Berstein-Milza τομ.1 (5ος με 18ος αιώνας).pdf

Ευρώπης

Ιο τ ο ρ ία τη ;

SERGE BERSTEIN

PIERRE Mil,/.λ

1 ΑΙΙΟ ΤΗ Ρ ω μ α ϊκ ή Αυ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ΣΤΑ Ε υ ρ ω ιια ϊκ λ Κ ράτη 5ος-18» ; ΑΙΩΝΑΣ

Α

λ

ε

2

\

ν

α

ρ

κ

ι

Α

SERGE BERSTEIN PIERRE MILZA

Ιστορία της Ευρώπης i

ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΣΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΚΡΑΤΗ 5ος-18ος ΑΙΩΝΑΣ Μετάφραση και σημειώσεις ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Κ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Επιμέλεια ■ ΑΝΝΥ ΣΠΥΡΑΚΟΥ ΚΩΣΤΑΣ ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ

Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΟΚΟΛΑΚΗΣ

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Ε ΙΑ

Τίτλος πρωτοτύπου: Histoire de I ’Europe. D e I ’Empire romain a I 'Europe, Ve-XIVe siecle Histoire del'Europe, ttais et identite europ6enne, X lV e siede-iSl5 © H atier, Π α ρ ίσ ι, 1994

© γ ια την Ελληνική γλώσσα: Ε κδόσ εις Α λεξάνδρεια

Η μ ετά φ ρ α σ η έγιν ε α π ό τη γ α λ λ ικ ή γλ ώ σ σ α . Πρώτη έκδοση: Δεκέμβριος 1997

ISB N 960-221-142-3

Δ ιορθώ σ εις, θεώρηση κειμένου: Δ ήμητρα Τ ουλάτου Σ τοιχειοθ εσ ία , σ ελιδοποίησ η, φιλμ: Αγγέλα Ζ α χ α ρ ιά δ ο υ Σύνταξη ευρετηρίου: Α. Κ. Δ ημ η τρ ακ όπ ουλος Ε πεξερ γα σ ία χ α ρ τώ ν: Β ιβλιοσυνεργατική Μ οντάζ: Εύη Κ ώ τσου

Κ εντρική διάθεση: Σ ό λ ω ν ο ς 133, 106 77 Αθήνα, τηλ. 3806305, 3821813, fax 3838173 Β ιβ λιο π ω λ είο στη Σ το ά του Β ιβλίου: Π εσ μ αζόγλου 5 / Σ τα δ ίο υ 44,105 64 Αθήνα, τ η λ .3311719

Π εριεχόμενα Εισαγωγή στην ελληνική έκδοση........................................................................................ 15 Π ρόλογος............................................................................................................................. 23 Μ έρος πρώ το 5ος-14ος αιώνας ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜ ΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 1 Μβταναστεύσεις και βαρβαρικά βασίλεια στη Δύση (5ος-8ος αιώνας).......... 3 1 Το πρώτο χύμα (4ος-5ος αιώ νας...................................................................................32 Το δεύτερο χύμα και το τέλος της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (476)............. 37 Η ίδρυση των βαρβαρικών βασιλείων........................................................................... 39 Μεροβίγγειοι και Πεπινίδες.......................................................................................... 42 Το τρίτο κύμα μεταναστών (6ος-7ος αιώνας).............................................................. 43 Μια οπισθοδρόμηση σε ευρωπαϊκή κλίμακα;.............................................................. 45 Κςίση και ανανέωση της χριστιανικής Εκκλησίας...................................................... 48 Η πολιτιστική παράδοση την εποχή των βαρβαρικών μοναρχιών.............................. 51 2

Η βυζαντινή Ευρώπη από τον Ιουστινιανό A ' ώς το απόγειο της μακεδονικής δυναστείας (6ος-11ος αιώνας)......................55 Αιρέσεις και θρησκευτικές διαμάχες............................................................................ 56 Ο Ιουστινιανός και η ανάκτηση της Δύσης...................................................................57 Οι διάδοχοι του Ιουστινιανού........................................................................................60 Ο χρυσός αιώνας του Βυζαντίου................................................................................... 62 Η αναδίπλωση του 7ου αιώνα................................ ....................................................... 63 Η ειχονομαχία................................................................................................................ 66 Η μακεδονική δυναστεία................................................................................................ 70 Η ανάκτηση των βυζαντινών εδαφών........................................................................... 71 Η Ανατολή εναντίον της Δ ύσης....................................................................................74 Το απόγειο του βυζαντινού πολιτισμού........................................................................76

3

Η καρολίγγεια αυτοκρατορία.................................................................................. 79 Πεπίνος Γ' ο Βραχύς, βασιλιάς των Φράγκων............................................................. 80 Ο Καρλομάγνος και η φραγκική επέκταση...................................................................83 Η ανασύσταση της αυτοκρατορίας της Δύσης............................................................. 87

Διακυβέρνηση και διοίκηση της αυτοκρατορίας.......................................................... 90 Η διανομή της αυτοκρατορίας...................................................................................... 92 Οι νέες εισβολές............................................................................................................. 94 Ο διαμελισμόςτης αυτοκρατορίας............................................................................... 97 Οικονομία και κοινωνία την καρολίγγεια εποχή........................................................100 Μια πολιτιστική αναζωογόνηση.................................................................................. 104 4

Η φεουδαρχική Ευρώπη (10ος-12ος αιώνας)......................................................108 Γέννηση και ανάπτυξη της φεουδαρχίας.....................................................................109 Χωροδεσπότες και χωροδεσποτείες............................................................................ 113 Η κατάσταση των αγροτών...........................................................................................116 Η Εκκλησία στη φεουδαρχική κοινωνία.....................................................................119 Ο αυτοκράτορας εναντίον του π ά π α .......................... ................................................125 Η φεουδαρχική μοναρχία στη Γαλλία και την Αγγλία............................................... 134

5

Α νά π τνξη κ α ι επέκταση της Δύσης (11ος-12ος αιώ νας)..................................141 Δημογραφική αύξηση και εκχέρσωση......................................................................... 142 Η ανάπτυξη του διεθνούς μεγαλεμπορίου..................................................................146 Η ανάπτυξη των πόλεων της Δύσης........................................................................... 150 Χριστιανική αντεπίθεση στη δυτική Μεσόγειο.......................................................... 156 Οι σταυροφορίες του 12ου αιώ να............................................................................... 157 Η Δύση εναντίον του Βυζαντίου; Η Δ ' Σταυροφορία............................................... 161 Το τέλος των σταυροφοριών και η δυτική αναδίπλωση στην Ανατολή....................165 Στην περιφέρεια της χριστιανικής Ευρώπης: γερμανική επέκταση και ίδρυση νέων κρατώ ν........................................................... 166

6 Η Ευρώπη στο α πόγειο του κλασικού Μεσαίωνα (τέλη του ΐ2ου-αρχές του Μου αιώνα)...................................................................169 Καπετίδες και Πλανταγενέτες.....................................................................................170 Ο πάπας και ο αυτοκράτορας.....................................................................................179 Παρακμή και κατακερματισμός της γερμανικής αυτοκρατορίας ............................ 182 Στην περιφέρεια της χριστιανικής Δύσης...................................................................185 Και το Βυζάντιο;...........................................................................................................194 Η Εκκλησία: κοσμική και αμφισβητούμενη εξουσία..................................................196 7 Ο ενροχπαϊκός π ολιτισ μ ός από τον J Ιο ώς τον 12ο αιώ να........................... 200 Σχολές και πανεπιστήμια..............................................................................................202 Φιλοσοφία και θεολογία...............................................................................................206 Κοσμική και αστική λογοτεχνία................................................................................. 210 Από τον ρομανικό ρυθμό στον γοτθικό.......................................................................215

Μ έρος δεύτερο 14ος-15ος αιώνας Η ΚΡΙΣΗ ΤΗ Σ ΕΥΡΩΠΗΣ 8

Οι μάστιγες τον τέλους τον Μ εσ α ίω να .............................................................. 223 Η πανώλη και ο λιμός.................................................................................................. 224 Ο πόλεμος................................................................................................................ 225 Η κατάρρευση του αγροτικού κόσμου.........................................................................227 Οι αγροτικές εξεγέρσεις ............................................................................................. 229 Η πόλη μέσα στην κρίση.............................................................................................. 231 Η προσαρμογή των πόλεων στην κρίση......................................................................233

9

Η κρίση του πνεύματος και της διανόησης στο τέλος του Μ εσαίω να ....... 238 Ο θάνατος πανταχού παρών.........................................................................................239 Η κρίση της Εκκλησίας................................................................................................ 241 Η παποσύνη της Αβινιόν............................................................................................. 243 Το μεγάλο σχίσμα..........................................................................................................245 Εθνικές Εκκλησίες και αιρέσεις................................................................................... 248 Σκλήρωση της διανόησης και της τέχνης....................................................................251 Το άνοιγμα νέων δρόμω ν............................................................................................ 252

10 Π ολιτικές αναστατώσεις και γέννηση τον έθ νους-κ ρ ά τονς...... :..................255 Στην ανατολή: εξαφάνιση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.......................................257 Στο κέντρο: εξαφάνιση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και υποχώρηση του γερμανισμού................................................................................. 260 Στο βορρά: η σκανδιναβική ένωση αντιμέτωπη με τη Χάνσα....................................263 Στο νότο: ιταλική πολιτική αναρχία και ισπανική εδραίωση....................................264 Στη δύση: η Γαλλία και η Αγγλία στον Εκατονταετή Πόλεμο...................................268 Η δύσκολη γέννηση του έθνους-κράτους....................................................................277 11 Μια θεμελιώδης καμπή: οι Μ εγάλες Α ν α κ α λ ύ ψ εις........................................ 280 Η ευρωπαϊκή ανόρθωση του τέλους του 15ου αιώ να................................................ 281 Η Ευρώπη ανοίγεται στον κόσμο................................................................................ 284 Η Ευρώπη δεσπόζει στον κόσμο: η γέννηση των αυτοκρατοριών............................. 287 Το άνοιγμα του κόσμου συγκλονίζει την Ευρώπη......................................................291 12 1492-1560: Η οικονομική άνθηση της Ευρώπης και η γέννηση του κα πιτα λισμ ού...........................................................................294 Οι οικονομικές δομές παραμένουν παραδοσιακές.....................................................295 Οι παράγοντες της ανάπτυξης..................................................................................... 296 Προς μια κρατική νομισματική οικονομία................................................................. 299 Η αύξηση της παραγωγής.............................................................................................301 Πρώτες δομές ενός ευρωπαϊκού οικονομικού χώρου................................................ 303

Η εποχή των μεγαλεμπόρων και η γέννηση του καπιταλισμού στην Ευρώπη..............................................................................

307

Μ έρος τρίτο 1492-1660 Η ΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ 13 Η επανάσταση των πνευματικώ ν αξιώ ν στην Ευρώπη του 16ου αιώνα..... 313 Ο ουμανισμός............................................................................................................... 314 Διάδοση και διαφοροποιήσεις του ουμανισμού.........................................................317 Η χρυσή εποχή της ιταλικής Αναγέννησης.................................................................. 321 Η διάδοση της Αναγέννησης........................................................................................ 323 Οι απαρχές της Μεταρρύθμισης.................................................................................. 326 Οι προτεσταντισμοί..................................................................................................... 328 Η ρωμαιοκαθολική Μεταρρύθμιση............................................................................. 334 14 Ο Κάρολος Κ ουίντος και η τελευταία προσπάθεια ενοποίησης της χριστιανικής Ε υρώ πης................................................................ 337 Η ιταλική κατάτμηση και οι πόλεμοι της Ιταλίας......................................................338 Προς μια Ευρώπη των Αψβούργων............................................................................. 339 Οι φιλοδοξίες του Καρόλου Κουίντου.......................................................................343 Η αποτυχία του Καρόλου Κουίντου...........................................................................346 15 1560-1660: Η εποχή των ταραχών..........................................................................350 Η αναστροφή της συγκυρίας........................................................................................351 Φτώχεια και εξεγέρσεις................................................................................................ 353 Η κρίση του ουμανισμού.............................................................................................. 355 Το μπαρόκ.....................................................................................................................356 Η διάδοση του μπαρόκ................................................................................................. 358 Η εδραίωση του επιστημονικού πνεύματος............................................................... 361 Η Ευρώπη των επιστημόνων στα μέσα'του Που α ιώ να ........................................... 363 16 Τα ηγεμονικά εγχειρήματα των Α ψ βο ύ ργω ν.....................................................366 Ισχύς και φιλοδοξίες του Φιλίππου Β ' της Ισπανίας................................................ 367 Η εξέγερση των Κάτω Χωρών.....................................................................................371 Η άνοδος της αγγλικής ισχύος.....................................................................................373 Το βασίλειο της Γαλλίας ξεφεύγει από τον Φίλιππο Β '............................................. 375 Οι δυσχέρειες των Αψβούργων της Βιέννης............................................................... 378 Οι φιλοδοξίες του Φερδινάνδου Β '............................................................................. 380 Ο Τριακονταετής Πόλεμος...........................................................................................381 Η Δανία και η Σουηδία εναντίον του Φερδινάνδου Β ' .............................................. 382 Η Γαλλία βγαίνει από τα παρασκήνια.........................................................................385 Οι Συνθήκες της Βεστφαλίας και των Πυρηναίων.....................................................386

Μ έρος τέταρτο 1660-1789 ΚΛΑΣΙΚΙΣΜ ΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ 17 Η Ευρώπη στα μέσα του Π ο υ αιώνα...................................................................393 Στη δύση: κρίση των εθνικών μοναρχιών...................................................................394 Στο κέντρο: παρακμή των Αψβούργων.......................................................................398 Στο βορρά: σουηδική ηγεμονία....................................................................................400 Στην ανατολή: η Ρωσία και η Πολωνία προαναγγέλλουν νέες ευρωπαϊκές ανισορροπίες....................................................................................401 18 1660-1715: Η Ευρώπη συνασπισμένη ενα ντίον του Λ ουδοβίκου ΙΔ '............................................................................... 404 Η εγκαθίδρυση του προτύπου της απόλυτης μοναρχίας........................................... 405 Η οικονομική απολυταρχία.........................................................................................408 Η θρησκευτική απολυταρχία........................................................................................410 Ο κλασικισμός, έκφραση του μοναρχικού ιδεώδους του Λουδοβίκου ΙΔ' ...............412 Η ευρωπαϊκή πολιτική του Λουδοβίκου ΙΔ ' και ο πόλεμος της μεταβίβασης των δικαιωμάτων.....................................................414 Ο πόλεμος της Ολλανδίας........................................................................................... 416 Ο Λουδοβίκος ΙΔ ' αντιμέτωπος με τη Συμμαχία του Αουγκσμπουργκ.....................417 Η Διαδοχή της Ισπανίας.............................................................................................. 420 Το τέλος της σουηδικής υπεροχής στη βόρεια Ευρώπη.............................................423 19 1689-1815: Η γέννηση ενός προτύπου ήπιας μοναρχίας στην Α γ γ λ ία ....... 426 Ο μύθος του βρετανικού συντάγματος........................................................................427 Η διακυβέρνηση των Ουίγων και το βρετανικό στέμμα............................................. 430 Το υπουργικό συμβούλιο............................................................................................. 431 Το κοινοβούλιο............................................................................................................. 432 Η απόπειρα αυταρχικής αντίδρασης του Γεωργίου Γ ' (1760-1783)......................... 433 Ο Πιτ ο Νεότερος και η πορεία προς τον κοινοβουλευτισμό.....................................435 20 Οικονομική ανάπτυξη και κοινω νικοί μετασχηματισμοί της Ευρώπης του 18ου α ιώ ν α ............................................................................... 437 Η αύξηση του ευρωπαϊκού πληθυσμού...................................................................... 438 Η αγροτική επανάσταση.............................................................................................. 439 Η ανάπτυξη του μεγάλου θαλάσσιου εμπορίου..........................................................441 Η βιομηχανική επανάσταση στην Α γγλία...................................................................443 Η διάδοση της βιομηχανικής επανάστασης στη Γαλλία............................................. 447 Ο νέος ρόλος της αστικής τάξης στη δυτική Ευρώπη.................................................448 Η ανομοιογένεια της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας..................................................... 450 Οι λαϊκές τάξεις............................................................................................................451

21 1715-1789: Οι αντιθέσεις της Ευρώπης του Δ ιαφ ω τισμού............................. 454 . Ο θρίαμβος του επιστημονικού πνεύματος................................................................ 455 Το φιλοσοφικό κίνημα................................................................................................. 458 Η φιλοσοφία, μαγιά της επανάστασης........................................................................460 Η εποχή των «ευαίσθητων -ψυχών»............................................................................. 463 Η «νέα καλαισθησία»................................................................................................... 465 Γαλλική Ευρώπη και εθνικές αντιδράσεις..................................................................467 Η αγγλική Ευρώπη την εποχή της ευρωπαϊκής ισορροπίας..................................... 470 Η Λιαδοχή της Αυστρίας............................................................................................. 473 Η αγγλογαλλική αντιπαλότητα και ο Επταετής Πόλεμος......................................... 474 Οι διανομές της Π ολωνίας...........................,.............................................................. 474 Μ έρος πέμπτο 1789-1815 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 22 1789-1804: Η Ευρώπη μπροστά στη Γαλλική Ε πανάσταση........................... 48 1 Μια επανάσταση της ανεπτυγμένης Ευρώπης............................................................ 482 Η επανάσταση του Διαφωτισμού................................................................................ 484 Η οικοδόμηση ενός νέου κόσμου................................................................................. 487 Η Γαλλική Επανάσταση και η Ευρώπη.......................................................................489 Η Γαλλία επιλέγει τον πόλεμο.....................................................................................492 Από τον προπαγανδιστικό στον κατακτητικό πόλεμο............................................... 494 Η Ευρώπη των ηγεμόνων εναντίον της Ευρώπης των εθνών....................................496 Η Υπατεία και η κωδικοποίηση των νέων αρχώ ν......................................................501 23 Η ναπολεόντεια Ευρώπη.........................................................................................505 Οι ναπολεόντειοι πόλεμοι........................................................................................... 506 Η εποχή των μεγάλων νικηφόρων εκστρατειών (1805-1809)....................................507 Η ναπολεόντεια Ευρώπη στο απόγειό της.................................................................. 508 Το ηπειρωτικό σύστημα............................................................................................... 513 Ο Ναπολέων εκσυγχρονιστής της Ευρώπης............................................................... 515 Ο ηπειρωτικός αποκλεισμός και τα αποτελέσματά τ ο υ ............................................ 518 Η αφύπνιση των εθνικοτήτων.....................................................................................520 Η κατάρρευση της ναπολεόντειας Ευρώπης.............................................................. 523 Συμπεράσματα.................................................................................................................... 527 Σημειώσεις του μεταφραστή............................................................................................. 529 Ευρετήριο ...........................................................................................................................537

Π ίνακας χα ρτώ ν και διαγραμμάτω ν Βαρβαρικές επιδρομές και μεταναστεύσεις τον 5ο αιώνα..................................................36 Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία από τον 9ο ώς τον 12ο αιώνα..........................................:.... 72 Η αυτοκρατορία του Καρλομάγνου.....................................................................................86 Η διανομή του Βερντέν (843)................................................................................................98 Η εξάπλωση του κιστερκιανού τάγματος στην Ευρώπη...................................................124 Η γερμανική Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία..................................................................... 128 Κτήσεις των Καπετιδών και των Πλανταγενετών (13ος αιώνας)....................................138 Το ευρωπαϊκό εμπόριο του Που αιώνα.............................................................................148 Η εξάπλωση της χριστιανοσύνης τον 1]ο και 12ο αιώνα ................................................ 162 Οι επεκτάσεις των βασιλικών εδαφών τον 13ο αιώνα...................................................... 172 Η Ευρώπη στο τέλος του Που α ιώ ν α ...........·.................................................................... 192 Το ευρωπαϊκό εμπόριο τον 15ο αιώνα.............................................................................. 236 Τα ευρωπαϊκά κράτη στα τέλη του Μεσαίωνα................................................................. 270 Η Γαλλία το 1420................................................................................................................ 274 Η εισαγωγή πολύτιμων μετάλλων στη Σεβίλη μεταξύ 1503 και 1610............................. 300 Ο ουμανισμός τον 15ο α ιώ να.............................................................................................318 Η διάδοση της Μεταρρύθμισης τον 16ο αιώνα..................................................................330 Η αυτοκρατορία του Καρόλου Κουίντου στις αρχές του 16ου αιώ να............................340 Οι βασιλικές οικογένειες στη Γαλλία τον 16ο αιώνα (απλοποιημένα γενεαλογικά δένδρα)........................................................................... 379 Η Ευρώπη στα μέσα του Που αιώνα................................................................................. 389 Η Ευρώπη στις παραμονές της Γαλλικής Επανάστασης.................................................476 Η Ευρώπη κατά τη Γαλλική Επανάσταση..............................................................,..... 498 Η επέκταση της Γαλλίας (1791-1799)................................................................................ 501 Η ναπολεόντεια Ευρώπη (1811)........................................................................................ 510

Σημείωση τον μεταφραστή Τα ξένα ονόματα και τοπω νύμια αποδίδονται στα ελληνικά, κατά κανόνα σύμφω­ να με την εγκυκλοπαίδεια Π άπυρος-Larousse-Britanmca. Στο Ευρετήριο παρατίθε­ ται σε παρένθεση η αυθεντική γραφή τους. Οι τίτλοι τω ν επίσημων κειμένων κ α­ θώ ς και ξένων επιστημονικών, λογοτεχνικών κ α ι καλλιτεχνικών έργων αποδίδο­ νται στα ελληνικά, σύμφωνα με την ίδια εγκυκλοπαίδεια, και ακολουθεί κάθε φορά ο τίτλος του πρωτοτύπου.

Εισαγω γή στην ελληνική έκδοση Ευρώπη, μια έννοια φορτωμένη στις μέρες μας με πολυποίκιλα συμφραζόμενα. Στην πολιτική ζωή οι κήρυκες του εκσυγχρονισμού το διαλαλούν από καιρό πω ς έφτασε η ώρα για «να γίνουμε Ε υρω παίοι»· άλλοι, βιαστικότεροι, έχουν ήδη χ α ­ ράξει τα σύνορα της Ευρώπης κατά μήκος του 'Εβρου και στήνουν αυτάρεσκα σχετικές πινακίδες. K l ωστόσο δεν έχουν περάσει δύο αιώνες από τότε που κάπ ο ια στελέχη του αγγλικού φ ιλελληνικού κομιτάτου β άφ τιζαν τους Έ λληνες «Ασίάτες» κ ι έστελναν στην επαναστατημένη Ελλάδα βετεράνους του αγγλικού στρατού τω ν Ινδιών, θεωρώντας τους καταλληλότερους να χειριστούν την ανα­ τολίτικη ψυχοσύνθεση τω ν πρώ ην ραγιάδων. Η σύγχυση αυτή φ αντάζει λίγο αδικαιολόγητη. Η ευρω παϊκή ταυτότητα, θα μας έλεγαν μερικοί, δεν είνα ι π αρ ά θέμα φυσικής γεω γραφίας. Δεν μας δίδαξαν στο Δημοτικό σχολείο π ω ς η Ε υρώ πη είναι μια α π ό τις πέντε ηπείρους του κ ό­ σμου; Ο ι γεω γράφοι δεν καθόρισ αν με κάθε αυστηρότητα τα ανατολικά της σύ­ νορα κατά μήκος της οροσειράς τω ν Ο υραλίω ν, της Κ ασπίας, του Καυκάσου, της Μ αύρης Θ άλασσας και τω ν Στενώ ν π ο υ την ενώ νουν με το Αιγαίο; Αν δε­ χτούμε αυτή την άποψ η, το έργο ενός ιστοριογράφου της Ευρώ πης μοιάζει εύ­ κολο: αρκεί να συνδυάσει τις εμπειρίες τω ν επιμέρους λαώ ν που έζησαν κατά το παρελθόν μέσα στα δεδομένα όρια , και θα έχει διασφαλίσει την πληρότητα και αντικειμενικότητα του έργου του. Στην πράξη θα διαπιστώ σουμε γρήγορα ό τι πρόκειται για μια άποψη υπερ­ βολικά απλουστευτική. Π ρώ τα π ρ ώ τα ανακαλύπτουμε π ω ς ο ι λαοί, τα κράτη και ο ι αυτοκρατορίες είχαν πάντοτε την τάση να απλώ νονται στο χώρο αψηφώ­ ντας τις νοητικές κατασκευές τω ν γεω γράφω ν. Εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια μια ολόκληρη ακολουθία κρατικώ ν σχηματισμών που επηρέασαν ζω τικά την εξέλιξη των ιστορικώ ν κ ο ινω νιώ ν αναπτύχθη καν ακριβώς στο μεταίχμιο της Ευρώπης με την Ασία: το κράτος του Α λεξάνδρου, η ρω μαϊκή και βυζαντινή μοναρχία, η μογγολική επικράτεια του Τ ζένγκις Χ αν, οι αυτοκρατορίες τω ν τσάρων της Μ ό­ σχας κ αι τω ν Ο θω μανών σουλτάνω ν, και βέβαια τα σύγχρονα κράτη της Ρω σίας και της Τουρκίας που τις διαδέχτηκαν. Π ρωτεύουσα τριώ ν αυτοκρατοριώ ν και διεθνής μεγαλούπολη για την εποχή της, η Κ ω νσταντινούπολη ιδρύθηκε τον 4ο μ.Χ. αιώ να στο σταυροδρόμι τω ν δύο ηπείρω ν με τη φιλοδοξία να γεφυρώσει στους κόλπους της «τα εώα και τα εσπέρια», όπω ς θα έλεγαν οι Β υζαντινοί χρ ο­ νογράφοι. Με π ο ιο δικαίω μ α θ ’ αποφασίζαμε εμείς εκ τω ν υστέρων να τα ξινο­ μήσουμε το Β υζάντιο σε μια α π ’ τις δύο ηπείρους; Κ αι πόσο μπορούμε να κατα-

16

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ Σ Τ Α Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

λάβουμε τη φ υσιογνω μία της δικής μας πατρίδας, αν βγάλουμε από το λο γα ρ ια ­ σμό τις υποθήκες που άφησαν στην πολιτική κ α ι κοινωνική της εξέλιξη ο ι α ν α ­ τολικές καταβολές του βυζαντινού και του οθω μανικού συστήματος ή η μαζική παρουσία Ελλήνων στη Μ ικρασία, την Κ ύπρο, την Α ίγυπτο; Είναι άλλωστε ολοφάνερο π ω ς και τα σύγχρονα κράτη της δυτικής Ε υρώ πης δεν αποτελούν κλειστά ανθρωποσύνολα, ούτε αναπτύχθηκαν ξεμοναχιασμένα α­ πό τον υπόλοιπο κόσμο. Ενώ στο ιδεολογικό επίπεδο διαφέντευαν ζηλότυπα το ευρωπαϊκό τους στίγμα, στήριξαν από τον 16ο αιώνα κ αι πέρα την πολιτική τους δύναμη στην εκμετάλλευση τω ν αποικιακώ ν αυτοκρατοριώ ν τους. Ο ι συγκρού­ σεις κ α ι οι συμμαχίες τω ν μεγάλων ευρω παϊκώ ν δυνάμεων δεν απέβλεπαν μ ονά ­ χα στην κυριότητα της Βοημίας, του Βελγίου ή της Βοσνίας αλλά και στον έλεγχο του Καναδά, τω ν Ινδιών κ α ι της Αφρικής. Η οικονομική τους ευρωστία συνδέθη­ κε με τη μονοπώληση του διεθνούς εμπορίου στον Ατλαντικό και Ινδικό Ωκεανό. Ακόμα κ αι πρόσφατα οι ιδιαίτερες επαφές τους με τις χώρες τω ν παλιώ ν το υ ς υ­ περπόντιω ν κτήσεων -τη ς Γαλλίας με τη Δυτική Αφρική, της Α γγλίας με τις χώ ­ ρες της Κ οινοπ ολιτείας- ήταν ένας από τους παράγοντες που καθυστέρησαν την οικονομική τους σύγκλιση. Τέλος, στο πεδίο του πολιτισμού θα ήταν σήμερα α­ πατηλό να μιλάμε για «ευρω παϊκό τρόπο ζωής» χω ρ ίς να επικαλεστούμε τον α­ ντίστοιχο «αμερικανικό»· κι ας μην ξεχνάμε ακόμα ότι δίπλα στην «Ευρώπη των πατρίδω ν» κ α ι τω ν «εθνικών κρατών» υπάρχει σήμερα κ αι μια «Ευρώπη τω ν ξέ­ νων μεταναστών» που διεκδικεί την καταγραφή τής ιδιαίτερης συμβολής της. Στην πραγματικότητα η ίδια η οριοθεσία της Ευρώ πης ω ς αυτόνομης «ηπεί­ ρου» γεω γραφικά αποκομμένης από την Ασία ή την Αφρική δεν είναι τόσο α ­ θώ α όσο φ αίνεται, αλλά υπακούει σε νοητικές κατηγορίες που απηχούν μια συ­ γκεκριμένη παιδευτική παράδοση. Αν κοιτάξουμε το χάρτη του πλανήτη π ρ ο ­ σ παθώ ντας να ξεχάσουμε τους α ν θ ρ ώ π ινο υ ς πληθυσμούς που φ ιλ οξενεί, θα δυσκολευτούμε να εξηγήσουμε γ ια τί η δυτικότερη χερσόνησος της Ε υρασίας, α­ ντίθετα με την Ινδία, την Α ραβία ή την Ινδοκίνα, είνα ι η μόνη στην οπ οία ο ι γε­ ω γράφ οι αναγνώ ρισαν μια τέτοια αυτοτέλεια. Για να απαντήσουμε θα π ρέπει να εμβαθύνουμε περισσότερο στην ίδια την ιστορία τω ν γεω γραφικώ ν εννοιώ ν. Κ ι αυτό για τί ο ι γεω γράφ οι του 18ου αιώ να, υιοθετώ ντας την άποψ η ό τι τα Ο υράλια και ο Κ αύκασος αποτελούν το σύνορο δυο δια φ ορ ετικώ ν ηπείρω ν, πάσ χιζαν να εκλογικεύσουν μια σύλληψη π ου γεννήθηκε, όπω ς κι ο ίδιος ο ό ­ ρος «Ευρώπη», στο περιβάλλον της κλασικής Α ρχαιότητας. *** Αν πιστέψουμε τη γνώμη π ου θέλει τη λέξη «Ευρώπη» να σημαίνει στην αρχή απλούστατα «στεριά», φ αίνεται ό τι οι π ρ ώ τοι Έ λληνες π ου τη χρησιμοποίησαν δεν γύρευαν να την αντιδιαστείλουν τόσο με τη μακρινή Ασία ή την Αφρική όσο με την «αμφίρρυτη» Π ελοπόννησο κ α ι τα νησιά του Α ιγαίου. Σ τον λεγόμενο Ομηρικό Ύ μνο γ ια τον Α πόλλω να Π ύθιο (7ος-6ος αιώ νας π.Χ .), όπου βρίσκου­ με την παλιότερη μνεία του όρου «Ευρώπη», παρουσιάζεται ο θεός να θεμελιώ­

ΕΙΣ ΑΓΩΓΗ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η

17

νει το ιερό τω ν Δελφών με στόχο να προσελκύσει «όσους κρατούν την πλούσια Πελοπόννησο, όσους κατέχουν την Ε υρώ πη κ α ι τα θαλασσόζωστα νησιά»· έχου­ με με άλλα λόγια μια «Ευρώπη» π ου δεν μοιάζει να διαφέρει και πολύ από αυτό που θα ονομάσουν στην Τουρκοκρατία «Ρούμελη» και στη συνέχεια «Χέρσο» ή «Στερεά» Ελλάδα. Στους περισσότερους αρχαίους συγγραφείς η χρήση του όρου «Ευρώπη» μας παραπέμπει σίγουρα σε γεω γραφικές αντιλήψεις πιο εξελιγμένες από την προη­ γούμενη. Αλλά και ο Η ρόδοτος ή ο Στράβωνας, όταν χώ ριζαν τον τότε γνω στό κόσμο σε τρεις μεγάλες στεριές -Ε υ ρ ώ π η , Ασία και Λιβύη, δηλαδή Α φ ρική- π ά­ ντα έβλεπαν τα πράγματα α π ό τη σκοπιά ενός κατοίκου της λεκάνης του Α ιγαί­ ου. Για τον Έ λληνα έμπορο κ α ι θαλασσοπόρο της αρχαϊκής εποχής, η «Ευρώ­ πη» ταυτιζόταν π ά νω κάτω με την ελληνική χερσόνησο- η Ασία ήταν η Λυδία, ,η Φρυγία κ α ι ο ι άλλες χώρες τής απέναντι Μ ικράς Ασίας, και η «Λιβύη» μια θολή προέκταση της Α ιγύπτου. Ή ξερε ότι γ ια να περάσει από τη μία στην άλλη έπρεπε να διασχίσει το πέλαγος, κ ι αυτό του έφτανε- για τα εδάφη π ου βρίσκονταν πέρα α π ό τις ακτές τους δεν γνώ ριζε τίπ ο τα . Με τον καιρό η διείσδυση τω ν Ελλήνων αποίκω ν στον Ε ύξεινο Π όντο, ο πολλαπλασιασμός τω ν ειδήσεων για την Περσία, την Ινδία και τη Σκυθία, ο ι φημολογίες για την ύπαρξη του Α τλαντι­ κού και Ινδικού Ωκεανού π αρότρυναν τους γεω γράφους να χαράξουν σαφέστε­ ρα τα σύνορα τω ν τριώ ν ηπείρων. Έ τσ ι άρχισαν οι συζητήσεις για τα όρια Ευ­ ρώπης κ α ι Ασίας, θέμα που απασχόλησε και τον Ηρόδοτο. Μ ια κ ι ο Ουράλης ή­ ταν ακόμα άγνω στος, οι κυριότεροι υπ ο ψ ήφ ιοι για το ρόλο ήταν οι ποτα μοί Τάναης (Δον) και Φάσης (Ριόν) και οι εκβολές τους στις ακτές του Ευξείνου. Ωστό­ σο υπήρχαν κ ά ποιοι π ο υ επέμεναν ό τι ακόμα και η Θράκη αποτελούσε μια τέ­ ταρτη ήπειρο, ξεχωριστή από την Ευρώπη. Πέρα από τη συνεισφορά του στην οριοθέτηση της Ευρώ πης κ α ι της Ασίας, ο Η ρόδοτος είναι επίσης ο π ρ ώ το ς π ο υ είδε σ’ αυτόν το διαχω ρισμό τα σ τοι­ χεία μιας σύγκρουσης δυο α ντίπ α λω ν κόσμων. Ζ ώ ντας στον παλμ ό τω ν Π ερσι­ κώ ν Π ολέμων, τους φαντάστηκε ως έσχατη κατάληξη μιας πρ οπατορ ικ ής βεντέ­ τας μεταξύ Ε υρώ πης κ αι Α σίας, π ο υ είχε τις μυθολογικές της καταβολές στην αρπαγή της Μ ήδειας από την Κ ολχίδα , της Ε υρώ πης από την Τύρο κ α ι της Ελένης από τη Σπάρτη. Σ το πλαίσ ιο αυτό οι Πέρσες μονάρχες γίνοντα ν η εν­ σάρκωση της τιμής κ α ι τω ν συμφερόντω ν όλων τω ν άλλω ν λαώ ν της Ασίας, στους ο π ο ίο υς αντιτασ σ όταν «η Ευρώπη και το Ελληνικόν». Δεν θα πρέπει να υποτιμάμε την ουσιώδη επιρροή που ασκεί ώ ς σήμερα η ηροδότεια θεωρία, ξε­ κομμένη φ υσικά α π ’ τις ιστορικές της προϋποθέσεις, στον τρ όπο με τον οποίο μας έμαθαν να κω δικοποιού με το ιστορικό παρελθόν μας. Ακόμη π ιο σχηματικά πλησίασε το θέμα ο κ ορυφ αίος ειδικός της αρχαιότη­ τας στις θεωρητικές κατασκευές, ο φιλόσοορος Αριστοτέλης. Σ τον γεω γραφικό δια χω ρ ισ μ ό Ε υρ ώ π ης κ α ι Α σίας ο Σ τα γειρ ίτη ς α ντισ τοιχούσ ε μ ια διάκριση στην ψυχοσύνθεση τω ν λαών: οι Ε υ ρ ω π α ίο ι κατά τη γνώμη του ήταν άνθρω ποι θαρραλέοι, τους έλειπε ωστόσο η εξυπνάδα, κ ι αυτό εξηγούσε την καθυστέρηση

18

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

τω ν π ολιτικώ ν τους θεσμών· οι Ασιάτες διακρίνονταν για την εξυπνάδα τους, υστερούσαν ωστόσο σε θά ρρος. Σ ύμφ ω να με την αριστοτέλεια αντίληψη της«μεσότητας» μόνο ο ι Έ λλη νες, π ο υ ζούσαν στο μεταίχμιο τω ν δύο η π είρ ω ν, συνδύαζαν την π α λικ α ρ ιά κ α ι την εξυπνάδα κ ι επομένω ς ήταν ά ξιο ι να ο ρ ί­ ζουν τις τύχες τους κ α ι να χειραγω γούν το υ ς βαρβάρους. Ε ίναι αρκετά δ ιδ α ­ κτικό να συγκριθεί ο ελληνοκεντρισμός το υ Αριστοτέλη με τις εξίσου ε π ιπ ό λ α ι­ ες κ α ι «λογικοφανείς» θεωρήσεις για την ευρω παϊκή «φυλετική ανωτερότητα» π ο υ έπλασαν οι Ε υρω πα ίοι α νθρω πολόγοι του περασμένου αιώνα. * * *

Στην πραγματικότητα ο ι διεθνείς εξελίξεις στα χρ όνια της ύστερης Α ρ χα ιό ­ τητας δεν ευνοούσαν καθόλου την ανάδειξη ενός ιδιαίτερου «ευρωπαϊκού», «α ­ σιατικού» ή «αφρικανικού» πολιτισμού στις χώρες της μεσογειακής λεκάνης. Οι κατακτήσεις του Μ εγάλου Α λεξάνδρου, τα ελληνιστικά βασίλεια, η ίδρυση της Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας έδεσαν στενά τις τρεις στεριές και στην ουσία κατέ­ ληξαν στη δημιουργία ενός πολυεθνικού και υπερτοπικού πολιτιστικού σ υνό­ λου, το οποίο κ ά π ω ς απλουστευτικά αποκαλούμε σήμερα «ελληνορωμαϊκό π ο ­ λιτισμό»*. Στο π λαίσ ιο αυτό η πολιτική κυριαρχία τω ν «Ευρω παίω ν» ηγετών στη Συρία, τη Μ εσοποταμία, την Π αλαιστίνη, την Α ίγυπτο κ αι την Κ αρχηδόνα δεν ήταν λιγότερο σημαντική από τη διάχυση τω ν προτύπω ν, τεχνικώ ν και συ­ νηθειών π ου καλλιεργήθηκαν προηγουμένω ς στις χώ ρες αυτές πρ ο ς τις «βάρβα­ ρες» επαρχίες της Ιλλυρίας, της Ισπανίας, της Γαλατίας, της Βρετανίας. Ό τα ν ο Ιλλυρώ ς Δ ιοκλητιανός εγκαταστάθηκε στην ελληνική Νικομήδεια κ αι αξίωσε α­ πό τους υπηκόους του να προσκυνούν τη ρωμαϊκή εξουσία με το τελετουργικό της περσικής αυλής, τι νόημα είχε η διάκριση ανάμεσα σε «φιλελεύθερη» Ε υρώ ­ πη και «δεσποτική» Α νατολή; Οι γεω γράφ οι της εποχής, ο Σ τράβω νος κ α ι ο Π τολεμαίος, διατήρησαν στο έργο τους την ηροδότεια διάκριση τω ν τριώ ν «η­ πείρων», αλλά απέφυγαν να την εφοδιάσουν με οποιοδήποτε πολιτισ τικ ό π ερ ιε­ χόμενο. Για τους Ρω μαίους μονάρχες η Ασία ήταν μια μικρή επαρχία στην π ε ­ ριοχή της Περγάμου και η Ευρώπη δεν αποτελούσε ούτε κατά διά νοια διο ικ η τι­ κή μονάδα· η κύρια πολιτισ τική διαίρεση της αυτοκρατορίας, η γραμμή ανάμεσα στην ελληνόφωνη Α νατολή κ α ι τη λατινόφω νη Δύση, διέσχιζε α π ’ άκρη σ ’ άκρη τα Β αλκάνια κ ι έκοβε στη μέση τις ακτές της Αφρικής. Το στερεότυπο του «ευγενούς αγρίου», που ο Αριστοτέλης απέδιδε γενικά στους Ευροοπαίους «βαρβά­ ρους», o l Ρ ω μαίοι το περιόρισαν στους λαούς που κατοικούσαν έξω από τα ο­ χυρωμένα τους σύνορα, π ίσ ω από τον Ρήνο και τον Δούναβη, κ α ι ιδίω ς στις α υ­ τόνομες γερμανικές φυλές της κεντρικής Ευρώπης. Η σημασία της ρω μ αϊκής κατάκτησης για την κατοπινή εξέλιξη της.Ευρώ πης

* Οι Ελληνορωμαϊκές καταβολές του ευρω παϊκού π ο λ ι σ μ ο ύ αποτελούν το θέμα του πρώτου τόμου της πρωτότυπης γαλλικής έκδοσης με τίτλο Histoire de I'Europe. L ’Heriiuge ciassique. Τ ού­ τος ο τόμος δεν συμπεριλαμβάνεται ατην ελληνική έκδοση, καθώ ς αυτή εντάσσεται σε μια σειρά Νεότερης κ αι Σύγχρονης Ιστορίας.

Ε ΙΣ ΑΓ Ω Γ Η Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η

15

βρίσκεται, όπω ς είπαμε, στην παγίω ση και τη διάδοση στα δυτικότερα και βορει­ ότερα μέρη της θεσμών και κω δίκω ν π ου είχαν διαμορφω θεί στα παράλια της Μεσογείου, Ο ρόλος αυτός υπήρξε ευδιάκριτος σε τρεις προπάντω ν τομείς: (α) Η ρω μαϊκή κ υριαρχία κατέστρεψε μια για πά ντα τη φυλετική οργάνωση της Γαλατίας, της Ισ πανίας κ α ι τω ν παραδουνάβ ιω ν χω ρώ ν κ αι στη θέση της δημιούργησε έναν αστικό πολιτισ μ ό με οργανω μένες πόλεις, φορολογικούς μη­ χανισμούς, εμπορικές δοσοληψίες, ταξική διαστρωμάτω ση, γρα πτό δίκαιο, νέες παραγω γικές τεχνικές και καταναλω τικές συνήθειες. Ακόμα κ α ι όταν οι θύελ­ λες τω ν αρχώ ν του Μ εσαίωνα οδήγησαν στη μερική οπισθοδρόμηση αυτής της κοινω νίας, η ανάμνηση της «χρυσής» εποχής διατηρήθηκε, κ αι μαζί της η πίστη στην κατευθυντήρια αποστολή μ ιας ενια ία ς αυτοκρατορικής εξουσίας. (β) Η ρωμαϊκή κατάκτηση οδήγησε στον γλωσσικό εκλατινισμό όλης σχεδόν της Ιταλικής κ α ι Ιβηρικής Χερσονήσου, της Γαλατίας και πολλώ ν τμημάτων της Βαλκανικής. Μ ολονότι η «κοινή» αυτή Λ ατινική σιγά σιγά διασπάστηκε, δημι­ ουργώ ντας τις επιμέρους «νεολατινικές» γλώσσες (ιταλικά, ισπανικά, γαλλικά, ρουμανικά), η μεταξύ τους συγγένεια, καθώ ς κ α ι η καθιερωμένη χρήση τω ν λα τι­ νικώ ν στα γραπτά κείμενα και στους κόλπους της καθολικής Εκκλησίας ακόμη και πέρα α π ’ το χώ ρο της αρχικής τους εξάπλωσης (για παράδειγμα στην Αυ­ στρία, στη Γερμανία, στην Ο υγγαρία), διατήρησαν γ ια αιώνες την αίσθηση ενός κοινού γλωσσικού δεσμού ανάμεσα στους περισσότερους λαούς της δυτικής Ευ­ ρώπης, (γ) Η ίδια η χριστιανική θρησκεία δύσκολα θα δοκίμαζε την εξάπλωση που γνωρίζουμε χω ρ ίς τους θεσμούς του ρω μαϊκού κράτους. Η διάλυση τω ν βαρβα­ ρικών φυλετικώ ν κοινω νιώ ν, η αστικοποίηση, το εμπόριο και η αυξημένη γεω­ γραφική κινητικότητα είχαν κάνει το υ ς α νθρώ πους δεκτιν.ότερους στην έλξη τω ν π ο ικ ίλω ν ανατολικώ ν λατρειών· η διάδοση τα)ν γραμμάτω ν και του φιλοσοφικού στοχασμού ευνοούσε την κυκλοφορία ιερών βιβλίων και τις δογματικές συζητήσεις- κ α ι οι δ ιώ ξεις π ου εξαπέλυσαν κατά τω ν χριστιανώ ν ο ι π ρ ώ τοι αυτοκράτορες αντισταθμίστηκαν με το π α ρ α π ά νω από την εύνοια του Κ ω νσταντί­ νου και τω ν δια δό χω ν του, που χάρισε στην καινούργια θρησκεία περισσότε­ ρους οπαδούς α π ’ όσους οι τρεις προηγούμενοι αιώ νες μαζί. Ρώμη και Κ ωνστα­ ντινούπολη θα μείνουν για αΐίόνες οι δίδυμες πρωτεύουσες του χριστιανισμού, ακόμα και όταν το κράτος που τις ανέδειξε θα έχει οριστικά ξεπέσει. Τα π α ρ α π ά νω δεν σημαίνουν ότι ο ελληνορω μαϊκός π ολιτισ μ ός στην κλα­ σική του εκδοχή α νή κ ει π ερ ισ σ ό τερ ο σ τους « Ε υ ρ ω π α ίο υ ς» α π ’ ό,τι στους «Ανατολίτες». Η Α ντιόχεια, η Α λεξάνδρεια, η Έ φ εσος αποτελούν ώ ς τον 7ο α ι­ ώνα ζω τικές του εστίες, το ίδιο σημαντικές με τη Ρώ μη κ α ι την Κ ω νσταντινού­ πολη. Η επέκταση τω ν Αράβων περιόρισε σταδιακά το ρόλο του χριστιανισμού στην ανατολική Μ εσόγειο, αλλά η θρησκεία που τον διαδέχτηκε, ο ισλαμισμός, ξεκίνησε κ ι αυτή α π ό συγγενικές αφετηρίες. Ο ι επιστημονικές ασχολίες των Ελλήνων σοφών - η γεω μετρία του Ευκλείδη, η ιατρική του Γαληνού, η κοσμογρα(ρία του Π τολεμαίου, ο εγκυκλοπαιδισμός του Α ριστοτέλη- μοιάζουν για έ­

20

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ι Α ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

να διάστημα να ενδιαφέρουν περισσότερο τους Αραβες της Δαμασκού κ ά κ το υ Κ αΐρ ο υ από τους Β υζαντινούς τους ομόλογους- κ α ι η Δύση της Αναγέννησηςθα δανειστεί ένα μέρος της αρχαιογνω σ ίας της από το Χ αλιφ άτο της Ισπανίας. Η ελληνορω μαϊκή κληρονομιά δεν απ α ρ τίζει από μόνη της το καθοριστικό συ­ στατικό της ευρω παϊκής ταυτότητας. *** Δ εν χω ράει αμφ ιβολία ό τι αν η λέξη «Ευρώπη» ξεναβρίσκει τη δημοτικότητά της προς τα τέλη του Μ εσαίω να στους κύκλους τω ν λογίω ν της δυτικής χ ρ ι­ στιανοσύνης, αυτό απηχεί την αυξημένη ενασχόληση με τα κλασικά γράμματα κ α ι τη συνειδητή αναβίωση όρω ν π ου χαρακτήριζαν την εγκύκλια πα ιδεία της Α ρχαιότητας. Ε ίναι κ άτι π ου το βλέπουμε κ αι στις απόπειρες ονοματοδοσίας τω ν καινούργιω ν εθνικών κρατώ ν: η λόγια παράδοση καταπιάστηκε ν ’ αντιτάξει την G erm ania, την Gallia, την H elvetia του Κ αίσαρα κ α ι του Τ άκιτου στους Deutschen, τους F r a n k s και τους Schweizer που αναδύονταν από την π ρ α γμ α τι­ κότητα του Μ εσαίωνα. Υ πήρχαν ωστόσο συγκεκριμένοι παράγοντες π ου θα εμπνεύσουν σταδιακά στους Δ υτικούς μια νέα αίσθηση ξεχωριστής ταυτότητας κ α ι την αντίληψη ό τι συναπαρτίζουν έναν ευρω παϊκό πολιτισμό αλλιώ τικο α π ’ αυτόν που κυριαρχούσε στην Ανατολή. Το πρώ το βήμα είχε γίνει από τον Καρλομάγνο, όταν καλλιέργησε την ιδέα της αναβίωσης της Ρω μαϊκής Α υτοκρατο­ ρίας με κύριο φορέα το ρηγάτο τω ν Φράγκων. Το Σχίσμα τω ν Εκκλησιών, ο ι εκ­ στρατείες τω ν Σταυροφόρω ν και τέλος η οθωμανική κατάκτηση τω ν Β αλκανίω ν αποξένωσαν οριστικά τη δυτική Ευρώπη από τους δεσμούς της με το Βυζάντιο και γέννησαν στους ηγέτες της την πεποίθηση ότι αποτελούσε κατά βάθος μια αυ­ θύπαρκτη ενότητα με συνδετικά στοιχεία τον καθολικισμό και τη λατινική γλωσ­ σική παράδοση· τα επιτεύγματα της Αναγέννησης και οι πρώ τες Ανακαλύψεις έ­ σπειραν τη γλυκιά υποψ ία π ω ς αυτή η Ευρώπη ήταν ταγμένη να εξουσιάσει τον κόσμο. Επομένω ς η ό π ο ια «ευρωπαϊκή» συνείδηση φανερώνεται τότε στη Δύση βασίζεται σε μια πρόσληψη της Ευρώπης με περιεχόμενο προπάντω ν πολιτιστικό και όχι γεωγραφικό. Ο ι «εκφυλισμένοι» Έλληνες, ο ι «άξεστοι» Ρώσοι και οι «α­ ντίχριστοι» Αγαρηνοί δεν είχαν παρά θέση περιθωριακή σ’ αυτή την ομήγυρη, ό ­ ταν δεν αποκλείονταν και ρητά α π ’ τους κόλπους της. *** Κάθε ιστορική σύνθεση βλέπει ώ ς ένα σημείο τα πράγματα από τη σκοπιά του παρόντος- κ α ι όταν το θέμα αυτής της σύνθεσης είναι μια έννοια φορτισμένη εδώ κι αιώ νες με τόσους πο λιτικ ο ύ ς συνειρμούς, όταν το π αρόν αποτελεί το θέ­ ατρο π ο λιτικ ώ ν ζυμώσεων που επιδιώ κουν τη δημιουργία ενός πολυεθνικού π α­ νευρω παϊκού σχηματισμού με πρω τόφαντη έκταση και δικαιοδοσίες, τότε η συγ­ γραφή μιας ιστορίας της Ε υρώ πης είναι εν μέρει κ α ι πράξη πολιτική. Το βιβλίο π ου παρουσιάζουμε δεν ξεφεύγει α π ’ τον κανόνα. Η προσπάθεια τω ν συγγραφέ­ ων να τονίσουν τα κοινά οράματα και κεκτημένα τω ν ευρω παϊκώ ν λαώ ν είναι ο­

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Ε Κ Δ Ο Σ Η

2!

λοφάνερη κ ι εντάσσεται στους προγραμματικούς τους στόχους. Το βιβλίο εκτεί­ νεται περισσότερο στα συμβάντα τω ν δυο τελευταίων αιώ νω ν, π ου διαμόρφ ω ­ σαν μια Ευρώπη με δομές κ αι ανησυχίες περισσότερο οικείες για τον σύγχρονο αναγνώστη. Η έμφαση στο γαλλικό κ α ι κατά δεύτερο λόγο στο γερμανικό π α ρ ά ­ δειγμα δεν απορρέει μόνο από την καταγω γή τω ν συγγραφέων αλλά κ α ι από το ν ιδιαίτερο ρόλο αυτών τω ν χω ρώ ν στην προώθηση πολιτικ ώ ν εξελίξεων π ου ερ­ μηνεύονται σήμερα ως π ρόδρομ α μηνύματα της ευρω παϊκής ενοποίησης. Και ο ι στενότερα πολιτικ ές θεωρήσεις δεν μ πορούν παρά να χρω μ ατίζονται από την τρέχουσα επικαιρότητα: αναμετρώ ντας τα πρόσφ ατα γεγονότα του 1989-1991, ο ι συγγραφείς χειροκροτούν το θρίαμβο του πολιτικού κ α ι οικονομικού φιλελευθε­ ρισμού, κ α ι στην πρόσφατη ιστορία τω ν κομμουνιστικώ ν συστημάτων στην ανα­ τολική Ευρώπη βλέπουν μόνο μια πρόσκαιρη παρέκκλιση από τη φυσική ροή τω ν γεγονότων, π ο υ σαρώθηκε από τη «λαίλαπα της ιστορίας» χάρη στο α να π ό ­ φευκτο ξύπνημα της λεγάμενης «κοινω νίας τω ν πολιτώ ν». Φυσικά δεν είναι ούτε η πρώτη ούτε κ ι η τελευταία προσ πάθεια τελεολογικής ερμηνείας της ιστορίας που συμβαίνει να εναρμονίζεται με μια επίσημη ιδεολογία. Ο ι εμπειρίες τω ν τελευταίω ν ετών έδειξαν πω ς υφ ίσ τατα ι στην Ελλάδα μια κατηγορία αναγνω στώ ν για την ο π ο ία το κύριο ενδιαφέρον ενός βιβλίου ευρω ­ π α ϊκ ή ς ιστορίας είναι ο α ρ ιθμ ό ς τω ν σελίδω ν π ο υ αφιερώ νει στα πρ ά γμ α τα της Ε λλάδας. Α πό την άποψ η αυτή το βιβλίο κ ινείτα ι αναγκαστικά μέσα στο π λα ίσ ιο τω ν περιορισ μ ώ ν π ο υ επιβάλλει η βασική του θεώρηση. Δ ίνοντα ς ιδ ι­ αίτερη έμφαση στον «πολιτιστικό» ορισμό της Ευρώ πης, έτσι όπω ς αναπτύχθη­ κε π αραπά νω , ο ι συγγραφείς αναπόφ ευκτα περιορίζουν το χώ ρο π ο υ μ πορούν να διαθέσουν στην ιστορία τω ν Β αλκανίω ν. Ο βυζαντινός π ολιτισμ ός αντιμ ε­ τω π ίζετα ι θετικά ω ς αξιόλογη εκδήλωση του ανθρώ πινου πνεύμιατος, αλλά η κύρια συνεισφορά του εντοπίζεται «σε ό ,τι σήμερα ονομάζουμε ανατολική Ε υ ­ ρώπη», κ ι επομένως συσχετίζεται μόνο έμμεσα με τη δεσπόζουσα εκδοχή τού «ευρω παϊκού π ολιτισ μ ού». Η δια πίσ τω σ η αυτή είνα ι απόλυτα αναμενόμενη, κ α ι ίσως θα ’τα ν χρήσιμο μ ’ αυτή την ευκαιρία, α ν τί να διεκδικούμε τάχα μια ανέφικτη «ισότιμη παρουσίαση» τω ν φ ορέω ν της ευρω παϊκής ιστορίας, να σκεφτούμε κατά πόσο η ίδια η λογική μ ιας ευρω παϊκής «κοινής κληρονομιάς» με έκταση «από τον Α τλαντικό ώ ς τα Ο υράλια», βασισμένη καθώ ς είναι σ’ έναν αυθαίρετο συμφυρμό «γεω γραφικώ ν» και «πολιτιστικώ ν» κριτηρίω ν, τείνει να δια ιω νίσ ει τις «κρίσεις ταυτότητας» τω ν λαώ ν π ο υ βρίσκουν τον εαυτό τους ε­ ξορισμένο στην «ευρω παϊκή περιφέρεια». ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΟΚΟΛΑΚΗΣ

Π ρόλογο ς Π αράδοξη Ευρώπη! Α νυπόστατη ω ς οντότητα την ώρα που στις ακτές τής Μεσογείου ανθεί ο ελληνορω μαϊκός πολιτισ μ ός. Μ έχρι το τέλος της Α ρχαιότη­ τας ο πολιτισμός αυτός, π ου θα αποτελέσει ένα από τα θεμέλια της ευρω παϊκής ταυτότητας, δεν αφορά ωστόσο π α ρ ά μέρος του ευρω παϊκού χώρου. Αν είναι, δύσκολο να χρονολογήσει κανείς την αφετηρία της ύπαρξης της Ευρώπης, μπορεί ανεπιφύλακτα να υποστηρίξει ότι η καταρρέουσα Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία υπήρξε το χωνευτήρι της. Σε πλήρη παρακμή, ο ρω μ αϊκός πολιτισμ ός μοιάζει να δύει κάτω από το πλήγμα τω ν μεγάλων μεταναστεύσεων τω ν λαών, που ο νο ­ μάστηκαν «βαρβαρικές εισβολές». Π αράδοξη Ευρώπη δ ιό τι στην αυγή αυτή του Μ εσαίωνα γεννιέται διαιρεμ έ­ νη. Ή δη από τη ρω μαϊκή εποχή προμηνυόταν, επιβεβλημένη από τις συνθήκες, η διάσταση μεταξύ Ανατολής κ α ι Δύσης. Η καταστροφή της Δυτικής Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας τον 5ο αιώ να από τους Β αρβάςους, βάθυνε ακόμη περισσότερο το χάσμα. Δ ιό τι, κ α ι τούτο θα π ρ έπ ει να τονιστεί, η Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία μέλλει να συνεχιστεί στην Α νατολή·για μία χιλιετία , να γνωρίσει πολλές χρυσές εποχές και να μην παραιτηθεί παρά αργά και με δυσκολία από τις οικουμενικές φιλοδοξίες της. Η αλήθεια είναι ότι η Α νατολική Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία υιοθε­ τεί γνωρίσματα κ α ι τρόπους που την απομακρύνουν όλο και περισσότερο από το παραδοσιακό π ρ ό τυ π ο , δεδομένου ότι γίνετα ι μια ελληνική αυτοκρατορία, διαβρωμένη από ανατολικές επιρροές. Μ ια χριστιανική αυτοκρατορία που αυτοανακηρύσσεται «ορθόδοξη»_και η ο π ο ία διαρρηγνύει άλλωστε οριστικά τους δεσμούς της με τη χριστιανοσύνη της Δύσης τον 11ο αιώνα. Η Δύση. από την πλευρά της, δεν εμφ ανίζει ουσιαστική πολιτική ενότητα. Π ράγματι, στην Ευρώπη π ου γεννιέται, η ρωμαϊκή ενότητα υποκαθίσταται από τον π ολιτικό κατακερματισμό: τα βαρβαρικά φύλα που εισβάλλουν στη Δύση ε­ γκαθιδρύουν, μετά από ατέρμονες συγκρούσεις, κράτη τα σύνορα τω ν οποίω ν βρίσκονται για μεγάλο διάστημα σε διαρκή μετατόπιση. Ε ίναι ωστόσο αλήθεια ότι, στο τέλος μιας χιλ ιετία ς π ο λιτικ ώ ν αναταραχώ ν κ αι αδιάκοπω ν πολέμω ν με συχνές πολλαπλές αναζω πυρώ σεις, η εγκατάσταση τω ν λαώ ν ολοκληρώθηκε. Οι ακαθόριστες αυτές συγκρούσεις έφεραν στο φως πολυάριθμα κράτη με θε­ σμούς που προέρχονται α π ό τη ρω μαϊκή κληρονομιά. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ενόσω αυτά τα κράτη έπαιρναν μορφή, τα π ιο ι­ σχυρά επιχείρησαν να διεκδικήσουν για λογαριασμό τους το ν αυτοκρατορικό μύθο, είναι όμως εξίσου σαφές ότι επρόκειτο για ένα ιδεώδες απρόσιτο στους

24

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η ΑΥ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ι Α ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

Βαρβάρους βασιλιάδες, π ου ήταν μεν ικανοί να καταλάβουν ένα τμήμα της Ε υ ­ ρώπης, ό χι όμως κ α ι να την υποβάλουν σε κοινό νόμο, όπω ς στο παρελθόν ε ί χ ε ' κατορθώσει η Ρώμη. Μ ολονότι ο ι απόπειρες του Κ αρλομάγνου ή του Ό θ ω ν α ' δεν είναι αμελητέες, η γρήγορη α π ο τυχία τους δείχνει τα όρια του εγχειρήματος τους. Ό σο για τον τίτλο του αυτοκράτορα μοιάζει κ ά π ω ς φ αιδρός όταν φέρεται από άρχοντες τω ν μικρώ ν γερμανικώ ν π ριγκιπάτω ν ή από κ άπ οιους ηγεμόνες του 13ου αιώ να, κληρονόμους της καταστροφής της Β υζαντινής Α υτοκρατορίας από τους σταυροφόρους. Παράδοξη Ευρώπη τέλος, αυτή π ο υ από τον 12ο αιώ να βλέπει τις «κοινές», τις «δημώδεις» ρομανικές διαλέκτους να παραμερίζουν τη μία, καθολική γλώ σ­ σα που ήταν τα λατινικά, ενώ το ανατολικό τμήμα της ηπείρου εκφράζεται στα ελληνικά. Με την ανάπτυξη τω ν κοινώ ν γλωσσών, η Ευρώπη ολοκληρώνει τον κατακερματισμό της καθώ ς ο ι οντότητες που ξεπροβάλλουν έρχονται να επιβα ­ ρύνουν με νέους διαχω ρισ μ ούς εκείνες που είχαν ήδη προκύψ ει από την π ο λ ιτι­ κή κατάτμηση. Αραγε λο ιπ ό ν δ ικ α ιο ύ τα ι κανείς να μιλά για ευρω παϊκή οντότητα ήδη από εκείνη την εποχή, τη στιγμή π ο υ ενότητα δεν υπάρχει ούτε στο π ολιτικ ό ούτε στο θρησκευτικό ούτε κ α ι στο π ο λιτισ τικ ό πεδίο κ α ι ενώ τα π ράγματα μ οιά­ ζουν να εξελίσσονται π ρ ο ς τη διάσπαση κ α ι το ν κατακερματισμό; Εκεί ακριβώς βρίσκεται η καρδιά του ευρω παϊκού παράδοξου. Την ώρα που η Ευρώπη δεν είνα ι π α ρ ά το θέατρο της διαρκούς αντιπαράθεσης μιας σειράς α ­ πό απομονω μένες κ αι διαφορετικές μεταξύ τους ενότητες, από τους κ όλπους αυτού του κατακερματισμού βλέπει κανείς να αναδύεται μια ευρω παϊκή τα υτό­ τητα, σε βαθμό μάλιστα π ο υ να μπορεί να μιλήσει, χω ρ ίς υπερβολή, για γέννηση της Ευρώ πης το Μ εσαίωνα. Τ ι καθορίζει αυτή την ταυτότητα: Κ α τ’ αρχάς η κληρονομιά που δεν θα πάψει να σημαδεύει την Ευρώπη, ο ελληνορω μαϊκός πολιτισμός. Π ολιτιστικά η Ευρώ­ πη είναι τέκνο της ελληνικής σκέψης, ό π ω ς αυτή διαδόθηκε από τους Ρω μαίους, η δε εκ νέου ανακάλυψη του Αριστοτέλη από τους Ε υρω παίους αποτελεί σημείο καμπής για τη δυτική σκέψη. Π ολιτικά και νομοθετικά η Ευρώπη έλκει τις αρχές οργάνωσής της από τη Ρώμη. Μετά την εξάλειψη της δυτικής ρω μαϊκής οντότη­ τας, η συγκρότηση τω ν μεγάλων μοναρχιώ ν της Δύσης συντελείται με βάση την έννοια του κράτους, όπ ω ς αυτή δια τυπ ώ νεται από τους νομομαθείς, ενώ στην Ανατολή το πρότυπο είναι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ο βλαστός αυτός της Ρώ ­ μης. Τέλος, και ίσως το σημαντικότερο, η ανάμνηση της ρω μαϊκής ενότητας κατα­ διώκει τους Ε υρω παίους ηγεμόνες και ο ι διαδοχικές απόπειρες για εγκαθίδρυση μιας αυτοκρατορίας υπενθυμίζουν τη γονιμότητα του αυτοκρατορικού ενωτικού παράγοντα στην ευρωπαϊκή συνείδηση. Για να απλουστεύσουμε τα πράγματα, ας πούμε ότι η υπό διαμόρφωση Ευρώπη θεωρούσε πάντα τον εαυτό της ω ς μια ενό­ τητα κ α τ’ εικόνα του ρω μαϊκού προτύπου κ α ι ότι η πληθώρα τω ν κρατώ ν γινό­ ταν έτσι αντιληπτή ω ς ένα μεταβατικό στάδιο που η παλινόρθω ση της αυτοκρα-

ΠΡΟΛ ΟΓΟΣ

25

τορίας θα κατόρθωνε να ξεπεράσει. Αναμφίβολα πρόκειται για μύθο, η δύναμη του οποίου στάθηκε ωστόσο ισχυρό κίνητρο για τους ηγεμόνες. Πέρα από την κληρονομιά της Α ρχαιότητας, η ευρω παϊκή ταυτότητα κατά το Μεσαίωνα καθορίζεται από ένα στοιχείο π ο υ ξεπερνά τα σύνορα τω ν υπό συ­ γκρότηση κρατών: τη χριστιανική θρησκεία. Στη Δύση, η υποκατάσταση της χ α ­ μένης αυτοκρατορίας από την Εκκλησία, ω ς αρχή οργάνωσης της κοινω νίας, ο εκχριστιανισμός τω ν βαρβαρικών φύλων, η οικονομική και πολιτική ισχύς τω ν μοναστηριών και τω ν επισκόπω ν, κάνουν την Εκκλησία όχι μόνο το συνεκτικό πνευματικό στοιχείο τω ν λαών και τω ν κρατώ ν, αλλά και έναν πρω ταγω νιστή στις κοσμικές διαμάχες π ου τα φέρνουν σε αντιπαράθεση. Σ ’ αυτό το π α ιχνίδ ι η Εκκλησία μερικές φορές παραμερίζει την κύρια αποστολή της, τη διάδοση του ευαγγελικού κηρύγματος και την καθοδήγηση τω ν ανθρώ πω ν στο δρόμο της σω­ τηρίας. IV αυτό και πληθαίνουν ο ι επανειλημμένες μεταρρυθμιστικές α π ό π ε ι­ ρες, τόσο από την παπική πλευρά όσο κ α ι από τα μοναχικά τάγματα, π ου ζητούν να επαναφέρουν την Εκκλησία στον προορισμό της. Για τους ίδιους λόγους ανα­ πτύσσονται και ο ι αιρέσεις π ου περιοδικά τη σπαράσσουν. Συγχρόνω ς όμως, κ α ι παρά τις αδυναμίες της, μετά την πτώση της Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας η Εκκλησία αποτελεί το ενωτικό στοιχείο που λίγο-πολύ συνει­ δητά ονειρεύεται η Ε υρώ πη κ αι το οποίο διαφύλαξε, πα ρ ά την πολιτική δ ιά σ πα ­ ση, την ενότητα του χριστιανικού λαού. Ο ι δια ρκείς απόπειρες για την αποκατά­ σταση της χριστιανικής ενότητας μετά τον Π ο αιώ να κ αι το θεοκρατικό σχέδιο της παποσύνης του Π ο υ αιώ να, π ο υ αποσκοπεί στην υποταγή τω ν ηγεμόνω ν στη Ρώμη, εκφράζουν με τον τρ ό π ο τους τη χριστιανική αυτή διάσταση της ευ­ ρω παϊκής ταυτότητας. Τέλος είναι απαρα ίτη το να αναφερθούμε στα λίγο-πολύ ορατά συστατικά αυτής της ταυτότητας, επακόλουθο τω ν ο π ο ίω ν είναι η ομοιότητα τω ν εξελίξε­ ων και ο πολλαπλασιασμός τω ν διακρατικώ ν ανταλλαγών. Ως προς το πρώ το σημείο, κ α ι πέρα α π ό παραλλαγές στη λεπτομέρεια, ο ιστορικός δεν μπορεί π α ­ ρά να εντυπω σιάζεται από το γεγονός ότι η Ευρώπη, στις διάφορες συνιστώσες της, γνω ρίζει στη διάρκεια του Μ εσαίωνα όμοια φαινόμενα π ου ξεπερνούν τα σύνορα τω ν κυοφορούμενω ν κρατώ ν: εισβολές Βαρβάρων, αρχικά συρρίκνωση και στη συνέχεια διεύρυνση τω ν ανταλλαγώ ν σε συνάρτηση με τις πολιτικές δ ια ­ κυμάνσεις, οικονομική ζωή σε μεγάλο βαθμό επικεντρωμένη στο σύστημα της χω ροδεσποτικής ζω άρκειας, εκτεταμένες εκχερσώσεις, φεουδαρχία, ρόλος της Εκκλησίας... Με αυτή την οπτική, υπάρχει π ρ ά γμ α τι μια ευρω παϊκή οντότητα που μοιάζει να διαφεύγει εν π ο λλο ίς από την ελεύθερη βούληση τω ν ανθρώ πω ν και να ανταποκρίνεται σε βαθύτερες τάσεις της ιστορίας. Ωστόσο η συγκέντρωση της προσ οχής μας στα π ο λιτικ ά φαινόμενα δεν θα πρέπει να συγκαλύψει το γεγονός ό τι υ π ά ρ χει επίσης, για ορισμένα το υλ ά χι­ στον μέλη της μεσαιωνικής κ ο ινω νία ς, μια βιωμένη ευρω παϊκή πραγματικότη­ τα που υπερβαίνει τα σύνορα. Μ ήπως άλλωστε δεν βλέπουμε να δια γράφ εται μια Ευρώπη τω ν εμπόρω ν και τω ν τραπεζιτώ ν, που ασκεί τις δραστηριότητες

Α ΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

της στα λιμά νια κ αι τ ις εμποροπανηγύρεις, μια Ευρώπη τω ν μοναστηριών' κ α ι τω ν θρησκευτικών ταγμάτω ν, μια Ευρώπη ίω ν πανεπιστημιακώ ν και τω ν λο­ γιώ ν π ου ανταλλάσσουν επιχειρήματα για τις σχέσεις της πίστης και του ορθού λόγου ή ακόμη μια Ε υρώ πη τω ν προσκυνητώ ν σε διαρκή μετακίνηση; Δεν θα πρέπει λοιπόν να μας ξεγελά ο π ολιτικός κατακερματισμός της. Π έρα από τους διαχω ρισμούς, πέρα από τους πολέμους κ αι το διαμελισμό, η Ευρώπη γεννιέται εκείνα τα χρ ό νια τω ν διαιρέσεων με τη μορφή μιας οντότητας π ο υ εί­ να ι παρούσα στις συνειδήσεις, με τη μορφή μιας ταυτότητας με περίπλοκο αλλά βαθιά ριζωμένο περιεχόμενο, με τη μορφή τέλος δικτύω ν στα οποία ενσω ματώ ­ νονται τα δυναμικά στοιχεία της μεσαιωνικής κοινω νίας. Με αυτή ακριβώ ς τη διαλεκτική ένταση ανάμεσα στη φαινομενική πολυδιάσπαση και το διαρκές α ί­ σθημα μιας υποβόσκουσας ενότητας συνεχίζεται στο εξής η ιστορία της. * Ψ* Στα τέλη του 13ου αιώνα, η εδαφική συγκρότηση της Ευρώπης μοιάζει να έχει κ α τ’ ουσίαν επιτευχθεί. Οι αιώ νες τω ν μεγάλων μεταναστεύσεων που κατέληξαν στη σταθεροποίηση τω ν λαών στην ήπειρο έχουν πλέον παρέλθει. Η εγκατάστα­ ση τω ν πληθυσμών είναι οριστική, χω ρ ίς μελλοντικές μεταβολές. Στις παρυφ ές ωστόσο της ηπείρου μαίνεται ακόμη μια αναμέτρηση π ου αφήνει ρευστά τα ανα­ τολικά όρια αυτής της εγκατάστασης τω ν λαών. Ανάμεσα στο γερμανισμό και τον σλαβικό κόσμο ο αγώ νας για την κυριαρχία της ανατολικής Ευρώπης εξακο­ λουθεί ενώ στη νοτιοανατολική Ευρώπη, στην αυγή του Μου αιώ να, είναι σε πλήρη εξέλιξη η τελευταία «μεγάλη εισβολή», η προέλαση τω ν Τούρκων. Τούτη η Ευρώπη, τα χαρακτηριστικά της οπ οία ς αρχίζουν πλέον να δ ια γρ ά ­ φ ονται, διαμορφ ώ νει, κάτω α π ό την επιρροή τω ν μεγάλων μεσογειακών π ο λ ι­ τισμώ ν κ α ι με τη συνεισορορά τω ν π ιο αναπτυγμένω ν λαών, μια δική της τα υ τό ­ τητα. Ο ελληνορω μαϊκός π ο λιτισ μ ό ς, όπω ς γεννήθηκε στην Ε λλάδα τω ν π όλε­ ων για να διαδοθεί με τις ρω μ α ϊκές κατακτήσεις στις περιοχές π ου ενσω μάτω ­ σε η Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία, αποτελεί το κοινό θεμέλιο π ά νω στο οπ οίο οικοδομεί το πεπρω μένο της η Ευρώπη. Σ ' αυτόν βρίσκει τις πηγές τω ν πολιτικ ώ ν της αντιλήψεω ν, τα θεμέλια μ ιας στοιχειώ δους ακόμη τεχνικής, τους αισθητι­ κούς κανόνες, τη φιλοσοφική σκέψη και, αναμφίβολα, την πρώ τη απ όπειρ α ε­ γκαθίδρυσης μ ιας οικουμ ενικής α υτο κρ α το ρ ία ς π ο υ επ ιδ ιώ κ ει να εξαπλω θεί ώς τα ό ρια του τότε γνωστού κόσμου. Το βέβαιο είναι ωστόσο ό τι η ευρω παϊκή αυτή ταυτότητα βασίζεται λιγότερο στον ελληνορω μαϊκό πολιτισμ ό, π ο υ άλλω ­ στε δεν εξαπλώθηκε σ ’ ολόκληρη την ήπειρο, α π ’ ό,τι στο χριστιανισμό, π ου αποτέλεσε τον ουσιαστικό ενοποιητικό π αράγοντα μετά την κατάρρευση της ρω ­ μ αϊκής π ολιτικής οντότητας. Π ρόκειται βέβαια για έναν παράγοντα σχετικής ε­ νοποίησης, αν λάβουμε υπόψ η μας ότι αυτή η κοινή πίστη προέρχεται α π ό δύο διαφορετικές πηγές. Η δυτική Ε υρώ πη και η Σ κανδιναβία βρίσκονται υπό τη θρησκευτική ε π ιρ ­ ροή της Ρώμης, η ο ποία , με όχημα το γερμανισμό, έφτασε στην Ο υγγαρία και

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

27

την Π ολω νία, Α ντίθετα η ανατολική Ευρώπη και ο σλαβικός κόσμος τω ν Β α λ­ κανίω ν δέχθηκαν από το Β υζάντιο τη θρησκεία τους όπω ς και τον π ολιτισ μ ό τους. Έ τσ ι γεννήθηκαν δύο «Ε υρώ πες» π ο υ οι τύχες τους για πολύ καιρό θα α ­ ποκλίνουν. Αυτό δεν έχει σημασία. Π έρα από τα άφθονα σημεία διαφοράς, η αρχή της ε­ νότητας καταδιώ κει το πνεύμα τω ν Ε υρω παίω ν. Γεννημένη από το ρω μαϊκό π α ­ ράδειγμα, η ιδέα της αυτοκρατορίας διατρέχει τον μεσαιωνικό κατακερματισμό. Ενισχυμένη δε από τη συνειδητοποίηση της ενοποιητικής δύναμης της χρ ισ τια ­ νικής πίστης, παρέχει την ευκαιρία σε απόπειρες.υλοποίησης όπου οι προθέσεις ξεπερνούν την πραγματικότητα. Α υτοκρατορία του Κ αρλομάγνου ή Αγία Ρ ω ­ μαϊκή Α υτοκρατορία γερμανικής εθνικότητας - το ίχνος της χαμένης ενότητας παραμένει και εμπνέει την πολιτική τω ν κρατώ ν. Ακόμα κ α ι στον 16ο αιώνα, ο Κ άρολος Ε Λτω ν Α ψβούργων - ο Κ άρολος Κ συίντος-, κάτοχος του αυτοκρατορικού αξιώ ματος, θα ακολουθήσει το τρελό όνειρο της ενότητας της χρ ισ τια νι­ κής Ε υρώ πης μέχρι του σημείου να εξαντλήσει τις δυνάμεις της αυτοκρατορίας του σε ένα ουτοπιστικό εγχείρημα. Α πό τη Μαδρίτη ώς τη Βιέννη, οι διάδοχοί του θα υιοθετήσουν τα σχέδιά του κ α ι θα επιχειρήσουν να τα υλοποιήσουν κάτω από νέους όρους. Χ ω ρίς το όνειρο της χαμένης ενότητας να σβήσει εντελώς, τον 14ο αιώ να μια άλλη πραγματικότητα έρχεται σιγά σιγά να επιβληθεί: εκείνη τω ν εθνικών οντοτήτων. Με τη βοήθεια της κατάτμησης σε μικρές φυσικές ενότητες, το έθ ν ο ς ^ ρ α τ ο ς επιβάλλεται προοδευτικά ω ς πραγματικότητα που βιώνεται π ρ ο ­ τού αποτελέσει αντικείμενο θεωρητικής επεξεργασίας. Το κράτος αυτό σχημα­ τίζεται ή κ υ ριαρχείτα ι από ένα λαό ο ο π ο ίο ς, χάρη στη γλώσσα του, την τα ύ τι­ σή του με έναν ηγεμόνα, τις συνήθειες ή τις παραδόσεις του, αποκτά συνείδηση ότι ανήκει σε μ ια συγκεκριμένη κοινότητα, ξεχωριστή από τις γειτονικές. Π ιο προχω ρημένη στη δυτική Ε υρώ πη, η σύσταση αυτώ ν τω ν εθνώ ν-κρατώ ν εξα­ πλώ νετα ι προοδευτικά στο σύνολο της ηπείρου. Ωστόσο η εδραίωση της εθνι­ κής ταυτότητας επιτυγχάνετα ι συχνά μέσα από την αντιπαράθεση με τα γειτο ­ νικά έθνη. Σε αντίθεση με την εσωτερική ειρήνη που είχε κατορθώ σει να διατη­ ρήσει η Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία στο απόγειό της, οι σχέσεις ανάμεσα στα γειτο ­ νικά έθνη διέπο ντα ι από τον ανταγω νισμό και τη διαμάχη για την κατάχτηση της ηγεμονίας, καθώ ς τα ισχυρότερα ανάμεσα τους παλεύουν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στο σύνολο της ηπείρου. Μ ήπω ς αυτό σημαίνει ότι εξέλιπε πλέον η αρχή της ενότητας της ηπείρου; Π ολιτικά δεν υπάρχει καμιά αμφ ιβολία. Ο Φ ίλ ιπ π ο ς Β ' ή ο Ν απολέων δεν θα συλλάβουν την π ο λιτικ ή τους ως απ ό π ειρ α αποκατάστασης της χαμένης ενότη­ τα ς αλλά ω ς υποταγή τω ν εθνών στην Ισπανία ή τη Γαλλία. Ωστόσο την αρχή της ενότητας την ξαναβρίσκουμε στο επίπεδο της π ολιτισμ ικής οργάνωσης, με την ανθρω πολογική έννοια του όρου, καθώ ς τα σύνορα υποχω ρούν για να ε π ι­ κρατήσουν τα χαρακτηριστικά ενός κ ο ινο ύ πολιτισμού. Ευρώπη τω ν α νθρ ω π ι­ στών, Ευρώπη τω ν εμπόρων, Ε υρώ πη τω ν καλλιτεχνώ ν, Ευρώπη τω ν φ ιλοσό­

28

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Α Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

φων, Ευρώπη τω ν λογιώ ν, μια ολόκληρη διεθνική οντότητα συγκροτείται αθό-, ρυβα, με το αργό κ αι αόρατο βήμα τω ν γενεών κ αι τω ν αιώ νω ν, βάζοντας τα θεμέλια μιας ταυτότη τας που κρύβεται π ίσ ω από τις παρελάσεις τω ν κ α τα χτη ­ τώ ν κ α ι τις κλαγγές της μάχης. Στην αυγή πλέον του 19ου αιώ να αυτή η Ε υ ρ ώ ­ πη υ πάρχει και ανοίγει τις πό ρ τες του μέλλοντος.

Μέρος πρώτο

5ος-14ος αιώνας ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Μ εταναστεύσεις καί βαρβαρικά βα σίλεια στη Λύση (5ος-8ος αιώνας)

♦ Σ υ μ π ιεσ μ έν ο ι στα σ ύνορ α της Ρ ω μ α ϊκ ή ς Α υτοκρα τορία ς, οι Β ά ρ ­ β α ρ ο ι σ χ η μ α τ ίζ ο υ ν δύο ο μ ά δ ες τ ε λ είω ς δ ια φ ο ρ ετικ ές: από τη μ ια τους γερ μ α ν ικ ο ύ ς λ α ο ύ ς π ο υ κ α τ εβ α ίνο υ ν από τη Σ κ α νδ ινα β ία κα ι κ α τα λα μ βά νο υν το κεντρ ικ ό τμήμα της Ευρώ πης α πό την ά λλη τους νομά δες π ο υ π ρ ο έρ χο ν τ α ι από τις σ τέπ ες της κεντρική ς Α σ ία ς κα ι ε ­ γκ α θ ίσ τα ντα ι σ τις α να τ ο λ ικ ές π ερ ιο χ ές της ηπείρου. Α π ό τον 5ο α ι­ ώνα, η προώ θηση αυτώ ν τω ν νομάδω ν π υρ ο δ ο τεί τις μ ε γ ά λ ε ς γ ε ρ μ α ­ νικές εισ β ο λές που το 476 θα κ α τ α σ τρ έφ ο υ ν τη ν α υτοκ ρ α τορ ία της Λύσης. ♦ Σ τα ε ρ είπ ια της α υτο κ ρ α το ρ ία ς εγκ α θ ιδ ρ ύοντα ι τα βαρβαρικά β α ­ σ ίλ ε ια (β α σ ίλειο των Ο σ τρογότθω ν υπό τον Θ εοδώ ριχο A ' στην Ιτα ­ λ ία , φ ρ α γκ ικ ό β α σ ίλ ε ιο του Κ λ ό β ι Α στη Γ α λα τία ...) Μ ετά το θά να ­ το του Κ λ ό β ι A ' η δ ια νο μ ή του β α σ ιλ είο υ του δ η μ ιο υ ρ γεί α ντίπ α λα π ρ ιγκ ιπ ά τα ενώ σ τη ν π ρ α γμ α τικ ό τη τα την εξο υσ ία νέμ οντα ι ο ι ισ χ υ ­ ρ ό τερ ο ι α ριστοκρά τες, ο ι μ α γιο ρ δ ό μ ο ι των ανακτόρω ν, κα ι ε ιδ ικ ό τε­ ρα ο ι δ ιά δοχοι του Π ε π ίν ο ν το ν Α α ν τ έ ν π ο υ ιδρ ύουν τη δυνα σ τεία τω ν Π επινιδώ ν. ♦ Τον 6ο κα ι το ν 7ο α ιώ να νέα κύματα λα ώ ν εφ ορ μ ούν στην Ευρώπη: Λ ο μ β α ρ δ ο ί σ τη ν Ιτ α λία , Α β α ρ ο ι κα ι Β ο ύ λ γ α ρ ο ι στην π εδ ιά δ α τον Δ ούναβη, Ά ρ α β ες κ α ι Β έρ β ερ ο ι μ ο υ σ ο υ λμ ά νο ι κα τακτούν την Ισ π α ­ νία , εισ β ά λλο υ ν στη Γ α λ α τ ία κ α ι λ υ μ α ίν ο ντα ι μ ε να υ τικ ές επιδρομές τις α κτές της δυτικής Μ ε σ ο γ ε ίο υ . Ο ι εισ β ο λές α ντές δ ια τα ρ ά σ σ ο νν τις εμ π ο ρ ικ ές σ υ ν α λ λ α γ έ ς κα ι επ ισ ύ ρ ο υ ν τη ν παρακμή των πόλεω ν. Οι ρ ω μ α ϊκ ο ί θεσμ οί, β α σ ισ μ έν ο ι στη ν ιδέα τον κράτους, εξ α φ α νίζο ­ ντα ι π ρ ο ς ό φ ελ ο ς μ ια ς κ λη ρ ονομ ική ς β α σ ιλ εία ς, που στο εξής αποτελ ε ί προσω πική ιδ ιο κ τη σ ία του η γεμ όνα. ♦ Σ τη δ ιά ρ κ εια α υτής της τα ρ α γμ ένη ς π ερ ιό δ ο υ η Ε κκλησία υποκα-

32

Α Π Ο Τ Η ΡΩΜΑΓΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ι Α ΣΤΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η

θιστά το εξα σ θ ενη μ ένο κρά τος κ α ι π ρ α γμ α τ ικ ο ί α ρ χ η γο ί των κ ο ιν ο ­ τήτω ν γ ίν ο ν τ α ι ο ι επ ίσ κ ο π ο ι. Οι β α σ ιλιά δ ες τούς α π οδέχοντα ι, α λ λ ά π α ίρ νο υ ν στα χ έ ρ ια τους το δ ιορ ισ μ ό των επισκόπ ω ν εγκα θιστώ ντα ς π ισ το ύς το νζ στα π ρ οσ οδοφ όρα α ντά αξιώ ματα. Το α π οτέλεσ μ α ε ί ­ να ι μ ια υποχώ ρηση το ν θρη σκευτικού αισθήματος. Η α να νέω ση έρ ­ χ ε τ α ι από το μ ο ν α χισ μ ό π ο ν α να π τύ σ σ ετα ι στη Λ ύση από τον Ιρ λα ν­ δό μ ο να χό ά γ ιο Κ ο λο νμ β ά νο κ α ι κ νρ ίω ς από τον Β ενέδικ το α πό τη Ν ο νρ σ ία , συντά κτη ενός κα νόνα π ο υ ο ε υ α γγ ε λ ισ τ ή ς των Β α ρβάρω ν π ά π α ς Γ ρ η γό ρ ιο ς A ' ο Μ έ γ α ς δ ια δ ίδ ει σ ’ ολόκλη ρη τη Α νση. Ό σ ο γ ια τη ν ελ λ η ν ο ρ ω μ α ϊκ ή π ο λ ιτ ισ τ ικ ή π α ρ ά δ οσ η , σ υ ν ε χ ίζ ε τ α ι σ τ η ν Ιτα λία από κ ο σ μ ικ ο ύς λ ό γ ιο υ ς όπω ς ο Β οή θιος κα ι ο Κ α σσιόδω ρος. Α λ λ ο ύ f τα κ α τ ά λ ο ιπ ά της δια σώ ζοντα ι από τη ν Ε κκ λησία καθώ ς τα μ ο να σ τή ρ ια γ ίν ο ν τ α ι ο ι κ α τ ’ εξοχή ν φ ο ρ είς της γνώ σης κα ι οι θεματοφ ύλα κες της τέχνη ς κα ι της διανόησης.

Π

αραδοσιακά ο ι γαλλόφ ω νοι ιστορικοί χρησιμοποιούσαν τον όρο «μεγάλες εισβολές» για να π ροσ διορίσ ουν τις μετακινήσεις τω ν πληθυσμώ ν που αποκαλούνται «Βάρβαροι» κ α ι π ου το ν 5ο αιώ να υποκατέστησαν τη ρω μ αϊκή κ υρ ια ρ χία στο δυτικό τμήμα της Ε υρώ πης κ αι της μεσογειακής λεκάνης. Σήμε­ ρα η έκφραση αυτή τείνει να εγκαταλειφθεί κ α ι να καθιερω θεί ο όρος «μετανά­ στευση τω ν λαών», κατά το παράδειγμα τω ν γερμανόφ ω νω ν ιστορικών. Αυτές οι μεταναστεύσεις -η ιδιαίτερη σημασία τω ν οποίω ν έγκειται κυρίω ς στο γεγο­ νός ότι συνέπεσαν με την πτώ ση της Ρω μαϊκής Α υ το κ ρ α το ρ ία ς- δεν α ν τιπ ρ ο ­ σω πεύουν πα ρ ά μια αποφ ασιστική στιγμή στο τεράστιο μεταναστευτικό ρεύμα που, κατευθυνόμενο από την ανατολή στη δύση και από το βορρά στο νότο, ε­ πηρέασε την Ε υρώ πη από τον 2ο π.Χ . ώ ς τον 13ο μ.Χ. αιώ να

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΥΜ Α (4ος-5ος αιώ νας) ι Έ λλη νες κ α ι στη συνέχεια ο ι Ρ ω μ α ίο ι α π ο κ α λο ν ο α ν \Β αρβάροι>ς]άλαυς τους λαούς π ο υ ήταν ξένο ι στον πολιτισμ ό τους. Για τους ιστορικούς της εποχής, η ονομασία αυτή δεν έχει άλλη χρησιμότητα π α ρ ά ν α .cruyyctXjhjjei μια βαθιά ά γνοια τω ν λα ώ ν π ο υ ζούσαν πέρα από το limes, τη μεθόριο της Ρ ω μ α ικής~Α ύτ0κρατορίας: ά νθρ ω π ο ι τω ν στεπώ ν ή τω ν δασώ ν, συγκεντρω μένοι σε φυλές κ α ι σε ασταθείς συνομοσπονδίες. Δύο κυρίω ς ομάδες μ οιράζοντα ι τα ε­ δάφη της Ε υρώ πης π ο υ δεν υ π ά γο ντα ι στη ρω μ αϊκή κυριαρχία· δύο ομάδες π ο ­ λύ διαφορετικές ως π ρος τον τρόπο ζωής κ α ι τον πολιτισμ ό τους; οι γερμα νι­ κ ο ί λαοί κ αι οι νομάδες π ο υ ήρθαν από τις στέπες της κεντρικής Ασίας καί π ου κατέχουν το ανατολικό τμήμα της ηπείρου. Ο ι γερμανικοί λ α ο ί τω ν βορειοανατολικώ ν περ ιοχώ ν φ αίνεται ότι π ρ οέρ χο­

Ο

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε ΙΣ ΚΑΙ Β Α Ρ Β Α Ρ ΙΚ Α ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤ Η Δ Υ Σ Η

33

νται από τη μεσημβρινή Σ κανδιναβία. Αφού οι Κ έλτες1 εμπόδισαν για μεγάλο διάστημα τη διάβασή τους, περ νο ύν αρ χικ ά στις νότιες ακτές της Βαλτικής. Έ τσ ι τον ίο κ αι 2ο μ.Χ. αιώ να βλέπουμε να εγκαθίστανται ανάμεσα στον Β ι­ στούλα και τον Ό ντερ λαοί οργανω μένοι σε ισχυρές συνομοσπονδίες ο ι οποίες, όπω ς φ αίνεται, δ ια κ ρ ίνο ντα ι α π ό τον εθνικό χαρακτήρα, τη γλώσσα κ α ι το ν τρόπο ζωής τους: ο ι Γότθοι, νομάδες ποιμ ένες της στέπας, οι Β ουργούνδιοι, ο ι Β άνδαλοι κ.ά. Μ ετακινούμενοι με βραδύ ρυθμό π ρ ο ς νό το , φ τά νο υ ν σ τις π εδ ιά δ ες του Δούναβη όπου έρχονται σε επαφή με άλλους λαούς π ο υ ανήκουν στη λευκή φ υ ­ λή κ α ι στον ινδο ευ ρ ω π α ϊκ ό π ο λιτισ μ ό όπω ς και εκείνοι: τους Σαρμάτες κ α ι τους Α λα νούςΙ Δ ιδάσ κονται α π ’ αυτούς τη χρήση του αναβολέα, του καλυμμέ­ νου με μεταλλικές πλάκες θώ ρακα κ α ι της λόγχης στην έφ ιππη μάχη. Την ίδια εποχή εγκαθίστανται μεταξύ του Έ λβ α κ α ι του Ρήνου οι γερμανικοί λαοί του δυτικού κλάδου: οι Φ ρ ίζιο ι στις ακτές της Β όρειας Θάλασσας, οι Σουηβοί γ ύ ­ ρω από τον Έ λβα. Ο ι π ιο ισ χυρ ο ί συγκροτούν τρεις συνομοσπονδίες λαών: στο βορρά μεταξύ τω ν π ο τα μ ώ ν Έ λβα κ α ι Βέζερ συγκεντρώ νονται οι Σάξονες, στο κέντρο οι Φ ράγκοι κατά μήκος τω ν όχθεω ν του Ρήνου- στο νότο οι Α λαμαννοί στην περιοχή τού άνω Ρήνου κ α ι τω ν π α ρ α π οτά μ ω ν του. Η πίεση π ου ασκείται από το υ ς πληθυσμούς αυτούς στα σύνορα του Ρήνου είνα ι αδιάκοπη από την ε­ ποχή του Αυγούστου: κ α ι μερικές φ ορές ο φ ραγμός υποχω ρεί. Έ τσ ι το 258 ένα μέρος τω ν Α λαμαννώ ν δ ια β α ίνει το ν Ρήνο κ α ι κατα φ έρνει να κ ατα λάβ ει τη Ρ α ιτία 5 ενώ ο ι Φ ράγκοι εισβάλλουν στη Γαλατία και δεν απ ω θούνται παρά με τίμημα τη ρήξη της ρω μ αϊκής ενότητας κ α ι τη δημιουργία της εφήμερης «αυτο­ κρατορίας τω ν Γαλατών». Γύρω στα 250, οι γερμανικοί πληθυσμοί π ου εγκαταστάθηκαν στις ακτές της Μ αύρης Θ άλασσας κ α ι στις εκβολές του Δούναβη συγκροτούν μια εκτεταμένη αυτοκρατορία, ελάχιστα ομολογουμένω ς οργανωμένη: την αυτοκρατορία τω ν Γότθων. Η δύναμή τους βασίζεται στο βαρύ ιπ π ικ ό με το οπ οίο εισβάλλουν στα ρ ω μ αϊκά εδάφη. Το 250, κοντά στις εκβολές του Δούναβη, σκοτώ νεται πολεμ ώ ­ ντας τους ο αυτοκράτορας Δ έκιος και ο δρόμος π ρος τα Βαλκάνια ανοίγει ενώ ο Β αλεριανός δεν κατορθώ νει να αντισ ταθεί στην προέλασή τους. Ή δη όμω ς α ­ ποτελούν δύο ξεχω ριστές π ο λιτικ ές οντότητες: τους Ο στρογότθους, εγκατεστη­ μένους βόρεια από την Κ ριμαία και τους Βησιγότθους π ο υ κατέχουν τα εδάφη ανάμεσα στον Δνείστερο κ α ι τον Δούναβη. Τον 4ο αιώνα, ο επίσκοπος Ο υλφ ίλας άρχισε τον εκχριστιανισμό τω ν Γότ­ θων, και δημιούργησε για τις ανάγκες τού κηρύγματος του μια λόγια γραπτή γοτθική γλώσσα στην οπ ο ία μετέφρασε την Καινή Διαθήκη. Αλλά ο Ο υλφίλας ή ­ ταν οπ α δό ς του Αρείου με συνέπεια, όταν οι Γότθοι ασπάστηκαν μαζικά το χ ρ ι: στιανισμό, να επιλέξουν τον αρειανισμό, γεγονός με βαρύτατες συνέπειες για το μέλλον τω ν σχέσεων τω ν Ρω μαίω ν με τους Βαρβάρους. Μ ια δεύτερη ομάδα Β αρβάρων αποτελούσαν εκείνοι που προέρχονταν από την κεντρική Ασία. Το 374-375 η π ο λύ ασταθής ισορροπία π ο υ είχε επιτευχθεί

34

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ι Α ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

στις π αρυφ ές της Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας ανατρέπεται ξα φ νικά από την ει­ σβολή τω ν θ ύ ν ν ω ν στην ανατολική Ο υκρανία, όπου καταστρέφουν το γο τθικ ά βασίλειο του Ερμανάριχου. Α πό εκεί φ τάνουν στην ουγγρική πεδιάδα, εγκ αθί­ στανται με τρόπο μόνιμο κ α ι σταθερό κ α ι αρχίζουν τις επιδρομές στο ρ ω μ α ϊκό έδαφος. Ο ι τουρκόφ ω νοι κατά πάσα π ιθανότητα θ ύ ν ν ο ι είναι έφ ιπ π ο ι νομάδες κεντροασ ιατικής κατα γω γής, που η φήμη της αγριότη τάς τους (π α ρ α μ ο ρ φ ώ ­ νουν το κρανίο τω ν π α ιδ ιώ ν τους κ α ι σκοτώ νουν τους γέρους) δεν αργεί να σκορπίσει το ν τρόμο στους άλλους βαρβαρικούς λαούς. Μετά το 425 συγκρο­ τούν μια αυτοκρατορία γύρω από τον μέσο Δούναβη, η οποία διαθέτει ένα υ π ο ­ τυπώ δες κράτος κ α ι επιβάλλει την κ υ ρ ια ρ χία της σε ορισμένους γερμανικούς λαούς μικρότερης σημασίας. Μ εταξύ 434 κ αι 453, η ουννική α υ τοκρα τορία δ ιο ικ είτα ι α π ό τον Α ττίλα, προσω πικότητα πολύ ευφυέστερη κ αι λιγότερο άγρια α π ’ ό,τι μας διδάσκει η κ α­ θιερωμένη ιστορική παράδοση. Μ έχρι το 450 ο Α ττίλας εισβάλλει επανειλημμένα στα εδάφη της Α νατολικής Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας, ισοπεδώ νοντας τις πόλεις τω ν Β αλκανίω ν, ρημάζοντας την ύπ α ιθρ ο και αποκομίζοντας ανυπολόγιστης α­ ξίας λάφυρα. Στη συνέχεια, μην μ πορώ ντας να φτάσει στην Κ ωνσταντινούπολη, ρίχνεται στη Δύση, διαβαίνει τον Ρήνο στα περίχω ρα της Μ αγεντίας, λεηλατεί το ανατολικό τμήμα της Γ αλατίας, αλλά α ναγκά ζεται να οπισθοχω ρήσει μ πρ ος στην Ορλεάνη και ηττάται στα Κ αταλαυνικά Πεδία της Κ αμπανίας (Ιούνιος του 451) από τους συνασπισμένους Ρω μαίους και Βαρβάρους o l ο π ο ίο ι διοικούντα ι από τον Ρω μαίο στρατηγό (magister militium) Αέτιο. Τον επόμενο χρόνο μια νέα καταστρεπτική επιδρομή στην πεδιάδα του Π άδου καταλήγει στη συνάντηση του βασιλιά τω ν θ ύ ν ν ω ν και του π ά π α Λ έοντα Α ' του Μεγάλου στον ποταμό Μίντσιο. Λίγο αργότερα, στην επιστροφή του από την Π α ννο νία \ ο Α ττίλας πεθ α ί­ νει. Η αυτοκρατορία του σύντομα διαμελίζεται καθώ ς οι γιο ι του μάχονται με­ ταξύ τους για τη διαδοχή του κ αι οι Γερμανοί δορυφόροι της εξεγείρονται. Σε μερικές δεκαετίες οι θ ύ ν ν ο ι εξαφ ανίζονται από την ιστορία, όχι όμως από τη μνήμη τω ν Ε υρ ω π α ίω ν π ο υ επί α ιώ νες θα εξακολουθούν να επικ α λούντα ι έ­ ντρομοι την ανάμνηση της «μάστιγας του Θεού» κ α ι τω ν αιμοδιψ ώ ν ορδών του. Στο μεταξύ ένας άλλος λαός ιππέω ν, οι Ιρανοί που ήρθαν από τον Καύκασο και που οι Ρ ω μαίοι ονόμασαν Α λανούς, όίάβηκαν με τη σειρά τους τον Ρήνο (γύρω στο 406) κ α ι λεηλάτησαν τη Γαλατία -ό π ο υ ο Αέτιος τους χρησιμοποίησε ως μι­ σθοφόρους εναντίον τω ν θ ύ ν ν ω ν - προτού κατέβουν στην Ισπανία και κ ατόπιν στην Αφρική όπου συγχωνεύτηκαν με τους Βανδάλους. Η προώθηση αυτή τω ν θ ύ ν ν ω ν π ρ ο ς ανατολάς και π ρ ο ς νότον έθεσε σε κίνη­ ση το μηχανισμό τω ν μεγάλων γερμανικώ ν μεταναστεύσεων. Τρομοκρατημένοι από τη φήμη που προηγείται της προέλασης τω ν θ ύ ν νω ν, αδιάκοπα βαλλόμενοι στα μετόπισθεν τους και σε διαρκή αναζήτηση νέων τόπ ω ν για εγκατάσταση, οι Βάρβαροι διαβαίνουν τα σύνορα π α τώ ντα ς πλέον στα εδάφη της Ρω μαϊκής Αυ­ τοκρατορίας. Σ υχνά συνάπτουν συμμαχική συνθήκη (foedus) με τις αυτοκρατορίκές αρχές ή τους το π ικο ύς αντιπροσ ώ πους τους, η οπ οία τους επιτρέπει να ε­

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Β Α Ρ Β Α Ρ ΙΚ Α Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤΗ ΔΥΣΜ

35

γκατασταθούν, τους παραχω ρεί ένα τμήμα των εδαφών, αναγνω ρίζει τα έθιμά τους και σε αντάλλαγμα αξιώ νει τη συμμετοχή τους στην κοινή άμυνα. Ο ι π ρ ώ το ι π ου τρ έπ ο ντα ι σε φυγή μπροστά στην επίθεση τω ν θ ύ ν ν ω ν είνα ι οι Βησιγότθοι του Δούναβη. Μ όλις περνούν τον ποτα μ ό π αίρνουν την άδεια α­ πό τους Ρω μαίους να εγκατασταθούν στη ©ράκη. Ωστόσο μετά από επανειλημ­ μένες εξεγέρσεις εναντίον τω ν αρχώ ν π ου τους φ ιλοξενούν κ α ι αφού έφτασαν κ ά π ο ια στιγμή να απειλήσουν την Κ ω νσταντινούπολη, μετακινούνται δυτικά και καταλαμβάνουν την Ιλλυρία. Εκεί, γύρω στο 400, ο βασιλιάς τους Α λάριχος A ' συγκροτεί στρατό κ α ι εισβάλλει για πρώ τη φ ορά στη βόρεια Ιταλία. Α ρχικά πρ ό κειτα ι για σύντομες επιδρομές: ο στρατός του Α λάριχου Α ' ενσκήπτει στις βόρειες ακτές της Α δριατικής, λεηλατεί μερικές π όλεις κ α ι στη συνέχεια αποτραβιέται στις ιλλυρικές βάσεις του. Σ ιγά σιγά όμως, ενόσω η αυτοκρατορική εξουσία αποδεικνύεται ανίσχυρη, η εγκατάσταση τω ν Βησιγότθων γίνετα ι μ ό νι­ μη. Ο Β άνδαλος Στηλίχω ν π ο υ ο Θ εοδόσιος A ' ο Μ έγας είχε τοποθετήσει στο πλευρό του διαδόχου του Ο νώ ριου για να τον βοηθήσει στην άμυνα της Δύσης, συγκρατεί για κ ά π ο ιο διάστημα το κύμα τω ν Βαρβάρων. Ό τα ν όμω ς ο Ο νώ ριος φ ροντίζει να τον δολοφ ονήσουν το 408, τίπ ο τα δεν αντιστέκεται π ια στην κάθοδο τω ν Β ησιγότθων π ρος τη Ρώμη. Τρία χρόνια αργότερα, στη διάρκεια του θέρους, ο Α λάριχος A ' πολιορκεί την πρω τεύουσα της αυτοκρατορίας. Τελικά την καταλαμβάνει το 410 και τη λε­ ηλατεί, αποφεύγοντας όμω ς τις καταστροφές κ α ι τις σφαγές. Το ηθικό πλήγμα δεν είναι λιγότερο δυσβάσταχτο για τους κατοίκους της πόλης. Από εκεί ο Αλά­ ριχος κατευθύνεται π ρ ο ς νότον, με στόχο την κατάκτηση τω ν σιτοβολώνων της Ρώμης, δηλαδή τη Σ ικελία και την Αφρική, και λίγο αργότερα βρίσκει το θάνατο στην Καλαβρία. Ο πεθερός κ αι δ ιά δοχός του Α ταούλφος πα ρ α ιτείτα ι σύντομα από τη να υτι­ κή εκστρατεία π ο υ σχεδίαζε ο Α λά ρ ιχο ς Α '. Α φού παντρεύτηκε την Γκάλλα Π λακίντια, αδελφή του Ο νώ ριου, ο ο π ο ίο ς αναμφίβολα εξαγόρασε έτσι την ανα­ χώρησή του, εγκαταλείπει την Ιταλία, διασχίζει τη νότια Γαλατία, περνά στην Κ αταλω νία κ αι τελικώ ς εγκαθίσταται στην Τουλούζη π ου γίνεται η πρωτεύουσα του πρώ του γερμανικού βασιλείου σε ρω μαϊκό έδαφος. Σύντομα το νέο βασίλειο περιλαμβάνει την Α κουιτανία κ α ι το μεγαλύτερο μέρος της Ιβηρικής Χερσονή­ σου. Το 416, ο διά δοχος του Α ταούλφου Βάλια εγκαινιάζει μια νέα μορφή συν­ θήκης με τη Ρώμη, σύμφω να με την ο π ο ία στα ίδια εδάφη συνυπάρχουν η θεωρη­ τική εξουσία του αυτοκράτορα με την πραγματική εξουσία που ασκεί ο Βάρβα­ ρος βασιλιάς. Έ τσ ι μέχρι τις αρχές του επόμενου αιώνα ο ι Βησιγότθοι βασιλιά­ δες κυβερνούν από την Τουλούζη με τη σύμπραξη Ρω μαίω ν συγκλητικών μια με­ γάλη επικράτεια που διαθέτει πραγματικούς κρατικούς θεσμούς. Η μεγάλη αναταραχή έρχεται το 405-406 όταν, υπό την πίεση τω ν θ ύ ν ν ω ν , άλλοι γερμανικοί λα ο ί ξεχύ νο ντα ι στη Γαλατία. Ε ίνα ι αλήθεια ό τι μέχρι τότε αυτές ο ι «μεγάλες εισβολές» δεν έχουν πλήξει υπερβολικά τον πληθυσμό. Τα βαρβαρικά φύλα δεν ήταν ιδιαίτερα πολυάριθμα. Ο ι κάτοικοι της αυτοκρατο-

Βόρεια -

Θάλασσα

lOYPrOYNAJOl

ΒΑΝΔΑΛΟΙ

___Ατλαντικός

Ο ΓΤΡΟ ΓΟ ΤΘ Ο Ι

Στρατόπεδο jgTOU Αττίλα ,

Ωκεανός Β Η Σ ίΓ Ο Τ θΟ Ι

ΤΤΓΠυ

Μαύρη Θάλαοσα

Κορσική

Σορδηνιο

-Κάπρος

ΒΑΝΔΑΛΟΙ

□

Ρωμαϊκή Αιποιψατορία Διανομή του 395

500 χιλιόμ.

Μεσόγειος

Θάλασσα

ΒΑΡΒΑΡΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΟΜΕΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ ΤΟΝ 5ο ΑΙΩΝΑ

-

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ ΒΑ Ρ Β Α Ρ ΙΚ Α ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΑ Σ Τ Η Δ Υ Σ Η

37

ρίας ήταν συνηθισμένοι να βλέπουν τις ομάδες τω ν Βαρβάρων να εξελίσσονται σε ομόσπονδες οργανώσεις από τη μέσα πλευρά της μεθορίου. Ο ίδιος ο στρα­ τός τω ν Ρω μαίων ήταν σε μεγάλο βαθμό επανδρωμένος από Βαρβάρους κ α ι συ­ χνά διοικούνταν από στρατηγούς π ου ανήκαν στα ίδια φύλα με τους εισβολείς. Αλλωστε π ο λλο ί ήταν οι Β άρβαροι π ο υ ζούσαν από καιρό σε επαφή με τον ρω ­ μαϊκό κόσμο. Το ίδιο ίσχυε κ α ι για τους Βουργούνδιους. Συγγενείς με τους Γότθους, αρχι­ κά εγκατεστημένοι μεταξύ Ό ντερ κ α ι Β ιστούλα και στη συνέχεια στη Σουηβία, περνούν τον Ρήνο το 406 κ αι π α ίρ νο υ ν την άδεια να εγκατασταθούν ω ς ομό­ σπονδοι στην περιοχή του Σ πάγιερ κ αι της Μ αγεντίας όπου σύντομα ασπάζονται τη χριστιανική θρησκεία υπό την αιρετική μορφή του αρειανισμού. Το 436 ο στρατηγός Αέτιος καταστρέφει το πρώ το αυτό βουργουνδιακό βασίλειο χρησιμο­ ποιώ ντας βοηθητικά στρατεύματα επανδρωμένα με θ ύ ν ν ο υ ς και εγκαθιστά τους επιζώντες νοτιότερα (στην Ελβετία κ α ι τη Σ αβοΐα) για να εξασφαλίσει το πλευρό της ρω μαϊκής Γαλατίας από την προέλαση τω ν Αλαμαννών. Εκεί επανασυγκροτείται ένα κράτος που υιοθετεί τον ρω μ αϊκό πολιτισμό και θα παίξει σημαντικό ρόλο στη διάρκεια τω ν τελευταίων ετών της Ρω μαϊκής Αυτοκρατορίας. Κ αταγόμενοι από τις ίδιες περ ιο χές με τους Β ουργούνδιους, οι Βάνδαλοι, που διαβαίνουν κ ι αυτοί τον Ρήνο το 406, περνούν σε αλλεπάλληλα κύματα στην Ευρώπη επιδιδόμενοι συστηματικά σε λεηλασίες και καταστροφές. Το 409 βρί­ σκονται στην Ισπανία στο πλευρό τω ν Σουηβών και τω ν Αλανών. Το 418 όμως συγκρούονται με τον βασιλιά τω ν Βησιγότθων Βάλια ο οποίος, ενεργώντας στο όνομα του Ρω μαίου αυτοκράτορα, συντρίβει το στρατό τους κ αι εξολοθρεύει μέ­ ρος του βανδαλικού πληθυσμού. Ε νώ στο βορειοδυτικό τμήμα της Ισπανίας ι­ δρύεται ένα μικρό σουηβικό κράτος, οι επιζώ ντες συγκεντρώ νονται γύρω από την Κ αρθαγένη κ αι από εκεί, υπό τον βασιλιά τους Γονδέριχο, περνούν στην Αφρική το 429. Κ ατακτούν την επαρχία αυτή και καταλαμβάνουν την Καρχηδόνα όπου ο Γονδέριχος εγκαθιστά την πρω τεύουσα του βασιλείου. Από εκεί ορμώμενοι οι Βάνδαλοι, που εξελίσσονται σε ναυτικούς και πειρατές, κάνουν συνε­ χείς επιδρομές στη Σικελία, την Κορσική, τη Σαρδηνία κ αι τις Βαλεαρίδες. Το 455 ο Γονδέριχος αποβιβάζεται στην Ό σ τια, καταλαμβάνει τη Ρώμη και τη λεηλα­ τεί, αρπάζοντας ακόμη και την επίπλω ση τω ν αυτοκρατορικών ανακτόρων και σέρνοντας στην αιχμαλωσία τη χήρα του Ρω μαίου αυτοκράτορα Βαλεντιανού Γ ' και τις δύο κόρες του. Μ έχρι το θάνατο του Γονδέριχου το 477 οι λεηλασίες εξα­ κολουθούν κ α ι επεκτείνονται στην Α ίγυπτο, την Ιλλυρία κ αι την Ελλάδα.

ΤΟ Δ ΕΥ ΤΕΡΟ Κ Υ Μ Α ΚΑΙ ΤΟ Τ ΕΛ Ο Σ Τ Η Σ Δ Υ ΤΙΚ Η Σ ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Σ Α Υ ΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (476)

Η

ταχεία εξασθένηση της αυτοκρατορίας τω ν θ ύ ν ν ω ν που ακολουθεί το θά­ νατο του Α ττίλα απελευθερώ νει τα υποτελή βαρβαρικά φύλα. Μετά από έ­

38

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

ναν αιώ να απουσίας, οι Ο στρογότθοι επα νεμφ ανίζονται στην ιστορία. Ξαναρ.χίζοντας τη μετανάστευση π ρ ο ς τα δυτικά, φ τάνουν στην Π αννονία, συνάπτουν συμφωνία γειτο νία ς με την Α νατολική Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία κ α ι στη συνέ­ χεια, υπό την ηγεσία του Θ εοδώ ριχου Α ', που ανέβηκε στο θρόνο το 473, εγκα­ θίσ τανται στη Μ ακεδονία α π ’ ό π ο υ θα ξεκινήσουν σύντομα για την κατάληψη της Ιταλίας. Ο ι Φ ράγκοι είναι ήδη γνω στοί στους Ρω μαίους από τον 3ο αιώνα, μετά τις δύο καταστρεπτικές εκστρατείες τους στη Γαλατία {258 και 276). Την εποχή εκεί­ νη δ ια κ ρ ίνο ντα ι ήδη δύο ομάδες φ υλώ ν π ου σύντομα θα εγκατασταθούν στο Βέλγιο (οι Σ άλιοι) κ αι στις όχθες του Ρήνου (οι Ρηπουάριοι) για να προω θηθούν στη συνέχεια προς τον Μ οζέλα και τον Σκάλδη. Συγχρόνω ς τροφ οδοτούν τον ρω μαϊκό στρατό με βοηθητικά στρατεύματα καθώς κ αι με στρατηγούς. Το 410 ο αυτοκράτορας Ο νώ ριος τους αναγνω ρίζει ως ομόσπονδους, αλλά ώς το 480 π ε ­ ρίπου βρίσκονται υπ ό επιτήρηση, και η προώθησή τους ανακόπτεται αρχικά από το νικητή του Α ττίλα Αέτιο κ α ι στη συνέχεια α π ό τον Β ουργούνδιο βασιλιά Γκούντο|.ιπαντ, ενώ στη Δύσή συγκρούονται με το «ρωμαϊκό» βασίλειο της Σουασόν που κυβερνάται από τον Α ιγίδιο τον Γαλάτη κ α ι κ ατόπιν από το γιο του Συάγριο. Αλλοι μικρότερης σημασίας λα ο ί εμφανίζονται με τη σειρά τους βόρεια από τον Δούναβη για να π ά ρ ο υ ν τη θέση τω ν θ ύ ν νω ν: οι Ρόγοι, οι Σκύθες κ α ι ο ι Έ ρουλοι5, ο ι επιδρομές τω ν οποίω ν στην Ιλλυρία και τη βόρεια Ιταλία γίνονται όλο και συχνότερες. Ο ι Α λαμαννοί, που είχαν λάβει πολύ ενεργά μέρος στις επ ι­ δρομές του 3ου αιώνα κ α ι είχαν εγκατασταθεί στη δεξιά όχθη του Ρήνου, διαβαί­ νουν με τη σειρά τους τον ποταμό και εγκαθίστανται στην Αλσατία κ α ι στο Παλατινάτο. Ο ι Φ ράγκοι θα τους σταματήσουν το 496 στη μάχή του Τολμπιάκ. Ούτε τα βρετανικά νησιά γλυτώ νουν από τις μεταναστεύσεις κ αι τις επιδρο­ μές που τώ ρα πλήττουν το σύνολο της Δυτικής Ρω μαϊκής Αυτοκρατορίας. Π ρ ώ ­ το ι λυμαίνονται τη χώ ρα οι Πίκτοι. της Σκω τίας, προμηνύοντας την άφιξη τω ν γερμανικώ ν φύλων από την περιοχή που βρίσκεται στις εκβολές του Ρήνου κ α ι νότια από τη Γιουτλάνδη. Οι Αγγλοι, οι Σάξονες κ α ι οι Γιούτες6 μπαίνουν στη Βρετανία (που επονομάζεται Αγγλία) και επιβάλλουν εύκολα την κυριαρχία τους στα μικρά κελτικά βασίλεια και σ ’ ό,τι απομένει από τη ρωμαϊκή εξουσία, κ α τα ­ λαμβάνοντας αρχικά τις παράλιες ζώνες και προχω ρώ ντας στη συνέχεια στην ενδοχώ ρα όπου ιδρύουν στα τέλη του 5ου αιώ να μικρά ανεξάρτητα βασίλεια. Στο μεσοδιάστημα η Δ υτική Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία έχει επισήμως π ά ψ ει να υφ ίσταται. Στο μεγαλύτερο μέρος του 5ου αιώ να οι αυτοκράτορες δ ια δέχο ­ ντα ι ο ένας τον άλλο με μεγάλη συχνότητα, αλλά στην πράξη η εξουσία ανήκει στους Β αρβάρους στρατηγούς π ο υ διοικούν το στρατό της Ιταλίας. Τ ον Ρικίμερο (456-472), γιο ενός Σουηβού κ α ι μιας Βησιγότθου, διαδέχεται ο Σκίρος Οδόακρο£. ο ο π ο ίο ς γ ια να ισχυροποιήσει την εξουσία του μοιράζει στους σ τρ α ­ τιώ τες του το ένα τρ ίτο τω ν εδαφ ώ ν της Ιταλίας. Ο Ο δόακρος είνα ι εκείνος που, μετά την κατάληψη της Ραβέννας, καθα ιρεί το 476 τον Ρω μύλο Α υνουστύ-

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Β λ Ρ Β Α Ρ Ι Κ Α Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤ Η Δ Υ Σ Η

39

λο, τελευταίο αυτοκράτορα το υ δυτικού ρω μ α ϊκού κράτους. Στην Κ ω νσ τα ντι­ νούπολη ό άυτόκράτοράς της Α νατολικής Ρ ω μ αϊκ ής Α υτοκρατορίας Ζήνω ν, α ­ σταθής κ ι αυτός στο θρόνο κ α ι ανίκ ανος να αντιδράσει στα σχέδια του Οδόακρου, αναγκά ζεται να α π ο δεχτεί το τετελεσμένο γεγονός.

Η ΙΔ ΡΥ ΣΗ ΤΩΝ ΒΑ ΡΒΑ ΡΙΚ Ω Ν ΒΑΣΙΛΕΙΩ Ν ις τελευταίες δεκαετίες το υ 5ου αιώ να κ α ι στις αρχές του επομένου ιδρύο­ ν τ α ι π ά νω στα ερείπια της Δ υτικής Ρ ω μ α ϊκ ή ς Α υτοκρατορίας βαρβαρικά βασίλεια π ο υ δ ια π ο τίζο ντα ι σιγά σιγά από τον πολιτισ μ ό τω ν ηττημένων: τα δύο σημαντικότερα είνα ι το οσ τρογοτθικό βασίλειο του Θεοδώριχου_ Α/ κ αι το φ ραγκικό βασίλειο του Κλόβι λ ' . Η ύπαρξη κ α ι τω ν δύο θα είναι εφήμερη. Για μεγάλο διάστημα υπ οτελείς τω ν θ ύ ν ν ω ν , οι Ο στρογότθοι ανέκτησαν ό ­ π ω ς είδαμε την ανεξαρτησία τους με το θάνατο του Αττίλα. Το 489 ο αρχηγός τους Θ εοδώ ριχος A ' - π ο υ διαπαιδαγω γήθηκε στην Κ ω νσταντινούπολη σύμφω­ να με τα ελληνορω μαϊκά π ρ ό τ υ π α - προτείνει στον Ζήνωνα να διώ ξει από την Ιταλία τον σφετεριστή Ο δόακρο. Με τη συγκατάθεση του αυτοκράτορα της Α να­ τολής εισβάλλει στην ιταλική χερσόνησο, συντρίβει τον Ο δόακρο κοντά στη Βερόνα, τον πολιορκεί στη Ραβέννα κ αι τελικά τον δολοφονεί το 493. Κ ύριος της Ιτα λία ς, ο Θ εοδώ ριχος Α ' φ ρ οντίζει να διατηρήσει μια επίφαση υ π οταγής στην α υτοκρα τορία της Α νατολής. Α λληλογοαφεί με σεβασμό με τον αυτοκράτορα, κόβει χρυσά νομ ίσ μ ατα με την εικόνα του, σέβεται τα προνόμ ια τω ν συγκλητικώ ν, τρέφει κ αι ψ υχαγω γεί τον ρω μ αϊκό λαό κ α ι αποκαθιστά ο ρ ι­ σμένα μνημεία της Ρώμης. Δ ιατηρεί την αυτοκρατορική διοίκηση, τους νόμους κ α ι τα ρ ω μ α ϊκ ά δικαστήρια κ αι δια νέμει αξιώ ματα. Ο ρ γα νώ νει στη Ραβέννα μια πραγματική αυλή στο π ρ ό τυ π ο της Κ ω νστα ντινούπολης και ευνοεί την α ­ νανέωση του ρ ω μ α ϊκο ύ π ο λ ιτισ μ ο ύ π ο υ ε κ π ρ ο σ ω π ο ύ ν ο φ ιλόσοφ ος Βοήθιοζ κ α ι ο ποιητής Κ ασσιόδω ρος. Η θέση του μεταξύ τω ν Β αρβάρων της Δύσης εί­ ν α ι π ο λύ ισχυρή: ξεχ ω ρ ίζει ω ς ο δ ιά δ ο χ ο ς κ α τ ’ ουσ ία ν τω ν αυγούστω ν στο τμήμα τούτο της πρώ ην Ρ ω μ α ϊκ ή ς Α υτοκρατορίας κ α ι με αυτή την ιδιότητα α ­ σκεί ένα π ρ αγμ ατικ ό προτεκτορά το π ά νω στους Γερμανούς βασιλιάδες, που εί­ να ι όλοι ο π α δ ο ί του Αρείου ό π ω ς κ α ι ο ίδιος, με εξαίρεση τους Φ ράγκους π ρ ί­ γκιπες. Σ τις αρχές του 6ου α ιώ να α να χα ιτίζει την προέλαση τω ν Φ ράγκων στην Π ροβη γκία, α π ο κ τά το ν έλεγχο της π ερ ιο χ ή ς π ο υ π ερ ιλ α μ β ά νετα ι ανάμ εσα στους πο τα μ ο ύ ς Ν τυράνς κ α ι Ν τρομ κ αι επιβάλλει ένα πραγματικό πρ ο τεκ το ­ ράτο στο βησιγοτθικό βασίλειο της Ισ π α νία ς. Κ ύριος επίσης της Δ αλμ ατίας, της Π αννονίας, της Ρ α ιτία ς κ α ι του Ν ω ρικού7, δεν του απομένει παρά να κ α τα ­ λάβει τη Γαλατία ώστε να μπορέσει να διεκδικήσει την παλινόρθω ση του αυτοκρατορικού θρόνου της Δύσης. Στη διά ρκεια του μεγαλύτερου μέρους της βασιλείας του, ο Θ εοδώ ριχος Α ' δεν εκδήλωσε π ο λύ μαχητικά τον αρειανισμό του. Α νεκτικός απ ένα ντι στους

Τ

40

ΑΠ Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

π α π ικ ο ύς χρισ τιανούς, τους αφήνει να ασκούν τη θρησκεία τους στις εκκλησίες υπό την καθοδήγηση τω ν επισκόπω ν τους. Αλλά η θρησκευτική διαμάχη ανάμ ε­ σα στην πλειονότητα τω ν Ιταλώ ν που είχαν παραμείνει π ισ το ί στην ορθοδοξία του χρ ισ τια νικ ο ύ δόγμ ατος κ α ι στον π ά π α κ α ι σε μια μ ειονότητα α ρ εια νώ ν Ο στρογότθω ν θα υπονομεύσει το καθεστώ ς του. Π ράγματι το 523 ο αυτοκρ ά το­ ρας της Α νατολής Ιουστίνος κ α ι ο π ά π α ς κηρύσσουν τον αγώ να ενα ντίο ν του α ρειανισ μ ού. Ο Θ εο δώ ρ ιχο ς Α ' α ν τιδ ρ ά κ αι δεν α ρ γεί να π ερ ιπ έσ ει σε μια πραγματική παράκρουση καταδίω ξης. Κ αταγγέλλοντας τις μηχανορραφ ίες της Κ ω νσταντινούπολης, κλείνει πολλές π α π ικ ές εκκλησίες, συλλαμβάνει το ν π ά ­ π α Ιωάννη Α ' ο ο π ο ίο ς π εθ α ίνει στη φυλακή, καταδιώ κει τους εκπροσώ πους της συγκλητικής τάξης και εκτελεί δύο από τους διασημότερους: τον Σ ύμμαχο κ α ι τον φ ίλο του Βοήθιο. Ό τα ν π εθαίνει το 526 αφήνει μια δύσκολη διαδοχή κ αι μια κατάσταση από την ο π ο ία θα επωφεληθεί ο Β υζαντινός αυτοκράτορας Ιουσ τινιανός Α ' για να επιχειρήσει την ανάκτηση της Ιταλίας. Στη διάρκεια τω ν τελ ευ τα ία ς είκοσι ετών του 5ου αιώ να ο Κ λόβις Α ', ένας Σ άλιος Φράγκος αρχηγός, γιος του βασιλιά της Τ ουρναί Χ ιλδέριχου Α ‘, ε π ιχει­ ρεί να θέσει υπό την εξουσία του τα φραγκικά φύλα που είναι εγκατεστημένα βόρεια από τον Λίγηρα. Αφού νικήσει στη Σουασόν τον Γαλατορω μαίο στρατη­ γό Σ υάγριο, διεξάγει εκστρατέίες ενα ντίο ν τω ν Β ουργουνδιώ ν, τω ν Θ ο υ ρ ιγ­ γιώ ν, τω ν Α λαμαννώ ν κ α ι τω ν Β ησιγότθων, τους οπ ο ίο υς συντρίβει στο Βουιγιέ το 507, κ α ι γίνετα ι κ ύρ ιο ς του μεγαλύτερου μέρους της Γαλατίας και τω ν ε­ δαφ ώ ν που βρίσκονται δυτικά και ανατολικά του Ρήνου. Με την ευκαιρία ενός από τους πολέμους του, ο Κ λόβις Α ', ο ο π ο ίο ς έχει π αντρευτεί μια μη αρειανή Β ουργούνδια π ρ ιγκ ίπ ισ σ α , ασ πά ζεται κ ι αυτός τον π α π ικ ό χρ ισ τια νισ μ ό και β απτίζεται στη Ρενς από τον Αγιο Ρεμί. Γεγονός κεφ αλαιώ δους σημασίας και με ευρύτατες π ο λιτικ ές συνέπειες, δεδομένου ό τι ο αρχηγός τω ν Φ ράγκων α ντι­ λαμβάνεται το συμφέρον που είχε να προσ εταιριστεί τους Γ αλατορω μαίους ε­ π ισ κόπους. Κ αθώς οι Φ ράγκοι ασ π ά ζονται σύσσωμοι τη θρησκεία του ηγεμόνα τους, ο Κλόβις Α ' διαθέτει πλέον ισχυρούς προστάτες εναντίον της κυρ ια ρ χία ς τω ν άλλω ν Γερμανών βασιλιάδω ν οι ο π ο ίο ι είναι όλοι αρειανοί. Βέβαιος για την υποστήριξη του π α π ικ ο ύ κλήρου, ο Κ λόβις Α ' μπορεί επίσης να υπολογίζει στη γαλατορω μ αϊκή α ρισ τοκ ρα τία κ αι στον αυτοκράτορα της Α νατολής ο ο ­ π ο ίο ς, βλέποντας στους Φ ράγκους τους π ιθ α νο ύ ς αντιπ ά λους του Θεοδοόριχου Α ', στέλνει στον βασιλιά τους τα διάσημα του υπάτου συνοδευόμενα από τον ε­ ρυθρό μανδύα. Κ ύριος της Γαλατίας ώ ς τα Π υρηναία, με εξαίρεση τη Βρετάνη, τη Σεπτιμανία (η σημερινή Λανγκεντόκ) κ α ι την περιοχή π ου κατέχουν οι Β ουργούνδιοι, ο Κ λόβις Α ’ ορ ίζει πρω τεύουσά του το Π αρίσι. Κ αθώς οι θρησκευτικοί δεσμοί βοηθούν, η συγχώνευση Φ ράγκων και Ρω μαίω ν της επα ρχίας φ αίνεται να συντελέστηκε εδώ πολύ ταχύτερα α π ’ ό,τι στα άλλα βαρβαρικά βασίλεια. Ο Φράγκος βασιλιάς αναλαμβάνει για λογαριασμό του τη ρω μαϊκή διοίκηση π ου είχε αποκατασταθεί από τον Σ υάγριο, διατηρεί το νόμισμα με την αναπαράσταση του

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ ΒΑ Ρ Β Α Ρ ΙΚ Α ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤ Η Δ Υ Σ Η

41

Β υζαντινού αυτοκράτορα και π ρ οσ δίδει μεγάλο κύρος στους σκρίβες* κ αι στα ρω μαϊκά δικαστήρια. Τα π α λα ιά γερμανικά έθιμα δια τυπ ώ νοντα ι γραπτώς. Π α ρ ’ όλα αυτά το βασίλειο του Κ λόβι Α ' παραμένει ένα βαρβαρικά βασί­ λειο όπου η πολιτική ζωή στηρίζεται στην απόλυτη δικαιοδοσ ία του βασιλιάπολέμαρχου και του οπ ο ίο υ η τύχη ορίζεται κυρίω ς από τη βούλησή του. Έ τσι, όταν ο Κ λόβις Α ' π εθα ίνει το 511, η διανομή αυτού του π ροσ ω πικού του αγα­ θού γίνετα ι κατά τη γερμανική συνήθεια ανάμεσα στους τέσσερις γιους του: τον Τιερύ, τον Κ λοδομίρο, τον Χ ιλδεβέρτο και τον Κ λοθάριο (ή Λ οθάριο). Η υ π ο ­ τιθέμενη ενότητα διατηρείται μόνο στο όνομα που δόθηκε σ ’ αυτό το σύνολο: Regnum Francorum , το βασίλειο τω ν Φ ράγκων. Ο πρεσβύτερος Τιερύ λαμβάνει το ανατολικό τμήμα τω ν φ ραγκικώ ν εδα­ φών, με πρω τεύουσα είτε τη Ρενς είτε το Μ ετς, κ αι τις λεκάνες του Ρήνου και του Μ άιν. Ο Κ λοδομίρος, ως β ασ ιλιάς της Ο ρλεάνης, ελέγχει τη ζώνη π ο υ π ε ­ ριλαμβάνεται ανάμεσα στον Λ ίγηρα κ α ι τον Γκαρόν. Ο Χ ιλδεβερτος, εγκατε­ στημένος στο Π αρίσι, κυρ ια ρ χεί στην πεδιάδα του Σηκουάνα και τη Νορμανδία. Τέλος ο Κ λοθάριος βασιλεύει με έδρα τη Σουασόν στην περιοχή που α ν τι­ στοιχεί στο βόρειο τμήμα της π α λιά ς επα ρ χία ς του Βελγίου. Η ιδιαίτερα π ο λύ ­ πλοκη ιστορία τω ν τεσσάρω ν αυτώ ν βασιλείων, μέχρι τη συνένωσή τους από τον Κ λοθάριο Α ' το 588, σ υ μ πίπτει με την εδαφική επέκταση του «βασιλείου τω ν Φράγκων». Ο ι απ ό γο νο ι του Κ λόβι Α ', π ου ισχυρίζονται ότι κατά γονται α πό ένα θρ υλικ ό π ρ ό γο ν ο , το ν Μ εροβαίο (εξ ου μεροβιγγειανή δυναστεία), π ροσαρτούν τη χώ ρα τω ν Β ουργουνδιώ ν, επεκτείνουν το προτεκτοράτο τους στη Θ ουριγγία, τη Σ αξονία κ α ι τη Βαβαρία, ενώ κατά την ανάκτηση της Ιταλίας από τους Β υζαντινούς διεξάγουν α π ο δο τικές εκστρατείες στη Βενετία και τη νότια ιταλική χερσόνησο. Μ ετά την ήττα τους από τους Φ ράγκους κ α ι το θάνατο του βασιλιά τους Α λάριχου Β ' στο Βουγιέ, οι Βησιγότθοι αναγκάζονται να αναδιπλω θούν στην Ισπανία όπου πρωτεύουσά τους είναι πρώ τα η Βαρκελώνη κ αι κ ατόπιν το Τολέ­ δο. Α ρχικά υποτελείς στους Ο στρογότθους της Ραβέννας κ α ι στη συνέχεια ανε­ ξάρτητοι, οι Β ησιγότθοι ηγεμόνες αναπτύσσουν ένα λαμπρό πολιτισ μ ό, αλλά βρίσκονται αντιμ έτω ποι με πολλά εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα: πολέ­ μους εναντίον τω ν Σουηβών, τω ν ανυπότακτω ν Βάσκων και τω ν Β υζαντινώ ν που βρέθηκαν στην Ιβηρική Χ ερσόνησο όταν μια α π ό τις α ντίπ α λες πλευρές τους κάλεσε στη διάρκεια μιας διαμάχης για τη διαδοχή- θρησκευτική αντιπαλό­ τητα ανάμεσα στους αρειανούς Βησιγότθους κ αι τους πα πικ ούς Ισπανορωμαίους μέχρι το ν προσηλυτισμό του βασιλιά Ρεκαρέδου Α ' στον πα π ικ ό χρισ τιανι­ σμό (586)· αντίσταση τω ν αρχηγών της π α λιά ς αριστοκρατίας κ αι εξεγέρσεις των Βησιγότθων δουκών. Εξασθενημένο α π ό τις διαμάχες ανάμεσα στις αντίπαλες αριστοκρατικές π ατριές, το βησιγοτθικό βασίλειο δεν θα μπορέσει να αντισταθεί στην εισβολή τω ν μουσουλμάνω ν π ου έρχονται από το Μ αρόκο στις αρχές του 7ου αιώνα.

42

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ι Α ΣΤΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η

Μ ΕΡΟ ΒΙΓΓΕΙΟ Ι ΚΑΙ Π Ε Π ΙΝ ΙΔ ΕΣ

Μ

ετά το θάνατο του Κ λοθάριου Α ' (563), ο οπ οίος είχε π ρ ο ς στιγμήν αποκαταστήσει την ενότητα του Regnum Francorum, ιδρύονται τρία μακρόβια φραγκικά βασίλεια: η Α υστρασία ανατολικά τω ν ποτα μώ ν Σ ομ και Μεύση, η Νευστρία ανάμεσα στον Σ ομ κ αι το ν Λ ίγηρα κ αι η Β ουργουνδία που π ερ ιλ α μ ­ βάνει τις περιοχές του Σον κ α ι του Ροδανού, καθώ ς κ αι την Ελβετία και τις δ υ ­ τικές Αλπεις. Στο νότο η Α κουιτανία, που δεν είχε περιληφ θεί στη διανομή κ α ι την ο π ο ία διοικούσ αν αποστάτες δούκες, αποτελούσε κυρίω ς έδαφος πρ ο ς λεη­ λασία για τους Βαρβάρους βασιλιάδες. Ε π ί σχεδόν δύο αιώ νες τα διά φ ο ρ α αυτά βασίλεια διαφεντεύουν μονάρχες διεφ θαρμ ένοι, α ιμ ο διψ είς κ αι π ο λύ συχνά α νίκ α νοι, με αποτέλεσμα να φτάσουν στο αποκορύφ ω μά τους οι αδελφ οκτόνοι πόλεμοι και ο ι άγριες θ α να τώ ­ σεις (όπω ς αυτή της βασίλισσας Μ προύνχιλντ την οπ ο ία η α ντίπ α λό ς της Φρεντεγκόντ έδεσε στην ουρά του αλόγου της). Σ ’ αυτή τη σειρά τω ν ζοφερώ ν π ρ ο ­ σ ω πογραφ ιώ ν, εξαίρεση αποτελούν ο Γκοντράν, βασιλιάς της Β ουργουνδίας α­ πό το 561 ώ ς το 593, νικητής τω ν Λ ομβαρδών, τω ν Βησιγότθων κ α ι τω ν Β ά ­ σκων, και κυρίω ς ο Δ αγοβέρτος Α ' που, μεταξύ τω ν ετών 629 κ α ι 639, συνενώ ­ νει υπό την εξουσία του τα τρία φ ραγκικά βασίλεια τα οπ οία κυβερνά, ό π ω ς φαίνεται, με φρόνηση (σύμφω να τουλάχισ τον με το θρύλο π ο υ γεννήθηκε στο μοναστήρι του Σ αιν-Ν τενί του ο π ο ίο υ υπήρξε ευεργέτης) με τη βοήθεια του συμβούλου του Ελουά, επισκόπου της Νουαγιόν. Στη διάρκεια αυτώ ν τω ν αδιά κ ο πω ν συγκρούσεων ανάμεσα σε αντιτιθέμενου ς αδελφούς κ α ι άλλους εστεμμένους αντίζηλους και προκειμένου να κ α τα ­ τροπώ σουν τους α ντιπ ά λο υς τους, οι εκάστοτε βασιλείς επιχειρούσαν να διαφθείρουν τους π ισ το ύς τους, τονώ νοντα ς ταυτόχρονα τη νομιμοφ ροσύνη τω ν δικώ ν τους πολεμιστώ ν. Π ολλαπλασίασαν λο ιπ ό ν τις παραχω ρήσεις εδαφ ώ ν με αποτέλεσμα να χρεοκοπήσουν αυξάνοντας την ίδια ώρα την ισχύ μ ιας α ρ ι­ στοκρατίας η οποία, σε αντάλλαγμα για την προστασία π ου προσέφερε, έθετε υπό την άμεση εξάρτησή της όλους όσοι έδιναν όρκο πίστης (recom m endatio) στον δεσπότη κ αι έξασφ άλιζαν τρόφ ιμ α, ιματισμό ή εδάφη. Α διάκοποι πόλεμοι μάστιζαν τις διάφ ορες αρισ τοκρατικές π ά τριες που συστάθηκαν με αυτό τον τρόπο, οι ο π ο ίο ι εξασθένησαν ακόμα περισσότερο την εξουσία τω ν μοναρχών. Κ άτω από αυτές τις συνθήκες, τα φραγκικά βασίλεια με δυσκολία κ ατορθώ ­ νουν να αντισ ταθούν στην πίεση τω ν εξωτερικώ ν εχθρών τους. Στα τέλη του 6ου αιώ να η Α κουιτανία χάνεται: το ένα τμήμα της καταλαμβάνεται από τους Βάσκους, το υπ ό λο ιπ ο συνενώ νεται με το Τουλουζαίν κ α ι τη Σ επ τιμ α νία υπό την εξουσία ανεξάρτητω ν Φ ράγκων δουκών. Η Αρμορική9 καταλαμβάνεται από κελτικούς πληθυσμούς π ο υ ο ι Α γγλοσάξονες διώ χνουν από την Αγγλία: είναι οι Βρετόνοι, οι ο π ο ίο ι δ ίνο υ ν το όνομά τους στην περιοχή. Σ τις αρχές του 8ου αιώ να τα μεροβιγγειανά εδάφη π ερ ιο ρ ίζο ντα ι στις π εριοχές ανάμεσα στον Ρή­ νο και τον Λίγηρα.

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε ΙΣ ΚΑΙ ΒΑ Ρ Β Α Ρ ΙΚ Α Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤ Η Δ Υ Σ Η

43

Η αύξηση της ισχύος της φραγκικής αριστοκρατίας συνοδεύεται από εκείνη τω ν μαγιορδόμ ω ν11', τω ν μεγάλω ν αυτώ ν αρχόντω ν ο ι οποίοι, ως επικεφαλής της διοίκησης, κατέχουν την ουσιαστική εξουσία μέσα στο βασίλειο. Ο ι πιο επί­ φοβοι είναι οι Π επινίδες, από το όνομα του προγόνου τους Π επίνου του Λαντέν ο οποίος, από την εποχή του Κ λοθάριου Β ' και του γιου του Δαγοβέρτου Α ', διατηρεί επί είκοσι χρ ό νια τα καθήκοντα του μαγιορδόμου στα ανάκτορα της Αυστρασίας. Η δύναμη τω ν Π επινιδώ ν προέρχεται από το τεράστιο μέγεθος και τον πλούτο τω ν γαιοκτησιώ ν που κατέχουν ανάμεσα στους ποταμούς Ρήνο και Μεύση (στη σημερινή Βραβάντη), π ο υ τους επιτρέπουν να συντηρούν π ολυά ριθ­ μο στρατό κ α ι πιστούς. Μ ια πρώτη προσ πάθεια παραγκω νισμού του Μεροβίγγειου βασιλιά αποτυγχάνει το 655, από το 680 όμως ο Π επίνος ο επονομαζόμε­ νος του Ερστάλ ρίχνεται στην κατάχτηση της εξουσίας. Αφού νίκησε στο Τερτρύ (κοντά στη Λαν) τον μαγιορδόμο της Νευστρίας, κληροδοτεί το 714 στον νόθο γιο του Κ άρολο (που σύντομα επονομάστηκε Μ αρτέλος) τη διοίκηση τω ν τριώ ν ανακτόρω ν της Α υστρασίας, της Ν ευστρίας κ α ι της Β ουργουνδίας. Η συντριβή τω ν Αράβων στο Π ουατιέ από το ν Κάρολο Μαρτέλο τού δίνει στα μάτια τω ν συγχρόνων του το ρόλο του υπερασπιστή της χριστιανοσύνης εναντίον του ισλάμ. Αφού κατόρθωσε να πα τά ξει την εξέγερση της νευστριακής αριστοκρα­ τίας, να γίνει κύριος της Α κουιτανίας κ α ι κάτοχος της ουσιαστικής εξουσίας στα τρία φραγκικά βασίλεια, ο Κ άρολος Μ αρτέλος πεθαίνει το 741 έχοντας α ­ νοίξει το δρόμο για την αλλαγή της δυναστείας π ο υ θα πραγματοποιηθεί κάτω από το σκήπτρο του δια δόχου του Π επίνου Γ ' του Βραχύ.

ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΥΜ Α Μ ΕΤΑΝΑΣΤΩΝ (6ος-7ος αιώ νας) εγκατάσταση τω ν γοτθικώ ν κ α ι φ ραγκικώ ν βασιλείω ν στη δυτική Ευρώπη συμπίπτει χρονικά με ένα τρ ίτο κύμα εισβολέων. Π ρώ τοι οι προερχόμενοι από την Π αννονία Λ ομβαρδοί δια σ πούν το 568 τη ρω μαϊκή άμυνα στο Φ ρίουλι και εισβάλλουν στη Βενετία υπό την ηγεσία του βασιλιά τους Αλβοΐνου. Σ κανδι­ ναβικής καταγω γής κατά πάσ α πιθανότητα κ ι αυτοί, εμφανίστηκαν από το ν ίο αιώ να στο κατώ τερο τμήμα του ρου του Έ λβ α κ α ι τον επόμενο αιώ να στον μέσο Δούναβη, για να μην ξα ναγίνει λόγος γ ι’ αυτούς για τα επόμενα 300 χρόνια. Την εποχή της πτώ σης της Δ υτικής Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας καταλαμβάνουν την Π αννονία όπου μετατρέπονται σε ημινομάδες ιππ είς και ασπάζονται τον αρειανικό χριστιανισμό. Στη συνέχεια επανδρώ νουν τα βοηθητικά στρατεύματα τω ν Β υζαντινώ ν στην επιχείρηση της ανάκτησης της Ιταλίας. Εκεί ανακαλύπτουν τον πλούτο αλλά κ αι την αδυναμία μιας χώ ρας που η παρακμή τής οστρογοτθι­ κής ισχύος την ετοιμάζει να περάσει σε π ιο επιτήδεια χέρια. Υ φιστάμενοι και οι ίδ ιο ι την πίεση ενός άλλου λαού της στέπας, τω ν Αβάρων, οι Λ ομβαρδοί τους π α ρ α χω ρ ο ύ ν τα εδάφη τους στην Π αννονία και π α ίρ ­ νουν σύσσωμοι το δρόμο για την ιταλική χερσόνησο. Π ρόκειται για τη μαζική

Η

44

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ι Α Σ Τ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

μετανάστευση ενός ολόκληρου λαού, ο οποίος, υπ ό την κάλυψη μιας στρατιω -, τικής προφυλακής, σε λιγότερο από δύο χρόνια καταλαμβάνει τη Βενετία -τ η ς ο ποία ς ο ι κ άτοικοι καταφ εύγουν στις παράκτιες νησίδες, σημείο εκκίνησης τη ς χιλιόχρονης ενετικής ε π ο π ο ιία ς - κ α ι ολόκληρη ιη ν πεδιά δα του Πάδου, μ α ζί με το Μ ιλάνο. Γύρω στο 640 καταλαμβάνουν τη Γένοβα κ αι ένα χρόνο α ρ γότε­ ρα τη Ραβέννα, ενώ γύρω από το Σ πολέτο και το Μ πενεβέντο σ υγκροτούνται λομβαρδικά δουκάτα ανεξάρτητα από το βασίλειο π ου εγκατέσιησε ο Α λβοΐνος στο βορρά. Δεδομένου ότι ο ι νεοφερμένοι δεν είχαν στο παρελθόν παρά ελάχιστη επαφή με τη ρω μαϊκή κοινω νία, η λομβαρδική κατάχτηση υπήρξε αρχικά καταστρο<:ρική για την Ιταλία. Μόνο κατά τη βασιλεία του Α γιλούλφου (590-616) ο ι Λ ομβαρ­ δοί, που είχαν πλέον ασπαστεί το ν π α π ικ ό χριστιανισμό, άρχισαν να συγκρο­ τούν το κράτος τους, να οργανώ νουν στοιχειώδη διοικητική γραφ ειοκρατία με τη βοήθεια τω ν μελών της ρω μ αϊκής αριστοκρατίας που επέζησαν κ αι να δ ια ­ μορφώ νουν τον δικό τους πολιτισμό. Π ερί το 626 η πρωτεύουσα εγκαθίσταται στην Παβία, π ου τον 8ο αιώ να γίνεται αναμφίβολα η λαμπρότερη πνευματική ε­ στία της δυτικής Ευρώπης, ενώ γύρω από τα βασιλικά ανάκτορα της Μ όντσα α ­ ναπτύσσεται ένα ακόμη σημαντικό κέντρο γραμμάτω ν κ α ι τεχνών. Καθώς οι κατακτητές ήταν ολιγάριθμοι, ο εκρω μαϊσμός τους υπήρξε ταχύς κ α ι η γλώσσα τω ν εισβολέων έσβησε γρήγορα π ρ ο ς όφελος ίω ν λατινικώ ν κ α ι τω ν παραγώ γω ν τους. Π αράλληλα οι Λομβαρδοί βασιλιάδες καταγίνονταν με την προστασία τω ν μοναστηριών και τω ν λογιώ ν, όπ ω ς του «εθνικού» ιστορικού τω ν Λ ομβαρδών Π αύλου του Δ ιακόνου π ο υ στα τέλη του αιώ να θα βρεθεί στην καρολίγγεια αυλή της Α ιξ-λα-Σαπέλ. Κατά τα λοιπά, οι διά δο χοι του Α λβοΐνου ανέπτυξαν π ρ ω τό ­ τυπους θεσμούς, συγκεκριμένα στον τομέα του δικαίου, της τοπικής διοίκησης (το αξίω μ α του δούκα είνα ι κληρονομικό) και της στρατιω τικής οργάνω σης, που θα συνεχιστούν στην Ιταλία ώς τον 1ίο αιώνα. Ο ι Α βαροι, π ο υ έφτασαν στην Π α ννο νία στα ίχνη τω ν Λ ομβαρδών, ήταν στην πλειονότητά τους Τούρκοι καταγόμενοι από τα Α λτάια Όρη. Την πρώ τη εμφάνισή τους την έκαναν στα μέσα του 6ου αιώ να όταν εγκαταστάθηκαν μ ό νι­ μα στον Κ άτω Δούναβη. Ε π ί δύο αιώ νες, ορμώ μενοι από την ουγγρική π εδ ιά ­ δα, επιχειρούν αλλεπάλληλες καταστρεπτικές επιδρομές στη βόρεια Ιταλία, τη Βαβαρία και κυρ ίω ς τα Β αλκάνια όπου υποσκάπτουν τις βυζαντινές δομές, ανοίγοντας έτσι το δρόμο στη σλαβική εγκατάσταση. Α κολουθούνται από έναν άλλο λαό ιπ π έω ν τουρκικής καταγω γής, τους Β ουλγάρους, οι ο π ο ίο ι δ ια β α ί­ νουν τον Δούναβη π ερ ί το 680 κ α ι εγκαθίστανται στη Μ οισία" όπ ου ιδρύουν έ­ να ισχυρό κράτος, αντίπ α λο του Βυζαντίου, Τέλος από το απώ τατο νότιο άκρο της ηπείρου στις αρχές του 8ου αιώ να, καταφ θάνουν ο ι μουσουλμάνοι κατακτητές: οι Αραβες κ α ι ο ι Βέρβεροι. Το 711 ο Τ αρίκ ιμ π ν Ζ ιγιά ντ, ένας π ο λέμ α ρχο ς βερβερικής καταγω γής, π α τά ει στην Ισπανία από το στενό του Γιβραλτάρ, καλεσμένος π ιθ α νό ν από κ ά π ο ιο ν Βησιγότθο π ρ ίγ κ ιπ α για να διώ ξει τον αντίπ α λό του. Το ίδιο έτος τα στρατεύματα

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε ΙΣ ΚΑΙ Β Α Ρ Β Α Ρ ΙΚ Α Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤ Η Δ Υ Σ Η

45

του κ υριεύουν την Κ όρδοβα κ α ι το Τολέδο, ενώ ο Αραβας κυβερνήτης της ε­ π α ρ χ ία ς της Α φρικής, π ο υ πέρασε κ ι αυτός στην Ισπανία, καταλαμβάνει τη Με­ ρίδα κ α ι τη Σεβίλη κ α ι τις θέτει υπό την κ υριαρχία τού Ομεϋάδη χαλίφη της Δ αμασκού. Μέσα σε λίγα χ ρ ό ν ια ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος της Ιβηρικής Χερσονήσου ώς τη γραμμή Κ ο'ί'μπρα-Σαραγόσα-Σαλαμάνκα, πέρα από την ο­ π ο ία έχουν καταφ ύγει π ο λ λ ο ί Β ησιγότθοι αριστοκράτες π ου οργανώ νουν την αντίσταση στη Γαλικία και στην Α στουρία. Ο ι πρώ τες δεκαετίες της μουσουλμανικής εγκατάστασης στα ιβηρίκά εδάφη είναι δύσκολες. Με πολύ κ ό π ο συγκροτούν ο ι κυβερνήτες τις αναταραχές των Βερβέρων κ α ι καταστέλλουν τις εσωτερικές διαμάχες τω ν Αράβων αρχηγών. Ο Α μπντ αλ-Ραχμάν, ο ο π ο ίο ς διασ ώ ζεται από το σφαγιασμό της δυναστείας τω ν Ο μεϋαδών από τους Α μπασίδες, ανακηρύσσεται τελικώ ς εμίρης της Κόρδοβας από τους Σ ύριους στρατιώ τες π ο υ έχουν σταλεί εκεί προς ενίσχυση. Στο μετα­ ξύ οι Αραβες είχαν ήδη αρχίσει να διεισδύουν στη Γαλατία, όπου ο ι πρ οφ υλα ­ κές τους ηττήθηκαν στο Π ουατιέ το 732 από τον Κάρολο Μ αρτέλο, κ α ι να εξα­ πολύουν α π ό τις ακτές της Ισ π α νία ς και της βόρειας Αφρικής επιδρομές ενα­ ντίο ν της Π ροβηγκίας, τω ν ιτα λικώ ν ακτώ ν κ αι τω ν μεγάλων νήσων της δ υτι­ κής Μ εσογείου: της Σαρδηνίας, της Σ ικελίας κ αι της Κορσικής.

