dikkate bir kitap kenara sanatartık müzelerine paradigm ayısaymayarak, kapsam ış olan veiter. m akalelerin de çoğunu, bilimsel da klasik bir miras yadikkate kütüphanelerine eşdeğerde saklamaz bunun yapıt değer saymayarak, bir kenara iter. Bilimsel eğitim, sanat ve müzelerine bazan adamının çalıştığı sonucunda bilim alanın geçmişini ya da klasik yapıt kütüphanelerine eşdeğerde bir miras algılayışı saklamaz bir ve hayli bunun alanların uygulayıcılarına adamının,çalıştığı diğer yaratıcı çarpıtmaya sonucundauğrar. bazan Bilim bilim adamınm alanm geçmişini algılayışı bir hayli doğrualanların konumuna düz bir kıyasla, halindeuygulayıcılarına bugünkü varmış olarak çarpıtmgeçmişi aya uğrar. Bilim adam ının, diğer yaratıcı Kısacası, eğilimi geçmişi ilerleme olarak fazladır. konum görme Ça¬ görür.olarak kıyasla, geçmdaha işi bugünkü unabudüz bir doğru halinde varmış de yoktur. sürece başka seçeneği lışma görmalanında e eğilim kaldığı i daha fazladır. Kısacası, bu geçmişi ilerleme olarak görür. Ça­ bir bilimsel toplulukdeüyesinin, gelişmiş Bu saptamalar, lışma alanında kaldığı sürece başka seçeneği yoktur. Orwell'in 1984 ki¬ yenidenüyesmin, bir tarihin yazdıkları tabındaki kur¬ki­ güçlerintopluluk tipik kişi gibi, 'baştaki' Bu saptamalar, gelişmiş bir bilimsel OtAveU’in 1984 tamamıyla benzetme olduğutipik yaratabilir. yersiz de izlenimini banı tabındaki kişi gibi, ‘baştaki’Aslmda güçlerinbu yeniden yazdıkları bir tarihin kur­ devrimlerde da söz konusudur kayıplartamamıyla sayılamaz. Bilimsel kazançlar banı olduğu izlenimmi yaratabilir. Asimdakadar bu benzetme yersiz de kısmi birkadar körlükleri olduğu söylenebilir. vesayılamaz. bilim adamlarının karşı Bilim selkayıplara devrim lerde kazançlar kayıplar da söz konusudur (3) devrim yoluyla yapılan hiçbir açıkla¬ ilerleme veDiğer bilim taraftan, adamlarınm kayıplara karşı kısmikonusunda bir körlülderi olduğu söylenebilir. da olanak Aksi halde, bilimlerde bu noktada yokur. manın (3) Diğer taraftan,durmasına devrim yoluyla ilerlem e konusunda yapılan hiçbirgüçlü¬ açıkla­ böyle daima bir tanımla¬ gibi birdasonuç nün olduğu çıkartılabilir. manın bu haklı noktada durmasına olanak yokur. AksiGerçi halde, bilimlerde güçlüsürecin söz konusu tamamıyla yalnız ve ma gene yanlışgibi sayılmaz, nün daima haklı olduğu bir sonuç çıkartılabilir. Gerçi böyledoğasını bir tanımla­ 'ninsürecin gözdenve seçimi niteliğini paradigmalar yapılansayılm ma gene tamarasında am ıyla yanlış az,belirleyen yalnız sözotorite konusu doğasını yalnızcagözden paradigma oto¬ yargıcı, koşuluyla. tartışmalarının kaçırmamak paradigmalar arasında Eğer yapılan seçimi belirleyen otorite’nin niteliğini olsaydı, tartışmaların bir otorite özellikle meslek hem deak sonucu ge¬ rite, kaçırmam koşuluyla. Eğerdışı paradigma tartışmalarmın yargıcı, yalnızca oto­ bir devrim saltge­ bunadışı fakat Bilimin devrim nerite, bilimsel hem olabilirdi, de özellikle meslek bir otorite olsaydı,denemezdi. tartışmalarm sonucu özgü bir kendineBilimin gücün bir hayli paradigma var yapacak ne olması devrimbile, olabilirdi, fakatseçimi, buna bilim sel bir devrim denemezdi. salt geliş¬bir veözgü yaşaması bağlıdır. olmasına topluluğun Bilimin verilmişseçim var olmasıüyelerine bile, paradigma i yapacak gücün bir hayli kendine ise,vesanı¬ özgü' olması mesi ne derece için bu topluluğun topluluğun üyelerine verilmiş olm'kendine asm a bağlıdır. Bilimingerektiği yaşaması geliş­ da gücünün denetiminin bilimselnegirişim insanlığın tümiçin rım mesi bu topluluğun dereceüzerindeki ‘kendine özgü’ olmasıyagerektiği ise, zasanı­ kayıtlardenetiminin Hakkında tarihsel bulunan her yıflığıyla ölçülebilir.bilimsel rım tüm insanhğm girişim üzerindeki yauygarlığın da gücününbir za­ vs.her olduğunu yasaları siyasi düzeni, görü¬bü dini, bir tarihsel teknolojisi, bir sanatı, bir yıflığıyla ölçülebilir. Hakkında kayıtlar bulunan uygarlığın sa¬ eşit bilegörü­ bugünün Birçokbir yoruz. gelişme düzeyine uygarlık teknolojisi, sanatı, bu biryönlerden dini, bir siyasi düzeni,.yasaları vs. olduğunu uygarlıklarda Yunanistan'dan kaynaklanan Fakat yalnızca yılabilir. yoruz. Birçok uygarlık Helenik bu yönlerden bugünün gelişme düzeyine eşit bile sa­ bilgi¬ Bilimsel bir çaba buluyoruz. denebilecek olsa bilim düzeyde temel yılabilir. Fakatdeyalnızca Helenik Yunanistan’dan kaynaklanan uygarlıklarda dört denebilecek ise,olsa Başka ürünü olmuştur. sonbilim yüz yılda Avrupa'nın kısmıde büyük nin temel düzeyde bir çaba buluyoruz. Bilimsel bilgi­ o son derece kaynaklandığı yerde,kısm zaman hiçbir hiçbir nin büyük ı ise, son bilimsel dört yüz üretkenliğin yılda A vrupa’nın ürünü olmuştur. Başka özgü topluluklar yaşatılamamıştır. kendine hiçbir yerde, hiçbir zaman bilim sel üretkenliğin kaynaklandığı o son derece özellikleri nelerdir? Konu haliyle çok daha ge¬ en temel Bu toplulukların kendine özgü topluluklar yaşatılamamıştır. açıkge­ sonradan düzeltilmeye alanda yalnızca gerektiriyor. niş bir Buinceleme toplulukların en temelBu özellikleri nelerdir? Konu haliyle çok daha birtarihçileri inceleme gerektiriyor. Buzaman alanda yalnızca açık bir biçimdedüzeltilmeye çarpıcısonradan karşılaşırlar. Bilim özellikle 'körlük'le çoğu bu tür (3)niş Bilim sınıflarında ders verdikleri öğrenciler arasından genellikle en verimli olan grup, bilimlerden tarihi (3) Bilim tarihçileri bu tür ‘körlük'le çoğu zaman özellikle çarpıcı bir biçimde karşılaşırlar. Bilim öğrencilerdir. Fakat bu grup aynı zamanda da, başlangıçta en çok güçlük çıkaranıdır, gelen tarihi sınıflarında ders verdikleri öğrenciler arasından genellikle en verimli olan grup, bilimlerden bilim öğrencileri 'doğru yanıtları' bildikleri için, eski bir bilim dalını kendi görüş açısından çünkü gelen öğrencilerdir. Fakat bu grup aynı zam anda da, başlangıçta en çok güçlük çıkaranıdır, incelemelerini sağlamak son derece güç bir iştir. çünkü bilim öğrencileri doğru yanıtları’ bildikleri için, eski bir bilim dalını kendi görüş açısından incelemelerini sağlamak son derece güç bir iştir.

173 173

ılacak bazı genellemeler yapabiliriz. Bununla beraber, profesyonel bir biılacak bazı genellem eler yapabiliriz. Bununla profesyonel bidek şimdiyebir üyesi olabilmek bazı beraber, önkoşulların çevrenin için istenen msel msel çevrenin üyesi olabilm ek için istenen önkoşulların şimhakkındiye dek doğanın gerek. Örneğin olmaları bilim adamıbazı davranışları aklanmış şıklanmış gerek. Örneğin bilim adamı doğanm hakkmolarak,davranışları doğaya duyduğu aki sorunlarıolmaları olmalıdır. Buna ek çözmeye yönelmiş aki sorunları çözmeye yönelmiş olmalıdır. Buna ek olarak, doğaya duyduğu gi ne kadar geniş kapsamlı olursa olsun, ele aldığı sorunlar ayrıntıya inmeline kadar genişyeterli kapsamlı olursaçözümler olsun, elekişisel aldığıolmaktan sorunlar ayrıntıya inmelikiöte, bir çok bulduğu önemlisi, ir.giDaha ir. Daha önemlisi, yeterli bulduğu çözümler kişisel bir çok kiAncak, aynıolmaktan zorundadır. görüşleriöte, ı tarafından paylaşacak kabul edilmek I tarafından kabul edilm ek rastgele zorundadır. Ancak, aynı görüşleri paylaşacak tümünden adamıdeğil, bilim kişilerden seçilen ıpluluk, toplumun ıpluluk, toplumun tümünden rastgele seçilen kişilerden değil, bilim adamıın meslektaşlarından oluşan, kesinlikle tanımlanmış bir topluluktur. Bilim¬ ın meslektaşlarmdan oluşan, kesinlikle tanımlanmış bir topluluktur. Bilim ko- ­ birisi bilimsel bile kurallarından de, ci yaşamın, yazılı olmasa en güçlü ci yaşamın, yazılı halk olmasa bile en gerekse güçlü kurallarından birisi de, bilimsel kodevletin başındakilere kitlelerine gerek geniş başvurma ularda ularda gerek geniş halk kitlelerine gerekse devletin başmdakilere başvurma aşağıdır. Konusunda tek uzman sayılan bir profesyonel topluluğun varlığı¬ Konusunda tek uzman başarıyı sayılan ölçecek bir profesyonel topluluğun varlığıtek yetkinin de o topluluve profesyonel nıaşağıdır. kabul edilmesi m kabul edilmesi ve profesyonel başarıyı ölçecek tek yetkinin de o toplulua tanınması daha başka olgulara da yol açar. Topluluk üyeleri, hem birey a tanınması daha başka olgulara da yol açar. Topluluk bakımından üyeleri, hemoyubirey bir eğitimi ve deneyimi paylaşmaları hem de ortak larak hem de ortak eğitim i ve deneyimi paylaşmaları bakım ından oyubir başka teeşdeğerde yahut bir yargılar çıkaracak kurallarının unlarak tartışmasız un kurallarının tartışmasız yargılar Buna çıkaracak birortak başkabir e.şdeğerde değerlen¬tebenzer sayılmak zorundadırlar. tek sahipleriyahut nelin aelintemeli tek sahipleri sayılmak zorundadırlar. benzer ortak birbirbiriyle değerlenbilimsel başarı için paylaştıklarından irine kuşku duymak,Buna lirme temeli paylaştıklarm dan kuşku duymak, bilimsel b a ş^ ı için birbiriyle etmek Böyle görünüşün olur. kabul bir olabileceğini kıstaslar ÿağdaşmayan kıstaslar olabileceğini kabulsorusuna etm ek olur. Böyle bir görünüşün bir gerçek yol açması kaçınılmazolup olmadığı bilimlerde tek se,lağdaşmayan lır.se, bilimlerde tek bir gerçek olup olmadığı sorusuna yol açması kaçınümazlır. ■ ■ toplulukların ortak özelliklerini sıraladığımız bu ufak liste tamaBilimsel toplulukların ortak özelliklerini sıraladığımız ufak liste tamada zaten Böylebuolması olağan bilim uygulamasına göre hazırlanmıştır. nıylaBilimsel nıyla olağan asına göre hazırlanmıştır. Böyle olmasıvedaeğitizaten bilimuygulam bu tür hazırlanır faaliyetler için adamı aslında ;erekirdi çünkübilim ;erekirdi çünkü bilim adamı aslında bu tür faaliyetler için hazırlanır ve eğitiir. Dikkat edilecek nokta, bu listenin bütün kısalığına karşın bu tür toplulukDikkat edilecek nokta, bu listenin bütünayırdetmek kısalığma için karşm bu tür toplulukarıLr.bütün diğer yeterli profesyonel topluluklardan oluşudur. arı bütün diğer profesyonel topluluklardan ayırdetmek için yeterli oluşudur. bilimden kaynaklandığı halde, belirtmeliyiz ki liste olağan Ayrıca topluluğun V nca belirtmeliyiz olağan tartışmaları bilimden kaynaklandığı halde, ,topluluğun deliste ve özellikleki tepkisonrasında gösterdiği levrimler paradigma levrimler özellikleaçıklayabilecek de paradigma tartışmaları gösterdiği tepkiniteliktedir.sonrasmda erin bir çokveözelliğini Böyle bir topluluğun paerin birdeğişikliğini çok özelliğini açıklayaMlecek niteliktedir. Böyledaha bir topluluğun paönce belirle¬ ilerleme gerektiğini, olarak görmesi adigma adigma değişikliğini ilerleme olarakkendi görmesi gerektiğini, daha önceönemli belirle­ de bu algılayış tarzının tasarısını Şimdi gene kendisinin niştik. niştik.gerçekleştirdiğini Şimdi de bu algılayış tarzmın kendi tasarısını gene kendisinin önemli topluluk paradigma Bilimsel değişikliği görebiliriz. ilçüde ilçüde çözümlenen gerçekleştirdiğini görebiliriz. Bilimsel topluluk en paradigma değişikliği ve kesinliğini çoğuna çıkarmak sayısını yoluyla sorunların /oluyla çözümetkin lenenbirsorunların olağanüstü çin araçtır. sayısını ve kesinliğini en çoğuna çıkarm ak çin olağanüstü etkinbirimi bir araçtır. Bilimsel başannm çözümlenmiş sorun olduğu için ve topluluk belli Bilimsel başarmm birimi çözümlenmiş olduğu ve topluluk belli olduğunu bildiğine iyi için lir ana göre, çok kadar hangi sorunların çözümlenmiş sorun ana adamı kadar hangi sorunlarm çözümlenmiş olduğunu iyi bildiğine çok izlir daha önce bilim tekrar getiren gündeme göre, ulaşan sorunları çözüme bilimaçısını adamıbenimsemeye daha önce çözüm ulaşan sorunları telâar gündeme getiren Bunun için lirızbakış bizzat ilkönce do¬ iknaeedilebilir. lir bakış açısını benim sem eye iknasorunsal edilebilir. içinmeslekte ilkönce bizzat dohaleBunun getirerek tekrar duyulan başarıları tamamlanmış lanın jamn tamamlanmış başarıları tekrar sorunsal hale getirerek meslekte duyulan bir de bu ımniyeti sarsması gerekir. Dahası olay meydana gelip yeni paradig¬ ımniyeti sarsması gerekir.sonra Dahası bubilim olay meydana de yeniiki birkoşulun paradig­ ma bile, adayı öne sürüldükten adamları gelip çok önemli ma adayı öne sürüldükten sonra bile, bilim adamları çok önemli koşulun iyice emin yerine isteksiziki kalacak¬ olmadan bunu benimsemekte getirildiğine yerinebirincisi, getirildiğine iyice önde emin gelen olmadan bunu olarak benimsemekte kalacak­ ve başka yeni aday, ve genel tür¬ yerleşmişisteksiz lardır: birincisi, yeni aday, gelen çözüm ve genel olarak olmak yerleşmiş ve öyle başkagö¬ tür­ bir soruna lülardır: ya da de halledilemeyecek olan önde getirmiş lü de halledilemeyecek olanyeni bir soruna çözüm getirmiş ya dabilimde öyle gö­ sayesinde zorundadır. İkincisi, paradigmanın öncelleriolmak rünmek rünmek zorundadır. yeni paradigmanın öncelleri sayesinde koru¬ kısmınıbilimde büyük bir becerisinin olan somut İkincisi, sorun-çözümleme güçlenmiş güçlenmiş olan somutgerekir. sorun-çözümleme becerisinin büyük tersine, bir kısmını koru­ olması bilimde Diğer bir çok maya yaratıcı alanın elverişli maya elverişli olm ası gerekir. Diğer bir çok yaratıcı alanın tersine, bilimde 174 174

yenilik için yenilik, istenilen bir olay değildir. Sonuç olarak yeni. paradigma¬ becerilerine bir zaman olma¬ sahip lar, hiçistenilen hemen hemen yenilik için yenilik, bir öncellerinin olay değildir.tüm Sonuç olarak yeni, paradigma­ başarıların makla birlikte genellikle geçmiş en somut lar, hem en hem en hiç bir zaman öncellerinin tüm kısımlarını becerilerinebüyük sahipölçü¬ olma­ demakla ve¬ izin ölçü­ gelişmesine korurlar da yeni ve daima somut sorun-çözümlerinin birlikte genellikle geçmiş başarıların en somut kısımlarını büyük rirler. de korurlar ve daim a da yeni somut sorun-çözümlerinin gelişmesine izin ve­ Bu kadarını söylemekle, sorun çözme becerisinin paradigma seçimi için rirler. tek, yahut Daha elbette. temel olduğunu istemiyoruz söylemek tartışmasız Bu kadarını söylemekle, sorun çözme becerisinin paradigma seçim i için biristem kıstasm var elbette. önce olamayaca¬ yüzündensöylem bu türek tek, gördüğümüz yahut tartışmbazı asıznedenler tem el olduğunu iyoruz Daha ayrıntılıvar biliyoruz. ğını bir bilimsel Fakatbazı kesin uzmanlar veolam topluluğunun, önce gördüğümüz nedenler yüzünden bu tür bir kıstasm ayaca­ alabileceği ele sağlamak verilerin elin¬ şekilde için gelişmesini toplu sürekli ğım biliyoruz. Fakat bilimsel uzmanlar topluluğunun, ayrıntılı ve kesin bir den heralabileceği da rahatlıkla Bu süreçiçin söyleyebiliriz. gelenele şeyi yapacağını içinde şekilde toplu verilerin sürekli gelişmesini sağlamak elin­ topluluğun derahatlıkla sorunların şeylerda ki yitirdiği Çoğu kez bazı eski olacaktır. söyleyebiliriz. den gelentabii her şeyi yapacağını Bu süreç içinde atılması devrimler daral¬ gerekir. ilgi alanını topluluğun tabiiDahası, la yitirdiği şeyler topluluğun de olacaktır.profesyonel Çoğu kez bazı eski sorunların olmasın, uzmanlık ve arttırır diğer tır, çevrelerle bilimsel olsun kapsamını atılması gerekir. Dahası, devrimler topluluğun profesyonel ilgi alanmı daral­ bir yandan zaman¬ zayıflatır. iletişimini gelişirken, derinlemesine aynıçevrelerle Bilim tır, uzm anlık kapsam ını arttırır ve bilim sel olsun olm asın, diğer Bunuderinlemesine dailetişimini de olanak genişlemesine belirginleştiği yaparsa bu genişliğin zayıflatır. Bilimyoktur. bir yandan gelişirken, aynı zaman­ olabilir, yön ancak bilimsel alanlarının tek tek başlıca da genişlemesine de olanakuzmanlık yoktur. Bunu yaparsaçoğalması bu genişliğin belirginleştiği bir uzmanlıkların beklenemez. genişleme olması Toplulukların kapsamında başlıca yön ancak bilimsel uzm anlık alanlarının çoğalm ası olabilir, tek tek bu genişleme ayrı ayrı uğradıkları gibi kayıplara gerek bilimin yapıları, çözüm¬ uzm anlıklarm kapsam ında bir olm karşın, ası beklenemez. Toplulukların lediği de gibi tekerkayıplara sorunlar listesinin, durmadan teker sorun gerek bu çözümlerinin yapıları, ayrı ayrı uğradıkları karşm, gerek bilimin çözüm­ böyle bir güvence sağlar. için birlistesinin, Ya dateker gelişmesi tür güvence hiç değilse ola¬ lediği sorunlar gerek de teker sorun çözümlerinin durmadan varsa, nağı sağlayan bunu Bu gene topluluğun yapısıdır. kendi konuda da gelişmesi için bir tür güvence sağlar. Ya da hiç değilse böyle bir güvence bi¬ ola­ limsel biryapısıdır. topluluğun kararından daha uygun kıstas bilmem düşünüle¬ nağı varsa, bunu kendi sağlayan gene topluluğun kendi Bu konuda da bi­ bilir limmi? sel topluluğun kendi kararmdan daha uygun bir kıstas bilmem düşünüle­ Bilimlerdeki ilerleme sorununa daha özenli bir çözümün hangi yönlerde bilir mi? aranması öyle inanıyorum bir yönlerde gerektiğini, bu son bir ki, özenli düşüncelerimiz ölçüde Bilim lerdeki ilerleme sorununa daha çözüm ün hangi göstermiştir. Belki de bilimsel ilerlemenin önce düşündüğümüzden ol¬ aranm ası gerektiğini, öyle inanıyorum ki,daha bu son düşüncelerimiz bir ölçüde farklı birBelki oldu. Fakatdaha konusuilerlemenin tanımı ki, bilimsel giri¬ol­ dukça şu kadarı göstermiştir. desöz bilimsel önce belli düşündüğümüzden bu girişimin ister yaşadığı istemez şim başlıca ilerleme dukça farklısürece bir tanımı söz konusu oldu.özelliği Fakat şu kadarı belli bir ki, tür bilimsel giri­ Dahasürece olacaktır. kesin konuşursak, değişikliklerinin şim yaşadığı bu girişimin paradigma başlıca özelliği ister istemez bilim bir türadamla¬ ilerleme ve onlardan şeyler rını gittikçe daha çokbilim öğrenenlerin gerçeğe değişikliklerinin yaklaştırdı¬ olacaktır. Dahabir kesin konuşursak, paradigma adamlayolundaki da inancımızı örtülü ğırm ya sonunda etmemiz terk gerekebilir. açık ı ve onlardcin bir şeyler öğrenenlerin gerçeğe gittikçe daha çok yaklaştırdı­ ederseniz -ki kadar 'ger¬ zamamdırson bir sayfaya gerekebilir. ikietmemiz ğıDikkat yolundaki açık ya daşimdi örtülütam inancımızı sonunda terk yalnızca terimineederseniz bir sayfaya bu denemede Bacon'dan alıntı bağlamında çek' Difekat -k i şimdi tam Francis zamamdu:son bir Ud kadar ‘ger­ verildi. Hatta son sayfalarda yer bilim adammın sadece çok yerleşik çek’ terimine bu bu denemede yalnızcabile Francis Bacon’dan bir almtı bağlammda Bu bir inancının olarak aldı. yer kaynağı bilim inanca konusun¬ göre, yapma yer verildi. H atta bu son sayfalarda bile sadece bilim adam m m çok yerleşik dabir birbiriyle devrimler sırasında arada inancınmbağdaşamayan kaynağı olarakkurallar yer aldı.yalnızca Bu inanca göre, bilim yapmabir konusun­ var bu zamanlarda birsırasında bilimin teki dışında esasdevrim göreviler daolabilirler, birbiriyle çünkü bağdaşam ayan kurallar yalnızca bir tüm arada kural dizilerini diğer etmektir.bilim Bu denemede betimlenen gelişmeci var olabilirler, çünküsaf budışı zamanlarda in esas görevi bir teki dışm da tüm yolaetmektir. çıkan bir Bu başlangıçlardan süreci süreç, evrim arda ge¬ art gelişm diğerilkel kural dizilerini saf dışı denem edeolmuştur: betim lenen eci her biraz len ve doğanın aşamasında incelikle daha ve ayrıntılı anlaşıldığı süreç, ilkel başlangıçlardan yola çıkan bir evrim süreci olmuştur: art ardabir ge­ da söylenecek sürecin belli bu incelikle söylenmiş ya süreç. şey, ve bir yerebir hiçbir len veFakat her aşamasmda doğanm biraz daha ayrıntılı anlaşıldığı doğru evrim yaptığını Bu gösteremez. boşluk kaçınılmaz okuru süreç. Fakat söylenmiş ya da söylenecek hiçbir şey, bu olarak sürecinbirçok belli bir yere edecektir. rahatsız önceden bilimi, bir tarafından Çünkü doğa saptanmış doğru evrim yaptığını gösteremez. Bu boşluk kaçmılm az olarak birçokama¬ okuru doğru sürekli carahatsız yaklaşan olarak görmekbir tek insan çabası hepi¬ edecektir. Çünkühemen bilimi,hemen doğa tarafından önceden saptanmış ama­ kalıcı bir alışkanlık mizde ca doğru sürekli yaklaşanhaline hemengelmiştir. hemen tek insan çabası olarak görmek hepi­ Böylekalıcı bir amacın olması haline de gerekli midir? Bilimin hem varlığıgerçekten mizde bir alışkanlık gelmiştir. Böyle bir amacm olması gerçekten de gerekli midir? Bilimin hem varlığı­ 175 175

nı hem de başarısını, topluluğun herhangi bir zamandaki bilgi düzeyinden ha¬ bellidüzeyinden bir tek tam, evrimı,olarak Doğanınbilgi eden açıklayamaz reket nı hem de bir başansm topluluğun herhangimıyız? bir zamandaki ha­ ert , gerçek açıklaması başarının nesnel ve bilimsel reket ve eden bir evrim olarak olduğunu açtkIayamtasarlamak az mıyız? Doğanın belli bir tek tam bizi bu son de açıklam görmeken uygun hedefe netasarlam derece yakınlaştırdığında nesnelölçütünü ve gerçek ası olduğunu ak ve bilim sel başarının bu kadardeyararlı 'Bilmek-istediğimize-doğru-evrim' gerçekten uygun ölçütünü bizi bu son hedefe ne derece yakınlaştırdığında düşün¬ görm ek mıdır? cesinin 'bildiklerimizden evrim' düşüncesini koymayı bir yerine, -başlayangerçekten bu kadar yararlı mıdır? ‘Bilmek-istediğimize-doğru-evrim’ düşün­ da koymayı belki bir sürü rahatsızevrim böylece izden öğrenebilsek, kurtulmuşbir edici’sorundan cesinin yerine, ‘bildiklerim -başlayandüşüncesini olurduk. öğrenebilsek, belki böylece bir sürü rahatsız edici sorundan da kurtulm uş Bilimsel ilerleme üzerine bu almaşık görüşün sonuçlarını henüz tüm ay¬ olurduk. verdiğimiz belirlemem Fakat kavramsal rıntılarıyla Bilimsel ilerlem e olanaksızdır. üzerine bu alm aşık burada görüşünsalık sonuçlarını henüz tüm aybir yüzyıl önce Batı'da olduğunu çok yakın gör¬ yer rmdeğiştirmenin, tılanyla belirlemem olanaksızdır. Fakatyapılana burada salık verdiğimiz kavramsal nedeni, Özellikle her iki yardımcı olduğu böyle olmasının memize kesindir. yer değiştirmenin, B atı’da bir yüzyıl önce yapılana çok yakın olduğunu gör­ Dar¬iki deyardım engelin esas yer değiştirmeye aynı olmasıdır. örnekte karşı çıkartılan memize cı olduğu kesindir. Özellikle böyle olmasının nedeni, her evrim ilk kez yılında, doğal ayıklanma yayınladı¬ 1859 de win örnekte yer değiştirmeye karşı yoluyla Çıkartılan esas kuramını engelin aynı olmasıdır. Daradamını asıl rahatsız değiştiği ne fikriy¬ eden, zaman, bilim birçok ğıwin türlerin 1859 yılmda, doğal ayıklanma yoluyla evrim kurammı ilk kez yaymladıde dahilfikriy­ olma olasılığı. her türemiş de insanın diğınezaman, birçokmaymundan bilim adammı asıl rahatsız eden, ne İnsanmki türlerin değiştiği evrim zaten birikiyordu evrime eden on yıllardan işaret m çeşit di ne de insanın aymkanıtlar undan türemiş olmaberi olasılığı. İnsanm ki devedahil her bile. Her nevekadar önceden yayılmıştı çoktan beri dahaişaret düşüncesi sürülmüş, çeşit evrime edenöne kanıtlar on yıllardan zaten birikiyordu evrim bazı dini çevrelerin özellikle de bile direnişle, evrim bu şekliyle düşüncesi daha önceden öne sürülmüş, çoktan yayılmıştı bile.direnişleriyle Her ne kadar dikilen büyüğü ol¬ en direnişleriyle önüne de zorlukların Darwin'cilerin da, bubile karşılaştıysa evrim bu şekliyle direnişle, özellilde bazı dini çevrelerin dahadikilen özgü maktan büyük zorluk çok uzaktı. çok Darwin'e düşün¬ol­ karşılaştıysa da, buAsıl Darvvin’cilerin önüne zorlukların enbir büyüğü öncesi Darwin kuramlarının ceden Tanınmış kaynaklanıyordu. m aktan çok uzaktı. A sıl büyük zorluk daha çok evrim Darvvin’e özgü bir hepsi düşün­ ve Alman Chambers, Spencer kuramlarıdoğaöncesi -Lamarck, filozoflarının ceden kaynaklanıyordu. Tanınmış Darwin evrim kuram larınınevri¬ hepsi bir süreç bir hedefe İnsankuram olarakdoğa yönelik mi belliarck, düşüncesinin anlamışlardı. -Lam Chambers, Spencer ve Alman filozoflannm ları- evri­ bitkilerle yaratıldığından vemi tüm hayvanlar yaşam belki de belli bir hedefe yönelikdünyasınm, bir süreç olarak anlamışlardı. İnsanberi, düşüncesinin zihninde,hayvanlar inanılırdı. da ta¬de Tanrı'nın 'en ilk' düşünce yabelki hep varolduğuna ve tüm bitkilerle dünyasınm, yaşamBu yaratıldığından beri, hazır olan bir evrimci her yeni aşaması gelişmenin başlangıçtan sarının, T ann’nm zihninde, hep varolduğuna inanılırdı. Bu ‘en ilk ’ düşünce yatasa¬ da tagerçekleşmesinden mükemmele yakınlaşarak rının başka biraz daha her sarmın, evrim ci gelişmenin yeni aşaması başlangıçtan hazır olan bir bir şey tasa­ değildi. rının m(4) ükem m ele biraz daha yakınlaşarak gerçekleşm esinden başka bir şey Birçokları değildi. (4) için, bu tür teleolojik (erekbilimsel) evrim düşüncesinin yıkıl¬ (5) yutulur Darwin'iniçin, önemli ve en zor en (erekbilimsel) olanıydı.yıkıl­ önerileri masıBirçokları bu türarasında teleolojik evrim düşüncesinin ola¬(5) ne Tanrı tanımıyordu, kurulmuş Türlerin Kökeni hiçbir hedef ması Darvvin’in önerileri arasında en önemli ve entarafından zor yutulur olanıydı. ve çok daha ayrışmış Bunun yerine dahanegelişkin, he de doğa nı, tarafından. Türlerin Kökeni hiçbir hedef tanımıyordu, Tanrı tarafmdan kurulmuş ola­ sorumlu ağır fakat daha örgenliklerin oluşumundan şaşmaz uzmanlaşmış nı, he de doğa tarafm dan. Bunun yerine daha gelişkin, daha ayrışmış ve çok iş gören olan andafakat do¬lu içinde ve şuağır yaşayan öge, varolan daha uzm anlaşmçevre ış örgenliklerin şaşmörgenliklerle az oluşum undan sorum ayıklanma insan eli gibi birer uyum İnsan ve ğal gözü süreciydi. olan öge, varolan çevre içinde şu ve anda yaşayan örgenliklerle iş şaheseri gören do­ bir yaratıcı¬ önceleri olan dahaeli üstünuyum tasanmı -ki bu organların ğal organlar ayıklanmbile a süreciydi. İnsan gözü ve insan gibi birer şaheseri kanıtlarüstün ve organlar önceden bile bir planın tasanm olarakbirgösteril¬ varlığına güçlüönceleri nın hazırlanmış olan - k i bu organların ı daha yaratıcıfakatkanıtlar belirli olarak en ilk başlangıçtan yola çıkan miştihiçbir hedefe şekilde nm veaynı önceden hazırlanmış bir planm varlığma güçlü gösteril­ ayıklanmanın, doğru gitmeyen ürünleriydiler. örgenlikler bir sürecin Doğal m iştiaynı şekilde en ilk başlangıçtan yola çıkan fakat belirli hiçbir hedefe olarak üst düzey bir çeşitDoğal rekabet arasında yaşamı hay¬ doğru gitm eyensürdürmeye bir sürecin yönelik ürünleriydiler. ayıklanmanm , örgenlikler ve bitkilerle vanlar da üretmiş birlikte eye insanları en arasında yaşam ı sürdürm yönelik bir çeşitolması rekabetDarwin'ci olarak üstkuramın düzey hay­ ve rahatsız yerde, edici birlikte olmadığı yönüydü. hedefin Belirgin 'evrim'en güç vanlar ve bitkilerle insanları da bir üretmiş olması Darvvin’ci kuramm ve Eiseley, rahatsızDarwin's edici yönüydü. Belirginand birthe hedefin olmadığı yerde, ‘evrim ’ (4)güç Discovered Loren Century: Evolution It (Darwin'in Men who Yüzyılı: Evrim ve Onu Keşfedenler) New York, 1958, 2. 4-5. Bölümler. (4) Loren E iseley, D a rw in’s Century; Evolution and the Men who Discovered İt (Darvvin’in (5) Bu sorun üzerinde yapılmış en önde gelen Darwin'ci mücadele hakkında etkileyici bir açıkla¬ Yüzyılı: Evrim ve Onu Keşfedenler) New York, 1958, 2. 4-5. Bölümler. ma için bkz. A. Hunter Dupree, Asa Gray, 1810-1888. Cambridge, Mass. 1959, s. 295-306, 355(5) Bu sorun üzerinde yapıirhış en önde gelen Darvvin’ci mücadeie hakkında etkileyici bir açıkla­ 83. ma için bkz. A. Hunter Dupree, Asa Gray, 1810-1888. Cambridge, Mass. 1959, s. 295-306, 355-

83.

176 176

.

'gelişme' ve 'ilerleme' terimlerinin ne anlamı olabilirdi? Bir çok kişiye bu ‘gelişmansızın e’ ve ‘ilerlem e’ terim lerinin ne görünmeye anlam ı olabilirdi? Bir çok kişiye bu terimler kendi kendileriyle başlamıştı. çelişir terimler ansızui kendi kendileriyle çelişir görünmeye başlamıştı. Örgenliklerin evrimiyle bilimsel düşüncenin evrimi arasında bağlantılar rgenliklerin evrim bilim selgötürme düşüncenin evrim i arasmFakat da bağlantılar kuranÖbir bu so¬ benzetmeyi tehlikesi fazla çokiyle ileri olabilir. kuran bir benzetm çokkonular fazla ileri götürm edaha tehlikesi Fakat bu so­ bölümünün ele eyi aldığı nuç iyi birolabilir. kurula¬ benzetme açısından nuç bölüm ününBÖlüm'de ele aldığıdevrimlerin konular açısından daha iyi birolarak benzetme kurula­ mazdı. Onikinci betimlenen sonuca bağlanması mazdı. Onikinci BÖlüm’de devrimlerin bağlanması olarak betimlenen bilimsel süreç topluluk içerisinde gelecek bilimselsonuca tarzları arasmda uygulama süreç bilimsel topluluk içerisinde bilimsel uygulama tarzlan arasmda gelecek için en uygun olanının çatışma yoluyla ayıklanması şeklinde görülebilir. Bir¬ için en uygun çatışma yoluyla ayıklanması görülebilir. Bir­ birinden bilim m olağanolanm bu tür bir şeklinde ayıklan¬ dizi devrimci ayrılmış deVreleriyle birinden olağan bilimçağdaş devreleriyle bu tür bir devrimci manın sonucu, toplam vedizi bilimselayrılmış de birerayıklanbilgi dediğimiz hepsi uyum manm toplam sonucu,tümüdür. çağdaş bilimsel bilgi dediğimiz hepsi de birer uyum olan araçların harikası Bu gelişimci gelen süreçte ardvearda aşamala¬ harikası olan araçlarm tümüdür. Bu gelişime! süreçte ard arda gelen aşamala­ rı belirleyen özellikle, ayrışmada ve uzmanlaşmada kaydedilen artıştır. Tıpkı rı belirleyen özellikle, ayrışmada ve uzmanlaşmada kaydedilen artıştu:. Tıpkı biyolojik evrimde belirli de tümüyle olduğunu gibi, bu sürecin varsaydığımız biyolojik evrimde olduğunu varsaydığımız gibi,yalandan bu sürecin de tümüyle bir hedef hiç olmadan, yani her sabitbelirli ve benzediği aşamasının daha hiç birbir hedef olmadan, yaniolmadan her aşamasmm daha yakmdan benzediği sabit meydana sürekli bilimsel de akla gelmesi 'gerçek' tamamen yat¬ve sürekli bir bilimsel ‘gerçek’ olmadan meydana gelmesi de akla tamamen yat­ kındır. kındır. Kanıtlamamızı buraya kadar izlemiş olan herkes gene de bu evrim süreci¬ Kanıtlamamızı buraya kadar sormak izlemiş gereğini olan herkes gene de İnsan bu evrim süreci­ da dahil, duyacaktır. nin nasıl işlerlik kazanabildiğini nin nasıl kazanabildiğini ak şey gereğini duyacaktır. İnsan Bu da sağ¬ dahil, de mümkün denen bütün doğaişlerlik ki, bilimsorm nasıl olmalıdır olabilsin? bütün doğa nasıl olmalıdır ki, bilim denenerişilemiyor şey de mümkün olabilsin? Bu sağ­ lam neden başka birliğine da, bilimsel alanlarda topluluk¬ görüş lam varılabiliyor? görüş birliğineBu neden alanlarda erişilemiyor da, bilimsel topluluk­ da bir paradigma larda birliği nasıl oluyor görüşbaşka değişikli¬ larda varılabiliyor? Bu gibi görüş birliği nasıl oluyor da bir değişikliğinin paradigma değişikli­ öbürüne olduğu aktarılabiliyor? ğinden önce Paradigma ğinden öbürüne olduğu aktarılabiliyor? Paradigm a değişikliğinin önce bilinenlerden birgibi bir araç herhangi anlamda daha mükemmel üretebilmesinin bilinenlerden herhangi b k anlamda daha mükemmel bir araç üretebilmesinin nedeni ne olabilir? Bir bakış açısından, bu soruların birincisi hariç hepsini nedeni nesayılırız. olabilir? Başka B ir bakış açısından, sorularınbaşladığımız birincisi hariç hepsini bir açıdan yanıtlamış ise, bu denemeye zamanki yanıtlam ış sayılırız. B aşka bir açıdan özgü ise, denem başladığım zam anki kadar yanıtsız kalmaktadırlar. Kendine gereken yalnızızbilimsel olmasıeye kadar yanıtsız aktadırlar. bir Kendine olması gereken bilimsel O topluluğun değildir.kalm dayalnız topluluk olduğu dünyanın özel oldukça parçasıözgü topluluk değildir. O topluluğun bir parçası olduğu dünyanm da oldukça özel bazı niteliklere olması bunların ne gerekir oldukları hakkında baş¬ ve sahip bazı niteliklere sahip olm ası gerekir ve bunların oldukları hakkında baş­ langıçta daha Ancak bu som, fazla olduğundan değiliz.ne -yani in¬ aydınlanmış langıçta daha aydmlanmış değiliz.gerektiği Ancak bu soru, -y ande¬ i in­ tanıyabilmesi onu olduğundan sanın dünyanın nasıl olması bu içinfazla sorususanın onu tanıyabilm esi bir içinsom dünyanm nasıl olm ası sorusu-kadar bu de­ Tersine olduğu değildir. bu,gerektiği bilimin kendisi yaratmış nemenin nemenin yaratmış olduğu dek bir soru değildir. Tersine Burada bu, bilimin eski de yanıtsız ve bugüne bir somdur bulmasıkadar da kalmıştır. yanıtkendisi eski bir sorudur bugüne dek gelişen de yanıtsız kalmıştır. Burada yanıt bulması Kanıt gerekmiyor yoluyla elbet. ve bilim bağdaşabilen herda düşüncesiyle gerekmiyor elbet. K anıt yoluyla gelişen bilim düşüncesiyle bağdaşabilen her bilim burada doğa kavrayışı, evrimci geliştirilen bağdaşabilir. görüşüyle de

doğa kavrayışı, buradabilimsel geliştirilen evrim ci bilim görüşüyle de bağdaşabilir. Bu aynı zamanda üzerine gözlemlerin yakın görüş yaşam temeline Bu görüşolduğuna aynı zamgöre anda de, bilim selçözülmemiş yaşam üzerine yakın gözlem lerin çabala¬ tem eline hâlâ sorunları kumlmuş çözümleme kurulm uş olduğuna de, hâlâ çözülmvar emdemektir. iş sorunları çözümleme çabalakullanılması güçlü içingöre rında kanıtlamalar rmda kullamiması İçin güçlü kanıtlamalar var demektir.

177 177

SONSÖZ: SONSÖZ:1969 1969

Bu kltabm ilk yayınlanışından bu yana yedi yıla yakın bir zaman geçti. (1) Bu kitabm ilk yayınJamşından bu yana yedi yıla yakın bir zaman geçti. (1) Bu süre içinde çalışmalarımın ilerlemesi, kitapta ele alman bir kısım sorunu Bu sürekavramamı alarımTemel ın ilerlemesi, kitapta ele alman pek sorunu noktalarda sağladı. bakış değiştirmiş açısını bir kısım daha iyi içinde çalışm daha iyi kavram am ı sağladı. Temel noktalarda bakış açısını pek değiştirmiş değilim, ama bütünü ilk ortaya koyuşumda, gereksiz bazı zorluklar ve yanlış değilim, ama bütünü ilk ortaya koyuşumda, gereksiz bazı zorluklar ve yanlış yaratan yönler olduğunu şimdi görebiliyorum. Bu yanlış anlama¬ anlamalar anlamalar yaratan yönler olduğunugöre, şimdi görebiliyorum. Bu yanlış anlam kaldırılmaları ait olduğuna bana belli ortadan bira­ lardan bazıları da bana lardankazandırarak bazılan da bana ait olduğuna göre, ortadan kaldunlmaları bana belli bir yazımına (2) bir temel yeni kitabın oluşturabilir. zaman sonuçta zaman kazandırarak sonuçta kitabm yeni bir yazımma temel oluşturabilir. (2) O zaman kadar, gerekli olan düzeltmeleri yapmak, sık sık tekrarlanmış eleşti¬ O zaman kadar, gerekli olan düzeltmeleri yapmak, sık sık şu tekrarlanmış eleşti­ ve kendi anda ne yönde belirtmek düşüncemin görüşlerimi üzerine riler riler üzerine görüşlerim i belirtm ek ve kendi düşüncem in şu anda ne yönde elime fırsatı bu geçen olduğunu sevinçle karşılıyo¬ açıklamak için gelişmekte gelişmekte olduğunu açıklamak için elime geçen bu fusatı sevinçle karşılıyorum. (3) rurn. (3) yer alan başlıca zorluklar paradigma kavrammın çevresinde İlk metinde İlk m etinde yer alan başlıca zorluklar paradigma kavram m m çevresinde buradan isterim. (4) hemen toplandığı Başlangıcı için tartışmaya başlamak toplandığı için tartışm aya buradan başlamak isterim. (4) Başlangıcı hemen bilimsel kavramını paradigma topluluk ilk altbölümde düşüncesinden izleyen izleyen ilk altbölüm de paradigma kavrammı bilimsel topluluk düşüncesinden ayırmak gereğine işaret ederek bunun nasıl yapılabileceğini gösteriyor ve bu¬ ayırmak gereğine işaret ederek bununbazı nasılönemli yapılabileceğini ve bu­ belirtiyorum. ayrışmanın sonuçlarınıgösteriyor olan analitik nun sonucu nun sonra sonucu olan analitik ayrışm anın bazı önemli sonuçlarını belirtiyorum . özelliklerini önceden üzere, paradigma Daha belir¬ arayışının saptamak Daha sonra paradigm a arayışmm özelliklerini saptamak üzere, önceden belir­ lenmiş bir bilimsel topluluktaki üyelerin davranışlarının incelenmesine geçilenmiş bir bilimsel topluluktaki üyelerin davranışlarının incelenm esine geçi-

(1) Bu sonşöz ilk olarak, bir zaman öğrencim ve uzun zamandır-dostum olan Tokyo Üniver¬ (1) Bu sonşöz ilk olarak, bir zam anisteği öğrencim ve kitabın uzun zamandır Uostum Tokyo konul¬ Üniver­ yaptığıolan Nakayama'nın Japonca'ya üzerine, çevirisine Dr. Shigeru sitesinden sitesinden Dr. Shigeru isteğiyazının üzerine,oluşmasını kitabın Japonca’ya yaptığı çevirisine gösterdiği beklerken Bu fikri Nakayama’nın sabırkonul­ ve mak için olduğu kadar, için yazıldı. mak için yazjildı.baskıda Bu fikrida için olduğu kadar, yazının beklerken gösterdiği sabır ve yayınlamasına verdiği minnettarım. için de kendisine izinoluşmasını sonucun İngilizce İngilizce da yayınlamasına izinkalkışmadım için de kendisine minnettarım. bir yenidenverdiği yazıma dizgi hatalarıyla, ve bazı (2)sonucun için sistematik Elinizdeki baskıbaskıda (2) çarpan Elinizdeki baskıiçeren için sistem bir yeniden kalkışmadım ve bazTdizgi hatalarıyla, yapmadım. bölüm bir ikiatik göze Bunlardan hatalar dışında, yazıma hiç bir değişiklik birisi göze çarpan hatalar içeren 18. bir iki bölüm dışında, hiç bir değişiklik yapmadım. birisi mekaniğinin gelişmesinde oynadığı yüzyıl Principa rolünBunlardan betimlenmeNewton'un yapıtının Nevvton'un Principa yapıtının 18. yüzyıl mekaniğinin gelişmesinde oynadığı rolün betimlenme­ sidir, bkz. yukarıda (59-61) inci sayfalar. Diğeri ise, sayfa (99) da anlatılan, bunalıma karşı tepkil¬ bkz. yukarıda er sidir, konusuyla ilgilidir. (59-61) inci sayfalar. Diğeri ise, sayfa (99) da anlatılan, bunalıma karşı tepkil­ konusuyla yönde ilgilidir. (3)erAynı başka gözlemlerim iki yeni denememde görülebilir: 'Reflections on My Critics' (3) Aynı yönde Üzerine başka gözlemlerim iki yeni denememde görülebilir: ’Reflections Critics’ of Knowledge (EleştirionveMy and the Growth (Eleştirmenlerim Düşünceler) Criticsm Bilginin (Eleştirmenlerim Üzerine Düşünceler) Criticsm and the Grovvth of Knovvledge1970 (Eleştiri ve Bilginin Cambridge ve Alan Musgrave, ve 'Second Imre Lakatos .Gelişmesi) adlı kitapta; der. .Gelişmesi) adlı kitapta; der. İmre Lakatos ve Tereddütler) Alan Musgrave, am bridge 1970 ve ‘Second Hakkında The C Structure of Scientific Thoughts on Paradigms' (Paradigmalar Theo¬ Thoughts Paradigms’ (Paradigmalar Hakkında Tereddütler) TheUrbana, Structure of Scientific ThedIllinois, der. Frederick (BilimselonKuramların Suppe, ries adlı kitapta, Yapısı) 1970/1971. (Bilimsel Kuramların Yapısı) adlı kitapta, der. Frederick Urbana, aldığıIllinois, kitabı1970/1971. Düşünceler' ilkini aşağıda olarak, Suppe, Buries kısaca içinde yer Bilginin denemelerin Bu denem elerin ve ilkin i aşa ğıda kısaca D üşünceler’ olarak, içinde ye r aldığı kitabı Bilginin de Tereddütler denemeyi anacağım'. şeklinde ikinci olarak Gelişmesi şeklinde ikincitarzımın denemeyi de Tereddütler olarak anacağım’. için bkz. Margaret Mastermen, Paradigmaları güçlü bir eleştirisi (4)Gelişmesi ilk ve özellikle sunuş (4) Nature Paradigmaları ilk sunuş(Bir tarzımın özellikle Doğası) güçlü birBilginin eleştirisi için bkz. kitabında Margaret ve Mastermen, Paradigmanın Gelişmesi of a Paradigm" Dudley "The "The Nature a Paradigm” (Bir Paradigmanın Doğası) Bilginin Gelişmesi kitabında ve Dudley Yapısı) Devrimlerin "Revolutions" "The of Philosophical (Bilimsel Shapere, Structure of Scientific Shapere, “The Dergisi) Structure Scientific “Revolutions” (Bilimsel Devrimlerin Yapısı) Philosophical s. 383-94. (Felsefe 63,of1961. Review Revievv (Felsefe Dergisi) 63, 1961. s. 383-94.

178 178

yorum. Bu yöntem sayesinde kitapta 'paradigma' teriminin iki ayrı anlamda yorum. Buolduğu yöntemhemen sayesinde kitapta ‘paradigm a’ teriminin ayrı toplu¬ biranlamda kullanılmış çıkacaktır. ortaya, Bir tarafta, terim iki belli kullanılmış hemen ortaya,çıkacaktır. Bir tarafta, tekniklerin terim belli bir toplu­ tarafından bütünü¬ luğun üyeleri olduğu paylaşılan inançların, değerlerin, luğun üyeleri tarafmdan paylaşılan inançların, değerlerin, tekniklerin bütünü­ nü temsil etmektedir. Diğer tarafta da bu bütünün içinde bir tek tür unsur söz nü tem sil etmektedir. Diğer tarafta dakullanılan bu bütününveiçinde bir tek tür unsur söz model yahut konusudur: örnek olağan olarak zaman gerektiği konusudur: m odel yahut örnek olarak kullanılan ve gerektiği zaman olağan bilimdeki bütün diğer bulmacaların çözümleme temeli olarak kesin kuralların bilimdeki bütün diğer bulmbulmaca-çözümleri. acalann çözümlemeTerimin temeli olarak kesin kuralların yerine kullanılabilen somut 'sosyolojik' diyebi¬ yerine kullanılabilen somut bulmaca-çözümleri. Terimin ‘sosyolojik’ diyebi­ 2 numaralı altbölümün 3 numaralı leceğimiz ilk anlamı, aşağıda konusudur. leceğim iz ilk anlamı, aşağıda 2 numaralı altbölüm ün konusudur. 3 numaralı altbölümde ise paradigmalara geçmişteki örnek başarılar olarak yaklaşılacak¬

altbölümde ise paradigmalara geçmişteki örnek başarılar olarak yaklaşılacaktır.

"

tur.Paradigma'nın ikinci anlamı, hiç değilse felsefi açıdan,. daha derin olanı¬ Paradigm ikinci anlamı, hiç değilse felsefi açıdan, daha derin olanı­ dır. Kitabın anlamalar açtığı; de benim yola’nm yanlış ve çatışmaların, özellikle dır. K itabın yol açtığı; yanlış anlam alar ve çatışm aların, özellikle de benim bilimi öznel ve akıldışı bir girişim olarak canlandırdığım suçlamalarının ana bilimi öznel ve akıldışı bir girişim olarak canlandırdığım ana bu anlam ileri sürdüğüm kaynağı bazı görüşlersuçlamalarmm çerçevesinde olmuştur. Bu so¬ kaynağı bu anlam çerçevesinde ileri sürdüğüm bazı görüşler olmuştur. Bu so­ runları da 4 ve 5 inci altbölümlerde ele alacağım. Bunlardan ilkinde, paylaşırunları da 4 vesöylenmeden 5 inci altbölümlerde ele alacağım. ilkinde, paylaşı­ lan örneklerde varsayılmış olduğunu Bunlardan gösterdiğim bilgi öğeleri lanöznel örneklerde söylenm eden varsayılmış olduğunu gösterdiğim bilgi öğeleri terimleri gibi için kullanmanın olmadığı kanıtlama¬ ve 'Sergisel' doğru için öznel ve ‘Sergise!’ gibi terimleri kullanmanm doğru olmadığı sı yapılmaktadır. Bu tür bilgiyi, temelde bir değişikliğe uğratmadan,kanıtlama­ kuralla¬ sı ve yapılmaktadır. Bu tür bilgiyi, söz temelde bir değildir değişikliğe uğratmadan, kurallaelbet, rın anlatmak sis¬ konusu ama gene de ölçütlerin diliyle rm ve ölçütlerin diliyle anlatmak sözbakımlardan konusu değildir elbet, ama gene sis­ tematik, bir de ve bazı açık zamanla kanıtlanmış bilgi düzeltilmeye tematik, zamanla kamtlanmış ve bazı bakımlardan düzeltilmeye açık kuram bir bilgi bu kanıtlamayı, altbölümde olduğu kesindir. 5 numaralı iki bağdaşmaz olduğu bir kesindir. numaralı altbölümde bu kamtlamayı, iki bağdaşmaz kuram arasında Bu bağlamda, sorununa uygulayacağım. seçim 5yapma eş ölçütle¬ bir seçim yapm a sorununa uygulayacağım. Bu bağlamda, eş ölçütle­ dil rearasmda topluluklarının üyeleri ola¬ vurulamayan görüşlere sahip kişilerin farklı re görülmesi vurulamayan görüşlere sahip kişilerin farklı dil topluluklarmm üyeleri ola­ rak aralarındaki sorunlarının gerektiği, diğe¬ da bir dilden iletişim rakçeviri görülmesi gerektiği, larm d id iletişim kısa sorunlarm ın daşeklinde bir dilden diğe­ rine olarakara sorunları çözümlenebileceği, bir sonuç vurgu¬ rine çeviri sorunları olarak çözümlenebileceği, bir sonuç şeklinde vurgu­ lanacak. olduğu üç genelkısa aynca Kitabm izlenim de 6 ve 7 numaralı yaratmış lanacak. Kitabm aynca yaratmış olduğu üç genel izlenim de geliştirilen 6 ve 7 numaralı altbölümlerinde Bunlardan birincisi bi¬ bu kitapta sonuç tartışıldı. sonuç altbölümlerinde tartışıldı. Bunlardan birincisi bu kitapta geliştirilen bi­ iliğine kadar olduğu lim görüşünün relativist İkin¬ (görelilikçi) suçlamasıdır. lim görüşünün iliğine kadar relativist (görelilikçi) olduğu suçlamasıdır. İkin­ cisinde, önce sunduğum kanıtlamanın gerçekten de söylendiği gibi betimleyigerçekten de söylendiği gibi betimleyitarz ile önce cicisinde, tarzı birbirlerine belirleyicikanıtlamamn kuralsunduğum karıştırmış olup olmadığı ele alı¬ ci tarz ile kural belirleyici tarzı birbirlerine karıştırmış olup olmadığı elebir k ı­ aslında nıyor. ardından kendi Bunun deneme oluşturulabilecek başma bir nıyor. Bunun kısa ardmdan aslında kendi başma bir denem e oluşturulabilecek konu üzerinde bu konu temel savlarınınbir görüşler da, kitabm yer almakta: konu üzerinde kısa görüşler yeruygulanmasının almakta: bu konu da, kitabm temel savlarmın bilimin so¬ olacağı dışında kalan dallara da ne ölçüde geçerli bilimin dışmda kalan dallara da uygulanmasırun ne ölçüde geçerli olacağı so­ rusudur.

rusudur. 1. Paradigmalar ve Topluluk Yapısı 1. Paradigmalar ve Topluluk Yapısı 'Paradigma' terimi tartışmamıza oldukça erken katıldı ve katılış tarzı da ‘Paradigm a’ taşıyordu. terimi tartışm ambilimsel ıza oldukça erken katıldı ve katılış tarzı da bir döngü özünde Hem üyelerinin topluluk paylaştıklarına özünde birdedik, döngü hem taşıyordu. Hem bilimsel topluluktopluluğu üyelerininbir paylaştıklarma de diğer paradigma bilimsel taraftan paradigma paradigm a dedik, hem de diğer taraftan sel topluluğu bir paradigm Bütün döngülerin kı¬ a paylaşan camia tanımladık. olarak bilim oluşturduğu kişilerin kişilerin oluşturduğu olaraksonlarına tanımladık. Bütün döngülerin sırpaylaşan olması gerekmez buna benzer birkı­ doğru elbet (ki bucamia sonsözün sır olm ası gerekm ez elbetfakat (ki bu sonlarına buna benzer dedoğru kanıtlamayı busonsözün çetin güçlüklere ge¬bir döngü gerçekten savunacağım) kanıtlam ayı savunacağım ) fakat bu döngü gerçekten de çetin güçlüklere ge­ bedir. Bilimsel topluluklar, önceden paradigmalara başvurmadan tanımlana¬ bedir. ve Bilim sel topluluklar, önceden paradigm alara başvurmadan tanım lana­ sonra, bilirler ancak bundan böyle tanımlanmaları da gerekir. Paradigma bilirler ve topluluğun böyle tanımdavranışları lanm aları daincelenerek gerekir. Paradigm a ancak bundanDola¬ sonra, söz konusu ortaya çıkartılmalıdır. söz konusu topluluğun incelenerek çıkartılmalıdır. ele bu kitap yapısınıDola­ yısıyla, bilimortaya topluluğunun yenidendavranışları yazılıyor olsaydı, yısıyla, bu kitap yeniden yazılıyor olsaydı, bilim topluluğunun yapısını ele 179 179

alan alanbirbirtartışma tartışmaileilebaşlaması başlam asıgerekiyordi. gerekiyordi.Bu Busoru soruson sonzamanlarda zamanlardasosyoloji sosyoloji büyük araştırmalarında bilim önem ve tarihçileri kazanmış araştırmalarmda büyük önem kazanmış ve bilim tarihçileritarafından tarafındandadacid¬ cid­ diye diyealınmaya alınm ayabaşlanmıştır. başlanm ıştır.Çoğu Çoğuhenüz henüzyayınlanmamış yayınlanmam ışolan olanilkilksonuçlara sonuçlara göre, göre,bubukonuyu konuyusoruşturmak soruşturm akiçin içingereken gerekenampirik ampirikyöntemlerin yöntem lerindedesanıldığı sanıldığı kadar kadarönemsiz önem sizolmadığı olm adığıortaya ortayaçıkmıştır. çıkmıştır.Çoğu Çoğuancak ancakyeni yeniyeni yenioluşturul¬ oluşturul­ makta maktaolan olanbubuyöntemlere yöntem lereyenilerinin yenilerinindedeekleneceği ekleneceğikuşkusuzdur. kuşkusuzdur.(5) (5)Bilim Bilim hakkında kendilerine yapanların bağlılıkları sorulara yöneltilen çoğu, çevre yapanların çoğu, çevre bağlılıkları hakkında kendilerine yöneltilen sorulara olumlu olumlutepki tepkigösteriyorlar gösteriyorlarveveyanıtlarında yanıtlarındagünümüzün günümüzünçeşitli çeşitliuzmanlıklarına uzm anhklarm a aitaitsorumluluğun, sorum luluğun,üyelik üyelikkoşulları koşullarıhiç hiçdeğilse değilsekaba kabahatlarıyla batlarıylakesinleşmiş kesinleşm iş topluluklar topluluklararasında arasındadağıtılmış dağıtılm ışolduğunu olduğunuvarsaydıkları varsaydıklarıgörülüyor. görülüyor.Bu Bunedenle nedenle yöntemlerin sistematik tanımlamak daha konusu söz için toplulukları söz konusu toplulukları tanımlamak için daha sistematik yöntemlerinbuluna¬ buluna­ bileceğini bileceğinitartışmama tartışm am abir biröncül öncülolarak olarakalmakta alm aktasakınca sakıncagörmüyorum. görm üyorum İlk . İlk araştırma araştırmasonuçları sonuçlarıüzerinde üzerindedurmak durmakyerine, yerine,kitabımın kitabımmbaşlangıç başlangıçbölümlerin¬ bölümlerin­ dedevarsayılan anlayışını varsayılansezgisel sezgisel'topluluk' ‘topluluk’ anlayışmıkısaca kısacaaçmayı açmayıdadabubunedenle nedenledaha daha ve birçok bilim tarih¬ adamları, bilim buldum. Bu halen sosyologlar yerinde yerinde buldum. Bu halen bilim adamları, sosyologlar ve birçok bilim tarih­ çisi çisitarafından tarafındangeniş genişölçüde ölçüdepaylaşılan paylaşılanbirbiranlayıştır. anlayıştır. bir uzmanlığıuygulayan bilimsel Bu görüşe topluluk göre Bu görüşe göre bilimsel toplulukbilimsel bilimsel biruzmanlığı uygulayankişiler¬ kişiler­ den oluşur. Bu kişilerin aldıkları eğitim ve mesleki çıraklık deneyimleri diğer den oluşur. Bu kişilerin aldıkları eğitim ve mesleki çıraklık deneyimleri diğer alanlarda alanlardagörülmeyen görülm eyenölçüde ölçüdebenzerlikler benzerliklertaşır. taşır.Bu Busüreç süreçiçinde içindeaynı aynıteknik teknik ve bundan çoğunlukla aynı dersleri çıkartmışlardır. Bu yazınla beslenmişler yazınla beslenm işler ve bundan çoğunlukla aynı dersleri çıkartmışlardır. Bu temel temelyazının yazmınçerçevesi çerçevesidedezaten zatengenellikle genelliklebilimsel bilimselbirbirdalın dalınsınırlarını sınırlarınıçiz¬ çiz­ ve her topluluğun kendine özgü bir konusu vardır. Bilimlerde olmaktadır miş miş olmaktadır ve her topluluğun kendine özgü bir konusu vardır. Bilimlerde dedefarklı farklıgörüş görüşokulları okullarıbulunur bulunurvevebunlar bunlaraynı aynıkonuya, konuya,bağdaşmayan bağdaşm ayanbakış bakış Fakat bu bilimlerde, ayrım yaklaşan topluluklardır. açılarından açılarından yaklaşan topluluklardır. Fakat bu ayrım bilimlerde,diğer diğeralanlar¬ alanlar­ dadaolduğu olduğukadar kadarsık sıkgörülmez. görülmez.Ortaya Ortayaçıktıkları çıktıklanzaman zamanrekabetleri rekabetleriyoğun yoğunolur olur ve genellikle de çabuk biter. Sonuç olarak, bilimsel topluluğun üyeleri hem ve genellikle de çabuk biter. Sonuç olarak, bilimsel topluluğun üyeleri hem (ardıllarının dahil) kendilerini kendilerinibir birdizi diziortak ortakamacın amacın (ardıllarınıneğitimi eğitimidede dahil)güdülmesiyle güdülmesiyle böyle görür.Bu görürler, de tek olarak hem onları başkaları topluluk sorumlu sorumlu tek topluluk olarak görürler, hem de başkaları onları böylegörür. Bu tür topluluklar içinde iletişim, başka alanlara göreli olarak eksiksiz, profesyo¬ tür topluluklar içinde iletişim, başka alanlara göreli o l a r ^ eksiksiz, profesyo­ nel kararlar da aynı şekilde oybirliğine dayalı sayılır. Öte yandan, farklı bi¬ nel kararlar da aynı şekilde oybirliğine dayalı sayılu. Öte yandan, farklı bi­ çabaları farklı sorunlara yönelik olduğu için topluluksı¬sılimsel limseltoplulukların topluluklarm çabaları farkh sorunlara yönelik olduğu içintopluluk bazan çok güçolabilir, sık sık yanlışanlamayla nırlarını mesleki aşan nularm ı aşan meslekiiletişim iletişim bazan çokgüç olabilir, sık sıkyanlış anlamayla ve anlaşmazlık sürekli olduğu zaman da oldukça önemli ve önce¬ sonuçlanır sonuçlanır ve anlaşm azlık sürekli olduğu zaman da oldukça önemli ve önce­ den sezilemeyen çatışmalara yol açabilir. den sezilemeyen çatışm alara yol açabilir. ki Ele düzeylerde varlık aldığımız bu anlamda topluluklartabii Ele aldığım ız bu anlam datopluluklar tabii kiçeşitli çeşitli düzeylerde varlık Bu düzeylerden en evrensel olanı tüm doğa bilimcileri topluluğu¬ gösterirler. gösterirler. Bu düzeylerden en evrensel olanı tüm doğa bilimcileri topluluğu­ dur. Bundan biraz daha alt bir düzeyde esas bilimsel meslek gruplarına ait dur. Bundan biraz daha alt bir düzeyde esas bilimsel m eslek gruplarına ait bölümlerin oluşturduğu topluluklar gelir: fizikçiler, kimyacılar, gökbilimcibölümlerin oluşturduğu topluluklar gelir; fizikçiler, kimyacılar, gökbilimci-

(5). W.O. Hagstrom, The Scientific Community (Bilimsel Camia) New York, 1965, 4 ve 5'inci (5). W .O.D.J. Hagstrom, Community (Bilimsel New York, (Görünmez 1965, 4 ve 5’inci College" Price ve The Invisible Bölümler. bir In anCamia) D.deScientific "Collaboration B. Beaver, Bölümler. D.J. PriceAmerican ve D.de B.Beaver, İn an Invisible College” (Görünmez 21,1966, DERGİSİ İşbirliği) (Amerikalı Psikolog) Üniversitede S. 101-18.bir Psyclogist“Collaboration Üniversitede İşbirliği) American (AmerikalıA Psikolog) 21,1966,Hypothe¬ S ,101-18. Crane, "Social Invisible College' Diane Test of theDERGİSİ in a Psyclogist Structure Group of Scientists: Diane “Social Siructure in a Group of Scientists: Test of the Invisible College' HypotheSınanması) hipotezinin (Bir Crane, Bilim topluluğunda Toplumsal sis' 'GörünmezA Üniversite' Yapı: sis' (Bir Sociological Bilim topluluğunda sal Yapı: 'Görünmez Ü niversite’ Sınanm ası) 1969, s. hipotezinin 335-52. N.C. Mullins, dergisi) 34, (Amerikan American ReviewToplum Sosyoloji American Sociological Review (Amerikan SosyolojiBilimcileri dergisi) 34. 1969, s. 335-52. N.C. Mullins, Toplumsal Örüntüler) among Biological arasında Social Network Scientist (Biyoloji Social Üniversitesi Netvvork among Biological Scientist (Biyoloji Toplumsal Örüntüler) of an Invisible (Bir College" Doktora Structurearasında tezi, 1966. Harvard ve The microBilimcileri Harvard üniversitenin Üniversitesi Doktora tezi, 1966. ve The micro(Phage Structure of an Invisible College" at (Bir Paper delivered Topluluğu) Group Mikro Yapısı) The Phage görünmez üniversitenin Mikro Yapısı) The Phage Group (Phage Topluluğu) delivered SosyolojiPaper Demeği'nin (Amerikan yıl¬ at of the American Sociological Association angörünmez anual meetingi anual meetingi of the American Sociological Association (Amerikan Sosyoloji Derneği'nin yıl­ bildiri, okunan Boston, 1968. lıkan toplantısında lık toplantısında okunan bildiri, Boston, 1968.