ΜΙΑ Ο Π ΙΣΘ Ο ΔΡΟ Μ Η ΣΗ Σ Ε Ε Υ ΡΩ Π Α ΪΚ Η ΚΛΙΜΑΚΑ; κλασική εικόνα της Ε υρώ πης του Π ρώ ιμου Μ εσαίωνα (από το έτος 500 ώς το έτος 1000), ό π ω ς διαδόθηκε από μια ιστοριογραφ ία π ο υ υιοθέτησε α ­ κρ α ίο υ ς χαρακτηρισμούς καθώ ς κ α ι από γενιές ολόκληρες σχολικώ ν εγχειρ ι­ δίω ν, είνα ι αυτή μιας ηπείρου π ο υ πέρασε α π ό τον περίλαμ προ πολιτισμ ό τω ν άστεων, τον οποίο εξάπλω σαν ο ι Ρω μαίοι, στους σκοτεινούς χρόνους της επ ι­ στροφής στη βαρβαρότητα κ α ι στις α ρχαϊκές μεθόδους παραγω γής και ανταλ­ λαγών. Ω στόσο κ α ι π α ρ ’ όλο π ου η εικόνα αυτή δεν είναι στο σύνολό της ανα­ κριβής, θα π ρ έπ ει να γίνουν αρκετές διαφ οροποιήσεις και διαβαθμίσεις δεδομέ­ νου ότι π άσ χει από π ολλές εξαιρέσεις. Σε αδρές γραμμές κανείς δεν αμφισβητεί την οπισθοδρόμηση. Ωστόσο η κ α ­ τάρρευση της Δ υτικής Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας δεν επέφερε από τη μια μέρα στην άλλη την καταστροφή της εμπορευματικής οικονομίας. Ο ι δρόμοι είναι α­ κόμα α νο ιχτο ί κ α ι γεμάτοι α π ό Σ ύρους κ αι Ε βραίους εμπόρους. Η να υ σ ιπ λο ΐα στη Μ εσόγειο π α ρ ο δ ικ ά μόνο π α ρ εμ π ο δ ίζετα ι από τις πειρ α τικές επιδρομές. Επομένω ς τον 6ο αιώ να ο ι μακρινές ανταλλαγές συνεχίζονται. Ο πά π υρ ο ς της Α ιγύπτου, το σικελικό κ α ι το αφ ρικανικό σιτάρι, το ελαιόλαδο της Ισπανίας, τα μ παχαρικά της Ινδίας κ α ι της Κ ίνας, τα βυζαντινά μεταξωτά φ τάνουν στα λιμ ά νια της δυτικής Μ εσογείου κ α ι από εκεί δια νέμονται ώς το βορρά της Γα­ λατίας, στην Α γγλία κ α ι την Ιρλανδία. Α ντιστρόφω ς, οι Σάξονες σκλάβοι που π ρ ο ο ρ ίζο ν τα ι για τις ισπανικές, ιταλικές ή ανατολικές αγορές περνούν από το

Η

46

Α Π Ο ΤΗ Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Βερντέν, τα όπλα κ α ι τα γυαλικά τω ν ρηνανικώ ν χω ρώ ν ακολουθούν τις γαλατο ρ ω μ α ϊκ ές οδούς. Το β υ ζα ντινό χρήμα κ α ι οι το π ικ ές απομιμήσεις του (τοχρυσό νόμισμα) κυκλοφ ορούν παντού στη βαρβαρική Δύση. Μόνο κατά το ν 7ο αιώ να το δίκτυο του διεθνούς εμπορίου πέφ τει σχεδόν σε λήθαργο, αφενός διό τι οι Δ υτικοί δεν έχουν χρυσό για να εξοφλήσουν τις α γ ο ­ ρές τους κ αι αφετέρου διό τι οι α δ ιά κ ο π ο ι πόλεμοι κ α ι η αραβική πειρατεία κ α ­ θιστούν τις χερσαίες κ α ι θαλάσσιες οδούς ανασφαλείς. Αυτή η υποχώρηση τω ν ανταλλαγώ ν παρ ατείνει την τάση που είναι αντιληπτή σε μερικές περιοχές α π ό την εποχή της Ύ στερης Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας11 για αυτόνομη οργάνω ση σε τοπικές μ ικροκοινω νίες γύρω α π ό τα μεγάλα γαιοκτήματα, ενώ ο ι Β άρβαροι έ­ χουν γενικά υιοθετήσει και προσαρμόσει το ρ ω μ αϊκό σύστημα villa. Είτε ο ι ­ διοκτήτης της είνα ι μέλος της π α λ ιά ς επαρχιακής αριστοκρατίας είτε α π όγονος τω ν Β αρβάρων κατακτητώ ν, η έπαυλη περιλαμβάνει στο κέντρο την καλλιεργή­ σιμη ζώνη. π ο υ περιβάλλει την κατοικία του ιδιοκτήτη, τις καλύβες τω ν σκλά­ βων ή τω ν χω ρικώ ν κ αι τα αναγκαία χτίσ ματα για την εκμετάλλευση -τ ο ager-, όλα δε αυτά π ερ ισ το ιχίζο ντα ι α π ό ακαλλιέργητες γαίες κ α ι δάση που π ρ ο ο ρ ί­ ζοντα ι για τη συγκομιδή καρπ ώ ν, το κυνήγι κ αι την ξύλευση - το saltus. Δ ίπ λα σ ’ αυτές τις μεγάλες γαιοκτησίες υ π ά ρ χο υν οι μικρές εκμεταλλεύσεις που κ α λ ­ λιεργούνται από τους ελεύθερους χω ρικούς - τα manere. Η μόνιμη ανασφ άλεια και η μείωση τω ν εμπορικώ ν δραστηριοτήτω ν π ροκά λεσαν την παρακμή τω ν πόλεω ν, π ου υπήρξε πολύ άνιση, ανάλογα με την π ε ­ ριοχή. Στη Μ εγάλη Β ρετανία ο ι πόλεις εξαφ ανίζοντα ι σχεδόν τελείω ς με την αγγλοσαξονική κατάκτηση κ αι τον πολύ έντονο εκγερμανισμό της χώ ρας. Στη Γαλατία τα περισσότερα αστικά συγκροτήματα επιβιώ νουν αλλά με μια μορφή εξαιρετικά περιορισμένη καθώ ς ο ι κ άτοικοι εγκαταλείπουν το μεγαλύτερο τμ ή­ μα της πόλης για να καταφ ύγουν σ ’ έναν οχυρωμένο πυρήνα της. Σ το Ωτέν, για παράδειγμα, το έξι χιλιο μ έτρ ω ν π εριμετρικό τείχος περ ιορ ίζετα ι σε 1.000 μέ­ τρα. Στη Λ ουτέτια, π ου άλλοτε εκτεινόταν σημαντικά στην αριστερή όχθη του Σηκουάνα, ο πληθυσμός αναδιπ λώ νεται στην Ιλ-ντε-λα-Σιτέ15. Στη Νιμ η πόλη π ερ ιο ρ ίζετα ι για κά π ο ιο διάστημα στις αρένες. Το ίδιο συμβαίνει στις ρηνανικές χώ ρες και σ ’ αυτές του Δούναβη. Α ντιθέτω ς, ο ι περισσότερες πόλεις της Ισ πανίας κ α ι της Ιταλίας διατηρούν, αν ό χ ι τις δραστηριότητες της ρω μ αϊκής εποχής, τουλάχιστον τη σημασία τους. Αλλοτε π ά λ ι βλέπει κανείς να γ εν νιο ύ ­ ντα ι ή να αναπτύσ σ ονται στη Δύση πόλεις τω ν οποίω ν η εξέλιξη συνδέεται με την επιλογή τω ν Βαρβάρω ν βασιλιάδω ν να εγκαθιστούν εκεί τις πρω τεύουσες τους; τη Ρενς, τη Σουασόν, την Ορλεάνη κ α ι το Π αρίσι στη Γαλατία, τη Βαρκε­ λώνη, τη Μ έριδα, τη Σεβίλη κ αι κυρίω ς το Τολέδο στην Ισπανία, την Π αβία κ α ι τη Ραβέννα στη βόρεια Ιταλία. Η μεροβιγγειανή κ οινω νία, όπω ς κι εκείνη τω ν γοτθικώ ν βασιλείων, αποτελεί προέκταση της ρω μ αϊκής κ ο ινω νία ς της Ύ στερης Α υτοκρατορίας, δεδομέ­ νου ό τι η εγκατάσταση τω ν Βαρβάρων απ λώ ς επιτάχυνε την τάση τω ν πλέον α ­ δυνάτω ν να αποζητούν την προσ τασ ία τω ν ισχυροτέρω ν. Ο ι Β άρβαροι βασι­

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Β Α Ρ Β Α Ρ ΙΚ Α Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤ Η Δ Υ Σ Η

47

λιάδες στηρίζονται στην επαρχιακή αριστοκρατία που επέζησε της κατάρρευ­ σης της Ρ ω μ α ϊκ ή ς Α υτοκρατορίας γ ια να επανδρώ σουν τη διοίκησή τους, κ α ι ο πλούτος και η μόρφωσή της της επιτρέπουν να μονοπωλήσει τα καθήκοντα τω ν κομήτων (comites) κ α ι το επισ κοπικό αξίω μα. Σιγά σιγά τείνει να συγχωνευτεί με τη γερμανική αριστοκρατία, που π ροέρχεται από την τάξη τω ν πολεμιστώ ν για να αποτελέσει μια νέα τάξη αξιω μ ατούχω ν ευγενών, η οπ οία μοιράζει το, χρόνο, της ανάμεσα στη ζωή του γαιοκτήμονα κ αι την αυλή. Π α ρ ’ όλο που ο χ ρ ισ τια νισ μ ό ς κ α ι οι γερμα νικοί νό μ ο ι προσπάθησαν να π ερ ιο ρ ίσ ο υ ν τις αυθαιρεσίες τω ν αρχόντω ν και να ευνοήσουν την απελευθέρω­ ση, η δουλεία δεν καταργήθηκε με την πτώ ση της Δυτικής Ρω μαϊκής Α υτοκρα­ τορίας, δεδομένου ότι τρ ο φ ο δο τείται ακριβώ ς από τις πολεμικές εκστρατείες κ αι το εμπόριο. Α πλώ ς η κατάσταση τω ν δούλω ν πλησίασε εκείνη τω ν Ρ ω μ α ί­ ω ν ελεύθερων π α ρ ο ίκ ω ν (coloni) της Ύ σ τερης Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Δ ί­ π λ α στους σκλάβους, ο α ριθμός τω ν ο π ο ίω ν συνεχώς μειώνεται, υπ ά ρ χει μία τάξη ελεύθερων χω ρ ικώ ν π ο υ περιλαμ βάνει μ ικροϊδιοκτήτες κ α ι καλλιεργητές οι ο π ο ίο ι, προσδεδεμένοι σε μια εκμετάλλευση μικρώ ν διαστάσεων π ου αποτελεί μέρος τω ν γα ιώ ν του χω ροδεσπότη, υπ ό κ ειντα ι σε καταβολές εισφορών κ αι ανα γκα σ τικ ή εργασία σε α ντά λ λα γμ α της γης κ α ι της π ρ ο σ τα σ ία ς π ο υ το υ ς προσφέρεται. Φ αίνεται ό τι η λιγότερο επιτυχή ς συγχώνευση ανάμεσα στον ρω μαϊκό π ο λ ι­ τισμό και εκείνον τω ν Β αρβάρω ν αφορούσε το επίπεδο τω ν θεσμών. Ε ίναι γε­ γονός ότι οι π ρ ώ τες γερμανικές μοναρχίες έδειξαν μεγάλο σεβασμό απέναντι στην α υτοκρα τορικ ή κληρονομιά. Π ολύ σύντομα όμω ς φάνηκαν τα όρια της ρω μ αϊκής επίδρασης, κ α ι συγκεκριμένα στο ζήτημα της βασιλικής διαδοχής. Η ρω μαϊκή έννοια της res publica, ενός κράτους υπεράνω του ατόμου, α ν π κ α τα στάθηκε α π ό εκείνη μ ιας μ ο να ρ χία ς απόλυτης, κληρονομικής κ α ι π α τρ ο γ ο νι­ κής. Στη φραγκική Γ αλατία ο ηγεμόνας είνα ι ένας πολέμαρχος, η εξουσία του οποίου δεν κάνει καμ ιά διάκριση ανάμεσα στο κράτος, στο άτομό του κ α ι στα αγαθά τού καθενός, και επομένω ς με το θάνατό του το βασίλειο διανέμεται α ­ νάμεσα στα π α ιδ ιά του ό π ω ς ορίζει ο σαλικός νόμος. Ο βασιλιάς εξασφαλίζει τη συντήρηση του ίδιου και της αυλής του μετακι­ νούμενος από τη μια villa στην άλλη, συνοδευόμενος από την προσω πική φ ρου­ ρά του κ α ι από τους π ισ τούς του π ο υ δια χειρ ίζοντα ι το ανάκτορο: κρατικούς λειτουργούς και υψ ηλούς αξιω ματούχους ανάμεσα στους οποίους δεν υπάρχει ακόμα πολύ ξεκάθαρη διάκριση. Ο ι σημαντικότεροι την εποχή τω ν Μεροβιγγείω ν είν α ι ο ρ εφ ερ εν δ ά ρ ιο ς, α ρ χη γό ς τω ν σ κ ρ ιβ ώ ν κ α ι σ υ γχρ ό ν ω ς ν ο τά ρ ιο ς (γραμματέας), ο αρχιθαλαμηπόλος στον οποίο ανατίθεται η φύλαξη του θησαυ­ ρού, ο δια χειρισ τής του οίκου κ αι ο κόμης του στάβλου (κοντόσταβλος), που εί­ να ι αντίσ τοιχα υπεύθυνοι για τους υπηρέτες κ α ι τους στάβλους, κ α ι οι μαρεσάλοι που ασχολούνται με το ιπ π ικ ό κ α ι τον οπλισμό. Επικεφαλής αυτού του π ρ ο ­ σω πικού είνα ι ο μαγιορδόμος, του οποίου ο ρόλος τον 7ο αιώ να δεν θα πάψει. να αυξάνει σε βάρος εκείνου του ηγεμόνα.

48

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Ι χ ο τοπικό επίπεδο η ρω μαϊκή π αρουσ ία εξασφ αλίζεται από ένα π ρ όσ ω πο π ου εμφανίστηκε κατά την Ύ στερη Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία: τον κόμητα. Ο κό-_ μης ασκεί μέσα στα ό ρια της πόλης όλες τις βασιλικές εξουσίες. Π ροεδρεύει στο δικαστήριο τω ν ελεύθερω ν ανθρώ πω ν, συγκροτεί κ α ι δ ιο ικ εί το στρατό, συλλέγει τους φ όρους κ.λπ. Κάθε ελεύθερος άνθρω πος υπόκειχαι σε στράτευ­ ση. Π ρέπει να εξοπλιστεί και να εξασφαλίσει τη συντήρησή του με δικά του έ­ ξοδα. Το ρω μ αϊκό φ ορολογικό σύστημα επιβιώ νει μέχρι τα τέλη του 6ου α ιώ να αλλά, δεδομένου ό τι οι Φ ράγκοι αρνούντα ι την ν.αταβολή του κεφαλικού φ ό ­ ρου, η είσπραξη τα κτικώ ν φόρω ν κατα ργείτα ι α π ό εκείνη την εποχή κ α ι οι ηγε­ μόνες είναι πλέον αναγκασμένοι να αρκούνται στο εισόδημα τω ν γα ιώ ν τους, χους φ όρους π ά νω σχις μεταφορές και τα διά φ ορα διόδια .

Κ ΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΝΕΩΣΗ Τ Η Σ Χ ΡΙΣΤ ΙΑ Ν ΙΚ Η Σ Ε Κ Κ Λ Η Σ ΙΑ Σ τη διάρκεια της α διάκοπη ς αναταραχής κ α ι τω ν πολέμω ν π ου χα ρ α κ τη ρ ί­ ζουν την εποχή τω ν μεγάλω ν μεταναστεύσεων, η Εκκλησία εξασφαλίζει, έ­ να ντι των Β αρβάρων, τη συνέχεια της αποδιαρθρω μένης κρατικής διοίκησης. Κεφαλή της πόλης, ο επίσκοπος αναγκάζεται να φ ροντίζει για τη διατροφή του πληθυσμού, να ιδρύει νοσοκομεία και ξενώ νες για τους ασθενέστερους, να συ­ ντηρεί τα σχολεία και συχνά να α ποδίδει δικαιοσύνη. Γίνεται έχσι πραγματικός, όχι μόνο πνευμ α τικό ς αλλά κ α ι κοσμικός, ηγέτης της κ ο ινω νία ς τω ν άσχεων. Συχνά μάλιστα, χάρη στην προσω πική περιουσία του κ α ι σ' αυχή χου κ αθεδρι­ κού ναού χου οποίου έχει την ευθύνη κ α ι σύμφωνα με τις παραδόσεις της κ ο ι­ νω νικής τάξης από την οπ ο ία προέρχεται, π αίρνει πρω τοβουλίες σε ζητήματα κατασκευής νέω ν κ τιρ ίω ν και εξω ραϊσμού της πόλης. Κ ύριος σκοπός της εκείνη την εποχή είνα ι να αποτελεί το κέντρο της θρησκευτικής ζωής, με τα κοιμητήρια και τις νεκροπόλεις της, χους πολυάριθμ ους ναούς χης, χο καθεδρικό συγκρότημά της, π ου περιλαμβάνει τουλάχιστον τρεις εκκλησίες εκ τω ν ο π οίω ν ένα βαπτιστήριο, κ αι να ασκεί έλεγχο στις αγροτικές ενορίες. Η επιρροή του επισ κ ο π ι­ κού σώματος είναι τέτοια ώστε ο ι Β άρβαροι βασιλιάδες προσπαθούν με κάθε μέσο να προσεταιριστούν το υ ς εκπροσώ πους του. Στη φραγκική Γαλατία, ο χ ρ ι­ στιανός βασιλιάς κατακλύζει τους να ούς με ελεημοσύνες και παραχω ρεί στα εκ­ κλησιαστικά τιμά ρια το π ρ ονόμ ιο της φορολογικής απαλλαγής. Ωστόσο η Εκκλησία υποβαθμ ίζεται τον 6ο αιώ να, ακόμη και στη Γαλατία ό ­ που η θρησκευτική ενότητα διατηρήθηκε χάρη στον πρ ώ ιμ ο προσηλυτισμό τω ν Φ ράγκων στον π α π ικ ό χριστιανισμό. Π ράγματι, ο Κ λόβις Α ' και οι διά δο χο ί του, επιδιώ κοντας να εξασφαλίσουν την υποστήριξη του επισκοπικού σώ ματος και συγχρόνω ς να προσ φ έρουν στους π ισ τούς τους προσοδοφ όρα αξιώ ματα, απ ο κ το ύν τη συνήθεια να διο ρ ίζο υν ο ι ίδιοι τους επισ κ όπους, τους ο π ο ίο υ ς και επιλέγουν από το κοσμικό περιβάλλον τους. Ο ι εθνικές σύνοδοι π ο υ συγκέ­ ντρω να ν τους ιεράρχες γύρω από το ν ηγεμόνα και διατηρούσαν στους κόλπους

Σ

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ ΒΑ Ρ Β Α Ρ ΙΚ Α Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤ Η Δ Υ Σ Η

49

τής Εκκλησίας διοικητική κ α ι π ειθα ρ χική ενότητα π α ύ ο υ ν να συγκαλούνται. Πολλές επισκοπικές έδρες, κ α ι συγκεκριμένα στη νό τια Γαλατία, παραμένουν κενές, ενώ οι πλο ύσ ιο ι γαιοκτήμονες κτίζουν εκκλησίες στα εδάφη τους, ιδιο­ π οιούμ ενοι το δικαίω μα του διορισ μού τω ν ιερέων. Η παρακμή αυτή του επισ κοπικού θεσμού συνοδεύεται από αισθητή πτώση του μορφω τικού επιπέδου κ α ι από υποχώρηση του θρησκευτικού αισθήματος. Π ολλά σχολεία κλείνουν κι εκείνα π ο υ απομένουν παρέχουν χαμηλή εκπαίδευ­ ση. Ο κόσμος δεν διαβάζει π ια και η γλώσσα, στερημένη από τον γραπτό λόγο, απομακρύνεται γρήγορα α π ό τα κλασικά λατινικά. Ο ι ιερείς, συχνά αγράμμα­ τοι, αγνοούν ακόμη κ αι τη σημασία τω ν τυ π ικ ώ ν φράσεων της λειτουργίας την οποία απαγγέλλουν από στήθους. Ενόσω η ύπ αιθρος επ ί μεγάλο διάστημα μέ­ νει έξω από τις διαδικασίες εκχριστιανισ μ ού κ αι ταυτόχρονα η ειδω λολατρία ανακτά έδαφος στις π όλεις, οι π ισ το ί επ ιδ ίδ ο ντα ι όλο κ α ι περισσότερο στη λ α ­ τρεία τω ν λειψάνων, εγγίζοντας τα ό ρια της δεισιδαιμονίας: προσκυνούν ένα κομμάτι υφ άσματος π ου υπ ο τίθεται ότι έχει έρθει σε επαφή με το σώμα ενός α­ γίου- κουβαλούν επάνω τους σαν φ υλακτό λίγη σκόνη π ο υ έξυσαν από έναν τά ­ φο. Η ανάπτυξη αυτής της αφ ελούς ευλάβειας γεννά ένα πραγματικό εμπόριο όπου αφ θονούν ο ι τσαρλατάνοι. Ε νδείξεις μιας ανανέωσης εμφ ανίζονται ωστόσο από τον 6ο αιώνα. Ο μονα­ χισμός, έως τότε διαδεδομένος κυρίω ς στην Ανατολή, γνω ρίζει τον 6ο κ α ι 7ο αι<ύνα μεγάλη ανάπτυξη στο δυτικό τμήμα της πρώ ην Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας, στην κοινοβιακή του βασικώς μορφή. Αφού αρχικά εμφυτευθεί στις ακτές της Π ροβηγκίας, όπου το 410 και το 418 ιδρύονται τα μοναστήρια τω ν νήσων Λερέν και του Σαιν-Β ικτόρ της Μ ασσαλίας, το κίνημα φ τάνει στην Ιταλία και τη Γαλα­ τία, καθώ ς και στην Ιρλανδία π ου μέλλει να γίνει ένα από τα κύρια κέντρα δ ιά ­ δοσης του μοναχισμού, κάνοντας έτσι την είσοδό της στην ευρω παϊκή ιστορία. Η κελτική αυτή χώρα, συγκλονισμένη από τις διαμάχες ανάμεσα στις π ατριές, δέχεται τον 5ο αιώ να το κήρυγμα του Ευαγγελίου από τον Βρετόνο άγιο Π ατρί­ κιο ο οποίος, προτού χειροτονηθεί κ α ι διοριστεί επίσκοπος Ιρλανδίας από τον Αγιο Γερμανό της Ωξέρ το 432, συνελήφθη στη διάρκεια μιας εκστρατείας τω ν Ιρλανδώ ν στη χώ ρα του κ α ι πέρασε έξι χρόνια ως αιχμάλω τός τους. Με το θά ­ νατό του το 461 ο εκχριστιανισμός της νήσου έχει ολοκληρωθεί κ α ι η μοναστική ζωή γνω ρίζει εντυπωσιακή ανάπτυξη. Ε τ σ ι η Ιρλανδία θα αποτελέσει την αφε­ τηρία ενός σημαντικού ιεραποστολικού έργου στην ηπειρωτική Ευρώπη, βασι­ κός παράγω ν του οποίου υπήρξε ο Α γιος Κολουμβάνος. Γεννημένος το 540, χειροτονημένος νεότατος και έχοντας καρεί μοναχός στο Μ πάνγκορ, ο Α γιος Κ ολουμβάνος αναχώρησε από την Ιρλανδία το 590 για τη Γαλατία, όπου ίδρυσε ένα μοναστήρι στο Λ υξέιγ-λε-Μ παιν κ α ι συνέχισε με την εγκατάσταση μονών στο Ρεμιρμόν, στη Ζυμιέζ, στο Σαιντ-Ο μέρ, στη Φ ονταίν, την Κ ουτάνς, το Ζουάρ κ.α. Ο κανόνας που επέβαλε στους μοναχούς ήταν εξαι­ ρετικά αυστηρός, σ υνδυάζοντας τη διαρκή νηστεία και τη σωματική αυτοταπεί­ νωση. Δεν γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Σε ψυχρές σχέσεις με τους επισκόπους του

50

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ι Α ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

φραγκικού βασιλείου, τω ν οπ οίω ν την εξουσία δεν αναγνώ ριζε, αναγκάστηκε το 610 να αυτοεξοριστεί στην Ελβετία και κ ατόπιν στην Ιταλία όπου ίδρυσε το 614* το μοναστήρι του Μ πόμπιο, το οπ ο ίο έμελλε να γίνει το θρησκευτικό κέντρο της Λ ομβαρδίας κ αι να αποκτήσει μεγάλη πνευματική ακτινοβολία. Ακόμη π ιο σημαντική ήταν η επίδραση του Α γίου Βενέδικτου. Γεννημένος στη Νόρτσα της Ιταλίας γύρω στο 480, γιο ς οικογένειας ευγενών, ανατράφηκε στη Ρώμη όπου έλαβε κλασική παιδεία . Σ τα τελευταία χρόνια του 5ου αιώ να α ­ ποφάσισε να απαρνηθεί τον κόσμο κ α ι τα αγαθά του για να ζήσει κοντά στο Σ ουμπιάκο ως ερημίτης, τρ ό π ο ζω ής π ο υ εγκατέλει-ψε για κ ά π ο ιο διάστημα ό ­ ταν οι μοναχοί το υ Βικοβάρο (στο Λ άτιο) ζήτησαν τη βοήθειά του για να επιφ έ­ ρουν μεταρρυθμίσεις στο μοναστήρι τους. Α φού απέτυχε σ ’ αυτή την π ρ ο σ π ά θειά του, ο Β ενέδικτος έφτασε π ερ ί το 529 στο Μόντε Κ ασίνο για να ιδρύσει ε­ κεί το μεγάλο μοναστήρι π ου διηύθυνε ώ ς το θάνατό του κ α ι το οπ οίο θα α π ο τελούσε το π ρ ό τυπ ο όλω ν τω ν μοναστηριώ ν τω ν βενεδικτινώ ν. Σ υνταγμένος σε κ ο ινά λατινικά, ο κ ανόνας που φέρει το όνομά του επιβάλλει στους μοναχούς υποχρεώ σεις λιγότερο καταναγκασ τικές από αυτές του Κολουμβάνου. Ο ι μ ο ­ ναχοί π ρ έπ ει να δώ σουν όρκο εγκράτειας και π ενία ς, να υ π οτα χτούν στο νόμο της σιω πής κ α ι να μ οιράζουν τις ώρες της ημέρας ανάμεσα στην προσευχή, τη χειρω νακτική εργασία για τις ανάγκες του μοναστηριού κ α ι την περισυλλογή. Θεσμοθετημένος από τον π ά π α Γρηγόριο Α ' τον Μέγα, ο κ ανόνας τω ν βενεδι­ κτινώ ν επιβλήθηκε προοδευτικά, σε μια εποχή όπου τα μοναστήρια προσείλκυαν σε όλες τις περ ιο χές της π α λ ιά ς Δ υτικής Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας μεγά­ λο αριθμό π ισ τώ ν που επιθυ μ ο ύσ α ν να διά γο υ ν ευσεβή ζωή στους κ ό λ π ο υ ς μιας κοινότητας απομονω μένης α π ό τον ασεβή κόσμο. Η διάσωση της χριστιανικής πνευματικότητας κ α ι της ελληνορω μαϊκής π ο ­ λιτιστικής παράδοσης από τους μοναχούς πραγματοποιήθηκε με την π α ρ ό τρ υ ν­ ση του π ά π α Γρηγορίου Α ' του Μ εγάλου (540-604), παράλληλα με την εξάπλωση του χριστιανισμού στη Δύση π ο υ ευνοήθηκε από την αύξηση της ποντιφ ικής ε­ ξουσίας. Γόνος μιας οικογένειας π α τρικίω ν της Ρώ μης με στέρεη κλασική π α ι­ δεία κ α ι π ραίτω ρ της πόλης το 572, επέλεξε κ ι αυτός να πουλήσει τα υπάρχοντά του κ α ι ν α αφιερω θεί στη μοναχική ζωή, εγκαθιστώ ντας στο μέγαρό του στον Κ αίλιο λόφο μια κοινότητα βενεδικτινώ ν. Το 590, με το θάνατο του π ά π α Πέλαγίου Β ', η Ρώμη βρίσκεται σε τραγική κατάσταση: ρημαγμένη από την υπερχείλιση του Τίβερη, μαστίζεται από μια επιδημία πανώ λης ενώ ταυτόχρονα α πειλεί­ ται από νέους εισβολείς, τους αρειανούς Λ ομβαρδούς. Ο Γρηγόριος εκλέγεται π ά π α ς με λαϊκή ομοφω νία, αποδεχόμενος το πο ντιφ ικ ό αξίω μα προκειμένου να σώσει την πόλη. Α ναδιοργανώ νει το ανάκτορο του Λ ατερανού από το οποίο α ­ ποκλείει τους κοσμικούς κ α ι αναμορφ ώ νει τον λειτουργικό ψαλμό που θα ο ν ο ­ μαστεί γρηγοριανός. Α ρνείται στον πατριάρχη της Κ ω νσταντινούπολης το δ ι­ καίωμα να αποκαλείται «οικουμενικός» και, μολονότι αποκαλεί τον εαυτό του «υπηρέτη τω ν υπηρετών του Θεού», εδραιώ νει τα πρω τεία της Ρώμης αποστέλ-

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ Β Α Ρ Β Α Ρ ΙΚ Α ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤ Η Δ Υ Σ Η

51

λοντας κληρικούς στις επαρχίες της Δύσης και διακηρύσσοντας το ρόλο του ως θεματοφύλακα του αληθινού δόγματος. Κ υρίω ς όμω ς ο Γρηγόριος Α ' ο Μ έγας είναι ο απόστολος της κηρύγματος του Ε υα γγελίο υ κ α ι του ε κ χ ρ ισ τια νισ μ ο ύ τω ν Β αρβάρω ν. Στη βησιγοτθική Ισπανία ο β ασιλιάς'Ρ εκα ρέδος Α ' αποκήρυξε τον αρειανισμό από το 587 υπό την επίδραση του επισκόπου Λ εάνδρου της Σεβίλης. Στην Ιταλία ο Λ ομβαρδός βασιλιάς Α γιλούλφος, σύζυγος μιας μη αρειανής Βαβαρής πριγκίπ ισ σ ας, ασπάζεται το χριστιανισμό κατά το δόγμα της Ρώμης το 603 κ αι βαπτίζει το γιο του. Στην Α γγλία ο Γρηγόριος στέλνει μια ομάδα μοναχώ ν υπό τον Αυγουστίνο να κηρύξει το Ευαγγέλιο στους Α γγλοσάξονες π ου παραμένουν ειδωλολάτρες. Ο Α υγουστίνος ιδρύει μια εκκλησία στο Κ αντέρμπουρυ, πρω τεύουσα του βασι­ λείου του Κεντ. Ε ίναι το ξεκίνημα ενός εκχριστιανισμού που θα συνεχιστεί σ' ολόκληρη τη διάρκεια του 7ου αιώ να. Π ολυάριθμα αβαεία κ τίζο ντα ι π ου τα υ­ τόχρονα γίνο ντα ι κέντρα διάσωσης του αρχαίου πολιτισμού. Ο εκχρ ισ τια νισ μ ό ς αυτός είν α ι τόσο επιτυχής ώστε στο εξής να είνα ι οι Α γγλοσάξονες μ οναχοί που, σε συναγω νισμό με τους Ιρλανδούς, έρχονται να κηρύξουν το Ε υαγγέλιο στην ηπειρω τική Ευρώπη. Ο π ιο δραστήριος από α υ­ τούς τους ιεραποστόλους π ο υ διέσχισαν τη Μάγχη ήταν ο Β ύνφριντ, ο οποίος ανακηρύχθηκε ά γιο ς με το όνομα Β ο νιφ άτιο ς για το μεγάλο εκχριστιανικό έργο που έφερε εις πέρας από το 715 μεταξύ τω ν πέρα ν του Ρήνου βαρβαρικών φυ­ λών. Υ ποστηριζόμενος από. το υ ς μαγιορδόμους της Α υστρασίας, ίδρυσε μονα­ στήρια, εγκατέστησε επισ κ ο π ές εξαρτώ μενες α π ό την αρ χιεπ ισ κ οπή του στη Μ αγεντία κ α ι αναμόρφω σε τη φραγκική Εκκλησία, π ρ οτού βρει μαρτυρικό θά ­ νατο το 775 στη Φ ριζία στη διάρκεια μ ιας τελευταίας ιεραποστολής σε ειδωλολατρικά εδάφη.

Η Π Ο Λ ΙΤΙΣΤΙΚ Η Π Α ΡΑ ΔΟ ΣΗ ΤΗΝ ΕΠ Ο Χ Η ΤΩΝ ΒΑ ΡΒΑ ΡΙΚ Ω Ν Μ ΟΝΑΡΧΙΩΝ ε τον τρόπο που οι μεγάλες μεταναστεύσεις δεν ανέτρεψαν από τη μια μέ­ ρα στην άλλη τις οικονομικές δραστηριότητες και την κ οινω νία της ρω­ μαϊκής Δύσης, έτσι δεν έφεραν ξα φ νικ ά και το τέλος σε χίλια κ αι παραπά νω χρόνια ελληνορω μαϊκού πολιτισμού. Μ πορεί από τη μια πλευρά ο ι γερμανικές διάλεκτοι να κέρδισαν κ ά π ω ς έδαφος δυτικά από την π α λιά ρω μαϊκή μεθόριο, αλλά στις περισσότερες π εριοχές ο ι Β άρβαροι ήταν πολύ λίγοι για να εμποδί­ σουν τα λα τινικά και τις «κοινές» γλώσσες π ο υ προέρχονταν α π ’ αυτά να επ ι­ βληθούν στο σύνολο τω ν πληθυσμώ ν - εάν υποτεθεί ότι επιδίω ξαν κάτι τέτοιο. Ακόμα κ α ι οι βαρβαρικοί νόμ οι, όπω ς ο κώ δικας του Ε υάριχου Α" κ α ι ο σαλικός νόμος, επηρεασμένοι άλλωστε από το ρω μαϊκό δίκ αιο, θα συνταχθούν στη γλώσσα τω ν ηττημένων. Από την άλλη, δεν υπέστησαν όλες οι π εριοχές της πρώ ην Δ υτικής Ρ ω μ α ϊ­

Μ

52

•ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

κής Α υτοκρατορίας εξίσου έντονα κ αι εξίσου μακροχρόνια τις συνέπειες-·των βαρβαρικών εισβολών και τω ν μεταναστεύσεων. Στην Ιταλία, όπου ο ι επαφ ές με την Ανατολή διατηρήθηκαν (και στη συνέχεια μάλιστα ενισχύθηκαν π ρόσ κα ιρα με τις ανακτήσεις του Ιουστινιανού Α ) και όπου ο χριστιανισμός είχε οικειοποιηθεί ένα σημαντικό μέρος της πνευματικής κληρονομιάς της Α ρχαιότητας, κοσμικοί λόγιοι ό π ω ς ο Βοήθιος κ α ι ο Κ ασσιόδωρος ανέλαβαν τον 6ο α ιώ να να διασώσουν τα ρω μ αϊκά γράμματα. Ο Βοήθιος, γιος ενός Ρω μαίου υπάτου, π ο υ σπούδασε στην Αθήνα και χρημάτισε ανώτερος αξιω ματούχος του Θ εοδώ ριχου Α ', υπήρξε ο τελευταίος π ο υ μετέφρασε φ ιλοσοφ ικά έργα από τα ελληνικά στα λατινικά, συντάσσοντας, α π ό τα βάθη της φυλακής όπου τον είχε ρίξει ο Οστρογότθος ηγεμόνας, την π ρ α γμ α τεία του Π ερί παραμυθίας της φιλοσοφ ίας (De consolatione philosophiae) σε ένα μίγμα στίχω ν και πεζού λόγου. Στο έργο αυτό, καθώ ς και στις πραγματείες του π ά νω στην αριθμητική κ α ι τη θεωρία της μ ου­ σικής ή στις μεταφράσεις τω ν έργων του Αριστοτέλη, θέλησε να συλλέξει για τις μελλοντικές γενιές όλη τη γνώση της αρχαίας επιστήμης και σκέψης, Ο Κασσιόδωρος, επίσης προστατευόμενος του Θ εοδώριχου Α ' πο υ πήρε το αξίω μα το ύ επάρχου του π ρ αιτο ρ ίο υ (praefectus praetorio), αποσύρθηκε το 540 σε ένα είδος μοναστικής ακαδημίας την ο π ο ία ίδρυσε στο Β ιβάριουμ της Κ αλαβρίας, ό χι τό ­ σο για να ζήσει αυτή καθαυτήν την κοινοβιακή ζωή αλλά για να αφιερω θεί στη μελέτη τω ν γραμμάτω ν, απελευθερωμένος από τις υλικές ανάγκες, π ερ ιτρ ιγυ ρ ι­ σμένος από βιβλία, από τα ο π ο ία ο ίδιος κ αι οι σύντροφ οί του έκαναν επιμελη­ μένες αντιγραφές. Σ τις Εισηγήσεις ιερών και θύραθεν γραμμάτων (Institutiones divinarum et saecularium lectionum) κατάρτισε ένα πρόγραμμα σπουδών σε δύο κύκλους -τη ν τριττύα (trivium) κ α ι την τετρακτύα (quadrivium)-, του ο π οίου οι αρχές κατάταξης διατηρήθηκαν σ ’ όλο το Μ εσαίωνα. Στη διάρκεια του 5ου κ αι του 6ου αιώ να τα βησιγοτθικά βασίλεια στάθηκαν επίσης κέντρα διάσω σης κ α ι ανανέωσης της αρ χα ία ς πολιτισ τικής παράδοσης. Το ρόλο αυτό έπα ιξα ν δια δοχικά η Τουλούζη κ α ι στη συνέχεια το Τολέδο, π ρ ο ­ τού ανθήσει στη Σεβίλη στο σταυροδρόμι του 6ου κ αι του 7ου αιώνα μια ισπανορω μαϊκή κουλτούρα, ανοιχτή σ τις ξένες επιρροές και ειδικότερα στη βυζα­ ντινή. Κ υριότερος εκπρόσω πός της είναι ο Ισίδω ρος, που διαδέχτηκε το ν αδελ­ φό του Λέανδρο ω ς α ρ χιεπίσ κοπος της πόλης το 604 και ο οποίος επανέφερε τις σπουδές στην Ιβηρική Χ ερσόνησο. Τα θεολογικά, ερμηνευτικά, γεω γραφ ικά κ α ι ισ το ρ ικ ά σ υγγράμ μα τά του (Μ έγα χ ρ ο νικ ό ν, Ιστορία των Γότθων, τω ν Β ανδάλω ν και των Σουηβών), εκείνα σχετικά με τη χριστιανική αριθμολογία κ α ι την επιστήμη του λό γο υ κ αι κ υ ρ ίω ς ο ι Ε τυμ ολογίες του ( Originum sevi etymologiarum libri) δεν εισάγουν τίπ ο τε το πραγματικά νέο, αλλά συνιστούν μια αληθινή εγκ υκ λοπ αίδεια μεσαιω νικής γνώ σης, συνταγμένη με εξαιρετική φροντίδα κ α ι διατυπω μένη με μεγάλη διαύγεια. Στη Γαλατία ο κλασικός πολιτισ μ ό ς επιβίωσε τω ν γερμανικώ ν εισβολών, κ υ ­ ρίω ς δε στο νότο όπου η αφομοίωση της ρω μαϊκής παράδοσης ήταν κατά π ολύ πρωιμότερη και βαθύτερη. Π α ρ ’ όλο που ο Γρηγόριος τω ν Τουρόνω ν, γόνος ο ι­

Μ Ε Τ Α Ν Α Σ Τ Ε Υ Σ Ε Ι Σ ΚΑΙ ΒΑΡΒΑΡ1Κ Α Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΑ ΣΤΗ Δ Υ Σ Η

S3

κογένειας συγκλητικών της Ωβέρνης, δεν είναι σε θέση να συναγωνιστεί σε πολυμάθεια και γνώση τω ν λατινικώ ν τον Κασσιόδωρο ή τον Ισίδωρο της Σεβίλης, η Ιστορία των Φράγκων (Historia Francorum), τη συγγραφή της οποίας άρχισε το 575, και Τα επτά βιβλία των θαυμάτων φανερώ νουν πνεύμα οξύ και ερευνητικό καθώ ς και μεγάλη πνευματική εντιμότητα. Τον 6ο αιώ να η επέκταση του βασι­ λείου τω ν Φ ράγκων στο νό το δεν επέφερε εκβαρβαρισμό ολόκληρης της Γαλα­ τίας αλλά αντιθέτω ς την π ολιτισ τικ ή ανάκτηση του βορρά. Την εποχή του Χ ιλπέριχου Α ' (539-584), π ο υ συνέθετε ο ίδιος ποιήμ ατα στα λατινικά, το Π ουατιέ εμφανιζόταν ω ς το π ο λιτισ τικ ό κέντρο της Γαλατίας. Μετά από αίτημα της βα­ σίλισσας Ραδεγόνδης, ιδρύτριας του μοναστηριού της. Νορτ-Νταμ, εγκαταστά­ θηκε εκεί ο Ιταλός ποιητής Φ ορτουνάτος, ο ο π ο ίο ς έγινε επίσκοπος και συνέτα­ ξε μία σειρά από έργα: βίους αγίω ν -ε ίδ ο ς συγγράμματος του συρμού στη φ ρ α ­ γκική Γ αλατία-, ένα μακρύ ποίημα γ ια τον Αγιο Μ αρτίνο της Τουρ κ α ι ύμνους για την επίσημη υποδοχή του πραγματικού Σταυρού π ου στάλθηκε από τον Β υ­ ζαντινό αυτοκράτορα Ιουστίνο Β Τον 7ο αιώ να ο πολλαπλασιασμός τω ν πολέμω ν στη μεσημβρινή Γαλατία και η ανάπτυξη στο υπόλοιπο φραγκικό βασίλειο μιας νέας αριστοκρατίας που π α ­ ραμελεί τις φιλολογικές μελέτες προκαλούν μια θεαματική υποχώρηση τω ν κλα­ σικών σπουδών. Τη σκυτάλη της διάδοσης της ρω μαϊκής παράδοσης θα πάρουν τότε η Α γγλία κ α ι η Ιρλανδία. Η ποντιφ ική αποστολή που επιφορτίστηκε το 669 να ολοκληρώσει την οργάνωση της αγγλοσαξονικής Εκκλησίας διευθυνόταν από τον Θεόδωρο τον Ταρσέα κ α ι τον Α δριανό, οι οπ οίοι είχαν και οι δύο γνωρίσει τα ελληνικά κ αι λατινικά γράμματα στις βυζαντινές σχολές της Αθήνας και της Κ αρχηδόνας. Με την παρότρυνσή τους, οι σχολές στοιχειώδους εκπαίδευσης τω ν αβαείων τω ν βασιλείων του Κεντ, του Γουέσεξ και της Ν ορθουμβρίας", όπου οι νεοφώτιστοι λαμβάνουν ήδη τις βασικές γνώσεις τω ν λατινικώ ν, υιοθέτησαν ένα πρόγραμμα π ιο προχωρημένων σπουδών, π ου μεταξύ άλλων περιελάμβανε την εις βάθος εξέταση της μη χριστιανικής γραμματείας. Νέα μοναστήρια ιδρυμένα την εποχή εκείνη, όπω ς αυτά του Γιάρμουθ και του Τζάροου στη Νορθουμβρία, έγιναν ισχυρές εστίες πνευματικής ζωής όπου οι μοναχοί συνέλεγαν και αντέγρα­ φ αν αρχαία κείμενα. Ο Βέδας ο Α ιδέσιμος (673-735) δίδαξε επί πενήντα έτη στο Τζάροου όπου συνέταξε έργα σχετικά με τη γραμματική, την επιστήμη και την ι­ στορία (μεταξύ τω ν οποίω ν την Εκκλησιαστική ιστορία τον έθνονς των Ά γγλω ν / Historia ecclesiastics gentis Anglorum), τα ο π ο ία καθιστούν τον δάσκαλο αυτό τον πρώ το μεγάλο λόγιο του Μ εσαίωνα. Π αράλληλα αναπτύχθηκε στο Γιορκ το μεγαλύτερο κέντρο διδασκαλίας του λατινικού χριστιανισμού, ενώ τα τελευταία χρόνια του 7ου αιώ να κατασκευάζονται στα ιρλανδικά και αγγλικά αβαεία τα πρώ τα αριστουργήματα της βρετανικής μικρογραφ ίας όπω ς η συλλογή ψαλμών του Καντέρμπουρυ. Την εποχή εκείνη η ανανέωση τω ν κλασικώ ν γραμμάτω ν έχει φτάσει στην η­ πειρω τική Ε υρώ πη μέσω της Γαλατίας ό π ο υ την εισήγαγαν οι μοναχοί του Α γί­ ου Κ ολουμβάνου κ α ι ο ι Α γγλοσάξονες λόγιοι. Σ τα μέσα του 7ου αιώ να, στο

54

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ ΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η

τμήμα αυτό της Δύσης οι μόνοι θεματοφύλακες του ελληνορω μαϊκού π ο λ ιτ ι­ σμού έχουν απομ είνει ο ι μοναχοί. Στα scriptoria τω ν αβαείω ν α ντιγρ ά φ ουν ιε-ρά κ α ι εθνικά έργα, τα ο π ο ία διακοσμούν με μικρογραφ ίες εμπνευσμένες εξί­ σου από αρχαία π ρ ό τυπ α, από τη νησιωτική παράδοση της Βόρειας Θ άλασσας καθώ ς κ αι από τη βαρβαρική, αντιπα ρα θέτόντας στυλιζαρισμένα ζώα κ α ι γ εω ­ μετρικά σχέδια. Η επιβίωση κ αι η ανανέωση της αρχαίας παράδοσης είνα ι επίσης έκδηλες και στον τομέα τω ν τεχνώ ν. Ο ι γερμα νικοί πληθυσμοί έφεραν ασφαλώς μαζί τους καινούργιες τεχνικές κ αι νέα έμπνευση, αλλά αυτές αφ ορούν βασικά τις «ήσσονες» τέχνες: κοσμήματα κ α ι αντικείμενα χρ υσ οχοΐα ς μικρώ ν διαστάσεων, όπου κυριαρχούν τα γεω μετρικά σχέδια κ αι ο ι αναπαραστάσεις ζώων. Αυτή η εισαγόμενη τέχνη, π ο λύ διαφορετική από τη ρω μαϊκή αισθητική, θα ανθήσει κ υ­ ρίω ς στη Γ αλατία όπου, επηρεασμένη από τις τοπικές π αραδόσεις, θα δώ σει δημιουργίες π ρ ω τό τυπ ες κ αι π ιο ευμεγέθεις στις οπ οίες εμφ ανίζεται μια στυλιζαρισμένη ανθρώ πινη μορφή. Α ντίθετα στον τομέα της αρχιτεκτονικής και της μνημειακής διακόσμησης θα επικρατήσει η ρω μαϊκή παράδοση, τόσο στα βασίλεια τω ν μεσογειακών χερ ­ σονήσων όσο κ α ι στη φραγκική Γαλατία. Από τα θρησκευτικά κτίσματα κ α ι τα μεροβιγγειανά ανάκτορα ελάχισ τα διασώ ζονται, δεδομένου ότι τα περισσότερα καταστράφηκαν. Αυτό που μας διδάσκουν η αρχαιολογία κ α ι τα σπάνια κ τί­ σματα π ο υ επέζησαν από τις καταστροφ ές κ α ι το χρόνο, είναι ό τι ο 6ος κ α ι ο 7ος αιώ νας σ υμ π ίπ τουν με μια αληθινή αναγέννηση της ρ ω μ αϊκής οικοδομικής κ α ι διακοσμητικής τεχνικής. Ο ι π ρ ίγ κ ιπ ες και οι επίσκοποι κ τίζουν σχεδόν π α ­ ντού εκκλησίες στο π ρ ό τυ π ο τω ν αρ χαίω ν βασιλικών, με την πρόσοψη συχνά περιστοιχισμένη α π ό κω δω νοστάσια, ό π ω ς στα γαλατικά κτίσματα. Η τ ο ιχ ο ­ π ο ιία αποτελείται από μικρές πέτρες κ α ι οριζόντιες στρώσεις τούβλων, Η εσω­ τερική διακόσμηση περιλαμβάνει ψ ηφ ιδω τά, μαρμάρινα κιονόκρανα σμιλεμένα στα εργαστήρια τω ν Π υρηναίω ν, π ερισ τύλια με ζω γραφ ικές αναπαραστάσεις βιβλικώ ν μορφώ ν, γύψ ινες επενδύσεις κ.λπ. Επιτύμβιες στήλες κ α ι σαρκοφάγοι κοσμούνται με γλυπτά όπου αναγνω ρ ίζο νται εξίσου οι επιδράσεις της κ λα σ ι­ κής παράδοσης, της Α νατολής κ α ι της βαρβαρικής αισθητικής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η βυζαντινή Ευρώ πη από τον Ιουστινιανό Α ώς το απ όγειο της μακεδονικής δυναστείας

'

(6ος-11ος αιώνας)

♦ Ενώ στη Λ ύσ η η Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία κ α τα ρ ρ έει, στην Α να το λ ή δ ια τη ­ ρ ε ίτ α ι γύρ ω από το Β υζά ντιο. Ο α υτοκρά τορα ς Ιουσ τινια νός Α ’, μ ε ­ γ ά λ ο ς νομοθέτης π ο υ σ κ ο π εύ ει σ τη ν α ποκα τάστα ση της ενότη τα ς τον χ ρ ισ τ ια ν ικ ο ύ κόσμου, ε π ιχ ε ιρ ε ί να εδρ α ιώ σει την εξο υσ ία της Β υζα ­ ντινή ς Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς σ τη Λ ύσ η , μ ε την κα τά κ τηση το ν 6ο α ιώ να της Α φρικής, της Ιτα λία ς, τμ ή ματος της Ισπανίας, της Σ α ρ δ η νία ς και της Κ ορσική ς. Ο βυζα ντινό ς π ο λ ιτ ισ μ ό ς φ θάνει στο α π ό γειό του. Οι δ ιά δ ο χ ο ι όμω ς του Ιο υ σ τ ιν ια ν ο ύ Α ' κ λη ρ ο νο μ ο ύ ν ένα κρά τος ε ξ α ­ ντλη μ ένο π ο υ α π ε ιλ ε ίτ α ι από την π ρ ο έλα σ η των Β α ρβάρω ν κα ι α να ­ γκ ά ζο ντα ι να π α ρ α ιτη θ ο ύ ν από τη ν ά μυνα της Λύσης. ♦ Α πό τον 7ο α ιώ να η Β υ ζα ντινή Α υ το κ ρ α το ρ ία α να διπ λώ νετα ι στη Μ ικ ρ ά Α σ ία , την Ε λλά δ α κα ι τη Θράκη. Γ ίν ε τ α ι έτσ ι μ ια π ρ α γμ α τ ι­ κή ελ λ η ν ικ ή α υτο κ ρ α το ρ ία , ενώ τα υτόχρ ονα ε γ κ α τ α λ ε ίπ ε ι την Ιτ α ­ λ ία σ τους Λ ομβαρδούς, τη δυτική Α σ ία στους Αραβες, ένα μ έρ ος των Β α λ κ α ν ίω ν στους Σ λάβους. Σ τη διά ρ κ εια του 8ου κα ι του 9ου α ιώ να η α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία σ υ γ κ λ ο ν ίζ ετ α ι από μ ια β α θ ιά θρ η σκευτικ ή κρίση, τη ν εικ ο νο μ α χία . Τ ην π ερ ίο δ ο αυτή επ έρ χ ετ α ι κ α ι η πρώ τη ρήξη μ ε τη ν π α π ο σ ύνη κα ι, στο π λ α ίσ ιο τον θρη σκευτικ ού α ντα γω νισ μ ο ύ α ­ νά μ εσ α στην Κ ω νσ τα ντινο ύ π ο λη κ α ι τη Ρώ μη, δύο Έ λλη νες μ ο να χο ί, ο Κ ύ ρ ιλ λ ο ς κα ι ο Μ εθόδιος, κη ρ ύσ σ ουν το Ε υ α γ γ έλ ιο σ τους σ λα β ι­ κ ο ύ ς λ α ο ύ ς κ α ι δ η μ ιο υ ρ γ ο ύ ν έ ν α α λ φ ά β η τ ο π ρ ο σ α ρ μ ο σ μ έν ο στη γλώ σ σ α τους. ♦ Α π ό το ν 9ο ώς τον 11ο αιώ να το Β υζά ντιο γνω ρ ίζει μ ια ιδ ια ίτερ α λα μ π ρ ή π ερ ίοδο υπό τη μ α κ εδο νικ ή δυνα σ τεία . Η α υτοκρα τορική ε­ ξο υ σ ία εν ισ χ ύ ετ α ι, η δ η μ όσ ια δ ιο ίκ η σ η α να δ ιο ρ γα νώ νετα ι, η οικο-

56

Α ΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ Ι Α ΣΤΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η

νο μ ική ζωή κα ι το εμπόριο α να π τύσ σ οντα ι. Ο εκ σ υγχρ ο νισ μ ό ς τ ο ν σ τρατού κα ι τ ο ν σ τ ό λο ν επ ιτ ρ έπ ει τη ν α πομά κρυνση τω ν Α ράβω ν α -' πό τη Σ υ ρ ία κ α ι τη Μ εσ ο π ο τα μ ία , την ήττα των π ρ ιγκ ίπ ω ν του Κ ιέ β ο ν κα ι την π ρ ο σ ά ρ τη σ η τ ο ν β ο ν λ γα ρ ικ ο ύ κράτους. ♦ Την εποχή τω ν Μ α κ εδό νω ν β α θ α ίνει εξ ά λλ ο υ το χά σ μ α α νά μ εσ α στην Α να το λή κα ι τη Λ ύση. Το 1054 επ έρ χ ετ α ι ένα σ χ ίσ μ α α νά μ εσ α στη χ ρ ισ τ ια ν ο σ ύ ν η της ά ύσ η ς, π ο υ ν π ά γ ετ α ι στον πάπα, κα ι σ ’ α ντήν της. Α να τολή ς, π ο ν ε ίν α ι σ νσπειρω μ ένη γύρ ω από τον π α τρ ιά ρ χη της Κ ω νσ τα ντινούπ ολη ς. Τ ην π ερ ίο δ ο εκ είνη η ελλη νικ ή α υτο κ ρ α το ­ ρ ία γνω ρ ίζει μ ια νέα χ ρ ν σ ή εποχή σ τονς το μ είς της θ εολογία ς, της φ ιλοσ οφ ία ς, της ισ τορ ία ς, της α ρχιτεκτονική ς, της διακόσμησης τω ν εκκλησιώ ν. Η α κ τ ιν ο β ο λ ία κ α ι η επ ίδ ρ α σ η το ν β υζ α ντ ινο ύ π ο λ ιτ ι­ σμού φ τά νουν στα Β α λκ ά νια , τον Κ α ύκ α σ ο , την Ο υκ ρα νία , έω ς κ α ι στην ίδια τη ν Ιτα λία .

νώ η αυτοκρατορία της Δύσης κατέρρευσε, η Ανατολική κατόρθωσε να ε π ι­ βιώσει από τις βαρβαρικές μεταναστεύσεις και να συγκροτηθεί σε μεγάλη με­ σογειακή δύναμη γύρω από την πρωτεύσουσα που ίδρυσε ο Κ ω νσταντίνος Α ' ο Μέγας: την Κ ω νσταντινούπολη ή Βυζάντιο. Στην Αφρική κατείχε την Κ υρηνα ϊ­ κή και την Α ίγυπτο, στην Ασία την Π αλαιστίνη, τη Συρία κ αι τη Μ ικρά Ασία, στην Ευρώπη την Ελλάδα κ αι τη βαλκανική χερσόνησο ώς τον Δούναβη. Οι αυτοκράτορες της Ανατολής θεωρούσαν τους εαυτούς τους κληρονόμους ολόκλη­ ρης της Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Π ροσπαθούσαν με κάθε τρόπο να διατηρή­ σουν τους π ο λιτικ ο ύ ς δεσμούς με τους Βαρβάρους αρχηγούς κ α ι αργότερα με τους βασιλιάδες της Δύσης, συνεχίζοντας να τους απονέμουν επίσημους τίτλους (πατρικίου, υπάτου), ο ι ο π ο ίο ι σε τίποτα βέβαια δεν άλλαζαν την επιβεβλημένη από τα πράγματα ανεξαρτησία αυτών τω ν ηγεμόνων-πολεμιστών.

Ε

Α ΙΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Θ Ρ Η Σ Κ Ε Υ Τ ΙΚ Ε Σ ΔΙΑ Μ Α Χ ΕΣ γκαθιστώ ντας την πρω τεύουσα του κράτους του στο αρχαίο Β υζάντιο, ο Κ ω νσταντίνος Α ' ο Μ έγας την κατέστησε αυτόματα και το κέντρο της χ ρ ι­ στιανικής αυτοκρατορίας. Η Κ ωνσταντινούπολη θα παραμείνει βαθιά σημαδεμέ­ νη από αυτή τη βούληση και θα επωμισθεί το ρόλο του θεματοφύλακα της οικου­ μενικής ορθοδοξίας. Ή δη από την εποχή της βασιλείας του Κ ω νσταντίνου Α ' , ο ίδιος ο αυτοκράτορας παρενέβη στον αγώνα εναντίον του αρειανισμού με τη σύ­ γκληση της Α ' Ο ικουμενικής Συνόδου στη Νίκαια. Μετά το θάνατο του Θεοδόσι­ ου Α ' του Μ εγάλου το 395 κι ενώ οι δύο αυτοκρατορίες απομακρύνονται η μια από την άλλη, στην Α νατολή κυριαρχούν ακόμη ο ι θρησκευτικές αντιπαραθέσεις, συντηρούμενες από τις θεολογικές σχολές που έχουν ιδρυθεί στις έδρες τω ν δύο

Ε

Η Β ΥΖ ΑΝΤ ΙΝ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

57

αντιμαχόμενων πατριαρχείω ν, της Α ντιόχειας και της Αλεξανδρείας. Από την ε­ ποχή του Θεοδόσιου Α ' έρχεται να προστεθεί το πατριαρχείο της Κ ω νσταντι­ νούπολης, που οφείλει τα πρω τεία του στην εγκατάστασή του στην πρωτεύουσα. Οι αποκλίσεις αφορούν π ρ ώ τισ τα το μυστήριο της Αγίας Τριάδας κ α ι ειδικό­ τερα τη διπλή, ανθρώ πινη κ α ι θεία, φύση του Χριστού. Στην. Αντιόχεια ο κλήρος αρνείται τη συνένωση τω ν δύο φύσεων κ α ι πρεσβεύει ότι ο Ιησούς είναι αποκλει­ στικούς άνθρω πος, άποψη π ο υ υιοθετεί το 428 κ αι ο πατριάρχης Κ ωνσταντινου­ πόλεω ς Ν εστόριος. Μ ετά την καταδίκη τους το 43] από την Γ ' Οικουμενική Σύ­ νοδο της Εφέσου, οι νεστοριανοί θα διατηρήσουν την επιρροή τους μόνο στη Συ­ ρία και αργότερα στη μη βυζαντινή Ασία. Σε πλήρη αντίθεση μαζί τους, ο ι μονοφυσίτες, συγκεντρωμένοι γύρω από τον πατριάρχη Αλεξανδρείας Κύριλλο Α υποστηρίζουν την απόλυτη υπεροχή της θείας φύσης του Χριστού. Η απάντηση στη νέα αυτή αίρεση, που θα βρει οπαδούς στις ανατολικές κυρίω ς επαρχίες της αυτοκρατορίας, έρχεται από τη Ρώμη όπου ο π ά π α ς Λέων Α ' υιοθετεί μια ερμη­ νεία που θα γίνει επίσημη στη διάρκεια της Δ ' Οικουμενικής Συνόδου της Χ αλ­ κηδόνας το 451: ο Χ ριστός έχει δύο φύσεις, θεία κ αι ανθρώ πινη, οι οποίες συνυ­ π άρχουν στο πρόσ ω πό του χω ρ ίς να συγχέονται1'. Αν αναλογισθεί κανείς ότι η Σύνοδος αυτή είναι σύγχρονη με τη μάχη στα Κ αταλαυνικά Πεδία, αντιλαμβάνε­ τα ι πόσο διαφορετικά είναι την εποχή αυτή τα προβλήματα του Βυζαντίου από εκείνα της Δύσης. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο αυτοκράτορας αγνοεί την ύπαρξη τω ν Βαρβά­ ρων. Α πλώς τους εκτρέπει σκόπιμα προς τη Δύση. Ο Αρκάδιος, γιος του Θεοδό­ σιου Α ', ο ο ποίος βασιλεύει από το 395, αδιαφ ορεί γ ι’ αυτό το τμήμα της αυτοκρατορικής κληρονομιάς. Μ όνο με την άνοδο στο θρόνο του Λέοντα Α ' του Θρακός το 457 και στη συνέχεια του Ζήνωνα (474-499) βλέπουμε τον αυτοκράτορα να παραμερίζει τις θρησκευτικές διαμάχες και να αρχίζει να αναμιγνύεται στις υπο­ θέσεις της Δύσης: Ε ίνα ι όμω ς πολύ αργά για να εμποδίσει τον Οδόακρο να θέσει οριστικό τέλος το 476 στην εικονική υπόσταση της αυτοκρατορικής Ρώμης. Από το 499 ώ ς το 518 βασίλευσε ο μονοφυσίτης Αναστάσιος ο Δίκορος, ο ο ­ πο ίο ς αφιέρωσε πολλά από αυτά τα χρόνια για να καταστείλει τις στάσεις που προκάλεσε η θρησκευτική πολιτική του. Με το θάνατό του ωστόσο άφησε την αυ­ τοκρατορία ειρηνευμένη κ α ι σε ευημερία. Η αυτοκρατορική εξουσία πέφτει τότε στα χέρια του Μ ακεδόνα Ιουστίνου Α ' , ενός χω ρικού π ου έγινε στρατιώτης, και ο οποίος, με την άνοδό του στο θρόνο, ορίζει αμέσως διάδοχο τον ανιψ ιό του Ιουστινιανό. Φ ροντίζει για τη μόρφωσή του και το 527 τον ονομάζει συναυτοκράτορα. Λ ίγο αργότερα ο Ιουστινιανός διαδέχεται τον Ιουστίνο στο θρόνο.

Ο ΙΟ ΥΣΤΙΝΙΑΝΟΣ ΚΑΙ Η Α Ν Α Κ ΤΗ ΣΗ Τ Η Σ ΔΥ ΣΗ Σ

Σ

τα πρώ τα χρ ό νια της βασιλείας του ο Ιο υστινιανός Α ' ασχολείται με τις εκ­ στρατείες εναντίον τω ν Π ερσών του Χοσρόη Α ' και με την αντιμετώ πιση

58

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

τω ν εσωτερικών προβλημάτων. Σ ύμμαχος του π ά π α , εργάζεται για τη διατήρη­ ση της ενότητας του χρισ τιανισ μ ού, κατα διώ κοντας τους αιρετικούς χ ρ ισ τ ια ­ νούς της Α ιγύπτου κ α ι της Σ υρίας, τους νεστοριανούς, τους Εβραίους και α κ ό ­ μη και τους Έ λληνες φ ιλόσ οφ ους π ου παρέμεναν π ισ το ί στις αρχαίες λατρείες. Στην Κ ω νσταντινούπολη οι θρησκευτικές διαμάχες κ αι οι κ οινω νικ οί α ντα γω ­ νισμοί τροφ οδοτούν φατρίες π ου μεταφ έρονται στον ιππόδρομο με την έντονη αντιπαράθεσ η μεταξύ Π ράσ ινω ν (μ ονοφ υσ ιτώ ν π ο υ υπ οσ τη ρ ίζοντα ι α π ό τα λ α ϊκ ά στρώ ματα) κ α ι Βένετων. Το 532 η διαμάχη μ ετα τρ έπ ε τε σε εξέγερση υ ­ π οχρεώ νοντας τον Ιουσ τινιανό Α ' να κατα φ ύγει στο π α λ ά τι του. Π ρόκειται για τη στάση τού Ν ίκα (από την κραυγή τω ν στασιαστών), η ο π ο ία π ιθα νόν να οδηγούσε σε φυγή τον αυτοκράτορα αν η ενεργητική αυτοκράτειρα Θεοδώρα, μια πρώ ην χορεύτρια, δεν τον παρότρυνε να αντισταθεί. Η Θεοδώρα τονώ νει το ηθικό της αυλής κ α ι αφήνει στους στρατηγούς Ναρσή και Βελισάριο τη φ ρ ο ­ ντίδα να π νίξο υ ν στο αίμα τη λαϊκή στάση. Η γεμόνας θείω δικαιώματι, που αναπαρίσταται με φωτοστέφανο όπω ς ο ι ά­ γιοι και μπροστά στον οποίο όλοι οι υπήκοοι π ρέπ ει να γονατίζουν, ο Ιουστι­ νιανός επιδιώ κει να προσδέσει τις πηγές της εξουσίας του στη ρω μαϊκή νομοθε­ τική παράδοση. Αναθέτει λοιπόν σε μια επιτροπή νομομαθών και αξιω ματούχω ν να κω δικοποιήσουν το υ ς π α λ α ιο ύ ς νόμ ους -π ρ ό κ ε ιτα ι για το ν Ιουστινιάνειο Κ ώδικα (Codes Iustinianus), π ου συγκεντρώνει όλους τους νόμους από την επο­ χή του Α δριανού-, το νομοθετικό έργο του ίδιου του Ιουστινιανού (τις Νεαρές / Novellae) κ α ι τα κείμενα τω ν μεγάλων Ρω μαίω ν νομομαθώ ν (τον Πανδέκτη / Digestae). Α π ’ όλα αυτά αντλούνται οι Ειση'/ήσεις (Institutiones), ένα απλοποιη­ μένο εγχειρίδιο για τους σπουδαστές. Αυτό το corpus juris civilisΙΛαποτελεί τη βάση τω ν γνώσεών μας για το ρω μαϊκό δίκαιο. Π αράλληλα με αυτό το νομοθετικό έργο, π ο υ δεν αποτελεί απλώ ς ένα α π ά ν ­ θισμα - ο κώ δικας χειραφ ετεί σε μεγάλο βαθμό το υ ς δούλους, καταργεί τους ν ό ­ μους π ο υ π ερ ιό ρ ιζα ν την απελευθέρωσή τους, δ ίν ει περισσότερα δικαιώ μ ατα στη σύζυγο κ α ι καθιστά ηπιότερη την π οινική νομ οθεσία-, ο Ιουστινιανός ακο­ λούθησε μια π ο λιτικ ή αναμόρφω σης της δημόσιας διοίκησης, εξαλείφ οντας το αργυρώ νητο τω ν αξιω μάτω ν κ αι απ α ιτώ ντα ς από τους κρατικούς λειτουργούς την π αροχή όρκου στο Ε υαγγέλιο κατά την ανάληψη τω ν καθηκόντω ν τους. Α ναδιοργάνω σε το στρατό και αγωνίστηκε εναντίον τω ν μεγάλων γαιοκτημό­ νω ν που είχαν ιδιοποιηθεί την περιουσ ία του κράτους κ α ι είχαν δημιουργήσει τεράστιες ιδιοκτησίες τις οπ οίες κυβερνούσαν ως απ όλυ τοι άρχοντες. Από την άλλη μεριά, στην προσ π άθειά του να αποκαταστήσει την ενότητα της χρ ισ τια ­ νοσύνης και να προσεταιριστεί την εύνοια της Εκκλησίας, ακολουθεί σκληρή πολιτική εναντίον τω ν ειδολω λατρώ ν, πολλα πλασ ιάζει την κατασκευή εκκλη­ σιώ ν κ α ι μοναστηριώ ν κ αι κηρύσσει τη μαζική καταδίω ξη τω ν μονοφυσιτώ ν, με μοναδικό αποτέλεσμα την όξυνση τω ν α ποσχιστικώ ν τάσεω ν στην Α ίγυπτο, τη Σ υρία κ αι τη Μ εσοποταμία. Το εγχείρημα ωστόσο που θα σφραγίσει τη βασιλεία του, αφού από το 532 ο ι

Η Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

59

αναταραχές πλέον κοπάσουν, είναι η απόπειρα της παλινόρθω σης της παλαιάς Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας στην πλήρη ακμή της. Για να αντεπεξέλθει στο εγχεί­ ρημα αυτό, π ου π ρ οϋποθέτει την ανάκτηση τω ν επαρχιώ ν της Δύσης, ο αυτο­ κράτορας διαθέτει πολυά ριθμ ο και αναδιοργανω μένο στρατό υπ ό τη διοίκηση δύο άξιω ν στρατηγών: του Ναρσή κ α ι του Βελισάριου. Ο στόλος δεν έχει όμοιό του στη Μ εσόγειο κ αι επιτρέπει την εξαπόλυση και τον ανεφοδιασμό μακρινών εκστρατειών. Με αυτή τη στρατιω τική μηχανή στη διάθεσή του κ α ι επωφελούμε­ νος από τη σχετική (και πολύ πρόσκαιρη) ηρεμία που επικρατεί στα περσικά σύ­ νορα, καθώ ς κ αι από τις δυναστικές διαμάχες που εξασθενούν τα βαρβαρικά βασίλεια, από το 533 και εξής ο Ιουστινιανός μπορεί να αρχίσει τις επιθέσεις του εναντίον τω ν π α λα ιώ ν ρ ω μ αϊκώ ν εδαφών της Δύσης. Ξεκινά από την Α φρι­ κή όπου, μετά τις νίκες του Βελισάριου, το βασίλειο τω ν Βανδάλων διαλύεται κ αι αποκαθίσταται η ρω μαϊκή διοίκηση κατά το βυζαντινό πρότυπο, και στη συ­ νέχεια στρέφεται στη Δ αλματία και την Ιταλία. Το 535 ο Βελισάριος αναλαμβά­ νει την κατάχτηση της Σικελίας κ αι της νότιας Ιταλίας. Η Νεάπολη και η Ρώμη καταλαμβάνονται το 536, ενώ μια επιδρομή στα αδρια τικά π αράλια επιτρέπει στους Β υζαντινούς να γίνο υ ν κύρ ιο ι της Λ ομβαρδίας ώ ς το Μ ιλάνο. Τέλος η Ραβέννα πέφ τει το 540. Θα πρέπει ωστόσο να περιμένουμε ώς το 552 για να θέ­ σει τέλος ο Ναρσής στη γοτθική αντίσταση σ ’ ολόκληρη τη χερσόνησο, όταν φτά­ νει σε ενίσχυση με ένα σ τρατό αποτελούμενο κυρίω ς από βαρβαρικά σώματα (θύ ννο υ ς κ αι Λομβαρδούς) μετά από μια αντεπίθεση του Ο στρογότθου βασιλιά Τωτίλα, π ου για ένα διάστημα μάλιστα ανακαταλαμβάνει τη Ρώμη. Λίγο νω ρίτε­ ρα βυζαντινά στρατεύματα αποβιβάζονται μετά από πρόσκληση κάποιου Βησιγότθου π ρ ίγ κ ιπ α στην Ισ π α νία κ αι καταλαμβάνουν το νοτιοανατολικ ό τμήμα της Β α ιτίχή ς'1 μέχρι την Κόρδοβα. Τέλος η Σαρδηνία κ α ι η Κορσική ξα να γίνο­ ντα ι αυτοκρατορικές κτήσεις. Το εγχείρημα της παλινόρθω σης της Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας που ανέλαβε ο Ιο υσ τινιανό ς Α ' φ αίνεται λοιπόν να στέφεται από επιτυχία. Α νακτάται ένα μέρος της ρω μαϊκής Δύσης κ α ι μάλιστα η Ιταλία και η Ρώμη, η καρδιά της παλαιάς αυτοκρατορικής ισχύος. Τα προνόμ ια όσων απομένουν από την παλαιά άρχουσα τάξη αποκαθίσ τα ντα ι. Κ ατά το δεύτερο ήμισυ του 6ου α ιώ να η pax rom ana βασιλεύει στην α υ το κ ρ α το ρ ία α π ό τον Ε υφ ράτη ώ ς τα σύνορα τω ν Α λπεων κ α ι τις παρυφ ές τω ν ερήμων της π αλιάς επαρχίας της Αφρικής. Αλλά οι εκστρατείες του Βελισσάριου κ α ι του Ναρσή εξάντλησαν το θησαυροφυλάκιο και ο αυτοκράτορας υποχρεώ νεται να επιτρέψει στους εισπράκτορες τω ν φόρων να κάνουν συστηματικά χρήση βίας. Π αράλληλα άφησαν ελεύθερο το πεδίο για τους π ιθ α νο ύ ς εισβολείς. Π αρά την «απέραντη ειρήνη» που συνάφθηκε το 532, ο ι σ τρ α τιές το υ Χ οσρόη Α ' λεηλά τησ αν τη Σ υ ρ ία -κ α τ α λ α μ β ά ν ο ν τ α ς την Α ντιόχεια κ α ι σφ άζοντας το υ ς κατοίκους τη ς-, την Κ ομμαγηνή18, τη βυζαντινή Μ εσοποταμία, την Α ρμενία κ α ι την π α λιά επαρχία της Κ ολχίδας. Ο Ιουστινια­ νός κατόρθω σε βεβαίως να περιορίσ ει τις ζημιές κ α ι να επιτύχει την επιστροφή

60

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

τω ν καιεχόμενω ν εδαφ ώ ν καθώ ς κ α ι τη σύναψη πεντηκονταετούς ειρήνης το 561, αλλά με πολύ βαριά οικονομικά ανταλλάγματα. Κ υρίω ς όμως, αφοσιωμένος στην ιδέα της ανασύστασης της Ρω μαϊκής Α υ­ τοκρατορίας, ο Ιουστινιανός παραμέλησε τον κίνδυνο που αποτελούσε η π ρ ο ώ ­ θηση τω ν Σλάβων στα βόρεια σύνορα. Τα ώς τότε ειρηνικά σλαβικά φύλα π ο υ είχαν έρθει από τη λεκάνη του κάτω Δνείστερου άρχισαν να μεταστρέφονται ό ­ ταν πλαισιώ θηκαν κ α ι οργανώ θηκαν από τους Βουλγάρους. Από τότε άρχισαν επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη, αρχικά κατά τη βασιλεία του Ιουστίνου Α ' κ α ι στη συνέχεια την εποχή του δια δόχου του Ιουστινιανού Α Τ ο 547, το 551 κ α ι το 552 ερημώνουν την Ε λλάδα ώς την Π ελοπόννησο κ α ι τις ακτές της Η πείρου, α ­ πειλούν ιη Θεσσαλονίκη, ακόμα κ ι αυτή την Κ ω νσταντινούπολη, ενώ ανατολικότερα ο ι θ ύ ν ν ο ι επιτίθενται στα λιμάνια της Κ ριμαίας, λεηλατούν τη Θράκη κ αι προσπαθούν κι αυτοί να προσβάλουν την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Ό λες αυτές o l επιθέσεις αποκρούονται, αλλά η βυζαντινή Ευρώπη απομένει ρ η­ μαγμένη και έχοντας χάσει τον πληθυσμό της: για να συμπληρωθούν τα κενά ε ί­ να ι αναγκασμένη να προσφερθεί στην πρώτη σλαβική εποίκισή της.

ΟΙ ΔΙΑ ΔΟ Χ Ο Ι ΤΟΥ ΙΟ ΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ Ιουσ τινιανός Α ' π εθα ίνει το 565 αφ ήνοντας στους δια δόχους του μια α υ ­ τοκρατορία εξαντλημένη από τους εισπράκτορες τω ν φ όρω ν, διαιρεμένη α ­ νάμεσα σε μια Δύση προσκολλημένη στους κανόνες της Δ ' Ο ικουμενικής Σ υ νό ­ δου της Χ αλκηδόνας που ανέχεται με δυσφ ορία την εξουσία του μακρινού Βυ­ ζαντινού αυτοκράτορα κ α ι μια Α νατολή όπου ανθούν οι αιρέσεις. Μ ια α υ το ­ κρατορία τέλος απειλούμενη από την προέλαση τω ν Βαρβάρων σ ’ όλα της τα σύνορα: Β ησιγότθοι στην Ισπανία, Μ αυριτανοί στην Αφρική, Αβαροι κ αι Σ λ ά ­ βοι στα Β αλκάνια, Πέρσες στην Ασία. Η βαριά αυτή κληρονομιά δεν επέτρεψε στους επιγόνους του να συνεχίσουν τα μεγαλεπήβολα σχέδια τη ς παλινόρθω σης της Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Σε διαρκή άμυνα, ο Ιουσ τίνος Β ', στη συνέχεια ο Τ ιβέριος Β '-Κ ω νσ τα ντίνος κ αι ο Μ αυρίκιος κατέβαλαν κάθε προσπάθεια ώ ς τα πρώ τα χρ όνια του 7ου αιώ να να διατηρήσουν την αυτοκρα τορία στα ό ρια π ο υ είχε θέσει ο Ιουστινιανός. Τ ις με­ γαλύτερες δυσκολίες τις συνάντησαν στην Ανατολή, στους πολέμους εναντίον τω ν Περσών. Το αντίτιμο της δραστήριας πολιτικής τους στα σύνορα του Ευφράτη ήταν η μεγάλη παθητικότητα στο μέτωπο της Δύσης. Για να αντιμετω πίσει τους Γέπιδες15 π ου είχαν καταλάβει το Σίρμιο, ο Ιουστίνος Β ' (565-578) στρέφει εναντίον τους τούς εξ ανατολώ ν γείτονές τους, τους Αβάρους, κ α ι τους εκ δυσμών Λομβαρ­ δούς. Ο ι π ρ ώ το ι εγκαθίστανται στο Σ ίρμιο, ζητούν οικονομικά ανταλλάγματα από τον αυτοκράτορα και λεηλατούν τη Θράκη κ αι τη Δαλματία. Ο ι δεύτεροι, ε­ πω φ ελούμενοι α π ό τις δυσκολίες π ου αντιμ ετω πίζει η αυτοκρατορία, εισβάλ­

Ο

Η ΒΥ ΖΑΝΤΙΝ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

61

λουν στη βόρεια Ιταλία κ α ι σε ένα μέρος της ιταλικής χερσονήσου. Έ τσ ι από τις κατακτήσεις του Ιουστινιανού, οι Β υζαντινοί διατηρούν μόνο τη Βενετία, την Ίστρια, τη Ραβένννα, τη Ρώμη, τη Ν εάπολη κ α ι την Κ αλαβρία. Ο Μ αυρίκιος (582-602), απορροφημένος από τις εκστρατείες του εναντίον τω ν Περσών, εμπι­ στεύεται την άμυνα και τη διοίκηση της Α φρικής κ α ι της Ιταλίας σε δύο εξάρχους, είδος αντιβασιλέω ν περιβλημένων με όλες τις π ολιτικές και στρατιω τικές εξουσίες, και α ντιπ α ρα θέτει σ τους Λ ομβαρδούς τους Φ ράγκους της Α υστρα­ σίας. Με τον τρ ό π ο αυτό θέτει τις βάσεις της δια δικα σία ς που θα καταλήξει στην εγκατάσταση τω ν Φ ράγκων στην ιταλική χερσόνησο. Ε νώ το 625 ο ι Έ λληνες εκδιώ κοντα ι από την Ισπανία από τους Βησιγότθους βασιλιάδες κ αι έναν αιώ να αργότερα αναγκά ζονται να εκκενώσουν τη βό­ ρεια Αφρική μ προς στην προέλαση τω ν Α ράβων κατακτητώ ν, θα κατορθώ σουν να κρατηθούν στις τελευταίες ιταλικές θέσεις τους ώ ς τα μέσα του 8ου αιώνα. Με μεγάλη βέβαια δυσκολία, δεδομένου ό τι στη λομβαρδική πίεση προστίθεται η αντίσταση του ιταλικού πληθυσμού στην εξουσία του εξάρχου της Ραβέννας. Ο ι κ άτοικοι της χερσονήσου δεν ανέχονται την υποταγή σε ξένους ούτε τον εξελληνισμό που επιβάλλουν ο Ιο υσ τινιανό ς Α ' κ α ι οι διά δοχοί του. Το επακό­ λουθο είναι συχνές εξεγέρσεις από τις ο π ο ίες επω φ ελούνται οι Λ ομβαρδοί βα­ σιλιάδες για να καταλάβουν εδάφη στο εσωτερικό της χερσονήσου, ενώ οι Βυ­ ζα ντινο ί διατηρούν τις θέσεις τους στα πα ρ ά λ ια . Μ ερικοί μάλιστα φ ιλ όδοξοι έξα ρχο ι θα στηριχθούν στη δυσαρέσκεια κ α ι το αίσθημα τω ν Ιταλώ ν για να αποστατήσουν κ α ι ν α αυτοανακηρυχθούν αυτοκράτορες. Τελικά, μετά την πτώση της Μ πολόνια το 728 κ α ι της Ραβέννας το 751, το Β υζάντιο στη βόρεια Ιταλία κατέχει μόνο τη Βενετία. Στο μεταξύ στην Κ ω νσταντινούπολη κ α ι στις ανατολικές επαρχίες της Βυ­ ζαντινής Α υτοκρατορίας, οι αντιθέσεις για τη φορολογική κ α ι θρησκευτική π ο ­ λιτική τω ν αυτοκρα τόρω ν οξύνονται. Το 602 ξεσπά μια σοβαρή κρίση που φ έρ­ νει δ ια δ ο χ ικ ά στην εξουσ ία έναν ημιβάρβαρο α ξ ιω μ α τικ ό της σ τρ α τιά ς του Δούναβη, το ν Φ ωκά (602-610), στη συνέχεια δε το γιο τού εξάρχου της Καρχηδόνας Η ράκλειο (610-641). Μέσα σε λίγα χρ όνια ο Η ράκλειος κατορθώ νει να αποκαταστήσει την κλονισμένη π αρουσία του Β υζαντίου στα διάφ ορα μέτω πα που απειλούνταν από τους Βαρβάρους. Ξ εκινά ένα νικηφόρο πόλεμο εναντίον τω ν Π ερσών π ο υ είχαν καταλάβει την Α ντιόχεια, την Ιερουσαλήμ κ αι την Αλε­ ξάνδρεια και αναγκάζει τους αντιπ ά λο υ ς του να π αραδώ σ ουν όλα αυτά τα εδά­ φη. Το 629, επικυρώ νοντας μια μακρόχρονη εξέλιξη, ο Η ράκλειος εγκαταλείπει τη ρω μαϊκή ονομασία της θέσης του κ α ι υιοθετεί τον ελληνικό τίτλο βασιλεύς με τον οποίο έως τότε χαρακτήριζαν στα ελληνικά τον Πέρση βασιλιά. Από την εποχή εκείνη η Α νατολική Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία είναι ένα ελληνικό βασίλειο όπου η χρήση της λα τινικής γλώσσας π αύει οριστικά.

62

ΑΠΟ ΤΗ ΡΩ Μ Α ΪΚ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥ ΡΩ Π Η

Ο Χ ΡΥ Σ Ο Σ ΑΙΩΝΑΣ Τ Ο Υ ΒΥ ΖΑ Ν ΤΙΟ Υ

Π

αρά τις εσωτερικές δυσκολίες κ α ι τις βαρβαρικές εισβολές η μακρά β α σ ι ­ λεία του Ιουστινιανού Α ' σ υμ πίπτει με μια περίοδο μεγάλης οικονομικής ευημερίας κ α ι λαμπρώ ν επιτευγμάτω ν στον τομέα τω ν τεχνώ ν κ α ι τω ν γρα μ μ ά ­ των. Από τον βυζαντινό αυτό πολιτισ μ ό π ου βρίσκεται στη συμβολή της ρ ω ­ μαϊκής παράδοσης, του ελληνισμού κ α ι τω ν παραδόσεω ν της Ανατολής, δεν θα αναφερθούμε εδώ πα ρ ά στις π ιο «ευρω παϊκές» όψεις του. Κ α τ’ αρχάς η πρωτεύουσα: η Κ ωνσταντινούπολη, η καρδιά της αυτοκρατο­ ρίας που κατέχει πράγματι κεντρική θέση, σε ίση π ερίπου απόσταση από τη με­ θόριο του Δούναβη και τα ανατολικά σύνορα της Μ ικρός Ασίας. Κτισμένη το 330 από τον Κ ωνσταντίνο Α ' σε απομίμηση της Ρώμης, προστατεύεται από την εποχή του Θεοδόσιου Α ' του Μ εγάλου από τριπλό τείχος που την καθιστά απόρθητη. Η πόλη συνοψίζει κατά κ άποιο τρόπο ολόκληρη την αυτοκρατορία, με την έννοια ότι εκεί βρίσκονται το πολιτικό κέντρο, με το αυτοκρατορικό π α λά τι, η σύγκλητος, ο ιππόδρομος, χώ ρος αντιπαράθεσης τω ν πολιτικ ώ ν φατριώ ν μέ­ σω τω ν ομάδων τω ν αμαξοδρόμων, τω ν Π ράσινων κ αι τω ν Βένετων, καθώς κ α ι το οικονομικό κέντρο με τις λιμενικές εγκαταστάσεις του στον Κ εράτιο Κ όλπο και τον Βόσπορο, τα καταστήματά του όπου οι έμποροι διαπραγματεύονται τα π ρ ο ϊό ντα π ου έρχονται α π ’ όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας κ αι τις μακρινές πε­ ριοχές της Δύσης κ α ι της Α νατολής, τα υφαντήρια κ αι τα εργαστήρια τω ν τεχνι­ τώ ν π ο υ κατεργάζονται τα πολύτιμα μέταλλα. Ε ίναι τέλος το θρησκευτικό κ έ­ ντρο, με το πανεπιστήμιο κ α ι τον καθεδρικό ναό της Αγίας Σ οφ ίας. Κτισμένο στη θέση μιας εκκλησίας που καταστράφηκε στη διάρκεια της στάσης του 532, το τεράστιο αυτό οικοδόμημα έχει περίμετρο 300 μέτρα, ύψ ος 50 μέτρα κ α ι στεφα­ νώ νεται από έναν τρούλο με διάμετρο 31 μέτρα. Ε ίνα ι έργο του μαθηματικού Ισίδωρου από τη Μ ίλητο και του αρχιτέκτονα Ανθέμιου από τις Τράλλεις. Ο λο­ κληρώθηκε το 539 κα ι φέρει πλούσια διακόσμηση από πολύχρω μα μάρμαρα (που ήρθαν από τη Μ ικρά Ασία, την Ελλάδα, τη Νουμιδία, την Ιταλία) και χρυσ οπ οί­ κιλτα ψ ηφιδωτά. Στην Κ ω νσταντινούπολη κτίζονται κ α ι άλλοι σημαντικοί να οί όπω ς αυτός της Α γίας Ειρήνης με τους δύο τρούλους και κυρίω ς ο ναός τω ν Αγίων Αποστόλων, που θα καταστραφεί τελείως κατά την άλωση της πόλης από τους Τούρκους το 1453, η Α γία Σ οφ ία ωστόσο, με τον απαράμιλλο πλούτο κ α ι διαστάσεις της, συμβολίζει όλη την ισχύ της αυτοκρατορίας κ α ι του χρ ισ τια νι­ σμού της Ανατολής. Η στρατιω τική ανάκτηση της Ιταλίας και η εγκατάσταση στη Ραβέννα μιας πραγματικής αυλής γύρω από τον έξαρχο είχαν ως αποτέλεσμα τη διάδοση της βυζαντινής τέχνης κ α ι του πολιτισ μ ού στη χερσόνησο. Στη Ραβέννα, που είχε γίνει η δεύτερη πρω τεύουσα της αυτοκρατορίας, η βυζαντινή επιρροή είχε ήδη εκδηλωθεί την περίο δο τω ν βαρβαρικών βασιλείων, κ α ι κ υρίω ς την εποχή του Θ εοδώ ριχου Α '. Στη διά ρκ εια όμω ς της βασιλείας του Ιουστινιανού Α ', η πόλη σ τολίζεται με μ εγαλόπρεπους να ούς, όπ ω ς οι εκκλησίες του Αγίου Β ιταλίου,

Η Β ΥΖ ΑΝΤ ΙΝ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

63

του Αγίου Α πολλιναρίου του Π αλαιού κ α ι του Αγίου Α πολλιναρίου του Νέου. Τον καθαρά βυζαντινό χαρακτήρα τω ν μνημείων αυτών μαρτυρούν η χρήση των τούβλων και η ξυλοδεσιά π ου επιτρέπουν την ανύψωση τω ν τοίχω ν και το ά ­ νοιγμα μεγάλων παραθύρω ν, ο νάρθηκας κ α ι η πολυγω νική αψίδα, καθώ ς και η πλήρης απουσία εξωτερικού διάκοσμου σε αντίθεση με το πλούσιο εσωτερικό. Ψ ηφιδω τά από μικρούς γυάλινους κύβους χρω ματισμένους με οξείδια μετάλλου κοσμούν τα κλίτη, τις αψ ίδες κ α ι τους τρούλους κ αι συνθέτουν πολυπ οίκιλα διακοσμητικά σύνολα, στα ο π ο ία εναλλάσσονται γεωμετρικά σχέδια, σκηνές της Π αλαιάς κ αι της Καινής Διαθήκης καθώ ς κ αι αναπαραστάσεις από την αυτοκρατορική αυλή. Χ αρακτηριστικό παράδειγμα είναι το περίφημο ψηφιδωτό της εκκλησίας του Αγίου Β ιταλίου όπου εμφ ανίζονται ο Ιουστινιανός Α ' και η Θεο­ δώρα με επίσημη ενδυμασία, περιστοιχισμένοι από τον επίσκοπο Μ αξιμιανό και άλλα πρόσω πα της ακολουθίας τους. Αλλο γνώ ρισμα της ιταλικής τέχνης της βυζαντινής εποχής είναι η απουσία αγαλμάτων, πράγμα που έρχεται σε μεγάλη αντίθεση με τη ρωμαϊκή παράδοση και προφ ανώ ς οφείλεται στην απαγόρευση εκ μέρους της Εκκλησίας κάθε ανα­ παράστασης που μπορεί να θυμίσει τους ειδω λολατρικούς πολιτισμούς, ελληνι­ κό ή ρωμαϊκό. Η γλυπτική δεν εξαφανίζεται, αλλά περιορίζεται στα ανάγλυφα τω ν σαρκοφάγων, στις δαντέλες και τα σκαλίσματα π ο υ κοσμούν τα τέμπλα και τους άμβωνες, καθώ ς και στην επεξεργασία του μετάλλου και του ελεφαντοστού που χαρακτηρίζει τις «ελάσσονες» τέχνες. Για λόγους επίσης θρησκευτικούς, σχετιζόμενους με την επιρροή τω ν μονοφυσιτώ ν -κ α ι όχι από αδεξιότητα τω ν αγιογράφω ν όπω ς κατά καιρούς θεωρήθηκε- η μορφή του Χριστού, ηθελημένα α­ ποθεωμένη και ό χι ανθρώπινη, έλαβε στη βυζαντινή τέχνη μια απρόσω πη και α­ σκητική όψη, σηματοδοτώ ντας μια σαφή ρήξη με την κλασική τεχνοτροπία.

Η ΑΝΑΔΙΠΛΩΣΗ ΤΟΥ 7ου ΑΙΩΝΑ ' όλη τη διά ρκεια του 7ου αιώ να ο Η ράκλειος (που πεθαίνει το 641) κ α ι οι δ ιά δοχοί του είνα ι αναγκασμένοι να αντιμ ετω πίσουν τη γενικευμένη επίθε­ ση τω ν γειτονικώ ν λαών με μια σειρά πολέμω ν από τους οπο ίο υς η αυτοκρατο­ ρία εξέρχεται εδαφ ικά συρρικνω μένη και π ο λιτισ τικ ά μεταμορφωμένη. Ε άν η ανακτημ ένη κ α ι ευημερούσα - ό π ω ς α π ο δ ε ικ ν ύ ε ι η α ρ χ α ιο λ ο γ ία Αφρική παραμένει π ο λιτικ ά στη βυζαντινή σφαίρα επιρροής, η θρησκευτική π ο ­ λιτική τω ν αυτοκρατόρω ν προ κα λεί τη σθεναρή αντίσταση του πληθυσμού. Ο Η ράκλειος κ α ι οι διά δο χο ί του επιδιώ κουν π ρ ά γμ α τι να επιβάλουν ένα δόγμα συμφιλίωσης ανάμεσα στο μονοφυσιτισμό κ αι την ορθοδοξία, το οπ οίο δ ια τυ ­ πώθηκε από την Δ 1 Ο ικουμενική Σύνοδο της Χ αλκηδόνας. Δεν γίνεται π ια λ ό ­ γος για μία κ α ι μοναδική φύση του Χ ριστού αλλά για μία μόνο θέληση, από ό ­ που η ονομασία μονοθεληησμός πο ν δόθηκε σ ’ αυτή τη νέα ερμηνεία η οποία ε­ πιβλήθηκε το 638 με αυτοκρατορικό διά ταγμα (την Έκθεση). Από τότε ο αφ ρικα­

Σ

64

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

νικ ός κλήρος θα προσεγγίσει τη Ρώμη κ α ι το 646 ο έξαρχος της Κ αρχηδόνας θα τεθεί επικεφαλής της εξέγερσης. Το ίδιο συμβαίνει στην Ιταλία όπου ο έξαρχος της Ραβέννας στασιάζει ώς το 652. Π ροκειμένου να π ατάξει την ποντιφ ική α ν τ ί­ σταση, ο αυτοκράτορας Κ ώνστας Β ' απάγει τον π ά π α Μ αρτίνο Α ', τον δικάζει για εσχάτη π ροδοσ ία κ α ι τον εξορίζει στη Χερσώνα. Στη συνέχεια, στην π ρ οσπάθείά του να απαλλάξει την ιταλική χερσόνησο από τη λομβαρδική κατοχή, ο Κ ώνστας μεταβαίνει στη Ρώμη και κ α τό π ιν εγκαθίσταται στη Σικελία όπου δο ­ λοφ ονείται το 668. Ε ίνα ι η τελευταία απόπειρα να αποκατασταθεί η βυζαντινή εξουσία στο σύνολο της Ιταλίας, η ο π ο ία και καταλήγει σε διπλή αποτυχία: ο ι Λ ομβαρδοί παραμ ένουν κ ύ ρ ιο ι της χερσονήσου, ενώ τα ιταλικά εδάφη έχουν πληρώσει πολύ ακριβά τη συντήρηση του βυζαντινού στρατού. Έ τσ ι η Ιταλία α ­ πομακρύνεται από το Β υζάντιο, ό π ω ς προηγουμένως και η Αφρική. Αλλά ο π ιο σκληρός αγώ νας για τον βασιλέα είναι αυτός π ο υ διεξάγεται στα ανατολικά κ α ι στα βόρεια σύνορα. Δύο φορές σε διάστημα μικρότερο από είκοσι έτη η αυτοκρατορία ακρωτηριάζεται, χάνοντας τις πλουσιότερες ανατολικές ε­ παρχίες. Μεταξύ 612 και 617 ο ι Πέρσες του Χοσρόη Β ' εισβάλλουν στη Σ υρία, την Π αλαιστίνη και την Α ίγυπτο. Ο Η ράκλειος τις ανακαταλαμβάνει με λαμπρές εκστρατείες, π ου τον οδηγούν το 627 μέχρι την Κ τησιφώντα στον Τίγρη, π ρω τεύ­ ουσα της αυτοκρατορίας τω ν Σασσανιδών. Από το 634 όμω ς ο ι Αραβες ξεκινούν επιθέσεις στα ανακτημένα εδάφη. Μέσα σε λίγα χρόνια καταλαμβάνουν τη Συ­ ρία, την Π αλαιστίνη, την Α ίγυπτο κ α ι τη Μ εσοποταμία. Μετά το θάνατο του Η ράκλειου θα συνεχίσουν την προέλασή τους στην Αρμενία, την ανατολική Μ ι­ κρά Ασία, τα νησιά του Α ιγαίου, τις ακτές της Μ ικράς Α σίας, τη Ρόδο, την Κύ­ προ και σε λίγο στην Αφρική. Το 674 πολιορκούν την Κ ω νσταντινούπολη όπου επί μια τετραετία ο στόλος τους επανεμφανίζεται κάθε χρόνο. Η πόλη χρωστά τη σωτηρία της στα απόρθητα τριπλά τείχη της και κυρίω ς στην αποτελεσματικότητα τω ν βυζαντινώ ν π λο ίω ν που είναι εξοπλισμένα με το περιβόητο «υγρόν πυρ», ένα εμπρηστικό υγρό π ο υ εκτοξεύεται π ά νω στα εχθρικά πλοία από «σίφωνες». Το όπλο αυτό επιφέρει την καταστροφή του στόλου του χαλίφη, αναγκάζοντάς τον να υπογράψ ει ειρήνη με επιβολή οικονομικώ ν όρω ν σε βάρος του. Η αυτοκρατορία έχει σωθεί, αλλά έχει εδαφικά περιοριστεί κ αι εξασθενήσει. Στο εξής και μέχρι τον 8ο αιώ να η κατάσταση παραμένει λίγο ώς πολύ σταθερή. Ο ι βυζαντινές στρατιές χρειάστηκε να αναχαιτίσουν εξίσου επίφ οβους α ν τι­ π ά λο υ ς κ α ι στα βόρεια του Β οσπόρου. Α ρχικά τους Αβάρους, οι οπ ο ίο ι το 626 κατόρθω σαν να φ τάσουν ώς την Κ ω νσταντινούπολη α π ’ όπου τους απώθησε ο πατριά ρ χη ς Σ έργιος Α '. Κ ατόπιν τους Σλάβους κ α ι στη συνέχεια τους Β ουλγά­ ρους. Ο ι π ρ ώ το ι εισβάλλουν μαζικά στη Μ ακεδονία κ α ι τη βόρεια Ε λλάδα, πλήττοντας στις επιδρομές το υ ς έως και τη Θεσσαλία κ α ι τα νησιά κ α ι υ π οχρ ε­ ώ νοντας τον Κ ώνστα Β ' κ α ι το ν Ιουσ τινιανό Β ' τον Ρινότμητο να εξαπολύ­ σουν εναντίον τους επιθέσεις που α νακόπτουν την ορμή τους. Σ υλλαμβάνονται μάλιστα π ο λλο ί αιχμάλω τοι π ο υ στέλνονται ευθύς στη Μ ικρά Ασία ως μισθο­ φ ό ρ ο ι της α υτοκρα τορίας. Ο ι Β ούλγαροι, κάτω από τη διοίκηση του Ασπα-

Η Β ΥΖ ΑΝΤ ΙΝ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

65

ρούχ, επιχειρούν μια νέα πο ρ εία π ρ ο ς δυσμάς το 660. Ιδρύουν στη Δοβρουτσά ένα βασίλειο το ο π ο ίο σύντομα εκσλαβίζεται και αναγκάζουν τους Β υ ζα ντι­ νούς να εγκαταλείψουν τα σύνορα του Δούναβη. Στα τέλη του α ιώ να η βυζαντι­ νή εξουσία έχει ήδη εκδιω χθεί α π ό ένα τμήμα της βαλκανικής Ευρώπης, ενώ α ­ πειλείται το σύνολο τω ν εδαφ ώ ν της στην περιοχή αυτή. Ο ι Η ρακλείδες π αρ αδίδο υν λο ιπ ό ν στους διαδόχους τους, τους αυτοκράτορες που ανήκουν στη δυναστεία τω ν Ισαύρω ν, μια αυτοκρατορία ακρω τηρια­ σμένη. Π αραδόξω ς η αυτοκρατορία αυτή είναι πιο ομοιογενής, καλύτερα οργα­ νωμένη και κατά συνέπεια π ιο εύκολα υπερασπίσιμη από εκείνη του Ιουστινιανού Α '. Η απώ λεια τω ν πλούσ ιω ν ανατολικώ ν επαρχιώ ν γίνεται φυσικά έντονα αισθητή στην Κ ω νσταντινούπολη όπου θα π ρέπει να βρεθούν υποκατάστατα για το αιγυπτικό σιτάρι, το αφ ρικανικό ελαιόλαδο και τα συριακά υφάσματα: πράγ­ μα που επιτυγχάνεται χάρη κυρίω ς στην ανάπτυξη της καλλιέργειας τω ν δημη­ τριακώ ν στη Θράκη κ αι τη Μ ικρά Ασία. Αλλά η αποκοπή από την Ανατολή δεν έχει μόνο αρνητικές επιπτώ σεις, δεδομένου ό τι οι περιοχές αυτές είχαν αποδειχθεί ιδιαίτερα αντιδραστικές στη θρησκευτική πολιτική του Βυζαντίου. Η ανα­ δίπλω ση στη Μ ικρά Ασία, την Ε λλάδα και τη Θράκη έθεσε την πρω τεύουσα στο κέντρο ενός συνόλου π ιο συμπαγούς κ α ι π ιο δυσπρόσβλητου. Η άμυνα θα εξασφαλιστεί ακόμη καλύτερα καθώ ς οι Η ρακλείδες θα έχουν τη φρόνηση να π αραιτηθού ν από το οικουμενικό όνειρο της ιουστινιάνειας δ υ ­ ναστείας κ α ι να προσαρμόσουν το κράτος τους στη γεω πολιτική πρ αγμ ατικ ό­ τητα της εποχής. Ο ι προθέσεις αυτές βρίσκουν την υλοποίησή τους σε μια δ ιο ι­ κητική μεταρρύθμιση σύμφω να με την οπ ο ία ο ι παλιές επαρχίες -π ο λ ύ μικρές κ αι π ο λ υ ά ρ ιθ μ ες- α ντικ α θίσ τα ντα ι α π ό τα θέματα, στρατιω τικές περιφέρειες υπ ό τη διοίκηση ενός στρατηγού π ου περιβάλλεται με πλήρη εξουσία. Π αράλ­ ληλα α ν α δ ιο ρ γα νώ νετα ι κ α ι η κεντρική διοίκηση. Ο π α ντο δ ύ να μ ο ς ύπαρχος του π ρ α ιτο ρ ίο υ (prefectus praetorio) χά νει τις ουσιαστικότερες αρμοδιότητές του προς όφελος τω ν αξιω μ ατούχω ν τω ν ανακτόρω ν, π ροσ ω π ικούς υπηρέτες του βασιλέως, στους ο π ο ίο υς α να τίθεντα ι οι σημαντικές κ ρατικές υπηρεσίες. Τέλος ο ρόλος τω ν μισθοφόρων στο στρατό περιορίζεται υπέρ τω ν στρατιωτών. Π ρόκειται για χω ρ ικο ύ ς-σ τρ α η ώ τες στους οποίους παρ α χω ρ ούντα ι γαίες σε α ­ ντάλλαγμα της στρατιω τικής υπηρεσίας. Αυτή η απόπειρα εσωτερικής ανάκαμψης που αναλαμβάνουν οι πρώ τοι Ηρα­ κλείδες δεν μπόρεσε να εμποδίσει ούτε την αναμφισβήτητη ύφεση που γνωρίζει ο βυζαντινός πολιτισμ ός τον 7ο αιώ να μετά την απώ λεια της Α ντιόχειας κ α ι της Αλεξάνδρειας, ούτε την πολιτική αναρχία που ενδημεί στην αυτοκρατορία μετά το θάνατο του Ιουστινιανού Β ' το 711. Ε π ί έξι χρόνια, ενώ οι Αραβες ξαναρχίζουν τις επιθέσεις τους καταλαμβάνοντας την Πέργαμο, ερημώνοντας τη μικρασιατική Γαλατία και προετοιμάζοντας μια νέα επίθεση εναντίον της πρωτεύουσας, η εξου­ σία στην Κ ωνσταντινούπολη περνά από χέρι σε χέρι κ α ι το 717 ο στρατηγός τού θέματος της Α νατολίας, ιδρυτής της δυναστείας των συριακής καταγωγής Ισαύρων, στέφεται αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία με το όνομα Λέων Γ'.

66

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α Ϊ Κ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Η ΕΙΚ Ο Ν Ο Μ Α Χ ΙΑ νώ βασιλεύουν οι δυνα σ τείες τω ν Ισαύρω ν κ αι τω ν Α μόριανώ ν κ α ι yia διάστημα μεγαλύτερο από έναν αιώ να, η Β υζαντινή Α υτοκρατορία συνταράσσεται α π ό μια βαθύτατη θρησκευτική κρίση: τη διαμάχη για τις εικόνες, η ο ­ π ο ία κλονίζει την ενότητά της κ α ι θέτει σε κίνδυνο την ύπαρξή της σε μια σ τιγ ­ μή που οι εξωτερικοί εχθροί της εξαπολύουν νέες κ α ι ιδιαίτερα απειλητικές ε­ πιθέσεις στα σύνορά της. Η πρώ τη επίθεση έρχεται από τους Αραβες. Αμέσως μετά τη στέψη του, ο Λέων Γ ' αναγκάζεται να αντιμετω πίσει την επίθεση τω ν στρατευμάτων του χ α ­ λίφη στην ίδια την Κ ω νσταντινούπολη. Ό π ω ς και το 678, οι Αραβες απω θούντα ι χάρη στο υγρόν π υρ και τη συμμαχία. με τον Βούλγαρο χάνο. Η νίκη αυτή δεν απαλλάσσει τη Μ ικρά Ασία από τις μουσουλμανικές επιδρομές, αλλά ο ση­ μαντικότερος κίνδυνος έχει α ντιμ ετω πισ τεί και α π ό το 746 στην επίθεση περ νά το Β υζάντιο. Ο Κ ω νσ ταντίνος Ε ' ο Κ οπρώ νυμος ανακαταλαμβάνει την Ισαυρ ία κ α ι δ ιεξά γει εκστρατείες στην Α ρμενία, τη Σ υρ ία κ α ι τη Μ εσοποταμία. Τους πολυά ριθμ ους α ιχμαλώ τους του τους εγκαθιστά στη Θράκη. Θα πρέπ ει να έρθουν ο ι αρχές του 9ου αιώ να για να αποτελέσουν κ α ι π ά λ ι ο ι Αραβες σοβαρή απειλή: το 806 καταλαμβάνουν τα Τύανα της Κ αππαδοκία ς, στη συνέχεια υ π ο ­ στηρίζουν την ανταρσία του Θ ωμά του Σλάβου κ α ι τω ν Ελλήνων κ α ι Κ αυκά­ σιων μισθοφόρω ν του εναντίον του Μ ιχαήλ Β ' του Τραυλού, καταλαμβάνουν την Κρήτη (816) κ α ι το Π αλέρμο (831) κ α ι κ α τό π ιν ολόκληρη τη Σικελία, τον Τ άραντα και το Μ πάρι. Στη Μ ικρά Ασία υπόκ ειντα ι σε βαριές ήττες, αλλά η συχνότητα τω ν επιδρ ο μ ώ ν τους θα προκαλέσει τεράσ τιες κατα στροφ ές σ τις καλλιέργειες κ α ι σημαντικές μεταναστεύσεις. Στο βορρά, όπου τα σλαβικά φύλα εξελληνίστηκαν σιγά σιγά κ α ι έπαψαν να αποτελούν απειλή, ο π ιο επίφοβος α ντίπ α λο ς στις αρχές του 9ου αιώ να εξακο­ λουθεί να είναι το βουλγαρικό βασίλειο. Ο χάνος, σύμμαχος του Λέοντα Γ ' αλ­ λά υποκείμενος στην επίδραση μιας ισχυρής ομάδας της αυλής του π ου διάκειται εχθρικά απέναντι στο Β υζάντιο, κηρύσσει τον πόλεμο εναντίον του Κωσταντίνου Ε ' και το 763 υφ ίσταται μια βαριά ήττα στην Αγχίαλο, στα π αράλια της Μ αύρης Θάλασσας. Το βουλγαρικό βασίλειο όμω ς δεν έχει εξουδετερωθεί. Από τις αρχές του 9ου αιώ να ο χά νο ς Κρούμμος ξεκινά νέες εκστρατείες, συντρίβει το 811 τον βυζαντινό στρατό κ αι φ τιάχνει ένα κύπελλο από το κρανίο του α υτο­ κράτορα Νικηφόρου Α '. Στη συνέχεια επιτίθεται στις βυζαντινές επαρχίες της Θράκης και π ολιορκεί την ίδια την Κ ωνσταντινούπολη. Ωστόσο ο δ ιά δοχός του Ο μουρτάγ είναι πολύ απασχολημένος με τον πόλεμο εναντίον του Λ οθάριου Α ' για να ενδιαφερθεί για το Β υζάντιο, με το οπ οίο υπογράφει συνθήκη ειρήνης. Η μεγάλη καμπή στη βουλγαρική ιστορία τοποθετείται στα 865, όταν βαφτίζεται ο βασιλιάς Β όρις Α ' παρασύροντας ολόκληρο το λαό του να ασπασθεί τον ελλη­ νικό χριστιανισμό, πράγμα όμως που δεν οδηγεί στην προσέγγιση τω ν Β ουλγά­ ρων με την αυτοκρατορία. Στο εξής το βουλγαρικό βασίλειο, πλαισιω μένο από

Ε

Η ΒΥ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

67

έναν κλήρο αφοσιωμένο στο στέμμα, είνα ι σε θέση να αμφισβητήσει, την ηγεμο­ νία του Β υζαντίου στη βαλκανική χερσόνησο. Π αρά το υ ς εξω τερικ ούς κ ιν δ ύ ν ο υ ς, η Β υζαντινή Α υτοκρατορία δ ια τηρεί στον 8ο α ιώ να μια κ ά π ο ια ευημερία π ο υ οφείλεται στην ανακατάληψη τω ν ερη­ μω μένω ν π ερ ιο χώ ν της Μ ικράς Α σίας, ό π ου εγκαθίστανται σλαβικοί πληθυ­ σμοί. Α ντίθετα το εμπόριο φ θίνει λόγω τω ν πειρατικώ ν επιδρομώ ν τω ν Αράβων στη Μεσόγειο. Ο ρόλος της Κ ω νσταντινούπολης ως μεσάζοντα ανάμεσα στην Α νατολή κ α ι τη Δύση περνά στη Β ενετία, βυζαντινό λιμ ά νι στο σταυροδρόμι τω ν αλπικώ ν οδών κ α ι των θαλάσσιω ν μεσογειακών γραμμών, που αποκτά σχε­ δόν πλήρη αυτονομία τον 9ο αιώνα, Η μεταρρύθμιση της διοίκησης τω ν επαρ­ χιώ ν συνεχίζεται επί Λέοντα Γ ', ο ο π ο ίο ς εκδίδει το 726 ένα νέο νομοθετικό κώ ­ δικα, την Εκλογή. Π ρόκειται για ένα πρακτικό εγχειρίδιο βασισμένο στον Ιου­ στινιάνειο Κ ώ δικα π ου αποσκοπεί στη διευκόλυνση του έργου τω ν δικαστών, εισάγοντας παράλληλα και ορισμένες διατάξεις ηπιότερες σε σχέση με τη νομο­ θεσία του Ιουστινιανού Α ', σε θέματα κυρίω ς που σχετίζονται με τα δικαιώ μ α­ τα τω ν γυναικώ ν κ α ι τω ν παιδιώ ν. Αλλά το κρίσιμο ζήτημα της εποχής τω ν Ισαύρων είναι η εικονομαχία. Η ευλάβεια προς τις εικόνες που αναπαριστούσαν τον Χριστό, την Π αναγία κ α ι τους αγίους -τω ν οποίω ν αρχικός π ροορισ μός ήταν να διευκολύνουν την κατήχηση των α γραμμ άτω ν- ήταν μεγάλη στο Β υζάντιο κ αι είχε ευνοηθεί από τους μονα­ χούς. Αυτή η λατρεία απεθυνόταν άλλωστε λιγότερο στα θεία πρόσω πα π ου ανα­ παριστάνονταν α π ’ ό,τι στις ίδιες τις εικόνες, στις οποίες αποδίδονταν θαυμα­ τουργές ιδιότητες. Κάθε φορά π ου οι εχθροί πολιορκούσαν την Κ ωνσταντινού­ πολη ο ίδιος ο πατριάρχης περιέφερε στα τείχη τις εικόνες οι οποίες υποτίθεται ότι απω θούσαν τους πολιορκητές. Σ τις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας που βρίσκονταν κάτω από την εβραϊκή κ αι τη μουσουλμανική επίδραση (τόσο η μια όσο και η άλλη απαγόρευαν την αναπαράσταση θείων προσώ πω ν), αυτή η δη­ μοφιλής και επιδεικτική λατρεία θύμιζε τις ειδωλολατρικές πρακτικές κ α ι σκαν­ δάλιζε βαθιά τα ανώτερα στρώματα, πόσο μάλλον που η μονοφυσιτική αίρεση, α­ φιερωμένη στην αναζήτηση μιας καθαρής πνευματικότητας, παρέμενε ισχυρή. Στην πραγματικότητα με την εικονομαχία συγκρούονται δύο αντιλήψ εις περί θρησκείας και, πέρα από τις καθαρά πνευματικές όψεις της διαμάχης, δύο π ο λ ι­ τιστικές παραδόσεις, δύο γεω γραφ ικοί χώ ροι κ αι δύο κοινω νικές ομάδες. Στην πλευρά τω ν εικονολατρώ ν ή εικονόδουλω ν βρίσκονται όσοι είναι προσκολλημένοι στις αρχέγονες δοξασίες κ α ι σε μια θρησκεία που απευθύνεται στις αισθή­ σεις. Α παντούν κυρίω ς ανάμεσα στις γυναίκες, τους μοναχούς, τους εκπροσώ­ π ους των λα ϊκ ώ ν τάξεων, τόσο στην Ε λλάδα όσο κ α ι στην πρωτεύουσα. Στην πλευρά τω ν εικονοκλαστών είναι οι ανατολικές επαρχίες αλλά και η αριστοκρα­ τία, ο ανώτερος κλήρος κ α ι το περιβάλλον του αυτοκράτορα στην Κ ω νσταντι­ νούπολη κα ι σε μερικές ελληνικές πόλεις. Ο ίδιος ο Λέων Γ ' , καταγόμενος από τη Σ υρ ία και υπ ό την επήρεια τω ν ε π ι­ σκόπων της βυζαντινής Μ ικράς Α σίας (ίσως μάλιστα παρασυρμένος από μια

68

Α Π Ο ΤΗ Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ Σ Τ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

ηφαιστειακή έκρηξη και ένα σεισμό, στα ο π ο ία ο αυτοκράτορας αναγνώ ρισε τα σημάδια της θείας οργής), ξεκινά μια εκστρατεία π ειθο ύ ς για να κάνει το λαόνα απομακρυνθεί από τις εικόνες. Ό τα ν όμω ς το 726 δίνει την εντολή να αφαιρεθούν οι πρώ τες εικόνες2" στην Κ ωνσταντινούπολη απειλείται εξέγερση, προτού ακολουθήσουν λ α ϊκ ο ί ξεσηκωμοί σ ’ ολόκληρη σχεδόν την αυτοκρατορία υ π ο κ ι­ νημένοι από τους μοναχούς. Από τη Ρώμη ο π ά π α ς Γρηγόριος Β ' διαμαρτύρεται για την εικονοκλαστική πο λιτικ ή του Λ έοντα Γ ' κ αι τον καταγγέλλει ως αιρετικό, χω ρίς όμω ς να έρθει σε ρήξη μ αζί του. Σε απάντηση ο Λ έων Γ ' αποσπά από τη δικαιοδοσ ία της Ρ ώ ­ μης τ ις βυζαντινές επισκοπές της Κ αλαβρίας, της Σ ικελίας, της Κ ρήτης κ α ι της Ιλλυρίας π ου τελούσαν ακόμη υπό την πνευματική δικαιοδοσ ία του π ά π α κ α ι τις προσ αρτά στον π α τρ ιά ρ χη της Κ ω νστα ντινούπολης. Στέλνει μάλιστα κ α ι μια μοίρα του στόλου να συλλάβει τον π ο ντίφ ικ α , η ο π ο ία όμως διαλύεται α π ό την τρικυμία. Ο π α τρ ιά ρ χη ς Γερμανός Α ', π ο υ το 730 α ρνείται να εγκρίνει ένα διάταγμα εναντίον τω ν εικόνω ν, εκθρονίζεται. Την εποχή τού Κ ω νσταντίνου Ε ' του Κ οπρώ νυμου, γιου κ α ι δια δόχου του Λ έοντα Γ ', η καταδίω ξη τω ν εικονολατρώ ν γενικεύεται κ α ι π α ίρ ν ει άγρια μ ο ρ ­ φή. Σ τηριζόμ ενος στις α να το λικ ές επα ρ χίες, το στρατό κ α ι π ο λ λ ο ύ ς επισ κ ό­ π ο υ ς, ο «αυτοκράτορας-θεολόγος», συγγραφέας π ολλώ ν δογματικώ ν π ρ α γ μ α ­ τειώ ν, είνα ι αποφ ασισμένος να ξεριζώ σει αυτή τη δεισιδαιμονία που θεωρεί α ι­ ρετική. Π ληθυσμοί ολόκληροι που έχουν έρθει από τη Σ υρ ία ή την Αρμενία, ε­ π α ρ χίες εικονόφ ιλες, εκτο π ίζο ντα ι στη Θράκη κ α ι αλλού. Ο ι εικόνες τω ν εκ­ κλησιώ ν θρ υμ μ α τίζο ντα ι, ο ι αγιο γρ α φ ίες ξύ νο ντα ι, τα εικονολα τρικά βιβλία καίγονται. Τα άγια λείψ ανα καταστρέφ ονται και μερικές φορές οι ίδιες οι εκ­ κλησίες χάνουν τον ιερό το υ ς χαρακτήρα κ α ι μ ετα τρέπονται σε στρατώ νες ή στάβλους. Οι α νώ τατο ι α ξιω μ ατούχοι τω ν δυτικώ ν επα ρ χιώ ν καταδιώ κονται. Κ υρίω ς όμω ς π λή ττο ντα ι ο ι μοναχοί, π ο υ φ υλα κίζονται κ α τά χιλιάδες, βασα­ νίζο ντα ι, ακρω τηριάζονται κ α ι τελικά θανατώ νονται. Κ ατά τη βασιλεία του Λέοντα Δ ' του Χ αζάρου (775-780), του Κ ω νσταντίνου Σ Τ ' (780-795) και κυρίω ς της αυτοκράτειρας Ειρήνης (792-797), μιας Α θηναίας που ασκούσε μυστικά τη λατρεία τω ν εικόνων, ο αγώ νας εναντίον τους σταμα­ τά. Το 787, πραγματική κυρία της εξουσίας (αργότερα θα υποβάλει το γιο της Κ ω νσταντίνο στην ποινή της τύφλωσης για να την ασκήσει μόνη της)-1, η Ειρήνη θα συγκαλέσει, με την έγκριση του π ά π α κ αι την υποστήριξη ενός π ατριάρχη αφοσιω μένου σ ’ αυτήν, την Ζ ' Ο ικουμενική Σύνοδο στη Ν ίκαια η οποία, π αρ ά την αντίθεση του στρατού, επαναφέρει τη λατρεία τω ν εικόνω ν π ά νω σε νέες θεολογικές βάσεις κ α ι εξαγγέλλει την επιστροφή στα μοναστήρια και τις εκκλησίες της περιουσ ίας π ου τους είχε κατασχεθεί. Η απόφαση αυτή ξεσηκώνει θύελλα α ­ ντιδράσεω ν, που με τη συνδρομή της εξωτερικής απειλής κ α ι την αντιδημοτικό­ τητα της αυτοκράτειρας οδηγεί στην απομάκρυνση της Ειρήνης το 802 κ α ι την ανάληψη της εξουσίας από τον Ν ικηφόρο Α ', έναν υψηλό αξιω ματούχο ο ο π ο ί­ ο ς αμέσως κηρύσσει κ α ι π ά λ ι τον πόλεμο εναντίον τω ν μοναστηριών.

Η Β Υ Ζ Α Ν ΤΙΝ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

69

Με τη δυναστεία τω ν Α μοριανώ ν (ο ιδρυτής της Μ ιχαήλ Β ' που έγινε α υτο­ κράτορας το 802 καταγόταν από το Αμόριο της Φ ρυγίας) η καταδίω ξη τω ν εικο­ νολατρώ ν γίνεται όλο κ α ι π ιο συστηματική, ειδικά κατά τη διάρκεια της βασι­ λείας του Θ εόφιλου (829-842). Κ αι π ά λ ι οι μοναχοί καταδιώ κονται κ α ι βασανί­ ζονται. Ωστόσο λίγο μετά το θάνατο του Θεόφιλου, η χήρα του Θεοδώρα, που α ­ σκεί την αντιβασιλεία μ εχρις ότου ο Μ ιχαήλ Γ ' ο Μέθυσος ενηλικιωθεί, θα θέ­ σει τέλος στις αδιάκοπες διαμάχες με τη βοήθεια του αδελφού της καίσαρα Βάρδα διακηρύσσοντας την επίσημη αναστήλωση τω ν εικόνω ν, γεγονός που σημα­ τοδοτεί την αρχή μιας πραγματικής αναγέννησης του βυζαντινού κράτους κ α ­ θώ ς κ α ι του ελληνικού πολιτισμού. Η βασιλεία του Μ ιχαήλ Γ ' κ α ι της μητέρας του διακρίνεται για δύο γεγονό­ τα σταθμούς στη θρησκευτική ιστορία της Ευρώπης. Το πρ ώ το αφορά τις σχέ­ σεις μεταξύ Κ ω νσταντινούπολης κ α ι Ρώμης. Το 858, με προτροπή του Βάρδα, ο αυτοκράτορας καθαιρεί τον π ατριάρχη Ιγνάτιο Α ', π ου κρίνεται υπερβολικά α ­ νεξάρτητος και ευνοϊκά διακείμενος α π έναντι στους ζηλωτές (απέναντι δηλαδή στους αδιάλλακτους, ιδίω ς στους μοναχούς που είχαν περισσότερο υποφ έρει α ­ π ό τους διω γμούς της εικονομαχίας). Τον αντικαθιστά με τον μεγαλύτερο σοφό της εποχής, τον Φ ώ τιο Α ' τον Μέγα. Ο π ά π α ς Ν ικόλαος Α '-υ π ο σ τη ρ ιζό μ ενο ς από μια σύνοδο π ου συνήλθε στο Λ ατερανό (863)- καθαιρεί με τη σειρά του τον Φώτιο και ζητάει την επαναφ ορά του Ιγνάτιου Α Ο ι Β υζαντινοί επίσκοποι α ­ νταπαντούν κ αταδικάζοντας το δυτικό δόγμα αναφορικά με τη φύση του Αγίου Π νεύματος. Έ τσ ι η π ο λιτικ ή διαμάχη εξελίσσεται σ ’ ένα σχίσμα που υπογρα μμ ί­ ζει την απομάκρυνση τω ν δύο πόλω ν του χριστιανισμού κ α ι προαναγγέλλει τη μεγάλη ρήξη του 11ου αιώνα. Η υπόθεση αυτή σ υμ πίπτει με την αρχή της επέκτασης της ελληνικής Εκκλη­ σίας στα Β αλκάνια κ α ι την ανατολική Ευρώπη. Ε ίνα ι η στιγμή που δύο αδελ­ φοί, ο ι μοναχοί Κ ύριλλος κ α ι Μ εθόδιος, αναλαμβάνουν μετά από πρόσκληση του Μ οραβού π ρ ίγκ ιπ α Ραστισλάβου την κήρυξη του Ευαγγελίου στους βαλκα­ νικούς πληθυσμούς. Β εβαίως η επιλογή του π ρ ίγκ ιπ α να εκχριστιανισθεί ο λαός του υπό την αιγίδα της ανατολικής Εκκλησίας υιίόκειται σε πολιτικές σκοπιμό­ τητες. Σε διαρκή αντιπαράθεση με το φ ραγκικό βασίλειο, δεν είναι διατεθειμέ­ νος να δει το βασίλειό του να εκχριστιανίζεται από ιεραποστόλους γερμανικής προέλευσης, οι ο π ο ίο ι θα εδραίω ναν έτσι στη Μ οραβία τη φραγκική επιρροή. Ό π ω ς κ αι να έχουν τα πράγματα, ο Κ ύριλλος και ο Μ εθόδιος θα ενισχύσουν τη βυζαντινή επιρροή, μεταφράζοντας τη Βίβλο στη σλαβική διάλεκτο που μιλούν οι Μ οραβοί, δημιουργούν μάλιστα γ ι’ αυτό το σκοπό μια νέα γραφή, τη γλαγολιτική22- κ α ι τελώ ντας τη λειτουργία στη γλώσσα αυτή, πράγμα που εξασφαλίζει στο κήρυγμά τους ταχεία ανταπόκριση. Ωστόσο η νίκη αυτή του Β υζαντίου είναι βραχύβια. Η φραγκική επιρροή εί­ να ι ήδη τόσο ισχυρή ώστε για να εξασφαλίσουν τη διαιώ νιση του έργου τους οι δύο μοναχοί αναγκάζονται να ζητήσουν την υποστήριξη του π ά π α , πράγμα που δεν εμποδίζει την εγκατάσταση του φραγκικού κλήρου στη Μ οραβία λίγα χρ ό­

70

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

νια αργότερα, την απομάκρυνση τω ν μαθητών του Κ ύριλλου κ α ι του Μ εθόδιου και την προσάρτηση της Μ οραβίας στη δικαιοδοσία της Ρώμης. Ωστόσο η α κ τι­ νοβολία της ελληνικής Εκκλησίας έχει αρχίσει να εδραιώ νεται στα εδάφη π ο υ κατοικούνται από τους Σλάβους του νότου. Σ υγχρόνω ς οι π ρ ώ το ι Β υζαντινοί ιεραπόστολοι κάνουν την εμφάνισή τους στον ρωσικό πληθυσμό, η ύπαρξη του οποίου αποκαλύπτεται ακρν ιδίω ς στην αυτοκρατορία με την επίθεσή τους κατά της βασιλεύουσας το 860.

Η Μ Α Κ ΕΔΟ Ν ΙΚ Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ο 867 μ ια νέα δυναστεία καταλαμβάνει το θρόνο με τον Βασίλειο Α ', ο ο ­ π ο ίο ς έχει δια δο χικ ά δολοφονήσει τον Β άρδα κ α ι τον ευεργέτη του Μ ιχαήλ Γ ' τον Μέθυσο. Ο Β ασίλειος, γ ιο ς ενός χω ρικού αρμενικής καταγω γής εγκατε­ στημένου στη Μ ακεδονία - ε ξ ου η π ροσ ω νυμία του Μ ακεδών, η οπ οία κ α τ ’ ε­ πέκταση δόθηκε σ ’ ολόκληρη τη δυ να σ τεία -, ήταν αγροίκος, ακαλλιέργητος κ α ι αδίστακτος δολοπλόκος. Α πό την αρχή ωστόσο της βασιλείας του επέδειξε ε­ ξα ιρ ετικ ές δ ιο ικ η τικ έ ς ικ ανό τητες κ α θ ώ ς κ α ι σ π ά ν ια ηγετικά π ρ ο σ ό ντα ω ς σ τρατιω τικός, εγκαινιά ζοντας μ ια μακρά περίοδο ευημερίας, εδαφικής επέκτα­ σης και π ο λιτισ τικ ή ς ακτινοβολίας. Η ιστορία της μακεδονικής δυναστείας (867-1057) κ α ι αυτής τω ν Δουκών η οποία, με αφετηρία τη βασιλεία του Ισαάκιου Α ' Κ ομνηνού, προεκτείνει τη δ ρ ά ­ ση τω ν Μ ακεδόνων μέχρι το 1081, είνα ι μια μακρά σειρά λαμπρώ ν βασιλειών διακοπτόμενη από δολοφονίες κ αι σφετερισμούς, που εδώ δεν θα αναφέρουμε π αρ ά με συνοπτικό τρόπο. Θα συγκροτήσουμε μερικά γενικά στοιχεία, α π α ρ α ί­ τητα για την κατανόηση της περιόδου κ α ι της δημιουργίας αυτού π ου υπό μια ευρεία έννοια αποκαλείται σήμερα «Ανατολική Ευρώπη». Π αραθέτουμε κ α τ’ αρχάς τα ονόματα ορισμένων μεγάλων ηγεμόνων: Λέων Σ Τ ' ο Σ οφός (886-912), ρήτορας, ποιητής κ α ι θεολόγος, μαθητής του πατριάρχη Φωτίου Α ' του Μ εγάλου αλλά κ αι μεγάλος νομοθέτης· Ρω μανός Α ' Λ εκαπηνός (920-944), καλός στρατηγός κ αι καλός διπλωμάτης· Κ ωνσταντίνος Ζ ' ο Π ορφ υ­ ρογέννητος (αυτοκράτορας από το 945 ώ ς το 959, μετά από 33 έτη τυπική ς βα­ σιλείας), επίσης πολυμαθέστατος ιστορικός, γεω γράφ ος κ α ι εγκυκλοπαιδιστής· Ν ικηφόρος Β ' Φ ωκάς (963-969), Ιωάννης Α ' Τσιμισκής (969-976) κ α ι κυρίω ς Β α­ σίλειος Β ' ο Β ουλγαροκτόνος (976-1025), νικητής τω ν Βουλγάρω ν κ α ι ίσως ο μεγαλύτερος Β υζαντινός αυτοκράτορας. Στη συνέχεια, λίγα λόγια γ ια τη σημασία του έργου π ο υ επιτυγχάνετα ι στο εσωτερικό της αυτοκρα τορίας χάρη στην κανονικότητα της δυναστικής δ ια δ ο ­ χής κ α ι στην ενίσχυση της κρατικής εξουσίας. Η απόλυτη εξουσία του α υ το ­ κ ράτορα κ α ι υπερασπιστή της θρησκευτικής ορθοδοξίας εδραιώ νεται όλο και περισσότερο, κύρος π ο υ συμβολίζει το αυστηρά κω δικοποιημένο πρω τόκολλο. Π αράλληλα οι Μ ακεδόνες αυτοκράτορες ανησυχούν για τον κ ίνδυνο π ο υ συνι-

Τ

Η ΒΥ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

71

στά, τόσο για την κοινω νική ισ ορροπία όσο κ α ι για τη διαιώ νιση της ίδιας της εξουσίας τους, η αύξηση της μεγάλης κοσμικής και εκκλησιαστικής περιουσίας σε βάρος τω ν ελεύθερων χω ρικώ ν. Έ τσ ι α π ό το 922 εκδίδονται μια σειρά από δια τάγμ α τα με σκοπό να π ερ ιο ρ ίσ ο υ ν τη συγκέντρωση τω ν γα ιώ ν στα χέρια τω ν ευποροτέρω ν. Η ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας συνοδεύεται α π ό νέες προόδους στο δ ι­ οικητικό σύστημα. Ο αριθμός τω ν θεμάτω ν αυξάνει. Το βυζαντινό κράτος δ ια ­ θέτει στο εξής έναν π ρ αγμ ατικ ό πρ ο ϋπ ο λο γισ μ ό που κ ατα ρτίζεται από μια αυ­ τόνομη υπηρεσία, καθώ ς κ α ι ένα πρ αγμ ατικ ό «υπουργείο οικονομικώ ν», ο επ ι­ κεφαλής του οπ ο ίο υ ελέγχει όλες τις πηγές τω ν φορολογικώ ν εσόδων, της π ερ ι­ ουσίας του αυτοκράτορα συμπεριλαμβανομένης. Ό λα αυτά δεν μπορεί π α ρ ά να ευνοήσουν την οικονομική δραστηριότητα, π ου άλλωστε τονώ νεται από την επανεδραίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στη Μ εσόγειο κ α θώ ς κ α ι α π ό τις δυσκολίες π ο υ αντιμ ετω π ίζουν ο ι Φ ράγκοι και Αραβες ανταγω νιστές της. Τ ονώ νεται επίσης από τη δημογραφική αύξηση π ου φ αίνεται να χαρακτηρίζει το ευρ ω π αϊκό τμήμα της αυτοκρατορίας τον 1 ίο α ιώ ­ να, προκαλώ ντας την άνθηση ορισμένω ν πόλεω ν όπω ς η Θεσσαλονίκη, η Κ όριν­ θος, η Θήβα, η Σπάρτη, η Π άτρα κ.ά. Η βιοτεχνία αναπτύσσεται, ιδίω ς στις π ό ­ λεις, είτε π ρόκειται για τη μεταλλουργία (άροτρα, άγκυρες πλοίω ν, χειρουργικά εργαλεία, όπ λα και διάφ ορα εργαλεία) είτε για την κεραμική, την υαλουργία ή την υφαντουργία. Για να εξασφαλιστεί η καλή ποιότητα της παραγω γής και ιδ ι­ αίτερα της μετάξης -σ τη ν ο π ο ία ειδικεύονται κ αι δια πρέπουν ο ι Βυζαντινό τε ­ χ νίτες-, το κράτος ελέγχει από κοντά τις συντεχνίες και διορίζει τους υπευθύ­ νους τους. Το εμπόριο είνα ι κ ι αυτό εξαιρετικά ζωηρό. Κ αθώ ς η Κ ω νσταντινούπολη βρίσκεται στο σταυροδρόμι τω ν μεγάλων χερσαίω ν και ναυτικώ ν οδών που συν­ δέουν τη βόρεια Ευρώπη κ α ι τη μεσογειακή λεκάνη με την Εγγύς Ανατολή και την Ασία, ελέγχει τις ανταλλαγές π ρ ο ς ανατολάς κ α ι προς βορράν μέχρι τη Ρ ω ­ σία και τη Σκανδιναβία. Στα δυτικά η ηγεμονία της αυτοκρατορίας στο θαλάσσιο εμπόριο αρχίζει να υποσκελίζεται από την άνοδο της ισχύος τω ν ιταλικώ ν λιμέ­ νων. Ώ ς το τέλος ωστόσο του 10ου αιώ να τα π ιο δραστήρια από αυτά τα λιμάνια εξακολουθούν να υπάγονται κατευθείαν στη Βυζαντινή Α υτοκρατορία, είτε π ρ ό ­ κειται για το Μ πάρι είτε για το Α μάλφι είτε τέλος για τη Βενετία.

Η Α Ν Α Κ ΤΗ ΣΗ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΔΑΦΩΝ

Μ

ια νέα αναδιοργάνω ση του στρατού (ο οπ ο ίο ς πλέον αποτελείται από τα σώ ματα της αυτοκρατορικής φ ρουράς όπου υπηρετούν Έ λληνες και Β άρ­ βαροι μ ισθοφ όροι κ α ι από περιφ ερειακές μονάδες, στρατωνισμένες σε κάθε θέ­ μα της αυτοκρατορίας, στους στρατιώ τες τω ν ο ποίω ν παρέχεται εξοπλισμός) θα επιτρέψει στους Β υζαντινούς κ α τ’ αρ χάς να συγκροτήσουν την πίεση που Αρα-

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

ΑΠΟ ΤΟΝ 9ο ΩΣ ΤΟΝ 12ο ΑΙΩΝΑ

300 χιλιομ.

Η Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

73

βες και Β ούλγαροι ασκούν στα σύνορά τους κ αι κ ατόπιν να περάσουν στην επί­ θεση σε όλα τα μέτωπα. Για να φέρουν εις π έρα ς την τεράστια επιχείρηση της α­ νάκτησης με την οπ ο ία κ ατα γίνονται, ο ι αυτοκράτορες από το 920 διαθέτουν ε­ κτός από το στρατό και έναν ισχυρό στόλο, κατανεμημένο στα ναυτικά θέματα, η δύναμη του οποίου ανέρχεται, σύμφωνα με τις ενδείξεις, τουλάχιστον στους 50.000 άνδρες. Η εκστρατεία εναντίον τω ν Αράβων, ο ι ο π ο ίο ι στη διάρκεια τω ν δύο π ρ ώ ­ τω ν δεκαετιώ ν του 9ου αιώ να έκαναν όλο και συχνότερες επιδρομές στη Μεσό­ γειο και το 904 κατέστρεψαν κ α ι λεηλάτησαν τη Θεσσαλονίκη, λαμβάνει χώ ρα στη Μ εσοποταμία κ α ι τη Σ υρία κάτω από την ηγεσία του στρατηγού Ιωάννη Κ ουρκούα. Σ υ νεχ ίζετα ι στην Α ρμενία ενώ ανακατα λαμ βά νεται η Κρήτη κ α ι στη συνέχεια η Κ ύπρος γύρω στα 960. Το 968 μετά την Α ντιόχεια ελευθερώνε­ ται η Δαμασκός από το ν Ιωάννη Α ' Τσιμισκή, ω ς π ρ οοίμ ιο της σταυροφορίας για την απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ, π ο υ έναν αιώ να αργότερα διεξάγουν οι Δυτικοί. Στην Ευρώπη η κατάσταση είναι π ιο περίπλοκη. Η αυτοκρατορία είναι πράγ­ ματι αναγκασμένη να αντιμετω πίσει τους Αραβες, αλλά πρέπει ταυτόχρονα να λάβει υπόψη της τις φιλοδοξίες του Ό θω να Α ' και τω ν ομώνυμων διαδόχω ν του13 καθώς και τις π απ ικ ές βλέψεις για ανεξαρτησία. Ως προς την Ιταλία, ο Βασίλειος Α ' και ο ι διάδοχοί του ανακαταλαμβάνουν ένα τμήμα των εδαφών που είχαν απολεσθεί στο νότο της χερσονήσου και στην Αδριατική. Ωστόσο οι σημαντικότε­ ρες πολεμικές επιχειρήσεις διεξάγονται κ α ι π ά λι στο βουλγαρικό μέτωπο. Η άνοδος στο θρόνο του Συμεών (893-927), του σημαντικότερου Βούλγαρου ηγεμόνα, κ α ι ο ι πρώ τες επιχειρήσεις του εναντίον του Β υζαντίου λαμβάνουν χώ­ ρα επί Λ έοντα Σ Τ ' του Σοφού. Ε π ί είκοσι χρόνια ο Συμεών κατακτά διαρκώ ς νέα εδάφη στη Βαλκανική όπου σύντομα κυριαρχεί, πολιορκεί την Κ ωνσταντι­ νούπολη το 913, καταλαμβάνει την Α δριανούπολη κ α ι το 918 προελαύνει μέχρι τον κόλπο της Κ ορίνθου. Η ισχύς του είναι τόσο μεγάλη ώστε ο πατριάρχης Νι­ κόλαος Α ' ο Μ υστικός, που ασκεί την αντιβασιλεία έως την ενηλικίωση του Κ ωνσταντίνου Ζ ' , αναγκάζεται να τον αναγνω ρίσει ως βασιλέα τω ν Βουλγάρων και να δεχθεί να τον στέψει1,1. Αλλά ο Συμεών, μονάρχης ενός χριστιανικού βασι­ λείου, δεν αρκείται σ ’ αυτό: επιδιώ κει το ίδιο το στέμμα του αυτοκράτορα τω ν Ρωμαίων. Για να εξουδετερώσουν αυτό τον ιδιαίτερα επικίνδυνο αντίπαλο, οι Β υζαντινοί αφενός θα στρέψουν εναντίον του τους Ο ύγγρους, αφετέρου θα προκαλέσουν τη σύγκρουσή του με τους Κροάτες και τους Σέρβους, υπάγοντας ορ ι­ στικά τους δύο αυτούς λαούς στην αυτοκρατορική τροχιά. Το βουλγαρικό βασί­ λειο θα εξαντληθεί έτσι σε ατέρμονους πολέμους ενώ μετά το θάνατο του Συμε­ ών το 927 θα σπαραχθεί από εσωτερικές κρίσεις π ου θα οδηγήσουν τον διάδοχό του Πέτρο Α ' να συνάψει συνθήκη φ ιλίας με το Βυζάντιο. Από τότε η αυτοκρα­ τορία γνω ρίζει μια περίοδο ανάπαυλας στα βόρεια σύνορά της. Σ ’ αυτό συμβάλ­ λει και το γεγονός ό τι οι Ρώ σοι, μετά από μια νέα α π όπ ειρ α κατάληψης της

74

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Κ ω νσταντινούπολης το 941, επιλέγουν το εμπόριο α ντί του πολέμου στις-,σχέσεις τους με το Βυζάντιο. Ό χ ι όμω ς για πολύ. Π ερίπου τρ ιά ντα χρ ό νια αργότερα ο Ιω άννης Α ' Τσιμισκής μάχεται εναντίον του π ρ ίγ κ ιπ α του Κιέβου Σβιατοσλάβου Α ' ο ο π οίος, α ­ φού διέλυσε τα βασίλεια τω ν Χ αζάρω ν25 και τω ν Β ουλγάρω ν, βρήκε στο δρόμο του τους Έ λληνες. Ο Σβιατοσλάβος ηττάται, αναγκάζεται να συνάψει συνθήκη με το Β υζάντιο (971) κ α ι να υποχω ρήσει στο βορρά (όπου λίγο αργότερα θα σκοτωθεί σε μάχη με τους νομάδες Πετσενέγκους“ ), ενώ ο Τσιμισκής, επω φ ε­ λούμενος από την εσωτερική κρίση στη Βουλγαρία (εξέγερση της α ρ ισ το κ ρ α ­ τία ς της γης κ α ι στάση τω ν Β ογόμιλω ν, θρησκευτικής αίρεσης με μ α νιχα ϊσ τικ ές απόψ εις), προσ αρτά τη χώ ρα το 972. Η τελευταία πράξη π αίζεται την εποχή του Βασιλείου Β '. Στη διάρκεια τω ν δύσκολων χρόνω ν π ο υ σ υμ πίπτουν με την αρχή της βασιλείας του, γύρω από την Α χρίδα, στην Π ίνδο ιδρύεται μια νέα «βουλγαρική αυτοκρατορία», που π ε ­ ριλαμβάνει την π α λα ιά Βουλγαρία, την Ή π ειρ ο, τη Θεσσαλία κ α ι την Αλβανία. Ό π ω ς κ αι ο Συμεών, ο τσάρος Σαμουήλ που βασιλεύει σ ’ αυτό το σύνολο τω ν ε­ δαφ ώ ν ακολουθεί επιθετική πολιτική: προσαρτά τα σλαβικά π ρ ιγκιπ ά τα , συμ­ μάχους του Β υζαντίου στα Β αλκά νια , κ α ι κ άνει επιδρομές στην ηπειρω τική Ελλάδα. Ό τα ν λο ιπ ό ν ρυθμ ίζοντα ι τα προβλήματα π ο υ έχουν προκαλέσει η ε­ σωτερική αναρχία κ α ι ο αραβικός κίνδυνος, ο Β ασίλειος Β ' αποφασίζει να τε­ λειώ νει με τη Β ουλγαρία. Ε ισβάλλει στη Μ ακεδονία, νικά το ν Σαμουήλ στα Σ κόπια το 1004 και αφ ιερώ νει μια δεκαετία στον πόλεμο εναντίον τού α ν τιπ ά ­ λου αυτού που έχει καταστεί ο κύριος εχθρός του Βυζαντίου, πρ οτού περικυκλώσει το στρατό του στην περιοχή του Στρυμόνα το 1014 και σφαγιάσει ένα μέ­ ρος τω ν σ τρατιω τώ ν του Σαμουήλ ο ο π ο ίο ς καταφέρνει να δια φ ΰγει1’. Κ ατά τις αφηγήσεις τω ν χρονικογράφ ω ν, ο Β ασίλειος συλλαμβάνει π ερ ίπ ου 15.000 α ιχ ­ μαλώ τους, τους ο π ο ίο υ ς και τυφ λώ νει, όλους εκτός από έναν σε κάθε εκατό, π ου χάνει μόνο το ένα του μάτι και επιφ ορτίζεται να οδηγήσει του υπόλοιπους στον Σαμουήλ. Γεγονός που λέγεται ότι προκάλεσε το θάνατο του τσάρου μετά από καρδιακή προσβολή. Το φρικτό αυτό επεισόδιο, π ο υ έδωσε στον Βασίλειο Β ' την προσ ω νυμία Β ονλγαροκτόνος, σηματοδοτεί το τέλος της βουλγαρικής κυριαρχίας στα Β αλκάνια. Τέσσερα χρ ό νια μετά την εξολόθρευση του στρατού του τσάρου Σαμουήλ, η Β ουλγαρία γίνεται αναπόσπαστο τμήμα της Βυζαντινής Α υτοκρατορίας.

Η ΑΝΑΤΟΛΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗ Σ ΔΥ ΣΗ Σ ν γ α ν το 1025 π εθα ίνει ο Β ασίλειος Β ' η Β υζαντινή Α υτοκρατορία βρίσκεται ν ν στο απόγειό της. Η θέση του Β υζαντίου είναι ισχυρή στη νότια Ιταλία και τη Μ εσόγειο. Οι Σλάβοι τω ν Β αλκανίω ν είναι υπήκοοι της αυτοκρατορίας. Τα βυζαντινά σύνορα ξα να φ τά νο υν στον Ευφράτη και, π ά ν ω α π ’ όλα, ολόκληρος

Η ΒΥ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

75

ο σλαβικός κόσμος αναγνω ρίζει την πνευματική ηγεμονία της Κ ω νσταντινού­ πολης, π ου σφ ραγίζει την ανατολική Ε υρώ πη με μια επιρροή που θα επιζήσει ακόμη και της ίδια ς της αυτοκρατορίας. Το αντίτιμο αυτής της επιρροής είναι το όλο και μεγαλύτερο χάσμα που α νο ί­ γεται ανάμεσα στο Β υζάντιο κ α ι τη Δύση. Ο ι επαφές μεταξύ τω ν δύο κόσμων π ε ­ ριορίζονται στο εμπόριο, π ο υ άλλωστε βρίσκεται στα χέρια Ενετών, Σύρων, Βαράγκων38 κ αι άλλων μεσαζόντων, ενώ οι π ολιτικές και θρησκευτικές σχέσεις βρί­ σκονται σε συνεχή επιδείνωση. Ο π ά π α ς, φυσικός μεσολαβητής ανάμεσα στα δύο τμήματα της πρώ ην Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας, από τις αρχές του 8ου αιώ να επ ι­ λέγει να στηριχθεί στους Φ ράγκους. Η αυτοκρατορική στέψη του Καρλομάγνου το 800 καθώ ς κ α ι οι αναρίθμητες ρήξεις ανάμεσα στη Ρώμη κ α ι την Κ ω νσταντι­ νούπολη, ιδιαίτερα ενδεικτικές της διαφοράς τω ν δύο νοοτροπιώ ν, καθιερώνουν την απομάκρυνση τω ν αυτοκρατοριώ ν που μοιράζονται την Ευρώπη. Η αμοιβαία αδιαφ ορία κ α ι περιφρόνηση εκδηλώνονται απροκάλυπτα μετά τη στέψη του αυτο-κςάτορα Ό θω να Α ' της Γερμανίας. Το 968 ο Ό θω ν στέλνει στον Νικηφόρο Β ' Φωκά έναν πρεσβευτή, τον επίσκοπο της Κ ρεμόνας Λ ουιτπράνδο, για να ρυθμίσει την τύχη τω ν βυζαντινώ ν κτήσεων στην Ιταλία που έπεσαν στα χέρια του νέου αυτοκράτορα της Δύσης και να προτείνει στον βασιλέα το γάμο του γιου του, μελλοντικού Ό θω να Β μ ε μια από τις αδελφές τού μετέπειτα αυτοκράτορα, του νεαρού Βασιλείου Β '. Η εξέλιξη της πρεσβευτικής αποστολής δείχνει καθαρά τη βαθιά περιφρόνηση π ου η κάθε πλευρά τρέφει για την άλλη. Ο Β υζαντινός ηγεμόνας αμφισβητεί όλο υπεροψ ία τον αυτοκρατορικό τίτλο του Ό θω να κ αι δηλώνει: «Ο π ά π α ς είναι ανάγωγος- αγνοεί ότι ο άγιος αυτοκράτο­ ρας Κ ωνσταντίνος μετέφερε εδώ το σκήπτρο, τη σύγκλητο και ολόκληρο τον ρω­ μαϊκό στρατό, αφήνοντας στη Ρώμη μόνο ευτελείς υποτελείς...» Ο πρεσβευτής α­ νταπαντά: «Γνωρίζουμε π ο λύ καλά ότι ο αυτοκράτορας Κ ωνσταντίνος ήρθε ε­ δώ. Αφού όμως αλλάξατε γλώσσα, ήθη και ενδυμασία, ο Π αναγιώ τατος Π άπας θεώρησε ότι εξίσου σας απαρέσκει ο χαρακτηρισμός Ρω μαίοι». Και καθώς τέλος ο Νικηφόρος Φωκάς δηλώνει με αλαζονεία ότι ο Ό θω ν δεν είναι ούτε αυτοκρά­ τορας ούτε Ρω μαίος αλλά ίσα ίσα ένας Βάρβαρος βασιλιάς με τον οποίο θα ήταν αδύνατο να παντρευτεί μια αυτοκρατορική πριγκίπισσα, ο Λ ουιτπράνδος αφήνει να ξεσπάσει η οργή του: «Εμείς, Λ ομβαρδοί, Σάξονες, Φ ράγκοι, Λοθαρινοί, Βαβαροί, Σουηβοί, Β ουργούνδιοι, περιφ ρονούμε τους Ρω μαίους σε τέτοιο βαθμό π ου για να προσβάλουμε τους εχθρούς μας τους αποκαλούμε Ρω μαίους, καθώ ς η ονομασία αυτή περικλείει όλα τα ελαττώματα»” Α πομάκρυνση τουλάχισ τον πολιτική αλλά επίσης, όλο κ α ι σαφέστερα, α π ο ­ μάκρυνση θρησκευτική. Α πό καιρό χώ ρ ιζα ν την Ανατολή και τη Δύση α π ο κ λί­ σεις π ά νω στην ερμηνεία τω ν ιερών κειμένων κ α ι διαφ ορές στο τελετουργικό. Σ ’ αυτά έρχονταν να προστεθούν σημαντικά ζητήματα πρω τοκαθεδρίας, στα ο­ π ο ία εμπλέκονταν η αυθεντία και το κύρος του Β υζαντινού αυτοκράτορα δεδο­ μένου ότι αυτός διόριζε το υς π ατριάρχες. Ο πατριά ρ χη ς της Κ ω νσταντινούπο­

76

ΑΠ Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

λης θεωρούσε τον εαυτό του ισότιμο του π ά π α ενώ ο π ά π α ς με τη σειρά του εν­ νοούσε να επιβάλει τα πρω τεία του ω ς δ ιά δοχος του Αγίου Πέτρου. Από σύγκρουση σε σύγκρουση τα πράγματα έφτασαν στα μέσα του 1 ίου α ιώ ­ να στην πλήρη και οριστική ρήξη. Το 1054 ο π ά π α ς Λέων Θ ' αφορίζει τον πατριάρχη της Κ ω νσταντινούπολης Μ ιχαήλ Α ' Κηρουλάριο, ο οπ ο ίο ς αναθεματί­ ζει με τη σειρά του τον π ά π α κ α ι ξεσηκώνει τον πληθυσμό της βυζαντινής π ρ ω ­ τεύουσας. Από τότε ένα σχίσμα που ποτέ δεν αποκαταστάθηκε διχάζει τη χ ρ ι­ στιανοσύνη: η λατινικού δόγματος ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αναγνω ρίζει την αυθεντία του π ά π α στα πνευματικά ζητήματα, ενώ η ελληνορθόδοξη Εκκλησία υπάγεται στο πατριαρχείο της Κ ωνσταντινούπολης.

ΤΟ Α Π Ο ΓΕΙΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ Π Ο Λ ΙΤΙΣΜ ΟΥ εσωτερική κ αι εξωτερική π ο λιτικ ή ανάκαμψη π ο υ χαρακτηρίζει την π ε ρ ίο ­ δο της μακεδονικής δυναστείας συνοδεύεται από μια νέα χρυσή εποχή στις τέχνες κ αι τα γράμματα, η ο π ο ία σφ ραγίζεται ταυτόχρονα από το σεβασμό της αρ χα ία ς παράδοσης κ α ι από τη συναίσθηση της ιδιαιτερότητας του πολιτισ μ ού τους που έχουν οι Έ λληνες της αυτοκρα τορίας της Ανατολής. Ο ι τέχνες κ α ι τα γράμματα ευνοήθηκαν από το κλίμα που επικρατούσε στην αυλή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Λέοντα Σ Τ ' και του Κ ω νσταντίνου Ζ ', Ο π ρ ώ το ς υπήρξε μαικήνας αλλά συγχρόνω ς κ α ι λόγιος, με πάθος για τον π ο λ ι­ τισμό κ αι τη φ ιλοσοφία. Ο γιο ς του τον ξεπέρασε: πολύγλω σσος κ αι βαθιά μορ­ φωμένος, καλλιτέχνης και ποιητής, εμψυχωτής μιας ομάδας λογιώ ν με την ο ­ π ο ία συγκρότησε ένα ευρύ εγκυκλοπαιδικό έργο από το οποίο δεν απομένουν παρά μόνο μερικά αποσπάσματα, μας άφησε κυρίω ς δύο βιβλία για τη διοίκηση {Π ερί θεμάτω ν / De thematibus) και την εθιμοτυπία (Π ερί β α σ ιλείο υ τά ξ εω ς / De ceremoniis aulae byzantinae), π ο υ αποτελούν μια πρώ της τάξης πηγή για τη γνω ­ ριμ ία με τους θεσμούς κ αι την κ ο ινω νία του Βυζαντίου. Τα δύο μεγάλα ονόματα στους τομείς της θεολογίας και της φιλοσοφίας είναι αυτά του πατριάρχη Φ ωτίου Α ' (περ. 820-893) κ αι του Μ ιχαήλ Ψ ελλού (I0J8περ.1096). Κ αταγόμενος από μεγάλη βυζαντινή οικογένεια, ο Φ ώτιος, που ο αυ­ τοκράτορας διόρισε πατριάρχη το 858 σε αντικατάσταση του Ιγνατίου Α ', δεν εί­ ν α ι γνωστός μόνο για τις διαμάχες του με την Αγία Έ δρα και για το ρόλο π ου έ­ παιξε στη μακρά διαδικασία π ου τον 1 ίο αιώ να οδήγησε στην οριστική ρήξη με τη Ρώμη. Ο μεγάλος αυτός λόγιος άφησε έργα εξαιρετικής ευρυμάθειας -η Μυριό β ιβ λο ς ή Β ιβλιοθήκη του είνα ι μια συλλογή των βιβλίω ν, ανεύρετω ν στην πλειονότητά τους σήμερα, π ο υ διαβάστηκαν α π ό τα μέλη του περιβά λλοντος το υ - κ α ι θεολογικά έργα που συνιστούν ένα σημαντικό μέρος του ιδεολογικού ε­ ξοπλισμού της ελληνικής Εκκλησίας στην αντιπαράθεσή της με τη Ρώμη: Π ερί τής το ν Α γ ίο υ Π νεύμ α το ς μυστα γω γίας, Κ α τά τω ν Λ α τίν ω ν κ.ά. Ο Μ ιχαήλ Ψ ελλός είναι ταπεινότερης καταγωγής: μικροαστός που έφτασε

Η

Η ΒΥ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

77

στα ανώ τατα αξιώ ματα, με μεγάλη μόρφωση κι αυτός, αλλά περισσότερο δ ια π ο τισμένος από την «εθνική» γραμματεία κ α ι ρητορική, διακρίθηκε στη δ ια μ ό ρ φ ω ­ ση ενός νέου ύφ ους στον πεζό λόγο εμπνευσμένου από τα κλασικά πρότυπα, κ α ­ θώ ς κ α ι στην αναζήτηση μ ια ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς που απέβλεπε στην ενοποίηση της γνώσης κατά το πλατω νικό πρότυπο. Έ τσ ι στο έργο του Α ιδ α κ τικ ό ν π ο ικ ίλ ο ν θα επιχειρήσει τη σύνθεση της ιστορίας, της φιλοσοφίας, τω ν φυσικών επιστη­ μών και της θεολογίας. Στη διάρκεια της βασιλείας τω ν Κομνηνών, η επιστροφή αυτή στον Π λάτωνα θα θέσει για τους μαθητές του Ψ ελλού τις βάσεις της ορθο­ λογικής ερμηνείας του δόγματος, η οπ ο ία στο Β υζάντιο θα αντιμετω πισθεί με δυσμένεια ενώ στη Δύση θα συμβάλει στη γέννηση του σχολαστικισμού. Δ ίπλα σ ’ αυτούς τους δύο μεγάλους δασκάλους της βυζαντινής σκέψης κ αι μέσα από ένα τεράστιο υλικό, θα πρέπει να μνημονευτούν ορισμένα α πανθίσμα­ τα ό π ω ς το Α ε ξ ικ ό ν Σ ο ύδα 10 και η Π α λ α η α ν ή ανθολογία του Κ ωνσταντίνου Κεφαλά (περ. 900), βίοι αγίω ν ό π ω ς το Μ η νο λό γιον του Συμεών του Μ εταφραστή, μελέτες ιστορίας όπω ς η Ισ το ρ ική όιήγησις του β ίο υ το ν Β α σ ίλειο ν Α ' που σ υ ­ ντάχτηκε από τον ίδιο τον Κ ω νσταντίνο Ζ \ ή τα Τέσσερα βιβλία β α σ ιλειώ ν το ν Ιωσήφ Γενέσιου. Η ιστορική φ ιλολογία γνω ρίζει στιγμές δόξας ενώ βασιλεύουν οι τελευταίοι αυτοκράτορες της μακεδονικής δυναστείας (είναι η εποχή του Μ ι­ χαήλ Ψ ελλού) κ α ι αργότερα οι Κ ομνηνοί, χω ρ ίς να παραγνω ρίζουμε την τερά­ στια προσφορά της περιόδου αυτής στον τομέα της ανθολόγησης, της κ ω δικ ο­ ποίησης κ α ι της διδασκαλίας του δικαίου. Η επάνοδος της ευημερίας και της πολιτική ς σταθερότητας ευνόησαν εξίσου τους διά φ ορους καλλιτεχνικούς τ ο ­ μείς. Η διακόσμηση τω ν ανακτόρω ν και τω ν αριστοκρατικώ ν επαύλεων εμπνέεται από τα κλασικά κ α ι ελληνιστικά π ρ ό τυ π α που ο περιρρέω ν ανθρω πισμός ε­ πανέφερε στην επικαιρότητα κ α ι αναμιγνύει στα αρχαία θέματα κ α ι σχήματα τις επιρροές της Ανατολής, με την ο π ο ία το Βυζάντιο επανασυνδέθηκε την εποχή της ανάκτησής της από τους Μ ακεδόνες. Σ υγχρόνω ς η εκκλησιαστική αρχιτε­ κτονική βρίσκει σημείο ισορροπίας και την ολοκλήρωσή της στο ναό σε σχήμα ελληνικού σταυρού όπου τα δύο ισομεγέθη κ α ι κάθετα μεταξύ τους κλίτη κ αλύ­ π το ντα ι στο σημείο της ένωσής τους από ένα μεγάλο τρούλο κ α ι στις τέσσερις γω νίες από μικρότερους. Η το ιχο π ο ιία από τούβλα κ αι μερικές φ ορές από π έ­ τρες μικρώ ν διαστάσεων είναι λιτή κ αι κοσμείται από τυφλά τόξα, κόγχες και μικρούς κίονες. Ο ι διαστάσεις παραμένουν ταπεινές, αλλά η εσωτερική διακόσμηση διατηρεί τη μεγαλοπρέπεια της ιουσ τινιάνειας περιόδου, με τα πολύτιμα μάρμαρα, τις τοιχογραφ ίες κ α ι τα πολύχρω μ α ψ ηφιδω τά της. Με το τέλος της εικονομ αχίας οι εικόνες ξαναβρήκαν τη θέση τους στην εκ­ κλησία, υ π ακ ούοντας ωστόσο σ ’ έναν αυστηρό κώ δικα κ αι στη λογική της δ ιδ α ­ σκαλίας του δόγματος μάλλον π α ρ ά της Α γίας Γραφής. Τα καθαρά π ερ ιγρ α φ ι­ κά στοιχεία, οι περιττές λεπτομέρειες καθώ ς κ α ι ό,τι μπορεί να χαρακτηριστεί ανεκδοτικό κ α ι ανθρώ πινο κατά κανόνα απαλείφ οντα ι. Η ιεράρχηση στη δ ιά ­ ταξη τω ν αναπαραστάσεω ν είναι π ο λύ αυστηρή: στον κεντρικό τρούλο ο Χ ρ ι­ στός Π αντοκράτω ρ, π εριτριγυρισ μ ένος από αγγέλους κ αι προφήτες, και στην

78

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

αψ ίδα η Π αναγία προσευχόμενη ή φ έροντας τον Ιησού βρέφος. Τα κλίτη π ρ ο ο ­ ρίζονται για τις σκηνές της ζω ής του Χ ριστού, τα κατώ τερα μέρη τω ν αψ ίδω ν για τους μεγάλους ιερείς της Π αλαιάς Διαθήκης κ α ι τους π ρ ώ τους πατέρες της Εκκλησίας. Η ακτινοβολία του βυζαντινού πολιτισ μ ού ξεπερνά κατά πολύ τα όρια του ελληνικού κόσμου κ α ι τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Στα Βαλκάνια, Σέρβοι και Β ούλγαροι εμπνέονται από τη βυζαντινή θρησκευτική τέχνη, η επιρροή τη ς οποίας είναι εξίσου αισθητή στις χώ ρες του Καυκάσου και ακόμα περισσότερο στο π ριγκιπάτο του Κιέβου, α π ’ όπου θα εκκολαφθεί το ρωσικό κράτος. Ε κεί ό ­ μως π ου η επίδραση τω ν Ελλήνων καλλιτεχνώ ν υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική εί­ να ι στην Ιταλία, είτε πρ ό κειτα ι για το αβαείο του Μόντε Κ ασίνο, όπου ο αβάς Ν τεζιντέριους έφερε Β υζαντινούς τεχνίτες για να διακοσμήσουν με ψ ηφ ιδω τά το μοναστήρι του, είτε για τη Σικελία ή ακόμα τη Βενετία όπου η βάσιλική του Αγίου Μ άρκου ξανακτίστηκε τον 1ίο αιώ να με βάση το πρότυπο του ναού τω ν Αγίων Α ποστόλων της Κ ω νσταντινούπολης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η καρολίγγεια αυτοκρατορία

♦ Γ ιο ς τον Κ α ρ ό λ ο υ Μ α ρτέλο υ, ο Π επ ίνο ς Γ ' ο Β ρ α χ ύς α να κη ρνσσετ α ι το 751 β α σ ιλιά ς των Φ ρ ά γκ ω ν μ ε την υποστήριξη του πάπα π ου α να ζη τεί ένα σύμμαχο εν α ν τ ίο ν των Λομβαρδών. Οι Λ ομβα ρδοί ηττώ νται από το ν νέο β α σ ιλ ιά που α να γνω ρ ίζει στο πρόσω πο του πάπα τον νόμιμο διάδοχο των Ρ ω μ α ίω ν α ντοκρα τόρω ν στη Λύση. ♦ Ο ε γ γ ο ν ό ς τού Π επ ίν ο υ Κ α ρ λο μ ά γνο ς α νεβ α ίνει στο θρόνο το 771 κα ι ρ ίχ ν ετ α ι αμέσω ς σε μ ια σ ειρ ά καταχτήσεω ν: σ υντρίβει τους Λ ο μ ­ βαρδούς και α να κ η ρ ύσ σ ετα ι β α σ ιλ ιά ς τους, κα ταλα μ βά νει τη Β αβαρ ία κα ι τη Σ α ξο νία , νικά τους Φ ριζίους, υποτά σσει τους Α βάρους κα ι δ η μ ιο υ ρ γεί τις «μαρκιω νίες» γ ια να π ρ οσ τα τέψ ει την α υτοκρατορία στις π ύλες της Ισπανίας, της Β ρετάνη ς κα ι της Ν ορμανδίας. Ε γκ α τε­ στη μένος στην Α ιξ-λα -Σ α π έλ, ε ίν α ι ο προστάτης του πά πα στη Ρώ μη κ α ι το 800 σ τέφ ετα ι α π ’ α υτόν «αυτοκράτορας των Ρω μαίω ν». ♦ Η α υτο κ ρ α το ρ ία του Κ α ρ λ ο μ ά γ ν ο υ π α ρ α μ έν ει ω στόσο ένα κα κοδι­ ο ικ η μ ένο βα ρβαρικό β α σ ίλ ε ιο ό π ου ο κάθε λα ό ς δ ια τη ρ εί τα έθιμά τον. Η κ εντρ ικ ή δ ιο ίκ η σ η β ρ ίσ κ ετ α ι στα σπ ά ρ γα να , ο στρατός δεν ε ίν α ι μόνιμος, η φ ο ρ ο λ ο γία α π ο φ έρ ει λ ίγ α . Η διοίκ ηση των κ ο μ η τει­ ώ ν β ρ ίσ κ ετα ι στα χ έ ρ ια της τοπικής α ριστοκρα τίας. ♦ Μ ετά το θάνατο του Κ α ρ λο μ ά γνο υ (814), ο γιο ς τον Λ ουδοβίκος Α ' ο Ευσεβής που τον δια δέχετα ι επ ιχ ειρ εί να συνενώ σει την Α υτοκρ α το­ ρ ία τον. Α λ λ ά οι εξ εγέρ σ εις των γιω ν τον και, μ ετά το θάνατό του το 840, οι π ό λεμ ο ι που φ έρ νο υ ν αντιμέτω πους τους διαδόχους του εξασθενούν την κ α ρ ο λ ίγγ ε ια αυτοκρατορία. Π ολύ περισσότερο μ ά λισ τα π ο ν στη διά ρκεια τον 9 ο ν κα ι τον ΙΟον αιώ να η Ε νρώ πη πλήττεται α ­ πό νέες εισβολές: Σ α ρ α κ η ν ο ί στη δντική Μ ε σ ό γ ε ιο κ α ι την Ιτα λία , Μ α γυ ά ρ ο ι από την Π α ννο νία κα ι κυρίω ς Β ίκ ινγκ ς στην Α γ γ λ ία κα ι τη Γ αλα τία. Η κ α ρ ο λ ίγγ ε ια α ντοκ ρα τορ ία δια μ ελίζετα ι κα ι τρεις νέες ο ­ ντότητες γεννώ ντα ι μ ε τη δια νομή τον Β ερ ντέν το 843.

80

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

♦ Κ ά τω α π ’ α υτές τις συνθήκες, το δ ιεθνές εμ πόριο π α ρ α μ ένει σ ε μ ι­ κρή κλίμ α κα , α λλά ε π ικ ρ α τ εί έτσ ι κι α λλιώ ς σ χετικ ή α ντ ά ρ κ εια στο π λ α ίσ ιο των μ ε γ ά λ ω ν γα ιο κ τη σ ιώ ν, Η α νά γκ η π ρ ο σ τα σ ία ς ο δ η γ ε ί σ τη ν α νά π τυ ξ η δεσ μ ώ ν ν π ο τ έ λ ε ια ς μ ε τ α ξ ύ τω ν ελεύ θ ερ ω ν α νθ ρ ώ ­ πων, ο ι ο π ο ίο ι μ ετ α τ ρ έπ ο υ ν το υς τοπ ικ ούς διοικ η τές σε π ρ α γ μ α τ ι­ κ ο ύ ς δυνάστες. Σ τ η δ ιά ρ κ εια της β α σ ιλ ε ία ς του Κ α ρ λ ο μ ά γ ν ο υ κα ι του Λ ο υδ ο β ίκ ο υ Α ' τον Ε υσ εβο ύς η π ο λιτ ισ τ ικ ή ζωή γ ν ω ρ ίζ ε ι μ ια σχετικ ή α να ζω ογόνη σ η μ ε τη δη μ ιο υ ρ γία σχολείω ν, την α να μ όρ φ ω ­ ση τον κλή ρ ου κ α ι την α να βίω σ η μ ια ς επ ίσ η μ η ς α νακτορικής κ α ι εκκλη σ ισ α σ τική ς τέχνης. Σ υ γχ ρ ό ν ω ς α να π τύσ σ οντα ι οι «κοινές γ λ ώ σ ­ σες», κα ι ιδίω ς ο ι ρ ο μ α νικ ές διά λεκτοι, εις βά ρος των λατινικώ ν.

y - \ ταν το 737 π εθαίνει ο Μ εροβίγγειος Τιερύ Δ ' , ο μιαγιορδόμος της ΑυστραV / σ ί α ς , Ν ευστρίας κ α ι Β ουργουνδίας Κ άρολος Μ αρτέλος δεν θεωρεί σ κ όπ ι­ μο να αναζητήσει διάδοχο στη βασιλεύουσα δυναστεία. Συμπεριφέρεται ο ίδιος ως ηγεμόνας, νομοθετεί, δημεύει την περιουσία της Εκκλησίας, παρέχει σαν βα­ σ ιλιάς την έγγραφη προσ τασ ία του στον Αγιο Β ο νιφ ά τιο στον οποίο η Αγία 'Εδρα έχει αναθέσει τον εκχριστιανισμό τω ν ειδω λολάτρω ν της Γερμανίας. Το κύρος που διαθέτει στη χριστιανοσύνη είναι τόσο μεγάλο ώστε ο π ά π α ς Γρηγόριος Γ ' (που ο ι σχέσεις του με τον Β υζαντινό αυτοκράτορα έχουν ψιιχρανθεί) τον καλεί σε βοήθεια ω ς το μοναδικό του στήριγμα εναντίον τω ν λομβαρδικώ ν εισβολών. Βεβαίως ο Κ άρολος Μ αρτέλος αρνείται κατηγορηματικά να επέμβει εναντίον τω ν Λ ομβαρδών, π ο υ είναι σύμμαχοί του στις επιχειρήσεις του ενα­ ντίον τω ν μουσουλμάνω ν της Π ροβηγκίας. Ωστόσο το αίτημα του π ά π α δείχνει καθαρά τη θέση που κατέχει πλέον στην Ευρώπη ο εκ τω ν πραγμάτω ν κύριος του «φραγκικού βασιλείου».

Π ΕΠΙΝΟΣ Γ ' Ο Β ΡΑ Χ Υ Σ, ΒΑ ΣΙΛΙΑ Σ ΤΩΝ ΦΡΑΓΚΩΝ ετά το θάνατο του Κ αρόλου Μ αρτέλου το 741, το βασίλειο μοιράζεται στους δύο γιους του, τον Κ αρλομάνο κ α ι τον Π επίνο (που αποκαλείται ο Β ραχύς π ροφ ανώ ς επειδή είνα ι μικρόσωμος). Ο π ρ ώ τος κληρονομεί τα καθή­ κοντα του μαγιορδόμου της Α υστρασίας που περιλαμβάνει π ια και τη Θ ουριγ­ γία κ α ι την Α λα μ α ννία 11· ο δεύτερος αναλαμβάνει ω ς μαγιορδόμ ος της Ν ευ­ στρίας κ α ι της Β ουργουνδίας, στην ο π ο ία προστίθεται η Προβηγκία. Ε π ί μια δεκαετία περ ίπ ο υ κυβερνούν με σύνεση, ενεργώντας π ά ντα ω ς π ρ α γμ α τικ οί η­ γεμόνες. Α να γκ ά ζο ντα ι να α ντιμ ετω π ίσ ο υν μια σειρά εξεγέρσεων, κ α ι ιδίω ς το ν ξεσηκωμό τω ν δουκώ ν της Α κουιτανίας, της Β αβαρίας και της Α λαμαννίας, ο ι οπ ο ίο ι θεωρούν την εξουσία τους παράνομη και προσπαθούν να ανε­ ξα ρτητοποιη θούν. Π ροκειμένου να ασκούν ανενόχλητοι την εξουσία, οι δύο

Μ

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ

SI

μαγιορδόμοι τοποθετούν στο θρόνο, π ο υ από το 737 έχει μείνει κενός, ένα Μεροβίγγειο, τον Χ ιλδέριχο Γ '. Ο σκιώδης αυτός βασιλιάς τούς επιτρέπει να κ υ ­ βερνούν ό π ω ς αυτοί κρίνουν. Μ άλιστα στα διατάγματα που εκδίδουν αναφέρονται στο «βασίλειό τους». Α κολουθώ ντας το παράδειγμα του πατέρα τους ε­ νισχύουν με κάθε τρόπο το αποστολικό έργο του Αγίου Β ονιφάτιου στη Θ ου­ ριγγία, την Έση και τη Βαβαρία. Σ τις συμβουλές ακριβώς του Α γίου Β ο νιφ ά τι­ ου οφ είλεται η αναδιοργάνω ση της φραγκικής Εκκλησίας και η διευθέτηση τοον προβλημάτω ν π ο υ προκάλεσε η δήμευση της εκκλησιαστικής περιουσίας α π ό τον Κάρολο Μ αρτέλο. Το 747 ο Κ αρλομάνος αποφ ασ ίζει να μονάσει κ αι μπαίνει στη μονή χου Μ όντε Κασίνο ω ς απλός μοναχός, αφ ήνοντας τον αδελφό του να νέμεται το σ ύνο­ λο της εξουσίας. Κ ύριος του φ ραγκικού βασιλείου, ο Π επίνος έχει μόνο τον τ ίτ ­ λο του μαγιορδόμου το υ Χ ιλδέριχου Γ '. Πλην όμως, από το 749 και στο εξής, αγγελιοφ όροι αναχω ρούν τακτικά για τη Ρώμη με σκοπό να πείσουν τον νέο π ά ­ π α Ζ αχαρία να δεχτεί την αλλαγή της δυναστείας. Η συγκυρία είναι πολύ ευ νο ϊ­ κή για τον Π επίνο, δεδομένου ότι οι ιεραπόστολοι -π ρ ο ς τους οποίους δεν υ ­ πήρξε ποτέ φειδω λός σε παροχές κ αι ιδίω ς προς τον Β ο νιφ ά τιο - τον θεωρούν πραγματικό βασιλιά. Το σημαντικότερο όμω ς είναι ό τι ο πάπας, που έχει διακόψει τις σχέσεις με τον αυτοκράτορα του Β υζαντίου Λέοντα Γ ' εξαιτίας της εικονομαχίας, δεν έχει π ού να προσ φ ύγει για να αντιμετω πίσει τις επιδρομές τω ν Λομβαρδών. Π ρόκειται για ένα γεγονός με βαρύτατες επιπτώ σεις διότι για π ρ ώ ­ τη φορά ο διάδοχος τω ν Α ποστόλων καλεί σε βοήθεια έναν ηγεμόνα που δεν εί­ ν α ι απόγονος του Κ ω νσταντίνου Α ' του Μεγάλου. Η άφιξη της φραγκικής πρεσβείας στη Ρώμη συμπίπτει με την άνοδο στο θρό­ νο του Λομβαρδού ηγεμόνα Α ϊστόλφου, ο ο ποίος φ αίνεται αποφασισμένος να συνεχίσει την επιθετική πολιτική π ου ο προκάτοχός του Λ ουιτπράνδος (εκείνος που το 752 θα διώ ξει οριστικά τους Βυζαντινούς από τη Ραβέννα) είχε π ρόσκαι­ ρα εγκαταλείψει. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι το γεγονός αυτό επέδρασε σημαντικά στην απάντηση που έδωσε ο π ά π α ς Ζ αχαρίας στην ερώτηση τω ν απε­ σταλμένων του Π επίνου: «...ως π ρος τους βασιλιάδες στη Γαλλία που εκείνη τη στιγμή δεν ασκούσαν τη βασιλική εξουσία, εάν αυτό ήταν σωστό ή όχι». Ο Ζ αχα­ ρίας απάντησε ότι «...θα ήταν προτιμότερο να αποκαλείται βασιλιάς εκείνος που ασκεί μάλλον πα ρ ά εκείνος π ου δεν ασκεί τη βασιλική εξουσία». Ενώ λο ιπ ό ν ο τελευταίος Μ εροβίγγειος εξαφ ανίζεται σ' ένα μοναστήρι, ο Π επίνος, ενισχυμένος από τη συναίνεση του π οντίφ ικ α , ανακηρύσσεται βασι­ λιάς τω ν Φ ράγκων το Νοέμβριο του 751 και δέχεται όπω ς φ αίνεται το χρίσμα από τα χέρια του Αγίου Β ονιφ άτιου. Έ τσ ι ο βασιλιάς τω ν Φ ράγκων γίνεται ο εκλεκτός του Θεού ό π ω ς στη βιβλική εποχή. Αυτό όμω ς π ο υ για την ιστορία της Ε υρώ πης αναμφίβολα είναι π ο λύ π ιο σημαντικό από την άνοδο στον γ α λ ­ λικό θρόνο της νέας δυναστείας, της καρολίγγειας, είναι η αλλαγή της στάσης του π ά π α : μπρος στην αδυναμία τού αυτοκράτορα του Βυζαντίου, ενεργεί σαν

82

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

να είναι ο κληρονόμος τω ν Ρ ω μαίω ν αυτοκρατόρω ν στη Δύση κ α ι δια νέμ ει τα βασιλικά στέμματα εν ονόματι το υ Θεού. Κ αθώς ο Λ ομβαρδός Α ϊσ τόλφ ος έχει ήδη πατήσει στο Λάτιο και απειλεί την πρω τεύουσα της χρισ τιανοσ ύνης, ο π ά π α ς Σ τέφ ανος Β ' π ο υ διαδέχθηκε τον Ζ αχαρία στρέφεται ταυτόχρονα στον Βυζαντινό αυτοκράτορα και στον νέο βα­ σιλιά τω ν Φ ράγκων. Α πό την Κ ω νσταντινούπολη π α ίρ ν ει εντολή να μηνύσει στον Α ϊστόλφο να εκκενώσει αμέσως τα εδάφη π ο υ κατέλαβε. Από τη Γαλατία φτάνουν δύο απεσταλμένοι για να οδηγήσουν τον π ά π α στον Π επίνο Γ '. Κ ατά τη διαδρομή ο Στέφανος Β ' σταματά στην Παβία όπου δέχεται την κατηγορημα­ τική άρνηση του Λομβαρδού βασιλιά στο αυτοκρατορικό τελεσίγραφο. Στη συ­ νέχεια π α ίρνει το δρόμο γ ια τη φραγκική πρωτεύουσα, καταλύει για λίγο δ ιά ­ στημα στις γαίες του Π επίνου Γ ' στο Π όντιόν κ αι τελικά εγκαθίσταται στο μο­ ναστήρι του Σαιν-Ν τενί, Εκεί χρίζει ο ίδιος τον νέο βασιλιά” ο ο π ο ίο ς με τον τίτλο του πατρικίου τω ν Ρω μαίω ν γίνεται ο προστάτης τω ν χριστιανώ ν και. της παποσύνης (754). Σε αντάλλαγμα ο Π επίνος Γ ' δεσμεύεται να «αποκατασιήσει» στον π άπ α το πρώ ην βυζαντινό εξαρχάτο της Ραβέννας. Πράγματι, για να στηρίξει τις βλέψεις του ο Στέφανος Β ' κατασκευάζει ένα έγγραφο που θα διαδραματίσει ρόλο μοναδικό; τη «Δωρεά του Κωνσταντίνου». Αυτό το πλαστό αριστούργημα της ποντιφ ικής καγκελαρίας, που κατασκευάστη­ κε εκ τω ν υστέρων για την περίσταση, εμφανίζεται ω ς μια πράξη του αυτοκράτο­ ρα Κ ωνσταντίνου Α ' του Μ εγάλου η ο π ο ία απευθύνεται στον π ά π α Σιλβέστρο Α ', σε αναγνώριση της διδασκαλίας που το ν οδήγησε να ασπαστεί τη χριστιανική πίστη. Με το έγγραφο αυτό θεμελιώνεται το σύνολο τω ν ποντιφ ικώ ν διεκδικήσε­ ων. Ο Κ ωνσταντίνος παραχω ρεί στον π ά π α τα πρω τεία στις τέσσερις έδρες, της Α ντιόχειας, της Αλεξανδρείας, της Κ ωνσταντινουπόλεως (που ωστόσο χρονολο­ γείται από την εποχή του Θεοδόσιου Α ' του Μεγάλου!5') και τω ν Ιεροσολύμων. Του δωρίζει το ανάκτορο του Λατερανού και την εκκλησία του Βατικανού. Του επιτρέπει να φέρει τα αυτοκρατορικά διάσημα, να διορίζει αξιω ματούχους, π α ­ τρικίους και υπάτους. Τέλος του παραχω ρεί την κυριαρχία στη Ρώμη, την Ιταλία και ολόκληρη τη Δύση. Ο λόγος π ο υ ο ίδιος εγκαθιστά την πρωτεύουσά του στο Βυζάντιο είναι για να μην περιορίσει την εξουσία της Εκκλησίας στη Δύση. Αυτό σημαίνει ότι, εν όψει της ρήξης που επήλθε στη Ρω μαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία στη συνέχεια ταυτίζεται με τη χριστιανική αυτοκρατορία, κληρονόμος της α υτο­ κρατορικής εξουσίας στη Δύση είναι ο πάπας. Εκτελώντας τη συμφω νία που συνομολογήθηκε με τον Στέφανο Β ', ο Π επ ί­ νος Γ ' ο Β ραχύς οδηγεί το 755 το στρατό του στην Ιταλία. Κ ατατροπώ νει τους Λομβαρδούς κ α ι αποπέμπει τους πρεσβευτές του αυτοκράτορα που του ζητούν να αποκαταστήσει τη βυζαντινή εξουσία στα ανακτηθέντα εδάφη. Έ π ειτα δε από μια νέα κάθοδο στην ιταλική χερσόνησο το 756, επιβάλλει στον Α ϊστόλφ ο να παραδώ σει στον π ά π α ορισμένες πόλεις του παλιού εξαρχάτου της Ραβέννας κ αι της Π εντάπολης (της σημερινής Ρομάνια). Με ίο θάνατο του Α ϊστόλφου, ο Π επίνος Γ ' επανέρχεται για να επιβάλει στον λομβαρδικό θρόνο τον υποψ ήφιο

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ

83

της εκλογής τού Σ τεφ άνου Β ', τον Ν τιντιέ, ο ο π ο ίο ς υπόσχεται να π αραχω ρή­ σει στον π ά π α κ α ι νέα εδάφη: τη μ αρκιω νία της Α νκόνας κ α ι την Εμίλια, οι ο ­ ποίες, μαζί με το Δουκάτο της Ρώ μης π ου βρίσκεται ήδη υπό π α π ικ ή κατοχή, α ­ π αρτίζουν το σύνολο π ο υ α π ο κ α λείτα ι π α π ικ ά κράτη. Ε πιδιαιτητής της κατάστασης στην Ιταλία -ό π ο υ οι εχθροπραξίες ανάμεσα στον π ά π α και τον Λομβαρδό βασιλιά δεν θα αργήσουν να ξα ναρχίσουν- κ α ι ε­ πίσημος προστάτης του π ά π α της Ρώμης, ο ελέω Θεού βασιλιάς τω ν Φράγκων Π επίνος Γ ' βρίσκεται γύρω στα 756 στο απόγειο της δύναμής του. Στο ίδιο του το βασίλειο ολοκλήρωσε το έργο τού Κ αρόλου Μαρτέλου. Έ διω ξε με τη βοήθεια των Βησιγότθων τους μουσουλμάνους από τη Σεπτιμανία- κατάφερε να εξουδε­ τερώσει τους δούκες της Α κουιτανίας, πάντα έτοιμους να απαλλαγούν από την κηδεμονία τω ν Φράγκων βασιλιάδω ν του βορρά. Ο ι Σάξονες γίνονται και πά λι υποτελείς και ο ι σχέσεις με τον δούκα της Βαβαρίας παραμένουν καλές. Ό τα ν ο πρώ τος Κ αρολίδης πεθαίνει το 768, το φραγκικό βασίλειο, το τελευταίο από τα μεγάλα βαρβαρικά βασίλεια, βρίσκεται στο αποκορύφω μα της ισχύος του.

Ο ΚΑΡΛΟΜ ΑΓΝΟΣ ΚΑΙ Η Φ ΡΑ ΓΚ ΙΚ Η ΕΠ ΕΚ ΤΑ ΣΗ

Π

ροτού πεθάνει, π ισ τό ς στα έθιμα τω ν Φ ράγκων, ο Π επίνος Γ ' διένειμε το βασίλειό του στους δύο γιους του: τον Κ άρολο” που εδρεύει στη Ν ουαγιόν κ αι τον Κ αρλομάνο που είναι εγκατεστημένος στη Σουασόν. Η διανομή μοιάζει τόσο λίγο στις συνήθεις κατατμήσεις του βασιλείου τω ν Φ ράγκων ώστε ακόμα και ο ι σ ύγχρονοί του μπερδεύονται. Τα εδάφη π ου βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση χω ρ ίζο ντα ι έτσι ώστε το βασίλειο του Κ αρόλου να σχηματίζει μια μεγά­ λη ημισέληνο γύρω από εκείνο του Κ αρλομάνου, π ο υ εκτείνεται από τη Σ ουα­ σόν ώ ς τη Μεσόγειο και από την Τουλούζη ω ς τις Αλπεις. Αυτή η συνύπαρξη τω ν δύο βασιλείων, κ α ι μάλιστα έτσι δίαπλεγμένω ν, φ αίνεται ότι υπήρξε πηγή ασυμφ ω νίας για τους δύο αδελφ ούς, ώς το 771 που ο Κ αρλομάνος πεθαίνει α­ φ ήνοντας στον Κ άρολο το σύνολο της κληρονομιάς του Π επίνου Γ '. Ο νέος βασιλιάς, όπω ς περιγράφ εται στο απόγειο της δόξας του από τον βιο­ γράφο του Ε ϊνάρδο χω ρίς ιδιαίτερη επιείκεια, είναι ένας άνθρω πος «με φαρδείς και δυνατούς ώ μους, μεγάλο ανάστημα, όχι υπερβολικό», με λαιμό «πολύ κ ο­ ντό», κοιλιά «που προεξέχει πολύ», αλλά με βήμα σταθερό και αρρενωπό π α ρ ά ­ στημα. Ε ίναι κυρίω ς ένα άτομο προικισμένο με μεγάλη ενεργητικότητα και μεθο­ δική αντίληψη, που δίνει προσοχή στη λεπτομέρεια και διαθέτει ορθή κρίση. Δ ια­ βάζει λα τινικ ά χω ρ ίς να δυσκολεύεται ιδιαίτερα, καταλαβαίνει λίγα ελληνικά και, πνεύμα ερευνητικό, ενδιαφέρεται για τις επιστήμες και τις τέχνες. Έ μαθε να γράφει αργά και παρέμεινε αδέξιος σ ’ αυτό τον τομέα. Ενδιαφέρεται για τα θεολογικά ζητήματα. Π άνω α π ’ όλα όμ ω ς είναι ένας στρατηλάτης σε διαρκή εκστρα­ τεία, η βασιλεία του οποίου θα συμπέσει με τη μεγίστη επέκταση του βασιλείου

84

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

τω ν Φράγκων: ένα βασίλειο που, με εξαίρεση τη σαξονική Αγγλία κ α ι τη. μου­ σουλμανική Ισπανία, π ρ ακ τικ ά τα υ τίζετα ι με τη Δύση. Αφού αποκατέστησε τη βασιλική εξουσία που για μια ακόμα φ ορά αμφισβητήθηκε από τους δούκες της Α κουιτανίας, ο Κ αρλομάγνος ρίχνετα ι σε μ ια σει­ ρά κατακτήσεων με τον διπ λό στόχο να εξασφαλίσει τα σύνορα του βασιλείου και να επεκτείνει τα όρια της χριστιανοσύνης. Ο ι π ρ ώ το ι που π λήττονται από αυτή την πολιτική είναι οι Λ ομβαρδοί. Το 773 ο βασιλιάς τους Ν τιντιέ, που στο μεταξύ έχει αθετήσει όλες του τις δεσμεύσεις, εισβάλλει στα π α π ικ ά εδάφη κ α ι μ παίνει στη Ρώμη όπου ο π ά π α ς αναγκά ζεται να υποταγεί. Ο Κ αρλομάγνος αν τ α π ο κ ρ ίν ε τα ι τό τε στην πρ ό σ κλησ η το υ νέου π ο ν τ ίφ ικ α , του δ ρ α σ τή ρ ιο υ Α δριανού Α α π ο π έ μ π ε ι τη σύζυγό του, κόρη του Λ ομβαρδού βασιλιά, δ ια β α ί­ νει τις Α λπεις κ α ι καταλαμβάνει την Π αβία και τη Βερόνα. Ο Ν τιντιέ εξορίζε­ ται, ο γιο ς του διαφ εύγει στο Β υζάντιο κ α ι ο Φ ράγκος ηγεμόνας στέφεται το σιδερένιο στέμμα τω ν βασιλέω ν της Λ ομβαρδίας. Κ ύριος π λέο ν της βόρειας Ιταλίας, εμπιστεύεται τη διακυβέρνηση στο γιο του Π επίνο κ α ι εγκαθιστά μια νέα φραγκική αριστοκρατία. Η κατάκτηση κ α ι η καθυπόταξη τω ν εδαφών π ου βρίσκονται βόρεια κ α ι α ­ νατολικά από τη Γαλατία θα απαιτήσουν περισσότερο χρόνο κ α ι προσπάθεια, κ α τά κ ύ ρ ιο λόγο επειδή ο Φ ρ ά γκ ο ς β α σ ιλ ιά ς δεν δ ια θ έτει μ όνιμ ο στρατό. Π ράγματι, αν κ α ι κ α τ ’ αρχήν όλοι οι ελεύθεροι άνθρ ω ποι υπόκειντα ι'σ ε σ τρ ά ­ τευση, η υποχρέω ση στην ουσ ία δεν αφ ορά π αρ ά το υ ς ιδιοκτήτες γης - τους μ ό ­ νους που είνα ι σε θέση να πληρώ σουν κ α ι να συντηρήσουν τον ακριβό εξοπ λι­ σμό του έφ ιππου πολεμιστή. Α υτοί όμω ς δεν μ πορούν να απομ ακρυνθούν από τη γη τους περισσότερο από δύο ή τρεις μήνες. Τους συγκεντρώ νουν λο ιπ ό ν κ ο ­ ντά στο σημείο εκκίνησης της εκστρατείας για μια σύντομη επιδρομή στο εχθρι­ κό έδαφος, επιχείρηση π ο υ επαναλαμβάνεται μόλις ο α ντίπα λος ανασυγκροτή­ σει τις δυνάμεις του και γ ίνει και π ά λ ι απειλητικός. Α πέναντι στη Βαβαρία, χώ ρα από καιρό εκχριστιανισμένη της οπ οία ς όμω ς ο ι δούκες εκδηλώνουν σθεναρά τη διάθεσή τους να παραμ είνουν ανεξάρτητοι, ο Κ αρλομάγνος αρχικά δείχνει υπομονή. Κ αθώς όμως ο δούκας Τασίλιος αρνείτα ι να εκπληρώσει τις υποχρεώ σεις του ω ς υποτελής, αποφ ασίζει τελικά να επέμβεί: εκστρατεύει εναντίον της Βαβαρίας το 787, το επόμενο έτος καταδικάζει σε θάνατο τον δούκα, του οποίου στη συνέχεια μειώνει την π οινή σε εγκλεισμό σε μοναστήρι, κ α ι προσ αρτά το δουκάτο στο φραγκικό κράτος, διατηρώ ντας ω ­ στόσο τη διοικητική και θρησκευτική αυτονομία της περιοχής. Σ τους Σάξονες, ειδωλολατρικά γερμανικά φύλα τω ν οποίω ν ο ι Φ ράγκοι υφ ίστανται από καιρό τ ις καταστρεπτικές επιδρομές, ο Κ αρλομάγνος θα φερθεί με περισσότερη σκληρότητα. Από το 772 κ α ι για διάστημα π ερίπ ου τριάντα ε­ τών, διεξάγει επανειλημμένες εκστρατείες εναντίον τους, στις οποίες συχνά τ ί­ θεται ο ίδιος επικεφαλής κ αι διαχειμάζει μάλιστα επιτόπου ώστε να μπορεί να επιτεθεί μόλις μ πει η άνοιξη. Το έργο του δυσχεραίνει ιδιαίτερα το γεγονός ότι τ« σαξονικά φύλα διαθέτουν αποφ ασισμένους κ α ι άξιους αρχηγούς που αρνού-

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓ Γ Ε ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ

85

ντα ι το χριστιανισμό κ α ι ανθίσ τανται απεγνωσμένα στην κυριαρχία των Καρολιδών. Ο π ιο επίφοβος α π ’ αυτούς ο Β ιδουχίνδος, συντρίβει το 782 ένα φ ρ α γκ ι­ κό στρατό, αλλά τρία χρ ό νια αργότερα ηττάται κ α ι αναγκάζεται να δώσει όρκο πίστης στο Ατινύ, βασιλική κ ατοικία στις Αρδένες, όπου και βαπτίζεται. Στη σ υ ­ νέχεια τα σαξονικά εδάφη υ ποβάλλονται στη φραγκική κατοχή κ αι σε βίαιο εκχριστιανισμό που στηρίζεται στην τρομοκρατία: η άρνηση βάπτισης, η βεβήλωση εκκλησίας, ακόμα κ αι το πτα ίσμα εις βάρος της θρησκείας τιμω ρούνται με θ ά ­ νατο. Το αποτέλεσμα είναι μια μαζική στάση που το 793 οδηγεί σε καταστροφές εκκλησιών κ α ι σφαγές Φ ράγκω ν στρατιω τώ ν κ α ι ιεραποστόλων. Ο Καρλομάγνος αναγκάζεται να καθυποτάξει εκ νέου τη χώρα, όπου επιβάλλει ένα εξαιρε­ τικά αυστηρό καθεστώς εκτοπίζοντας φύλα ολόκληρα στο εσωτερικό του βασι­ λείου κ αι αντικαθιστώ ντας τα με Φ ράγκους. Μ ’ αυτό το τίμημα, αλλά και χάρη στα κατευναστικά μέτρα π ο υ υιοθετήθηκαν τα τελευταία χρόνια του αιώ να, η Σ α ξο νία ειρηνεύει. Α πό δω κ α ι στο εξής τα α να το λ ικ ά σύνορα του Regnum Francorum βρίσκονται στον Έλβα. Α νάμεσα στις εκβολές του Ρήνου κ α ι του Βέζερ, στη Φ ριζία, άλλα συγγενικά με τους Σάξονες ειδω λολατρικά φύλα απειλούσαν από κ αιρ ό τα φ ραγκικά σύ­ νορα. Α ρνούμενοι τον εκχριστιανισμό χους, ο ι Φ ρίζιοι το 754 είχαν συλλάβει κ α ι υ π ο β ά λ ει σε μ αρχυρικ ό θά να το χο ν Α γιο Β ο νιφ ά χιο . Η κηδεμ ονία τω ν Φ ράγκων σχο έδαφος χους ήχαν τελείω ς θεωρητική κ α ι το 784 είχαν προσχω ρή­ σει στη σαξονική εξέγερση. Αυτή ήταν κ α ι η τελευταία εκδήλωση της ανεξαρτη­ σίας τους. Σ υντρίβονχαι χο 785 κ α ι αναγκάζονχαι να καχαθέσουν χα όπλα. Η χώρα χους δια ιρείχαι σε κομητείες κ α ι αρχίζει η επιχείρηση του συστηματικού εκχριστιανισμού τους. Π έρα από τις γερμανικές χώ ρες βρίσκονται ο ι π εριοχές όπου είναι εγκατε­ στημένα σλαβικά φ ύλα κ α ι ο ι νομ άδες Α βαροι. Ο Κ αρλομάγνος αρκείται να κρατήσει τους Σλάβους σε απόσταση, χ ω ρ ίς να προσπαθήσει να τους ενσωμα­ τώσει στο βασίλειό του. Μ όνο ο ι Ο βοδρίτες" στο βορρά π ροσ αρτώ ντα ι κ α ι ε π ι­ φ ορτίζονται με τη φύλαξη τω ν συνόρω ν, ενώ ο ι Κ αρίνθιοι στο νότο εκχριστια­ νίζονται. Ό σο για του Α βάρους, που είνα ι εγκατεστημένοι ανάμεσα στον Δ ού­ ναβη κ αι τον Τίσα, δεν είναι π ια ισ χυρ ο ί όπω ς την εποχή που απειλούσαν την Κ ω νσταντινούπολη, σ υνεχίζουν ωστόσο να εξαπολύουν επιδρομές λεηλασίας υπό την ηγεσία χου χ α γ ά ν ο ν χ ο ν ς και να σχοιβάζουν χα λάφυρά χους σ ’ ένα ο ­ χυρωμένο σχραχόπεδο, χο ρινγκ. Το 791, κ α ι ξανά χο 796, ο φ ραγκικός σχραχός διεισδύει σχην ίδια την κ αρ διά χης χώ ρ α ς τους, καχαλαμβάνει ίο ρινγκ και χα πλούχη χου κ α ι συντρίβει έτσι τη δύναμη του χαγάνου. Ακολουθεί ο π ρ οοδευτι­ κός εκχριστιανίσμός κ α ι η υποδούλω ση του αβαρικού πληθυσμού, ο δε χαγάνος θα μεταβεί α υτοπροσ ώ πω ς το 811 στο ανάκτορο της Α ιξ-λα-Σαπέλ να δ ώ ­ σει στον αυτοκράτορα όρκο πίσ της και υποταγής. Η δράση του Κ αρλομάγνου εναντίον τω ν μουσουλμάνων της Ισπανίας, των Σαρακηνών ή Μ αυριτανών, οι επιδρομές τω ν οποίω ν συνεχίζονται στη νότια Γα­ λατία κ α ι τη νότια Ιταλία, είναι λιγότερο επιτυχής. Το 778, μετά από πρόσκληση

Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

ΤΟΥ ΚΑΡΛΟΜΑΓΝΟΥ

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ

87

του κυβερνήτη της Βαρκελώνης που έχει στασιάσει εναντίον του εμίρη της Κ όρ­ δοβας, μπαίνει με δύο στρατιές στην Ιβηρική Χερσόνησο, πολιορκεί ανεπιτυχώ ς τη Σαραγόσα, για να αποσυρθεί τελικά όταν του αναγγέλλουν κάποια εξέγερση στη Σαξονία. Στη διάρκεια της υποχώρησης, μια φραγκική οπισθοφυλακή υπό τη διοίκηση του Ρολάνδου, δούκα της μ αρκιω νίας της Βρετάνης, σφαγιάζεται στον αυχένα του Ρονσεβώ από Βάσκους ορεσίβιους. Ωστόσο στη διάρκεια τω ν δύο ε­ πόμενων δεκαετιών ο Κ αρλομάγνος κατορθώ νει να καταλάβει τις σημαντικότε­ ρες πόλεις της Κ αταλω νίας -τη Χ ερόνα το 795, τη Βαρκελώνη το 801, την Τορτόσα το 811- και να εγκαταστήσει ανάμεσα στα Πυρηναία κ α ι τον Έβρο μια ζώνη ελεγχόμενη από τους Φράγκους: τη μαρκιω νία της Ισπανίας. Κατά τον ίδιο τ ρ ό ­ πο οι πολυάριθμες εκστρατείες εναντίον τω ν Βρετόνων, που εξακολουθούν να αρνούνται την υποταγή της Α ρμορικής στο φραγκικό βασίλειο, καταλήγουν π ρ ος το τέλος του αιώ να στην ενίσχυση της μαρκιω νίας της Βρετάνης. Τέλος στη δύση της βασιλείας του, ο Κ αρλομάγνος αναγκάζεται να ο ρ γα νώ ­ σει την άμυνα τω ν ακτώ ν του βασιλείου του εναντίον τω ν επιδρομώ ν εκείνω ν π ο υ α ρ χίζο υ ν ν α α π ο κ α λο ύ ν Ν ορ μ α ννο ύ ς -ο ν ο μ α σ ία π ο υ μετεξελίχθηκε σε Ν ορμανδούς-, ο ι ο π ο ίο ι για την ακρίβεια δεν κ ατά γονται από τη Νορβηγία α λ ­ λά από τη Δ ανία. Από το 799 ο ι επιδρομές τους στις ακτές της βόρειας κ α ι της δυτικής Γαλατίας επαναλαμβάνονται ετησίως. Στην προσπάθειά του να τους ε­ μποδίσει, ο Κ αρλομάγνος δημιουργεί βόρεια από τον Έ λβα τη μαρκιω νία της Ν ορμανδίας, αλλά τα ναυτικά μέσα που διαθέτει το φ ραγκικό βασίλειο είναι α ­ νεπαρκή για να αποφ ευχθεί η τακτική λεηλασία της χώ ρας από τους Σ κανδιναβούς. Με το διαμελισμό της αυτοκρατορίας ο νορμ ανδικός κίνδυνος θα γίνει έ­ να από τα κύρια προβλήματα τω ν δια δόχω ν του Κ αρλομάγνου.

Η ΑΝΑΣΥΣΤΑΣΗ Τ Η Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΤΗ Σ ΔΥ ΣΗΣ τα στερνά χρ ό νια του 8ου α ιώ να ο Κ αρλομάγνος βρίσκεται στην κεφαλή μιας τεράστιας αυτοκρα τορίας π ου εκτείνεται από τον Έ λβα ώς τον Έ βρο, περιλαμβάνοντας επομένω ς το μεγαλύτερο μέρος της Δύσης. Το κέντρο βάρους της φραγκικής εξουσίας, που άλλοτε ο Κ λόβις Α ' είχε τοποθετήσει στην Ιλ-ντεΦρανς, βρίσκεται πλέον μεταξύ Μεύση κ α ι Ρήνου, στην περιοχή α π ’ όπου κατά­ γεται η καρολίγγεια οικογένεια. Εκεί θα εγκατασταθεί ο Κ αρλομάγνος, σε π ρ ο ­ σωρινή βάση αρ χικ ά κ α ι στη συνέχεια μόνιμα από το 806, μετατρέποντας την Αιξ-λα-Σαπέλ σε πολιτική κ αι πολιτιστική πρω τεύουσα του βασιλείου. Κ ύριος επίσης κ α ι της Ρώ μης, της θρησκευτικής πρω τεύουσα ς του της ο π ο ία ς είνα ι προστάτης όπω ς είναι προστάτης και του π ά π α , ο βασιλιάς τω ν Φ ράγκων εμφα­ νίζεται ω ς ο αδιαφ ιλονίκητος αρχηγός της χριστιανοσύνης, κύριος της Δύσης και πραγματικός διάδοχος του Κ ω νσταντίνου Α ' του Μεγάλου. Δεν του λείπει π ια π α ρ ά ο τίτλος για να αναγνω ριστεί ω ς κληρονόμος τω ν αυγούστων, Η άνοδος στον π α π ικ ό θρόνο του Λέοντα Γ ' (795-816) του επιτρέπει να ανα-

Σ

88

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

λάβει επισήμως και αυτό το ρόλο. Ιερέας ταπεινής καταγω γής που εκλέγεται α­ ναπάντεχα π ο ντίφ ιξ μετά το θάνατο του Α δριανού Α ', ο Λέων Γ ' είναι ανήμπο­ ρος να προβάλει στον βασιλιά τω ν Φ ράγκων την ελάχιστη αντίσταση. Με την ά­ νοδό του στο θρόνο του Αγίου Πέτρου, αναγνω ρίζει αμέσως το προτεκτοράτο του Καρλομάγνου. Σε αντάλλαγμα εκείνος τον κατακλύζει με πνευματικής φύ­ σης συμβουλές, καλώ ντας τον να ζήσει μέσα στην τιμιότητα, ακολουθώ ντας τους κανόνες της Εκκλησίας κ α ι αφ ήνοντας στον Φράγκο ηγεμόνα τη μέριμνα της προστασίας της Α γίας Έ δ ρ α ς κ α ι της διάδοσης της χριστιανικής πίστης. Με άλλα λόγια, όπως κάποτε ο Κ ωνσταντίνος Α ', ο Κ αρλομάγνος θεωρεί τον εαυτό του «επίσκοπο τω ν εκτός»56, π αρ αχω ρ ώ ντας στον π ο ντίφ ικ α μόνο τα πνευματικά καθήκοντα. Ο Λέων Γ ' είναι ανίκανος να αντιληφθεί τη δέσμευση π ο υ α ντιπ ρο­ σωπεύει γ ι’ αυτόν τούτο το σχέδιο. Α ντιμετω πίζει πολλές δυσκολίες στην ίδ ια τη Ρώμη όπου η εκλογή του διόλου δεν ενθουσίασε την τοπική αριστοκρατία, με α­ ποκορύφω μα τη συνωμοσία π ου πλέκεται γύρω του: τον Α πρίλιο του 799 δέχε­ τα ι επίθεση στην πλατεία Σαν Λορέντζο ιν Λ ουτσίνα, ξυλοκοπείται και ρίχνεται στη φυλακή. Ό τα ν οι απεσταλμένοι του Κ αρλομάγνου τον απελευθερώνουν, α­ πευθύνεται σ ’ αυτόν ω ς τον μόνο δυνατό προστάτη του κ α ι μεταβαίνει στη Σα­ ξονία για να εκλιπαρήσει τη βοήθεια κα ι την προστασία του. Φ αίνεται έτσι καθα­ ρά ότι ο Κ αρλομάγνος έχει γίνει ο επιδιαιτητής του δυτικού κόσμου. Η κ ατάρ­ ρευση της παποσύνης, η μείωση του κύρους της αυτοκρατορίας της Ανατολής -τη ν εποχή εκείνη στο Βυζάντιο ο Κ ω νσταντίνος Σ Τ ' εκ θ ρο νίζετα ι-κ α θ ισ το ύν τη φραγκική μοναρχία μόνη εγγυήτρια του χριστιανικού κόσμου κ αι τον Καρλομάγνο φυσικό διάδοχο του Κ ω νσταντίνου Α '. Με αυτή την ιδιότητα του προστάτη της χριστιανοσύνης της Δύσης, ο Φ ρά­ γκος βασιλιάς π α ίρ ν ει το δρόμο για τη Ρώ μη όπου, ω ς π α τρ ίκ ιο ς της πόλης, καλείται να κρίνει τη διαφ ορά π ο υ φ έρνει τον π ά π α -ο ο π ο ίο ς κατηγορείται α ­ π ό τους υπηκόους του για 'ψευδορκία κ α ι μ ο ιχ εία - αντιμέτω πο με την τοπική αριστοκρατία. Π α ίρ νο ντα ς το ρόλο του στα σοβαρά, διεξάγει ο ίδιος τις α ν α ­ κρίσεις κ α ι στις 23 Δεκεμβρίου του 800 αξιώ νει από τον π ά π α να δώσει όρκο κάθαρσης μπροστά σε μια σύνοδο αρχιερέω ν κ αι αξιω μ ατούχω ν κ α ι κηρύσσει το ν Λέοντα Γ ' απαλλαγμένο από κάθε υποψ ία. Δύο μέρες αργότερα ανακηρύσσεται από το λαό «αυτοκράτορας τω ν Ρω μαίω ν» στη βασιλική του Αγίου Π έ­ τρου και στέφεται από το ν πάπ α. Αυτή η αυτοκρατορική στέψη, η οποία καθόλου δεν επιβλήθηκε στον βασιλιά τω ν Φ ράγκων ό π ω ς θα υποστηρίξουν οι επίσημοι χρονικογράφ οι του φ ρ αγκι­ κού βασιλείου, αλλά αντίθετα προετοιμαζόταν από πολύ καιρό από τους κληρι­ κούς π ου αφθονούσαν στην αυλή του Κ αρλομάγνου, επισφραγίζει μια κατάστα­ ση που εκ τω ν πραγμάτω ν από καιρό ίσχυε στη Δύση. Π ολλά χρόνια πρ οτού ο Κ αρλομάγνος ξεκινήσει για την Ιταλία ανταποκρινόμενος στην πρόσκληση του Λ έοντα Γ ', η πέννα τω ν λογιώ ν του ανακτόρου της Α ιξ-λα-Σαπέλ (όπω ς για π α ­ ράδειγμα του Α λκουίνου) δημιούργησε την έννοια του imperium christianum, μ ιας χριστιανικής αυτοκρατορίας που κληροδοτείται από τη Βυζαντινή Αυτο-

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ

89

κραχορία, αν όχι από τη δύση της Ύ στερης Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας: μιας α υ ­ τοκρατορίας της οποί ας η μοναδική κ α ι πανίσχυρη κεφαλή, ο εκλεκτός του Θεού κ αι τοποτηρητής του Χ ριστού, έχει ω ς αποστολή να υποστηρίζει και να εξαπλώ ­ νει τη χριστιανική πίστη. Η προσω ρινή εξασθένηση της αυχοκραχορικής εξου­ σίας στο Β υζάντιο δεν ήταν δυνατόν π αρ ά να διευκολύνει και να επιταχύνει τα πράγματα. Ε ίναι δε χαρακτηριστική η σύμπτωση ότι την παραμονή της στέψης του από τον π ά π α ο Κ αρλομάγνος έλαβε τα κλειδιά και το λάβαρο του Π α να γί­ ου Τάφου που του έστειλε ο πατριάρχης τω ν Ιεροσολύμων. Μ έχρι π ο ιο σημείο όμως ο βασιλιάς τω ν Φ ράγκων είναι διατεθειμένος να διαδραματίσει ένα νέο ρόλο; Έ χει π ραγματικά αντιληφθεί την ιστορικών δ ια ­ στάσεων αλλαγή που επέφεραν στη βασιλεία του τα γεγονότα τω ν Χ ριστουγέν­ νω ν του 800; Ο ραματίστηκε άραγε μ ια ακόμα πληρέστερη αποκατάσταση του ρω μαϊκού κόσμου, συνενώνοντας στο πρόσω πό του τα δύο στέμματα της Α να­ τολής και της Δύσης; Δεν αποκλείεται ο Κ αρλομάγνος, χήρος για τέταρτη φορά, να σκέφτηκε να παντρευτεί την αυτοκράτειρα Ειρήνη και να έστειλε προς τούτο πρεσβευτές στην Κ ωνσταντινούπολη. Εάν αυτό πράγματι συνέβη, το σχέδιο δεν πρόλαβε να υλοποιηθεί, δεδομένου ό τι ο Νικηφόρος Β ' Φωκάς ανέτρεψε την αυτοκράτειρα και κατέλαβε την αυτοκρατορική εξουσία στην Ανατολή (802). Ως εκ τούτου ο Κ αρλομάγνος παρέμεινε «γαληνότατος αύγουστος, στεμμένος από τον Θεό, μεγάλος και ειρηνικός αυτοκράτορας και κυβερνήτης της Ρω μαϊκής Αυτο­ κρατορίας, ελέω Θεού βασιλιάς τω ν Φ ράγκων και τω ν Λομβαρδών». Τα πά ντα αφήνουν να υποτεθεί ότι στον τίτλο του αυτοκράτορα είδε μια ακόμη τιμή, ένα είδος αποθέωσης της «σταδιοδρομίας» του, λιγότερο ίσως πραγματικής από το σιδερένιο στέμμα τω ν Λ ομβαρδών βασιλιάδω ν. Οι σύγχρονοί του μαρτυρούν ό­ τι, αν και αποφάσισε την ανέγερση στην Α ιξ-λα-Σαπέλ ενός Ιερού Παλατιού ν,ατ' εικόνα του βυζαντινού, ο Κ αρλομάγνος δεν άλλαξε τις συνήθειές του και τον τρόπο της ζωής του ούτε μετέβαλε τις βάσεις της πολιτικής του. Αλλωστε οι σχε­ τικές με τη διαδοχή του ρυθμίσεις π ο υ εξήγγειλε το 806 αποδεικνύουν ότι ο Κ αρ­ λομάγνος θεωρεί τον τίτλο του μόνο ως προσω πική τιμή και την αυτοκρατορία ω ς ένα εφήμερο επίτευγμα προορισμένο να εξαφανιστεί μαζί του. Σύμφω να με το π α λ α ώ φραγκικό έθιμο προβλέπει τη διανομή τω ν εδαφών του μεταξύ τω ν τριώ ν γιω ν του, με τον καθένα να κυβερνά το βασίλειό του σε σύμπνοια με τους αδελφούς του. Για τον αυτοκρατορικό τίτλο δεν τίθεται ζήτημα. Αν η αυτοκρατορία επέζησε του ιδρυτή της, αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην τύχη. Το 810 πεθαίνει ο δεύτερος γιος του Κ αρλομάγνου Π επίνος και το 8 1 1 ο πρω τότοκος Κ άρολος. Κ ατόπιν τούτου οι Φ ράγκοι ευγενείς πιέζουν τον Κ αρλομάγνο να εξασφαλίσει τη διαδοχή του. Μ προστά στην επιμονή τω ν αξιωματούχω ν και τω ν κληρικώ ν της αυλής, ο Κ αρλομάγνος στέφει αυτοκράτορα τον νεότερο γιο του, τον Λ ουδοβίκο Α ' -π ο υ θα αποκληθεί Ευσεβής ή Π ρ ά ο ς-, π αραχω ρώ ντας συγχρόνω ς στο γιο τού Π επίνου Βερνάρδο τον τίτλο του βασι­ λιά της Ιταλίας. Το αυτοκρατορικό στέμμα επιζεί λοιπόν του πρώ του κατόχου του (ο ο ποίος πεθαίνει τον Ιανουάριο του 814) και μαζί χου η ιδέα χης οικουμε-

90

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

νιχής αυτοκρατορίας. Σε τι βάσεις ωστόσο μπορούσε να υλοποιηθεί αυτή··η ιδέα από τη στιγμή π ου εξέλιπε η ισχυρή προσω πικότητα που την είχε ενσαρκώσει υ ­ π ό τις πολύ ιδιαίτερες και πολύ πρόσκαιρες συνθήκες της ηγεμονίας του βασι­ λείου τω ν Φράγκων;

Δ ΙΑ Κ Υ Β Ε ΡΝ Η ΣΗ ΚΑΙ Δ ΙΟ ΙΚ Η Σ Η ΤΗ Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ν κ α ι περισσότερο συνεκτικό και καλύτερα οργανω μένο από εκείνο τω ν Μ εροβιγγείων, το «καρολίγγειο κράτος» απέχει π ολύ από το να α ν α π α ρ ά ­ γει το ρ ω μ αϊκό π ρ ό τυπ ο . Μ άταια ο ι κληρικοί π ρ οσ πα θούν να φ έρουν ξανά στην επιφ άνεια τη ρω μαϊκή έννοια της respublica, συνδέοντάς την με την έν­ νοια της χριστιανοσύνης: η respublica C hristiana επιχειρεί να συσχετίσει την ι­ δέα του δημόσιου αγαθού με εκείνη της προάσπισης της θρησκείας. Η καρολίγγεια μ οναρχία διατηρεί τα χαρακτηριστικά της φραγκικής κληρονομιάς, κ α ι ει­ δικότερα τον προσω πικό δεσμό ανάμεσα στον ηγεμόνα και τους υποτελείς του. Ο όρκος πίσ της στον ηγεμόνα, που θεσμοθετείται το 780 και του οποίου την ε­ πανάληψ η ο Κ αρλομ άγνος αξιώ νει πολλές φ ορές, φ ανερώ νει καθα ρά τον επαμφοτερισμό του καρολίγγειου κρατικού οικοδομήματος: από τη μια πλευρά καθιερώ νεται ο δεσμός ατόμου π ρ ο ς άτομο ανάμεσα στον βασιλιά κ α ι τους υ ­ ποτελείς του, από την άλλη η γενική υποχρέωση π ίσ της (στην οπ ο ία υπ όκ ειντα ι όλοι οι ελεύθεροι ά νθρ ω π ο ι πάνω από δώδεκα ετών) απέναντι σ’ αυτόν π ο υ εν­ σαρκώνει το νόμο κ α ι άρα το δημόσιο συμφέρον. Σ ’ αυτή τη δίχω ς τόλμη βούληση για επίτευξη της κρατικής ενότητας απαντά το ενδιαφέρον π ου έδειξαν ο ι αυτοκράτορες να ενοποιήσουν τη νομοθεσία. Κάθε χρόνο, με την ευκαιρία της συγκέντρωσης τω ν ελεύθερων ανθρώ πω ν στο Πεδίο του Μ αΐου3’ που προηγείται της εκκίνησης τω ν εκστρατειών και την οποία αποκαλούν «μεγάλη σύνοδο», ο Κ αρλομάγνος υποβάλλει τις αποφάσεις του στην έ­ γκριση τω ν υψηλών αξιω ματούχω ν του βασιλείου -κοσμικώ ν και θρησκευτικώ νκαι στη συνέχεια τις κ ο ινο π ο ιεί κ α ι τις καταγράφ ει κεφάλαιο πρ ο ς κεφ άλαιο (capitula). Τα καπιτουλάρια αυτά είχαν ισχύ νόμου-και εφαρμόζονταν σ’ ολόκλη­ ρο το βασίλειο. Στην πραγματικότητα επρόκειτο κυρίω ς για κανονιστικές δια τά ­ ξεις. Αλλο δείγμα του επαμφοτερισμού του συστήματος είναι ότι κάθε λαός στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας διατηρούσε το δίκαιο και τους νόμους του: οι Ρ ω ­ μαίοι, οι Φράγκοι, οι Β ησιγότθοι της Σ επτιμανίας, οι Βουργούνδιοι, οι Λομβαρ­ δοί, ακόμα και ο ι Σάξονες και οι Φ ρίζιοι, τω ν οποίω ν οι νόμ οι συντάχθηκαν κ α ­ τό π ιν εντολής του Κ αρλομάγνου. Αυτή η διατήρηση τω ν ιδιαίτερω ν νόμω ν αποτέλεσε ένα από τα κύρια εμπόδια για την ενοποίηση της αυτοκρατορίας. Ωστόσο κατά τη βασιλεία του Κ αρλομάγνου κ α ι του Λ ουδοβίκου Α ' του Ευσεβούς, η πρακτική της άσκησης της εξουσίας εξελίχθηκε προς την κατεύθυν­ ση της αποδοτικότερης διακυβέρνησης. Η αυλή που άλλοτε ήταν περιφερόμενη εγκαταστάθηκε στην Α ιξ-λα-Σαπέλ κ α ι συγκρότησε μια πρώ τη μορφή κεντρικής

Α

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ

91

διοίκησης. Α ναμφίβολα η διάκριση ανάμεσα σε δημόσια και ιδιω τικ ά καθήκο­ ντα π ο υ α ν α τίθ εντα ι στους υψ η λούς α ξιω μ α το ύ χο υ ς π α ρ α μ ένει ασαφής, τα π ρώ τα ωστόσο αυξάνονται όλο κ α ι περισσότερο εις βάρος τω ν δεύτερων. Π α ­ ράλληλα ο αριθμός τω ν αξιω μ ατούχω ν αυξάνει (διαχειριστής του οίκου, κοντόσταβλος, κόμης του ανακτόρου, αρχιθαλαμηπόλος κ.ά.) και εδραιώ νεται ο ρόλος του κλήρυυ της αυλής (της capella), στον οποίο ανήκει η αρμοδιότητα τω ν εκκλησιαστικών δημοσιεύσεων, της αποστολής της επίσημης αλληλογρα­ φ ία ς και η δημοσίευση τω ν βασιλικώ ν διπλω μάτω ν. Π ροκειμένου να ασκήσει την εξουσία του επί τω ν υπηκόω ν κ α ι υποτελώ ν του, ο ηγεμόνας, βάσει τω ν βασιλικών του δικαιω μάτω ν, διαθέτει κ α τ’ αρχάς έ­ νοπλες δυνάμεις. Ό π ω ς είδαμε, όλοι οι ελεύθεροι άνθρω ποι οφείλουν να εκτίσουν στρατιω τική υπηρεσία με έξοδά τους, στην πράξη όμως καλούνται -εκ π ε­ ριτροπής ή με κριτήριο τη γειτνίαση με το σημείο εκκίνησης της εκστρατείαςμόνο όσοι είναι σε θέση να συντηρήσουν τον ακριβό στρατιω τικό εξοπλισμό. Οι περισσότεροι ανάμεσά τους είναι οι π εζο ί (6.000 ώ ς 10.000 σε καθεμιά από τις τέσσερις στρατιές που μ άχονται το 811 στον Έ λβα, τον Δούναβη, τον Έ βρο κ αι τη Βρετάνη), αλλά αυτοί που έχουν αποφασιστικό ρόλο είναι οι βαριά οπλισμέ­ νοι ιππείς (2.500 ώς 3.000 ανά στρατιά, από τους οποίους 800 με πανοπλία). Δεν υπάρχει λοιπόν μόνιμος στρατός ούτε και τακτική χρηματοδότηση τω ν δαπανώ ν. Η άμεση ρω μαϊκή φορολογία π ου έχει γίνει εθιμική και διατηρείται κάτω από διάφορες μορφές, όπω ς φαίνεται, αποφέρει λίγα. Τα δικαστικά πρόστιμα, τα δ ιό ­ δια, ο φόρος άσκησης εμπορικής δραστηριότητας σε δημόσιους χώ ρους κ.λπ. δεν αποφέρουν αμελητέα έσοδα, αλλά η κύρια οικονομική πηγή του ηγεμόνα είναι τα εισοδήματα από τις γαίες του, π ου επί Κ α ρ λο μ ά γνο υ συνεχώς αυξάνουν ω ς συ­ νέπεια τω ν κατακτήσεων, ενώ αντίθετα μειώνονται την εποχή τω ν διαδόχω ν του λόγω τω ν παραχω ρήσεω ν στους υποτελείς τους, αρχικά με τη μορφή της ψιλής κυριότητας, αργότερα δε με πλήρη κυριότητα. Η τοπική διοίκηση, π ου εγγυάται την τήρηση της εσωτερικής τάξης κ αι την εφαρμογή τω ν αυτοκρατορικώ ν αποφ άσεω ν, αποτέλεσε αντικείμενο ιδιαίτερης φ ροντίδας. Η βασική μονάδα είνα ι η κομητεία π ο υ δια ιρ είτα ι σε pagi ή σε gau. Στην αυτοκρατορία υ π ά ρ χο υν π ερ ίπ ο υ 300 κομητείες, καθεμιά διοικούμενη α­ π ό έναν κόμητα (comes ή graf), π ο υ διορισ μένος από τον βασιλιά διοικεί την περιφ έρεια, προεδρεύει στο βασιλικό δικαστήριο (το mallus) όπ ου παρακάθηντα ι ο ι «αγαθοί άνδρες» (bonni homines), συγκαλεί κ αι τίθεται επικεφαλής του στρατού. Ο ι κόμητες κ α ι ο ι υπ ο τα κτικ ο ί τους αμείβονται από τα έσοδα τω ν α υ­ τοκρατορικώ ν γαιώ ν, ό π ω ς και ο ι α ξιω μ ατούχοι τω ν μεγάλων επα ρχιακώ ν δ ι­ οικήσεων π ου έχουν δημιουργηθεί σε ορισμένες ανασφαλείς ή συνοριακές π ε ­ ριοχές (τις μαρκιω νίες / marces): έπα ρχοι (praefecti), δούκες (douces) ή μαργράβοι (markgrafen) στους οπ ο ίο υ ς έχουν εκχωρηθεί όλες ο ι εξουσίες. Ό λα αυτά τα αξιώ ματα αφ ορούν έναν πολύ περιορισμένο αριθμό: χίλια π ε­ ρ ίπου άτομα, ενώ η διοίκηση μιας μόνο ρω μαϊκής πόλης μερικές φορές ξεπερνούσε αυτό τον αριθμό. Η αυτοκρατορία διοικείται επομένως κατά τρόπο ανε­

92

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

παρκή. Σ ’ αυτό προσ τίθεται το γεγονός ό τι συχνά ο βασιλιάς αναθέτει το α ξίω ­ μα του κόμητα στους εκπροσώ πους της τοπικής αριστοκρατίας που διαθέτουν σημαντικές εκτάσεις γης, πολυάριθμη πελατεία κ α ι έχουν την τάση να μεταβιβά­ ζουν τα αξιώ ματα στους γιους τους, να γίνο ν τα ι δηλαδή μικροί κληρονομικοί δυνάστες. Για να τους επιτηρεί κ α ι για να εμποδίσει να συσταθούν έτσι τοπικές δυναστείες που θα διαφεύγουν από την τροχιά της κεντρικής εξουσίας, ο Καρλομάγνος ενισχύει το θεσμό τω ν βασιλικών απεσταλμένω ν (missi dominici), τους ο ποίους επιλέγει μεταξύ τω ν πισ τώ ν του για να ταξιδεύουν ανά δύο ή τρεις (συ­ νήθως πρόκειται για έναν κόμητα κ α ι έναν επίσκοπο) και να επιθεω ρούν τα α ­ γροκτήματα κ α ι τις κομητείες, να ερευνούν για ενδεχόμενες καταχρήσεις, να προεδρεύουν στα δικαστήρια κ αι να προτείνουν ποινές. Α υτοί είναι π ο υ εξα­ σφαλίζουν στην αυτοκρατορία μια ελάχιστη συνοχή.

Η ΔΙΑΝΟΜ Η ΤΗ Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Μ

ε το θάνατο του Κ αρλομάγνου τον Ιανουάριο του 814, τίθεντα ι σε εφαρ­ μογή οι διευθετήσεις π ου είχε κάνει ο ίδιος τον προηγούμενο χρόνο: ο μο­ να δικός γιος του Λ ουδοβίκος - π ο υ θα αποκαλέσουν Ευσεβή- γίνεται αυτοκρ ά ­ τορας της Δύσης. Ο Λ ουδοβίκος Α ' είνα ι ένα άτομο πολύ διαφορετικό από τον πατέρα του. Π αρορμητικός και εμπαθής, π ο λύ θρήσκος, επηρεάζεται εύκολα α ­ πό το περιβάλλον του, κ α ι ιδίω ς από τους Α κουιτανούς κληρικούς (δεδομένου ότι χρημάτισε βασιλιάς της Α κουιτανίας επί Κ αρλομάγνου) οι οπ ο ίο ι τον ακο­ λούθησαν στην Α ιξ-λα-Σαπέλ. Η πρώ τη του φ ρ οντίδα μόλις ανεβαίνει στον αυτοκρατορικό θρόνο είναι να αναμορφώ σει τον τρ ό π ο ζωής τω ν ανακτόρω ν. Οι κόρες του Κ αρλομάγνου κλείνονται σε μοναστήρια και οι κληρικοί καλούνται να πειθαρχούν στους κανόνες της Εκκλησίας. Ωστόσο χάρη στην εκπαίδευση π ο υ έλαβε α π ’ αυτούς τους κληρικούς, ο Λ ουδοβίκος Α ' αντιλαμβάνεται τον α υ το κρ α το ρ ικ ό τίτλο κ α τά δ ια φ ο ρ ετικ ό τρ ό π ο α π ό τον Κ αρλομ άγνο: πολύ πλησιέστερα στο ρ ω μ αϊκό πρότυπο. Έ τσ ι αφ α ιρ εί από τους επίσημους τίτλους του εκείνους του βασιλιά τω ν Φ ράγκων και του βασιλιά τω ν Λ ομβαρδών για να κρατήσει μόνο τον τίτλο του «αυτοκράτορα αυγούστου». Αυτό βέβαια δεν ε­ μποδίζει τη διατήρηση μέσα στους κόλπους της ενοποιημένης χριστιανικής α υ­ τοκρατορίας βασιλείω ν που χα ίρο υ ν σημαντικής αυτονομίας: είναι όμω ς σα­ φές ότι π ρόκειται για βασίλεια π ο υ δεν μπορούν να υπάρξουν παρά ω ς επα ρ­ χίες της αυτοκρατορίας. Το 817, όταν ο Λ ουδοβίκος Α ' ο Ευσεβής ρυθμίζει τη διαδοχή του προβλέπει κ α τ ’ αρχάς τη στέψη του πρω τότοκου γιου του Λοθάριου ως αυτοκράτορα ο ο π ο ίο ς θα ασκεί την εξουσία από κοινού με τον πατέρα του, όσο βρίσκεται ακόμη στη ζωή. Ο ι άλλοι δυο γιο ι του πα ίρνουν ο μεν Π επ ί­ νος το στέμμα της Α κουιτανίας, ο δε Λ ουδοβίκος αυτό της Β αβαρίας (ενώ ο Β ερνάρδος διατηρεί το βασίλειο της Ιταλίας), αλλά - κ ι αυτό είναι μια επα να ­ στατική καινοτομ ία σε σχέση με τη φραγκική π ρ α κ τικ ή - όλοι θα κυβερνούν κά-

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ

93

χω από την εξουσία του π α ρ ό ντα κ α ι μελλοντικού αυτοκράτορα, μοναδικού η ­ γεμόνα του χρ ισ τια νικ ο ύ λαού. Η ενοποίηση που επιτυγχάνετα ι κ α τ’ αυτό τον τρόπο εκπληρώνει τις π ρ ο σ ­ δοκίες τω ν κληρικώ ν. Μ ερικοί α π ’ αυτούς, ενθουσιασμένοι από τη στάση του νέου αυτοκράτορα ο ο π ο ίο ς ενσαρκώνει την ενότητα του χριστιανικού κόσμου της Δύσης κ αλύτερα από τον Κ αρλομάγνο, π ρ ο χω ρ ο ύ ν ακόμα περισσότερο. Μ ήπως ο α ρ χιεπίσ κοπος της Λ υόν Αγοβάρδος δεν ζητάει τον πλήρη «εκφραγκισμό» με την εφαρμογή της νομοθεσίας τω ν Σ άλιω ν Φ ράγκων σε ολόκληρη την αυτοκρατορία; Χ ω ρ ίς να πάει, τόσο μακριά, ο Λ ουδοβίκος Α ' ο Ευσεβής ε­ π ιχειρ εί τη νομοθετική ενοποίηση τω ν κρατώ ν της αυτοκρατορίας. Ό σο για το συνεκτικό σ τοιχείο της π ο λ ιτικ ή ς το υ ς ενότητας, το ρόλο αυτό το ν π α ίζε ι η θρησκεία. Αυτό τον οδηγεί στη μεταβολή της πολιτικής του έναντι του πάπα: α ­ φού αρχικά αναγνώ ρισε την πλήρη ανεξαρτησία τω ν κρατώ ν του, στη συνέχεια επανήλθε στο π ρόγραμ μα του πατέρα του, το οποίο μάλιστα επεξέτεινε ώ σπου το 824 να μετατρέψει τελικά το π α π ικ ό κράτος σε φραγκικό προτεκτοράτο. Στο μεταξύ ο ι εκκλησιαστικοί σύμβουλοι του Λ ουδοβίκου Α ' - ο ι Ισπανοί Βενέδικτος του Α ινιανού και Α γοβάρδος, ο αβάς της Κ ορμπί Α δαλχάρδος κ αι ο αδελ­ φός του Ο υαλά- το ν έστειλαν στη Ρώμη να στεφεί κ αι να χρισθεί αυτοκράτο­ ρας από τον Π ασχάλη Α ' (823), σαν ο αυτοκρατορικός τίτλος να ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με τη διπλή αυτή τελετή και να μην μπορούσε να απονεμηθεί π α ­ ρά μόνο στην Ιταλία και από τον ίδιο τον π ο ντίφ ιχα . Μ ια τέτοια ενωχική βούληση δεν μπορούσε πα ρ ά να προσκρούσει στην α ­ ντίσταση όσων έβλεπαν τα συμφέροντά τους να ζημιώ νονται. Π ρώ τος πήρε τα όπλα εναντίον του θείου του ο α νιψ ιό ς τού αυτοκράτορα κ αι βασιλιάς της Ιτα ­ λίας Β ερνάρδος, πα ρ α κ ινη μ ένο ς από δυσαρεσχημένους ευγενείς κ α ι ορισμ έ­ νους επισκόπους,. Η εξέγερση καταπνίγηκε γρήγορα και ο ι υποκινητές χιμωρήθηκαν παραδειγματικά, α ρ χίζο ντα ς από τον ίδιο τον Βερνάρδο που τυφλώθηκε (818). Το βασίλειο της Ιταλίας καταργήθηκε κ α ι οι δεσμοί ανάμεσα στα δ ιά φ ο ­ ρα τμήματα της αυτοκρατορίας ενισχύθηκαν, μέτρα σε αντάλλαγμα τω ν ο π οίω ν ο Λ ουδοβίκος, κατά προτροπή τω ν εκκλησιαστικών του συμβούλων, αναγκά­ στηκε το 822 να ζητήσει δημόσια συγγνώμη στο Ατινύ. Το 830 στασιάζουν ο ι ίδιο ι ο ι γιοι του αυτοκράτορα. Λ ίγα χρόνια νω ρίτερα ο Λουδοβίκος Α ' είχε παντρευτεί σε δεύτερο γάμο μια Βαβαρή πριγκίπισσα, την Ιουδήθ, π ου του έδωσε έναν ακόμη γιο -τ ο ν μετέπειτα Κ άρολο Β ' τον Φ αλα­ κ ρ ό - κ α ι η ο π ο ία κατόρθωσε να πείσει το σύζυγό της να αναθεωρήσει τη δ ια νο ­ μή τού 817. Έ τσ ι στον νεαρό π ρ ίγ κ ιπ α παραχωρήθηκε μια περιοχή που περιελάμβανε τις α λ α μ α ννικ ές χώ ρες, τη Ρ α ιτία , την Α λσατία κ α ι ένα τμήμα της Β ουργουνδίας. Σ υγχρόνω ς η επιρροή του Λ οθάριου Α ' στον πατέρα του, που μέχρι τότε ήταν πολύ ισχυρή, καθώ ς κ ι αυτή τω ν εκκλησιαστικών συμβούλων του Λ ουδοβίκου Α 'π ο υ ευνοούσαν την ενότητα της αυχοκραχορίας, επισκιάσχηκαν από χη φ αχρία χης Ιουδήθ κ α ι χου ευνοούμενού χης κόμηχα χης Σ επχιμανίας Βερνάρδου, ενώ ο ι άλλοι δύο γιο ι χού Λ ουδοβίκου Α', ο Π επίνος Α ' και ο Λ ου­

94

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

δοβίκος Β ' ο Γερμανικός προσπαθούσαν να αυξήσουν το μερίδιό τους. Ο ι τρεις γιο ι τού Λ ουδοβίκου Α ' του Ευσεβούς στασιάζουν εναντίον του πα τέρ α τους δύο φορές (το 830 και το 833) αναγκάζοντάς τον αρχικά μεν να στείλει την Ιουδήθ σε μοναστήρι (α π ’ όπου ανακαλείται σύντομα και τα δικαιώ ματα της απον,αθίστανται), στη συνέχεια δε να παραιτηθεί, να ζητήσει δημόσια συγγνώμη και να αποτραβηχτεί κ ι ο ίδιος σε μοναστήρι, αφήνοντας το αυτοκρατορικό στέμμα στον Λ οθάριο Α Ό χ ι για πολύ, δεδομένου ότι οι αξιώ σεις του πρω τότοκου γ ι­ ου του Λ ουδοβίκου Α ' ξεσήκωσαν εναντίον του τους δύο αδελφούς του. Το 835 μια επισκοπική σύνοδος αποκαθιστά στον Λ ουδοβίκο Α ' τον αυτοκρατορικό τίτλο, πράγμα ωστόσο που δεν θέτει τέλος στις οικογενειακές μηχανορραφίες και συγκρούσεις. Ό τα ν ο Λουδοβίκος Α ' πεθαίνει το 840, η αυτοκρατορία μοιά­ ζει έτοιμη να βυθιστεί στην αναρχία και τον εμφύλιο πόλεμο.

Ο Ι ΝΕΕΣ ΕΙΣΒ Ο Λ ΕΣ τη διάρκεια τω ν επόμενων δεκαετιώ ν η κατάσταση θα γίνει ακόμα π ιο ανη­ συχητική, δεδομένου ότι ο ι α διά κ ο π ο ι πόλεμοι, ανάμεσα στους διαδόχους του Κ αρλομάγνου και του Λ ουδοβίκου Α ' του Ευσεβούς συμ πίπτουν με νέα κύματα εισβολών κ αι επιδρομώ ν στα χρισ τιανικά εδάφη από τη Σκανδιναβία, την Ο υγγαρία και τις περιοχές π ου ελέγχονται από τους μουσουλμάνους. Στο νότο οι Κ αρολίδες π ρέπ ει να αντιμετω πίσουν την πίεση τω ν Σαρακηνώ ν. Στην ξηρά το μουσουλμανικό ιπ πικό αποκρούστηκε οριστικά τον 8ο α ιώ ­ να, αλλά τα παράλια παραμένουν εξαιρετικά ευάλωτα. Στη δυτική Μεσόγειο οι Αραβες, εκκινώντας από διάφορες λίγο ώ ς πολύ ανεξάρτητες μεταξύ τους βά­ σεις της Ισ πανίας ή της Αφρικής, κυριεύουν τις Βαλεαρίδες, την Κορσική και κ α τό π ιν τη Σικελία (την οπ ο ία κατακτούν πλήρω ς το 902). Από εκεί καταλαμβά­ νουν ορισμένες περιοχές της νό τια ς Ιταλίας (Μ πάρι, Τάραντας) και της Προβη­ γκίας (Λα Γκαρντ-Φρενέ) κ α ι πληθαίνουν τις επιδρομές τους στις ακτές της ιτα­ λικής χερσονήσου κ α ι στη νότια Γαλατία. Το 842 λεηλατούν την Αρλ, το 846 επ ι­ τίθενται στη Ρώμη που ανθίσταται κ α ι λεηλατούν τη βασιλική του Αγίου Πέ­ τρου. Το 932 καταλαμβάνουν τη Γένοβα. Π ροχω ρούν στην ηπειρωτική χώ ρα και φτάνουν ώς τους αυχένες τω ν Αλπεων ερημώνοντας τα μοναστήρια και αρπάζο­ ντας ανθρώ πους για τα σκλαβοπάζαρα. Π αντού όπου επικρέμαται η απειλή τω ν Σαρακηνών οι κάτοικοι εγκαταλείπουν τα πεδινά π αράλια για να καταφύγουν στα υψώματα. Στα τέλη του 10ου αιώ να έχουν ανακαταληφθεί τα περισσότερα μουσουλμανικά οχυρά, ωστόσο η ανασφάλεια βασιλεύει για καιρό στις ακτές της Μεσογείου. Στα ανατολικά ο κίνδυνος έρχεται από την Π αννονία όπου, μετά την εκτόπιση τω ν Αβάρων, έχει εγκατασταθεί ένας λαός της στέπας, οι Μ αγυάροι. Κ αταγό­ μενοι από τις νοτιοανατολικές κλιτύες τω ν Αλτάιων, ωθήθηκαν από την ορμή τω ν Τούρκων (με τους οπ ο ίο υς αναμίχθηκαν) και από τους Πετσενέγκους. Σ ’ ό­

Σ

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ

95

λη τη διάρκεια του π ρώ του μισού του 10ου αιώνα εξαπολύουν από την Π αννο­ νία καταστρεπτικές επιδρομές σε μεγάλο τμήμα της δυτικής Ευρώ πης, φτάνοντας στις εκβολές του Βέξερ, τη νοτιοδυτική Γαλατία και τη μεσημβρινή Ιταλία, λεηλατώντας τα μοναστήρια και απ οσ π ώ ντα ς λύτρα από τις πόλεις. Αφού για μεγάλο διάστημα αντιμετώ πισαν με επιτυχία το καρολίγγειο ιππικό, συντρίβο­ νται τελικά το 955 στη μάχη του Λέχφελτ από τον βασιλιά της Γερμανίας Ό θω να Α ' και απω θούνται στην Π αννονία όπου εγκαθίστανται οριστικά. Το 996 ο βασι­ λιάς τους Βάικ ασπάζεται το χριστιανισμό, παντρεύεται μια κόρη του δούκα της Βαβαρίας Ερρίκου Β ' του Φ ίλερι κ αι, με το όνομα Στέφανος Α ’, δέχεται από τα χέρια του π ά π α Σιλβέστρου Β ' το στέμμα π ου θα χρησιμοποιείται στο εξής κατά τη στέψη τω ν Μ αγυάρων βασιλιάδω ν: πρόκειται για το στέμμα του Αγίου Σ τε­ φάνου, δεδομένου ό τι ο πρώ τος που το έφερε ανακηρύχθηκε άγιος το 1083. Τέλος από τη βόρεια Ε υρώ πη φ τά νουν οι Β ίκινγκς. Ή δη α χό τον Ιο π .Χ . αιώ να η Γαλατία, η Ισ π ανία και η βόρεια Ιταλία είχαν λεηλατηθεί από ομάδες π ου κατέβαιναν από τη Σ κανδιναβία: τους Κ ίμβρους και τους Τεύτονες. Τους Σκανδιναβούς τους ξαναβρίσκουμε αναμεμιγμένους με τα γερμανικά φύλα στη διάρκεια τω ν μεγάλων μεταναστεύσεων του 5ου κ α ι του 6ου αιώνα. Στη συνέ­ χεια όμω ς και ώς τον 8ο αιώ να, ο σκανδιναβικός κόσμος παραμένει α π ο μ ο νω ­ μένος, διατηρώ ντας σχέσεις μόνο με τους γειτονικούς λαούς, τους Φ ρίξιους, τους Α γγλοσάξονες κ α ι το υ ς Κέλτες της Ιρλανδίας. Την εποχή εκείνη, α υ το ί που σύντομα θα αποκληθούν Ν ορμανδοί αναπτύσσουν λαμπρό πολιτισμό. Π α ­ ρά τους ρ ο ύνο νς (που βρίσκουμε χαραγμένους σε πολλές επιτύμβιες πλάκες και οι ο π ο ίο ι π ρ οέρχονται από το αρχαίο ρουνικό αλφάβητο που χρ η σ ιμ οποι­ ούσαν ο ι Γερμανοί) κ α ι π α ρ ά τις οάγκα, π ο υ χρ ονολογούνται από τον 12ο κ α ι τον 13ο αιώ να, η ιστορία τους είναι ελάχιστα γνωστή. Το μόνο που ξέρουμε ε ί­ να ι ό τι τις π ρ ω τό γο νες σκανδιναβικές κ ο ινω νίες διηύθυνε μια αρισ τοκ ρα τία π ου αποτελούσ αν οι α ρ χη γο ί τω ν π α τρ ιώ ν , μεγάλοι γαιοκτήμονες οι ο π ο ίο ι π ρ ο ήδρευαν στη συνέλευση τω ν ελεύθερω ν α νθρ ώ π ω ν κ α ι τους διο ικ ο ύ σ α ν στον πόλεμο. Π ιο ψηλά στην ιεραρχία βρίσκονταν ο ι γιαρλ, το π ικ ο ί κληρονο­ μικοί αρχηγοί, κ α ι οι βασιλιάδες, με ρόλο αντίσ τοιχο τω ν Γερμανών ομολόγω ν τους. Ε λάχιστα επίσης μας είναι γνω στά σε σχέση με τη θρησκεία τους. Εξίσου ανεπαρκείς είναι οι πληροφ ορίες μας και για τους λόγους που ώ θη­ σαν αυτούς τους λαούς τω ν πολεμιστώ ν και τω ν ναυτικώ ν να ξεκινήσουν για τις μακρινές εκστρατείες π ου θα τους οδηγήσουν παντού στην Ευρώπη, ώ ς κ αι στην ίδια την Αμερική: η έλξη τω ν λαφύρω ν αναμφίβολα, γ ια τί όμως εκείνη α ­ κριβώς τη στιγμή; Ο σχετικός υπερπληθυσμός επίσης, που επέσυρε κοινω νικές και π ολιτικές συγκρούσεις. Π οια όμω ς υπήρξε η αφετηρία αυτής της ανατροπής της δημογραφικής συγκυρίας; Ίσ ω ς μια κλιματική αλλαγή, μια άνοδος της θερ­ μοκρασίας που επέτρεψε την καλλιέργεια περιοχώ ν o l οποίες μέχρι τότε ήταν ά­ γονες. Ό π ω ς κι αν έχουν τα πράγματα, γεγονός είναι ότι α π ό τα τέλη του 8ου αιώ να ώς τα μέσα του 9ου οι σκανδιναβικοί λαοί εισέρχονται στην ιστορία κατά τον βιαιότερο τρόπο. Ο ι π ρ ό ο δ ο ι της ναυτικής τεχνικής κ α ι της να υ σ ιπ λο ΐα ς

96

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

τους επιτρέπουν να ριψ οκινδυνεύουν στις ανοιχτές θάλασσες. Για το σκοπό αυ­ τό χρησιμοποιούν π λ ο ία με ευρύ κύτος που συνδυάζουν το ιστίο με τα κ ουπ ιά κ α ι μεταφέρουν 40 με 100 ή ακόμη και 200 άνδρες - τα snekkja, η πλώ ρη κ αι η πρύμνη τω ν οποίω ν φέρουν το κεφ άλι ενός δράκοντα (το drakar). Χάρη δε στις αστρονομικές γνώσεις τους είνα ι σε θέση να ταξιδεύουν στην ανοιχτή θάλασσα, χω ρίς να αναζητούν τις ακτές. Έ τσ ι Σουηδοί, Νορβηγοί κ α ι Δ ανοί εγκαταλεί­ πουν τα γνώ ριμα π α ρ ά λ ια για άλλους, καινούργιους ορίζοντες, άλλοτε ω ς έ­ μποροι ή εξερευνητές, άλλοτε ω ς άρπαγες πολεμιστές π ο υ στο πέρασμά τους σκορπίζουν την καταστροφή κ α ι το ν τρόμο. Ο ι Σουηδοί ανήκουν γενικά στην πρώτη κατηγορία. Α ποκαλούμενοι Βάραγκοι από τους Β υζαντινούς, τους συναντά κ α νείς στις ανατολικές ακτές της Βαλτικής από τον 7ο αιώνα. Α πό εκεί αναπλέουν τους ποταμούς και τις λίμνες της ρωσικής πεδιάδας, μεταφέρουν τα π λο ία τους στους παραποτάμους ώ ς τον Δνείστερο κ αι τη Μαύρη Θάλασσα και φτάνουν ώ ς την Κ ασπία, ανταλλάσσο­ ντας σκλάβους και γούνες με π ρ ο ϊό ν τα της Ανατολής, υπηρετώ ντας επίσης ω ς μισθοφόροι στον βυζαντινό στρατό αλλά και για λογαριασμό τω ν σλαβικών π ό ­ λεων που απαντούν στη διαδομή τους: του Νόβγκοροντ, του ,Σμολένσκ κ α ι κυ­ ρίω ς του Κιέβου. Κ ατά πάσα πιθανότητα, ένας από του αρχηγούς τους, ο Όλεγκ, είναι που ιδρύει τον 9ο αιώ να το πριγκιπ άτο του Κιέβου, πρόδρομο του ρω σι­ κού κράτους. Τον 10ο αιώ να, κ αι ενώ οι δεσμοί τους με τη Σουηδία αρχίζουν να ατονούν, ασπάζονται το χριστιανισμό μέσω του Βυζαντίου. Ο ι Νορβηγοί είναι κ υρίω ς υ π ερ π ό ν τιο ι θαλασσοπόροι κ α ι εποικιστές π α ρ ­ θένων εδαφών. Ε μ φ α νίζο ντα ι τον 8ο α ιώ να στις ακτές της Α γγλίας και εγκαθί­ σ τανται στις νήσους Σέτλαντ κ α ι Ό ρ κ νυ, καθώ ς κ α ι στην Ιρλανδία όπου ιδρ ύ­ ουν μικρά π α ρ ά λ ια π ρ ιγκ ιπ ά τα . Λ ίγο αργότερα φ τάνουν στην Ισλανδία, ά γνω ­ στη στους αρχαίους, όπου κ α ι εγκαθίστανται το 860, κ α τόπιν στη Γροιλανδία, την ο π ο ία εποικίζουν έναν αιώ να αργότερα και τέλος στις καναδικές ακτές που ανακαλύφθηκαν από τον Λέιφ Έ ρικσ ον τον Τυχερό π ερ ί το 1000 για να ξεχαστούν στη συνέχεια. Ε κείνοι όμ ω ς με τους ο π ο ίο υ ς κ υρ ίω ς θα απασχοληθεί η Ευρώπη του 9ου κ α ι 10ου α ιώ να είναι ο ι Δ ανοί υπ ό τη γενική κ α ι λανθασμένη ονομασία «Νορμανδοί». Ε π ίφ ο β ο ι κ α ι ληστρικοί πολεμιστές, εμ φ ανίζοντα ι στην Α γγλία κ α ι τη Γαλατία στο πρ ώ το ήμισυ του 9ου αιώ να, λεηλατώντας κ α ι κ αίγοντας τα μονα­ στήρια και τις π ό λεις - τ ο Κ ουεντοβίκ το S42, τη Νάντη το 843, το Μ πορντώ το 844, το Αμβούργο το 845 κ .ά - , εγκαθιστώ ντας τα στρατόπεδά τους στις εκβο­ λές τω ν π οτα μώ ν και επιχειρώ ντας από τη βάση αυτή συστηματικές επιδρομές στο εσωτερικό. Ε πιβάλλουν στις τοπικές αρχές και τους ηγεμόνες βαρείς φ ό ­ ρους (Danegeld) και στη συνέχεια την παραχώ ρηση εδαφών. Οι επιδρομές τους αρχικά περ ιο ρ ίζο ντα ι στις π αράλιες περιοχές της Βόρειας Θάλασσας κ α ι της Μ άγχης, αλλά σύντομα επεκτείνονται στο εσωτερικό -σ τ ο Κ αμπραί, τη Σανς, ακόμα και στο Κ λερμόν στην Ω βέρνη!-, στις ακτές του Α τλαντικού κ α ι ύστερα στη Μεσόγειο.

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓ Γ Ε ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ

97

Σ ιγά σιγά οι καταστρεπτικές επιδρομές αντικαθίστανται από παςα τεταμ ένο εποικισμό. Στην Α γγλία ένας δα νικ ό ς στρατός εγκαθίσταται το 876 στη N oqθουμβρία κ α ι σύντομα ένα π ρ α γ μ α τικ ό βασίλειο ιδρ ύεται στην περιοχή του Γιορκ. Ε ξαφανίζεται το 954, αλλά στα τέλη του 10ου αιώ να νέοι Δ ανοί κατα κτητές καταλαμβάνουν την Αγγλία: ο Χ άραλ Α ' ο Κ υανόδους, ο Σβέιν Α ' ο Δ ί­ χαλο γένης κ α ι ο Κ ανούτος Β ' ο Μ έγας, οι ο π ο ίο ι βασιλεύουν σε μια εκτεταμέ­ νη αυτοκρα τορία π ο υ περιλαμ βά νει κ α ι το μεγαλύτερο μέρος της Σ κ α νδ ιν α ­ βίας. Στα φραγκικά εδάφη το μόνο νορμανδικό κ ρ ά τος π ου δεν είχε εφήμερη ζωή είναι εκείνο που συγκροτήθηκε το 911 από το ν Ρολό ο οπ οίος, ως αρχηγός μιας ομάδας Β ίκινγκς καταγόμενης από τις νήσους Ό ρκνυ, α ποκτά με τη συν­ θήκη του Σ αιν-Κ λαιρ-συρ Ε πτ (911) π ο υ υπέγραψε ο Κ άρολος Γ ' ο Απλός την περιοχή του κάτω Σηκουάνα, η ο π ο ία θα ονομαστεί Ν ορμανδία, π α ρ ’ όλο π ου οι έποικοι θα υιοθετήσουν σύντομα τη γλώσσα, τη θρησκεία κ α ι τους θεσμούς της καρολίγγειας Γαλατίας.

Ο Δ1ΑΜΕΛ1ΣΜΟΣ Τ Η Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ y x t a v ο Λ ουδοβίκος Α ' ο Ευσεβής π εθαίνει το 840, ο ι τρεις επιζώ ντες γιοι ν ^ / τ ο υ , ο Λ οθάριος Α ', ο Λ ουδοβίκος Β ' και ο Κ άρολος Β ', αρχίζουν αμέ­ σως τους μεταξύ τους αγώνες γ ια να επιτύχουν την π ιο ευνοϊκή για τον καθένα διανομή κ α ι για να εξασφαλίσουν το καλύτερο δυνατόν μερίδιο. Ο Λ οθάριος Α ' , έχοντας υπέρ αυτού τον τίτλο του αυτοκράτορα κ αι ασφαλώ ς οχυρωμένος στην Ιταλία, συγκεντρώνει αρκετούς π ισ το ύς κ αι κληρικούς π ο υ ακόμη θέλγο­ ντα ι από την ενωτική ιδέα. Ο Κ άρολος Β ' π ο υ κυβερνά το δυτικό τμήμα της α υτοκρατορίας κ α ι ο Λ ουδοβίκος Β ' του οπ οίου τα εδάφη βρίσκονται κυρίω ς στη Γερμανία συμμαχούν για να εξουδετερώ σουν τις αυτοκρατορικές βλέψεις του πρω τοτόκου, στηριζόμενοι στις ιδιαιτερότητες τω ν τόπω ν που ελέγχουν. Ν ικούν τον Λ οθάριο Α ' στο Φ οντεναί-αν-Π υιζαί το 841, αλλά δεν καταφέρνουν να επω φεληθούν από τη νίκη τους. Κ ατόπ ιν τούτου α π οφ ασ ίζουν να θέσουν τις βάσεις μιας μονιμότερης συμφ ω νίας ώστε να συντρίψ ουν οριστικά τον ε­ χθρό αδελφό τους. Σ υνέρχονται στο Στρασβούργο στις 14 Φ εβρουάριου 842 κ αι ορκίζονται αμοιβαία βοήθεια κ αι συνδρομή εναντίον του Λ οθάριου Α '■ προκειμένου δε να γίνουν καλά αντιληπτοί από τα στρατεύματά τους, ο Λ ουδοβίκος Β ' ορκίζεται στα γερμανικά κ α ι ο Κ άρολος Β ' στα ρομανικά, από τα οπ ο ία π ροέρχονται τα γαλλικά. Κ α τ’ αυτό το ν τρόπο, οι «Ό ρκοι του Στρασβούργου» αναγνω ρίζουν για πρώ τη φ ορά την ύπαρξη δύο διαφορετικώ ν λαώ ν μέσα στην αυτοκρατορία. Το επόμενο έτος (843) ο Λ οθάριος Α ', πεπεισμένος ότι δεν θα μπορέσει να διαλύσει τη συμμαχία τω ν δύο αδελφ ώ ν του κ α ι, ακόμα λιγότερο, να εξαντλή­ σει στις δυνάμεις τους, αποφ ασ ίζει να διαπραγμ ατευτεί μαζί τους σε ισότιμη βάση. Η συνθήκη του Βερντέν, η ο π ο ία δια γράφ ει το χάρτη της δυτικής Ευρώ-

98

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Η ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ (843) Βόρεια Θάλασσα

Παοιω

ΜΦΟν Ατλαντικός — Ωκεανός -----

Β Μ ίλέΐΟ του Αοιιίίοβικηπ Β ' tou Γερμανικού

ΒαοΙλειο του Καρόλου Β' του Φαλακρού Βασίλειο του Λαθάριου Α Πόδικ

300 χιλιομ

Κράτη

π η ς για πολλούς αιώ νες, δια ιρ εί την καρολίγγεια αυτοκρατορία σε τρ ία τμήμα­ τα, με ίδιο πάνω κάτω πληθυσμό και ανάλογους γεω ργικούς πόρους. Ο Κ άρο­ λος Β ' (που αργότερα επονομάστηκε ο Φαλακρός) π αίρνει το Δυτικό Φραγκικό Βασίλειο (Francia Occidentalism την περιοχή τω ν λαών που μιλούν τη ρομανική γλώσσα· στον Λουδοβίκο Β ' (τον Γερμανικό) περιέρχονται οι γερμανόφωνες π ε­ ρ ιο χ έ ς α ν α το λ ικ ά το υ Ρ ή νου: το Α ν α το λ ικ ό Φ ρ α γ κ ικ ό Β α σ ίλ ειο (F ran c ia Orientalis). Ό σο για τον Λοθάριο Α ', το Μέσο Φραγκικό Βασίλειο (Francia Media) περιλαμβάνει μεν το λίκνο της καρολίγγειας οικογένειας ανάμεσα από τον Μεύση κ αι τον Ρήνο, αλλά συγκαταλέγει εδάφη πολύ π ιο ανόμοια και δεν στηρίζεται σε γλωσσική βάση ό π ω ς τα άλλα δύο κράτη. Η ενότητα της αυτοκρατορίας διασπάται. Μ άταια ο ι τρεις αδελφοί ανταποκρίνονται στις εκκλήσεις του κλήρου, υποσχόμενοι να διατηρήσουν ομόνοια ανάμεσά τους ώστε να αντιμ ετω πίσ ουν τους κ ινδύνους π ου απειλούν τον χ ρ ι­ στιανικό κόσμο - πράγματι περιοδικές συναντήσεις λαμβάνουν χώ ρα επανειλημμένως για το σκοπό αυτό στην Τιονβίλ το 844 και στο Μέερσεν το 847 κ αι το 851 Ο ι υποσχέσεις όμοχ, αυτές δεν θα διαρκέσουν πολύ μπροστά στη λογική τω ν ε­ δαφ ικώ ν διανομώ ν και τω ν πολύ περισσότερο συγκεκριμένων δεσμεύσεων που λαμβάνονται μπροστά στους «πιστούς» του κάθε ηγεμόνα. Με το θάνατο του Λ οθάριου Α ’ το 855 η κατάτμηση συνεχίζεται. Η Λ οθαριγγία (ονομασία που θα εξελιχθεί σε Λ οραίνη) διανέμεται ανάμεσα στους τρεις γιους του: ο πρω τότοκος

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ

99

Λ ουδοβίκος Β ' ο Ν εαρός λαμβάνει την Ιταλία κ α ι τον αυτοκρατορικό τίτλο, ο Λ οθάριος Β ' τη Φ ριζία κα ι την Αυστρασία και ο Κ άρολος την Προβηγκία. Πολύ γρήγορα η ασυμφ ω νία γίνετα ι καθεστώ ς ανάμεσα στους δύο επ ιζώ ­ ντες αδελφούς του Λ ουδοβίκου Α ' του Ευσεβούς κ α ι τους τρεις ανιψ ιούς χους, υποδαυλιζόμενη από τις φ ιλοδοξίες κ αι την πλεονεξία χου καθενός. Ο Λ ουδο­ βίκος Β ' ο Γερμανικός μάλισχα εισβάλλει χο 855 σχο βασίλειο του Κ αρόλου Β ' χου Φαλακρού, όπου βρίσκει χην υποσχήριξη μιας ομάδας ευγενών κ α ι χελικά αποτυγχάνει χάρη μόνο σχη σθεναρή ανχίσχαση χου κλήρου χου Μέσου Φ ρα­ γκικού Β ασιλείου, υπό χην ηγεσία χου αρχιεπισκόπου χης Ρενς Χ ικμάρ. Για μια ακόμη φ ορά η Εκκλησία ορθώ νεχαι για να διαφυλάξει ό,χι μπορεί από χην ενόχηχα χης χρισ χια νικής αυχοκραχορίας. Ε πιβάλλει μάλισχα σχους δύο αδελφούς μια νέα διακήρυξη ειρήνης χο 860. Ό π ω ς χην εποχή χου Λ ουδοβίκου Α 'χου Ε υ ­ σεβούς, έτσι κ α ι χώ ρα η Ε κκλησία ασ κεί αποτελεσ μ α χικ ά χην επιρροή χης. Ενσαρκώ νει χην ενόχητα απένανχι σχην καχάχμηση της εξουσίας, χην αναρχία και χις καταστροφ ικές επιδρομές χων Ν ορμανδώ ν κ α ι χων Σαρακηνώ ν. Ο π ά ­ π α ς Ν ικόλαος Α ' καχαβάλλει κάθε προσπάθεια π ρ ο ς αυχή χην καχεύθυνση: ε­ πεμβαίνει σχις εκκλησιαστικές υποθέσεις του κάθε βασιλείου χω ρ ίς ν α λαμβά­ νει υπόψη χου τις διαμαρχυρίες χων Κ αρολίγγειω ν κ α ι παρέχει χην υποσχήριξή χου στον Λ,ουδοβίκο Β ' τον Νεαρό στον λυσσώδη αγώ να που διεξάγει στη ν ό ­ τια Ιταλία εναντίον τω ν μουσουλμάνων. Η βασιλεία του Λουδοβίκου Β ' του Νεαρού σηματοδοτεί μια πρόσκαιρη ανά­ παυλα στη διαδικασία της αποσύνθεσης της καρολίγγειας αυτοκρατορίας. Ο ι α­ κατάβλητες εκστρατείες του εναντίον τω ν Σαρακηνώ ν τον κάνουν να φαντάζει ως ο προστάτης της χριστιανοσύνης κ αι δίνουν για τελευταία φορά κάποιο νόη­ μα στον αυτοκρατορικό τίτλο. Ενόσω οι δύο θείοι του μοιράζονται τη Λοθαριγγία καταλαμβάνει το Μ πάρι, μεγάλη μουσουλμανική βάση στην Ιταλία, κ α ι έτσι για κάποιο διάστημα ο σαρακηνός κλοιός στη χερσόνησο χαλαρώνει. Ονειρεύεται τότε ό χι μόνο να επιβάλει την εξουσία του σ’ ολόκληρη τη δυτική αυτοκρατορία, αλλά και να κάνει τον «πολύ αγαπητό πνευματικό του αδελφό Βασίλειο Α ' τον Μακεδόνα» που βασιλεύει στην Κ ωνσταντινούπολη να αναγνωρίσει τα πρωτεία της αυτοκρατορίας «της Ρώμης» έναντι εκείνης του Βυζαντίου. Ωστόσο το όνει­ ρο καταρρέει το 875 με την επίθεση τω ν μουσουλμάνων στην ίδια τη Ρώμη -ό π ο υ ο πά π α ς Ιωάννης Η ' αναγκάζεται να πληρώσει ο ίδιος το φόρο για να αποφευ­ χθεί ο κ ίν δ υ ν ο ς- καθώ ς και με το θάνατο του Λ ουδοβίκου Β ' του Νεαρού. Από χόχε χο αυχοκραχορικό σχέμμα θα περάσει από κεφαλή σε κεφαλή, ανά­ λογα με χα αποχελέσμαχα χων διαπραγμαχεύσεω ν με χον πάπα: αρχικά σχον Κάρολο Β ’ χον Φ αλακρό κ α ι σχη συνέχεια, με κενό τρ ιώ ν ετών, στο γιο τού Λ ουδοβίκου Β ' του Γερμανικού, Κ άρολο Γ ' τον Π αχύ (από το 8S1 ώ ς το 888), ο οποίος γρήγορα αποδεικνύεται ανίκανος κ α ι καθα ιρείται από τους ευγενείς της Γερμανίας με πρω τοβουλία του Α ρνοΰλφος, νόθου γιου του Καρλομάνου. Α υ­ τός θα είναι ο τελευταίος Κ αρολίγγειος π ο υ θα στεφεί αυτοκράτορας στη Ρώμη μετά από δύο καθόδους στην Ιταλία το 894 και το 895. Μετά α π ’ αυτό, έχοντας

100

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

απολέσει κάθε έννοια, το στέμμα φέρεται από μικρούς πρίγκιπες: τον Λ.αμβέρτο του Σπολέτο, τον Λουδοβίκο Γ ' το ν Τυφλό της Π ροβηγκίας, τον Βερεγγάριο.του Φ ρίουλικ.ά ., μέχρις ότου περάσει το 962 στον Ό θω να Α ' της Γερμανίας. Τον 10ο αιώ να συναντάμε κ α ι π ά λι τους μακρινούς απογόνους τω ν Π επινιδώ ν στους θρόνους βασιλείων λιγότερο ή περισσότερο εκτεταμένων κ α ι λιγότερο ή περισσότερο διαλυμένω ν από τα ταυτόχρονα πλήγματα τω ν Ν ορμανδών ή τω ν Σαρακηνών επιδρομέων κ α ι τω ν το π ικώ ν αρχόντω ν - μεγάλων γαιοκτημό­ νω ν και σ τρατιω τικώ ν αρχηγών. Από τα ερείπια του κρατικού οικοδομήματος που προέκυψε από τη συμμαχία του θρόνου του Αγίου Π έτρου και της φ ρ αγκι­ κής εξουσίας γεννιώ νται έτσι η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία. Η καρολίγγεια αυτοκρατορία έσβησε. Α ρχίζει η ιστορία της φεουδαρχικής Ευρώπης.

ΟΙΚΟΝΟΜ ΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΝ ΚΑΡΟΛΙΓΓΕΙΑ ΕΠ Ο Χ Η π ω ς και στα χρόνια τω ν Μ εροβιγγείων, την καρολίγγεια εποχή η οικονον _ / μ ί α παραμένει κατά βάση γεωργική. Λίγες διαφορές υπάρχουν άλλωστε ως πρ ο ς το σημείο αυτό ανάμεσα στον 7ο κ α ι τον 8ο αιώνα. Οι αγροτικές τεχνικές είναι σε γενικές γραμμές οι ίδιες. Η λαιμαριά δεν επιτρέπει στα υποζύγια, π ο υ ε­ ξάλλου δεν είναι ιδιαίτερα εύρωστα, να καταβάλλουν σημαντικές προσπάθειες. Το άροτρο με το σιδερένιο υνί π ο υ χρησιμοποιείται για τη βαθιά άροση είνα ι π ο ­ λύ λίγο διαδεδομένο επειδή ο σίδηρος είνα ι ακριβός κ αι προορίζεται για την κα­ τασκευή τω ν όπλω ν. Η παραδοσ ιακή άροση α π λώ ς χαράσσει το έδαφ ος που προηγουμένως πρέπει να σκάβεται με την αξίνη. Η ανυπαρξία λιπασμάτω ν και η ανεπάρκεια της κ οπ ριάς (τα ζώ α τρέφονται κυρίω ς σε ανοιχτό χώρο) αναγκά­ ζουν τους χω ρ ικο ύς ν α αφ ήνουν σε αγρανάπαυση ένα τμήμα τω ν χω ρ α φ ιώ ν τους κάθε χρόνο. Έ τσ ι η απόδοση παραμένει μικρή (δύο, καμιά φορά τρεις σπό­ ροι για καθένα που σπέρνεται) και· επομένως η ύπαρξη κ αι η εκμετάλλευση των δασών γίνεται απαραίτητη για την επιβίωση τω ν αγροτικώ ν κοινοτήτω ν. Σ ’ αυτό οφείλονται η περιορισμένη εκχέρσωση παρθένω ν εδαφών και, κατά τόπ ους και στο πλαίσιο του αραιοκατοικημένου ευρω παϊκού χώρου, το φαινόμενο του σχε­ τικού υπερπληθυσμού που χαρακτηρίζει την περίοδο αυτή. Το αγροτικό σύστημα βασίζεται περισσότερο από ποτέ άλλοτε στη μεγάλη γαιοκτησία. Χ άρη στα κατάστιχα (τα πολύπτυχα) που τήρησαν ο ι μισθωτές των αγρών τω ν φεούδω ν κ α ι ειδικότερα ο αβάς του Σαιν-Ζερμαίν-ντε-Π ρε Ιρμινόν στις αρχές του 9ου αιώ να, παρατηρούμε το φαινόμενο αυτό μεταξύ Σηκουάνα και Ρήνου στην π ιο προηγμένη μορφή του. Και σε τούτο τον τομέα δεν υπάρχει μεγάλη αλλαγή από την προηγούμενη περίοδο, εκτός από την καλύτερη λειτουρ­ γία του συστήματος και αναμφίβολα την αύξηση της έκτασης τω ν γαιώ ν που κα­ τέχει ο ηγεμόνας, ο ι μεγάλοι λ α ϊκ ο ί χωροδεσπότες κ α ι τα μοναστήρια. Κ ατά τα λοιπά ο ιδιοκτήτης εξακολουθεί να καταλαμβάνει κέντρο του κτήματος όπου η αυλή (curtis) συγκεντρώνει κ ατοικία κ α ι κτίρια εκμετάλλευσης (τα οποία κ α ι α-

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ

101

ξιο π ο ιεί άμεσα) και να καλλιεργεί τους αγρούς μέσω ενοικιαστώ ν π ου είναι α­ ναγκασμένοι να εξοφλούν τις οφειλές τους σε χρήμα, είδος κ αι αναγκαστική ερ­ γασία. Αυτοί οι αγροί, που αρχικά αποτελούνταν από χω ράφια σχεδόν ίσης έ­ κτασης που προορίζοντα ν να συντηρήσουν μια οικογένεια χω ρικώ ν, εξελίχθη­ καν πολύ κατά τον 9ο και 10ο αιώ να λόγω τω ν πωλήσεων και ίω ν κληρονομι­ κώ ν διανομών. Η έκτασή τους στην περιοχή του Π αρισιού κυμαίνεται μεταξύ 1 κ αι 15 εκταρίων, στη Φ λάνδρα και τη Φ ριζία ανάμεσα σε 15 και 40 εκτάρια. Σε αδρές γραμμές η μεγάλη γαιοκτησία της καρολίγγειας περιόδου είναι α υ­ τάρκης. Τα περισσότερα αγροτικά οικοδομικά συγκροτήματα (villae) διαθέτουν ακόμη και δικούς το υ ς τεχνίτες, που κατασκευάζουν ενδύματα, κεραμικά, βαρέ­ λια και αγροτικά εργαλεία. Ε λάχιστα κτήματα μπορούν να προσφέρουν στον ι­ διοκτήτη τους -λ α ϊκ ό ή κ λη ρ ικ ό - τα μέσα να αγοράσει π ρ ο ϊό ν τα πολυτελείας α ­ πό το ευρύτερο εμπόριο. Π όσο μάλλον π ο υ ορισμένες αγορές δεν μπορούν να αποφευχθούν: ο σίδηρος για τα εργαλεία κ α ι τα όπλα, το αλάτι για τη συντήρη­ ση του κρέατος, το κρασί στις π εριοχές όπου δεν καλλιεργείται η άμπελος κ.λπ. Ε πομένω ς η αυτάρκεια δεν είνα ι πλήρης: το εσωτερικό εμπόριο εξακολουθεί να υπάρχει κ αί μάλιστα φ αίνεται ότι γνώ ρισε κ άποια ανάκαμψη στη διάρκεια της βασιλείας του Κ αρλομάγνου κ α ι του Λ ουδοβίκου Α ' του Ευσεβούς. Οι αστικές και αγροτικές αγορές πολλα πλασ ιάζοντα ι. O l χω ρ ικοί έρχονται στη γειτονική πόλη να ανταλλάξουν μερικά π ρ ο ϊό ν τα της οικιακής ζω οτροφ ία ς με εκείνα της αστικής βιοτεχνίας ή να αγοράσουν υφάσματα κ α ι διά φ ορα αντικείμενα από τους πλανό διο υς εμπόρους. Α πό τη μια περιοχή στην άλλη, οι χω ρ ικοί α ντα λ­ λάσσουν δημητριακά και κρασί, κ α π νισ τά ή αποξηραμένα ψ άρια και μέταλλα. Τέλος δια πισ τώ νετα ι η επαναδραστηριοποίηση του «διεθνούς» εμπορίου, μέχρι την εποχή τω ν νο ρ μ α νδ ικ ώ ν κ α ι σαρακηνώ ν επιδρ ομ ώ ν, ο ι ο π ο ίες παρενοχλούν και καμιά φ ορά π αρ αλύο υν τις ανταλλαγές ανάμεσα στις απομακρυσμέ­ νες περιοχές της αυτοκρα τορίας καθώ ς και ανάμεσα στον καρολίγγειο κόσμο κ αι την ανατολική ή βαρβαρική περιφ έρειά του. Ο ρισμένα εισαγόμενα π ρ ο ϊό ν τα , ό π ω ς ο αιγυπτια κ ός πά π υρ ος, τα εξωτικά φρούτα κ α ι το ελαιόλαδο, έχουν σχεδόν εξαφ ανιστεί από τις δυτικές αγορές κ α ι έχουν αντικατασταθεί α π ό το π ικ ά π ρ ο ϊό ν τα όπ ω ς το βούτυρο, το κερί και η περγαμηνή. Α ντίθετα εξακολουθεί η εισαγωγή μ παχαρικώ ν για το καρύκευμα τω ν φ αγητώ ν, αρω μάτω ν κ α ι π ο λύ τιμ ω ν υφασμάτω ν για την περιβολή τω ν ευγενών και για τα τελετουργικά εκκλησιαστικά ενδύματα. Η μουσουλμανική π ε ι­ ρατεία μετατοπίζει ανατολικότερα τις μεγάλες γραμμές του θαλάσσιου εμπορί­ ου ευνοώ ντας τα λιμ ά νια της Α δριατικής και ειδικότερα τη Βενετία όπου κατα­ φ τά νουν τα μπαχαρικά της Α λεξάνδρειας, τα μεταξωτά της Κ ω νστα ντινούπο­ λης, η ξυλεία κ α ι οι σκλάβοι από ολόκληρη την Ευρώ πη και τέλος το αλάτι κ αι τα ψ άρια της Α δριατικής. Στη βόρεια Γαλατία αναπτύχθηκαν καινούργια λιμά νια στις εκβολές τω ν με­ γάλω ν ποταμώ ν, μέσω τω ν ο π ο ίω ν ταξιδεύουν τα γερμανικά σιτηρά, το κρασί, οι σκλάβοι, η ξυλεία και τα σκανδιναβικά γουναρικά. Το Ντούρστεντε κ α ι το

102

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

Κουεντοβίκ στις εκβολές του Κ ανς, το Ντόρστατ στον Κάτω Ρήνο, αρχίζουν να εμπορεύονται με τις χώ ρες του βορρά κ α ι της Βαλτικής. Η Γάνδη στο σημείο ό­ που ο Λυς χύνεται στον Σκάλδη νιαι η Μ πρυζ στο βάθος τω ν εκβολών του Ζβάιν αναπτύσσουν έντονη εμπορική δραστηριότητα στις ζώνες γύρω από τα λιμάνια τους (portus), δηλαδή στις αμμώ δεις περιοχές όπου εκφορτώ νουν και στοιβά­ ζουν τα εμπορεύματα π ο υ καταφ θάνουν από τις ποτάμιες οδούς: από τ ις ζώνες αυτές ξεκινά και η επέκταση και ο πλουτισ μ ός τω ν πόλεω ν αυτών. Οι Σάξονες και Φ ρίζιοι έμποροι αναπλέουν τον Σηκουάνα και τον Ρήνο και φ τάνουν ώς το Π αρίσι και στην εμποροπανήγυρη του Σαιν-Ν τενί ή ώς το Στρασβούργο, τη Β α­ σιλεία και την Κ ω νσταντία. Τέλος σ τις ανατολικές εσχατιές της Ε υρώ πης, οι Β άραγκοι, χάρη στους μεγάλους ποτα μούς της ρωσικής πεδιάδας, επικοινω νούν άμεσα με τις χώ ρες της Μ αύρης Θάλασσας ανταλλάσσοντας ξυλεία, σκλάβους κ α ι γουναρικά με π ρ ο ϊό ν τα της Ανατολής, τα οπ οία μεταφέρουν από την ίδια ο ­ δό ώς τη νήσο Γκότλαντ στη Βαλτική. Εκεί έρχονται να τα αγοράσουν οι Φράγκοι και οι Φ ρίζιοι έμποροι για να τα μεταπωλήσουν σ' ολόκληρη την αυτοκρα­ τορία της Δύσης. Κ α τ’ αρχήν ο ι αγορές που πρ α γμ α το π ο ιούντα ν στις ανατολικές χώ ρες δεν μπορούσαν με κανένα τρ ό π ο να αντισταθμιστούν από τις εξαγωγές της δυτικής αυτοκρατορίας. Δ εδομένου ό τι τα αποθέματα χρυσού της Δύσης είχαν ήδη εξα­ ντληθεί από τον 8ο αιώ να ή παρέμεναν αδρανή στα θησαυροφυλάκια τω ν εκ­ κλησιών με τη μορφή π ο λύ τιμ ω ν αντικειμένω ν, δύσκολα μπορούμε να φαντασθούμε π ώ ς γίνο ντα ν οι διεθνείς πληρω μές. Φ αίνεται ότι παρ ά τις πολλές α π α ­ γορεύσεις της Εκκλησίας κ α ι της βασιλικής εξουσίας, παρανόμω ς γίνο ντα ν ε π ι­ κερδείς πω λήσεις όπλω ν κ α ι σκλάβων, π ερ ιορ ίζοντα ς έτσι το έλλειμμα σε π ο ­ λύτιμο μέταλλο. Ό μ ω ς ήταν κ υρίω ς η καρολίγγεια πολιτική που έθεσε στη δ ιά ­ θεση της Δύσης ένα μέσο για τις διεθνείς πληρω μές με την αποκατάσταση κ α ι τη σταθεροποίηση του αργυρού νομ ίσ μ ατος (το αργυρό δηνάριο ανατιμήθηκε από τον Κ αρλομάγνο κατά 25%). Η κοινω νική εξέλιξη π ο υ π αρατηρείται κατά την καρολίγγεια περίοδο συνε­ χίζεται. Στη βάση της π υρ α μ ίδ α ς βρίσκονται οι σκλάβοι, όλο κ αι λιγότεροι κ αι ενσωματωμένοι πλέον στη χρισ τιανική κ ο ινω νία (έχουν το δικαίω μα να μετέ­ χουν σε όλα τα μυστήρια). Η μοίρα τους πλησιάζει εκείνη τω ν ελεύθερων π α ­ ρθικώ ν (coloni), τω ν ο π ο ίω ν η κατάσταση υποβαθμίζεται κ αι η νομική τους υ ­ πόσταση ω ς ελεύθερων α νθρ ώ π ω ν τείν ει να εξαλειφθεί. Από την εποχή του Κ αρλομάγνου υ π άρχουν π ά ρ ο ικ ο ι στους υποτελείς αγρούς κ α ι σκλάβοι στους ελεύθερους. Με άλλα λόγια, το πέρασμα α π ό το καθεστώ ς της δουλείας κ α ι της π α ρ ο ικ ία ς σε μ ια ενδιάμεση κατάσταση ημιελευθερίας π ο υ αποκαλείται δουλο­ π α ρ ο ικ ία πραγματοποιήθηκε κατά τρ ό π ο μη αισθητό. Ο ι ελεύθεροι μ ικροϊδιοκτήτες -τ ω ν οπ οίω ν η γη είνα ι μια ελεύθερη από δεσμούς υποτέλειας κ α ι κλη­ ρονομικά μεταβιβαζόμενη γαιοκτησία (al-0d)- δεν εξαφ ανίζονται, αλλά ελά χι­ στα πράγματα είναι γνω στά γ ι ’ αυτούς. Κ υρίω ς όμως κατά την καρολίγγεια περίοδο τίθενται οι βάσεις του συστήμα­

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓ Γ Ε ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ

103

τος που σύντομα θα αποκληθεί φεουδαρχία και, το οποίο στην πραγματικότητα αποτελεί την κατάληξη μ ιας μακράς εξέλιξης π ο υ α νά γετα ι στην εποχή της Ύ στερης Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας κ α ι στην πρακτική της τής ρω μαϊκής π α ­ τρω νίας (patrocinium). Είδαμε ήδη με π ο ιο τρόπο κατά τη μεροβίγγεια εποχή η ε­ ξασθένηση της κρατικής εξουσίας κ α ι η επακόλουθη ανασφάλεια είχε οδηγήσει ορισμένους ελεύθερους ανθρώ πους ν α τεθούν κάτω από την προστασία ενός ι­ σχυρότερου και πώ ς ο ι ισχυροί αυτοί άνδρες είχαν αποκτήσει τη συνήθεια να συγκεντρώνουν γύρω τους ομάδες π ισ τώ ν, τις υπηρεσίες τω ν ο ποίω ν αντέμειβαν με παραχωρήσεις γης: τη χαριστική προνομιακή παροχή (beneficium). Έ τσ ι α να ­ πτύχθηκε η πρακτική του όρκου πίστης (recommendatio), με τον οποίο, κ αι σε α­ ντάλλαγμα της παροχής, ο προστατευόμενος (vassalus) αναλάμβανε εφ ’ όρου ζ ω ­ ής να ακολουθεί τον άρχοντά του στον πόλεμο. Κ ατά τη βασιλεία τω ν Καρολιδών την εξέλιξη αυτή επιταχύνουν π ο λλά γεγονότα. Κ α τ’ αρχάς οι ανάγκες του πολέμου κ α ι η αύξηση του κόστους του στρατιω τικού εξοπλισμού υποχρεώ νουν τους ηγεμόνες να προβούν σε μεγαλύτερες παραχω ρήσεις π ρος τους υποτελείς τους, με συνέπεια να φ τω χύνουν π ρος όφελος τω ν τελευταίων και να αυξήσουν αντίστοιχα την ισχύ τους. Στη συνέχεια, πα ρ ά τους ελέγχους που πραγματοποι­ ούνται από τους βασιλικούς απεσταλμένους (missi dominici), ο ι πράκτορες της βασιλικής εξουσίας -κόμητες, τοποτηρητές, δούκες κ . ά - όλο κ αι συχνότερα με­ ταβιβάζουν το αξίωμά τους στους απογόνους τους. Π αράλληλα επιχειρούν να καταστήσουν κληρονομικούς τους τιμητικούς τίτλους (honores), οι οπ ο ίο ι κ α τ ’ αρχήν τους απονέμονται εφ ’ όρου ζωής, συγχέοντάς τους με τα προσω πικά τους αγαθά. Τέλος ο ίδιος ο Κ αρλομάγνος συμβάλλει στη γενίκευση του συστήματος του όρκου πίστης, συνδέοντας με μια αλυσίδα όρκων όλους τους ελεύθερους αν­ θρώ πους, από τους βασιλικούς υποτελείς που ορκίζονταν πίστη στον ηγεμόνα ώς τους π ιο τα πεινούς κ οινούς υποτελείς. Θα π ρ έπ ει να τονισ τεί ό τι αυτοί ο ι θεσμοί υποτέλειας διαδόθηκαν κυρίω ς στον γερμανικό κόσμο και ειδικότερα μεταξύ Ρήνου και Λίγηρα. Στη νό τια Γα­ λατία κ αι στη βόρεια Ιταλία παρέμειναν σε εμβρυακή κατάσταση. Υπήρχε φ υσ ι­ κά ο όρκος πίστης, αλλά δεν συνδεόταν με προνομ ιακές παροχές, με εξαίρεση τους αντιπροσ ώ πους του ηγεμόνα. Α ντίθετα το ν 9ο αιώ να αναπτύχθηκε σε ο ­ λόκληρη την Ε υρώ πη η ισχύς και η επιρροή τω ν μεγάλων γαιοκτημόνω ν, ο ι ο ­ π ο ίο ι εξελίχθηκαν σε κληρονομικούς το π ικούς διοικητές. Δ ιαθέτοντας μεγάλα κτήματα κ αι π ο λυ ά ριθμ ο υς υπ ο τελείς, σ τρατολογώ ντας πολεμιστές ανάμεσα στους «ανθρώ πους» το υ ς κ α ι τους χω ρ ικο ύς τους κ α ι ιδιοποιούμ ενοι σιγά σιγά τις βασιλικές εξουσίες, έφτασαν να ασκούν στην περιοχή τους σχεδόν α π ερ ιό ­ ριστη εξουσία. Κ αθώς στην εποχή τω ν δια δό χω ν του Κ αρλομάγνου η αυτοκρατορική εξουσία άρχισε να εξασθενεί κ αι οι πληθυσμοί με τη σειρά τους άρχισαν να μην υπακούουν π ια στον ηγεμόνα αλλά στον κόμητα ή τον δούκα π ου ήταν ο άμεσος κύριός τους.

104

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

ΜΙΑ Π Ο Λ ΙΤΙΣΤΙΚ Η ΑΝΑΖΩ ΟΓΟΝΗΣΗ βασιλεία του Κ αρλομάγνου κ α ι στη συνέχεια εκείνη του Λ ουδοβίκου Α ' του Ευσεβούς σ υμ πίπτουν με μια άνθηση τω ν γραμμάτω ν και τω ν τεχνώ ν που οι ιστορικοί ονόμασαν, ίσως κατά τρ ό π ο κ ά π ω ς καταχρηστικό, «κάρολίγγεια αναγέννηση». Ό ργα να, αν ό χι πρω τεργάτες αυτής της π ολιτισ τικ ής αναζω ­ ογόνησης, είναι φυσικά οι κληρικοί, αποκλειστικοί φορείς της γνώσης κ α ι της τεχνικής της μετάδοσής της την εποχή εκείνη. Α υτός είναι ο λόγος γ ια τον ο ­ π ο ίο ο ι εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις και οι προσπάθειες για τη βελτίωση του μορφω τικού επιπέδου τω ν ιεραρχώ ν και τω ν μοναχώ ν υπήρξαν καθοριστικές: η πρω τοβουλία ωστόσο ανήκε στον Κ αρολίγγειο ηγεμόνα. Η εκκλησιαστική μεταρρύθμιση συνεπαγόταν κ α τ’ αρχάς καλύτερη κατανομή της περιουσίας, η ο π ο ία παρέμενε σημαντική, παρ ά τις αφαιμάξεις που υπέστη την εποχή του Κ αρόλου Μ αρτέλου. Η ευμάρεια τω ν επισκόπω ν κ α ι τω ν αβάδων, που στην πλειονότητά τους προέρχονταν από την υψηλή αριστοκρατία, ερχόταν σε αντίθεση με τη δυσπραγία τω ν μοναχώ ν και του κατώτερου κλήρου. Για να τους απαλλάξει από την ένδεια ο Κ αρλομάγνος θεσμοθέτησε τη δεκάτη (κάθε παραγω γός έπρεπε να παραδίδει στην Εκκλησία το δέκατο της συγκομιδής του) κ α ι ο Λ ουδοβίκος Α ' ο Ευσεβής αποφάσισε να χω ρίσει την περιουσία τω ν αβαεί­ ων σε δύο μέρη: το ένα για την αποκλειστική χρήση του αβά και το άλλο για τη συντήρηση της κοινότητας και του μοναστηριού. Προκειμένου δε να αποκατασταθεί η πειθαρχία, που είχε πολύ χαλαρώσει την εποχή τω ν Μ εροβιγγείων, επι­ βλήθηκε μια σειρά από μεταρρυθμιστικά μέτρα: αντικατάσταση τω ν μητροπόλε­ ων, π ου είχαν εκλείψει, από τις αρχιεπισκοπές, επέκταση της επισκοπικής εξου­ σίας σ ’ ολόκληρο τον κλήρο της επισκοπής, αποβολή τω ν ανήθικω ν αρχιερέω ν κ αι αντικατάστασή τους με καλύτερα εκπαιδευμένο π ροσ ω πικό ανεπίληπτης η­ θικής, συγκέντρωση τω ν ιερέων τω ν πόλεων σε κοινότητες κληρικών κ α ι υ π α γω ­ γή τους στην κοινοβιακή ζωή, υποταγή όλων τω ν μοναστηριώ ν του βασιλείου στον κανονισμό τω ν βενεδικτινώ ν, σύμφωνα με την αυστηρή προσαρμογή π ο υ ε­ φάρμοσε ο Βενέδικτος του Α ινιανού κ.ά. Η εφαρμογή τω ν μεταρρυθμίσεω ν αυτώ ν, καθώ ς κ α ι εκείνων που αποσκοπ ούσαν στη βελτίωση του επιπέδου τω ν διοικη τικώ ν υπαλλήλω ν, προϋπέθετε την ανάπτυξη της εκπαίδευσης τω ν κληρικώ ν και κατά συνέπεια την α ν α ζω ο γό ­ νηση της π ολιτισ τικής παράδοσης. Έ ργο ιδιαίτερα φ ιλόδοξο, δεδομένου ότι, με τό τέλος της μεροβίγγειας περιόδου, όλη η π ρ όοδος που είχε συντελεσθεί πρ ο η ­ γουμένω ς στον τομέα αυτό, καθώ ς κ α ι σε π ολλού ς άλλους, έμοιαζε ν α έχει α ­ να ιρεθεί σε ένα σημαντικό τμήμα της φ ραγκικής Γαλατίας. Για την ανύψωση του πνευματικού επιπ έδο υ τω ν κληρικώ ν χρειάστηκε να προσκληθούν λόγιοι π ο υ κα τά γο ντα ν α π ό π ερ ιο χές ό π ο υ είχαν διατηρηθεί α ξιόλογες εστίες κ α λ ­ λιέργειας τω ν λα τινικ ώ ν γραμμάτω ν. Δ ιάσημοι διδάσ κ αλοι συνέρρευσαν στο αυτοκρατορικό ανάκτορο της Α ιξ-λα-Σαπέλ, πραγματικό κέντρο εκπαίδευσης τω ν κληρικώ ν κ α ι διάδοσης της αναζω ογονημένης πλέον παράδοσης: από τη

Η

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ

ί 05

βόρεια Ιταλία, ο ι γραμματιστές Π έτρος της Π ίζα ς κ αι Π αυλίνος της Ακυληί,ας και ο ιστορικός Π αύλος ο Δ ιάκονος, α π ό την Ισ πανία (ο θεολόγος Θ εοδούλφος π ου χρίσθηκε επίσκοπος της Ο ρλεάνης), κ α ι κυρ ίω ς από τα αγγλοσαξονικά μ ο­ ναστήρια όπ ω ς ο καθηγητής της επισκοπικής σχολής της Υ όρκης Α λκουίνος, τον οποίο ο Κ αρλομάγνος θα διορίσ ει αβά της μονής του Αγίου Μ αρτίνου της Τουρ κ α ι θα τον επιφ ορτίσει με την οργάνωση της εκπαίδευσης. Έ τσ ι ιδρύθηκαν σε ολόκληρη τη Γαλατία ενοριακές, επισκοπικές και μ ονα­ στικές σχολές. Έ ν α διάταγμα του 789 απαιτούσε για τη στοιχειώδη εκπαίδευση «να διδάσκονται σε κάθε επισκοπή, σε κάθε μοναστήρι οι ψαλμοί, ο ι νότες της μουσικής, το άσμα, ο υπολογισ μ ός του πασ χαλίου, η γραμματική κ αι να δ ιο ρ ­ θώ νονται με επιμέλεια τα βιβλία». Π ιο απαιτητικό, το πρόγραμμα που κ α τά ρ τι­ σε ο Α λκουίνος προέβλεπε έναν κύκλο σπουδώ ν σε δύο επίπεδα: την τρ ιττύα (trivium) που περιελάμβανε τη μάθηση της γραμματικής, της ρητορικής κ α ι της διαλεκτικής, κ α ι στη συνέχεια την τετρακτύα (quadrivium) που αποσκοπούσε στην εγκυκλοπαιδική μόρφωση, με την εκμάθηση της γεω μετρίας, της αρ ιθμ ητι­ κής, της αστρονομίας κ α ι της θεω ρίας της μουσικής. Ως επιστέγασμα, η α να ­ κτορική σχολή (Academia palatina) αποτελούσε ένα είδος ακαδημίας όπου δ ίδ α ­ σκαν ο ι διερχόμενοι λό γιο ι και όπου ολοκλήρω ναν την εκπαίδευσή τους οι μέλ­ λοντες εκκλησιαστικοί. Α υτό το τεράστιο π α ιδα γω γικ ό έργο ολοκληρώθηκε με δύο μεγάλης σημα­ σίας μεταρρυθμίσεις. Α πό τη μ ια πλευρά, με την εξομοίωση της θείας λειτουρ­ γίας με την υιοθέτηση το 786 του γρηγοριανού λειτουργικού π ου επέτρεψε την εισαγωγή της ρω μ αϊκής λειτουργίας σ ’ ολόκληρο το βασίλειο κ αι την εξάλειψη τω ν αντίσ το ιχω ν τοπικώ ν. Η εξέλιξη αυτή μ αζί με την επινόηση της π ο λ υ φ ω ­ νίας προετοίμασε το έδαφ ος για τη μουσική επανάσταση. Από την άλλη, με την τελειοποίηση α π ό τους σκρίβες του αβαείου της Κ ορμπί μιας μικρογράμματης γραφής, που αποκαλούμε καρολίγγεια κ α ι η ο π ο ία προέρχεται από μια α ν τί­ στοιχη αγγλοσαξονική γραφή, επίτευγμα που θα διευκολύνει το έργο της α ν τι­ γραφής τω ν χειρογράφ ω ν. Κ αθώ ς ο ι Ιταλοί κ α ι οι Α γγλοι λόγιοι έχουν φέρει μαζί το υ ς π ο λυ ά ριθμ α π α λ α ιό κείμενα, η επανάσταση αυτή στο επίπεδο της γραφής συνοδεύεται α π ό ένα τεράστιο έργο αναπαραγω γής. Βεβαίως τα αποτελέσματα αυτής της π ολιτιστικής «αναγέννησης» θα πρέπει να τεθούν στις ορθές τους διαστάσεις. Η πρώ τη γενιά λογιώ ν που έδωσε την ώ ­ θηση για τη νέα αυτή άνθηση κατά τη βασιλεία του Καρλομάγνου παρήγαγε λίγα πραγματικά π ρω τότυπ α έργα: τα «σχολικά εγχειρίδια» του Αλκουίνου, Το χ ρ ο ­ νικό τω ν Λ ο μβ α ρδώ ν (De gentis Longobardorum) του Παύλου του Δ ιακόνου, τα ποιήματα του Θ εοδούλφου, την αυλική ποίηση του Αγγιλβέρτου, τα Χ ρ ο ν ικ ά που συντάσσονταν στα μοναστήρια. Ό λα προέρχονται από κληρικούς, με εξαί­ ρεση την κλασική βιογραφ ία του Κ αρλομάγνου από τον Ε ϊνά ρ δο (περ. 770-840) (Η ζωή το ν Κ α ρ λο μ ά γν ο υ I Vita Karoli Magni) (λόγιο, επιστήμονα αλλά κ α ι αρ­ χιτέκτονα που έλαβε μέρος στην επίβλεψη τω ν έργων του ανακτόρου της Αιξλα-Σαπέλ). Κ ύριος ρόλος τους υπήρξε η διάσωση της αρχαίας γραμματείας και

106

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

η διαμόρφωση τω ν πνευματικώ ν εργαλείων π ου έκαναν δυνατή την πολιτιστική άνθηση του 9ου αιώνα. Π ράγματι, με τη δεύτερη γενιά η αναζωογόνηση τω ν γραμμάτω ν κ α ι τω ν τε­ χνώ ν εδραιώνεται κ αι εξαπλώ νεται σε όλο και περισσότερα αβαεία κ α ι εκκλη­ σιαστικά κολέγια. Η θρησκευτική ποίηση, τονωμένη από τη μουσική ανανέωση, εκπροσω πείται από τον Στράβωνα Β άλαφ ριντ, τον Ιρλανδό Σεδούλιο Σ κώ το και τον Σάξονα μοναχό Γκότσαλκ. Ο Ιωνάς της Ορλεάνης, ο Αγοβάρδος της Λυόν, ο Α δαλχά ρδος της Κ ο ρ μ π ί σ υντάσ σ ουν κ α ι κ υκ λοφ ορ ούν π ρ α γ μ α τείες π ά ν ω στους πολιτικούς θεσμούς, στις σχέσεις τω ν εγκοσμίων με τα πνευματικά κ.λπ. Π αράλληλα ο Ιωάννης Σ κώ τος Εριγένης, π ο υ δίδαξε θεολογία στο ανάκτορο του Καρόλου Β ' του Φ αλακρού, συντάσσει π ο λλά έργα με πλατω νικό χαρακτήρα κάι αριστοτέλεια διαλεκτική π ου τείνουν π ρ ο ς ένα είδος πανθεϊσμού, α ν όχι α­ γνωστικισμού, λόγο για τον οποίο αντιμετωπίστηκαν με υποψ ία από την Εκκλη­ σία της Ρώμης. Τέλος, γ ια να παραμείνουμε στις π ιο αντιπροσω πευτικές μορ­ φές, ο Νιτάρ, αβάς του Σ αιν-Ρικιέ κ αι συμπολεμιστής του Καρόλου Β ' του Φ α­ λακρού στη μάχη του Φ οντεναί-αν-Π υιζαί (841), γράφει κατά παραγγελία του η­ γεμόνα του την /στορία τη ς δια μ ά χης ανάμεσα σ τους γιους το υ Λ ο υδ ο β ίκο υ του Ε υσεβούς έω ς το έτο ς 843 (De dissensionibus filiorum L u dovid pii ad annum usque 843), χρονικό που διακρίνεται για τη γνησιότητα τω ν πηγώ ν του, χάρη στην ο­ π ο ία διασώθηκε το κείμενο τω ν Ό ρκω ν του Στρασβούργου. Π αραδόξως η νέα αυτή άνθηση τω ν λατινικώ ν γραμμάτω ν έρχεται τη στιγμή π ου αρχίζουν να εδραιώ νονται οι γλώσσες που αποκαλούνται «κοινές» (rusticae): ρομανικές γλώσσες που σύντομα στη Γαλατία χω ρίζονται σε γλώσσα όιλ (langue d’o’il) βόρεια από τον Λίγηρα και σε γλώσσα οκ (langue d’oc) στο νότο, πλησιέστερη στα λατινικά, τα ιταλικά κ α ι τα καταλανικά, καθώ ς και σε γλώσσες που προέρχονται από μια κοινή γερμανική ρίζα. Σ ’ αυτές τις γλώσσες, και από την ε­ παφή τους με το λαό, γεννιούνται καινούργιες μορφές λογοτεχνίας με τις οποίες αρχίζουν να εκφράζονται ο ι εθνικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, που αργό­ τερα θα ενσαρκωθούν στο «έθνος». Ο Κ αρλομάγνος βάζει να μεταφέρουν στη φραγκική γλώσσα τα πανάρχαια επικά γερμανικά ποιήματα, τίποτα όμω ς δεν α­ πομένει α π ’ αυτά. Επικά άσματα (chansons de geste) όπ ω ς το περίφημο Ά σ μ α του Ρ ολά νδο υ (Chanson de Roland) μ ετα δ ίδ ο ντα ι π ρ ο φ ο ρ ικ ά από γενιά σε γενιά. Σ ύμφ ω να με όλες τις ενδείξεις επρόκειτο για μια ολόκληρη λαϊκή προφ ορική κουλτούρα από την οποία τίποτε, ή σχεδόν τίποτε, δεν έφτασε στις μέρες μας. Η «καρολίγγεια αναγέννηση» εκδηλώθηκε κ αι στον τομέα τω ν τεχνώ ν. Η α­ ποκατάσταση της βασιλικής και στη συνέχεια της αυτοκρατορικής ισχύος έφερε ξα νά στο φ ω ς την επίσημη τέχνη, π ο υ γνω ρίζει μεγάλη άνθηση με τις μεγαλειώ­ δεις κατασκευές τω ν ανακτόρω ν της Α ιξ-λα-Σαπέλ, του Κ ιερζύ-συρ-Ουάζ και του Ινγκελχάιμ, από τα ο π ο ία δυστυχώ ς δεν απομένουν π αρ ά ερείπια. Η μονα­ στηριακή αρχιτεκτονική υπέστη μετατροπές όπω ς μ α ρ τ υ ρ ο ύ ν τα νέα κτιριακά συγκροτήματα του Σαιν-Γκαλ ή της Φ ούλντα, τα οποία είναι διατεταγμένα γύρω από ένα αίθριο κ α ι εφάπτονται με τη μία και μοναδική εκκλησία. Η ανάπτυξη

Η Κ Α ΡΟ Λ ΙΓΓΕ ΙΑ Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ

107

τω ν εκκλησιαστικών κολεγίω ν στις επισκοπικές π όλεις π ου διέθεταν επισκοπή οδήγησε στην ανέγερση νέω ν κ τιρ ίω ν π ο υ στέγαζαν την κοινοβιακή ζωή τω ν κληρικών. Μ ια στατιστική μελέτη π ου δημοσιεύτηκε το 1965 δείχνει την εξαιρετική ά ν ­ θηση π ου γνώρισε η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στην καρολίγγεια εποχή: στην περίοδο μεταξύ 768 κ αι 855 κτίσθηκαν 27 νέοι καθεδρικοί να οί κ α ι 417 μοναστή­ ρια. Στην αρχιτεκτονική σύλληψη κ α ι το διάκοσμο διακρίνει κανείς το συγκερα­ σμό ποικίλω ν επιρροών, π ά νω στις οποίες ωστόσο κυριαρχεί η βυζαντινή, φ ερ ­ μένη από τις ιταλικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Η επιρροή αυτή εντοπίζεται τόσο στο παρεκκλήσιο τω ν ανακτόρω ν της Α ιξ-λα-Σαπέλ, π ου εμπνέεται άμεοα από τον Αγιο Β ιτάλιο της Ραβέννας κ αι από το ναό του Π αναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ, όσο και στο ορατόριο58 που κτίστηκε από τον επίσκοπο Θ εοδούλφο στο Ζερμινύ-ντε-Πρε (κοντά στην Ορλεάνη). Η μεγάλη εξωτερική αυστηρότητα έρχεται σε αντίθεση με τη μεγαλοπρέπεια του εσωτερικού διάκοσμου όπου εναλ­ λάσσονται τα γύψ ινα ανάγλυφα, ο ι μεγάλες ζω γραφικές συνθέσεις (όπως στον καθεδρικό ναό του Γκράουμπυντεν, στον Σ αιν-Ζ ερμαίν της Ωξέρ και στον Σ αινΠ ιερ-λεζ-Εγκλίζ στη Βιέν) κ αι τα ψ ηφ ιδω τά (αψίδα του Ζερμινύ-ντε-Πρε, Σ άντα Τσετσίλια και Σαν Π ραξέντο στη Ρώμη). Η γλυπτική επανεμφανίζεται στις εκ­ κλησίες, όχι μόνο στο διάκοσμο τω ν κιονοκράνω ν αλλά επίσης στην επιφ άνεια τω ν διαχω ριστικώ ν μεταξύ ιερού κ α ι κυρίου μέρους τω ν ναών. Την εποχή τω ν Κ αρολιδώ ν μεγάλη ανάπτυξη γνώρισε και η επεξεργασία του ελεφαντοστού (η οποία σημαδεύτηκε κ αι αυτή από τη βυζαντινή επιρροή) καθώ ς κ αι εκείνη τω ν π ο λύτιμ ω ν λίθω ν κ α ι τω ν μετάλλων με τα οποία στολίζονταν λειψανοθήκες κ α ι δισκοπότηρα κ α ι κατασκευάζονταν κοσμήματα κ α ι άλλα διακοσμητικά αντικείμενα. Το ίδιο ισχύει κ α ι για την τέχνη της μικρογραφίας, η ο ­ π ο ία ανανεώθηκε τελείως χάρη στον αληθινό πολιτισμικό συγκερασμό που επιχειρήθηκε στην «ανακτορική σχολή», ένα εργαστήριο του ανακτόρου της Αιξλα-Σ απέλ από το ο π ο ίο βγήκαν αρισ τουργή ματα όπω ς το Ε υαγγελιάριο του Γκοντελσκάλκ ή εκείνο του ναού του Σαιν-Μ εντάρ της Σουασόν. Σε όλους τους τομείς -α ρχιτεκτονική κ α ι εξωτερική και εσωτερική διακόσμηση τω ν εκκλησιών, επεξεργασία του μετάλλου κ αι του ελεφαντοστού, μικρογραφική διακόσμηση χειρογράφω ν, ψ αλτηρίω ν κ αι Ε υαγγελίω ν, κοσμηματοποιία και χρ υ σ ο χ ο ΐα - οι τεχνίτες της καρολίγγειας περιόδου είχαν την ευκαιρία να εμποτισθούν από τις π ιο διαφορετικές παραδόσεις -ρ ω μ α ϊκ ή , βυζαντινή, ανατολική, φραγκική κ .λ π ό χι για να αντιγράψ ουν δουλικά τα π ρ ό τυ π α που τους προσφέρονταν, αλλά για να δημιουργήσουν έργα π ρω τότυπ α από τεχνική και πλαστική άποψη, από τα ο ­ π ο ία εμπνεύστηκε ολόκληρη η μετά το έτος 1000 δυτική μεσαιωνική τέχνη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Η φεουδαρχική Ευρώπη (10ος- 12ος αιώνας)

♦ Α π ό τον 11ο α ιώ να το φ εουδα ρ χικ ό σύστη μα επ ικ ρ α τεί. Η κ ο ινω ­ νία ο ρ γα νώ νετα ι γύρω α πό τον π ύ ρ γο κα ι τον χω ροδεσπότη π ο υ π ρ ο σ τα τεύει τους υποτα κτικ ούς τον. Ο ι δεσ μ οί υ π ο τ έλεια ς π α ίρ ν ο υ ν σ υ ­ γκ εκ ρ ιμ ένη μορφή: ο χω ροδεσπότη ς π α ρ α χ ω ρ εί ένα φέουδο σ το ν υ­ ποτελή τον ο οπο ίο ς σε α ντ ά λ λ α γμ α ε ίν α ι υποχρεω μ ένος να τ ο ν βοηθεί κα ι να το ν σ υμ βουλεύει. Ω στόσο η θεσμοθέτηση μ ια ς α ρ ισ το κ ρ α ­ τίας επ α γγελ μ α τ ιώ ν πολεμισ τώ ν, των ιπποτώ ν, κ ά νει αυτή τη φεονδαρχική ιε ρ α ρ χ ία δυσ διάκ ριτη . Η ζωή λ ο ιπ ό ν α υτώ ν των ευγενώ ν, που τη ν ύπα ρξή τους δ ικ α ιο λ ο γ ο ύ ν ο ι π ό λ εμ ο ι μ ετ α ξ ύ χ ω ρ ο δ εσ π ο ­ τών, εκ τυ λίσ σ ετα ι γύρ ω α πό το ν π ύ ρ γο ο ο π ο ίο ς ε ίν α ι κ τισ μ ένος κ α ­ τά τρόπο π ο υ να α ντισ τέκ ετα ι σε π ο λ ιο ρ κ ίες κ α ι π α ρ α τετα μ ένες επ ι­ θέσεις. Ο δε χω ροδεσπότη ς έ χ ε ι τη δυνα τότητα να δ ιά γει β ία ιη και α ρ γό σ χο λη ζωή χ ά ρ η στο γ εγ ο ν ό ς ό τι τρ έφ ετα ι από τους χω ρ ικ ο ύ ς τον φέουδού του. Οι χ ω ρ ικ ο ί α ν τ ο ί σ υχνά π ερ ιέρ χ ο ντα ι στην κατά­ σταση της δ ουλοπ α ρ οικία ς κα ι, σε α ντά λλα γμ α γ ια τη χρ ή σ η της γης, πληρώ νουν τον χω ροδεσπότη τους σε χρ ή μ α κ α ι σε είδος, π α ρ έχοντα ς επ ίσ η ς και ερ γα σ ία . ♦ Κ ά το χο ς τερά σ τιω ν εκτάσεω ν, ακόμη κα ι η ίδια η Ε κκλησία έχ ει μ πει στο δρόμο της φεουδαρχίας, ενώ μ ε την α υξα νόμ ενη πα ρέμ βαση των κοσμ ικώ ν σ το ιχ είω ν στο διορισ μό των επισκόπ ω ν κα ι των η γου­ μ ένω ν των α βα είω ν η π ειθ α ρ χ ία κα ι τα ήθη έχ ο υ ν χα λα ρώ σ ει. Π α ρ ’ όλα αυτά η Ε κκλησία ε π ιχ ε ιρ ε ί να α μ βλύνει τη σκληρότητα της φ εο υ­ δαρχικής κ ο ινω νία ς μ ε θεσμούς όπως η Ε ιρήνη του ρ ία του Θ εού. Τον 10ο κα ι τον 11ο αιώ να μ ά λισ τα μ ετα ρ ρ νθ μ ισ τικ ό κ ίνη μ α της Ε κκλησίας, μ ε κ ύ ρ ιο την ίδρυση τω ν μ ονα σ τικώ ν τα γμ ά τω ν του Κ λυνύ,

Θεού ή η Ε κ εχει­ εκδηλώ νεται ένα χα ρ α κ τη ρ ισ τικ ό της Σ α ρ τρ έζ και

του Σ ιτώ . Τέλος, τον 11ο α ιώ να η πα ποσύνη α να λα μ β ά νει την α νανέ-

Η Φ Ε 0Υ Δ Α ΡΧ 1Κ .Η Ε Υ ΡΩ Π Η

109

ωση της ρω μ α ιοκα θολική ς Εκκλησίας, α π οφ α σ ισ μ ένη να την α π α λ ­ λ ά ξ ει από τη ν επ ιρ ρ οή τω ν λ α ϊκ ώ ν (γρ η γο ρ ια νή μεταρρύθμιση). ♦ Α υτή η χ ε ιρ α φ έ τ η σ η της π α π ο σ ύνη ς θα ο δ η γή σ ει σε μ ια μ α κ ρ ά δια μάχη μ ε την Α γ ία Ρ ω μ α ϊκ ή Α υ τ ο κ ρ α το ρ ία κα τά τον 11ο κα ι 12ο αιώνα. Κ ά τ ο χ ο ι τον α ντο κ ρα το ρ ικ ού αξιώ ματος, ο Ό θω ν Α ' κ α ι οι δ ιά δ ο χο ί το ν π ρ ο σ π α θ ο ύ ν να π ε ρ ιο ρ ίσ ο υ ν την α νεξ α ρ τη σ ία τω ν ι ­ σχυρώ ν Γ ερμ α νώ ν βαρώ νω ν κ α ι να α να χ α ιτ ίσ ο υ ν τονς Σ λά βους κ α ι το νς Ο ύγγρους, α μ φισβητώ ντας σ υγχρόνω ς στονς εκά στοτε π ά π ες τα π ρω τεία στη « χρ ισ τια νικ ή α υτοκρατορία ». ♦ Σ το μ ετα ξύ α να δ ύο ντα ι δύο κράτη π ο υ δ ια φ εύ γο υ ν από την α ντοκρατορική επιρροή: η Γ α λ λ ία κ α ι η Α γ γ λ ία . Σ τη δια σ π α σ μ ένη σε πολνά ρ ιθ μ α π ρ ιγκ ιπ ά τ α Γ α λ λ ία , η δ υ να σ τεία των Κ α π ετιδώ ν επ ιβ ά λλει την εξ ο υ σ ία της α πό τον 11ο αιώ να, ενώ η κατάκτηση της Α γ γ λ ία ς α ­ π ό τον δούκα Γ ο ν λ ιέλ μ ο της Ν ο ρ μ α νδία ς το ν δ ίν ε ι τη δυνα τότητα να σ υγκ ρ ο τή σ ει ένα ισ χυρ ό β α σ ίλ ειο .

ο φεουδαρχικό σύστημα, π ο υ από τον 1 ίο α ιώ να συνιστά το ιδιοποιό στοι­ χείο της μεσαιωνικής κ ο ινω νία ς στη Δύση, συνδυάζει όπ ω ς είδαμε χ α ρ α ­ κτηριστικά που παρατηρούντα ι π ο λύ νω ρίτερα από το έτος 1000. Τότε είναι ό­ μως π ου π α ίρ ν ο υ ν την οριστική μορφή τους, αν κ α ι με σημαντικές χρονικές α­ ποκλίσεις από τη μ ια περιοχή της χριστιανοσύνης στην άλλη. Από τότε επίσης χρησιμοποιούμε το ν όρο φεουδαρχία για να χαρακτηρίσουμε το σύνολο τω ν σχέσεων ανθρώ που π ρ ο ς άνθρω πο ο ι οπ ο ίες διέπουν το κοινω νικό σώμα, α ρ χί­ ζοντας α π ό εκείνες που δια τηρούν οι ηγεμόνες με τους μεγάλους κοσμικούς ή εκκλησιαστικούς χω ροδεσπότες (τω ν ο π ο ίω ν μάλιστα η ισχύς ανταγω νίζεται τη δική τους) και καταλήγοντας στους μικρότερους υποτελείς’π ο υ κατέχουν στο δικό τους, περιορισμένο, επίπεδο μια διοικητική εξουσία (το bannum) την ο ­ π ο ία ασκούν στο π λαίσ ιο της'«χω ροδεσποτείας» τους.

Τ

ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Τ Η Σ Φ ΕΟ Υ ΔΑΡΧΙΑΣ διαμελισμός της α υ τοκρα τορίας της Δύσης, ο κατακερματισμός τω ν βασι­ λείω ν σε μεγάλα π ρ ιγ κ ιπ ά τα , οι δια ρκείς παρενοχλήσεις από τους Σαρακηνούς κ α ι τους Ν ορμανδούς άρπαγες, στη συνέχεια δε η βραδεία δημογραφική άνοδος π ου α ρχίζει να εκδηλώνεται τον 10ο αιώ να ενώ ξαναρχίζει η εμπορική δραστηριότητα (στην Α δριατική, τη Β όρεια Θάλασσα, τη Βαλτική κ α ι κατά μή­ κος τω ν ηπειρω τικώ ν δρόμω ν π ο υ διέρ χο ντα ι από την Κ αμ πανία κ α ι τη Γερμα­ νία), καθώ ς κ α ι το γεγονός ό τι σ ταδιακά ο ι π όλεις βγαίνουν από το λήθαργο τους - όλ* αυτά συντελούν στην εξέλιξη του καρολίγγειου συστήματος τω ν με­ γάλων γαιοκτησιώ ν ή εκμεταλλεύσεων. Το μέρος της ιδιοκτησίας του π ο υ ο χ ω ­

Ο

110

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν ΕΥΡΩ ΠΙ-Ι

ροδεσπότης διατηρεί για δική του εκμετάλλευση μειώνεται, είτε διότι π α ρ α χω ρείται έναντι ενοικίου σε χω ρικούς είτε διό τι κατακερματίζεται κατά τ ις κλη­ ρονομικές διανομές. Η άμεση εκμετάλλευση έχει υποχω ρήσει προς όφελος της μισθωτής εργασίας. Ο ι πυκνοκατοικημένοι οικισμοί δια σπώ νται. Στο μ εγαλύ­ τερο τμήμα της Δύσης προοδευτικά επικρατεί το σύστημα της πυργοδεσ π οτεί­ ας, όπου ο κυρ ίαρ χο ς χω ροδεσπότης δικάζει τους εγκατεστημένους σ τις γαίες του χω ρικούς, τους στρατολογεί κ α ι εξασφαλίζει την ασφάλειά τους κ α θώ ς και εκείνη του άμεσου π ερ ιβά λλο ντο ς του (οικογένειας, υπηρετώ ν, π ολεμ ισ τώ ν) χάρη στον οχυρω μένο πύργο που χτίζει. Στο τέλος λ ο ιπ ό ν μιας μακράς διαδικασίας, τα φαινόμενα της χω ροδεσ πο­ τείας κ αι της φεουδαρχίας αναδύονται σε έναν κόσμο που, μολονότι συνταράσσεται από την πολιτική αναρχία, χαρακτηριστικό του δεν είναι απλώ ς η συρρί­ κνωση. Ε ίναι γεγονός ότι Β ίκινγκς κ α ι μουσουλμάνοι προκάλεσαν π ολλές κ α ­ ταστροφές κ αι η αγροτική ζωή σε πολλές περιοχές διαταράχθηκε από τ ις β ιαιο­ πραγίες τους. Π ολλές άλλες όμως αγροτικές περιοχές γλύτω σαν από τις λεηλα­ σίες κι εκείνες π ου υπέφεραν περισσότερο θεράπευσαν γρήγορα τις πληγές τους. Α πό το δεύτερο ήμισυ του 10ου αιώ να καθίστανται ωστόσο εμφανείς ο ι ενδεί­ ξεις μιας σχετικής δημογραφικής ανάκαμψης, ακολουθούμενης από εκχερσώ­ σεις (στο Μ ακοναί, στην Ωβέρνη κ.α.), αποξηράνσεις ελω δώ ν π ερ ιο χώ ν (στη Φ λάνδρα) κ αι επανακαλλιέργεια εδαφώ ν π ου είχαν αφεθεί για αγρανάπαυση (στη βόρεια Ισπανία, το Λ άτιο). Η φεουδαρχία εμφανίζεται έτσι ως προσαρμογή της δυτικής κ ο ινω νία ς σε μια μακροχρόνια εξέλιξη κ αι όχι ως αποτέλεσμα μιας απλής αναδίπλω σ ης π ου εκδηλώνεται υπ ό συνθήκες κατάστασης π ο λιο ρ κ ία ς, συνυφασμένες με τις «νέες εισβολές» του 9ου και του 10ου αιώ να. Ε ίναι αλήθεια ό τι η βία και η ανασφάλεια είναι διάχυτες ενόσω η Ευρώπη διαμορφ ώ νει τους φ εουδαρχικούς θεσμούς. Ε ίναι μάλιστα π ανταχού παρούσες κ α ι παρουσιάζουν τάση μάλλον αυξητική. Ωστόσο οι άρπαγες Σαρακηνοί και Ν ορμανδοί είνα ι με­ ρικώ ς μόνο υπεύθυνοι για τη γενίκευση του φαινομένου. Η «προστασία» που υ ­ π οτίθεται ό τι ο χωροδεσπότης εξασφαλίζει στους υποτακτικούς του κατά κ α νό­ να τους επιβάλλεται δια της βίας και δεν τους προφυλάσσει από τις δικές του βιαιοπραγίες εναντίον τους πα ρ ά μόνο στο βαθμό π ου αυτός διαθέτει τα μέσα και τη στρατιωτική ικανότητα να τους γλυτώ σει από την απληστία τω ν γειτό­ νω ν του. Έ τσ ι ο ι ιστορικοί του Μ εσαίωνα υπογραμμίζουν σήμερα ό τι «φεου­ δαρχική» ανασφάλεια που μαρτυρεί η πυκνότητα τω ν πύργω ν σε ορισμένες π ε­ ριοχές ό π ω ς το Μ πιτερουά ή η Προβηγκία αρχίζει όταν τελειώ νουν οι μεγάλες εισβολές. Ο ι τελευταίοι μετασχηματισμοί του συστήματος της υποτέλειας σε φεουδαρ­ χικ ό σύστημα λαμβάνουν χώ ρα τον 10ο αιώ να στην περιοχή ανάμεσα στον Ρήνο κ αι τον Λίγηρα, στην καρδιά της χώ ρας τω ν Φ ράγκων και στο επίκεντρο της ε­ ξουσίας τω ν Κ αρολιδώ ν. Δ ίπλα στις λέξεις «χαριστική προνομιακή παροχή» εμφανίζεται τότε η λέξη φέουδο (feodum από το παλαιογερμανικό feohu που σήμαινε ένα πολύτιμο αντικείμενο με ζω γραφιστούς μαγικούς χαρακτήρες, του ο-

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

ποιου η προσφορά δημιουργούσε δεσμούς φιλίας). Σ υνδυάζοντας πλέον τιμητι­ κούς τίτλους (honores) κ α ι προνομ ιακές π α ρ οχές (beneficia), το φέουδο κ α θ ί­ σταται το ουσιαστικό αντικείμενο του όρκου πίστης (recommendatio) με τον ο ­ ποίο γίνετα ι κ α νείς «άνθρω πος» (hom o) ενός άλλου ανθρώ που στη διά ρκεια μιας τελετής π ου αποκαλείται κ αι η ίδια homagium. Τον 12ο αιώνα το τελετουρ­ γικό έχει σχεδόν οριστικοποιηθεί. Ο μέλλων υποτελής (vassalus) παρουσιάζεται ασκεπής, γονατίζει, βάζει τα χέρια του σ ’ αυτά του κυρίου (χειρονομία που συμ­ βολίζει την πρ ο σ φ ο ρά του εαυτού του κ α ι κατά πά σ α π ιθανότητα α ν α τρ έ χ ει’ στην πρακτική της ανάμιξης α ίμ α το ς τω ν αρχαίω ν γερμανικώ ν συντεχνιώ ν). Στη συνέχεια, μετά την ανταλλαγή του «ασπασμού της ειρήνης» με τον χω ροδε­ σπότη (άλλο σημάδι αμοιβαίας φ ιλ ία ς κ αι πίστης που συνηθιζόταν κυρίω ς στη Γαλλία κ α ι τη νορμανδική Αγγλία), ο υποτελής ορκίζεται πά νω σε ιερά βιβλία ή μια λειψανοθήκη, προσδίδοντας στη δέσμευση πίστης θρησκευτικό και ιερό χ α ­ ρακτήρα. Τέλος ο κύριος π α ρ α δίδει στον υποτελή ένα αντικείμενο π ου συμβολί­ ζει το αγαθό π ου του παρ αχω ρ είται ω ς φέουδο: ένα σβώλο χώ ματος, το κλαδί ε­ νός δέντρου κ.ά. - αυτό είναι το χρίσμα, η λεγόμενη «περιβολή» (investitura). Από τη στιγμή αυτή μ παίνει σε ισχύ το συμβόλαιο π ου με τρόπο ακατάλυτο συν­ δέει τον υποτελή με τον κύριό του, μαζί με τις υποχρεώ σεις κ α ι τα καθήκοντα που αυτό συνεπάγεται για τον καθένα. Ο π ρώ τος, άρχοντας πλέον στο φέουδό του, είναι κ α τ’ αρχάς υποχρεω μένος να παρέχει στρατιω τική συνδρομή: στρατιω τική υπηρεσία (hostis) για τη μόνιμη εξασφάλιση της ασφάλειας της περιοχής του χωροδεσπότη, υπηρεσία στην έ φ ιπ ­ πη αποστολή κατά τις εξωτερικές επιθετικές επιχειρήσεις, υπηρεσία συνοδείας, φύλαξη του π ύργου (stagium) κ.ά. Ε ίνα ι επίσης υποχρεω μένος να παρέχει δικ α ­ στική βοήθεια (ο υποτελής χρησιμεύει ως εγγυητής του κυρίου του) καθώ ς κ αι οικονομική συνδρομή (auxilium) σ τις ακόλουθες τέσσερις π εριπτώ σεις (που σ ι­ γά σιγά ισχύουν μόνο στη Γαλλία κ α ι την Αγγλία): για την πληρωμή τω ν λύτρων όταν ο χωροδεσπότης αιχμαλω τίζεται, όταν παντρεύει την πρω τότοκη κόρη του, όταν χρίζει ιππότη τον πρω τότοκο γιο του κ α ι όταν φεύγει σε σταυροφορία. Η υποχρέωση συμβουλής (consilium) σ υνίσταται στην αυλική υπηρεσία (με την ευ­ καιρία μεγάλων θρηκευτικώ ν εορτών ή σημαντικών γεγονότω ν της ζωής του χ ω ­ ροδεσπότη κ αι της οικογένειάς του), ενώ η υπηρεσία συνηγορίας συνεπάγεται τη συμμετοχή του στις συνεδριάσεις του δικαστηρίου. Τέλος, όταν ο γιος του υ π ο ­ τελούς κληρονομεί το φέουδο, υποχρεοΰται να πληρώσει στον χωροδεσπότη το δικαίω μα αντικατάστασης (relevium). Από την πλευρά του, ο κύριος οφείλει να προστατεύει τον υποτελή του όταν δέχεται επίθεση, να τον κρίνει δίκαια κ αι να συμβάλλει στη συντήρησή του, είτε τρέφ οντάς τον στο τραπέζι του είτε π α ρ α χω ­ ρώ ντας του ένα φέουδο. Παράλληλα με αυτή τη θεσμική εξέλιξη τω ν δεσμών ανθρώ που προς άνθρω ­ π ο επιταχύνθηκε η υποκατάσταση της πα λα ιά ς καρολίγγειας αριστοκρατίας (η οποία, προήλθε α π ό τη βραδεία συγχώνευση της π αλα ιά ς συγκλητικής αριστο­ κρατίας και της αφρόκρεμας τω ν Βαρβάρων πολεμιστών) από μια νέα τάξη ε-

112

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗΝ Ε Υ ΡΩ Π Η

παγγελματιώ ν πολεμιστώ ν (milites). Η εμφάνισή τους συνδέεται με μεταβολές τω ν τεχνικώ ν κ αι τω ν αντιλήψεων π ο υ τείνουν να προσδώσουν στο βαρύ ιπ π ι­ κό αποφασιστικό ρόλο στη μάχη και ν α καταστήσουν τους ιππότες (caballarii) ε­ λίτ της κοινω νίας: κ ι αυτό χω ρ ίς να υπάρξει, όπ ω ς έχει επανειλημμένα τονισθεί, λύση της συνέχειας ανάμεσα στους πα λα ιο ύς ευγενείς και τη νέα αριστοκρατία τω ν όπλω ν. Με την πάροδο του χρόνου οι οικογενειακές δομές αυτής της ομά­ δας εξελίχθηκαν υπέρ της πατρογονική ς διαδοχής, καθώ ς η κληρονομιά του φέ­ ουδου (που, ας το υπενθυμίσουμε, παλαιότερα παραχω ρούνταν μόνο ε φ ’ όρου ζωής), η άσκηση του δικαιώ μ ατος εξόρισης (ban) και κυρίω ς ή έξαρση της πολε­ μικής αποστολής ευνοούν τη μεταβίβαση της ιδιότητας του ευγενούς στα άρρενα τέκνα. Η εξάπλωση του ιπποτισμού δεν πραγματοποιήθηκε σ ’ όλες τις περιοχές της χριστιανικής Ευρώ πης κατά τον ίδιο τρόπο ούτε με τον ίδιο ρυθμό. Στη Γαλλία, καρδιά της π α λα ιά ς καρολίγγειας αυτοκρατορίας, επήλθε νω ρίς η ταύτιση ανά­ μεσα στον έφ ιππο, βαριά οπλισμένο πολεμιστή κ αι το ν χωροδεσπότη, κάτοχο του κληρονομικού φέουδου, ο ο π ο ίο ς ασκεί έστω κ αι στο περιορισμένο επίπεδό του ένα μέρος τω ν π ρ ο νο μ ίω ν π ου μέχρι τότε ανήκαν στη δημόσια εξουσία (δι­ καιοσύνη, επιβολή φόρων, επιβολή αναγκαστικής εργασίας για συντήρηση των δρόμω ν, φρούρηση κ.ά.). Η εισαγωγή τού αναβολέα επέτρεφε την αύξηση του βάρους του οπλισμού του ιππέα -σ ιδηρόπλεκτος θώ ρακας, περικεφαλαία, ασπί­ δα, σπάθη κ αι π έλ εκ υ ς- και τη διεξαγωγή μ ιας διαφορετικού τύπ ου μάχης που αποσκοπούσε στο να ρίξει το ν αντίπα λο από το άλογό του ή να τον θέσει εκτός μάχης με τη βοήθεια της μακράς λόγχης, κ άτι π ο υ απαιτούσε μεγάλη μυϊκή δύ­ ναμη και δεξιοτεχνία καλλιεργημένη από πολύ νεαρή ηλικία. Ε ξ ου και η τάση η αριστοκρατία τω ν όπλω ν να συγκροτείται σε μια κλειστή κάστα, σε δικαιω ματικούς ευγενείς π ου έχαιραν ειδικού νομικού καθεστώ τος κ αι είχαν κληρονομικώ ς μεταβιβαζόμενα δικαιώματα. Αλλού ο μετασχηματισμός υπήρξε βραδύτερος και μερικές φορές παρέμεινε ατελής. Σ τις γερμανικές χώ ρες η διάκριση ανάμεσα σε ιππ ότες κ α ι ευγενείς δ ια ­ τηρείται ώ ς τον 13ο αιώ να, δεδομένου ότι υπήρχαν και ιππότες δοιιλοπαρικής προέλευσης (ministeriales). Στην Ισ π α νία οι δια ρκ είς πόλεμ οι την εποχή της Α νάκτησης (Reconquista)” , από τον 8ο ώ ς τον 12ο αιώνα, και η ανάγκη στρατολόγησης νέω ν επαγγελματιώ ν πολεμιστώ ν εμπόδισαν το μετασχηματισμό τω ν ευγενών σε κάστα. Στην Αγγλία η αρισ τοκρατία τω ν όπλω ν παραμένει επίσης π ροσιτή στους ελεύθερους ανθρ ώ π ο υς που κατέχουν κ ά ποιες γαίες. Υ πάρχουν λοιπόν κ α ι δια φ οροποιήσ εις στη δια δικα σ ία «φεουδαρχοποίησης» της κ ο ινω ­ νία ς κατά περιοχές ή ακόμη κ α ι κατά «έθνη». Δ ιαδικασία που αποδείχθηκε α ­ νάμεσα στον Λ ίγηρα κ αι το ν Ρήνο όπου είχαν επιβληθεί νω ρίτερα οι μέθοδοι διακυβέρνησης τω ν Κ αρολιδώ ν - παροχή εκτεταμένων εξουσιώ ν στους κομή­ τες, ενθάρρυνση τω ν θεσμών του όρκου πίστης κ αι της υποτέλειας, συγκρότηση μ ιας ανακτορικής α ρισ τοκρα τίας κ.ά. Α ντίθετα η φεουδαρχία εισέδυσε π ιο α ρ ­ γά κ α ι λιγότερο ριζικά στις χώ ρες όπου πλο ύτος κ α ι δύναμη παρέμεναν συγκε­

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

113

ντρωμένα στις π ό λεις, εκεί όπου ο ι ρω μ αϊκές παραδόσεις ήταν γερά ριζωμένες και όπου υπήρχαν σημαντικοί πυρήνες γαιώ ν π ο υ ανήκαν σε ελεύθερους κ α λ ­ λιεργητές έξω από δεσμούς υποτέλειας (τα al-6d). Στη νότια Γαλλία, την Ισπα­ νία και κυρίω ς την Ιταλία όπου η επιρροή του Β υζαντίου είχε έρθει να προσ τε­ θεί στη ρωμαϊκή, η φεουδαρχία προσέκρουσε στη σθεναρή αντίσταση τω ν κ α ­ τοίκω ν. Στη βόρεια κ α ι κεντρική Ιτα λία η σύνδεση του φέουδου με τη στρατιω ­ τική υπηρεσία εμφ ανίζεται ελάχιστα, σε βαθμό που η φεουδαρχική αριστοκρα­ τία να μη συνιστά μια κάστα πολεμιστώ ν. Το φέουδο τείνει να γίνει ιδιω τική κτήση που μπορεί να εκποιηθεί. Σ τις γερμανόφω νες εξάλλου χώ ρες όπου οι καρολίγγειοι αυτοκρατορικοί θεσμοί διήρκεσαν περισσότερο κ α ι όπου πήραν νέα πνοή με την Αγία Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία, η επικράτηση της φεουδαρχίας κ α ­ θυστέρησε. Το ίδιο ισχύει για τη Σ αξονία, τη Φ ριζία κ α ι κυρίω ς την Αγγλία κ α ι τη νότια Ιταλία όπου το φεουδαρχικό σύστημα π ου επιβλήθηκε από τους Νορμανδούς καταχτητές ήρθε να επικαλύψ ει κατά κ ά π ω ς τεχνητό τρόπο κ ο ιν ω ν ι­ κούς και π ο λιτικ ο ύ ς θεσμούς π ο υ πρ ο έρ χο νταν από μια τελείω ς διαφορετική παράδοση.

Χ Ω ΡΟ ΔΕΣΠ Ο ΤΕΣ Κ Α Ι Χ Ω ΡΟ Δ Ε ΣΠ Ο Τ Ε ΙΕ Σ γ '- χ σ ο σημαντικές κ ι αν είναι οι δια φ ορές π ο υ δια κρίνουν τους φεουδαρχιν ^ κ ο ύ ς θεσμούς κ α ι τη φ υσιογνω μία της χω ροδεσποτικής κοινω νικής τάξης στα τέσσερα άκρα της δυτικής χριστιανοσύνης, ο ι ευγενείς κ α ι οι ιππότες π ο υ αποτελούν την πολεμική α ρισ τοκ ρα τία χα ρ ακ τηρίζονται α π ό ταυτόσημη κ ο ι­ νω νική λειτουργία, τρ ό π ο ζω ής και νοοτρ ο πία. Ο ι milites είναι π ρ ώ τα α π ’ όλα πολεμιστές. Ωστόσο είδαμε ότι η τέχνη του πολέμου έχει υποστεί ουσιαστικές μεταβολές από την εποχή του Κ αρλομάγνου. Το ιπ π ικό έχει τελειοποιηθεί κ αι έγινε περισσότερο από ποτέ το όπλο που κ ρ ί­ νει- τη μάχη. Α κολουθώ ντας το παράδειγμα του ιππέα της στέπας, ο δυτικός ιπ ­ πέας υιοθέτησε τον αναβολέα και ένα νέο τύπο ιπποσκευής. Κ αλά στηριγμένος στο άλογό του, μπορεί πλέον να χρησιμοποιήσει τη μακρά λόγχη για να ρίξει τον αντίπαλό του χάρη στην ορμή που του δίνει το βαρύ πολεμικό άλογο. Από την άλλη πλευρά, ο ιπ π έα ς δεν πολεμά μόνος. Αποτελεί μέρος μιας ομάδας π ε­ ρίπου τριάντα ανδρώ ν π ο υ επελαύνουν μαζί σχηματίζοντας μια πυκνή γραμμή. Ε ξελίσσονται επίσης τα αμυντικά όπλα για την αντιμετώ πιση της εχθρικής επ ί­ θεσης. Ο πολεμιστής φέρει βαρύ σιδηρόπλεκτο θώρακα, κω νική περικεφαλαία π ο υ προστατεύει το πρόσ ω πο κ αι ξύλινη ασπίδα ενισχυμένη στο κέντρο της με μεταλλικό οπλισμό. Α υτός ο νέος τύ π ο ς έφ ιπ π η ς μάχης απ α ιτεί, εκτός από ακριβό εξοπλισμό που καθιστά αναγκαία την κατοχή ενός φέουδου, σωματικές ικανότητες και εκ­ παίδευση που ξεκινά από πολύ νω ρίς. Π ράγματι, ο νέος που πρόκειται να ακο­ λουθήσει το επάγγελμα πολεμιστή μαθαίνει ιπ πα σ ία σε ηλικία επτά ετών. Ό τα ν

114

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

φτάνει τα δώδεκα πηγαίνει να ζήσει στον π ύργο του χωροδεσπότη του οποίου είναι υποτελής ο πατέρας του. Εκεί ασκείται στην ομαδική έφοδο μαζί με άλλα . συνομήλικα αγόρια π ου αργότερα θα γίνουν ο ι σύντροφοί του στη μάχη. Σ ύντο­ μα θα γίνει σκουτάριος, θα φέρει δηλαδή την ασπίδα του χωροδεσπότη του στο πεδίο της μάχης. Τέλος, γύρω στα δεκαοκτώ, στη διάρκεια μιας επίσημης τελε­ τής που ονομάζεται χειροτονία δέχεται από τον ανάδοχό του, που είνα ι π άντα ένας ιππότης, ολόκληρο τον εξοπλισμό του. Μετά την παράδοση των όπλω ν ο ανάδοχός του τον χτυ π ά στον αυχένα με το εσωτερικό του χεριού του. Στη συνέ­ χεια ο νέος ιππότης κάνει μια επίδειξη της δύναμης και της δεξιότητάς του δ ια ­ περνώ ντας με τη λόγχη του ενόσω καλπάζει ανδρείκελα που αναπαριστούν ε­ χθρούς. Από τη στιγμή εκείνη είναι έτοιμος να λάβει το φέουδο που θα του παραχωρηθεί και να ζήσει ω ς χωροδεσπότης στον δικό του πύργο. Στην πράξη το μεγαλύτερο μέρος της ζω ής του ιππ ότη εκτυλίσσεται στο γνώ ριμο π λαίσ ιο της μικρής περιοχής π ο υ γειτονεύει με τον π ύργο κ α ι π ε ρ ι­ λαμβάνει έναν ορισμένο αριθμό χω ριώ ν. Τον 9ο αιώ να ο ι π ρ ώ το ι οχυρω μένοι πύργοι, τα κάστρα, προσφ έρουν καταφ ύγιο στον πληθυσμό στη διάρκεια τω ν σκανδιναβικώ ν, μουσουλμανικώ ν ή ουγγρικώ ν επιδρομώ ν. Την εποχή εκείνη το κάστρο αποτελείται από έναν ξύλινο κεντρικό π ύργο κτισμένο σ ’ ένα λοφίσκο, που μερικές φορές είνα ι τεχνητός, κ α ι περιτριγυρισμένο από έναν π ρ οσ τατευ­ τικό φράκτη. Ε ίν α ι λο ιπ ό ν εξαιρετικά τρ ω τός, δεδομένου ό τι ο επιτιθέμενος μπορεί άνετα να περάσει το πρώ το εμπόδιο κ α ι να βάλει φ ω τιά στον κεντρικό πύργο. Ξ ανακτίζεται βεβαίως εξίσου γρήγορα με τη βοήθεια τω ν χω ρ ικώ ν της περιοχής π ου επιτάσσονται για την κοπή και τη μεταφορά τω ν δέντρων του δ ά ­ σους. Π ροοδευτικά, τα επισφαλή αυτά κτίσματα π αραχω ρούν τη θέση τους σε επιβλητικές πέτρινες κατασκευές που, με διάφ ορες μορφές, εξαπλώ νονται σ ’ ο ­ λόκληρη την Ε υρώ πη ώ ς και στους Α γίους Τόπους. Σ τις αρχές του 12ου αιώ να το κάστρο έχει καταστεί ένα σύνολο διαδοχικώ ν οχυρώσεων που πληθαίνουν τα εμπόδια σε ενδεχόμενη επίθεση. Κ α τ’ αρχάς οι ε­ πιτιθέμενοι είναι αναγκασμένοι ν α αναρριχηθούν ακάλυπτοι στις απότομες π λ α ­ γιές του υψώματος όπου ορθώ νεται ο πύργος. Πέφτουν τότε στον πρώ το οχυρό περίβολο που σχηματίζεται από μια βαθιά τάφρο γεμάτη νερό, σκαμμένη στη βά­ ση ενός παχιού τείχους γεμάτου πυργίσκους, το άνω μέρος τω ν οποίω ν διατρέχεταί από το δρόμο τω ν επάλξεων. Το μοναδικό άνοιγμα του πρώ του περίβολου διαθέτει τριπλή προστασία: τη βαριά ξύλινη ποδιά της κινητής γέφυρας που ανυψ ούται και εφάπτεται στο τείχος με π \β ο ή θεια αλυσίδων, της οπ οία ς προηγείται ένα τεράστιο μεταλλικό κιγκλίδω μα που με τη σειρά του ακολουθείται από μια σιδηρόφρακτη θύρα. Ο ι αμυνόμενοι ρίχνουν βέλη (και αργότερα χοντρά βέλη βαλλιστρών) εναντίον τω ν επιτιθέμενων, σημαδεύοντάς τους από το πλάι μέσα από τις πολεμίστρες. Α πό οπές στο δάπεδο τω ν στεγασμένων επάλξεων (εξώστες που προεξέχουν στην κορυφή του τείχους), ρίχνουν μεγάλες πέτρες ή χύνουν λιωμένη πίσσα για να παρεμποδίσουν την αναρρίχηση στον περίβολο. Αν όμως οι εχθροί υπερβούν αυτό τον πρώ το περίβολο βρίσκονται στην κάτω αυλή του

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

115

πύργου όπου είναι οι στάβλοι και τα καταλύματα τω ν υπηρετών. Πρέπει να υπερβούν έναν δεύτερο οχυρό περίβολο ώστε να φτάσουν στο τελευταίο αμυντικό οχυρό, τον ψηλό κεντρικό πύργο, με παχύτατους τοίχους γεμάτους πολεμίστρες, κατοικία του χωροδεσπότη σε καιρό ειρήνης. Υ πόγεια σκαμμένα κάτω από τον κεντρικό πύργο, περιέχουν πολεμοφ όδια και άφθονες προμήθειες που επιτρ έ­ πουν την αντιμετώπιση μιας παρατεταμένης πολιορκίας. Μ πορεί να πει κανείς ότι το κάστρο είναι σχεδόν απόρθητο, εκτός από περιπτώ σεις αιφνιδιασμού ή προδοσίας. Ε παγγελματίας πολεμιστής τον οπ ο ίο συντηρούν οι χω ρικοί του, ο ιππότης περνά σ ’ αυτό το περιβάλλον μια ζωή δραστήρια και άγρια. Ιδιω τικοί πόλεμοι ξεσπούν συχνά ανάμεσα σε γείτονες πυργοδεσπότες για κάποιο κομμάτι γης αλ­ λά κ α ι μερικές φορές για τους π ιο ασήμαντους λόγους. Σ τις ειρηνικές περιόδους οι ιππότες αρέσκονται να ανταγω νίζονται σε κονταροχτυπήματα, ανδροπρεπείς διασκεδάσεις π ου προσελκύουν μεγάλο πλήθος, το οπ οίο ενθουσιάζεται με τα ιπποτικά κατορθώ ματα. Στον πόλεμο καθώ ς κ α ι στο κονταροχτύπημα, κύριος στόχος του ιππότη είναι να ρίξει τον αντίπ α λό του από το άλογο κ αι να τον συλλάβει ώστε να ζητήσει λύτρα· ωστόσο ο κίνδυνος να σκοτωθεί ή να τραυματι­ στεί βαριά είναι μεγάλοζ. Ε π ιδ ίδετα ι επίσης στο κυνήγι, από ευχαρίστηση κ α ι συγχρόνω ς από ανάγκη μια π ο υ το κρέας τω ν θηραμάτων αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα της διατροφής του. Στα τεράστια δάση όπου αφθονούν τα θηράμα­ τα, ο ι ιππότες χτυπούν τον αγριόχοιρο με τον πέλεκυ ή με μικρές χοντρές λόγ­ χες, επικίνδυνη επιχείρηση π ου προκαλεί κ ι αυτή πολλά ατυχήματα. Αυτή η σκληρή και μάλλον αργόσχολη ζωή διακόπτεται από οικιακά γεγονό­ τα κ αι ψυχαγω γικές συγκεντρώσεις, με την ευκαιρία γάμων, κονταροχτυπημά­ τω ν κ.ά., που δίνουν αφορμή για ατέλειωτα φαγοπότια. Μερικές φορές αρκουδιάρηδες ή ταχυδακτυλουργοί διασκεδάζουν με επιδείξεις τούς κατοίκους του πύργου. Τροβαδούροι έρχονται να τραγουδήσουν τα κατορθώ ματα χων ιπ π ο ­ τών: γενναίοι, θαρραλέοι, έντιμοι, αψηφούν το χρήμα κ ι είναι π άντα έτοιμοι να χύσ ουν το αίμα τους, αλλά π ά ν ω α π ’ όλα είνα ι αφ οσιω μένοι μέχρι θανάτου στον δεσπότη τους, όπω ς στο Ασμα του Ρολάνδου (Chanson de Roland) το ο ­ ποίο διηγείται τη μυθοποιημένη επο π ο ιία του συντρόφου του Κ αρλομάγνου που σκοτώθηκε στη μάχη της οπισθοφυλακής στη στενωπό του ΡονσεβοΥ Από τον 12ο αιώ να, με την επιρροή της Εκκλησίας κ αι την επιβολή θεσμών καταστολής της βίας, τα ήθη γίνονται κ ά π ω ς ηπιότερα. Ο ιδεώδης ιππότης που εξυμνείται α­ π ό τον ποιητή είναι εκείνος π ου με τα κατορθώ ματα κ α ι τη γενναιότητά του προσπαθεί να κερδίσει την καρδιά της δέσποινας τω ν λογισμών του και να βρει έ­ τσι το δρόμο της αρετής και του καλού. Ο «αυλικός έρως» (amour courtois) κάνει την εμφάνισή του στα κείμενα, μαρτυρώ ντας μια διατακτική ακόμη εξέλιξη στις σχέσεις μεταξύ τω ν φύλων. Αυτό το ιπποτικό ιδεώδες, που αποτελεί πραγματική ταξική κουλτούρα την ο π ο ία ενστερνίζονται όλοι οι εκπρόσω ποι του κόσμου των ευγενών, υψώνει ανάμεσα σ ’ αυτόν κ αι στον κόσμο τω ν «βιλάνων» (των «α­

116

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

νέντιμων» κ αι «αξιοκαταφρόνητων» χω ρικώ ν της villa) ένα φραγμό π ο υ όλο κ αι δυσκολότερα μπορεί κανείς να διαβεί. Τον 1 ίο αιώ να το μεγαλύτερο τμήμα της Δύσης, από τη βόρεια Ιτα λία ώς την Α γγλία, από τα Π υρηναία ώ ς τις ανατολικές εσχατιές του γερμανικού κ ό ­ σμου, διέπεται α π ό το καθεστώ ς της χω ροδεσποτείας. Π α ρ ’ όλα. αυτά οι ελεύ­ θεροι χω ρ ικο ί δεν έχουν εξαφ ανιστεί τελείω ς, συγκεντρωμένοι σε συλλογικά ε­ λεύθερα εδάφη ό π ο υ έχουν καταφέρει να διατηρήσουν την α υτονομ ία κ α ι τις παραδόσεις τους. Αλλά ο α ριθμός τω ν ελεύθερων καλλιεργητώ ν δεν έχει στα­ ματήσει να μειώνεται στις περισσότερες π εριοχές, π έφ τοντα ς για παρ άδειγμ α από 80% σε 10% στην Κ αταλω νία μεταξύ 990 και 1130, από 80% σε 8% στην π ε ­ ριοχή της Σ αρτρ μεταξύ 940 κ αι 1130, για να σταθεροποιηθεί στη συνέχεια π ερ ί­ π ου π αντού σ’ αυτά τα ελάχιστα ποσοστά, με εξαίρεση τις σκανδιναβικές χ ώ ­ ρες κ α ι τ ις μεσογειακές περ ιο χές όπου ο ι κοινότητες τω ν χω ρικώ ν π ο υ διαφεύ­ γουν από τη φεουδαρχική ενσωμάτωση φ αίνεται να είνα ι περισσότερες. Ανάλογα με τις περιοχές, μεταξύ 10ου και Π ου αιώνα, η εξουσία π ο υ ασκούν οι χωροδεσπότες πάνω στους υποτακτικούς τους άλλοτε ενισχύεται, άλλοτε αντιθέτω ς περιορίζεται, κυρίω ς όμως αλλάζει συχνά φύση. Το κλασικό σύστημα της γαιοκτησίας υπό τον χωροδεσπότη γνώρισε, όπω ς είδαμε, σημαντικές ανα­ τροπές ήδη από την καρολίγγεια περίοδο: κατάτμηση τω ν μεγάλων κτημάτω ν, σταδιακή μείωση της έκτασης π ου ο χωροδεσπότης εκμεταλλευόταν άμεσα (δεδο­ μένου ότι τη διανέμει κατά κλήρους σε νέους ενοικιαστές με τη μορφή ισόβιων μισθώσεων ή συμβολαίων αγροτικής ή επίμορτης μίσθωσης, δηλαδή κολιγίας), διάσπαση τω ν μονάδων αγροτικής εκμετάλλευσης (manses) και (,ιετασχηματισμός τους σε μικρότερους κλήρους, από τους οπ ο ίους ο χωροδεσπότης εισπράττει ένα πάγιο τέλος σε χρήμα (cens) ή είδος (champart), που τείνει όμως να καταστεί κλη­ ρονομικό κ αι εκποιήσιμο. Στο σύστημα αυτό ήρθε να προστεθεί μια νέα μορφή χω ροδεσποτείας, η διοικητική, όπου οι υποτελείς υποτά σσοντα ι στη διοίκηση του χωροδεσπότη. Με την εξασθένηση της καρολίγγειας μοναρχίας ο χω ρ οδε­ σπότης υποκατέστησε σχεδόν παντού -σ τη Γαλλία περισσότερο α π ’ ό,τι στη Γερ­ μανία ή την Α γγλία - την εξουσία του κράτους με τη δική του, μεταβιβάζοντας στα προσω πικά του αγαθά το σύνολο τω ν διοικητικώ ν εξουσιών που του είχαν προσω ρινά εκχωρηθεί από τον ηγεμόνα: μεταξύ τω ν ο ποίω ν και τη δικαστική ε­ ξουσία (την οποία ασκεί πλέον το χω ροδεσποτικό δικαστήριο που συχνά αμφι­ σβητείται από άλλον χωροδεσπότη) καθώ ς και την εκκλησιαστική. Κ ατά την ά ­ σκηση τω ν εξουσιώ ν αυτώ ν οι χω ροδεσπότες νομ ιμ οποιούνται να επιβάλλουν στους υποτακτικούς τους ποινές, επιβαρύνσεις και φόρους κάθε φύσης.

Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ

Ε

ίτε χαρακτηρίζονται κά το ικο ι τω ν χω ρ ιώ ν (manants από το λατ. manere = π αραμένω ), είτε β ιλά νοι, ελεύθεροι χ ω ρ ικ ο ί π ο υ ζουν κ ι εργάζονται στο

Η ΦΕΟ Υ ΔΑ ΡΧ ΙΚ .Η Ε Υ ΡΩ Π Η

πλαίσιο της villa, είτε τέλος δο υλο π ά ρ ο ικ ο ι (servi), όλοι ο ι αγρότες της μεσαιω ­ νικής εποχής κάνουν την ίδια σκληρή κ α ι δύσκολη ζωή. Ό λοι υπ ά γοντα ι στον ίδιο αφέντη, τον χω ροδεσπότη, ιδιοκτήτη του φ έουδου, π ο υ μ πορεί να το υ ς προστατεύει, αλλά κυρίω ς τους ορίζει, το υ ς τιμω ρεί κ α ι αποκομίζει από την εργασία τους το μεγαλύτερο μέρος τω ν εισοδημάτω ν του. Οι ιστορικοί του Μ εσαίω να έχουν ασχοληθεί π ο λύ με την προέλευση της δουλοπαροικίας κ α ι με το καθεστώ ς του δουλοπάροικου. Η κλασική ιστοριο­ γραφία, όπω ς κυρίω ς την εκπροσω πεί ο Μ αρκ Μ πλοχ, έβλεπε τη δου λο π α ρ ο ι­ κία, ό χι ιδ ια ίτερ α εξαπλω μένη το ν 9ο α ιώ να , να περιλαμ βάνει π ρ ο ο δ ευ τικ ά τους απογόνους τω ν δούλω ν της καρολίγγειας περιόδου, τους παροίκους π ο υ δεν μπόρεσαν να αντισταθούν στην πίεση τω ν αφ εντώ ν, ακόμη και ελεύθερους καλλιεργητές τω ν οπ ο ίω ν η οικονομική κατάσταση είχε υποβαθμιστεί. Στα τέλη του 11ου αιώ να οι δ ο υ λο π ά ρ ο ικ ο ι αποτελούσαν τη μεγάλη μάζα του π λη θ υ ­ σμού της υπαίθρου, συγκεντρω μένοι κ α ι εργαζόμενοι κατά χω ροδεσποτείες κ α ι υποκείμενοι σε τρεις ειδικές υποχρεώ σεις: στον κεφαλικό φόρο, μικρή χρ η μ α τι­ κή καταβολή π ο υ ο δο υ λοπ άροικος πλήρω νε στον χωροδεσπότη σε αναγνώ ριση της υποδεέστερης κατάστασής του· σ ’ έναν ειδικό φόρο που πληρω νόταν στον χωροδεσπότη από τον δουλοπάροικο ο ο π ο ίο ς επιθυμούσε να παντρευτεί την κόρη δουλοπάροικου π ου ανήκε σε άλλο φέουδο· κ α ι στο δικαίω μα διαδοχής, ποσό π ου καταβαλλόταν στον χω ροδεσπότη από τους κληρονόμους του δο υ λο ­ πάροικου, για να μην επανέλθουν σ ’ αυτόν τα αγαθά του. Π ιο π ρ ό σ φ α τες έρευνες έδειξα ν ό τι ο ι υποχρ εώ σ εις αυτές βάρυνα ν στην πράξη κ ι άλλες κατηγορίες αγροτώ ν εκτός από τους δουλοπάροικους κ α ι ό τι το ίδιο το καθεστώ ς της δ ο υλο π α ρ ο ικία ς παρουσίαζε σημαντικές διαφ ορές από εκείνο της καρολίγγειας δουλείας (έστω κ α ι αν προήλθε από αυτήν) και ακόμα περισσότερο από τη δουλεία της Α ρχαιότητας· σημαντικές άλλωστε ήταν κ α ι οι παραλλαγές π ο υ ίσχυαν α π ’ άκρη σ' άκρη της χριστιανοσύνης. Μ πορεί ο με­ σαιω νικός δουλοπάροικος να μην ήταν στην κυριολεξία σκλάβος, δεν ήταν ό­ μως κ α ι ελεύθερος άνθρω πος. Α παγορευόταν να καρεί μοναχός ή να γίνει ιερέ­ ας. Δεν μπορούσε να προσ φ ύγει στη δικαιοσύνη ούτε ν α διαθέτει τα αγαθά του χω ρίς περιορισμούς. Δεν υπέκειτο σε σ τρατιω τική υπηρεσία, με εξαίρεση στη Γερμανία όπου όπ ω ς είδαμε υπήρχε μ ια τάξη ιπ π ο τώ ν δ ουλοπ άροικω ν. Δεν μπορούσε να μετακινηθεί ελεύθερα, δεδομένου ό τι ήταν προσδεδεμένος στον χω ροδεσπότη του με πρ ο σ ω π ικο ύς δεσμούς αλλά κ α ι με τη γη όταν επρόκειτο για πραγματική δουλοπαροικία (συνδεδεμένη δηλαδή με την παραχώρηση μιας αγροτικής έκτασης), κ α ι βρισκόταν μ ονίμ ω ς υπό την απειλή του χωροδεσπότη ό τι θα ασκήσει το δικαίω μ α καταδίω ξης. Π έρα από τις πα ρ α π ά νω υποχρεώ σεις ο χωροδεσπότης μπορούσε κ α τά την επιθυμ ία του να του επιβάλλει εργασίες κάθε μορφής, αγγαρείες κ α ι έναν άμεσο φ όρο40. Ό λες αυτές οι υποχρεώ σεις ή­ ταν κληρονομικές κ α ι καθιστούσαν το ν δουλοπάροικο άνθρω πο κατώ τερο, περιφρονημένο α π ’ όλο τον κόσμο, ακόμη κ ι από τους χω ρικούς της γύρω π ερ ιο­ χής που απολάβαιναν λίγο περισσότερη ελευθερία α π ’ αυτόν.

118

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Δεν έφεραν όλοι οι χ ω ρ ικ ο ί το «στίγμα του δουλοπάροικου». Ε κ τός από τους ελεύθερους καλλιεργητές που ό π ω ς είδαμε ξέφευγαν από την επιρροή της χω ροδεσποτείας, ορισμένοι βιλάνοι παρέμεναν κ α τ ’ αρχήν κύριοι, τω ν κινήσε­ ων τους. Μ πορούσαν να π α ν τρ εύ ο ν τα ι κ α ι να μεταβιβάζουν τα αγαθά τους πληρώ νοντας έναν ελάχιστο φόρο. Ε ξα ρτιόνταν όμως από τον χω ροδεσπότη για τις γαίες που τους είχε παραχω ρήσει. Ο ι πηγές δεν επιτρέπουν το ν πρ οσ ­ διορισ μό της ακριβούς θέσης τω ν δύο καθεστώ τω ν σ τις χω ροδεσ ποτείες της Δύσης. Κ α τ’ αρ χάς επειδή ανάμεσα στους δουλοπ άρ οικους κ α ι τους ελεύθε­ ρους ανθρώ πους υπήρχε ένα ολόκληρο φάσμα ενδιάμεσων καθεστώτων- κατά δεύτερο λόγο επειδή η ευρεία αυτή κατηγορία παρουσίασε π οικ ίλες χρονικές και γεω γραφικές διαφοροποιήσεις. Ε ίν α ι λόγου χάρη γνωστό ό τι π εριοχές ό ­ πω ς η Π ικαρδία, η Ν ορμανδία, η Λ ομβαρδία κ α ι η Σ αξονία δεν γνώ ρισαν την δουλοπαροικία, ότι διαδόθηκε στη Γερμανία με μεγαλύτερη βραδύτητα α π ’ ό,τι στη Γαλλία, αλλά ό τι αντίθετα στη συνέχεια ο αριθμός τω ν δουλοπάροικω ν υ­ πήρξε μεγαλύτερος. Ό σο ο χωροδεσπότης είχε ανάγκη από εργατικά χέρια να καλλιεργούν τους αγρούς του, διεύρυνε την πρακτική της δουλοπαροικίας, δ ια ­ τηρώντας έτσι τους χω ρικούς εγκατεστημένους στις εκτάσεις του. Αργότερα, ό­ ταν η οικονομική π ρόοδος κ α ι η αυξανόμενη επιθυμία για π ρ ο ϊό ν τα πολυτελεί­ ας ώθησαν τους χω ροδεσπότες να αυξήσουν τη διαθεσιμότητά τους σε ρευστό, κατέφυγαν στην ατομική ή συλλογική απαλλαγή τω ν δουλοπάροικω ν με τη μορ­ φή διπλω μάτω ν χειραφέτησης που π αραχω ρούντα ν από το υ ς π ρ ίγκιπες, τους βασιλιάδες, τις π ό λεις και τις θρησκευτικές κοινότητες. Έ χο ντας διατηρήσει την κυριότητα τω ν αγρώ ν που είχε παραχω ρήσει στους χω ρικούς, ο χω ροδεσπότης εισέπραττε από κάθε αγροτική μονάδα ενοίκιο σε χρήμα ή σε είδος. Α πό την άλλη πλευρά, ασκώ ντας τα διοικητικά δικαιώ ματα του, μπορούσε να αξιώσει από τους καλλιεργητές του (και δεν δίσταζε ν α το κά­ νει) να συμμετέχουν στη συλλογική άμυνα του φέουδου, εκτελώντας χω ρίς αμοι­ βή ορισμένες αναγκαστικές εργασίες: κατασκευή οχυρώσεων, επισκευή τω ν τει­ χώ ν του κάστρου, συντήρηση τω ν δρόμω ν και τω ν τάφρω ν, φρούρηση, ανεφο­ διασμό με σανό, βρώμη και τρόφ ιμα για τη φρουρά, εξυπηρέτηση τω ν ιπποτώ ν κ.ά. Στο πλαίσιο επίσης τω ν π α ρ α π ά νω διοικητικώ ν δικαιω μάτω ν, μπορούσε να τους υποχρεώσει να πληρώ νουν φόρο για τη χρήση του μύλου, του φούρνου, του πατητηριού του π ύργου κ.ο.κ.. Υ ποχρεωμένοι να παραδίδουν μέρος της ισχνής συγκομιδής τους στον χω ρο­ δεσπότη, ο ι χω ρικοί ζούσαν σε μεγάλη ανέχεια και το παραμικρό συμβάν μπο­ ρούσε να τους εξαθλιώσει. Μ ια περίοδος ξηρασίας ή κατακλυσμώ ν επί παραδείγματι π ου κατέστρεφε τη συγκομιδή έφερνε τη σιτοδεία ή το λιμό που συχνά ακολουθούνταν από διάφορες επιδημίες. Σ π ά νιο ι ήταν εκείνοι που ξέφευγαν α­ π ό τη μοίρα τους ανερχόμενοι για παράδειγμα στην κατηγορία τω ν ministeriales, δουλοπάροικω ν ή βιλάνων π ο υ ο χωροδεσπότης χρησιμοποιούσε για την επίβλε­ ψη της εργασίας, την είσπραξη τω ν εσόδων ή την προστασία τω ν δασών από την καταπάτηση τω ν δικαιω μάτω ν χρήσης. Κ ατοικώ ντας και τρεφόμενοι στον π ύ ρ ­

Η Φ Ε 0Υ Δ Α Ρ Χ 1 Κ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

119

γο ή στεγασμένοι σε αγροτόσπιτα, συγκέντρωναν το μίσος τω ν χωρικώ ν, αλλά με τον καιρό αποκτούσαν καμιά φορά περιουσία κ α ι ισχύ, κ αι μάλιστα κατόρ­ θωναν να γίνουν δεκτοί στις τάξεις τω ν ιπποτώ ν, όπ ω ς συνέβαινε στη Γερμανία και την Ιταλία. Ωστόσο π ο λλο ί α π ’ αυτούς υπήρξαν τα πρώ τα θύματα των τρ ο­ μερών εξεγέρσεων των χω ρικώ ν -τ ω ν ζακερί41- που από το έτος 1000 αιματοκυλούσαν περιοδικά την ύπαιθρο χώ ρα στη Δύση κ αι καταστέλλονταν παντού με την ίδια αγριότητα.

Η Ε Κ Κ Λ Η ΣΙΑ ΣΤΗ Φ ΕΟ Υ ΔΑ ΡΧ ΙΚ Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Κ

ατά τη μεσαιωνική αντίληψη της κοινω νικής ιεραρχίας, διατυπωμένη από κληρικούς κ α ι εκπροσώ πους της αριστοκρατίας κ α τ’ εικόνα του πα ρ α δεί­ σου, ο ι πολεμιστές (milites ή bellatores) και οι εργαζόμενοι (laboratores) αποτελούσαν τις δύο από τις τρεις «τάξεις» που όριζε ο θεϊκός νόμος. Στην τρίτη α ­ νήκαν εκείνοι π ο υ προσεύχονταν για τη σωτηρία όλω ν, οι oratores. Ωστόσο η Εκκλησία, που ο κ α τ’ αρχήν ρόλος της είναι η πνευματική πλαισίω ση του χ ρ ι­ στιανικού λαού, η διδασκαλία και η αρωγή του, βρέθηκε σιγά σιγά εμπλεγμένη στη διαδικασία ένταξης του κοινω νικού σώματος στο φεουδαρχικό καθεστώς, καθώς π ρίγκιπες, ηγεμόνες αλλά κ αι οι κάθε μορφής και βαθμού μικροί υποτε­ λείς συναγω νίζονταν για το ν έλεγχο π ά νω στους υπηρέτες και τα αγαθά της. Για να εξασφαλίσει τη συντήρηση του κλήρου κ αι τω ν κτισμάτω ν τω ν ο π ο ί­ ων έχει τη φ ροντίδα, η Εκκλησία δεν μπορεί να παραβλέψει την κύρια πηγή ει­ σοδήματος, δηλαδή τη γαιοκτησία. Σ το πέρασμα τω ν αιώ νω ν επισκοπές και μ ο­ ναστήρια απέκτησαν πολλές γαίες, τις περισσότερες μέσω δωρεών, καθώς π ο λ ­ λοί κοσμικοί επιζητούσαν τη στιγμή του θανάτου τους να λάβουν άφεση αμαρ­ τιώ ν κ αι την ευμενή υποστήριξη του κλήρου, εγγυήσεις για τη σωτηρία της ψ υ ­ χής τους και μια ευτυχισμένη ζωή στον άλλο κόσμο. Κ άτοχοι γαιώ ν τεράστιας αξίας, οι κληρικοί της μεροβίγγειος κ α ι καρολίγγειας περιόδου δεν διέθεταν άλ­ λο μέσο να τις υπερασπιστούν από τις καταπατήσεις τω ν ηγεμόνων' κ α ι τους σφετερισμούς τω ν κοσμικώ ν πα ρ ά μόνο εντασσόμενοι με τη σειρά τους στο σύ­ στημα της παροχής όρκου πίστης και της υποτέλειας. Πολλές εκκλησιαστικές ε­ κτάσεις μετατράπηκαν έτσι σε φέουδα, κ αι επίσκοποι και αβάδες έγιναν υπ οτε­ λείς ενός ισχυρού κυρίου, έχοντας πλέον τη δυνατότητα να αποκτήσουν κατώ τε­ ρους υποτελείς. «Χ ωροδεσπότες» πλέον κ α ι οι κληρικοί, κάνουν χρήση τω ν δ ι­ οικητικώ ν τους δικ α ιω μ ά τω ν κόβοντας νο μ ίσ μ ατα , α πο δ ίδ ο ντα ς δικαιοσύνη κα ι εισπράττοντας εισοδήματα που συνδέονται με αυτό το προνόμιο. Ό π ω ς και τα άλλα βασιλικά δικαιώ μ ατα, η χειροτονία τω ν επισκόπω ν, άλ­ λοτε μ ονοπώ λιο του ηγεμόνα (ο ο π ο ίο ς είχε υποκαταστήσει την απλή εκλογή τω ν α ρχιερέω ν με την αυταρχική επιλογή του), γίνετα ι αντικείμενο σφετερισμού από δούκες, κόμητες, ακόμη και α π ό κατώ τερης βαθμίδας υποτελείς. Σ ύ ­ ντομα η πρόσβαση στα εκκλησιαστικά π ρονόμ ια κάθε επιπέδου βρίσκεται υπό

120

Α Π Ο ΤΗ ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

το ν έλεγχο τω ν φ εουδαρχώ ν π ο υ επιβάλλουν τις επιλογές τους, ελέγχουν τις χειροτονίες καί σε μερικές περιοχές (στη Γαλλία περισσότερο α π ’ ό,τι στη-Γερμανία) δεν διστάζουν να διαθέτουν τις έδρες τω ν επισκοπώ ν κ α ι τω ν αβαείω ν ως κληρονομικό καθήκον της οικογένειάς τους. Ό τα ν λοιπόν ο επίσκοπος που προέρχεται από την ίδια οικογένεια με τον κόμητα τίθεται ο ίδιος επικεφαλής τω ν ανδρώ ν του στο στρατό του βασιλιά ή του π ρ ίγκ ιπ α , τίπ ο τα π ια δεν τον ξε­ χω ρίζει από τον κοσμικό χωροδεσπότη. Αυτή η ένταξη της Εκκλησίας στο φεουδαρχικό σύστημα συνοδεύτηκε από μεγάλη χαλάρωση της π ειθα ρ χία ς, τω ν ηθών, ακόμη κ α ι του θρησκευτικού α ι­ σθήματος στους κόλπους του κλήρου. Η σιμωνία, δηλαδή η εμπορία τω ν εκκλη­ σιαστικών προνομίω ν κ αι τω ν μυστηρίων, εξαπλώ νεται, καθώς ο ιδιοκτήτης της εκκλησίας, ή της επισκοπής πουλά το αξίω μ α του εφημέριου ή του επισκόπου στον υποψήφιο, ο ιερέας α ποσ πά εκβιαστικά χρήματα από τους πιστούς κ α ι κερ­ δοσκοπεί εκμεταλλευόμενος το φόβο της κόλασης κ.λπ. Εξάλλου o l κληρικοί π α ­ ραμελούν τα καθήκοντά τους ενώ αυξάνονται η αμάθεια στον κατώτερο κλήρο και η υποβάθμιση τω ν ηθώ ν (νικολαϊσμός) σε όλα τα επίπεδα της εκκλησιαστι­ κής ιεραρχίας. Η ίδια η παποσύνη δίνει πρώτη το κακό παράδειγμα. Έ τσ ι τον 10ο αιώνα, ο Σέργιος Γ ' γίνετα ι εραστής της ω ραίας Μ αροζίας, κόρης του συ­ γκλητικού Τούσκουλου Θ εοφύλακτου, επικεφαλής της αριστοκρατίας της Ρ ώ ­ μης. Από την ένωσή τους γεννιέται ένας νόθος γιος π ο υ το 931 γίνεται π ά π α ς με το όνομα Ιωάννης Ι Α ' (αφού ο π ροκά τοχός του Ιωάννης I ' ρίχνεται στη φυλακή όπου τον π νίγουν με ένα μαξιλάρι), ο γιος του οποίου Ιωάννης IB ' θα καταλά­ βει με τη σειρά του το θρόνο του Αγίου Πέτρου μεταξύ 935 και 964. Θ α πρέπει να αναμείνει κανείς την επέμβαση της δυναστείας τω ν Ο θώνων στις υποθέσεις της Εκκλησίας για να δει αξιότερους ποντίφ ικες να τοποθετούνται στην κεφαλή της χριστιανοσύνης με αντίτιμ ο την υποταγή τους στον αυθέντη της Αγίας Ρω­ μαϊκής Α υτοκρατορίας. Στην εκτςάχυνση αυτή π ο υ ζημιώνει το ηθικό κύρος της Εκκλησίας κ α ι εκτρέ­ π ει τους λειτουργούς της από.τα πνευματικά καθήκοντά τους έρχεται να προστε­ θεί η εγκατάλειψη τω ν μοναχικώ ν κανόνω ν από πολλές κοινότητες μοναχών, ε­ νώ τα αβαεία γίνονται κ ι αυτά αντικείμενο κάθε είδους βλέψεων κ αι συναλλα­ γών. Αλλο δείγμα τω ν δύσκολων καιρώ ν είναι η υποθαλπόμενη από τη μόνιμη α ­ νασφάλεια, από' τις αδιάκοπες β ιαιοπ ρα γίες και τους εσχατολογικούς φόβους του χιλιοσ τού έτους (διογκω μένους σε τελευταία ανάλυση) δυναμική άνοδος μιας θρησκείας λαϊκής, που συνίσταται σε δεισιδαιμονίες και τελετουργίες λίγο ώ ς πολύ μαγικές καθώς κ α ι στη λατρεία τω ν λειψάνων κ α ι τω ν αγίων. Από τα τέλη ωστόσο του 10ου αιώ να καταβλήθηκαν σοβαρές προσπάθειες να αποκατασταθεί η πνευματική εξουσία της Εκκλησίας, να αναμορφω θούν τα ήθη της και να απελευθερωθεί, μερικώς τουλάχιστον, από την επιρροή του φεουδαρ­ χικού κόσμου. Κ α τ’ αρχάς η Εκκλησία συνέβαλε πολύ στη σχετική καταπράυνση τω ν ηθών με την πρω τοβουλία τω ν κληρικώ ν που υπηρετούσαν στο νότιο ήμισυ της Γαλλίας, περιοχή π ο υ είχε ιδιαίτερα πληγεί από τη φεουδαρχική αναρχία,

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

121

τους ιδιω τικούς πολέμους, τους λιμούς κ α ι άλλες συμφορές. Σκανδαλισμένοι α ­ π ό τη θέα της ερημωμένης από τους πολεμιστές υπαίθρου, από την καταπίεση του αδυνάτου από τον ισχυρό, καθώ ς και-από τις αρπαγές τω ν χω ροδεσποτώ ν σε βάρος τω ν κληρικών κ αι τω ν περιουσιώ ν τους, μερικοί α π ’ αυτούς αποφ άσι­ σαν να συγκαλέσουν το 989 μια σύνοδο στο Σαρού, κοντά στο Π ουατιέ, η ο π ο ία έθεσε υπό την απειλή του αφορισμού κάθε ένοχο βιαιοπραγίας σε βάρος κληρι­ κού ή αποστέρησης αγαθών σε βάρος χωρικού. Αυτή η συνέλευση την οποία ακο­ λούθησαν άλλες στο Π υ ΐ, στη Ν αρμπόν και στη συνέχεια σ ’ ολόκληρη τη Δύση αποτέλεσε την απαρχή του κινήματος της Ειρήνης του Θεού (Paix de Dieu). To 1038 ιδρύθηκε στην Μ πουρζ μια Έ νω ση για την Ειρήνη, που είχε, θεωρητικά τουλάχιστον, την εξουσία να τιμω ρεί τους ενόχους. Σ τις Συνελεύσεις της Ειρή­ νης, π ο υ προεδρεύονταν α π ό τον επίσκοπο κ αι στις οποίες καλούνταν χωροδε­ σπότες κ αι αστοί, καθένας έπρεπε να ορκιστεί πά νω στα ιερά λείψανα σεβασμό στους καθορισμένους κανόνες: απαγορεύ οντα ν η επίθεση κατά τω ν κληρικώ ν και τω ν αγαθών τους, η σύλληψη τω ν χω ρικώ ν και τω ν εμπόρων, η αρπαγή τω ν ζώων, η πυρπόληση τω ν σπιτιώ ν, η κοπή της αμπέλου κ.ά. Π αράλληλα με το κίνημα της Ειρήνης του Θεού αναπτύχθηκε ένα άλλο κίνη­ μα που επεδίωκε να περιορίσ ει τη χρήση βίας μέσα στον ίδιο τον κόσμο των π ο ­ λεμιστών. Κ αι σ ’ αυτή την περίπτω ση ήταν ο ι επίσκοποι της νό τια ς Γαλλίας π ου στο πρώ το ήμισυ του 11ου αιώ να επέβαλαν την Εκεχειρία του Θεού (Treve de Dieu), κανόνα π ο υ στη συνέχεια διαδόθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα της χ ρ ι­ στιανοσύνης της Δύσης: απαγόρευση του πολέμου σε ορισμένες περιόδους του έτους και για το υπ ό λο ιπ ο διάστημα επί τέσσερις ημέρες την εβδομάδα (από την Πέμπτη ώ ς τη Δευτέρα). Βεβαίως καμιά α π ’ αυτές τις νέες συνήθειες δεν επιβλήθηκε εύκολα σε όσους έβρίσ/αν τον μοναδικό λόγο ύπαρξής τους στις πολεμικές πράξεις. Στη βόρεια Γαλλία όπου ο ανώτερος κλήρος μετείχε περισσότερο από αλλού στο φεουδαρχι­ κό σύστημα, η αντίσταση συχνά προήλθε από τους ίδιους τους επισκόπους. Ό τα ν δε αποφάσισαν να υιοθετήσουν την Εκεχειρία του Θεού, με τη σύμφωνη γνώμη μεγάλων χωροδεσποτών ό π ω ς ο κόμης της Φ λάνδρας, το έκαναν λιγότερο για να προστατεύσουν τους αδυνάτους, πα ρ ά για να περιορίσουν τις αντεκδικήσεις π ο υ αποδεκά τιζαν τις ιπ π ο τικ ές οικογένειες α π ειλώ ντα ς έτσι. την κυρ ια ρ χία τους στην ύπαιθρο. Ό π ω ς και να έχει το πράγμα, είτε στάθηκε η κινητήρια δύναμη αλ­ λαγής της νοοτροπίας είτε ήρθε απλώ ς να θεσμοθετήσει κάτι που ήδη υπήρχε, τη βούληση δηλαδή τω ν ιπ π οτώ ν να νομιμοποιήσουν την κυριαρχία τους με μια ιδε­ ολογία που τους καθιστούσε «ευγενείς» κ α ι όχι π ια ληστές, η Εκκλησία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του κινήματος. Συνέβαλε στην τροποποίηση του ιδεώδους της ιπποσύνης αποδίδοντας έμφαση και αξία στην προστασία τω ν αδυ­ νάτω ν, παρεμβαίνοντας στις τελετές μύησης του νεαρού πολεμιστή (ολονυκτία προσευχής, ευλογία τω ν όπλων) και εισάγοντας τις χριστιανικές αρετές στην ηθι­ κή των επαγγελματιών πολεμιστώ ν, ώσπου να εκτρέψει τελικά την έφεσή τους για περιπέτεια και τη δίψ α τους για δόξα κ αι λάφυρα στις σταυροφορίες.

122

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Δεύτερο σκέλος της ανανέωσης της Εκκλησίας είναι αυτό που αφ ορά τα μο­ ναχικά τάγματα, φαινόμενο έκδηλο σ ’ ολόκληρη τη χριστιανοσύνη που εμφ ανί­ ζεται ωστόσο χαρακτηριστικά στη μεταρρύθμιση του Κ λυνύ. Σ τις απαρχές του κινήματος βρίσκονται από τη μια πλευρά η επιρροή του ελληνικού μοναχισμού στους ερημίτες και τα ιδρύματα της νότιας Ιταλίας (Καλαβρία, Π ούλια, Μόντε Κασίνο) όπου φοίτησαν οι μέλλοντες μεταρρυθμιστές του Κλυνύ, από την άλλη δε η α κτινοβολία ορισμένω ν μεγάλω ν επισ κ οπ ικ ώ ν σχολώ ν κ αι αβαείω ν της Γαλλίας, της Αγίας Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας κ α ι κυρίω ς της Λ οραίνης όπου α­ νέπτυξαν δράση ο Ζεράρ της Μ προν (880-959) και ο αβάς της Γκορτζ Ιωάννης (περ. 950) για να επαναφέρουν στη μοναστική ζωή τον ασκητικό καί μυστικιστι­ κό χαρακτήρα της. Οι διά φ ορες αυτές πρ ο σ π άθειες, καθώ ς κ α ι ο ι α π όπ ειρ ες π ο υ έγιναν στη Ρενς από τον Γερβέρτο ν τ ’ Ω ριγιάκ, μέλλοντα π ά π α Σιλβέστρο Β ', στο Φλερύσυρ-Λουάρ γύρω από τον Σ αιν-Μ αξιμέν του Τρηρ και από εκεί στη Βαβαρία, τη Φ ραγκονία, την Α υστρία κ.λπ., δεν έχουν ωστόσο το εύρος του ισχυρού μονα­ στικού κινήματος που ξεκινά τον 10ο αιώ να από το Κλυνύ, αβαείο που ιδρύθη­ κε το 910 από τον δούκα της Α κουιτανίας Γουλιέλμο Α ' τον Ευσεβή αλλά του ο ­ π ο ίο υ ο π ρώ τος αβάς Μ περνόν κατόρθω σε να αποδεσμευθεί α π ό τον έλεγχο τω ν κοσμικώ ν. Η πλήρης κ υριότη τα το υ μ οναστηριού ανήκει στο θρόνο του Α γίου Πέτρου, ενώ ο αβάς εκλέγεται από τους μοναχούς και διαφεύγει από τη συνήθη δικαιοδοσ ία του επισκόπου του Μ ακόν - πρ ονόμ ια εξαίρεσης π ο υ επι­ βεβαιώνονται από τον π ά π α Ιωάννη Ι Α '. Στη διάρκεια τω ν δεκαετιών που ακο­ λουθούν, ο Μ περνόν κ α ι στη συνέχεια οι δ ιά δ ο χ ο ι του Ο ντόν (926-942) και Μ αϊέλ (954-994) διατρέχουν τη Γαλλία και τη βόρεια Ιταλία εισάγοντας σε π ο λ ­ λά μοναστήρια τον κανόνα του Α γίου Βενέδικτου μεταρρυθμισμένο π ρ ο ς την κατεύθυνση της μείωσης της χειρω νακτικής εργασίας σε όφελος τω ν π νευμ α τι­ κώ ν καθηκόντων, κ α ι κυρίω ς της προσευχής, του χορω διακού άσματος και τω ν θρησκευτικών τελετών. Τα περισσότερα υλικά καθήκοντα εγκαταλείπονται σε έ­ να ολόκληρο πλήθος π αροίκω ν, δουλοπάροικω ν κ α ι εργατών της γης που εξαρτώ νται από το μοναστήρι, μετατρέποντάς το σε πραγματική χωροδεσποτεία. Σ τις αρχές του 1 ίο υ αιώ να, όταν ο Ο ντιλόν αναλαμβάνει την ηγουμενία του αβαείου (994-1049), το Κ λυνύ έχει γίνει ένα πολύ συγκεντρω τικό θρησκευτικό τάγμα, με μια διοίκηση οι αρμοδιότητες της οποία ς ξεπερνούν τα σύνορα τω ν επισκοπώ ν και τω ν κρατώ ν και το οπ ο ίο αριθμεί στη Γαλλία καί τη βόρεια Ιτα­ λία περίπου σαράντα ιδρύματα. Έ να ν α ιώ να αργότερα π ροσμετρώ νται πά νω από 1.500 στις π α ρ α π ά νω χώ ρες αλλά επίσης κ α ι στην Ισπανία, τη Φ λάνδρα, την Α γγλία κ αι την Α γία Ρ ω μ αϊκ ή Α υτοκρατορία. Την εποχή αυτή πολλοί ωστόσο κατακρίνουν τον πλούτο τω ν αβαείων του Τ άγματος του Κ λυνύ που έρχεται σε ασυμφω νία με το ευαγγελικό ιδεώδες, κα­ θώ ς κ α ι τη χαλάρωση της μοναστικής ζωής (ειδικότερα ο Α γιος Βερνάρδος επι­ κρίνει την ασυδοσία τω ν μοναχώ ν στο ζήτημα της διατροφής). Νέα τάγματα ι­ δρύοντα ι για να επανασυνδεθούν με το πνεύμα της μετάνοιας κ α ι της πενία ς

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

123

τω ν απαρχώ ν του μοναχισμού: το Τ άγμα της Σαρτρέζ που ιδρύεται στην π ερ ιο ­ χή της Γκρενόμπλ από έναν κληρικό της Ρενς, τον Αγιο Μ προύνο, πειθαρχεί σ ’ έναν εξαιρετικά αυστηρό κανόνα π ου επιβάλλει τη σχεδόν συνεχή σιωπή, την α ­ ποχή από το κρέας κ α ι την επανεκτίμηση της καλλιέργειας της γης. Επίσης το πολύ σημαντικό Τ άγμα του Σ ιτώ , α π ό το όνομα του αβαείου που ιδρύουν το 1098 στην περιοχή της Ν τιζόν μοναχοί π ου εγκαταλείπουν την άνετη ζωή του α ­ βαείου του Μολέμ. Ό π ω ς το Κ λυνύ αλλά χάρη στην π ιο ευέλικτη οργάνωσή του, το Τάγμα του Σιτώ θα ακτινοβολήσει σ ’ ολόκληρη τη χριστιανοσύνη με την ώθη­ ση τω ν δύο π ρ ώ τω ν αβάδων, του Ροβέρτου του Μ ολέμ και του αδελφού του Ω μπρί, κ α ι κυρίω ς ενός νεαρού ευγενούς -τ ο υ μελλοντικού Αγίου Β ερνάρδουπου φτάνει στο Σ ιτώ το 1112 με π ερ ίπ ο υ τριάντα συντρόφους του, γίνεται αβάς του Κλαιρβώ για να βρεθεί το ] 122 επικεφαλής του τάγματος. Υ ποκείμενοι σε έ­ να ν πολύ σκληρό κανόνα, ο ι κισ τερκιανοί (δηλαδή ο ι μ οναχοί του Τ άγματος του Σιτώ) π ρ έπ ει να π αραιτηθού ν α π ό κάθε ιδιοκτησία, να διάγουν ασκητική ζωή (στο Κ λαιρβώ η τροφή βασίζεται σε φύλλα και κουκιά) κ α ι να αφιερώ νουν μεγάλο μέρος του χρόνου τους στις γεω ργικές εργασίες. Ακάματοι εκχερσωτές, θα κτίσουν εκκλησίες κ αι αβαεία με λιτές κ α ι αυστηρές γραμμές ώς την Π ολω ­ νία κ α ι τη Σκανδιναβία. Σ τα μέσα του 12ου αιώ να μετρούμε π ά ν ω από 350 κιστερκιανά ιδρύματα. Ωστόσο η βούληση αυτή της Εκκλησίας να ξεφύγει από τον έλεγχο τω ν κ ο ­ σμικών εκδηλώνεται κατά τον τξΐο σαφή τρόπο με τη γρηγοριανή μεταρρύθμιση. Κ ατά το δεύτερο ήμισυ του 11ου α ιώ να π ο λ λ ο ί α ξιόλογοι π ά π ες στρέφ ονται προς αυτή την κατεύθυνση. Ο Λέων Θ ' (1048-1059) πετυχαίνει την καταδίκη της σιμωνίας και του γάμου τω ν ιερέων από επισκοπικές συνόδους. Ο Στέφανος Θ ', αβάς του Μ όντε Κ ασίνο κ α ι αδελφός του δούκα της Λ οραίνης, εκλέγεται στο θρόνο του Α γίου Π έτρου χω ρ ίς να ζητηθεί προηγουμένω ς η γνώμη τού α υτο­ κράτορα Ερρίκου Γ ' του Μ αύρου. Στην πραγματεία που το 1058 συντάσσει ο καρδινάλιος Ό υμβέρτος για την καταδίκη τω ν σιμωνιστών, αρνείται στον Γερ­ μανό ηγεμόνα το δικαίω μ α επέμβασης στο διορισμό τω ν επισκόπω ν και διακη­ ρύσσει την υπεροχή της πνευματικής εξουσίας της Ρώμης έναντι της αυτοκρατορικής. Το επόμενο έτος ο νέος π ά π α ς Ν ικόλαος Β ' (1059-1061) πετυχαίνει την α ­ πόφαση μιας συνόδου που συνέρχεται στο Λ ατερανό με την οποία η εκλογή του π οντίφ ικ α ανατίθεται πλέον στο κολέγιο τω ν καρδινα λίω ν της Ρώμης. Κ α τ’ αυ­ τό τον τρ ό π ο η ανάδειξη του π ά π α απαλλάσσεται από την κοσμική επιρροή, είτε πρόκειται για το λαό ή τους ευγενείς της Ρώμης είτε για τον ίδιο τον κάτοχο του στέμματος της Α γίας Ρ ω μ α ϊκ ή ς Α υτοκρατορίας. Η αποφ ασιστική μεταρρύθμιση π ρ α γμ α το π ο ιείτα ι κατά το πο ντιφ ικ ά το του Γρηγορίου Ζ ', πρώ ην μοναχού του Τ άγματος του Κ λυνύ από την Τοσκάνη με το όνομα Χ ίλντεμ πρα ντ, π ο υ έγινε επικεφαλής του μεταρρυθμιστικού κινή μ α ­ το ς και εμπνευστής της π α π ικ ή ς π ο λιτικ ή ς του Αλεξάνδρου Α '. Με την άνοδό του στον π α π ικ ό θρόνο το 1073, ο Γρηγόριος Ζ ' αναλαμβάνει αμέσως την εις βάθος μεταρρύθμιση της Ε κκλησίας της Ρώμης. Αφού κ α ι π ά λι καταδικάζει την

Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΚΙΣΤΕΡΚΙΑΝΟΥ ΤΑΓΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

125

αγοραπωλησία τω ν εκκλησιαστικών π ρ ο νο μ ίω ν κ α ι τα χαλαρω μένα ήθη ορισμέ­ νων αρχιερέω ν (και μάλιστα καθαιρεί μερικούς α π ’ αυτούς μέσω τω ν έκτακτων απεσταλμένων του, τω ν λεγάτων), απαγορεύει απόλυτα την πρακτική της χειροτονίας τω ν επισκόπω ν από τους κοσμικούς, αρνούμενος στον ηγεμόνα το δικ α ί­ ωμα παρέμβασης στην ανάδειξή τους. Σε μια σειρά αποφάσεω ν που συνέταξε το 1075, τα Διατάγματα τον πά πα (Dictatus Papae), εδραιώ νει τα πρω τεία της Ρ ώ ­ μης έναντι όλω ν τω ν άλλων εξουσιών, εκείνης του αυτοκράτορα της Αγίας Ρω ­ μαϊκής Α υτοκρατορίας συμπεριλαμβανομένης. «Μ όνον ο π ά π α ς μπορεί να χρη­ σιμοποιεί τα αυτοκρατορικά διάσημα» α π ό τη στιγμή που, στο πνευματικό π ε­ δίο, κληρονόμησε τα οικουμενικά δικαιώ ματα του Ρω μαίου αυτοκράτορα. Ο ι α ­ ξιώ σεις του π ά π α στην οικουμενική αυτοκρατορία κ α ι το γεγονός ότι στο εξής συμπεριφέρεται ως πραγματικός μονάρχης δεν αργούν να ορθώσουν εναντίον του π ρ ίγκιπες κ α ι ηγεμόνες, ενώ αυτός π ο υ περισσότερο φλέγεται να διατηρήσει την κοσμική επιρροή στην Εκκλησία είναι ο αυθέντης της Α γίας Ρω μαϊκής Α υ­ τοκρατορίας π ο υ τότε βρίσκεται στο απόγειό της.

Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟ Υ ΠΑΠΑ / Τ~' να από τα κύρια χαρακτηριστικά της πρώ της περιόδου της φεουδαρχίας J _ y είναι ο κατακερματισμός της δημόσιας εξουσίας, ως επακόλουθο της δ ιά ­ σπασης της κ αρολίγγειας αυτοκρα τορίας, καθώ ς και η εδραίωση μεγάλων π ρ ι­ γκιπάτω ν που θεμελιώ νονται άλλοτε στην ιδιαιτερότητα μιας περιοχής π ο υ με τη σειρά της συνδέεται με την ύπαρξη π α λα ιώ ν βασιλείων, άλλοτε στη μνήμη μιας αρχικής εθνικής κοινότητας, άλλοτε π ά λ ι στην ισχύ και μόνο ενός π ρ ίγ κ ι­ πα, δούκα ή κόμητα π ο υ κατόρθω σε να συγκεντρώσει στα χέρια του πολλά φέ­ ουδα κ α ι πισ τούς. Α πό το σύνολο αυτό ανα δύοντα ι ορισμένα βασίλεια π ο υ σ ι­ γά σιγά θα δια μορφ ω θούν σε εδαφικές κ α ι π ολιτικ ές δυνάμεις. Την πρώτη θέση ανάμεσα σε αυτές τις ευάλω τες σε τελευταία ανάλυση δυνάμεις κατέχει η γερ­ μανική Α γία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία. Ό ταν το 911 πεθαίνει ο γιος τού Α ρνούλφου Λ ουδοβίκος Δ ' ο Παις, η δυνα­ στεία τω ν Κ αρολιδών σβήνει στη Γερμανία. Η χώ ρα διαμελίζεται σε αυτόνομα «ε­ θνικά» δουκάτα, από τα οποία τα κυριότερα είναι εκείνα της Σ αξονίας στο βορ­ ρά, της Φ ραγκονίας στο κέντρο, της Σουηβίας κ αι της Βαβαρίας στο νότο. Αντιλαμβανόμενη ωστόσο τους κινδύνους που διατρέχει η Γερμανία από τους Ο ύγ­ γρους, Σλάβους και Δανούς εισβολείς, που ασκούν ισχυρή πίεση στα σύνορα, η γερμανική αριστοκρατία επιλέγει ως διάδοχο του Κορράδου Α ', του δούκα της Φ ραγκονίας κ α ι γιου μιας Κ αρολίδας π ρ ιγκ ίπ ισ σ α ς, τον δούκα της Σ α ξονία ς Ερρίκο Α ' τον Ορνιθοθήρα. Ο Ερρίκος δεν έχει π ια κανένα δεσμό με τους απογό­ νους του Λουδοβίκου Γ ' του Γερμανικού, αλλά εμφανίζεται ω ς ο καταλληλότε­ ρος να αποτρέψει τον κίνδυνο. Ο Ερρίκος Α ' σπεύδει να αναγνωρίσει την αυτο­ νομία τω ν «εθνικών» δουκάτων, αλλά ανακαταλαμβάνει τη Λοραίνη το 925, νικά

126

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

τους Ούγγρους, τους Σλάβους και τους Δανούς και το 936 μεταβιβάζει στο γιο του Ό θω να (ο ο π ο ίο ς θα δώσει κ αι το όνομά του στη δυναστεία) ένα βασίλειο, περικυκλωμένο μεν από τους Βάρβαρους εισβολείς και τους Φράγκους εχθρούς του κ α ι συγκλονιζόμενο από τους ανταγω νισμούς των μεγάλων δουκικών οικο­ γενειών, αλλά εδαφικά ακέραιο κ αι με τάση επέκτασης της κυριαρχίας του προς την ανατολική Ευρώπη. Η βασιλεία του Ό θ ω να Α ' του Μ εγάλου αρχίζει με έναν ανελέητο πόλεμο π ου διεξάγει, με την υποστήριξη τω ν επισκόπω ν κ α ι τω ν ηγουμένω ν τω ν μ εγά­ λω ν βασιλικώ ν αβαείω ν, ενα ντίο ν τω ν δουκώ ν π ο υ δεν δέχονται την α ν α σ υ ­ γκρότηση μιας υπέρτατη ς εξουσίας. Ε κδηλώ νονται αναρίθμητες στάσεις ενα ­ ντίο ν τω ν οπ οίω ν ο Ό θω να ς Α ' τελικώ ς θριαμβεύει: προσαρτά τότε τη Σ α ξο ­ νία στο στέμμα, δ ια ιρ εί τη Λ οραίνη σε δύο δουκάτα ενώ στην κεφαλή τω ν μ εγά­ λω ν π ρ ιγ κ ιπ ά τω ν το π ο θετεί κοσ μικούς κ αι εκκλησιαστικούς, μέλη της οικογένειάς του. Η δια ιώ νισ η του εξω τερικού κινδύνου, καθώ ς κ α ι η ικανότητα κ αι σταθερότητά του επιτρ έπ ο υ ν στον Ό θω να να δια φ υ λά ξει την ενότητα του β ασι­ λείου. Το 955 εκστρατεύει ενα ν τίο ν τω ν Ο ύγγρω ν επικ εφ αλής ενός σ τρατού π ου συγκεντρώ νει όλους το υ ς Γερμανούς βαρώ νους κ αι συντρίβει τα στρατεύματά τους στο Λέχφελτ. Π ρ ό κ ειται για μια αποφασιστική νίκη στον μακρόχρο­ νο αγώ να ενα ντίο ν α υτού του α ρ π α κ τικ ο ύ λαού, π ο υ α πω θείτα ι πλέον στην Π αννονία, η ο π ο ία εμφ ανίζει τον Ό θω να Α ' ω ς τον νέο Κ αρλομάγνο, τον υ π ε­ ρασπιστή της χρ ισ τια νικ ή ς Δύσης εναντίον τω ν Βαρβάρων: εικόνα μυθική που στο εξής ο ι Σ άξονες δυνάστες θα καλλιεργήσουν επιμελώ ς - κ ι ακόμη π ερ ισ σ ό­ τερο εντυπω σιακή δεδομένου ό τι ο Κ αρλομάγνος είχε εξοντώσει το λαό τους και θέσει τέρμα στην ανεξαρτησία του. Σ υγχρόνω ς ο Ό θ ω ν Α ' επεκτείνει τη γερμανική επιρροή πέρα από τα σύνορα του βασιλείου του π ρ ο ς τρεις κύριες κατευθύνσεις. Σ τα ανατολικά υποτάσσει τους Σλάβους του Έ λβ α κ α ι του Ό ντερ. Για να αποφ ύγει κάθε νέα απειλή α π ’ αυτή την πλευρά εγκαθιστά μ αρκιω νίες στις οποίες ιδρύει επισκοπές κ α ι εγκαθιστά Γερμανούς εποίκους. Π ρόκειται για την απαρχή της γερμανικής προώ θη­ σης π ρ ο ς ανατολάς, του Drang nach Osten, που θα συνεχιστεί κ αι θα ενταθεί στη διάρκεια τω ν επόμενω ν αιώ νω ν. Σ τα δυτικά, αφού ολοκληρώ σει το έργο τού π ρ ο κα τό χο υ στη Λ οραίνη, την ο π ο ία α π ο σ π ά από το ν ανίσχυρο βασιλιά της Γαλλίας, επεκτείνει την κ υ ρ ια ρ χία του στο βασίλειο της Β ουργουνδίας που θα προσαρτηθεί στη Γερμανία το 1032. Σ το νότο τέλος, εκμεταλλευόμενος την α ­ ναρχία που επικρατεί στην Ιταλία, επεμβαίνει στη χερσόνησο, στέφεται το 961 στο Μ ιλάνο βασιλιάς της Λ ομβαρδίας κ αι π α ντρ εύετα ι την τελευταία νόμιμη βασίλισσα του κράτους, την Α δελαΐδα, χήρα του Λ οθάριου Β Κ αλεσμένος να συνδράμει τον π ά π α Ιω άννη I B ' π ο υ επιθυμεί να απαλλαγεί από την κηδεμ ονία τη ς α ρ ισ το κ ρ α τία ς της Ρώ μης, ο Ό θ ω ν Α ' μ π α ίν ει στην πρω τεύουσα της χρισ τιανοσ ύνης της Δύσης και στέφεται σ τις 2 Φ εβρουάριου 962. Ε πανερχόμενος στην παράδοση π ου εγκαινιάστηκε από το ν Κ αρλομάγνο, π α ίρνει τον τίτλο του «αυτοκράτορα αυγούστου» κ α ι εκδίδει ένα έδικτο που

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

127

καθιστά τον όρκο πίσ της π ρ ο ς τον αυτοκράτορα απαραίτητη προϋπόθεση της ποντιφ ικής χειροτονίας. Στην πράξη η «Ρω μαϊκή» Α υτοκρατορία στην οποία βασιλεύει ο Σ άξονας δυνάστης περ ιο ρ ίζετα ι στη Γερμανία κ αι την Ιταλία. Ε π ι­ πλέον η χώ ρα αυτή, της ο π ο ία ς το νότιο τμήμα π αραμ ένει κάτω από βυζαντινή κυριαρχία, συνταράσσεται από τις στάσεις τω ν Ιταλών π ρ ιγ κ ίπ ω ν και τω ν π α ­ πώ ν. Θα χρειαστούν πολλές κ ά θο δο ι του αυτοκράτορα για να καταστεί κύριος της χώ ρας, να καταλάβει την Π ούλια κ α ι·τη ν Καλαβρία, να στέψει το γιο του Ό θω να Β ' συναυτοκράτορα κ α ι να εξασφαλίσει για λογαριασμό του το χέρι της π ρ ιγκίπ ισ σ α ς Θ εοφανώ ς, κόρης του Ρω μανού Β Ό τ α ν το 973 πεθαίνει, ο Ό θω ν Α ’ είναι αναμφισβήτητα ο ισχυρότερος ηγεμόνας της Ευρώπης, αλλά η Αγία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία στην ο π ο ία βασιλεύει παραμ ένει κατά βάση μια γερμανική αυτοκρατορία. Η νομιμότητα της αυτοκρατορίας αυτής στα μάτια τω ν συγχρόνων της -ή του­ λάχιστον η μέριμνα της νομιμοποίησής της εκ μέρους τω ν μελών του βασιλικού περιβάλλοντος που θέτουν τις ιδεολογικές βάσεις της εξουσίας κ α ι των βλέψεών της στο οικουμενικό im perium - στηρίζεται στο συμβολισμό της στέψης κ α ι σε μια πολιτική θεολογία που καθιστά το οθωνικό κράτος ένα κράτος ιερό, του οποίου ο ηγεμόνας αποτελείται από δύο πρόσω πα (όπως ο Χ ριστός έχει δύο φύσεις), τον αυτοκράτορα και τον πάπ α, όπου ο δεύτερος είναι υποταγμένος στον πρώτο. Σ ’ αυτή την ιδεολογική θεμελίωση της εξουσίας τω ν Ό θώνων προστίθεται η απεριό­ ριστη στήριξη που τους παρέχει μια εκκλησιαστική ιεραρχία απόλυτα υποταγμένη στον αυτοκράτορα, η υποστήριξη τω ν πόλεω ν καθώς και η κατοχή απέραντων γαιώ ν στις περιοχές του Ρήνου και του Μ άιν, στη Σαξονία, τη Φραγκονία, τη Λοραίνη, την Ιταλία και στα σλαβικά εδάφη που καταλήφθηκαν στην Ανατολή. Κατά τη βασιλεία του Ό θω να Β ' (973-983) κ α ι του Ό θω να Γ ' (996-1002) που χω ρίζονται από τη μακρά αντιβασιλεία της Θ εοφανώς, η αυτοκρατορία γνωρίζει σοβαρές δυσκολίες καθώ ς ο αυτοκράτορας δεν μπορεί συγχρόνως να καταστέλ­ λει τις εξεγέρσεις τω ν φεουδαρχών, να απω θεί τις επιθέσεις τω ν Σλάβων και τω ν Φ ράγκων και να διεκδικεί α π ό τους μουσουλμάνους κ α ι τους Βυζαντινούς τη νότια Ιταλία. Π ροκρίνοντας το «ιταλικό όραμα» και εκμεταλλευόμενος τη φιλία του Γερβέρτου ν τ ’ Ω ριγιάκ, που το 999 γίνεται π ά π α ς με το όνομα Σιλβέστρος Β ' (αλλά τον οποίο ο αυτοκράτορας δεν π α ύ ει να θεωρεί υφιστάμενό του), ο Ό θω ν Γ '- ο ο ποίος έχει λάβει από τη μητέρα του κλασική π α ιδ ε ία - πολλα πλα­ σιάζει τις εκστρατείες του στη χερσόνησο κ αι εγκαθιστά τελικά την πρωτεύουσά του στη Ρώμη, σε ένα ανάκτορο κτισμένο στο λόφο του Αβεντίνου. Περιβάλλεται από μια λαμπρή αυλή κ α ι υιοθετεί το ρω μαιοβυζαντινό τελετουργικό, φέροντας το ν π ορφ υρό μανδύα κ αι το χρυσό στέμμα, καθώ ς κ α ι τη χρυσή σφαίρα που συμβολίζει το οικουμενικό imperium. Θεωρώντας τον εαυτό του κληρονόμο του Κ ωνσταντίνου Α ' του Μ εγάλου κ αι συγχρόνως του Κ αρλομάγνου, οραματίζε­ ται μια αυτοκρατορία η ο π ο ία θα αποτελεί μια ομοσπονδία βασιλείων στην κο­ ρυφή κατά κάποιο τρόπο της φεουδαρχικής πυραμίδας, κ αι ενεργεί πρ ο ς αυτή την κατεύθυνση, ευνοώ ντας την εγκατάσταση εθνικών Εκκλησιών στην Πολωνία

Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΑΓΙΑ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Βόρεια Θάλασσα

Π Ο Λ Ω Ν ΙΑ

Μαγδκμβούργ·

ΔΟ ΥΚΑΤΟ ΤΗ Σ Φ Ρ Α ΓΚ Ο Ν ΙΛ Σ

ΔΟΥΚΑΤΟ

ΤΗΣ Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ ΤΗ Σ ΓΑΛΛΙΑΣ

Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ ΤΗ Σ Β Ο Η Μ ΙΑ Σ

Λ Ο Ρ Α ΙΝ Η Σ

ΔΟ Υ Κ Α ΤΟ

ΖΤΥΡΙΑ

Λ Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ ^ -

ΚΑΡΙΝ ΘΙΑ

ΤΗΣ

ΒΑ Σ ΙΛ ΕΙΟ ΤΗΣ

Ο Υ Γ Γ Α Ρ ΙΑ Σ

Β Ο Υ Ρ Γ Ο Υ Ν Δ ΙΑ Σ

ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΟ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

Μεσόγειος Θάλασσα

I V 1 .] Το βασίλοο κατά το

--------. Εκγερμανιοιιός

1____ I θάνατο ίο υ Ερρίκου Α ' ______ · τον 12. και 13·οιώνα (936) Κατακτήσεις του I ( a Βυζαντινή Ό θω να Α ' (936-973) t . J J Αι/τοκροτορίο

·:·£ ± Ι

□

ES3 W r ^ v o

□

Εκγερμσνιομός τον 1 1. αιώνα

Αγϊ'ρω μί'Α ιίτοκρατορίας γύρω σ το 980 1 στο τέλο ς του 1 1* οιώνα

200 χιλίόμ.

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ Ρ Ω Π Η

129

όπου ο Βολέσλαος Α ' λαμβάνει τον τίτλο του «αδελφού κ α ι συνεργάτη της αυ­ τοκρατορίας, φίλου του ρω μαϊκού λαού» καθώ ς και στην Ο υγγαρία όπου ο Στέ­ φανος Α ' δέχεται από τον αυτοκράτορα το βασιλικό στέμμα. Το όραμα αυτό δεν θα επιζήσει μετά το ν πρόω ρο θάνατο του Ό θω να Γ ' το 1002 που ακολουθείται τον επόμενο χρόνο από εκείνον του π ά π α Σιλβέστρου Β '. Τα προβλήματα της διαδοχής και η πίεση τω ν Σλάβων επαναφέρουν τους αυτοκράτορες στη Γερμανία, την καρδιά της εξουσίας τους, ενώ στα μέσα του 1ίου αιώ να αρχίζει η μακρά « Έ ριδα περί Περιβολής». Μ ετά τη βασιλεία του Ερρίκου Β ' του Α γίου (1002-1024), που αναγκάστηκε να δεχτεί την ανεξαρτησία της Π ο λω νία ς κ α ι την υποχώ ρηση του εχγερμανισμού ανατολικά από τον Έ λβα, καθώ ς κ α ι την απόσπαση του Κ ορράδου Β ' (1024-1039), ιδρυτή μ ιας νέας δυναστείας επονομαζόμενης «σάλιας» (η οπ οία στην π ρ α γμ α τικ ό τη τα είνα ι φ ρ αγκο νιανή) κ α ι του γιου του Ε ρρίκου Γ ' του Μ αύρου (1039-1056), ο Ερρίκος Δ ' οδηγείται σε σύγκρουση με την παπ;οσύνη. Στο μεσοδιάστημα μέχρι την ενηλικίωση του νεαρού ηγεμόνα (κατά το θάνατο του πατέρα του ήταν μόνο έξι χρονώ ν) κ α ι της αντιβασιλείας της μητέρας του Αγνής του Π ουατιέ, η παποσύνη βρέθηκε π ιο ελεύθερη να επιβάλει τις μεταρρυθμιστικές της τάσεις κ α ι οι καρ δινά λιο ι της Ρώμης μπόρεσαν να εκλέξουν π;οντίφικες οπαδούς της πλήρους ανεξαρτησίας της Α γίας Έ δ ρ α ς από τον αυτο­ κράτορα: τον Στέφανο θ ' το 1057, κ α τό π ιν τον Ν ικόλαο Β ' (1059-1061). Το 1073 ανέρχεται στο θρόνο του Αγίου Πέτρου ο μοναχός Χ ίλντεμπραντ, που ήδη συ­ ναντήσαμε, κατηγορηματικά ο π α δ ό ς της πνευματικής μεταρρύθμισης του κλή­ ρου κ α ι τω ν π ο ντιφ ικ ώ ν π;ρωτείων. Ο Ε ρρίκος Δ ' ήταν τότε 23 ετών: στην προσπάθειά του να αποχαταστήσει την αυθεντία του αυτοκρατορικού στέμματος, α ­ ντιδρά εξαιρετικά έντονα όταν δύο χρ ό νια αργότερα ο π ά π α ς Γρηγόριος Ζ ' δη­ μοσιεύει ένα διάταγμα π ου απαγορεύει την περιβολή κοσμικώ ν, αφ ού προηγου­ μένως έχει πετύχει να αναγνω ριστεί από μια σύνοδο η αρχή της π οντιφ ικής θεο­ κρατίας και έχει αποστείλει λεγάτους στη Γερμανία να καθαιρέσουν τους ένο­ χους σιμω νίας κληρικούς. Α ρχίζει τότε ένας ατελείω τος αγώ νας ανάμεσα στις δύο εξουσίες, την κ ο­ σμική και την πνευματική, ό π ο υ ο κάθε α ντίπ α λο ς παλεύει για την καθιέρωση της δικής του αντίληψ ης περί χρισ τιανικ ής αυτοκρα τορίας αναζητώ ντας συμ­ μάχους στους π ρ ίγκ ιπ ες, τους επισ κόπους και τις πόλεις, τόσο στη Γερμανία ό ­ σο κ αι στην Ιτα λία . Η π ρ ώ τη φάση δεν ήταν ευνοϊκή γ ια τον αυτοκράτορα. Α πειλούμενος με αφορισμό από τον Γρηγόριο Ζ ' επειδή συνεχίζει να διαθέτει κατά την επιθυμία του τις χηρεύουσες επισκοπές, α ντεπιτίθεται π ετυχαίνοντας την καθαίρεση του π ά π α από μια σύνοδο Γερμανών επισκόπω ν. Α φορισμένος και καθαιρεμένος με τη σειρά το υ από τον π ά π α που διέταξε την ακύρωση του όρκου πίστης π ο υ είχαν δώσει ο ι υπήκοοί του, ο αυτοκράτορας βρίσκεται α ν τι­ μέτω πος με μια μαζική εξέγερση τω ν Γερμανών φ εουδαρχώ ν και αναγκάζεται να ταπεινω θεί ζητώ ντας άφεση απ;ό τον Γρηγόριο Ζ '. Τον Ιανουάριο του 1077 κ ατα φ εύγει σ τον π ύ ρ γο της Κ ανόσ α στην Ε μ ίλ ια , ιδιοκτη σ ία της κόμισσας

130

ΑΠ Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Μ ατθίλδης της Τοσκάνης, όπου ο π ά π α ς τον αφήνει να περιμένει τρε·ις μέρες κ αι τρεις νύχτες με την περιβολή της μετανοίας κ α ι με τα π ό δ ια γυμνά μέσα στο χιό νι, προτού του δώσει άφεση αμαρτιώ ν κ α ι το ν δεχτεί «απαλλαγμένο α ­ π ό τις αλυσίδες του αναθέματος με τη βοήθεια της μετάληψης». Π α ρ ’ όλα αυτά ο Ε ρρίκος Δ ' δεν θα αργήσει να π ά ρ ει την εκδίκησή του. Πρώτα στη Γερμανία, όπου ο ι στασιαστές φεουδάρχες είχαν εκλέξει άλλο βασι­ λιά, τον δούκα της Σουηβίας Ροδόλφο, του οποίου ο στρατός ηττάται α π ό τον αυτοκράτορα. Κ ατόπιν στην Ιταλία, όπου η σύγκρουση γνω ρίζει πολλές αναθερ­ μάνσεις. Α φορισμένος και π ά λ ι από τον Γρηγόριο Ζ ', ο Ερρίκος Δ ' πετυχαίνει το 1080 την καθαίρεσή του από μια πιστή του σύνοδο, η οπ οία εκλέγει στη θέση του τον επίσκοπο της Ραβέννας Γιβέρτο με το όνομα Κλήμης Γ Το 1084 κατε­ βαίνει στην ιταλική χερσόνησο, καταφ έρνει να καταλάβει τη Ρώμη, εγκαθιστά τον αντίπ α π α -ό π ω ς ονομάζονται όσοι διεκδίκησαν τον πα πικ ό τίτλο χω ρ ίς να αναγνωριστούν από την εκκλησιαστική παράδοση- και δέχεται από τα χέρια του το αυτοκρατορικό στέμμα. Ο Γρηγόριος Ζ ', έγκλειστος στον πύργο του Σ α ν τ ’ Αντζελο, ελευθερώνεται από τον Νορμανδό αρχηγό Ροβέρτο Γυϊσκάρδο κ α ι αυτοεξορίζεται στο Σ αλέρνο ό π ο υ π εθ α ίνει ηττημένος κ α ι π ικ ρ α μ ένος το 1085. Ωστόσο το 1094, ένας από τους διαδόχους του Γρηγορίου Ζ ', ο Ουρβανός Β ' (1088-1089), κατορθώ νει να επανέλθει στη Ρώμη ενώ ο Ε ρρίκος Δ ' επιστρέφει στη Γερμανία όπου σύντομα θα αναγκασθεί να αντιμετω πίσει μια νέα εξέγερση τω ν ευγενών, υποστηριζόμενη από τους γρηγοριανούς επισκόπους και καθοδη­ γούμενη, αυτή τη φορά, από τον ίδιο του το γιο, τον π ρ ίγκιπ α Ερρίκο. Ό τα ν ο μεταμελημένος της Κανόσα πεθαίνει το 1106, έχοντας προηγουμένως παραιτηθεί υπέρ του γω υ του, η ήττα του αυτοκράτορα μοιάζει οριστική. Ο ι με­ γάλοι φεουδάρχες ορίζουν τη Γερμανία ενώ οι Γερμανοί βαρώνοι έχουν αποκλει­ στεί από τη σταυροφορία που κηρύσσεται από τον Ουρβανό Β '. Στην Ιταλία ο πά π α ς καταφέρνει να συγκροτήσει εναντίον τω ν «Γιβελίνων», τω ν οπαδώ ν δηλα­ δή του αυτοκράτορα, ένα συνασπισμό τω ν πόλεω ν του βορρά, τη Λομβαρδική Ένωση, π ου συμμαχεί με τους δούκες της Β αβαρίας, τους Βελφ (εξ ου η ονομα­ σία «Γουέλφοι» π ου δόθηκε στους οπαδούς του πάπα). Ο θάνατος του Κλήμη Γ ' (1110) έθεσε τέλος στο σχίσμα κ αι ο νέος ποντίφ ικας Πασχάλης Β ' επέφερε βελ­ τιώσεις στο κανονικό δίκαιο σχετικά με τις περιβολές. Ωστόσο η διαμάχη δεν α ρ ­ γεί να αναζωπυρωθεί. Μετά την αποκατάσταση τω ν πραγμάτω ν στη Γερμανία, ο Ερρίκος Ε ' (1106-1125) εκδηλώνει την ίδια αδιαλλαξία με τον πατέρα του, δ ιο ρ ί­ ζοντας τους επισκόπους κατά την επιθυμία του και χρίζοντάς τους με την ποιμαντορική ράβδο και τον δακτύλιο. Ο πόλεμος ξαναρχίζει λοιπόν ενώ νίκες κ αι α ­ ποτυχίες συσσωρεύονται στο κάθε στρατόπεδο. Ο Πασχάλης Β ', φυλακισμένος κάποια στιγμή από τον Ε ρρίκο Ε ' σε έναν πύργο τω ν περιχώ ρω ν της Ρώμης, υ ­ ποχρεώ νεται να στέψει τον αυτοκράτορα στη Ρώμη (1111) και να νομιμοποιήσει την περιβολή κοσμικών. Το επόμενο έτος υπαναχω ρεί, βασιζόμενος στις διαμαρ­ τυρίες της πλειονότητας τω ν επισκόπω ν και αβάδων της Δύσης, καί στη συνέχεια αφορίζει τον Ερρίκο Ε ' το 1115. Το 1118ο αυτοκράτορας πυροδοτεί ένα νέο σχί­

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

131

σμα αντιπαραθέτοντας στον διάδοχο του Πασχάλη Β ' (τον Γελάσιο Α ') ένα νέο αντίπαπα: τον Γρηγόριο Η Τελικά, έχοντας εγκαταλειφθεί για μία ακόμη φ ο ­ ρά από πολλούς από τους πιστούς του ευγενείς κ αι επισκόπους καί κλονισμένος από την εξέγερση τω ν βαρώνων της Κ άτω Αοραίνης κ αι της Σαξονίας, από τους στρατούς τω ν ο π ο ίω ν τελικώ ς ηττάται, ο αυτοκράτορας αναγκάζεται να δ ια ­ πραγματευτεί με τον π άπ α Κάλλιστο Β ' το Κ ονκορδάτο τής Βορμς (1122). O l ε­ πίσκοποι θα εκλέγονται στο εξής ελεύθερα, παρουσία όμως του ηγεμόνα και με τη δυνατότητα διαιτησίας εκ μέρους του μητροπολίτη. Ό σο για την περιβολή, κύ­ ριο αντικείμενο της αντιδικίας, αυτή παρέχεται από τον πά π α ως προς το πνευ­ ματικό της μέρος (με την παράδοση της ποιμαντορικής ράβδου και του δακτυλί­ ου), ενώ ο ηγεμόνας διατηρεί για λογαριασμό του την παραχώρηση τω ν κοσμι­ κών αγαθών της επισκοπής (δίνοντας το σκήπτρο). Ο συμβιβασμός της Βορμς έθεσε μόνο προσω ρινά τέλος στον «πόλεμο μετα­ ξύ ιεροσύνης κ α ι αυτοκρα τορίας». Ε π ί τρ ιά ντα χρ ό νια π ερ ίπ ο υ η Γερμανία γνωρίζει σοβαρές αναταραχές, π ου οφ είλονται στη σύγκρουση τω ν δύο α ντίπ α ­ λων π ατριώ ν που φ ιλονικούν για τον π ο λύ εξασθενημένο πλέον βασιλικό θρό­ νο: στους γουέλφους, οπ αδο ύς όπω ς είδαμε τω ν Βελφ της Βαβαρίας, αντιπαρατίθενται οι γιβελίνοι (από το Β άινμπλινγκεν, ονομασία του πύργου π ο υ ανήκε στην αντίπαλη οικογένεια Χ όενσταουφεν). To 1152 ο ι Γερμανοί πρ ίγκιπ ες που επιθυμούν την ειρήνη εκλέγουν τον Φ ρειδερίκο Α ' Βαρβαρόσα, ένα Χ όενσταου­ φεν, ο ο π ο ίο ς από την πλευρά της μητέρας του συγγενεύει με την οικογένεια τω ν Βελφ. Ο νέος Γερμανός ηγεμόνας είναι μια εξαιρετική προσω πικότητα: ιδιαίτε­ ρα ευφυής, είναι επίσης ένας γενναίος ιππότης, μεγαλόψυχος και πολύ ευσεβής, ο ο ποίος δεν διστάζει να διακινδυνεύσει τη ζωή του κ α ι ο ο π ο ίο ς στις σταυρο­ φορίες (μετέχει στη δεύτερη και πεθαίνει στην τρίτη) βρίσκει ένα μέσο να φτάσει το επίπεδο τω ν μεγάλων αυτοκρατόρω ν της pax romana. Α πό την αρχή της βασιλείας του, ο Φ ρειδερίκος Α ' καταστέλλει με ενεργητι­ κότητα κάθε στασιαστική απόπειρα τω ν μεγάλων ευγενών. Με τη συμβουλή και συνδρομή του καγκελάριου Ραϊνάλδου του Ντάσελ διακηρύσσει τη βούλησή του να αποκαταστήσει την Α γία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία, να την καταστήσει ένα ορ ­ γανωμένο κ α ι ενιαίο κράτος στο ο π ο ίο ανήκε δικαιω ματικά η «κυριαρχία του κόσμου» (dominium mundi). Με δυο λόγια ο νέος αυτοκράτορας επιθυμεί να επα­ νασυνδεθεί με την παράδοση που εγκαινιάστηκε από τους Ρω μαίους αυγούστους και επανέφερε ο Κ αρλομάγνος τον οποίο ο Φρειδερίκος αγιοποιεί το 1165 δια του αντίπ α π α Πασχάλη Γ '. Αυτή η φ ιλοδοξία τον οδηγεί αναπόφευκτα σε σύ­ γκρουση με τη Ρώμη δεδομένου ότι, μην ανεχόμενος στα κράτη του καμιά εξουσία υπεράνω της δικής του, παρεμβαίνει στις επισκοπικές εκλογές και αρνείται ορ ι­ σμένες υποψηφιότητες. Τον οδηγεί επίσης στην κατάπνιξη της τάσης για ανεξαρ­ τησία που αναπτύσσουν ο ι ιταλικές πόλεις, στη συντριβή της κοινοτικής εξου­ σίας που εδραιώθηκε όπου απούσιαζαν ισχυρές φεουδαρχικές δομές, καθώς και του νορμανδικού βασιλείου που ο καταχτητής της Α πουλίας κ α ι της Καλαβρίας κόμης της Σικελίας Ρογήρος Β ' κατάφερε να αναγνωριστεί από τον πάπα.

132

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η

Το 1154 ο Φρειδερίκος Α ' Βαρβαρόσα μπαίνει στη Ιταλία, μάχεται.εναντίον τω ν πολιτοφυλακώ ν τω ν πόλεω ν κ αι καταλαμβάνει τη Ρώμη όπου ο τα ρα χοπ οι­ ός και μεταρρυθμιστής Α ρνόλδος της Μ πρέσα έχει εγκαταστήσει ένα είδος ανα­ β ίω σ ης της Ρ ω μ α ϊκ ή ς Δ η μ ο κ ρ α τ ία ς , με σ ύγκλητο, δ η μ α ρ χία κ α ι μ ία τάξη ιπ π έ ω ν 4, καθεστώς μέσω του οποίου αποπειράται να επαναφέρει τις πολιτικές ελευθερίες κ α ι να μεταρρυθμίσει τον κλήρο. To 1155 ο Βαρβαρόσα δέχεται το αυ­ τοκρατορικό στέμμα από τα χέρια του π ά π α Α δριανού Δ ', ενώ ο Αρνόλδος της Μ πρέσα θανατώνεται και παρ α δίδετα ι στην πυρά. Μ όλις όμως π αίρνει το δρό­ μο της επιστροφής οι αστικοί πληθυσμοί επαναστατούν στο πέρασμά του κ α ι το Μ ιλάνο, ψυχή της αντίστασης, συμμαχεί με τον π ά π α κ α ι τον βασιλιά της Σικε­ λίας Γουλιέλμο Α ' το ν Κακό. Τον επόμενο χρόνο ο Βαρβαρόσα διασχίζει ξανά τις Αλπεις. Το 1158 επαναπροβάλλει στη δίαιτα·15 της Ρονκάλια τα αυτοκρατορικό δικαιώ ματά του με τη βοήθεια νομικών της Μ πολόνια, ο ι οπ ο ίο ι αντλούν α π ό αρχές και κείμενα του ρω μαϊκού δικαίου το υλικό π ο υ ο αυτοκράτορας χρειάζεται για να του αναγνω ­ ριστεί η απόλυτη εξουσία. Μ έθοδος που υιοθετείται αμέσως από τους α ν τιπ ά ­ λους του στην προσπάθειά τους να νομιμοποιήσουν, με τη σειρά τους, τα δικαι­ ώ ματα του π ά π α κ αι τω ν ιταλικώ ν πόλεων. Η βασιλική εξουσία στην Ιτα λία α­ ναδιοργανώ νεται από μια ομάδα Γερμανών κληρικώ ν κάτω α π ό τη διεύθυνση του Ρ αϊνά λδου του Ντάσελ. Μ ετά α π ’ αυτό ο Φ ρειδερίκος Α ' ξεκινά μια σειρά εκστρατειών για να υποτάξει τις πόλεις που δυστροπούν, η ο π ο ία ολοκληρώνε­ ται το 1162 με την κατάληψη του Μ ιλάνου που ισοπεδώνεται, ενώ οι κάτοικοί του εκτοπίζονται. Τέλος π ρ ο β α ίνει στην εκλογή τω ν α ν τίπ α π ω ν Β ίκτω ρα Δ ' (1159-1164) και κατόπιν Π ασχάλη Γ ' (1164-1168), ενώ ο επίσημα αναγνωρισμέ­ νος α π ’ όλο τον χρισ τιανικό κόσμο π ο ντίφ ικ α ς καταφεύγει στη Γαλλία έναντι του εκλεγμένου το 1159 π ά π α Α λεξάνδρου Γ ' (δηλαδή του νομομαθούς Ρολάνδου Μ παντινέλι). Α ναλαμβάνοντας την ευθύνη ενός νέου σχίσματος ο Βαρβαρόσα όρθωσε ε­ να ντίο ν του την πλειονότητα τω ν ιταλικώ ν πόλεων. Από το 1165 ο π ά π α ς Αλέ­ ξανδρος Γ ' έχει επιστρέψει στη Ρώμη. Δύο χρ όνια αργότερα ο ι γουελφικές π ό ­ λεις συνενώ νονται κ αι συγκροτούν μια λομβαρδική ένωση η οποία , συμμαχώ ­ ντας με τον π ά π α , τη Βενετία κ αι τους Ν ορμανδούς της Σικελίας, εκστρατεύει εναντίον του Χ όενσταουφεν, ο στρατός του οπ οίου ηττάτα ι κ α ι αποδεκατίζεται από επιδημία ελονοσίας. Ό τα ν το 1174 ο Φ ρειδερίκος Α ' Βαρβαρόσα ξαναγυρίζει στην ιταλική χερσόνησο υφ ίσ τατα ι μια σειρά από αποτυχίες, με επιστέγα­ σμα τη συντριπτική ήττα του Λ ενιάνο (1176). Η ειρήνη π ο υ υπογρά φ ετα ι στη Βενετία το 1177 τερματίζει το σχίσμα, καθώ ς ο αυτοκράτορας αναγκάζεται να υποκλιθεί μέχρι το έδαφος μ προστά στον π ά π α Αλέξανδρο Γ ', από τον οποίο δέχεται σε αντάλλαγμα τον ασπασμό της ειρήνης. Το π α ιχ νίδ ι ωστόσο δεν έχει κριθεί. Έ χο ντα ς επανειλημμένως χρησιμοποιή­ σει τη δύναμη τω ν όπλω ν, ο αυτοκράτορας αλλάζει τακτική και καταφεύγει στη διπλω ματία. Σ υμφ ιλιώ νεται με τις λομβαρδικές πόλεις αναγνω ρίζοντας την αυ­

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

133

τονομία τους με την ειρήνη της Κ ω νσταντίας (1183) κ α ι κ α τό π ιν αποκαθιστώ και π ά λ ι την εξουσία του σ ’ όλα τα γερμανικά μεγάλα δουκάτα. Τέλος, παντρεύ­ ει το γιο του, τον μελλοντικό Ερρίκο Σ Τ ', με μια Ιταλίδα πριγκίπισσα, επίδοξη κληρονόμο του θρόνου τω ν Ν ορμανδώ ν βασιλιάδω ν. Έ τσ ι, αν η απόπειρα καθυπόταξης της βόρειας Ιταλίας απέτυχε στις βασικές γραμμές της, η αυτοκρατορι­ κή εξουσία δεν είναι κατά κανένα τρόπο πλήρω ς απούσα: αποκτά μάλιστα κάποια υπόσταση στην Τοσκάνη, στο δουκάτο του Σπολέτο κ α ι στη μαρκιωνία της Ανκόνα. Ο π ά π α ς είναι τελείως απομονω μένος. Τούτο με τίμημα αναμφίβολα μια κάμψη της ισχύος τού αυτοκράτορα στην ίδια τη Γερμανία όπου ο Φ ρειδερί­ κος αναγκάζεται να εξαγοράσει από τους υποτελείς του την ειρήνη κ α ι την α π ο ­ στολή ένοπλω ν αποσπασμάτω ν έναντι επαχθώ ν παραχω ρήσεω ν. Τη στιγμή που αναχω ρεί για την Γ ' Σ ταυροφ ορία, η εξουσία του φ αίνεται μακροπρόθεσμα να απειλείται, τόσο στη Γερμανία όπου εκείνη τω ν π ρ ιγκίπ ω ν εδραιώνεται όλο και περισσότερο όσο κ α ι στην Ιταλία (αλλά κ α ι τη Γερμανία) όπου επίσης όλο και περισσότερο εδραιώνεται η αυτονομία τω ν εμπορικών πόλεων. Ο Φ ρειδερίκος Α ' Βαρβαρόσα δεν θα έχει τον καιρό να διαπιστώ σει κατά πόσο το τεράστιο κ ύ ­ ρος π ου προσδοκά να αποκομίσει από την εκστρατεία στους Α γίους Τ όπους θα του επιτρέψει να περιορίσει τις κεντρόφυγες δυνάμεις. Επικεφαλής του στρατού των σταυροφόρω ν π νίγεται στις 10-Ιουνίου 1190 κ α θ’ οδόν π ρ ος την Ιερουσα­ λήμ διαβαίνοντας έναν ποταμό στην Κ ιλικία της Μ ικράς Ασίας. Ο γιος και δ ιά δο χό ς του Ε ρρίκος Σ Τ ' ο Αυστηρός δρέπει τους κ α ρ πούς της επιτήδειας π ο λιτικ ή ς που άσκησε ο Βαρβαρόσα στα τέλη της βασιλείας του, κ α ­ θώς κ α ι εκείνους π ο υ απέδωσε η χαρισματική προσω πικότητα του πατέρα του, ο ο π ο ίο ς σχεδόν αμέσως ανακηρύχθηκε μυθικός ήρω ας από τη λαϊκή μούσα, ε­ στεμμένος στη Ρώμη ο Ε ρρίκος Σ Τ ', αφού πρώ τα κατατρόπω σε τους οπαδούς του, π α ρ α χω ρ εί σε ένδειξη ειρήνευσης μέρος τω ν εδαφ ώ ν του στον γουέλφο δούκα της Σ αξονίας Ε ρρίκο Γ ' τον Λ έοντα στον οποίο ο Βαρβαρόσα είχε επ ι­ στρέφει τη Βαβαρία ενώ εκείνος επεξέτεινε την εδαφική του κ υριαρχία στα α­ νατολικά της Σ α ξο νία ς κ α ι του δουκάτου του Μ πράουνσβαϊχ. Στη συνέχεια ό­ μως ο Ε ρρίκος Γ ' είχε εγκαταλείψ ει τον αυτοκράτορα κατά την πολιορκία της Α λεσάντρια (οχυρωμένης πόλης της Λ ομβαρδίας, κτισμένης α π ό τη Λομβαρόική Έ νω ση γ ια να φ ράξει το δρόμο στις σ τρατιές του αυτοκράτορα, η οπ ο ία ο ­ νομάστηκε έτσι π ρ ο ς τιμήν το υ π ά π α Α λεξάνδρου Γ '). Κ ατόπιν ο Ε ρρίκος Σ Τ ' α π ο φ α σ ίζει με τη σειρά του να αποκατασ τήσει το αυτοκρ α τορ ικ ό καθεστώ ς στην Ιταλία. Σ ύμμ αχος της Π ίζας κ αι της Γένοβας, ο ι στόλοι τω ν οπ οίω ν είναι α π αρα ίτη τοι για την επιτυ χία του εγχειρήματος, νικά τον Ταγκρέδο του Λέτσε, νόθο γιο του βασιλιά της Σ ικελίας Γουλιέλμου Β ' του Αγαθού κ αι σφετεριστή του θρόνου με τη συνενοχή του π ά π α Κλήμη Γ ', και καταλαμβάνει τη Σικελία. Ε πανερχόμενος στην π ο λιτικ ή του πατέρα του, προβάλλει κ ι αυτός το δ ικ α ίω ­ μά του στην «κυριαρχία του κόσμου» (dominium mundi) και π ρ οσπαθεί να λά­ βει α π ό τους ηγεμόνες της Δύσης όρκο υ π οτέλεια ς. Ο βα σ ιλ ιά ς της Κ ύπρου σ υμ μορφ ώ νεται, αλλά ούτε ο Ρ ιχά ρ δ ο ς Α ' ο Λ εοντόκαρδος, το ν ο π ο ίο έχει

134

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

συλλάβει στην Αυστρία κατά την επιστροφή του από την Γ ' Σταυροφορία, ούτε ο βασιλιάς της Γαλλίας Φ ίλιπ π ο ς Β ' Α ύγουστος π είθονται. Ο θάνατός τσυ το 1197, τη στιγμή που ετοιμαζόταν να αναχω ρήσει για τους Α γίους Τ όπους επ ι­ θυμώ ντας να ανακαταλάβει την Ιερουσαλήμ κ α ι να εγκαταστήσει την οικουμ ε­ νική μοναρχία, αφήνει μια αυτοκρατορία φ αινομενικά ανασυγκροτημένη κ α ι ι­ σχυρή, μια παποσύνη απομονω μένη, μ ια Ιταλία π ροσ ω ρινά ειρηνευμένη. Αλλά ο δ ιά δοχος του θρόνου Φ ρειδερίκος-Ρογήρος, ο μετέπειτα Φ ρειδερίκος Β ' Χόενσταουφεν, δεν είναι πα ρ ά τρ ιώ ν χρ ο νώ ν κ αι επί π ερ ίπ ου δεκαπέντε έτη τα ε­ δάφη που κληρονόμησε συγκλονίζονται από εξεγέρσεις κ α ι από την αναρχία. Τελικά ο Φ ρειδερίκος Β ' θα επιβληθεί το 1216, αλλά κάτω από την εξουσία του θα αναδυθεί μια τελείω ς διαφορετική αντίληψη της αυτοκρατορίας με άξονα τη Μεσόγειο και την Ιταλία.

Η Φ ΕΟ Υ ΔΑ ΡΧ ΙΚ Η Μ ΟΝΑΡΧΙΑ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ νόσω η Α γία Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία, πρώ τη δύναμη στη Δύση τον l l o και 12ο αιώ να, εξαντλείται στον αγώνα εναντίον της παποσύνης και στο κυνήγι του ιταλικού οράματος, δύο κράτη, η Γαλλία και η Α γγλία, αναδύονται σιγά σι­ γά από τα ερείπια της π α λ α ιά ς καρολίγγειας αυτοκρατορίας, προτού εμπλακούν σε έναν πόλεμο που θα τα φέρει αντιμέτω πα επί εκατό και πλέον χρόνια. Μετά το θάνατο του Καρόλου Β ' του Φαλακρού, το βασίλειο των Δ υτικώ ν Φράγκων, που θα γίνει το βασίλειο της Γαλλίας και που χονδρικά περιλαμβάνει τις χώρες δυτικά του Μεύση, του Σον κ αι του Ροδανού, είχε επιλέξει ως βασιλιά όχι έναν Καρολίδη αλλά τον κόμητα Εντ, που είχε διακριθεί το 885 στο Παρίσι, στον αγώνα εναντίον τω ν Νορμανδών. Επί έναν αιώνα οι διάδοχοί του και εκεί­ νοι του Καρολίδη Κ αρόλου Β ' του Φ αλακρού εναλλάσσονται στο θρόνο της Γαλ­ λίας μέχρι τη στιγμή π ο υ το 987 το στέμμα περνά οριστικά στους πραπους στο πρόσωπο του Ούγου Α ' Κ απέτου -γιο υ του δούκα τω ν Φράγκων Ούγου του Μεγά λο υ - ο οποίος υποστηρίχθηκε από τον κλήρο και ιδίως από τον αρχιεπίσκοπο της Ρενς Αδαλβέρτο και τον γραμματέα του Ζερμπέρ. Ο Ούγος ανακηρύσσεται βασιλιάς στη Νουαγιόν την 1η Ιουνίου και χρίζεται στη Ρενς δυο μέρες αργότερα. Τον ll o αιώ να το βασίλειο της Γαλλίας είναι ακόμη ένα εύθραυστο ο ικ ο δ ό ­ μημα, χω ρίς καμιά συνοχή. Δύο τελείω ς διαφορετικές κουλτούρες αντιπα ρα τίθενται εκατέρω θεν μιας υποθετικής δια χω ρ ισ τικ ή ς γραμμής π ο υ ξεκ ινά από τον ποταμό Ζ ιρόντ, στα ανατολικά, κ α ι φθάνει στις βόρειες Α λπεις. Στο βορ­ ρά, όπου τα ήθη παραμ ένουν τραχιά κ α ι η φ εουδαρχία είναι π ανταχού π α ρ ο ύ ­ σα, μιλούν τη γλώσσα του ό ιλ και στα δικαστήρια εφαρμόζονται κανόνες μετα­ βιβαζόμενοι πρ ο φ ο ρικ ά και προερχόμ ενοι από τα γερμανικά έθιμα. Στο νότο, χώ ρα της γλώσσας του οκ, οι αναμνήσεις της ρω μ αϊκής αρχαιότητας είνα ι π ο ­ λύ ζωηρότερες. Εκεί οι πόλεις είναι περισσότερες και η ζωή π ιο εκλεπτυσμένη, και αντίσ τοιχα η επιρροή του Κ απετίδη ηγεμόνα είναι πολύ ασθενής. Αλλωστε,

Ε

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

135

παντού στο βασίλειο, είνα ι αναγκασμένος να λαμβάνει υπόψ η του τους μεγά­ λους φεουδάρχες, τους δούκες της Β ουργουνδίας, της Α κουιτανίας, της Βρετά­ νης, της Ν ορμανδίας, το υ ς κομήτες της Φ λάνδρας, της Κ ομπα νία ς, του Μ αιν, της Α νδεγαυίας, του Β ερμαντουά, κ.ά. η εξουσία τω ν οποίω ν είνα ι συχνά μεγα­ λύτερη από τη δική του. Στην αρχή ο βασιλιάς δυσκολεύεται να επιβληθεί ακόμη και στο δικό του φέουδο, τα βασιλικά πλέον εδάφη π ου εκτείνονται στα περίχω ρα της Ορλεάνης και του Π αρισιού. Α σφαλείς στους π ύ ρ γο υ ς τους, οι χω ροδεσπότες του Μονλερύ, του Μ ονφόρ, του Κ ουσύ, συμπεριφ έρονται σαν π ρ αγμ ατικ οί ληστές, ζητώ ­ ντας λύτρα από τους τα ξιδιώ τες, σ κορπίζοντας το φόβο στους χω ρικούς και τον κλήρο κ α ι παρενοχλώ ντα ς κατά καιρούς ακόμη και τις μετακινήσεις του βασιλιά και της «αυλής» του (υπηρέτες κ α ι πολεμιστές). Στην πράξη ο Καπετίδης βασιλιάς την εποχή εκείνη δεν έχει ακόμη σταθερή πρωτεύουσα. Προκειμένου να συντηρήσει το περιβάλλον του, είνα ι αναγκασμένος να περ ιπ λα νιέτα ι α­ πό τον ένα πύργο στον άλλο μέχρι να εξαντληθούν τα π ρ ο ϊό ν τα π ο υ παίρνει α­ πό τους χω ρικούς. Ο Ο ύγος Α ' Κ απέτος πεθαίνει το 996 και οι π ρ ώ το ι διά δοχοί του, Ροβέρτος Β ' ο Ευσεβής (996-1030), Ε ρρίκος Α ' (1031-1060) κ α ι Φ ίλιππος Α ' (1060-1108), συνεχίζουν να έχουν έναν πολύ περιορισμένο ρόλο σε σύγκριση με ορισμένους μεγάλους φεουδάρχες του βασιλείου, ορισμένοι εκ τω ν οποίω ν κ α ι για συγκεκρι­ μένες γαίες τους είναι ταυτοχρόνω ς υποτελείς της Αγίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατο­ ρίας. Ωστόσο οι Κ απετίδες ηγεμόνες έχουν κ ά π οια πλεονεκτήματα που φροντί­ ζουν να εκμεταλλευτούν: τον πλούτο τω ν εδαφών της Ιλ-ντε-Φρανς π ου βρίσκο­ νται στην καρδιά τω ν βασιλικών γαιώ ν, μακρόχρονες βασιλείες π ο υ τους επιτρέ­ πουν να εξασφαλίζουν τη διαδοχή τους επιβάλλοντας την εκλογή τω ν πρω τότο­ κων γιω ν το υ ς από το υ ς μεγάλους χω ροδεσπότες όσο ακόμη βρίσκονται στη ζωή, δικαίω μα επέμβασης στις υποθέσεις τω ν υποτελώ ν τους σε εφαρμογή της δικαστικής εξουσίας π ο υ τους παρέχει η θέση τού ανώτατου άρχοντα κ.ά. Σύ­ ντομα η αρχή της εκλογής του βασιλιά από τους μεγάλους φεουδάρχες και τους αρχιερείς του βασιλείου γίνεται θεωρητική, δεδομένου ότι σιγά σιγά οι Κ απετί­ δες κάνουν αποδεκτή την αρχή της κληρονομικής διαδοχής του στέμματος από τα μέλη της οικογένειάς τους. Η δε τελετή της στέψης, στη διάρκεια της οποία ς ο μόλις εστεμμένος πα ίρνει από τα χέρια του αρχιεπισκόπου της Ρενς το «βασιλι­ κό χρίσμα», τον καθιστά «εκλεκτό του Θεού» και του προσδίδει τεράστιο κύρος. Οι κληρικοί του περιβάλλοντός του, ο αβάς του Συλύ-συρ-Λουάρ Αμπόν και κυ­ ρίως ο αβάς του Σ αιν-Ν τενί Συζέρ, επω φελούνται από το κύρος αυτό για να θέ­ σουν τις πρώ τες βάσεις μιας θεω ρίας για μια βασιλική εξουσία κυρίαρχη και α­ νεξάρτητη από την Α γία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία. Τον 12ο αιώ να δύο ηγεμόνες θα αυξήσουν την ισχύ και την εξουσία της γαλ­ λικής μοναρχίας. Ο Λ ουδοβίκος Σ Τ ' ο Π αχύς (1 108-1137) περνά το μεγαλύτερο μέρος της βασιλείας του αγω νιζόμενος εναντίον τω ν χωροδεσποτών-ληστών της Ιλ-ντε-Φρανς κ α ι τω ν π εριοχώ ν π ου γειτονεύουν με τα βασιλικά εδάφη, ισοπε­

136

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ 0 Κ Ρ Α Τ 0 Ρ 5 Α ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

δώ νοντας τους πύργους τους (για παράδειγμα αυτόν του Μονλερύ) και επαναφέροντάς τους, με μεγάλη δυσκολία, στην υπακοή κ α ι την τήρηση τω ν κανόνω ν ειρήνης. Υ ποστηριζόμενος από τον κλήρο υπ ό την καθοδήγηση του φίλου του α ­ βά του Χαιν-Ντενί Συζέρ, ο ο π ο ίο ς διοικεί με φρόνηση τις βασιλικές γαίες, α π ο ­ κτά αρκετό κύρος ώστε οι ισχυροί υποτελείς να ταχθούν υπό τη σημαία του όταν το 1124 ο Ερρίκος Δ ' της Α γίας Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας, εξοργισμένος α π ό τη στήριξη π ου ο Λουδοβίκος Σ Τ ' είχε παράσχει στον πάπα, πίστεψε ό τι μπορούσε να εισβάλει στην Κ αμπανία για να αναγκαστεί κ α τόπ ιν να υποχωρήσει π ρ ο της γενικής αντεπίθεσης τω ν βαρώνων. Ο διάδοχός του Λ ουδοβίκος Ζ ' ο Νεότερος (1137-1180) ακολουθεί παρόμοια πολιτική με τη βοήθεια του Συζέ κ αι υπ οσ τηρί­ ζει εναντίον τω ν χω ροδεσποτώ ν τους χω ρικούς που επιθυμούν να διαφ ύγουν α­ π ό τη δουλοπαροικία και τους αστούς τω ν πόλεων ο ι οπ ο ίο ι συμμετέχουν στο κοινοτικό κίνημα. Ο γάμος του με την Ελεονόρα, κόρη του δούκα της Α κουιτανία ς κ α ι κληρονόμο του τεράστιου αυτού δουκάτου, θα εξασφάλιζε στο στέμμα τω ν Κ απετιδώ ν την επέκταση τω ν βασιλικών εδαφών ώς τα Πυρηναία. Για να γίνει αυτό θα έπρεπε το ζεύγος να αποκτήσει ένα γιο για να κληρονομήσει τα ε­ δάφη που είχαν παραμείνει προσω πική ιδιοκτησία της Ελεονόρας. Ωστόσο αυτή δεν έδωσε πα ρ ά μόνο κόρες στον Λουδοβίκο Σ Τ ', ο π ο ίο ς κ αι την απέπεμψε. Τρεις βδομάδες αργότερα, η Ελεονόρα παντρευόταν τον Ερρίκο Π λανταγενέτη, π ου το 1154 θα γινόταν βασιλιάς της Αγγλίας. Την εποχή εκείνη το πέραν της Μ άγχης βασίλειο γίνεται μια πολιτική πραγμα­ τικότητα που οι υπόλοιποι παράγοντες της φεουδαρχικής Ευρώπης είναι αναγκα­ σμένοι να υπολογίζουν. Θυμόμαστε ότι στις αρχές του 10ου αιώνα οι Σκανδιναβοί του Ρολό απέσπασαν από τον βασιλιά της Γαλλίας Κάρολο Γ ' τον Απλό μια συν­ θήκη που τους αναγνώριζε την κατοχή των εδαφών που είχαν καταλάβει στις δύο όχθες του Κάτω Σηκουάνα. Ο αρχηγός τους σύντομα ασπάστηκε το χριστιανισμό, πήρε τον τίτλο του δούκα κ α ι έγινε υποτελής του βασιλιά της Γαλλίας. Ε π ί έναν αιώνα οι δούκες της Ν ορμανδίας θα εδραιώσουν την εξουσία τους πάνω στους υ­ ποτελείς τους και θα πλουτίσουν τη χώ ρα τους, η οποία γίνεται κέντρο ενός λα­ μπρού μοναστικού πολιτισμού. Ωστόσο, όταν ο δούκας της Νορμανδίας Ροβέρτος Α ' που είχε αναχωρήσει για τους Αγίους Τόπους πεθαίνει το 1035 στη Μ ικρά Ασία, ο γιος του δούκας της Νορμανδίας Γουλιέλμος Β ' ο Νόθος, πολύ νέος ακό­ μη για να αναλάβει την εξουσία, δεν μπορεί να εμποδίσει τις οικογένειες τω ν χ ω ­ ροδεσποτών να αποδυθούν σε έναν αέναο αγώνα αντεκδικήσεων. Παρουσιάζεται μάλιστα το φαινόμενο να εγκαθίστανται και να αρνούνται τη δουκική εξουσία αυ­ τόνομες ομάδες Β ίκινγκς που ανθίστανται στον εκχριστιανισμό. Μόλις στα μέσα του 11ου αιώνα κατορθώνει ο Γουλιέλμος Β ' να αποκαταστήσει την εξουσία του στο δουκάτο, με την υποστήριξη του βασιλιά της Γαλλίας Ερρίκου Α '. Ο γάμος του με τη Ματθίλδη τη Μαώ, κόρη του κόμητα της Φλάνδρας, η διεύρυνση της ε­ πιρροής του σε φέουδα π ου εξαρτιόταν από τον ισχυρό δούκα της Ανδεγαυίας και η προσάρτηση της κομητείας του Μ αιν καθιστούν τον Γουλιέλμο Β ' έναν από τους ισχυρότερους χωροδεσπότες της φεουδαρχικής Ευρώπης.