180 180

. ler,1er,hayvanbilimciler hayvanbilimcilervevediğerleri. diğerleri.Bu Buana anakümeleşmeler kümeleşmeleriçin içintopluluk topluluküyeliği¬ üyeliği­

nin ninbelirlenmesi, belirlenmesi,çok çokuçuçnoktalar noktalardışında, dışmda,gayet gayetkolaydır. kolaydır.En Enüst üstuzmanlıkla¬ uzmanlıklarının rm ınkonusu, konusu,meslek meslekdemeklerinde dem eklerindeüyelik, üyelik,izlenen izlenenyayınlar yayınlarölçüt ölçütolarak olarakfaz¬ faz­

laca lacayeterlidir. yeterlidir.Benzer Benzeryöntemlerle yöntem lerlebaşlıca başlıcaalttoplulukları alttopluluklarıdadaayrıştırabiliriz: aynştırabiliriz; kimyacılar, organik organik kimyacılar,hatta hattabelki belkiprotein proteinkimyacıları, kim yacıları,yüksek yüksekenerji enerjiyahut yahutkatı katı madde radyo gökbilimcileri fizikçileri, sorunlar bundan Ampirik gibi. madde fizikçileri, radyo gökbilimcileri gibi. Ampirik sorunlar bundanhemen hemen sonra sonragelen gelendüzeyde düzeydebaşlamaktadır. başlamaktadır.Çağdaş Çağdaşbir birörnek örnekalacak alacakolursak, olursak,bakteribakteriyofaji* yofaji*grubu, grubu,kamuoyunca kamuoyuncatanınan tanm anbirbirdüzeye düzeyegelmeden gelmedenönce, önce,birbirbilim bilimola¬ ola­ rak raknasıl nasıltanımlanabilirdi? tanım lanabilirdi?Böyle B öylebir biramaç amaçiçin içinözel özelkonferanslara konferanslarakatılım, katılım , yapıtlar yapıtlaryayınlanmadan yayınlanm adanönce öncedağıtılan dağıtılanelelyazısı yazısıözetler özetleryahut yahutprovalar provalarveve hepsinden hepsindendedeönce öncetüm tümresmi resmya i yadadaresmi resmiolmayan olmayaniletişim iletişimbağlantıları, bağlantıları,hatta hatta yazışmalarda yazışm alardaveya veyaalıntılar aim tılararasındaki arasındakibağlantılarda bağlantılardabulunabilecek bulunabilecekiletişim iletişim yolları yollarıgibi gibiunsurlara unsurlarabaşvurmak başvurm akgerekmektedir. gerekmektedir.(6) (6)Bu Buçalışmanın çalışmanmhiç hiçdeğil¬ değil­ dönemleri bilim seseçağdaş ve tarih yapılabileceğini sahası daha yakın için çağdaş bilim sahası ve daha yakın tarih dönemleri için yapılabileceğiniveve yapılmakta yapılm aktaolduğunu olduğunubiliyoruz. biliyoruz.Bu Buaraştırmaların araştırm alarınaşağı aşağıyukarı yukarıyüzer yüzerkişilik kişilik hatta hattadaha dahabile bileküçük küçüktopluluklar topluluklarortaya ortayaçıkarması çıkarm asıbeklenebilir. beklenebilir.Genellikle Genellikle tek tektek tekbilim bilimadamlarının, adam larının,özellikle özelliklededeenenyetenekli yetenekliolanların, olanların,böyle böylebirden birden görülmekte¬ oldukları fazla zamanda da sırayla topluluğun üyesi yahut aynı fazla topluluğun aynı zam anda yahut da sırayla üyesi oldukları görülmekte­ dir. dir. Bu Butürtürtoplüluklar, toplüluklar,bubukitapta kitaptabilimsel bilim selbilginin bilgininüreticileri üreticilerivevekurucuları kurucuları olarak Paradigmaları tanıtılan birimlerdi. paylaşanlar, olarak tanıtılan birimlerdi. Paradigmaları paylaşanlar,bubutoplulukların topluluklarmüyele¬ üyele­ ridir. ridir.Bu Buortak ortakunsurların unsurlarındoğasına doğasm abirbirşekilde şekildedeğinilmedikçe, değinilmedikçe,bilimin bilimingeçti¬ geçti­ ğimiz ğim izsayfalarda sayfalardabetimlenen betim lenenbir birçok çoközelliği özelliğikolay kolaykolay kolayanlaşılamaz. anlaşılam az.Öte 0 te yandan, yandan,metnin metninilkilkşeklinde şeklindebağımsız bağım sızolarak olarakyer yervermediğim vermediğimbaşka başkatürtürözel¬ özel­ liklerin liklerinkendi kendibaşlarına başlarmaanlaşılmaları anlaşılm alarımümkün mümkünolabilir. olabilir.Bu Bunedenle nedenledoğrudan doğrudan doğruya doğruyaparadigmalara paradigmalarayönelmeden yönelmedenönce, önce,yalnızca yalnızcatopluluk toplulukyapışma yapışmadeğine¬ değine­ rek rekaçıklanabilecek açıklanabilecekbir birdizi dizinoktayı noktayıbelirtmekte belirtmekteyarar yararvardır. vardır. Bunların Bunlarmarasında arasındabelki belkidedeenençarpıcı çarpıcıolanı olanıbirbirbilim bilimdalının dalınıngelişim gelişimçizgi¬ çizgi­ sinde döneme paradigma-sonrası geçiş paradigma-öncesi dönemde sinde paradigm a-öncesi dönem de paradigm a-sonrası dönem e geçişolarak olarak 'de adlandırdığım adlandırdığımolgudur. olgudur.Bu Bugeçişi geçişiİkinci İkinciBölüm B ölüm ’degöstermeye göstermeyeçalıştık. çalıştık.Geçiş Geçiş bilim dalında söz önce, birtakım okullar konusu gerçekleşmeden gerçekleşmeden önce, birtakım okullar söz konusu bilim dalmdaegemen egemenol¬ol­ mak m akiçin içinyarışırlar. yarışırlar.Daha Dahasonra, sonra,kayda kaydadeğer değerherhangi herhangibir birbilimsel bilimselbaşarının başarının teke azalır, genellikle okulların de ortaya sayısı çıkmasıyla ortaya çıkm asıyla okulların sayısı azalır, genellikle de tekeiner inerveveböylece böylece daha dahaetkin etkinbir birbilimsel bilim seluygulama uygulam atarzı tarzıbaşlar. başlar.Bu Butarz tarzgenel genelolarak olarakdışarıya dışarıya kapalıdır kapalıdırvevebulmaca bulm acaçözümüne çözüm üneyöneliktir. yöneliktir.Toplu Topluçalışmanın çalışm anınböyle böyleolması olması dallarına bir temeli da, özgü gibi, çalışma bilindiği üyelerinin topluluk da, bilindiği gibi, topluluk üyelerinin çalışma dallarına özgü bir temelirahat¬ rahat­ lıkla lıklavarsayabilmelerine varsayabilmelerinedayalıdır. dayalıdır. Olgunlaşmaya Olgunlaşmayadoğru doğmyönelen yönelenbubugeçişe geçişeözgü özgüniteliklerin, niteliklerin,kitapta kitaptayer yerverevere(*). Sözlük anlamı bakteri yiyen. Hayvanlarda hastalık yapan bakterilerle birlikte görülen ve bun¬ (*). Sözlük anlamı bakteri yiyen. Hayvanlarda hastalık yapan bakterilerle birlikte görülen ve bun­ ları yok edebilen bir çeşit kimyasal madde ya da organizma. Alyuvar görevi yapan bu maddenin ları yok edebilen bir çeşit kimyasal madde ya da organizma. Alyuvar görevi yapan bu maddenin gerçekte ne olduğu henüz belirlenememiştir. gerçekte ne olduğu henüz belirlenememiştir. (6). Eugene Garfield. The Use of Citation Data in Writing the History of Science (Bilim Tarihinin (6). Eugene Garfield. The Use of Citation Data in VVriting the History of Science (Bilim Tarihinin Yazilımasında Alıntıların Veri olarak Kullanılması) Philadelphia, institue of Scientific Information Yazilımasında Alıntıların Veri olarak Kullanılması) Philadelphia, İnstitue of Scientific Information (Bilimsel Haberleşme Enstitüsü) 1964; M.M. Kessler, "Comparison of the Results of Bibliograph¬ (Bilimsel Haberleşme Enstitüsü) 1964; M.M. Kessler, “Comparison of the Results of Bibliographic Couplingi and Analytic Subject Indexing" (Bibliyografya eşleştirmeleri ve Analitik Konu Fihrist¬ ic Couplingi and Analytic Subject lndexing” (Bibliyografya eşleştirmeleri ve Analitik Konu Fihrist­ leri sonuçlarının karşılaştırılması) Amercian Documenlation (Amerakin Belgeciliği) dergisi, leri sonuçlarının karşılaştırılm ası) Am ercian Docum enlation (Am erakin Belgeciliği) dergisi, 16,1965. s. 223-33;R.J. Price, "Networks of Scientific Papers" (Bilimsel Bildiriler Örüntüsü) Sci¬ 16,1965. s. 223-33;R.J. Price, ”Networks of Scientific Papers" (Bilimsel Bildiriler Örüntüsü) Sci­ ence (Bilim dergisi) 1965, s. 510-1 5. ence (Bilim dergisi) 1965, s. 510-15.

181 181

bildiğimizden çok daha kapsamlı bir incelemeyi hak ettiklerini söyleyebiliriz. bildiğimizden dahatoplumbilimleriyle kapsam lı bir incelemeyi hak ettiklerini söyleyebiliriz. büyüktür. özellikleçok ilgilenenler Bunun için önemi çağdaş Bunun özellikle çağdaş toplum bilim leriyle ilgilenenler için önemi söylenmesinde doğrultuda Bu ele alalın. konusu olan Söz büyüktür. yarar ilk noktayı Bu doğrultuda esinde yarar olan ilk noktayı ele alalın.zorunlu Söz konusu geçişi, ile bağlaşık görmek ilk kez birsöylenm bulunması paradigmanın de¬ geçişi, ilk kez görmenin bir paradigm anm olduğuna bulunm ası ileartık bağlaşık görm ek zorunlu de­ ğildir zorunlu ben inanmıyorum.) Topluca (bağlaşık ğildir (bağlaşık görmenin zorunlu olduğuna ben artık inanmıyorum.) Topluca 'paradigma' adını verdiğim unsurları, 'paradigma- öncesi' dönemin okulları a’ adını verdiğim unsurları, ‘paradigma-Öncesi’ dönem in okulları da‘paradigm dahil bütün üyeleri bilimsel ile toplulukların paylaşırlar. Olgunluğa geçiş da dahil bütün bilimsel toplulukların paylaşırlar. Olgunluğa geçiş ile değişen paradigmanın değil dahaüyeleri varlığı doğasıdır. Olağan çok paradigmanın değişen paradigmanm değil çok paradigmanm doğasıdır. Olağan bu daha faaliyetvarlığı sonra olasılık yalnızca değişiklikten kazanabilir. bulmaca-çözücü bulmaca-çözücü değişiklikten sonra olasılık kazanabilir. bir bilimfaaliyet paradigma dalınınyalnızca kadar şimdiyebu Gelişmiş oluşumuyla bağlaşık G elişm iş özelliklerinden bir bilim dalının şim diyebu kadar paradigm a oluşum uyla şekilde bağlaşık nedenle gördüğüm birçoğunu şimdi olsa çok farklı gördüğüm özelliklerinden birçoğunu bu nedenle çok farklı şekilde bu özelliklere Benimsenme süreci tanımlardım. yolşimdi paradigma açanolsa türü, çö¬ tanımlardım. Benimsenme süreci bu bu özelliklere açan paradigma türü,ve çö­ zülmesi belirleyen, için sağlayan ipuçları güç bulmacaları çözümleryol zülm esi güç bulm belirleyen, bu çözüm ler için ipuçları sağlayan ve kesinlikle uygulayıcıyı zekâya gerçek başarıya sahipacaları götüren paradigmadır. gerçek zekâya sahip uygulayıcıyı kesinlikle götüren paradigmadır. bir şeylerin feda edildiğibaşarıya tadabilenler, duygusunu yal¬ için önemli Değişiklik Değişiklik için önemli bir şeylerin feda edildiği duygusunu tadabilenler, yal­ okullarının) bilim dallarının bir paradigmaya nızca (yahut sahip olmasından nızca bilim kişilerdir. dallarının (yahut okullarının) bir paradigmaya sahip olmasından yüreklenmiş yüreklenmiş Hiç değilsekişilerdir. tarihçiler için daha önemli olan bir nokta da, bu kitabın bilim¬ Hiç değilseiletarihçiler daha arasında önemli olan bir olarak nokta da, bu kitabm konular sel topluluklar bilimseliçin varsaydığı örtülü bir birebilim­ sel topluluklar ile bilimsel konularkitapta arasında örtülü optik', olarak 'elektrik' varsaydığıvebire 'fiziksel bir deyişle, 'Isı'bir özdeşleştirmedir. Başka özdeşleştirmedir. Başkabilimsel bir deyişle, kitapta ‘fiziksel optik’, ‘elektrik’ ve za¬ ‘Isı’ gibi terimlerin yalnızca adlandırmakla kalmayıp, konuları aynı gibi terim lerintoplulukları yalnızca bilim sel konuları adlandırm aklasürekli kalm ayıp, aynı za­ manda da adlandırdıkları bilimsel olarak kul¬ varsaymamı manda Metinde bilimsel toplulukları da adlandırdıkları varsayımını sürekli olarak kul­ tek başka seçenek, bütün bu landım. açık bırakılan konuları fizik landım. M etinde açık bırakılan tek başka seçenek, bütündabu fizik ait görmekti. Ancak, tarihçi topluluğuna sıkkonuları sık belirtti¬ meslekdaşlarımın görmekti. Ancak, meslekdaşlarımm sık sık belirtti­ ğitopluluğuna hertarihçi var¬ gibi, bu tür ait çeşit incelemeyi özdeşleştirmelerin aşan birdageçerliliği ği Örneğin, gibi, bu tür her çeşit incelemeyi geçerliliği var­ dır. 'uncu Yüzyıl ortalarına 19özdeşleştirmelerin genel bir aşan yoktu fizik bir kadar topluluğu Örneğin, 19’uncu ortalarına kadar genel fizik topluluğu yoktu vedır. ilişkisibirolmayan daha önce iki camiaya, için deYüzyıl birbirleriyle oluşturulması ve oluşturulması defelsefesi daha önce birbirleriyle olmayan iki camiaya, yani bazı kesimlerin doğa matematik ileiçin camialarına ait ilişkisi birleşmesi yani m atemBugün atik iletek doğa camialarına ait bazı kesim lerin geçmişte birleşmesi bir felsefesi konusu olan sorunlar geniş topluluğun gerekmişti. gerekm işti. Bugün tek bir genişşekillerde topluluğun konusu olan sorunlar geçm işte mad¬ farklı durumdaydı. arasında Isı ve topluluklar dağılmış çeşitli topluluklar arasında çeşitli durumdaydı. ve mad­ defarklı konular ise kuramları darşekillerde tek başına Isı bi¬ ve daha gibi, diğer kapsamlıdağılmış hiçbir de kuramları gibi, diğer ve olmadan d ^ a dar uzun kapsamlı ise tek başına hiçbir özel limsel alanı varlık göstermişlerdi. süre konular topluluğun Bunun¬bi­ topluluğun özelgerçek alanı olmadan uzun süre varlık göstermişlerdi. lalimsel birlikte, bilim hem olağan de bilimselBunun­ dev¬ değişmeyen şu ki; hem la birlikte, değişmtemeline eyen gerçek şu faaliyetlerdir. ki; hem olağanOnları bilimbulmak hem deve bilimsel dev­ rimler dayalı bir topluluk çözümle¬ rimler topluluk temelinezaman dayalıiçinde faaliyetlerdir. bulmakçözmek ve çözüm mek için,birilkönce değişiklikleri bilimlerin geçirdiği Onları ge¬le­ m ekParadigma için, ilkönce zaman geçirdiği çözmek ge­ rekir. bir içinde konuyu şeyden önce değil birdeğişiklikleri herbilimlerin topluluğu yönlendirir. rekir. Paradigm a her şeydenyaönce bir konuyu yıkıcı değil bir topluluğu yönlendirir. da paradigmayı Paradigmanın olan yönlendirdiği araştırmalar üzeri¬ ya da paradigmayı yıkıcı olan araştu-malar üzeri­ da toplulukları neParadigmanm yapılacak heryönlendirdiği topluluğu ya çalışmanın, sorumlu saptamak¬ çalışmanın, sorumlu topluluğu ya da topluluÛ an saptamak­ lane başlamasıher şarttır. işeyapılacak laBilimsel işe başlaması şarttır.çözümlenmesine bu şekilde yaklaşıldığı zaman, eleş¬ gelişmenin Bilimsel gelişmenin bu bazı şekilde yaklaşıldığı zaman, eleş­ güçlükler tirel incelemenin odaklarıçözümlenmesine haline gelmiş olan ortadan kalkabi¬ tirel incelemenin odakları haline gelmiş olan örnek bazı güçlükler ortadan madde Örneğin göstererek lir. kuramını bazı gözlemciler, benimkalkabi­ bilim birliği lir. Örneğinparadigmalara bazı gözlemciler, maddegösterdikleri kuramım ömek göstererek benim ileri bilim bağlılıkta adamlarının çok abarttığımı adamlarmm Yalan paradigmalara bağlılıkta gösterdikleri çok kuramların abarttığımı sü¬ ileri denebilecek alandaki kadar, bubirliği zamanlara sürmüşlerdir. sürmüşlerdir. Yakm denebilecek zamanlara kadar, bu işaret alandaki kuramların sü­ ve tartışma rekli olarak anlaşmazlık konusu olduğuna etmişlerdir. Ben olarak anlaşm azlık ve tartışmbirlikte, a konusubunun olduğuna işaret etmişlerdir. Ben bir karşı-örnek aynen katılmakla tanımlamaya olduğunu burekli bu tanım lam aya aynen katılm akla kuramlar, birlikte, bunun bir karşı-öm ek olduğunu üzerine 1920'lere Madde etmiyorum. kadar, hiç değilse kabul kabul etm iyorum . M adde üzerine kuram lar, hiç değilse 1920’lere kadar. 182 182

topluluğun özelalanı hiçbir hiçbirbilimsel bilimsel topluluğunözel alanıyayadadakonusu konusuolmadı. olmadı.Tersine, Tersine,çok çokbü¬ bü­ yük sayıda uzman grupları tarafından araç olarak kullanılıyorlardı. Farklı yük sayıda uzm an g ru p lan tarafm dan araç olartık kullanılıyorlardı. Farklı üyeleri bazen farklı toplulukların ve topluluklarm üyeleri bazen farklıaraçlar araçlarseçiyorlar seçiyorlar vebaşkalarının başkalarmmseçimini seçimini de eleştiriyorlardı, daha da önemlisi, madde kuramı, tek bir topluluktaki üye¬ de eleştiriyorlardı, daha da önemlisi, madde kuramı, tek bir topluluktaki üye­ lerin bile üzerinde ille de anlaşmaları gereken ya da anlaşabileceklerittirde lerin bile üzerinde ille de anlaşm aları gereken ya daanlaşabilecekleri itirde değildir. Anlaşma gereği bir konu topluluğun ne yaptığına bağlıdır. bir konu değildir. A nlaşm a gereğiönce önce topluluğun ne yaptığına bağlıdır. 19'uncu Yüzyılın ilk yarısındaki kimya, bu durumun çok iyi bir örneğidir. 19’uncu Y üzyılın ilk yarısındaki kim ya, bu durumun çok iyi bir örneğidir, topluluğun temel bazı araçları -sabit oran, katmanlı oran, birleşen ağırlıklartopluluğun temel bazı araçları -sabit oran, katmanlı oran, birleşen ağulıMarDalton'un atomik kuramı sayesinde ortak kullanıma girdikleri halde, kimya¬ D alton’un atomik kuramı sayesinde ortak kullanıma girdikleri halde, kimya­ cılar bu birleşmeden sonra bile ortak araçlara dayandırdıkarı an¬ cılar bu birleşmeden sonra bile ortak araçlara dayandırdıkarıçalışmalarda çalışmalarda an­ laşmazlığa düşerek, atomların varlığı konusunda, hem de bazen büyük şid¬ laşm azlığa düşerek, atom ların varlığı konusunda, hem de bazen büyük şid­ detle, tartışabilmekteydiler. detle, Öyletartışabilmekteydiler. inanıyorum ki başka bazı güçlükleri ve yanlış anlamaları da aynı şe¬ üıamyorum ki başka bazı güçlükleri ve yanlış anlamaları da aynı şe­ kildeÖyle Bir bakıma seçmiş olduğum örnekler yüzünden, bir bakı¬ giderebiliriz. kilde giderebiliriz. Bir bakıma seçmiş olduğum örnekler yüzünden, bir bakı­ ma da ilgili toplulukların yapısı yahut büyüklüğü konusunda yeterince açık ma da ilgili toplulukların yapısı yahut büyüklüğü konusunda yeterince açık nedeniyle ya da başlıca olmamam bazı okurlar kitaptaki tek kaygımın, kaygı¬ olmamam nedeniyle bazı okurlar kitaptaki tek kaygımm, ya da başlıca kaygımın, Copernicus, Newton, Darwin veya Einstein gibi isimlerle bağlaşık olan mm, Copem icus, Nevvton, Darwin veya Einstein gibi isimlerle bağlaşık olan devrimleri açıklamak olduğu sonucuna vardılar. Sanırım topluluk ya¬ büyük büyük devrim leri açıklambir sonucuna vardılar. Sanırım topluluk ya­ canlandırma, konusunda yaratmaya çalıştığım oldukça daha açık ak olduğu pısı pısı konusunda daha açık bir canlandırm a, yaratm aya çalıştığım oldukça farklı izlenimi güçlendirmeme yardımcı olabilir. Benim görüşüme göre dev¬ farklı izlenimi güçlendirm emeveyardımcı olabilir. Benim görüşüme göre dev­ rim, topluluktaki bağlılıkların amaçların belli bir şekilde yeniden kurul¬ rim , topluluktaki bağlılıkların ve am açların belli bir şekilde yeniden kurul­ masını tür değişikliktir. Fakat değişikliğin büyük olması asla içeren özel bir m asını içeren özel bir tür değişikliktir. değişikliğin olmasıbile asla üstelik belki yirmibüyük zorunlu değildir ve bazen tek bir topluluk,Fakat beş kişiden zorunlu değildir ve bazen tek bir topluluk, üstelik beUd yirmi beş kişiden bile az üyesi olan bir topluluk dışında kimseye devrim gibi gözükmesi de gerek¬ az üyesi olan bir topluluk dışında kimseye devrim gibi gözükmesi de gerek­ mez. Zaten bilim felsefesi yazınında çok az anlaşılan ya da çok az tartışılan Zaten bilim felsefesi yazınm da çok az anlaşılan da çok az tartışılan düzen¬ derece bu küçük son ya sık ve da çok az tartışılan yamez. ölçekli değişiklikler ya da çok az tartışılan bu küçük ölçekli değişiklikler son derece sık düzen­ li olarak meydana geldikleri içindir ki devrimci değişikliğin, birikimciveolanın li olarak m eydana geldikleri içindir ki devrimci değişikliğin, birikimci olaıun tersine, çok iyi anlaşılması özellikle gerekmektedir. tersine, çok iyi anlaşılması özellikle gerekmektedir. Bir öncekiyle yakından ilintili son bir düzeltme, bu anlayışı belki kolay¬ Bir öncekiyle yaJcından ilintili bir bir düzeltme, bü anlayışı belki kolay­ ortak bilinci olan aksadığının Bir kısım laştırabilir. eleştirmenler, sonşeylerin laştırabilir. Bir kısım eleştirmenler, bir şeylerin aksadığının ortak bilinci olan dev¬ bunalımların, ilk metinde ima ettiğim kadar değişmez bir kural halinde bunalımların, ilk metinde ima ettiğim kadar değişmez bir kural halinde dev­ rim habercisi olduklarından kuşku duymuşlardır. Ne var ki kitapta benim ka¬ rim habercisi olduklarmdan kuşku duymuşlardır. Ne var ki kitapta benim ka­ nıtlamam için önem taşıyıp da bunalımın devrimlerin kaçınılmaz bir önkoşu¬ nıtlamam için önem taşıyıp da bunahmm kaçınılmaz bir önkoşu­ bir sık görülen Bunalım yalnızca lu olmasını gerektiren hiçbir unsur yoktur. devrimlerin lu olmasını gerektiren hiçbir unsur yoktur. Bunalım yalnızca sık görülen bir başlangıç, olağan-bilimin katılığının sonsuza dek sorgulanmadan sürmesini başlangıç, tür in katılığının sonsuza dek sorgulanmadan sürmesini da Devrimler başka yollardan mekanizmasıdır. önleyen öz-denetim bir olağan-bilim önleyen bir türama öz-denetim m ekanizm asıdır. Devrim ler başka yollardan ender olarak. Buna kitaptada karşılık, benim kanımca çok oluşturabilirler, oluşturabilirler, ama benim ca çok ender olarak. karşılık, kitapta bir olmadığı karanlıkta kalan için Buna bir mtartışma yeterlikam topluluk yapısı üzerine topluluk yapısı üzerine yeterli bir tartışma olmadığı için karanlıkta kalan noktaya şimdi dikkat çekebilirim: bunalımın, onu yaşayan ve bu yüzden ba¬bir noktaya şimdigeçiren dikkattopluluğun çekebilirim: bunalımın, onu yaşayan bu yüzden ba­ gerek¬ kendisi tarafından de devrim zen çıkarılmışveolması zen Bir de devrim geçiren topluluğun kendisi tarafmdan çıkarılmış olması gerek­ ya gibi yeni sözgelişi elektro-mikroskop âraçlann dalında, mez. uzmanlık Bir uzmanlıkgibi dalında, gibi benimsenmesi, yeni araçlarm ya bulunması ve bunların damez. yasaların elektro-mikroskop Maxwell'inkiler yeni sözgelişi da M axw eirinkiler gibi yeni yasaların bulunması ve bunlarm benimsenmesi, bir başka uzmanlık dalında bunalıma yol açabilmektedir. bir başka uzmanlık dalında bunalıma yol açabilmektedir.

183 183

2. Grup İlkelerinin Bütünleşmesi Olarak Paradigmalar 2. Grup İlkelerinin Bütünleşmesi Olarak Paradigmalar Şimdi de paradigmalara dönelim ve ne olabileceklerini soralım. İlk met¬ Şimdi de paradigm alaraarasında dönelimbundan ve ne olabileceklerini soralım. İlk m et­ sorular nin yanıtsız bıraktığı daha belirsiz kalıp daha önemli nin bir yamtsız bıraktığı sorular arasmda bundan daha belirsiz kalıp daha önemli olan konu olduğunu başka sanmıyorum. 'Paradigma' teriminin kitaptaki olan bir başka konu olduğunu sanmıyorum. ‘Paradigm a’ teriminin kitaptaki en temel felsefi savları bir araya topladığı inancını paylaşan iyi niyetli bir en temel felsefi savları arayafihrist topladığı inancınıterimin paylaşan niyetliiki bir bir bir okur, analitik tamamlanmamış hazırlayarak en iyi az yirmi okur, tamamlanmamış bir analitik fifeist hazırlayarak terimin en az yirmi farklı şekilde kullanıldığı sonucuna varmış. (7) Bugünkü düşünceme göre buiki farklı şekilde sonucuna yüzünden varmış. (7)meydana Bugünkügelmiştir düşünceme göre bu farklardan çoğukullamidığı üslup tutarsızlıkları (sözgelişi farklardan çoğu üslup tutarsızlıkları yüzünden meydana gelm iştir (sözgelişi Newton 'un Yasaları bazen bir paradigma, bazen bir paradigmanın parçaları Nevvton’ungibi, Yasaları bir paradigma, bir paradigm anm parçaları bazenbazen de sadece olabileceği paradigmabazen özellikleri ve gi¬ taşıyabilirler) olabileceği gibi, bazen de sadece paradigma özellikleri taşıyabilirler) ve gi­ derilmeleri oldukça kolaydır. Fakat bu düzenleme yapıldıktan sonra bile teri¬ derilmeleri oldukça bu düzenleme yapıldıktan sonra bile teri­ iki temel Fakat min farklı kolaydır. kullanımı son derece olduğu görülecektir ve bunlarm ay¬ min son derece farklı iki temel kullanımı olduğu görülecektir ve bunlarm ay­ rılmaları gerekmektedir. Daha yaygın olan kullanım şimdiki altbölümün ko¬ rılmaları gerekmektedir. Daha yaygın olan kullanım şimdiki altbölüm ün ko­ nusudur, diğerini ise bir sonraki bölümde ele alacağım. nusudur, bir sonraki bölümde ele kullanarak alacağım. tikel bir uzmanlar gözdenisegeçirdiğimiz Az öncediğerini yöntemleri Az önceayırt gözden iz sorabileceği yöntem leri kullanarak tikel bir uzm olan kişinin topluluğunu etmişgeçirdiğim yararlı sorulardan biri de anlar şu¬ topluluğunu ayırt etmiş olan kişinin sorabileceği yararlı sorulardan biri deve şu­ dur: bu topluluk üyelerinin, mesleki iletişimlerinin aşağı yukarı eksiksiz dur: bu topluluk üyelerinin, m esleki iletişim lerinin aşağı yukarı eksiksiz mesleki kararlarının da neredeyse oybirliğine dayalı olmasını sağlamak içinve mesleki kararlarınm da neredeyse oybirliğm dayalıBu olmasını ak için kurdukları) paylaştıkları (ya da aralarında bağenedir? soruyasağlam ilk metinde paylaştıkları da 'bir aralarm da kurdukları) Bu soruya ilk m etinde geçerli paradigmadır' görülen(ya danedir? 'bir paradigmalar yahutbağ yanıt dizisidir' geçerli görülen yanıt paradigm adır’ yahut da anlamın ‘bir paradigmalar dizisidir’ Fakat, daha‘bir sonra şeklindeydi. ikinci tartışacağımız as¬ tersine, terim şeklindeydi. Fakat, daha sonra tartışacağımız rkinci anlamm tersine, terim aslında buradaki kullanım için uygun değildir. Bilim adamlarının kendilerine İmda buradaki kullanım için uygun dizisini değildir.paylaştıklarım Bihm adam larının kendilerine kuramlar ya da bir bir kuramı sorulsa, söylerler. Terim sorulsa, bir kuramı ya da kuram lar dizisini söylerler. Terim bir birbir de bu tarz kullanım tekrarpaylaştıklanm gün gelip için benimsenebilirse ben kendi bir gün gelip de bu tarz bir kullanım için tekrar benim senebilirse ben kendi adıma çok memnun olurum. Ancak bugün bilim felsefesinde kullanıldığı adım a 'kuram', çok m emdoğası nun olurum . A ncak bugün bilim kullanıldığı ve kapsamı bu felsefesinde şekliyle bakımmdan bağlamda gerek duydu¬ şekliyle ‘kuram ’, doğası bakımmdan bu bağlamda gerek duydu­ sınırlıvebirkapseunı ğumuzdan yapı çağrıştırmaktadır. çok daha Dolayısıyla bu terim ğum uzdan çok daha sınırlı bir yapı çağrıştırm aktadır. D olayısıyla bu günümüzde bağlı olduğu bazı sonuçlardan arındırılıncaya kadar, bir başkaterim te¬ günümüzde bağlıolası olduğu sonuçlardan armduilmcaya kadar, bir başka te­ bir bazı rim benimsemek karışıklığı önleyecektir. Şu andaki amaçlarımız rimbenim benimönereceğim sem ek olasıterim bir karışıklığı önleyecektir. Şu andaki açlarım bir bilim koluna için (di-ız özgü çerçeve ya daam kalıp için benim önereceğim terim bir bilim koluna özgü çerçeve ya da kalıp (disipliner Matriks)* olacaktır. Bilim koluna özgü diyoruz, çünkü burada tikel sipliner M atriks)* olacaktır. Bilim koluna özgü diyoruz, çünikü burada tikel bir bilgi alanındaki uygulayıcıların ortak 'mülkiyeti' söz konusudur. Çerçeve uygulayıcıların ortakçeşitli ‘mülMyeti’ söz konusudur. Çerçeve dabilgi yabir nedeni sıralanmış deyişimizin türde unsurun kalıpalanmdaki bulunmasıdır. ya da kalıp deyişimizin nedeni sıralanmış çeşitli türde unsurun parçaları bulunmasıdır. Kitabın gerek paradigma gerek ilk metninde olarak, paradigma ya¬ Kitabın ilk m etninde olarak, gerek paradigma parçaları ya­ hut özelliği gerek paradigma ve bilim olduğum şeklinde adlandırmış taşımaparadigma toplu¬ hut paradigma özelliği taşıma şeklinde adlandırmış olduğum ve bilim toplu­ luğunun bağlılığını yönelttiği nesnelerin hepsi yahut da çoğu, 'disipliner mat¬ luğunun bağlılığını yönelttiği nesnelerin hepsi yahut da çoğu, ‘disipliner bü¬ matriks' bütünü ve bu dediğimiz öğelerdir oluşturan şekilde oluşturdukları rik s’ dediğim iz bütünü bu şekilde oluşturdukları bü­ tünlük işlevoluşturan Fakat buve yaparlar.öğelerdir içinde topluca parçaların tek tip neshepsine tünlük içinde topluca işlev yaparlar. Fakat bu parçaların hepsine tek tip nes­ neymiş gibi davranmak bu tanımlama içinde artık olanaksızdır. Burada tam neymiş gibi davranm ak bu tanım lam a içinde artık olanaksızdır. Buradaana tam bir liste vermeye matriksi oluşturan fakat kalkışmayacağım, disipliner bir listegözden verm eye kalkışm ayacağım , fakatyaklaşımımın disipliner m atriksi ana hem şu andaki geçirilmesi öğelerin esasmı oluşturan açığa çıkar¬ öğelerin geçirilmesi hem şu andakiolacaktır. yaklaşımımm esasmı açığa çıkar­ savımı hem gözden tacak de bir sonraki hazırlamış tacak hembir de tür bir oluşturucu sonraki savımı Önemli 'simgeselolacaktır. genellemeler' başlığını vereceöğeyehazırlamış Önemli bir tür oluşturucu öğeye ‘simgesel genellemeler’ başlığmı verece(7) Masterman, a.g.e. Masterman, (")(7) Matriks: sözlük anlamı dölyatağı. İçinde kapsadığı bir başka nesneye biçim verebilen Latince a.g.e. {') kalıbı. Matriks: Latince sözlük anlamı dölyatağı. İçinde kapsadığı bir başka nesneye biçim verebilen üreti üreti kalıbı.

184 184

ğim. Bu deyimi kullanırken zihnimden geçirdiğim biçimler, topluluk üyeleri ğim. Bu deyimi kullanmken geçirdiğimçıkmadan biçimler,ortaya topluluk üyeleri tarafından atılabilsualsiz vezihnimden sorgusuz hiçbir anlaşmazlık tarafm dan sorgusuz sualsiz ve hiçbir anlaşm azlık çıkm adan ortaya atılabildikleri gibi, rahatça mantıksal biçimlere de dökülebilirler, örneğin: (x) (y) (z) rahatça mantıksal biçimlere de dökülebilirler, (x)dökü(y) (z) (x,y,z).gibi, Bunlar bir biçime biçimsel matriksin veya hemen örneğin: disipliner 0dikleri 0 (x,y,z). Bunlar disipliner m atriksin biçimsel veya hemen bir biçime dökülebilir öğeleridir. Bazan bu tür genellemeleri daha baştan simgeleşmiş bulu¬ lebilir öğeleridir. Bazan bu tür genellem eleri daha baştan simgeleşmiş bulu­ ruz. f= ma (akım ivme) elektrik oranı (güç = kitle I yük yahut = V/R hızı x = ruz. f= ma (güç = kitle x ivme) yahut I = V/R (akım hızı oranı = elektrik yük birimindeki enerji - voltaj/rezistans). Bazıları ise genel olarak sözlüklerle ifa¬ birimindeki enerji voltaj/rezistans). Bazıları ise genel olarak sözlüklerle ifa­ de edilirler: "elementler sabit (değişmez) ağırlık oranlarında birleşirler" veya de edilirler: “elementler sabit (değişmez) ağırlık oranlannda birleşirler” veya "etki tepkiye eşittir" gibi. Eğer bunlar gibi deyişler yaygın çapta kabul gör¬ “etki tepkiye eşittir” Eğer bunlar gibi bulmaca-çözücü deyişler yaygın çapta kabul gör­ bilimgibi. üyelerinin olmasalardı, müş girişimlerinde topluluğu müş olmasalardı, bilim topluluğu üyelerinin bulmaca-çözücü girişimlerinde yararlandıkları güçlü mantık ve matematik işlemlerini dayandıracakları y a rarlan d ık ları güçlü mHer antık m atem atik işlem lerini dayandıracakları temel taksonomi bilimin bu tür gibi, bulunamazdı. olağan hiçbir kadar neve hiçbir temel bulunamazdı. Her ne kadar taksonomi gibi, olağan biliminvarsa bu tür deyişleri çok az kullanarak da ilerleyebileceğini düşündürecek örnekler deyişleri çok az kullanarak da ilerleyebileceğini varsa hizmetindedüşündürecek olan simgeselörnekler da, öyle görünüyor genelleme¬ ki uygulayıcılarının da, öyle görünüyor ki uygulayıcılarmm hizmetinde olan simgesel genelleme­ ler ne kadar fazlaysa bir bilim dalının gücü de o kadar artmaktadır. lerAslında ne kadar fazlaysa birilk bilim dalmm gücü de o kadar artmaktadır. da toplu¬ yasaları doğa genellemeler gibi görünüyorsa bakışta Asimdaiçin genellemeler ilk bakışta yasaları gibigerçekten görünüyorsa da toplu­ luk üyeleri değildir. sınırhdoğa Bazan de doğa ya¬ işlevleri bununla luk üyeleri bununla smırh değildir. Bazan gerçekten deH doğa yasalarından öteiçin Yasası, örneğin Joule-Lenz birişlevleri anlamları olmayabilir: = RI2 salarmdan öte bir anlamları olmayabilir: örneğin Joule-Lenz Yasası, H = RI^ (ısı=akım2 xrezistans). Bu yasa ilk bulunduğu zaman, topluluk üyeleri, H,R xrezistans). Bu yasa ilk bulunduğu zaman, topluluk üyeleri, H,R ve(ısı=akım^ ne anlama ve bu genellemeler zaten biliyorlardı Isimgelerinin geldiğini ve I sim gelerinin ne anlam a geldiğini zaten biliyorlardı ve bu genellem eler onlara yalnızca ismin, akımın ve rezistansın davranışları arasında daha önce onlara yalnızca ismin,öğretiyordu, akımm ve rezistansın davranışları önce o kadar. Fakat bilmedikleri bir olgu, bir ilişkiyi daha sıkarasında görülen daha bilmedikleri bir ilişkiyi öğretiyordu, o kadar. Fakat daha sık görülen bir olgu, evvelce kitapta yer verilen tartışmaların da gösterdiği gibi, simgesel genelle¬ evvelce kitapta yerişlevi verilen tartışmalarm gibi, simgesel genelle­ birgösterdiği melerinde bu ikinci kesinda Bunlar da diğerinden şekilde ayırırlar. tıp¬ bu ikinci işlevi diğerinden kesin bir şekilde ayu-ırlar.fakat Bunlar da tıp­ f = ma yahut olarak kısmen gibi kımelerinde I= V/R işlev yaparlar kısmen yasa f = maattıkları yahut Isimgelerin = V/R gibitanımlamaları kısm en yasa olarak işlev yaparlar fakat kısmen Üste¬ olarak kullanılmaktadırlar. dekıortaya de ortaya attıkları simgelerin tanımlamaları olarak kullanılmaktadırlar. Üste­ 'yasama' etkinlikleri¬ birbirinden 'tanımlama' ve ayrılmaz bu iki işlevin, lik likarasındaki birbirindendenge ayrılmaz bu iki işlevin, ‘tanım lam a’ etkinlikleri­ bu nok¬ Başka a’ değişir.‘yasam birvebağlamda de zamanla olsak, nin nin arasmdaki denge de zam anla değişir. sonuçlar Başka bir bağlamda olsak, buger¬ nokdoğurabilirdi, taların ayrmtıh çözümlenmesi çünkü çok verimli talarm ayrm tıh çözümlenmesi çok verimli sonuçlar doğurabilirdi, çünkü ger­ çekten bir yasayı benimsemenin getirdiği yapı ile bir tanımınki birbirlerinden çekten bir yasayı benimsemenin ile bir tanımınki birbirlerinden as¬ ama tanımlar vardır, düzeltmeyapı olanağı Yasaları farklıdır. çok parça parçagetirdiği çok mantıksal farklıdır. Yasaları parçaoldukları düzeltmeiçin olanağı vardır, am a tanımlar asdeğiştirilemezler. lında bu şekilde doğrularparça (totoloji) İmda mantıksal doğrular (totoloji) oldukları için bu şekilde değiştirilemezler. Örneğin, Ohm 'un yasasını kabullenmenin beraberinde getirdiği koşullardan Örneğin, hm ’unhem yasasını kabullenm enin beraberinde getirdiği koşullardan tanımlanmasıydı. terimlerinin hem O'akım' birisi, de 'rezistans' yeniden birisi, hem eski ‘akım ’ hem de ‘rezistans’ terimlerinin yeniden tanımlanmasıydı. terimler Yasası doğru Ohm'un Bu korumayı sürdürselerdi, anlamlarını Bu terim Bu ler eski anlam larını bir korum ayı sürdürselerdi, O hm ’un Yasasıkadar doğru Joule-Lenz Yasasına gösterilmediği olamazdı. yasaya sözgelişi olamazdı. Bu yasaya sözgelişi bir Joule-Lenz Yasasına gösterilmediği kadar güçlü bir muhalefet oluşmasının nedeni de buydu. (8) Belki bu tür durumlar güçlü bir m uhalefet oluşm asının nedeni de buydu. (8) Belki bu tür durumlar bütün yanı devrimlerde bir ben unsurun sayılabilirler. çok tipik Şimdilerde, tipik sayılabilirler. Şim dilerde, ben bütün lerde bir olan çok unsurun yanı benzerdevrim bir güce sahip önceleri doğrularınkine genelleme¬ mantıksal sıra sıra önceleri mantıksal doğrularınkine benzer bir güce sahip olan genellem lerin terkedilmesinin de söz konusu olduğunu düşünüyorum. Örneğin Einste¬e­ terkedilmesinin de söz konusu olduğunu düşünüyorum. Örneğindüşün¬ EinsteYoksa eşzamanlılık mu göstermiştir. göreli olduğunu inlerin eşzamanlığın in eşzam anhğın mi göreli olduğunu mu göstermiştir. Yoksa eşzamanlılık düşün­ pa¬ deyiminde göreliliği' 'Eşzamanlılığın cesinin kendisini değiştirmiştir? cesinin kendisini mi değiştirmiştir? radoks bulanlar mıdır? ‘Eşzamanlıhğm göreliliği’ deyiminde pa­ yanılmışlar radoks bulanlar yanılmışlar mıdır?