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

137

Τότε είναι π ο υ ο Γουλιέλμος Β ο ο π ο ίο ς αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την επιβολή της επιρροής του στη Βρετάνη, αποφ ασίζει να διεκδικήσει την αγ­ γλική κληρονομιά, κ α ι συγκεκριμένα αυτή του Αγγλοσάξονα βασιλιά Εδουάρδου του Εξομολογητή ο οποίος φ αίνεται ότι, μην έχοντας κληρονόμο, το 1066 του είχε υποσχεθεί τη διαδοχή. Στην Α γγλία πράγματι, ο θάνατος του Κανούτου Α ' του Μ εγάλου και ο διαμελισμός της μεγάλης κ α ι ισχυρής βόρειας αυτοκρατο­ ρίας του, άφησαν το πεδίο ελεύθερο στους Αγγλοσάξονες ευγενείς, οι οποίοι το 1042 έφεραν στην εξουσία έναν από αυτούς, τον Εδουάρδο, π ου την εποχή τω ν δανικών εισβολών είχε καταφ ύγει με το ν αδελφό του Αλφρέδο στην αυλή της Νορμανδίας. Κ ατά την επιστροφή του στην Αγγλία ο Εδουάρδος έφερε μαζί του Νορμανδούς ευγενείς κ αι συμβούλους, μεταξύ τω ν οποίω ν τον πρώην αβά της Ζυμιέζ Ροβέρτο π ο υ γίνετα ι επίσ κοπος Λ ονδίνου κ αι κ α τόπιν αρχιεπίσκοπος του Κ αντέρμπουρυ. Μέσω αυτώ ν εισχωρεί η ηπειρωτική επιρροή στη νήσο εις βάρος της αγγλοσαξονικής αριστοκρατίας, που με τη σειρά της σπεύδει να εξεγερθεί για να υποστηρίξει τον κόμητα του Γουέσεξ, του οποίου ο γιος Χ άρολντ Β ' του Γκόντγουιν εκλέγεται βασιλιάς από το συμβούλιο τω ν αρχηγών τω ν κ υ­ ρτότερων οικογενειώ ν μετά το θάνατο του Εδουάρδου. Ε νισχυμένος από τις υποσχέσεις π ο υ φ αίνεται ότι έχουν δώ σει ο Ε δουάρ ­ δος και ο ίδιος ο Χ άρολντ, απεσταλμένος σε πρεσβεία το 1064, ο Γουλιέλμος, που όλοι αποκαλούν ακόμη ο «Νόθος», αλλά σύντομα θα γίνει ο «Κ αταχτη­ τής», αποφ ασ ίζει να επέμβεί στη νήσο κ α ι να στεφεί εκεί βασιλιάς. Το Σεπτέμ­ βριο του 1066 τα π λ ο ία του, π ο υ μεταφέρουν στρατό 10.000 ανδρώ ν, δ ια σ χί­ ζουν τη Μ άγχη κ α ι στις 14 Ο κτω βρίου, μετά από μια μάχη για ώρες αμ φ ίρ ρ ο­ πη, το ιπ π ικό του συντρίβει στο Χ έιστινγκς το υ ς πεζούς του Χ άρολντ, ο ο π ο ί­ ος κ α ι βρίσκει το θάνατο κατά την άτακτη φυγή τω ν Α γγλοσαξόνων. Μετά τη στέψη του στο Γουεστμίνστερ τα Χ ριστούγεννα του 1066, ο Γου­ λιέλμος Α ' θα χρειαστεί τρ ία χρ ό νια για να γ ίνει κ ύριος της Α γγλίας κ α ι να ε­ δραιώσει την εξουσία του. Ο Κ ατακτητής εγκαθιστά μια ξενόφερτη φ εουδαρ­ χία, η ο π ο ία δεν έρχεται ωστόσο να ξεριζώ σει τις π α λιές παραδόσεις. Ο ι Νορμανδοί α υτο ί ιπ π ό τες δεν καταλαμβάνουν αμέσως φέουδα, όπω ς στη Νορμανδία, αλλά σ υγκ εντρ ώ νο ντα ι σ τους π ύ ρ γο υ ς σε κ ο ινό τη τες πολεμ ισ τώ ν, ενώ ταυτόχρονα γίνετα ι ευρεία προσφυγή στα τοπ ικά στρατεύματα. Π ρόκειται στις περισσότερες π ερ ιπ τώ σ εις για φ αντάρους που θα προσδώ σουν στον βασιλικό στρατό ιδιαιτερότητα κ α ι υπεροχή σε σχέση με τους ηπειρω τικούς. Οι Νορμανδοί ιππότες «στεγάζονται» σταδιακά π ρ οικοδοτούμ ενοι με φέουδα που κ α τά ­ σχονται α π ό τους ηττημένους αντιπ ά λο υς τα στρατεύματα τω ν οποίω ν συχνά δια σ κορπίζονται, π ρ άγμ α π ο υ δεν μπορεί π αρ ά να ευνοήσει τον βασιλικό συ­ γκεντρωτισμό. Π ράγματι, ο Γουλιέλμος Α ' ελέγχει από κοντά τους υποτελείς του κ α ι εισπράττει από κάθε φέουδο καταβολές λεπτομερώ ς καταγεγραμμένες σε έναν κατάλογο, το Μ έγα Κ τηματολόγιο (Dom esday Book), που συντάσσεται από τους πράκτορές του. Η εξουσία του κ α ι τα μέσα επιβολής της είναι πολύ α­ νώ τερα από εκείνα του βασιλιά της Γαλλίας.

ΚΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΑΠΕΤΙΑΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΛΑΝΤΑΓΕΝΕΤΩΝ (13* ΑΙΩΝΑΣ) Εδάφη των Πλανταγενετών στα τέλη του 12~ αιώνο

ΣΚΩΤΙΑ

Βασιλικά εδάφη των Καπετιδών

Π

Άλλα φέουδα του στέμμα­ τος της Γαλλίας

___ Όρια του βασιλείου της Γ αλλίας τον 12= αιώνα

Βόρεια — Θάλασσα ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ ΟΥΑΛΙΑ Λονδίνο

—

Κανιερμπουρυ

Xtonvyw; ^

("Κομητεία της Φλάνδρας

Δουκάτο της Νορμανδίας

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΑΓΙΑ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Κομητεία τη<

\ Κομπανίας Δουκοπο της Βρετάνης

Ιρ λ εα ν η

Κομητεία της Ανδεγαυίσς

A o u k 6 tq

( της Βουργουνδίας Μπουρζ

Ατλαντικός

Λιμοί;

Ωκεανός

Δουκάτο της Ακουπανίας

Κομητεία της Πβέρνης

Μπορντώ

Δουκάτο της Γοσκόνης

100 χίλιομ.

ΒΑΣΙΛΕΙΟ \ ΤΗΣ ΑΡΑΓΩΝΑΣ

W--. Αλμπί

Κομητεία της Προβηγκίας

J Κομητεία της ουλΛζΠ Τουλούζης,; Μεσόγειος Θαλοοσο

Η Φ Ε Ο Υ Δ Α Ρ Χ ΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η

139

Με τ ο θάνατο του Γουλιέλμου Α ' η κληρονομιά του μοιράστηκε στους τρεις γιους του: ο Ροβέρτος Β ' ο Κ οντοβράκης έλαβε τη Ν ορμανδία, ο Γουλιέλμος Β ' ο Π υρρόθριξ την Αγγλία κ α ι ο Ε ρρίκος ένα χρηματικό ποσό. Αλλά ο Γουλιέλ­ μος Β ' ο Π υρρόθριξ ήταν ένας κοντόφ θαλμος δεσπότης π ου προκάλεσε αμέσως την εξέγερση τω ν βαρώνων κ αι δολοφονήθηκε. Τον διαδέχθηκε ο Ε ρρίκος με την ονομασία Ε ρρίκος Α ' Μ πώκλαρ, έχοντας κάνει τις αναγκαίες παραχω ρήσεις προς τους ευγενείς. Το θάνατό του, το 1135, ακολούθησε μια μακρά κρίση για τη διαδοχή που εξασθένησε το βασίλειο κ α ι δεν τερματίστηκε παρά το 1154 όταν το στέμμα της Α γγλίας κατέληξε στο γιο της κόμισσας Μ ατθίλδης, εγγονής του Γουλιέλμου Α ' του Κατακτητή, κ αι του μεγάλου ηπειρω τικού φεουδάρχη Γοδεφρείδου Πλανταγενέτη, κόμητα της Α νδεγαυίας κ αι του Μ αιν και στη συνέχεια δούκα της Ν ορμανδίας. Σ ύντομα ο νέος βασιλιάς Ε ρ ρ ίκ ος Β ' Π λανταγενέτης βρίσκεται επικεφαλής μ ιας πρ α γμ α τικ ή ς «αυτοκρατορίας» που, εκτός από το βασίλειο της Α γγλίας, περιλαμβάνει τη Ν ορμανδία, το Μ αιν, την Α νδεγαυία και την Τουραίν, Με το γάμο του με την Ελεονόρα που έχει μόλις αποπέμψει, ο βα­ σιλιάς της Γαλλίας Λ ουδοβίκος Ζ ' λαμβάνει ω ς πρ οίκ α την Α κουιτανία, το τρ ί­ το σχεδόν τού βασιλείου της Γαλλίας. Με τον έλεγχο της Βρετάνης τέλος, η ε π ι­ κράτεια κ α ι η εξουσία του ξεπερνούν κατά πολύ εκείνα τω ν Κ απετιδώ ν, ενα­ ντίο ν των οποίω ν ξεκινά πόλεμο παραμ ένοντας ταυτόχρονα υποτελής τους για όλα τα ηπειρω τικά εδάφη του. Αν κ α ι περισσότερο κα ιρ ό κατοικεί στα ανδεγαυιανά γαιοκτήματά του παρά στην Α γγλία όπου αισθάνεται ξένος και της οποία ς δεν μιλά τη γλώσσα -ε ίν α ι αλήθεια ό τι μετά τη νο ρ μ α νδ ικ ή κατάχτηση τα γα λλικ ά είνα ι στην Α γγλία η γλώσσα τω ν δημοσίων υπαλλήλω ν κ αι τω ν μορφω μένω ν α νθρ ώ π ω ν-, ο Ερρίχο ς Β ' Π λανταγενέτης δεν α δια φ ο ρ εί για το νησιω τικό βασίλειό του. Πολύ α υ­ ταρχικός, αποκαθιστά χω ρ ίς καμ ιά επιείκεια την εξασθενημένη από τις εξεγέρ­ σεις τω ν χω ροδεσποτώ ν βασιλική εξουσία. Τοποθετεί βασιλικούς πράκτορες σε κάθε κομητεία, τους σερίφες, καθήκον τω ν οπ οίω ν είναι να κάνουν παντού σε­ βαστό το νό μ ο του βασιλιά και ν α εισπράττουν τους φ όρους στο όνομά του. Οι υπάλληλοι αυτοί επιτηρούνται συνεχώς από ανακριτές και περιοδεύοντες δικα­ στές, πράγμα π ου δεν τους εμποδίζει να περ ιέρ χοντα ι κατά καιρούς στην κυ­ ριαρχία τω ν μεγάλων το π ικ ώ ν αρχόντων. Εξειδικευμένες υπηρεσίες, προερχό­ μενες από το Συμβούλιο του Βασιλιά (Curia Regis), βοηθούν τον ηγεμόνα στη διακυβέρνηση. Π ρόκειται για το Εφετείο (Petty Jurry) και τα Βασιλικά Δ ικαστή­ ρια (King’s Benches), τα ο π ο ία εκδικάζουν τις υποθέσεις π ου ενδιαφέρουν τον μονάρχη, την Κ αγκελαρία (Chancery), π ο υ έχει επω μισθεί την αλληλογραφία και τον Θησαυροφύλακα (Exchequer, από το όνομα του τραπεζιού με τα τετρά­ γωνα π ά νω στο οπ ο ίο έκαναν τους λογαριασμούς"), ο οπ οίος ασχολείται με τη διαχείριση τω ν οικονομικώ ν υποθέσεων. Ωστόσο οι μεγάλοι φεουδάρχες κ α ι αρχιερείς δεν ανέχονται την αυταρχική διακυβέρνηση του βασιλιά. Ιδιαίτερα έντονη είναι η αντίσταση του αρχιεπισκό­ που του Κ αντέρμπουρυ Τόμας Μπέκετ, π ου κατακρίνει τον Ερρίκο Β ' ότι στρέ­

140

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

φεται εναντίον τω ν π ρ ο νο μ ίω ν της Εκκλησίας κ αι τω ν δικ α ιω μ ά τω ν'τη ς Ρ ώ ­ μης. Το 1170, ιπ π ό τες του π εριβά λλοντος του ηγεμόνα δολοφ ονούν τον α ρ χ ιε ­ ρέα μέσα στον καθεδρικό ναό, π ρ ά γμ α που ξεσηκώνει τεράστια αγανάκτηση στη χριστιανοσύνη. Ό τα ν ο Ε ρρίκος Β ' πεθαίνει το 1189 συμφιλιω μένος πλέον με την Εκκλησία κι έχοντας ήδη υποβληθεί σε δημόσια μετάνοια, έχει ήδη α ν α ­ κτήσει όλο το κύρος και την αυθεντία του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Α νάπ τυξη και επέκταση της Λύσης (11ος-12ος αιώνας)

♦ Ο 11ος κα ι ο 12ος α ιώ νας ε ίν α ι μ ια π ερ ίοδ ος α νά πτυξη ς της Λ ύσης πο υ χ α ρ α κ τ η ρ ίζ ετα ι από σα φ ή δ η μ ο γρ α φ ικ ή αύξηση. Το διεθνές ε­ μ π ό ρ ιο ευδ ο κ ιμ εί στη Μ ε σ ό γ ε ιο , τη Φ λάνδρα, τη βό ρ εια Γ ερμ α νία κα ι τα ρη να νικά εδάφη, κ α ι οι εμ π ο ρ ο π α νη γύ ρ εις α να πτύσσοντα ι. ♦ Ω ς σ υνέπ εια αυτής της οικονομ ική ς άνθησης οι π όλεις ευημερούν. Την εξο υσ ία κα τέχουν ο ι π λο ύσ ιο ι, ε ίτ ε μ έλη της α ριστοκρα τίας της γη ς ε ίτ ε ευη μ ερούντες έμποροι. Α π ο τ ελ ο ύ ν μ ια ο λ ιγα ρ χ ία π α τρικ ίω ν η οπ ο ία , μ έσ α στο π λ α ίσ ιο της κοινοτικ ής α υτονομ ίας, υποκαθιστά την εξο υσ ία τον η γεμ όνα ή των ο ρ γά νω ν του. Μ ε εξα ίρεση την Ιτα λία όπου οι π ό λεις σ ννισ το ύ ν αυτόνομες «δημοκρατίες», τα προνόμ ιά τους αυτά π ερ ιο ρ ίζο ντα ι στον οικονομικό ή δικαστικό τομέα, δεδομένου ό ­ τι πα ρ α μ ένο υν π ολιτικά εξαρτη μ ένες από τη βα σ ιλική εξουσία. ♦ Α υτό ς ο δ υνα μ ισ μ ός που ξα να β ρ ίσ κ ει η Λ ύσ η την ο δ η γεί να υιοθ ε­ τή σ ει επ ιθ ετικ ή κ α ι μ ά λ ισ τ α επ εκ τα τικ ή στάση. Κ α τ ’ α ρχά ς α π έν α ­ ντι σ τον ελλη νικ ό χ ρ ισ τ ια ν ισ μ ό π ο υ οι Ν ορ μ α νδοί διώ χνουν από τη νό τια Ιτα λία . Σ τη σ υ ν έ χ εια α π έν α ν τ ι στους μ ουσ ουλμ ά νους π ο υ β ρ ί­ σ κοντα ι σ ε α να δίπ λω σ η σ τη ν Τ υρρηνική Θ άλασσα, κα ι κυρίω ς στην Ισ π α νία όπου η καθολική Α νάκτηση (R econ qu ista) τους απω θεί προς το νότο, π ερ ιορ ίζοντά ς τους στις α ρχές τον 13ου αιώ να στο β α σ ίλειο της Γρανάδας. ♦ Α λ λ ά η π ιο θεαματική ένδειξη αυτής της προόδου της Λ ύση ς είνα ι το φ α ινό μ ενο των σ τα υροφ οριώ ν. Σ τ α θρησκευτικά κίνη τρ α π ρ ο σ τίθ ε­ νται το περιπετειώ δες π νεύμ α κα ι το δέλεαρ τον κέρδους, π ου σπρώ ­ χ ν ο υ ν χ ω ρ ο δ εσ π ό τες κ α ι χ ω ρ ικ ο ύ ς να ρ ιχ τ ο ύ ν στη ν α νά κ τη σ η των Α γ ίω ν Τόπων. Ο ι Β ν ζ α ν τ ιν ο ί α ντοκ ρά τορ ες τους ενθαρρύνουν, α να ­ ζητώ ντας υπ οσ τή ρ ιξη ε ν α ν τ ίο ν τω ν εισ β ολέω ν που μ α ζεύ ο ντα ι στα σ ύνορα της αυτοκρατορίας. Η Α ' Σ τα υρ οφ ορ ία , π ο υ κη ρ ύσσετα ι το

142

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η

1095, κ α τα λή γει σ τη ν κα τάλη ψ η της Ιερουσαλή μ το 1099 κ α ι στη δη­ μ ιο υ ρ γ ία φ ρ α γκ ικώ ν π ρ ιγκ ιπ ά τω ν στην Α να τολή . Α λ λ ά η α υξα νόμ ενη έντα σ η α νά μ εσ α σ το ν Β υζα ντινό α υτοκρ ά τορ α κα ι τους σ τα υ ρ ο φ ό ­ ρους κ α τα λή γει το 1204 στην κα τάλη ψ η της Κ ω νστα ντινούπ ολη ς από α υτούς κα ι σ τη ν ε κ λ ο γή Λ α τ ίν ο υ α υτοκράτορα. Ε ξα σ θενη μ ένο α π ’ α υτές τις ε ξ ελίξ εις, το π ν εύ μ α των σ τα υρ οφ ορ ιώ ν χ ά ν ε ι τον π α λμ ό του τον 13ο αιώ να. ♦ Σ τ η ν α να το λικ ή Ε υρώ πη ο ι σ λα β ικ οί λα ο ί, π ο υ έ χ ο υ ν π λ έ ο ν ε γ κ α ­ τασ τα θεί κ α τά τρόπο ορ ισ τικ ό , υ φ ίσ τα ντα ι κ α ι α υ τ ο ί τον α ντίκ τυπ ο του δ υ τικ ο ύ δ υ ν α μ ισ μ ο ύ υ π ο κ ε ίμ ε ν ο ι σ τις π ιέ σ ε ις τω ν Γ ερ μ α νώ ν, των Τ ευτόνω ν Ιπποτώ ν κ α ι τω ν Ιπποτώ ν του Ξ ίφους.

την Ε υρώ πη η επικράτηση τω ν φ εουδαρχικώ ν πρ α κ τικ ώ ν και θεσμών συ­ μ πίπ τει με μια βραδεία αλλά βαθιά μεταβολή της οικονομία ς κ α ι της κ ο ι­ νω νία ς, Ο πληθυσμός αυξάνεται π α ρ ά τις-φ υσ ικ ές συμφορές και τους π ο λ έ­ μους, Τα δάση κ α ι ο ι θαμνώ δεις π ερ ιο χές υ π οχω ρ ούν π ρ ο τω ν εκχερσώσεων χω ρικώ ν κ α ι μοναχώ ν. Το εμπόριο κ α ι η βιοτεχνική δραστηριότητα αναπτύσσο­ νται σε όλες τις περιοχές της χριστιανοσύνης, τονώ νοντας την άνθηση τω ν π ό ­ λεων όπου επιβάλλεται μια νέα άρχουσα τάξη, η οπ ο ία έρχεται σε σύγκρουση με την εξουσία τω ν χω ρ ο δεσ π ο τώ ν, ενώ σύντομα θα βρεθεί α ντιμ έτω π η με το ν «φτωχόκοσμο». Τούτη η ανάπτυξη της Ε υρώ πης συνοδεύεται από θέληση για κατάχτηση ή ανάκτηση, η π ιο θεαματική εκδήλωση της οποία ς είναι οι σταυρο­ φορίες και η εγκατάσταση τω ν Δ υτικώ ν στους Α γίους Τόπους.

Σ

ΔΗ Μ Ο ΓΡΑ Φ ΙΚ Η ΑΥΞΗ ΣΗ ΚΑΙ Ε Κ Χ Ε ΡΣ Ω ΣΗ ο αίτιο που έθεσε σε κίνηση όλες αυτές τις αλυσιδωτές ανατροπές έχει αποτελέσει από πολύ π α λιά αντικείμενο π ο ικ ίλ ω ν σχολιασμών εκ μέρους τω ν ι­ στορικών, ενώ και σήμερα συνεχίζουν να εκφέρουν υποθέσεις π ου δεν συγκε­ ντρώ νουν τη γενική αποδοχή. Δ ιαφω νούν, για παράδειγμα, για το ζήτημα της συ­ νέχειας ή της ασυνέχειας ανάμεσα στην αναζωογόνηση ή το «αιθρίασμα» της πρώ της καρολίγγειας εποχής κ αι τη μεγάλη απογείωση π ου συντελείται στο π ρ ώ ­ το τρίτο του 1 ίου αιώνα. Προτάσσουν άλλοτε το άνοιγμα τω ν μεσογειακών και τω ν βόρειων θαλάσσιων γραμμών μετά τον αποκλεισμό τους από τους Σαρακηνούς και τους Ν ορμανδούς επιδρομείς, άλλοτε την «έγχυση» ισλαμιχού χρυσού που έδωσε την πρώτη ώθηση στη δυτική οικονομία, άλλοτε π ά λ ι την επιρροή που ασκήθηκε στη φεουδαρχική Ευρώπη από τα π ρότυπα της Ανατολής που λειτούρ­ γησαν ως φορείς της πολιτισμικής και επιστημονικής κληρονομιάς τω ν αρχαίων. Τονίζεται επίσης πόσο σημαντική ήταν η τεχνολογική εξέλιξη που έφεραν οι βελ­ τιώσεις της ζωικής έλξης με υποζύγια και του κάρου (πετάλωμα κ α ι λαιμαριά για

Τ

ΑΝΑΠΤΥ ΞΗ Κ ΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

143

τη ζεΰξη χων αλόγων, ζυγοτράχηλος για τα βόδια), η χρήση του υδρόμυλου, η τε­ λειοποίηση και η ευρεία χρήση τω ν φυσερών που επέτρεψαν μεγαλύτερη απόδο­ ση και ποιότητα στην επεξεργασία τω ν μετάλλω ν και επομένως την αντικατά­ σταση του αλετριού από το άροτρο με μεταλλικό υνί κ α ι αναστρεπτήρα. Οι ιστορικοί του Μ εσαίωνα π ου βασίζουν την ανάλυσή τους ό χι μόνο στα κείμενα αλλά και πάνω στα πρόσφ ατα δεδομένα της αρχαιολογίας, της παλυνολογίας (της μελέτης τω ν γύρεων), καθώ ς και πάνω στην εξέταση τω ν τυρφώ νω ν και στην ιστορία του κλίματος, διαθέτουν επιχειρήματα για να αποδείξουν ότι οι περισσότερες από τις παραπά νω παραμέτρους πρέπει να γίνονται δεκτές με επι­ φύλαξη. Το πέταλο, το ασύμμετρο άροτρο, το καμ ίνι εσωτερικής καύσης υφίστανται στη Βοημία, τη Μ οραβία και τη Σιλεσία ήδη από τον 8ο και τον 9ο αιώνα, χωρίς να υποκινήσουν κ ά π ο ια απογείωση τω ν αγροτικώ ν δραστηριοτήτων. Ο ζυ­ γοτράχηλος κ α ι η λαιμαριά, καθώ ς κ αι ο υδρόμυλος κ α ι το άροτρο με αναστρε­ πτήρα ήταν γνωστά στην Α ρχαιότητα και απαντούν στην ανατολική Ευρώπη και τη Σκανδιναβία ακόμη π ρ ιν από τον 10ο αιώνα. Δεν είναι λοιπόν η εφεύρεση που υποκινεί την παραγω γή, αλλά η αυξανόμενη ζήτηση ωθεί τους ανθρώ πους να διαδίδουν και να τελειοποιούν τεχνικές που, αν και γνωστές σε μερικούς, χρησι­ μοποιούνται λίγο ή και καθόλου, σε μια εποχή μάλιστα όπου με την εξάλειψη της δουλείας εκλείπει η επί χιλιετίες σημαντικότερη παραγωγική δύναμη. Ωστόσο η ζήτηση αυτή συνδέεται με την αύξηση του αριθμού τω ν κατοίκω ν, που φυσικά είναι αδύνατο να προσδιοριστεί επακριβώ ς δεδομένης της ανεπάρ­ κειας τω ν γρα πτώ ν πηγώ ν (κάτι που είναι δυνα τόν μόνο από το ν 14ο αιώ να και στο εξής). Γίνεται όμω ς αισθητή μέσα από δεδομένα, όπ ω ς αποσπάσματα γενεα­ λογιώ ν και υπαινιγμ ούς τω ν χρονικώ ν, από την πυκνότητα τω ν νεκροπόλεων και τις παρατηρήσεις π ου έγιναν στα κοιμητήρια της εποχής, για παράδειγμα στη Γερμανία και τη Σ κανδιναβία όπου δια πιστώ νεται ότι η μέση διάρκεια ζωής αυξάνεται, καθώς κ α ι από τη διάσπαση τω ν μικρών εκμεταλλεύσεων και βεβαί­ ως από την εμφάνιση νέων κατοικημένω ν τόπω ν. Φ αίνεται ότι όλες οι περιοχές επηρεάστηκαν α π ’ αυτή τη δημογραφική αύξηση π ου μερικοί Αμερικανοί ιστο­ ρικοί επιχείρησαν να προσδιορίσουν σε ευρω παϊκή κλίμακα (κατά τον Ράσελ ο πληθυσμός περνά, από 23 εκατομμύρια το 950, στα 50 εκατομμύρια το 1300, κ αι κατά τον Μ πένετ, από 42 εκατομμύρια το έτος 1000, στα 69 εκατομμύρια το 1250). Εμείς ωστόσο δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια αυ­ τή την αύξηση, π αρ ά μόνο σε π ιο περιορισμένη κλίμακα. Η διαπίστωση αυτής της πρώ της δημογραφικής «έκρηξης» μετατοπίζει π ρ ο ­ φανώς το πρόβλημα. Οι άνθρω ποι είναι περισσότεροι· γιατί όμως; Μ ήπως επει­ δή αυξάνει ο αριθμός τω ν γεννήσεων ή επειδή υποχω ρεί ο αριθμός τω ν θα νά ­ των; Α ναμφίβολα οι δύο αυτές παράμετροι έπαιξαν ρόλο, και η δεύτερη, όπω ς φαίνεται, περισσότερο από την πρώ τη, όμω ς για π ο ιο υ ς λόγους; Το ερώτημα αυτό μας επαναφέρει στην αρχική αιτία , σε σχέση με την οποία φαίνεται να υπε­ ρισχύουν δύο τύπ ο ι εξηγήσεων, που σε τελευταία ανάλυση είναι συμπληρω ματι­ κοί. Την πρώτη την προτείνει ο Ζ ω ρζ Ν τυμπύ, για τον οποίο η «απογείωση» της

144

Α ΠΟ Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Δύσης οφείλεται στην επικράτηση στην Ευρώπη μιας περιόδου (πολύ-σχετικής) ηρεμίας, της πρώ της ωστόσο από τον 3ο αιώνα. Η άλλη, στην οποία προσχω ρεί ο Ρομπέρ Φοσιέ (Le M oyen-Age, (1)/ L ’Eveil de l ’Europe, 950-1250), θέτει στην καρδιά της αλλαγής τη μακροχρόνια κλιματολογική μεταβολή π ο υ επηρεάζει το βόρειο ημισφαίριο από τον 10ο αιώνα, οι θετικές επιδράσεις της οποίας στη μέ­ ση Ευρώπη μεταφράζονται σε άνοδο της στάθμης τω ν υόάτων, αλλοίωση κ α ι απάλυνση του εδάφους κ α ι τακτική ηλιοφάνεια, ενώ αντίθετα η στέπα κερδίζει έ­ δαφ ος στο Μ αγκρέμπ κ α ι την Ισπανία. Ό π ω ς κι αν έχουν τα πράγματα, οι Ε υρω πα ίοι είναι περισσότεροι. Κ ατά μέ­ σο όρο ζουν περισσότερο. Η καλύτερη κατάσταση τω ν σκελετών, η αναμφισβή­ τητη εξέλιξη τω ν εργαλείων κ α ι η αύξηση της ποσότητας τω ν σιτηρών π ισ το π ο ι­ ούν ότι η μόνιμη σιτοδεία έχει υποχωρήσει τον )2ο αιώ να. Αυτό δεν εμποδίζει την ύπαιθρο να είναι εξαιρετικά ευάλωτη στις βραχύχρονες κλιματολογικές με­ ταβολές (ξηρασίες, πλημμύρες), πόσο μάλλον που ο πληθυσμός ο οποίος π ρ έπ ει να τραφεί έχει αυξηθεί. Σοβαρές κρίσεις διατροφής έπληξαν ολόκληρη τη ν Ε υ­ ρώπη το 1005-1006, το 1031-1033 -κ α τά τον Ραούλ Γλαμπέρ την εποχή εκείνη στο Τουρνύς πουλήθηκε ανθρώ π ινο κρέας-, το 1050 κ αι ξανά το 1090, περίοδο μετά την ο π ο ία ο λιμός χαλαρώ νει κάπω ς την ασφυκτική πίεσή του. Η ανάγκη να τραφ εί μεγαλύτερος αριθμός ανθρώ πω ν προκάλεσε μια τερά­ στια επιχείρηση εκχέρσωσης. Αφού π ρώ τα άρχισε γύρω στο 900 σε μικρή σχετι­ κά κλίμακα στη Γερμανία κ α ι την Αγγλία, διακόπηκε από τις νορμανδικές και ουγγρικές εισβολές για να ξαναρχίσει με τελείως διαφορετικό ρυθμό στο πρώ το τρίτο του 1 ίου αιώ να και να αποτελέσει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρω παϊκής ιστορίας μέχρι τα έτη 1250-1280. Ο ι Δ υτικοί προω θούν παντού το μέτω πο του αγροτικού πολιτισ μ ού εις βάρος τω ν δασώ ν που α π οψ ιλώ νονται μερικώς κ αι γεμίζουν ξέφω τα τα ο π ο ία καλλιεργούνται ή π α ρ α δ ίδο ν τα ι στην κτηνοτροφία, καθώ ς και εις βάρος τω ν θαμνω δώ ν περιοχώ ν, τω ν ελών που α ­ π οξη ραίνονται κ α ι εξυγιαίνονται, τω ν πα ρ ά λ ιω ν ζω νώ ν που προστατεύονται α ­ π ό αναχώ ματα (τα polders στη σημερινή Ο λλανδία) κ.ά. Π ρόκειται συχνά γ ια έρ­ γα που αναλαμβάνουν χω ρ ικο ί οι ο π ο ίο ι ενεργούν μεμονωμένα, είτε μεγαλώ νο­ ντα ς το μικρό αγροτεμάχιό τους εις βάρος παρθένω ν εδαφώ ν είτε εγκαθιστάμε­ νο ι σε περιοχές ακόμη αδιάθετες όπου ιδρύουν μικρούς οικισμούς συνδεδεμένο υ ς με δρόμους κ α ι μονοπάτια. Το σύνολο δίνει στην ύπαιθρο χώ ρα της Δύσης μια φυσιογνω μία π ου σε πολλά μέρη διατηρήθηκε μέχρι πρόσφατα. Σε αυτές τις τα πεινές πρω τοβουλίες έρχονται να προστεθούν εκείνες τω ν χω ροδεσποτώ ν, κοσμικώ ν ή εκκλησιαστικών, τω ν ηγεμόνων, καθώ ς κ αι τω ν ε­ μ πορικώ ν πόλεω ν που είναι πολυάριθμες στην Ιταλία, στην επιδίω ξή τους να ενισχύσουν την πολιτική κ υ ριαρχία τους στη γύρω πεδινή χώ ρα εις- βάρος της φε­ ουδαρχικής αριστοκρατίας, εξασφαλίζοντας συγχρόνως τον ανεφοδιασμό τους σε σιτηρά. Τα μοναχικά τάγματα, μοναχοί του Κλυνύ κ α ι του Σ ιτώ καθώ ς και στρατιω τικά τάγματα π α ίζο υ ν βασικό ρόλο σ ’ αυτό το τεράστιο εγχείρημα α ­ γροτικού εποικισμού. Ό λ ο ι είνα ι π ρόθυμ οι να στεγάσουν όσους έρχονται να

ΑΝΑΠΤΥ ΞΗ Κ ΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

145

προσφέρουν τη χειρωνακτική εργασία τους, τους φιλοξενούμενους, στους οπ οί­ ους παρέχονται πολλά πλεονεκτήματα: μείωση των εισφορών προς τους χω ρο­ δεσπότες, απαλλαγή από την αναγκαστική εργασία, δωρεάν παραχώρηση περι­ φραγμένων γαιώ ν, μακροχρόνια εξαίρεση από τη φορολογία, παραχώρηση π ρ ο ­ σω πικής ελευθερίας στους δουλοπάροικους κ.ά. Οι κιστερκιανοί, που ο κανόνας τους τούς απαγορεύει να εισπράττουν τη δεκάτη ή να δέχονται υπηρεσίες, εκμε­ ταλλεύονται ο ι ίδιοι τους εκχερσωμένους αγρούς - τ ις granges- με τη βοήθεια μο­ ναχώ ν υπηρετών (των lais) κ α ι μισθω τών εργατών, πράγμα που συνεπάγεται την υποχρέωσή τους να διαθέτουν ρευστό, επομένως να πω λούν τα π ρ ο ϊό ντα τους και να εξειδικεύονται (αμπελοκαλλιέργειες, εκτροφή προβάτων). Η εκχέρσωση αποτελεί το αίτιο δη μιουργίας πολλώ ν χω ριώ ν, πόλεω ν κ αι κωμοπόλεω ν διαφ όρω ν μεγεθών, τω ν ο π ο ίω ν η προέλευση διαφαίνεται ακόμη και σήμερα στα γαλλικά τοπω νύμ ια (Β ιλφ ράνς, Βιλνέβ, Νεβίλ, Μ παστίντ, Λεζ Εσάρ κ.ά.) καθώ ς και στα αντίστοιχα ιταλικά, ισπανικά, αγγλικά, γερμανικά και λοιπά. Στην ουσία η χριστιανοσύνη επηρεάζεται ολόκληρη α π ’ αυτό το ισχυρό κίνημα κατάκτησης νέων γαιώ ν, αγροτικού εποικισμού και συγκέντρωσης τω ν πληθυσμών σε οικιστικά συγκροτήματα, άλλα συνδεδεμένα με την κλασική πυρ­ γοδεσποτεία, άλλα συγκροτημένα σε κοινότητες υποκείμενες λιγότερο άμεσα στο χωροδεσποτικό καθεστώς. Το αποτέλεσμα είναι μια τρομερή ανάμιξη τω ν αγρο­ τικώ ν πληθυσμών σ’ ολόκληρη την Ε υρώ πη (Γάλλοι στην Αραγώνα και τη Ναβάρα, Φ λαμανδοί, Ο λλανδοί, Ρηνανοί στην ανατολική Γερμανία κ.λπ.). Αυτή η επέκταση του καλλιεργούμενου χώ ρου συνοδεύεται από αύξηση της παραγω γής, την ο π ο ία ευνοούν οι π ρ όοδοι π ου πραγματοποιούνται σ ’ ό,τι αφο­ ρά τη ζεύξη τω ν ζώων, το όργωμα, την προετοιμασία της γης και τις αγρονομι­ κές πρακτικές (κατά τον 13ο αιώ να η εναλλαγή καλλιεργειών στους πλούσιους υγρότοπους της παρισ ινής λεκάνης γίνεται σε τριετή βάση). Ωστόσο ακόμη και στις καλύτερες περιπτώ σεις, η απόδοση δεν ξεπερνά τη σχέση 1 π ρος 4 για τη βρώμη, 1 προς 5 για το σιτάρι, 1 π ρ ο ς 7 ή 8 για τη σίκαλη και το κριθάρι, ενώ ο μέσος όρος γενικά βρίσκεται χαμηλότερα. Π α ρ ’ όλα αυτά δίνεται η δυνατότητα στους π αραγω γούς να δημιουργούν τουλάχισ τον κ ά π ο ια αποθέματα για τους δύσκολους καιρούς κ α ι κυρίω ς να συμμετέχουν στην οικονομία της ανταλλαγής. Εξασφαλίζουν έτσι τον ανεφοδιασμό της γειτονικής πόλης, η οποία σε αντάλ­ λαγμα τους παρέχει π ρ ο ϊό ν τα της βιοτεχνίας της και. του εμπορίου αναδιανομής της. Ό π ο υ τα πλεονάσματα είναι σημαντικά κ α ι η παραγωγή εξειδικεύεται, τρο­ φοδοτούν το εμπόριο ανεφοδιασμού τω ν μεγάλων αστικών κέντρων με σιτάρι, κρασί και πρώ τες ύλες για τα εργαστήρια (μαλλί, ξυλεία, λινάρι, κάνναβη, δέρ­ μα, χρω στικά φυτά όπ ω ς το ερυθρόδανο κ.ά.). Έ τσ ι τον 12ο και τον 13ο αιώ να η δασική εκμετάλλευση, η αμπελουργία κ α ι η κτηνοτροφική εκμετάλλευση τείνουν να εισαγάγουν στην ύπαιθρο μια υποτυπώ δη καπιταλιστική οικονομία, συνδέο­ ντας τα συμφέροντα τω ν μεγάλο ιδιοκτητώ ν με εκείνα τω ν ανθρώ πω ν του εμπο­ ρίου και της τράπεζας.

146

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ Γ ΓΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΔΙΕΘ Ν Ο Υ Σ Μ ΕΓΑΛΕΜ ΠΟΡΙΟΥ εγκατάσταση τω ν μουσουλμάνω ν στην περίμετρο της Μ εσογείου κ α ι οι νορμανδικές επιδρομές στη βορειοδυτική Ευρώπη είχαν σχεδόν παραλύσει το θαλάσσιο και πο τά μ ιο εμπόριο. Ο ι ιδιωτικοί πόλεμοι ανάμεσα στους χω ροδε­ σπότες και οι ληστρικές επιδρομές που πολλοί α π ’ αυτούς διεξήγαν εναντίον τω ν εμπόρων, τους οποίους κατέκλεβαν ή τους αποσπούσαν λύτρα, παρεμπόδιζαν ε­ πίσης τις ανταλλαγές, τις οποίες, από την άλλη πλευρά, παρέλυε η έλλειψη ισχυ­ ρών χρυσών και αργυρών νομισμάτω ν στη Δύση. Οι συνθήκες αυτές μεταβάλλο­ νται σιγά σιγά από τον 1ίο αιώνα, ενώ ταυτόχρονα ξεκινά το μεγάλο κίνημα του αγροτικού εποικισμού, για το οποίο μόλις έγινε λόγος. Οι Σκανδιναβοί εγκαθί­ στανται στο κέντρο του βασιλείου τω ν Δυτικών Φράγκων προτού καταλάβουν τη Σικελία και την Αγγλία. Οι Ιταλοί κ α ι οι Φ ράγκοι ανακαταλαμβάνουν τη μεσογει­ ακή λεκάνη. Με την εξέλιξη της μοναρχικής εξουσίας και την ειρηνευτική επιρροή της Εκκλησίας οι δρόμοι γίνονται κάπω ς ασφαλέστεροι. Με τις σταυροφορίες, τέλος, οι επαφές με την Ανατολή θα αποκτήσουν μόνιμο χαρακτήρα. Έ τσ ι η επάνοδος της ασφάλειας, η δημογραφική αύξηση, οι πρόοδοι της γε­ ω ργία ς, η ανάπτυξη τω ν πόλεω ν προετοίμασαν κ α ι παρακίνησαν την άνθηση του μεγάλου εμπορίου. Σ τα π α ρ α π ά νω π ροστίθενται ο ι τεχνικές π ρ όοδοι π ου πραγματοποιήθηκαν στον τομέα τω ν θαλάσσιων μεταφορών, που συχνά εισάγονται από την Ανατολή. Το πηδάλιο της πρύμνης, εγκατεστημένο ω ς κινητό εξάρ­ τημα στο πίσω μέρος του πλοίου κ α ι η χρήση του λατινιού καθιστούν π ιο εύκο­ λο το χειρισμό του πλοίου. Η εισαγωγή στη Δύση της π υξίδα ς κ αι του αστρολά­ βου, καθώς και τω ν πρώ τω ν ναυτιλιακώ ν χαρτώ ν, διευκολύνουν τον προσανα­ τολισμό. Ε ίναι πλέον δυνατή η κατασκευή μεγαλύτερων κ α ι ταχύτερω ν πλοίω ν, που μπορούν να απομακρύνονται από τις ακτές κ αι να εξασφαλίζουν στις εμπο­ ρικές μεταφορές ασφαλέστερες κ α ι φθηνότερες μετακινήσεις. Η θέση του Π ιρέν, σύμφωνα με την οποία το «κλείσιμο» της Μεσογείου από τους Αραβες αποτελούσε τον κύριο λόγο της αναδίπλω σης της Δύσης και, α ν τί­ στοιχα, ο Κ αρλομάγνος υπήρξε αποτέλεσμα μιας εξέλιξης που προκλήθηκε από τον Μωάμεθ, όσο δελεαστική κ ι αν είναι αποδίδει πολύ μικρό μέρος της πραγμα­ τικότητας. Το γεγονός είναι ό τι ο οικονομικός λήθαργος π ου χαρακτηρίζει τη Δύση στο σύνολό της ανάμεσα στον 5ο κ α ι τον 1 Ιο αιώνα δεν εμποδίζει τα ιταλι­ κά λιμάνια να διατηρήσουν κ αι μάλιστα να επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους. Π ράγματι, ορισμένα από αυτά παραμένουν την περίοδο αυτή κάτω από τη λίγο ώς πολύ άμεση εξάρτηση του Βυζαντίου κ α ι διεξάγουν με τη Βυζαντινή Α υτο­ κρατορία ένα δραστήριο και αποδοτικό εμπόριο. Αυτό ισχύει για τη Νεάπολη, τη Γαέτα, το Αμάλφι, το Μ πάρι και κυρίω ς τη Βενετία, της οποία ς οι κάτοικοι, κα­ λά προστατευμένοι έναντι τω ν βαρβαρικών επιδρομώ ν κ α ι της λομβαρδικής κυ­ ριαρχίας από τα ύδατα της λιμνοθάλασσας, διαθέτουν από πολύ νω ρίς ένα στό­ λο που τους επιτρέπει να εμπορεύονται με την Κ ωνσταντινούπολη και με τους μουσουλμάνους.

Η

Α Ν Α Π ΤΥ ΞΗ ΚΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

147

Α σκώντας αρχικά το «τριγω νικό» εμπόριο, ο ι Ενετοί έμποροι ταξιδεύουν στην Α λεξάνδρεια όπου ανταλλάσσουν ξυλεία, σκλάβους, όπλα αγορασμένα στη δυτική Ευρώπη με π ρ ο ϊό ν τα της Α νατολής. Από εκεί πηγαίνουν στην Κ ωνστα­ ντινούπολη όπου διαθέτουν προβλήτες κ αι μια συνοικία για αποκλειστική τους χρήση. Εκεί συμπληρώνουν το φ ορτίο τους με μπαχαρικά, μεταξωτά κ αι π ρ ο ϊό ­ ντα πολυτελείας, τα οπ ο ία στη συνέχεια μεταπω λούν στη Δύση. Σύντομα η Βενετία αντιμετω πίζει τον ανταγωνισμό τω ν λιμένων της Τυρρηνικής Θάλασσας: της Π ίζας και της Γένοβας, που επίσης εγκαθιστούν εμπορικούς σταθμούς στα ανατολικά παράλια της Μεσογείου ώ ς και στη Μαύρη Θάλασσα ό­ που συχνάζουν τα καραβάνια τω ν εμπόρων της Ανατολής. Τον 12ο αιώνα η εγκα­ τάσταση τω ν σταυροφόρω ν στους Αγίους Τόπους κ αι η δημιουργία πολλώ ν «λα­ τινικών» κρατώ ν συνοδεύεται από μεγάλη ανάπτυξη τω ν λιμένω ν της Συρίας και της Παλαιστίνης, τους οποίους ελέγχουν κάτοικοι της Π ίζας, Γενουάτες κ αι Ενε­ τοί. Το 1204 ο ι Ενετοί εκτρέπουν π ρος όφελός τους, όπω ς θα δούμε, την Δ ' Σ ταυ­ ροφορία και ορθώ νουν πάνω στα ερείπια της Βυζαντινής Α υτοκρατορίας μια ε­ φήμερη αλλά μεγάλη ναυτική κτήση. Στα τέλη του Π ου αιώ να η κατάρρευση της λατινικής αυτοκρατορίας φαίνεται να σημαδεύει το τέλος της ενετικής ηγεμονίας προς όφελος της Γένοβας (που βοήθησε τους Έ λληνες να ξαναπάρουν την Κ ων­ σταντινούπολη), αλλά χάρη στην επιδέξια διπλω ματία τους ο ι Ενετοί ξανακερδί­ ζουν το χαμένο έδαφος κ α ι μοιράζονται τα εμπορικά προνόμια με τους Λιγούριους ανταγωνιστές τους. Ε ίναι η στιγμή π ου έρχονται σε επαφή με τους Μογγόλους, κυρίαρχους από την εποχή του Τζένγκίς Χ αν του μεγαλύτερου τμήματος της Ασίας, πράγμα που επιτρέπει στους π ω ριψοκίνδυνους Ιταλούς εμπόρους να ταξιδέψουν μέχρι την Α πω Ανατολή, όπω ς ο Μ άρκο Πόλο π ο υ έφυγε από τη Βε­ νετία σε ηλικία δεκαπέντε χρονώ ν συντροφιά με τον πατέρα κ α ι τον θείο του και γύρισε είκοσι χρόνια αργότερα με μια μυθική περιουσία. Σ τα ιταλικά λιμ ά νια αναπτύχθη καν μεγάλες βω τεχνίες π ο υ μετατρέπουν τις εισαγόμενες πρώ τες ύλες σε π ρ ο ϊό ν τα π ρ ο ς πώληση. Σ ύντομα δεν επαρκούν για την ικανοποίηση τω ν πο λυά ριθμ ω ν παραγγελιώ ν. Τότε, o l πόλεις του εσω­ τερικού, η Φ λωρεντία, η Σίένα, η Λούκα, η Π ιατσέντσα, το Μ ιλάνο κ.ά. π α ίρ ­ νουν τη σκυτάλη από τη Γένοβα ή τη Βενετία κ α ι με τη σειρά τους κατασκευά­ ζουν μεταξω τά κ αι μάλλινα υφ άσματα, όπλα, είδη πολυτελείας. Ο ι Ιτα λοί έ­ μ ποροι εξασφαλίζουν τις ανταλλαγές ανάμεσα σ’ αυτές τις πόλεις και σ ’ εκεί­ νες τω ν παραλίω ν. Μ ερικοί α π ’ αυτούς π ηγαίνουν στη Γαλλία, την Ισπανία, την Α γγλία, όπου πω λ ο ύ ν τα π ρ ο ϊό ν τα της Α νατολής και εκείνα τω ν ιταλικώ ν βιοτεχνιώ ν, επιστρέφ οντας με μαλλί, ακατέργαστη τσόχα και π ρ ο ϊό ν τα της το ­ πικ ής β ω τεχνία ς. Η ανανέωση του μεσογειακού εμπορίου ωφελεί ολόκληρη τη Δύση, μερικές ζώνες όμω ς ευνοούνται ιδιαίτερα. Η Φ λάνδρα κ α τ ’ αρχάς, όπου κατασκευάζο­ ντα ι φημισμένες τσόχες κ αι η ο π ο ία επω φ ελείται από ιδιαίτερα ευνοϊκές συν­ θήκες: από την εγγύτητα π ρ ώ τα α π ’ όλα της Βόρειας Θ άλασσας κ α ι τω ν εκβο­ λώ ν τω ν μεγάλω ν π ο τά μ ιω ν αξόνω ν π ο υ συνίστούν ο Σκάλδης, ο Μεύσης κ αι ο

^Μπέργκεν ποξηραμένα 'άρια I

Νόβγκοροντ

Στοκχόλμη^

«JfPepiA

/

Ξυλεία ~ουνσρικά

Μαλλί

ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ

/Βόρεια I 'θάλασσα' ΣτΓπ'νο

ιανδίνο1

Λειψία

Ατλαντικός Ωκεανός

Κρακοβία

Νυρεμβέργη

Βενετία

—

Μ ετά ξι

Μαύρη Θάλασσα

Γ ένοβα^

Μονπελιε

Γσαλία^Τ*

ΤΟΝ

Ν&νέρο

|Ραγούζα Κωνσταντίνοι

•Φώκαια

/ ‘ Αντιόχεια £υφ} Αμμόχω στος

Μπουζί

Σιτάρι

ilfaoKcq

Μπαχαρικά

’Χανδακας

Κύριες χερσαίες γραμμές Κύριες εστίες οικονομικής δραστηριότητας

Χρυσός Σκλάβοι

Αγ. Ιωάννης τ η ς Ακρας

Μεσόγειος Θόλασαα Αλεξάνδρεια

'~~Χρϊ53Τ' 500 χιλιόμ

Σκλάβοι I

(Σουδάν) 4

13ο ΑΙΩΝΑ

Αργίλιο

Λιοσβώνα

Κύριες θαλάσσιες γραμμές

ΕΜΠΟΡΙΟ

ν^Κάφα

Αλάτι

ΑΝ ΑΠ ΤΥΞΗ Κ Α Ι Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

149

Ρήνος, πράγμα που επιτρέπει την εύκολη επικ οινω νία με τη Γαλλία, χην Αγγλία και τις γερμανικές χώρες- από την τα χεία αύξηση του πληθυσμού, τις γεω ργι­ κές τεχνικές π ρ οόδους κ α ι το ν π λο ύτο τω ν αγρών- τέλος, α π ό τη θέληση ανε­ ξαρτησίας κ α ι την πολύ μεγάλη ενεργητικότητα του φ λαμανδικού λαού. Από τον 12ο α ιώ να η περιοχή αυτή έγινε η δεύτερη οικονομική εστία της χρ ισ τια νο­ σύνης. Έ μ π ο ρ ο ι κάθε προέλευσης δια νύουν τους δρόμους κ α ι τους ποταμούς της, σ ταματώ ντας σ τις μεγάλες π ό λεις παραγω γής τσόχας, την Μ πρυζ, τη Γάν­ δη, το Ν τουαί, την Υ πρ, το Αράς, το Σαιντ-Ο μέρ, όπου εγκαθίστανται τρ α π εζί­ τες κ αι α ντιπ ρ ό σ ω π ο ι τω ν ιταλικώ ν εμπορικώ ν εταιρειώ ν κ αι όπου η βιοτεχνι­ κή δραστηριότητα συγκεντρώ νεται όλο κ α ι περισσότερο στα χέρια μερικών με­ γάλων «υφασματεμπόρω ν-επιχειρηματιώ ν». Μ ια δεύτερη ζώνη περιλαμβάνει τη βόρεια Γερμανία και τις ρηνανικές χώ-, ρες, τω ν ο π ο ίω ν οι πόλεις διατηρούν σχέσεις με τις χώ ρες της Βαλτικής και της ανατολικής Ευρώπης. Ε ίναι η περιοχή της Τευτονικής Χ άνσα, μιας ένωσης ε­ μπόρων π ο υ συστήνεται στα τέλη του 12ου αιώ να και π ου σύντομα συγκεντρώ­ νει τους επιχειρηματίες τω ν νέω ν πόλεω ν π ου ιδρύονται στα π αράλια της Βαλ: τικής από Γερμανούς εποίκους: του Λύμπεκ, του Σ τετίνου, του Ν τάντσιχ, της Ρίγας κ.ά. Τον 13ο αιώ να, τα λιμά νια της Β όρειας Θάλασσας -τ ο Αμβούργο και η Βρέμη- κα ι εκείνα του Ρήνου, όπω ς η Κ ολω νία, εντάσσονται κ ι αυτά σε τούτη την ομάδα. Αφού εκτοπίσουν τους Σ κανδιναβούς εμπόρους κ α ι ναυτικούς και εγκαταστήσουν εμπορικούς σταθμούς στα κυριότερα λιμάνια της περιοχής - στο Λονδίνο, την Μ πρυζ, το Ν τούισμπουργκ, ακόμη και στο Νόβγκοροντ, οι χανσεάτες έμ π ο ρ ο ι α σ κ ο ύν στη βό ρεια Ε υρ ώ π η π ρ α γ μ α τ ικ ή εμ π ο ρ ικ ή ηγεμ ονία. Α νταλλάσσουν το π ο λω νικ ό σ ιτάρι, τα ψ ά ρ ια κ α ι τη ρητινοφόρο ξυλεία της Σ κανδιναβίας, τα δέρματα του σκίουρου, της αλεπούς κ α ι της ζιμπελίνας της Ρωσίας, την πίσσα της Π ομερανίας, με τη φλαμανδική κ α ι ρηνανική τσόχα, την τσόχα της Ρουάν, το αγγλικό μαλλί, το αλάτι κ αι το κρασί τω ν ακτώ ν του Ατλα­ ντικού Ωκεανού. Ανάμεσα στις άλλες εστίες βιοτεχνικής και εμπορικής ανάπτυξης θα πρέπει να μνημονευτούν οι πόλεις της ν ό τια ς Γερμανίας όπ ω ς το Α ουγκσμπουργκ και η Νυρεμβέργη, οι πόλεις της ατλαντικής ακτής που εμπορεύονται το κρασί και το αλάτι (η Νάντη, η Λα Ροσέλ, το Μ πορντώ ) και τα λιμάνια της δυτικής Με­ σογείου ό π ω ς το Μ ονπελιέ κ α ι η Βαρκελώνη. Π άντω ς πολλοί είνα ι οι έμποροι που μέχρι τον 14ο αιώ να προτιμ ούν τους χερσαίους δρόμους π α ρ ' όλους τους κ ινδύνους του τα ξιδιού, δεδομένου ότι οι συνθήκες να υ σ ιπ λ ο ΐα ς στον Α τλαντικό είναι δύσκολες. Ωστόσο, για να συντομεύσουν τις διαδρομές, ο ι επιχειρηματίες του βορρά (Φ λαμανδοί κ α ι Γερμανοί) και εκείνοι του νότου (Ιταλοί, Κ αταλανοί, Γάλλοι του νότου) συνηθίζουν να συναντώ νται κ α ι να ανταλλάσσουν τα π ρ ο ϊό ν τα τους είτε στα μεγάλα σταυροδρό­ μια είτε σε π ό λ εις π ο υ χ ο νδ ρ ικ ά β ρίσ κ ο ντα ι στα μέσα του δρόμου ανάμεσα στους δύο μεγάλους πόλους του ευρω παϊκού μεγάλεμπορίου. Ο ρισμένες εμ π ο ρ ο π α νη γύ ρ εις είνα ι σημ αντικές μόνο για την περ ιφ έρ ειά

150

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

τους, πράγμα π ου συνδέεται με την εξειδίκευσή τους: αυτό ισχύει για π α ρ ά δειγ­ μα για το αγγλικό μαλλί στο Ν ορθάμπτον, το Γουίντσεστερ, το Στάμ’φ ορντ και το Μ πόστον, τη φλαμανδική τσόχα στην Υ πρ, το Τούρνχαουτ, κ α ι τη Μεσίν, τα ζώ α της περιοχής της Λ ανγκεντόκ ή της Ισπανίας στο Μ ονπελιέ κ α ι τη Μ εδίνα ντελ Κάμπο, τα μέταλλα στο Μ ιλάνο, τη Φρανκφούρτη, τη Νοβάρα και τη Ν υ­ ρεμβέργη, τα ελαφρά υφάσματα κ αι τα είδη κιγκαλερίας στη Ρενς, την Π αβία, το' Σαιν-Ζ ιλ, το Σαιν-Ν τενί. Αλλες όμως εμποροπανηγύρεις διαδραματίζουν κ υ ρ ιο ­ λεκτικά ρόλο διεθνούς αναδιανομής κ αι κατέχουν σημαντική θέση στην ορ γά νω ­ ση τω ν ανταλλαγών στη Δύση. Υ πάρχουν ορισμένες π ο υ ευημερούν στη Νυρεμ­ βέργη και στα εδάφη τω ν Κ απετιδώ ν (Λεντίτ), αλλά τη μεγαλύτερη κίνηση συγκε­ ντρώνουν εκείνες π ο υ οργανώ νει στα εδάφη του ο κόμης της Κ ομπα νία ς, στην Τρουά, το Λανύ, την Προβέν κ αι το Μ παρ-συρ-Ω μπ. Σχηματίζουν έναν κύκλο που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου και προσφέρουν στους εμπόρους από την Ιταλία, την Κ αταλω νία, τη Φ λάνδρα, την Προβηγκία, το Αράς κ αι τη Λανγκεντόκ π ο υ συχνάζουν σ’ αυτές προστασία η οπ οία ξεπερνά τα σύνορα της κομητείας, νομοθεσία κ αι διοίκηση επιφορτισμένη να συντάσσει γ ια λογαριασμό τους συμβόλαια εκτελεστά σ ’ ολόκληρη τη Δύση, καθώ ς κ αι καταλύματα στα ο ­ π ο ία συγκεντρώ νονται κατά «εθνικότητες» υπ ό τη διεύθυνση ενός προεστού. Έ τσ ι συγκροτείται ένας πραγματικά διεθνής επιχειρηματικός κύκλος που συμ­ βάλλει στην ομογενοποίηση της δυτικής κοινω νίας και όπ ου ο καθένας εξοικειώ ­ νεται με τις εμπορικές πρακτικές π ο υ εγκαινιά ζονται στην Ευρώ πη α π ό τους Ιταλούς κ αι ειδικότερα από τους εμπόρους από τη Φ λωρεντία, την Π ιατσέντσα και τη Σιένα: χρήση τω ν γραμματίω ν εμποροπανηγύρεων, γραμματίω ν σε δ ια τα ­ γή, συμβολαίων ανταλλαγών κ.ά. Το απόγειο τω ν εμποροπανηγύρεω ν της Κ ομ πα νία ς τοποθετείται στο δεύτε­ ρο ήμισυ του 13ου αιώ να. Π ράγματι, από τις αρχές του 14ου αιώ να οι αρ γυρ α ­ μοιβοί και οι Ιταλοί τραπεζίτες τις εγκαταλείπουν για να εγκατασταθούν στη Φ λάνδρα, την Α γγλία ή το Π α ρ ίσ ι (που χάρη στους «Λ ομβαρδούς» γίνετα ι με­ γάλο οικονομικό κέντρο), ενώ α νο ίγο ντα ι νέοι εμπορικοί δρόμοι ανάμεσα στην Ιταλία κ αι τη Φ λάνδρα, οι μεν χερσαίοι διαμέσου τω ν Αλπεων, ο ι δε θαλάσσιοι με τις γραμμές που καθιερώ νονται α π ό τους Ενετούς κ α ι τους Γενουάτες. Στα π α ρ α π ά νω π ρ ο σ τίθεντα ι ο ι π ο λιτικ ές συνθήκες π ο υ παύουν να είναι ευνοϊκές για τον π όλο έλξης π ο υ αποτελούσε η Κ αμπανία: η προσάρτηση της περιοχής στις βασιλικές γαίες έχει ω ς αποτέλεσμα την αύξηση της φ ορολογίας που βαρύ­ νει τους εμπόρους. Ε ίν α ι αλήθεια ότι εκείνη την εποχή ο π λα νό δ ιο ς επιχειρη­ ματίας έχει παραχω ρήσει τη θέση του στον σταθερά εγκατεστημένο στις πόλεις έμπορο που έγινε πλήρες μέλος της τάξης τω ν αστώ ν π ατρικίω ν. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΤΗ Σ ΔΥ ΣΗ Σ

Μ

εταξύ 10ου και 14ου αιώ να οι π ό λ εις γνω ρίζουν θεαματική ανάπτυξη σε όλες τις π εριοχές της χρισ τιανοσ ύνης της Δύσης. Ο Π ιρέν - ο ι έρευνες του

Α Ν Α Π ΤΥ ΞΗ ΚΑ Ι Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ ΔΎ ΣΗ Σ

151

οποίου για καιρό αποτελούσαν αυθεντία για τους ιστορικούς το υ Μ εσαίω νατοποθετούσε την απαρχή αυτής της κίνησης, που συνοδεύεται από σημαντικές κοινω νικές, π ολιτικές κ α ι π ο λιτισ τικ ές μεταβολές, στην ανάκαμψη τω ν εμπορι­ κών δραστηριοτήτω ν στη Δύση, άμεσο αποτέλεσμα του τέλους τω ν νορμ ανδι­ κώ ν και ουγγρικώ ν εισβολών, και κυρίω ς στην ανάκτηση της μεσογειακής λε­ κάνης που από τον 8ο α ιώ να είχε καταστεί «μουσουλμανική λίμνη». Σύμφω να με αυτή την οπτική, ol πόλεις γνώ ρισαν από τότε μεγάλη παρακμή, ενώ η κάμψη τω ν εμπορικώ ν δραστηριοτήτω ν δεν άφησε να επιζήσουν παρά μό­ νο δύο τύπ ο ι αστικών οικισμώ ν: οι επισκοπικές πόλεις, κληρονόμοι τω ν π α λ α ι­ ών εδρών τω ν επισκοπώ ν της Ύ στερης Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας, και οι οχυ­ ρωμένες πόλεις (castra), κτισμένες για να ανθίστανται στους εισβολείς. Από τον 1 Ιο αιώ να, με την εμπορική ανάκαμψη, είναι κ α τ’ ουσίαν οι έμποροι π ο υ προκαλούν την αναγέννηση κ αι την ταχεία ανάπτυξη τω ν πόλεων, εγκαθιστώντας τις αποθήκες και τις δραστηριότητές τους κοντά στον αρχικό οικισμό (ή μάλλον σ ’ ό,τι απέμενε α π ’ αυτόν), άλλοτε γύρω από το λιμάνι (portus) ότα ν η πόλη βρί­ σκεται κοντά σε ποταμό, άλλοτε στην περιφ έρειά της (foris burgus). Σημειώθηκε λοιπόν ρήξη στη συνέχεια της ιστορίας καθώς και της τοπογραφ ία ς της πόλης, κ α ι επίσης διακοπή στη φύση του πληθυσμού της. Κατά τον Π ιρέν, ο ι έμποροι αυτοί που επανίδρυσαν τις πόλεις ήταν αποκλειστικά σχεδόν ξένοι, διά δοχοι 'τω ν π λα νό διω ν εμπόρων, τω ν Σύρων κ α ι Εβραίω ν mercatores του 8ου και 9ου αιώνα, με τη σκόνη τω ν δρόμω ν π ά νω τους, χω ρίς μόνιμη κατοικία και ρίζες. Αυτοί οι π λανόδιοι, που στους μαύρους αιώ νες της «φεουδαρχικής αναρχίας» είχαν υποστεί κάθε είδους εκμετάλλευση κ αι διω γμό, είναι εκείνοι που, σε τελευ­ ταία ανάλυση, εγκαταστάθηκαν στις νέες συνοικίες κ α ι έγιναν οι δυναμικοί π υ ­ ρήνες της αστικής ανάπτυξης από τη στιγμή που οι περιουσίες τους διαμορφ ώ ­ θηκαν και η ασφάλειά τους κατοχυρώ θηκε με την ίδρυση τω ν ενώσεων άμυνας κοινω φελείς οργανώ σεις, αδελφότητες, συντροφιές κ.λπ. Ό π ω ς είπαμε, το σχήμα αυτό είνα ι δελεαστικό και μερικές από τις όψεις του, ειδικότερα εκείνες που αφορούν τη διαδικασία της ανάπτυξης αστικώ ν ο ι­ κισμών γύρω από το λιμ ά νι κ α ι το πρ ο ά σ τιο, δεν στερούνται ακρίβειας. Ω στό­ σο π ιο πρόσφ ατες εργασίες επέφεραν σημαντικές διορθώ σεις. Κ α τ’ αρχάς, σ' ό,τι αφορά τον πολύ σχετικό χαρακτήρα της ρήξης της συνέχειας στις εμπορι­ κές ανταλλαγές στη Δύση τον 8ο κ α ι τον 9ο αιώ να κ α ι στην ημιπαράλυση που ακολούθησε τις σ κανδιναβικές εισβολές. Ε π ’ αυτού δεν θα επανέλθουμε. Ο ι διορθώ σεις αφ ορούν επίσης την προέλευση κ α ι τη σύνθεση της κοινω νικής ο ­ μάδας τω ν εμπόρων. Ό τι τον 10ο αιώ να, κ αι ακόμη αργότερα, επιβίωσαν μ ι­ κρές ομάδες ξένων εμπόρω ν δεν υπ ά ρ χει καμ ιά αμφιβολία. Ε ίναι όμως εξίσου βέβαιο ό τι έχουν γ ίνει περιθω ριακές σε σχέση με τον αριθμό εκείνων που συ­ χνάζουν στο λιμάνι κ α ι το προάσ τιο κ α ι ότι, αντιθέτω ς, αυτοί ο ι τελευταίοι εί­ να ι στενά συνδεδεμένοι με τη γειτονική πόλη και τη γύρω πεδινή περιοχή της. Δεν είναι ούτε ξένοι ούτε νεόπλουτοι, αλλά εκπρόσω ποι ευκατάστατω ν κατη­ γοριώ ν π ο υ έχουν αρχίσει την κοινω νική τους άνοδο μια ή δυο γενιές νω ρίτε­

152

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

ρα: μέλη του επισ κοπικού περ ιβά λλο ντο ς, π ά ρ ο ικ ο ι επιφ ορ τισ μ ένοι α π ό τον κοσμικό ή εκκλησιαστικό χω ροδεσπότη να πω λούν το γεω ργικό πλεόνασμα του φέουδου, χω ρ ικο ί π ο υ έχουν π λ ο υ τίσ ει από την πώληση τω ν πλεονασμ άτω ν τους ή βιοτέχνες αγροτικώ ν π ερ ιο χώ ν που έχουν έρθει να εγκατασταθούν στην πόλη, εκ τω ν ο π ο ίω ν άλλωστε ορισμένοι διατηρούν τη γεω ργική τους δραστη­ ριότητα. Ίσ ω ς επίσης να π ρ ό κ ειτα ι και για «μετανάστες» από κ ά π ο ια άλλη πό-' λη ή άλλη περιοχή, τους ο π ο ίο υ ς ο Π ιρέν συγκρότησε κ υρίω ς για να στηρίξει την άποψ ή του, αυτοί όμ ω ς σίγουρα αποτελούν τη μειονότητα. Αλλωστε, π έρα από την εγκατάσταση τω ν εμπόρων, κ α ι άλλοι λόγοι ώθησαν την ανάπτυξη τω ν πόλεω ν κ αι τη δημιουργία νέων: η ανάγκη τω ν πληθυσμώ ν για ασφάλεια κ αι ειρήνη (Βενετία), η εγκατάσταση ενός μεγάλου μοναστηριού (Σαιντ-Ο μέρ, Μ αλίν), λόγοι στρατηγικοί που συνδέονται, για παράδειγμα, με τον γερμανικό εποικισμό ή με αποφ άσεις τω ν ηγεμόνω ν και τω ν π ρ ιγ κ ίπ ω ν σε π εριοχές π ου δεν έχουν ακόμη ειρηνεύσει (στην Κ αστίλη, τη Σ κω τία ή την Ο υα­ λία) κ.ά. Ό π ω ς κ ι αν έχουν τα π ράγμ ατα, αυτές ο ι μικρές παραλλαγές π ο υ εισάγονται στο σχήμα του Π ιρέν δεν μεταβάλλουν τη γενική διαπίστω ση π ο υ α ­ φορά στη συνεχή επέκταση του αστικού χώ ρου, περιστοιχισμένου α π ό δ ια δ ο χ ι­ κά τείχη, καθώ ς κ αι στη μεγάλη αύξηση του αριθμού τω ν κ ατοίκω ν του. Αυτή η εξέλιξη είνα ι ιδιαίτερα ξεκάθαρη σε π εριοχές έντονης οικονομικής δραστηριότητας, ό π ω ς κ α τ’ αρχάς στη Φ λάνδρα κ α ι την Ιταλία, αλλά και στην Κ α μ π α νία , τη Ν ορμανδία, τη βόρεια Γερμανία κ α ι τη ρηνανική περιοχή, την Ισπανία κ α ι τη νότια Γαλλία. Είτε μέσα είτε έξω από τις ζώνες αυτές, όλες ο ι π ό ­ λεις δεν γνω ρίζουν την ίδια ανάπτυξη, υπάρχει δε η τάση να διαμορφω θεί μια ιε­ ραρχία ανάμεσά τους, π ου εξαρτάται από την πολλαπλότητα ή ό χι τω ν ρόλω ν τους αλλά και από πολλές ακόμα παραμέτρους. Ο ι περισσότερες από αυτές είναι μεγάλες κω μοπόλεις της υπαίθρου π ο υ ζουν από το εβδομαδιαίο παζάρι, από με­ ρικές βιοτεχνικές δραστηριότητες κ α ι π ου δεν συγκεντρώνουν περισσότερους α­ π ό 2.000 ή 3.000 κατοίκους. Π ιο ψηλά στην ιεραρχία βρίσκει κανείς τις πρω τεύ­ ουσες τω ν επαρχιώ ν κ α ι τω ν επισκοπώ ν με π ιο διαφοροποιημένες δραστηριότη­ τες και στην κορυφή τις μεγάλες εμπορικές και βιοτεχνικές π όλεις τω ν οποίω ν ο πληθυσμός, τον 13ο αιώ να, μπορεί να φτάνει ή να ξεπερνά τους 100.000 κ α τοί­ κους: το Μ ιλάνο, η Βενετία, το Π αρίσι ανήκουν σ ’ αυτή την περίπτωση, η Φ λω ­ ρεντία κ αι η Μ πολόνια δεν απέχουν πολύ ενώ ο ι πόλεις της Φ λάνδρας και της βόρειας Γερμανίας δεν ξεπερνούν τους 30.000 ή 40.000 κατοίκους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτός ο πληθυσμός τω ν πόλεω ν είναι ελάχιστα ο ­ μοιογενής. Από τη μια πλευρά, η ανάπτυξη τω ν κ οινω νικ ώ ν κατηγοριώ ν που συνδέονται με το εμπόριο, τη «βιομηχανία» και τη διαχείριση του χρήματος δεν εξαφάνισε -ο ύ τε και με την «κοινοτική χειραφέτηση^- τους πα λα ιούς κατόχους της εξουσίας και το περιβάλλον τους: επισκόπους, εφημέριους, κληρικούς τω ν καθεδρικών ναώ ν, μοναχούς κ α ι μοναχές, χωροδεσπότες, ιππότες, πρω τοτόκους τω ν ευγενών οικογενειών ο ι ο π ο ίο ι μετανάστευσαν στην πόλη κ.ά. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν μεγάλες διαφορές περιουσίας ανάμεσα στα μέλη τω ν υπόλοι­

ΑΝΑΠΤΥ ΞΗ ΚΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

153

πω ν κοινω νικώ ν ομάδων. Δ ίπλα στην αριστοκρατία των πατρικίω ν (ό όρος που χρησιμοποιεί ο Πιρέν για το σύνολο τω ν ευπόρω ν δεν είναι ικανοποιητικός) και των «μεγαλοαστών» που πλούτισαν από το εμπόριο και τις τραπεζικές εργασίες και των οποίω ν η π εριουσ ία συνίσταται, εκτός από τις γαίες που απέκτησαν στη γύρω πεδινή περιοχή, στην κατοχή εμπορευμάτων, ακινήτων, πολύτιμω ν α ν τι­ κειμένων και χρημάτων, βρίσκει κ ανείς μια «μεσοαστική» τάξη βιοτεχνώ ν, μ ι­ κρεμπόρων, κάθε λογής «γραφιάδω ν» (δικαστικών υπαλλήλων, συμβολαιογρά­ φων, δικηγόρων κ.ά.). Σ ύντροφ οι τεχνίτες και υπάλληλοι, συχνά προερχόμενοι από τη γειτονική ύπαιθρο, αποτελούν τον «κοσμάκη» (popolo m in u to ). Η μοίρα του δεν είναι αξιοζήλευτη. Τέλος, στο τελευταίο σκαλοπάτι, έρχονται οι απόκλη­ ροι της αστικής κοινω νίας: ξεριζωμένοι αγρότες, δραπέτες δουλοπάροικοι, με­ ροκαματ ιάρηδες σε αναζήτηση ανειδίκευτης εργασίας, θύματα του λιμού ή της α­ νασφάλειας που βασιλεύουν στη γύρω πεδινή περιοχή. Οι περισσότεροι ζουν α­ πό τις ελεημοσύνες ή την κλοπή μέχρι να εκτοπιστούν από τις δημοτικές αρχές. Ε ίναι λοιπόν φανερό ό τι δεν υπάρχει ξεκάθαρη ρήξη ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο, ανάμεσα στην κοινω νική κατηγορία τω ν εμπόρων, από τη μια, που ήρθε από αλλού, έχοντας ασκήσει για π ο λύ καιρό το εμπόριο προτού εγκαταστα­ θεί στις πύλες της πόλης κ α ι στη συνέχεια ενσωματωθεί σ ’ αυτήν, κ α ι στην εκ­ κλησιαστική ή κοσμική, οπωσδήποτε όμως χωροδεσποτική, εξουσία, από την άλ­ λη, με την ο π ο ία αυτή η «ανερχόμενη τάξη» πρέπει απαραίτητα κ α ι δίχω ς εξαι­ ρέσεις να έρθει σε αντιπαράθεση. Ό λες o l πρόσφατες εργασίες δείχνουν ότι, εάν η σημασία του εμπορίου στην ανάπτυξη τω ν μεσαιωνικών πόλεω ν είναι αναμφι­ σβήτητη, είνα ι εξίσου προφ ανές ότι η ουσιαστική εξέλιξη σημειώθηκε στο επίπε­ δο του τοπ ικού εμπορίου, μέσα στο π λα ίσ ιο μιας οικονομίας της αγοράς κ υ­ ριαρχούμενης από τον χωροδεσπότη ή τον επίσκοπο, και αυτό τόσο στη Γερμα­ νία όσο κ α ι στην Α γγλία ή τη βόρεια κ αι ανατολική Γαλλία. Αντίθετα με τη στε­ ρεότυπη αντίληψη που εδώ κ αι πολύ καιρό υπερτονίζεται για προφ ανείς ιδεολο­ γικούς λόγους, η πόλη δεν αντιπα ρα τίθεται στην ύπαιθρο, αλλά ζει μαζί της κά­ τω από συνθήκες ώσμωσης. Η «αστική τάξη» δεν αποσπά από την «αριστοκρα­ τία» την ανεξαρτησία κ α ι τις ελευθερίες της, αλλά οι δύο κοινω νικές κατηγορίες συμμετέχουν σε ένα κίνημα που αποσκοπεί στη διατήρηση της κοινοτικής ισχύος στα χέρια τω ν πλουσιοτέρω ν, ενώ στους κόλπους αυτού του κινήματος η πρ ω το ­ βουλία ανήκει στην αριστοκρατία της γης και όχι στους εμπόρους. Η κατάκτηση της κοινοτικής αυτονομ ίας, όπω ς τη θέλησαν οι αστοί και την επέβαλαν δια της βίας στον χω ροδεσπότη της περιοχής κ α ι όπω ς μας τη δίδα ­ σκαν μέχρι πρόσφ ατα οι δάσκαλοί μας στο Δ ημοτικό (και αλλού!), ανήκει λοι­ π όν στο χώ ρο του μύθου. Ή τουλάχισ τον οφ είλεται στην καταχρηστική γ εν ί­ κευση ορισμένων επεισοδίω ν που έλαβαν χώ ρα στη βόρεια Γαλλία του 1 ίου κ αι 12ου αιώνα: στο Σαιντ-Ο μέρ, το Λε Μ αν, τη Γάνδη, τη Λίλη- ιδίω ς δε η π ερ ί­ πτωση του δύστυχου επισκόπου της Λ αν, που σφάχτηκε το 1111 από τον ίδιο το λαό του, ό π ω ς μας διηγείτα ι ο Γκιμπέρ ντε Ν οζάν, κληρικός της πόλης και αυτόπτης μάρτυρας του συμβάντος.

154

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

Στην Ιταλία τα πράγματα είναι σχετικά απλά. Δεν υπάρχει «αστική» εξουσία που να επιβάλλεται στις πόλεις α π ό τον 11ο αιώνα- δεν υπάρχουν επαγγελματι­ κές ενώσεις -συντεχνίες (gujlde)- για να επιβάλουν τη δύναμη τω ν εμπόρω ν και να αποσπάσουν από τον ηγεμόνα π ρ ο νό μ ια κ α ι απαλλαγές. Ο ι οικογενειακές πάτριες (consorterie), με άλλα λόγια η αριστοκρατία της γης, στις οποίες ο ηγε­ μόνας ή ο επίσκοπος εκχώρησε την εξουσία του -μαρκήσιοι, υποκόμητες, α ν τ έ -' π α ρ χο ι (vicedominici), πληρεξούσιοι (advocati)-, με τη συνδρομή της πελατείας τους κ αι τω ν επ ισ κ ο π ικ ώ ν α ξιω μ α το ύ χω ν που προσχώ ρησαν στους στόχους τους, κατάφεραν να τους αναγνω ριστούν προνόμ ια δικαστικής και διοικητικής ασυλίας, αφετηρία μιας αυτονομίας η οποία στην πράξη θέτει την πόλη έξω από την επιρροή τω ν οργάνω ν του ηγεμόνα. Αυτή είναι η απαρχή του «κοινοτικού» κινήματος σ’ αυτό το τμήμα της Ευρώπης, όπου η κοινότητα αποτελεί αρχικά έ­ να εθελούσιο σύμφωνο ανάμεσα σε όλους τους κατοίκους της πόλης - ο ι οπ οίοι έτσι γίνονταν ισ ό τιμ ο ι- σφραγισμένο με όρκο και προοριζόμενο να εξασφαλίσει την ειρήνη και την ασφάλεια ανάμεσα στους πολίτες. Ε ίναι αλήθεια ότι στις ε­ μπορικές πόλεις της ιταλικής χερσονήσου η κοινότητα έλκει συχνότερα την κ α ­ ταγωγή της από τη «συντροφιά» (compagna) ή τις «κομπανίες», τις οποίες συνέ­ στησαν ομάδες επιχειρηματιώ ν για να πραγματοποιήσουν τις μακρινές τους α ­ ποστολές. Απλώς ο κόσμος τω ν εμπόρων κ α ι τω ν τραπεζιτώ ν δεν αντιπαρατίθεται σ ’ εκείνο τω ν γαιοκτημόνω ν κ α ι τω ν πολεμιστών, (milites); είναι η απόρροιά του, καθώς στη Βενετία, τη Γένοβα, τη Φ λωρεντία ή τη Σιένα η γη, ο ι διοικητικές εξουσίες και τα διάφορα φεουδαρχικά δικαιώ μ ατα βρίσκονται στην απαρχή τω ν μεγάλων περιουσιώ ν π ου δημιουργήθηκαν από το εμπόριο. Αυτό εξηγεί το λόγο που, αν και υπό την κυριαρχία τω ν οικογενειώ ν τα)ν ευγενών, η ιταλική κοινότη­ τα λειτούργησε π ά νω στο π ρότυπο τω ν εμπορικών επιχειρήσεων. Δ ιοικείται από προεστούς (consuls) ή, όπ ω ς η Φ λωρεντία, από πρίορες (priores) που διορίζονται από ένα κολέγιο με πολύ περιορισμένη σύνθεση και με τοπογραφ ικά κυρίω ς κ ρ ι­ τήρια, ώστε κάθε συνοικία να κυριαρχείται από μια μεγάλη οικογένεια. Το κοινοτικό κίνημα δεν φέρνει λοιπόν την «αστική δημοκρατία», όπω ς αρ­ κετές φορές μας βομβαρδίζουν τα αυτιά, αλλά την υποκατάσταση της πα ρ α δο­ σιακής εξουσίας του ηγεμόνα κ αι τω ν τοπικώ ν αντιπροσώ πω ν του από μια κ ο­ λεγιακή ολιγαρχική εξουσία, π ου με τη σειρά της έχει περιέλθει στις οικογένειες τω ν «πατρικίων», δηλαδή τω ν ευγενών. Αυτή η αριστοκρατική κοινότητα, ας το επαναλάβουμε, δεν αντιπαρατίθεται στο φεουδαρχικό σύστημα: ενσωματώνεται σ ’ αυτό, επεκτείνοντας την κυριαρχία του στη γύρω πεδινή χώ ρα (contado), επι­ βάλλοντας τον όρκο υποτέλειας στους μικρούς χω ροδεσπότες της περιοχής, α ­ ποκτώ ντας σφραγίδα κ αι κόβοντας νόμισμα. Για να σωθούν τα προσχήματα της «κοινοτικής» συναίνεσης υ πάρχει βέβαια μια συνέλευση του λαού (η balia) κ αι έ­ νας καπιτάνος του λαού (capitaneo di popolo), που θεωρητικά διατηρεί το δικ α ί­ ωμα εποπτείας τω ν σωματείων τω ν προεστών κ αι τω ν πριόρω ν, όμως, με εξαί­ ρεση τη Ρώμη στη δ ιά ρκ εια της β ρα χύβιας «δημοκρατικής δ ικ τα το ρ ία ς» του Α ρνόλδου της Μ πρέσα, οι θεσμοί αυτοί είναι καθαρά τυπικοί.

ΑΝ Α Π ΤΥ ΞΗ Κ ΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

155

Αν τα π αρ απ ά νω αφορούν το σύνολο τω ν μεσογειακών χωρώ ν, τόσο στην Ισπανία όσο κ αι τη νότια Γαλλία, η εξέλιξη είναι διαφορετική βόρεια από τον Λίγηρα και τις Αλπεις. Εδώ οι πόλεις είναι π ιο λίγες και λιγότερο σημαντικές, η αριστοκρατία σπανιότερα εγκατεστημένη στο εσωτερικό της αστικής περιμέτρου κ αι περισσότερο διατεθειμένη να συμβιβάζεται. Ο ι έμποροι έρχονται από το ε­ ξωτερικό συχνότερα α π ’ ό,τι αλλού και η Εκκλησία, περισσότερο εξασφαλισμέ­ νη από τη στήριξη του ηγεμόνα, είνα ι λιγότερο διατεθειμένη α π ’ ό,τι στην Ιταλία να απαρνηθεί τα νομικά πρ ο νό μ ιά της. Σ υνεπώ ς η πρω τοβουλία του κινήματος κ αι η διεύθυνση τω ν κοινοτήτω ν ανήκουν συχνότερα στις επαγγελματικές ενώ­ σεις, συντεχνίες, χάνσα ή τέχνες, π ου με τη σειρά τους κυριαρχούνται από μια ο­ λιγαρχία αστών (burgenses) οι ο π ο ίο ι συμμαχούν με την τοπική αριστοκρατία. Στην αρχή δεν υπάρχει τίπ ο τε το επαναστατικό στις διεκδικήσεις τους, που δια­ τυπώ νονται στο πλαίσιο της κάθε ενορίας: ζητούν να έχουν μια εποπτεία στους φ όρους και. στα παζάρια. Η αντίσταση τω ν επισκόπων, στους οποίους γενικά κανείς απευθύνεται στις χώ ρες π ου περιλαμβάνονται μεταξύ του Σηκουάνα και του Ρήνου, ωθεί στο σχηματισμό μιας ένωσης ανάμεσα στους αστούς και την το­ πική αριστοκρατία η ο π ο ία π α ίρ νει συγκεκριμένη μορφή με την παροχή όρκου αλληλοβοήθειας (conjuratio). Μετά από αυτό, στην καλύτερη τω ν περιπτώσεω ν, δηλαδή στις π ιο πολλές, ακολουθεί διαπραγμάτευση τω ν όρων της κοινοτικής χειραφέτησης με τον χωροδεσπότη ή τον επίσκοπο ή εξαγορά της. Στη χειρότερη περίπτωση επέρχεται σύγκρουση μαζί του, μερικές φορές βίαιη όπω ς στη Λαν, αλλά κατά κανόνα η έκβαση είναι ειρηνική. Σ υχνά θεσπίζεται μια χάρτα που κα­ θορίζει τους όρους. Η πόλη θα έχει το δημαρχείο της, τον πύργο-παρατηρητήριο, σύμβολο της ελευθερίας της, την καμ πάνα της -π ο υ αναγγέλλει τους κινδύνους και δίνει το ρυθμό της ζωής στην π ό λ η - κ α ι τη σφραγίδα της. Οι αστοί -το υ λ ά χι­ στον οι π λο υ σ ιό τερο ι- θα διορίσουν ένα δήμαρχο και δημοτικούς αξιωματούχους, υπεύθυνους για τα δημόσια έργα, την κάτω και μέση δικαιοσύνη, την κατα­ νομή τω ν φόρων. Ο χωροδεσπότης διατηρεί τη δικαιοσύνη του αίματος47 καθώς και το στρατό, εν μέρει εκχωρημένο στους αστούς με τη μορφή του δικαιώ ματος επιτήρησης και σύστασης πολιτοφυλακής. Εκτός από την Ιταλία όπου ιδρύθηκαν αυτόνομες «δημοκρατίες», π ρ α γμ α τι­ κές π ό λεις-κ ρ ά τη , ο ι π ό λ ε ις της Δύσης δεν είνα ι π ο τέ τελείω ς ανεξάρτητες. 'Εχουν απέναντι στον βασιλιά, στους π ρ ίγκιπ ες ή στον αυτοκράτορα τις ίδιες υ ­ ποχρεώσεις ό π ω ς οι άλλοι υποτελείς και, ειδικότερα σε καιρό πολέμου, είναι α ­ ναγκασμένες να προσφέρουν στρατιω τικά αποσπάσματα. Α νατολικά του Ρήνου, με εξαίρεση ίσω ς τις βαλτικές πόλεις, η αυτονομ ία που παρ αχω ρ είται αφορά μόνο το πεδίο της οικονομίας και της δικαιοσύνης. Στα ηπειρω τικά εδάφη τω ν Πλανταγενετών, στην Α κουιτανία ή στη Ν ορμανδία, καθώς και σ ’ εκείνες πέρα από τη Μάγχη ο έλεγχος που ασκείται από τη μ οναρχία -αντιπροσω πευόμενη στην πόλη από τους σερίφες και τους υπ οκ όμ ητες- παραμένει πολύ αυστηρός. Το ίδιο θα ισχύσει τον )3ο αιώ να στα εδάφη που εξαρτώ νται από τους Κ απετίδες, όπου ο βασιλιάς επεμβαίνει όλο και συχνότερα για να ελέγξει τα οικονομι­

156

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η

κά και τη δημόσια τάξη, να αναθεωρήσει το καθεστώ ς τω ν επαγγελματικών τε­ χνώ ν ή να περιορίσει τα πρ ο νό μ ια απαλλαγής. Την εποχή εκείνη η «κοινότητα» που συνδέει με όρκο τους κατοίκους της πόλης έχει άλλωστε υποβαθμιστεί αν ό ­ χ ι καταργηθεί. Στο πλαίσ ιο τω ν αναγεννώμενων κρατώ ν, την τήρηση της ειρή­ νης εξασφαλίζει η βασιλική ή π ριγκιπ ικ ή ισχύς, ενώ η ολιγαρχία, που έχει αναλάβει τους δημοτικούς θεσμούς, π ροσπαθεί κυρίω ς να τους χρησιμοποιήσει για δικό της όφελος, με αποτέλεσμα να ξεσηκωθούν εναντίον της τα μέσα κ αι κ α τώ ­ τερα στρώματα. Πολλές πόλεις γνω ρίζουν τότε ταραχές που προαναγγέλλουν τη γενική κρίση του Μου αιώνα.

Χ ΡΙΣΤΙΑ Ν ΙΚ Η Α Ν ΤΕΠ ΙΘ ΕΣΗ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚΗ Μ ΕΣΟ ΓΕΙΟ κατάκτηση της νό τια ς Ιτα λία ς από τους Ν ορμανδούς σηματοδοτεί, αν όχι μια νίκη της χ ρ ισ τια νο σ ύ νη ς ενα ντίο ν τω ν ειδω λολατρώ ν, τουλάχισ τον μια προώθηση της δυτικής χριστιανοσύνης εις βάρος της ελληνικής αντίπαλής της, δεδομένου ότι τα εδάφη που κατέλαβαν ο ι γιο ι του Ταγκρέδου της Αλταβίλα αποσπάστηκαν από το υ ς Β υζαντινούς. Μ ήπω ς δεν κατάφερε ένας α π ’ α υ­ τούς, ο Ροβέρτος Γ υϊσκάρδος, να τους εκτοπίσει από τη νότια Ιταλία, καταλαμ ­ βάνοντας το Μ πάρι το 1071, αφού αναγνωρίστηκε από τον π ά π α Νικόλαο Β ' ως δούκας της Κ αλαβρίας κ α ι της Α πουλίας; Με την κατάκτηση της Σικελίας α ­ πό τους διαδόχους του, η Δύση επιτελεί ένα ακόμη βήμα, ενώ αυτή τη φ ορά η νορμανδική προώθηση γίνετα ι εις βάρος τω ν Σαρακηνών. Από τη στιγμή που το Π 30 ο Ρογήρος Β ' θέτει υπ ό την εξουσία του όλες τις νορμανδικές κτήσεις κ αι δέχεται το βασιλικό στέμμα από τον α ντίπ α π α Ανάκλητο, μια μεγάλη δύναμη ε­ λέγχει τη νότια ιταλική χερσόνησο κ α ι το κέντρο της μεσογειακής λεκάνης ένα­ ν τι τω ν Β υζαντινώ ν και τω ν μουσουλμάνων. Ενώ ο νορμανδικός στόλος επιτη­ ρεί τα στενά και επιχειρεί συστηματικές επιδρομές στην Ελλάδα και την Αφρική (καταλαμβάνει την Κ έρκυρα κ αι επιτίθεται στην Κ ω νσταντινούπολη), η αυλή του Παλέρμο καθίσταται μια λαμπρή εστία πολιτισμ ού όπου αναμιγνύονται δ υ ­ τικές, ελληνικές κ α ι αραβικές επιρροές. Σύγχρονη με τη νορμανδική επίθεση στη νότια Ιταλία είναι η ανάκτηση της Τυρρηνικής Θάλασσας κ α ι τω ν π αραλίω ν της από τις εμπορικές Δημοκρατίες, άλλες κάτω από νορμανδικό έλεγχο όπω ς το Αμάλφι και η Νεάπολη κι άλλες στο δρόμο του μετασχηματισμού τους σε αυτόνομες δυνάμεις όπω ς η Π ίζα και η Γένοβα. Έ χο ντα ς αρχικά αναληφθεί από κουρσάρους που δρούσαν για λογαρια­ σμό τους, οι εκστρατείες που εξαπολύθηκαν από τους Π ιζάνους και τους Γενου­ άτες καταλήγουν από τις αρχές του 11ου αιώ να στην εγκατάστασή τους στα π α ­ ράλια της Λ ιγουρίας, καθώ ς κ α ι στη Σαρδηνία, την Κορσική κ α ι λίγο αργότερα τις Βαλεαρίδες όπου επίσης εμφ ανίζονται οι Κ αταλανοί και οι Προβήγκιοι. Στα τέλη του Π ου αιώ να, τη στιγμή π ο υ ο π ά π α ς Ο υρβανός Β ' θα κηρύξει την α '

Η

ΑΝ Α Π ΤΥ ΞΗ ΚΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

157

Σταυροφορία, η Μ εσόγειος παύει να είναι η «μουσουλμανική λίμνη», για την ο­ π ο ία μιλούσε ο Π ιρέν, κ αι ο ι Δ υτικοί περνούν πλέον στην επίθεση. Οι απαρχές της ισπανικής Ανάκτησης π ρ οέρχονται από την ίδια θέληση απώ ­ θησης της σαρακηνής ισχύος, η ο π ο ία ήδη από πολλούς αιώ νες είχε ανακοπεί στη γραμμή του ποταμού Έ βρου. Σ ’ αυτή την περίπτω ση όμως, στα υλικά κ αι στρατηγικά κίνητρα που ώθησαν τους Ν ορμανδούς κατακτητές κ αι τους Ιταλούς να υτικούς να αναλά βουν την επίθεση, π ρ ο σ τίθ εν τα ι ήδη κ α ι θρησκευτικά. Η μουσουλμανική κατάκτηση είχε αφήσει μερικά μικρά χριστιανικά κράτη στις ο­ ρεινές και δυσπρόσιτες π εριοχές της βόρειας Ισπανίας να επιβιώσουν; είναι τα βασίλεια της Λεόν και της Ναβάρας κ α ι ο ι κομητείες της Αραγώνας κ αι της Βαρ­ κελώνης, που οι σαρακηνές επιδρομές διατηρούσαν σε κατάσταση μόνιμης ανα­ σφάλειας. Από τα μέσα του 11ου αιώ να τα κράτη αυτά κηρύσσουν τον πόλεμο ε­ να ντίο ν τω ν Σαρακηνώ ν, εκμεταλλευόμενα το διαμελισμό του χαλιφ άτου της Κόρδοβας σε μικρά βασίλεια (τα τα ϊφ ά ) και υποστηριζόμενα από την παποσύνη, τους μοναχούς του Τ άγματος του Κ λυνύ, τους Φ ράγκους, Βουργούνδιους και Γασκόνους βαρώνους, καθώ ς κ ι εκείνους του Πουατιέ. Από πολλές απόψ εις, ο ι εκστρατείες που διεξήγαγαν οι δώθε από τα Π υρηναία ιππότες -περισσότερες α­ π ό είκοσι μεταξύ 1063 κ α ι 1120- προαναγγέλλουν τις σταυροφορίες, με την έν­ νοια ότι ο π ά π α ς Α λέξανδρος Α ' έδωσε στους στρατιώτες της Ανάκτησης την ά­ φεση αμαρτιώ ν που σύντομα θα παραχω ρηθεί στους ένοπλους προσκυνητές ol ο π ο ίο l θα αναχωρήσουν για τους Α γίους Τόπους. Μεγάλες εκστρατείες επιτρέ­ π ουν στον βασιλιά της Κ αστίλης κ αι της Λεόν, κ α τόπ ιν και της Ναβάρας, Φερδινάνδο Α ' τον Μέγα κ αι στη συνέχεια στο γιο του Αλφόνσο Σ Τ ' να ανακαταλά.βουν το βόρειο τμήμα της Ισπανίας ώ ς το Τολέδο, π ο υ καταλήφθηκε το 1085 με­ τά από διετή πολιορκία. Η εισβολή τω ν Α λμοραβιδών στα τέλη του 1ίου αιώ να θέτει π ρ ο ς στιγμήν υ ­ π ό αμφισβήτηση τη χριστιανική ανάκτηση. Ωστόσο α π ό το 1114 η προώθηση ξ α ­ ναρχίζει, για να διακοπεί τούτη τη φορά α π ό την εισβολή τω ν Α λμοάδων1*, το δεύτερο ήμισυ του 12ου αιώ να. Η υπεροχή τω ν χριστιανώ ν βασιλιάδω ν δεν επι­ βάλλεται οριστικά π αρ ά στις αρχές του επόμενου αιώνα. Ο π ά π α ς Ιννοκέντιος Γ ' εμπιστεύεται στον αρχιεπίσκοπο του Τολέδο την οργάνωση μιας σταυροφο­ ρ ία ς π ου συγκεντρώνει ιππότες από όλη τη χριστιανοσύνη, οι οποίοι, κάτω από την ηγεσία τω ν βασιλιάδων της Κ αστίλης, της Α ραγώνας κ αι της Ναβάρας, συ­ ντρίβουν στο Λας Νάβας δε Τολόσα (1212) το στρατό του Αλμοάδη χαλίφη. Απωθημένοι στο νότο της Ιβηρικής Χερσονήσου, ol μουσουλμάνοι διατηρούν μόνο το βασίλειο της Γρανάδας, α π ’ όπου τελικά θα διω χθούν το 1492. ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ ΤΟ Υ 12ου ΑΙΩΝΑ

Μ

ε τις σταυροφορίες στους Α γίους Τ όπους η δυτική ανάκτηση μετατρέπεται σιγά σιγά σε μια πραγματική επιχείρηση εποικισμού η οπ οία , με την

158

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

κατάληψη της Κ ω νσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204, εκτςέπετα ι πλέον τελείως από τους αρχικούς σκοπούς της. Τον 10ο κ α ι τον 1 ίο α ιώ να π ο λλο ί είνα ι οι χρ ισ τια νο ί που, για να εξαγορά­ σουν τις αμαρτίες τους κ α ι να εξασφαλίσουν την αιώ νια σωτηρία της ψ υχής τους, επιχειρούν μακρινά κ α ι δύσκολα τα ξίδια στους ιερούς τόπους της χ ρ ι­ στιανοσύνης. Η π είνα , η δίψ α, η κούραση, ο φόβος τω ν επιθέσεων τω ν ληστών αποτελούν μεγάλες δοκιμασίες που δέχο νται με χαρά καθώ ς συνιστούν ένα ε ί­ δος μίμησης τω ν π α θώ ν του Χ ριστού. Α π ’ όλα τα προσκυνήματα τα π ιο σημαντικά είνα ι αυτά π ο υ οδηγούν τους π ισ τούς στον Αγιο Ιάκωβο της Κ ομποστέλλα στην Ισπανία, στη Ρώμη, στο ό ­ ρος Γκαργκάνο κ α ι κ υ ρ ίω ς στην Ιερουσαλήμ όπου βρίσκεται ο τά φ ος του Ιησού Χ ριστού. Κ ύριοι της Π αλαιστίνης, ο ι Αραβες φ άνηκαν σε γενικές γραμμές ανε­ κ τικ ο ί απέναντι στους προσκυνητές, αλλά η κατάκτηση τω ν Α γίων Τ όπ ω ν από τους Σελτζούκους Τούρκους, ο ι ο π ο ίο ι καταλαμβάνουν επίσης τη Σ υρία κ αι έ­ να μεγάλο τμήμα της Μ ικράς Ασίας, προκαλεί στη Δύση ψ υχολογικό κλονισμό. Ενόσω λο ιπ ό ν το προσκύνημα μετατρέπεται σιγά σιγά σε μικρή ένοπλη εκστρα­ τεία, στη διάρκεια τω ν πολέμω ν της ισπανικής Ανάκτησης σφυρηλατείται η ι­ δέα ενός «ιερού πολέμου» εναντίον τω ν μουσουλμάνων. Η θρησκευτική πλευρά είναι λοιπόν αναμφισβήτητη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ό τι αποτελεί το κύριο κίνητρο όσων δέχονται να απαρνηθούν ανέσεις κ α ι ισχύ -ό τα ν δεν πρόκειται για φτω χούς κ αι άθλιους που δεν έχουν να χάσουν τίποτα άλλο στην περιπέτεια αυτή από τη ζωή τ ο υ ς - για να γίνουν στρατιώτες του Χ ρι­ στού και να συγχωρεθούν για όλες τις αμαρτίες τους. Αλλωστε το φαινόμενο δεν είναι νέο και δεν ξεκινά με το κήρυγμα του Ουρβανού Β '. Ο ι φόβοι για το έτος 1000 δεν απέχουν πολύ· οι χρονικογράφ οι, έστω κ ι αν υπερέβαλαν πολύ στην π ε­ ριγραφή τους, άφησαν στα πνεύματα βαθιά σημάδια που κάνουν το ευρύτατα κη­ ρυγμένο από τους ερημίτες της υπαίθρου ζήτημα της Αποκάλυψης ένα από τα κύ­ ρια θέματα της λειτουργίας κ αι της αγιογράφησης. Η αναχώρηση για τους Αγίους Τόπους αποτελεί έκτοτε ιερό καθήκον του χριστιανού εν αναμονή της Δευτέρας Π αρουσίας κ αι αναμφίβολα απαντά σε μια μυστικιστική κ αι μεσσιανική ανάγκη. Αλλωστε, μήπως στην Ιερουσαλήμ δεν είναι που τα «δείγματα τω ν καιρώ ν πρέπει να εκδηλωθούν», όπω ς γράφει ο Ραούλ Γκλαμπέρ στο χρονικό του; Ε ίναι όμω ς φανερό ότι κι άλλες έγνοιες έπαιξαν ρόλο στη μετατροπή του α ­ πλού προσκυνήματος σε εκστρατεία συνδεόμενη με τη χριστιανική ανάκτηση, ό­ π ω ς είχε ήδη συμβεί στην Ιταλία και την Ισπανία. Το δεύτερο ήμισυ του 1 ίου α ι­ ώνα, όταν καταρρέει στη Σ υρ ία και την Π αλαιστίνη η χαλιφ ική ισχύς κι ενώ δεν έχει ακόμη αρχίσει η τουρκική κατάληψη, μόνο π ρ αγμ ατικ οί στρατοί ριψ οκινδυ­ νεύουν ώς την Ιερουσαλήμ: όπ ω ς εκείνος π ου οδήγησαν το 1065 τρεις Γερμανοί επίσκοποι, οι Γονδίκαιρος της Μ αγεντίας, Ό θω ν της Ράτισμ πον κ αι Γουλιέλμος της Ουτρέχτης. Υ πάρχουν κίνητρα πολιτικής φύσης που σχετίζονται με την έκ­ κληση για βοήθεια τω ν Β υζαντινώ ν αυτοκρατόρω ν, οι οπ ο ίο ι α πειλούντα ι από τη νέα προώθηση του Ισλάμ, κ α ι με τη μέριμνα που εκδηλώνεται από τον π ά π α

ΑΝΑ ΠΤΥ ΞΗ ΚΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

159

για την αύξηση τω ν μέσων του για δράση. Αλλα κίνητρα έχουν -ψυχολογικό χ α ­ ρακτήρα: την αγάπη για την περιπέτεια και τον πόλεμο αλλά κ α ι την ευκαιρία της απόκτησης μακριά από την π α τρίδα κύρους κ αι λαφύρω ν - όλα αυτά εκ μέ­ ρους μιας ιπποσύνης αναγκασμένης α π ό τον κλήρο στη Δύση να σέβεται τους νέους θεσμούς της ειρήνης. Τέλος, ακόμα κ ι αν δεν υπήρξε αποφασιστικός στην αρχική διαδικασία, ο οι­ κονομικός παράγοντας κατέληξε να π α ίξει σημαντικό ρόλο. Είναι για παράδειγ­ μα η έλλειψη γαιώ ν π ου ωθεί τους Ν ορμανδούς ιππότες να εγκατασταθούν στα μέσα του 11ου αιώνα στη νότια Ιταλία κ α ι τη Σικελία ή η εξασφάλιση ασφαλέστε­ ρων δρόμων για το εμπόριό τους που οδηγεί τους Γενουάτες, τους Π ιζάνους και τους Ενετούς ναυτικούς να καταλάβουν και π ά λι τα νησιά της δυτικής Μεσογεί­ ου, προοίμιο της εγκατάστασής τους στις «σκάλες» της Ανατολής. Είναι λοιπόν φανερό ότι ο ι σταυροφορίες εγγράφονται στο πλαίσιο μιας π ρ ο ς ανατολάς και νότον γενικής επίθεσης της δυτικής χριστιανοσύνης, η οποία βρίσκεται σε πλήρη δημογραφική αφύπνιση. Ας μη θεωρήσουμε βέβαια τη δημογραφική πίεση στη Δύ­ ση -περιορισμένη ακόμα τον ΐ ΐ ο α ιώ ν α - ω ς τον κύριο λόγο των σταυροφοριών. Η δημογραφία δεν γεννά τις σταυροφορίες: τις στηρίζει, κι αυτό είναι ήδη πολύ, αν λάβουμε υπόψη τη μεγάλη αιμορραγία π ου θα υποστεί το άνθος της ιπποσύνης της Δύσης στους Α γίους Τ όπους και στους δρόμους που οδηγούν εκεί. Το Νοέμβριο του 1095, στη διάρκεια μιας συνόδου που συνέρχεται στο Κλερμόν στα εδάφη του κόμητα της Τουλούζης, ο π ά π α ς Ουρβανός Β ' αναγγέλλει την πρόθεσή του να οργανώσει την ανάκτηση τω ν Αγίων Τ όπω ν από τους απίστους. Λίγους μήνες νω ρίτερα, κατά τη σύνοδο π ου είχε λάβει χώ ρα στην Π λακεντία το Μάρτιο του 1095, ο π ά π α ς είχε δεχτεί μια βυζαντινή πρεσβεία, η οποία είχε έρθει να του ζητήσει συνδρομή εναντίον τω ν απίστω ν «για την υπεράσπιση της Αγίας Εκκλησίας». Ο απεσταλμένος του βασιλέως δεν είχε διστάσει να παρουσιάσει την κατάσταση με τα μελανότερα χρώ ματα, έτσι ώστε να λάβει τη συγκατάθεση του πάπα, ο ο π ο ίο ς είχε πράγματι συγκινηθεί έντονα από την εικόνα που του είχε δο­ θεί. Είχε συγκινηθεί, αλλά παράλληλα είχε ενδιαφερθεί για τη δυνατότητα να ε­ νώσει στον αγώ να εναντίον τω ν απίστω ν τους χριστιανούς της Ανατολής και της Δύσης, επίσημα χωρισμένους από τα μέσα του αιώνα. Στην πραγματικότητα, η κατάσταση στη Βυζαντινή Α υτοκρατορία είχε αρκε­ τά βελτιω θεί από τα τέλη της μακεδονικής δυναστείας. Το 1081 ανεβαίνει στο θρόνο ο Α λέξιος Α ' Κ ομνηνός για να βρεθεί αμέσως αντιμέτω πος με το μεγαλύ­ τερο πρόβλημα της αυτοκρατορίας: την άμυνα τω ν συνόρω ν που δέχονταν επί­ θεση σ ’ όλα τα μέτωπα, στο βορρά από τους Πετσενέγκους, τους Ο ύγγρους και τους Σέρβους, στα ανατολικά από τους εγκατεστημένους στη Μ ικρά Ασία Σελτζούκους Τούρκους, στο νότο και τα δυτικά, τέλος, από τους Ν ορμανδούς του Ροβέρτου Γυϊσκάρδου. Οι τελευταίοι φ α ίνο ντα ι και οι π ιο επικίνδυνοι. Α φού διείσδυσαν στην Ιλλυρία και κατέλαβαν το Δυρράχιο, απείλησαν κ άποια στιγμή την ίδια την Κ ω νσταντινούπολη. Για να τους απωθήσει, ο Αλέξιος Α ' αναγκάζε­ ται να ζητήσει τη βοήθεια της Βενετίας, η οποία τους παρέχει τη συνδρομή του

160

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΓΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

στόλου της με αντάλλαγμα την παροχή δικαιώ ματος άσκησης αφορολόγητου ε­ μπορίου σ ’ ολόκληρη την αυτοκρα τορία, καθώ ς κ α ι τη χρήση μιας συνοικίας στην Κ ωνσταντινούπολη. Ο θάνατος του Ροβέρτου Γυϊσκάρδου (1085) κ α ι η υ ­ ποστήριξη του ενετικού στόλου επιτρέπουν στον Αλέξιο να οδηγήσει τα σχέδια τω ν Νορμανδών σε αποτυχία κ α ι να ανακαταλάβει το Δυρράχιο. Α πομένουν οι υπ ό λο ιπ ο ι εχθροί π ο υ δεν έχουν σταματήσει τις επιδρομές τους στην αυτοκρα­ τορία, με πρώ τους τους Τούρκους που ο βασιλεύς δεν μπορεί να ελπίζει να νική­ σει χω ρίς τη βοήθεια τω ν Δυτικών. Εξ ου ο ι διαπραγματεύσεις με την παποσύνη που αρχίζουν το 1089 κ α ι οι οπ ο ίες θα καταλήξουν έξι χρόνια αργότερα με την πρω τοβουλία του Ο υρβανού Β '. Μ ία πρω τοβουλία που στην πραγματικότητα στηρίζεται σε μια παρανόηση η ο π ο ία δια ιω νίζετα ι και από τα δύο μέρη: ο ι μεν Δ υτικοί ονειρεύονται κυρίω ς την απελευθέρωση τω ν Α γίω ν Τόπων, ο δε αυτο­ κράτορας της Ανατολής ζητεί μισθοφόρους για να τους στρέψει κατά την κρίση του όπου ο κίνδυνος θα του φ ανεί σημαντικότερος: αναμφίβολα εναντίον των Τούρκων αλλά ενδεχομένως κ α ι κατά τω ν Πετσενέγκων και τω ν Σέρβων. Ό σο για την ενότητα του χρισ τιανικού κόσμου, αυτή δεν φαίνεται να υπήρξε η π ρ ώ τ ι­ στη έγνοια του. Με την πρόσκληση του Ο υρβανού Β ' αναχωρεί αμέσως ένα πρώ το κύμα αποτελούμενο από δύο κύριες ομάδες, η μια συγκροτημένη από Γερμανούς υ π ό την ηγεσία του Γκωτιέ του Ακτήμονα, η άλλη οδηγούμενη από ένα μοναχό, τον Πέτρο τον Ερημίτη. Κ αι οι δύο ομάδες συγκεντρώνουν ανθρώ πους του λαού, εμψυχω­ μένους από ζωηρή πίστη, η οποία γρήγορα θα μεταβληθεί σε φανατισμό κ α ι θα πυροδοτήσει τρομερούς διω γμούς στο πέρασμά τους. Αυτή η λαϊκή στρατιά, α ­ πείθαρχη και χω ρίς καμιά εξοικείωση με τα όπλα, θα αποδεκατιστεί από την π εί­ να κ αι τη ζέστη, προτού εξολοθρευτεί από τους Τούρκους το 1096 στην ασιατική ακτή του Βοσπόρου. Ο ι βαρώ νοι δεν αναχωρούν παρά το 1097 κάτω από τη δ ιο ί­ κηση μερικών μεγάλων χωροδεσποτών: του δούκα της Λ οθαριγγίας Γοδεφρείδου Δ ' του Βουιλώνιου, του αδελφού του Β αλδουίνου της Βουλώνης, του κόμητα της Τουλούζης Ραϊμόνδου Δ ' του Σ αιν-Ζ ιλ, του Νορμανδού Βοημούνδου συνοδευόμενου από τον ανιψ ιό του Ταγκρέδο της Αλταβίλα, με διακηρυγμένο στόχο την απελευθέρωση τω ν Α γίων Τ όπω ν. Αλλά ο ι δυσκολίες είναι μεγάλες: πρώ τα α π ’ όλα το μακρύ τα ξίδι που πραγματοποιείται, ανάλογα με τις ομάδες, από την ξη­ ρά ή από τη θάλασσα, το σκληρό κλίμα, η απροθυμία του αυτοκράτορα Αλέξιου Α ' να συνδράμει στη διεκπεραίωση του στρατού τω ν σταυροφόρων από τα Στε­ νά, ο ι μουσουλμανικές αντεπιθέσεις στη Μ ικρά Ασία κ.ά. Κ υρίω ς όμω ς είναι ο ανταγω νισμός ανάμεσα στους αρχηγούς της εκστρατεί­ ας π ου αναχαιτίζει την ορμή τω ν σταυροφόρω ν καθώ ς βασική επιδίω ξη ορισμέ­ νων α π ’ αυτούς είναι να αποκτήσουν κάποιο π ρ ιγκιπ ά το στη Συρία ή την Π α ­ λαιστίνη. Τελικά, μετά τη μακρά π ολιορκία και κατάληψη της Α ντιόχειας, φ τά­ νουν στην Ιερουσαλήμ, την καταλαμβάνουν με έφοδο κ α ι την παραδίδουν στη λεηλασία τον Ιούλιο του 1099. Δεν είναι στις προθέσεις μας να διηγηθούμε εδώ λεπτομερώς την ιστορία της

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α ΣΗ Τ Η Σ Λ Υ ΣΗ Σ

161

δυτικής εποποιίας στα εδάφη του Ισλάμ. Ας συγκροτήσουμε μόνο ότι οι νικητές ίδρυσαν τέσσερα μικρά φεουδαρχικά κράτη: τις κομητείες της Έ δεσσας -π ο υ π ο ­ λύ γρήγορα ανακαταλήφθηκε από τους μουσουλμάνους- κ α ι της Τρίπολης, το πριγκιπάτο της Α ντιόχειας και το βασίλειο της Ιερουσαλήμ, του οποίου πρώ τος ηγεμόνας ορίσθηκε ο Γοδεφρείδος ο Β ουιλώνιος. Οι σχέσεις τους με τους μου­ σουλμάνους θα είναι συχνά π ο λύ καλές και στα π αράλια τα λιμ ά νια (Τύρος, Αγιος Ιωάννης της Ακρας) γνω ρίζουν έντονη οικονομική δραστηριότητα, από την οποία αντλούν οφέλη οι Ιταλοί έμποροι και οι ναυτικές δημοκρατίες της ιτα­ λικής χερσονήσου. Αλλά η μεγάλη αδυναμία τω ν «λατινικών» κρατώ ν προέρχε­ ται από τον φεουδαρχικό χαρακτήρα της οργάνωσής τους και από τη βαθιά δια ί­ ρεση τω ν βαρώνων. Η άμυνα τω ν Αγίων Τ όπω ν είναι σε μεγάλο βαθμό έργο των νέων στρατιω τικώ ν ταγμάτων: τω ν Ο σπιταλίω ν του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσα­ λήμ (Ιωαννίτες), τω ν Ν αϊτώ ν κ α ι τω ν Τευτόνων Ιπποτώ ν, π ου κτίζουν μεγάλα δυσπόρθητα κάστρα και συγκροτούνται σε πραγματικές δυνάμεις. Το πνεύμα της σταυροφορίας, που παρέμεινε ζω ντανό στη Δύση στη διάρκεια ολόκληρου του 12ου αιώ να, γρήγορα εξασθενεί στο επίπεδο τω ν πρ ιγκιπά τω ν των Αγίων Τόπων. Η μουσουλμανική αντεπίθεση εκδηλώνεται από το 1150 με τον Νουρεντίν. Ε ίναι η αιτία π ου παρακινεί τον Αγιο Βερνάρδο να κηρύξει, μετά την απώ λεια της κομητείας της Έδεσσας, στο Βεζελαί και κατόπιν στη Φλάνδρα και τη Γερμανία, τη Β ' Σταυροφορία, επικεφαλής της οποία ς τίθενται το 11471149 ο ηγεμόνας της Αγίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας Κορράδος Γ ' και ο βασι­ λιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος Ζ ' ο Νεότερος. Κακά προετοιμασμένη, υπονομευ­ μένη από τις βυζαντινές προδοσίες και τις διχόνοιες των βαρώνων, η Β ' Σταυρο­ φορία υφίσταται μια πρώτη ήττα στο Δορύλαιο της Μ ικράς Ασίας (1147) και τον επόμενο χρόνο αποτυχαίνει οριστικά μπροστά στη Δαμασκό. Στα τέλη του αιώνα κηρύσσεται μια τρίτη σταυροφορία όταν ο μουσουλμάνος πρ ίγκιπα ς Σαλαδίνος, ιδρυτής ενός μεγάλου βασιλείου, ανακαταλαμβάνει την Ιερουσαλήμ. Η νέα εκ­ στρατεία -μοιρασμένη στην πράξη σε πολλές ομ ά δες- έχει ως αρχηγούς τον Φρει­ δερίκο Α ' Βαρβαρόσα, που πνίγεται στη Μ ικρά Ασία, τον βασιλιά της Γαλλίας Φ ίλιππο Β ' Αύγουστο και τον Πλανταγενέτη Ριχάρδο Α ' τον Λεοντόκαρδο. Οι σταυροφόροι ανακαταλαμβάνουν την Ακρα, κατορθώ νουν να διατηρήσουν κάποια υπολείμματα της παλαιάς φραγκικής εδαφικής δύναμης -τη ν Αντιόχεια στο βορρά, μια λεπτή παραλιακή ζώνη ανάμεσα στην Τρίπολη κ αι τη Γιάφα και την Κ ύπρο-, αλλά η Ιερουσαλήμ μένει στα χέρια των μουσουλμάνων.

Η Δ Υ ΣΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΒΥ ΖΑ Ν ΤΙΟ Υ : Η Δ ' ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ π ό την εποχή της πρώ της διέλευσης τω ν σταυροφ όρω ν από τις ακτές του Βοσπόρου ο βασιλεύς φυλάγεται από τους Δ υτικούς και εφαρμόζει α πένα­ ντι τους αμφίσημη πολιτική: χρησιμοποιεί μεν τις δυνάμεις τους για να ανακτή­ σει μέρος τω ν εδαφών που καταλήφθηκαν από τους Σελτζούκους -τη Νίκαια, την Κ ιλικία, τη Β ιθυνία, τις επαρχίες των παραλίω ν του Α ιγα ίου- χω ρ ίς ωστόσο να

Α

Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣΥΝΗΣ ΤΟΝ 11ο ΚΑΙ 12ο ΑΙΩΝΑ

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

163

σπεύδει να τους ανεφοδιάζει σε κάθε πέρασμά τους ή να τους παρέχει βοήθεια κα­ τά τις μουσουλμανικές αντεπιθέσεις και ούτε βέβαια να τους ανοίγει τις πύλες της πρωτεύουσάς του. Έ τσ ι, κατά τη βασιλεία του Αλέξιου Α ' Κομνηνού (1081! 118) και του γιου του Ιωάννη Β ' Κομνηνού (1118-1143), η αυτοκρατορία, κάνο­ ντας επιτυχή χρήση τω ν δυνάμεών της, κατάφερε να ανακτήσει τον έλεγχο στα σύνορα, να απωθήσει τους π ιο επικίνδυνους αντιπάλους της κ α ι να επιβάλει την κυριαρχία της στις φραγκικές αποικίες της Ανατολής. Υπό τον Μανουήλ Α ' Κομνηνό, που βασιλεύει από το 1143 ώς το 1180, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ξαναγί­ νεται μια σεβαστή δύναμη, δίνει μάλιστα την εντύπωση ότι είναι σε θέση να προ­ χωρήσει στην ανάκτηση μέρους τω ν εδαφών που έχουν απολεσθεί από τον 10ο α ι­ ώνα και ειδικότερα αυτών που εγκαταλείφθηκαν στους Νορμανδούς. Ωστόσο στη διάρκεια της Β ' Σταυροφ ορίας, ο Μ ανουήλ Β ' Κομνηνός δεν θα φανεί επιδέξιος όσο ο π α π π ο ύ ς του ώστε να εκμεταλλευτεί τους Δυτικούς στρατούς κ α ι να επεκτείνει έτσι τις βυζαντινές ανακτήσεις στη Μ ικρά Ασία. Έ χοντας συνάψει ανακωχή με τους γείτονες Σελτζούκους και θέλοντας να ανα­ κτήσει την Α ντιόχεια, κάνει ό,τι μπορεί για να αποτύχει η σταυροφορία: αρχικά φέρνει δυσκολίες στο να δώσει άδεια διέλευσης από τα κράτη του στο στρατό του Κορράδου Γ ’ και αρνείται να τον ανεφοδιάσει, στη συνέχεια ειδοποιεί τους Τούρκους για τα σχέδια τω ν Λ ατίνω ν και τέλος αφήνει τους άνδρες τού Λ ουδο­ βίκου Ζ ' να κατασφαγούν στην πεδιάδα της Α ττάλειας, έχοντας εγκαταλειφθεί από τους Έ λληνες οδηγούς τους. Ο ι σταυροφόροι θα κρατήσουν για πολύ καιρό μεγάλη μνησικακία απέναντι στον αυτοκράτορα. Π αραδόξω ς όμως, ακριβώς εκείνη την περίοδο, η «λατινική» επιρροή υπήρξε εξαιρετικά έντονη στην αυλή του βασιλέω ς. Λ ίγοι Β υζαντινοί αυτοκράτορες υ ­ πήρξαν πλησιέστερα στους ηγεμόνες της Δύσης από τον Μ ανουήλ Κομνηνό, Μεγάλος θαυμαστής τω ν Ρω μαίω ν αυτοκρατόρω ν, ονειρεύεται να επαναλάβει την ιουστινιάνεια εποποιία και να επαναφέρει την Ιταλία στο Βυζάντιο, εκμε­ ταλλευόμενος την εχθρότητα του π ά π α και τω ν λομβαρδικώ ν πόλεω ν για τις ε­ πιχειρήσεις του Φ ρειδερίκου Α ' Βαρβαρόσα. Εν τω μεταξύ γεμίζει την αυλή της Κ ωνσταντινούπολης με «Λ ατίνους», εισάγει τους δυτικούς συρμούς (για π α ρ ά ­ δειγμα τις κοντα ρομαχίες), στρατολογεί π ο λλού ς Φ ράγκους, Β ουργούνδιους, Γερμανούς κ.ά. ιππότες. Ο ίδιος παντρεύεται μια Γερμανίδα πριγκίπισ.σα, συγ­ γενή του αυτοκράτορα Κ ορράδου Γ ' και συνομολογεί μ αζί του μια συμμαχία που στρέφεται εναντίον του κοινού αντιπάλου τους, του βασιλιά της Σικελίας Ρογήρου Β '. Η βυζαντινή απομόνω ση σπάει κ αι η Β υζαντινή Α υτοκρατορία φαίνεται να είναι έτοιμη να εισέλθει στο ευρω παϊκό πολιτικ ό γίγνεσθαι. Π α ρ ’ όλα αυτά οι επιπτώ σεις της Β ' Σ ταυροφ ορίας καθιστούν δύσκολη τη διατήρηση τούτης της πολιτικής. Κ υρίω ς όμως είναι η καταστροφική ήττα από τις στρατιές των Σελτζούκων στο Μ υριοκέφαλο49 το 1176 π ου βάζει τέρμα στο ό ­ ραμα της ανάκτησης του αυτοκράτορα. Ο Μανουήλ Α ' Κομνηνός πεθαίνει τέσσε­ ρα χρόνια αργότερα αφήνοντας έναν πολύ νεαρό διάδοχο και μια αντιβασιλεία υποστηριζόμενη από τους Λ ατίνους μισθοφόρους. Έ τσ ι οι Β υζαντινοί φέρνουν

164

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΙ-Ι

στην εξουσία έναν εξάδελφο του εκλιπόντος αυτοκράτορα, τον Α νδρόνικο Α ' Κομνηνό, δεδηλωμένο εχθρό τω ν Δυτικώ ν, εναντίον των οποίω ν αφήνει y a ξε­ σπάσει η οργή του πληθυσμού της Κ ωνσταντινούπολης. Μ ετά α π ’ αυτό κ ι αφού δολοφονεί την αυτοκράτειρα Μ αρία και το γιο της Αλέξιο Β ' Κομνηνό, πα ντρ εύ­ εται τη χήρα του -μ ια Γαλλίδα πριγκίπισσα δεκατριών χρ ο νώ ν- και αποδύεται σε διώ ξεις τω ν στασιαστών αριστοκρατών. Το 1185, στη διάρκεια μιας εξέγερσης, σφάζεται και διαμελίζεται από τον όχλο και τους Λ ατίνους μισθοφόρους. Στη διάρκεια του σύντομου σφετερισμού του θρόνου από τον Ανδρόνικο Α ' Κομνηνό η Κ ιλικία χρειάστηκε να εκκενωθεί και π ά λ ι ενώ το προτεκτοράτο που ασκούνταν επί τω ν λα τινικώ ν κρατώ ν κατέρρεε. Ο ι διά δοχοί του, οι Αγγελοι, δεν κατάφεραν να επανορθώ σουν την κατάσταση. Ο Ισαάκιος Β ' Αγγελος (11851195) κατορθώ νει βέβαια να σταματήσει τους Ν ορμανδούς εισβολείς στα πρ όθυ­ ρα της Θεσσαλονίκης, αλλά αποτυγχάνει να ανακαταλάβει τα νησιά του Ιονίου. Σέρβοι κ αι Βούλγαροι ανακτούν την ανεξαρτησία τους, επαναφέροντας τα σύ­ νορα της αυτοκρατορίας στη Ροδόπη. Η αποτυχία της Γ ' Σταυροφορίας οξύνει την ένταση με τους Δ υτικούς, ειδικότερα με τους Χ όενσταουφεν. Ό τα ν ο Φρειδε­ ρίκος Α ' Βαρβαρόσα πεθαίνει, ο δ ιά δοχός του Ερρίκος Σ Τ ' καταλαμβάνει τη Σικελία κ αι υιοθετεί τα σχέδια τω ν Ν ορμανδών εναντίον του Βυζαντίου. Ο νέος αυτοκράτορας Α λέξιος Γ ' Αγγελος, που έχει μόλις εκθρονίσει κ αι τυφλώσει τον αδελφό του, αναγκάζεται να πληρώ σει φόρο για να αποφύγει την εισβολή. Τέ­ λος, μη διαθέτοντας επαρκή στόλο, ο βασιλεύς δεν μπορεί να εμποδίσει τους Γε­ νουάτες ή τους άλλους πειρατές να πολλαπλασιάσουν τις επιδρομές τους στα παράλια κ αι να καταλάβουν κάποια νησιά. Π αραδομένο στην παρακμή κ α ι την αναρχία, το Β υζάντιο έχει πλέον καταστεί στόχος κάθε είδους βλέψεων. Αυτή είναι η κατάσταση τω ν υπολειμμάτω ν της αυτοκρατορίας της Ανατο­ λής τη στιγμή που ο π ά π α ς Ιννοκέντιος Γ ' ρίχνει την ιδέα μιας νέας σταυροφο­ ρίας, που έχει κηρυχθεί από το 1198 και στην οποία προσχω ρούν ο κόμης της Φ λάνδρας Β αλδουίνος κ αι ο αδελφός του Ερρίκος, ο κόμης της Κ ομπανίας Τιμπώ Δ ', καθώ ς κ αι ένας Λ ομβαρδός χω ροδεσπότης, εξάδελφος του αυτοκράτο­ ρα Φ ιλίππου της Σουηβίας, ο Β ονιφ άτιος ο Μ ομφερρατικός, στον οποίο ανατί­ θεται η διοίκηση της εκστρατείας. Συγκεντρω μένοι στη Βενετία για να επιβιβα­ στούν σε πλοία, οι σταυροφόροι αποφασίζουν, προτού πάρουν το δρόμο για την Κ ωνσταντινούπολη, να επιτεθούν στην Α ίγυπτο, οικονομικό κ α ι π ο λιτικ ό κέ­ ντρο της μουσουλμανικής ισχύος. Κ αθώς όμως τους λείπουν τα οικονομικά μέ­ σα και προκειμένου να πληρώσουν το τα ξίδ ι με τα ενετικά πλοία, ο ι σταυροφό­ ροι αναγκάζονται να δεχθούν να καταλάβουν για λογαριασμό της ναυτικής Δη­ μοκρατίας την πόλη Ζάρα, κτήση του βασιλιά της Ο υγγαρίας στις δαλματικές α­ κτές. Ε ίνα ι η π ρ ώ τη εκτροπή τω ν σ τα υροφ οριώ ν π ρ ο ς αποκλειστικό όφελος μιας κοσμικής εξουσίας, η οπ ο ία άλλωστε δεν αρκείται σ ’ αυτή την παρέκκλιση από τις ιερές αρχές που μέχρι τότε κατηύθυναν το χριστιανικό εγχείρημα. Το χειρότερο δεν έχει ακόμη γίνει. Στη Ζ άρα φτάνει ο γιος τού Ισαάκιου Β ' Αγγέ­ λου, ο ο ποίος είχε ανατραπεί το 1195 από τον αδελφό του Αλέξιο Γ ' Αγγελο, και

ΑΝΑ ΠΤΥ ΞΗ Κ ΑΙ Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

L65

ζητεί από τους σταυροφόρους να κάνουν μια παράκαμψη πρ ο ς την Κ ωνσταντι­ νούπολη για να αποκαταστήσουν τον πατέρα του στο θρόνο. Ο δόγης Δάνδολος συγκατατίθεται στο αίτημά του παρασύροντας στην περιπέτεια τους βαρώνους της Δύσης, ο ι ο π ο ίο ι δελεάζονται από τα σημαντικά ποσά π ου υπόσχεται ο νεα­ ρός Αλέξιος Δ ' Αγγελος. Τον Ιούλιο του 1203 λοιπόν ο στρατός τω ν σταυροφό­ ρων αρχίζει την π ολιορκία της βυζαντινής πρω τεύουσας, οι κάτοικοι της οποίας, έχουν μόλις εκθρονίσει τον Αλέξιο Γ ': ανοίγουν τότε τις πύλες στον εξόρι­ στο αυτοκράτορα και στο γιο του που ονομάζεται συναυτοκράτορας. Π ολύ σ ύ ντο μ α όμ ω ς ο π λη θ υ σ μ ό ς τη ς Κ ω ν σ τα ντινο ύ π ο λ η ς α ν τιτίθ ε τα ι στους ηγεμόνες π ου επιβλήθηκαν από πολεμιστές τους οποίους θεωρεί Λ ατίνους μισθοφόρους. Ο Ισαάκιος Β ' και ο Αλέξιος Δ ' δολοφονούνται και οι σταυροφό­ ροι διώ χνονται από την πόλη. Α ναγκάζονται λοιπόν να την πολιορκήσουν για δεύτερη φ ορά προτού την καταλάβουν με έφοδο στις 13 Α πριλίου 1204 κ α ι την παραδώ σουν στη λεηλασία, για να μοιραστούν κατόπιν τα υπολείμματα της αυ­ τοκρατορίας. Διανομή ιδιαιτέρω ς ευνοϊκή για τους Ενετούς, στους οποίους πε­ ριέρχονται τα σημαντικότερα λιμάνια και τα περισσότερα νησιά πάνω στο δρό­ μο που συνδέει την Α δριατική με την Κ ω νσταντινούπολη καθώ ς και τα τρία πέ­ μπτα της πρωτεύουσας. Α ποκτούν επίσης απόλυτη εμπορική ατέλεια σ ’ ολόκλη­ ρη την αυτοκρατορία, καθώ ς και το μονοπώ λιο της εκλογής του πατριάρχη. Τα υπόλοιπα βυζαντινά εδάφη τίθεντα ι υπό την κυριαρχία ενός εκλεγμένου Λατί­ νου αυτοκράτορα, του Β αλδουίνου της Φ λάνδρας, ο οποίος στέφεται στην Αγία Σοφία στις 16 Μ αΐου 1204, ορίζει τη Θράκη κ α ι τα πρ ο ς ανακατάληψη εδάφη της Μ ικράς Α σίας αυτοκρατορικές γαίες κ αι εγκαθιστά τους βαρώνους του σε πριγκιπάτα κ αι φέουδα άνισης σημασίας: τον Β ονιφάτιο τον Μ ομφερρατικό στη Μ ακεδονία (βασίλειο της Θεσσαλονίκης), τον Ό θω να Δελαρός στην Αθήνα και τη Θήβα, τον Βιλλεαρδουίνο50 στην Π ελοπόννησο (πριγκιπάτο της Α χαΐας) κ.ά. Έ τσι το λαμπρό κράτος που κληροδότησαν ο Κ ω νσταντίνος Α ' ο Μέγας και οι μεγάλες δυναστείες τω ν βασιλέω ν βρέθηκε υποβιβασμένο στην κατάσταση μιας αποικισ μένης α υτο κρ α το ρ ία ς κ α ι ενός φ εουδαρχικού βασιλείου. Ό σο για το πνεύμα της σταυροφορίας, βγήκε φυσικά πολύ αλλοιωμένο από τα γεγονότα του 1203-1204.

ΤΟ ΤΕΛ Ο Σ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ ΚΑΙ Η ΔΥ ΤΙΚ Η ΑΝΑΔΙΠΛΩΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ον 13ο αιώ να, ενόσω οι Μ ογγόλοι καταλαμβάνουν την Ασία κ α ι α ν α χα ιτί­ ζουν την ορμή τω ν Σελτζούκω ν Τούρκων, οργα νώ νονται νέες εκστρατείες σε μια προσ πάθεια να διασωθεί ό,τι είνα ι δυνατόν από τη λατινική εγκατάστα­ ση στους Α γίους Τόπους. Αλλά το εγχείρημα χάνει την πνοή τόυ από έλλειψη θρησκευτικής πεποίθησης, ενθουσιασμού καθώ ς και μέσων. Η τελευταία εκδή­ λωση λα ϊκ ο ύ ζήλου τοποθετείται το 1212, ότα ν με την πρόσκληση μερικώ ν «θε­

Τ

166

ΑΠ Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΙ-Ι

οφώ τιστω ν προφητώ ν» πολλές χιλιάδες έφηβοι από τη Γαλλία και τη Γερμανία πα ίρνο υ ν το δρόμο για την Ιερουσαλήμ. Α δίστακτοι έμποροι τους επιβιβάζουν στη Μ ασσαλία με αποτέλεσμα ο ι περισσότεροι ανάμεσά τους να σφαγούν ή να πουληθούν ο)ς σκλάβοι·'1. Μετά την αποτυχία και της Ε ' Σταυροφορίας -π ο υ αποφασίστηκε το 1215 α ­ πό τη σύνοδο του Λ ατερανού-, και κατόπιν της Σ Τ ' (η οποία μετατράπηκε από τον Φρειδερίκο Β ' σε διπλω ματική επιχείρηση), μια τελευταία ελπίδα σωτηρίας της λατινικής Ανατολής ανατέλλει στο πρόσω πο του βασιλιά της Γαλλίας Λ ουδο­ βίκου Θ ', οι δύο εκστρατείες του οποίου αναζω πυρώ νουν τον θρησκευτικό ζήλο τω ν σταυροφόρων. Αλλά ο Αγιος Λουδοβίκος (όπως ανακηρύχθηκε) συλλαμβάνεται αιχμάλωτος στη Μ ανσούρα στη διάρκεια της Ζ ' Σ ταυροφορίας (1248-1250) και πεθαίνει από πανώλη στην Τύνιδα to 1270 κατά την Η ' Σταυροφορία. Εγκα­ ταλειμμένες στις δικές τους δυνάμεις, οι χριστιανικές θέσεις της Ανατολής π έ ­ φτουν η μια μετά την άλλη. Η τελευταία, ο Α γιος Ιωάννης της Ακρας, καταλαμ­ βάνεται το 1291. Την εποχή εκείνη η Κ ύπρος είναι το μοναδικό υπόλειμμα των βασιλείων που ιδρύθηκαν στην Ανατολή από τους βαρώνους της Λύσης. Αν και απέτυχαν από στρατιω τική πλευρά, οι σταυροφορίες διατήρησαν μια καρποφόρο επαφή ανάμεσα στην Ανατολή κ α ι τη Δύση επί δύο αιώνες. Π ροσκυ­ νητές και έμποροι έφεραν από τη Μ ικρά Ασία κ α ι τους Α γίους Τ όπους την αγά­ πη για τα υφάσματα κ αι τα πολύτιμ α αντικείμενα, την εφαρμογή νέων κ α λλιερ ­ γειών (ρύζι, βαμβάκι, εξωτικά φρούτα) κ α ι τη γνώση νέω ν τεχνικών: του π η δ α ­ λίου της πρύμνης, της π υ ξίδα ς, της αρίθμησης. Τα ήθη θα αλλάξουν κάπω ς, κα­ θώς η διάθεση για πολυτέλεια, πλούσια ρούχα και εύκολη ζωή θα αντικαταστή­ σει την αυστηρότητα κ αι την τραχύτητα της φεουδαρχικής ζωής. Ισπανική Ανάκτηση και σταυροφ ορίες ανέκοψαν εν τέλει κάθε διάθεση επ ι­ θετικής επιστροφής του Ισλάμ στη δυτική Μεσόγειο. Τούτο, τη στιγμή που στην ανατολική Ευρώπη οι Γερμανοί έχουν απω θήσει τους Σλάβους πολύ πέρα από τα σύνορα της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας.

ΣΤΗΝ Π ΕΡΙΦ ΕΡΕΙΑ ΤΗ Σ Χ ΡΙΣΤ ΙΑ Ν ΙΚ Η Σ ΕΥΡΩ ΠΗ Σ: ΓΕΡΜ Α Ν ΙΚ Η ΕΠ ΕΚ ΤΑ ΣΗ ΚΑΙ ΙΔΡΥ ΣΗ ΝΕΩΝ ΚΡΑΤΩΝ νόσ ω στη Δύση οι εθνικές μ οναρχίες οργανώ νονταν και το Β υζάντιο αγω ­ νιζό τα ν για την επιβίωσή του, τα άλλα ευρ ω παϊκά κράτη προσπαθούσαν κ αι αυτά να αποκτήσουν σταθερότερα σύνορα και στοιχειώ δεις θεσμούς. Στη βόρεια Ευρώπη τρεις ξεχω ριστές οντότητες αρ χίζουν να αναδύονται: η Δανία, που εκτείνει την κ υ ριαρχία της στις νότιες ακτές της Β αλτικής ώ ς τη Ρ ίγα και για το λόγο αυτό συγκρούεται με τους Γερμανούς πρίγκιπες- η Νορβηγία, η ο­ π ο ία καταφέρνει να απαλλαγεί α π ό το δανικό προτεκτοράτο κ α ι απλώ νει την κυριαρχία της μέχρι τη Γροιλανδία κ αι την Ισλανδία· η Σουηδία, τέλος, π ο υ συ­ γκροτείται με τη σειρά της σε αυτόνομο βασίλειο, με πρω τεύουσα τη Σ τοκχόλ­

Ε

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑ Ι Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

167

μη κ α ι έδρα της αρχιεπισ κοπής την Ο υψάλα, κ α ι καταλαμβάνει τη Φ ινλανδία. Ανάμεσα σε συχνά αιματηρές έριδες για τη διαδοχή, τα τρ ία βασίλεια αποκτούν δικούς τους θεσμούς, έχοντας σαφή επίγνωση της ιδιαιτερότητας τους στους κόλπους της Ε υρώ πης. Μ εταξύ τους συνάπτουν διπλω ματικές σχέσεις κ α ι με­ ταξύ τους ξεσπούν οι συγκρούσεις π ο υ προκα λούν οι ηγεμονικές διεκδικήσεις άλλοτε τω ν μεν κ ι άλλοτε τω ν δε. Η υπόλοιπη Ε υρώ πη δεν έχει θέση στην ιστο­ ρία τους, τουλάχιστον όχι περισσότερο α π ’ ό,τι τα ίδια τα σκανδιναβικά κράτη επηρεάζουν τα γεγονότα της ηπείρου. Αυτό δεν ισχύει για τα κράτη της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης. Κ αθώς βρίσκονται μακριά από τα μεγάλα κέντρα πολιτισμού της Δύσης κ α ι του μεσογειακού κόσμου, οργανώ νονται με καθυστέρηση κάτω από τη φραγκική ή βυζαντινή επιρροή. Π ροπύργια της Ε υρώ πης απέναντι στην ασιατική ήπειρο, τα τεράστια αποθέματα της οποία ς ξεχύνουν με ορμή μεταναστευτικά κύματα στα εδάφη τους, υφ ίστανται στα μέσα του 13ου αιώ να μια μογγολική εισβολή που κλονίζει την πρώτη απόπειρα π ολιτικής οργάνω σης για την οπ ο ία τόσος κόπος είχε καταβληθεί. Τουλάχιστον δεν μεταβάλλει κατά τίποτα την εγκατάσταση των λαών, που το έτος 1000 έχει σε μεγάλο βαθμό οριστικοποιηθεί. Με εξαίρεση το ουγγρικό κράτος π ου από τον 10ο αιώ να καταλαμβάνει τις όχθες του Δούναβη, η κεντρική κ αι η ανατολική Ε υρώ πη ανήκει στους Σλάβους, η δε εγκατάσταση τω ν διαφόρω ν φύλω ν ορίζει χονδρικ ά το λίκνο τω ν αντίστοιχω ν κρατών. Στο ζήτημα αυτό θα επανέλθουμε στο επόμενο κεφάλαιο. Από τον 9ο αιώνα ωστόσο αυτός ο σλαβικός χώ ρος υφίσταται έντονες πιέσεις εκ μέρους τω ν Γερμανών, ειδικότερα το βόρειο τμήμα του. Οι μεγάλοι υποτελείς της Αγίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας ηγούνταν ενός κινήματος εποικισμού που το δεύτερο ήμισυ του 12ου αιώ να πραγματοποιεί θεαματικές προόδους. Ο Αλβέρ­ τος Α ' ο Α ρκούδας καταλαμβάνει το Βρανδεμβούργο το 1150, οργανώνει τη χώ ­ ρα, εκχερσώνει εδάφη κ αι ιδρύει πόλεις (το Χάβελμπεργκ, το Βρανδεμβούργο). Ο δούκας της Σ αξονίας και της Βαβαρίας Ερρίκος Γ ' ο Λέων αποσπά το Λύ|.ιπεκ α ­ πό τον Αδόλφο Β ' κόμητα του Χ όλσταϊν (1158), και στη συνέχεια κυριεύει και ε­ ποικίζει το Μεκλεμβούργο και τη δυτική Πομερανία. Τα εδάφη που αποσπάστη­ καν από τους Σλάβους καταλαμβάνονται αμέσως από εποίκους από τη Φραγκονία, την Ο λλανδία, το Χ όλσ ταϊν και τη Βεστφαλία. Η προώθηση προς Ανατολάς (Drang nach Osten) συνεχίζεται και εντείνεται κατά τον 13ο αιώνα, καθώς η στρα­ τιωτική κατάκτηση ακολουθεί τη βραδεία διείσδυση του αγροτικού εποικισμού και σύντομα παίρνει τη μορφή σταυροφορίας. Ιδρυμένο στους Α γίους Τ ό π ο υ ς από Γερμανούς ιππότες και αστούς τω ν π ό ­ λεων του βορρά, εγκεκριμένο το 1199 από τον Ιννοκέντιο Γ ', το Τευτονικό Τ άγ­ μα αναλαμβάνει το 1211 την άμυνα τω ν χριστιανικώ ν πληθυσμών που έχουν ε­ γκατασταθεί στα σύνορα της ανατολικής Ευρώπης. Π ροσφέρει τη βοήθεια του στον βασιλιά της Ο υγγαρίας Ανδρέα Β ' που αντιμετω πίζει δυσκολίες με τους νομάδες γείτονές του και κ ατόπιν ανταποκρίνεται στην πρόσκληση του π ρ ίγκι­ π α Κορράδου της Μ αζοβίας π ο υ θέλει να εκχριστιανίσει την Πρωσία. Το 1126 ο

168

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Φρειδερίκος Β ' παραχω ρεί στο τάγμα όλα τα εδάφη που μέλλουν να κατακτη­ θούν εις βάρος τω ν ειδωλολάτρων και, τέσσερα χρόνια αργότερα, οι Γερμανοί ε­ π ίσ κοποι εξαπολύουν μια μόνιμη σταυροφορία εναντίον τω ν ανατολικώ ν λαών. Για διάστημα περισσότερο από μισό αιώνα οι Τεύτονες Ιππότες, που κ ατορθώ ­ νουν να προσαρτήσουν ένα ακόμη κατακτητικό τάγμα (που δρα ανατολικότερα), τους Ιππότες του Ξίφους, μάχονται στην Π ρω σία εκχριστιανίζοντας τους κ α το ί­ κους με τη βία, αφ αιρώ ντας τη γη τους π ρ ο ς όφελος τω ν Γερμανών εποίκω ν, σφάζοντας τους πληθυσμούς που αρνούνται να ασπαστούν το χριστιανισμό κ αι να εκγερμανιστούν, ιδρύοντας εκατοντάδες χω ριά κ α ι δεκάδες πόλεις, μεταξύ τω ν οποίω ν το Θορν, το Κουλμ, το Έ λμ π ινγκ κ αι την Καινιξβέργη. Σύντομα, ο μεγάλος μάγιστρος του τάγματος θα εγκαταλείψει την έδρα του στη Βενετία, για να εγκατασταθεί στο Μ αρίενμπουργκ, όπου διοικεί ένα ισχυρό μοναστικό κ ρ ά ­ τος με το βαθμό του π ρ ίγκ ιπ α της αυτοκρατορίας. Ακόμα μακρύτερα, στις π εριοχές που κα τοικού ντα ι α π ό τους Β άλτους, οι μοναχοί-στρατιώ τες προσκρούουν ό χι μόνο στην αντίσταση τω ν Λετονών, των Λ ιθουανώ ν, τω ν Ε σθονών κ.ά. αλλά κ αι στην επιρροή τω ν Σουηδών και τω ν Ρώσων. Το 1242 ο ι Τεύτονες υφ ίσ τανται μια σοβαρή ήττα από τον π ρ ίγ κ ιπ α του Ν όβγκοροντ Α λέξανδρο Ν ιέφσκι (μάχη της λίμνης Π έιπους). Π α ρ ’ όλα αυτά κατακτούν την Κ ουρλάνδη στη Β αλτική, όπου κτίζουν έναν π ύργο στις εκβολές του Νιέμεν: τον Μέμελ. Π ροηγουμένω ς οι Γερμανοί έχουν ιδρύσει μια ολόκλη­ ρη σειρά πόλεω ν στα π α ρ ά λ ια της Βαλτικής: το Ροστόκ το 1200, το Βίσμαρ το 1228, το Σ τράλζουντ το 1234. Το 1237 έχουν καταλάβει το Στετίνο κ α ι το 123S το Ν τάντσιχ, στερώντας το νεαρό πολω νικό κράτος α π ό την έξοδο στη θάλασ­ σα. Με τη συνένωση τω ν λιμ α νιώ ν της Βρέμης, του Α μβούργου, του Λύμπεκ, του Ρέφελ κ αι της Ρ ίγας στη Χ άνσα, τον 13ο αιώ να ασκούν στη βόρεια Ευρώ πη μια πραγματική εμπορική ηγεμονία, ελέγχοντας, από την Μ πρυζ ώς το Μπέργκεν και από το Λ ονδίνο ώ ς το Ν όβγκοροντ, τις θαλάσσιες οδούς που άλλοτε κ υρ ια ρ χο ύ ντα ν α π ό τους Σ κα νδιναβούς. Μ ολονότι την εποχή εκείνη η Αγία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία βρίσκεται σε πλήρη κρίση, η γερμανική επιρροή εκτεί­ νετα ι σε σημαντικό τμήμα της κεντρικής κ α ι της ανατολικής Ευρώ πης, προσκρούοντας ωστόσο στην αντίσταση τω ν α π ό αιώ νες κυοφορούμενω ν π ρ ιγ κ ι­ π ά τω ν κ α ι κρατώ ν, τα ο π ο ία επίσης προσδένοντα ι στον χρισ τιανικ ό κόσμο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Η Ευρώπη στο απόγειο του κλασικού Μ εσαίωνα (τέλη του 12ου-αρχές του Μου αιώνα)

♦ Τ ον 13ο αιώ να στη Λ ύσ η σ υγκροτούντα ι δύο ισ χυρ ές μοναρχίες. Στη Γ α λ λ ία ο ι Κ α π ετίδ ες επ εκ τείνο υν την εξο υσ ία τους επανακτώ ντας ένα μ εγά λ ο μ έρος τω ν εδαφώ ν εις βάρος των βα σιλιάδω ν της Α γ γ λ ία ς , χω ­ ρίς πάντω ς να κα τα φ έρο υν να τους διώ ξουν από την Γ κ υ γιέν ούτε να κατακτήσουν τη Φ λάνδρα π ο υ ή ταν σύμμα χος των Ά γγλω ν. Η γα λλικ ή μ ο ν α ρ χ ία επ ιβ ά λλει την εξο υ σ ία της στους μ εγά λ ο υ ς υποτελείς κα ι α ­ ποκτά Θεσμούς που ξα να ζω ντα νεύουν την έννοια του κράτους. Σ τη ν Α γ γ λ ία η μ ο ν α ρ χ ία α μ φ ισ β η τείτα ι και, από τον 13ο αιώ να, βαρώ νοι και α ρ χ ιερ είς επ ιβ ά λλο υ ν στον η γεμ όνα τον έ λ εγχ ο που α σ κ είτα ι από το π α ρλα μέντο. ♦ Ήδη π α λα ιά , η δια μ ά χη α νά μ εσ α σ τον πά πα κα ι τον αυτοκράτορα της Α γ ία ς Ρ ω μ α ϊκ ή ς Α υ το κ ρ α το ρ ία ς α να ζω πυρ ώ νετα ι: Ο Γ ερμα νός α υτοκράτορας Φ ρ ειδερίκ ος Β ' Χ ό ε ν σ τ α ο υ φ ε ν πρ οσ π α θεί να α να σ υ­ γκροτή σει μ ια ισ χυρ ή α υτοκρατορία π ου θα π ερ ιλα μ β ά νει την Ιτα λία και τη Γ ερμ α νία . Μ ετά το θάνατό το ν (1250) όμως η αυτοκρατορία βυθίζεται στην α να ρ χία : οι Γ ερ μ α νο ί π ρ ίγκ ιπ ες θέτουν τότε την α υτο­ κρατορική εξο υσ ία υπό κηδεμονία. Η Ιτ α λία δ ια φ εύ γει έτσι από την α υτοκρατορία καθώς οι πάπες επ ω φ ελούντα ι από τις α ντίπ α λες φ ιλο­ δοξίες των Ε υρω πα ίω ν πρ ιγκίπ ω ν, όπως του Κ α ρ ό λο υ Ά ' της Α νδεγα υία ς, του Ρ οδόλφ ου Α ' των Α ψ βούργω ν ή του Π έτρ ο ν Γ ' της Α ρ α γώνας, γ ια να εμ π οδίσ ουν την α να σύστα ση ενός ισ χυρ ού βα σ ιλείου. Ό σο γ ια τη β ό ρ εια κα ι την κεντρική Ιτα λία , σ νγκ λο νίζετα ι από τον π όλεμο α νά μ εσ α σε γο ν έλφ ο υ ς κα ι γιβελίνονς. ♦ Ν έα κράτη γεν νιο ύ ν τα ι στην π ερ ιφ έρ εια της χρ ισ τ ια ν ικ ή ς Λύσης: η Β ο η μ ία τω ν Π ρ εμ ν σ λίδ ω ν , π ο ν δ ια τ η ρ ε ί σ τ ενο ύ ς δεσ μ ούς μ ε τονς Γ ερμανούς, η Π ο λω νία τω ν Π ιά σ τ, η Ο υ γγα ρ ία , π ον τον 13ο α ιώ να α ­ π ε ιλ ε ίτ α ι από τη μ ο γ γ ο λ ικ ή εισβολή, και, στα σύνορα της Β υζαντινής

170

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Α υτοκρα τορία ς, τα κράτη τω ν Σ έρβω ν κα ι των Β ουλγά ρω ν π ου π ρ ο ­ σπαθούν κ α ι τα δύο να θέσ ουν υπό τον έλ ε γχ ό τους τη βαλκανική χ ε ρ ­ σόνησο. Κ α τ ά τα λ ο ιπ ά τα ρω σικά π ρ ιγκ ιπ ά τα π α ρ α μ ένουν υπ ο τα γ­ μ έν α στους Μ ο γγό λο υς, στους οποίους α να γκ ά ζοντα ι να δηλώ σουν υπ ο τέλεια κα ι να π λη ρ ώ σ ουν φόρους. ♦ Μ ετά την κα ταστροφή της από τους στα υροφ όρους το 1204, η β υ ζ α ­ ντινή Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία α να σ υσ τή νετα ι το 1261 από τη δ υνα σ τεία των Π α λα ιο λ ό γω ν μ ε ορμητήριο την Α υτο κ ρ α το ρ ία της Ν ίκ α ια ς στη Μ ι­ κρά Α σ ία , ♦ Έ χοντας νική σει τη ν Α γ ία Ρ ω μ α ϊκ ή Α υτοκ ρ α τορ ία κα ι επιδιώ κο­ ντας να εγκ α τα σ τή σ ει στην Ευρώπη μ ια θεοκρατία π ο υ οι εθνικό ί η­ γεμ ό νες α πορρίπ τουν, η Ε κκ λησ ία ε ξ ελίσ σ ετα ι σ ε κοσμική δύναμη, τα πλοΰτη της οπ οία ς επ ισ ύρ ο υν κ ρ ιτικ ές κα ι γ εν ν ο ύ ν α ιρ έσ εις - α υ­ τές των β α λδ ίω ν ή των καθαρών. Η Ε κκλησία αντιδρά μ ε α π όπ ειρ ες μεταρρύθμισης, μ ε την κα ταστολή α λλά κα ι μ ε τη δη μ ιουρ γία νέω ν ταγμ ά τω ν (φραγκισκανώ ν, δομινικανώ ν κ.λπ.).

13ος αιώ νας παραδοσ ιακά θεω ρείται το απόγειο του ευρω παϊκού μεσαιω ­ νικού πολιτισμού: μια εποχή ισορροπία ς κ α ι σχετικής σταθερότητας π ου χαρακτηρίζεται ιδιαίτερα α π ό την ανανέωση του κράτους, την άνθηση τω ν α ­ στικώ ν κοινω νιώ ν, την επιτάχυνση τω ν μεγάλων εκχερσώσεων, την ανάπτυξη τω ν πανεπιστημίω ν, κ αι την ο π ο ία συμβολίζει η ανέγερση τω ν μεγάλων κ αθε­ δρικώ ν ναών, Η εικόνα αυτή δεν είναι ανακριβής. Δεν θα π ρ έπει όμως να αποκρύβει ούτε τις π ρ οόδους που συντελέστηκαν στη διάρκεια τω ν δύο προηγού­ μενων αιώ νω ν ούτε τις δυσκολίες κ α ι τις συμφορές -π ο λέμ ο υ ς, λιμούς, σ ιτο ­ δ ε ίε ς -π ο υ πάντα συνθέτουν το φόντο της ζωής τω ν δυτικώ ν πληθυσμώ ν σ ’ αυ­ τό τον προνομ ιούχο αιώ να του κλασικού Μ εσαίωνα.

0

Κ Α Π ΕΤΙΔΕΣ ΚΑΙ ΠΛΑΝΤΑΓΕΝΕΤΕΣ τα δυτικά της ευρω παϊκή ς ηπείρου το βασίλειο της Γαλλίας κ α ι το βασίλειο της Α γγλίας π ερα τώ νουν τη συγκρότησή τους σε μοναρχικά κράτη, με στό­ χο να επιβάλουν στους μεγάλους υποτελείς την εξουσία του ηγεμόνα. Τούτο γίνετα ι στο π λαίσ ιο μιας σχεδόν μόνιμης σύγκρουσης ανάμεσα στις δύο βασιλεύουσες δυναστείες: τους Κ απετίδες και τους Π λανταγενέτες. Στη Γαλλία ο συνετός κ αι πονηρός Φ ίλιπ πος Β ο οποίος θα λάβει την π ρ ο ­ σωνυμία Α ύγουστος λόγω της έκτασης τω ν εδαφών του, θα εκμεταλλευτεί την ε­ ξασθένηση τω ν α ντιπ ά λω ν του και συγκεκριμένα τη διαμάχη ανάμεσα στους Π λανταγενέτες για να σ υντρίψ ει τη δύναμή τους στην η πειρω τική Ευρώ πη. Ωστόσο δεν κατορθώ νει να βγει νικητής από την αντιπαράθεσή του με τους βασι­

Σ

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤΟ. Α Π Ο Γ Ε ΙΟ ΤΟ Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩΝΑ

171

λιάδες της Α γγλίας Ερρίκο Β ' Π λανταγενέτη (που πέθανε το 1189) και στη συνέ­ χεια με τον Ριχάρδο Α ' τον Λεοντόκαρδο (1189-1199). Το 1198 ο βασιλιάς της Γαλλίας, ο οποίος μετά τη μάχη του Φρετεβάλ τέσσερα χρόνια νω ρίτερα είχε α­ ναγκαστεί να τραπεί σε φυγή προ του αντιπάλου του εγκαταλείποντας τα αρχεία και το θησαυρό του, βρίσκεται πρακτικά στα πρόθυρα της συνθηκολόγησης. Δεν γλυτώ νει παρά χάρη στην ανακωχή που επιβάλλει ο πά π α ς Ιννοκέντιος Γ ' και στο θάνατο του Ριχάρδου Α ', ο ο ποίος το 1199 σκοτώ νεται στο Λιμουζέν στη διάρκεια μιας επιχείρησης εναντίον ενός υποτελούς που είχε στασιάσει. Ο αδελ­ φός και διάδοχος του Ριχάρδου Α ', ο μέτριων ικανοτήτων Ιωάννης (1199-1216) που αργότερα ονομάστηκε «Ιωάννης ο Ακτήμων», δεν καταφέρνει να εμποδίσει τον Φ ίλιππο Β ' Αύγουστο να οικειοποιηθεί το μεγαλύτερο μέρος τω ν ηπειρω τι­ κών εδαφών του. Ο βασιλιάς της Γαλλίας, π ου στο μεταξύ έχει επιτύχει από τον κόμητα της Φ λάνδρας την προσάρτηση τω ν π εριοχώ ν του Αμιενουά, του Βερμαντουά και του Βαλουά, καταλαμβάνει τη Ν ορμανδία, το Μ αιν, την Ανδεγαυία και την Ωβέρνη, Ο Ιωάννης ο Ακτήμων δεν διατηρεί παρά το Μ πορντελαί, το Μ πεάρν κ α ι την Κομίν. Αυτή η ταχεία και θεαματική αύξηση της εξουσίας τω ν Κ απετιδώ ν ανησυχεί έντονα τους ισχυρούς γείτονες του Φ ιλίππου Β ' Αυγούστου με αποτέλεσμα τη σύναψη μιας συμμαχίας εναντίον του από τον Ιωάννη τον Ακτήμονα, τον Γερμα­ νό αυτοκράτορα Ό θω να Δ ' του Μ πράουνσβαϊχ, τους κόμητες της Φ λάνδρας, της Βουλώνης, της Ο λλανδίας κ α ι του Λ ίμπουργκ, στην οπ οία προσχω ρούν και άλλοι π ρ ίγκιπ ες της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Η συμμαχία νικά κατά θάλασσα στην Νταμ το 1213, αλλά στην ξηρά συντρίβεται στο Μ πουβίν, κοντά στο Τ ουρναί στις 27 Ιουλίου 1214, ενώ ο Ιωάννης ηττάται στην Ανδεγαυία από το γιο του βασιλιά της Γαλλίας. Το 1216 ο Γάλλος βασιλιάς θα προωθήσει την επίθε­ σή του ώς το Λονδίνο, το δε γεγονός ότι το στέμμα της Αγγλίας διαφεύγει από τα χέρια του Φ ιλίππου Β ' Α υγούστου οφείλεται μόνο στην αντίθεση του Ιννοκέντιου Γ '. Ό τα ν ο βασιλιάς της Γαλλίας πεθαίνει το 1223, η έκταση τω ν βασιλικών ε­ δαφών έχει τριπλασιαστεί και η κομητεία της Φ λάνδρας έχει περάσει στην αυ­ στηρή κηδεμονία του Κ απετίδη ηγεμόνα. Ο διάδοχος του Φ ιλίππου Β ' Α υγού­ στου Λουδοβίκος Η ' ο Λέων βασιλεύει μόνο τρία χρόνια, αλλά προετοιμάζει τη μελλοντική προσάρτηση στο στέμμα τω ν εδαφ ώ ν του κόμητα της Τ ουλούζης Ρ αϊμόνδου Σ Τ ', ο ο ποίος κατηγορήθηκε από την Εκκλησία ως αιρετικός. Η μακρά βασιλεία του Φ ιλίπ που Β ' Αυγούστου δεν σηματοδοτεί μόνο την ε­ πέκταση τω ν εδαφών π ο υ ελέγχονται άμεσα από τους Καπετίδες. Η εδαφική αυ­ τή επέκταση συνοδεύεται και α π ό ενίσχυση της βασιλικής εξουσίας. Ο βασιλιάς επιδιώ κει όλο κ αι συστηματικότερα την αύξηση του ελέγχου του πάνω στους υ­ ποτελείς του και τον περιορισμό της επιρροής τω ν μεγάλων φεουδαρχών. Στηρί­ ζεται γ ι’ αυτό στην αστική τάξη τω ν πόλεων: ευνοεί το κίνημα της αποδέσμευσης των πόλεω ν κ αι σε αντάλλαγμα δέχεται χρήματα κ αι πεζούς για ίο στρατό του. Πλουσιότερη έτσι, η μοναρχία είνα ι στο εξής σε θέση να πληρώ νει υπάκουους κα ι ικανούς υπαλλήλους. Π άνω από το υ ς π α λ ιο ύ ς α ξιω μ ατούχους π ο υ ήταν

ΟΙ ΕΠΕΚΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΙΚΩΝ ΕΔΑΦΩΝ

□

Βασιλικά εόάφη κατά την ανάρρηση του Φιλίππου Β" Αύγουστου (1180)

Υποτελείς του βασιλιά της Γ αλλίας

Προσαρτήσεις του Φιλίππου Β' Αύγουστου (1180-1223}

Κτήσεις των Πλονταγενετών το 1382

Προσαρτήσε<ς των Λουδοβίκων Η ' και Θ ’ (12231270)

Ορια το υ Βασιλείου κατά το θάνατο του Φιλίππου Δ ' του Ω ραίου (1314)

Π ροσαρτήσεις από 1270 ώς τα 1328

Φλάνδρα

Μάγχη

Πικαρδϊα

Νορμανδία

Κομπανία

Βρετάνη

Βουργουνδία

Ανδεγαυία Μπερύ Τοιιραίν

Π ο υπ το ϋ

Ιπουρμπονσί

Ατλαντικός Ωκεανός

Περιγκόρ Μπορντό) Κομητεία I της Τουλούζης

Γαακόνη ουλου ι

ΙπιγκόρΝ

500 χιλιόμ

Μεσόγειος Θάλασσα

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Σ Τ Ο Α Π Ο ΓΕ ΙΟ Τ Ο Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ Ν Α

173

επιφορτισμένοι με τη διοίκηση τω ν γαιοκτησιών και οι οπ ο ίο ι συχνά ασχολού­ νταν μόνο με τα δικά τους σεντούκια, τοποθετήθηκαν ο ι βασιλικοί βάιλοι -σενεσάλοι στο νότο-, που εισπράττουν τους φ όρους και αποδίδουν δικαιοσύνη στο όνομα του βασιλιά. Α ντίστοιχα κ ι ενώ τα παραδοσιακά αυλικά αξιώ ματα τεί­ νουν να καταστούν καθαρά τιμητικά ή να π εριορισ τούν στις εσωτερικές λει­ τουργίες του παλατιού, ο βασιλιάς αρχίζει να επιλέγει τους συμβούλους του α­ νάμεσα στους υπαλλήλους χαμηλής καταγω γής, ο ι ο π ο ίο ι έχουν σπουδάσει το ρωμαϊκό δίκαιο, του είναι απόλυτα και προσω πικά αφοσιωμένοι κ α ι θα εξελι­ χθούν σε ζηλω τές του μοναρχικού συγκεντρω τισμού. Η βασιλική δικαιοσύνη προοδεύει εις βάρος της χωροδεσποτικής. Ο βασιλικός θησαυρός που φυλάσσε­ τα ι στο Ναό (Temple), στο Π αρίσι, από τους μοναχούς ιππότες του τάγματος που ιδρύθηκε στους Α γίους Τόπους, τροφοδοτείται συγχρόνω ς από τα εισοδή­ ματα τω ν βασιλικώ ν εδαφών, τα χω ροδεσποτικά δικαιώ ματα π ου καταβάλλο­ νται από τους υποτελείς, τα διόδια, τα τέλη που πληρώ νουν οι έμποροι για να μπορούν να εκθέτουν τα π ρ ο ϊό ν τα τους σ τις εμποροπανηγύρεις, τη φορολογία τω ν εκκλησιών, τους άμεσους φόρους και τις διάφορες εισφορές που εισπράττονται με την ευκαιρία ενός πολέμου ή μιας σταυροφορίας κ α ι με διάφορους άλ­ λους τρόπους τέλος, όπω ς ο φόρος που επιβάλλεται στους Εβραίους. Η εμβρυακή αυτή δημοσιονομική οργάνωση επιτρέπει στην καπετίδεια μοναρχία να συ­ ντηρεί ό χι μόνο τους υπαλλήλους της αλλά κ α ι ένα μικρό στρατό, μόνιμο κι αυ­ τό, αποτελούμενο α π ό μισθοφόρους ιππείς και πεζούς. Ό τα ν πεθαίνει ο Λ ουδοβίκος Η ' ο Λέων (1226), ο νεαρός γιος του Λ ουδοβί­ κος Θ ', ο ο π ο ίο ς θα ανακηρυχθεί από την Εκκλησία Α γιος λίγα μόλις χρόνια μετά το θάνατό του, δεν,είναι παρά δώδεκα χρονώ ν. Η αντιβασιλεία εξασφαλί­ ζεται από τη μητέρα του Λευκή της Καστίλης, που αμέσως αναγκάζεται να αντι­ μετωπίσει την εξέγερση ορισμένων μεγάλων υποτελώ ν -το υ κόμητα της Καμπανίας Τ ιμ πώ Δ ' και του δούκα της Βρετάνης Π έτρου Α ' Μ ω κλέρκ- ο ι οπ οίοι υ­ ποστηρίζονται από μικρούς χω ροδεσπότες τω ν δυτικώ ν περιοχώ ν και από τον κόμητα της Τουλούζης Ρ α ϊμ ό νδο Ζ '. Ο τελευταίος επω φελείται από την κατά­ σταση αυτή για να επαναφέρει στην κατοχή του τα εδάφη του και να διώ ξει τους βαρώνους του βορρά. Το αποτέλεσμα είναι μια μακρά περίοδος αναρχίας, από την οπ ο ία προσ παθεί με τη σειρά του να επωφεληθεί ο βασιλιάς της Α γγλίας ώ ­ στε να ανακτήσει τα ηπειρω τικά εδάφη του. Ωστόσο, η ενεργητικότητα κ αι το πολιτικό αισθητήριο π ου εμψ υχώνουν την αντιβασίλισσα επιτρέπουν στο στέμ­ μα της Γαλλίας να διανύσει την ταραχώδη αυτή περίοδο χω ρίς σοβαρές επιπ τώ ­ σεις και μάλιστα να λάβει την υπόσχεση ενσωμάτωσης της κομητείας της Του­ λούζης (σε περίπτω ση π ο υ δεν θα υπήρχαν α πόγονοι από το γάμο της κόρης τού Ρ αϊμόνδου Ζ ' με τον αδελφό του βασιλιά κόμητα του Π ουατιέ Αλφόνσο). Ό ταν το 1234, ενήλικος π ια , ο Λ ουδοβίκος Θ ' αναλαμβάνει π ροσ ω πικά τις ευθύνες της εξουσίας (τις οποίες στην πράξη μοιράζεται με τη μητέρα του), τα π ρ άγμ α­ τα έχουν σχεδόν αποκατασταθεί και το 1241 βρίσκεται επικεφαλής του στρατού π ου κ ατα τροπ ώ νει κοντά στη Σ αιντ τον βασιλιά της Α γγλίας Ερρίκο Γ ', ο ο-

174

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

π ο ιο ς είχε αποβιβαστεί στη Γαλλία για να υποστηρίξει την εξέγερση του ν.όμητα της Μαρς. Ο χρονικογράφος Ζ ουανβίλ είδε στον Αγιο Λουδοβίκο έναν ηγεμόνα π ρ ο ικ ι­ σμένο με μεγάλες ηθικές αρετές κ α ι βαθιά πίστη. Ζ ει πολύ λιτά κ α ι δεν είνα ι σπάνιο να δέχεται φτω χούς στο τραπέζι του ή να π ερ ιπ οιείτα ι λεπρούς. Σηκώνε­ ται κάθε νύχτα για τη θεία λειτουργία κ α ι κάθε Παρασκευή βάζει να τον χ τυ ­ πούν με μαστίγιο σε ανάμνηση της μαστίγωσης του Χ ριστού. Το 1244, αναρρώνοντας από μια σοβαρή ασθένεια, αποφ ασίζει να γίνει σταυροφόρος κ α ι τον Αύ­ γουστο του 1248 αναχωρεί από την Αιγκ-Μ ορτ, λιμάνι εξαρτώμενο από την κ ο ­ μητεία της Π ροβηγκίας, η διά δοχος της οπ ο ία ς έχει παντρευτεί τον αδελφό του βασιλιά, τον δούκα της Α νδεγαυίας Κάρολο Α '. Η Ζ ' Σταυροφορία, που κηρύ­ χθηκε για να συνδράμει τις τελευταίες λατινικές εγκαταστάσεις π ο υ απειλού­ νταν από τους Χ ορέζμιους Τούρκους, μετά από κ άποιες πρώ τες επιτυχίες στην Α ίγυπτο συντρίβεται τελικά από τους μουσουλμάνους. Αφού αιχμαλωτίσθηκε για να ελευθερωθεί έναντι πολλώ ν λύτρων, ο Λουδοβίκος Θ 'θ α περάσει τέσσερα χρόνια στους Α γίους Τ όπους προτού επιστρέφει στο βασίλειό του π ο υ κυβερνιέ­ ται με φρόνηση κατά την απουσία του από τη μητέρα του Λευκή της Καστίλης και μετά το θάνατό της, το 1252, από τον κόμητα του Π ουατιέ Αλφόνσο. Η α π ο ­ τυχία αυτή δεν θα αποθαρρύνει τον Αγιο Λουδοβίκο, που το 1270 αναχωρεί για την Τύνιδα, πρώ το σταθμό της Η ' Σταυροφορίας. Ή δη άρρωστος κ αι εξαντλη­ μένος, πεθαίνει από πανώλη. Αυτός ο θρήσκος ηγεμόνας π ο υ νοιαζόταν για τη μοίρα τω ν ταπεινώ ν υπήρξε ταυτόχρονα ένας αυταρχικός μονάρχης, δια ποτισμ ένος από τα προνόμ ια του στέμματος αλλά και ένας άνθρω πος της ειρήνης. Επιζήτησε να σταθεροποιήσει μάλλον ό,τι κατέκτησαν ο ι π ροκάτοχοί του παρά να επεκτείνει τα εδάφη του. Νι­ κητής του βασιλιά της Α γγλίας, που είχε επιτεθεί στο Π ουατού, υπογράφει ω ­ στόσο με τον αντίπαλό του Π λανταγενέτη τη Συνθήκη τω ν Π αρισίω ν το 1259. 'E tol ο Λουδοβίκος Θ ' π α ρ α ιτείτα ι από ορισμένα εδάφη - τ ο Λιμουζέν, το Περιγκόρ, ίο Κ ουερσύ-, αλλά σε αντάλλαγμα ο Ερρίκος Γ ' αναγνω ρίζει όσα αποκτήθηκαν από τον Φ ίλιππο Β ' Αύγουστο και δηλώνει «πλήρη αφοσίωση» στον βα­ σιλιά της Γαλλίας για το δουκάτο της Γκυγιέν (όρος π ου χαρακτηρίζει τον υ π ο ­ τελή που, έχοντας πολλούς κυρίους, αναλαμβάνει καχά προτεραιότητα υποχρε­ ώσεις απέναντι σε έναν α π ’ αυτούς). Στην προσπάθειά του άλλωστε να διασφα­ λίσει την εσωτερική ειρήνη του βασιλείου, ο Α γιος Λουδοβίκος κάνει τα πάντα για να εμποδίσει τους ιδιω τικούς πολέμους ανάμεσα στους χωροδεσπότες και α ­ παγορεύει την οπλοφ ορία τόσο στους ευγενείς όσο και στους χωρικούς. Επίσης, ο Λ ουδοβίκος Θ ' θέλει o l σχέσεις τω ν υπηκόων του να διέποντα ι α ­ πό ισότητα κ α ι τιμιότητα. Σε περίπτω ση διαφοράς με τη χωροδεσποτική δικ α ιο­ σύνη φροντίζει ώστε ο κάθε διάδικος να μπορεί να ασκήσει έφεση σ ιο βασιλικό δικασχήριο και, άλλωσχε, αρέσκεχαι να αποδίδει δικαιοσύνη ο ίδιος. Κόβει νέα χρυσά νομίσμαχα και αξιώ νει χο νόμισμα π ο υ κυκλοφορεί σχο βασίλειο να είναι «καλό» και «νόμιμο». Σ υγχρόνω ς όμως ενισχύει χους χροχούς χης μηχανής χης

Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΟ ΑΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΚΛΑΣΙΚΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

i 75

κεντρικής διοίκησης. Κ ατά τη βασιλεία του η πα λα ιά φεουδαρχική «αυλή» α ρ χί­ ζει να δια ιρ είτα ι σε δικαστικό σώμα, παρλαμέντο51 κ α ι ελεγκτικό συμβούλιο επι­ φορτισμένο με τον βασιλικό δημοσιονομικό έλεγχο. Μετά τη βασιλεία του Φ ιλίππου Γ ' του Τολμηρού (1270-1285), ο οποίος κλη­ ρονομεί τα εδάφη του κόμητα της Τουλούζης, αλλά αποτυγχάνει στην εκστρα­ τεία του εναντίον του βασιλιά της Α ραγώνας (που με τη σειρά του βρίσκεται σε πόλεμο με τον θείο του Κάρολο Α ' κόμητα της Α νδεγαυίας και κ α τόπιν βασιλιά της Σ ικελίας), το στέμμα τω ν Κ α π ετιδώ ν π ερ ιέρ χετα ι στον Φ ίλ ιπ π ο Δ ' τον Ωραίο. Με το γάμο του ο νέος μονάρχης προσθέτει στα βασιλικά εδάφη τις κο­ μητείες της Κ αμ πανίας κ αι της Μ πρι κ αι προσαρτά τη Λυόν και την κομητεία του Μ πιγκόρ. Α ξιος πολεμιστής π ου δεν διστάζει να διακινδυνεύσει ο ίδιος στις εκστρατείες, ο τελευταίος μεγάλος «κατ’ ευθείαν γραμμή» Καπετίδης παραμένει ακόμα και σήμερα μια αρκετά αινιγματική προσω πικότητα, αναμφίβολα αυταρ­ χική κ α ι κυνική, αλλά π ου μοιράζεται με τον π ροκάτοχό του την έγνοια να επι­ βάλει την τάξη κ α ι την ειρήνη στο βασίλειο. Στη διάρκεια της βασιλείας του η γαλλική μοναρχία τείνει, ακόμη περισσότερο από την περίοδο του Λουδοβίκου Θ ', να διαδραματίσει τον πρώ το ρόλο στην Ευρώπη, στη θέση της Αγίας Ρ ω μ α ϊ­ κής Α υτοκρατορίας η παρακμή της οποίας εντείνεται. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ό τι ο Φ ίλιπ πος Δ ' περιβλήθηκε από αξιόλογους συμβούλους: τον Πιέρ Φλοτ, τον Ενγκεράν ντε Μ αρινύ κ αι τον Γκιγιώμ ντε Νογκαρέ, τους «νομομαθείς» όπω ς αποκλήθηκαν επειδή ήταν ειδικοί στο ρωμαϊκό δίκαιο. Η γνώση τους αυτή τους οδήγησε σε ορισμένα συμπεράσματα και, π ιο συγκεκριμένα, στη διακήρυξη ό τι «ο βασιλιάς είνα ι αυτοκράτορας στο βασίλειό του», πράγμα που σημαίνει ότι δεν αναγνω ρίζει καμιά εξουσία ανώτερη της δ ι­ κής του, είτε αυτή είναι κοσμική (ο αυτοκράτορας) είτε πνευματική (ο πάπας). Το αποτέλεσμα ήταν μια οξεία διένεξη στις αρχές του 14ου αιώνα με τον π άπα Β ονιφάτιο Η ', αυταρχικό π ο ντίφ ικ α π ου είχε απειλήσει να καθαιρέσει τον Φ ί­ λιππο Δ ', ο ο π ο ίο ς όμως τον απάγει στο Α νάνι το 1303. Την ίδια εποχή π ου ο βασιλιάς επιβάλλει την αυθεντία του στους μεγάλους υ­ ποτελείς και επανεμφανίζεται η έννοια του κράτους, συνεχίζεται η βελτίωση της διοικητικής οργάνωσης του βασιλείου. Β άιλοι κα ι σενεσάλοι πληρώ νονται και ε­ πιτηρούνται από κοντά. Για να αποκτήσει μόνιμο στρατό, ο βασιλιάς προσπαθεί να θεσμοθετήσει έναν τακτικό φόρο κατά νοικοκυριό (fouage). Ο ι αυξανόμενες οικονομικές ανάγκες όμω ς τον αναγκάζουν να χρησιμοποιήσει π οικ ίλ α μέσα: φορολόγηση της περιουσίας του κλήρου, τω ν Εβραίω ν κ αι Ιταλών εμπόρων και τραπεζιτώ ν (οι ο π ο ίο ι χάνουν την περιουσία τους, εκτοπίζονται ή αναγκάζονται υπό την απειλή τω ν όπλω ν να καταθέσουν στο θησαυροφυλάκιο σημαντικά π ο­ σά), αποκόμιση κερδών από τις μεταβολές τω ν νομισματικώ ν αξιών κ.ά. Το 1307 ο Φ ίλ ιπ π ο ς Δ ' αναθέτει στον Νογκαρέ να συλληφ θούν κ α ι να δικ ασ τούν οι ναΐτες, στους ο ποίους απ ο δίδο νται α π ίθανα εγκλήματα: στην πράξη όμως ο βα­ σιλιάς εποφθαλμιά τα τεράστια πλούτη τους. Κ αθώς μερικοί να ΐτες ομολογούν με βασανιστήρια ή υπό την απειλή της π υράς (μόνο το 1310 καίγονται ζωντανοί

176

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η

54, ενώ το 1314 πεθαίνει στην πυρά ο μεγάλος μάγιστρος Ζακ ντε Μ ολαί), ο Φ ί­ λιπ πο ς Δ ’ ο Ω ραίος πετυχαίνει την κατάργηση του τάγματος από τον Κλήμη Ε ' κ αι κατάσχει την περιουσία του. Η επέκταση τω ν βασιλικών εδαφών συνεχίζεται με την πρόσκτηση του Μ παρουά, ενός τμήματος της Λ οραίνης, τω ν κομητειών του Ν τιουά κ α ι του Βαλεντινουά, του Μ ονπελιέ καθώ ς και του Ντωφινέ π ου δίνεται στο γιο του βασιλιά της Γαλλίας και του οποίου κ αθίσ ταται η παραδοσιακή π ρ ο ίκ α '1. Ωστόσο, αυτή η συγκέντρωση της εδαφικής ισχύος τω ν Κ απετιδώ ν δεν είναι απεριόριστη. Σ τα π α λ ιά φεουδαρχικά π ρ ιγκιπ ά τα -τη ν Γκυγιέν, τη Βρετάνη, τη Βουργουνδία και τη Φ λάνδρ α- καθώ ς και στα προικώ α εδάφη τα οποία συστάθηκαν για τους εξ αίματος πρ ίγκιπ ες κ α ι τα οποία είναι επίσης δυνατό να μετατραπούν σε π ρ ιγ κ ι­ π άτα, η εξουσία του ηγεμόνα είναι αναγκασμένη να λαμβάνει υπό\[>η εκείνη τω ν μεγάλων φεουδαρχών. Κ ατά τη βασιλεία του Φ ιλίπ πο υ Δ ' ξυπνά η αντιπαλότητα με τους Π λα ντα ­ γενέτες, στην οποία ο Α γιος Λ ουδοβίκος πίστευε ότι είχε βάλει τέρμα με τη Σ υν­ θήκη τω ν Π αρισίων. Ο βασιλιάς δεν καταφέρνει ούτε να καταλάβει το δουκάτο της Γκυγιέν, όπου ο πόλεμος έχει ξαναρχίσει το 1293, αλλά ούτε και να προσαρτήσει τα εδάφη του κόμητα της Φ λάνδρας Γκι ντε Νταμπιέρ. Ο τελευταίος π ιέζε­ ται να συμμαχήσει με την Αγγλία από τους αστούς τω ν πόλεω ν που παράγουν την τσόχα κ αι τω ν ο π ο ίω ν η ευημερία συνδέεται με τις παραδόσεις μαλλιού από την άλλη πλευρά της Μ άγχης. Το 1302 η γαλλική φ ρουρά της Μ πρυζ σφάζεται και το άνθος της γαλλικής ιπποσύνης τρέπεται σε φυγή στο Κ ουρτραί από τη φλαμανδική πολιτοφ υλακή. Δύο χρ ό νια αργότερα, ο βασιλικός στρατός τη νικά στο Μ ονς-αν-Πεβέλ, πράγμα που επιτρέπει στον Φ ίλιππο Δ ' να προσαρτήσει τις πυργοδεσποτείες της Λίλης, του Ν τουαί και της Μ πετύν. Ωστόσο ο φλαμανδικός λαός π ου στο Κ ουρτραί έδειξε ό τι η ανδρεία και η αποφασιστικότητα τω ν «πεζών» μπορούσε ν α καταβάλει το βαρύ ιπ πικό τω ν βαρώνων, δεν έχει ακόμη δαμαστεί. Ο ι διάδοχοι του Φ ιλίπ π ο υ Δ ' του Ω ραίου Λ ουδοβίκος Γ ο Φ ίλερις (13141316), Φ ίλιπ πος Ε ' ο Ψ ηλός (1316-1322) και Κ άρολος Δ ' ο Ω ραίος (1322-1328) συναντούν οικονομικές δυσκολίες και αναγκάζονται να αντιμετωπίσουν νέες εξε­ γέρσεις τω ν φεουδαρχών. Γι’ αυτό και προσπαθούν να στηριχτούν όλο και περισ­ σότερο στους αστούς τω ν πόλεω ν οι οποίοι, σε αντάλλαγμα τω ν εισφορών που τους ζητούνται, επιθυμούν να έχουν κάποιο έλεγχο στη χρήση αυτώ ν τω ν πόρων. Μια πολιτική κρίση διαγράφεται λοιπόν στον ορίζοντα την ίδια στιγμή που ανα­ δύονται σοβαρά οικονομικά και κοινω νικά προβλήματα, τα οποία τον 14ο αιώνα θα επηρεάσουν το μεγαλύτερο τμήμα του δυτικού κόσμου καθώς θα τεθεί και δυ­ ναστικό πρόβλημα. Ό τα ν ο Κ άρολος Δ ' π εθαίνει χω ρίς αρσενικό κληρονόμο, οι βαρώνοι έχουν να διαλέξουν ανάμεσα στον βασιλιά της Α γγλίας Εδουάρδο Γ ' του Γουίντσορ, εγγονό του Φ ιλίππου Δ ' του Ω ραίου από την πλευρά της μητέ­ ρας του, και τον Φ ίλιπ πο του Βαλουά, εξάδελφο του εκλιπόντος βασιλιά, τον ο­ ποίο και ανακηρΰσσουν τελικά βασιλιά με το όνομα Φ ίλιππος Σ Τ ' τω ν Βαλουά.

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Ο Α Π Ο Γ Ε ΙΟ Τ Ο Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ Ν Α

177

Για να δικαιολογήσουν την εκλογή τους επικαλούνται τον σαλικό νόμο που απα­ γορεύει τη διαδοχή κατά θηλυγονία («οι κ ρ ίνοι δεν γνέθουν»5,1). Από την απόφ α­ ση αυτή θα προκύψ ει ο Εκατονταετής Πόλεμος. Από την άλλη πλευρά της Μ άγχης η ισχύς κ αι το κύρος της μοναρχίας φ τά ­ νουν στο αποκορύφ ω μά τους στη διάρκεια της βασιλείας του Ερρίκου Β ' της Ανδεγαυίας και στις αρχές της βασιλείας του Ριχάρδου Α ' του Λεοντόκαρδου. Ό ταν όμω ς αυτός αναχω ρεί για την Γ ' Σ ταυροφ ορία αφήνοντας στον αδελφό του Ιωάννη τη φ ροντίδα τω ν υποθέσεων του βασιλείου, η Αγγλία βυθίζεται στην αναρχία. Ό τα ν ο Ιω άννης ο Ακτήμων διαδέχεται τον Ριχάρδο Α ' που, όπω ς εί­ δαμε, σκοτώνεται το 1199 π ολιορκώ ντα ς τον πύργο ενός υποτελούς του στο Λιμουζέν, η κατάσταση επιδεινώ νεται. Ο νέος ηγεμόνας είναι ψ υχοπαθής, σκληρός και περιφ ρονεί τους υπηκόους του. Η απώ λεια του μεγαλύτερου μέρους τω ν η­ πειρω τικώ ν εδαφών π ου καταλήφθηκαν από τον Φ ίλιπ πο Β ' Αύγουστο, η ήττα του στη Λα Ρος-ω -Μ ουέν καθώ ς κ α ι εκείνη που υπέστησαν οι συνασπισμένοι σύμμαχοί του στην Μ πουβίν το 1214, η υποχρέωση στην οπ οία υποβάλλεται το 1213 να αναγνω ρίσ ει την υποτέλειά του στον π ά π α (δεδομένου ό τι ο Ιννοκέντιος Γ ' τον έχει καθαιρέσει) κ α ι τέλος οι βαρείς φ όροι με τους οποίους κατα­ πονεί τους Α γγλους, καταλήγουν να ξεσηκώσουν εναντίον του το σύνολο σχε­ δόν τω ν κατοίκω ν του βασιλείου. Το 1215 αρχιερείς, χωροδεσπότες και αστοί του Λ ονδίνου ενώ νονται για να επιβάλουν στον βασιλιά την υπογραφή ενός εγγράφου, με το οποίο αυτός δε­ σμεύεται να σέβεται τα προνόμ ια τω ν βαρώνων καθώ ς κ αι τις παραδοσιακές ε­ λευθερίες της Εκκλησίας κ α ι τω ν πόλεων. Β αρώ νοι κ α ι αρχιερείς εκλέγουν είκο­ σι πέντε ανάμεσά τους με αποστολή να επιτηρούν τον μονάρχη και να ελέγχουν την είσπραξη τω ν φόρων. Το έγγραφο αυτό - η Μ άγκνα Κ ά ρ τα - δεν είναι καθό­ λου επαναστατικό, με την έννοια ότι στο σύνολό του είναι στραμμένο προς το παρελθόν καθώς π ροσ παθεί να επαναφέρει την κατάσταση π ο υ ίσχυε π ρ ιν από τη βασιλεία του Ε ρρίκου Β ' της Α νδεγαυίας πρ ο ς όφελος τω ν χω ροδεσποτώ ν και της άρχουσας τάξης τω ν πόλεων. Ωστόσο, ακόμα και ως τέτοιο, διατυπώ νει αρχές -συγκατάθεση για τη φ ορολογία, προσω πική ελευθερία τω ν υπηκόων, α­ πονομή δικαιοσύνης από τους ομότιμους (peers), δηλαδή τους προερχόμενους α­ πό την ίδια κοινω νική τά ξη - α π ’ όπου πηγάζει όλη η μεταγενέστερη εξέλιξη της αγγλικής μοναρχίας. Ως π ρ ο ς την ευρω παϊκή κλίμακα κ αι ιστορία, εισάγει για πρώτη φορά στο Μ εσαίωνα την ιδέα ό τι η εξουσία του ηγεμόνα μπορεί να υπόκειται σε έλεγχο από τους υπηκόους του κατά μόνιμο τρόπο. Μ ’ αυτή την έννοια η Μ άγκνα Κ άρτα βρίσκεται στη βάση μιας πολιτικής κουλτούρας που, ξεκινώ ­ ντας από την Αγγλία, θα θριαμβεύσει αργότερα στην ηπειρωτική Ευρώπη. Ο Ιωάννης ο Ακτήμων πεθαίνει το 1216, τη στιγμή που η διαμάχη με τους βαρώνους έχει ξα ναρχίσει καθώ ς ο βασιλιάς, με την υποστήριξη του π ά π α Ιννοκέντιου Γ ', π ρ ο σ π α θ εί να ακυρώ σει τις α ρ χές π ο υ θέσπισε η Μ άγκνα Κ άρτα. Ό τα ν ο Ιωάννης πεθαίνει, ο γιος του Ερρίκος Γ ' (1216-1272) είναι μόλις εννέα χρονών. Ό σο είνα ι ανήλικος ο ι χω ροδεσπότες επιβάλλουν τους κανόνες τους

178

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

και όταν το 1235 ο νέος ηγεμόνας ενηλικιούται υποχρεώ νεται να επισφραγίσει τους όρους της Κ άρτα. Σύντομα εν τούτοις αρχίζει τις προσπάθειες να απ’οδεσμευτεί α π ’ αυτούς. Π εριβαλλόμενος από χω ροδεσπότες από το Π ουατού και την Π ροβηγκία επιχειρεί να λυγίσει την αντίσταση τω ν Αγγλων ευγενών κ αι ε π ι­ βάλλει βαρείς φόρους, χω ρίς να τους συμβουλευτεί. Η αντίσταση είναι ισχυρή. Συγκεντρω μένοι γύρω από τον Σάιμον του Μόνφορτ, έναν α π ό τους γιους του αρχηγού της αλβιγηνής σταυροφ ορίας5', οι βαρώνο ι αναγκάζουν τον Ε ρρίκο Γ ' να αποδεχθεί τις Δ ιατάξεις της Ο ξφόρδης, ο ι ο ­ ποίες καθιερώ νουν τον έλεγχο τω ν λόρδω ν στη βασιλική διοίκηση. Στο εξής το ανακτοβούλιο, αποτελούμενο από δεκαπέντε βαρώ νους εκλεγμένους από τους ομοτίμους τους, θα συνέρχεται τρεις φορές το χρόνο και ο βασιλιάς δεν θα μ π ο ­ ρεί να εισπράττει φ όρους χω ρ ίς τη γνώμη του. Το 1265 ο Σ άιμον του Μ όνφορτ, π ου νίκησε τα βασιλικά στρατεύματα κ α ι επί ένα χρόνο επέβαλε μια πραγματική «δικτατορία», εισάγει σ ’ αυτό το συμβούλιο (που καλείται πλέον παρλαμέντο) τους εκπροσώ πους της κατώτερης αριστοκρατικής τάξης, του κλήρου κ αι της α­ στικής τάξης τω ν πόλεω ν δίπ λα σ' εκείνους της υψηλής αριστοκρατίας. Το επό­ μενο έτος ο Σάιμον του Μ όνφορτ ηττάται και σκοτώ νεται, αλλά ο Ερρίκος Γ \ η βασιλεία του οπ ο ίο υ τελειώ νει μέσα σε πλήρη αναταραχή, δεν θα μπορέσει να υ ­ παναχωρήσει στις μεταρρυθμίσεις π ου παραχώρησε. Με τον Ε δουάρδο Α ' τον Μ ακρόποδα (1272-1307), ηγεμόνα φ ρόνιμο κ αι επί­ φοβο στρατηλάτη, το στέμμα ανακτά μεγάλο μέρος του κύρους του. Ο νέος βα­ σιλιάς προσπαθεί να μεγαλώσει το βασίλειό του κατακτώ ντας τα γειτονικά εδά­ φη. Αν και αποτυγχάνει στη Σκω τία, εδραιώ νει την κυριαρχία του στην Ιρλαν­ δία, όπου η αγγλική παρουσία χρονολογείται από τη βασιλεία του Ερρίκου Β ' της Α νδεγαυίας, κ α ι καταφέρνει να προσαρτήσει την Ουαλία. Οι Άγγλοι άντλη­ σαν διδάγματα από τις εκστρατείες π ου διεξήγαν σε δυσπρόσιτες περιοχές ενα­ ντίο ν των Σκώ τω ν και τω ν Ο υαλών ατάκτων, με αποτέλεσμα να προσαρμόσουν τα στρατιω τικά τους μέσα στις σύγχρονες εξελίξεις που ήδη υποβαθμίζουν το ρόλο του βαρέος θω ρακισμένου ιππικού. Υ ιοθετούν τα όπλα τω ν αντιπ ά λω ν τους, ειδικότερα το μακρύ ουαλικό τόξο, και δίνουν σημαντική θέση στο πεζικό τω ν πόλεω ν κ α ι τω ν κομητειών. Τούτο, τη στιγμή που η γαλλική ιπποσύνη συ­ ντρίβεται από τους Φ λαμανδούς πολιτοφ ύλακες στο Κ ουρτραί. Οι πρώ τες με­ γάλες μάχες του Ε κατονταετούς Π ολέμου σύντομα θα υπογραμμίσουν το πλεο­ νέκτημα π ου προσφέρουν στους στρατούς τω ν Π λανταγενετώ ν αυτές οι αλλαγές π ο υ συνδέονται με τους κ ο ινω νικ ο ύς κ α ι π ο λ ιτικ ο ύ ς μ ετασχηματισμούς του Ύ στερου Μ εσαίωνα. Ο Ε δουάρδος Α ' έχει τη σύνεση να μην α ντιπα ρα τεθεί στους ευγενείς και τους αστούς π ο υ γεμίζουν πλέον το παρλαμέντο. Στη διάρκεια της βασιλείας του, το όργανο αυτό συνέρχεται τακτικά στο Γουεστμίνστερ κ αι ασκεί χω ρίς δυ­ σκολία τον δημοσιονομικό κ α ι διοικητικό έλεγχο. Σ τις αρχές του 14ου αιώ να χωρίζεται σε δύο βουλές: από τη μια πλευρά παρακάθηνται τα δικαιω ματικά μέ­ λη, αρχιερείς κ α ι βαρώνοι, ο ι ο π ο ίο ι αποτελούν τη Βουλή τω ν Λόρδων· από την

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Ο Α Π Ο Γ Ε ΙΟ Τ Ο Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ Ν Α

179

άλλη τα εκλεγόμενα μέλη, εκπρόσω ποι της κατώτερης αριστοκρατίας και των πόλεων, π ου συγκροτούν τη Βουλή τω ν Κ οινοτήτων κ α ι εκφράζουν στους λόρ­ δους τις απόψ εις τους μέσω ενός εκπροσώ που (speaker). Χ ω ρίς καθόλου να εξασθενεί τη μοναρχία, το σύστημα τούτο της εξασφαλίζει ένα στήριγμα κ α ι μια «συναίνεση» ανάμεσα στις ελίτ, η οπ ο ία είναι αναμφίβολα επισφαλής, αλλά δεν διαθέτει αντίστοιχό της στους Κ απετίδες. Ο Εδουάρδος Β ' του Κ άρναβον (1307-1327) θα σταθεί ανίκανος να επωφεληθεί από το έργο του πατέρα του. Δ ιατακτικός και σπάταλος, κυβερνά κάτω από την επιρροή τω ν ευνοουμένων του κ α ι δεν αργεί να έρθει σε σύγκρουση με το παρλαμέντο, απορρίπτοντα ς τις προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις με συνέπεια αυ­ τό να του αρνείται έκτοτε τις τακτικές επιχορηγήσεις. Το 1327 η βασίλισσα Ισα­ βέλλα, μια Γαλλίδα πριγκίπισσα, τίθεται με τον εραστή της Ρότζερ Μ όρτιμερ ε­ πικεφαλής μιας εκστρατείας η οποία, αναχω ρώ ντας από τη Γαλλία, αποβιβάζε­ ται στην Α γγλία και εξαναγκάζει τον βασιλιά να παραιτηθεί υπέρ του γιου του. Ηγεμόνας ενεργητικός και σεβαστός, ο νεαρός Εδουάρδος Γ ' του Γουίντσορ ε­ πανέρχεται στην πολιτική του π ά π π ο υ του, θέτοντας την αγγλική μοναρχία σε θέση ισχύος τη στιγμή που στη Γαλλία προαναγγέλλεται η δυναστική κρίση που θα ανεβάσει στο θρόνο τον Φ ίλιπ πο Σ Τ ' τω ν Βαλουά.

Ο ΠΑΠΑΣ ΚΑΙ Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ νώ κατά το δεύτερο ήμισυ του 13ου α ιώ να η Γαλλία και η Α γγλία γίνονται οι δύο κυριότερες ευρω παϊκές δυνάμεις, η γερμανική Αγία Ρω μαϊκή Α υτο­ κρατορία βυθίζεται σε μια παρακμή από την οπ οία δεν θα ανακάμψει. Προη­ γουμένως, με τον Φ ρειδερίκο Β ', τελευταίο τω ν μεγάλων Χ όενσταουφεν, είχε γνωρίσει μια ιδιαίτερη λάμψη, συγκεντρωμένη, είναι αλήθεια, στα ιταλικά εδά­ φη του Γερμανού αυτοκράτορα. Ό ταν το 1198 πεθαίνει η αυτοκράτειρα Κ ωνσταντία, χήρα του αυτοκράτορα Ερρίκου Σ Τ ' του Αυστηρού, η οποία αναλαμβάνει την αντιβασιλεία όσο είναι α­ νήλικος ο νεαρός Φ ρειδερίκος Ρογήρος - ο μετέπειτα Φ ρειδερίκος Β ' είναι μόνο τεσσάρων ετώ ν-, ο θρόνος του Αγίου Πέτρου καταλαμβάνεται από τον Ιννοκέντιο Γ ', έναν π ά π α ενεργητικό κ α ι περισσότερο αποφασισμένο α π ’ ό,τι οι προκάτοχοί του να κάνει την ιδιότητά του ως τοποτηρητή του Χ ριστού να υπερισχύσει της κοσμικής εξουσίας που ασκούν οι ηγεμόνες. Ο ι φιλοδοξίες του ξεπερ­ νούν κατά πολύ εκείνες του Α λεξάνδρου Γ ', για τον οποίο οι ηγεμόνες δεν διέθε­ ταν παρά την εξουσία που τους εκχωρούσε ο π ά π α ς, ο ίδιος όμω ς είχε αποφύγει τις κοσμικές επεμβάσεις. Το π ο ντιφ ικ ό σχέδιο της κυριαρχίας του κόσμου μοιά­ ζει περισσότερο εφικτό από ποτέ δεδομένου ότι, προτού πεθάνει η αυτοκράτειρα Κωνσταντία, εμπιστεύτηκε στον π ά π α την κηδεμονία του γιου της. Έ τσ ι ο νέος π ά π α ς είναι ελεύθερος να διευθύνει τις υποθέσεις της αυτοκρατορίας κατά τη βούλησή του. Οι λεγάτοι του στη Γερμανία επιβάλλουν τον υποψ ήφιό του στον

Ε

180

Α Π Ο ΤΗ Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

αυτοκρατορικό θρόνο: τον Ό θω να Δ ' του Μ πράουνσβαϊχ έναντι του Φ ιλίπ που της Σουηβίας, αδελφού του αυτοκράτορα Ε ρρίκου Σ Τ ' που πέθανε το 1201,' Μ ε­ τά το θάνατο του Φ ιλίππου και το ν αφορισμό του Ό θω να Δ ', ο οποίος το 1209 επιχείρησε να καταλάβει τη Σικελία, εκλέχθηκε βασιλιάς τω ν Ρω μαίω ν ο νεαρός Φρειδερίκος Ρογήρος κ α ι στη συνέχεια, το 1215, ανήλθε στο αυτοκρατορικό α ­ ξίω μα με το όνομα Φ ρειδερίκος Β '. Στο διάστημα αυτό ο Ιννοκέντιος συμπεριφέρθηκε ω ς πραγματικός αρχηγός της χριστιανοσύνης κ αι ω ς κοσμικός ηγεμόνας που ενδιαφέρεται να επεκτείνει τα κράτη του. Υ ποστήριξε τον Φ ίλ ιπ π ο Β ' Α ύγουστο εναντίον του σ υ να σ π ι­ σμού που είχε πρω τεργάτη τον Ιωάννη τον Ακτήμονα, αφ ορίζοντας τους σ τα ­ σιαστές ηγεμόνες κ αι επιβάλλοντας την επικυριαρχία του στους άλλους (τους βασιλιάδες της Α ραγώνας, της Καστίλης, της Π ορτογαλίας, της Ο υγγαρίας, της Σουηδίας, της Δ ανίας, της Π ολω νίας, της Β ουλγαρίας κ αι της Αγγλίας). Π ροσάρτησε στο π ο ν τ ιφ ικ ό κ ρ ά το ς τη Ρ ο μ ά νια με τη Ραβέννα, τη Μ αρκία, την Ανκόνα και το παλιό δουκάτο του Σπολέτο κ α ι τέλος, κήρυξε, δύο σταυροφ ο­ ρίες: την Δ ' η ο π οία , ό π ω ς είδαμε, θα εκτραπεί π ρος την Κ ω νσταντινούπολη, και την εκστρατεία εναντίον τω ν αλβιγηνών. Η σύνοδος του Λατερανού το 1215, στη διάρκεια της οπ ο ία ς παρ αχω ρ ο ύντα ι στον Σ ιμ όν Δ ' ντε Μ ονφόρτ γαίες π ο υ έχουν κατασχεθεί από τον κόμητα της Τουλούζης, σηματοδοτεί το απόγειο της ε ­ ξουσίας του. Ο Ιννοκέντιος Γ ' πεθαίνει το 1216. Αλλά από τον πρ ώ το χρόνο της βασιλεί­ ας του ο αυτοκρατορικός μαθητής του έδειξε ότι δεν θα υπέκυπτε εύκολα στα σχέδια του Ρω μαίου π οντίφ ικα. Περίεργη κ αι γοητευτική η μοίρα αυτού του Χ όενσταουφεν ο οποίος, γεννημένος και αναθρεμμένος στη Σικελία, δεν ομιλεί τη γλώσσα τω ν προγόνω ν του, χειρίζεται όμως με ευκολία ό χι μόνο τα ιταλικά κ α ι τα λατινικά αλλά κ αι τα ελληνικά, τα γαλλικά κ αι τα αραβικά. Χ ω ρίς να α δ ια ­ φορήσει για τη Γερμανία, συγκεντρώνει την προσοχή του κυρίω ς στις γαίες του της ιταλικής χερσονήσου κ αι ειδικότερα στη μητρική του κληρονομιά, τη Σ ικ ε­ λία τω ν Νορμανδών βασιλιάδω ν, αυτό το μεσογειακό σταυροδρόμι όπου α ν α μ ι­ γνύονται οι λατινικές, ελληνικές και μουσουλμανικές επιρροές, κ αι το οποίο ί ­ σως ονειρεύτηκε να κάνει καρδιά μιας αυτοκρατορίας του νότου. Για να σπάσει τον κλοιό γύρω από τα π α π ικ ά κράτη, ο Ιννοκέντιος Γ ' είχε φροντίσει, προτού φέρει τον Φρειδερίκο Β ' στην κεφαλή της αυτοκρατορίας, να τον αποσυνδέσει από το στέμμα της Σικελίας το οπ ο ίο παρέδω σε στον νεαρότατο γιο του Φρειδε­ ρίκου Ε ρρίκο", επιβάλλοντας ταυτόχρονα στον Χ όενσταουφεν την υποχρέωση να χειραφετήσει το γιο του κ α ι να παραιτηθεί από τη σικελική κληρονομιά υπέρ αυτού. Η δέσμευση αυτή δεν εμποδίζει τον Φρειδερίκο Β ' να εγκαταστήσει την αυλή του στο Παλέρμο, μεγαλοπρεπή πρωτεύουσα, όπου αυτός ο λόγιος, ερασιτέχνης ποιητής και ακόμη κ αι φιλόσοφος (μελετά τον Αριστοτέλη στη μορφή π ου του έ­ δωσε ο Αβερόης), προικισμένος με αστείρευτη πνευματική ανησυχία, καλλιεργεί το π άθος του για τα μαθηματικά, την ιατρική, τις φυσικές επιστήμες κ αι την ι­

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Ο Α Π Ο Γ Ε ΙΟ ΤΟ Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ Ν Α

181

στορία κ α ι προσελκύει καλλιτέχνες, συγγραφείς, γιατρούς, νομομαθείς, στοχα­ στές α π ’ όλα τα μέρη του μεσογειακού κόσμου, καθολικούς, οπαδούς της ελλη­ νικής Εκκλησίας ή κ α ι μουσουλμάνους. Η αντισυμβατικότητά του, το κριτικό του πνεύμ α κ α ι η ανοχή του έγινα ν αντικ είμ ενο εκμετάλλέυσης από το υ ς ε­ χθρούς του κ α ι αποδόθηκαν σε κ ά π ο ια πνευματική διαταραχή π ο υ μετέτρεψε αυτό τον αναγεννησιακό ηγεμόνα που αναδύθηκε στο μεσουράνημα του Μ εσαί­ ωνα σε άνθρωπο άθεο και ανήθικο. Ωστόσο, ακόμη κ ι αν δεν είνα ι κυριολεκτικούς άθρησκος, ο Φ ρειδερίκος Β ' δεν είναι ούτε κ αι ένθερμος καθολικός. Π άνω α π ’ όλα όμως τίποτε δεν καλεί αυτόν τον π ρ ιν της ώ ρας του ουμανιστή να οδηγήσει τον ιερό πόλεμο στις μου­ σουλμανικές χώρες. Το 1227, τη στιγμή της επιβίβασής του για τη σταυροφορία στο Μ πρίντιξι, προσβάλλεται από την επιδημία που αποδεκα τίζει το στρατό των βαρώνων και ματαιώ νει ανεπιφ ύ λακτα την αναχώρησή του, γεγονός που του στοιχίζει τον αφορισμό του από τον Γρηγόριο Θ '. Τον επόμενο χρόνο λ ο ι­ πόν για τον Λγιο Ιωάννη της λ κ ρ α ς αναχω ρεί ένας σταυροφόρος αποκλεισμέ­ νος από την Εκκλησία του Χ ριστού όπου, π ροτιμ ώ ντας τη διαπραγμάτευση από τον πόλεμο, συνάπτει με τους μουσουλμάνους της Α ιγύπτου μια συνθήκη η ο­ ποία αναγνω ρίζει στους χρισ τιανούς την κατοχή της Ιερουσαλήμ κ α ι τω ν Αγίων Τόπων. Οι σχέσεις του με την παποσύνη δηλητηριάζονται γρήγορα. Π ράγματι ο Φρει­ δερίκος Β ', χω ρίς να παραβεί την υπόσχεση που είχε δώσει στον Ιννοκέντιο Γ ', επέβαλε στους πρ ίγκιπ ες την εκλογή του γιου του ω ς βασιλιά τω ν Ρω μαίω ν με το όνομα Ε ρρίκος Ζ ', αποκαθιστώ ντας έτσι τη δυναστική ενότητα ανάμεσα στον αυτοκρατορικό θρόνο και σ ’ εκείνον της Σικελίας, γεγονός που ο πά πα ς θα α π ο­ δεχτεί τελικά το 1240. Από τότε ο Φ ρειδερίκος Β ' αφιερώ νει όλη την ενεργητικό­ τητα στη Σικελία κ α ι τη νότια Ιταλία, καθιστώ ντας τη νήσο μια συγκεντρωτική μοναρχία, διοικούμενη κατά άτεγκτο τρόπο από ικανούς υπαλλήλους, οι οπ ο ίο ι έχουν σπουδάσει στο πανεπιστήμιο π ο υ ιδρύει το 1224, και υποκείμενη σ ’ έναν αυστηρό κανονισμό, το ν Καταστατικό Χ άρτη του Μ έλφι (Liber Augustalis) που επισείει τη θανατική ποινή στους ενόχους τω ν ιδιω τικώ ν πολέμων στο βασίλειο. Για να εφαρμόσει την πολιτική του ο αυτοκράτορας χτίζει ένα πυκνό πλέγμα ο ­ χυρών και δρόμω ν και επιβάλλει σ ’ ολόκληρο το βασίλειο τους τοποτηρητές και αξιωματούχους του. Μ ερικές φορές η αντίσταση τω ν φεουδαρχώ ν γίνεται πολύ σθεναρή. Κ ατά την παραμονή του Φ ρειδερίκου Β ' στην Ανατολή, ο Γρηγόριος Θ ' επωφελείται από την απουσία του για να καταλάβει το βασίλειό του. Στην ε­ πιστροφή του όμως ο αυτοκράτορας το ανακαταλαμβάνει και με τη Συνθήκη του Σαν Τζερμάνο (1230) π ετυχαίνει την άρση του αφορισμού. Τα πράγματα χαλού ν όταν ο Φ ρειδερίκος Β ’, επιθυμώ ντας να εξασφαλίσει τη γεωγραφική συνέχεια ανάμεσα στις γαιοκτησίες του στη Γερμανία και σ ’ εκεί­ νες στη νότια Ιταλία, επιχειρεί να θέσει τις π όλεις του βορρά κ α ι του κέντρου της χερσονήσου υπό το ν έλεγχο δικώ ν του ανθρώ πω ν. Το 1239 ο πάπας τον αφ ορίζει και π ά λ ι ενώ αναγκάζεται να αντιμετω πίσει τις εξεγέρσεις τω ν πόλεω ν

182

Α Π Ο Τ Η ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

της Τοσκάνης κ α ι κυρίω ς εκείνων της Λομβαρδικής Έ νω σης, οι οποίες υποστη­ ρ ίζ ο ν τα ι από το ν π ο ν τ ίφ ικ α π ο υ ξεσηκώ νει ενα ντίο ν το υ αυτοκρά τορα μ ια πραγματική σταυροφορία. Έ τσ ι ένας σχεδόν μόνιμος κ α ι εξαιρετικής ωμότητας πόλεμος ξεσπά στη χερσόνησο, αντιπαραθέτοντας τον Φ ρειδερίκο Β ' και τους γιβελίνους οπαδούς του με τις γουελφικές πόλεις κ αι το π οντιφ ικ ό κράτος, στο, οποίο ωστόσο ο Χ όενσταουφεν μερικώς κυριαρχεί. Το 1241 ο Γρηγόριος Θ ' συγκαλεί στη Ρώμη γενική σύνοδο με σκοπό να καθαιρέσει τον αυτοκράτορα, αλλά ο Φ ρειδερίκος Β ' καταλαμβάνει τα γενοβέζικα π λοία π ο υ μεταφέρουν τους συ­ νοδικούς πατέρες, τους ο ποίους αιχμαλω τίζει κ α ι στέλνει στην Απουλία. Τέσσε­ ρα χρόνια αργότερα ο δ ιά δοχος του Γρηγορίου Θ ', Ιννοκέντιος Δ ', αποφ ασίζει να εγκαταλείπει τα κράτη του, συγκαλεί σύνοδο στη Λυόν που αποφ ασίζει την καθαίρεση του Φ ρειδερίκου Β ' κ α ι στέλνει λεγάτους στη Γερμανία να ορίσουν τον νέο βασιλιά τω ν Ρω μαίων. Π α ρ ’ όλες τις δυσκολίες π ο υ συναντά στη βόρεια Γερμανία, ο αυτοκράτορας ετοιμάζεται να ξα ναριχτεί στη μάχη όταν ξαφνικά τον Δεκέμβριο του 1250 πεθαίνει.

Π Α ΡΑ Κ Μ Η ΚΑΙ ΚΑΤΑΚΕΡΜ ΑΤΙΣΜ ΟΣ ΤΗ Σ ΓΕΡΜ Α Ν ΙΚ Η Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ αυτοκράτορας έβγαινε λ ο ιπ ό ν ηττημένος από τη μάχη που έδωσε ενάντια στον π ά π α κ α ι ανίκ ανος να επιβάλει την αυθεντία του στη βόρεια Ιταλία, ενώ σύντομα άρχισαν να απειλού νται οι γαίες που κατείχε στο νότο και ο ίδιος βρίσκεται στο στόχαστρο τω ν Γερμανών π ρ ιγκίπ ω ν. Μετά το θάνατο του Φ ρει­ δερίκου Β ' ο οπ ο ίο ς, τελείω ς απορροφημένος από τις ιταλικές υποθέσεις, τους είχε παραχω ρήσει το κυριότερο μέρος τω ν βασιλικώ ν δικαιω μ άτω ν, το αυτο­ κρατορικό οικοδόμημα βυθίζεται στην αναρχία κατά το τέταρτο του αιώ να π ου αποκαλείται «Μεγάλη Μ εσοβασιλεία» (1250-1273). Ενώ ο ι γιο ι του Φρειδερίκου Β ', ο Κ ορράδος Δ ' και κ ατόπιν ο εγγονός του Κ ορραδίνος, αντιτίθενται στους ξένους υποψ ηφ ίους που υποστηρίζονται α π ό τον π ά π α (τον κόμητα της Ο λλαν­ δίας Γουλιέλμο, τον βασιλιά της Καστίλης και της Λεόν Α λφόναο Γ τον Σοφό, τον κόμητα της Κ ορνουάλης Ριχάρδο), η Γερμανία μετατρέπεται σ’ ένα μ ω σ α ϊ­ κό σχεδόν ανεξάρτητω ν κρατώ ν: κοσμικά και εκκλησιαστικά πρ ιγκιπ ά τα , κ ρ ά ­ τος τω ν Τευτόνω ν Ιπ π ο τώ ν, ελεύθερες πόλεις της Χ άνσα κ.ά. Το εκλεκτορικό κολέγιο π ου ορίζει τον βασιλιά τω ν Ρω μαίω ν, δηλαδή τον υποψ ήφ ιο για τον αυ­ τοκρατορικό τίτλο, περιορίζεται σε επτά μέλη - τους αρχιεπισκόπους της Κ ολό­ νιας, της Μ αγεντίας κ αι του Τρηρ, τον Π αλατινό κόμητα του Ρήνου, τον βασι­ λιά της Β οημίας, τον μαργράβο του Βρανδεμβούργου κ α ι το ν δούκα της Σ αξο­ νία ς. Κ ρατά έτσι τη μ ο ναρ χία υπό κηδεμ ονία κ α ι επιβάλλει τους όρους του στους υποψ ηφίους. Το 1273 ο π ά π α ς, ο ο π ο ίο ς δεν επιθυμεί να παραταθεί η χηρεία του αυτοκρατορικού θρόνου, π α ρ α κ ινεί τους μεγάλους Γερμανούς εκλέκτορες να κ α θ ο ρ ί­

Ο

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Ο Α Π Ο ΓΕ ΙΟ Τ Ο Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ Ν Α

183

σ ο υ ν έναν π ρ ίγκ ιπ α , του ο π ο ίο υ η μικρή εδαφική ισχύς -δ ε ν διαθέτει π α ρ ά με­ ρικά φέουδα στη βόρεια Ελβετία κ α ι την Α νω Α λ σ α τία - δεν είναι σε θέση να α­ νησυχήσει τους μεγάλους Γερμανούς φεουδάρχες: τον Ροδόλφο τω ν Αψβούργων. Α ντί να επιχειρήσει να εκπληρώ σει τις ιμ περιαλισ τικ ές φ ιλοδοξίες τω ν Στάουφεν ή να επιβάλει την εξουσία του στους πρ ίγκ ιπ ες, ο Ροδόλφος Α ' χρη­ σιμοποιεί τη βασιλεία του γ ια να αυξήσει την εδαφική του επικράτεια στην Αυ­ στρία, τη Σ τυρία κ αι την Κ αρνιόλη εις βάρος του βασιλιά της Βοημίας Ό τακαρ Β '. Με άλλα λόγια έχουμε επικέντρωση της αυτοκρα τορίας, ή τω ν υπολειμμά­ τω ν της, στις γερμανόφ ω νες χώ ρες ενώ ταυτόχρονα ο π ρ ώ το ς Αψβούργσς που φέρει το αυτο κ ρ α το ρ ικ ό στέμμα π α ρ α ιτε ίτα ι α π ό τη διεκδίκηση της π α γ κ ό ­ σμιας μοναρχίας. Αλλωστε ο Ρ οδόλφ ος Α ' τω ν Αψβούργων δεν θα κατορθώ σει να χρισθεί από τους διαδόχους του Γρηγορίου I ', όπω ς απαιτεί η αυτοκρατορική στέψη, ούτε να αναδειχθεί βασιλιάς τω ν Ρω μαίω ν ο γιος του Αλβέρτος, α ντί του οποίου οι με­ γάλοι εκλέκτορες προτίμησαν το ν Αδόλφο του Νασάου. Το 1296 μόνο, και αφού κ α θα ιρ έσ ο υ ν το ν Α δόλφ ο, π ρ ο β α ίν ο υ ν στην εκλογή του Α λβέρτου Α ' τω ν Αψβούργων. Α υτός δολοφ ονείται το 1308 από τους ανιψ ιούς του κ αι αντικαθί­ σταται από έναν πρ ίγκιπ α, η μικρή εδαφική επικράτεια του οποίου δεν είναι σε θέση να ανησυχήσει τους πρίγκιπες: τον κόμητα του Λουξεμβούργου Ερρίκο ο ο­ π ο ίο ς δεν άργησε, όπω ς παλαιότερα οι Χ όενσταουφεν, να αδιαφορήσει για τη Γερμανία κ α ι να επανελθεί στο ιταλικό όραμα. Δεν έχει ακόμη έρθει η στιγμή να εξασφαλίσουν κατά μόνιμο τρ ό π ο το αυτοκρατορικό στέμμα οι Αψβούργοι και να του δώσουν και π ά λι όλη τη λάμψη π ο υ γνώρισε στους καιρούς τω ν πρώ τω ν Ο θώνων, του Φ ρειδερίκου Α ' Βαρβαρόσα ή του Φ ρειδερίκου Β Κ ατά το δεύτερο ήμισυ του Π ο υ αιώ να η Ιταλία διέφυγε πλήρω ς από τη γερ­ μανική τροχιά. Στο νότο, ο π ά π α ς Ιννοκέντιος Δ ' στράφηκε ήδη από το 1253 στον κόμητα της Α νδεγαυίας κ α ι της Π ροβηγκίας Κ άρολο για να παραμερίσει τους δια δόχους του Φ ρειδερίκου Β ', προσφ έροντας στον αδελφό τού Λ ουδοβί­ κου Θ ' του Α γίου το στέμμα της Σικελίας. Το 1265 ο Κ άρολος ανταποκρίνεται στην έκκλησή του και συντρίβει δια δοχικά τον Μ ανφρέδο, νόθο γιο του εκλιπόντο ς αυτοκράτορα, κοντά στο .Μ πενεβέντο (1266) κ α ι κ α τό π ιν το ν τελευταίο τω ν Χόενσταουφεν, τον Κ ορραδίνο, που έσπευσε από τη Γερμανία κ α ι εκτελέστηκε μετά τη μάχη με τους Α νδεγαυινούς στην Ταλιακότσα (1268). Κ ύριος της νότιας Ιταλίας, ο Κ άρολος της Α νδεγαυίας προσπαθεί να επεκτείνει τον έλεγχό του κ αι σ ’ άλλα τμήματα της χερσονήσου. Φ τάνει στην Τοσκάνη κ α ι τη Ρώμη ό ­ π ου επω φελείται από τη μακρά παραμονή του για να εκλεγεί συγκλητικός και να θέσει υπ ό τη ν κηδεμονία του τη ρω μ αϊκή κοινότητα. Τ ρέφ οντας ό π ω ς οι Νορμανδοί βασιλιάδες το όνειρο να κυριαρχήσει στη Μεσόγειο, σχεδιάζει να αποκαταστήσει π ρ ο ς όφελος του τη λατινική αυτοκρατορία της Κ ω νσταντινού­ πολης. Σ ύντομα όμως ο ανδεγαυινός ιμπεριαλισμός ξεσηκώνει εναντίον του ε­ πίφοβους αντιπάλους. Κ α τ’ αρ χάς τον π ά π α Γρηγόριο I ' ο οποίος, προκειμένου να αποφύγει την ανασύσταση μιας δύναμης ανάλογης με εκείνης του Φ ρειδερί­

184

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

κου Β ', ευνοεί την εκλογή του Ροδόλφου Α ' τω ν Αψβούργων στον αυτοκρατορι­ κό θρόνο. Στη συνέχεια, τον βασιλιά της Α ραγώ νας Πέτρο Γ ' τον Μέγα, ο ο π ο ί­ ος θα επωφεληθεί από τη σφαγή τω ν Γάλλων κατακτητώ ν στο Παλέρμο στις 30 Μ αρτίου 1282 (τον περίφημο «Σικελικό Εσπερινό») για να καταλάβει τη νήσο και να ανακηρυχθεί βασιλιάς. Ο ι Α νδεγαυινοί δεν θα κατορθώ σουν να τον μετα­ κινήσουν από εκεί, παρά τη σταυροφορία που διεξάγεται εναντίον της Α ραγώ­ νας από τον βασιλιά της Γαλλίας Φ ίλιπ πο Γ ' τον Τολμηρό. Σ τα τέλη του 13ου αιώνα, αναδιπλω μένη στη Ν εάπολη, η ανδεγαυινή μ οναρχία εξακολουθεί π ά ­ ντω ς να συνιστά μια δύναμη π ου επεμβαίνει σ ’ ολόκληρη την Ιταλία και ευνοεί­ τα ι από την ποντιφ ική υποστήριξη. Την ίδια περίοδο η βόρεια και η κεντρική Ιταλία εξακολουθούν να συνταράσσονται από τη διαμάχη ανάμεσα στους γουέλφους και τους γιβελίνους. Θεωρητικώς ο ι π ρ ώ το ι είναι οπ αδο ί του π ά π α κ α ι ο ι αντίπα λοί τούς του αυτοκράτορα. Στην πραγματικότητα τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Οι γουέλφοι είναι π ρ ιν α π ’ όλα οι πρω τεργάτες της αυτονομίας τω ν κοινοτήτω ν και ακόμη κ α ι αν συμ­ μαχούν με το ν π ά π α δεν συμμερίζονται τις θεοκρατικές φ ιλοδοξίες ορισμένων από τους ποντίφ ικες. Μ όλις ο π ά π α ς αποπειράται να επιβάλει την αυθεντία του έξω από τα κράτη του κ αι μοιάζει αποφασισμένος να συνενώσει την Ιταλία, δεν διστάζουν να τον εγκαταλείπουν. Α πό την πλευρά τους ο ι γιβελίνοι χαρακτηρί­ ζονται περισσότερο από την αντίθεση μεταξύ αντίπαλω ν πόλεω ν ή αντίπαλω ν φατριώ ν μέσα στην ίδια την πόλη -η ο π ο ία κατά κανόνα συνδέεται με παλα ιούς ανταγω νισμούς μεταξύ ο ικ ο γενειώ ν- παρά από την προσχώρηση στο αυτοκρα­ τορικό πρόγραμμα. Το μεγαλύτερο μέρος τω ν πόλεω ν της βόρειας Ιταλίας πρόσκειται στη Λομβαρδική Έ νω ση και διά κειται εχθρικά απέναντι στους Στάουφεν, αλλά στην κεντρική Ιταλία, και ειδικότερα στην Τοσκάνη, υπάρχουν πόλεις γουελφικές (η Φ λωρεντία, η Λούκα) κ α ι πόλεις γιβελινικές (η Σιένα, η Π ίζα, η Π ιστόια), η δε πολιτική εχθρότητα συγκαλύπτει οικονομικές αντιπαλότητες. Μέ­ σα σε καθεμιά από αυτές τις πόλεις υπάρχουν γουελφικές και γιβελινικές φ α­ τρίες π ου εφαρμόζουν τους κανόνες της βεντέτας και της εκτόπισης. Ακόμη και στους ίδιους τους κόλπους του κυρίαρχου γουελφικού κόμματος υπάρχουν α­ ντίπαλες ομάδες - ο ι Λ ευκοί κ α ι ο ι Μ α ύ ρ ο ι- που αλληλοαποκλείονται και πολε­ μούν ανάμεσά τους. Μετά τη νίκη τω ν Μ αύρων στη Φ λωρεντία, ο Δ άντης Αλιγκέρι θα αναγκαστεί να αυτοεξοριστεί το 1301, για να μην επιστρέψει ποτέ. Το 1310 ο Ε ρρίκος Ζ ' του Λουξεμβούργου, που δύο χρόνια νω ρίτερα ol Γερ­ μανοί εκλέκτορες ανέδειξαν βασιλιά τω ν Ρω μαίων, πα ίρνει με τη σειρά του το δρόμο για την Ιταλία μετά από πρόσκληση τω ν γιβελίνων. Στη Ρώμη όμω ς π ρ ο ­ σκρούει στην αντίδραση τω ν γουέλφω ν κ αι δεν καταφέρνει να στεφεί αυτοκρά­ τορας στο Λατερανό παρά μόνο το .1312, ένα χρόνο προτού πεθάνει, χω ρ ίς να έ­ χει κατορθώ σει να συμφιλιώσει τις δύο πλευρές. Στο τέρμα λοιπόν μιας δ ια μ ά ­ χης π ο υ διήρκεσ ε δ υ ό μ ισ ι α ιώ ν ες, η π α π ο σ ύ νη κ α ι ο ι Ιτα λ ο ί σ ύμ μ α χοί της θριαμβεύουν ενώ στη Γερμανία η αυτοκρατορική ισχύς αποσυντίθεται οριστικά. Α υτοκρατορικές πόλεις κ α ι ευγενείς της αυτοκρατορίας βλέπουν να τους ανα­

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Ο Α Π Ο Γ Ε ΙΟ Τ Ο Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ Ν Α

L85

γνω ρίζονται πρ ο νό μ ια με τα ο π ο ία γ ίνο ν τα ι π ραγματικές αυτόνομες οντότητες που μπορούν να συνομολογούν μεταξύ τους ενώ σεις και συμφω νίες ειρήνης. Ό π ω ς οι ορεσίβιοι τω ν τρ ιώ ν κ αντονιώ ν, του Ο ύρι, του Σ β υ τ ζκ α ι του Ούντερβαλντ, τα οπ ο ία ενώ νονται το 1291 για να επιβάλουν στους Αψβούργους την α ­ ναγνώριση τω ν το π ικ ώ ν δικασ τηρίω ν τους: είνα ι το πρ ο ο ίμ ιο της Ελβετικής Ο μοσπονδίας.

ΣΤΗΝ Π Ε ΡΙΦ Ε ΡΕ ΙΑ Τ Η Σ Χ ΡΙΣ Τ ΙΑ Ν ΙΚ Η Σ Δ Υ ΣΗ Σ

Η

ενσωμάτωση εδαφ ώ ν της α νατολικ ής Ε υρ ώ π ης στη χριστιανοσύνη, από τον 11ο αιώ να κ α ι στο εξής, έγινε άλλοτε κάτω από τη ρωμαιοκαθολική ε­ πιρροή κι άλλοτε κάτω από την επιρροή της ανατολικής Εκκλησίας. Ε ίναι βέ­ βαια επόμενο ό τι ο ι δυσκολίες της Β υζαντινής Α υτοκρατορίας κ α ι στη συνέ­ χεια η προσω ρινή εξαφάνισή της, σ τις αρχές του Π ο υ αιώ να, δεν μπόρεσαν π α ­ ρά να ευνοήσουν την πρώ τη εις βάρος της δεύτερης. Αλλά εκείνο που κυρίω ς χαρακτηρίζει την ανάπτυξη αυτού του τμήματος της ηπείρου είναι η βραδεία α ­ νάδυση νέων δυνάμεω ν, τω ν ο π ο ίω ν η θέληση για ανεξαρτησία κ α ι οι φ ιλ ο δο ­ ξίες προσκρούουν συχνά στις γειτονικές μεγάλες αυτοκρατορίες. Τέτοια, για παράδειγμα, είναι η περίπτω ση της Βοημίας. Από την καρολίγγεια εποχή τα τσέχικα φύλα που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή διατηρούσαν σχέσεις με το ν δυτικό κόσμο. Ο ι εκστρατείες του Κ αρλομάγνου είχαν κάνει τη Βοημία τμήμα του δουκάτου της Β αβαρίας κ α ι ήταν σύνηθες να συμπεριλαμβάνεται στις διευθετήσεις διαδοχής τω ν κληρονόμων του αυτοκράτορα. Στη διάρκεια ωστόσο του 10ου αιώ να κ α ι κάτω α π ό το σκήπτρο τω ν «εθνι­ κών» δουκών, τω ν Π ρεμυσλίδων (απογόνω ν του Πρέμυσλ), η Βοημία είχε στα­ διακά απαλλαγεί από τη γερμανική κηδεμονία. Τον 11ο αιώ να οι Πρεμυσλίδες είχαν πετύχει να επεκτείνουν την εξουσία τους πρ ο ς ανατολάς, προσαρτώ ντας τη Μ οραβία κ αι κ ατόπιν τη Σιλεσία. Ε ίχα ν βρεθεί έτσι σε επαφή με τους Π ολω­ νούς, οι ο π ο ίο ι την ίδια εποχή οργάνω ναν τους Σλάβους του Βιστούλα. Α π’ αυ­ τό προέκυψαν αμέτρητες συγκρούσεις καθώ ς το καθένα από τα δύο «κράτη» επι­ δίωκε να εξασφαλίσει τον έλεγχο του άλλου. Οι Γερμανοί αυτοκράτορες επωφελήθηκαν από τον μόνιμο πόλεμο ανάμεσα στη Βοημία και την Π ολω νία, δεδομέ­ νου ότι αντετίθεντο συστηματικά στη δημιουργία ενός μεγάλου βασιλείου τω ν δυτικώ ν Σλάβων, η ύπαρξη του οποίου θα απειλούσε ενδεχομένως τα ανατολικά τους σύνορα. Το 1004 ο Ερρίκος Β ' ο Α γιος διώ χνει τους Π ολω νούς και επανα­ φέρει τους Π ρεμυσλίδες στην Π ράγα. Το 1039, αντίθετα, ο Ερρίκος Γ ' ο Μ αύρος σώζει τον δούκα της Π ολω νίας Κ αζίμηρο Α ' τον Α νακαινιστή από την επιβουλή του δούκα της Βοημίας. Σε αντισ τάθμ ισ μ α μιας α π ρ ο κ ά λυ π τη ς υποτέλεια ς, οι αυτοκράτορες θεω ­ ρούν τους δούκες της Β οημίας ως Γερμανούς π ρ ίγκ ιπ ες. Ο ι Τσέχοι στέλνουν σώματα στον αυτοκρατορικό στρατό, παρακάθηνται στις δία ιτες της αυτοκρα­

186

Α ΠΟ ΤΗ Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗΝ Ε Υ ΡΩ Π Η

τορίας κ α ι μετέχουν στην εκλογή τω ν αυτοκρατόρων. Κ άτοχοι υψ ηλώ ν.αξιω μά­ τω ν στην αυλή τω ν αυτοκρατόρω ν, δέχονται εν τέλει αϊτό έναν α π ’ αυτούς .-τον Φ ρειδερίκο Α ' Β αρβαρόσα- τον βασιλικό τίτλο. Το 1158, ο Α αδίσλαος Β ' επικα­ λείται αυτό τον τίτλο, πρ ά γμ α π ου δεν εμποδίζει τον αυτοκρατορικό του π ρ ο ­ στάτη να εργάζεται αποτελεσματικά για την εξασθένηση του νέου βασιλείου ενθαρρύνοντας τις αποσχιστικές τάσεις της Μ οραβίας. To 1197, επωφελούμενος από την εικοσαετή έριδα για τη διαδοχή μεταξύ τω ν κληρονόμων του βασιλιά της Βοημίας Α αδίσλαου Β ο Ε ρρίκος Δ ' επιβάλλει τη λύση της διανομής. Ο Π ρέμυσλ Α ', ο επονομαζόμενος Ό τακαρ Α ', θα βασιλεύσει στη Βοημία και ο αδελφός του δούκας της Βοημίας Ααδίσλαος Γ ' Ε ρ ρ ί­ κος στη Μ οραβία. Ό μ ω ς μετά το θάνατο του Ερρίκου Δ ' έρχεται η σειρά τω ν Βοημών ηγεμόνων να εκμεταλλευτούν την κρίση της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρα­ τορίας. Οι διάφοροι ανταγω νιστές εγγυώ νται στον Ό τα κα ρ Α ' αυτονομία και βασιλικό τίτλο και, το 1212, ο Γερμανός αυτοκράτορας Φ ρειδερίκος Β ' εκδίδει ένα χρυσόβουλλο π ου εξασφαλίζει επισήμως στον βασιλιά της Βοημίας την ανε­ ξαρτησία του, α ναγνω ρίζοντάς του παράλληλα την ιδιότητα του Γερμανού π ρ ί­ γκιπα. Το 1222 ο Ό τακαρ επανακτά τη Μ οραβία. Ωστόσο οι βασιλιάδες της Βοημίας χρησιμοποιούν αυτή την αυτονομία που με τόσο κ όπ ο απέκτησαν για να ασκήσουν έναν αυξανόμενο ρόλο στους κ όλ­ π ο υ ς του γερμανικού κόσμου. Τους βλέπει κανείς να επεμβαίνουν δραστήρια στην αντιπαράθεση του Φ ρειδερίκου Β ' με τους α ντιπά λους του, ενόσω οι Γερ­ μανοί εγκαθίστανται κατά μεγάλους αριθμούς στο βασίλειο δελασμένοι από ε ι­ δικά προνόμια: πρόκειται για εμπόρους που μονοπω λούν τις συναλλαγές και ι­ δρύουν πόλεις και κληρικούς και χω ροδεσπότες π ο υ ιδ ιο π ο ιο ύ ντα ι υψηλά α ­ ξιώ μ ατα και τα πλουσιότερα εδάφη. Α ν λοιπόν οι ηγεμόνες τους έχουν τα μάτια στραμμένα στη Γερμανία, ο ι Σλάβοι της Βοημίας ανέχονται όλο κ αι δυσκολότε­ ρα τον πραγματικό γερμανικό εποικισμό του οποίου η χώ ρα τους καθίσταται θέατρο. Το 1230 ο βασιλιάς Βεγκέσλαος Α ' παντρεύεται μια Χ όενσταουφεν, κόρη του Φ ιλίπ που της Σουηβίας. Ο λότελα απορροφημένος από την επιδίωξη τω ν στόχων του στη Γερμανία, δεν κάνει καμιά προσπάθεια να αντιταχθεί στη μογγολική ει­ σβολή που ξεχύνεται στην κεντρική Ευρώπη το 1241, αφ ήνοντας τους γιους τού Τ ζένγκις Χ αν να ερημώσουν τη Μ οραβία και την Ο υγγαρία. Η κρίση διαδοχής που ακολουθεί το θάνατο του Φ ρειδερίκου Β ' ευνοεί τις μηχανορραφίες του και τις διεκδικήσεις του στο αυτοκρατορικό στέμμα. Π ράγματι, κατά την περίοδο π ο υ ονομάζεται «Μεγάλη Μ εσοβασιλεία», ο βασιλιάς της Βοημίας Ό τακαρ Β ' είναι ο ισχυρότερος Γερμανός π ρ ίγκιπας. Οι ταραχές στη Γερμανία του επέτρε­ ψ αν να καταλάβει την Αυστρία, τη Στυρία, την Κ αρινθία κ αι την Καρνιόλη. Αυ­ τά τα εδάφη π ου έρχονται να προστεθούν στις κτήσεις του στη Βοημία και τη Μ οραβία συγκροτούν μια πραγματική αυτοκρατορία κ α ι δικαιολογούν τις διεκ­ δικήσεις του. Ο π ά π α ς Γρηγόριος Γ , π ου βλέπει στο πρόσω πό του έναν πειθήνιο π ρίγκιπα, υποταγμένο στην Α γία Έ δρα, υποστηρίζει την υποψ ηφιότητά του. Η

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Ο Α Π Ο Γ Ε ΙΟ Τ Ο Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ Ν Α

187

ιδιοκτησία τω ν ορυχείω ν της Β οημίας του εξασφαλίζει πολύτιμ α εισοδήματα. Αυτή όμως η υπερβολική του δύναμη ανησυχεί τους Γερμανούς πρ ίγκιπ ες οι ο­ ποίοι, όπω ς είδαμε, προτιμούν α ν τ ’ αυτού τον λαντγράβο της Αλσατίας Ροδόλ­ φο Α ' τω ν Α ψβούργων. Στη σύγκρουση π ου αντιπαραθέτει τον Ροδόλφο Α ' με τον βασιλιά της Βοημίας, ο Ό τακαρ Β ' ηττάται και σκοτώνεται το 1278. Το βα­ σίλειό του διαμελίζεται και ο γιος του Βεγκέσλαος τίθεται κάτω από την κηδεμο­ νία ενός Γερμανού χωροδεσπότη. Μέσα σε μερικά χρόνια ο ι αλαζονικές διεκδι­ κήσεις του βασιλιά της Β οημίας ναυάγησαν και μαζί τους η ανεξαρτησία του τσέχικου κράτους που με τόσο κόπο είχε κατακτηθεί. Βορειότερα κ α ι επίσης στα μέσα του 10ου αιώ να άρχισε να οργανώ νεται, υπό τους δούκες Μιέσκο Α ' (963-992) και Βολέσλαο Α ' τον Γενναίο (992-1025), ένα πολω νικό κράτος του οποίου η καρδιά βρίσκεται στη λεκάνη του Βιστούλα, ανά­ μεσα στα Κ αρπάθια και τη Βαλτική. Ο μακρόχρονος αγώνας που διεξάγει ο Βολέσλαος Α ' εναντίον του Ερρίκου Β ' του εξασφαλίζει την ανεξαρτησία, κι αν η αυτοκρατορική πίεση τον υποχρεώ νει να παραιτηθεί από τη Βοημία που κατέκτησε το 1003-1004, παρηγοριέται π αίρνο ντας το 1025 τον τίτλο του βασιλιά. Μεγαλείο εφήμερο και σύντομη ανεξαρτησία! Ο μέτριων ικανοτήτων Μιέσκο Β ' (1025-1034) αφήνει να του δια φ ύγει ένα μεγάλο μέρος τω ν κατακτήσεων του πατέρα του και αναγκάζεται να αναγνω ρίσει και π ά λ ι την υποτέλειά του στον αυτοκράτορα. Μ ια υποτέλειά π ο υ π ά ντω ς σώζει το βασίλειο από την προσάρτη­ ση που σχεδίαζε ο βασιλιάς της Β οημίας Βρετίσλαος Β '. Π αλινορθω μένο κατά τη βασιλεία του Κ αζίμηρου Α ' του Α νακαινιστή (1034-1058), το βασίλειο της Πο­ λω νίας βυθίζεται κατά το δεύτερο ήμισυ του 11ου αιώ να στην αναρχία και τη σύγχυση, καθώ ς η κάθε επαρχία π ροσ παθεί να διατηρήσει ζηλότυπα την ιδιαιτε­ ρότητα της και να απαλλαγεί από κάθε συγκεντρωτικό εγχείρημα. Η βασιλεία του Βολέσλαου Γ ' του Στραβόστομου, η οποία αρχίζει το 1102, σηματοδοτεί την τελευταία προσπάθεια της δυναστείας τω ν Π ιάστ να ανακόψει τις κεντρόφυγες τάσεις π ο υ υπερισχύουν στο βασίλειο. Ο Βολέσλαος Γ ' επανενώ νει τη χώρα, την επεκτείνει στην Π ομερανία που κατακτήθηκε εις βάρος του αυτοκράτορα κ α ι επιβάλλει την αυθεντία του στους χωροδεσπότες. Η διανομή ό­ μως που πραγματοποιεί ανάμεσα στους γιους του, σύμφωνα με την οποία ο κα­ θένας διοικεί μια επαρχία και υπο χρ εο ύτα ι να αναγνω ρίσει την αυθεντία του πρωτοτόκου (τα «πρεσβεία»), δεν καταλήγει παρά στην ενίσχυση τω ν αποσχίσε­ ων. Τα πρεσβεία, τίτλος περισσότερο τιμητικός πα ρ ά αληθινός, περνά από το έ­ να δουκάτο στο άλλο, ενώ ο κάθε π ρ ίγ κ ιπ α ς επιθυμεί να αυξήσει τα εδάφη του εις βάρος τω ν γειτόνω ν. Ο ι σφετερισμοί και οι εμφύλιοι πόλεμοι μαίνονται π ρος μεγάλο όφελος τω ν άπληστων για ανεξαρτησία φεουδαρχών. Η αναρχία αυτή θέτει σε κίνδυνο την ίδια την επιβίωση της Π ολω νίας. Π ρος δυσμάς είναι αναγκασμένη να αμυνθεί εναντίον του ανερχόμενου κύματος του γερμανισμού, ενσαρκω μένου α π ό τον δούκα του Β ρανδεμβούργου, ο ο π ο ίο ς στις αρχές του 13ου αιώ να καταλαμβάνει τα πα ρ ά λ ια της Βαλτικής κ α ι την κά­ τω πεδιάδα του Ό ντερ. Το 1226, ο δούκας της Μ αζοβίας Κ ορράδος, σε πόλεμο

188

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

με τους ειδωλολάτρες της Π ρωσίας, καλεί, όπω ς είδαμε, τους Τεύτονες-Ιππότες που συγκςοτούν κράτος στη ζώ νη του Κ άτω Βιστούλα, κόβοντας ταυτόχρονα την πρόσβαση τω ν Π ολω νώ ν στη θάλασσα. Κ ατά συνέπεια, ο στενός διάδρομος μέσω του ο π ο ίο υ το πολω νικό βασίλειο βγαίνει στη Βαλτική κινδυνεύει να εξα­ φανιστεί από τη γερμανική επέκταση. Αν σ ’ αυτά προστεθεί το γεγονός ότι ο ι Ρώ σοι κ α ι οι Λ ιθουανοί απειλούν τα ανατολικά σύνορα της Π ολω νίας, α ν τι­ λαμβάνεται κανείς πόσο βαριές συνέπειες κινδυνεύει να έχει για την επιβίωση του βασιλείου η ανικανότητα τω ν π ρ ιγ κ ίπ ω ν να επιβάλουν την εξουσία τους στους μεγάλους υποτελείς. Σ τις αρχές του 11ου αιώ να η μαγυαρική μοναρχία αποτελεί την π ιο σταθερή κρατική οντότητα στην κεντρική Ευρώπη. Π ράγματι, αντίθετα με τους Σλάβους γείτονές του, το βασίλειο του Αγίου Στεφάνου είχε κατορθώ σει να προφ υλαχτεί από τις επεμβάσεις της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Δ ιαφυλάσσοντας έτσι την ανεξαρτησία τους, ο ι βασιλιάδες της Ο υγγαρίας είχαν τη δυνατότητα να α­ φιερω θούν στην ανάπτυξη της χώ ρα ς τους. Μ ια χώ ρα π ο υ ευημερεί, που έχει πλουτίσει από ένα δραστήριο εμπόριο, του οποίου τα σύνορα φ τάνουν σύντομα στα Κ αρπάθια, την ίδια στιγμή που ενεργητικοί ηγεμόνες επω φελούνται από τις δυσκολίες της Β υζαντινής Α υτοκρατορίας για να επεκτείνουν τα εδάφη τους στις σλαβικές χώ ρες τω ν Βαλκανίω ν κοντά στις ακτές της Α δριατικής. Ή δη από το 1064 οι Ο ύγγροι καταλαμβάνουν το Β ελιγράδι. Κ ατά τη βασιλεία του Λαδίσλαου Α ' του Α γίου (1077-1095) κ α ι το υ ανιψ ιού του Κ όλομαν του Βιβλιόφιλου (1095-1116) η επέκταση συνεχίζεται: η Σλοβενία κ αι η Κ ροατία πέφ τουν στα χέ­ ρια τω ν Μ αγυάρω ν, χάρη στην ευμενή ουδετερότητα τω ν Κομνηνών αυτοκρατό­ ρω ν που βλέπουν σ ’ αυτούς πολύτιμ ους συμμάχους εναντίον της διαρκούς κ ι­ νητικότητας τω ν Σέςβω ν π ρ ιγκ ίπ ω ν στα Βαλκάνια. Π άντω ς η άνοδος της ουγγρικής ισχύος στην περιοχή ανησυχεί τους Β υζαντι­ νούς ηγεμόνες. Εκμεταλλευόμενοι τις φ ιλονικίες στους κόλπους της βασιλικής οικογένειας τω ν Α ρπαντ, στρέφουν τον ένα διεκδικητή εναντίον του άλλου επι­ χειρώ ντας να καταστήσουν το ουγγρικό κράτος υποτελές, αν όχι να το απορρο­ φήσουν. Σ τα μέσα του 11ου αιώ να φ αίνονται να είναι έτοιμοι να πετύχουν το σκοπό τους, αλλά ο θάνατος του Μ ανουήλ Α ' Κ ομνηνού κ αι η καταστροφική βασιλεία του Α νδρόνικου Α ' Κομνηνού ανατρέπουν την κατάσταση πρ ο ς όφε­ λος του Ο ύγγρου ηγεμόνα Μ πέλα Γ '. Τούτος ανακαταλαμβάνει από τους Βυζα­ ντινούς τα χαμένα εδάφη στα Βαλκάνια, παρέχει στο βασίλειό του σταθερούς θε­ σμούς κ αι σύντομα αισθάνεται αρκετά ισχυρός για να επέμβει στις υποθέσεις τω ν γειτόνω ν του, ειδικότερα σ ’ εκείνες του π ρ ίγκιπ α του Κιέβου. Α πορροφημένος έτσι από τις εξωτερικές φ ιλοδοξίες του, ο Μ πέλα Γ ' αφήνει να αναπτυχθεί στην Ο υγγαρία μια ισχυρή τάξη φεουδαρχώ ν, που ιδιοποιείτα ι τα εδάφη και ροκανίζει τα βασιλικά δικαιώ ματα. Με το θάνατο του ηγεμόνα το 1196 οι δύο γ ιο ι του ερίζουν για τη διαδοχή και, για να εξασφαλίσουν πιστούς, διανέμουν στους ισχυρούς εδάφη και π ρονόμ ια. Ο Ανδρέας Β ' π ου επικρατεί εί­ ναι ένας μονάρχης αφ οπλισμένος απέναντι στην αριστοκρατία. Οι συνωμοσίες

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Ο Α Π Ο ΓΕ ΙΟ Τ Ο Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

189

πολλαπλασιάζονται και το 1222 ο ι Ο ύγγροι ευγενείς, συγκεντρωμένοι γύρω από τον Μ πέλα, το γιο του ηγεμόνα, του επιβάλλουν ένα χρυσόβουλλο, πραγματική παραίτηση του βασιλιά έναντι τω ν διεκδικήσεων τω ν χω ροδεσποτώ ν - όπω ς η Μ άγκνα Κάρτα. Ο Μ πέλα Δ ' π ο υ ανεβαίνει στο θρόνο το 1235 ματαίως π ρ ο­ σπαθεί να επανορθώ σει μια κατάσταση στη δημιουργία της οπ οία ς συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό. Το 1241, κ ι ενώ στο εσω τερικό επικρα τεί μεγάλη αναταραχή, ενσκήπτει η μογγολική εισβολή. Ο Μ πέλα Δ ' με μεγάλη δυσκολία συγκροτεί ένα φεουδαρχι­ κό στρατό για να α να χ α ιτίσ ει το ν εισβολέα. Ό τα ν τελικά το κατα φ έρνει, οι Μ ογγόλοι είναι ήδη σταθερά εγκατεστημένοι στον Δούναβη κ α ι στις 11 Α πριλί­ ου 1241 εξολοθρεύουν το στρατό του βασιλιά της Ουγγαρίας. Ε νώ εκείνος σπεύ­ δει να ζητήσει τη συνδρομή του π ά π α , τω ν Δ υτικώ ν ηγεμόνων κ α ι της Αυστρίας και κατακλύζει τον αυτοκράτορα με αιτήσεις βοήθειας, οι Μ ογγόλοι καταλαμ­ βάνουν τη χώρα. Οι πόλεις π υρπολούνται, τα κάστρα κατεδαφίζονται, οι πλη­ θυσμοί κακοποιούνται ή σφάζονται. Σ τις αρχές του 1242 ο Μ πέλα Δ ' αναγκάζε­ ται να κατα φ ύγει στην Κ ροατία, κ ατα διω κόμ ενος α π ό τους εχθρούς του στα δαλματικά π αράλια. Μ όνο ο θάνατος του χάνου Ο γκοντάυ κ α ι οι διχόνοιες α­ νάμεσα στους Μ ογγόλους αρχηγούς σώζουν τον Μ πέλα και το βασίλειό του την τελευταία στιγμή. Π αράλληλα με τη σύσταση του π ολω νικού κ αι του ουγγρικού κράτους συγκροτήθηκε κ α ι το σερβικό. Μ έχρι τις αρχές του 10ου αιώ να ο ι πρ ίγκιπες οι ο­ π ο ίο ι κατά λίγο π ο λύ συνεχή τρόπο βασιλεύουν στα σέρβικά φύλα, π ο υ είναι ε­ γκατεστημένα ανάμεσα στην Α δριατική κ α ι το ν Β ιστούλα -α π ό τον Βλαστιμίρ ώς τον Π αύλο Μ π ρ ά νο β ιτς-, είνα ι υποτελείς του Β υζαντινού αυτοκράτορα κ α ι η ιστορία τους είνα ι άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτήν της Β υζαντινής Α υτοκρα­ τορίας. Η αυτόνομη Σερβία ανασύρεται σταδιακά από την αφάνεια από την ε­ ποχή εκείνη με την ευκαιρία τω ν τα ρα χώ ν π ο υ επηρεάζουν τη βαλκανική χερ­ σόνησο. Η διαμάχη ανάμεσα στο Β υζάντιο κ α ι τον Συμεών της Β ουλγαρίας ω ­ θεί τους δύο α ντιπ ά λο υς να συμπεριλάβουν τους Σέρβους π ρ ίγκ ιπ ες στις σφ αί­ ρες επιρροής τους. Αλληλοδιαδόχως Βυζαντινοί κ α ι Βούλγαροι επιβάλλουν στους Σέρβους ηγε­ μόνες της επιλογής τους. Στον πόλεμο που ο Βασίλειος Β ' ο Βουλγαροκτόνος διε­ ξάγει εναντίον του Σαμουήλ, ο ζουπάνος της Διόκλειας (ή Ζ έτας'1) Βλαδίμηρος είναι πιστός σύμμαχος του βασιλέως, πράγμα που του στοιχίζει την προσάρτηση του π ριγκιπάτου του από τους Βουλγάρους. Αλλά η νίκη του Βουλγαροκτόνου ε­ παναφέρει τα π ράγμ ατα στην τάξη. Ο Σέρβος π ρ ίγ κ ιπ α ς της Ζ έτας Στέφανος Βοϊσλάβος δεν εξασφαλίζει την ανεξαρτησία του λαού του π ρ ιν από το 1035 όταν απορρίπτει το βυζαντινό προτεκτοράτο, απω θεί τις εκστρατείες αντιποίνω ν που εξαπολύονται από τον αυτοκράτορα και καταφέρνει ακόμη κ α ι να μεγαλώσει το π ριγκιπάτο του. Στο θάνατό του το 1052, το μικρό κράτος της Ζέτας είναι η π ρ ώ ­ τη σλαβική χώ ρα τω ν Β αλκανίω ν π ου έχει μπορέσει να αποσπάσει την ανεξαρτη­ σία του από το Βυζάντιο. Στο εξής θα ασκεί δραστήρια πολιτική εναντίον του

190

Α Π Ο ΤΗ Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ ΡΑ ΤΟ ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

παλα ιού προστάτη του, υποσ τηρίζοντας ή εμπνέοντας τους διατακτικούς π ό ­ θους της γειτονικής Β ουλγαρίας να ανεξαρτητοποιηθεί. Ο π ρ ίγ κ ιπ α ς μάλιστα Μ ιχαήλος, που κυβερνά το π ρ ιγκ ιπ ά το μετά το θάνατο του Στέφανου Βοϊσλάβου, στέφει το 1072 το γιο του Κ ω νσταντίνο Βοδίνο τσάρο τω ν Βουλγάρων. Το 1077, ο Μιχαήλος δέχεται ο ίδιος το βασιλικό στέμμα από τη Ρώμη, η οποία βρίσκεται σε πλήρη αντιπαράθεση με το Βυζάντιο μετά το σχίσμα του 1054. Υπό τον Κ ωνσταντίνο Βοδίνο, που τον διαδέχεται κ α ι βασιλεύει από το 1080 ώς το 1101, αρχίζει μια νέα φάση: το σερβικό βασίλειο επωφελείται από τους αγώνες που φέρνουν αντιμέτωπη τη Βυζαντινή Α υτοκρατορία με τους Νορμανδούς και από την ίδια την έκκεντρη θέση του στα Βαλκάνια για να επεκτείνει τα εδάφη του στη γειτονική Ρασκία'*, η οποία πολύ σύντομα θα γίνει το κέντρο βάρους της Σερ­ βίας και το ορμητήριο τω ν εκστρατειών εναντίον του Βυζαντίου. Ο θάνατος του Κ ω νσταντίνου Β οδινού επιτρέπει στην ελληνική αυτοκρατο­ ρία μια ανάπαυλα, που δίνει την ευκαιρία στον Αλέξιο Α ' Κομνηνό να εκμεταλ­ λευτεί τον εκκολαπτόμενο ανταγω νισμό ανάμεσα στους δύο πόλους του σερβικού βασιλείου: τη Ζέτα κ α ι τη Ρασκία, Κ ατά τα δύο πρώ τα τρίτα του 12ου α ιώ ­ να η Σερβία βρίσκεται κ α ι π ά λ ι υποταγμένη στο Β υζάντιο ενώ ταυτόχρονα συ­ γκλονίζεται από επανειλημμένες στάσεις π ου καθιστούν επισφαλή την ελληνική ηγεμονία. Ο Μ ανουήλ Α ' Κ ομνηνός αναλώ νεται στην καταστολή τω ν εξεγέρσε­ ων των «μεγάλων ζουπάνω ν» της Ρασκίας. Η εξέγερση το 1166 υπό τον Στέφανο Νεμάνια καταστέλλεται σθεναρά από το ν Μ ανουήλ Α ', όταν όμω ς τον διαδέχε­ ται ο Α νδρόνικος Κ ομνηνός μια φοβερή εξέγερση ξεσπά το 1181 που, με τη βοή­ θεια του Μ πέλα Γ ' της Ο υγγαρίας, φ έρνει τον πόλεμο στα ίδια τα εδάφη της αυ­ τοκρατορίας. Οι Σέρβοι επω φελούνται για να επεκτείνουν τα εδάφη τους εις βά­ ρος της αυτοκρατορίας: η κοιλάδα του Μοράβα, η Ζέτα και ένα τμήμα τω ν α δριατικώ ν π αραλίω ν πέφ τουν στα χέρια τους. Ό τα ν πεθαίνει το 1196, ο μέγας ζουπάνος Στέφανος Νεμάνια αφήνει ένα ισχυ­ ρό σερβικό κράτος που εκτείνεται στο βορειοδυτικό τμήμα της βαλκανικής χερσο­ νήσου, και το οποίο, με τη βουλγαρική βοήθεια, θα οδηγήσει σε α π οτυχία όλες τις προσπάθειες ανάκτησης από το Βυζάντιο. Μετά την κατάληψη της Κ ωνσταντι­ νούπολης από τους σταυροφόρους το 1204 και τη διανομή τω ν υπολειμμάτων της αυτοκρατορίας ανάμεσα στη Βενετία κ α ι τους βαρώνους της Δύσης, ο διάδοχος του Νεμάνια, ο Στέφανος Β ' Νέμανιτς ο Π ρωτοστεφής, δέχεται από τον π ά π α το βασιλικό στέμμα (1212). Δύο χρόνια αργότερα λαμβάνει από τη Νίκαια την άδεια να ιδρύσει στη Σερβία μια αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή. Στα τέλη του 13ου αιώνα το σερβικό βασίλειο τω ν Νεμανιδών έχει γίνει μια βαλκανική δύναμη. Παρά το ένδοξο παρελθόν της, η μοίρα της Βουλγαρίας είναι παρόμ οια μ ’ ε­ κείνη της Σερβίας. Η συντριβή της αυτοκρατορίας του Σαμουήλ από τον Βασί­ λειο Β ' τον Βουλγαροκτόνο δεν είχε ανακόψει την επιθυμία της αριστοκρατίας να ανεξαρτητοποιηθεί. Ο θάνατος του Βουλγαροκτόνου, οι φορολογικές αφ αιμά­ ξεις της βυζαντινής διακυβέρνησης κ αι οι αδεξιότητες που διαπράχθηκαν απένα­ ντι στις βουλγαρικές θρησκευτικές αρχές προκάλεσαν το 1040 μια μαζική εξέγερ­

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Σ Τ Ο Α Π Ο Γ Ε ΙΟ Τ Ο Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ Ν Α

191

ση εναντίον τω ν Ελλήνων, η οπ ο ία καταπνίγηκε μεν τον επόμενο χρόνο, αλλά που μαρτυρεί την αποτυχία της αφομοίωσης που είχε επιχειρήσει ο βασιλεύς. Ωστόσο το βουλγαρικό κράτος δεν επανασυγκροτείται π ρ ιν από το θάνατο του Μ ανουήλ Α ' Κ ομνηνού κ α ι την παρεπόμενη κατάρρευση της βυζαντινής κυ­ ριαρχίας στα Βαλκάνια. Σ τα τέλη του 12ου αιώ να δύο αδελφοί προερχόμενοι α­ πό τη βουλγαρική ή τη βλάχικη αριστοκρατία5,1 ο ι Ιβάν Ασάν κ α ι Π έτρος Ασάν, ξεσηκώνουν τους βογιάρους με την υποστήριξη τω ν Σέρβων και τω ν Ούγγρων και τη βοήθεια τω ν Κ ουμάνω ν που είχαν έρθει από τις στέπες της Ρωσίας. Οι στρατιώτες τους εισβάλλουν στη Μ οισία, ερημώνουν τη βόρεια Θράκη κ αι ει­ σχωρούν στη Μ ακεδονία. Ο [βάν Ασάν σύντομα στέφεται τσάρος. Π α ρ ’ όλο δε που οι εκστρατείες του Ισαάκιου Β ' Αγγέλου αναγκάζουν τους Βουλγάρους να εκκενώσουν τη Θράκη κ αι τη Μ ακεδονία, δεν καταφέρνουν να εμποδίσουν τη γέννηση της ανεξάρτητης Βουλγαρίας. Μετά α π ό μια περίοδο σύγχυσης π ου ακολουθεί το θάνατο του Ιβάν Ασάν Α ' το 1196 και αυτόν του Πέτρου Β ' Ασάν το επόμενο έτος, το στέμμα περνά στον αδελφό τους τσάρο Ιωαννίτση ή Κ αλοϊω άννη, στο πρόσω πο του οποίου το Β υζάντιο θα γνω ρίσει έναν επίφοβο αντίπαλο. Το 1204 καταφέρνει να λάβει από τον π ά π α την αναγνώ ριση του αυτοκρατορικού τίτλου του. Μ έχρι το θάνατό του, το 1207, ενισχύει την κ υριαρχία του στο βορειοανατολικό τμήμα της βαλκα­ νικής χερσονήσου, πολεμώ ντας τη λατινική αυτοκρατορία κ αι το βασίλειο της Θεσσαλονίκης, όπω ς στο παρελθόν είχε πολεμήσει το Βυζάντιο. Κατά τη βασιλεία του Ιβάν Ασάν Β ' η βουλγαρική αυτοκρατορία γνω ρίζει α­ ξιοσημείωτη επέκταση. Ο τσάρος δεν ονειρεύεται πα ρ ά να εκμεταλλευτεί την ε­ χθρότητα ανάμεσα σε Λ ατίνους κ αι Έ λληνες ώστε να υφ αρπάξει το στέμμα της Κ ω νσταντινούπολης. Π αρά τις δια ρκ είς και μεθοδικές μηχανορραφ ίες και ε­ πεμβάσεις δεν θα καταφέρει να γίνει κύριος της βυζαντινής μητρόπολης αλλά, από τη Μ ακεδονία κ α ι τη Θράκη όπου είναι εγκατεστημένος, αποτελεί μέχρι το τέλος της ζωής του το 1241 μια μόνιμη απειλή για την Α υτοκρατορία της Ν ίκαι­ ας. Ο θάνατός του, που συμπίπτει με τη μογγολική εισβολή, σημαδεύει την κ α ­ τάρρευση της βουλγαρικής ισ χύος. Ρημαγμένη από τη μογγολική εισβολή, η Βουλγαρία γίνετα ι φόρου υποτελής. Ο ι ανήλικοι γ ιο ι του Ιβάν Ασάν Β ' είναι α ­ νίσχυροι να αντισταθούν στη δυναμική επιστροφή τω ν Βυζαντινώ ν κ αι ο αυτο­ κράτορας της Ν ίκαιας Ιωάννης Γ ' Δ ούκας Β ατάτζης δεν δυσκολεύεται καθόλου να ανακαταλάβει τα χαμένα εδάφη. Ο ι εσωτερικές διενέξεις απορροφ ούν όλη την ενεργητικότητα τω ν Βουλγά­ ρων μέχρι την ανάρρηση ενός Νεμανίδη, του Κ ω νσταντίνου Τυχ, ο οποίος βασι­ λεύει από το 1257 ώς το 1277 και ενισχύει τις βουλγαροσερβικές σχέσεις. Το 1280 τσάρος γίνεται ο Κ ουμάνος Γεώργιος Α ' Τερτερίγος αφού εκθρονίσει τον προστατευόμενο του Β υζαντίου Ιβάν Ασάν Γ '. Ο Κ άρολος Α ' της Ανδεγαυίας θα βρει στο πρόσω πό του ένα σίγουρο σύμμαχο εναντίον τω ν Ελλήνων. Στα τέ­ λη του 13ου αιώ να, το μεγαλύτερο μέρος της βαλκανικής χερσονήσου έχει ορ ι­ στικά ξεφύγει από τη βυζαντινή επιρροή.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 13<~ΑΙΩΝΑ

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Ο Α Π Ο Γ Ε ΙΟ ΤΟ Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ Ν Α

193

Α νατολικότερα, ο θάνατος το 1054 του μεγάλου δούκα του Κίεβου Γιαροσλάβ του Σοφού σηματοδοτεί για τη Ρω σία την έναρξη μιας περιόδου σύγχυσης και αναρχίας που θα διαρκέσει ώ ς τη μογγολική εισβολή του 1224. Η θεωρητική ενότητα, π ου κ ά π ο ια στιγμή επιτεύχθηκε από το Κίεβο, σύντομα αποδεικνύεται τεχνητή. Η διανομή τω ν εδαφών ανάμεσα στους απογόνους πρ ίγκιπες γεννά ένα πλήθος π ρ ιγκ ιπ ά τω ν ενώ ο τίτλο ς του «μεγάλου ηγεμόνα», που δικ α ιούτα ι ο πρω τότοκος της οικογένειας, δεν έχει μεγαλύτερη βαρύτητα α π ’ αυτόν του «πρεοβύτερου» στην Π ολω νία. Οι εμφύλιοι πόλεμοι μαίνονται και το σπαρασσόμενο πριγκιπάτο γίνεται εύκολη λεία για τους Β αςβά ςους νομάδες τω ν στεπών της νότιας Ρωσίας: τους Πολόβτσυ ή Κ ουμάνους. Οι πηγές μαρτυρούν ότι από τον 12ο αιώ να έλαβε χώ ρα μια σημαντική εποικιστική κίνηση προς δύο κυρίω ς κα­ τευθύνσεις: αφ ενός π ρ ο ς τα βο ρειο α να το λικ ά , ανάμεσα στους άνω ρόες του Βόλγα κ αι του Οκά, και αφετέρου π ρος τη Γαλικία, με αποτέλεσμα ο ι Ρώ σοι να έρθουν σύντομα σε επαφή με την Π ολωνία. Από τα περίπου εξήντα π ρ ιγκ ιπ ά τα που γεννιούνται τότε, ορισμένα ξεχω ρί­ ζουν: πρώτο α π ' όλα το πριγκιπάτο του Κιέβου γνω ρίζει μέχρι το 1157 μια κάποια υπεροχή έναντι τω ν άλλω ν ενώ ο ι άρχοντές του φέρουν τον τίτλο του μεγά­ λου ηγεμόνα. Έ ν α ς α π ’ αυτούς, ο Β λαδίμηρος Β ' ο Μ ονομάχος (1113-1125), εμ­ φανίζεται κάποια στιγμή ως ο κύριος ολόκληρης της Ρωσίας. Αλλά οι ταραχές που ακολουθούν το θάνατό του καταποντίζουν τα μεγαλειώδη όνειρα του Κίε­ βου που εγκαταλείπει για κάποιο διάστημα την πρω τοκαθεδρία του στο βόρειο π ρ ιγκ ιπ ά το της Σ ο υζντα λ ία ς, του ο π ο ίο υ ο δεσπότης Α νδρέας Μ πογκολιούμπσχι καταλαμβάνει το Κίεβο το 1169 και προσπαθεί να οργανώ σει ένα ενιαίο, κράτος, μεταβιβαζόμενο από πατέρα σε γιο. Μ άταια θα αγωνιστεί σ’ ολόκληρη τη ζωή του για να πραγματοποιήσει το στόχο του. Τέλος, δίπλα στα πολυάριθμα πριγκιπάτα, κληρονόμους της Ρω σίας του Κιέβου και της Σ ουζνταλίας υ π ά ρ ­ χουν εμπορικές πόλεις που οργανώ νονται σε αυτόνομες δημοκρατίες: η π ιο ευημερούσα, το Ν όβγκοροντ, γίνετα ι κι αυτή π ρ ιγκ ιπ ά το του ο π οίου ο ηγεμόνας Αλέξανδρος Νιέφσκι νικά τους Σουηδούς στον Νέβα το 1240 και τους Τεύτονες Ιππότες στους πάγους της λίμνης Π έιπους δύο χρόνια αργότερα. Αυτό το ψηφιδωτό τω ν αβέβαιων και διαρκώ ς μεταβαλλόμενων μικρό κρα­ τώ ν καταλαμβάνουν ο ι Μ ογγόλοι του Τ ζένγκις Χ αν χω ρίς καμιά δυσκολία, από το 1224 και στο εξής. Το 1237 καταλαμβάνεται αιφ νιδιαστικά το Ριαζάν. Τον ε­ πόμενο χρόνο ο ι Μ ογγόλοι μ παίνουν στη Μ όσχα και λεηλατούν ολόκληρο το βορειοανατολικό τμήμα της Ρω σίας. Σ υγχρόνω ς, αποσπάσματα ιπ π ικ ο ύ υ π ο ­ τάσσουν στα νοτιοανατολικά τα νομαδικά φύλα τω ν Π ολόβτσυ και των Κουμάνων. Το 1240 τα π ρ ιγκ ιπ ά τα του νότου υπ ό κ ειντα ι με τη σειρά τους στη μογγολι­ κή εισβολή. Το Κίεβο πέφ τει κ α ι μαζί του περιέρχεται στους Μ ογγόλους το σύ­ νολο τω ν εδαφών π ου κατοικούντα ι από τους Ρώσους. Η υποχώρηση τω ν Μ ογγόλων στο δεύτερο ήμισυ του L3ου αιώ να μπορεί να απελευθερώνει την κεντρική Ευρώπη, αλλά για τη Ρω σία δεν σημαίνει το τέλος της κυριαρχίας τω ν χάνω ν. Εγκατεστημένοι στα παράλια της Μ αύρης Θάλασ­

194

Α ΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ ΡΩ Π Η

σας, οι Μ ογγόλοι της Χρυσής Ορδής® εξακολουθούν να ασκούν το προτεκτορά­ το τους στο σύνολο τω ν ρωσικώ ν π ριγκιπ άτω ν. Ο ετήσιος φόρος που καταβάλ­ λεται από κάθε π ρ ίγκιπ α υλο π ο ιεί αυτό το δεσμό υποτέλειας. Μ άλιστα με κάθε αλλαγή στο θρόνο ο νέος ηγεμόνας είναι αναγκασμένος να πηγαίνει στη χώ ρα τω ν Μ ογγόλων και να δηλώνει στον χάνο την οφειλόμενη υποταγή προς τον κ ύ ­ ριό του. Κ ανένας Ρώσος π ρ ίγκ ιπ α ς δεν διαφεύγει α π ’ αυτή τη σκληρή κυριαρ­ χία, ούτε καν ο ίδιος ο Α λέξανδρος Νιέφσκι, του οποίου η νίκη εναντίον τω ν Τευτόνων Ιπποτώ ν και· τω ν Ιπποτώ ν του Ξίφους τον έχει καταστήσει το σύμβο­ λο της ρωσικής αντίστασης εναντίον τω ν εισβολέων. Μ έχρι την καταστροφή της Χρυσής Ορδής από τον Ιβάν Γ ' τον Μέγα στα τέλη του 15ου αιώ να, οι Μ ογγόλοι παραμένουν οι επιδιαιτητές της κατάστασης σ ’ αυτό το τμήμα της Ευρώπης. Το δε ρωσικό έθνος θα διαμορφ ω θεί τους τελευταίους αιώ νες του Μ εσαίωνα υ ­ π ό το μογγολικό προτεκτοράτο.

ΚΑΙ Τ Ο ΒΥΖΑΝΤΙΟ; ληστρική επέλαση τω ν Λ ατίνω ν στα 1204 δεν έθεσε οριστικά τέλος στη Βυ­ ζαντινή Α υτοκρατορία. Ε νά ντια στον Β αλδουίνο της Φ λάνδρας και στα φραγκικά πριγκιπάτα , π ο λύ αδύναμοι για να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στη Μ ικρά Ασία, στα νότια π αράλια της Μ αύρης Θάλασσας κ αι στην Α νατολία συγκροτήθηκαν πολλά ελληνικά κράτη. Από τα δύο π ρ ιγκ ιπ ά τα π ου ιδρύθηκαν από τους εγγονούς του Α νδρόνικου Α ' Κομνηνού, το κράτος του Δαβίδ Α ' Με­ γάλου Κομνηνού γύρω α π ό την Η ράκλεια του Π όντου εξαφανίστηκε γρήγορα. Αντίθετα το δεύτερο, του οποίου ο ηγεμόνας Αλέξιος Α ' Μ έγας Κομνηνός ανακηρύχθηκε βασιλεύς στην Τραπεζούντα, θα αντισταθεί στις επιθέσεις τω ν γειτό­ νων του κ α ι θα διατηρήσει την ανεξαρτησία του ώ ς το 1461, ασκώ ντας δραστή­ ριο εμπόριο και επεκτείνοντας την εξουσία του από τη Σ ινώ πη ώς τον Κ αύκα­ σο, καθώ ς και σε πολυάριθμους εμπορικούς σταθμούς στην Κ ριμαία, τη Χερσώνα και μέχρι τα π αράλια της Αζοφικής Θάλασσας. Στο ευρω παϊκό τμήμα της πρώ ην Βυζαντινής Α υτοκρατορίας οι Λ ατίνοι, αποδεκατισμένοι από τις επιθέσεις τω ν Β ουλγάρω ν, δεν μπόρεσαν να εμποδί­ σουν το σχηματισμό ενός άλλου ελληνικού δεσποτάτου στην Ή πειρο. Δ ιατηρώ ­ ντας τους παλα ιούς θεσμούς, ο επικεφαλής του δεσπότης Μ ιχαήλ Α ’ Αγγελος Κομνηνός ανεξαρτητοποιήθηκε από την Α υτοκρατορία της Ν ίκαιας, εγκαθιστώντας την πρω τεύουσά του στην Αρτα και στηριζόμενος στην αυτόνομη ελληνική Εκκλησία. Ο διά δοχός του Θ εόδωρος Αγγελος Δούκας Κομνηνός αρχίζει από πολύ νω ρ ίς τον αγώ να εναντίον τω ν Λ ατίνων. Το 1217 αιχμαλω τίζει κ αι σκοτώ­ νει τον αυτοκράτορα της Κ ω νσταντινούπολης Πέτρο ντε Κ ουρτεναί καθώ ς αυ­ τός επιστρέφει (μέσω της Η πείρου) από τη Ρώμη όπου έχει στεφεί από τον π ά ­ πα*', και το 1223 καταλαμβάνει τη Θεσσαλονίκη. Δεν του χρειάζεται τίποτε π ε ­ ρισσότερο για να ανακηρυχθεί βασιλεύς με την υποστήριξη όλω ν τω ν Ελλήνων

Η

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤΟ Α Π Ο Γ Ε ΙΟ Τ Ο Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ ΕΣΑ ΙΩ ΝΑ

195

επισκόπων της Ευρώ πης κ α ι να δεχτεί το χρίσμα από τον πατριάρχη της Α χρί­ δας. Το 1230 όμως, ενώ έχει γίνει κ ύρ ιο ς της Α δριανούπολης και απειλεί άμεσα την π α λ α ιά αυτοκρα τορική π ρω τεύουσ α , υ π ό κ ειτα ι σε βαριά ήττα από τους Βουλγάρους του Ιβάν Ασάν Β ' κ αι αναγκάζεται να παραιτηθεί από την αποκα­ τάσταση της βυζαντινής ισχύος στο όνομά του. Η ανάκτηση γίνεται τελικά από το σημαντικότερο από τα ελληνικά κράτη, την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, που εκτείνεται από τα παράλια του Αιγαίου (Σμύρ­ νη) ώς εκείνα της Μ αύρης Θάλασσας στη Μ ικρά Ασία, κάτω από το σκήπτρο του Θεόδωρου Α ' Λ άσκαρι (1204-1222). Καλά προστατευμένη από το τριπλό τείχος της, στο κέντρο μιας πλούσιας κ αι αρδευόμενης περιοχής και στο σταυροδρόμι των μεγάλων εμπορικών δρόμων, η Νίκαια χρησίμευσε ω ς καταφύγιο στους κλη­ ρικούς κ α ι τους κρατικούς λειτουργούς που αναγκάστηκαν να εγκαταλείπουν την Κ ώ νσ τα ντινο ύπ ο λη το 1204. Π ολεμ ώ ντας σε δύο μέτω πα, εναντίον τω ν Τούρκων στην ανατολή -το υ ς ο ποίους νίκησε στο Ικόνιο ο Θεόδωρος Α ' - και ε­ ναντίον τω ν Λ ατίνω ν στη δύση, η Α υτοκρατορία της Ν ίκαιας αναδείχτηκε σύ­ ντομα σε τοπική δύναμη. Κ ατά τη βασιλεία του Ιωάννη Γ ' Δούκα Βατάτζη (12221254) η κεντρική εξουσία ενισχύεται εις βάρος τω ν ευγενών, ενώ ο βασιλεύς ε­ πεμβαίνει δραστήρια στην Ευρώπη, υποστηρίζοντας τον Φρειδερίκο Β ' εναντίον του π ά π α κ αι τω ν συμμάχω ν του και ηγούμενος μιας εκστρατείας κατά τω ν Βουλγάρων από τους οπ ο ίο υς ανακαταλαμβάνει τη Θράκη και τη Μακεδονία. Στη συνέχεια κυριεύει τη Θεσσαλονίκη και το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Ό τα ν πε­ θαίνει το 1254 περιβεβλημένος με τεράστιο κύρος και μεγάλο λαϊκό ενθουσια­ σμό, μόνο η Κ ωνσταντινούπολη, η Κρήτη και τα νησιά παραμένουν ακόμη στα χέρια τω ν Λ ατίνων. Ό χ ι για πολύ. Το 1259 ο Μ ιχαήλ Π αλαιολόγος, π ου έχει σφετεριστεί την εξουσία στη Ν ίκαια, νικά στην Π ελαγονία της Μ ακεδονίας έναν ισχυρό συνασπισμένο στρατό κ α ι δύο χρόνια αργότερα, στις 25 Ιουλίου 1261, με τη συνδρομή τω ν Γενουατών ο ι ο π ο ίο ι αντάλλαξαν την υποστήριξη του στόλου τους με προνόμια σ ’ όλες τις πόλεις της αυτοκρατορίας και της Μαύρης Θάλασ­ σας, μπαίνει χω ρίς μάχη στην Κ ω νσταντινούπολη α π ’ όπου έχει διαφύγει ο τε­ λευταίος Λ ατίνος αυτοκράτορας Β αλδουίνος Β ' και όπου στέφεται αυτοκράτο­ ρας στην Αγία Σοφία με το όνομα Μ ιχαήλ Η '. Για περισσότερα α π ό είκοσι χρόνια ο Μ ιχαήλ Η ' Π αλαιολόγος μάχεται ε­ να ντίο ν του συνασπισμού τω ν Λ ατίνω ν, τω ν Β ουλγάρω ν κ αι των δια δόχω ν του δεσπότη της Η πείρου. Το 1281, η συμμαχία της Ρώμης εκπροσωπούμενη α ­ π ό τον π ά π α Μ αρτίνο Δ ' , τους Ενετούς κ α ι τον Κ άρολο Α ' της Α νδεγαυίας θέτει σε σοβαρό κ ίν δ υ ν ο την ύ π α ρ ξη της π α λ ινο ρ θ ω μ ένη ς α υτο κ ρ α το ρ ία ς. Αλλά ο «Σικελικός Ε σπερινός» κ α ι η αραγω νίκή επέμβαση στη νότια Ιταλία απομακρύνουν τον κίνδυνο κ α ι επιτρέπουν σ’ ό,τι απομένει από τη Βυζαντινή Α υτοκρατορία στις δύο όχθες του Βοσπόρου να επιζήσει, π αρ ά τις εσωτερικές διαμάχες, τους κοινω νικ ο ύς αγώνες και τη μόνιμη πίεση που ασκείται στα σύ­ νορα από τα ρα χοποιούς γείτονες.

196

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΥΡΩΠΙ-Ι

Η ΕΚ Κ ΛΗ ΣΙΑ : Κ Ο ΣΜ ΙΚ Η ΚΑΙ Α Μ Φ ΙΣΒ Η ΤΟ Υ Μ ΕΝ Η ΕΞΟΥΣΙΑ ..