(8) Bu olayın önemli kısımları için bkz. T.M. Brown, "The Electrick Current in Early 19th Century (8) Bu olayın önemli kısımları için bkz. T.M. Brown, “The Electrick Current in Early 19th Stud¬ Century Yeri) Fiziğinde Akımının Historical Elektrik French Physics" (19. Yüzyıl Fransız Başlarında Yüzyıl(Fizik Başlarında Fransız Fiziğinde Elektrik Akımının ve 969, Historical 1,1Yeri) s. 61-103StudÇalışmalar) Tarihsel Üzerine Physical (19. in the Physics" iesFrench Bölümleri Sciences ies in the Physical Sciences (Fizik Bölümleri Üzerine Tarihsel I, 1969, s. 61-103 Jour¬ve American Karşı Direnç) YasasınaÇalışmalar) Modern Schagrin, Law" (Ohm'un to Ohm's "Resistance Schagrin, “Resistance to Ohm’s Law" (Ohm'un s. 536-47.Yasasına Karşı Direnç) American Jour­ (Amerikan nalModem of Physics 21, 1963, Fizik Dergisi) nal of Physics (Amerikan Fizik Dergisi) 21, 1963, s. 536-47.

185 185

matriksin ikinci bir tür öğesini ele alalım. Kitabın asıl de Şimdi Şimdi dedisipliner disipliner matriksin ikinci bir tür öğesini ele alalım. Kitabın asıl metninde bu öge hakkında, 'metafizik paradigmalar' yahut 'paradigmaların m etninde bu öge hakkında, ‘m etafizik paradigm alar’ yahut ‘paradigmaların kısımları' gibi başlıklar altmda metafizik şey söylendi. Bu bağlamda dü¬ metafizik kısım ları’ gibi başlıklar âltmdaçok çok şey söylendi. Bu bağlamda dü­ ilkeler düzeyindeki inançlara şu örnekleri verebilirim: ısı, ortak şündüğüm, şündüğüm , ortak ilkeler düzeyindeki inançlara şu örnekleri verebilirim: ısı, nesneleri meydana getiren kısımların hareket enerjisidir; algılanabilir tüm nesneleri m eydana getiren kısım ların hareket enerjisidir; algılanabilir tüm meydana getiren, nitelik açısından yüksüz atomların boşluktaki görüngüleri görüngüleri m eydana getiren, nitelik açısmdan yüksüz atomlarm boşluktaki olarak, madde ve güçtür, yahut yahut, alm aşıkbir etkileşimleridir, etkileşim leridir, yahut,almaşık birgörüş görüş olarak, m adde ve güçtür, yahut alanlardır. Kitabımı yeniden yazıyor olsaydım, bu tür ilkeleri tikel bazı mo¬ alanlardır. Kitabım ı yeniden yazıyor olsaydım, bu tür ilkeleri tikel bazı mo­ dellere duyulan inançlar olarak betimlerdim ve 'model' kategorisini genişle¬ dellere duyulan inançlar olarak betimlerdim ve ‘m odel’ kategorisini genişle­ terek göreli bir düzeyde buluşsal (heuristic) olan çeşidi de buna dahil eder¬ terek göreli bir düzeyde buluşsal (heuristic) olan çeşidi de buna dahil eder­ örneğin elektrik devresi, tekdüze bir hidrodinamik sistem olarak görüle¬ dim: dim: örneğin elektrik devresi, tekdüze bir hidrodinamik sistem olarak görüle­ bilir; öte yandan gazlardaki moleküller, tıpkı rastgele hareket eden küçük es¬ bilir; öte yandan gazlardaki moleküller, tıpkı rastgele hareket eden küçük es­ nek bilardo topları gibi davranırlar. Bir topluluğa duyulan bağlılığın güç de¬ nek bilardo topları gibi davranırlar. Bir topluluğa duyulan bağlılığın güç de­ recesi, sonuçları pek ciddi olmasa bile, buluşsal modellerden varlıkbilimsel recesi, sonuçları pek ciddi olmasa bile, buluşsal modellerden varlıkbilimsel modellere kadar geniş bir kapsama dağılmıştır, ama bütün modeller benzer odellere kadar geniş bir kapsam a dağılmıştır, ama bütün m odeller benzer birm işlev yaparlar. Bunların arasında, topluluğa tercih ettiği yahut izin verebi¬ bir işlev yaparlar. Burdarm arasmda, topluluğa tercüı ettiği yahut Bunu izin verebi­ leceği benzetmeleri ve eğretilemeleri sağlamalarım gösterebiliriz. yap¬ leceği benzetmeleri ve eğretilemeleri sağlamalarmı gösterebiliriz. Bunu yap­ modeller, neyin açıklama yahut neyin bir bulmaca çözümü olarak ka¬ makla makla modeller, neyin açıklama yahut neyin birOlaya bulmaca çözümü olarak ka­ edileceğinin olurlar. tam mantıksal tersin¬ belirlenmesine yardımcı bul bul edileceğinin belirlenmesine yardımcı olurlar. Olaya tam mantıksal tersin­ belir¬ den de bakarsak, modeller çözümlenmemiş bulmacaların dökümünün den de bakarsak, m odeller çözümlenm emiş bulmacalarm dökümünün belir­ lenmesine de yardım ederler ve her birinin öneminin değerlendirilmesine kat¬ lenmesine de yardım ederler ve her birinin öneminin değerlendirilmesine kat­ kıları olur. Ancak, şunu da gözden kaçırmamalıyız ki bilimsel toplulukların kıları olur. Ancak, şunu da gözden kaçırmam alıyız ki bilimsel toplulukların üyeleri buluşsal modelleri bile paylaşmak zorunda kalmayabilirler. Gerçi, ge¬ üyeleri buluşsal modelleri bile paylaşmak zorunda kalmayabilirler. Gerçi,19. ge­ gibi, örneğin de belirttiğim nellikle bunun tersi geçerlidir, fakat daha önce nellikle bunun tersi geçerlidir, fakat daha önce de belirttiğim gibi, örneğin Yüzyılın ilk yarısında, kimyacılar topluluğuna üyelik için atomlara inanmak19. Yüzyılm ilk yarısında, kimyacılar topluluğuna üyelik için atomlara inanmak aranmıyordu. koşulu koşulu aranmıyordu. Disipliner matriksi oluşturan üçüncü bir unsuru burada değerler olarak be¬ Disipliner matriksi oluşturan bir unsuru burada olarak be­ genel¬ arasında, simgesel istiyorum. gerekdeğerler topluluklar Bunlar timlemek farklı üçüncü timlemek istiyorum. Bunlar farklı topluluklar arasında, gerek simgesel genel­ lemelerden gerek modellerden çok daha geniş çapta paylaşırlar ve doğa bi¬ lem elerdentümünün gerek m odellerden daha geniş çapta büyük paylaşırlar ve doğa ruhu payları kazanmasında vardır.bi­ limcilerinin bir toplulukçok lim cilerinin tüm ünün bir topluluk ruhu kazanm asında büyük payları vardır. bir Değerler her zaman işlerlik halinde olmalarına karşın, tikel önemleri belli Değerler herüyelerin zaman işlerlik halinde olmalarma karşın, tikel önemleri belli bir bunalımı saptamaları gerektiği zaman, yahut dahabir topluluktaki topluluktaki üyelerin bir bunalım ı saptam aları gerektiği zaman, yahut daha sonra bilgi dallarını uygulamada karşıt yöntemlerden birini seçmek zorunda sonra bilgi dallarım ada karşıt yöntemlerden birini seçmek zorunda iyice uygulam zaman ortaya çıkar. Bilimsel değerler arasında belki de en de¬ oldukları oldukları zaman iyice ortaya çıkar. değerler arasmda belki de en de­ olmalıdır; doğru tahminler olanlardır: rin kök salmış olanlar, tahminle ilgiliBilimsel rin kök salmış olanlar, tahminle ilgili olanlardır: tahm inler doğru olmalıdır; nicel tahminler, nitel olanlara tercih edilmelidir; bırakılan hata payı ne olursa nicel tahmin tahminler, olanlaratutarlı tercihşekilde edilmelidir; bırakılan hata payıliste ne böy¬ olursa ve bu bir alanda doğrulanmalıdır bellinitel olsun, olsun, tahm in belli bir alanda tutarlı şekilde doğrulanmahdır ve bu liste böylece uzayıp gider: kuramlar her şeyden önce ve en önemli olarak, bulmacala¬ lece uzayıp gider: kuramlar her şeyden önce ve en önemli olarak, bulmacala­ rın tanımlanmasını ve çözümlenmesini sağlamalıdırlar; mümkün olduğu ka¬ rınbasit tanım lanm asını ve çözümlenmesini sağlamalıdırlar; mümkün olduğu ka­ bir deyişle halen yani başka olmaları, kendi içinde tutarlı ve inanılır, dar dar basit olmaları, kendi içinde tutarlı ve inanılır, yani başka bir deyişle halen kullanılmakta olan diğer kuramlarla bağdaşabilir olmaları gerekir. (Kitabımın akta olan diğer kuramlarla bağdaşabilir olmaları ve gerekir. kaynak¬ bunalım(Kitabımın etkenlerin rol oynayan metninde, tercihlerinde kuranı ilkkullanılm ilk metninde, kuram tercihlerinde rol oynayan etkenlerin ve kaynakol¬ değinilmiş larının ele alınışında iç ve dış tutarlılık gibi değerlere çok azbunalım larm ın ele alınışında iç ve dış tutarlılık gibi değerlere çok az değinilm iş ol­ iyi görebiliyorum.) Diğer daha masının bir eksiklik sayılabileceğini şimdi m asının bir eksiklik di daha yararı iyi görebiliyorum Diğer olması ya da.)böyle de vardır,sayılabileceğini değerler türde örneğin biliminşim toplumsal türde değerler de vardır, örneğin bilimin toplumsal yararı olması ya da böyle bir yararın gereksizliği inançları gibi. Fakat verdiğim örnekler ne anlatmak bir yararın gereksizliği inançları gibi. Fakat verdiğim örnekler ne anlatmak istediğimi yeterince belirtiyor sanırım. istediğimi yeterince belirtiyor sanuım. 186 186

Bununla birlikte, ortak değerlerin bir yönünden özellikle söz etmemiz ge¬ birlikte, ortak değerlerin bir yönünden özellikle matriksin söz etmemiz ge­ rekir.Bununla farklı uygulamalar Değerler, izleyen diğer kişilerce disipliner rekir. Değerler, farklı uygulamalar izleyen kişilerce disipliner matriksin diğer öğelerinde olduğundan çok daha büyük ölçüde paylaşılabilirler. Belli bir top¬ öğelerinde olduğundan daha dönemden büyük ölçüde paylaşılabilirler. Belli bir top­ luluğun doğruluk çok ve bir üyeden içinde, diğerine döneme yargıları luluğun içinde, doğruluk yargıları dönemden döneme ve bir üyeden ve diğerine tam değilse bile göreli bir süreklilik ina¬ basitlik, gösterir. Fakat tutarlılık tam gibi değilse bile göreli bir bireye süreklilik gösterir. Fakatfarklar basitlik, tutarlılık ve ina­ nırlık bireyden yargılar kez büyük çoğu taşıyabilmektedir. nırlık gibi yargılar bireyden bireye kuramı çoğu kez taşıyabilmektedir. Örneğin, Einstein eski kuantum olağanfarklar için ilebüyük bilim yapmayı olanak¬ Örneğin, içinedilmez eski kuantum kuramı sayılan ile olağan bilim olanak­ tahammül kılan veEinstein sız bir tutarsızlık ve diğerle¬ Bohr öğeler yapmayı sız kılan ve tahammül edilmez bir tutarsızlık sayılanhallolması öğeler Bohr ve diğerle­ göre olağan rinin kendi kendine beklenebile¬ görüşüne yollardan rinin görüşüne göre olağan yollardan kendideğerlerin kendine hallolması beklenebile­ zorluklardı. sıradan da önemlisi, uygulanması Bundan gereken cek cek sıradan zorluklardı. Bundan da önemlisi, değerlerin uygulanması gereken durumlarda, farklı değerler tek tek alındıklarında farklı seçimlere yol açabi¬ durumlarda, farklıbir değerler tek alındıklarında farklı yol daha açabi­ Öte taraftan, fakatseçimlere lirler. diğerinden kuram tek daha doğru, ona kıyasla lirler. Öte taraftan, bir kuram diğerinden daha doğru, fakat ona kıyasla daha Bu durumda da gene ve daha az inanılır tutarsız olabilir. kuantum kuramını tutarsız ve daha az inanılır olabilir. Bu durum da da gene kuantum kuramını ömek gösterebiliriz. Kısacası, değerler her ne kadar bilim adamlarınca geniş örnek paylaşılsalar gösterebiliriz. değerler herne nekadar kadardefin bilimveadamlarmca geniş bağlılık daKısacası, ve değerlere ölçüde bilimi ne kadar ölçüde paylaşılsalar da ve değerlere bağlılık ne kadar ve bilimi ne kadar olursa olsun bazanderin sırasında ve oluşturucu uygulamaları bireylerin kişiliği oluşturucu olursabirbirlerinden olsun uygulam aları sırasında bireylerin kişiliği ve özellikleri topluluk üyelerini kişisel bazan ayrıştıran gibi etkenlerin topluluk üyelerini hatırı sayılır bir rolü birbirlerinden olabilmektedir.ayrıştıran kişisel özellikleri gibi etkenlerin hatırı sayılır bir rolü olabilmektedir. bölümleri Geçtiğimiz izlemiş olan okurların çoğu, ortak değerlerin işleyiGeçtiğimiz bölümleri olan okurların ortak değerlerin işleyi­ bu özelliğin benimizlemiş en zayıf savunduğum şindeki noktalarından biri görüşün çoğu, şindeki bu özelliğin benim savunduğum görüşün en zayıf noktalarından biri olduğu kanısına varmışlardır. Rakip kuramlar arasında seçim yapmak yahut olduğu kanısına varmışlardır. Rakip kuram lar arasında seçim yapmak yahut bunalım yaratan bir aykırılığı olan aykırılıklardan ayırt etmek gibi konularda bunalım yaratan bir aykırılığı olan aykırılıklardan ayırt etmek gibideğerlerin konularda sağlanmasında görüş birliği bilim adamlarının ilke ve paylaştıkları görüş olmadığı birliği sağlanmasında adamlarmın paylaştıklan ilke öznelliği ve değerlerin ve zaman zaman yeterli ısrar ettiğim düşüncesindebilim için de yeterli olmadığı düşüncesinde ısrar ettiğim içinAncak, de zaman zaman öznelliği değer oldu. (9) bu tepki suçlandığım yargı¬ve akıl-dışıcıhğı yüceltmekle akıl-dışıcıhğı yüceltmekle suçlandığım oldu. (9) Ancak, bu tepkigözden değer yargı­ ka¬ iki özelliği larının olursa olsun daima gösterdikleri hangi alanda larının hangi alanda olursa olsun daim gösterdikleri iki özelliği gözden ka­ tarafın¬ bir atopluluğun Birincisi, üyelerinin hepsi çırmaktadır. ortak değerler çırmaktadır. Birincisi, ortak değerler bir topluluğun üyelerinin hepsi tarafın­ dan aynı tarzda uygulanmasalar bile; topluluk davranışlarını önemli ölçüde dan aynı tarzda(Eğer uygulanm bile; topluluk davranışlarını önemli ölçüde böyleasalar veya estetik konula¬ belirleyebilirler. olamasaydı değer kuramı belirleyebilirler. (Eğer sorun böyle çıkmazdı.) olam asaydıGerçekliği değer kuram ı veya estetik etme¬ temsil konula­ rında doğrudan hiç bir özel felsefi rında hiç bir özel felsefi sorun azdı.) Gerçekliği doğrudan temsil aynı etm e­ birçıkm bile, kimse nin, canlandırmanın, dönemlerde birincil değer olduğu nin, canlandırm anın, birincil bir değer olduğu dönem lerde bile, kimse aynı tarzda resim yapmıyordu, fakat bu terkedildiği zaman plastik sanatların geli¬ tarzda resim kökünden yapmıyordu, fakat bu uğradı. terkedildiği plastik sanatlarm geli­ (10) zaman Tutarlılık birincil bir değer şim değişikliğe örüntüsü şim örüntüsü değişikliğe (10) Tutarlılık birincil değer edin.bir olmaktan takdirde bilimlere ne uğradı. İkinci¬ siz tahmin varın olacağını çıktığıkökünden olmaktan çıktığı takdirde bilimlere ne olacağını varın siz tahmin edin. İkinci­ si, ortak değerlerin uygulanışındaki bireysel çeşitliliklerin bilim için çok te¬ si, bazı ortakişlevleri değerlerin uygulanışındaki bireysel çeşitliliklerin bilim için çok te­ mel zaman¬ aynı olabilir. gereken anlar Değerlerin uygulanması işlevleri olabilir. Değerlerin uygulanması aynı Gerçi, zaman­ ve bazı damel de göze alınmasıgereken olarak tehlikelerin anlardır. gerekenanlar değişmez da ve değişmçoğu ez olarak de göze alınması gereken Gerçi, Yeni bir aykırılıkların olağantehlikelerin yollardan çözümlenir. kuramanlardır. için yapılan aykırılıkların çoğu olağan yollardan çözümlenir. Yeni bir kuram için yapılan önerilerin çoğu da zaten yanlış çıkar. Eğer bir topluluğun bütün üyeleri her önerilerinbirçoğu da zaten yanlış çıkar. topluluğun bütün üyeleri her gibi Eğer meslekdaşlatepki bir yahut da gösterse bunalım aykırılığa kaynağıymış aykırılığa bir bunalım kaynağıymış gibi tepki gösterse yahut da yok meslekdaşlaolurdu. ileri sürdüğü bilim her yeni kalksa, rının kuramı benimsemeye rınm ileri sürdüğü her yeni kuram ı benim sem eye kalksa, bilim yok olurdu. (9) Özellikle bkz. Dudley Shapere, "Meaning and Scientific Change" (Anlam ve Bilimsel (Zihin ve Evren: and CPhilosophy in Contemporary (9) Ö ze llikle bkz.Cosmos: Dudley Essays S hapere, “ M eaning andScience S cie n tific hange” (Anlam B ilim sel Değişme) Mid and Pitsburgh Denemeler) Üniversitesi, kitabında,Science BilimMid Değişme) Cosmos: Essays in Contemporary and Philosophy Bilim (ZihinFelsefesi ve Evren: Üzerine Felsefe ve and Çağdaş New (Bilim ve Öznellik), Dizileri, III,Bilim Science Çağdaş ves.Felsefe Denemeler) kitabında, Pitsburgh Üniversitesi, Bilim Felsefesi 41-85; Üzerine and Subjectivity Israel Scheffler, 1966, Karl Popper ile Imre kitabında Sir(Bilim (BilginmScience Gelişmesi) 1967; York, Dizileri, III,ve 1966, s. 41-85; Israel ScheffIer, and Subjectivity ve Öznellik), New of Knowledge Growth York, 1967; ve G rowth of Knowledge (Bilginm G elişm esi) kitabında Sir Kari Popper ile Imre Lakatos'un denemeleri. (10) Bkz. On Üçüncü Lakatos’un denemeleri. Bölüm'ün başındaki tartışma. (10) Bkz. On Üçüncü Bölüm’ün başındaki tartışma.

187 187

Öte yandan, eğer aykırılıklar veya yeni kuramlar karşısında hiç kimse tehli¬ ö te göze yandan, eğer bilimde aykırılıklar veya yeni kuramlar hiç kimse tehli­ almasa, keyi Bukarşısmda gibi koşullarda bireysel olmazdı. hiç devrim keyi göze alm asa, bilim de paylaşılan hiç devrimkurallardansa olmazdı. Bu gibi bireysel yönlendirmek ortakkoşullarda değerlere başvu¬ seçimleri için seçimleri yönlendirm ek için dağıtmak paylaşılanve kurallardansa ortak değerlere başvu­ rulması, topluluğun vadede tehlikeyi başarısını girişimin uzun rulm ası, için topluluğun dağıtm ak ve girişim in uzun vadede başarısını nevi önlem sağlamak aldığı birtehlikeyi sayılabilir. sağlamak aldığı bir nevi önlem sayılabilir. disipliner dördüncü tür bir öğesine bakalım. Bu geriye Şimdi deiçin matriksin de disipliner matrıksin tür birele öğesine bakalım.sonuncu¬ Bu geriye tek çeşit alacaklarımın olmamakla benim burada beraberdördüncü kalanŞimdi kalan tek çeşit olm am akla beraber benim burada ele alacaklarım ın sonuncu­ Bu öge için 'paradigma' terimi gerek dilbilim gerek benim özyaşamım sudur. sudur. Butamamen öge için uygun ‘paradigm a’ terimi gerek dilbilim gerek özyaşamım ilkeleri ortakbenim arasın¬ Bir topluluğun düşmektedir. açısından açısmdan en uygun sözcüğünü düşmektedir. Bir topluluğun ilkeleri arasın­ beni ilktam bir unsurdan kezam yöneltenortak söz paradigma da, seçmeye da, beni ilk kez paradigm a sözcüğünü eye yönelten bir unsurdan söz Ancak, bu terim kendine kazandığı için burada bir özerklik ediyorum. özgü seçm ediyorum. Ancak, bu terim kendine özgü bir özerklik kazandığı için burada belirtmek kullanacağım. 'örneklik'* yerine terimini Bununla istediğim, onun onun yerineöğrencilerin ‘örneklik’* bilimsel terimini kullanacağım. Bununla belirtmek istediğim, eğitimin başından itibaren, ister laboratubaşlangıçta, başlangıçta, eğitim in başından itibaren, ister laboratuvarlarda, bölüm ister öğrencilerin imtihanlarda bilim bilim metinlerinin sonlarında rastla¬ yahutsel varlarda, ister imtihanlarda yahut bilim metinlerinin sonlarmda örneklererastla­ dıkları Bununla bu ortak beraber,bölüm hiç çözümleridir. bulmaca somut dıklarıbir somut bulm aca çözümleridir. Bununla bu ortak örneklere hiç eğitim de, bilim değilse adamlarının sonrasıberaber, karşılaştık¬ araştırmalarında değilse de, bilimyer adam larının eğitim sonrasıhalinde araştırmalarm karşılaştık­ sürelibir işlerinindanasıl örnekler yapıl¬ ları alan ve onlara yayınlarda ları süreli yayınlarda yer alançözümlerinin ve onlara örnekler halinde işlerinin yapılÖrneklik öğreten teknik problem gerekir. nasıl ilave edilmesi dığını dığmı arasmdaki öğreten teknik problem çözümlerinin gerekir. Örneklik (ün) yapısı' bir toplulukilave 'üst edilmesi sağlamadaki dizileri farkların bilime dizileri arasm daki farkların bilime bir topluluk ‘üstdaha (ün) büyüktür. yapısı’ sağlamadaki Örneğin diğer disipliner matriksin kıyasla tür öğelerine payı, payı,fizikçiler disiplineraynı m atriksin diğer tür öğelerine dahaEğilimli büyüktür. Örneğin öğrenerek başlarlar. örneklikleri bütün yüzeyler, işekıyasla bütün fizikçiler aynıKepler'ci örneklikleri öğrenerek işeproblemler başlarlar. Eğilim li yüzeyler, huni şeklinde veya Vernier**, gibi yörüngeler sarkaç, huni şeklinde sarkaç. K epler’ci yörüngeler gibi problem ler veya Vemier**, ve Wheatstone sayabiliriz. eği¬ Ancak, kalorimetre gibi araçları köprüsü*** kalorimetre ve Wpaylaştıkları heatstone köprüsü*** gibi araçlarıgiderek sayabiliriz. eği­ farklı ör¬ dahaAncak, simgesel genellemeler geliştikçe, timleri timleri geliştikçe, simgesel genellemeler giderekfiziği, daha hem farklıde ör­ neklikler Hem katıcisim canlandırılmaya tarafındanpaylaştıkları başlar. neklikler tarafından canlandırılm aya başlar. Hem katıcisim halde, fiziği, kullandıkları her ikihem denklemini alan-kuramsal grup¬de fizik Schrödinger Schrödinger kullandıkları halde, her iki grup­ da geçerli olanfizik en temelderıklemini taalan-kuramsal yalmzca uygulamalardır. ta da geçerli olan yalm zca en temel uygulamalardm 3. Paylaşılan Örnekler Olarak Paradigmalar • 3. Paylaşılan Örnekler Olarak Paradigmalar • Paylaşılan örnek olarak paradigma, bu kitabın şimdi en yenilikçi ve en az Paylaşılan olarak kısmının paradigma, bu unsuruydu. kitabm şimdi yenilikçi ve en az Buennedenle örneklik¬ temel olarakörnek gördüğüm anlaşılmış gördüğüm kısmmm temel unsuruydu. Bu nedenle örneklik­ bazı kuralları öğrenmez¬ ve onu uygulamak leranlaşılmış kuramı disiplinerolarak için gerekli lerhiçbir disipliner kuram ı ve onu uygulamak için Bilimsel gerekli bazı kuralları öğrenm ez­ ve ku¬ kuramda bilgi se, denilmektedir. problem çözülemez se, hiçbir problem çözülem ez denilmektedir. Bilimsel bilgi kuram da veet¬ ku­ elde kolaylık yatmaktadır. rallarda Problemler ise bunların uygulanışında rallarda yatmaktadır. Problem ler ise uygulanışında kolaylık elde bilimdeki mek Benbunların bilişsel içe¬et­ kendi açımdan görülür. için birer araç olarak mekbu için birer araç olarak görülür. Ben kendi yanlış açımdan bilimdeki bilişsel içe­ olduğunu kanıtlamaya tek bir noktaya toplanmasının şekilde riğin riğin bu Öğrenci şekilde tek bir noktaya yanlışsonra olduğunu kanıtlam aya üzerine çalıştıktan başkalarını problemtoplanmasının birçok çö¬ çalıştım. çalıştım . için Ö ğrenci problem üzerinekazanabilir. çalıştıktan Fakat sonra başlangıçta başkalarını ve çö­ zümlemek ek birbirçok kolaylık ya da rahatlık zümlemek için ek için, bir kolaylık da rahatlık kazanabilir. başlangıçta doğaFakat daha bir hakkında bir anlamda son de¬ve sonra süre problemyaçözmek sonra daha bilgiler bir süre edinmektir. için, problem bir anlamda doğa hakkmda de­ lerin olmadığı daha yerde,son Buçözmek önemli rece tür 'örneklik' rece önemli bilgiler edinmektir. Bu tür ‘örneklik’lerin olmadığı yerde, daha (*) Örneklik: ingilizce 'exemplar' karşılığı, birbirine benzer birçok örneğin sağlanabildiği, kaynak, (Ç.N.) çoğaltıldığı {•) ö rn e kana lik : İn g ilizcearketip. ‘e xe m p la r’ karşılığı, birbirine benzer birçok örneğin sağ la nab ildiğ i, ) Vernier: Uzunluk ( çoğaltıldığı yahutarketip. açı ölçen bütün araçlara takılabilen küçük boyutlu ve her tür ölçeğin ana kaynak, (Ç.N.) (Ç.N.) aygıt. sağlayan kesinlikle altbölümlerinin daha büyük ölçülebilmesini ( ) Vernier: Uzunluk yahut açı ölçen bütün araçlara takılabilen küçük boyutlu ve her tür ölçeğin orantılı dört iletkenin, Bridge: Rezistansları ("*)ÿ Wheatstone's altbölümlerinin daha büyük kesinlikle ölçülebilmesini sağlayanhiçbir aygıt.araçla (Ç.N.)akım ölçülemeyecek direnç) ölçmeye ve rezistans meydana devreye bağlanmasıyla gelen şekilde (” *)• Wbir heatstone's Bridge: Rezistansları orantılı dört iletkenin, hiçbir(elektrik araçla akım ölçülemeyecek yarayan (Ç.N.) şekildeaygıt. bir de vreye ba ğ la n m a sıyla m eydana gelen ve rezistans (elektrik direnç) ölçm eye yarayan aygıt. (Ç.N.)

188 188

önce öğrenilmiş yasa ve kuramların çok az bir ampirik (görgül) içeriği olabi¬

lir.önce öğrenilmiş yasa ve kuramlarm çok az bir ampirik (görgül) içeriği olabi­ lir.Anlatmak istediğimi iyice belirtmek için bir an simgesel genellemelere geniş ölçüde dönüyorum. Çok örneklerden biri degenellem Newton'un paylaşılan A nlatm ak istediğim i iyice belirtm ek için bir an simgesel elere îkinci Hareket. Yasasıdır genellikle f=ma şeklinde dönüyorum Ç ok genişveölçüde paylaşılan örneklerden Nevvton’un yazılır.biri sosyolog Birde ya¬ hut ele alalım. bir dilbilimciyi Bu kişi söz olansosyolog îkinci Hareket Yasasıdır ve genellikle f=ma şeklinde yazılır. ya­ anlatımın konusu eş Bir yazılışa sorunsala hiçbir ve belli bir topluluğun söylenebildiğini üyeleri hut bir dilbilimyol ciyiaçmadan ele alalım. Bu kişi söz konusu yazılışa eş olan anlatımm kabul edildiğini tarafından bulduğu daha bir ileri bir araştırmaya hiçbir sorunsala yol açmadan söylenebildiğini ve belli topluluğun üyeleri zaman, bundan takdirde, ve içindeki girmediği gerek bu bulduğu anlatımın terimlerin hakkın¬ tarafmdan kabul edildiğini zaman, bundan daha ilerianlamı bir araştırmaya da, gerek topluluktaki bilimbu adamlarının anlatımıterimlerin bu içindeki doğaya neanlamı bağ¬ şekildehakkın­ girmediği takdirde, gerek anlatımın ve olmayacaktır. de, top¬ pek bilim konusunda ladıkları fazla şey öğrenmişbu da, gerek topluluktaki adamlarmm anlatımı doğaya ne şekilde bağGerçekten bu anlatımı luluk üyelerinin ve mantıksal sorgusuz sualsiz kabul etmeleri Gerçekten ladıklan konusunda pek fazla şey öğrenmiş olmayacaktır. de,ya¬ top­ hut matematik kullanımları bir araç sokmak olarakvekullanmaları, içinkabul luluk üyelerinin bu anlatımıaraya sorgusuz sualsiz etmeleri mantıksal ya­ buhut insanların anlam ilgili için veya uygulama bütün so¬ anlaştıkları m atem atik kullanım ları araya ile sokmak birkonularda araç olarak kullanmaları, nucunu Elbette ölçüde kendiliğinden yaratmaz. varsayılaanlaştıkları bu insanlarm anlam veya uygulam a ile büyük ilgili bütün konularda anlaştıkları so­ bilir, aksine bir durum çünkü olur. Fakat hangi konuşmalarından nucunu kendiliğinden yaratmaz. Elbette büyükhemen ölçüdebelli anlaştıkları varsayılanoktadan ve durum bu anlaşmaya hangi yollardan başlayarak geçerekhemen bilir, çünkü aksine bir konuşmalarmdan belli olur.vardıklarım Fakat hangi vardır. Belli bir deneysel sormakta tam noktadanyarar başlayarak ve hangi yollardandurumla geçerekkarşılaştıkları bu anlaşm ayazaman, vardıklarmı dasormakta kendilerine kitleleri durumla lazım olan güçleri, öğren¬ ve ivmeleri seçmeyi nasıl yarar vardır. Belli bir deneysel karşılaştıkları zaman, tam acaba? lazım olan güçleri, kitleleri ve ivmeleri seçmeyi nasıl öğren­ mişlerdir da kendilerine Olayın bu yönünün çok ender olarak dikkate alınmasına karşın, pratikte mişlerdir acaba? öğrencilerin bundan ve matema¬ gereken Mantık öğrenmeleri karmaşıktır. Olayın bu yönünün çok ender olarakdadikkate alınm asına karşm, pratikte f=ma anlatımına tiköğrencilerin işlemlerinin uygulanması gerçeğin öğrenmeleri gerekendoğrudan bundan dadoğruya karmaşıktır. Mantık ve matema­ tam zaman, bunun aktarımı Anlatım yasası bir doğa tik bir işlem lerinindeğildir. f=m a anlatım ınaincelendiği doğrudan doğruya uygulanm ası gerçeğin yasa şeması Öğrencibunun veya uygulama birdeğildir. 'taslağı', olduğu ya¬ anlaşılır. zaman, tam bir yahut aktarımı Anlatım incelendiği bir doğa yasası bilim adamı pan diğerine geçtikçe, alanından bu veya uygu¬ işlemlerin ‘taslağı’, yahut bir sorun yasa şeması olduğu anlaşılır. Öğrenci uygulama ya­ simgesel genelleme landığı değişir. Serbest düşme pan bilim adamı bir sorundealanından diğerine geçtikçe, bu işlemlerin uygu­ landığı simgesel genellem e de değişir. Serbest düşme

ömeğinde, f= ma anlatımı, mg= m örneğinde, f= m a anlatım ı, m g= m O

'

haline gelir. Basit sarkaçlar için mg sin 0

“d%"

dt2

haline gelir. Basit sarkaçlar için mg sin 0

dt2 şekline dönüştürülür. Karşılıklı etkileşim halinde bir çift uyumlu = -ml d^(|) = -mİdt2 ^ şekline dönüştürülür. Karşılıkh etkileşim halinde bir çift uyumlu dt2 salıngaç (harmonic oscillator) içinde iki ayn denklem olarak kullanılır, ki bunlardan salıngaç (harmonic osciUator) içinde iki ayn denklem olarak kullanılır, ki bunlardan

birincisi şöyle yazılabilir: mj

( j2 -sj tkj sj =k2 (S2 - Sj +d); çok daha karmaşık S| tkj sj =k2 (sg ■Sı +
(*) Giroskop: devir ve yörünge hareketlerini canlandırmak için kullanılan, dingil ve tekerlekten kendi ekseni oluşan, aracı. (Ç.N.) için kullanılan, dingil ve tekerlekten eğitim (*) Giroskop: devir çevresinde ve yörüngedönebilen hareketlerini canlandırmak oluşan, kendi ekseni çevresinde dönebilen eğitim aracı. (Ç.N.)

189

189

nılmaya uygun bir biçimde tasarlamayı öğrenmiş olur, üstelik bu daha önce nılmaya bir biçim de tasarlamayı öğrenmiş olur, bunu üstelik bu dahanasıl önce Öğrenci rastlamadığı eşineuygun bir biçimdir. benzerine hiçbir yapmayı hiçbir eşine benzerme rastlamadığı bir biçimdir. Öğrenci bunu yapmayı nasıl öğrenebilmiştir? öğrenebilmiştir? Hem bilim öğrencilerinin hem de bilim tarihçilerinin yakından tanıdığı bir Hem bu bilim öğrencilerinin hem de bilim tarihçilerinin yakından tanıdığı Öğrenciler çalışmaları konuda bir ipucu sağlamaktadır. hakkındabir görüngü, görüngü, bu konuda ipucu sağlamaktadır. Öğrenciler çalışmalarıgayet hakkmda verirken, metinlerindeki belli bir bölümü sık sık bir iyi bilgi okuduklarını, bilgi verirken,fakat sık sık m etinlerindeki belli bir problemleri bölümü okuduklarını, bölümün anladıklarını, sonundaki bazı zorlukiyi çözmekte gayet anladıklarını, fakat bölüm ün sonundaki bazı problem ekte zorluk kezçözm söylerler. Aynı zamanda, çoğuleri benzer bu güçlükler şekilde çektiklerini çektiklerini söylerler. Aynı zam anda, bu güçlükler çoğu kez benzer şekilde ortadan kalkarlar. Öğrenci, hocasının yardımıyla ya da tek başma, çözemedi¬ kalkarlar. Öğrenci, hocasınm da görebilmesini tek başma, çözem edi­ sağla¬ daha önce bir problemyagibi olduğuyardımıyla rastlamış problemi ğiortadan ği problemi önce rastlamış olduğu bir problem bir bakış daha daha fazla ayrısağla­ Bu benzerliği tür da görebilmesini yan iki yagibi açısı yakalar. görüp, yan bir arasındaki bakış açısı koşutluğu yakalar. Bukavradığı benzerliğizaman görüp,da, ikisimgeleri ya da daha fazla ayrıişe tür daha önce problem problem arasındaki koşutluğu kavradığı zaman da, simgeleri daha önce yaradığı görülmüş olan tarzlarda birbirine yaklaştırır ve onları benzer şekildeişe yaradığı görülmüş olan tarzlarda benzer şekilde ma, bir f= onları bağlar. Böylelikle doğaya sözgelimi ve bir yasabirbirine araç işlevi şeması, yaklaştırır doğayavebağlar. B öylelikle bir yasa şeması, sözgelimi f= ma, bir araçduru¬ işlevi göstererek gerektiğini öğrenciye ne tür benzerlikler görmüş araması görmüş ve öğrenciye ne tür benzerlikler araması gerektiğini göstererek 'Geştalt' Bu¬ ile (algılama kalıbı) ile görüleceğini öğretmiş olur. duru­ mun hangi mun hangi ‘G eştalt’ ile (algılam a kalıbı) ile görüleceğini öğretmiş olur. Bu­ çerçevesinde bir benzerlik durumları nun sonucu olarak ortaya çıkan, çeşitli nun sonucu olarak ortaya çeşitli veya durumları birbenzerlik simgesel çerçevesinde yahut genelleme¬ anlatımının f=maçıkan, yeteneği, başkabir görme görme yeteneği, yahut f=maalgılama anlatımının veya sanırım başka biröğrencinin simgesel genelleme­ örneklik becerisi, değişik örnekleri olarak nin nin değişikçalışırken örnekleriöğrendiği olarak algılam a becerisi, örneklik ister kağıt kalem¬ en temel bilgidir.sanırım Problemöğrencinin problemleri ıroblemleri çalışırken öğrendiği en temel bilgidir. Problem ister kağıt kalemönemi tam yoktur. donatımlı bir laboratuvarda çözümlensin, bunun le, ister e, ister kişiden tam donatım lı değişebilecek bir laboratuvarda bunun önemi yoktur. miktar problem tamamlandıktan bir çözümlensin, kişiye Öğrenci, Ö ğrenci, kişiye karşılaştığı değişebilecek bir m iktar tam am landıktan diğer bilimkişiden uzmanlık dalının adamı olarak durumları artıkproblem sonra sonra bilim adamı olarak karşılaştığı durumları artık uzmanlık dalının diğer Geştalt üyeleriyle aynı içinde görmeye başlar. Bunlar onun için artık eğitimin üyeleriyle aynı Geştalt durumların içinde görmeye Bunlar onun artıkzamanla eğitimin değildir. süreiçin rastladığı içinde aynı başlar. Geçen başlangıcında başlangıcında rastladığı durumlarm aynı değildir. Geçen süre içinde zamanla ve tüm bir toplulukça bir görüş tarzım onaylanmış denenmiş benimsemiştir. denenmiş ve tüm bir toplulukça onaylanmış bir görüş tarzmı benimsemiştir. Zamanla kazanılan bu benzerlik ilişkilerinin rolü, bilim tarihinde de açık¬ Zamanla kazanılan bu benzerlik ilişkilerinin rolü, bulmaca bilim tarihinde de açık­ adamları daha önceki Bilim çözümlerini bulmacaları ça görülür. ça görülür. adam ları bulmçoğu acaları önceki bulm aca çözüm lerini de fazla genellemelere üstelik alarak Bilim kezdaha simgesel model çözümlerler, model alarak Örneğin çözümlerler, üstelik çoğu kez aşağı simgesel genellemelere fazla hangi yuvarlanan bir eğimden Galileo topun,de başvurmazlar. başvurm azlar. Ö rneğin G alileo bir eğim den aşağı yuvarlanan topun, hangi ivme tırmanacak kadar bir olsun eğimde yüksekliğe olursa karşıt açıda eşit açıda olursagözlemlerken, olsun karşıt bir de eşit yüksekliğe anacakbirer kadar ivme nokta da tıpkı tırm kazandığını deneysel olayı ağırlığını bu eğim kazandığını gözlem lerken, bu deneysel olayı dagörmeyi tıpkı ağırlığını birerDaha nokta olarak soyutladığı benzer şekilde kitle öğrenmişti. sarkaçlara kitle Huyghensy, olarak soyutladığı benzer şekildesalınım görmeyi öğrenmişti. Daha merkezleri proble¬ yani gerçek fizikselsarkaçlara sarkaçların sonra sonra Huyghensy, yani gerçek salmım merkezleri proble­ oluştuğunu tipisarkaçların Galileo sarkaçm çözmek mini birçok nokta-sarkaçtan için bufiziksel mini çözmek için bunokta-sarkaçlar sarkaçm Galileoarasındaki tipi birçokbağ, nokta-sarkaçtan oluştuğunu bir etti. farz Bu şekilde, salınımın herhangi farz etti. Bu şekilde, nokta-sarkaçlar salmımın herhangi da, herbir zamart Bu bağlarbağ, çözüldüğü noktasında bırakılabilirdi.arasındaki anmda serbest noktasında anmda serbestserbestçe bırakılabilirdi. Bu bağlar çözüldüğü zamart da, her en yüksek her birinin kendi başına Fakat nokta-sarkaç salınabilirdi. nokta-sarkaç kendi başma serbestçe Fakat hersarkacında birinin en yüksek oldu¬ ağırlık eriştiği ortak noktasına merkezi, Galileo'nun (çekim)salmabilirdi. eriştiği ortak ağırlık (çekim) Galileo’nun oldu­ başladığı yük¬ düşmeye sarkacmda merkezinin fiziksel gibi, yalnızca ağırlıkmerkezi, sarkacın ğunoktasına ğu gibi, yalnızca fiziksel sarkacın ağulık merkezinin düşmeye başladığı bir sekliği kadar çıkabilirdi. Bunların sonucunda da, Daniel Bernoulli, belli yük­ sekliği geçen kadar suyun çıkabilirdi. Bunların sonucunda da, Daniel benzetilebileceğiBernoulli, belli bir sarkacına akışının nasıl Huyghens'in ağızdan geçen suyun nasıl bir Huyghens’in sarkacma benzetilebileceğive musbir fıçıdaki derece ufak sonakışının zaman diliminde olarak, buldu. İlk niağızdan ni buldu. suyun İlk o laric, sonmerkezinin derece ufakinişi bir belirlenir. zaman diliminde bir fıçıdaki m us­ her su ve parça¬ Daha sonra ağırlık luğundaki luğundaki suyun ağırlık merkezinin inişi belirlenir. Daha sonra her su parçasının ayrı ayrı, bu zaman diliminde kazandığı en büyük hızla çıkabileceği en sınm yüksekliğe ayrı ayrı, buçıktığı zamanfarz diliminde kazandığı en tek büyük çıkabileceği en su parçacıklarının tek hızla durumda, edilir. Bu büyük büyükmerkezlerinin yüksekliğe çıktığı farz edilir. durumda, tek tek su suyun parçacıklarının ağırlık musluğundaki yükselişi, fıçı veBufıçının ağırlık ağırlık m erkezlerinin yükselişi, fıçı ve fıçının m usluğundaki suyun ağırlık 190

190

merkezinin inişine eşit olmalıdır. Böylece probleme bu şekilde bakmanın bir sonucu uzun eşit olarak, zamandır elde edilmesi biriminin aranan 'akış hızı' çokbir merkezinin inişine olmalıdır. Böylece probleme bu şekilde bakmanın (11). uzun zamandır aranan ‘akış hızı’ birim inin elde edilmesi çok gecikmedi. sonucu olarak, Problemler(11). yoluyla farklı durumları birbirine benzer şekilde görmeyi öğren¬ gecikmedi. onları aynıyoluyla mek,Problemler yasanın bilimselfarkh yahut yasa şemasmm ola¬ çeşitleriöğren­ durumlan birbirine benzeruygulanış şekilde görmeyi rak algılamak ne anlatmaya bu son sanırım düşünceleriyle çalıştığım örnekle mek, onlan aynı bilimsel yasanm yahut yasa şemasmm uygulanış çeşitleri ola­ biraz açığa düşünceleriyle benzerlik çıkmış olmaktadır. Aynı zamanda, öğrenir¬ ilişkisini rak daha algılamak ne anlatmaya çalıştığım sanırım bu son örnekle ken edinilen ve o andan fiziksel ve zamanda, yasalar yerine, olaylara kurallar bel¬ biraz daha açığa çıkmışitibaren olmaktadır. Aynı benzerlik ilişkisini öğrenir­ liken tarzlarıveolarak bilgisine değindiğimi yerleşen doğa bakış neden yerine, deolaylara göstermiş edinilen o andan itibaren kurallar ve yasalar fiziksel bel­ Örnekteki olsa gerektir. de, 18.neden Yüzyıl problemin mekaniğinin li bakış tarzları olarak üç yerleşen doğaüçü bilgisine değindiğimi deörneklik¬ göstermiş leridir bir tek doğa ve sadece Vis viva yasasının üçü çevresinde (güç olsa gerektir. Örnekteki üç problemin de, 18. gelişmişlerdir. Yüzyıl mekaniğinin örneklik­ bu yasa olarakbir bilinen genellikle yaşar) ifade ediliyordu: "Asıl şu şekilde leridirİlkesi ye sadece tek doğa yasasmm çevresinde gelişmişlerdir. Vis viva (güç eşittir." 'nin bu potansiyel ne kadar iniş, inişebilinen yaşar) İlkesi olarak buBernoulli yasa genellikle şuyasayı şekildeuygulayışı, ifade ediliyordu: “Asıl sanırım. Ne olduğunu göstermeye yeterlidir önemli ki yasanın sözlerle iniş, potansiyel inişe eşittir.” B ernoulli’nin bu var yasayı uygulayışı, neifade kadar kendi hemen hemen etkisizdir. Günümüzde sözcükleri edilişi başmagöstermeye yasayı,sözlerle önemli olduğunu yeterlidir samrım. Ne var kibu yasamn ifade bilen fakat artık bütünbaşma ve kendi farklı yöntemler kullanan bir problemleri edilişi hemenyapabilen, hemen etkisizdir. Günümüzde bu yasayı, sözcükleri da bu Sonraartık fizik gösterdiğinizi sözcüklerin öğrencisine düşünün.fakat hepsini bildi¬bir bilen ve bütün problemleri yapabilen, farklı yöntemler kullanan halde dahi haberi varlığından ğifizik bir adam hepsini ancak 'asıl problemlerin öğrencisine gösterdiğinizi düşünün. Sonraolmayan da bu sözcüklerin bildi­ birer veproblem doğanın 'potansiyel görmeyi inişleri' parçası ği halde lerininişleri' varlığından dahi haberi olmolarak ayan bir adam öğrendik¬ ancak ‘asıl başlayabilir. da, yasanın kendisinden sonra bir önce ten görmeye doğa¬ inişleri’ ve işlev ‘potansiyel inişleri’ doğanınBu birer parçası olarak görmeyi öğrendik­ daten hakkında ve işlev bulunmayan bulunan demektir. edinmek Budoğa­ tür sonra bir görmeyekoşullar başlayabilir. Bu da,bilgi yasanm kendisinden önce olarak gerçekleşmez. öğrenme sadece beraber demektir. kullanımdaBu Sözcüklerle na¬ da bulunan ve sözlü bulunmayan koşullar hakkında bilgi edinmek tür somut gerçekleşmez. sılöğrenme örneklerin de verilmesi ve söz¬ gereklidir. gösteren işlediklerini sadece sözlü olarak Sözcüklerle beraber Doğa kullanunda na­ Polanyi'nin cükler birlikte öğrenilir. kezve daha yararlıgereklidir. deyişini bir sıl işlediklerini gösterenMichael somut örneklerin de çok verilmesi Doğa söz­ edilen, bir sürecin sonunda 'sözsüz' bilim türyararlı ödünç bilgidir cükleralırsak, birliktebuöğrenilir. Michaelelde Polanyi’nin çok deyişini birvekez daha öğrenilir.bilgidir ve bilim yapmak için bazıkurallar ödünç alırsak, bu sürecinedinerek sonundadeğil, elde bilimi edilen,yaparak bir tür ‘sözsüz’ yapmak için bazı kurallar edinerek değil, bilimi yaparak öğrenilir. 4. Sözsüz Bilgi ve Sezgiler 4. Sözsüz Bilgi ve Sezgiler Sözsüz bilgiye ve onun ardından gelen kuralların reddedilmesine değin¬ rahatsız ve benim edengelen akıl-dıyahut mekle, öznelciliğim birçokbilgiye eleştirmeni Sözsüz ve onun ardından kuralların reddedilm esine değin­ bir bir zemin üzerine sağlamış şıcılığım suçlamalara başka görünen yapılan mekle, birçok eleştirmeni rahatsız eden ve benim öznelciliğim yahut akıl-dıBazı alara okurlar da yalıtmış mantık sorunu ve yasa yeri¬bir şıcıhğım üzerine oluyoruz. yapılan suçlam birbenim zeminbilimi sağlam ış görünen başka kurulu sezgilerBazı izleni¬ üzerine ne, çalıştığım göstermeye çözümlenemez sorunu da yalıtmıştikel oluyoruz. okurlar benim bilimi mantık ve yasa yeri­ Halbuki bu yorum mine temelgöstermeye ters izleni­ noktada gerçeğe düş¬ kapılmışlardır. tikel ne, çözümlenemez sezgiler üzerineiki kurulu çalıştığım farz etsek bunlar Birincisi, bile,ters mektedir. gerçekten ettiğimi mine kapılm ışlardır. Halbukisezgilerden bu yorum söz iki temel noktada gerçeğe düş­ değildir. Tersine, tikel bir topluluğun başarılı ya da bireysel mektedir. Birincisi,sezgiler gerçekten sezgilerden sözbunlar ettiğimi farz etsek bile, bunlar öğrencileri sezgileridir. de bunları üyeliği denenmiş, topluluk tikel ya daortak bireysel sezgiler Bilim değildir. Tersine, bunlar başarılı bir topluluğun bir eğitim yoluyla kazanırlar. parçası olan hazırlıklarının sez¬ için denenm iş, ortak sezgileridir. Bilim öğrencileri de bunlarıİkincisi, toplulukbuüyeliği basit bir özelliklerini düzeyde üzere gilerin oldukça incelemek tasarlanmış için hazırlıklarmın bir parçası olan eğitim yoluyla kazanırlar. İkincisi, bu sez­ üzerindebasit deney birgilerin bilgisayar programıoldukça özelliklerini biryapmaktayım. düzeyde incelem ek üzere tasarlanmış birBubilgisayar program üzerinde deney yapmaktayım. of Mechanics A History (11) örnek için bkz. Rene ıDugas, (Mekaniğin bir Tarihçesi) çeviren J.R. Maddon Neuchate 955, s. 135-36, 186-93 ve Daniel Bernoulli, Hydrodianamica, sive de (11) Bu örnek için bkz. Rene Dugas, A History of Mechanics (Mekaniğin bir Tarihçesi) çeviren viribus et molibus fluidorum, commentarii opus acedemicum (Strasbourg, 1738). Bölüm İM. J.R. Maddon Neuchate 955, s. 135-36, 186-93 ve Daniel Bernoulli, Hydrod.ianamica, sive de Mekaniğin o'nsekizinci yüzyılın ilk yarısında bir problem çözümünü diğerine model almak yoluyla viribus et molibus fluidorum , com m entarii opus acedemicum (Strasbourg, 1738). Bölüm İM. nasıl geniş bir ilerleme kaydettiğini görmek için bkz. Clifford Truesdall, "Reactions of Late Mekaniğin ohsekizinci yüzyılın ilk yarısında bir problem çözümünü diğerine model almak yoluyla Mechanics to Success, Conjecture, Error and Failure in Newton's Principa' (Geç-Barok Baroque nasıl geniş bir ilerlem e kaydettiğini görm ek için bkz. C liffo rd Truesdall, “ R eactions of Late Mekaniğinin Newton'un Principia eserindeki Başarı, Varsayım, Hata ve Başarısızlık Dönemi Barogue Mechanics to Success, Conjecture, Error and Failure in Nevvton’s Principa' (Geç-Barok Öğelerine Tepkileri) Texas Quarterly dergisi, 10, 1967, s. 238-58. Dönemi Mekaniğinin Nevvton’un Principia eserindeki Başarı, Varsayım, Hata ve Başarısızlık Öğelerine Tepkileri) Texas Guarterly dergisi, 10, 1967, s. 238-58.

191

191

Program hakkında burada bir şey söyleyecek değilim, (12) fakat söz konusu Program hakkmda burada bir şey söyleyecek değilim, (12) Ortak fakat söz konusu edilmesi bile kullandığım kanıtlamayı belirlemektedir. örneklik¬ en temel edilmesi bile kullandığun en temel kanıtlamayı belirlemektedir. Ortakkurallar, örneklik­ lerde olan bir bilgiden biliş tarzı, ederken kastettiğim söz kapsanmış lerde kapsanmış bir bilgiden söz kapsanan ederken kastettiğim bilişdaha tarzı,azkurallar, yasalar veya tanımaolan siste¬ bilgi türünden ölçütleri tarafından yasalar veyadaha tanıma ölçütleri tarafmdan kapsanan bilgi türünden daha siste­ az çözümlenebilir matik yahut bilişaztarzı Burada düşündüğüm değildir. m atik yahut daha az soyutlanan çözüm lenebilir değildir. Burada düşündüğüm biliş tarzı örnekliklerinden kurallar ve sonra eğer yerine işlev yapan onların eğer örnekliklerinden soyutlanan ve sonra onların yerine işlev kurallar olur.yapan Yahut, açısından tamamen yeniden kurulmaya aynı çarpıtılmış çalışılırsa, açısmdan yeniden kurulmaya çalışılırsa, tamamen olur. Yahut, kı¬ aynı ifade bir durumu dahaçarpıtılmış önce karşılaşılanlarla edersek, belli başka türlü şeyi şeyi başkabazılan türlü ifade edersek, belli bir durumu daha öncegörme karşılaşılanlarla kı­ arasında bazılarında da zıtlık benzerlik, yaslayarak yeteneğinin yaslayarak bazdan arasmdasöylerken, benzerlik, anlatmak bazılarmda da zıtlıksinirsel görme ve yeteneğinin beyine istediğim kazanıldığını örnekliklerden söylerken, anlatmak olarak istediğim sinirsel ve beyine aitörnekliklerden değilse potansiyel tamamıyla tarafmdan hiç mekanizmalarkazanıldığını açıklan¬ ait mekanizmalar tarafm dan hiç potansiyel olarak tam amıylabuaçıklan­ yalnızca, tersideğilse değil. Benim söylediğim maya bunun yatkın bir süreçtir, açık¬ maya yatkm süreçtir, bunun değil.sorusunu Benim söylediğim yalnızca, bu açık­ Bu benzer?' lamanın yanıtlayamayacağıdır. 'neye doğasıbirgereği göretersi lamalım doğası gereği ‘neye göre benzer?’ yanıtlayamayacağıdm Bu tikel durumların ben¬ busorusunu bağlamda, aslında bir kural soru ve özellikle isteğidir som dizilerine asimda birayrılabilmelerini kural isteğidir ve özellikle bu tikelgösterir. dummlarm ben­ Halbu¬ zerlik sağlayacak bir bağlamda, ölçüt arayışım aynlabilmelerini arayışım bir dizi)Halbu­ ara¬ da ölçüt benimdizilerine tamgösterir. kizerlik hiç değilse ölçütler (yabir kanıtlamama göre, bu tür sağlayacak ki dürtüsüne benim kanıtlamama göre, bu tür ölçütler da hiç değilse tam bir dizi) ara­ benim Dolayısıyla konulmalıdır. ma karşı(ya bağlamda sözünü ettiğimiz ma dürtüsüne sözünü ettiğimiz karşıbelli konulmahdır. Dolayısıyla benim bir tür sistemdir. genelde değil, sadece olduğum şey sistembağlamda karşı karşı olduğum şey somutlaştırmak genelde sistem değil, sadece belli tür sistemdir. zorundayım. birazbirdağıtmak Bu kanıtlamayı için konuyu Bu kanıtlam ayı som utlaştırm ak için birazgörünüyor. dağıtm ak zorundayım. Fakat kita¬ derece açık sonkonuyu Az sonra bana bugün söyleyeceklerim Azilk sonra söyleyeceklerim bana bugün son derece açık Fakat kitaifadelere başvurul¬ gibigörünüyor. metninde bın 'dünyanın değişmesi' sürekli olarak bm ilk metninde sürekliönceden olarak ‘dünyanın gibi ifadelereİki başvumlinsan bu açıklığın duğu olmadığı değişmesi’ için, izlenimi doğmaktadır. mahkûmİki olmak yöne bakıyorlarsa, duğu için, bu durarak açıklığınaynı önceden olm adığı izlenim i doğm aktadır. insan yerde tekbenciliğe eğer aynı uyarılarımaldıkları eğer aynı yerde durarak aynıyakın yönebenzerlikte bakıyorlarsa, tekbenciliğe ahkûm olmak de çok so¬ duyum ikisinin istemiyorsak koyabilselerikisibenzerlikte de gözleriniduyum nucuna gerekir. (Eğer istemiyorsak ikisinin de çok yakın uyarıları aldıkları so­ aynı noktaya varmamız olurdu.) Fakat gördükleri, uyarılar di,nucuna varmamız gerekir. (Eğer ikisi de gözlerini aynı noktaya koyabilselerinsanların uyarılar gerçekte tam özdeş ve soyuttur. Uyanlar bilgimiz kuramsal di, uyanlar tam özdeş olurdu.) Fakat insanların gördükleri, uyarılar son derecegerçekte değildir. İn¬ hakkındaki gözlemci¬ ikisoyuttur. bazıhakkındaki vardır. Halbuki değildir.aslında U yanlar son derece kuram sal ve İn­ örneğimizdeki duyumları bilgimiz sanların varsaymak tersine, duyumlara için deci­ olduklarını nin uyarının sanların aslında bazıaynı duyum ları vardır.sahip Halbuki örneğimizdeki iki gözlem (Renk John Dalton 1794'tevarsaym be-de zorunlu nedenimiz yoktur. hiçbir nin uyarının tersine, aynı duyum lara körlüğünün, sahip olduklarını ak için anımsatırız.) hiçbir zorunlu nedenim iz yoktur. (Renk körlüğünün, 1794’te John Dalton beburada şüphecilere edilmediğini kadar timleyinceye hiç fark bir duyumun ileediğini tersine, birkadar Tam uyarının çok tim leyinceye hiç alınması fark edilm buradaalgılanması şüphecilerearasında anım satırız.) bildi¬ kesin gelmektedir. Tam tersine, bir işlem uyarınm alınması ile bir duyumun algılanm asıolarak arasında çok Bu konuda miktarda sinirsel meydana uyanlar duyum¬ farklı miktarda sinirsel işlem mşunları eydanasayabiliriz: gelmektedir. konuda kesinaynı olarak bildi­ ğimiz birkaç çokBu şey arasında ve nihayet, yaratabilir uyarı¬ ­ üretebilirler, duyumlarçok ğimiz birkaç şeyaynı arasm da çok şunları sayabiliriz; farklı uyanlar aynı duyum farklı ları uyarı Farklı uyarı­ koşullandınlmıştır. eğitimle dan bir ölçüde gidenaynı larıduyuma üretebilirler, uyarı çok farklı duyumlar yaratabilir ve nihayet, top¬ süreç durumlarda çok farklı şeyler lumlarda bireyler dan duyuma giden süreç bir bazı ölçüde eğitim le koşullandınim ıştır.görür Farklıgibi topyetiştirilen bize bu bire bir duyumlara lum larda yetiştirilen durum larda çoközdeşleştirmek farklı şeyler görür gibi Eğerb ireyler uyarılarıbazı davranmaktadırlar. anlardık. de farklı gördüklerini kadar gerçekten şeyler bire çekici gelmese,Eğer davranmaktadırlar. uyarılan duyumlara bir özdeşleştirm ek bize bu halde sistematik aldığı ederseniz, Dikkat kadar çekici gelmese,üyeleri gerçekten farklı şeyler gördüklerini anlardık.olarak aynıdeuyarıları de bir anlamda dün¬ iki grubun farklıDduyumlara gerçekten ikkat ederseniz, üyeleri aynı uyarıları aldığı halde sistemfarklı atik olarak sahip olan sürmemizin öne da söylenebilir. yalarda yaşadıkları farklı duyum lara sahip olein ikiAslında grubun uyarıların gerçekten varlığını de bir anlam farklı dün­ Uyarıların değiş¬ algılamalarımızı açıklamaktır. hakkındaki nedeni dünya yalarda yaşadıkları söylenebilir. Asimda uyarıların varlığım öne sürmemizin öne içindeğiş­ toplumsal de gerek bireysel gerek mezliğini nedeni dünya hakkındaki algılam alarım ızıtekbencilikten açıklam aktır. kaçmak U yarıların Fakat dünyamız dagerek şey¬ itirazım yok. hiç birtoplumsal Herde ikigerek süreriz. mezliğini bireysel tekbencilikten kaçm akher için öne saptamaya doldurduğu nesnelerinin duyumlarımızın değil aya den önce uyarıların süreriz. Her iki saptam da hiç bir itirazım yok. Fakat dünyambir ız dünya¬ her şey­ diğerine aynı kai¬ bir topluluktan bireye, ya da nesnelerinin bu nesnelerin dır veönce den uyanlarm bireyden değil duyum lanmızm doldurduğu bir dünya­ dırBuvekonu bu hakkında nesnelerin bireyden bireye, yamakalesinde da bir topluluktan bulunabilir. bilgi "Tereddütler" bir kısım liz)

diğerine aynı kal-

(12) Bu konu hakkında bir kısım bilgi “Tereddütler” makalesinde bulunabilir.

192

192

ması zorunlu değildir. Pek tabii, bireylerin belli bir topluluğa üyelik sonucu ması zorunlu değildir.vePek tabii, paylaştıkları bireylerin belli bir topluluğa üyelik eğitimi, dili, deneyimi duyumlarının kültürü ölçüde dasonucu aynı eğitimi, dili, deneyim i ve kültürü paylaştıkları ölçüde duyumlarının da aynı olduğunu varsaymak için yeterli nedenimiz var demektir. Başka türlü arala¬ olduğunu varsaymak için yeterli nedenim iz var demektir. Başka türlü arala­ rındaki ve çevrelerine iletişimin bütünlüğünü karşı tepkilerinin davranışsal rındaki iletişim in bütünlüğünü ve Nesneleri çevrelerine karşıtarzları davranışsal tepkilerinin ortaklığını ve uyarıları anlamamız olanaksızdır. görüş işle¬ ortaklığını Nesneleri görüşarası tarzları ve uyarıları işle­ yişleri aşağı anlamamız yukarı aynıolanaksızdır. olmalıdır. Fakat ve uz¬ topluluklar ayrışmanın yişleri aşağı yukeın aynı olmalıdır. Fakat topluluklar arası ayrışmanm ve uzmanlaşmanın başladığı yerde, duyumun değişmezliği hakkında benzeri kanıt¬ manlaşmanm başladığıÖyle yerde, duyumunkideğişmezliği hakkında benzeri ları bulmamız zorlaşır. ayrı toplulukların de, üyeleri sanıyorum içinkanıt­ ları bulmamız Öyle sanıyorum ki ayrı topluluklarmbir üyeleri için de, uyarıdan duyumazorlaşır. giden sürecin tür entelek¬ aynı olduğunu varsaymamız, uyarıdan duyuma giden sürecin aynı olduğunu varsaymamız, bir tür entelek­ tüel taşralılıktan başka bir şey değildir. tüel taşralılıktan başkave birkurallara şey değildir. Tekrar örnekliklere dönecek olursak, başlangıçtan beri, ne ve kurallara dönecek olursak, başlangıçtan kadarTekrar basit örnekliklere bir tarzda olursa çabaladığım olsun önermeye görüşü beri, şöylene kadar basit bir İster tarzda olu rsa çabaladığım görüşü özetleyebilirim. bir olsun ister eye bir şöyle bunun kültür,önerm bütün uz¬ içinde yer alan özetleyebilirim . İster bütün b it kültür, ister bunun içinde yer bir uz­ manlar bir topluluğun alttopluluğu olsun, üyelerinin uyarılar¬ aynıalan herhangi alttopluluğuaynı olsun, herhangi bir topluluğun üyelerinin aynı uyarılar­ lamanlar nesneleri görmeyi sağlayan karşılaştıklarında temel öğrenmelerini la karşılaştıklarında görmöncellerinin eyi öğrenm elerini sağlayan temel tekniklerden aynınesneleri topluluktaki birisi de,aynı daha önce birbirine tekniklerden birisi de, aynı topluluktaki öncellerinin daha önce birbirine benzer olarak görmeyi ve başka tür durumlardan da farklı olarak algılamayı benzer olarak görmkoşulların eyi ve başka tür durum lardan da farklıÖrneğin, olarak algılamayı oldukları öğrenmiş örneklerle bu ben¬ gösterilmesidir. öğrenm iş oldukları koşulların örneklerle esidir. Örneğin, bu ben­ bir süreklilik durumlar zer aynı insanın açıdan gösterilm duyumsal algılanması içinde zer durumlar aymanneyi insanın sal benzer açıdan deneyimler bir süreklilik içindeanne algılanması eleduyum olabilir. alırsak, görü¬ sonucu Sözgelişi olabilir. Sözgelişi ele alırsak, deneyim ler sonucu görü­ lür farklı ve babadan olduğu anne görülmez algılanır. tanınıranneyi yahut benzer kızkardeşten lür görülm tanınır üyelerinin ve babadangörülüp yahut kızkardeşten farklı olduğu Yahut doğalez ailelerin bir ta¬ örneğinalgılanır. seçilmesi olabilir, Yahut doğal ailelerin üyelerinin görülüp esi gibi. olabilir, örneğin bir ta­ diğer tarafta rafta kuğuların, edilmesi kazların Daha ayırt seçilm uzmanlaş¬ rafta kuğuların, diğer tarafta kazların ayırt edilm esi gibi. Daha uzmanlaş­ Newtoncu bu benzer bir du¬ deneyimler sözgelişi üyeleri için mış grupların mış grupların için bu başka benzerbir deneyim lerf-ma sözgelişi Newtoncu bir du­ rumun olabilir, deyişle, örnekleriüyeleri yani simgesel anlatımının rumun örnekleriait olabilir, yani başkabenzerlik bir deyişle, f=m adurumlardır simgesel anlatımının bir çeşidine belli olma açısından ve diye¬ taşıyan belli çeşidine ait olma dan benzerlik diye­ ki,bir lim alanındaki taslaklarının durumlardanvefark¬ geçerlitaşıyan olduğudurumlardır yasaaçısm optik lim ki, optik alanındaki yasa taslaklarının geçerli olduğu durumlardan fark­ lı olarak algılanırlar. lı Anlattığımıza olarak algılanırlar. benzer bir sürecin gerçekten meydana geldiğini bir an için Anlattığım benzer sürecin gerçekten m edilen eydana şeyin geldiğini bir an ile için kabul edelim. ıza elde kurallar Buna göre,birörnekliklerden kabul edelim . B ubecerisi n a g ö re,olduğunu ö rn e k likmu le rdsöylememiz e n e ld e e d ile n şeyin kurallar Böyle birile gerekiyor? kuralları uygulama kuralları uygulama becerisi olduğunu mudurumu söylemdaha em izönce gerekiyor? Böyle bir betimleme belli bir gördüklerimize çekici gelebilir, çünkü betimleme gelebilir, çünkü belli durumu dahaolması önce gördüklerimize benzer olarakçekici gerekir ve bu sinirsel birbir ürünü algılayışımızın, işlemin benzer olarakvealgılayışımızın, sinirsel bir işlemin ürünü olması gerekir tamamıyla Buve fiziksel uygun kimyasal yasalara işlem şekilde oluşur. şe¬bu işlem fiziksel ve kim yasal yasalara tam am ıyla uygun şekilde oluşur. Bu kilde anlaşılırsa, benzerliğin tanınması, bir kez öğrenildikten sonra yürekşe­ kilde anlaşılırsa, benzerliğin ası,demektir. bir kez öğrenildikten sonra yürek bile haletanınm kadar sistematik geliyor Ancak, bu koşutluk atışlarımız atışlarım kadar sistem atik hale geliyor Ancak, bu bir koşutluk bile bizimdemektir. denetleyemediğimiz konusuızalgılayışın irade söz yani süreç ol¬ dışı, söz konusu algılayışınEğer iradeöyle dışı,ise, yani süreç ol­ o bizim akla getiriyor. zamandenetleyemediğimiz duğunu uygulaya¬ kurallar ve ölçütler bir duğunu akla getiriyor. Eğerolarak öyle düşünülmesi ise, o zaman olanaksız kurallar vedemektir. ölçütler Süreçten uygulaya­ bir işlem rak idare ettiğimiz idare ettiğimiz bir işlem olarak düşünülmesi olanaksız demektir. Süreçten da burak sonu¬ algılama olduğumuz bahsetmek, tarzlarına sahip almaşık şekilde bu şekilde tarzlarına da olmamız sahip olduğumuz var olasılığı sonu­ Buna göre,almaşık bir kurala cunu getirir.bahsetmek, örneğinalgılama uymamış cunu getirir. örneğin birde, kurala uym amtersine, ış olmamız olasılığı var (13) Buna tam bunlar Benimgöre, demektir. göre yapamayacağı¬ görüşüme deme&ir. Benim gelmektedir. görüşüm e göre de, bunlar tam tersine, yapamayacağı­ en başında mız şeylerin(13) mız şeylerin en başında gelmektedir.