/Τ7

χοντας θριαμβεύσει εναντίον του Γερμανού αυτοκράτορα μετά τους ατέρJ —j μ ονούς αγώ νες π ο υ διεξήγαγε γ ια να επιβά λει τη δική της οπ τική του dominium mundi, ανεβάζοντας καί κατεβάζοντας από το θρόνο ηγεμόνες κ α ι πρίγκιπες ανάλογα με τις πνευματικές ή κοσμικές βλέψεις της, επωφελούμενη α­ π ό την εξασθένηση τω ν π α τριαρχείω ν της Ανατολής και από την προώθηση της ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας π ρ ο ς ανατολάς κ αι έχοντας τέλος στην κεφαλή της προσωπικότητες κ α θ’ όλα εξαιρετικές -τ ο ν Ιννοκέντιο Γ ', τον Γρηγόριο Γ , τον Β ονιφ άτιο Η '- η παποσύνη συμπεριφέρθηκε στη διάρκεια του 13ου αιώνα ω ς μια πραγματική ευρω παϊκή δύναμη. Βεβαίως δεν είχε μόνο επιτυχίες. Δεν κατάφερε ούτε να αναζωπυρώσει το πνεύμα τω ν σταυροφοριώ ν ούτε να αποκαταστήσει την ενότητα τω ν Εκκλησιών της Δύσης και της Ανατολής ούτε, κυρίως, να κάνει αποδεκτή α π ’ όλους τη θεωρία της ποντιφ ικής θεοκρατίας. Οι βασιλιάδες της Γαλλίας δεν δέχτηκαν ποτέ να δηλώσουν υποτέλεια στον π οντίφ ικ α της Ρ ώ ­ μης, αντιπαραθέτοντας στο δόγμα του εκείνο του βασιλιά «αυτοκράτορα στο βα­ σίλειό του». Το γεγονός δε ό τι ο Β ονιφ άτιος Η ' προχώρησε πολύ στη διαμάχη του με τον Φ ίλιππο Δ ' τον Ω ραίο, τον ανάγκασε να δεχτεί το 1303 την τα πείνω ­ ση του Ανάνι. Ωστόσο, τη στιγμή π ο υ ολοκληρώ νεται ο «χρυσός αιώνας» του Μ εσαίωνα, το κύρος του ποντιφ ικού θεσμού παραμένει σημαντικό. Οι π ροσπά­ θειες που καταβλήθηκαν από τους ποντίφ ικες στον τομέα της κανονικής νομοθε­ σίας και της διοίκησης καθιστούν τα κράτη τους αληθινές συγκεντρωτικές μο­ ναρχίες, οι οποίες κατά τα λοιπά συναντούν τις ίδιες δυσκολίες με τις κοσμικές ομόλογές τους για να καθιερώ σουν ένα μόνιμο φορολογικό σύστημα. Ε ξ ου τα κάθε λογής τεχνάσματα π ου επινοούν οι κληρικοί της κουρίαςΏ για να γεμίσουν το ταμείο της Αγίας Έ δρας, αρχίζοντας από τις «σταυροφορίες», οι οποίες κη­ ρύχθηκαν για να καλύψ ουν πο λιτικ ο ύς σκοπούς δίχω ς πνευματικό περιεχόμενο κ α ι οι οποίες, μερικές φορές, στράφηκαν εναντίον χριστιανώ ν (όπως στην π ερ ί­ πτωση του Φ ρειδερίκου Β ' ή του βασιλιά της Αραγώνας). Ο εκπληκτικός πλουτισμός της δυτικής κοινω νίας, κάτω από τα συνδυασμέ­ να αποτελέσματα τω ν μεγάλων εκχερσώσεων, της ανάπτυξης του εμπορίου κ αι της αναγέννησης τω ν πόλεω ν, θέτει ένα νέο πρόβλημα στο σύνολο της Εκκλη­ σίας καθώ ς κ αι στις μάζες τω ν πιστώ ν: πώ ς μπορεί να αγω νιστεί κανείς για τη σωτηρία του σε έναν κόσμο όπου οι υλικές ενασχολήσεις ή το χρήμα κατέχουν τόσο σημαντική θέση; Π ράγματι το κυνήγι του κέρδους κ αι της πολυτέλειας έχει γενικευθεί, κ ά τι που είνα ι ριζικά αντίθετο με το ιδεώδες της π ενία ς και της ελεη­ μοσύνης π ου ώ ς τότε διακήρυσσε η Εκκλησία. Σύντομα μολύνεται κι αυτή με τη σειρά της από την απληστία του πλούτου. Διαθέτει αχανείς εκτάσεις, εισπράττει φόρους, μετέχει στις εμπορικές δραστηριότητες. Π ολλοί χριστιανοί, αυτοί που συχνά εμπνέουν την π ιο θερμή πίστη, εκτιμούν ότι το μήνυμα του Χ ριστού προδίδεται από την ευημερία του κλήρου κ αι από τις εξουσιαστικές τάσεις τω ν α ρ ­ χιερέων του. Ε πιθυμούν μια επιστροφή στην απλότητα της πρώ της Εκκληπίας

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Σ Τ Ο Α Π Ο ΓΕ ΙΟ ΤΟ Υ Κ Λ Α Σ ΙΚ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

197

και επιδιώ κουν μια ζωή π ιο αγνή, π ου διέπεται από τις αρχές της π ενία ς κ α ι της περιφρόνησης τω ν υλικώ ν αγαθών. Τ ις π ιο χαρακτηριστικές εκδηλώσεις αυτού του φαινομένου γνω ρίζουν ο ι πόλεις της βόρειας Ιταλίας και της νότια ς Γαλ­ λίας όπου ο πλουτισμός υπήρξε ταχύτερος και ο ι διαφορές ανάμεσα σε πλούσ ι­ ους και φτω χούς π ιο κραυγαλέες. Α ντιμετωπίζοντας την εχθρότητα τω ν αρχιερέων, μοναχοί και κοσμικοί κατα­ κρίνουν ανοιχτά την οργάνωση του κλήρου και στη συνέχεια διάφορα σημεία του δόγματος της Εκκλησίας, και ειδικότερα τη χρησιμότητα ορισμένων μυστηρίων. Έκτοτε θεωρούνται αιρετικοί, αφ ορίζονται από την Εκκλησία και σύντομα διώ ­ κονται. Τα αιρετικά κινήματα, πολυάριθμα όπ ω ς είδαμε στους κόλπους της ελλη­ νικής Εκκλησίας και μάλιστα από πολύ νω ρίς, άρχισαν να εκδηλώνονται στη Δύ­ ση από τις αρχές του Π ου αιώ να, τόσο στη βόρεια Γαλλία (στην Ορλεάνη, το Αράς, το Σαλόν-συρ-Μ αρν) όσο και στην Α κουιτανία, τη Γερμανία και τη Λομ­ βαρδία. Διευρύνονται όμως κ α ι πολλαπλασιάζονται στη διάρκεια του 12ου αιώ ­ να. Ανάμεσα σ’ αυτά π ο υ εκδηλώθηκαν πρώτα, σημαντικότερα είναι τα κινήματα των οπαδώ ν του Ιταλού μεταρρυθμιστή Αρνόλδου της Μ πρέσα π ου στραγγαλί­ στηκε κ α ι κάηκε στη Ρώμη το 1155, κ α ι εκείνο του πλούσιου Λυονέζου εμπόρου Πιέρ Βάλδο (ή Βάλντο): η αίρεση τω ν Π τω χώ ν της Λυόν, που ιδρύεται γύρω στα 1170, αντιτίθεται στην καθολική ιεραρχία διακηρύσσοντας ότι όλοι οι ενάρετοι πιστοί μπορούν να ενεργούν ω ς ιερείς. Οι βάλδιοι, που καταδικάζονται από τη Σύνοδο της Βερόνας το 1184, χω ρίζονται σε πολλές ομάδες: αυτή που εγκαθίστα­ ται στη νότια Γαλλία έρχεται σε αντιπαράθεση με το υ ς καθαρούς κ α ι προχωρεί στο κήρυγμα του Αγίου Δομίνικου. Ο άλλος κλάδος περνά στην Ιταλία κ α ι κατό­ πιν στην κεντρική Ευρώπ;η όπου καταδιώκεται από τις εκκλησιαστικές αρχές. Π ιο επικίνδυνη για τη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία είναι η αίρεση τω ν καθα­ ρών. Αρχικά διαδόθηκε στη Γερμανία και κ α τό π ιν στη βόρεια Γαλλία, τη Λομ­ βαρδία, την κεντρική Ιταλία κ α ι την Κ αταλω νία. Από εκεί έφτασε στη Λανγκεντόκ και την περιοχή του Α λμπί όπου βρήκε πρόσφορο πεδίο στις γαίες του κό­ μητα της Τουλούζης. Για τους καθαρούς (ή αλβιγηνούς) το ιδεώδες της πενίας συνοδεύεται από άρνηση όλω ν τω ν μυστηρίων κ αι της αυθεντίας της Εκκλησίας της Ρώμης. Κ υρίω ς αμφισβητούν την ιδέα ενός μοναδικού Θεού κ αι πιστεύουν -επανερχόμενοι κατά κάποιο τρόπο στο μανιχαϊσμό της Α νατολής- στον αέναο αγώνα ανάμεσα στην αρχή του καλού κ α ι τη θεότητα του κακού. Η ανοχή του κόμητα της Τουλούζης Ρ αϊμ ό νδο υ Σ Τ ' θα τους επιτρέψει να οργανώ σουν στο Λωραζαί μια πραγματική Εκκλησία, με έξι επισκοπές κ αι κοινότητες που διοικεί η ελίτ τω ν «τελείων», κ α ι την ο π ο ία υποστηρίζει η τοπική αριστοκρατία. Η άμυνα της Εκκλησίας απέναντι στην ανάπτυξη τω ν αιρέσεων οργανώνεται σε τρία επίπεδα. Κ α τ’ αρχάς με μεταρρυθμίσεις, έργο πολλώ ν συνόδων και ειδι­ κότερα της Δ ' Συνόδου του Λατερανού το 1215. Κ ατόπιν με την καταστολή. Κα­ θώς ο κόμης της Τουλούζης έχει αφήσει την αλβιγηνή αίρεση να αναπτυχθεί στα εδάφη του, όπου ένας π ο ντιφ ικ ό ς λεγάτος δολοφονείται το 1208, ο π ά π α ς Ιννοκέντιος Γ ' κηρύσσει σταυροφορία εναντίον των καθαρών. Έ να ς στρατός από μι­

198

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

κρούς χωροδεσπότες της βόρειας Γαλλίας, υπό την ηγεσία του Σιμόν Δ 'ν τ ε Μ ονφόρτ, εισβάλλει στη Λανγκεντόκ και επιδίδεται στη λεηλασία και τις σφαγές. Ο πόλεμος κρατά πολλά χρόνια και δεν σταματά πα ρ ά με την επέμβαση του βασιλιά της Γαλλίας Λ ουδοβίκου Η ' του Λέοντος, που καθυποτάσσει ολόκληρη την π ε ­ ριοχή. Έ τσ ι τα αγαθά του Ρ αϊμόνδου Σ Τ ' περιέρχονται στον Σιμόν Δ ' ντε Μ ονφόρ και κατόπιν, με τη Συνθήκη τω ν Π αρισίω ν (1229), στον βασιλιά της Γαλλίας. Π α ρ ’ όλα αυτά η αίρεση δεν συντρίβεται ολοσχερώς. Για να αντιμετω πίσει την κατάσταση, η Εκκλησία χρησιμοποιεί ένα ειδικό δικαστήριο, την Ιερά Εξέταση, που βρίσκεται κάτω από την άμεση εξουσία τω ν εκπροσώ πω ν του π ά π α και είναι επιφορτισμένο με την καταδίωξη κ αι την καταδίκη τω ν αιρετικών. Πολλοί α π ’ αυτούς θα ριχτούν στη φυλακή, θα βασανιστούν κ α ι τελικά θα καούν ζωντανοί. Η δημιουργία τω ν επαιτικώ ν ταγμάτω ν αποτελεί την τρίτη π τυχή της π ο λ ιτι­ κής που υιοθετήθηκε από τους π οντίφ ικ ες της Ρώ μης για την καταπολέμηση τω ν αιρετικών δογμάτω ν κ αι πρακτικώ ν. Χ ω ρίς να πάψ ουν να παραμένουν π ισ το ί στη διδασκαλία της Εκκλησίας, οι ιδρυτές τω ν ταγμάτω ν αυτώ ν επιδιώ κουν να εφαρμόσουν το ιδεώδες της πενία ς π ο υ εμπνέει πολλούς πιστούς. Το 1210 ο π ά ­ π α ς Ιννοκέντιος Γ ' εγκρίνει το ν κανόνα π εν ία ς π ο υ ο Φ ραγκίσκος Μ περναρντόνε (1182-1226) - ο γιος ενός πλούσιου υφασματέμπορα της Ασίζης που έχει απαρνηθεί όλα τα αγαθά του για να ζήσει ω ς ερημίτης μ ια ζωή αφιερωμένη στην π ρ ο ­ σευχή κ α ι την ε π α ιτ ε ία - παρέδω σε σ τους λίγους ο π α δούς του: το υ ς Μ ικρούς Α δελφούς (Ordo Fratrum Minorum), Έ χ ο ντα ς επίγνωση της δύναμης αυτού του ρεύματος στο εσωτερικό του χρισ τιανικού κόσμου που πιέζει π ρ ο ς την κατεύ­ θυνση μιας επανόδου στην αγνότητα κ α ι την απλότητα τω ν πρώ τω ν χρόνω ν του χριστιανισμού, καθώ ς επίσης και του κινδύνου που συνιστά για την Εκκλησία να αφήσει τους π ιο φλογερούς π ισ το ύ ς της να γλιστρήσουν στη στάση κ αι την αίρεση, ο π ά π α ς προσπαθεί να ενστερνισθεί ώστε κ α τόπιν να χειραγωγήσει ο ρ ι­ σμένες επιδιώ ξεις και πρω τοβουλίες, ο ι οποίες στην ουσία ελάχιστα αποκλίνουν από εκείνες π ο υ είχαν εμπνεύσει τους βαλδίους κ α ι τις άλλες αιρέσεις που ε π ί­ σης εμφανίστηκαν στην Ιταλία τον 1 Ιο και τον 12ο αιώ να, όπω ς οι Π αταρινοί, ο ι Π τω χοί Λομβαρδοί ή ο ι «Ταπεινωμένοι» του Μ ιλάνου. Η γέννηση κ α ι η ταχεία διάδοση του φραγκισκανισμού εγγράφονται λοιπόν στην πολιτική της πνευματικής «ανάκτησης» π ου εφήρμοσε η παποσύνη στις αρ­ χές του 13ου αιώ να. Α φιερωμένοι στην πενία , οι φ ραγκισκανοί -α ρ χίζο ντα ς από τον ιδρυτή τους τον οπ ο ίο ο θρύλος θέλει έναν ασκητή τελείως αποκομμένο από τον κ όσ μο- είναι επίσης ιεραπόστολοι π ου η δράση τους έχει ω ς στόχο να ανα­ ζωογονήσει κ α ι να ενισχύσει την πίστη τω ν χρισ τιανώ ν. Μετά το θάνατο του Φραγκίσκου, ο ο π ο ίο ς κηρύσσεται άγιος δύο χρ όνια αργότερα, η κοινότητα που ίδρυσε μεταβάλλεται γρήγορα σε ένα τάγμα συγκεντρω τικό, αυστηρά ιεραρχημέ­ νο και άμεσα υποταγμένο στην Αγία Έ δρα, Στα τέλη του Π ου αιώ να διαθέτει περισσότερα από 1.500 ιδρύματα κατανεμημένα σε 34 περιοχές σε όλο τον χ ρ ι­ στιανικό κόσμο, από την Ιταλία ώ ς την Ιρλανδία κ α ι από την Π ορτογαλία μέχρι τη Σκανδιναβία. Η επιρροή του είναι τεράστια κ αι π λαισιώ νεται από αυτή που

ΑΝΑ ΠΤΥ ΞΗ ΚΑ Ι Ε Π Ε Κ Τ Α Σ Η Τ Η Σ Δ Υ Σ Η Σ

199

ασκούν οι φςαγκι,σκανές μοναχές, o l Π τω χές Κ λάρες, κ α ι το Τρίτο Τάγμα της Μ ετάνοιας, το οπ ο ίο απευθύνεται στους κοσμικούς για να τους ενσωματώσει στην ιεραποστολική δράση. Τ αυτόχρονα όμω ς είναι διαιρεμένο στους «πνευμα­ τικούς», ζηλω τές της απόλυτης π εν ία ς π ο υ συχνά πρ ό σ κ ειντα ι στις ιδέες του Τζοακίνο ντα Φιόρε. ενός κιστερκιανού μοναχού το έργο του οποίου π ά νω στην Αγία Τριάδα είχε καταδικαστεί από την Δ ' Σύνοδο του Α ατερανού το 1215, ν.αι τους «μετριοπαθείς», ο π α δο ί ενός π ιο ή πιου κανόνα“ . Σύγχρονη της πρω τοβουλίας του Α γίου Φ ραγκίσκου είναι εκείνη του Ισπα­ νού κληρικού Δ ομίνικου της Ό ζμα. Το 1215 κ ι αφού διέσχισε τη Λ ανγκεντόκ στη διάρκεια μιας ιεραποστολής και διαπίστω σε την εξάπλωση της αίρεσης τω ν κα­ θαρών, πέτυχε και αυτός την αναγνώ ριση από τον Ιννοκέντιο Γ ' της μικρής κοι­ νότητας που έχει εγκαταστήσει στην Τουλούζη με σκοπό τη μεταστροφή τω ν αλβιγηνών μέσω του κηρύγματος. Από το 1220 ήδη το Τ άγμα τω ν Δ ομινικανώ ν α­ ποκτά μια δομή σύμφω να με την ο π ο ία όλοι ol Α δελφοί Κήρυκες υπ ά γοντα ι στον γενικό αρχηγό και το γενικό κληρικό κολέγιο, π ο υ συνέρχεται κάθε χρόνο, διαμορφώνει τους κανόνες του τάγματος και ελέγχει την εφαρμογή τους. Ο κα­ νόνας αυτός είνα ι εκείνος του Α γίου Α υγουστίνου: παραχω ρεί σημαντική θέση στην προσευχή και υπαγορεύει στους μοναχούς την υποχρέωση της ένδειας και της επαιτείας. Στρατευμένοι στον αγώ να εναντίον τω ν καθαρώ ν, αρχικά ω ς κή­ ρυκες ο ι ο π ο ίο ι, αντίθετα με τους φραγκισκανούς, π ρ οσ παθούν μάλλον να πείσουν παρά να συγκινήσουν, κ α τό π ιν δε ω ς κ α τ ’ εξοχήν όργανα της Ιεράς Εξέτα­ σης, ο ι δομ ινικα νο ί δεν αργούν κ ι αυτοί να διασκορπιστούν σ ’ ολόκληρη την Ευ­ ρώπη. Στα τέλη του Π ο υ αιώ να έχουν υ π ό τον έλεγχό τους περισσότερα από 500 ιδρύματα, με κύριες εστίες στις πανεπιστημιακές πόλεις - τ ο Π αρίσι, την Ο ξφόρ­ δη, την Μ πολόνια, την Κ ολω νία, την Τουλούζη, τη Ρώμη, τη Μ αδρίτη, τη Σεγκόβια κ.ά - όπου η μεγάλη καλλιέργεια τω ν Α δελφών Κ ηρύκων και η ποιότητα της διδασκαλίας τους τούς επιτρέπουν να μονοπω λήσουν τις έδρες σχολών. Από τα μέσα του αιώ να οι π ιο ξακουστοί καθηγητές της χριστιανοσύνης -ό π ω ς ο Σουηβός Πέτρος ν τ ι Ταρεντέζ, π ο υ θα γίνει ο π ά π α ς Ιννοκέντιος Ε \ και ο Αλβέρτος ο Μέγας, ή ο Ν απολιτά νος Θ ωμάς ο Α κ ινά τη ς- είναι δομινικανοί. Ό π ω ς και ο ανατολικός μοναχισμός, τα επα ιτικ ά τάγματα γεννήθηκαν από την επιθυμία επιστροφής στις πηγές του πρώ του χριστιανισμού, για να π α ίξουν στο απόγειο του κλασικού Μ εσαίω να το ρόλο ενός πνευματικού στρατού, α π ό ­ λυτα αφοσιωμένου στον π ο ντιφ ικ ό θεσμό κ αι αφιερω μένου στην προσπάθεια ε­ παναφ οράς τω ν πνευμ ά τω ν στη ρ ω μ αϊκή ορθοδοξία. Από τον Φτωχούλη της Ασίζης ώ ς τα δικαστήρια της Ιεράς Εξέτασης στα οπ ο ία σύντομα παρακάθηνται Μ ικροί Α δελφοί και Α δελφοί Κήρυκες, η απόσταση είνα ι μεγάλη. Με τους φρα­ γκισκανούς κ αι τους δο μινικα νούς η παποσύνη διαθέτει ένα επίφοβο μέσο π ρ ο ­ σηλυτισμού, το οπ ο ίο δεν θα παραλείψ ει να χρησιμοποιήσει σ’ όλη τη διάρκεια του Π ο υ α ιώ να κ αι αργότερα για να διατηρήσει και να ενίσχύσει την επιρροή της στη χρισ τιανική Ευρώπη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

Ο ευρω π α ϊκ ός π ο λιτισ μ ό ς από τον 11ο ώς τον 12ο αιώ να

♦ Α ν κ α ι π ο λ ιτ ικ ά κ α τα κ ερ μ α τισ μ ένη , η Ε υρώ πη α π ο τ ε λ ε ί α π ό τ ο ν 11ο α ιώ να π εδ ίο ε ν ρ ε ία ς α νά μ ιξη ς τω ν λα ώ ν χ ά ρ η σ τις μ ε τ α ν α σ τ ε ύ ­ σεις, τις σ τα υ ρ ο φ ο ρ ίες, τα π ρ ο σ κ υ νή μ α τα , τη δρ ά σ η τω ν κ λη ρ ικ ώ ν κα ι τω ν εμπόρω ν. ♦ Ο ι κ ν ρ ιό τ ερ ες εσ τ ίες α υτής της εμβρυα κής α κόμη ευ ρ ω π α ϊκ ή ς τα υ­ τότητας ε ίν α ι ο ι μ ο να σ τη ρ ια κ ές κα ι κ α τόπιν, από τον 12ο αιώ να, οι ε­ π ισ κ ο π ικ ές σχολές. Α π ό α υτές τις τ ελ ευ τα ίες α να δ ύ ο ντα ι τα π α ν ε π ι­ στήμια, σ ω μ α τεία σ πουδασ τώ ν κα ι καθηγητώ ν, οι ο π ο ίο ι ε ίν α ι συνή­ θως κ λ η ρ ικ ο ί ή π ρ ο ο ρ ίζο ν τ α ι γ ι ’ α υτή τη σ τα διοδρομία. Τα ιδρύματα τ ο ύτα έ ρ χ ο ν τ α ι σ υχνά σ ε α ντ ιπ α ρ ά θ εσ η μ ε τ ις εκ κ λ η σ ια σ τ ικ έ ς κ α ι κοσ μ ικ ές αρχές. ♦ Γ ύρ ω α πό τα π α ν ε π ισ τ ή μ ια σ υ ν τ ε λ ε ίτ α ι μ ια α να νέω σ η της σκέψ η ς μ έσ ω τη ς γ ν ω ρ ιμ ία ς μ ε τους α ρ χ α ίο υ ς σ υ γ γ ρ α φ είς , κ α ι ειδ ικ ό τερ α μ ε τον Α ρ ισ τ ο τ έλ η . Το π ρ ό βλη μ α της σ υ μ φ ιλίω σ η ς του ε υ α γ γ ε λ ικ ο ύ μ η ­ νύ μ α το ς π ο υ β α σ ίζετ α ι σ τη ν Α π ο κ ά λυ ψ η κ α ι της α ρ ισ το τ ελ ικ ή ς λ ο γ ι­ κής β ρ ίσ κ ε τ α ι σ τη ν κ α ρ δ ιά τ ο υ σ χ ο λ α σ τ ικ ισ μ ο ύ , δ ιδ α σ κ α λ ία π ο υ δ ια δ ίδ ετ α ι α πό τους β α σ ικ ο ύ ς της εκπροσώ π ους Α β ελά ρ δ ο, Α λβ έρ το τον Μ έ γ α κ α ι κ υ ρ ίω ς α πό το ν Ά γ ιο Θ ω μά το ν Α κ ιν ά τ η . ♦ Α π ό το ν 12ο α ιώ να α να π τ ύ σ σ ετ α ι σ τα δη μ όσ ια σ χ ο λ ε ία η γνώ σ η τω ν κ ο ινώ ν γλω σσώ ν, μ ε επα κόλουθο τη ν άνθηση μ ια ς κοσ μ ικ ή ς λ ο ­ γ ο τ ε χ ν ία ς π ο υ θ ρ ια μ β εύ ει στη Γ α λ λ ία μ ε το « α υλικ ό» μ υθ ισ τόρη μ α , όπως επ ά ξ ια τη ν εκπροσω π εί ο Κ ρ ε τ ιέ ν ντε Τρουά. Τ ον 13ο α ιώ να α υ ­ τή η τάση β ρ ίσ κ ει τη σ υ ν έχ εια της στο συμβολισμ ό του Μ υθιστορήμα­ τος του Ρ όδου (R om an de la r o se ) τ ο ν Γ ο υ λ ιέ λ μ ο ν το ν Α ο ρ ίς ή στη σ ά τιρ α το ν Ιω ά ννη το ν Μ εν. Π α ρ ά λ λ η λ α μ ’ α ν τ ή τη ν α ρ ισ το κ ρ α τικ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ία γ ε ν ν ιέ τ α ι η α σ τικ ή λ ο γ ο τ ε χ ν ία -χ ρ ο ν ικ ά το ν Ρ ομ π έρ ντε Κ λ α ρ ί, τ ο ν Β ιλ λ ε α ρ δ ο ν ίν ο ν , τ ο ν Ζ ο ν α ν β ίλ , π ο υ α φ η γ ο ύ ν τ α ι τα γ ε γ ο -

ο Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο ΤΟ Ν 11ο Ω Σ Τ Ο Ν 12ο Α ΙΩ ΝΑ

201

νότα της ε π ο χ ή ς - κα ι η ρ εα λ ισ τ ικ ή κα ι σα τιρικ ή π ο ίη σ η (Μ υθισ τό ρ η ­ μ α τ η ς Α λ ε π ο ύ ς /R o m a n de R e n a r t) . Α λ λ ά το α ρ ισ τ ο ύ ρ γη μ α το ν Μ ε ­ σ α ίω να σ ε κ ο ινή γλώ σ σ α π α ρ α μ έ ν ε ι το έ ρ γο τ ο ν Ιτ α λ ο ύ Δ ά ν τη Α λ ιγ κ έ ρ ι Θ ε ία Κ ω μ ω δ ία (La d iv in a com ed ia). ♦ Η α ρ χ ιτ ε κ τ ο ν ικ ή γ ν ω ρ ίζ ε ι κ α ι α ν τ ή μ ια ά νθη ση : το ν 11ο α ιώ να γ ε ν ν ιέ τ α ι σ τη ν Ε νρώ πη η ρ ο μ α νικ ή α ρ χ ιτεκ το νικ ή , κα ρπός των ρω ­ μ α ϊκ ώ ν , β ν ζα ν τ ιν ώ ν κ α ι μ ο ν σ ο ν λ μ α ν ικ ώ ν επ ιρ ρ οώ ν, σ ε σ ννδ να σ μ ό μ ε μ α κ ρ α ίω ν ε ς τ ο π ικ ές π α ρ α δ ό σ ε ις , ενώ σ τις π ό λ ε ις α ν ε γ ε ίρ ο ν τ α ι γο τ θ ικ ο ί κ α θ εδ ρ ικ ο ί να ο ί. Γ ενν η μ έν η στη ν Ιλ-ντε-Φ ρ α νς, στη ν κ α ρ ­ δ ιά τω ν γ α ιώ ν τω ν Κ α π ετιδ ώ ν, α υτή η β α σ ιλ ικ ή τέχνη , π ο ν π ρ ο σ π α ­ θ εί να σ ν ν δ ν ά σ ει μ ν σ τ ικ ισ τ ικ ή ο ρ μ ή κα ι ο ρ θ ο λο γικ ή κα τασκευή , θα εξ α π λω θ εί σ ε ολό κ λη ρ η τη μ ο ν α ρ χ ικ ή Ε νρώ πη.

ίδαμε ό τι η εικόνα μ ιας «φεουδαρχικής» Ε υρώ πης π ο υ αποτελείτα ι από μικ ρ ο κο ινω νίες στραμμένες στον εαυτό το υ ς, οι ο π ο ίες ζουν σχεδόν με αυτάρκεια, οργανω μένες σε μια άκαμπτη π υ ρ α μ ίδα , ω ς συνέπεια της σχεδόν ο λ ο ­ κληρωτικής πα ρ ά λ υ σ η ς τω ν α νταλλαγώ ν, είνα ι σε μεγάλο βαθμό ένας μύθος. Π ροφ ανώ ς η ευρ ω π αϊκή κ ο ιν ω νία δεν πήρε ποτέ αυτή την ακραία μορφή, ούτε και στα π ιο σκοτεινά χρ ό νια τω ν σαρακηνώ ν κ α ι νορμ ανδικώ ν επιδρομώ ν, όταν μετά τη νηνεμία της καρολίγγειας περ ιό δο υ η εξουσία του ηγεμόνα διασπάστηκε σε μια πληθώ ρα κέντρω ν εξουσίας, α νίσ χυρω ν κ α ι αμφισβητούμενων. Κ αι σί­ γουρα δεν την πήρε από τον 11ο α ιώ να κ αι στο εξής, όταν o l πόλεις ανέλαβαν και π ά λ ι το ρόλο τω ν π ό λω ν της οικονομικής κ α ι π ολιτισ τικ ή ς ανάπτυξης. Β εβαίως ώς τ ις αρχές του Π ο υ α ιώ να η τάση π ο υ επικρα τεί είνα ι η δ ιά σ π α ­ ση, το υλά χισ το ν στον π ο λ ιτικ ό τομέα. Μ όνο α π ό τον 12ο αιώ να, κι ακόμα π ε ­ ρισσότερο α π ό το ν Π ο, με την ανανέω ση της έννοιας του κρ ά τους κ α ι με τις προσ πάθειες π ο υ κατέβαλαν ορισ μ ένοι ηγεμόνες (οι Κ απετίδες, οι Π λανταγενέτες, ο ι Χ ό ενσ τα ο υ φ εν) ν α ενο π ο ιή σ ο υ ν τα εδάφ η το υ ς, ν α ορ γα νώ σ ο υν μια στοιχειώ δη διοίκηση κ α ι ν α υπ ο τά ξο υ ν τους μεγάλους φεουδάρχες στην αυθε­ ντία τους, τη «φ εουδαρχική βαλκανοποίηση» δ ια δέχετα ι η συνένωση τω ν εδα­ φών κ α ι τω ν λαώ ν π ο υ δια θέτουν κ ά π ο ια συνοχή (εθνική, γλωσσική, θρησκευ­ τική). Α κόμα κ α ι τότε τα «έθνη-κράτη», π ο υ με βραδύ ρυθμό α ναδύονται, δεν μ πορούν να εξαλείψ ουν τις επίμ ο νες το π ικές ιδιαιτερότητες. Ό λα α υτά σε μεγάλο μέρος τω ν γα ιο κ τη σ ιώ ν ευνοούν την ομογενοποίηση -π ο λ ύ σχετική βεβαίω ς αλλά π ά ν τω ς υ π α ρ κ τή - τω ν κ οιν ω νιώ ν της χ ρ ισ τ ια ν ι­ κής Ε υρώ πης. Σε μ ια εποχή όπου το σύγχρονο έθνος-κράτος, με τα σταθερά σύ­ νο ρ ά του, την κ α θο ρ ισ μ ένη κ α ι επιβεβλημένη σ τις υ π ο τα γμ έν ες μ ειονότητες γλώσσα του, το υ ς ιδ ια ίτερ ο υ ς θεσμούς κ α ι την ταυτότη τά του δεν υπ ά ρ χει α κ ό ­ μη. το άτομο ζει στενά δεμένο με το άμεσο π ερ ιβά λλον του -π ά τ ρ ιά , οικογέ­ νεια, χω ροδεσ ποτεία, ενορία, π ό λ η - κ α ι τα υ τό χρ ο να λουσμένο σε μια οικουμενικότητα η ο π ο ία , σ ’ ό ,τι α φ ο ρ ά το υλ ά χισ τον τ ις ελίτ, τρέφ εται από τη διπ λή

Ε

202

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

αυτοκρατορική κ αι χρισ τιανικ ή αναφ ορά. Με αυτή την έννοια υ π ά ρ χ ε ι·-σ υ ν ε ι­ δητά ή α σ υ νείδη τα - ένα φ αινόμ ενο π ο υ σήμερα θα χαρακτηριζόταν «διεθνικό», χάρη στο ο π ο ίο την εμφανή κατάτμηση του φ εουδα ρχικ ού κόσμου υπερβ α ίνουν δομές ανταλλαγώ ν, επα φ ώ ν, α να μ ίξεω ν που δ ίν ο υ ν στη χρισ τιανικ ή κ ο ιν ω νία της Δύσης μια σχετική ενότητα. Σ ' αυτή την ανάμιξη τω ν λαών, τω ν γλωσσών, τω ν π ο λιτισ μ ώ ν κ αι τω ν ν ο ο ­ τρ ο π ιώ ν φ ορείς δεν είνα ι μόνο ο ι κληρικοί. Ε υθύνονται φυσικά κ αι ο ι μετανα­ στεύσεις, καθώ ς και ο ι μετακινήσεις τω ν πληθυσμώ ν π ου, όπω ς είδαμε, συνδέο­ ντα ι με τις μεγάλες εκχερσώσεις κ αι το ν εποικισμό τω ν ώ ς τότε αραιά κατοικημένων περιοχώ ν. Το ίδιο κ α ι ο ι πό λεμ ο ι -π ο υ είνα ι π ο λ λ ο ί!- ιδίω ς όταν π α ίρ ­ νου ν τη μορφή μ α κ ρινώ ν εκσ τρα τειώ ν, πόσο μάλλον ότα ν π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια τις σ τα υ ρ ο φ ο ρίες: π ρ α γ μ α τικ ές «π ο λυεθνικ ές» εκσ τρα τείες π ο υ σ υγκεντρ ώ νου ν τους βαρώ νους α π ’ όλες τις γω νιές του ευρω π αϊκού ορίζοντα για να π ο λ εμ ή ­ σουν κάτω από το ίδιο σύμβολο, δηλώ νοντας ό τι ανήκουν στη χριστιανοσύνη.· Σ ’ αυτή τη μεγάλη συγχώνευση μετέχουν κ αι ο ι έμποροι π ο υ συγκεντρώ νονται π ε ­ ριοδικά στις εμποροπανηγύρεις ή συναναστρέφ ονται μεταξύ τους στους μ α κ ρι­ νούς εμπορικούς σταθμούς π ο υ οι εταιρείες το υ ς έχουν ιδρύσει στα τέσσερα ση­ μεία του ορ ίζο ντα της ηπείρου κ ι ακόμα π ιο πέρα. Σε όλους τους μεγάλους χερ­ σαίους δρόμους της μ εσαιω νικής Δύσης δια σ τα υρ ώ νο ντα ι με άλλους ο δ ο ιπ ό ­ ρους, τους προσκυνητές, ταξιδιώ τες τω ν μεγάλων αποστάσεω ν, κ α θ ’ οδόν π ρ ο ς τη Ρώμη, την Ιερουσαλήμ ή το ν Αγιο Ιάκωβο της Κ ομποστέλλας. Ω στόσο α π ’ όλους α υτούς τους φ ο ρ είς της ομογενοποίησης, ο ι σημαντικό­ τεροι είν α ι εκείνοι π ο υ συνδέονται άμεσα με τη χρισ τια νικ ή οικουμενικότητα: ο ι κληρικοί στο σύνολό το υ ς κ α ι ειδικότερα οι εκ πρ όσ ω ποι τω ν θρησκευτικώ ν τα γμ ά τω ν (ιεραρχημένες κ ο ινό τη τες, στενά συνδεδεμένες με την Α γία Έ δ ρ α , τω ν ο π ο ίω ν η οργάνω ση ξεπερνά τα σύνορα τω ν κρατώ ν, τω ν χω ρ οδεσ π οτειώ ν κ α ι τω ν εθνικώ ν και γλω σσικώ ν διαχω ρισ μ ώ ν). Α πό τ ις τά ξεις το υ ς κατά κ ύ ­ ριο λόγο π ρ ο έρ χο ντα ι «οι π α ρ α γ ω γ ο ί π ο λιτισ μ ού», ό π ω ς μ πορ ούν να χαρακτηρισθούν οι «πανεπισ τημιακοί» του Μ εσαίω να.

ΣΧ Ο Λ Ε Σ ΚΑΙ Π Α Ν Ε Π ΙΣ Τ Η Μ ΙΑ νάμεσα στην «καρολίγγεια αναγέννηση» κ α ι την ανάπτυξη τω ν π α ν επ ισ τη ­ μίω ν του 13ου αιώ να, η μετάδοση της γνώσης εξασφαλίσθηκε κατά βάση μέ­ σω τω ν μ οναστηριακώ ν κ αι κ α τό π ιν επισ κ ο π ικ ώ ν σχολών. Τον 10ο αιώ να, ενό­ σω ο ι διά φ ορες χώ ρες της ευρω παϊκής δύσης υπέκειντο στα δραματικά επα κ ό ­ λουθα τω ν σ κανδιναβικώ ν ή τω ν μουσουλμανικώ ν εισβολών -λεηλατημένα μ ο­ ναστήρια, πυρπολημένες βιβλιοθήκες, δάσκαλοι κ α ι κληρικοί δ ια σ κορ π ισ μ ένοι-, η π α ιδεία βρήκε κατα φ ύγιο στα εδάφη της Α γίας Ρ ω μ αϊκ ής Α υτοκρατορίας και ευνοήθηκε από την προσ τασ ία τω ν Ο θώ νω ν αυτοκρατόρω ν. Ο Ό θ ω ν Α ' ο Μέγας υιοθέτησε το σχολικό πρόγραμ μα του Κ αρλομάγνου κ α ι ίδρυσε κ αι αυτός

Α

ο Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο ΤΟΝ 11ο Ω Σ Τ Ο Ν 12ο ΑΙΩΝΑ

203

μια ανακτορική «σχολή». Ο Ό θω ν Γ ' είχε ω ς π α ιδα γω γό τον μεγαλύτερο λόγιο της εποχής του, τον Γερβέρτο ν τ ’ Ο ριγιά κ (τον μελλοντικό π ά π α Σιλβέστρο Β '). Έ τσι τα μοναστήρια της αυτο κρ α το ρ ία ς π αρέμειναν μεγάλα πνευμα τικά κέντρα, όπω ς εκείνα του Σαιν-Γκαλ στη Σουηβία, του Κορβέ στη Σ αξονία, του Ζεμπλού κ α ι του Λ ομπ στη Λ οθαριγγία. Η μοναστική άνθηση του 11ου α ιώ να σ υνοδεύεται από μια εξίσου θεαματική ανάπτυξη τω ν σχολώ ν π ου δημιουργήθηκαν στους κ όλπ ους τω ν μεγάλων αβαεί­ ων τω ν βενεδικτινώ ν κ α ι το υ Τ άγμα τος του Κ λυνύ. Μ ερικά α π ό αυτά δια τη ­ ρούν ώς το ν 12ο αιώ να έντονη ακτινοβολία: είναι η περίπτω ση του Κ λυνύ κ α ι της πλουσιότατης βιβλιοθήκης του, το υ αβαείου του Μ πεκ στη Ν ορμανδία, όπου για κ άποιο διάστημα διαμένουν ο Α γιος Α νσελμος, ο Υβ της Σ αρτρ κ α ι ο Ιταλός μοναχός Λ αφ ράνκ (που μετά την κατάκτηση της Α γγλίας από τους Ν ορμανδούς θα γίνει α ρ χιεπ ίσ κ ο π ο ς του Κ αντέρμπουρυ), του αβαείου του Μόντε Κ ασίνο, τω ν αβαείω ν της περιοχής του Μεύση, της Λ ιέγης, τω ν αβαείω ν του Σ αιν-Β ικτόρ και της Σαιντ-Ζενεβιέβ στο Π αρίσ ι όπου διδάσκουν ο Γουλιέλμος του Σαμπώ κ α ι ο Αβελάρδος. Σ υνολικά ωστόσο π α ρ α τη ρ είτα ι μια παρακμή τω ν μονα­ στικών σχολώ ν στο δεύτερο ήμισυ του 12ου αιώ να. Σημείο τω ν καιρώ ν καθώ ς η έμφαση π ο υ δόθηκε από τους κισ τερκιανούς μεταρρυθμιστές στην περισυλλογή κα ι την προσευχή αλλά κ α ι στη χειρονακτική εργασία μερικώς μετέστρεψε τους μοναχούς α π ό τη μελέτη, ενώ οι νέες γενιές τω ν άστεω ν εγκαταλείπουν τα μονα­ στικά ιδρύματα π ο υ βρίσκονται μ ακριά από τις π ό λ εις κ α ι παρ έχου ν πα ρ α δ ο ­ σιακή π αιδεία . Αυτές π ο υ έκτοτε ευημερούν είνα ι ο ι επισ κ οπ ικ ές σχολές. Εγκατεστημένες στις π ό λεις, αναπ τύσ σ ονται κυρίω ς από το ν 1ίο αιώ να, μ ολονότι ήδη υπήρχαν την εποχή του Κ αρλομάγνου, α π ορροφ ώ ντας στρατιές ολόκληρες μελλοντικώ ν κληρικών κάθε προέλευσης. Καθηγητές και μαθητές είνα ι κι α υτοί περιπλανώ μενοι: οι δεύτεροι ακολουθούν τους π ρ ώ το υ ς στις μετακινήσεις τους σ ’ όλη την Ευρώπη, τα ξιδεύ ο ντα ς από πόλη σε πόλη στο ρυθμό μιας ζήτησης π ο υ αυξάνε­ τα ι όσο μεγαλύτερη είνα ι η φήμη του δασκάλου. Αυτή η φήμη είναι π ο υ συνιστά την επιτυχία μερικώ ν επισ κοπικώ ν σχολών: του Φ υλμπέρ στη Σαρτρ, του Ρ αϊμόνδου του Σ εντιρά κ στο Τολέδο, του Βερεγγάριου στην Τουρ, του Ανσέλμου και του Α βελάρδου στο Π αρίσ ι κ α ι τη Λαν κ.ά. Αυτές οι σχολές τω ν πόλεω ν τίθεντα ι υπό τον έλεγχο του επισκόπου, ο ο π ο ί­ ος διορίζει κ α ι π α ύει τους καθηγητές κ α ι επιλέγει μέσα από το κολέγιο το υ καθε­ δρικού να ού έναν εκκλησιαστικό επιθεωρητή με καθήκον να επιτηρεί την ορθο­ δοξία της εκπαίδευσης κ α ι το ήθος μαθητώ ν κ α ι καθηγητών. Το πρόγραμ μα τω ν σπουδών πα ρ α μ ένει βασισμένο, ό π ω ς στην καρολίγγεια εποχή, στην εκμάθηση τω ν επτά ελεύθερω ν τεχνώ ν, ο μ αδοποιημ ένω ν σε δύο «κύκλους»: την τρ ιττύα (γραμματική, ρητορική, διαλεκτική) κ α ι την τετρακτύα (αριθμητική, γεωμετρία, θεωρία της μουσικής, αστρονομία). Τα μαθήματα τω ν μεγάλων δασκάλω ν π ερ ιο­ ρίζονται στην ανάγνω ση ενός κειμένου π ου σχολιάζεται από τον δάσκαλο και συζητείται από τους σπουδαστές. Σ ιγά σιγά επέρχεται εξειδίκευση ανάμεσα στις

204

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

επισκοπικές σχολές: στο Π αρίσ ι μελετούν ειδικότερα τη διαλεκτική κα ι'τη φ ιλ ο ­ σοφία, στην Μ π ο λό νια το δ ίκ α ιο , στο Σ αλέρνο κ α ι το Μ ονπελιέ την ιατρική, στην Ορλεάνη τη ρητορική, στη Λ αν τη θεολογία, στη Σ αρτρ την αριθμητική, στο Τολέδο την αστρονομία. Οι σπουδαστές που τον 12ο αιώ να συχνάζουν σε όλο μεγαλύτερους αριθμούς στις επισκοπικές σχολές δεν είναι μόνο ενθουσιώδεις μαθητές τω ν μεγάλων δ α ­ σκάλων, άπληστοι για μάθηση κ α ι πνευματικές ανακαλύψεις. Π α ρ ’ όλο που ο ι π ε ­ ρισσότεροι α π ’ αυτούς π ρ ο ο ρ ίζο ντα ι για το βίο του κληρικού, δεν παύουν να ε ί­ να ι άνθρω ποι νέοι κ αι ατίθασοι, οι απόψ εις κ α ι η διαγωγή τω ν οποίω ν κάνουν συχνά τις εκκλησιαστικές αρχές κ α ι τους μεταρρυθμιστές της Εκκλησίας να αγα ­ νακτούν, με πρώ το τον Αγιο Βερνάρδο. Α νέχονται με μεγάλη δυσφορία την εξου­ σία του επισκόπου, ιδίω ς όταν αυτός κ ατα π ιάνεται με το να μεταβάλει τα ήθη τους και να ελέγξει τις ενέργειες κ α ι τις συμπεριφορές τους. Εξ ου και το κίνημα της χειραφέτησης που γεννιέται στους κόλπους τω ν κοινοτήτω ν που συνιστούν με τους δασκάλους τους στις αρχές του Π ου αιώνα, εξέλιξη π ο υ συμπίπτει με τη δη­ μιουργία τω ν επαγγελματικών συντεχνιών. Τα «πανεπιστήμια» είναι στην πράξη ενώσεις σπουδαστών και καθηγητών π ου αποσκοπούν να κλονίσουν την κηδεμο­ νία τω ν επισκόπω ν -ή μερικές φ ορές εκείνη τω ν κοσμικών αρχώ ν (όπως ο βασιλι­ κός επίτροπος στο Π α ρ ίσ ι)- κ α ι ν α υπερασπίσουν την ανεξαρτησία κ αι τα π ρ ο ν ό ­ μια της εκπαιδευτικής κοινότητας. Στην πραγματοποίηση τω ν στόχων τους βοηθά η πολύ μεγάλη συνοχή τους, που εκδηλώνεται πολύ έντονα στη διάρκεια τω ν α ­ περγιώ ν, και η στήριξη της παποσύνης, π ου βρίσκει στο πανεπιστήμιο ένα π ρ ό ­ σθετο μέσο για να επιβάλει την εξουσία της έναντι τω ν τοπικώ ν αρχών. Το κίνημα α ρχίζει από τα τέλη του 12ου αιώ να. Στο Π αρίσι ο π ά π α ς Καιλεστίνος Γ ' παρέχει στο σωματείο τω ν σπουδαστώ ν του Π αρισιού τα π ρ ώ τα π ρ ο ­ νόμ ιά του το 1194. Την εποχή εκείνη δάσκαλοι και σπουδαστές είχαν αρχίσει να εγκαταλείπουν τα κελιά του καθεδρικού ναού γ ια τις πλαγιές του Μ οντάν ΣαιντΖενεβιέβ ή για το αβαείο του Σαιν-Ζ ερμαίν-ντε-Π ρε, θεω ρώ ντας ανυπόφ ορο τον έλεγχο π ο υ ασκούσε ο επισ κ ο π ικ ό ς εκπρόσω πος, δηλαδή ο καγκελάριος, ο ο π ο ί­ ος κατείχε το αποκλειστικό δικαίω μ α της απονομής τω ν τίτλω ν (και κυρίω ς της άδειας διδασ καλίας, της licentia docenti). To 1200, μετά από μια συμπλοκή α ν ά ­ μεσα σε σπουδαστές και αστούς, π ου προκάλεσε την επέμβαση του βασιλικού ε­ π ιτρ ό π ο υ κ αι της φρουράς, με π ό λλά θύματα από την πλευρά τω ν φοιτητώ ν, ο βασιλιάς Φ ίλ ιπ π ο ς Β ' Α ύγουστος αναγκάστηκε, υπ ό την απειλή α π ερ γία ς υποστηριζόμενης α π ό τους καθηγητές, να κατεδαφ ίσει τα σ π ίτια τω ν αστών π ο υ ή­ ταν υπ εύθυνο ι για τη σύγκρουση κ α ι να αξιώ σει από τον επίτρ οπ ο να ζητήσει συγγνώμη από το πανεπιστήμιο. Το πανεπισ τήμιο του Π αρισιού, π ου α ν α γνω ρ ί­ στηκε επίσημα από τον π ά π α το 1209, δέχτηκε έξι χρ ό νια αργότερα από τον λε­ γάτο Ρομπέρ ντε Κ ουρσόν το π ρ ώ το καταστατικό του π ο υ καθόριζε τους όρους πρόσληψης τω ν δασκάλω ν, το π ειθαρχικό σύστημα κ α ι το αντικείμενο της εκ­ παίδευσης. Π α ρ ’ όλα α υτά θα π ρ έπ ει να φ τάσει το έτος 1231 ώστε, μετά από νέ­ ες σοβαρές τα ρα χές και την απόσχιση τω ν πανεπ ισ τημ ιακ ώ ν της Ο ρλεάνης, το

ο Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο Τ Ο Ν I Ιο Ω Σ ΤΟ Ν 12ο Α ΙΩ ΝΑ

205

πανεπιστήμιο του Π αρισ ιού να α π αλλαγεί α π ό την αρμοδιότητα του επισκόπου και να αποκτήσει, με βούλλα του Γρηγορίου Θ ' (Parens scientarum, σε ελεύθερη απόδοση Πηγή των επιστημών), το δικαίω μ α αυτοοργάνω σής του κ α ι το μονο­ πώ λιο της απονομής τω ν τίτλω ν. Η γέννηση τω ν άλλω ν π α ν επ ισ τη μ ίω ν συντελείται συχνά με την ίδια δ ια δ ι­ κασία. Στην Ο ξφόρδη η χειραφέτηση λαμβάνει χώ ρα μεταξύ 1230 κ α ι 1240, α­ φού ο Ιννοκέντιος Δ ' έθεσε υ π ό την πρ ο σ τα σ ία της Α γίας Έ δ ρ α ς το νεαρό αγ­ γλικό πανεπισ τήμιο, το ο π ο ίο εμφανίστηκε κ α τά τη βασιλεία του Ιωάννη του Α κτήμονα κ α ι στη συνέχεια κ ινδύνεψ ε να τεθεί ξα νά υπό την κηδεμονία του Ε ρρίκου Γ '. Στην Μ π ο λό νια η επισ κοπική σχολή, τη φήμη της ο π ο ία ς διέδω σαν τον 12ο α ιώ να μεγάλοι νο μ ο μ α θείς ό π ω ς ο Ιρνέριος κ α ι ο Γ ρατιανός, γίνεται πανεπ ισ τήμ ιο (το 1219) μετά α π ό μια δια μάχη π ο υ την αντιπ α ρα θέτει ό χ ι με την εκκλησιαστική αλλά με την εξουσία της κοινότητα ς. Αυτό δεν σημαίνει ω ­ στόσο ότι όλα τα π α ν επ ισ τή μ ια π ροήλθα ν από εξεγέρσεις ενα ντίον τω ν αρχώ ν. Αυτό της Ν εάπολης ιδρύθηκε α π ό τον Φ ρειδερίκο Β ' με στόχο να ανταγω νισ τεί την Μ π ολόνια, πόλη γουελφική, κ α ι να επα νδρώ σει το βασίλειο της Σ ικελίας με δημόσιους λειτουργούς ανώ τερης κατά ρτισ ης. Αλλα ιδρύθηκαν με π ρ ω τ ο ­ βουλία της Ε κκλησίας με σκοπό την καταπολέμηση ή την πρόληψ η της αίρεσης -ε ίν α ι η π ερ ίπ τω σ η του π α ν επ ισ τη μ ίο υ της Τ ουλούζης π ου ιδρύθηκε το 1229 μετά τη σ τα υ ρ ο φ ο ρ ία ενα ντίο ν τω ν α λ β ιγ η ν ώ ν - ή την εγκατάσταση π ρ ο π υ ρ ­ γίω ν του χρ ισ τια ν ικ ο ύ π ο λιτισ μ ο ύ στην κ α ρ δ ιά τω ν εδαφώ ν π ο υ ανακτήθηκαν εις βάρος τω ν Σ αρακηνώ ν: στη Σ αλαμάνκα, to Β αλαδολίδ, την Π αλένθια στην Ισ πανία, την Κ ο ΐμ π ρ α στην Π ορτογαλία. Εφοδιασμένα με καταστατικό και οργανω μένα κατά το πρ ότυπ ο τω ν άλλων σωματείων, τα π ανεπισ τήμια ξεφεύγουν από την κοινή δικαιοσύνη που α π ο δ ί­ δουν ο ηγεμόνας ή η πόλη. Τα μέλη τους οργανώ νονται κατά «έθνη», τα οποία αρ­ χικά συγκεντρώνουν τους σπουδαστές π ο υ προέρχονται από την ίδια χώ ρα (για παράδειγμα στο Π αρίσι, το γαλλικό, το νορμανδικό, το πικαρδικό κ α ι το αγγλι­ κό). Η διδασκαλία, π ο υ γίνεται στα λατινικά, οργανώ νεται σε δύο κύκλους και παρέχεται από τις σχολές, οι οπ ο ίες κατά γενικό κανόνα είναι τέσσερις: τέχνες (ε­ πιστήμες κ α ι γράμματα), νομοθεσία (δίκαιο), θεολογία και ιατρική. Τα βιβλία εί­ ναι ακριβά κ α ι σ πάνια κ αι ο ι σπουδαστές, π ου συχνά είναι αναγκασμένοι να πλη­ ρώνουν οι ίδιο ι τους καθηγητές τους, δυσκολεύονται να ζήσουν κ αι να εξασφαλί­ σουν κατάλυμα. Πόσο μάλλον που οι σπουδές είνα ι ιδιαίτερα μακρόχρονες (του­ λάχιστον οκτώ χρόνια για τη διδακτορική διατριβή στη θεολογία). Είναι ένας κ ό­ σμος ζωηρός, ταραχώ δης κ α ι π ο λ ύ προσκολλημένος στα πρ ο νό μ ια και τις ελευθε­ ρίες του. Π ολλοί α π ’ αυτούς ζουν από την επαιτεία ή από παράνομες δραστηριό­ τητες. Για να τους εξασφαλίσουν στέγη κ αι μια ζωή πιο γαλήνια, π ιο συμβατή με το εκκλησιαστικό λειτούργημα για το οποίο οι περισσότεροι προορίζοντα ι, ευσε­ βείς ιδρυτές ανοίγουν κολέγια όπου γίνονται δεκτοί υπ ότροφ οι σπουδαστές, ό­ π ω ς αυτό που ιδρύει το 1257 ο Ροβέρτος της Σορβόνης, γιος χω ρικού ο οπ οίος έγινε δάσκαλος της θεολογίας κ α ι κληρικός του Αγίου Λουδοβίκου.

206

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Ό σο για τους δασκάλους, α υτο ί είνα ι εκκλησιαστικοί, πολύ συχνά Α δ ελ φ ο ί Κ ήρυκες ή Μ ικροί Α δελφοί, ό π ω ς ο φ ραγκισ κανός Ρότζερ Μ πέικον, καθηγητής της Ο ξφόρδης, ή οι δομ ινικα νο ί Θ ωμάς ο Α κινάτης κ α ι Αλβέρτος ο Μ έγας π ο υ θα αναγορευτούν σε αγίους από την Εκκλησία. Δ άσκαλοι κ α ι σπουδαστές τ α ξ ι­ δεύουν πολύ. Ο Α λβέρτος για παρ άδειγμ α έχει χρηματίσει καθηγητής στο Ρ άτισμπον, κ α τό π ιν στο Στρασβούργο κ α ι την Κ ολω νία, π ρ οτού διδάξει στο Π α ρ ίσ ι ό π ο υ τα μαθήματα του γνω ρ ίζο υν τέτοια επιτυχία ώστε αναγκάζεται να τα π α ραδίδει σε ανοιχτό χώ ρο, σε μια π λα τεία π ο υ διατήρησε το όνομά του: την π λ α ­ τεία Μ ωμπέρ (από το M agister Albertus, στα γαλλικά M aitre Albert). Στη δ ιά ρ ­ κεια του δεύτερου ημίσεος του Π ου α ιώ να ο ι κοσμικοί δάσκαλοι χου π α ν ε π ι­ στημίου του Π αρισ ιού εκφ ράζουν π ο λύ έντονα την αντίθεσή τους με την α π ο ­ κλειστική επιρροή τω ν επα ιτικ ώ ν τα γμ άτω ν στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Τους κ ατα λογίζουν ειδικά ό τι αδια φ ο ρ ο ύν για χα υλικά προβλήματα που α ν τ ι­ μετω πίζει το σύνολο τω ν καθηγητώ ν κ α ι ότι π ρ οσ φ έρ ονται πρόθυμ α ω ς α π ερ ­ γοσπάστες. Θα χρειαστεί η επέμβαση του βασιλιά της Γαλλίας Λ ουδοβίκου Θ ' του Α γίου κ α ι αυτή του π ά π α για να επ ιτύχο υν τελικά ο ι τα κτικ οί καθηγητές τη δικαίω ση τω ν α πόψ εώ ν τους.

Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΑ Κ Α Ι ΘΕΟΛΟΓΙΑ α νά π τυ ξη τω ν π α ν επ ισ τη μ ίω ν ευνοεί την ανανέω ση τω ν ιδεώ ν κ α ι τω ν γνώσεων, π ο υ με τη σειρά της επω φ ελείται α π ό την αποκατάσταση τω ν ε­ π α φ ώ ν με την Α νατολή κ α ι με τον ελληνικό κόσμο με την ευκαιρία τω ν σταυρο­ φ ο ρ ιώ ν κ α ι τω ν ε π ιχ ειρ η μ α τικ ώ ν τα ξ ιδ ιώ ν , κ α θώ ς κ α ι α π ό την εξέλιξη τω ν γλωσσικώ ν εργαλείων. Τα λατινικά, γλώσσα οικουμενική, που ομιλείται, διαβά­ ζεται κ α ι γρά φ ετα ι από τους κληρικούς, ικανή να αποδώ σει όλες τις αποχρώ σεις της σκέψης, ξαναβρίσκει την καθαρότητά της από τότε π ου, πολύ απομακρυσμέ­ νη πλέον από τις λα ϊκ ές διαλέκτους, δεν μπορεί π ια να μολυνθεί α π ’ αυτές. Ευ­ νοείται επιπλέον από την άνθηση τω ν κλασικώ ν σπουδώ ν στις επισκοπικές σχο­ λές. Ο Ο βίδιος, ο Β ιργίλιος, ο Λ ουκανός, ο Ο ράτιος, ο Κ ικέρω ν και ο Σενέκας μελετώ νται, αναλύονται, σχολιάζονται κ αι θαυμάζονται, ό χι π ια αποκλειστικά ως π ρ ό τυ π α ύ φ ο υς κ αι γραφής αλλά για το ίδιο το περιεχόμενο τω ν έργων τους. Αλλωστε ο ι κληρικοί του 12ου κ α ι του Π ο υ αιώ να α π ο δ ίδ ο υ ν εξαιρετική σημα­ σία στην πο ιό τη τα του π ρ ο φ ο ρικ ο ύ και του γρα πτού τους λόγου. Ακόμα κ α ι ο Α γιος Β ερνάρδος, του ο π ο ίο υ η περιφρόνηση για τα α ρ χα ία π ρ ό τυ π α είναι γνω ­ στή, συντάσσει τα κηρύγματα κ α ι τις πραγματείες του σύμφ ω να με τους κανόνες της λόγια ς ρητορικής. Το μεγάλο ζήτημα της εποχής είνα ι η αναγέννηση της λογικής κ α ι ειδικότε­ ρα της διαλεκτικής. Ώ ς τα μέσα του Π ου α ιώ να η φ ιλ ο σ ο φ ία έχει π αρ αμ είνει μια απλή άσκηση για την ευελιξία του νου. Σ τις επισ κ οπικ ές σχολές σ χολιά ζο­ νται ορισμένα κείμενα π λα τω νικ ή ς έμπνευσης, σελίδες του Σενέκα, του Βοήθι-

Η

ο Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Π ο Ω Σ Τ Ο Ν 12ο ΑΙΩΝΑ

207

ου ή του Ιω άννη Σ κώ του E g ιγένη. Ε ίν α ι ένα π α ιχ ν ίδ ι το υ π νεύμ α τος τελείω ς ξεχωριστό από τ ις θρησκευτικές ανησυχίες. Τον Θεό το ν π ρ οσ εγγίζει κ α νείς μέ­ σω της αγάπη ς, της πίσ τη ς, της γνώ σης τω ν Γραφώ ν κ α ι όχι με το ν ορθό λόγο. Αυτό ωστόσο αλλάζει στα τέλη του 11ου αιώ να, ό χι επειδή ο ι κληρικοί είναι δια τεθειμένοι να συζητήσουν το π ερ ιεχό μ ενο της α π ο κ ά λυ ψ η ς", αλλά επειδή οτην επιθυ μ ία το υ ς να εμβαθύνουν σ ’ αυτήν υπ εισ έρχετα ι η φ ρ ο ντίδ α για τη λογική επεξεργασία το υ δόγμ ατος. Σ ’ αυτό συμβάλλει π ολύ ο Αριστοτέλης; ο Α ριστοτέλης τω ν π ρ α γμ α τειώ ν π ε ρ ί λογικής, π ο υ έχει μεταφ ράσει ο Βοήθιος, ώσπου με την ισ πα νική στα υροφ ορία κ α ι Ανάκτηση να εισχω ρήσουν στη Δύση οι αραβικές μ ετα φ ρά σ εις κ α ι ερμηνείες του Έ λλη να φ ιλ όσ οφ ου - αυτές του Αβικένα (980-1037) κ α ι κ υ ρ ίω ς αυτές του Αβερόη (1126-1198). Ο Α ριστοτέλης θεμελίωνε τη γνώση του κόσμου στον ορθό λόγο και μόνο. Πώς άραγε να τη σ υμφ ιλιώ σει κ α νείς με το χρισ τιανικ ό δόγμα που ουσιαστικά στηρίζεται στην πίστη; Αυτό είνα ι το ερώτημα π ο υ θέτει στον εαυτό του α π ό τον 12ο αιώ να ο Τ ιερύ της Σαρτρ. «Η φ ιλοσοφ ία», γράφ ει, «είναι η αγάπη για τη Σ ο­ φία, κ α ι η Σ ο φ ία είνα ι η πλήρης κατανόηση της αλήθειας τω ν υπαρκτώ ν π ρ α γ­ μάτων, κατανόηση την ο π ο ία όεν μ πορεί κανείς να επιτύχει π α ρ ά υπό τον όρο να αγαπά». Π ροτού όμω ς φ τάσει κανείς εκεί, π ρ έπ ει να ξεκινήσει από τη δ ιά ­ πλαση του οργάνου της κατανόησης μέσω του διαλεκτικού συλλογισμού. Στην α­ νάγνωση τω ν Γραφών κ α ι τω ν συγγραμμάτω ν τω ν Π ατέρω ν της Εκκλησίας, ο Αγιος Α νσελμος κ α ι ο ι μαθητές το υ (για παράδειγμα ο Ανσελμος της Λαν) εισά­ γουν έναν π ρ ο σ ω π ικ ό σ τοχασμό π ο υ έρχετα ι ν α π ρ οσ τεθεί στον κ α τ ’ εξοχήν σχολιασμό του κειμένου. Α πό εκεί προέρχεται ο σχολαστικισμός: όταν για ένα ζήτημα π ου τίθετα ι από ένα κείμενο, ο συγγραφέας βρίσκεται σε ασυμφ ω νία με άλλα συγγράμματα εγνωσμένης αυθεντίας, η συμφιλίωση τω ν εν λόγω κειμένω ν έγκειται στη λογική - κ α ι κατά συνέπεια στον ορθό λόγο. Μέσα σ ’ αυτή την π ρ ο ­ οπτική, η διαλεκτική έχει ως βασικό έργο να εξηγήσει κ α ι να επιβεβαιώσει το πε­ ριεχόμενο της αποκάλυψ ης, είτε π ρ ό κ ειτα ι για την ύπαρξη του Θεού, της Α γίας Τριάδας είτε άλλω ν αρχώ ν του δόγματος π ο υ, επί παραδείγματι, εξετάζεται από τον Αγιο Ανσελμο. Α ντιλαμβανόμαστε ότι η σχολαστική μέθοδος θεωρήθηκε σύντομα απειλή α ­ πό τα μέλη της Ε κκλησίας π ου έδιναν το προβάδισμα στη μυστικιστική π ροσ έγ­ γιση, στην π νευμ α τικότη τα της πρώ της Εκκλησίας κ α ι στον ιερό λόγο της Παλαιάς Διαθήκης, σ ’ εκείνον επίσης τω ν Ελλήνω ν Π ατέρω ν κ α ι του Α γίου Α υγου­ στίνου, δηλαδή στην απόλυτη πίστη εις βάρος της διαλεκτικής λογικής. Ε ίνα ι η περίπτω ση του Υ γκ του Αγίου Β ίκτω ρα κ ι ακόμα περισσότερο του Βερνάρδου του Κ λαιρβώ , ο ο π ο ίο ς στη Σ ύνοδο της Σ α νς το 1140 θα λογοκρίνει ορισμένες προτάσεις του Π έτρου Α βελάρδου π ου κρίθηκαν πολύ τολμηρές κ αι το 1148 στη Σύνοδο της Ρ ενς θα αναγκάσει έναν άλλο Π αρισινό δάσκαλο, τον Ζ ιλμπέρ ντε λα Πορέ, να αναιρέσει. Ο Αβελάρδος εν το ύτο ις δεν ήταν διόλου επαναστάτης σε ζητήματα θεολογίας και ακόμα λιγότερο αιρετικός. «Δεν θέλω να γίνω Αριστοτέλης», έγραφε, «κι έτσι

208

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

να αποχω ριστώ τον Χριστό». Π ολύ περισσότερο όμω ς α π ό τον Αγιο Α-νσελμο, έ­ θετε την αρισ ιοτέλεια λογική στην κ αρ διά τη ς θεολογικής σκέψης, εκτιμώ ντας ό ­ τ ι ο ορθός λόγος θα έπρεπε να φ ω τίζει την πίστη κ α ι αντιπα ρα θέτοντας στο έργο του ναι κ α ι όχι (Sic ef non) αυθεντία έναντι αυθεντίας. Από την εμπιστοσύνη π ο υ παρέχεται στον ορθό λόγο ώς την αμφισβήτηση ορισμένω ν δογμάτω ν ο δρόμος, δεν είναι μακρύς. Χ ω ρ ίς να φτάσει ώ ς το σημείο αυτό, ο Α βελάρδος ήταν ήδη π ο ­ λύ μπροστά από τις ιδέες της εποχής του. Η φ ιλοσοφ ία του αποτελούσε μια π ρ ο ­ σπάθεια διαφώ τισης κ α ι λογικής κριτικής τω ν προκαταλήψεω ν, η οποία , ό π ω ς η ανθρω πιστική και ατομικιστική ηθική του, δεν μπορούσε να μην έρθει σε ρήξη με τις κυρίαρχες τάσεις της εποχής. Σ ’ αυτό όφειλε -π έ ρ α από το π ροσ ω πικό δράμα π ο υ του κόστισε ο έρωτάς του για την ω ρα ία Ε λ ο ΐζ α " - τις σφοδρές επιθέσεις κ α ι τις διώ ξεις π ο υ υπέστη από τους αντιπ ά λο υ ς του. Το 1121 η Σ ύνοδος της Σ ουασόν διέταξε την παράδοση στην π υ ρ ά του έργου του Π ερ ί της μο να δικ ό τη τα ς και τρ ια δ ικ ό τη τα ς το ν Θ εού (D e Unitate et Trinitate Divina), το οποίο περιείχε ο ρ ι­ σμένες ανορθόδοξες απ όψ εις π ά νω στην Α γία Τ ριάδα. Στη συνέχεια, αυτός π ο υ στα είκοσι τρ ία του χ ρ ό ν ια υπήρξε το ίνδαλμ α τω ν σ πουδασ τώ ν της Μ οντάν Σαιντ-Ζενεβιέβ, όπου είχε ανοίξει τη δική του σχολή κ αι απορροφ ήσει όλη την πελατεία του δασκάλου του Γουλιέλμου του Σ αμπώ , περιπλανήθηκε επί είκοσι χρ ό νια α π ό μοναστήρι σε μοναστήρι, ώς τη στιγμή π ου, καταδικασμένος κ α ι π ά ­ λι από τη Σύνοδο της Σ ανς, περισυνελέγη από τον Π έτρο τον Σεβάσμιο στο α β α ­ είο τού Κ λυνύ, όπου πέθανε το 1142. Ο σχολαστικισμός εγκαθίσταται στην κ αρ διά της θεολογικής σκέψης τον 13ο αιώ να, κ ι αυτό υπό την επιρροή τω ν δασκάλω ν προερχόμενω ν από τα επα ιτικά τάγματα. Ο Α λέξανδρος του Χ έιλζ (περ. 1190-1245), Α γγλος φ ραγκισκανός μ ο να ­ χό ς π ου δίδαξε στο Π αρίσ ι φ ιλοσοφ ία κ α ι θεολογία, υπήρξε ένας από τους π ρ ώ ­ τους που χρησιμοποίησε τις αραβικές μεταφράσεις του Αριστοτέλη, χ ω ρ ίς ω σ τό­ σο να απομ ακρυνθεί π ο λύ από την αυγουστίνεια σκέψη. Ο Αλβέρτος ο Μ έγας (1193-1245), προερχόμενος από οικογένεια Σουηβών ευγενών, επαρχιακός δ ιο ι­ κητής του δομινικα νικού τάγμ ατος κ α ι καθηγητής στο Ρέγκενμπουργκ, το Σ τρ α ­ σβούργο, την Κ ολω νία κ α ι τελικά στο Π α ρ ίσ ι (1245-1248), πέρασε ένα μέρος της ζωής του ανασυστήνοντας το σύνολο της φ ιλοσ οφ ίας του Αριστοτέλη, μελετώ ­ ντας εξονυχιστικά τις εργασίες τω ν Α ράβων κ α ι τω ν ραβίνω ν που είχαν φέρει στη Δύση τις μεταφράσεις του 'Ελληνα φιλοσόφου. Π ροσπάθησε στη συνέχεια να κάνει το υλικό αυτό προσ ιτό στους κληρικούς και να το χρησιμοποιήσει -σ το Σ ύ ­ στημα της Θ εο λο γία ς (Sum m a theologiae), π ερ ί το 1270- π ρ ο ς όφελος του χ ρ ι­ στιανικού δόγματος. Α υτός όμως που εισήγαγε τον Α ριστοτέλη κ α ι τους Αραβες σχολιαστές του στη δυτική θεολογική σκέψη είναι κυρίω ς ο μαθητής του, ο δ ο μ ι­ νικανός Θ ω μάς ο Α κινάτης, που το 1323 ανακηρύχθηκε άγιος. Γιος ενός ευκατά­ στατου χωροδεσπότη του νότιου Α άτιου κ α ι αφιερω μένος σε ένα π λούσιο μ ονα­ στήρι, ο Θ ωμάς, ό π ω ς κ α ι ο Φ ραγκίσκος της Ασίζης, ήρθε σε ρήξη με τον κύκλο του και παραιτήθηκε από την περιουσία του για να γίνει δ ομ ινικα νός μοναχός,

ο Ε Υ ΡΩ Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο T O N I Ιο Ω Σ Τ Ο Ν 12ο ΑΙΩΝΑ

209

κατόπιν σπουδαστής στο Π αρίσ ι κ α ι την Κ ολω νία κ α ι τέλος καθηγητής στο Π α ­ ρίσι κ α ι διά φ ορες πόλεις της ιταλικής χερσονήσου. Συγγραφέας ενός Σ υ σ τή μ α το ς θεο λο γία ς (Sum m a theologica) και ενός Σ υ σ τή ­ μ α το ς κ α τά τω ν Ε θ ν ικ ώ ν (Sum m a contra gentiles), π ο υ π α ρ έμ ειν α ν ημιτελή, προσπαθεί στο έργο του να συνοψ ίσει ολόκληρη την άνθρώ π ινη γνώση. Ο Αγιος Θωμάς ο Α κινάτης κ α τα π ιά νετα ι με τη θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στην πίστη και τον ορθό λόγο, ανάμεσα στις απαιτήσ εις του χρ ισ τια νικ ού νου και την π ρ ο ­ σφορά της α ρ χα ία ς σκέψης. Η φ ιλ ο σ ο φ ία είνα ι το πεδίο της λογικής σκέψης και ό,τι προέρχεται από τη φύση αποδεικνύεται με τα δικά της κ α ι μόνο μέσα. Η θε­ ολογία αντίθετα βασίζεται στην αποκάλυψη. Μ ήπω ς αυτό σημαίνει ό τι υπάρχει ανάμεσά τους ένας απόλυτος δ ια χω ρ ισ μ ό ς, ότι υπ ά ρ χει μια «διπλή αλήθεια» ό ­ πω ς άφηναν ν α υποτεθεί ορισμένες π ρ ο τά σ εις του Αβερόη; Ο Θ ω μάς ο Ακινάτης δεν το πιστεύει· εκτιμά αντίθετα ό τι υπ ά ρ χει μια αρ μ ονία ανάμεσα στην π ί­ στη και τον ορθό λόγο κ α ι ό τι, αν ο δεύτερος θα π ρέπει να υποτάσσεται στην πρώτη, έχουν κ α ι οι δύο τη θέση κ αι το ρόλο τους, κ α θώ ς η γνώση παρέχει τα υ ­ τόχρονα στο «ιερό δόγμα» μ ια μέθοδο συλλογισμού κ αι βασικές προϋποθέσεις σχετικά με τον Θεό, τον άνθρω πο κ α ι τον κόσμο. Αυτό ήταν ήδη πολύ προχω ρημένο για τους θιασώτες της αυστηρής αυγουστίνειας ορθοδοξίας. Το 1277 ορισμένες π ρ ο τά σ εις του Α γίου Θωμά του Ακινάτη πάνω στην επίσημα παραδεδεγμένη ενότητα της α νθρώ πινης ύπαρξης, πά νω στα πρω τεία της σκέψης στην εκούσια πράξη κ.λπ. καταδικάστηκαν από τον επίσκο­ π ο Ταμπιέ κ α ι τη Θεολογική Σχολή. Το ίδιο συνέβη και με τα συγγράμματα των αβερο ιστών, ό π ω ς του Σιζέ της Β ραβάντης, καθώ ς στο τελευταίο τρίτο του 13ου αιώνα η επικρατούσα τάση ήταν η ανάκαμψη το υ αυγουστινισμού, υπό την επιρ ­ ροή κυρίω ς του φραγκισκανού Ν τανς Σκώ του (1266-1308), ενώ διατηρούνταν μια μυστικιστική π αράδοσ η , της ο π ο ία ς ο κ ύ ρ ιο ς εκπρ όσ ω πος ανήκει επίσης στο Τάγμα τω ν Μ ικρώ ν Αδελφών. Π ρόκειται για τον Ιταλό Τ ζιοβάνι ν τ ι Φ ιντάντζα (τον Αγιο Μ ποναβεντούρα, 1221-1274), καθηγητή στο Π αρίσι την ίδια εποχή με τον Αγιο Θ ωμά τον Α κινάτη και συγγραφέα του Ο δοιπορικού του νου π ρ ο ς το ν Θεό (Itinerarium m entis in Deum) στο ο π ο ίο π εριγράφ ει τα στάδια κ αι τα π νευ ­ ματικά μέσα με τα ο π ο ία ο ά νθρω πος μπορεί να ελπίζει ν α ανυψω θεί π ρ ο ς τον Δημιουργό. Ο ι π ρ όοδοι της λογικής κ αι της διαλεκτικής, καθώ ς κ α ι η εφαρμογή της αριστοτέλειας σκέψης κατά την εξέταση τω ν ιερών κειμένω ν και τω ν Γραφών τω ν Αγίων Π ατέρω ν της Εκκλησίας, π ο υ αποτελούν γ ια α ιώ νες τα θεμέλια της δ υτι­ κής θεολογικής σκέψης, δεν θα π ρ έπ ει να μας κάνουν να λησμονήσουμε κ άποια βήματα π ου π ραγμ ατοπ οιήθηκ αν στον επιστημονικό τομέα, είτε π ρ ό κ ειτα ι για την α ρ χ α ία κ λη ρ ο νο μ ιά π ο υ επα νεισ ή χθη στη Δύση χάρ η στους Α ραβες και Ε β ρα ίους μ ετα φ ρ α σ τές Ε λ λ ή νω ν σ υ γ γρ α φ έω ν π ο υ α π έδ ω σ α ν στα λ α τιν ικ ά πραγματείες π ά ν ω στα μαθηματικά, τη φυσική κ α ι την αστρονομία ενώ το πανε­ πιστήμιο του Τολέδο έπαιξε σημαντικό ρόλο στο ζήτημα αυτό, είτε για τις ια τρ ι­ κές πρακτικές π ο υ διδάσ κονταν στο Σ αλέρνο είτε για τη θέση π ου δόθηκε στην

210

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

πειραματική μέθοδο από τους Α γγλους Γκροστέστ κ α ι Ρότζερ Μπέικον-.. Α υτός ο τελευτα ίος κ υ ρ ίω ς ά νο ιξε το δρόμο του επισ τη μ ονικού π ειρ α μ α τισ μ ο ύ με το Έ ργον μ είζον (Opus majus) του π ου συντάχθηκε γύρω στα 1266-1268. Γεννημένος το 1214, σπουδαστής στην Ο ξφόρδη κ α ι κ α τό π ιν στο Π αρίσι, κ αι μέλος του Τ ά γ ­ ματος τω ν Φ ραγκισκανών, άρχισε τη σταδιοδρομία του ό π ω ς πολλοί νεαροί δ ά ­ σκαλοι της εποχής του μελετώ ντας το ν Αριστοτέλη. Στη συνέχεια όμ ω ς άλλαξε πορεία, εγκαταλείποντας τη φ ιλοσ οφ ία και τη θεολογία π ρ ο ς όφελος της επιστή­ μης. Δ ιατύπω σε το υ ς νό μ ο υς της αντανάκλασης περιέγραψ ε τα φ αινόμενα της διάθλασης κ α ι απεκάλυψε τα λάθη του ιουλιανού ημερολογίου κ α ι τις αδυναμίες του συστήματος του Π τολεμαίου. Αν ο 13ος αιώ νας δεν ανακάλυψε τα «συστήματα» που συγκέντρωναν ό χι μό­ νο ολόκληρη τη θεολογία αλλά το σύνολο της γνώσης, υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμ ος σε εργασίες αυτού του τύπου. Η πληρέστερη κ α ί επιφανέστερη ανάμεσα σε αυτές τις «εγκυκλοπαίδειες» παραμένει ο Καθρέπτης μείζω ν (Speculum majus) του Γάλ­ λου δομινικανού Β ικέντιου του Μ πω βαί (1190-1264). Π εριλαμβάνει τρ εις π ρ α γ ­ ματείες: τον Κ αθρέπτην φ υσ ιχόν (Speculum naturale), το ν Καθρέπτην δογμα τιχόν (Speculum doctrinale) κ α ι τον Καθρέπτην ιστοριχόν (Speculum historiale) που α ρ ­ γότερα συμπληρώθηκαν από μια τέταρτη, έργο ενός συνεχιστή του έργου του Β ι­ κέντιου του Μ πωβαί (τον Καθρέπτην η θ ιχό ν/ Speculum morale), στα ο π ο ία συνο­ ψ ίζεται όλη η ανθρώ πινη γνώση της εποχής σε μια προσπάθεια να ενσωματωθεί στη χριστιανική οπτική του κόσμου.

Κ Ο Σ Μ ΙΚ Η ΚΑΙ Α Σ Τ ΙΚ Η Λ Ο ΓΟ ΤΕΧ Ν ΙΑ π ό το ν 12ο α ιώ να δ ια π ισ τώ ν ε τα ι στη Δύση μεγάλη διά δοση της λ ο γ ο τε­ χνία ς. Η ανάπτυξη τω ν επιχειρήσεω ν επιβάλλει στις νέες ελίτ να γνω ρ ίζουν να διαβάζουν, να γρά φ ουν, να μετρούν, να εκφ ράζονται σε πολλές γλώσσες - α ρ ­ χίζο ντα ς από τα γαλλικά που αποτελούν τότε τη γλώ σσα επ ικ ο ινω νία ς τω ν ε­ μ π ό ρ ω ν-, να αποκτούν επομένω ς μια πα ιδεία προσαρμοσμένη στις ανάγκες της εποχής. Τούτη παρέχετα ι στα δημόσια σχολεία π ου δια φεύγουν από την επιρροή του κλήρου. Γ ίνεται στην «κοινή» γλώσσα, πρ ά γμ α π ο υ συμβάλλει στην οριστική διαμόρφω ση τω ν «εθνικών» διαλέκτω ν και στην υποχώ ρηση της ηγεμονίας τω ν λα τινικώ ν, τα ο π ο ία από τα μέσα του Π ου α ιώ να π ερ ιο ρ ίζο ντα ι σε δύο κύρ ιους χώ ρους: την ανώτερη εκπαίδευση κ α ι τη λειτουργία. Α ξίζει να υπογραμμίσουμε δύο μεγάλης σημασίας φ αινόμενα. Κ ατ’ α ρ χά ς τα π ρ ω τεία της γαλλικής λογοτεχνία ς στο χώ ρο τω ν κοσμικώ ν γραμμ άτω ν. Την ε­ ποχή εκείνη η Γαλλία είνα ι η περισσότερο κατοικημένη κ α ι ευημερούσα χώ ρα στην Ε υρώ πη, η χώ ρ α όπου δια σ τα υρ ώ νο ντα ι κ α ι συχνά ζουν επιχειρημα τίες α ­ π ό τα τέσσερα σημεία του ορ ίζο ντα της ηπείρου. Η χώ ρα π ο υ εξήγαγε την ιπ π οτική ελίτ της στην Ισπανία, τη νό τια Ιταλία, την Α γγλία, τους Α γίους Τ ό π ους, το Μ όριά κ.α. και της ο π ο ία ς η πρω τεύουσα, το Π αρίσι, το σημαντικότερο πνεύμα-

Α

ο Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο Τ Ο Ν ! Ιο Ω Σ Τ Ο Ν Ι2 ο ΑΙΩ ΝΑ

211

τικό κέντρο της Δύσης, προσελκύει δασκάλους κ α ι πλήθη σπουδαστώ ν από όλα τα μεγάλα ξένα πανεπιστήμια. Δεύτερο χαρακτηριστικό αυτής της λογοτεχνίας του κλασικού Μ εσαίωνα εί­ ναι η παρακμή της καθαρά ιπποτικής έμπνευσης π ρ ο ς όφελος αυτού που αποκαλούμε «αυλικό» μυθιστόρημα και της λυρικής ποίησης. Αυτό δεν σημαίνει ό τι τα επικά τραγούδια εξαφ ανίζονται από τον π ολιτισ μ ικ ό ορίζοντα του φ εουδαρχι­ κού κόσμου από τη μια μέρα στην άλλη, συμπεριλαμβανομένης της Γαλλίας όπου το έπος έφτασε στο απόγειό του τον 12ο αιώ να. Αλλά τα ήδη δοκιμασμένα σχήμα­ τα δεν ανανεώ νονται καθόλου και οι συγγραφείς αρκούνται συνήθους να αναπα­ ράγουν λίγο ώ ς πολύ φλύαρα τα π α λ α ιά πρότυπα. Ο Υ όν τον Μπορντώ (Huon de Bordeaux), ανώνυμο έργο τω ν αρχώ ν του Π ου αιώ να, ξεφεύγει κ άπω ς από τη συμβατικότητα του είδους, ωστόσο η επική παράδοση διατηρείται κυρίω ς έξω α­ πό τα γαλλικά σύνορα εκφράζοντας «εθνικές» ιδιοσυγκρασίες που έχουν ήδη δια ­ μορφωθεί, είτε πρόκειται για την Ισπανία είτε την Π ορτογαλία ή τις γερμανικές χώρες. Σύνθεση του 1200 από τη νότια Γερμανία, το Τραγούδι των Ν ιμπελούνγκεν {Niebelungen lied) αναβιώ νει κ α ι δομεί γύρω από το θέμα του θανάτου του Ζήγκφρηντ κ αι της εκδίκησης της Κ ρήμχιλντ παλα ιούς βόρειους θρύλους που έφτασαν στις φραγκικές κ α ι τις γερμανικές χώ ρες τον 6ο αιώ να. Ο ι ηρω ικοί χαρακτή­ ρες που προβάλλει δεν αναπαράγουν τα γαλλικά π ρ ό τυπ α κατά στερεότυπο τρό­ π ο, αλλά ούτε κ α ι ξεφ εύγουν α π ό το πνεύμ α της εποχής: ο Ζήγκφρηντ κ α ι ο Γκούνιερ είναι γενναίοι πολεμιστές. Ωστόσο δεν είναι π ρ ω τόγονοι και δεν αγνο­ ούν τους καλούς τρόπους π ο υ θριαμβεύουν τότε στο αυλικό μυθιστόρημα. Ε ίνα ι γεγονός ότι, από τα μέσα του 12ου αιώ να, το κοινό τω ν ευγενών π ρ ο ­ τιμά την αυλική λογοτεχνία , ό π ω ς αυτή αναπτύχθηκε στις χώ ρες τη ς γλώσσας του οκ γύρω από τους μεγάλους φεουδάρχες ή τους απλούς πυργοδεσπότες π ου αρέσκονται στην καλλιέργεια του πνεύμα τος. Η αλλαγή συντελείται αρχικά στη μορφή, με την υποκατάσταση της επ ο π ο ιία ς π ο υ άδετα ι α π ό το έμμετρο έργο που απαγγέλεται. Ακόμη σημαντικότερο, στα στρατιω τικά θέματα π ο υ κ υ ρ ια ρ ­ χούσαν στα π ρ ώ τα επικά τρ α γο ύδια προ σ τίθενται, π ά ντα υπ ό την επιρροή της Λ ανγκεντόκ, θέματα π ο υ π ερ ισ τρ έφ ο ντα ι γύρω από τη φύση και το ερωτικό α ί­ σθημα. Με την Ελεονόρα της Α κουιτανίας, σύζυγο του Λ ουδοβίκου Ζ ' του Νεό­ τερου κ α ι κ α τό π ιν του Ε ρρίκ ου Β ' Π λανταγενέτη (του μετέπειτα βασιλιά της Αγγλίας Ερρίκου Β ' της Α νδεγαυίας), αυτή η νέα λογοτεχνία εισάγεται στις γαλ­ λικές βασιλικές γαίες κ α ι στη συνέχεια στην ανδεγαυική α υτοκρα τορία κ α ι τη νορμανδική Α γγλία. Ο ι κόρες της Ελεονόρας, η Αλίκη στο Μ πλουά κ α ι κυρίω ς η κόμισσα της Κ α μ π α νία ς Μ αρία -π ρ ο σ τά τ ιδ α του Κ ρετιέν ντε Τ ρ ο υ ά - συμβάλ­ λουν επίσης στη διάδοσή της στη βόρεια Γαλλία. Ενώ το παραδοσιακό επικό άσμα δια πο τίζετα ι σιγά σιγά από το ύφος της ε­ ποχής, με το αυλικό μυθιστόρημα ανθεί ένα νέο είδος, περισσότερο προσαρμο­ σμένο στις ανησυχίες της εποχής κ α ι στην εξέλιξη της αριστοκρατικής νοοτρ ο­ πίας. Η κελτική έμπνευση που δ ια φ α ίνετα ι στους βρετονικούς θρύλους κ αι στα τρία μεγάλα αφηγηματικά θέματα του Τριστάνου, του Αγίου Δισκοπότηρου (Γκρά-

212

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

αλ) κ αι του Αρθούρου -α ρ χη γο ύ της βρετονικής αντίστασης εναντίον txov Σαξόνω ν εισβολέων του 6ου α ιώ ν α - έρχεται να συγχωνευθεί με τα επικά πρ ότυπα της Α ρχαιότητας, π ου αντλούνται κυρίω ς από τον Β ιργίλιο κ αι τον Οβίδιο, Ανάμεσα στους ποιητές π ου διέπρεψ αν στην αυλική λογοτεχνία, θα πρέπ ει να μνημονευ­ τούν ο Βενέδικτος ντε Σαιντ-Μ ω ρ, προστατευόμενος της Ελεονόρας και σ υ γγρ α -. φέας του Μ υθιστορήματος της Τροίας (Roman de Troie) που γράφηκε το 1165 κ α ι πα ρ ο υ σ ιά ζει τους α ρ χα ίο υς ήρωες μεταμορφ ω μένους σε γενναίους ιπ π ό τες, η Μ αρία της Γαλλίας της ο π ο ία ς οι Λ α ΐς (Lais) -μ ικ ρ ές ποιητικές νουβέλες- χρησι­ μ οποιούν σε μεγάλο βαθμό τους βρετονικούς θρύλους, ο Γκωτιέ ν τ ’ Αράς και κυ­ ρίω ς ο Κ ρετιέν ντε Τρουά (περ. 1135-περ. 1183). Π ροστατευόμενος της Μ αρίας κόμισσας της Κ αμπανίας κ α ι κ α τό π ιν του κόμητα της Φ λάνδρας Φ ιλίππου της Α λσατίας, ο Κρετιέν ντε Τρουά άρχισε το συγγραφικό του έργο μιμούμενος την αρχαία τεχνοτροπία κ α ι μεταφράζοντας την Ερωτική τέχνη (Ars amatoria) κ αι τις Μ εταμορφώσεις ( M etamorphoses) του Ο βίδιου. Στη συνέχεια άντλησε από την κελτική παράδοση τα θέματα του Τριστάνος και Ιζόλδη (Tristan et Iseut) και του Έρεκ και Α ρνίδη (Erec e t Arnide) π ρ ο το ύ γράψει τα σημαντικότερα έργα του: Υβαίν ή ο ιππότης με το λιοντά ρι (Yvain ou le chevalier au lion) περί το 1177, Α ανσελότος ή ο ιππότης με το άρμα (Lancelot ou le chevalier a la chairette), το ο ­ π ο ίο ολοκλήρωσε ο συμπατριώ της του Γοδεφρείδος του Αανύ, Πέρσιβαλ ή ο κό­ μης τον Γκράαλ (Perceval ou le com pte de Graal), επίσης ημιτελές. Ο ι χαρακτήρες τω ν έργων αυτώ ν είναι ηρω ικοί ιππότες, παγιδευμένοι όπω ς ο Αανσελότος ανά­ μεσα στον έρωτα και την περιπέτεια, ή αφιερω μένοι όπ ω ς ο Π έρσιβαλ σε μια μυ­ στικιστική ασκητική ύπαρξη που συμβολίζει η «αναζήτηση» του Γκράαλ, του δι­ σκοπότηρου π ο υ περιείχε το αίμα του Χ ριστού. Με τον διαρκή χειρισμό του φ α ­ νταστικού, την τέχνη της πλοκής και την επινόηση ηρώ ω ν με σύνθετη ψ υχολογία, ο Κ ρετιέν ντε Τρουά είναι ο αληθινός ιδρυτής μιας μυθιστορηματικής παράδοσης της ο π ο ία ς η τύχη μέσα και έξω από την Ευρώπη είναι γνωστή. Εξάλλου, με τη διαύγεια κ α ι την κομψότητα του ύ φ ο υ ς του, συνέβαλε στο θρίαμβο τω ν π αλα ιώ ν γαλλικώ ν (francien) -τ η ς διαλέκτου της Ιλ-ντε-Φ ρανς- έναντι τω ν άλλω ν διαλέ­ κτω ν του βασιλείου. Σ τις αρχές του Π ου αιώ να η αριστοκρατική λογοτεχνία υφ ίστατα ι νέα μετα­ βολή, συνέπεια τω ν αλλαγώ ν που επηρεάζουν τη νοοτρ οπία κ α ι τα γούστα ενός κοινού με π ιο κοσμικό προσανατολισμό, π ω ρεαλιστικά ενδιαφέροντα κ α ι μεγα­ λύτερη εξοικείωση με τον πνευματικό κόσμο της αστικής τάξης κ αι τω ν κληρι­ κών, κ α ι κατά συνέπεια με τη χριστιανική αντίληψη της ιπποσύνης κ α ι τις μεθό­ δους του σχολαστικισμού. Με το Μυθιστόρημα του ρόδου (Roman de la rose) του Γουλιέλμου του Λ ορίς, π ου γράφηκε γύρω στο 1230, η αυλική λογοτεχνία βρί­ σκει την ολοκλήρωσή της στον ηθελημένα διδακτικό, κ α ι μάλιστα ηθοπλαστικό, συμβολισμό και στην αλληγορία. Π ερίπου πενήντα χρ ό νια αργότερα, ο Ιωάννης του Μεν θα του δώ σει συνέχεια σε μια τελείω ς διαφορετική προοπτική, αναμι­ γνύοντας τις εγκυκλοπαιδικές ανησυχίες με τη σκληρή σάτιρα τω ν ηθών και τω ν προλήψ εω ν της εποχής. Ε ιρω νεύεται την αυλική ηθική κ α ι τη λατρεία της γυνα ί­

ο Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο Τ Ο Ν 1 Ιο Ω Σ ΤΟ Ν 12ο ΑΙΩΝΑ

213

κας, αρνείται την υπεροχή της αρισ τοκρα τίας του αίματος κ α ι θέτει το ν ορθό λό­ γο στο κέντρο της αντίληψής του για το ν κόσμο. Με τον συγγραφέα αυτό η λογο­ τεχνία μεταστρέφεται ήδη π ρ ο ς άλλες κατευθύνσεις π ο υ αναγγέλλουν την κρίση του 14ου α ιώ να κ α ι τις τολμηρές αντιλήψ εις τω ν Νέων Κ αιρών. Στο μεταξύ κ ι ενώ η αυλική λογοτεχνία συνεχίζει να δίνει σημαντικά έργα στην Ισπανία, την Κ αταλω νία, την Π ορτογαλία, τη Γερμανία (με τους τροβαδού­ ρους -τ ο υ ς M innesanger- Ε ρρίκο φ ον Μ όρουνγκεν, Ράινμαρ φον Χ άγκεναου, Βάλτερ φ ον ντερ Φ όγκελβαϊντε), τις ιταλικές πόλεις και την αυλή της Σικελίας, το κοινό τω ν χω ροδεσ ποτικώ ν αυλώ ν αναδεικνύει ένα άλλο λογοτεχνικό είδος, τη λυρική ποίηση. Στα τέλη του Π ο υ α ιώ να η Ο ξιτα νία π αύει να είναι το κέντρο βάρους, δίνο ντα ς τη σκυτάλη στη βόρεια Γαλλία, όπου δια πρ έπ ουν ο κόμης της Κ ομπα νία ς Τ ιμ π ώ Δ ', συγγραφέας ενός έργου αφ ιερω μένου εξ ολοκλήρου στον έρωτα, κ α ι ο Α ντάμ ντε λα Αλ, ποιητής αρχικά εγκατεστημένος στο Αράς κ αι κα­ τόπιν στη να π ολιτά νικη αυλή του Κ αρόλου Α ' της Α νδεγαυίας, στον οποίο ο ­ φείλουμε ω ρα ία μοτέτα, κοσμικά άσματα, κ α ι π οιήμ ατα, καθώ ς κ α ι μερικά από τα π ρ ώ τα μ εσ α ιω νικ ά θεα τρ ικ ά έργα (το Π α ιχνίδ ι της φ υλλω σ ιά ς U eu de la Feuillee, το Π α ιχνίδι της Μ α ρ ιό ν/Jeu de Marion). Σημείο τω ν καιρώ ν, η σχετική παρακμή της αυλικής λογοτεχνίας συνοδεύεται τον 13ο αιώ να από π ο λύ έντονη ανάπτυξη της αστικής λογοτεχνίας. Η φ ανταστι­ κή εποποιία, γεμάτη πολεμικά κατορθώ ματα, περιπαθείς κ α ι μυστικιστές ήρωες, υποκαθίσταται από τη λογοτεχνία της επικαιρότητας: αυτή π ο υ σήμερα θα αποκαλούσαμε «ιστορία της σημερινής εποχής» με την έννοια ότι ο συγγραφέας της α­ φήγησης υπήρξε μάρτυς τω ν γεγονότω ν που διηγείται. Αυτό ισχύει για τους δύο χρονικογράφ ους της Δ ' Σ ταυροφ ορίας: τον Ροβέρτο ντε Κλαρί, έναν κατώτερο ευγενή του οποίου η ταπεινή προσω πικότητα ω χριά μπροστά στους πρω ταγω νι­ στές της εκστρατείας, κ α ι κυρίω ς τον Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουίνο, συγγραφέα της Κατάληψης της Κ ω νστα ντινούπ ολης (Conquete de Constantinople) π ο υ επίσης γράφεται το 1210, ο ο ποίος αντίθετα υπήρξε ένας από τους κύριους πρω ταγω νι­ στές, πράγμα π ο υ δεν τον εμποδίζει να εμφανίζει τον εαυτό του με πολύ μεγάλη διακριτικότητα. Κ αι τα δύο έργα μαρτυρούν την αγάπη για την πραγματικότητα και τη φροντίδα για την επικαιρότητα, π ου εμφανίζονται επίσης στο Βιβλίο των α­ γίων λόγω ν και των καλών πράξεω ν του βασιλιά μας Λουδοβίκου (Livre des saintes paroles et des bons 1'aits de notre roi Louis), το οποίο γράφηκε από τον Ζουανβίλ, αρχιδικαστή της Κ αμ πανίας, στα τελευταία χρόνια της ζωής του (μεταξύ 1300 και 1309). Μ ισό α ιώ να νω ρ ίτερ α είχε συνοδεύσει τον βασιλιά της Γαλλίας στη Ζ ' Σταυροφορία, με αποτέλεσμα να δίνει για το ν Λ ουδοβίκο Θ ' μια εικόνα αρκετά εξιδανικευμένη, γεμάτη όμω ς από αφελή ειλικρίνεια και μεγάλη γενναιοδω ρία. Με το Μ υθιστόρημα της Α λεπ ο ύς (Roman de Renaji) θριαμβεύουν επίσης, κι αυτό ήδη από το ν 12ο αιώ να, η αγάπη για το π ραγματικό κ α ι η χρήση της κοινής, συνδυασμένες με τον σατιρικό οίστρο π ο υ χαρακτηρίζει αυτό το σύνολο τω ν εί­ κοσι επτά ποιημ άτω ν, τω ν ο π ο ίω ν γνω ρίζουμε μόνο έναν α π ό τους συγγραφείς τους, τον Π έτρο το υ Σ αιν-Κ λου. Τα ποιή μ ατα αυτά αναμ ιγνύουν λαϊκή παράδο-

214

Α Π Ο Χ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

ση κ α ι αφηγήσεις δανεισμένες από τους αρχα ίους μυθογρά φ ους (τον Α ίσω πο και το ν Φ αίδρο) και φ έρνουν στο προσκήνιο ζώ α, θύματα της ευρηματικής δολιότητας της αλεπούς: το λύκο Ιζενγκρέν, το λιοντά ρ ι Ν ομπλ, το γάτο Τιμπέρ, το γάιδαρο Μ πω ντουέν κ.ά. Σ το έργο αυτό δίδεται συνέχεια τον 13ο αιώ να με την Α λεπ ο ύ την Μ πεστουρνέ (Renan le Bestourne) του Ρυτμπέφ, τη Στέψη της Α λ ε - . πο ύς (Couronnement de Renart), την Α λεπ ο ύ τη νέα (Renart le nouvel) του Ζακεμάρ Ζελέ α π ό τη Λ ίλη και, ακόμη π ιο αργά, την Α λ ε π ο ύ την κακοφτιαγμένη (Renart le contrefait). Η π εριγραφ ή τω ν χαρακτήρω ν παρ α χω ρ εί τη θέση της όλο κ α ι περισσότερο στην πο λιτικ ή, ακόμα κ α ι στη θρησκευτική, σάτιρα, καθώ ς ο αντικληρικισ μός π ο υ κ α τ ’ αρχήν στρέφεται εναντίον τω ν θρησκευτικών τα γμ ά ­ τω ν έρχεται να συναντήσει το ν Ιωάννη του Μεν στο δεύτερο μέρος του Μ υθι­ στορήματος τον ρόδου (Roman de la Rose). Η ρεαλιστική λεπτομέρεια, ο ι τολμηροί αστεϊσμοί, η αντιφ εμινιστική κ αι α­ ντικληρική ειρωνεία, ο εμπαιγμός της αυλικής ηθικής, χαρακτηρίζουν επίσης τις π ερ ίπ ο υ 150 έμμετρες μικρές μυθιστορίες που διασώθηκαν, καθώ ς και τον «τρα­ γουδιστό» μύθο -εναλλαγή ομοιοκατάληκτω ν στίχω ν προορ ιζόμ ενω ν για τ ρ α ­ γο ύ δι κ αι τμημάτω ν πεζού λ ό γ ο υ - που γράφηκε στο δεύτερο ήμισυ του Π ου α ι­ ώ να κ α ι αφ ηγείται την ισ τορία ενός εφηβικού ειδυλλίου π ο υ αντιμ ετω πίζει ε­ μ πόδια, αλλά έχει ευτυχισμένο τέλος: το Ω κασίνος και Ν ικολέτα (Aucassin et Nicolette), πρώ τη εκδοχή ενός λογοτεχνικού είδους π ο υ α διά κ ο πα αναπαράγεται ώς τις μέρες μας. Ωστόσο το μεγάλο λογοτεχνικό αριστούργημα του Μ εσαίω να που γρά φ ετα ι στην κοινή γλώσσα -σ τη ν προκειμένη π ερίπτω σ η στα ιτ α λ ικ ά -π α ρ α μ έν ει διαποτισμένο από θρησκευτικό πνεύμα. Π ρόκειται για τη Θεία Κωμωδία (La divina comedia) του Φ λω ρεντινού Δ άντη Α λιγκέρι (1265-1321). Με τον Δάντη η Ιταλία έδωσε από τον 13ο α ιώ να στην Ε υρώ πη κ α ι την ανθρω πότη τα μια από τις π ιο λαμπρές οικουμενικές δόξες της. Ο Δ άντης προέρχεται από οικογένεια της με­ τριο πα θο ύς γουελφικής αστικής τάξης -τ ο υ popolo vecchio- π ο υ αντικατέστησε στην κεφ αλή της Δ η μ οκ ρατίας το υ ς φ εο υ δά ρ χες αρισ τοκρά τες. Μ αθητής του Μ προυνέτο Λ ατίνι, το υ οπ ο ίο υ το Β ιβλία τον θησαυρού (Li livres dou tresor) γράφηκε στα γαλλικά για την εκπαίδευση τω ν αρχόντω ν τω ν ιταλικώ ν πόλεω ν, είναι συγχρόνω ς ποιη τής -η Νέα Ζωή (Vita nuova), δημοσιευμένη μεταξύ 1291 και 1293, ψ άλλει τον έρω τά του για τη Βεατρίκη Π ο ρ τινά ρ ι π ο υ αγαπούσε από π α ιδ ί εννέα χρονώ ν κ α ι η ο π ο ία πέθανε το 1290-, συγγραφέας π ολιτικ ώ ν έργων (έγραψε το Π ερί της Μ οναρχίας /D e Monarchia γ ια τον αυτοκράτορα Ερρίκο Ζ ' από τον οποίο περιμένει να επιστρέψει στη Φ λω ρεντία α π ’ όπ ου τον έδιωξαν το 1302 ο ι «Μ αύροι» γουέλφοι, αδιάλλακτοι οπ αδοί του π ά πα ), σοφός (Π ερί ύδατος και γ η ς / Questio de aqua et terra) κ α ι φ ιλόσοφ ος, μορφω μένος σύμφω να με τη σκέψη του Α ριστοτέλη κ αι το υ Α γίου Θωμά του Ακινάτη. Γραμμένη στην εξορία, μεταξύ 1307 κ αι 1321 κατά πάσα πιθανότητα, η Θεία Κω μω δία (το επίθετο «θεία» π ο υ εμφ ανίστηκε μόνο το ν 16ο α ιώ ν α εκφ ράζει πλήρω ς τον μετά θάνατο θαυμασμό του οπ οίου ο Δ άντης υπήρξε αντικείμενο)

Ο Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο Τ Ο Ν 1 Ιο Ω Σ Τ Ο Ν 12ο Α ΙΩ ΝΑ

215

διηγείται με εκατό άσματα, τω ν 130 ώ ς 140 στίχω ν το καθένα, την οδύσσεια του ποιητή, π ο υ χάνεται «στα μισά του δρόμου της ζωής» μέσα στο σκοτεινό δάσος της αμ αρτίας κ αι διασώ ζεται με τη μεσολάβηση της Βεατρίκης εκτελώ ντας ένα σωτήριο π ερ ίπ λο υ στον άλλο κόσμο, καθοδηγούμενος αρ χικ ά μεν από τον Βιργίλιο (η Κ ό λα σ η / Inferno και το Κ αθαρτήριο/ Purgatorio), κ α τό π ιν δε από την ί­ δια τη Β εατρίκη (ο Π αράδεισος / Paradiso). Π έρα α π ’ αυτό το συμβολικό ο δ ο ιπ ο ­ ρικό, το θέμα του έργου είναι ο κόσμος στο σύνολό του: το καλό κ αι το κακό, το ωραίο κ α ι το άσχημο, το ανθρώ πινο κ α ι το απάνθρω πο, το υπέροχο κ αι το ευτε­ λές, το ατομικό ενσαρκωμένο από την ίδια τη μοίρα του ποιητή κ α ι το οικουμε­ νικό, το λογικό κ αι το υπερφυσικό, εν ο λίγο ις κάθε τ ι π ο υ συνθέτει την πρ α γμ α ­ τικότητα του κόσμου επειδή κάθε τ ι είνα ι σημάδι του Θεού. Κ ι ό λ ’ αυτά ξεπερνώ ντας τα λογοτεχνικά είδη, ανα μ ιγνύ ο ντα ς την αυτοβιογραφ ία κ α ι την ιστορία, την υψηλότερη φ ιλοσ οφ ία με την π ιο πικρόχολη πολεμική, την πολιτική κ α ι τη θρησκεία, σε μια ποιητική γλώσσα εξαιρετικής δύναμης και διαύγειας. Π ρόκει­ ται για ένα από τα μεγάλα κείμενα π ά ν ω στην ανθρώ πινη περιπέτεια, έργο που θεμελιώ νει την «ιταλική» π ο λιτισ τικ ή τα υτότητα κ α ι τα υ τό χρ ο να καθρεφ τίζει τον χρ ισ τια νικ ό Μ εσαίωνα στο απόγειό του, το αντίστοιχο, μπορεί να π ει κα­ νείς, ω ς π ρ ο ς την αρμ ονία κ α ι το βάθος του, τω ν αριστουργημάτω ν της γοτθικής αρχιτεκτονικής και γλυπτικής.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΡΟ Μ Α Ν ΙΚ Ο ΡΥ Θ Μ Ο ΣΤΟ Ν ΓΟ ΤΘ ΙΚ Ο ια δ ε δ ο μ έ ν η από τον χρ ο νικ ο γρ ά φ ο Ρ α ού λ Γκλαμπέρ, η γνωστή μας εικό­ να, του «λευκού μανδύα από εκκλησίες» π ο υ σκεπάζει ολόκληρη τη χ ρ ισ τια ­ νοσύνη στην αυγή του 1 ίο υ αιώ να, δεν θα πρέιΐει να μας ξεγελά. Ε ίναι αλήθεια ότι, στο π λα ίσ ιο της οικονομικής κ α ι π νευμα τικής άνθησης π ο υ χαρακτηρίζει τούτη την περίο δο , ο ι ά νθρ ω π ο ι της Δύσης καταλήφθηκαν από έναν οικοδομικό πυρετό ο ο π ο ίο ς σχεδόν π α ντο ύ εκφράστηκε με το ν πολλαπλασιασμό τω ν κ α τα ­ σκευών. Α πό πο λλές απ όψ εις ωστόσο η «νέα» αυτή τέχνη που γεννήθηκε από τη «ζήτηση» της κ ο ιν ω ν ία ς κ α ι τον θρησκευτικό ζήλο τω ν χ ρ ισ τια ν ικ ώ ν πλη θυ­ σμών δεν αναδύθηκε δια μ ιά ς από το κενό τω ν βαρβαρικώ ν χρόνω ν. Α ντίθετα, έ­ χει τις ρίζες της σε μια μακρά παράδοση από την ο π ο ία αντλεί συγχρόνω ς α ι­ σθητική κ α ι τεχνικές. Το π ρ ώ το κύμα εκδηλώ νεται με τη «ρομανική» αρχιτεκτονική κ α ι διακόσμηση. Ο ι α ρ χ α ιο λ ό γο ι κ α ι ο ι ισ τορικοί του 19ου α ιώ να χαρακτήρισαν έτσι την τέ­ χνη της χ ρ ισ τια νικ ή ς Δύσης στη φεουδαρχική εποχή γ ια να το νίσ ο υν τη συγγένειά της με τα μνημεία π ο υ χτίσ τηκαν την εποχή της α ρχαίας Ρ ω μ α ϊκ ή ς Α υτο­ κρατορίας- α ντίσ το ιχα , κάνουμε λόγο για ρομανικές γλώσσες γ ια να χα ρ α κ τη ­ ρίσουμε τις δ ια λέκ το υ ς που π ρ ο έρ χο ντα ι από τα λα τινικ ά , έχοντας υποστεί τις «βαρβαρικές» επιρροές. Στην π ρ αγμ ατικ ό τητα, αν οι ρ ω μ α ϊκές επιρροές είναι αναμφισβήτητες - τ ις συναντά κανείς, για παρ ά δειγμ α , στο σχέδιο τω ν κτισμά-

Δ

216

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

τω ν, στη χρήση του θόλου, τω ν τό ξω ν π ά ν ω σε κ ίονες κ α ι τω ν τρ ιγω νικ ώ ν μ ε­ τω π ώ ν, της α ψ ίδα ς κ α ι τω ν κλασικώ ν α ρ χιτεκ τονικ ώ ν δια κοσμ ήσεω ν- σ ίγ ο υ ­ ρα δεν είνα ι οι μοναδικές. Η βυζαντινή τέχνη, ό π ω ς παρουσ ιαζόταν στην κ αρ διά της Βυζαντινής Α υ το ­ κ ρατορία ς ή στις προεκτάσεις της στη Ραβέννα κ α ι τη νό τια Ιταλία, με τα τρ ο υ ­ λω τά κτίριά της κ α ι με τον ιερατικό και κ ά π ω ς άκαμ πτο χαρακτήρα της διακόσμησής της, κ α ι η μουσουλμανική τέχνη, ό π ω ς ανακαλύφθηκε στην Ισπανία της. Ανάκτησης και στους Α γίους Τ όπους, ενέπνευσαν βαθιά το υ ς αρχιτέκτονες κ α ι τεχνίτες της ρομανικής σχολής. Θα π ρέπ ει επίσης να ληφθούν υπόψ η ο ι π ο λύ παλα ιές τοπικές παραδόσ εις, ό π ω ς λόγου χάρη στη Γαλλία, η γεμάτη ρεαλισμό και οίστρο τέχνη τω ν Γαλατών τεχνιτώ ν. Σ τις χώ ρες της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτο­ κρατορία ς, από τη Λ οραίνη ώς τη Βοημία κ α ι α π ό την Α λσατία ώς την Π ολω νία, δια μ ορφ ώ νεται α π ό το δεύτερο ήμισυ του 10ου αιώ να η οθω νική αρχιτεκτονική π ο υ ήδη π αρουσ ιάζει π ο λλά κ ο ινά χαρακτηριστικά με τη ρομανική και είναι ο ά­ μεσος κληρονόμος της τέχνης της καρολίγγειας περιόδου. Τα πρώ τα δείγματα π ρω τότυπης ρομανικής αρχιτεκτονικής -π ο υ χαρακτηρί­ ζεται από το θόλο από πελεκημένες κ αι συναρμολογημένες πέτρες, ο ι οποίες συ­ γκροτούνται από μια μεγαλύτερη, σφηνωμένη με δύναμη (cle de vo u te)- εμφ ανί­ ζο ντα ι σχεδόν συγχρόνω ς, στα τέλη του 10ου κ α ι τις αρχές του 11ου αιώ να, στην Κ αταλω νία, τη Λ ομβαρδία κ α ι τη Λοραίνη. Από εκεί εξαπλώ νονται σ’ ολόκληρη τη χριστιανική Δύση, με σημείο σύγκλισης τη Β ουργουνδία κ αι την Ωβέρνη, π ρ α γ ­ ματικά λίκνα της «μεγάλης ρομανικής τέχνης». Ο ι συνθήκες είναι τότε ευνοϊκές για τη δημιουργία νέων εκκλησιών, περισσότερο ευρύχω ρω ν κ αι καλύτερα κ α τα ­ σκευασμένων: αύξηση τω ν παραγγελιώ ν π ο υ γίνο ντα ι α π ό ισχυρούς π ρ ίγ κ ιπ ες (όπω ς ο Γουλιέλμος ο Κ ατακτητής κ α ι η σύζυγός του Μ ατθίλδη, ο κόμης της Α νδεγαυίας Φ ούλκονας ο Μ αύρος κ.ά.), από επισκόπους ή θρησκευτικές κ ο ινό ­ τητες, καθώ ς επίσης κ α ι περισσότερα εργατικά χέρια, πρ όοδοι στο λάξευμα της πέτρας, καλύτερη εκμετάλλευση τω ν ζώ ω ν έλξης για τη μεταφορά σημαντικώ ν βαρών. Από το 1050 γενικεύονται ο ι αποφ ασιστικές κ α ινοτομ ίες'σ τη δόμηση κ α ι τη διακόσμηση τω ν χτισ μάτω ν. Το σχέδιο τω ν ρομανικώ ν εκκλησιών συνδυάζει το «συριακό», σε σχήμα σταυρού, με εκείνο τω ν ρ ω μ αϊκώ ν βασιλικών. Π αίρνει το σχήμα λατινικού σταυρού, με ένα κεντρικό κ λίτος π ο υ κόβεται από ένα εγκάρσιο κ λιτός το οποίο συχνά περ ισ το ιχίζετα ι από πλευρικά κλίτη κ α ι μερικές φορές α­ πό ένα σκεπαστό προθάλαμο: το νάρθηκα. Πέρα από το εγκάρσιο κλίτος, μια ημικυκλική αψ ίδα, συχνά χω ρισμένη σε μικρότερες που στεγάζουν ακτινω τά π α ­ ρεκκλήσια, περιλαμβάνει το χοροστάσιο κ α ι το ιερό. Ό τα ν η εκκλησία διαθέτει άγια λείψ ανα -π ρ ά γ μ α π ο υ συμβαίνει σ υ χ ν ά - αυτά φυλάσσονται κατά κανόνα σε μια υπόγεια κρύπτη κάτω από το χοροστάσιο. Ανάμεσα στα τεχνικά π ροβλήματα π ου αντιμ ετώ πιζα ν ο ι αρχιτέκτονες της ρομανικής σχολής, το π ιο σημαντικό ήταν αυτό της στέγης. Ο ι ξυλοδεσιές τω ν π ρ ο ρ ο μ α νικ ώ ν εκκλησιών π α ρουσ ίαζα ν σοβαρούς κ ινδύνους πυρκαγιάς. Τ ις α­

ο Ε Υ ΡΩ Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο Τ Ο Ν 1 1ο Ω Σ ΤΟ Ν 12ο ΑΙΩ ΝΑ

217

ντικατέστησαν με π έτρ ινο υ ς ημικυκλικούς θόλους, η τεχνική τω ν ο π ο ίω ν ερχό­ ταν από τους Ρω μαίους. Αλλά το βάρος τω ν θόλω ν ανάγκαζε τους αρχιτέκτονες να κατασκευάζουν χαμηλούς, π α χ είς τοίχους, με σ πάνια ανοίγματα μικρώ ν δια ­ στάσεων. Π ροκειμένου να αποφ ευχθούν τα μειονεκτήματα αυτής της τεχνικής, που καταδίκαζε τη ρομανική εκκλησία να πα ρ α μ ένει ένα κοντόχοντρο κ α ι κακοφωτισμένο κ τίρ ιο , α π ό το ν l l o α ιώ να υιοθετήθηκαν ποικ ίλ ες λύσεις: παράθεση πολλώ ν τρούλω ν, θόλοι σε σχήμα ανεστραμμένου λίκνου υποστηριζόμενοι από διπλά τόξα, σταυροειδείς θόλοι, ο ι ο π ο ίο ι στηρίζονταν τόσο οι μεν όσο κ α ι ο ι δε σε δυνατούς κίονες, το ίχο υ ς στερεωμένους με ισχυρά αντιστηρίγματα κ.ά. Η νέα αρχιτεκτονική, π ου εμφανίστηκε σχεδόν ταυτόχρονα σε περ ιοχές πολύ απομακρυσμένες η μια από την άλλη, εξαπλώθηκε γρήγορα στη Γαλλία -κ υ ρ ίω ς στη Β ουργουνδία, το Π ουατού, την Ωβέρνη, την Π ροβηγκία, τη Λ ανγκεντόκ-, την Ιταλία και τη βόρεια Ισπανία, κ α τό π ιν στην Α γγλία κ α ι τις γερμανικές χώ ­ ρες. Τον 12ο α ιώ να δείγματά της βρίσκει κανείς στη Σ κανδιναβία, την Ο υγγαρία και τα λα τινικ ά κράτη της Α νατολής. Η επιρροή τω ν τοπ ικώ ν παραδόσεω ν, η π ο ικ ιλία τω ν υλικ ώ ν κατασκευής (πέτρα στις ασβεστολιθικές περιοχές ό π ω ς η Β ουργουνδία ή η Ιλ-ντε-Φ ρανς, γρα νίτης στο Μ ασίφ Σ αντράλ, τούβλο στη Λαν­ γκεντόκ κ αι τη Λ ομβαρδία) κ ι η π ολλα πλότητα τω ν αναγκώ ν εξηγούν την πολύ μεγάλη π ο ικ ιλ ία της ρομανικής τέχνης. Έ τσ ι, γ ια παράδειγμα, ξεχω ρίζουμε εύ­ κολα τις λιτές εκκλησίες και τα π ερ ισ τύλια τω ν μοναστηριών, με τις α π λές και αυστηρές γραμμές που έκτισαν οι κιστερκιανοί μ οναχοί, α π ό τ ις μεγάλες εκκλη­ σίες τω ν προσκυνημάτω ν. Ιδίω ς εκείνες π ο υ οριοθετούν τα κ ύρ ια δρομολόγια των προσκυνητώ ν του Α γίου Ιακώβου της Κ ομποστέλλας. Κ τισμένες συνήθως στην ύπαιθρο, ό π ω ς η εκκλησία του Κ ονκ στα ό ρ ια τω ν π ερ ιοχώ ν του Ρουέργκ κ α ι της Κ ω ς ή ό π ω ς η εκκλησία του Σ α ιν-Ν εκ τα ίρ στην Ω βέρνη, α π ο τελ ο ύ ν σταθμούς κ α ι π α ίζο υ ν ρόλο καταλύματος. Δ ιαθέτουν γ ι’ αυτό ευρείς περιμετρι­ κούς δια δρόμ ους γύρω από το χοροστάσιο κ α ι το ιερό όπου τη νύχτα απλώ νεται άχυρο για να κοιμηθούν ο ι ταξιδιώ τες. Ό τα ν π ρ ό κ ειτα ι για το σημείο κατάληξης ενός προσ κυνήμ ατος, υ π ά ρ χει π ά λ ι ένας φ α ρ δ ύς π ερ ιμ ετρ ικ ός δ ιά δρ ο μ ο ς για την επίσημη λιτανεία μ προστά στα λείψ ανα τω ν αγίω ν. Π αρατηρούνται επίσης ορισμένες το π ικ ές ιδιαιτερότητες: ό π ω ς τα κ τίρ ια με τους τρ ο ύ λ ο υς της δυ τική ς Γ α λ λία ς, ο ι μ εγάλες νο ρ μ α νδ ικ ές, ρ η να νικ ές και σκανδιναβικές εκκλησίες με π ύ ρ γο υ ς στην πρόσοψ η και κω δω νοστάσιο (Ζυμιέζ, Βορμς, Λ ουντ ), ο ι οχυρω μ ένες εκκλησίες της Λ ανγκεντόκ ή της Π ροβηγκίας που π λήττονταν επί μακρόν α π ό τη μουσουλμανική πειρατεία, τα μεγάλα λικνοειδή κλίτη τω ν εκκλησιών της Ωβέρνης κ.λπ. Ό σο για τη ρομανική διακόσμηση, είνα ι πλήρω ς αφιερωμένη στη διδασκαλία της χριστιανικής πίστης. Για τους ανθρώ πους του λαού, για τους χω ρικούς ειδ ι­ κότερα π ου αποτελούν την τεράστια πλειονότητα τω ν πιστώ ν, η εκκλησία α ν τι­ προσω πεύει ένα τεράστιο βιβλίο εικόνω ν, από τις οπ οίες μαθαίνουν την εκκλη­ σιαστική ιστορία κ αι το ο π ο ίο σ υνοψ ίζει τις κύριες διδαχές της Εκκλησίας. Αλλά οι τεχνίτες π ο υ εργάζονται στη διακόσμηση τω ν ρομανικώ ν κτισμάτω ν αρέσκο-

218

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

ν τα ι επίσης να αναπαριστανόταν σκηνές της καθημερινής ζωής. Θ αυμάσια ανά­ γλυφα, σε ένα ύφος πολύ αγνό, συχνά απλοϊκό, στολίζουν τις εξώ θυρες-χαι χα κ ιο νό κρ ανα τω ν ρ ομα νικώ ν κιόνω ν. Τ ο ίχο ι κ α ι κ ίονες ήταν ζω γρα φ ισ μ ένοι ή σκεπασμένοι με ταπισερί, μερικές φορές κ α ι με ψηφιδω τά, αλλά ο ι νω π ογρ αφ ίες τω ν το ίχω ν σε ελάχιστες π εριπτώ σ εις διατηρήθηκαν, όπω ς στο Σαιν-Σαβεν-συρ.Γκαρτέν (στη Βιέν), την Ωξέρ ή το Μ περζέ-λα-Βιλ (Β ουργουνδία). Α ντίθετα, έχει δια σ ω θεί μεγάλος α ρ ιθμ ό ς αντικ ειμ ένω ν χ ρ υ σ ο χ ο ΐα ς: στα υροί, δισ κ οπ ότηρ α, λειψανοθήκες α π ό πολύτιμ ο μέταλλο με ένθετες πέτρες κ α ι σμάλτο. Στη διάρκεια του 12ου α ιώ να στη βόρεια Γαλλία αναπτύσσεται ένας νέος τύ­ π ο ς θρησκευτικών κτισμάτω ν, π ο υ στην Αναγέννηση θα χαρακτηρισθούν «γοτθι­ κά» ή «βαρβαρικά» από περιφρόνηση για τα έργα του Μ εσαίωνα. Σε αντίθεση με τις ρομανικές εκκλησίες, π ο υ συχνά ήταν κτισμένες κοντά σε μοναστήρια σε αποτραβηγμένες περιοχές, τα γοτθικά κτίσ μ ατα υψ ώ νοντα ι συνήθως μες στις π ό ­ λεις. Π ράγματι, στο βαθμό π ου ο ι π ό λεις μεγαλώ νουν, έχουν ανάγκη από εκκλη­ σίες, δημαρχεία, αγορές ικανώ ν δια σ τάσ εω ν ώστε να στεγάζουν ό χ ι μόνο τον πληθυσμό τους αλλά και τους κατοίκου ς της γειτονικής υπ αίθρ ου που μαζεύο­ ντα ι εκεί τις μέρες του π α ζα ρ ιο ύ ή της γιορτής. Τα ω ραιότερα γοτθικά μνημεία είναι ο ι καθεδρικοί ν α ο ί π ου οι επίσ κ ο π ο ι κτίζουν στην καρδιά τω ν πόλεω ν για να υπογραμμ ίσ ουν τον κ υρίαρχο ρόλο της χριστιανικής θρησκείας. Η νέα αρχιτεκτονική γεννήθηκε στην περιοχή της Ιλ-ντε Φ ρανς, γύρω α π ό το Π αρίσ ι, στις βασιλικές γαίες τω ν Κ απετιδώ ν. Το αρχέτυπό της είναι το βασιλικό αβαείο του Σαιν-Ν τενί π ο υ από το 1122 υπέστη μια σειρά μ ετατροπώ ν με π ρ ω το ­ βουλία του συμβούλου του Λ ουδοβίκου Ζ ' αβά Συζέρ ώστε να αποκτήσει νάρθη­ κα, εγκάρσιο κλίτος κ αι χοροστάσιο κ α ι τα τρία θολω τά με δια γώ νιες επίστεγες αντηρίδες: ο τρόπος κατασκευής ήταν γνω στός στους αρχιτέκτονες της ρ ομ α νι­ κής σχολής, αλλά έως τότε εξυπηρετούσε σκοπούς καθαρά διακοσμητικούς (λό­ γου χάρη στον καθεδρικό ναό του Ντέραμ, στην Αγγλία). Δεν είναι τυχαίο. Η τε­ χ νο τρ ο π ία αυτή π ου ο ι σ ύγχρονοι αποκάλεσαν opus francigenum (γαλλική εργα­ σία) είναι μ ια τέχνη βασιλική π ο υ αναπτύσσεται την ίδια στιγμή που εδραιώ νεται το κύρος της μοναρχίας τω ν Κ απετιδώ ν κ αι ολοκληρώ νεται η εδαφική ενοποίηση της Γαλλίας. Αλλωστε, με την ίδια αυτή προοπτική, π ο υ συνδυάζει τις προόδους της τεχνικής με εκείνες της βασιλικής διοίκησης και τις θεολογικές αντιλήψ εις της εποχής, θα ανθήσει στην Α γγλία τω ν Ν ορμανδών βασιλιάδω ν, στα ισπανικά βασί­ λεια της Ανάκτησης, τις χώ ρες της μέσης Γερμανίας και τη Σκανδιναβία. Αλλά το λίκνο της παραμένει το λεκανοπέδιο του Π αρισιού όπου, μεταξύ τω ν μέσων του 12ου κ α ι του τέλους του 13ου αιώ να, χτίζο ντα ι τα κοσμήματα της θρησκευτικής γοτθικής αρχιτεκτονικής: στη Σανς (1130-1168), το Π αρίσι (1153-1250), το Σ ανλί (1153-1240), τη Ρουάν (1145-1307), τη Λαν (1160-1200), τη Ρενς (1211-1300), τη Σαουασόν (1177-1320), τη Σαρτρ (1194-1260), το Μ πωβαί (1250-1300) κ.ά. Ο ι ισ τορικ οί της μεσαιω νικής τέχνης έχουν π ά ψ ει σήμερα να ορίζουν τον γοτθικό ρυθμό αναφερόμενοι αποκλειστικά στην αρχιτεκτονική κ α ι κυρίω ς επι­ καλούμ ενοι τεχνικά κρ ιτή ρ ια π ο υ θεω ρούνται αποκλεισ τικώ ς χαρακτηριστικά

ο Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Α Π Ο T O N I Ιο Ω Σ Τ Ο Ν 12ο Α ΙΩ ΝΑ

219

του ρυθμού αυτού: το οξυκόρυφ ο τόξο, π ο υ γνώρισε ευρύτατη χρήση τη ρ ο μ α νι­ κή εποχή, το θόλο με δια γώ νιες αντηρίδες, π ο υ εμφανίστηκε από τα τέλη του 1 ίου α ιώ να στην Α γγλία κ α ι δεν χρησιμοποιήθηκε συστηματικά στη γοτθική επο­ χή, και το κεκλιμένο τόξο, αναμ φ ίβολα βασικό για την ισορροπία τω ν όγκω ν, του οποίου όμω ς η ανακάλυψ η είνα ι μεταγενέστερη του. 1180. Αυτό π ου ακόμα περισσότερο δια κρίνει τον γοτθικό ρυθμό από τον ρομανικό είνα ι ένα πνεύμα που εμψυχώνει ολόκληρη την καλλιτεχνική παραγω γή από τα μέσα του 12ου ώ ς τα τέλη του 15ου αιώ να: ένα α ρμ ονικό μίγμα μυστικιστικής ορμής και ορθολογι­ σμού το ο π ο ίο , εμπνευσμένο α π ό τα οικοδομήματα τω ν φ ιλοσόφω ν και τω ν θεο­ λόγων, εκφράζεται με την ισ ο ρ ρ ο π ία τω ν όγκω ν, την ανύψωση του κτίσμ ατος -π ρ α γμ α τικ ό π έτρινο δάσος π ο υ ορθώ νεται στον ουρανό (32 μέτρα στο Π αρίσι, 37 μέτρα στη Σαρτρ, 42 μέτρα στην Αμιένη, 48 μέτρα στο Μ πω βαί)-, το άνοιγμα στο φω ς της ημέρας χάρη στο μέγεθος τω ν υαλοστασίω ν και την υποκατάσταση, τέλος, του ρομανικού συμβολισμού από έναν διάκοσμο στον οποίο καταλαμβά­ νει σημαντική θέση η αναπαράσταση του ανθρώ π ου πλησιάζοντα ς τα κλασικά πρότυπα. Αυτή η α νθρ ώ π ινη π α ρ ο υ σ ία δεν συνδέεται μόνο με τις μεταφυσικές έγνοιες της εποχής. Ε ίν α ι επίσης το π ρ ο ϊό ν της ώσμωσης π ο υ συντελείται τον 12ο κ α ι 13ο αιώ να ανάμεσα στους π ληθυσ μούς της π ό λη ς κ α ι τον τό π ο όπου ασκείται η κ οινω νικότητα κ α ι η επ ικ ο ινω νία μεταξύ τω ν ατόμω ν. Δ ιότι ο καθεδρικός ν α ό ς είναι σ υγχρόνω ς ο τό π ο ς π ροσ ευχής κ α ι η κ αρ διά της πόλης, σημείο συνάντη­ σης όλω ν τω ν κ ατοίκω ν. Σ το νάρθηκα κ α ι τα π λευρ ικ ά κλίτη ο λαός της π ό λ η ς κυκλοφορεί, τρώ ει, κ ο ιμ ά τα ι, μερικές φ ορές εισάγει ζώα. Ο ρ ίζοντα ι συναντή­ σεις γ ια να συζητηθούν υ π ο θέσ εις. Οι επα γγελμ α τικ ές συντεχνίες π ο υ έχουν χρηματοδοτήσ ει κ α ι π ρ α γ μ α το π ο ιή σ ει ένα μέρος τω ν εργασιώ ν (κτίστες, ξ υ ­ λουργοί, υαλ ο υρ γο ί κ.ά.) κάνου ν συχνά τις συγκεντρώ σεις τους. Η κατασκευή του κτίσμ ατος, π ο υ συνεχίστηκε γ ια πο λλές γενιές, έγινε με τη μαζική συνδρομή τω ν κ α το ίκ ω ν της πόλης κ αι τω ν κ α το ίκω ν της γύρω χώ ρ α ς π ο υ χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά τω ν δοκώ ν κ α ι της π έτρ α ς από τα γειτονικά δάση κ α ι τα λατομεία. Μέσα σ ’ έναν αιώ να η γοτθική γλυπτική υπέστη μεγάλη εξέλιξη. Ο ι πρ ώ τες εικονογραφ ικές δια τά ξεις είνα ι ακόμα κοντά στη ρομανική παράδοση. Σ ιγά σ ι­ γά ωστόσο ο ι καλλιτέχνες υπ ο κ αθισ το ύν τη φυτική κ α ι ζω ική πληθώ ρα π ο υ χ α ­ ρακτηρίζει τον ρομανικό διάκοσμο, με μια τέχνη επικεντρω μένη στο ανθρώ πινο στοιχείο. Ο ι άνθρ ω π ο ι α να π α ρ ίσ τα ντα ι α ρ χικ ά κατά τρ όπο απρόσω πο σε μια προοπτική μάλλον διδακτική π α ρ ά συγκινησιακή, στη συνέχεια όμω ς ο καλλιτέ­ χνης επιθυμεί να συγκινήσει κ α ι να εκφράσει την πραγματικότητα, σεβόμενος εν τούτοις το υ ς κανόνες π ο υ δίνουν στο έργο τέχνης τον κλασικό χαρακτήρα του: τη συστολή στην έκφραση τω ν αισθημάτω ν, την κομψ ότητα κ α ι τη διαύγεια τω ν γραμμ ώ ν, την α ρ μ ο νία τη ς σύνθεσης κ.λπ. Γύρω στο 1260-1280 αυτή η τάση θριαμβεύει, με μικρές δ ια φ ο ρ ο π ο ιή σ εις α π ό τη μια χώ ρ α στην άλλη, στις π ρ οσ ό­ ψ εις κ αι το εσωτερικό τω ν μεγάλω ν καθεδρικώ ν να ώ ν της βόρειας Γαλλίας, της

220

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η

Ρηνανίας, της Α γγλίας, της Ισ π α ν ία ς κ α ι της κεντρικής Ιταλίας: τον Χ ριστό-βασ ιλιά τω ν ρομανικώ ν τυ μ π ά νω ν δια δέχεται ο Χ ριστός τω ν π α θώ ν τη στιγμή της σταύρωσης, ενώ ένα αυξανόμενο τμήμα της εικονογραφ ικής διάταξης κ α τα λα μ ­ βάνεται α π ό την αναπαράσταση της ζω ής της Π αρθένου (Ευαγγελισμός, επίσκε­ ψη της Π α να γία ς στην Ελισάβετ) και τω ν βίω ν τω ν αγίω ν. Ο ι γραφ ικές ό π ω ς κ α ι ο ι ελάσσονες τέχνες εξελίσσονται πρ ο ς την ίδια κ α ­ τεύθυνση αλλά με κ ά π ο ια καθυστέρηση. Αν θα π ρ έπει να περιμένουμε την α ν α ­ τολή του 14ου αιώ να για να δούμε μ ια καθαρά «γοτθική» ζω γραφ ική να εκκολά­ πτεται, η τέχνη της υαλο γρ α φ ία ς (vitrail) γνω ρίζει αντίθετα εντυπω σιακή α ν ά ­ πτυξη, ευνοούμενη από τη μεγάλη σημασία π ο υ α π οδίδει πλέον ο αρχιτέκτονας στο φ ω τισ μ ό του κτιρ ίο υ . Τα υαλοσ τάσ ια π ο υ ο Συζέρ τοποθέτησε γύρω α π ό το ν περιμετρικό διάδρομ ο το υ Σ αιν-Ν τενί κ α ι οι συνθέσεις που εκτελέσθηκαν στη Σ α ρ τρ , την Μ π ο υ ρ ζ κ α ι το Π α ρ ίσ ι (Σ α ιντ-Σ α πέλ) σύντομα δη μ ιουρ γούν σχολή σ ’ ολόκληρη τη Δύση κ α ι έρχο νται να συνδράμουν το διδακτικό έργο τω ν γλυπ τώ ν στις εξώθυρες. Το ίδιο ισχύει για τη ζω γρα φ ική μ ικ ρογρ α φ ία κ α ι τη χρ υ σ ο χο ΐα , π ο υ απαλλάσ σ ονται ωστόσο με π ιο βραδύ ρυθμό από τα ρ ομα νικά πρότυπα. Η μεταμόρφωση π ο υ επέφεραν η γοτθική τεχνική κ α ι ο ρυθμός στα θρησκευ­ τικ ά κτίσ μ ατα εντοπίζεται κ α ι σε π ο λλά κοσμικά οικοδομήματα, είτε π ρ ό κ ειτα ι για σ τρατιω τική αρχιτεκτονική (τείχη της Κ αρκασόν ή της Π ροβέν), για β α σ ιλ ι­ κά ή π ρ ιγ κ ιπ ικ ά ανάκτορα (το Λούβρο του Φ ιλίπ πο υ Β ' Αυγούστου, το Καστέλ ντελ Μ όντε του Φ ρειδερίκου Β '), γ ια δημαρχεία κ α ι άλλα κ οινοτικ ά μέγαρα εί­ τε, τέλος, γ ια τις κ ατοικίες τω ν π λο ύσ ιω ν αστών. Σ τα τέλη του Π ου α ιώ να α π ό τη βόρεια Α γγλία ώ ς τη Σ ικελία κ α ι α π ό την Α νδαλουσία ώ ς τις ακτές της Β αλ­ τικής κ α ι την Π ολω νία, το opus francigenum τείνει να καθιερω θεί ως η τέχνη της δυτικής χριστιανοσύνης. Το αποκορύφ ω μ ά του σ υμ πίπτει με εκείνο της μεσαιω ­ νικής Ε υρώ πης: μιας Ε υρώ πης την ο π ο ία σύντομα θα συγκλονίσει η μακρά κ α ι οδυνηρή κρίση του 14ου αιώ να.

Μέρος δεύτερο

14ος-15ος αιώνας Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

Οι μάστιγες τον τέλους το ν Μ εσαίω να

♦ Τ ον 14ο κα ι 15ο α ιώ να η Ε νρώ πη γνω ρ ίζει α λλεπ ά λλη λες συμφορές: ο λιμός, η μ α ύ ρ η πανώ λη σκοτώ νουν κ ά τι α νά μ εσα στο ένα τρίτο κα ι το ένα τέταρτο τ ο ν πληθυσμού της, ενώ οι α διάκ οποι π ό λεμ ο ι κα ι οι α ρ π α γές τω ν στρατιω τώ ν κά νο υν να β α σ ιλ ε ύ ε ι μ ε γά λ η α να σ φ ά λεια . Α υ τ ή η κ α τά σ τα σ η έ χ ε ι ως α π ο τέλεσ μ α τη ν εγκ α τ ά λειψ η της υ π α ί­ θρου, ό π ου το α γρ ο τικ ό χω ροδεσ ποτικό σύστημα γνω ρ ίζει έντονη κ ρ ί­ ση. Η επ ιδ είνω σ η της μ ο ίρ α ς τω ν χω ρ ικώ ν π ρ ο κ α λεί μ ια σ ειρ ά εξε­ γ έ ρ σ ε ω ν π ο υ π ν ίγ ο ν τ α ι στο α ίμ α , όπω ς ε κ ε ίν ε ς της Α γ γ λ ία ς , ό π ο υ σ υμ μ ορ ίες χω ρ ικώ ν υπό τον Γ ο υά τ Τ ά υλερ εισ β ά λλο υ ν στο Λ ονδίνο, ή της ζα κερ ί (ja c q u e rie ) του Μ π ω β α ιζί στη Γ α λλία . ♦ Π ρ ο σ τα τευ μ ένες από τα τείχη τους, ο ι π ό λεις β λέπ ο υ ν τον πληθυσμό τους να α υ ξά νετα ι χ ά ρ η στην έξοδο τω ν αγροτώ ν. Υ φ ίσ τ α ν τα ι όμως κι α υτές κ ρ ίσ εις σ υνδεόμ ενες μ ε τη μ ε γ ά λ η αύξηση τω ν υποχρεώ σεω ν, ιδ ια ίτερ α εκ είνω ν που ο φ είλ ο ν τ α ι στις α νά γκ ες της άμυνας. Ε πιπ λέον, οι κοινω νικ ές εντά σ εις φ έρ νο υν σε α ντιπ α ρ ά θεσ η τους πρω τομά στο­ ρες μ ε τους ερ γά τ ες ή τις π λο υσ ιό τερ ες σ υντεχνίες (τις «ανώ τερες τέ­ χνες») μ ε τα λ ιγ ό τ ε ρ ο ισ χυρ ά επ α γ γέ λ μ α τ α (τις «ελά σσονες τέχνες»), κά νοντας δυσ κ ολότερη τη διακυβέρνηση τω ν πόλεω ν. Κ α ι εκ εί επ ίσ η ς ο ι τα ρ α χές κα ι ο ι σ τά σ εις ε ίν α ι μ όνιμ ο φ α ινόμενο. ♦ Π άντω ς, ο α σ τικός κόσμος κ α τα φ έρ νει να π ρ οσ α ρ μ οσ τεί στις νέες οικονομ ικές συνθήκες κ α λύτερα από την ύπαιθρο. Η μ ετα τόπ ιση των μ εγά λ ω ν εμπορικώ ν δ ρ ομ ολογίω ν κα ι τω ν οικονομικά δραστήριω ν ζω ­ νών ευνο εί τις π ό λ εις του Ρ ή νο ν κα ι τον Ρ οδα νού κα ι εκ είνες της ν ό ­ τια ς Γ ερμ α νίας. Η Β ενετία , η Γένοβα, οι π ό λεις της γερμ α νική ς Χ ά νσ α στη Β ό ρ εια Θ άλασσα κα ι τη Β α λτικ ή κα ι κυρίω ς η Μ π ρ νζ, στα υρο­ δρόμι τω ν α ντα λλα γώ ν α νά μ εσ α σ τα προ ϊόντα του βορρά κ α ι αυτά της Μ εσ ο γείο υ , συντη ρούν μ ια δραστηριότητα που εξα σ φ α λίζει την ευ η ­ μ ερ ία τους. Σ ’ ό λες α υτές τις π ό λ εις η α πάντη ση στην κ ρ ίσ η σννίσ τα -

224

H K P iX H Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

ται σ τη ν εφ α ρ μ ο γή νεω τερικώ ν δη μ οσιονομικ ώ ν τεχνικώ ν κα ι κ α ινο τόμω ν δια δικα σ ιώ ν π α ρ α γω γή ς π ο ν π ρ ο α ν α γ γ έ λ λ ο υ ν μ ια νέα εποχή.

τις αρχές του 14ου α ιώ να α ρ χίζει γ ια την Ε υρώ πη μια π ερ ίοδος συμφορώ ν, την ο π ο ία συνοψ ίζει η περίφ ημη επίκληση της βασανισμένης ανθρ ω π ότη τα ς π ρ ο ς τον Θεό: «Α πό το λιμ ό , την πανώ λη κ α ι τον πόλεμ ο απάλλαξε μας, Κ ύ­ ριε!» Π έρα από τα βάσανα τω ν α νθρ ώ π ω ν, ολόκληρο το οικοδόμημα της μεσαι­ ω νικής Ε υρώ πης φ α ίνετα ι ν α καταρρέει: το χω ρ οδεσ π οτικ ό σύστημα, η Ε κκλη­ σία κ α ι τα μεγάλα π ο λ ιτικ ά οικοδομήματα - η Α γία Ρ ω μ α ϊκ ή Α υτοκρατορία κ α ι το Β υ ζ ά ν τ ιο - π ο υ κληρονομήθηκαν α π ό το ρ ω μ α ϊκ ό παρελθόν. Τ αυτόχρονα α ­ νελέητες κ αι ατέρμονες δια μ ά χες φ έρνουν σε λυσσαλέα αντιπαράθεση τα κράτη τα ο π ο ία ιδρύθηκαν π ά νω στα ερείπ ια της ενότητας π ο υ μ άταια ονειρεύτηκε ο Μ εσαίω νας.

Σ

Η Π ΑΝΩ ΛΗ ΚΑΙ Ο Λ ΙΜ Ο Σ π ανώ λη κ α ι ο λιμός είν α ι δύο στενά συνδεδεμένες μάστιγες. Ο υ π ο σ ιτι­ σμός σ υνισ τά ευ νο ϊκ ό έδαφ ος για την επιδημία κ α ι το νώ νει τη διάδοσή της: ο ι ά νθρ ω π ο ι π ο υ π ροσ βά λλονται α π ό την πανώ λη εγκαταλείπουν τις εργα­ σίες στους αγρούς, π ρ ο κα λώ ντα ς έτσι μια μείωση της συγκομιδής π ο υ επηρεάζει αρνητικά τη διατροφ ή του πληθυσμού. Χ ρονολογικά πρώ τη εκδηλώνεται η π α ­ νώλη, ίσως εξαιτία ς κ λιμ ατολογικώ ν μεταβολών κ α ι υπερβολικής υγρα σία ς, οι ο π ο ίες επιφ έρουν στις βορειότερες χώ ρες μ ια μείωση τω ν εκτάσεων π ο υ κ α λ ­ λιεργούντα ι με δημητριακά. Σ τις αρχές του 14ου α ιώ να ο λιμ ός εκδηλώνεται στη Γερμανία κ α ι εξαπλώ νεται πρ ο ο δευ τικ ά στην υπ όλοιπη Ευρώπη. Α ρ χικ ά (1315) εμ φ α νίζετα ι κ α τα σ τρ επ τικ ό τερ ο ς στη βόρεια Ε υρώ πη π ρ ιν γνω ρίσ ει το απ ό γειό του (1330) στη δυτική Μ εσόγειο. Το σ ιτά ρ ι φ τά νει σε τέ­ το ιες τιμές ώστε ο ι φ τω χότεροι, μην μ πο ρ ώ ντα ς ν α το προμηθευτούν, είναι τα π ρ ώ τα θύμ ατα της σιτοδείας: το 10% το υ πληθυσμού της Υ πρ π εθ α ίν ει το π ρ ώ ­ το εξάμηνο του 1316. Ο ι π α ρ α λ ια κ ές ζώ νες, στων ο π ο ίω ν τα λιμ ά νια φ τά νουν σιτηρά α π ό περ ιο χές που ακόμ α δεν έχουν πληγεί ή ήδη ανέκαμψ αν, κ α ι ο ι π ε ­ ριοχές π ο υ δ ια σ χίζο ν τα ι α π ό το υ ς π ο τα μ ο ύ ς στους ο π ο ίο υ ς κ υκλοφ ορούν τα ε­ μπορεύμα τα επηρεάζονται λιγότερο α π ’ ό ,τι ο ι περίκλειστες ζώνες. Η «μαύρη πανώλη» π ο υ ξεσπά στην Ε υρώ πη α π ό το 1347 κ άνει θραύση. Γε­ νοβέζικα π λ ο ία π ο υ ξεφ ορτώ νουν στη Σ ικελία, προερχόμενα από τη Μ αύρη Θ ά­ λασσα όπου η μάστιγα είνα ι ενδημική, εισάγουν τη φοβερή αρρώ στια. Τους μή­ νες π ου ακολουθούν το κακό εξαπλώ νεται. Η Ιταλία κ α ι κ α τό π ιν η Π ροβηγκία πλήττο νται. Το 1348 το κακό φ τά νει στο Π αρίσι, τις περ ιοχές της Μ άγχης κ α ι τις Κάτω Χ ώ ρες· το 1349 φ τά νει στη Γερμανία, την Α υστρία, τη Μ εγάλη Β ρετα­ νία, τις σκανδιναβικές χώ ρες, τις ακτές του Α τλαντικού και τη Ισπανία. Νέα κ ύ ­

Η

01 Μ Α Σ Τ ΙΓ Ε Σ Τ Ο Υ Τ Ε Λ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

225

ματα έρχονται α π ό το 1360. Μετά α π ό βραχύχρονες υποχω ρήσεις, η πανώ λη ε­ πανέρχεται συνακολουθούμενη από επιδημίες γρίπ ης, τύφ ου ή κοκκύτη. Μ έχρι τα μέσα του 15ου αιώ να η Ευρώπη ζει κάτω α π ό τη συνεχή απειλή της. Η διάδοση του κακού εξηγείται τόσο από την έλλειψη υγιεινής (μη αεριζόμε­ νες κατο ικίες, π ό λ εις ό π ο υ τα σ κ ο υπ ίδια στοιβά ζονται στους δρόμους ελκύοντας π ο ντίκ ια , φ ορείς της επιδημίας) όσο κ α ι από τον υποσιτισμ ό σημαντικού μέρους του πληθυσμού. Η ιατρική τής εποχής βρίσκεται απροετοίμαστη: οι α ­ τμοθεραπείες ή οι σ υνοπτικές χειρουργικές επεμβάσεις αδυνατούν να κατα πολε­ μήσουν το κακό. Ε λλείψ ει μέσων για την αντιμετώ πισή του, α π οδίδουν τη «μό­ λυνση του αέρα» σε α π ο δ ιο π ο μ π α ίο υ ς τρ άγο υς - συγκεκριμένα στους Εβραίους. Στο Π αρίσι μέμφονται τους κρεοπώ λες ω ς ενόχους για τη βρω μιά τω ν δρόμω ν, στην ο π ο ία ανακαλύπτουν μια α π ό τις α ιτίες της επιδημίας. Ε ξα ιτία ς της έλλειψης α ξ ιό π ισ τω ν καταμετρήσεω ν είνα ι δύσκολο να υ π ο λ ο ­ γισ τούν ο ι α π ώ λειες π ο υ ο φ είλο ντα ι στο λιμό και τις επιδημίες. Γνω ρίζουμε ω ­ στόσο π ω ς η αφ αίμαξη είνα ι σημαντική: μέσα σ ’ έναν α ιώ να η Ευρώ πη χά νει α ­ νάμεσα στο ένα τρ ίτο κ α ι το ένα τέταρτο του.πληθυσμ ού της, με αρκετά ξεκά­ θαρες δ ια φ ο ρ ές α π ό τη μια π ερ ιο χή στην άλλη. Α να μ φ ίβ ολα η Γαλλία κ αι η Αγγλία π λήρω σ αν το βαρύτερο φ όρο, ενώ η Ισ πανία, στην ο π ο ία η επιδημία εκ­ δηλώθηκε αργότερα κ α ι τελείω σε π ερ ί το 1390, φ α ίνετα ι να γλύτω σε σχετικά. Ε π ί σχεδόν έναν αιώ να, με βρα χύχρονες π ερ ιό δ ο υ ς νηνεμίας, η Ευρώ πη ερει­ πώ νεται. Ε γκ α τα λείπ ο ντα ς τις π ό λ ε ις κ α ι τα χω ριά π ο υ έχουν πληγεί από την πανώ λη, ο ι κ ά το ικ ο ί το υ ς μ ετα δίδο υ ν την επιδημία. Σ π ίτ ια κ α τα ρρ έουν από την έλλειψη συντήρησης, αγρ ο ί ξ α να γ ίν ο ντα ι χέρσοι καθώ ς δεν υπ ά ρ χο υν χ έ ­ ρια να το υ ς καλλιεργήσουν. Π ροστιθέμενος στις κατα σ τροφ ές π ο υ π ροκα λούν τα ι α π ό το λιμό κ α ι την πανώ λη , ο π ό λεμ ο ς γεμίζει νέα νεκροταφεία.

Ο Π Ο Λ ΕΜ Ο Σ τη μνήμη τω ν Ε υρ ω π α ίω ν ο 14ος κ α ι ο 15ος α ιώ ν α ς είνα ι η εποχή του Εκατονταετούς Π ολέμου. Αυτή η π α ρ α σ τα τική κ α ι εκφραστική ονομασία κ αλύ­ π τει μια μακρά σειρά συγκεχυμένω ν κ α ι α δ ιά κ ο πω ν αγώ νω ν. Α ναμφίβολα ο π ό ­ λεμος δεν αποτελεί νέο γεγονός στον ευρ ω π αϊκό Μ εσαίω να. Αλλά οι συχνές συ­ γκρούσεις ανάμεσα σε γειτο νικο ύ ς χω ροδεσ πότες παρέμεναν περιορισμένες, τό ­ σο σε διάρκεια όσο κ α ι στον αριθμό τω ν εμπλεκομένων. Α ντίθετα, από τον 14ο αιώ να οι συγκρούσεις φ έρνουν σε αντιπαράθεση οργανω μένα κράτη π ο υ διαθέ­ τουν ασυγκρίτω ς σημαντικότερα μέσα. Αν κ α ι ο ι πολεμικές επιχειρήσεις δεν αποτελούν πα ρ ά μεμονωμένες κρούσεις, αν κ α ι οι μεγάλες μάχες είναι σπάνιες, αν και δεν υπ ά ρ χει τίπ ο τα π ο υ ν α μοιάζει με συνεχές μέτω πο, ο Ε υρω πα ίος του Μου ή του 15ου α ιώ να στο χ ω ρ ιό ή την πόλη του (όπου είνα ι καλύτερα προστατευμένος χάρη στα τείχη) ζει μέσα στην ανησυχία. Ε πιτη ρ εί τη γύρω ύπ α ιθρ ο α π ’ όπου μ πορεί να ξεπηδήσει η ομάδα τω ν ενόπλω ν η ο π ο ία θα ληστέψει τα

Σ

226

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ ΕΥΡΩ Τ1ΗΣ

σ πίτια, θα λεηλατήσει τα αποθέματα, θα πυρπολήσει τη σοδειά ή το σανό, θα κ α ­ κοποιήσει το υ ς κατοίκους π ο υ δεν θα μπορέσουν να προφ υλαχτούν. Ο Εκατονταετής Π όλεμος ανάμεσα στη Γαλλία κ α ι την Α γγλία είναι η π ιο διάσημη από τις μεγάλες συγκρούσεις όπου α ντιπ α ρα τίθεντα ι ηγεμόνες υ π ερ ή ­ φ ανοι για τη νέα ισχύ τους. Δεν είναι ωστόσο η μόνη εκδήλωση αυτής της μ ό ν ι­ μης μάστιγας του τέλους του Μ εσαίω να. Η Γερμανία, όπου η αυτοκρατορική ι ­ σχύς καταρρέει, συνταράσσεται α π ό τις φ ιλοδοξίες τω ν π ρ ιγ κ ίπ ω ν π ο υ π ο λ ε ­ μούν μεταξύ τους για να κερδίσ ουν τα κ α τά λο ιπ α της βασιλικής εξουσίας. Η Ιτα λία ερημώνεται από τους το π ικ ο ύ ς πολέμους π ο υ φέρνουν σε αντιπαράθεση τ ις π ό λ ε ις κ α ι το υ ς χω ρ ο δ εσ π ό τες το υ ς (signori). Σ την ανατολή ο ι Τ εύτονες Ιππότες πολεμούν τους Σλάβους- στα βορειοδυτικά οι Α γγλοι αγω νίζοντα ι ε ν α ­ ντίο ν τω ν Σκώτων- στο νότο η Κ αστίλη συγκρούεται με τους Μ αυριτανούς, π ο υ βρίσκονται π ά ν τα εγκατεστημένοι στην Ισ πανία· στα νοτιοα να τολ ικ ά τέλος οι Ο ύγγροι π ρ οσ παθούν ν α απαγορεύσουν στους Τούρκους την πρόσβαση στις π α ­ ραδουνάβιες περιοχές. Ο πόλεμος δεν διεξά γετα ι πλέον στο π λ α ίσ ιο της στρατιω τικής υπηρεσίας (hostis) την ο π ο ία όφ ειλαν ο ι υ π ο τελείς στον χω ροδεσπότη το υ ς κατά το Μ ε­ σαίω να: τα σ τρ α τιω τικ ά σώ ματα π ο υ πρ ο σ φ έρ ουν έχουν γ ίν ε ι ανεπαρκή. Με την εφαρμογή μιας τα κτικής φορολόγησης κ αθώ ς κ α ι με έκτακτους φ όρους ο ι βασιλιάδες μ πορούν π λέο ν να συντηρούν σ τρατεύματα που γ ίν ο ν τα ι μόνιμα: φ τω χο ί ευγενείς, νό θο ι μεγάλω ν οικογενειώ ν κ α ι τυχοδιώ κτες κάθε προέλευσης σ τρατολογούν κακομοίρηδες κ α ι γ ίν ο ν τα ι μ ισ θοφ όροι στην υπηρεσία τω ν ηγε­ μόνων. Α υτοί ο ι επα γγελμα τίες σ τρατιώ τες δια θέτουν π ιο αποτελεσματικό ο ­ πλισμό α π ’ ό,τι στο παρελθόν. Α πό το ν 14ο α ιώ να εμ φ α νίζο ντα ι στα π εδ ία τω ν μαχώ ν τα π ρ ώ τα π υροβόλα, π ο υ κ άνουν περισσότερο θόρυβο π α ρ ά κακό. Π ολύ π ιο επίφ οβα είναι το γα λα τικ ό τόξο -τ ρ ε ις φ ορές π ιο τα χύ από το γενοβέζικο-, το δόρυ ή το μακρύ ξίφ ο ς. Υ π ο λο γίζο ντα ς σ ’ α υτά τα όπ λα ο ι Α γγλοι ή Ιτα λοί αρχηγοί επανεισάγουν τον ελιγμό, ο ο π ο ίο ς αντικ α θ ισ τά στις μάχες τη συγκε­ χυμένη φ εουδαρχική αναμέτρηση σώ μα με σώμα. Ό μ ω ς αυτοί οι πολυάριθμοι, καλά εξοπλισμένοι στρατοί επαγγελματιώ ν ζουν εις βάρος του τόπου, ληστεύοντας το εχθρικό έδαφος, ό χ ι μόνο για να α π ο κ ο μ ί­ σουν τα λάφυρα τα ο π ο ία θα μεγαλώ σουν τα κέρδη που αντλούντα ι από τον π ό ­ λεμο, αλλά κ α ι για να εξασθενήσουν τον αντίπα λο: κ οπ ά δια , συγκομιδές, χω ριά γίνο ντα ι έτσι θύματα της νέας αυτής μορφής πολέμου α π ό την ο π ο ία τίπ ο τα δεν γλυτώ νει. Ω στόσο ο εχθρός δεν είναι ο μόνος στόχος τω ν πολεμιστώ ν. Ανάμεσα στις εμπόλεμες π εριόδους π ο υ αποφ έρουν τα κέρδη τους, ο ηγεμόνας συχνά στα­ ματά να πληρώ νει τους μισθοφόρους του. Τ ότε αυτοί αναζητούν αντιστάθμισμα, υποβάλλοντας σε π ερ ιοδική αφ αίμαξη τη χώ ρα του ηγεμόνα για τον ο π ο ίο υ π ο ­ τίθετα ι ό τ ι μάχονται. Α πό μέλη του επίσημου στρατού γ ίνο ν τα ι ληστές, συγκρο­ τώ ντας τις μεγάλες κομπανίες, και καταλήγουν «στρατιώ τες» (stradioti, routiers) ή «εκδορείς» (ecorcheurs), ξα φ ρ ίζο ντα ς την Ιλ-ντε-Φ ρανς ή τη Λ ομβαρδία, την Α λσατία ή την Π ροβηγκία. Έ τσ ι το 1362, κοντά στην Α βινιόν, τα αγαθά του π ά ­

0 1 Μ Α Σ Τ ΙΓ Ε Σ Τ Ο Υ Τ Ε Λ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

227

π α λεηλατούνται από τέτοιες συμμορίες, τω ν ο ποίω ν ο ι αρπαγές διόλου δεν συγκινούν τους ηγεμόνες π ο υ τις χρησιμοποιούν. Μ ερικοί α π ό τους ληστές υφίστανται τις συνέπειες τω ν εγκλημάτων τους: ο Α ιμεριγκό Μ αρσέ αποκεφ αλίζε­ ται. Α λλοι περισσότερο επ ιδ έξ ιο ι κ α τα φ έρ νουν να αμ είβονται για τη δύναμη που διαθέτουν: ο Μ περτράν Ντυ Γκεκλέν γίνετα ι κοντόσταβλος της Γαλλίας και ο Φραντσέσκο Ιφ ό ρ τσ α , ο ο π ο ίο ς χρη σ ιμ οπ οιεί για λογαριασμό του τον μικρό του στρατό, δούκας του Μ ιλάνου. Π ώ ς να ξεφ ύγει κ α νείς από τις συνέπειες τούτω ν τω ν λεηλασιώ ν, π ο υ π ρ ο ­ στίθενται σ ’ εκείνες του πολέμου; Η π ρ ο σ π ά θεια τω ν χω ρ ικώ ν ν α εξοπλιστούν και να α ντισ τα θο ύ ν φ α ίνετα ι μάταιη κ α ι η μεγαλύτερη π ιθ α νό τη τα σω τηρίας τους βρίσκεται στη φυγή. Ό τα ν ο ι ηγεμόνες α σ χολ ούντα ι με την αποκατάσταση μιας φ αινομ ενικής τάξης στο κ ρ ά το ς το υ ς, δεν βρίσκουν άλλη λύση από το να εκτρέψουν τις λεηλασίες κ α ι τ ις αρπαγές π ρ ο ς γειτονικές χώ ρες. Το 1366 ο βα­ σ ιλιάς της Γαλλίας Κ άρολος Ε ' πα ρ α γγέλλει στον Ντυ Γκεκλέν ν α αποσύρει στην Ισ π α νία τους «στρατιώ τες» του π ο υ λυ μ α ίνο ντα ι το βασίλειο. Ο π ό λεμ ο ς λο ιπ ό ν εξακολουθεί να επιδεινώ νει την κρίση της Ε υρώ πης του 14ου και 15ου αιώ να. Ε ντείνει την αυξημένη θνησιμότητα, η ο π ο ία στερεί την Ευρώπη από εργατικά χέρια, ανασ τα τώ νει την οικονομική ζωή κ α ι αποσυνθέ­ τει τις κ ο ινω νικ ές δομές.