(13) Bütün yasalar Newton'unkiler gibi, bütün kurallar da Musa'ya verilen On Emir gibi olabiisey'birverilen bu durumda di,(13) Çünkü bu noktayı kuralı On gerek kalmazdı. çiğnemek' Bütün yasalar Newton'unkiler gibi, bütün kurallar da Musa'ya Emir gibitümcesi olabiiseybelirtmemize yasaların Ne olduğu bir'birsüreç getirmezdi. geçersiz akla saçma ve belirtmemize di. buolurdu noktayı gerek kalmazdı. Çünkü bu durumda kuralı çiğnemek' tümcesi kuralların reddedilmesi, ki, olurdu da kolaycaNe yanlışlık için, yazık hukuk ürünleri trafik yasaları saçma ve kuralların reddedilmesi, yasalarınçiğnenebildiği geçersiz olduğu birbu süreç akla getirmezdi. ve benzeri yapılabilmektedir. yazık ki, trafik yasaları ve benzeri hukuk ürünleri çiğnenebildiği için, bu yanlışlık da kolayca yapılabilmektedir.

Daha kesin söylemek gerekirse, bu tür şeyleri ancak bir duyumumuz ol¬ algıladıktan sonrabuyapabiliriz. nesneyi duktan, gerçekten birkesin Daha söylem ek gerekirse, tür şeyleri Bundan ancak birsonra duyum umuz ol­ ve bu ölçütleri çoğunlukla algıla¬ Bir şeygerçekten duktan, birölçütler nesneyiarar algıladıktan sonra kullanmaya yapabiliriz. başlarız. Bundan sonra algılamada bu, dıktan sonra çünkü yorumlamaya geçebiliriz, al¬ bulunmaya çoğunlukla ölçütler arar ve bu ölçütleri kullanmaya başlarız. Bir şey algıla­ bir süreçtir. bilinçli Örneğin belki yaptığmız, bir arasından seçim maşıklar dıktan sonra yorum lam aya geçebiliriz, çünkü bu, algılam ada bulunmaya al­ oyun kartlarını (kurala nesnede bir vardır ız, aykırı gördüğümüz bir seçim gariplik anım¬ m aşıklar arasından yaptığm bilinçli bir süreçtir. Ö rneğin belki olduğunu sandığımız evdevardır annemizi dönünce, sayınız). Bir köşeyi şehrin gördüğümüz nesnede bir gariplik (kurala aykırı oyun kartlarını anım­ Gördüğümüz birköşeyi merkezinde girerkenevde görmüşüzdür. şey üzerinde dükkâna sayınız). Bir dönünce, olduğunu sandığım ız annem izi şehrin O aydınlanır: her annem değil sonra, şey bir durduktan anne¬ süre birden m erkezinde bir dükkâna girerken görmüşüzdür. G ördüğüm üz şeyki,üzerinde görür ve aynıaydınlann; kadmı tekrar nasılki,anne¬ girersek, min kızıldır. Dükkâna bir saçları süre durduktan sonra, birden her şey O annem değil anne­ Yahut, sığ birkadmı dibinde mize havuzun bir anlarız.girersek, min benzetebildiğimizi saçları kızıldır. Dükkâna aynı tekrar görüryemlenen ve nasıl anne­ bir diyelim. Bu mudur bir sumize kuğu tüylerini gördük hayvanının kuyruk yoksa benzetebildiğimizi anlarız. Yahut, sığ bir havuzun dibinde yemlenen bir üzerinde kaz önce gördüğümüz Gördüğümüz düşünürüz su mı? hayvamnm kuyrukimge tüylerini gördük diyelim. ve Bu daha bir kuğu mudur yoksa bir zihnimizde tüylerini Belkiüz kuyruk karşılaştırmaya çalışırız. kuğu kaz ve mı?kazların Gördüğüm üz im ge üzerinde düşünürüz ve daha önce gördüğüm kolaylıkla adamlarıyızdır bir bilgi dalınınkuyruk ve artık de, ilk bilim kuğu ve kazların tüylerini zihnimizde karşılaştıım aya tanıyabildiği¬ çalışırız. Belki kuğularıntanıyabildiği­ beyazlığı¬ ailenin üyelerine özgü niteliklerive(örneğin miz de,bir birdoğal bilgi dalının ilk bilim adamlarıyızdır artık kolaylıkla daha nesneleri nı) Gene önce istiyoruzdur. algıladığımız saptamak miz bir doğal ailenin üyelerine özgü nitelikleri (örneğin kuğularınzihnimiz¬ beyazlığı­ bulunan ortak denı) ararız. üyelerinde özelliğizihnimiz­ canlandırarak, ailenin söz konusuGene saptamak istiyoruzdur. daha önce algıladığımız nesneleri Kuralları ve süreçlerdir. bunlarla Bütün saydıklarımız bilinçli ölçütleri bu de canlandırarak, söz konusu ailenin üyelerinde bulunan ortak özelliği ararız. olduğumuz duyumlara bir başka Yanibilinçli deyişle sahip arar, Bütün bunlarla bu kullanırız. saydıklarımız süreçlerdir. Kuralları ve ölçütleri bunlarla olanı Bunu çözümlemeye verilmiş vermeye, anlam bizim bir çalışırız. için arar, bunlarla kullanırız. Yani bir başka deyişle sahip olduğumuz duyumlara enindelem sü¬ kullanacağımız yapalım, sinirselBunu nasıl sonunda yaparsak bir anlam verm eye, bizim için verilm işsüreçler olanı çözüm eye çalışırız. nedenle, bir algılamayı tarafta tarafta zorundadır bu ve diğer olmak reçler nasıl yaparsak yapalım, kullanacağım ız süreçler eninde sonunda sinirselda sü­ fiziksei-kimyasal da ge¬da yasalar burada yönlendiren yürek reçleratışlarımızı o mak zorundadır ve buaynı nedenle, bir tarafta algılamayı diğer tarafta her üç yasalaraburada örnekte de aynıyasalar insan Ancak, ızı uyuyor yapısının aynı çerlidir.? yürek atışlarım yönlendiren fiziksel-kimyasal daol¬ ge­ algılamadaki gibi, yorumlamada iki¬ol­ ması, her da yahut tıpkı sinirsel aygıtın çerlidir.? Ancak, insan yapısının her üç örnekte de aynı yasalara uyuyor var¬ üzere programlandığını olduğu gibi yürek aygıtm atışlarında sinde ması,desinirsel yorumlamada daişlemek tıpkı algılamadaki gibi, yahut her iki­ Descartes'dan bu yeterli değildir. Dolayısıyla, yana bir neden saymak için sinde de yürek atışlarında olduğu gibi işlemek üzere program landığınıgevarile, algılamayıbu bir yönelim Descartes'dan daha bir yorumla¬ önce ama var olamayan lenekleşen saymcik için yeterli neden değildir. Dolayısıyla, yana ge­ bir yani algılamamızdan bir olarak sonra şeyi yaptık¬ yıcı çözümlemek, süreç lenekleşen ama daha önce var olamayan bir yönelim ile, algılamayı yorumla­ olarak bir türüyani bu kitapta görmek çabası benimsonra yansımayan bilince larımızın yıcı bir süreç olarak çözümlemek, bir şeyi algılamamızdan yaptık­ \ bir yaklaşımdır. çıktığım karşı larımızın bilince yansım ayan bir türü olarak görmek çabası benim bu kitapta Algılamadaki bütünlüğünün karşı çıktığım bir yaklaşımdır. vurgulanmaya \değer olan tarafı, uyarıları du¬ deneyimlerden denli ço¬ sinirsel vurgulanmaya aygıtta, geçmişdeğer yumlar dönüştüren haline Algılamadaki bütünlüğünün olan tarafı,bu uyarıları du­ olmasıdır. bir mekanizmasının algı İyi ğunun programlanmış korunmuş yumlar haline dönüştüren sinirsel aygıtta, geçmiş deneyimlerden bu denliher ço­ Farklı aynı vardır. sürdürme açısından değeri grupların, zaman yaşamı ğununiçin korunm uş olmasıdır. İyi program lanmış bir algı m ekanizm asının her olabileceğini söylemekle, farklı algılayışları zaman uyarılarla karşılaştıkları zaman için yaşam ı sürdürm e açısından değeri vardır. .Farklı grupların, aynı olmayız. ortamda Birçok olacağı bir sonucunu algılayışları çıkarmış herhangi uyanlarla karşılaştıkları zaman farklı algılayışları olabileceğini söylemekle, da, bir grup edemeyen kalamaz. Yahut insan sağ ayırt olacağı kurtlan köpeklerden herhangi bir algılayışları sonucunu çıkarmış olmayız. Birçok ortamda izlerini alfa parçacıklarının elektronların günümüzde tanıyamayan kurtlan köpeklerden ayırt edemve eyen bir grup insan sağ kalam az. Yahutbir da, demektir. Esasında bilim adamıveolarak grup nükleer işleri bitmiş günüm üzde fizikçinin alfa parçacıklarının elektronların izlerini tanıyam ayan bir zaten çok az görüş tarzı gerçekten işe yaradığı için, bütün bir topluluğun kul¬ grup nükleer fizikçinin bilim adamı olarak işleri bitm iş demektir. Esasında aktarılmaya değer bulun¬ bir kuşaktan diğerine olanlar lanmasıyla zaten çok sınanmış az görüş tarzı gerçekten işe yaradığı için, bütün bir topluluğun kul­ süreci duyuma geçişaya uyarıdan bugün şekilde, muşlardır. lanmasıylaAynı sınanmış olanlar birhâlâ kuşaktan diğerine aktarılm değeriçinde bulun­ ve doğa bilgisinden bahsediyoruz, çünkü tarih¬ doğaşekilde, deneyimi kapsanmış m uşlardır.birAynı bugün hâlâ uyandan duyum a geçiş süreci içinde yorum budur. çünkü tarih­ olan bahsediyoruz, durabildiği için selkapsanmış zamana karşı bir doğa deneyimi vetercih doğaedilmiş bilgisinden burada sözcük gereken Belki kullanılması 'bilgi' sel zamana karşı durabildiği için tercih edilmiş olanolmayabilir, yorum budur.ama kullaBelki 'bilgi' burada kullanılm ası gereken sözcük olm ayabilir, ama kulla­ 194

194

nılması için bazı nedenler vardır. Uyarıları duyumlara dönüştüren sinirsel sü¬ yapısında recin şu özellikleri bulabiliriz: eğitim yoluyla dönüştüren bir top¬sü­ aktarılmıştır,sinirsel nılması için bazı nedenler vardır. Uyarıları duyumlara luluğun güncel ortamında tarihsel olarak ortaya almaşıklara recin yapısında şu özellikleri bulabiliriz: eğitimçıkmış yoluyladiğer aktarılmıştır, bir kı¬ top­ deneme yasla birçok sonucu etkili olduğu son olarak da, gerek saptanmıştır; luluğun güncel ortamında tarihsel olarak ortaya çıkmış diğer almaşıklara laileri eğitim daha ile gerek ortama uyumda görülmesi halinde de¬ yasla birçok deneme sonucu etkili olduğuaksaklıklar saptanmıştır; son olarak da, gerek açıktır.ileGördüğümüz ğiştirilmeye bilginin özellikleridir bunlaraksaklıklar ve bu te¬ daha ileri eğitim gerek ortam gibi a uyumda görülmesi halinde de­ kullanma açıktn. nedenim de budur. Fakat rimi bir kullanım ğiştirilmeye Gördüğümüz gibi bunun bunlar alışılmamış bilginin özellikleridir veoldu¬ bu te­ da doğrudur, ğurimi çünkü eksik olan bir daha söz edilebilir. özellikten Bilgimi¬ kullanma nedenim de budur. Fakat bunun alışılmamış bir kullanım oldu­ (bildiğimiz doğrudan zin içeriğine olanağımız şeye) bu bil¬ ve yoktur ulaşma ğu da doğrudur, çünkü eksik olan bir özellikten daha söz edilebilir. Bilgimi­ giyi yahut genellemeye de sahip yoktur hiçbir kurala değiliz.veBöyle zin anlatmak içeriğine için (bildiğimiz şeye) doğrudan ulaşma olanağımız bu bil­ sağlayacak kurallar, birgiyi olankurala duyumlara değil ulaşımı uyarılara anlatm ak için hiçbir yahut genellem eye ancak de sahip değiliz.ilişkin Böyle olabilir, halbuki uyanlarolan hakkında sadece kuramlar çok gelişkin sayesinde bir ulaşımı sağlayacak kurallar, duyumlara değil ancak uyarılara ilişkin edinebiliriz. bilgi kuram olmadığı birhakkında zaman uyarıdan duyuma geçiş olabilir, halbuki Böyle uyanlar sadece çok gelişkin kuramlar sayesinde sürecinin sözsüz bilgi de, kapsadığı bilgi olarak kalacaktır. bilgi edinebiliriz. Böyle bir kuram olmadığı zaman uyarıdan duyuma geçiş Henüz başlangıç ve bütün ayırnıtılarında doğru ol¬ olmasına sürecinin kapsadığıaşamasında bilgi de, sözsüz bilgi olarak kalacaktır. duğuHenüz söylenememesine bu görüşte¬ öne sürdüğümüz duyum hakkında karşm, başlangıç aşam asında olmasına ve bütün ayım ıtılarında doğm ol­ kabul ve kiduğu doğru Bunun öğeleri gerçek ediyoruz. değilse görme hiç söylenememesme karşm, duyum hakkında öne sürdüğümüz buduyusu¬ görüşte­ nakiilişkin ve doğrudan hipotez doğruya de¬ öğeleribir gerçek ve olması doğru kabul ediyoruz. Bunun gözlemlenemese hiç değilse görmebile duyusu­ incelemeye neysel bir ve Ancak, yatkın olması gerekir. genel görme olarak na ilişkin bir hipotez olması ve doğrudan doğruya gözlem lenemese bile de­ duyum bu eye asılAncak, metinde olduğu şekilde konuşmamızın, burada neyselhakkında bir incelem yatkın olm ası gerekir. görme ve gibi genel olarak daduyum mecazihakkında vardır. Elektronları açıdan bazı işlevlerikonuşmamızın, göremeyiz, gör¬ bu şekilde asıl mgerçekte etinde olduğu gibi burada yalnızca düğümüz izler buhar kabar¬ bir bulut odasındaki yahut da mecazi açıdan bıraktıkları bazı işlevleri vardır. Elektronları gerçekte göremeyiz, gör­ cıklarıdır. yoktur,buhar görmemize olanak büsbütün burada da düğüm üzElektrik yalnızcaakımlarını bıraktıkları izler yahut bir bulut odasındaki kabar­ sadece akım ibrelerini kadar. Bununla o aygıtların birlikte, ölçen görebiliriz, cıklarıdır. Elektrik akımlarmı görmemize büsbütün olanak yoktur, burada da önceki özellikle daha de Onuncu akımlar, Bölüm'de elektronlar sadece akımsayfalarda, ölçen aygıtların ibrelerini görebiliriz, o kadar. Bununla birlikte, vedaha alanlar gibi görülebilirlermiş kuramsal varlıklardan de gibi söz gerçekten önceki sayfalarda, özellikle de Onuncu B ölüm ’de akımlar, elektronlar bunları ve görmeye incelediğimizi ettim, öğrenmek görmeyi için örneklikleri ve alanlar gibi kuramsal varlıklardan gerçekten de görülebilirlermiş gibi söz bir dil yerine bir veya kurallara ilişkin dilin kullanılmasının ilişkin ölçütlere ettim, bunları görmeyi öğrenmek için örneklikleri incelediğimizi ve görmeye builişkin da yanlış durumlarda Halbuki olduğunu olayını bu bir dil yerine kurallara veyavarsaydım. ölçütlere ilişkin bir 'görmek' dilin kullanılmasının gibi aktaran bir da bu tür bağlamlara eğretileme, benzetme iddialar içinbu ya bu durum larda da yanlış olduğunu varsaydım. Halbuki 'görmek' olayını yeterli vadede, temel anlamlı bir bir Uzun daha düz söy¬ oluşturmamaktadır. gibi bağlam lara aktaran bir benzetm e ya da eğretilem e, bu tür iddialar için lem bu türoluşturmamaktadır. gerekecektir almasıvadede, tarzının, konuşmanın yerini Uzun kuşkusuz. yeterli bir temel daha düz anlamlı bir söy­ değindiğim Yukarıda bugerekecektir nasıl yapılacağı bilgisayaryerini programı değişikliğinkuşkusuz. lem tarzmm, bu tür konuşmanın alması bazı öneriler üretmeye konusunda kısıtlı ne buradaki yerim başlamıştır, Yukarıda değindiğim bilgisayar programı fakat bu değişikliğin nasıl yapılacağı de konu hakkında nekonusunda düzeyim anki elemesini konusu söz eğretileme şu bazı öneriler üretmeye başlamıştır, fakat ne buradaki kısıtlıbura¬ yerim (14) Bunun danegerçekleştirmeme yerine sınırlarını sadece kısa de konu hakkmdaelevrişlidir. şu anki düzeyim söz konusu eğretileme elemesini bura­ belirlemeye çalışacağım. bir rakam Su damlacıklarını ibreyahutyerine ölçeğindeki da gerçekleştirm em e elevrişlidir. (14) Bunun sadece kısa sınırlarını belirlemeye çalışacağım. Su damlacıklarını yahut bir rakam ölçeğindeki ibre(14) "Tereddüt" makalesinin şu örtülü düşünceler Doğal ailelerin okurlarına çekici gelebilir: üyelerini hemen tanıma olanağı, uyanlar üzerindeki sinirsel işlem bittikten sonra ayrıştırılması (14) "Tereddüt" m akalesinin okurlarına örtülü düşünceler çekici gelebilir: Doğalkazlar¬ ailelerin aileler arasında gereken boşluğuşukalıp bir algılama Örneğin, eğer kalmadığına bağlıdır. üyelerini hemen olanağı, üzerindeki algılanmış sinirsel işlem blttikterı ayrıştırılması kadartanıma uzanan dan bir 'su uyanlar kuğulara ayırt birbirinden bunlarısonra olsa, kuşları' kategorisi gereken arasında bir algılama boşluğu kalıpGözlemlenemeyen kalmadığına bağlıdır. Örneğin, eğer kazlar­ benzer özgül bir etmek zorunda olurduk. nesneler için aileler ölçüt koymak için de dan kuğulara kadar uzanan 'su kuşları' algılanmışbaşka olsa, hiçbir bunlarıolgunun birbirinden ayırt Eğer söylenebilir. elektrikkategorisi akımına benzeyen varlığnı şeyler bir fizikbirkuramı etmek için özgül bir ölçütbukoymak zorunda olurduk. Gözlemlenemeyen nesneler belirleyen için de benzer bir gösterilebilecek etmiyorsa, kabul zorunlu ve yeterli koşullan o zaman tanım için şeyler dizisine söylenebilir. bir fizik kuramı akımına benzeyeniçin başka hiçbirkoşullarda olgunun varlığnı halde,elektrik farksahipEğer tanınabilmesi akımların değişik kurallar olmadığımız kabul etmiyorsa, o zaman bu yeterli tanım olacaktır. için gösterilebilecek zorunlu ve tanımak yeterli koşullan belirleyen nesneyi bir dizibir Bir kuramsal ufak sayıda için elimize lılaştırılabilen ölçüt kurallarvedizisine akımların tanınabilmesi için (kapsadığı değişik koşullarda farkontolojisinden varlık tür¬ kuramın yeterli sahip o nesneyi verildiğinde, halde, koşul olmadığımız zorunlu lılaştırılabilen sayıda ölçüt yeterli olacaktır. kuramsalolmadığı nesneyi durumlarda tanımak için bu elimize bir dizi nesneleri Ancak, bu türBirkuralların yoluyla lerinden) ikameufak çıkarabiliriz. zorunlu ve yeterli koşul verildiğinde, o nesneyi kuramm ontolojisinden (kapsadığı varlık tür­ gerektirir. varolmalarını kuram ortadan kaldırmak olanaksızdır, çünkü o zaman lerinden) ikame yoluyla çıkarabiliriz. Ancak, bu tür kuralların olmadığı durumlarda bu nesneleri ortadan kaldırmak olanaksızdır, çünkü o zaman kuram varolmalarını gerektirir.

195

195

yi görmek, bulut odalarıyla yahut elektrik ölçen aygıtlarla hiçbir tanışıklığı yi görmbir ek,kişi bulut odalarıyla elektrik ölçen aygıtlarla hiçbirüzerlerin¬ tanışıklığı en temel yahut algılama deneyimleridir. Bu nedenle olmayan için bir kişi için en temelyahut algılama deneyimleridir. Bu nedenle üzerlerin­ deolmayan (veya dışarıdan çözümleme düşünülmeden, yapılmadan yorumlama olmadan) deyetkinin düşünülmeden, çözümleme yahut yorumlama (veya dışarıdan müdahalesi akımlar hakkında bir yahutyapılmadan elektronlar hiçbir bir yetkinin m üdahalesi elektronlar yahut olan akımlar hakkm kullan¬ da hiçbir ve bunları Halbukiolmadan) varılamaz. bu tür aygıtları öğrenmiş sonuca makta sonuca varılamkazanan az. Halbuki bu tür aygıtları öğrenmiş farklıdır. olan ve bunları kullan­ Dolayısıyla bir kişinin durumu tamamen deneyim akta deneyim kazanan bir kişinin amen farklıdır. olayısıyla uyarılaratam uyguladığı farklı kendisine aygıtlardan bumkişinin varan durumu işlemlerDde bu kişinin aygıtlardan kendisine uyarılara uyguladığı işlemler de farklı halinde yoğunlaşmasını buhar Soğuk bir kış günündevaran nefesinin olmaktadır. bilim ile kendisininki zaman, farklı olmaktadır. Soğuk biradamı kış gününde buhar halinde yoğunlaşm asını olmayannefesinin gördüğü kişinin duyumu o sadece bulut baktığı damlacıklarını zaman olmayabilir, fakat bir odasına gördüğü zaman, bilim adamı olmayan kişinin duyumu ile su kendisininki farklı olmayabilir, fakat izlerini, bir bulutalfa odasına baktığı zaman o sadece su bilimsel damlacıklannı bir sürü elektronların değil, ve başka nes¬ parçacıklarını anlamında).veBu izler,bir (burada görmenin mad¬ onları neyi değil, elektronlarm izlerini, alfa parçacıklarmı başka sürü yapan bilimsel nes­ görür gerçek yorumladığı, olarakBu varhğının birer deneyi göstergesi görür (burada görmenin gerçek anlammda). izler, onlarıbir yapan ad­ çeşit möl¬ parçacıklarının süreci, doğrudan doğruya damlacıkları de parçacıklarmın varhğınm birer göstergesi olarak yorumladığı, bir çeşit öl­ Dolayısıyla izlediği algılama çüttür. hem daha kısa, hemdoğrudan de temeldedoğruya çüttür. D olayısıyla izlediği algılam a süreci, farklıdır.dam lacıkları kişininkinden yorumlayan belirlemeye aygıtını inceleyerek ibrenin rakamı Bir de, elektrik yorumlayan kişininkinden hem daha kısa, hem durduğu de temelde farklıdır. bakalım.ibrenin bel¬ Onun da adamının durumuna sahip olduğu Birbilim de, elektrik aygıtını inceleyerek durduğu rakamıduyum belirlem eye çalışan olmayandurumuna aynıdır, ikisininkiyle heledaözellikle bilim duyum adamı ol¬ ilgisiadammm bilimlebilim kiçalışan bakalım. Onun sahip olduğu bel­ okumayıaynıdır, daha önce tür aygıtları konudaol­ mayan bu adamı başkaolmayan kişi ilgisi ki bilimle ikisininkiyle heleöğrenmişse, özellikle bilim bir devre adamı, bağlamında bütün kalmaz. aygıtı bilim gör¬ kuşkumuz m ayan kişi başkaFakat tür aygıtları okum ayı daha önce öğrenm işse, bu konuda anlamda) vebilim bu devrenin biraz bilgisi gençek Fakat iç yapısı (genekalmaz. kuşkumuz aygıtı adamı, bütün birhakkında devre bağlamında gör­ müştür yalnız yer onun ve için vardır. devrenin İbrenin ölçüttür,içama m üştür (gene durduğu gençek anlamda) bubir devrenin yapısı hakkmda birazdeğeri bilgisi hangi yorumlamak sadece rakamı için bir okunma¬ Gördüğü ölçekte için. aygıtm vardır. İbrenin durduğu yer onun için ölçüttür, ama yalnız devrenin değeri o kadar. olmayan Halbuki bilimhangi adamı sıiçin. gerektiğini kişi Gördüğübilmek rakamızorundadır yorumlamak için sadece aygıtm ölçekte okunma­ kendisinino dışında yerzorundadır da göster¬ hiçbir şeyin ibrenin durduğu için sı gerektiğini bilmek kadar. Halbuki bilimölçütü adamıyaolmayan kişi onun,şeyin bütün yorumlamak kablola¬ tellerin, için gesi içindeğildir. ibrenin Gördüğü durduğu rakamı yer kendisinin dışmda hiçbir ölçütü ya da göster­ ve dışındaki dağılımını incelemesi, mıknatıslarla rın içindeki aygıtm gesi değildir. Gördüğü rakamı yorumlamak için onun,piller bütünvetellerin, kablolade mecaz düz hempiller 'Görme'nin anlamın¬ gerekmektedir. deney yapması rm aygıtm içindeki ve dışmdakı dağıhmmıhem incelemesi, ve mıknatıslarla başlar. bittiği yerde algılamanın da, yorum süreç deney yapm ası gerekmektedir. 'Görm e'ninİki hem düzbirbirinin hem de maynı ecazdeğildir. anlam m ­ da, öncekiaynı deneyimin üzere bıraktığı yoruma tamamlanmak neİki Algılamanın, da, yorum algılam anın bittiği yerde başlar. süreç birbirinin değildir. miktarına, ve yoruma neredeyse denebilecek veAlgılamanın, yapısına eğitimin (görgünün) tam amlanmak üzere ne bıraktığı da,'aşırı' önceki deneyimin bağlıdır. şekilde ve eğitim in (görgünün) yapısına ve m iktarm a, neredeyse 'aşırı' denebilecek şekilde bağlıdm 5. Örneklikler, Eş- Ölçülemezlik ve Devrimler 5. Örneklikler, Eş- Ölçülemezlik ve Devrimler Az önce söylediklerimiz kitabımm bir yönünü daha açıklamak için bir ze¬ birbirini bunundaha izleyen kuram¬ eş ölçüye vurulamazlık min sağlamaktadır: Az önce söylediklerimiz kitabımm bir ve yönünü açıklamak için bir ze­ adamları üzerinde açısından yapılacakeşseçim larmin getir¬ ­ arasında tartışanvebilim sağlamaktadır: ölçüye vurulamazlık bunun birbirini izleyen kuram olduğum kasdediyorum. hakkında seçim söylemiş düşünceleri diği lar sonuçlar arasında yapılacak üzerinde tartışan bilim adamları açısmdan (15) getir­ tarafkasdediyorum bu tür tartışmalara Bölümlerde, olanların birlikte Onuncu ve On Birinci diği sonuçlar hakkında söylem iş olduğum düşünceleri . (15) bazılarını isterbirlikte ilişkin iste¬ gözlemebu deneysel koşullardantaraf başvurdukları Onuncu ve On Birinci veya Bölümlerde, tür tartışmalara olanların kanıtlamasını bu ko¬ mez yandan,ister görecekleri farklı tarzlarda başvurdukları deneysel veya gözleme ilişkin savundum. koşullardanÖte bazılarını iste­ büyük ölçüde dağarcığı dasavundum. terimler¬ söz kullandıkları şulları tartışırken mez farklı tarzlarda görecekleri kanıtlamasını Öte aynı yandan, bu ko­ bağlayışlarının bazılarını doğaya terimlerdensöz den için, bu oluştuğu şulları tartışırken kullandıkları dağarcığı da büyük ölçüde aynıfarklı terimol¬ ler­ kalması kaçınılmaz eksik olur.ol­ iletişimin aralarmdaki ması ve böylece gerikir den oluştuğu için, bu terimlerden bazılarını doğaya bağlayışlarının farklı ması gerikir ve böylece aralarmdaki makalesinin iletişimin eksik kalması kaçınılmaz olur. 5 ve 6. kısımlarında daha ayrıntılı noktalar "Düşünceler"

(15) Burada ele alınan olarak (15) incelenmiştir. Burada ele alınan noktalar "D üşünceler" makalesinin 5 ve 6. kısımlarında daha ayrıntılı olarak incelenmiştir.

196 196

Bunun sonucu olarak, herhangi bir kuramın diğerine olan üstünlüğü savının Bunun olarak, herhangi bir olanak kuram m diğerine olanısrarla üstünlüğü savının böyle birsonucu tartışmada yoktur. kanıtlanmasına Benim öne sürdü¬ böyle bir tartışmada kanıtlanm asına olanakzorunda yoktur.olduğu Benim şey, ısrarla öneyoluy¬ sürdü­ göre, her iki ğüm görüşe tarafın da insan yapmak görüşe göre, her döndürmeye iki tarafm daçalışmaktır. yapm ak zorunda olduğu şey, insan yoluy­ kendi lağüm ötekini safına Kanıtlamanın bu kısımların¬ ötekini kendi safma döndürmeye çalışmaktır. Kanıtlamanm bu yorumla¬ kısımların­ dalaamaçlanan düşünceyi ciddi yalnızca felsefeciler şekilde yanlış da am açlanan yalnızca felsefeciler ciddi şekilde yanlış yorumla­ Gene düşünceyi de bunlardan mışlardır. bazıları benim şu inançlara sahip olduğumu m ışlardır. geri Gene de bunlardan bazıları benim sahip olduğumu yaymaktan (16) buna durmamışlardır: göre,şu eş inançlara ku¬ Ölçüye vurulamayan yaym aktan geri durmamışlardır: (16) buna iletişim göre, eşkuramamaktad'ırlar, Ölçüye vurulamayanso¬ ku­ ramları savunanlar birbiriyle hiç bir şekilde ram ları savunanlar birbiriyle hiç bir şekilde iletişim kuramamaktad'ırlar, so­ nuç olarak kuram seçimi üzerine yapılan bir tartışmada geçerli nedenlerin nuç olarak kuram seçim i üzerine bir tartışm adatahlilde geçerlikişisel nedenlerin yeri kalmamaktadır. Bunun yapılan hiçbir yerine kuramın son ve h içb ir yeri kalm am aktadır. B unungerekmektedir. yerine kuram ın son tahlilde kişisel öznel nedenler yüzünden seçilmesi varılan kararave Gerçekte öznel gerekm ektedir. Gerçekte varılan asıl olguyüzünden yol da, bir tür seçilm açannedenler mistik esi olmaktadır. Kitabımın kavrayış her¬ başkakarara yol açan asıl olgukıyasla, da, bir tür istik kavrayış olmaktadır. Kitabımın başka her­ hangi bir kısmına bu m yorumların bölümlerin yanlış çıkarıldığı bana hangi birakıldışıcılık kısmına kıyasla, bu yanlış ortaya yorum ların çıkarıldığı bölümlerin bana yöneltilen en çok suçlamalarının çıkmasında payı olmuş¬ yöneltilen akıldışıcılık suçlam alarının ortaya çıkmasında en çok payı olmuş­ tur. tur. İlkin kanıt hakkında söylediklerime bir bakalım. Bu konuda öne sürdü¬ söylediklerim birbasit bakalım. Bu konuda önetercihi sürdü­ bilimhakkında bir görüştür. iyi bilineneve ğüm İlkin felsefesinde Kuram görüş,kanıt ğüm görüş, mantıksal bilim felsefesinde iyi bilinen ve basit bir görüştür. Kuram kanıtlamalara tamamıyla veya matematik tartışmaları, benzertercihi bi¬ tartışm aları, mantıksal veya m atem atik kanıtlamöncüller alara tamamıyla Bu tür biçimsel ve çıkarımbenzer kanıtlamalarda yapılamaz. çimde yasala¬bi­ yapılamaz. tür biçimsel kanıtlamÇıkarılan alarda öncüller çıkarımanlaş¬ yasala­ rıçimde olarak başlangıçta hakkında koşulBu belirlenmiştir. sonuç ve rı başlangıçta koşul olarak iştir. Ç ıkarılan sonuç hakkında anlaş­ varsa, meydana tarafları mazlık oldukları her gelen belirlenm adımı tartışmanın atmış m azlık varsa, m eydana gelen tartışmve anın atmış oldukları her adımı geriye birini önceden teker teker hertarafları doğru izleyebilirler konmuş koşullar teker teker geriye doğrugeçirebilirler. izleyebilirler ve birini sonunda önceden taraflardan konmuş koşullar tekrar Buher gözden sürecin açısından biri açısından tekrar gözden geçirebilirler. Bu sürecin sonunda taraflardan biri kabul et¬ yanlışlık yaptığını ve önceden kabul edilmiş bir kuralı çiğnediğini yanlışlık yaptığını önceden sonra kabul da edilm iş bir kuralı çiğnediğini kabulveet­ zorundadır. Bu ve mek yapabileceği şey kalmaz hiçbir aşamadan m ektarafın zorundadır. Bu aşam adan sonra da yapabileceği hiçbir şey kalm az ve kazanır. Eğer iki taraf, kanıtlaması böylelikle anlaşa¬ karşı tartışmayı karşı tarafm kanıtlaması böylelikle tartışm ayı kazanır. Eğer iki taraf, anlaşa­ madıkları noktanın konulan kuralların anlamında yahut uygulanmasından m adıkları noktanın k uönceden ralların anlam ında yahut uygulanm asından varılan kanıtlamaları fark konulan kaynaklandığını anlaşmanın ederler ve kaynaklandığını fark ederler ve önceden varılan anlaşm anın kanıtlam aları o zaman bilim¬ karar verirlerse, yeterli bir temel için sağlamadığına tartışma için yeterli bir temel sağlam adığına karar aldığı verirlerse, o zaman tartışm a bilim­ sürdürülebilir. olarak Bu sel devrimler sırasında biçimde kaçınılmaz sel tür devrim ler sırasında az olarak aldığı biçim de sürdürülebilir. Bu yöntem, ka¬ üzerindedir öncüller kaçınılm ve bu durumda yeni başvurulan tartışma, yeni tür tartışma, öncüller için üzerindedir ve bu sayılan durumda başvurulan yöntem, ka­ olanak sağlamak bir başlangıç ikna etme yöntemidir. nıtlamaya nıtlam aya olanak bir başlangıç ikna etme yöntemidir. kullanılacak nedenler ikna için sayılan az çoksağlamak savda, bildiği buiçin geçerli Herkesin Herkesin az çok bildiği bu savda, ikna için kullanılacak jgeçerli nedenler bir olmadığına, yahut bu nedenlerin son tahlilde bir topluluk için belirleyici olmadığına, yahutdair bu nedenlerin sonyoktur. tahlilde bir topluluk için belirleyici Hatta tercih nedenlerinin yanları bilimbir olmadığına hiçbir belirti yanları olmadığına dair hiçbir belirti yoktur. Hatta tercih nedenlerinin bilim doğruluk, basitlik, verimlilik gibi felsefecileri tarafından sıralanan genellikle felsefecileri tarafından genellikle sıralanan verimlilik gibi durum da basitlik, değildir. birdoğruluk, akla getirecek söz konusu öğelerden olduğunu farklı öğelerden farklı olduğunu akla getirecek bir durum da söz konusu değildir. bir Bu savın akla getirebileceği olgu bu tür nedenlerin çeşit değer yargısı iş¬ Buyaptıkları savın aklavegetirebileceği olgu nedenlerin birbenimseyen çeşit değer yargısı onları levi ya tür tek bu bu nedenle tek da topluca kişileriniş­ levi yaptıkları ve bu uygulayabilecekleri nedenle tek tek ya daolgusudur. topluca onları benimseyen kişilerin iki kişi kuram¬ Örneğin, bunları farklı şekilde bunları farklıverimliliği şekilde uygulayabilecekleri olgusudur. Örneğin, iki kişi konu¬ kuram ­ yahuPbu larının konusunda anlaşmazlığa göreli düşerlerse, göreli halde, verimliliği konusunda azlığa yahurbuönemi konu­ birdüşerlerse, veyaanlaşm dalarının tercih yapmadaki verimliliğin kapsamın anlaştıkları da anlaştıkları halde, verim liliğin ikisini veya kapsam m bir tercih yapmadaki de yanlış ola¬ yapmakla üzerine suçlamak önemi ayrı görüşlere sahipseler, üzerine ayrı görüşlere sahipseler, ikisini de yanlış yapm akla Kuram suçlamak ola­ terci¬ söylenemez. davrandığı 'bilim dışı' naksızdır. Ayrıca, hiçbirinin naksızdır. Ayrıca, hiçbirininyoktur, ‘bilim gereğince dışı’ davrandığı söylenemez. terci­ her bireyi uygulandığı bir aritmetiği zamanKuram tarafsız hinin hinin tarafsız bir aritm etiği yoktur, gereğince uygulandığı zaman her bireyi (16) Bkz. 9 namaralı dipnotta sayılan çalışmalar ve ayrıca Growth of Knowledge (Bilginin Gelişmesi) kitabında Stephen (16) Bkz. 9 namaralı dipnToulmin'in otta sayıladenemesi. n ça lışm a la r ve ayrıca G rowth of Knovvledge (Bilginin Gelişmesi) kitabında Stephen Toulmin'in denemesi.

197 197

aynı sonuca götürecek sistematik bir karar verme işlemi bulunmaz. Bu an¬ aynı sonuca götürecek sistem atik verme işlemi bulunmaz. Bu an­ kararı bir uzmanlar lamda, veren, değil, etkili olacak tekbir tekkarar üyeler toplulu¬ lamda, etkili olacak kararı veren, tek tek üyeler değil, bir uzmanlamak anlar toplulu­ gibi tümüdür. neden ğunun Bilimin geliştiğini olduğu gerçekte için, ğunun tümüdür. neden gerçekte olduğu gibi geliştiğini anlamak için, ve kişilik bireyi ayrıntılarını ayıklama¬ belli bir Bilimin her seçime yönelten özyaşam bireyi belli ama bir seçime özyaşam çok ve kişilik ayıklam bazılarıyönelten edi¬a­ olduğunu kabul gerek yoktur, çekiciayrıntılarmı yaher için bu konunun ya gerek yoktur, ama bazıları için bu konunun çok çekici olduğunu edibelli bir dizi birkabul konu, gereken anlaşılması ortak değerin yorum. Asıl uzman¬ Asıl anlaşılması konu, belli bir dizi ortaksonuç değerin bir toplu¬ uzm an­ belli deneyimlerle olarak paylaştığıgereken topluluğunun laryomm. etkileşerek larüyelerinden topluluğunun paylaştığı belli deneyimlerle etkileşerek sonuç olarak kıyaslatoplu­ diğerlerine bir çeşit kanıtlama dizisinin da¬ çoğunun luk üyelerinden çoğunun birvarmalarını çeşit kanıtlama kanısına belirleyici olduğu sağladığıdiğerlerine nasıldizisinin sorusudur. kıyasla da­ haluk haSözünü belirleyici olduğusüreç, kanısma nasıl sağladığı sorusudur. fakat karşımıza iknavarmalarmı bundan da ettiğimiz etme sürecidir, ettiğim iz süreç, ikna e sürecidir, fakat karşım ıza bundan farklı algılayan fakat deneyimi an¬da olayı Aynıetm bir sorun derinSözünü çıkarmaktadır. derin bir sorun çıkarmaktadır. Aynı olayıikifarklı algılayan fakatfarklı deneyimi an­ de aynı latırken sözcükleri kullanan sözcükleri gene kişinin, şekilde latırken gene de aynı sözcükleri kullanan iki kişinin, sözcükleri farklı şekilde gerekir. vurulamadığını olmaları Yani benim kullanıyor söylediğim eş ölçüye kullanıyor olmaları gerekir. Yani benim eş kişi ölçüye vurulamadığmı bırakınız olmayı, ikna edicisöylediğim Bu iki konuşmaktadırlar. bakış açılarından aktadırlar. Bu Bunu iki kişinasıl bırakınız ikna edicisorusu¬ olmayı, yapabilecekleri birbakış aradaaçılarından bile ümid edemezler. konuşmayıkonuşm arada konuşmayı edemezler. Bunu daha nasıl etraflıca yapabilecekleri sorusu­ bileümid somutlanmabir yanıt bile nabir güçlüğün kabataslak söz konusu na gerektirir. kabataslakBenim bir yanıt bile söz güçlüğün etraflıca somutlanm bir kısmı kanımca bukonusu değilse hiç daha aşağıdaa­ sını somutlanışın sını gerektirir. Benim kanım ca bu somutlanışın hiç değilse bir kısmı aşağıda olacaktır. göstereceğim şekilde göstereceğim şekilde olacaktır. için örnekliklerden kazanılan bir çeşit yete¬ yapılabilmesi Olağan bilimin Olağan bilimin yapılabilmesi içinile örnekliklerden kazanılan bir çeşit yete­ benzerlik dizile¬ da beceri gereklidir. nesneler ve olaylar nek ya Bu beceri nekayrılır ya da ve beceri gereklidir. Bu beceri ile nesneler ve yani olaylar benzerlik dizile­ ilkel yahut rine bu diziler gruplara kabadır, ayırma, oldukça rine ayrılır ve bu diziler ilkel yahut kabadır, yani gruplara ayırm bira, Buna göre, yanıtlanmadan yapılır. herhangi 'neye sorusuoldukça göre benzer?' ‘neye göre b enzer?’ sorusu yanıtlanm adanbenzerlik yapılır. Buna göre, herhangi devrimin değişiyorbir özelliklerinden temel biri de bazı ilişkilerinin devrim inÖnceleri temel özelliklerinden biri denesneler bazı benzerlik ilişkilerinin değişiyor daha sonra değişik gruplara aynı dizide toplanan olmasıdır. olmasıdır. aynı dizide nesneler daha sonra gruplara Ömek olarak olur.toplanan Mars'ın konur bunun tam tersi veya Önceleri ayın,değişik veya güneşin, konur veya bunun tam tersi olur. ve Ö msonraki ek olarak güneşin, düşünebiliriz, ayın, M ars’ın ya¬ veya yerkürenin önceki 'dan durumlarını Copernicus yerkürenin C opem icus’dan önceki sonraki durumlarını ya­ sonra, Galileo 'dan önce ve ve aynı şekilde serbest hut sarkaç ve geze¬ düşüş iledüşünebiliriz, huthareketleri, aynı şekildeDalton'dan G alileo’dan önce sonra, serbest düşüş ile sarkaç ve geze­ sayılabilir. tuzlar, metal ve ve bileşikleri gen sonra önce gen hareketleri, D alton’dan önce ve sonra bile tuzlar, metal bileşikleri bir aradasayılabilir. gene dizilerdeki nesnelerin uğrayan çoğu toplan¬ Değişikliğe D eğişikliğe uğrayaniçin dizilerdeki bile çoğu gene birBununla arada toplan­ bir¬ değişmez. adları genellikle devam edildiği dizilerinnesnelerin maya maya devam bir edildiği için dizilerin adları genellikle Bununla bir­ kar¬ diziler arasındaki olarak değişmez. aktarılması, genel alt-dizinin likte sözgelişi bir parçasıdır. likte ilintiler sözgelişiağında bir alt-dizinin genel olarak diziler arasındakiMe¬ kar­ değişikliğin gelen önemli meydanaaktarılması, şılıklı şılıklı ilintiler ağında meydana gelen önemli değişikliğin parçasıdır. za¬ M e­ dizisinden elementler dizisinebiraktarılması, tallerin, bileşikler çıkartılarak tallerin, tutuşma, bileşiklerasitlilik dizisinden çıkartılarak elementler dizisine aktarılması, za­ yeni ku¬ alanlarınde ve fiziksel/kimyasal manında, birleşme manmda, tutuşma, asitliliktemel ve fiziksel/kimyasal birleşme alanlarmdekısa yenisü¬ ku­ Bu değişiklikler çıkmasında ramların bir rol oynamıştır. ortaya ramkimya ların ortaya çıkmasında temel birBu rolnedenle, oynamışta. Bu yeniden değişiklikler kısa sü­ böyle dağılımlar dalının rede tümüne yayıldı. tam birdağılım görünürde zaman, rede kimgeldiği ya dalının tüm üne Bu nedenle, böyle yeniden lar dahayayıldı. önce söylemleri anlaşma meydana m eydana geldiği an, kendilerini daha önce söylem leri görünürde tam bir anlaşm a birdenbire aynı uyarıya bağdaşamaz iki zam kişinin yürüyen içinde içinde yürüyen iki kişinin kendilerini birdenbire aynı uyarıya bağdaşam bulmaları Buaz işten değildi. betimlemeler ve genellemelerle tepki gösterir hissedilmeyebilir, betim lembilimsel eler ve söylemlerinin genellem elerle gösterir bulm aları iştenfakat değildi. Bu kuram alanında hertepki güçlükler güçlükleren bilimsel her alanında hissedilmeyebilir, fakatenkuram ortaya çıkarak, bağımlısöylemlerinin olduğu görüngülerin çevresinde seçiminin çok seçiminin en bağımlı olduğu çevresinde ortaya çıkarak, en çok da aşağıgörüngülerin orada yukarı kesindir. yoğunlaşacakları orada yoğunlaşacakları da aşağı yukarı alanında kesindir. fark edilmelerine karşın, Bu tür sorunlar ilk olarak iletişim terimlerin yenie tanım¬ Budile tü r ilişkin so ru n lar ilk olarak iletişim alanm da fark ed ilm elerin k arşın , ve güçlük sorunlar değildir sadece çıkaran olanak yoktur.yeni yatarak Güçlük¬ sadece dile ilişkin sorunlar değildir ve güçlük çıkaran terimlerin tanım ­ üzerinde ları çözümlenmelerine anlaşmaya örnekliklere doğrudan uy¬ ları yoğun üzerinde anlaşm aya yatarak çözüm lenm elerine olanak yoktur. G üçlük­ kısmen sözcükler toplandığı lerin şekilde konusu iletişim kopukluğunun lerin yoğun şekilde toplandığı sözcükler kısmen örnekliklere doğrudan uy­ oldukları yoluyla için, söz öğrenilmiş gulama gulama yoluyla öğrenilmiş oldukları için, söz konusu iletişim kopukluğunun 198 198

tarafları, element (yahut karışım, yahut gezegen, yahut serbest hareket) söz¬ tarafları, ent (yahut karışım, yahutkullanıyorum gezegen, yahut serbest hareket) söz­ ölçülerle diyemezler. cüğünü şu elem olarak belirlenmiş Başka bir de aynı şekilde kesiminbelirlenmiş cüğünüher şu iki ölçülerle olarak kullanıyorum diyemezler. Başka bir hem ve hem deyişle, kuramlarının, kullandığı görgül (ampirik) her iki kesimin de aynı şekilde kullandığı ve hemiçin kuramlarmm, hem dedeyişle, bu kuramlarm anlatımı yeterli olacak sonuçlarının de bu kuram görgül (ampirik) sonuçlarının olacak bir dilelarm bölümü, başvuramazlar. tarafsız bir yeterli bu aralarındakianlatımı ayrılığıniçin Çünkü tarafsızyansıtan bir diledillerin başvuramazlar. Çünküçok aralarındaki ayrılığm bir bölümü, bu ayrılığı önce meydana gelmiştir. uygulanışından Bu türyansıtan iletişim kopukluklarını de başvuracakları ayrılığı dillerin uygulanışından öncegene meydana gelmiştir. bir kişilerin yaşayan çok zorlayan uyarılar Bu tür iletişim kopukluklarmı yaşayan aynı kişilerin gene de başvuracakları bir ne kadar farklı Hepsini yol olmalıdır. uyarılardır, olsun,zorlayan olursa genelde usinirsel koşullanmış yol olm alıdır. H epsini yarılar (fizyolojik) aynı uyarılardır, ne da kadar farklı aynıdır. aygıtları sinirsel Dahası, bile, deneyimin koşullanmışlıkları önemli da olmakla çokaygıtları koşullanm ış olursa olsun, genelde sinirsel (fizyolojik) aynıdır. beraber bir alan aynı olmak D ahası,küçük sinirsel k o şudışında, llan m ışlık ları yukarı bile, deneyim in çok önemçünkü, li olm akla en aşağı gerekir bir bir dil¬en ortaktır. geçmiş yakın yana, beraber küçük alantarihleri dışında,deaşağı yukarı aynıolarak, olmakgerek gerekir çünkü, günlük Sonuç lerini, bilimsel dillerinin bir kısmını ve dünyalarınm büyükolarak, yakıngerek geçmiş bir yana, tarihleri de ortaktır. Sonuç gerekpaylaşmak¬ günlük dil­ tadırlar. Bu kadar ortakdillerinin farklıpaylaşmak­ hangi büyük bakımlardan oldukları özellik karşısında, lerini, gerek bilimsel ve dünyalarınm bir kısmını bu amaçla Ancak, hangi konusunda kullanılacak birçok tadırlar. Bu kadarşey ortak özellik karşısmda, bakımlardan farklıteknikler oldukları öğrenebilirler. adamının basit olmadıkları gibi, bilimAncak, olağan donatımının veya rahat par¬ konusunda birçok şey öğrenebilirler. bu amaçla kullanılacak bir teknikler ender donatımmm daveya teknikleri tanıyabilmelerinin Bilim adamları çokolağan değillerdir. çası basit rahat olmadıkları gibi, bu bilim adamımn bir par­ bunun olanaksız dönmesini sağlamak yahut çok olduğuna karşı tarafın yanı çasısıra, da değillerdir. Bilim adamları bu teknikleri ender tanıyabilmelerinin kani zamandan bir daha fazla kullanmazlar. an bile için gereken yanıolmak sıra, karşı tarafın dönmesini sağlam ak yahut bunun olanaiksız olduğuna bir iletişim tarafların Kısaca söylenirse, kopukluğu yapabileceği kani olmak için gereken zamandan bir an bilegeçiren daha fazla kullanmazlar. üyeleri birbirlerini dil topluluklarının olarak yapabileceği kabul edip en doğru şey, K ısaca söylenirse, birfarklı iletişim kopukluğu geçiren tarafların ve topluluklar-arası çevirmenliğe Topluluk-içi en doğru şey,oturmaktır. birbirlerini(17) farklı dil topluluklarının üyeleri olaraksöylemler kabul edip ilk arasındaki olarak ele alırlarsa, farkları başlıbaşına çalışma konusu çevirm enliğe oturm aktır. (17) bir Topluluk-içi ve topluluklar-arası söylem ler kullanıldıkları sorunsal ağızda top¬ilk arasmher dakitopluluk farkları içinde başlıbaşına bir olmaksızın çalışm a konusu olarak ele halde, alırlarsa, odakları haline gelen terim ve deyimlerin luluklar-arası tartışmalarda ağızda her topluluk içindepürüz sorunsal olm aksızın kullanıldıkları halde, toptek-sesli neler tür güçlükler deyimler çıkartmayan olduğunu bulabilirler. luluklar-arası tartışm alarda(Bu pürüz odakları haline gelen terim ve deyimlerin iletişimde uyum bir bu güçlük başgösteren içinde çevrilebilirler). neler olduğunu bulabilirler. (Bu Bilimsel tür güçlükler çıkartmayan deyimler tek-sesli daha olarak bu güçlükleri odaklarını sonra bilim adamları bir uyum yalıttıktan içinde çevrilebilirler). Bilim sel ikinci iletişim de başgösteren bu güçlük söz bu dillerinde fazla paylaştıkları dağarcığına aydınlatmak için günlük odaklarını yalıttıktan sonra bilim adam ları ikinci olarak güçlükleribaş¬ daha sözlü tepkisinin olduğunu biri, kendipaylaştıkları her dillerinde taraflardan Yani ak vurabilirler. fazla aydınlatm için günlük söz farklı dağarcığına baş­ bul¬ nekendi ne söyleyeceğini diğerinin göreceğini bildiği bir uyarı karşısında vurabilirler. Yani taraflardan her biri, sözlü ve tepkisinin farklı olduğunu sadece kendilerine aykırı gelen davranışları taraflar maya çalışabilir. bildiği bir uyarı Eğer karşısında diğerinin ne göreceğini ve ne söyleyeceğini bul­ kadar kaçınabilir¬ yeteri davranışları açıklamaktan hatanın yahut deliliğin m aya çalışabilir. Eğersonucu taraflarolarak kendilerine aykırı gelen sadece bir duru¬ başarıyla lere, zamanla davranışlarını hatanın yahutbirbirlerinin deliliğin sonucu olarak açıklam aktantahmin yeteri edecek kadar kaçınabilir­ kendi sonuçlarıyla birliktebir diğerinin kuramı gelebilirler. bir taraf,davranışlarını ma lerse, zam anla Her birbirlerinin başarıyla tahmin edecek duru­ olduğu dünyayı diline diğer kuramın çevirmeye veH aynı ma gelebilirler. er birzamanda taraf, diğerinin kuramgeçerli ı sonuçlarıyla birlikte ken¬ kendi ele alır¬ olur. Zamanı kuramları eskiolduğu betimlemeyi geçmiş dilinde didiline öğrenmiş çevirmeye ve aynı zamanda diğer kuramın geçerli dünyayı ken­ de) da (yahut budur. gereken yapması bilim yaptığı ken di dilindetarihçisinin betimlemeyi öğrenmiş olur. Zamanı geçmiş eski kuramları ele alır­ takdirde, sürdürüldüğü iletişim gereken kopukluğundaki Çeviri ken bilimçabası tarihçisinin yaptığı da (yahut yapması de) budur.tarafların ve sevaplarını hatalarını değerlendirmelerine dolaylı birbirlerinin olarak Çeviri çabası sürdürüldüğü takdirde, iletişim kopukluğundaki tarafların dolaylı olarak b irb irlerinin hatalarını ve sevaplarını değerlendirm elerine (17) Çeviri sorununun ilgili yönleri hakkında artık klasik olmuş kaynak, W.V.O. Ouine'in Word Fakat New olmuş (Cambridge; kitabıdır York 1960) 1 veW.V.O. 2. bölümler. (Söz Object and ve Eşya) ilgili (17) Çeviri sorununun yönleri hakkmda Mass, artık klasik kaynak, Ouine'in VVord aynı alan iki kişinin aynı duyuma Quine ki, ve gerektiğini uyarıyı öyle sahip1olmaları andgörünüyor Object (Söz Eşya) kitabıdır (Cambridge; Mass, New York 1960) ve 2. bölümler. Fakat betimlemeyi çevrilen veki, geçerli olduğu nedenle buOuine biruyarıyı varsaymaktadır dünyayı çevirmenin, öyle görünüyor aynı alan iki kişinindilin aynı duyum a sahip olmaları gerektiğini fazla söyleyecek sorun için sözü yoktur. gerektiği konusunda ikinci betimlemeyi ölçüde başarması nevarsaymaktadır ve bu nedenle bir çevirmenin, çevrilen dilinbirgeçerli olduğu Bu dünyayı Dilbilim Translation in Problems" Ethnology (Çeviri E. Nida, "Linguistics Sorunlarında bkz. and A. ne ölçüde başarması gerektiği konusunda söyleyecek fazla bir sözü yoktur. Bu ikinci sorun için Del (Toplumda der.Dilbilim in Society Dil ve Kültür) vebkz. Language and Yeri) “Linguistics Irkbilimin E. A. Nida, andCulture Ethnology in Translation Problems” (Çeviri kitabında, Sorunlarında 1964, s. 90-97. New York, Heymes, ve Irkbilimin Yeri) Language and Culture in Society (Toplumda Dil ve Kültür) kitabında, der. Del Fleymes, New York, 1964, s. 90-97.

199

199

olanak verdiği için, hem ikna etmek hem de dönüş sağlamak açısından güçlü olanak verdiği hem ikna etmek hemolması de dönüş güçlü bir ikna Fakatiçin, etmenin bir güvence araçtır. herhangiaçısmdan başarılı içinsağlamak bir araçtır. Fakat ikna etm enin başarılı olm ası için herhangi bir güvence bulunmadığı gibi, başarsa bile dönüş aşamasına yol açacağı hiçbir zaman bulunm adığı İki gibi, başarsabirbirinden bile dönüşfarklıdır. aşam asına yol bu açacağı hiçbir zam an kesin deneyim değildir. ayırımın Şahsen önemini kesin İki deneyim Şahsen bu ayırımm önemini ben biledeğildir. ancak yalan zamandabirbirinden tam olarakfarklıdır. anlayabildim. ben bile ancakkadarıyla, yakm zamanda olarak anlayabildim. birisinitam ikna onu kendi görüşümüzün daha Anladığım etmek, A nladığım kadarıyla, birisini ikna etm ek, onu kendi görüşüm üzün daha üstün olduğuna ve dolayısıyla onunkinin yerine geçmesi gerektiğine inandır¬ üstün olduğuna ve dolayısıyla onunkinin yerine geçmesi gerektiğine inandu"maktır. Çabanın bu kadarı, çoğu kez çeviri benzeri bir işleme gerek kalmadan maktır. Çabanm buAncak, kadarı, çevirinin çoğu kez olmadığı çeviri benzeri gerek kalmadan başarılabilmektedir. yerde,birbirişleme bilimsel topluluğun başarılabilmektedir. Ancak, çevirinin olmadığı yerde, bilimsel hiçbir topluluğun benimsediği tanımlamaları ve problem diğerbir açıklamalar topluluğa şey benimsediği açıklamalar problem daha tanımlamaları diğer topluluğa şey ifade Her dilve etmeyecektir. topluluğu, herkese aynıhiçbir başlangıçta, şekilde ifade etmeyecektir. Her dil topluluğu, daha başlangıçta, herkese aynı şekilde anlaşılacak tümcelerle betimlenebildiği halde öteki topluluğun kendi ilkeleri anlaşılacak tümcelerle betimlenebildiği topluluğun kendi ilkeleri çerçevesinde açıklayamayacağı somutöteki birkaç halde sonucu mutlaka araştırma çerçev esinGeliştirilen d e açıklayam birkaç ut araştırm sonucu m utlaka bu ayacağı üretecektir. bir süre yeni bakış dayanıra ve açısı som verimliliğini üretecektir. G eliştirilen yeni anlatıma bakış açısı bir süre dayanır ve verim liliğini bu şekildebusözlü sürdürebilirse, dökülebilen sonuçları araştırma sürdürebilirse, bu şekilde sözlü anlatım a dökülebilen araştırm a sonuçları sayıca da artacaktır. Bazı kişiler için belirleyici sayılan tek unsur bu tür sayıca da artacaktır. Bazı k işiler için belirleyici sayılan tek unsur bu tür Bu kişilerin sonuçlardır. "Yeni aşağı yukarı şöyledir: düşüncesi görüşü sonuçlardır. bu Bubaşarıya k işilerinnasıl düşüncesi aşağı yukarı şöyledir: Yeni görüşü savunanların bilmiyorum, ama“ öğrenmem ulaştıklarını savunanların nasıl ulaştıklarını bilm em gerek; Buiyorum ne ise, doğru yaptıklarıbuherbaşarıya olduğu kesin." özellikle tepkiöğrenm çeşit bir, ama gerek; yaptıkları her ne ise, doğru olduğu kesin.” Bu çeşit bir tepki özellikle mesleğe daha yeni girmiş olanlara kolay gelen bir tavırdır çünkü bu kişiler m esleğe daha yeni girmiş kolay gelen bir tavırdır çünkü bu kişiler henüz topluluğun özelolanlara ve ilkelerini söz dağarcığını hiçbir kazanmamışlardır. henüz hiçbir topluluğun özel söz dağarcığmı ve ilkelerini kazanmamışlardır. Öte yandan, her iki grubun tarzda kullandıkları sözcüklerle ifade 4a aynı Öte yandan, her iki her grubun ıda belirleyici aynı tarzdaolmamaktadır, kullandıkları sözcüklerle ifade kanıtlamalar, edilebilen zaman yahut en azın¬ edilebilen kanıtlam alar, her zaman belirleyici olmamaktadır, yahut en azın­ dan evrimine ileri bir karşıt görüşlerin oldukça aşamaya varılana kadar belir¬ dan karşıt görüşlerin evrimine bir arasında, aşamaya varılana belir­ leyici değillerdir. kabuloldukça olanlar Mesleğe mümkün çeviriylekadar edilmiş ileri leyici değillerdir. M esleğe kabul edilmiş olanlar arasında, mümkün hale gelen daha geniş iknaçeviriyle kıyaslamalara edilebilen başvurulmaksızın kişi, haleazdır. gelenBunun daha geniş kıyaslam başvurulm aksızın ikna edilebilen kişi, çok bedelinin çoğualara zaman ve karmaşık tüm¬ aşırı uzunlukta çok azdır. B ununolmasına bedelininkarşın çoğu (örneğin zaman aşırı uzunlukta ve karm aşık bile tüm ­ celeri bir kez kullanmak element terimine celeri kullanm ak olm asm a karşın (örneğintartışmasını elem ent terim ine bir kez bir bile değinilmeden Proust-Bertholler sürdürülen anımsayalım), değinilm edensonucunu sürdürülen ertholler tartışm asını anım ), bir birProust-B öbürünün çok topluluğun dilinden dilinesayalım çevirmek araştırma çok araştırm a sonucunu bir topluluğun dilinden öbürünün diline çevirm vardır. Üstelik bu çeviri ilerledikçe, olanağı her iki topluluğun gene de bazıek olanağı gene de vardır. bu çevirigörünen ilerledikçe, her iki topluluğun bazı o ana Üstelik bir önermenin üyeleri kendilerine kadar karanlık öbür grupüyelerinasıl kendilerine ana kadar karanlık görünendolaylı bir önerm eninkavramaya öbür gruptakilere gibi olarak olup da oaçıklama göründüğünü takilere nasıl olup birlikte, da açıklama gibitekniklerin göründüğünü dolaylı olarakikna kavram aya Bununla bu gibi kullanabilmesi, başlarlar. etme başlarlar. gene B ununla birlikte, busağlamaz. gibi tekniklerin kullanabilm esi, ikna etm e konusunda de bir tehdit birçok edici güvence kişiye Çeviri, konusunda geneve deolağan bir güvence Çeviri, birçok kişiye tehdit edici biliminsağlamaz. bir süreçtir tamamen gelen Üstelik yabancıdır. yapısına da gelen bir süreçtir ve olağan bilimin yapısına tamamennasıl yabancıdır. Üstelik bulunabilir her karşı-kanıtlamalar sağlanacağı zaman vedadengenin k a rşı-k a n ıtla m a lar her zam an bulunabilir ve dengenin nasıl sağlanacağı konusunda hiçbir yol gösterici kural yoktur. Bütün bunlara karşın, savunulan konusunda gösterici kural yoktur. Bütün bunlara karşın, savunulan birbiri ardından ve kanıtlamalar öne atlattıkça görüş sınavıyol başarıyla birçok hiçbir görüş birçok sınavı sürdürülmesi başarıyla atlattıkça ve kanıtlam birbiri ardından öne son tahlilde kör bir ancak alar sürüldükçe, inatçılıkla direnişin açık¬ sürüldükçe, direnişin sürdürülmesi son tahlilde ancak kör bir inatçılıkla açık­ lanabilir. lanabilir. Bu saptamayla beraber, çevirinin hem tarihçiler, hem de dilbilimcilerce Bubilinen saptamikinci ayla beraber, hem tarihçiler, hemkuramı de dilbilim bir yönüçevirinin dün¬ oluyor. Bir çok iyi önem kazanmış yahut cilerce iyi bilinen ikinci bir yönü önemonu kazanmış oluyor. Bir kuramı dün­ mal etmekle bir yahut kendine kendi diline değildir. yaçok görüşünü çevirmek ya görüşünü kendi çevirm ek onuyaşaması, kendine m al etm ekle bir değildir. daha yabancı Bunu olan önce o dünyada içindiline yapabilmek insanın Bunu ek kalmayıp, için insanıno odilin dünyada yaşaması, daha önce olan veyabancı bir dili yapabilm dünyasında düşünmeye çevirmekle çalışmaya bir dili çevirm ekle kalm ayıp, o dilin dünyasında düşünm eye ve çalışm aya başlaması lazımdır. Bu geçiş, bireyin kendi seçimi ve isteğiyle yapabileceği başlaması lazımdır. Bu geçiş, bireyin kendi seçimi ve isteğiyle yapabileceği 200 200

ya da yapmaktan kaçınabileceği bir geçiş değildir; bunu istemek için ne ya dageçerli yapmnedenleri aktan kaçınabileceği bir geçiş bunu istem ek için kadar olursa olsun fark etmez.değildir; çeviri Gerçekte, öğ¬ne yapmayı kadar sürecinin geçerli nedenleri olsun fark etmez. Gerçekte, çeviri yapmayı öğ­ belli birolursa renme bu noktasında, geçişin meydana kişi gelmiş ol¬ renm e herhangi sürecininbir belli birsöz noktasında, kişi bu yeni geçişin mdünyasına eydana gelm iş ol­ duğunu, karar konusu olmadan dilin girmiş duğunu, fark herhangi kararsözgelişi söz konusu olm adan dilin mekaniği dünyasınaile girmiş eder. bir olduğunu Yahut, kuantum görelilik veyayeni ilk olduğunu fark eder. Yahut, sözgelişi görelilik veya kuantum mekaniği kez orta yaşlarında karşılaşanlar gibi, kişi kendini yeni görüşe tamamıylaileik¬ilk orta yaşlannda karşılaşanlar gibi, kişi kendini yeni görüşebiçim tamamıyla nakez bulduğu halde, bunu içselleştirmeyi ve bu edilmiş verdiğiik­ görüşün na edilmkendini iş bulduğu halde, bunu içselleştirm eyi Böyle ve bu görüşün verdiği dünyada rahat hissetmeyi bir kişi biçim entelektüel başaramaz. dünyada k en d in i rahat hissetm eyiseçimin başarametkili az. Bolabilmesi öyle bir kişi entelektüel olarak seçimini fakat bu gereken için yapmıştır, olarak seçim ini yapm ıştır, fakat seçimgene in etkde ili kullanabilir olabilm esi için gereken dönüşümü Yenibu gerçekleştiremez. kuramı ama tabii, dönüşüm ü gerçekleştirem ez. yabancı Yeni kuram gene de kullanabilir tabii,ona ama bunu bir ortamdaki bir yabancı gibi ıyapacaktır ve bu almaşığın bunu yabancı tek bir nedeni ortamdaki birdaha yabancı yapacaktır veyerlilerin bu almaşığm ona olmasınm açık orada öncegibi olan bulun¬ 'yerleşmiş' açık olmasmm tek nedeni orada daha önce ‘yerleşm iş’ olan yerlilerin bulun­ masıdır. Çalışması bir bakıma onların sırtından geçinir çünkü topluluğun m asıdır. Çüyelerinin alışm ası bir bakım a onların geçinir topluluğun gelecekteki eldesırtından edecekleri bir diziçünkü zihinsel eğitim yoluyla yapıya gelecekteki değildir.üyelerinin eğitim yoluyla elde edecekleri bir dizi zihinsel yapıya sahip sahip değildir. benim Geştalt değiştirmeye benzettiğim dönüş deneyimi dev¬ Bu nedenle, Bu nedenle, benim Geştalt değiştirmeye benzettiğim dönüş deneyimi dev­ rimci sürecin noktası alıcı en can etmektedir. Belli bir seçim olmaya devam rimiyi ci sürecin en can alıcı noktası olm aya devam etmektedir. Belli bir seçim nedenlerin için bulunması bir bu gibi, dönüş için amaç sağladığı dönüşün için iyi nedenlerin için birBuna amaçeksağladığı gibi,de, bu bu dönüşün tür ortamıdönüş meydana da hazırlar. gelebileceğibulunması olarak çeviri aşa¬ m eydana gelebileceği tür ortamı da hazırlar. Buna ek o l a r ^ çeviri de, bu aşa­ mada da, dönüşün belirginleşmiş olmasa temelinde bulunması sinir¬ gereken m ada belirginleşm iş olmasa da, dönüşün temelinde bulunması gereken sinir­ sel/fizyolojik yeniden-koşullanma için girdi noktaları oluşturabilir. Fakat sel/fizyolojik yeniden-koşullanm için girdi noktaları oluşturabilir. Fakat asıl meydana nedenler getiren unsur,a geçerli yahut dönüşü çeviri değildir. dönüşü eydana değişimi getiren unsur, geçerli nedenler yahut çeviri değildir. Temel birasıl de bu sürecin anlamak tür mbilimsel için açıklanması Tem el bir tü r bilim sel değişim i anlam ak için de bu sürecin açıklanm ası zorunludur. zorunludur. 6. Devrimler ve Görelilikçilik 6. Devrim ler ve Görelilikçilik Eleştirmenlerimden bazılarım az önce ana hatlarını çizdiğim görüşün bir Eleştirm enlerim den bazılarım az önce ana görüş hatlarını çizdiğim görüşün relativist sonucu yahutbir Benim özellikle rahatsız etmiştir. (18) açımı sonucu özellikle rahatsız özellikle etm iştir. (18) Benim son görüş açım ı relativist yahut bölümünde de kitabm geliştirilen bulmaktadırlar, görelilikçi görelilikçi bulm aktadırlar, özellikle de kitabm son bölüm ünde geliştirilen görüşleri için söz konusudur bu. Çeviri üzerine belirttiğim düşünceler bu suç¬ görüşleri için söz konusudur bu. Çeviri belirttiğim bu suçfarklı dil-kültür taraflarıdüşünceler lamanın nedenlerini Farklıüzerine kuramların aydınlatabilir. lam amn nedenlerini Farklı kuram ların tarafları farklı dil-kültür her iki bir anlamda gibidir. Bu koşutluğu üyeleriaydınlatabilir. görebilirsek, topluluklarının topluluklarınm üyeleri gibidir. Bu koşutluğu görebilirsek, bir anlamda her iki da haklı sonucunu ve kültürün Kültüre topluluğun olduğu çıkartabiliriz. to pluluğun da haklı olduğu sonucunu çık artab iliriz. K ültüre ve kültürün bu tavır görelilikçi olmaktadır. gelişimine uygulandığı zaman, gelişimine uygulandığı zaman, bu tavır olmaktadır. Fakat bilime zaman üstelik burada sadece uygulandığı olmayabilir, böylegörelilikçi bilim e uygulandığı zaman böyle olmayabilir, üstelik sadece basitFakat bu yönünü de söz konusu bir görelilikçilik değildir. Eleştirmenler işinburada basit bir görelilikçilik de söz konusu değildir. Eleştirm enler ele işinalındıkları bu yönünü olarak yahut Bir topluluk halinde görmemişlerdir. topluluklar görmem işlerdir.bilimlerdeki Bir toplulukuygulayıcıların olarak yahut topluluklar halinde çözen ele alındıkları temelde bulmaca zaman, kişiler gelişkin zam an, gelişkin bilim lerdeki elde bulmaca çözen kişiler Kuram tercihitem başvurdukları olduğunu kanıtlamaya çalıştım.uygulayıcıların zamanlarında olduğunu kanıtlam aya çalıştım. Kuram zam anlarında başvurdukları zamanda kısımlarından değerler da kaynaklanmak¬ aynı çalışmalarının başkatercihi zamanda çalışmalannm başka kısımlarmdanvedaçözümlemekte kaynaklanmak­ bulmacaları ladeğerler doğanın beraber,aynı sunduğu tanımlamakta la beraber, doğanm sunduğu bulm acaları lam aktabilimsel ve çözüm lem ekte topluluk beceri, değer çıkan tanım durumlarda gösterdikleri çatışması g österd ik leri beceri,ölçüt değer çatışm asıBütün çıkan değerler durum larda sel topluluk olmaktadır. bulmaca en güçlü çözme gibi, bilim üyeleri için üyeleri de içinuygulamada en güçlü ölçüt olmaktadm Bütün gibi, bulmaca çözme bu gösterir. Aynıdeğerler iki kişi değeri paylaşan yeteneği çelişkiler yeteneği de uygulam ada çelişkiler gösterir. Aynı değeri paylaşan iki kişi bu (18) Shapere, "Structure ot Scientific Revolutions" (Bilimsel Devrimlerin Yapısı) ve Popper, (BilgininofGelişmesi) Knowledge (18) of Shapere, "S tructure Scientific kitabında. Revoiutions" (Bilim sel Devrim lerin Yapısı) ve Popper, Growth Grovvth of Knovvledge (Bilginin Gelişmesi) kitabında.

201 201

değerin değerinuygulanmasından uygulanm asındançıkardıkları çıkardıklarıhükümlerde hüküm lerdeçok çokfarklı farklıolabilirler. olabilirler. el Fakat bir bir üstünde tutan değeri belli topluluğun davranışı, Fakat belli bir değeri el üstünde tutan bir topluluğun davranışı,aynı aynıtutumu tutumu paylaşmayan paylaşm ayanbir birtopluluktan topluluktanhaliyle haliyleçok çokdeğişik değişikolacaktır. olacaktır.Benim Beniminancıma inancıma göre görebilimlerde bilimlerdebulmaca-çözmece bulmaca-çözmeceyeteneğine yeteneğinebüyük büyükdeğer değerverilmesinin verilmesininbazı bazı vardır. sonuçları sonuçları vardır. Çağdaş Ç ağdaşbilimsel b ilim seluzmanlık uzm an lıkdallarını, d alların ı,sözgelişi sözgelişiilkel ilkeldoğa doğafelsefesi felsefesiveve eden zanaatlerden itibaren temsil kaynaklanmış ilk oluşumlarından zanaatlerden kaynaklanmış ilk oluşumlarından itibaren temsil edenbirbirevrim evrim ağacı ağacıdüşünelim. düşünelim Bu . Buağaç ağaçüzerinde üzerindegövdeden gövdedenbelli bellibir birdaim dalınucuna ucunakadar, kadar, kendi kendiüzerinde üzerindehiç hiçgeriye geriyedönmeden dönm edençizilen çizilenbir birçizgi, çizgi,akrabalık akrabalıkilişkisiyle ilişkisiyle silsilesini izleyecektir. bir kuramlar Bu kuramlardan bağlı bağlı bir kuram lar silsile sin i izleyecektir. Bu kuram lardanherhangi herhangiiki iki tanesini, tanesini,kaynağa kaynağaçok çokyakın yakınolmayan olmayannoktalardan noktalardanseçmek seçmekkoşuluyla koşuluylaele elealır¬ alır­ sak, sak,tarafsız tarafsızbir birgözlemciye gözlem ciyeayrı ayrıayrı ayrıbirçok birçokkereler kerelereski eskikuramı kuramdaha ı dahayeni yeni olandan dizi verecek etme geliş doğruluğu, (öndeyiş) ölçüt bir olanağını ayırt olandan ayırt etme olanağını verecek bir dizi ölçüt geliş (öndeyiş) doğruluğu, özellikle özelliklenicel niceltahminlerin tahm inlerindoğruluğu; doğruluğu;gündelik gündelikkonularla konularladaha dahakapalı kapalımal¬ m al­ gibi farklı sorunların zeme sayısı arasındaki denge; çözümlenmiş zem e arasındaki denge; çözüm lenm iş farklı sorunların sayısı gibiölçütleri ölçütleri sıralayabiliriz. sıra la y a b iliriz .Bu Buamaç am açiçin içindaha dahaazazyararlı y a ra rlıolmakla olm aklabirlikte, b irlik te bilimsel , bilim sel ve basitlik, önemli olan belirleyicilerinden kapsam yaşamın yaşamın önemli belirleyicilerinden olan basitlik, kapsam vediğer diğeruzmanlık¬ uzm anlık­ larla larlauyum uyumgibi gibideğerler değerlerdedebubulisteye listeyeeklenebilir. eklenebilir.Bu Bulisteler listelerhenüz henüzgerek gerek duyulana duyulanatam tamyaklaşmamışlardır, yaklaşmamışlardır,ama amatamamlanabileceklerinden tamamlanabileceklerindenhiç hiçkuşkum kuşkum yoktur. yoktur.Tamamlanabildikleri Tamamlanabildikleritakdirde takdirdede, de,bilimsel bilimselgelişmenin, gelişmenin,tıpkı tıpkıbiyolojik biyolojik meydana bir tek ve gibi, geri olduğu yönlü gelişme süreç çevrilemez gelişme gibi, tek yönlü ve geri çevrilemez bir süreç olduğu meydanaçıkacak¬ çıkacak­ tır. Uygulamanın yapıldığı, birbirinden oldukça farklı birçok ortamda bul¬ tır. U ygulam anın yapıldığı, birbirinden oldukça farklı birçok ortam da bul­ maca m acaçözme çözmekonusunda, konusunda,sonraki somakibilimsel bilimselkuramlar kuramlaröncekilerden öncekilerdendaima daimadaha daha olanak ve benim ne iyidir. duymanıza yoktur bir Bunu görelilikçiden gerçek iyidir. Bunu gerçek bir görelilikçiden duymanıza olanak yoktur ve benim ne anlamda anlam dakesin kesinbir birbilimsel bilim selilerleme ilerlemeinançlısı inançlısıolduğumu olduğumusanırım sanırımgöstermek¬ gösterm ek­ tedir. tedir. Bununla Bununlabirlikte, birlikte,gerek gerekbilim bilimfelsefecileri, felsefecileri,gerek gerekherhangi herhangibaşka başkakişiler kişiler arasında en yaygın olan 'ilerleme' kavrayışına kıyasla bu görüşün temel bir arasında en yaygın olan ‘ilerlem e’ kavrayışına kıyasla bu görüşün temel bir ve kuramın genelliklebulmaca eksiği eksiğibulunmaktadır. bulunma&adır.Bilimsel Bilim selbirbir kuramıngenellikle bulmacaçıkarmak çıkarmak ve iyi bir araç olduğu saptan¬ daha yalnızca öncellerinden konusunda çözmek çözm ek konusunda öncellerinden yalnızca daha iyi bir araç olduğu saptan­ olduğunu dahaiyiiyigösterdiği makla maklakalmaz, kalmaz,doğanın doğanmgerçekten gerçektendedenasıl nasıl olduğunudaha gösterdiğikabul kabul da yakınlaştığı daha edilir. kuramların giderek çok gerçeğe Ard arda gelen edilir. Ard arda gelen kuramların gerçeğe giderek daha çok yakınlaştığıyaya da Öyle duyarız. görünüyor ki bu sık sık savını gerçeği gösterdikleri bir yaklaşık yaklaşık bir gerçeği gösterdikleri savım sık sık duyarız. Öyle görünüyor ki bu yahut tür türgenellemeler genellem elerbir birkuramdan kuram danelde eldeedilen edilenbulmaca bulmacaçözümleri çözüm leri yahutsomut somut varlıkbilim yapısı için, yani kuramın tahminler daha kuramın değil, için çok tahminler için değil, daha çok kuramm varlıkbilim yapısı için, yani kuramın doğada olan biten arasmda sağlanan doğada doğadagördüğü gördüğünesneler nesnelerileile'gerçekten' ‘gerçekten’ doğada olan biten arasmda sağlanan söylenmektedir. uyum için uyum için söylenmektedir. iyi uygulanabilecek bir başka 'gerçek' Bir Birbütün bütünolarak olarakkuramlara kuram laradaha daha iyi uygulanabilecek bir başka ‘gerçek’ fakat bu andığımız görüş geçerli değildir. bilmiyorum, bulunur mu kavrayışı kavrayışı bulunur mu bilmiyorum, fakat bu andığımız görüş geçerli değildir. yeniden kurmak için kuramdan "Falan “Falanşey şeygerçekten gerçektenvar" v ar”gibi gibitümceleri tüm celeri yeniden kurm ak için kuram dan sanmıyorum. Bir kuramın varlıkbilimi ile doğada olduğunu bağımsız yol bir bağımsız bir yol olduğunu sanmıyorum. Bir kuramm varlıkbilimi ile doğada arasında bir uyum olacağı kavrayışı bana artık il¬ bulunan bulunan'gerçek' ‘gerçek’karşılığı karşılığı arasında bir uyum olacağı kavrayışı bana artık il­ Dahası, bir tarihçi olarak bu görüşün tutarsız¬ görünüyor. kece yanılsatıcı kece yanılsatıcı görünüyor. Dahası, bir tarihçi olarak bu görüşün tutarsız­ Örneğin, Newton mekaniğinin Aristoteles hâlâ lığına şaşmaktayım. lığ ın a h â lâ ş a şm a k ta y ım . Ö rn e ğ in , Nevvton m e k a n iğ in in A risto te le s ve Einstein'ın bulmaca-çözücü götürdüğünden daha ileri mekaniğini m ek a n iğ in i d ah a ile ri g ö tü rd ü ğ ü n d e n ve E in s te in ’ın b u lm a c a-ç ö z ü cü iyi olduğundan hiçbir kuşkum yok. daha Newton'unkilerden araçlarının araçlarının N e w to n ’unkilerden daha iyi olduğundan hiçbir kuşkum yok. tutarlı varlıkbilimsel gelişme yönü görFakat Fakatbubusüreklilikte sü rek lilik teben benhiçbir h içb ir tutarlı varlıkbilim sel gelişm e yönü g ö r­ 202 202

müyorum. m üyorum Tam . Tamtersi, tersi,önemli önem libirçok birçokbakımdan bakım dan(her (herbakımdan bakım danolmasa olm asada) da) genel Einstein'ın görelilik kuramı kuramına, Aristoteles'in her ikisinin Einstein’m genel görelilik kuramı Aristoteles’in kuramına, her ikisininNewNewton'unkine to n ’unkineolduğundan olduğundançok çokdaha dahayakındır. yakındır.Bu Bugörüşü görüşügörelilikçi görelilikçiolarak olarak güdüsünü betimleme anlayışla ama betimlemenin karşılarım, betimleme güdüsünü anlayışla karşılarım , ama betimlemeninkendisi kendisibence bence yanlıştır. yanlıştır.Tam Tamtersten terstenbakacak bakacakolursak, olursak,bubutavır tavırgerçekten gerçektengörelilikçilikse, görelilikçilikse,o o zaman görelilikçinin bilimlerin doğasını ve gelişmesini açıklamak yönünden zaman görelilikçinin bilimlerin doğasını ve gelişmesini açıklamak yönünden nenekaybettiğini kaybettiğiniben benşahsen şahsengöremiyorum. göremiyorum.

Doğası 7.7.Bilimin Bilimin Doğası Son olarak, en ilk metnime sık sık gösterilen iki tepkiyi kısaca ele almak Son olarak, en ilk metnime sık sık gösterilen iki tepkiyi kısaca ele almak istiyorum. istiyorum.Biri Birieleştirel eleştireldiğeri diğeridestekleyici destekleyiciolan olanbubutepkilerin tepkilerinkanımca kanımcaikisi ikisidede yanlıştır. kadar birbirleriyle söylenenlerle veya olmamalarına ilişkili Şimdiye yanlıştır. Şimdiye kadar söylenenlerle veya birbirleriyle ilişkili olmamalarma karşın, karşm,iki ikiyaklaşım yaklaşımdadabirbiryanıt yanıtgerektirecek gerektirecekkadar kadaryaygınlaşmıştır. yaygınlaşmıştır. Kitabımı okuyanlardan bazıları, benim betimleyici ve kural belirleyici K itabım ı okuyanlardan bazıları, benim betim leyici ve kural belirleyici tarzlar tarzlararasında arasındasürekli sürekligidip gidipgeldiğime geldiğimedikkat dikkatetmişler. etmişler.Bu Bugeçişlerin geçişlerinözellik¬ özellik­ le belirgin olduğu bazı kısımlarda, benim söze "Ne var ki bilim adamlarının le belirgin olduğu bazı kısımlarda, benim söze “Ne var ki bilim adamlarının gerçekte yaptıkları bu değildir" diye başladığımvevebilim gerçekte yaptıkları bu değildir” diyebaşladığım bilimadamlarının adamlarınınböyle böyle gerektiğini yapmamaları iddia ederek bitirdiğim gözlenmiş. yapmamaları gerektiğini iddia ederek bitirdiğim gözlenmiş.Bazı Bazıeleştirmen¬ eleştirmen­ ler benim betimleme ile buyurmayı birbirine karıştırdığımı öne sürerek, ler benim betim lem e ile buyurrnayı birbirine karıştırdığım ı öne sürerek, bütün zamanlarda saygı görmüş bir felsefe teoremi olan bir şeyin olmasından bütün zamanlarda saygı görmüş bir felsefe teoremi olan bir şeyin olmasından onun olması gerektiği çıkartılamaz özdeyişine aykırı düştüğümü söylemek¬ onun olm ası gerektiği çıkartılam az özdeyişine aykırı düştüğümü söylemek­ (19) tedirler. tedirler. (19) Bu teorem uygulamada artık basit bir etiket haline gelmiştir ve her yerde Bu teorem uygulamada artık basit bir etiket haline gelmiştir ve her yerde aynı itibarı görmemektedir. Çağdaş felsefecilerden bazıları kuralcı ve betim¬ aynı itibarı görmemektedir. Çağdaş felsefecilerden bazıları kuralcı ve betim­ leyici tarzların ayrılam azderecede leyici tarzlarınayrılamaz derecedekarışmış karışm ışolduğu olduğuönemli önemlibağlamlar bağlamlarbul¬ bul­ (20) 'Olan' ile 'olması gereken' hiçbir şekilde daha önce görün¬ muşlardır. muşlardır. (20) ‘O lan’ ile ‘olması gereken’ hiçbir şekilde daha önce görün­ dükleri kadar her zaman için ayrışmış değillerdir. Fakat benim görüşümün bu dükleri kadar her zaman için ayrışmış değillerdir. Fakat benim görüşümün bu kısmında insanlara dil gelen tarafları d ü zeltm ekiçin kısm ında in sanlarakarışık karışık gelen taraflarıdüzeltmek içinçağdaş çağdaş dilfel¬ fel­ sefesinin inceliklerine başvurmaya gerek yoktur. Geçtiğimiz sayfalarda bil¬ sefesinin inceliklerine başvurm aya gerek yoktur. Geçtiğimiz sayfalarda bil­ doğası ve işleyişiüzerine imin imin doğası veişleyişi üzerinebir birbakış bakışaçısı açısıyahut yahutbir birkuram kuramortaya ortayaatılmış¬ atılmış­ tır ve bütün diğer bilim felsefeleri gibi bu kuramın da, girişimlerinin başar¬ tır ve bütün diğer bilim felsefeleri gibi bu kuram m da, girişimlerinin başar­ masını isteyen bilim adamlarının nasıl davranmaları gerektiğine dair bazı m asını isteyen bilim adam larının nasıl davranm aları gerektiğine dair bazı olmaktadır. bir ol¬ sonuçları sonuçları olmaktadır.Kuramın Kuramınherhangi herhangi birbaşka başkakuramdan kuramdandaha dahadoğru doğru ol­ ması gibi bir zorunluluk yoktur, sadece sık sık tekrar edilen 'şu vardır' ve 'şu ması gibi bir zorunluluk yoktur, sadece sık sık tekrar edilen ‘şu vardır’ ve ‘şu olmalıdır' hükümlerine geçerli bir zemin sağlamaktadır, o kadar. Mantıksal olm alıdır’ hüküm lerine geçerli bir zemin sağlam aktadır, o kadar. Mantıksal tersinden bakıldığında, bu kuramın ciddiye alınması için öne sürülebilecek tersinden bakıldığında, bu kuramm ciddiye alınm ası için öne sürülebilecek nedenlerden biri de, bilim adamlarının başarı için seçilmiş ve geliştirilmiş nedenlerden biri de, bilim adam larının başarı için seçilmiş ve geliştirilmiş yöntemler sonucu gerçekten de kuramın davranmaları gerektiğini söylediği yöntem ler sonucu gerçekten de kuram ın davranm aları gerektiğini söylediği gibi davranıyor olmalarıdır. Benim betimleyici genellemelerinin kuram için gibi davranıyor olmalarıdır. Benim betim leyici genellem elerinin kuram için kanıt oluşturmalarının asıl nedeni de, aynı zamanda bu kuramdan türetilebilkanıt oluşturmalarının asıl nedeni de, aynı zamanda bu kuramdan türetilebilmeleridir, halbuki bilimin doğası hakkında başka görüşlerde aynı genel¬ m eleridir, halbuki bilim in doğası hakkm da başka görüşlerde aynı genel­ lemeler aykırı davranışları meydana getirmektedir. lemeler aykırı davranışları meydana getirmektedir. Sunduğumuz bu son kanıtlamadaki döngü bence kısır bir döngü değildir. Sunduğum uz bu son kanıtlamadaki döngü bence kısır bir döngü değildir.

(19) Birçok örneklen bir tanesi için bkz. P.K. Feyerabend'in Growth of Knowledge'daki makalesi. (19)Stanley Birçok Cavell, örneklen bir tanesi için bkz. Grovvth of Knowiedge'daki makalesi. Say? (ille Söylediğimizi WeFeyerabend’in (20) WhatP.K. Must We Mean mi Kastetmeliyiz?) New (20) 1969, Stanley Cavell, York, Bölüm 1. Must We Mean What We Say? (ille Söylediğimizi mi Kastetmeliyiz?) Nevv York, 1969, Bölüm 1.

203 203

olduğumuz açısının sonuçları, başlangıçta üzerine kurul¬ Tartışmakta Tartışmakta olduğum uzbakış bakış açısının sonuçları, başlangıçta üzerine kurul­

muş olduğu gözlemlerle tüketilemez. Ben bu kitap ilk kez yayınlanmadan muş olduğu gözlem lerle tüketilem ez. Ben bu kitap ilk kez yayınlanm adan önce bile, geliştirdiğim kuramın bazı kısımlarının, bilimsel davranışı ve önce bile, geliştirdiğim kuram ın bazı kısım larının, bilim sel davranışı ve bilimsel gelişmeyi incelemek için faydalı bir araç olduğunu uygulamada gör¬ bilimsel gelişmeyi incelem ek için faydalı bir araç olduğunu uygulamada gör­ Bu sonsöz ile asıl metin karşılaştırıldığı takdirde, kuramm aynı rolü müştüm. müştüm. Bu sonsöz ile asıl m etin karşılaştırıldığı takdirde, kuramm aynı rolü oynamaya devam ettiği görülecektir. Sıradan bir döngünün söz konusu ol¬ oynam aya devam ettiği görülecektir. Sıradan bir döngünün söz konusu ol­ duğu bir bakış açısı hiçbir zaman bu tür bir yol göstericilik yapamazdı. duğu bir bakış açısı hiçbir zaman bu tür bir yol göstericilik yapamazdı. Bu kitaba gösterilen tepkilerden sonuncusuna vereceğim yanıt biraz farkh Bu kitaba gösterilen tepkilerden sonuncusuna vereceğim yanıt biraz farkh türde olmak zorundadır. Kitaptan zevk almış olanların bir kısmı bu zevki türde olm ak zorundadır. Kdeğil alm ış birbirkısm ı bu daha çok dazevki alana anaolanların de, zevk uy¬ savlarının kitap bilimi aydınlattığı için itaptan kitap bilimi aydmlattığı için değil de, daha çok ana savlarınm bir alana da uy­ gulanabileceğini düşündükleri için duymuşlardır. Bundan ne anladıklarını as¬ gulanabileceğini düşündükleri için duymuşlardır. Bundan ne anladıklarmı aslında görebiliyorum ve bu yaklaşımı başka alanlara yaygınlaştırma çabalarını İmda görebiliyorum ve bu yaklaşımı başka alanlara yaygmlaştırma çabalarmı kırmak istemem, fakat bu tepki bana gene de şaşırtıcı gelmektedir. Kitap kırm ak istem em , fakat bu tepki bana gene de şaşırtıcı gelm K itap dönem bilimsel olarak ve buektedir. gelişmeyi geleneğe bağlı bir dizi akışı kesen bilim sel gelişm eyi geleneğe bağlı bir dizi dönem olarak ve bu akışı kesen birikim dışı aşamalar şeklinde sergilediği Ölçüde, savları da kuşkusuz geniş dışı olanağı aşam alar şeklinde Fakat sergilediği Ölçüde, savları da kuşkusuz geniş birbirikim bulacaktır. söz konusu savlar zaten başka alanlar¬ uygulama bir uygulama olanağı bulacaktır. Fakat söz konusu savlar başka alanlar­ dan ödünç alındıkları için böyle olması bir yerde gerekir de.zaten Edebiyat, müzik, dan ödünç alındıkları için böyle olması bir yerde gerekir de. Edebiyat, müzik, sanat ve siyasi gelişme tarihçileri ile başka birçok insan çabasını izleyenler sanat ve siyasi gelişm e tarihçileri ile başka birçok insan çabasını izleyenler konularını eskiden beri aynı tarzda betimlemişlerdir. Bir süreci, üslup, zevk konularını eskiden beri aynı tarzda betimlemişlerdir. Bir süreci, üslup, zevk ve kurumsal yapı açısından meydana gelen devrimci kesimlerle dönemve kurum salzamandır yapı açısından m eydana gelen devrim ci kesim lerle dönem kullandıkları, sıradan Bu uzun lemek, araçlardan biri olmuştur. lem ek, uzun zam andır kullandıkları, sıradan araçlardan biri olmuştur. Bu kavramlara karşı benim belli bir özgünlüğüm olmuşsa, bu sadece onları k avram lara karşı benim belli bir özgünlüğüm olm uşsa, bu sadece onları bilimlere uygulamış olmamdan ileri gelebilir, çünkü bu alanların çok farkh bilim lere uygulam ış olm am dan ileri Benim gelebilir, çünkü bu alanların çok farkh kadar, somut görebildiğim geliştikleri yaygındır. kanısı bir biçimde biçim de kanısıparadigma yaygındır.kavramının, Benim görebildiğim kadar, katkı somutol¬bir bir geliştikleri yaptığım ikinci örneklik olarak başarı, başarı, bir örneklikÖrneğin, olarak paradigm a kavramının, yaptığım ikinciyapıtları katkı o l­ eğer resim duğu göre, benim düşünceme düşünülebilir. duğu düşünülebilir. Ö rneğin, benim düşüncem e göre, eğer resim yapıtları belli bazı soyut üslup kurallarına bağlı olarak değil de, birbiri üzerine önıek belli bazı soyut üslup kurallarına olarak değil de, birbiri üzerine güç¬ örnek muazzam görülebilseler, çevresinde oluşan olarak fikrinin üslup bağlı alınmış alınmış o l a r ^ görülebilseler, üslup fikrinin çevresinde oluşan muazzam güç­ lüklerin bazıları hiç değilse plastik sanatlarda yok edilebilirdi. (21) lüklerin bazıları hiç değilse plastik sanatlarda yok edilebilirdi. (21) Bununla birlikte, bu kitap aynı zamanda çok başka tür bir savı da geliştir¬ birlikte, bu çoğu kitap okur aynı tarafından zamanda çok tür bir savı da geliştir­ aynıbaşka açıklıkla görülememiştir. mek Bununla Bu sav için yazıldı. m ek içingelişmenin yazıldı. Bu sav alanlardaki çoğu okur tarafından öncelerigörülememiştir. dahaaçıklıkla sanıldığından Bilimsel diğer gelişmeyeaynı Bilim selbüyük gelişmenin diğergöstermesine alanlardaki gelişmeye dahaçarpıcı önceleri sanıldığmdan farklar da var¬ benzerlik daha karşın, arada çok çok daha büyük benzerlik gösterm esine karşın, arada çarpıcı farklar vardır. Örneğin, bilimlerin hiç değilse gelişmelerinin belli bir noktasından da sonra dm Örneğin, bilimlerin hiç değilse gelişmelerinin belli bir noktasmdan sonra kaydettiklerini büs¬ bir tarzda ilerleme söylemek başka alanlarda görülmeyen başkayanlış alanlarda görülmeyen bir tarzda ilerlemenekaydettiklerini büs­ anlama geldiğisöylemek burada pek tek başına sayılamaz, ilerlemenin bütün bütün yanlış sayılamaz, ilerlem enin tek başma ne anlama geldiği burada pek önemli değildir. Kitaptaki amaçlardan biri de, bu farkları incelemek ve bun¬ önemli değildir. Kitaptaki amaçlardan biri de, bu farkları incelemek ve bun­ ların bir açıklamasına başlamaktı. ların bir açıklamasına başlamaktı. olarak, yukarıda Örnek sık sık vurguladığımız gibi, gelişkin bilimlerde rnek olarak, yukarıdayahut sık sık vurguladığım ız söylemem gibi, gelişkin bilim lerde gerekiyorsa, başka türlü yokluğunu, şimdi rakipÖokulların rakip okulların yokluğunu, yahut şimdi başka türlü söylem em gerekiyorsa, göreli azlığını anımsayalım. Veya belli bir bilimsel topluluğun üyelerinin göreli azlığını anım sayalım ) Veya belli bilim sel üyelerinin okurları tek eleştirmenleri ve topluluğun hemen ol¬ tekbir nasıl hemen yapılan çalışmaların nasıl yapılan çalışmaların hemen hemen tek okurları ve tek eleştirmenleri ol­ dukları üzerine söylediğim düşünceleri ele alalım. Yahut da gene, bilimsel dukları üzerine söylediğim düşünceleri ele alalım. Yahut da gene, bilim sel

(21) Bu görüş hakkında ve bilimlere özgü olan yönlerin daha geniş bir tartışması için bkz. (21) Bu "Comment görüş hakkında bilim lere özgü olan daha geniş bir tartışmÜzerine ası içinBir bkz. ilişkileri ve sanatın T.S.Kuhn, of Science andyönlerin Art" (Bilim Relations on the ve T.S.Kuhn,Comparative “Cornment on the Relations of Science Art” (Bilim ve sanatın -Felsefe İlişkileri Üzerine History ve TarihBir (Karşılaştırmalı Studies andand in Philosophy Değinme) Değinm e) dergisi, Com parative Studies in Philosophy and History (Karşılaştırm alı-Felsefe ve Tarih 11, 1969, s. 403-12. Çalışmaları) Çalışmaları) dergisi, 11, 1969,5.403-12.

204 204

eğitimin kendine özgü yapısını, bulmaca çözmenin bir amaç oluşunu, bilim¬ eğitimin kendine bunalım özgü yapısını, bulmaca çözmenin bir amaç oluşunu, ve karar başvurduğu değerlerbilim­ dönemlerinde sis¬ sel bir topluluğun sel bir topluluğun bunalım ve karar dönem lerinde başvurduğu değerler sis­ bilimsel temini düşünelim. Bu kitap mutlaka bilime saklı olmayan fakat tem ini düşünelim . Bu kitap m utlaka bilim e saklı olm ayan fakat bilim sel bir bir kendine konum bu tür özgü kazandıran özelliği ölçüde birçok çabaya çabaya bir ölçüde kendine özgü bir konum kazandıran bu tür birçok özelliği yalıtmıştır. yalıtmıştır. Bilimin bütün bu özellikleri hakkında öğrenecek daha çok şey vardır. B ilim intopluluk bütün buyaözellik leri hakkm da öğrenecek daha gereğini çok şey vardır. da 'camia' vur¬ incelenmesi Bilimdeki yapısının B ilim d ek i to p lu lu k ya da ‘c a m ia ’ y a p ısın ın in ce len m e si g e re ğ in i ay¬ v u r­ bu sonsözü, başka alanlardaki benzer toplulukların gulayarak başladığım sonsözü, başka alanlardaki benzer topluluUarın ay­ her şeyden bu önce tarzda ve başladığım olarak öğrenilmesi gereğinin al¬ nıgulayarak karşılaştırmalı nı çizerek tarzda ve her şeyden önce karşılaştırmalı olarak gereğinin olmasın, insan belli biral­ istiyorum. Bilimsel olsun tını ya daöğrenilmesi kapatmak tını çizerek kapatmak ya da olmasm, belliBu bir kendisi o Bilimsel nasıl bir üye olarak nasılinsan topluluğaolsun seçilir? seçer veistiyorum. topluluğu topluluğu nasıl seçer ve kendisi o topluluğa bir üye olarak nasıl seçilir? Bu sürecin nelerdir? bu ve süreci Çevrenin aşamaları sosyalleştirilme çevreye çevreye sosyalleştirilm e süreci ve bu hangileridir? sürecin aşam Bireysel aları nelerdir? Çevrenin ne hedefler olarak belirlediği amacı veya toplu ortak amacı olarak belirlediği hedefler îzin hangileridir? Bireysel veya toplu verilemeyecek nasılne türortak sapmaları hoşgörü gösterir? davranışlara aykırı tür aykırıBilim davranışlara hoşgörü verilemeyecek sapmaları nasıl bir anlayışın gelişebilmesi, kapsamlıİzin başka üzerine çok denetler? daha gösterir? denetler? Bilim üzerine çok daha kapsamlı bir anlayışm başka elbette, fakat bugelişebilmesi, da bağlıdır kadar acil araştır¬ tür yanıtlanmasına sorunların tür sorunların yanıtlanm da daha bağlıdır elbette, fakat bu kadar acil bilgi Bilimsel bir alan dearaştır­ göremiyorum. tıpkı gerek duyulan başkaasına maya duyulan bir alan dahamalıdır, göremiyorum. bilgi de tıpkı bir "Hiç"tir. Bunu ortak yahut daBilimsel topluluğun dilmaya özünde gibi,gerek ya birbaşka dil gibi, özünde ya bir topluluğun ortak malıdır, yahut da bir “Hiç”tir. Bunu anlamak için, bu bilgiyi yaratan ve kullanan çevrelerin kendilerine has özel¬ anlam ak için, bu zorundayız. bilgiyi yaratan ve kullanan çevrelerin kendilerine has özelliklerini öğrenmek liJderini öğrenmek zorundayız.

205 205

1962 yılında yayınlanan Bilimsel Devrimlerin Yapısı 1969 yılında ikinci baskıya girdiği zaman, aradan geçen 1962 yılında y ay ınlanan B ilim sel D evrim lerin Y apısı 1969 yaklaşık 7 yıllık süre içinde çağdaş bilim ve felsefe yılında ikinci bask ıy a girdiği z a m a n , a ra d a n g e ç en dünyasının en temel klâsikleri arasına girmiş, bilim yapan, y aklaşık 7 yıllık sü re için d e ç a ğ d a ş bilim ve felsefe bilim hakkında düşünen ve yazan herkesin, içindeki dünyasının en tem el klâsikleri a ra s ın a girm iş, bilim y a p a n , görüşlerini kabul etsin ya da etmesin, değinmek ve bilim hak k ın d a d ü şü n e n ve y a z a n h e rk e sin , içindeki hesaplaşmak zorunda olduğu bir metin haline gelmiş görüşlerini kabul etsin ya d a e tm e sin , d e ğ in m e k ve bulunuyordu. Bilimin tarihindeki büyük dönüşümlerden ve h e s a p la ş m a k zorunda old u ğ u bir m etin haline gelm iş devrimlerden söz eden bu kitap, bizzat kendisinin devrimci bulunuyordu. Bilimin tarihindeki b ü y ü k d ö n ü şü m le rd e n ye olmasıyla ve bilimin çeşitli yönlerini konu alan bilgi devrim lerden söz ed e n bu k itap, bizzat kendisinin devrim ci dallarında (bilim felsefesi, bilim tarihi, bilim sosyolojisi) olm asıyla ve bilimin çeşitli yönlerini k o n u a la n bilgi derin yankılar yapmasıyla tanınıyor. dallarında (bilim felsefesi, bilim tarihi, bilim sosyolojisi) derin yankılar y a p m a sıy la tanınıyor.

BİLİM DİZİSİ 1/1 BİLÎM DİZİSİ 1 /1

alan yayıncılık alan yayıncılık

ISBN S?S-7m,N-NE-S I SBN

a7S-7m.4-ME-S

9789757414421

9 789757 41442 9 7 9 7 5 7 4^ 4 4 2 '