Η Κ Α ΤΑ ΡΡΕΥ ΣΗ Τ Ο Υ Α ΓΡΟ ΤΙΚ Ο Υ Κ Ο ΣΜ Ο Υ

Π

ερισσότερο θιγμένες α π ό το λιμό ή τις επιδημίες α π ’ ό,τι ο ι π όλεις, υπ οκ εί­ μενες σε αρπαγές εκ μέρους τω ν πολεμιστώ ν χω ρ ίς πραγματική δυνατότητα να αμυνθούν, ο ι αγροτικές κοινότητες αναγκάστηκαν ν α τραπ ούν σε φυγή προς τόπους π ιο ασφαλείς. Μ αρτυρίες της εποχής κ α ι αρχαιολογικές έρευνες αναγνω ­ ρίζουν τη σημασία της εγκατάλειψης της γης, τω ν εγκαταλειμμένω ν τόπω ν. Σ τις αρχές του 14ου αιώ να τα «χαμένα χω ριά» (lost villages) της Α γγλίας αντιπροσω ­ πεύουν το ένα π έμ π το τω ν α γρ ο τικ ώ ν ο ικισμώ ν κ α ι ο ι «καθημαγμένες γαίες» (Wustungen) κα λύπ το υν το 30% της ανατολικής και νότια ς Γερμανίας. Ο ι εγκα­ ταλειμμένοι ή ερειπω μένοι τό π ο ι του Μ πορντελαί θα διεκδικηθούν σκληρά από τους Γ άλλους κ α ι το υ ς Α γγλους στη δ ιά ρ κ εια του Ε κ α το ν τα ετο ύ ς Π ολέμου. Ό ταν επανέρχεται η ειρήνη, ο ι οικονομικές συνθήκες εξακολουθούν να είναι π ο ­ λύ δύσκολες για να ωθήσουν τους χω ρ ικο ύ ς στην επιστροφή: τα εργατικά χέρια παραμένουν ανεπαρκή, τα ζώ α λείπουν κ α ι τα αγροτικά εργαλεία έχουν καταστραφεί. Έ τσ ι η έξοδος συνεχίζεται π ρ ο ς όφελος τω ν πόλεω ν κ αι τω ν μεγάλων χω ριώ ν που προσφ έρουν περισσότερη ασφάλεια κ αι δραστηριότητα. Αυτή η εγκατάλειψ η της υ π α ίθρ ο υ επιφ έρει ελάττωση τω ν καλλιεργούμενω ν εκτάσεων, η ο π ο ία είνα ι δύσκολο να π ρ ο σ δ ιο ρ ισ τεί αριθμητικά, αλλά α ν α μ φ ι­ σβήτητα είνα ι σημαντική. Η πτώ ση της συγκομιδής θα φ τάσει το 35% στην Ιλντε-Φ ρανς, το 50% στη Ν ορμανδία, ώ ς κ α ι 70% στην Α γγλία κ α ι σε μερικές πε-

228

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

Qιοχές της βόρειας Γερμανίας. Α ν η τιμή τω ν σιτηρώ ν κ άνει απ ότομ α άλματα στη διάρκεια τω ν μεγάλω ν λιμώ ν, χων π ο λέμ ω ν ή τω ν π ο λιο ρ κ ιώ ν, εν το ύ το ις η γενική τάση της τιμής τω ν δημητριακώ ν είνα ι μ α κ ροχρόνια (μεταξύ 1350 κ α ι 1450) πτω τική. Αυτή η τάση κ α τ ’ αρχάς εξηγείται α π ό την π ολιτικ ή εισαγω γής σιτηρώ ν από την Α νατολή σε χαμηλές τιμές, την ο π ο ία θέτουν σε εφαρμογή ο ι π ο λ ιτικ ές εξουσίες της Δύσης. Στη συνέχεια εξηγείται από την κάμψη της ζήτη­ σης, αναμ φ ίβολα επακόλουθο τω ν δη μογραφ ικώ ν α πω λειώ ν και, σε μικρότερο βαθμό, μιας αλλαγής σ τις συνήθειες δια τρ ο φ ή ς στις ο π ο ίες μειώ νεται η σημα­ σία του ψ ω μιού. Ω στόσο σ ’ α υτό τον ζοφερό π ίν α κ α της κρίσης της Ε υρώ πης στο τέλος του Μ εσαίω να θα π ρ έπ ε ι να σημειω θούν ορισ μ ένες α ποχρ ώ σ εις. Ο ι επιδη μ ίες, ο πόλεμος κ α ι ο λιμός επιφ έρουν τρομερές καταστροφ ές, συμβάλλουν όμ ω ς κ αι στη διαμόρφω ση νέω ν δομ ώ ν ο ι ο π ο ίες μεταβάλλουν το π ρ ό σ ω π ο της ηπείρου. Ο ι χω ρ ικ ο ί εγκατα λείπουν βεβαίω ς τα α π ειλούμενα χω ρ ιά , αλλά συρρέουν στις π ό λεις, τις μεγάλες κ ω μ οπόλεις κ α ι τα χ ω ρ ιά ίω ν ξέφ ω τω ν (δεδομένου ό τι το δάσ ος αποτελεί ένα π ιο σίγουρο κ α τα φ ύ γιο από τις π εδιάδες), π ο υ χάρη στη μεγαλύτερη ασ φ ά λεια κ α ι τον ο ικονομικό δυναμισμό το υ ς γνω ρ ίζουν α ξιοσ η ­ μείωτη επέκταση. Ο ι εγκαταλειμμένες γα ίες συχνά είνα ι εκείνες π ο υ η π ρ ο η γο ύ ­ μενη δημογραφική πίεση είχε οδηγήσει σε εκχέρσωση κ α ι π ο υ δεν είνα ι ούτε οι παρ αγω γικ ό τερ ες ούτε οι καλύτερες από άπ ο ψ η θέσης. Αλλωστε, η συγκέντρωση της εργασίας στις πλουσιότερες γαίες, η ακόμα ε­ ντονότερη χρήση του αρότρου κ α ι η γενίκευση της εκτροφής βοοειδώ ν π ο υ α ­ π ο τελεί πηγή λιπ α σ μ ά τω ν έχουν βελτιώ σει την απόδοση. Η πτώ ση της ζήτησης κ α ι η π τω τικ ή τάση τω ν τιμ ώ ν ω θούν τους χ ω ρ ικ ο ύ ς να χρ η σ ιμ οπ οιούν ένα μέ­ ρος τω ν απελευθερω μένω ν γα ιώ ν για π ιο α ποδοτικές καλλιέργειες. Ο πωροκηπ ευτικές καλλιέργειες α ρ χίζο υ ν κοντά στις π ό λ εις, οι κατεστραμ μένοι α π ό τον π όλεμο α μ πελώ νες της Β ουρ γο υ νδία ς, της Σ α ιντό ν κ α ι του Μ π ορ ντελα ί αποκ α θίσ τα ντα ι κ α ι η άμ πελος εκτείνεται σε νέες γα ίες στις κ οιλά δες του Ρήνου κ α ι το υ Έ λβ α. Η κ τη νο τρ ο φ ία τέλος το ν ώ ν ετα ι με την επαναχρ ησ ιμ οποίησ η τω ν εγκαταλειμ μένω ν αγρώ ν γ ια βοσκή κ α ι με την αύξηση της κατα νάλω σης κρέατος στις π ό λ εις (οι κρεοπώ λες γ ίνο ν τα ι εκεί μια α π ό τις σημαντικότερες συντεχνίες). Τούτες ο ι μεγάλης έκτασης οικονομικές μεταβολές αντανακλώ ντα ι στην κ οι­ νω νική δομή της υπαίθρου, θεμελιωμένη από τα τέλη της Ρ ω μ αϊκ ής Α υτοκρατο­ ρία ς π ά νω στην αγροτική χω ροδεσποτεία. Μ εγάλος γαιοκτήμω ν, ο χω ροδεσπό­ της κρατούσε για τον εαυτό του τις γαίες π ου εκμεταλλευόταν ο ίδιος (reserve τις ο π ο ίες ο ι χ ω ρ ικ ο ί α ξιο π ο ιο ύ σ α ν για λογαρισμ ό του) κ α ι νοίκιαζε σε κάθε χω ρικό ένα μέρος τω ν αγρώ ν (tenure - τω ν ο π ο ίω ν παρέμενε υπέρτατος κύριος). Ωστόσο πολλές αγρεπαύλεις είχαν καταστραφ εί, ο ι χω ρ ικ ο ί τρέποντα ν σε φυγή και οι γαίες ξα να γίνο ντα ν χέρσες. Ό τα ν η κ α τα ιγίδ α περνούσε έπρεπε να επιχειρηθεί η ανασυγκρότηση του τιμ α ρίο υ π ρ ο το ύ ένα νέο δράμα παρενοχλήσει τις προσπάθειες π ο υ συντελέστηκαν κ α ι απειλήσει την επιβίωση του συνόλου. Αλλά

01 Μ Α Σ Τ ΙΓ Ε Σ Τ Ο Υ Τ Ε Λ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

229

αυτή η επανασύσταση της χω ροδεσ ποτείας γινό τα ν σε συνθήκες δυσμενείς για τους χω ροδεσπότες. Η έλλειψη εργατικώ ν χεριώ ν ωθούσε τους ιδιοκτήτες να π α ­ ραχω ρούν ιδ ια ίτερ α π λεο νεκτικ ο ύς όρους για την προσέλκυση ή συγκράτηση τω ν χω ρικώ ν: ο ι δου λο π άρ ο ικο ι ελευθερώ νονταν ή επετύγχαναν μείωση τω ν υποχρεώσεών τους, ο ι ενοικιαστές έβλεπαν να ελαφρύνονται ο ι καταβολές τους, ol μισθοί ανέβαιναν. O l υποχρεώ σεις τω ν χω ροδεσποτώ ν αυξάνονται λοιπόν την ίδια στιγμή π ου η πτώ ση της τιμής τω ν.σιτηρώ ν απειλεί το εισόδημά τους. Οι μικροκαλλιεργητές, ο ι χω ρ ικ ο ί ιδιοκτήτες της γης τους π ο υ ζουν στο π λ α ί­ σιο της αυτοδίατροφ ής κ αί δεν οφ είλουν ν α πληρώ νουν μισθούς, πλήττονται ελά­ χιστα. Το ίδιο κ α ι ο ι π ο λύ μεγάλοι καλλιεργητές: κατέχοντας τεράστιες εκτάσεις, η ανώτατη αριστοκρατία (grande) της Ισπανίας, ο ι γιούνκερς (Junkers) της ανατο­ λικής Γερμανίας, οι μεγάλοι Α γγλοι χω ροδεσπότες ή τα στρατιω τικά τάγματα (οι Τεύτονες Ιπ π ό τες για π αράδειγμα) διαθέτουν τεράστια πλεονάσματα εσοδείας, τω ν ο π ο ίω ν η εμπορευματοποίηση αποφ έρεί σημαντικά κέρδη, ειδικότερα στα χρόνια της σιτοδείας. Αλλά ο μεγάλος όγκος τω ν μικροευγενών (hobereaux) της γαλλικής υπαίθρου, τω ν Αγγλων μ ικροκτηματιώ ν-ιπποτώ ν (yeomen), τω ν Ισπα­ νών ιδαλγώ ν (hidalgos), τω ν ο π ο ίω ν τα εδάφη δεν καλύπτουν παρά μερικά μόνο εκτάρια, πλήττεται σοβαρά. Ο ι π ιο π ο λ λ ο ί αναγκά ζονται να παραιτηθούν από την άμεση αξιοποίηση κ α ι να εκμισθώσουν τις γαίες, είτε πλήρω ς είτε σε κολιγική βάση. Στην περίπτω ση αυτή ο χωροδεσπότης παύει να είναι καλλιεργητής για να γίνει ένας εκμισθωτής γης. Αλλά το ενοίκιο, ήδη μικρό, περιορίζετα ι ακόμα πε­ ρισσότερο από τις διαδοχικές νομισματικές υποτιμήσεις. Από την άλλη, αναδύε­ ται ανάμεσα στους ενοικιαστές μία τάξη αστών αγροτώ ν o l οπ οίοι, επωφελούμε­ νο ι από την πτώση τω ν ενοικίω ν και χρησ ιμ οποιώ ντας τους φ τω χότερους χ ω ρ ι­ κούς, συγκροτούν αποδοτικές εκμεταλλεύσεις.

01 Α ΓΡΟ ΤΙΚ ΕΣ Ε Ξ Ε Γ Ε ΡΣ Ε ΙΣ ν η κρίση του Μου καί του 15ου αιώ να καταλήγει λοιπόν σε κ ά π οία κ ο ινω ­ νική διαφοροποίηση, το κυριότερο είνα ι ό τι επιδεινώ νει την τύχη του συνό­ λου του αγροτικού κόσμου κ α ί επομένω ς π α ρ α κ ινεί τις αγροτικές εξεγέρσεις. Οι προσπάθειες τω ν χω ροδεσποτώ ν -π ο υ συχνά υποστηρίζονται από τη μο­ ν α ρ χ ία - να εμποδίσουν την άνοδο τω ν μισθών, η θέληση τω ν ιδιοκτητώ ν να δέ­ σουν τους χω ρικούς στη γη κ α ι η αδυναμία τω ν φ τω χότερω ν να νοικίάσουν έναν αγρό αφήνουν ν α συντηρούνται σημαντικές νησίδες ανέχειας. Η προσφυγή στον τοκογλύφ ο είνα ι σ υχνά ο μ όνος τρ ό π ο ς επιβίω σης τω ν εντοπίω ν. Γ ι’ α υτούς τους φ τω χότερους τω ν φ τω χώ ν η λύση ορισμένες φορές βρίσκεται στην π ερ ιθω ­ ριοποίηση: μ ερ ικ ο ί γ ίν ο ν τ α ι ληστές, σ υ γκ ρ ο το ύ ν σ υμ μ ορ ίες (coquillards της Βουργουνδίας, caim ans της Ιλ-ντε-Φ ρανς κ.ά.) καί σκορπούν τον τρόμο στην ύ ­ παιθρο, αποσ πώ ντας λύτρα ή λεηλατώντας. Αλλοι φαινομενικά υποτάσσονται, ώς τη στιγμή π ου η εκμετάλλευση της ο π ο ία ς είναι θύματα τους σπρώ ξει στην εξέ­

Α

230

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

γερση. Α ποτίναξη του ζυγού, κ ρ α υ γή .κ ο ινω νικ ή ς ανέχειας, αυτές ο ι εξάρσεις βίας π ου δεν έχουν αληθινό π ρόγραμ μα είνα ι καταδικασμένες σε αποτυχία. Η κατάσταση είναι διαφ ορετική για την αγροτική μεσαία τάξη, η ο π ο ίά έχει κατα φ έρει να μισθώσει καλλιέργειες κ α ι έχει π ετύ χ ει α π ό το ν χω ροδεσπότη ε­ λάφρυνση τω ν καταβολώ ν ή τω ν υποχρεώ σεω ν. Π ροοδεμένη στα κεκτημένα δ ικ α ιώ μ α τά της, είνα ι αποφ ασισμένη ν α τα υπ ερα σ π ισ τεί ένα ντι τω ν αμφισβητή­ σεων π ο υ τα απειλούν: νέοι φ όροι, επιτά ξεις κ α ι κ υ ρ ίω ς π ρ οσ π άθειες τω ν π ό ­ λεων, της βασιλικής εξουσ ίας κ α ι μάλιστα μ ιας α ρ ισ το κ ρ α τία ς π ο υ έχει απ ολέσει αρκετό από το κύρος της, να αποκαταστήσουν π ά ν ω της έναν έλεγχο. Αυτή η αγροτική μεσαία τάξη συνιστά τ ις ομάδες τω ν μ εγάλω ν α γροτικώ ν ξεσηκω ­ μών το υ Μ ου κ α ι 15ου αιώ να. Ε ξεγέρσεις ξεσπούν π ρ ά γ μ α τι σ’ ολόκληρη την Ε υρώ πη: στη Φ λάνδρα το 1323-1328, στις σκανδιναβικές χώ ρες ή στο βασίλειο της Α ραγώ νας κ α τά τη διά ρκ εια του π ρ ώ το υ ημίσεος του 15ου αιώ να. Αλλά ο ι π ιο γνω στές είναι η ζακερί του Μ π ω β α ιζί κ α ι η εξέγερση τω ν Α γγλω ν χω ρ ικ ώ ν του 1381. Η τελευταία τούτη εξέγερση έχει την προέλευσή της στο νόμ ο π ο υ θέσπισε το 1351 ο Ε δουάρδος Γ ' του Γουίντσορ της Α γγλίας για να απαγορεύσει ή να π ε ­ ριορίσ ει την πολύ μεγάλη αύξηση τω ν μισθώ ν, έμμεση συνέπεια του π ρώ του ξ ε ­ σ πάσμ ατος μαύρης πανώ λης. Το μέτρο αυτό, π ου αποστερεί τους μεσαίους κ α λ ­ λιεργητές από εργατικά χέρια, τηρείται ελάχιστα, στο βαθμό π ο υ α υτοί έχουν τη δυνατότητα να αντεπεξέλθουν στην άνοδο τω ν μισθώ ν. Έ τσ ι πρ οκα λούντα ι τ α ­ ραχές όταν ο βασιλιάς πρ ο σ π αθεί να επιβάλει το σεβασμό του νόμου με την ε­ πέμβαση τω ν α ντιπ ρ ο σ ώ π ω ν του. Αυτές οι εξεγέρσεις δια ρκούν πολλά χρ ό νια κ α ι σε μερικές π εριοχές της Α γγλίας επιφ έρουν έντονη αναστάτωση. Η κ α τά σ τα ­ ση επιδ εινώ νετα ι στις περισσότερο κατοικημένες π ερ ιο χές -ό π ω ς είνα ι το κε­ ντρικό κ α ι το ανατολικό τμήμα του λεκανοπεδίου του Λ ο ν δ ίν ο υ - από τη φ ο ρ ο ­ λογία η ο ποία , με τη μορφή ενός άμεσου π ρ οσ ω πικού φόρου, επιχειρεί μια κ α ­ ταβολή επ ί του εισοδήματος. Η απόφ αση του βασιλιά το 1380 να εισπραχθεί κεφ αλικ ό ς φ ό ρ ο ς (poll tax) ενός σ ελινιού α νά κεφαλή προκα λεί την έκρηξη. Το Μ άιο το Έ σ εξ ξεσηκώνεται. Τον Ιούνιο συμμορίες χω ρικώ ν, συγκροτημένες σε αυτοσχέδιο στρατό υπό την ηγεσία του Γουάτ Τ άυλερ, μ πα ίνουν στο Λ ονδίνο, φ τά νο υ ν μέχρι τον νεαρό βασιλιά Ριχά ρδο Β ', β ιαιοπρα γούν κατά τω ν β α σ ιλ ι­ κώ ν συμβούλων κ α ι προσβάλλουν τη βασίλισσα. Ο βασιλιάς αναγκάζεται να υ ­ ποχω ρήσει. Κ αταργεί τη δο υλο π α ρ ο ικία κ α ι μετατρέπει ό λους τους καλλιεργη­ τές σε ελεύθερους ενοικιαστές. Εν τω μεταξύ η στάση έχει εξαπλω θεί στο Σάρεύ, το Μ ίντλα ντς κ α ι το Σ άφ ολκ ό π ο υ ένας περ ιπλανώ μ ενος ιεροκήρυκας, ο Τ ζω ν Μ πολ, κηρύττει μια αγροτική μεταρρύθμιση κ αι την κ οινω νικ ή ισότητα ανάμεσα σε χω ρ ικο ύς και ευγενείς. Αλλά το κίνημα, π ο υ καταστέλλεται δραστικά - ο Τ ά υ ­ λερ σκοτώ νεται αφ ού έχει οδηγήσει στον α π α γχονισ μ ό το ν α ρ χιεπ ίσ κ οπο το υ Κ αντέρμ πουρυ κ α ι τον θησαυροφύλακα της Α γγλίας, ενώ ο Τ ζω ν Μ πολ συλλα μβάνετα ι κ α ι εκτελείται^- κ α ι στερείται τη ν υποστήριξη τω ν πόλεω ν κ αι τω ν άλλω ν κ ο ιν ω νικ ώ ν τάξεω ν, σύντομα χάνει την πνοή του.

ΟΙ Μ Α ΣΤ ΙΓ Ε Σ Τ Ο Υ Τ Ε Λ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

231

Η ζακερί του Μ πω βαιζί έχει την ίδια προέλευση κ α ι το ίδιο τέλος. Κ αι σ’ α υ­ τή την π ερ ίπ τω σ η η φ ο ρ ο λ ο γία π α ίζε ι κ ύ ρ ιο ρόλο: π ρ ά γμ α τι, ο βασ ιλιάς της Γαλλίας Ιω άννης Β ' ο Κ αλός απ α ιτεί την καταβολή φόρου στο αλ ά τι κ α ι έκτα­ κτου φόρου ανά νοικοκυριό και εισ πράττει από το υ ς υπηκόους του τα τρία εκα­ τομμύρια σκούδα π ο υ α π α ιτο ύ ν τα ι ω ς λύτρα για την απελευθέρω σή του μετά την ήττα κ α ι την αιχμαλω σ ία του στο Π ουατιέ (1336). Π ολλές κοινότητες χ ω ρ ι­ κών οι οπ ο ίες έχουν ο πλισ τεί για να α γω νισ τούν εναντίον τω ν πολεμιστώ ν και τω ν ληστών επ ιρ ρ ίπ το υ ν την ευθύνη το Μ άιο του 1358 στους ευγενείς και τη βα­ σιλική εξουσία. Η εξέγερση βράζει στο Μ πω βαιζί, τη Βαλονία, το Α μιενουά και φτάνει ώ ς το Μ περύ κ α ι τη Β ουργουνδία. Ο δηγούμενες από τον Γκιγιώ μ Καρλ, έναν π α λ ιό στρατιώ τη, συμμορίες χω ρ ικώ ν λεηλατούν κ αι π υ ρ π ολούν τους π ύ ρ ­ γους. Το κίνημα δια ρκεί π ερ ίπ ο υ δεκαπέντε μέρες, αλλά οι χω ρ ικ ο ί παραμένουν απομονω μένοι κ αι ο ι π ό λ εις κλείνουν τις πύλες τους. Ο βασιλιάς της Ναβάρας Κ άρολος Β ' ο Κακός, που κατέχει γαίες στη Νορμανδία, συγκεντρώνει στρατό και τσακίζει το υ ς στασιαστές: πρ ό σ τιμ α επιβά λλονται σε όσους δεν εκτελούνται επιτό π ο υ ή δεν κ ρ εμ ιο ύ ντα ι ομαδικά στα γύρω δέντρα. Γ ίνονται ωστόσο π α ρ α ­ χωρήσεις στους χω ρικούς: αναγνώ ριση τω ν εθίμω ν κ α ι εγγυήσεις για τη διατή­ ρηση τω ν π ρόσ φ ατα αποκτημένω ν πλεονεκτημάτω ν που η μ οναρχία και η α ρ ι­ στοκρατία προσ παθούσ α ν να υποσκάψ ουν.

Η ΠΟ ΛΗ Μ ΕΣΑ ΣΤΗΝ Κ ΡΙΣ Η πληθυσμός τω ν π ό λεω ν α να ντίρ ρ η τα αυξάνει στη διά ρκ εια το υ Μου και 15ου αιώ να. Τα τείχη τους π ου προστατεύουν α π ό τους κ ινδύνους της υ π α ί­ θρου και η οικονομική τους δραστηριότητα π ο υ ξεχω ρίζει απέναντι στην κατε­ στραμμένη χω ροδεσποτεία κ α ι τους εγκαταλειμμένους αγρούς προσελκύουν τους αγροτικούς πληθυσμούς. Ω στόσο η πόλη υφ ίσταταί τις συμφορές της εποχής. Τα τείχη δεν σ υνισ τούν π ά ν τα ιδεώδη π ροστασία. Ο ρισμένες π όλεις (το Φεκάν το 1410, η Κ αν το 1417) λεηλατούνται, π υ ρ π ο λ ο ύ ντα ι κ α ι o l κ ά το ικ ο ί τους σφ άζονται. Α πό το φόβο τω ν π ο λεμ ισ τώ ν ή τω ν ληστών οι έμποροι α ποφ εύ­ γουν τα π ιο επ ικ ίνδ υ ν α δρομολόγια , οδηγώ ντας στο μαρασμό ορισμένα κέντρα ανταλλαγώ ν. Π αλιές δόξες του μεσαιω νικού εμπορίου, ο ι εμ π οροπανηγύρεις της Κ α μ π α νία ς π α ρ α κ μ ά ζο υν εγκαταλειμμένες α π ό τους εμπόρους. Ο ι αρπαγές τω ν π ειρ α τώ ν α να σ τα τώ νο υν κ α τά το ν ίδιο τρ ό π ο τις θαλάσσιες μεταφορές ε­ μπορευμάτω ν κ α ι π α ρ ενο χλο ύ ν την ο ικ ο νο μ ία τω ν λιμανιώ ν. Τέλος, τα ισχυρά κράτη δεν δισ τάζου ν να χρησ ιμ οποιήσ ουν ο ικ ονομ ικ ά ό π λα στους ανηλεείς π ο ­ λέμους το υ ς. Για να υπ ο χρ εώ σ ει τους Φ λα μ α νδούς να επιλέξουν το αγγλικό στρατόπεδο κατά το ν Εκατονταετή Πόλεμο, ο βασιλιάς της Α γγλίας Εδουάρδος Γ ' του Γ ουίντσορ στερεί τις φ λαμ ανδίκ ές π όλεις π ο υ π α ρ ά γο υν τσόχα από τις εισαγωγές α γγλικ ού μαλλιού. Κ α τ’ αυτό το ν τρ ό π ο προκα λεί την εξέγερση τω ν πόλεω ν υ π ό την ηγεσία του Γ ιά κομπ βαν Α ρτεβέλντε εναντίον του κόμητα της

Ο

232

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

Φ λάνδρας κ α ι καταφέρνει, έτσι να θέσει την περ ιοχή κ ά τω α π ό τη σημαία τω ν β ασ ιλιάδω ν της Α γγλίας. Κ έντρο διαμονής τω ν εμπόρω ν, τω ν τρ α π εζιτώ ν κ α ι τω ν συντεχνιώ ν, η π ό ­ λη χρημα τοδοτεί τους πο λέμ ο υς με φ ό ρ ο υς κάθε μορφ ής ο ι ο π ο ίο ι εισπράττοντα ι από το υ ς ηγεμόνες. Ο ι π ρ ίγ κ ιπ ες συχνά α ξιώ νο υ ν δάνεια π ο υ σ πάνια μ π ο ­ ρούν να εξοφλήσουν ή εισ π ράττουν α π ό τους κ α το ίκ ο υ ς «δάνεια» χω ρ ίς ε λ π ί­ δ α να τα επιστρέψ ουν. Τ έλος, η π εριρρέουσ α ανασφ άλεια επιβάλλει τη συντή­ ρηση τω ν τειχώ ν, την ανακατασκευή το υ ς σε π ερ ίπ τω σ η καταστροφ ής, την π λ η ­ ρωμή τω ν «στρατιω τώ ν» για να μη χτυπή σουν την πόλη κ α ι ν α εγκαταλείψ ουν τα π ερ ίχω ρ α μ εταφ έροντας αλλού την απειλή τού τρόμ ου κ α ι της λεηλασίας. Το αποτέλεσμα είνα ι η καταχρέω ση τω ν πόλεω ν κ α ι μ ια οικονομική αστάθεια π ο υ εκδηλώ νεται με μερικές θεαματικές χρεοκοπίες. Ε κείνες τω ν Μ πάρντι κ α ι τω ν Π ερούτσι (1345) π ρ ο κ α λ ο ύ ντα ι α π ό τα δάνεια π ο υ ο ι δύο αυτές ιταλικές ε­ τα ιρ είες αναγκάστηκαν να δώ σουν στον βασιλιά της Α γγλίας, έχουν δε ε π ιπ τώ ­ σεις σ ’ ολόκληρη την πόλη της Φ λω ρεντίας. Α υτές ο ι δυσκολίες π ροκαλούν κ α ι συντηρούν τις σοβαρές κ ο ινω νικ ές τα ρα χές π ο υ γνω ρ ίζουν ο ι πόλεις. Έ χ ο ν τα ς αρχίσει τον 13ο αιώ να στην Ιταλία, η διεύρυνση της συμμετοχής στη διακυβέρνηση τω ν πόλεω ν επιτα χύ νετα ι α π ό την κρίση. Ο υσιαστικά οξύνει τις συγκρούσεις συμφερόντω ν και κ άνει εμφανείς τις κ οινω νικ ές αντιθέσεις στο εσωτερικό τω ν πόλεω ν. Τα επαγγέλματα (οι «τέχνες»), τω ν ο ποίω ν τα συμφέρο­ ντα συνδέονται στενά με την πόλη, π ρ ο σ π α θούν να διατηρήσουν την κ υρ ια ρ χία το υ ς στον κόσμο τω ν βοηθών κ α ι τω ν μαθητευόμενων κ α ι α ντιτίθεντα ι στην τ ά ­ ξη τω ν αστώ ν πα τρικίω ν. Η τελευταία, αποτελούμενη α π ό τους μεγαλεμπόρους, τους αργυραμοιβούς κ α ι τους τραπεζίτες, στραμμένη π ρ ο ς ένα διεθνή ορίζοντα κα ι συνδεδεμένη με τους π ρ ίγκ ιπ ες, είναι στην ουσία κ ύ ρ ια τω ν πόλεων. Κάτω από την επίδραση αυτώ ν τω ν αγώ νω ν η διακυβέρνηση της πόλης ανοίγεται π ρ ο ­ οδευτικά στον κόσμο τω ν επαγγελμάτω ν, από τα π ιο ευγενή (υφασματέμπορους) ώ ς εκείνα π ο υ από τη φύση της παραγω γής τους ή α π ό την κοινω νική τάξη της π ελ α τεία ς το υ ς θεω ρ ο ύ ντα ι κ ατώ τερα (π α ρ α γω γο ύ ς ειδώ ν δια τρ ο φ ή ς, μεταλ­ λουργούς κ.ά.). Αυτή η ανασύνθεση της διακυβέρνησης συχνά συνεπάγεται την υιοθέτηση κανονισμώ ν που ορίζουν αυστηρότερα α π ’ ό,τι στο παρελθόν τις π ρ ο­ ϋποθέσεις εισόδου στο επάγγελμα, τα κριτήρια προαγω γής, τους τρ όπους π α ρ α ­ γωγής κ α ι τις δια δικα σ ίες πώλησης τω ν εμπορευμάτω ν. Το αυξανόμενο βάρος τω ν επαγγελματιώ ν στη διακυβέρνηση τω ν πόλεω ν οδηγεί εξάλλου στην α π α γό ­ ρευση κάθε ανταγω νισ μ ού προερχόμ ενου απέξω από την πόλη κ α ι μάλιστα κάθε βιοτεχνικής δραστηριότητας στα περ ίχω ρ α τω ν πόλεων: στη Γάνδη κ α ι την Υ πρ ο ι αστοί δεν διστάζουν το 1314 να εξέλθουν οπλισμένοι για να διαλύσουν τα α­ νταγω νισ τικά επαγγέλματα της γύρω υπαίθρου. Έ να ς άλλος αγώ νας αρχίζει, στο ίδιο το εσωτερικό τω ν επαγγελμάτων, ανά­ μεσα στους πρω τομάστορες κ α ι τους εργάτες. Π ράγματι, ο ι πρω τομάστορες π ρ ο ­ σπαθούν να διατηρήσουν τους βοηθούς τους σε κατάσταση πλήρους εξάρτησης, να τους απαγορεύσουν κάθε προαγω γή κ α ι να τους εξαναγκάσουν ν α δεχτούν

01 Μ Α Σ Τ ΙΓ Ε Σ Τ Ο Υ Τ Ε Λ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

233

τους όρους εργασίας π ου είναι διατεθειμένοι να τους προσφέρουν. Έ τσ ι οι επαγ­ γελματικοί κανονισ μ οί π ερ ιο ρ ίζο υ ν σε μεγάλο βαθμό την ανέλιξη στο επίπεδο του πρω τομάστορα: αυτή δεν επιτυγχάνεται π α ρ ά με την πραγματοποίηση ενός δύσκολου κ α ι ακριβού «αριστουργήματος» π ο υ κατά προτίμηση επιτρέπεται να ε­ πιδιώ ξουν ο ι γιο ι τω ν πρω τομαστόρω ν. Ε πίσης, μετά την επιδημία της πανώλης - η απώ λεια ενός μεγάλου αριθμού εργατώ ν τείνει να ανεβάσει την τιμή της εργα­ σ ία ς-, οι πρω τομάστορες συνεννοούνται γ ια να αποφ ύγουν την άνοδο τω ν ημε­ ρομισθίων καθορίζοντας ένα ανώ τατο όριο. Τέλος, αντιμ ετω πίζουν την απουσία του προσω πικού από την εργασία καθορίζοντας με διά ταγμα την ημερήσια διάρκειά της α π ό την ανατολή ώ ς τη δύση του ήλιου. Για να αντισταθούν στην υποβάθμιση της μοίρας τους οι βοηθοί αρχίζουν να οργα νώ νονται σε «αδελφότητες» (κατά βάση αφιερω μένες στη λατρεία ενός προστάτη αγίου) ή σε εταιρείες αλλη­ λοβοήθειας. Ο ργανώ νουν απεργίες κ αι μερικές φορές ακόμα και εξεγέρσεις ενά­ ντια στην καταπίεση της εργοδοσίας. Έ τσ ι ο ι πόλεις του τέλους του Μου αιώ να συγκλονίζονται από τις εξεγέρσεις. Σ ’ αυτές ενώ νονται μερικές φορές ο ι ανειδίκευτοι εργάτες με τους εκπροσώπους τω ν «ελασσονών» τεχνώ ν π ο υ επιθυμούν να ανέλθουν στη διακυβέρνηση της π ό ­ λης, ενάντια στους εκπροσώ πους τω ν «ανώτερων» τεχνώ ν κ αι εκείνους της χώροδεσποτικής ή της βασιλικής εξουσίας. Ολόκληρη η δυτική Ευρώπη επηρεάζεται α π ’ αυτές τις κοινω νικές συγκρούσεις που φέρνουν αντιμέτω πο το «λαό» (popolo minuto) με τους «μεγάλους», τους «αστούς» (popolo grasso). Στη Φ λω ρεντία το 1378 η εξέγερση τω ν τσ ιό μ π ι (ciompi), δηλαδή τω ν εργατών της εριουργίας, υπό την ηγεσία του Μικέλε του Λ άντι, ξεκινά με την κατάληψη του μεγάρου της Σινιορίας κ α ι το σχηματισμό μ ιας δημοκρατικής κυβέρνησης με τις ελάσσονες τέ­ χνες (κρεοπώλες, υποδηματοποιούς, σιδηρουργούς, κτίστες, ξυλουργούς). Τούτη δεν κρατά πα ρ ά μόνο μερικές εβδομάδες, προτού διαλυθεί από τις δυνάμεις τω ν «ανώτερων» τεχνώ ν π ου ξα ν α π α ίρ ν ο υ ν την εξουσία. Στη Γάνδη, τον επόμενο χρόνο, η εξέγερση τω ν λεμβούχω ν κ α ι τω ν υφ αντώ ν εναντίον του κόμητα της Φλάνδρας συντρίβεται από τον γαλλικό στρατό. Στο Π αρίσι το 1382 οι μαγιοτέν (από τα maillets, δικέφαλα ξυλόσφ υρα οπλισμένα με καρφ ιά, π ου είχαν αρπάξει οι στασιαστές α π ό το νέο Σατελέ, οχυρ ω μ ατικ ό έργο στον Σηκουάνα) ενάντια στις ακρότητες της βασιλικής φ ορολογίας, αλλά γρήγορα συντρίβονται. Αν κ αι η κρίση είναι εξίσου σοβαρή στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο, οι π ό ­ λεις προσ αρμόζονται γρηγορότερα στις νέες συνθήκες που δημιουργούνται από τις συμφορές κ α ι δείχνουν α ντιμ ετω πίζοντάς τες αξιοσημείωτο δυναμισμό.

Η Π ΡΟ Σ Α ΡΜ Ο Γ Η ΤΩΝ Π Ο Λ ΕΩ Ν ΣΤΗ Ν Κ ΡΙΣ Η κρίση του τέλους του Μ εσαίω να αναστατώ νει τη γεω γραφ ία του εμπορίου της Ε υρώ πης κ α ι π ροετοιμ άζει την οικονομική εξέλιξη νέω ν περιοχώ ν. Την ίδια στιγμή ο ι τεχνικές προ σ α ρ μ ό ζο ντα ι στις νέες συνθήκες τω ν ανταλλαγώ ν.

Η

234

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

Τα εμπορικά δρομολόγια εξελίσσονται με την εγκατάλειψη εκείνων όπου ε π ι­ κρατεί ανασφάλεια. Έ τσ ι η καταστροφή τω ν εμποροπανηγύρεω ν της Κ αμπανίας μεταθέτει π ρ ο ς ανατολάς τους μεγάλους ηπειρω τικούς εμπορικούς δρόμους κ α ι αυξάνει τη δραστηριότητα τω ν πεδιάδω ν του Ροδανού κ α ι του Ρήνου, π λ ο υ τίζο ­ ντας τις εμποροπανηγύρεις της Λυόν κ α ι της Γενεύης στις οποίες σπεύδουν π λ έ ­ ον οι Ιταλοί έμποροι. Σ ’ αυτά τα τέλη του Μ εσαίω να η νό τια Γερμανία, σε επαφή με τις π ιο δραστήριες περιοχές της δυτικής Ευρώ πης κ α ι διατηρώ ντας σχέσεις με τις χώ ρες της Β όρειας Θ άλασσας και τη Λ ομβαρδία, γίνεται το κέντρο τω ν ηπ ει­ ρω τικώ ν εμπορικώ ν ανταλλαγώ ν. Η Νυρεμβέργη που κ υριαρχεί στη διακίνηση μετάλλων κ α ι μεταλλουργικώ ν π ρ ο ϊό ν τω ν , το Ράβενσμπουργκ π ο υ είναι κέντρο υφ αντουργίας, το Α ουγκσμπουργκ, η Φ ρα ν/φ ο ύ ρ τη κ α ι η Λ ειψία είναι οι μεγά­ λοι ευνοημένοι από τη γέννηση τω ν νέω ν εμπορικώ ν δρόμω ν. Π αρά την πειρατεία οι θαλάσσιοι δρόμοι επηρεάζονται λιγότερο από τις α να ­ κατατάξεις της εποχής: η Μ εσόγειος κ α ι η Β όρεια Θ άλασσα παραμένουν οι κ ύ ρ ι­ οι δρόμοι τω ν ανταλλαγών, Στη Μ εσόγειο ο ι δύο μεγάλες εμπορικές πόλεις της Ιταλίας, η Γένοβα κ α ι η Βενετία, κυρ ια ρ χο ύν στις ανταλλαγές κ α ι π ρ α γ μ α το π ο ι­ ούν π ροσ οδοφ όρα κέρδη μεταφέροντας στη Δύση τα σιτηρά της Ο υκρανίας, τα γουναρικά της Ρω σίας, το αλάτι κ α ι τα π ασ τά ψ ά ρ ια της Μ αύρης Θάλασσας, τα μεταξωτά κ α ι τα μπαχαρικά της Α πω Ανατολής. Ώ ς τα τέλη του 14ου αιώ να ο κύριος σταθμός τους είναι η Μαύρη Θ άλασσα. Αλλά η κατάρρευση της μ ογγολι­ κής αυτοκρατορίας κάνει πλέον τους Ιταλούς να στραφούν π ρ ο ς τους μουσουλ­ μάνους, κ α τ ’ ανάγκην μεσολαβητές ανάμεσα στην Α πω Α νατολή και τη Δύση. Ο ι Ενετοί κάνουν π ια τις προμήθειές τους στη Βηρυτό ή την Α λεξάνδρεια, ενώ οι Γενουάτες υπολογίζουν στους Τούρκους της Μ ικράς Α σίας για την εξασφάλιση τω ν φ ορτίω ν τους. Στο βορρά ο δρόμος της Βαλτικής κ α ι της Β όρειας Θ άλασσας ελέγχεται από τον 14ο αιώ να από τη γερμανική Χ άνσα. Έ νω ση τω ν πλουσιότερω ν εμπορικώ ν πόλεω ν της βόρειας Γερμανίας κ α ι της Ρηνανίας, τούτη συγκεντρώνει γύρω από το Λ ύμπεκ κ α ι το Αμβούργο την αστική τάξη 70 πόλεω ν. Η ισχύς αυτώ ν τω ν π ό ­ λεων της εξασφ αλίζει ένα π ρ α γμ α τικ ό μ ο νο π ώ λ ιο στο εμ πόρ ιο ανάμεσα στην Ανατολή, που προμηθεύει ακατέργαστα π ρ ο ϊό ν τα (σίδερο, μετάξι, ψ άρια, γουνα ­ ρικά, σιτηρά, ξυλεία, π ίσ σ α κ α ι ήλεκτρο) κ α ι τη Δύση, π ο υ προμηθεύει π ρ ο ϊό ν τα μεταποίησης κ α ι αποθηκεύει σπάνια π ρ ο ϊό ν τα (μάλλινα είδη, τσόχα, μ π α χα ρ ι­ κά). Έ χο ντα ς εξαλείψει τους Δ ανούς ανταγω νιστές τους από τα στενά που συν­ δέουν τη Β αλτική με τη Β όρεια Θ άλασσα, οι Χ ανσεάτες ανοίγουν εμπορικούς σταθμούς από το Ν όβγκοροντ στη Ρω σία ώς το Λ ονδίνο και την Μ πρυζ. Αλλά τον 15ο αιώ να η κυριαρχία τους καταρρέει: αρχικά προσκρούουν, όσον αφορά την αγγλική αγορά, στον ανταγω νισ μ ό το π ικ ώ ν εμπόρω ν οι ο π ο ίο ι έχουν συ­ γκροτήσει σε εταιρεία, τους Τ υχοδιώ κτες Ε μπόρους (M erchant Adventurers), κα­ τό π ιν δε στους Ο λλανδούς π ο υ σύντομα εκδηλώνουν τις φ ιλοδοξίες τους. Ώ ς τα μέσα του 15ου αιώ να τα π ρ ο ϊό ν τ α π ο υ δια κ ινεί το μεσογειακό εμ π ό ­ ριο και εκείνα της β όρεια ς Ε υ ρ ώ π η ς ανταλ λά σ σ οντα ι στο λ ιμ ά ν ι της Μ πρυζ

01 Μ Α Σ Τ ΙΓ Ε Σ Τ Ο Υ Τ Ε Λ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

235

π α ρ ’ όλες τις προσ χώ σ εις τω ν εκβολών του Ζβάιν, Η Μ πρυζ επω φ ελείται συγ­ χρόνω ς από την άνθηση του α τλα ντικ ο ύ εμπορίου, α π ό την παρακμή τω ν εμποραπανηγύρεω ν της Κ ο μ π α νία ς κ α ι α π ό τη μεταβολή του χαρακτήρα της δ ια κ ί­ νησης ανάμεσα στη Μ εσόγειο κ α ι τη βόρεια Ευρώ πη. Η εμφάνιση βαρέω ν π ρ ο ϊ­ όντω ν, ό π ω ς του αλουνίτη, κ αθισ τά απαρα ίτη τη τη χρησιμοποίηση της θαλάσ­ σιας οδού κ α ι επομένω ς ευνοεί τα λ ιμ ά νια ένα ντι τω ν χερσαίω ν δρόμω ν. Η άν­ θηση του α τλαντικ ού εμ π ο ρ ίο υ ευνοεί άλλα λ ιμ ά νια π ο υ σύντομα θα α ντα γω νι­ στούν την Μ πρυζ. Τα γαλλικ ά λιμ ά νια του Α τλαντικού, π ο υ α ρ κ ούντα ι στην α ­ κ το π λο ϊκ ή διακίνηση, η Α μβέρσα, τα λ ιμ ά ν ια της Π ο ρ το γα λία ς κ ι εκείνα της Κ αστίλης α ρ χίζο υν να π α ίζο υ ν από το ν 15ο αιώ να κεντρικό ρόλο στις α νταλ­ λαγές βορρά-νότου. Τα π ρ ω τεία της θαλάσσιας οδού εξηγούν την εμφάνιση π λο ίω ν μεγάλης χω ­ ρητικότητας ό π ω ς της γενοβέζικης καράκας ή της χουλκ της Β όρειας Θάλασσας. Το κόσ τος ναυπήγησ ης α υ τώ ν τω ν γ ιγ ά ν τω ν τω ν μ εσαιω νικώ ν θαλασσώ ν, οι κίνδυνοι να υ α γίο υ ή π ειρ α τεία ς, ευνοούν την ίδρυση π ρ α γμ α τικ ώ ν κ εφ αλαιο­ κρατικώ ν εταιρειώ ν ο ι οποίες μοιράζουν τα π λ ο ία σε εταιρικά μερίδια για να τα ναυπηγήσουν κ α ι να τα εξοπλίσουν, ενώ τελειοποιούντα ι ο ι τεχνικές της θαλάσ­ σιας ασφάλισης. Το κόστος είνα ι μεγάλο, αλλά ο κ ίνδυνο ς αξίζει το ν κ όπο εν όψει τω ν κερδών π ο υ αποκομίζονται: η τιμή μεταφ οράς ανάμεσα στη Λα Ροσέλ και την Μ πρυζ αντιπ ρ ο σ ω π εύει το 10% της α ξία ς του κρασιού έναντι ενός 40 ώς 60% στην π ερ ίπ τω σ η της χερ σ α ία ς διακίνησης. Ο ι οικονομικές τεχνικές π ο υ γεννήθηκαν τον 13ο α ιώ να συνεχίζουν ν α εξε­ λίσσονται υπ ό την ώθηση αυτώ ν τω ν νέω ν συνθηκών. Τα εγχειρίδια και οι σχο­ λές λογιστικής κ α ι διοίκησης πολλα π λα σ ιά ζοντα ι. Η διγραφική λογιστική ε π ι­ βάλλεται σε ολόκληρη την Ιτα λία του 15ου αιώ να. Για να αντιμ ετω πίσουν την έλλειψη ρευστού κ α ι το υ ς κ ινδύνο υς της μεταφ οράς χρήματος σ ’ αυτούς το υ ς α ­ νασφ αλείς κ αιρούς, ο ι τράπεζες αναπτύσσουν την πρακτική της μεταφοράς από λογαριασμό σε λογαριασμό κ α ι αυτή της συναλλαγματικής. Μ ια εντολή πληρω ­ μής συνοδευόμενη από μια π ρ ά ξη μετατροπής μεταξύ νομισμάτω ν επιτρέπει να έχει κανείς πίστω ση σε έναν ξένο τόπο. Κ αι π ά λ ι η Ιτα λία δίνει το παράδειγμα. Εκεί αναπτύσσσονται οι π ρ ώ τες τράπεζες, κατά το π ρ ό τυ π ο της Κάζα ν τ ι Σαν Τζιόρτζιο π ου ιδρύεται στη Γένοβα το ν 14ο αιώνα. Δ έχονται καταθέσεις, παρέ­ χουν δάνεια κ α ι διευκολύνουν τις οικονομικές δοσοληψ ίες σε μεγάλη απόσταση. Στη Γένοβα, τη Β ενετία κ αι κ υρ ίω ς τη Φ λω ρεντία γεννιούνται έτσι ο ι πρ ώ τες με­ γάλες εμπορικές ετα ιρείες ο ι δρασ τηριότητες τω ν ο π ο ίω ν σ υνο δεύ ο ντα ι α π ό τραπεζικές πρακτικές. Στη Φ λω ρεντία ο ι Μ π ά ρ ντι κ α ι ο ι Π ερούτσι π αραχω ρούν τη θέση τους α π ό τα τέλη του 14ου α ιώ να στους Μ εδίκους και τους Στρότσι. Ο ι συνθήκες παρ αγω γής προ σ α ρ μ ό ζο ντα ι κ ι αυτές. Ο ι π ολιτικ ές ταραχές, η μεταβολή τω ν εμπορικώ ν δρ ο μ ο λο γίω ν, αλλά κ α ι η πτώ ση τω ν εισοδημάτω ν, προκαλούν μια σοβαρή κρίση της υφ α ντο υ ρ γία ς. Μ έχρι τότε η τσόχα κατασκευ­ αζόταν κυρίω ς στη Φ λάνδρα με μαλλί της Α γγλίας κ αι π ω λ ο ύ ντα ν στις εμποροπανηγύρεις της Κ ο μ π α νία ς. Για να αντιμ ετω πισ τούν ο ι νέες συνθήκες αναπτύσ-

ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΟΝ 15ο ΑΙΩΝΑ

0 1 Μ Α Σ Τ ΙΓ Ε Σ Τ Ο Υ Τ Ε Λ Ο Υ Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

237

σονται στη Φ λάνδρα, αλλά και στο Α ινώ , τη Βραβάντη ή την Ο λλανδία, εργα­ στήρια κατα σκευής ελα φ ρ ύτερ ω ν κ α ι φ θη νό τερ ω ν υ φ α σ μ ά τω ν, π ερισ σ ότερο προσαρμοσμένω ν στη μόδα τω ν εφαρμοστώ ν ενδυμάτω ν π ου πλέον κυριαρχεί. Η Α γγλία, η Αγία Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία, η Γαλλία κ α ι η Ισ π ανία αποκτούν με τη σειρά τους το π ικ ές μονάδες μαλλιού. Σ υγχρόνω ς, ελαφρύτερα βαμβακερά, λ ι­ νά ή χαννάβ ινα υφ άσματα κα θώ ς κ α ι μεταξω τά εμ φ ανίζοντα ι στην αγορά. Για όλες αυτές τις π αραγω γικ ές δραστηριότητες π ο υ υποκαθιστούν το ημιμ ονοπώ λιο επεξεργασίας της φλαμανδικής τσόχας, ο ανταγω νισμ ός καθίσταται ο κανόνας, επιβάλλοντας την αναζήτηση της τεχνικής προόδου. Στην υφ α ντουρ ­ γία λόγου χάρη, η χρησιμοποίηση της ποδοκίνητης ανέμης, π ο υ εμφανίστηκε στα τέλη του Π ο υ α ιώ να , γενικεύεται κ α ι τελειοποιείται. Μ ηχανικοί αργαλειοί α ρ χί­ ζουν να χρ ησ ιμ ο π ο ιο ύνται στη μεταξοϋφ αντουργία. Ταυτόσημες τεχνικές π ρ ό ο ­ δοι εμφ ανίζονται στην υαλουργία κ α ι τη μεταλλουργία όπου κάνει την εμφ άνι­ σή της η υψ ικάμ ινος. Έ τσ ι, μετά την κατάρρευση της μεσαιω νικής τά ξης π ρ α γμ ά τω ν το ν 14ο κ α ι 15ο αιώ να, τα τέλη του 15ου α ιώ να αναγγέλλουν τη γέννηση νέω ν εποχώ ν, έστω κι αν τα χαρακτη ρισ τικά το υ ς είνα ι ακόμη κ ά π ω ς δυσδιά κριτα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Η κρίση του π νεύμ α τος και της διανόησης στο τέλος του Μ εσαίω να

♦

Στο τέλος τον Μ εσαίωνα ο φόβος τον Θανάτου είναι πανταχού π α ­ ρών, καταδιώκοντας τα πνεύματα, διαποτίζοντας την τέχνη τη λο γο ­ τεχνία και το εκκλησιαστικό κήρυγμα και διαμορφώνοντας τις συ­ μπεριφορές, από την επιθνμία απόλαυσης της ζωής ώς την έμμονη ι­ δέα της σωτηρίας της ψυχής που εξηγεί τις προόδους της δεισιδαιμο­ νίας και της μα γεία ς καθώς και τις συλλογικές φοβίες. Ωστόσο η Εκκλησία είναι σε γενικές γραμμές ανίκανη να ανταποκριθεί σ ’ αυ­ τές τις πνευματικές προσδοκίες. Μόνο τα επαιτικά τάγματα ασκούν στις πόλεις την ποιμαντική δράση τονς,

,

♦ Α π ό τις α ρ χ ές τ ο ν 14ον α ιώ να η π α π οσ ύνη , μ ο λ ο ν ό τ ι θ ρ ια μ β εύτρ ια σ τη ν κο σ μ ική σ ύ γκ ρ ο υ σ ή της μ ε την Α γ ία Ρ ω μ α ϊκ ή Α ν τ ο κ ρ α το ρ ία , β ρ ίσ κ ετ α ι σ ε π λ ή ρ η κρίσ η . Γ ια να ξ ε φ ύ γ ε ι από τις α ντ α γω νιζό μ ενες φ α τ ρ ίες π ο ν ε ρ ίζ ο υ ν γ ια τη ν ε ξ ο υ σ ία στη Ρ ώ μη κ α ι τις π ιέ σ ε ις τω ν Γ ε ρ μ α ν ώ ν η γεμ ό ν ω ν , η π α π ο σ ύ ν η ε γ κ α θ ίσ τ α τ α ι σ τη ν Α β ιν ιό ν ε π ί π ο λ λ ές δεκ α ετίες. Μ ε τ α β ά λ λ ε τ α ι σε μ ια διο ικ η τικ ή κ α ι σ υ γκ εντ ρ ω τι­ κή μ ο ν α ρ χ ία κ α τ ά το π ρ ό τ ν π ο τω ν κ ρ α τώ ν της δ υ τικ ή ς Ε υρώ πης. Ε π ιπ λέο ν , σ τα τ έ λ η του 14ου α ιώ να κ α ι τις α ρ χ ές του 15ου, σπ α ρ ά σ σ ετα ι από το μ ε γ ά λ ο σ χ ίσ μ α π ο υ α ντ ιπ α ρ α θ έτει π ά π ες κ α ι α ντίπ α πες, ενώ π α ίρ ν ο υ ν μ ο ρ φ ή ο ι εθ νικ ές Ε κ κ λη σ ίες π ο ν ε π ιθ νμ ο ύ ν να ε ί ­ να ι α υ τό νο μ ες (η γ α λ λ ικ α ν ικ ή Ε κ κ λη σ ία στη Γ α λ λ ία ) κ α ι γ ε ν ν ιο ύ ­ ν τ α ι α ιρ έ σ ε ις σ τη ν Α γ γ λ ία κα ι τη Β οη μ ία .

♦

Η διανόηση και η τέχνη αντή την περίοδο υφίστανται βαθύτατη σκλήρωση. Κλειστά στους φτωχούς, τα πανεπιστήμια απομονώνονται στη σπουδή μιας καθαρά τυπικής λογικής, ενώ ο θωμισμός αμφισβη­ τείται από ρεύματα πον αρνούνται κάθε σχέση ανάμεσα στην πίστη και τον ορθό λόγο. Η λογοτεχνία και η τέχνη χάνονν κάθε ευρηματικότητα και βυθίζονται στην επανάληψη των τυπικών σννταγών των ο-

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Σ Η Σ Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Σ Τ Ο Υ Μ Ε Σ Α ΙΩ Ν Α

239

ποιων ο «φλογόμορφος» γοτθικός ρυθμός παρέχει ένα παράδειγμα. Πάντως, στη διάρκεια αυτής της κρίσης, η οποία εκφράζει τη χαμένη πνοή του μεσαιωνικού πολιτισμού, εκδηλώνονται αναζητήσεις πον μαρτυρούν το άνοιγμα νέων δρόμων: αναζήτηση μιας πιο προσωπικής πίστης, γέννηση νέων μορφών τέχνης κυρίως στην Ιταλία (και ειδικό­ τερα στη Φλωρεντία), αλλά και στη Γαλλία και τη Βουργουνδία, δη­ μιουργία μιας νέας κλίμακας αξιών που θέτει τον άνθρωπο στο κέ­ ντρο της οικουμένης.

ν ο πόλεμος, ο λιμός κ α ι η πανώ λη, μια ζοφερή τριλογία της οπ ο ία ς η σκιά βαραίνει στην Ε υρώ πη κατά το τέλος του Μ εσαίω να, επιτα χύνουν τη μετα­ βολή τω ν ο ικονομικώ ν κ α ι κ οινω νικ ώ ν δομώ ν, αναμφίβολα ο ρόλος τους είναι ακόμα π ιο προφ ανής στο χώ ρο της πνευμα τικότητας κ α ι της διανόησης. Ο ι αξίες της χ ρ ισ τια νικ ή ς Ε υρώ πης στο τέλος του Μ εσαίω να συνδέονται με το ευαγγελικό μήνυμα. Η κ ο ιν ω νία είνα ι οργανω μένη γύρω από το ν θεμελιώδη ρόλο της Εκκλησίας κ α ι ακόμα δεν έχει κ ριθεί ορ ισ τικ ά αν ο π ά π α ς ή ο ι ηγεμό­ νες κ α τέχο υ ν τα π ρ ω τεία στη χρισ τιανοσ ύνη , Η κρίση κλονίζει τις μορφές της θρησκευτικής π ίσ τη ς κ α ι τα συστήματα της σκέψης π ο υ α ν τικ α το π τρ ίζο υ ν τη θεώρηση του κόσμου κ α ι της οργάνω σής του.

Α

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ Π ΑΝΤΑΧΟΥ ΠΑΡΩΝ

Η

π α ρ ο υσ ία του θανάτου π εριβά λλεται τη μορφή μ ιας πρ αγματικής έμμονης ιδέας. Επιβεβλημένη από τα π ο λυά ριθμ α θύματα τω ν συμφορώ ν της επο­ χής, εμ φ ανίζεται επίσης επίμονα στη λογοτεχνία , την τέχνη και το εκκλησιαστι­ κό κήρυγμα. Η κ ο υλτο ύ ρα επιμένει να εμφ ανίζει την αποσύνθεση του α ν θ ρ ώ π ι­ νου σώ ματος, υ π ο γρ α μ μ ίζο ντα ς λεπτομέρειες π ο υ προκα λούν τη φρίκη και την αγω νία κ α ι ω θούν το ν π ισ τό να νο ιά ζετα ι γ ια την α ιώ ν ια σω τηρία του. Έ τ σ ι στις εκκλησίες τα γλυ π τά τω ν σαρκοφ άγω ν δεν είνα ι π ια εξιδανικευμένες αναπ αρασ τάσ εις αυτού π ο υ υπήρξε ο ζω ντα νό ς άνθρ ω πος αλλά π τώ μ α ­ τα συχνά φαγω μένα α π ό τα σκουλήκια ή κατα σ π αρ αγμ ένα α π ό βατράχους. Το θέμα της Μ έλλουσας Κ ρίσης εξα φ α νίζετα ι από τα θρησκευτικά γλυπ τά, βλέπει όμως κ α νείς ν α θριαμβεύει ο Μ ακάβριος Χ ορός: οδηγούμενος α π ό σκελετούς, παρασύρει φ τω χο ύς κ α ι ισχυρούς, βασιλιάδες κ α ι επισκόπους, μεγάλες α ρ χό ­ ντισσες κ α ι α νθρ ώ π ο υ ς του λαού, π ρ ο ς ένα μυστηριώ δες υπερπέραν όπου θα λάβει χώ ρα η τελευτα ία κρίση. Η σωτηρία, η ικεσία, α π α ιτο ύν κ ι αυτές το πέρασμα από το θάνατο κ α ι την α­ ποσύνθεση του σώ ματος. Ο Χ ρισ τός του Μου και 15ου α ιώ να π ο υ π ρ έπ ει να ε­ ξασφαλίσει τη σω τηρία της βασανισμένης ανθρω πότη τας είναι κ ι αυτός ένας άν­ θρω πος π ο υ υπέφερε κ α ι πέθανε. Αν κ α ι συχνά α να π α ρ ίσ τα τα ι το αδύναμο Βρέ­

240

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

φ ο ς στη Φάτνη, στην καλλιτεχνική παραγω γή κ υριαρχούν ο Γολγοθάς κ α ι η Τ α ­ φή. Π ετρωμένος στη νεκρική του ακαμψ ία, με το πρόσ ω π ο συσπασμένο από το ν π ό νο , άναιμος, ο Χ ριστός απ ο δίδεται κ α τ’ εικόνα εκατοντάδω ν χιλ ιά δω ν θυμ ά­ των. Α ντιμ έτω πος με ένα τέλος το υ ο π ο ίο υ την εγγύτητα α δ ιά κ ο π α του θ υ μ ί­ ζουν, ο π ισ τό ς του Μου α ιώ να πρ ο σ π αθεί να κερδίσει τη σω τηρία του π ρ α γ μ α ­ το π ο ιώ ν τα ς τους ίδιους τους σταθμούς τω ν Π αθώ ν του Χ ριστού στο Δρόμο του Σταυρού'16π ου πλέον βρίσκεται σε κάθε εκκλησία. Μέσα σ ’ αυτή τη βαθύτατη αγω νία καταλαβαίνει κανείς γ ια τί αναπτύσσεται η λατρεία της Π αναγίας, εύσπλαχνης Μ ητέρας π ο υ μεσολαβεί στον Υιό της για τη σωτηρία της ψυχής τω ν αμαρτω λώ ν. Α λλά η αναπαράσταση π ο υ πλέον προσφ έρεται συχνότερα είναι αυτή της Π α να γία ς με τον νεκρό Χ ριστό (Pieta), της π ε ρ ί­ λυπης μητέρας σκυμμένης π ά νω στο άκαμπτο π τώ μ α του γιου τους. Η λατρεία τω ν α γίω ν γίνετα ι κ ι αυτή μια λατρεία μεσολαβητών τω ν ο π ο ίω ν την ευμένεια προσ παθεί να προσελκύσει κανείς με δωρεές ή με μια ιδιαίτερη ευσέβεια, Η τέχνη και η λογοτεχνία είναι αντιπροσω πευτικές αυτής της κουλτούρας της αγω νίας π ο υ γεννούν ο ι δύσκολοι καιροί. Μ ια ολόκληρη ρεαλιστική αγαλματοπ ο ιία , εξατομικευμένη κ α ι με π ερ ιπ α θ είς εκφράσεις, εισβάλλει στους κ α θεδ ρ ι­ κούς ναούς, ενώ στα πρόθυρά τους ή στα κοιμητήρια η παρουσίαση της Α γίας Γραφής υπενθυμίζει το Μ υστήριο τω ν Π αθώ ν, υπέρτατη παρηγορία καθώ ς ε π α ­ ναλαμβάνει ό τι ο Θ εάνθρω πος, α φ ο ύ υπέστη τη βαριά υποχρέωση του θανάτου, αναπόδραστη για την ανθρώ πινη ύπαρξη, γνώρισε τη δόξα της Ανάστασης, υ π ό ­ σχεση της αιώ νια ς σω τηρίας για όλους. Ο Π ετράρχης, μάρτυρας κ ι αυτός της α ­ νησυχίας τω ν κ α ιρ ώ ν κ α ι συγκλονισμένος από τη μεγάλη πανώ λη της Φ λω ρε­ ντίας, βρίσκει παρηγοριά στους Α ρχαίους συγγραφείς, τον Κ ικέρω να ή τον Σενέκα, π ά θο ς που μεταδίδει στο φίλο του Βοκκάκκιο, α νοίγοντα ς έτσι για την Ε υ ­ ρώπη το δρόμο π ρ ο ς την Αναγέννηση. Λ όγιοι που ανήκουν σε μια πολύ ολιγάριθμη ομάδα, ο Π ετράρχης κ α ι ο Βοκχάκκιος δεν είναι α ντιπ ρ ο σ ω π ευ τικ ο ί τω ν Ε υρ ω π α ίω ν του 14ου αιώνα. Σ υχνά οι άνθρ ω π ο ι προσπαθούν να εξορκίσουν το άγχος για τον μελλοντικό θάνατό τους με π ο λ ύ διαφορετικό τρόπο. Η άρνηση της πραγματικότητας συνοδεύει τις συμφορές του Μου κ α ι 15ου αιώ να. Το παράδειγμα του Γάλλου βασιλιά Κ α ρ ό­ λου Σ Τ ' του Π ολυφ ίλητου δεν είναι καθόλου μεμονωμένο κ α ι η παραφ ροσύνη είναι ένα διαδεδομένο κακό σ ’ αυτά τα χρ ό νια της αγω νίας. Από την πλευρά τω ν ισχυρότερω ν ή τω ν π λουσιοτέρω ν, χο ρ ο ί, γιορτές ή κ υ ­ νήγια λαμβάνουν χώ ρα χ ω ρ ίς σταματημό μέσα στην π ιο χτυπητή πολυτέλεια, σαν για ν α εξορκίσουν το μοιραίο. Α υτοί π ο υ συχνάζουν στις γιορτές τω ν β α σ ι­ λικώ ν ή π ρ ιγ κ ιπ ικ ώ ν αυλώ ν προ σ π α θο ύν να διασκεδάσουν κ α ι να ξεχάσουν το θάνατο π ο υ π λα νά τα ι, φ ορώ ντας εξεζητημένα ρούχα με χτυπ η τά χρώ μ ατα, γ ο ύ ­ νινα στολίσματα, υπερβολικά ψηλές κομμώ σεις κ αι μυτερά π α π ο ύ τσ ια . Γίνεται του συρμού το μασκάρεμα για χο ρ ο ύς μεταμφιεσμένω ν όπ ω ς αυτός τω ν «φλογε­ ρών» (ardents) π ο υ το 1393 συγκεντρώ νει γύρω από έναν π ρ ίγ κ ιπ α αυλικούς με­ ταμφιεσμένους σε αγρ ίο υς κ α ι τελειώ νει με τον τραγικό θά νατο π ολλώ ν συμμε-

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Σ Η Σ Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

241

τεχόντω ν τω ν ο π ο ίω ν τα ρούχα από σ τουπί κ α ι φτερά έπιασαν φω τιά. Τέλος, αυτή ακριβώ ς την εποχή λιμού, επ ιδ ίδ ο ντα ι ασυγκράτητα στο φ αγοπότι. Η α ­ φθονία κ α ι η π ο ικ ιλ ία τω ν εδεσμάτων διαβεβαιώ νουν τους συμμετέχοντες ό τι α ­ νήκουν σε μια π ρ ο νο μ ιο ύχο μειονότητα π ο υ δεν υπόκ ειτα ι στην κοινή μοίρα. Ο ι τα πεινοί δεν έχουν αυτές τις διεξόδους. Τ ίποτα δεν μπορεί να τους αποσπάσει από το φόβο του θανάτου κ α ι της Μ έλλουσας Κρίσης. Μ προστά στον α­ νείπω το τρόμο του μελλοντικού θανάτου, η επείγουσα ανάγκη της σωτηρίας τους επιβάλλεται από την απελπισία. Π ώς να καμφθεί ο εκδικητής θεός; Π ώ ς να συγχωρεθεί μια ζωή αμαρτιών; Μ ερικοί επιλέγουν την αυτοτιμω ρία, όπ ω ς αυτές οι θρησκευτικές ομάδες τω ν «αυτομαστιγουμένων» (flagellants) που περιφέρονται α­ πό χω ριό σε χω ριό χτυπώ ντα ς ο ένας τον άλλο με μαστίγια επενδυμένα με αιχμές και τραγουδώ ντας διαπεραστικούς σκοπούς π ο υ τους διεγείρουν. Α λλοι αναπτύσ­ σουν δεισιδαιμονίες οι οποίες αποδίδουν ένα μαγικό χαρακτήρα στο τελετουργικό της Εκκλησίας ή επιδίδονται στο κυνήγι λειψάνων π ο υ θεωρείται ότι προστατεύ­ ουν ω ς φυλακτά όσους τα κατέχουν. Τέλος η μαγεία, εξαπλώ νεται σ’ όλους τους κύκλους. Βασισμένη σε μια πίστη στη δύναμη τω ν δαιμόνω ν, αναπτύσσεται στα τέλη του 14ου αιώ να π α ρ ’ όλο τον λυσσώδη αγώνα που αναλαμβάνει εναντίον της η Εκκλησία. Μ άταια ο ι ιεροεξεταστές κυνηγούν τους μάγους, αληθινούς ή όχι, τους αποσπούν ομολογίες με βασανιστήρια κ αι τους παραδίδουν στην πυρά του εξαγνισνού· το κακό, τροφοδοτούμενο από την αγω νία τω ν ανθρώ πω ν, φαίνεται α­ δύνατο να συγκροτηθεί. Δεν περ ιο ρ ίζετα ι στους χω ρ ικούς π ο υ παραμένουν α­ γράμματοι κ α ι πλημμελώ ς κατηχούμενοι από μια Εκκλησία σε κρίση: το 1440 ο Ζιλ ντε Ραι, στρατάρχης της Γαλλίας κ αι π α λιός σύντροφος της Ιω άννας της Λοραίνης, εκτελείται κατηγορούμενος ότι είχε επιδοθεί σε μαγικές πρακτικές κατά τις οποίες είχε θυσιάσει περισσότερα από εκατό π αιδιά. Ε ίνα ι αλήθεια ότι η ανι­ σορροπία της εποχής τροφ οδοτεί τους φόβους κ α ι τις φαντασιώσεις που συχνά εκδηλώνονται στο «κυνήγι τω ν μαγισσών». Ο ι Εβραίοι, κατηγορούμενοι για όλα τα δεινά και ιδιαίτερα ότι διαδίδουν την πανώ λη, εμφανίζονται ω ς «αποδιοπο­ μ παίοι τράγοι» κ α ι υφ ίσ τανται τις συνέπειες αυτής της συλλογικής ψύχωσης.

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Κ Κ Λ Η Σ ΙΑ Σ ν η α γω νία του θα νά το υ π ρ ο κα λεί στην Ευρώ πη του Μου και του 15ου α ι­ ώ να τέτοιες απ ο κ λίνο υσ ες σ υμ περιφ ορές είνα ι επειδή η Εκκλησία, συνεκτι­ κό σ τοιχείο της μ εσ αιω νικής κ ο ιν ω ν ία ς, γνω ρ ίζει κ ι αυτή βαθιά κρίση, τόσο στις το π ικές της εκφ άνσεις όσο κ α ι στην κορυφή της. Β αθιά ενταγμένη στην κ ο ιν ω νία της εποχής, η Εκκλησία δεν μπορούσε να μείνει στο π ερ ιθ ώ ρ ιο τω ν αναστατώ σεω ν π ο υ προκα λούσ α ν οι πόλεμ οι ή οι ε­ πιδημίες. Χ ω ρ ιά εγκαταλειμμένα από τους π ισ το ύ ς, θά να τοι ιερέων, κατα σ τρο­ φές εκκλησιών, αδυναμία τω ν επισ κ ό π ω ν ν α επισκεφθούν τις επισκοπές τους π ο λλο ί λόγοι εξηγούν αυτή την κρίση της Ε κκλησίας, την ίδια στιγμή π ο υ η δυ-

Α

242

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

ατυχία τω ν κ αιρώ ν γεννά στους χ ρ ισ τια ν ο ύ ς μια ισχυρή ανάγκη πνευματικής πλαισ ίω σ ης κ α ι παρηγορίας. Α ναμφίβολα ο π όλεμος π α ίζει ρόλο σε τούτη την υποβάθμιση του εκκλησια­ στικού π λαισ ίου. Π λην όμω ς συχνά κ άνει α π λώ ς εμφανή ορισμένα δεινά τα ο ­ π ο ία προη γούντα ι της κρίσης του Μου κ αι 15ου αιώ να. Π ροερχόμενοι από την αριστοκρατία, οι επίσ κοποι φ ρ ο ντίζο υ ν κ υ ρ ίω ς να αντισταθμ ίσουν τη μείωση τω ν εισοδημάτω ν τω ν επισ κοπώ ν τους, π ου έχουν πληγεί από τις επιδημίες ή τις λεηλασίες, με τη συγκέντρωση εκκλησιαστικών π ρ ονομ ίω ν. Π ώ ς είναι δυνατόν να μπορούν να δ ιο ικ ο ύ ν πο λλές επισκοπές; Ε π ιπ λέον, σ ’ αυτή την εποχή της ανάπτυξης τω ν εθνικώ ν κρατώ ν, π ο λλο ί είναι οι αρχιερείς που ασκούν α ­ ξιώ ματα στην αυλή δ ίπ λ α στους ηγεμόνες, δεδομένου ό τι η λόγια μόρφωσή τους τους κάνει κατάλληλους για την εκπλήρωση διπ λω μ α τικ ώ ν ή διοικη τικώ ν υ π η ­ ρεσιών. Ζ ώ ντας στην αυλή, δεν διαμένουν στις π όλεις τους και αρκούνται στην είσπραξη τω ν εισοδημάτω ν το π ο θετώ ντας εκεί τους πελάτες τους ή τους συγγε­ νείς τους. Π έρα από μερικές αρκετά σπ άνιες εξαιρέσεις καλλιεργημένων α ρ χιε­ ρέων π ο υ α σ χολούντα ι με την καλή διοίκηση τω ν επισκοπώ ν τους, οι περισσότε­ ρο ι μεταβιβάζουν τα επισκοπικά τους έργα σ ’ έναν αναπληρω τή με το σύστημα της εντολής. Ό λ ο ι, ακόμα κι αυτοί π ο υ ασκούν καλή διοίκηση, εγκαταλείπουν τις π ο ιμ α ντικ ές υποχρεώ σεις τους, το κήρυγμα του Ευαγγελίου, το χρίσμα τω ν π α ιδιώ ν, την επίσκεψη τω ν ενοριώ ν, την κατάρτιση του κλήρου. Ε γκαταλειμμένος στον εαυτό του, ο ενοριακός κλήρος δεν είνα ι διόλου σε θέση να πλα ισ ιώ σ ει π ρ α γμ α τικ ά τον πληθυσμό, ιδίω ς στην ύπα ιθρ ο. Ε κεί είνα ι που η κρίση γ ίν ε τα ι εντονότερα αισθητή. Τ ρεις χα ρ α κ τη ρ ισ μ οί επ α νέρ χο ντα ι συνεχώς στην εικόνα π ο υ συντίθεται σχετικά με την κατάσταση του αγροτικού κλήρου: α π ο υ σ ία από την άσκηση τω ν καθηκόντω ν (η ενορία εξυπηρετείται τό ­ τε από ένα βικάριο, δηλαδή βοηθό του εφημέριου), μεγαλύτερη ή μικρότερη έλ­ λειψη μ όρφ ω σ ης (μ ερικ οί ιερείς μ ό λις π ο υ γνω ρ ίζο υ ν να δια βάζουν) κ α ι μη χρηστά ήθη (ιδ ια ίτερ α η παλλακεία καταγγέλλεται συχνά). Η κατάσταση αυτή, συνδεδεμένη με τη δομή της Ε κκλησίας, αναμ φ ίβολα δεν είνα ι νέα, αλλά η κ ρ ί­ ση την έχει ανα ντίρ ρ η τα επιδεινώ σει. Μέσα στις πόλεις, ο ι οποίες προστατεύονται καλύτερα, η κρίση είναι οπω σδή­ ποτε λιγότερο σοβαρή. Εκεί τα π ιο καλλιεργημένα στοιχεία του κλήρου ασκούν τα καθήκοντά τους. Η φροντίδα της διδασκαλίας τω ν πισ τώ ν με το κήρυγμα εντείνεται. Σ τις πόλεις έχουν εγκατασταθεί τον 13ο αιώ να τα επα ιτικά τάγματα, τα ο π ο ία πρ ο σ π αθο ύν να ανταποκριθούν, στο μέτρο τω ν δυνατοτήτω ν τους, στις πνευματικές προσδοκίες τω ν ανθρώ πω ν τούτη την εποχή τω ν συμφορών. Έ χ ο ­ ντας ιδρυθεί για να αποτελέσουν υπόδειγμα της χριστιανοσύνης χάρη σ ’ έναν τρόπο ζωής βασισμένο στην εθελούσια πενία, καλούμενα να κηρύσσσουν κ αι να εξομολογούν λόγω της στέρεας θεολογικής και πνευματικής τους κατάρτισης, τα τάγματα αυτά αποτελούν από τον Μο κ αι 15ο αιώ να ομάδες κοντά στις οποίες μπορούν να βρουν υποδοχή κ α ι π αρηγορία όσοι αναζητούν μια απάντηση στην αγω νία τους. Π αρά την εχθρότητα που εκδηλώνεται από τον μη μοναχικό κλήρο,

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Σ Η Σ ΣΤ Ο Τ Ε Λ Ο Σ Τ Ο Υ Μ Ε Σ Α ΙΩ Ν Α

243

τις διαιρέσεις π ο υ τους πλήττουν κ α ι τις παραβιάσεις του αρχέγονου μοναχικού κανόνα, φ ραγκισκανοί κ α ι δομινικανοί, π ου θεωρείται ότι γνω ρίζουν καλύτερα το δρόμο της σωτηρίας, προσελκύουν τους π ισ τούς οι οποίοι εγκαταλείπουν τις ενορίες. Π ολλοί είνα ι εκείνοι που με το πλησίασμα του θανάτου πηγαίνουν να α­ ναζητήσουν καταφ ύγιο στα μοναστήρια τους για να κάνουν από εκεί το επίφοβο τελευταίο ταξίδι. Πλήθη συρρέουν στα μεγάλα δημόσια κηρύγματα τω ν φραγκι­ σκανών ή τω ν δομινικανώ ν, π ο υ ξέρουν να χρησιμοποιούν απλά λόγια ικανά να αγγίξουν ένα λα ϊκό ακροατήριο. Ε ξάλλου π ο λλοί δεν διστάζουν να καταφύγουν σε θεαματικές σκηνοθεσίες για να εντυπω σιάσουν περισσότερο το ακροατήριό τους. Αλλοι, σωστοί δημαγω γοί, ξεσηκώνουν τους πισ τούς εναντίον του ενοριακού κλήρου με τον οποίο αποδύονται σε ανοιχτό πόλεμο. Ο ρ ισ μ ένο ι γ ίν ο ν τ α ι π ρ α γ μ α τικ ές δια σ ημ ότητες, τρ α β ώ ντα ς στο πέρα σμά τους τεράστια πλήθη π ο υ πρ ο σ ελκύο νται από την ευφ ρά δειά το υ ς ή από τη φή­ μη της αγιό τη τά ς τους. Ε ίν α ι η π ερ ίπ τω σ η του δ ομ ινικα νού Β ικέντιου Φεριέ που διατρέχει την Ισ πανία, την Ε λβετία, τη βόρεια Ιτα λία κ α ι τη Γαλλία προκαλώ ντας τον ενθουσιασμό τω ν π ισ τώ ν κ α ι οδηγώ ντας τους στους δρόμους της μετάνοιας κ α ι της μεταστροφής. Ε ισ ά γεται έτσι μια νέα μορφή ευσέβειας, λιγότερο στραμμένης στο λειτουργικό τυ π ικ ό , π ιο εσωτερικής κ α ι π ιο απαιτητικής, π ο υ κ ά νει τη σ ω τη ρία π ρ ο σ ω π ικ ή υπόθεση. Αυτή η ε π ιτυ χ ία τω ν επ α ιτικ ώ ν ταγμάτω ν μαρτυρεί την α δυ να μ ία της θεσμικής Εκκλησίας να πλα ισ ιώ σ ει π νευ ­ ματικά τους π ισ το ύ ς, την ένδεια του κλήρου και τις αναστατώ σεις οι οποίες, ε­ πηρεάζοντας την παποσ ύνη, θέτουν υπ ό αμφισβήτηση την ισ ορ ρ οπ ία π ο υ βρήκε η χρισ τιανοσ ύνη το ν 13ο αιώ να.

Η Π Α Π Ο Σ Υ Ν Η Τ Η Σ ΑΒΙΝΙΟΝ π ό τις αρχές του Μου α ιώ να α ρχίζει μια κρίση της παποσύνης π ο υ θέτει υ ­ π ό αμ φ ισ βήτησ η το θεο κ ρ α τικ ό ο ικ ο δ ό μ η μ α του 12ου κ α ι 13ου αιώ να. Θ ριαμβεύτρια στον μακρύ αγώ να π ο υ την έφερε σε αντιπαράθεση με την αυτοκρατορική εξουσία, η παπ οσ ύνη αξίω νε να συγκεντρώ σει τον χρ ισ τια νικ ό κ ό ­ σμο γύρω από την π νευμα τική εξουσία της κ α ι να του μεταβιβάσει μια μεταρρυθμιστική π νο ή ικανή να συνενώ σει τη Δύση γύρω από τις πνευμα τικές και πολιτικές αξίες της Ε κκλησίας. Ο αγώ νας εναντίον τω ν αιρέσεω ν π ο υ διεξάγε­ τα ι από την Ιερά Εξέταση, η ε π ιτυ χ ία τω ν επ α ιτικ ώ ν τα γμ άτω ν π ο υ συνδέονται άμεσα με το ν π ά π α κ α ι η ίδρυση τω ν π ανεπ ισ τη μ ίω ν που κάνουν την επιστήμη να θριαμβεύσει κάτω από το ν έλεγχο του δόγμ ατος, α ποτελούν σαφή δείγμ ατα τούτης της ισχύος της Εκκλησίας. Ωστόσο τα π ά ν τα τίθεντα ι υπ ό αμφισβήτηση με το π ο ντιφ ικ ά το του Β ονιφ άτιου Η ' (1294-1303). Δ ιεκδικώ ντας ό π ω ς οι π ρ οκά τοχοί του την απόλυτη ανω τε­ ρότητα της π αποσ ύνης σε σχέση με τα κράτη κ αι τα άτομα, τούτος προσκρούει στη νέα ισχύ του βασιλιά της Γαλλίας Φ ιλίπ πο υ Δ ' του Ω ραίου. Η σύγκρουση

Α

244

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

■καταλήγει σε ολοκληρω τική ήττα της παποσύνης. Ο π ά π α ς όχι μόνο Αναγκάζε­ τα ι να αποδεχθεί τη φορολόγηση του κλήρου κ α ι το διορισμό τω ν επισκόπω ν α­ π ό τον βασιλιά της Γαλλίας, αλλά κ α ι ο αφ ορισμός π ο υ εκτοξεύει εναντίον του Φ ιλ ίπ π ο υ πα ρ α μ ένει χ ω ρ ίς αποτέλεσμα. Ακόμη περισ σ ότερο, ο βασ ιλιάς της Γαλλίας επικαλείται ενα ντίο ν τού π ο ντίφ ικ α την αυθεντία μιας γενικής σ υνό­ δου, η σύγκληση της ο π ο ία ς αποφασίστηκε από μ ια συνέλευση τω ν α νώ τα τω ν ευγενών -εκκλησιαστικώ ν κ α ι κ ο σ μ ικ ώ ν- του βασιλείου (1302). Σ ταλμένοι στη Ρώμη από τον βασιλιά, ο ι Γκιγιώ μ ντε Νογκαρέ κ α ι Σ κιάρ α Κ ολόνα δεν δ ισ τά­ ζο υ ν να κ α κ ο π ο ιή σ ο υ ν το ν π ά π α : π ρ ό κ ε ιτ α ι γ ια την « α π ό π ε ιρ α του Α νάνι» (1303). Ο θάνατός του ένα μήνα αργότερα σηματοδοτεί την α π οτυχία της π ρ ο ­ σπάθειας τω ν π α π ώ ν να κυριαρχήσουν στη χριστιανική Δύση. Μέσα σ ’ αυτές τις συνθήκες της αποδυνάμω σής της, πρ α γμ α το π ο ιείτα ι τυ ­ χαία η εγκατάσταση της παποσύνης στην Α βινιόν. Ο ι διά δοχοι του Β ονιφ άτιου Η ' Κλήμης Ε ' κ αι Ιωάννης Κ Β ' επιζητούν π ά ν ω α π ’ όλα να συμφιλιώ σουν τους βασιλιάδες της Γαλλίας κ αι της Α γγλίας. Εγκαταλείπουν τη Ρώμη όπου αλληλοσπαράσσονται οι αντίπα λες φατρίες τω ν Κ αετάνι κ α ι τω ν Κ ολόνα και, φοβούμε­ νο ι τις αξιώ σεις τω ν Γερμανών ηγεμόνων π ου υποσ τηρίζονται από τους γιβελίνους της βόρειας Ιταλίας, αποφ ασ ίζουν να εγκατασταθούν προσω ρινά στο ε π ι­ σκοπικό ανάκτορο της Αβινιόν. Η προσω ρινή αυτή επιλογή γίνεται οριστική ό ­ ταν ο Ιωάννης Κ Β ', π ο υ επιθυμεί να επιστρέφει στη Ρώμη, π α ρεμποδίζεται το 1330 από τα στρατεύματα του βασιλιά της Γερμανίας Λ ουδοβίκου Δ ' του Βαβαρικού. Κ αθώς η θέση της Α βινιόν στο κέντρο της μεσαιωνικής Δύσης τού φ α ίνε­ ται πλεονεκτική για την παποσύνη, ο Β ενέδικτος Ι Δ ' αποφ ασίζει να εγκαταστα­ θεί εκεί ορισ τικά κ α ι χ τίζει μια κ ατοικία ικανή να στεγάσει τον π ά π α κ α ι την κουρία. Ώ ς το 1377 (με μια βραχεία διακοπή την περίοδο 1367-1370) η Α βινιόν παραμένει η πρω τεύουσα της χριστιανοσύνης. Π άπες γαλλικής καταγω γής, όπω ς κ αι η πλειονότητα τω ν καρδινα λίω ν κ α ι του διοικητικού προσω πικού, δ ια δέχο­ νται αλλήλους. Χ ω ρίς να είνα ι απλά όργανα τω ν Γάλλων ηγεμόνων, όπ ω ς υ π ο ­ στηρίζουν για παράδειγμα οι βασιλιάδες της Α γγλίας, ο ι π ά π ες της Α βινιόν δ ια ­ τηρούν οπωσδήποτε στενές σχέσεις μ αζί τους. Υ ποχρεωμένη να συμβιβάζεται με τους ηγεμόνες τω ν ευρω παϊκώ ν κρατώ ν, η παποσύνη της Α βινιόν αναγκάστηκε να εγκαταλείπει κάθε θεοκρατική αξίωση. Μην [,ιπορώντας π ια να υπαγορεύει τη βούλησή της στην Ευρώπη, προσαρμόζε­ τα ι στο νέο π ρ ό τυ π ο τω ν κρατώ ν π ου ευημερούν πλέον πάνω στα ερείπια τω ν αυτοκρατορικώ ν οικοδομημάτων: γίνετα ι μια διοικητική και συγκεντρωτική μο­ ναρχία, η ο π ο ία ασκεί την εξουσία της πάνω στις τοπικές Εκκλησίες π ο υ ώ ς τότε είχαν παραμείνει τελείως αυτόνομες. Αυτό συμβαίνει μέσα στο σταθεροποιημένο πλαίσιο της Αβινιόν, χάρη σε μια διοίκηση αντάξια ενός σύγχρονου κράτους: μια αποστολική βουλή (που ασχολείται με τα δημοσιονομικά), μια καγκελαρία και δ ι­ καστήρια. Η παποσύνη διατηρεί σημαντικό αριθμό εκκλησιαστικών πρ ονομ ίω ν και αξιώματα. Έ τσ ι υποτάσσει τον κλήρο που πλέον αναμένει α π ’ αυτήν π ιο εν­ διαφέροντα αξιώ ματα ή επωφελέστερα προνόμια. Σε αντιστάθμισμα τω ν δ ιο ρ ι­

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Σ Η Σ Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

245

σμών οι πάπες αξιώ νουν την καταβολή διαφ όρω ν εισφορών από τις οποίες οι ευ­ εργετημένοι δεν μπορούν να απαλλαγούν π α ρ ά μόνο παραιτούμενοι από μελλο­ ντικές προνομίες. Η ανάπτυξη αυτής της φ ορολογίας πλουτίζει σημαντικά την ποντιφική οικονομία κ α ι δίνει στους π ά π ες αρκετά αξιόλογα μέσα για τη χρημα­ τοδότηση στρατιω τικώ ν επιχειρήσεων, την πραγματοποίηση μεγάλων έργων στην Αβινιόν ή τη Ρώμη κ αι την ανάπτυξη της αγαθοεργίας. Τέλος, με το π α ιχνίδ ι των εφέσεων και τω ν υποθέσεων αποκλειστικής δικαιοδοσ ίας της, η παποσύνη εξα­ σφαλίζει την εκδίκαση ενός μεγάλου αριθμού υποθέσεων από τα πονταρικά δικα­ στήρια. Έ τσ ι ο π ά π α ς γίνεται ένας απόλυτος μονάρχης, προικοδοτημένος με ση­ μαντικά οικονομικά μέσα, ο ο π ο ίο ς ασκεί την εξουσία του μέσω μιας ισχυρής δ ι­ οίκησης. Βασιλεύει χω ρ ίς εταίρους σε μια πρω τεύουσα που προσελκύει ανθρώ ­ πους και πλούτη κ α ι στην οπ ο ία οι τέχνες και η πνευματική ζωή ανθούν. Ο ι πάπες κυβερνούν λο ιπ ό ν χω ρίς περιορισμ ούς κ α ι χω ρίς αντίβαρο. Από το 1310 δεν κ αταδέχονται πλέον ούτε να συγκαλούν συνόδους. Ο ι προσπάθειες του Ιερού Κολεγίου'''7 να αυξηθεί ο ρόλος τω ν κ αρ δινα λίω ν αποβαίνουν μάταιες. Με­ τά την εκλογή του ο Ιννοκέντιος Σ Τ ' α π ο ρ ρ ίπ τει τη δέσμευσή του π ρ ο ς όλους τους καρδινα λίου ς να συγκαλεί το Ιερό Κ ολέγιο σε περίπτω ση σημαντικής α π ό ­ φασης. Μ ια τέτοια εξέλιξη προκαλεί έντονες κριτικές, πόσο μάλλον π ο υ η αύξη­ ση της μοναρχικής κ α ι διοικητικής εξουσίας της παποσύνης συμ πίπτει με την ε­ ξάλειψ η της π νευ μ α τικ ή ς της α κ τινο β ο λία ς κ α ι της π ο ιμ α ν τικ ή ς της δράσης. Ενώ σ ’ αυτή την εποχή τω ν συμφορώ ν ο ι πνευματικές ανάγκες τω ν ανθρώ πω ν τούς ωθούν σε μυστικιστικές θρησκευτικές π ρακτικές, η παποσύνη διευθύνεται από μονάρχες με διοικητικά και κατασκευαστικά ενδιαφέροντα, που συμπεριφέρονται περισσότερο ω ς αρχηγοί κρατώ ν π α ρ ά ω ς ποιμ ένες τω ν ψυχώ ν. Έ τσ ι έρχονται στο φω ς αντιθέσεις ο ι οποίες δεν αγγίζουν παρά περιορισμέ­ νους κύκλους, και μάλιστα περιθω ριακούς: «πνευματικοί» φραγκισκανοί σε ρήξη με το τάγμα, ο ι ο π ο ίο ι καταγγέλλουν στο πρόσω πο του π ά π α τον Α ντίχριστο, διανοούμενοι π ου βεβαιώνουν τα πρω τεία του χριστιανικού λαού έναντι του π ά ­ πα, θεωρητικοί όπ ω ς ο Μ αρσίλιος της Π αδούης ή ο Γουλιέλμος του Ό καμ, που προβάλλουν μια Εκκλησία καθαρά πνευματική στην οποία η αυθεντία θα π εριορί­ ζεται στον αυστηρά ποιμ αντικό χώ ρο, μακριά α π ό κάθε κοσμική εξουσία που θα επιφυλάσσεται μόνο στους πρίγκιπες. Ο Π ετράρχης στιγματίζει έντονα την αυλή της Αβινιόν, αυτόν το «βόθρο στον οποίο συγκεντρώνονται οι ακαθαρσίες της ο ι­ κουμένης. Ο Θεός περιφ ρονείται, το χρήμα λατρεύεται, οι θεϊκοί και ανθρώ πινοι νόμοι ποδοπατούνται». Αυτή η πνευματική απαξίω ση της παποσύνης επιδεινώ νε­ ται από το σχίσμα π ου τη σπαράσσει την επαύριο της επιστροφής στη Ρώμη.

ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ Σ Χ ΙΣΜ Α Γρηγόριος ΙΑ ', θεω ρώ ντας, όπ ω ς π άρ α π ο λ λ ο ί χρ ισ τια ν ο ί, ότι ο καλύτε­ ρος τρ ό π ο ς να τερμα τιστούν τα δεινά του χρ ισ τια νικ ο ύ κόσμου είναι η ε­

Ο

246

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

π α ν α φ ο ρ ά της παποσ ύνης στο κέντρο προέλευσής της, υ π ο χω ρ εί στις. ιταλικές παρακλήσεις κ α ι αποφ ασ ίζει το 1377 να μεταφέρει στη Ρώ μη όλες τις υπηρεσίες της κουρίας. Α ντί να επιλύσει το πρόβλημα, η απόφαση αυτή θα to επιδεινώ σει. Ό τα ν εκείνος πεθαίνει (1378), τα πλήθη της Ρώμης, που φ οβούνται την εκλογή ε­ νός νέου ξένου π ά π α (υπάρχουν ένδεκα Γάλλοι αρχιερείς σε δεκαέξι παρόντες), ασκούν πίεση στο κονκλάβιο το ο π ο ίο σ υγκατατίθεται να εκλέξει Ιταλό π ο ντίφ ικα: το ν αρχιεπίσ κοπο του Μ πάρι Β αρθολομαίο Π ρινιάνο, ο οποίος λαμβάνει το όνομα Ο υρβανός Σ Τ Α ν α γ ν ω ρ ίζ ε τ α ι αμέσως α π ό τους ηγεμόνες, συμπεριλαμ­ βανομένου του βασιλιά της Γαλλίας Κ αρόλου Ε ' του Σ οφ ού. Α λλά οι αδεξιότη ­ τες κ α ι ο δεσ ποτικός χαρακτήρα ς του θα επιτρέψ ουν στους α ν τιπ ά λ ο υ ς του να αμφισβητήσουν μ ια εκλογή π ο υ επιτεύχθηκε υ π ό την απειλή του πλήθους. Το Σεπτέμβριο του 1378, έχοντας κ α τα φ ύγει στο Φ όντι σε ν α π ο λ ιτά νικ ο έδαφ ος, οι κ α ρ δ ιν ά λ ιο ι σ υ νέρ χο ντα ι στο Ιερό Κ ολέγιο κ α ι α π ο φ α σ ίζο υ ν ν α ακυρώ σουν την εκλογή του Ο υρβανού Σ Τ '. Ο ρίζουν ω ς αντικαταστάτη του τον Γάλλο Ρ ο ­ βέρτο της Γενεύης, ο ο π ο ίο ς, λαμβάνοντας το όνομ α Κλήμης Ζ ' κ α ι μην μ π ο ρ ώ ­ ντας να αναλάβει τη ρω μαϊκή έδρα της π ο ντιφ ικ ή ς εξουσίας, π α ίρ ν ει το δρόμο της Α βινιόν. Έ τσ ι η χριστιανοσύνη της Δύσης διχάζεται ανάμεσα σε δύο ηγεμό­ νες κ α ι δύο πρωτεύουσες: είνα ι η αρχή του «μεγάλου σχίσματος». Ο διχασμός είναι ακόμα π ιο σοβαρός δεδομένου ότι στους προσω πικούς α ­ νταγω νισμούς κ α ι τους άλλους αγώ νες επιρροής στους κόλπους της Εκκλησίας προσ τίθενται π ο λ ιτικ ο ί υπολογισ μ οί π ου είνα ι στην πράξη καθοριστικοί. Ο Κ ά ­ ρολος Ε ' πήρε αμέσως το μέρος του Κλήμη Ζ ', συμμάχου του βασιλικού Ο ίκου της Γ αλλίας, κ α ι αναγνώ ρισε το ν εκλεγμένο του Φ όντι μέσω μιας συνέλευσης συμβούλων, θεολόγω ν κ α ι αρχιερέω ν. Ο ι άλλοι ηγεμόνες τοπ οθετούντα ι υπέρ τού ενός ή του άλλου π ά π α ανάλογα με το αν είναι σύμμαχοι ή εχθροί του βασι­ λιά της Γαλλίας στη σύγκρουσή του με τον Αγγλο αντίπαλό του. Η Καστίλη, η Ναβάρα, η Α ραγώνα, η Π ορτογαλία, η Σκω τία, η Νεάπολη, η κομητεία της Σ α ­ β οΐας και το βασίλειο της Κ ύπρου τοποθετούνται υπέρ του πρώ του α ν τίπ α π α της Αβινιόν. Το Μ ιλάνο, η Π ολω νία, η Ο υγγαρία, η Φ λάνδρα κ αι η Αγία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία π α ίρνο υν μαζί με την Α γγλία το μέρος του Ρω μαίου π οντίφ ικα. Η σύγκρουση θα διαρκέσει περισσότερο από σαράντα χρόνια. Για να θ ρ ια μ ­ βεύσει εναντίον εκείνου που θεωρεί σφετεριστή, καθένα α π ό τα δύο στρατόπεδα α ρ χικ ά π ρ ο σ π α θ ε ί ν α χρ η σ ιμ ο π ο ιή σ ει τη δύνα μη. Ο δ ο ύ κ α ς της Α νδεγα υία ς Λ ουδοβίκος Α ', αδελφ ός του βασιλιά της Γ αλλίας, και ο γ ιο ς του δούκας της Α νδεγαυίας Λ ουδοβίκος Β ' επεμβαίνουν στην Ιτα λία υπέρ του Κλήμη Ζ '. Α πό την π λ ευ ρ ά του Ο υ ρ β α νο ύ Σ Τ ' π ρ ο ετο ιμ ά ζετα ι μ ια εκσ τρα τεία ενα ν τίο ν της Π ροβηγκίας που δεν θα λάβει π ο τέ χώ ρα, ενώ ο δούκας του Λ άνκαστερ Ιω άννης του Γκοντ επεμβαίνει στην Κ αστίλη το 1386 για να αξιοποιήσει συγχρόνω ς τα δικ αιώ μ ατα δια δοχής του κ α ι την υπόθεση του Ρω μαίου π ο ντίφ ικ α . Κ αθώ ς κ α ­ μιά α π ’ αυτές τις ενέργειες.δεν κ α ρ π ο φ ο ρ εί δοκιμά ζετα ι η οδός του συμβιβα­ σμού, χ ω ρ ίς περισσότερη επιτυχία. Μ ια λύση ήταν να μην οριστεί διά δο χο ς για εκείνον α π ό τους δύο π ά π ες π ο υ θα π έθαινε π ρ ώ τος. Ό τ α ν όμω ς ο Ο υρβανός

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Σ Η Σ Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

247

Σ Τ ' πεθαίνει {1389), οι Ιταλοί κ α ρδινά λιοι εκλέγουν αμέσως ένα διάδοχο, τον Βονιφ άτιο Θ ', κ α ι ο ι συνάδελφοί τους της Α βινιόν κάνουν το ίδιο μετά το θάνατο του Κλήμη Ζ ' ο ρίζοντας τον Βενέδικτο ΙΓ '. Α υτός είχε υποσχεθεί να παραιτηθεί μόλις θα παρουσ ιαζόταν η ανάγκη, αλλά από τη στιγμή π ο υ στέφθηκε την ποντιφική τιάρα αποφ εύγει ν α το κάνει. Α ρνείται μάλιστα, π α ρ ά τις πιέσεις της βασι­ λικής κυβέρνησης, τω ν Γάλλων κ αρ δινα λίω ν κ α ι του πανεπιστημίου του Π α ρ ισ ι­ ού, να διαπραγματευτεί με το ν Β ονιφ άτιο Θ ' κ α ι τους δια δόχους του: το ν Ιννοκέντιο Ζ ' κ α ι τον Γρηγόριο I B '. Το σχίσμα αναστατώ νει σοβαρά τη θρησκευτική ζωή της χριστιανοσύνης της Δύσης. Κ αθώς τα θρησκευτικά τάγματα έχουν χω ριστεί, ο ι π ρ ονομ ίες έχουν δύο κατόχους κ α ι κάθε α ξιω μ ατούχος φ οβάται φ υσικά τη νίκη του α ντίπα λου στρα­ τοπέδου. Τόσο από τη μια όσο κ α ι από την άλλη πλευρά πολλα π λα σ ιά ζοντα ι οι αφ ορισμοί κ α ι ο ι απαγορεύσεις. Στη Γαλλία, ακόμα κ α ι στους κόλπους του π α ­ νεπιστημίου το υ Π αρισιού, δεν υ π ά ρ χει ομ ο φ ω νία σχετικά με τη νομιμότητα του ενός ή του άλλου π ά π α . Αλλά τα π ανεπισ τήμια της Τουλούζης κ α ι της Ο ρλεά­ νης, καθώ ς κ α ι ολόκληρες επαρχίες ό π ω ς η Ν ορμανδία κ α ι η Π ροβηγκία, κλί­ νουν υπέρ του Ρ ω μαίου π ο ντίφ ικ α . Ανήσυχη α π ’ αυτή την κατάσταση, η βασιλι­ κή κυβέρνηση διακηρύσσει με διά ταγμ α το 1398 ό τι η Εκχλησία της Γαλλίας δεν αναγνω ρίζει πλέον.σ τον Βενέδικτο Ι Γ 'π α ρ ά μόνο πνευματική αυθεντία: πρ όκει­ ται για την «υφαρπαγή υπακοής», η ο π ο ία επιτρέπει στον βασιλιά να διαθέτει τις πρ ο νο μ ίες κ α ι τους εκκλησιαστικούς φ όρους. Ω στόσο ούτε αυτό ούτε η στά­ ση του το π ικ ο ύ πληθυσμού ούτε η επίθεση εναντίον του ανακτόρου τω ν π α π ώ ν που κατευθύνει ένας αρχηγός συμμορίας πληρω μένος από τον βασιλιά της Γαλ­ λίας δεν κάνουν τον π ο ντίφ ικ α της Α βινιόν να υποχωρήσει. Το ξεκίνημα μιας λύσης έρχεται από το πανεπιστήμιο του Π αρισιού. Α πό το 1394 είχε π ρ ο τείνει να συγκαλέσει μια σύνοδο η οπ οία , σε περίπτω ση ασυμφ ω ­ νία ς, θα αποφ άσ ιζε οριστικά σε τελευταίο βαθμό. Κ αθώ ς αυτή η ιδέα σιγά σιγά ωρίμασε, συνήλθε στην Π ίζα το 1409 μια οικουμενική σύνοδος, π ο υ αποφάσισε να καθαιρέσει τους δύο π ά π ες κ α ι να ορίσει έναν τρίτο: τον αρχιεπίσκοπο του Μ ιλάνου π ό υ π α ίρ ν ει το όνομα Α λέξανδρος Ε ', τον οποίο λίγο αργότερα δια δέ­ χεται ο Ιωάννης Κ Γ '. Α λλά ο ι Βενέδικτος Ι Γ ' κ α ι Γρηγόριος I B ' αρνούντα ι να υποταγούν κ αι έτσι πλέον υ π άρχουν τρεις π ά π ες α ν τί για δύο, καθένας με τους ο ­ πα δο ύ ς του. Για να βγει α π ’ αυτή την εμπλοκή π ου οδηγεί τη χριστιανοσύνη στην αυτοκτονία ο Ιω άννης Κ Γ ' ζητάει τη βοήθεια του βασιλιά τω ν Ρ ω μ α ίω ν Σιγισμούνδου του Λ ουξεμβούργου, υποψ ήφ ιου για το στέμμα της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκ ρατορίας. Ε π ιθ υ μ ώ ντα ς ν α δώ σει στο στέμμα αυτό λίγο κύρος, ο Σιγισμούνδος δέχεται υπό το ν όρο ο π ά π α ς να συγκαλέσει μια νέα σύνοδο. Η σύνο­ δος α ρχίζει στην Κ ω νσταντία το 1414 κ α ι κ ρατά σχεδόν τέσσερα χρόνια. Κ ατα­ φέρνει, ό χι χ ω ρ ίς αντίσταση, να εκθρονίσει τους τρ εις π ά π ες κ α ι να εκλέξει στη θέση τους τον Ο ντόνε Κ ολόνα π ο υ λαμβάνει το όνομα Μ αρ τίνος Ε '. Η κρίση φαίνεται να έχει τελειώσει, ενισχύοντας αυτούς π ο υ θέτουν τη σύνοδο υπεράνω του πάπα. Π ρ ιν εκλέξουν τον Μ αρτίνο Ε ', οι συνοδικοί πατέρες υιοθέτησαν μια

248

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

σειρά μεταρρυθμιστικώ ν διαταγμάτω ν μεταξύ τω ν οπ οίω ν εκείνο της συχνότη­ τας (frequens), που καθορίζει την περιοδικότητα τω ν συνόδων. Ωστόσο ο νέος π ά π α ς κ α ι ακόμη περισσότερο ο διά δοχός του Ευγένιος Δ ' δεν αργούν να επανέλθουν σ ’ αυτές τις αποφ άσεις και αμφισβητούν την κηδεμονία που έχει επιβλη­ θεί στην Α γία Έ δρα. Η σύνοδος της Β ασιλείας (1431-1449) ανταπα ντά καθαιρώ ντα ς τον Ε υγένιο Δ ' και αντικαθισ τώ ντας τον με έναν αντίπα πα : τον κόμητα της Σ α β ο ΐα ς (Νικόλαο Ε '). Το νέο αυτό σχίσμα τελειώνει με το θρίαμβο της π α π ο σ ύ ­ νης και την α π οτυ χία της π ροσ π άθειας για συνοδική δημοκρατία στην Εκκλησία. Αποκατεστημένος στα δικαιώ μ ατά του, ο Ρ ω μαίος π ο ντίφ ικ α ς Ευγένιος Δ ' α φ ιε­ ρώ νει σημαντικό μέρος τω ν οικονομικώ ν μέσων της Εκκλησίας στην ανασυγκρό­ τηση του π ο ντιφ ικ ο ύ κράτους και τον εξω ραϊσμό της Ρώμης. Ώ ς τα τέλη του Μ ε­ σαίω να δεν τίθεται πλέον ζήτημα σύγκλησης γενικής συνόδου, Η παποσύνη, που εμφ ανίζεται όλο κ α ι περισσότερο ω ς απλή π ολιτικ ή δύναμη, βυθίζεται με τον Ιννοκέντιο Ζ ' κ αι τον Α λέξανδρο Σ Τ ' Β οργία στο νεποτισμό κ α ι την ακολασία. Π άνω σ ’ αυτή την Εκκλησία π ο υ βρίσκεται σε πλήρη αποσύνθεση θα πέσει η κ α ­ τα ιγίδα της Μ εταρρύθμισης.

Ε Θ Ν ΙΚ Ε Σ Ε Κ Κ Λ Η Σ ΙΕ Σ Κ Α Ι Α ΙΡΕ Σ Ε ΙΣ μακρά κρίση π ο υ σ υγκλ ο νίζει τη ν π α π ο σ ύ νη δεν μ ένει χ ω ρ ίς σ υνέπειες στην οργάνω ση κ α ι τη ζωή της Ε κκλησίας. Π ολύ περισσότερο π ο υ η γέννη­ ση τω ν εθνώ ν-κρατώ ν στη δυτική Ε υρώ πη κ α ι οι εθνικές βλέψ εις στην κεντρική Ε υ ρ ώ π η α ν τα ν α κ λ ώ ν τα ι στη θρησ κευτική ζωή. Έ τ σ ι η π ρ ω τ ο κ α θ εδ ρ ία τω ν Γάλλω ν στην Εκκλησία κατά την εποχή της πα π οσ ύνη ς της Α βινιόν π ρ οκα λεί την αντίσταση τω ν κληρικώ ν τω ν άλλω ν εθνώ ν της Ε υρ ώ π η ς, τω ν Γερμανών ή τω ν Α γγλω ν. Ε πίσης, το σχίσμα είνα ι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της α ν τ ιπ α ­ ράθεσης τω ν Γάλλω ν κ α ι τω ν Ιτα λώ ν κ α ρ δινα λίω ν. Ε πειδή ε π ί π ολλά χρ ό νια δεν υ π ά ρ χει π ια μια κεντρική αρχή στην Ε κκλησία αλλά δύο ή τρ εις αντα γω νιζόμενες αρχές π ο υ όλες π ρ ο σ π α θο ύν να αντλήσουν πλεονεκτήματα α π ό τη θεία εκλογή κ α ι από την π α ν το δ υ να μ ία του α ν τιπ ρ ο σ ώ π ο υ του Θεού στη γη, η ρ ω ­ μ α ϊκ ή υπεροχή α π α ξ ιώ νετα ι. Κ άθε Ε κκλησία π ρ ο σ π α θ εί λ ο ιπ ό ν να λύσει τα π ροβλή μ α τά της χ ω ρ ίς ν α κ α τα φ εύγει σε μ ια σχολαστική ρ ω μ α ϊκ ή διοίκηση στερημένη π ια α π ό κάθε ηθική αρχή. Αυτή η κατεύθυνση τω ν Εκκλησιώ ν σ υναντάται με εκείνη τω ν Ε υρω πα ίω ν η­ γεμόνω ν π ο υ επιθυμ ούν, μιμούμενοι τον Φ ίλ ιπ π ο Δ ' το ν Ω ραίο στη Γαλλία, να είναι «αυτοκράτορες στο βασίλειό τους». Η χαλάρω ση τω ν δεσμών με τη Ρώμη ενθαρρύνει τις εθνικές μ οναρχίες να αναλάβουν τον έλεγχο του κλήρου προκειμένου να αυξήσουν την εξουσία, την επιρροή κ α ι την οικονομική ισχύ τους π α ­ ρέχοντας εκκλησιαστικές π ρονομ ίες κ α ι επιβάλλοντας φ όρ ους στον κλήρο. Έ τσ ι γεννιέται στη Γαλλία η θεω ρία της ελευθερίας της Εκκλησίας της Γαλλίας, ο γαλλικα νισμ ός (gallicanisme), π ο υ θα ρίξει το σπόρο σ ’ ολόκληρη την Ευρώ πη. Η

Η

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Σ Η Σ Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Σ Τ Ο Υ Μ Ε ΣΑ ΙΩ Ν Α

249

θεωρία αυτή δέχεται την υποστήριξη τω ν κοσμικώ ν νομομαθώ ν κ αι τω ν π α ν επ ι­ στημιακών. Οι π ρ ώ το ι επιθυμούν να διευρύνουν τη δικαστική δικαιοδοσ ία τους στις εκκλησιαστικές υποθέσεις ενώ οι δεύτεροι έχουν δ ια π ο τισ τεί από τις κ ρ ιτι­ κές τω ν διανοουμ ένω ν εναντίον της μοναρχικής κ αι διοικητικής εκτροπής της Αγίας Έ δ ρ α ς. Στην Γαλλία το Songe du Vergier, γραμμένο το 1377 από ένα σύμ­ βουλο του Κ αρόλου Ε ' του Σ οφ ού, υποστηρίζει ότι ο βασιλιάς είναι «τοποτηρητής του Θεού στην κοσμική επικράτεια», δηλαδή ο α ντιπ ρ όσ ω π ός του για όλα τα ζητήματα π ο υ δεν ανήκουν στον πνευμα τικό χώ ρο. Ό σ ο για το πανεπιστήμιο του Π αρισιού, τούτο συνιστά ένθερμα την «υφαρπαγή της υπακοής» έναντι της Ρώ­ μης και ζητάει τη σύσταση της Εκκλησίας της Γαλλίας σε εθνική Εκκλησία υπό την εξουσία του βασιλιά. Αυτές ο ι γα λλικ α νικές τάσεις κ λίνουν α π ό τη φύση τους να υποσ τηρίξουν τη θεω ρία της υπεροχής τω ν συνόδω ν. Στην Κ ω νσταντία οι συνοδικοί πατέρες, σ υγκροτημένοι σε «έθνη», θεω ρούν π ρ ά γ μ α τι ότι η ζωή της Εκκλησίας σε κάθε χώ ρα εξαρτά ται από ήθη, συνήθειες κ α ι παραδόσεις που πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο μιας συμφ ω νίας, ενός κονκορδάτου, ανάμε­ σα στην π α π ο σ ύ νη κ αι την κυβέρνηση του ενδια φ ερ όμ ενου κ ρ ά το υ ς. Τ έτοιες συμφωνίες σ υ νάπ το νται με τη Γαλλία, την Α γγλία, την Ισπανία κ α ι την Αγία Ρ ω ­ μαϊκή Α υτοκρατορία. Π ρ ο σ διορίζουν τα δικαιώ μ ατα της π απ οσ ύνης κ ι εκείνα του κ ρ ά το υ ς στη διοίκη σ η κ α ι την καθημερινή ζωή τω ν εθνϊκώ ν Εκκλησιώ ν. Α ποτελούν μ ια νομική αναγνώ ριση της εντελώ ς νέας κ υ ρ ια ρ χία ς τω ν κρατώ ν και σηματοδοτούν την παραίτηση της παποσύνης από την άσκηση του ρόλου της ως συνενώ τριας της χρισ τιανοσ ύνης, με τον π ά π α ν α μη θεω ρείται πλέον πα ρ ά ένας κ οινός ηγεμόνας. Η πρακτική τω ν κονκορδάτω ν προκα λεί μια μακρά διένε­ ξη ανάμεσα στον π ά π α κ α ι το ν βασιλιά της Γαλλίας. Υ πογραμμένο σε μια εποχή εξασθένησης της βασιλικής εξουσίας, το Κ ονκορδάτο του 1418 αμφισβητείται α­ πό τον βασιλιά της Γαλλίας Κ άρολο Ζ ' μετά την αποκατάσταση της εξουσίας του. Μ ια συνέλευση του κλήρου π ο υ συγκαλείται στην Μ πουρζ το 1438 εκδίδει μια σειρά δ ια τα γμ ά τω ν γνωστή ω ς Π ραγματική κύρωση της Μ πονρζ {Sanctio Pragmatica Burgis). Αυτά τα δια τάγμ α τα α φ α ιρ ούν από το ν π ά π α το δικαίω μα να χορηγεί π ρ ο νο μ ίες, να επικ υ ρ ώ νει τον εκλεγμένο ή να εισπράττει ορισμένους φ όρους κ αι π ερ ιο ρ ίζο υ ν τις δυνατότητες προσφυγής στη Ρώμη. Η διένεξη κ ρ α ­ τεί ώς το 1472. Η υποχώ ρηση της κοσμικής εξουσ ίας της Α γίας Έ δ ρ α ς μ προστά στην ανερχόμενη ισχύ τω ν κ ρ α τώ ν συνοδεύεται α π ό την αμφισβήτηση της π νευμα τικής αυθεντίας της. Α ιρέσεις βασισμένες στην κριτική της σ υμ περιφ οράς τω ν π ο ντιφ ίκω ν τείνουν στη δ η μ ιο υ ρ γία π ρ α γ μ α τικ ά ξεχω ρ ισ τώ ν Εκκλησιώ ν. Η σοβαρότερη α π ’ αυτές τις αιρέσ εις γ εννιέτα ι στην Α γγλία γύρω από έναν πανεπιστημιακό της Ο ξφόρδης, το ν Τ ζω ν Γουίκλιφ , ο ο π ο ίο ς στη διά ρκεια δ ια ­ φόρων ο ικ ο νο μ ικ ώ ν δια πρα γμ ατεύσ εω ν ανάμεσα στον βασιλιά της Α γγλίας κ αι την Α γία Έ δ ρ α αναγκάστηκε να υ π ο σ τη ρ ίξει τα βασιλικά δικ α ιώ μ α τα . Ζητώ ­ ντας μια Ε κκλησία χω ρ ίς π ά π α , διευθυνόμενη α π ό το κράτος, εκφράζει α π ό το 1378 ώ ς το θά νατό το υ το 1384 ιδέες π ο υ η Μ εταρρύθμιση θα αξιοποιήσει τον

250

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

15ο αιώ να: ο άνθρω πος δεν μπορεί ν α ισ χυρίζεται ό τι έχει οπ οια δή πςιτε'α ξία ή ο π οιοδήπ οτε δικαίω μ α απ ένα ντι στο απ ό λυ το μεγαλείο του Θεού· μόνο ο .Θ εός μπορεί να σώσει ή ν α καταστρέψ ει το υ ς α νθρ ώ π ους κ α ι α π ’ αυτή την άποψ η η παρέμβαση της Εκκλησίας δεν προσφ έρει κ α μ ιά βοήθεια- η Α γία Γραφή είνα ι η μόνη πηγή της πίστης κ α ι κάθε άνθρ ω π ο ς μ πορ εί να την κατανοήσει με τη διά νο ιά του κ α ι μόνο- η λατρεία της Π α να γία ς κ α ι τω ν αγίω ν ή τα π ροσκυνήμ ατα ’ είνα ι μορφές πίστης άχρηστες κ α ι καταδικαστέες. Α ρχικά προστατευμ ένος α π ό την εκκλησιαστική δικαιοσύνη χάρη στη βασιλική εύνοια, ο Γουίκλιφ χάνει αυτή την υποστήριξη όταν το 1381 στηρίζει τη στάση τω ν χω ρ ικώ ν τω ν ο π οίω ν η γεί­ τα ι ο Γουάτ Τάυλερ. Ο ι ιδέες του, καταδικασμένες από την αγγλική Σύνοδο του Μ πλα κφ ράιαρς του Λ ονδίνου (1382) βρίσκουν απήχηση στις συνειδήσεις. Δ ια δ ί­ δ ο ντα ι α π ό τους διπ λω μ α το ύ χο υ ς της Ο ξφ όρδης κ α ι εμψ υχώ νουν μια κίνηση χω ρ ικώ ν κ α ι κ α λλιτεχνώ ν, τους λολάρδου ς (lollards), π ο υ επιθυμ ούν μια ζωή π ε ν ία ς, ε π ικ α λ ο ύ ν τ α ι το ευ α γγελικ ό κ ή ρ υ γμ α , α σ κ ο ύ ν έντονη κ ρ ιτικ ή στην Εκκλησία, τη θεία λειτουργία κ α ι τα μυστήρια κ α ι εκθειάζουν μια εθνική Εκκλη­ σία χω ρισμένη α π ό τη Ρώμη. Ο ι κ ύ ρ ιο ι αρχηγοί αυτής της αιρετικής κίνησης, κ α τα διω γμ ένο ι χ ω ρ ίς οίκτο α π ό τους επισ κόπους κ α ι τον βασιλιά, π α ρ α δ ίδο ν τ α ι στην π υ ρ ά το 1427. Π α ρ ’ όλη αυτή την καταστολή κ α ι την καταδίκη τω ν ι­ δεώ ν του Γουίκλιφ, η επιθυμ ία για μ ια εθνική Ε κκλησία χω ριστή από τη Ρώμη κ α ι βασισμένη μόνο στο ευαγγελικό κήρυγμα πα ρ α μ ένει ισχυρή στην Α γγλία. Οι ιδέες του Γουίκλιφ βρίσκουν επίσης μεγάλη απήχηση στη Βοημία. Εκεί, γύρω α ­ π ό το π ανεπισ τήμιο της Π ράγας, υπ ά ρ χει ένα ευαγγελικό ρεύμα μεταρρύθμισης της Εκκλησίας. Ο Γιαν Χ ο υ ς, π ανεπ ισ τημιακ ός αυτής της πόλης, κάνει κήρυγμα υπέρ μιας μεταρρύθμισης της Εκκλησίας κ αι μιας επιστροφ ής στο αυστηρό μή­ νυ μα του Ευαγγελίου. Μ εταφράζει τη Βίβλο στα τσέχικα κ α ι συνιστά τη μετάλη­ ψη τω ν δύο ειδώ ν (δηλαδή του άρτου κ α ι του οίνου), τον υτρακισμό. Κ ατα δικ α ­ σμένος α π ό το ν π ά π α Ιωάννη Κ Γ ', ο Γιαν Χ ο υς δέχεται να υπ ο τα γεί στην κρίση της Συνόδου της Κ ω νσ ταντίας. Π αρά την εγγύηση ασφ άλειας π ο υ του π α ρ α σ χέ­ θηκε από το ν αυτο κρ ά το ρ α Σ ιγισ μ ο ύνδ ο το υ Λ ουξεμ βούργου, κ α τα δικ ά ζετα ι κ α ι π α ρ α δ ίδετα ι στην π υ ρ ά το 1415. Ε ίν α ι το σύνθημα για μια μεγάλη εξέγερση του τσέχικου λαού εναντίον της Ρώ μης αλλά κ α ι ενα ντίο ν τω ν Γερμανών, οι ο ­ π ο ίο ι οικειοποιή θηκαν ένα τμήμα τω ν εδαφώ ν κ α ι το υ εμπορίου και α ποπέμπον τ α ι τώ ρα από το πανεπ ισ τή μ ιο της Π ράγας. Υ π ο κ ύ π το ντα ς τελικά στις γερ μ α ­ νικ ές στα υροφ ορίες, ο ι χουσ ίτες π ετυ χα ίνο υ ν ωστόσο την αναγνώ ριση του υτρακισμού α π ό τη Σ ύνοδο της Β ασιλείας του 1436. Στα μέσα του 15ου α ιώ να ο ι αιρέσ εις φ α ίνετα ι να έχουν νικηθεί κ α ι η ενότη­ τα της Εκκλησίας μοιάζει αποκατεστημένη γύρω από τη Ρώμη. Στη διάρκεια ό­ μως της κρίσης η παποσ ύνη έχει αναγκαστεί να πα ρ α ιτη θεί α π ό τη συγκέντρωση του συνόλου του χρ ισ τια νικ ο ύ κόσμου κάτω α π ό την εξουσία της, να α να γνω ρ ί­ σει την ύπ αρ ξη τω ν κ ρατώ ν κ α ι να συμβιβαστεί με την εντελώ ς νέα ισχύ τους. Π ροσαρμοζόμενη στο νέο π ρ ό τυ π ο τω ν συγκεντρω τικώ ν μ οναρχικώ ν κρατώ ν, δεν μπόρεσε κυρίω ς να π ραγματοπ οιήσ ει την πνευμα τική μεταρρύθμιση που οι

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Σ Η Σ Σ Τ Ο Τ Ε λ Ο Σ Τ Ο Υ Μ Ε Σ Α ΙΩ Ν Α

251

ανάγκες χων κ α ιρ ώ ν κ αθισ τούσ αν αναπόδρασ τη κ α ι η ο π ο ία θα πραγμαχοποιηθεί μέσω άλλω ν δια ύλω ν Π ερίοδοι βαθιάς κρίσης της Ε κκλησίας κ αι χων π νευ μ α τικ ώ ν α ξιώ ν, ο 14ος και ο 15ος α ιώ να ς γνω ρίζουν επίσης μια σοβαρή κρίση της διανόησης κ α ι της αισθητικής.

ΣΚ Λ Η ΡΩ ΣΗ Τ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η ΣΗ Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Τ Ε Χ Ν Η Σ

Φ

αινομ ενικά ο π α νεπ ισ τη μ ια κ ό ς θεσμός γνω ρ ίζει μια από τις ανθηρότερες περ ιό δο υς του. Ωστόσο τα π α νεπ ισ τή μ ια υ φ ίσ τα ντα ι έντονα το πλήγμα της κρίσης αξιώ ν του Μου κ α ι 15ου αιώ να, στη δ ιά ρκ εια της ο π ο ία ς καταρρέει η μεσαιωνική αντίληψ η του κόσμου. Β εβαίω ς τα μεγάλα π α νεπ ισ τή μ ια του Π α ρ ι­ σιού, της Μ π ο λό νια ή της Ο ξφ όρδης δια τηρούν όλο το κ ύρ ος χους, π ροσελκύ­ ουν π ο λυ ά ριθμ ο υς σ πουδασ τές κ α ι α ν τιμ ετω π ίζο ν τα ι με σεβασμό. Ο ι αρχές κ αι η κ ο ινω νία το ύ ς α να γνω ρ ίζο υ ν ένα είδος πνευμ α τικής εξουσίας π ά νω στην π ί­ στη καθώ ς κ α ι π ά ν ω στην επιστήμη. Α π ειλο ύντα ι όμω ς από την εμφάνιση νέων πανεπιστημίω ν. Υ πό την επίδραση τω ν διαιρέσεω ν π ο υ γεννήθηκαν α π ό το με­ γάλο σχίσμα, της επ ιθυ μ ία ς κάθε π ρ ίγ κ ιπ α να διαθέτει το δικό του π α ν επ ισ τή ­ μιο κ α ι της απ ρ ο θυ μ ία ς τω ν αναδυόμενω ν εθνικώ ν κ ρατώ ν να αφ ήνουν τους κληρικούς το υ ς ν α σ π ο υ δά ζο υ ν στο εξω τερικό, ιδ ρ ύ ο ντα ι στην Ε υρώ πη π ε ρ ί­ που σ αράντα πανεπ ισ τήμ ια. Α πό την Ανάκτηση κ α ι τη σχαθεροποίηση χω ν ιβηρικώ ν βασιλείω ν π ρ ο κ ύ π χο υ ν χα π α νεπ ισ τή μ ια της Λ ισαβώ νας, του Π ερπ ινιά ν, της Β αρκελώνης κ α ι της Σ αραγόσα. Σ την κεντρική Ε υρώ πη τα πα νεπισ τή μ ια της Π ράγας, της Κ ρακοβίας κ α ι της Β ιέννης μαρτυρούν το ν ανταγω νισμ ό που ανχιπαραθέχει μεχαξύ χους Τ σέχους, Π ολω νούς κ α ι Γερμανούς της Α υσχρίας. Εκείνα χης Π ίζα ς κ α ι χης Φ λω ρ εντίας μαρχυρούν χην ισχύ χης δημοτικής εξου­ σίας σχην Ιχαλία κ α ι εκείνα χου Π ουαχιέ κ α ι χου Μ πορνχώ χον γαλλοα γγλικό ανταγωνισμό. Α υτός ο π ο λ λα π λα σ ια σ μ ό ς δεν είναι ω στόσο συνώ νυμος ούτε χου πλούχου ούτε χης ζω χικόχηχας. Ο ι επαφ ές ανάμεσα σε καθηγηχές δια φ ορ εχικ ώ ν εθνών γίνο ντα ι σ πανιόχερες. Ο ι π α νεπ ισ τη μ ια κ ο ί π ερ ιέρ χο νχα ι σχην εξάρχηση χης πολιχικής εξουσ ίας κ α ι ο ρ όλος χους όλο κ α ι περισσόχερο συνίσχαχαι σχην π α ρ ο ­ χή θεωρηχικών επιχειρ η μ ά τω ν π ρ ο ο ρ ισ μ ένω ν να δικαιολογή σουν χις διεκδική­ σεις ή χην πολιχικ ή χης. Ε πιπλέον, χα π ανεπ ισ τήμ ια πλήχχονχαι από χην οικονομική κρίση. Κ αθώ ς οι εκκλησιασχικές π ρ ο νο μ ίες π ο υ παρέχουν σχα πανεπισχήμια χα εισοδήμαχά χους αποδεικνύονχαι α νεπ α ρ κ είς, λαμβανομένης υπόψ η χης ανόδου χων χιμώ ν, θεσμοθεχείται η πρακχική της πληρω μής διδάχχρω ν α π ό χους σπουδασχές, ειδικόχερα σχο δίκαιο κ α ι χη θεολογία. Ο ι φ χω χο ί σπουδασχές εξαφ ανίζονχαι ουσια­ στικά από χα πανεπισ χή μια και επειδή οι οικογένειες χω ν διδακχόρω ν εξαιρούνχαι α π ’ αυχή την υποχρέω ση η κληρονομικόχητα γίνετα ι χο π ιο διαδεδομένο μέ­

252

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

σο εισόδου: ο π ανεπισ τημιακός κόσμος συγκροτείται σε κλειστή κάστα,.Ο ι π α ν ε ­ πισ τημιακοί, γενόμενοι « ιππότες σε ζητήματα νομοθεσίας», διά γουν ένα διακε­ κριμένο τρ ό π ο ζωής κ α ι βασιλεύουν σε αποσκληρω μένα πανεπιστήμια, στα ο ­ π ο ία θριαμβεύει ο σχολαστικισμός κ α ί όπου καθηγητές κ αι σπουδαστές εγκλω βί­ ζοντα ι στις ταξινομήσεις και τους ορισμούς μιας καθαρά τυπικής λογικής. Η ίδια η διανόηση υ φ ίσ τα τα ι βαθιά κρίση με την αμφισβήτηση του θ ω μ ι­ σμού, αυτής της σ υμ μ αχίας ανάμεσα στην πίστη κ α ι τον ορθό λόγο που β α σ ιζό­ ταν στην αυθεντία του Α ριστοτέλη. Τα σκληρότερα πλήγμα τα κατα φ έρουν σ τις αρχές του 14ου α ιώ να ο Ν τανς Σ κώ τος κ α ι ο Γουλιέλμος το υ Ό κ α μ , δύο θεολό­ γο ι π ο υ α π ο ρ ρ ίπ το υ ν την ιδέα ό τι ο αισθητός κόσμος μ πορ εί να αποτελεί έκ­ φραση το υ Θ εού σ ύμ φ ω να με το υ ς κ α νό νες της αρ ισ τοτέλεια ς α ιτιο κ ρ α τία ς. Κ αι ο ι δύο συμ περαίνουν ότι κ α θώ ς ο Θεός είνα ι τελείω ς ελεύθερος, είνα ι μ ά ­ τα ιο να θέλει κ α νείς ν α ανυψ ω θεί μέσω του ορθού λόγου α π ό το ν αισθητό κ ό ­ σμο π ρ ο ς τον Θεό. Στην απ ό λυ τη ελευθερία του Θ εού α ν τα π ο κ ρ ίν ετα ι αυτή π ο υ θα π ρ έπ ε ι να α φ εθεί σ τον ά νθρ ω π ο . Αυτή η αμφισβήτηση της α υθ εντία ς το υ Α ριστοτέλη κ α ι της θω μισ τικής φ ιλ ο σ ο φ ία ς έχει δύο συνέπειες: α π ό τη μια, έ­ να ν ορισμένο α ντιδια νο ο υ μ ενισ μ ό , π ο υ επιφ υλάσ σει στην πίστη μ ια α π ο κ λ ει­ στικά μ υστικιστική, ηθική ή π ο ιμ α ν τικ ή προσέγγιση, χω ρ ίς παρέμβαση του ο ρ ­ θού λόγου, κ α ι α π ό την άλλη, μια π ρ ο σ π ά θεια απ αλλαγής της επιστήμης α π ό την αυθεντία της θρησκείας, όπου ο ορθός λόγος π ρ ο τείνετα ι ω ς το μόνο δ υ να ­ τό μέσο προσέγγισης. Μ ια π ρ ο σ π ά θεια καταδικασμένη α π ό την έλλειψη επ α ρ ­ κώ ν επ ισ τη μ ο νικώ ν τεχ νικ ώ ν κ α ι μ αθημ ατικώ ν εργαλείω ν κ α ι α π ό το βάρος του σχολαστικισμού, π ο υ π α ρ α μ ένει σημαντικό. Μ ’ αυτή τη σκλήρωση της σκέψης συμβαδίζει, στο μεγαλύτερο τμήμα του χ ρ ι­ στιανικού κόσμου, εκείνη της λογοτεχνίας κ α ι της τέχνης. Η απεριόριστη επα νά­ ληψη δοκιμασ μένω ν συνταγώ ν υπερτερεί α π ένα ντι στη δημιουργική ανάβλυση κ α ι την π ρ ω το τυπ ία . Ε πανάληψ η λογοτεχνικώ ν επιτυχιώ ν όπω ς το Μ υθιστόρη­ μα τον ρόδου, λεκτικά π α ιχ ν ίδ ια τυ π ο π ο ιη μ ένα κ α ι α π αλλαγμ ένα α π ό νέα έ­ μπνευση στην ποίηση, επιδείξεις δεξιοτεχνίας στη μουσική συχνότατα χαρακτη­ ρίζουν την τέχνη του 14ου κ α ι του 15ου αιώ να. Στην αρχιτεκτονική, οι κατακτημένες π λέο ν τεχνικές του γοτθικού ρυθμού γ ίν ο ν τα ι αντικείμενο άπειρω ν π α ­ ραλλαγών: το «φ λογόμορφο γο τθικό στυλ» οδηγεί την έμπνευση του παρελθό­ ντος σε ένα αφηρημένο π α ιχ ν ίδ ι τω ν μορφώ ν, ό π ο υ τα κλίτη ανυψ ώ νονται όλο και περισσότερο, τα ανοίγματα γίνο ν τα ι όλο κ α ι μεγαλύτερα, οι κίονες όλο κ αι π ιο λεπ το ί κ α ι ο ι γλυπτές δαντέλες όλο και π ιο αραχνοειδείς.

ΤΟ Α Ν Ο ΙΓΜ Α ΝΕΩΝ ΔΡΟ Μ Ω Ν

Μ

π ρ ο σ τά στην κρίση π ου π ερ νά η Ε υρώ πη του Μου κ α ι του 15ου α ιώ να γ εν νιο ύ ν τα ι ωστόσο νέες μορφ ές έκφρασης π ο υ θα ανθήσουν στα τέλη του 15ου κ α ι τον 16ο αιώ να.

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Δ ΙΑ Ν Ο Η Σ Η Σ Σ Τ Ο Τ Ε Λ Ο Σ Τ Ο Υ Μ Ε Σ Α ΙΩ Ν Α

253

Στο θρησκευτικό π εδίο , ο φόβος του θα νάτου κ α ι το μέλημα της σω τηρίας ευ­ νοούν την εκκόλαψη μ ιας πίσ της λιγότερο τυπικής, περισσότερο ευαίσθητης, π ε­ ρισσότερο αισθηματικής. Ε νώ η πρακτική της μεσαιωνικής πίστης ήταν σε μεγά­ λο βαθμό συλλογική, η επιταγή της ατομικής σω τηρίας πλέον υπερτερεί, κάνο­ ντας την πίσ τη μια υπόθεση ανάμεσα στον Θεό κ α ι τον άνθρω πο, στην ο π ο ία η μεσολάβηση του εκκλησιαστικού θεσμού είναι περιορισμένη. Ε π ιπ λ έο ν ο θω μ ι­ σμός, που π λ α ισ ίω νε τη θρησκεία του Μ εσαίω να εκλογικεύοντάς την, εισέρχε­ τα ι σε κρίση. Αυτή η ευρεία αμφισβήτηση αφ ήνει το πεδίο ελεύθερο σε νέες μορ­ φές ευσέβειας, σ τις ο π ο ίε ς α ιρ έσ εις ό π ω ς αυτές του Γ ουίκλιφ κ α ι το υ Χ ους π ρ ο σ π α θο ύν να π ροσ φ έρουν ένα θεολογικό π λα ίσ ιο . Αν η βόρεια Ε υρώ πη υποκύπτει στα τυ π ικ ά θέλγητρα του «φλογόμορφου γοτ­ θικού ρυθμού», μια νέα γραμματική τω ν τεχνώ ν δια μ ορφ ώ νεται στην Ιταλία, και ειδικότερα στη Φ λωρεντία. Για να εκφράσει τις νέες θρησκευτικές αξίες, το μυστικισμό της σχέσης με τον Θεό, την πίστη π ο υ βασίζεται στο αίσθημα, ο Τζότο ζω γραφ ίζει τις το ιχο γρ α φ ίες τού άνω τμήματος της εκκλησίας της Ασίζης ή του παρεκκλησίου τω ν Μ πάρντι στη Σ άντα Κ ρότσε της Φ λω ρεντίας. Για να εξωτερικεύσει τη φραγκισκανική αγάπη τω ν ανθρώ πω ν κ αι της φύσης, δημιουργεί μια μνημειώδη τέχνη οργανω μένη, όχι σύμφ ω να με τους κανόνες της προοπτικής, αλλά σε σχέση με τη θρησκευτική σκηνοθεσία π ο υ παρουσιάζει. Στη. Φ λωρεντία επίσης, όπου οι καλλιτέχνες ευνοούνται α π ό την ευημερία της πόλης, τη γενναιο­ δωρία τω ν Μ εδίκω ν κ α ι τη νέα εκτίμηση π ο υ περιβάλλει το επάγγελμά τους, ο Φρα Α ντζέλικο εκφράζει ένα γαλήνιο μυστικισμό σε μια τεχνική π ο υ παραμένει ακόμα γοτθική, ενώ αντίθετα ο Μ αζάτσιο εγκαινιάζει με τις τοιχογραφ ίες τού παρεκκλησίου Μ πρανκάτσ ι μια τέχνη η ο π ο ία -ό π ω ς κ ι εκείνη τω ν Τοσκανών Μ ποτιτσέλι, Γκοτσόλι, Π άολο Ουτσέλο κ α ι Π ιέρο ντέλα Φραντσέσκα, του Σιμόνε Μ αρτίνι α π ό τη Σιένα, του Μ αντένια από τη Μ άντοβα, ή του Ενετού Τ ζιοβάνι Μ π ελ ίν ι- προαναγγέλλει, με την αίσθηση του ανάγλυφου κ αι την εκφραστικότητά της, την τέχνη της Α ναγέννησης. Αλλες π εριοχές της Ευρώπης, στηριγμένες κι αυτές στον μεγάλο π λο ύ το κ α ι τη δράση μαικήνω ν π ρ ιγκ ίπ ω ν, γνω ρίζουν μια α ­ νανέωση στον τομέα τω ν πλασ τικώ ν τεχνώ ν: στην αυλή της Γαλλίας ο Ζαν Φουκέ κάνει την π ρ ο σ ω π ο γρα φ ία της Ανιές Σορέλ, της ευνοούμενης του Κ αρόλου Ζ ', ενώ στη Β ουργουνδία εργάζονται μεγάλοι Φ λαμανδοί ζω γρά φ οι όπ ω ς ο Βαν Αικ και ο Ροχήρ Βαν ντερ Βάυντεν. Η αρχιτεκτονική γνω ρ ίζει μια εξέλιξη της ίδιας τάξης. Τον 14ο α ιώ να ο γοτ­ θικός ρυθμός θριαμβεύει ακόμα στον καθεδρικό ναό (duomo) του Μ ιλάνου, αλ­ λά στη Φ λω ρεντία ο Μ προυνελέσκι εμπνέεται από τις βασιλικές της ρω μαϊκής ε­ ποχής κ α ι από τον ρ ω μ α ϊκ ό διάκοσμο γ ια να κατασκευάσει την Π α να γία του Ανθους (Santa M aria del Fiore) κ αι να α νο ίξει ένα νέο δρόμο που, μέσα από την απαξίω ση του Μ εσαίω να ω ς βαρβαρικού, θα οδηγήσει σε μια βούληση επιστρο­ φής στην Α ρχαιότητα, της ο π ο ία ς η επιτυ χία θα φ έρει την Αναγέννηση. Αν είνα ι υπερβολή ν α χαρακτηρίσ ει κ α νείς έτσι αυτό π ο υ ακόμα δεν είναι π α ρ ά απλή επιθυμ ία το υ κ α ινο ύ ρ γιο υ , δεν χω ρεί αμ φ ιβολία ότι η κρίση της Δ ύ­

254

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

σης οδηγεί σε μια αναθεώρηση της κ λίμ α κ α ς τω ν αξιώ ν. Τείνει να κάνει τον ά ν ­ θρω πο το κέντρο ενός νέου σύμ παντος, πηγή μ ιας κοσμοθεώρησης π ο υ δια φ έρει α π ό εκείνη τω ν μεσαιω νικώ ν χρόνω ν. Η ίδια η διακόσμηση το μαρτυρεί με την εξατομίκευση τω ν αγαλμάτω ν, είτε π ρ ό κ ειτα ι για τους δούκες ή τους προφ ήτες π ου αναπαρισ τά ο Κ λάους Σλύτερ στην αυλή της Β ουργουνδία ς ω ς άτομα δια κ ρ ιτά κ αι ισότιμα και μ αζί ω ς ζω ντα νά σύμβολα της α νθρ ώ πινη ς ή της θεϊκ ής δύναμης, είτε για τα ζω ντα νά π λά σ μ α τα π ο υ ο Ν τονατέλο ή ο Γ κ ιμ π έρ τι στη Φ λω ρεντία α π ο σ π ο ύ ν α π ό την π έτρ α για να τα ρ ίξου ν στην καθημερινή ζωή. Αυτή η αποκατάσταση το υ ανθρώ π ου στο κέντρο το υ σ ύμ π α ντος οδηγεί στην α ­ ναζήτηση ενός νέου συστήματος αξιώ ν ικανού να αντικαταστήσει τον βαρύ με­ σαιω νικό σχολαστικισμό. Ο ι δια νοούμ ενοι σ τρέφ οντα ι π ολύ φυσικά, μετά τον Π ετράρχη κ α ι τον Β οκκάκκιο, στα κείμενα τω ν Α ρχαίω ν, τα ο π ο ία πρ οσ π αθούν να απαλλάξουν από την κοινή γλώσσα π ο υ προτάθηκε α π ό το Μ εσαίωνα. Αυτές οι έρευνες, π ο υ δείχνουν την ακρίβεια της γλώσσας τω ν Α ρχαίω ν, έχουν ω ς κυριότερο αποτέλεσμα να ενθαρρύνουν τους συγγραφείς να εισαγάγουν αυτή την ακρίβεια στις κ ο ινές γλώσσες. Τούτες, π ο υ π αρουσ ιάζονταν ώ ς τότε κ ά π ω ς παγιω μένες υ π ό την κ υ ρ ια ρ χία τω ν λα τινικ ώ ν, θα γνω ρίσουν μ ια ταχεία εξέλιξη. Μ ια ιδ ια ίτερ α ιτα λ ικ ή γλώ σ σ α είχε ήδη γεννηθεί με το ν Φ λ ω ρ εντινό Δ άντη (1265-1321), συγγραφέα της Θείας κωμωδίας, μιας ε π ο π ο ιία ς της χρισ τιανικ ής Δύσης. Π αρόμ οια ο ι χρο νικο γρ άφ ο ι Φ ρουασάρ κ α ι Ζαν λε Μ πελ στη Γαλλία ή ο διηγηματογράφος Τσώσερ στην Α γγλία εμφ ανίζονται ο^ς «εθνικά» π αράγω γα α υ­ τού του π ρώ του ουμανισμού. Έ τσ ι, π ά νω στα ερείπια ενός αποσυντιθέμενου με­ σαιω νικού κόσμου, η Ε υρώ πη του 14ου κ αι του 15ου α ιώ να θέτει τα θεμέλια μιας νέας οικουμένης. Η υλική, ηθική κ α ι πνευμα τική κρίση π ο υ πλήττει την Ε υρώ πη στα τέλη του Μ εσαίω να συνοδεύεται α π ό μια π ο λ ιτικ ή κρίση, το κ ύ ρ ιο αποτέλεσμα της οπ ο ία ς είνα ι η ορισ τική κατάρρευση τω ν μεγάλω ν κ ρ α τικώ ν συνόλω ν π ο υ είχαν οικοδομηθεί με ενω τικές βλέψεις. Π α ρ ’ όλες τ ις κ α κ οτυχίες κ α ι τις α να σ τα τώ ­ σεις π ο υ γνώ ρ ισ α ν ε π ί χ ίλ ια χρ ό νια, τούτα δεν είχαν π ά ψ ει να κυνηγούν την ο ­ πω σ δήποτε α π ρ αγμ α το π ο ίητη αλλά π ά ν τα προσδοκώ μενη ο υ το π ία της ανασ ύ­ στασης τη ς ρ ω μ α ϊκ ή ς ενότητας. Εκεί άλλωστε, π ά νω στα συσσω ρευμένα ερεί­ π ια , αναδύεται η νέα δομή τω ν κρατώ ν, κατά την αναμέτρηση τω ν ο π ο ίω ν ο α ­ γώ να ς γ ια την ένωση δίνει τη θέση του στη μάχη για την ηγεμονία.

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 10

Π ο λιτικ ές αναστατώ σεις και γέννηση το ν έθνονς-κρά τονς

* Π ο λ ιτ ικ ά η Ε νρώ πη το ν τέλο υς τον Μ εσ α ίω ν α π ε ρ ιβ ά λ λ ε τ α ι νέα χ α ρ α κ τ η ρ ισ τ ικ ά , καθώ ς ε ξ α φ α ν ίζ ο ν τ α ι τα μ ε γ ά λ α κ ρ α τικ ά ο ικ ο δ ο ­ μ ή μ α τα μ ε ο ικ ο υ μ εν ικ έ ς επ ιδιώ ξεις. Μ α κ ρ ιν ό ς κ λη ρ ονόμ ος της Ρ ω ­ μ α ϊκ ή ς Α υ το κ ρ α το ρ ία ς, η ε λ λ η ν ικ ή Β υ ζα ντινή Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία κ α τα ρ ­ ρ έ ε ι, μ ε τ ά α π ό π α ρ α τ ε τ α μ έ ν η α γ ω ν ία , ό τ α ν ο ι Ο θω μανοί Τ ούρ κ οι κ α τ α λ α μ β ά ν ο υ ν τη ν Κ ω ν σ τ α ν τ ιν ο ύ π ο λ η το 1453. Α π ό τη ν π λ ε υ ρ ά της, π α ρ α δ ο μ έν η σ τη ν α ν α ρ χ ία κ α ι τη δ ιά λυ σ η , η γ ε ρ μ α ν ικ ή Α γ ία Ρ ω μ α ϊκ ή Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία δ εν ε ίν α ι π α ρ ά ένα κ ο ύ φ ιο π ερ ίβ λη μ α π ου κα θισ τά γ ε λ ο ίο τον τ ίτ λ ο του α ιρ ετ ο ύ α υτο κ ρ ά το ρ α γ ια τον ο π ο ίο ε ­ ρ ίζ ο υ ν ο ι ο ικ ο γ έ ν ε ιε ς του Λ ο υ ξ ε μ β ο ύ ρ γο υ κ α ι των Α ψ β ού ρ γω ν. Ως σ υ ν έπ εια α υτή ς της κ ρ ίσ η ς ο γερ μ α ν ισ μ ό ς β ρ ίσ κ ετ α ι π α ντο ύ σε υπ ο­ χώ ρησ η . Σ τ η ν κ εντρ ικ ή κ α ι τη ν α να τ ο λικ ή Ε υρώ πη α να γ κ ά ζ ετ α ι να υ π ο κ λ ιθ ε ί σ τ ις ε θ ν ικ έ ς β λ έ ψ ε ις π ο υ γ ε ν ν ιο ύ ν τ α ι σ τη Β ο η μ ία , τη ν Ο υ γ γ α ρ ία κ α ι τη ν Π ο λ ω ν ία . Σ τ η β ό ρ ε ια Ε υρώ πη τα σ κ α νδ ινα β ικ ά κράτη, α κ ό μ α κι α ν δ εν κ α τ α φ έρ ν ο υ ν ν α ενω θούν, δη λώ νουν τη ν τ α υ ­ τότητά τους. Τ έλος ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί η γεμ ό νες ε ίν α ι π λ έ ο ν α νίκ α ν ο ι να ε ­ π ιβ ά λ ο υ ν τη ν κ η δ εμ ο νία τους στην Ιτ α λία , π ο υ β υ θ ίζετα ι στη ν α ν α ρ ­ χ ί α κ α ι τον π ο λ ιτ ικ ό κ α τα κ ερ μ α τισ μ ό . ♦ Α π έ ν α ν τ ι σ τη ν κ α τά ρ ρ ευσ η των μ ε γ ά λ ω ν α υτοκ ρ α τορ ικ ώ ν συνόλω ν η δυτική Ε υρώ πη β λ έ π ε ι να θρ ια μ βεύει το έθνος-κράτος, προικοδοτημ έν ο μ ε σ τα θερούς κ α ι α π ο τελεσ μ α τικ ο ύ ς θεσμ ούς π ο υ εξ α σ φ α λ ίζο υ ν την ε ξ ο υ σ ία τ ο ν η γεμ ό να . Η Ισ π α ν ία π ο ν ολοκλη ρ ώ νει τη ν Α νά κτη σ η κ α τ α σ τ ρ έ φ ο ν τ α ς το 1492 το τ ε λ ε υ τ α ίο μ ο ν σ ο ν λ μ α ν ικ ό κ ρ ά το ς στη χ ερ σ ό νη σ ο , το εμ ιρ ά το της Γρανάδας, γ ίν ε τ α ι υπό το νς «Κ α θολικούς Β α σ ιλ είς » Φ ερ δινά νδο Β ' της Α ρ α γώ ν α ς κα ι Ισ α β έλλα Α ' της Κ α σ τ ίλ η ς ένα ισ χ υ ρ ό , κ α λά ο ρ γα νω μ ένο β α σ ίλ ε ιο ό π ου ο μ ο ν α ρ χ ικ ό ς νόμος α σ κ ε ίτ α ι πά νω σ ε όλους. Α π ό τις α ρ χ ές του 14ου αιώ να, μ ε πρώ το-

256

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

β ο ν λ ία των νομομαθώ ν π ο υ π ερ ιβ ά λλο υ ν το Φ ίλ ιπ π ο Λ ' τον Ω ρ α ίο , η Γ α λ λ ία έ χ ε ι γ ίν ε ι μ ια σ υγκεντρω τική κρα τική οντότητα στην οπ ο ία η έννο ια τον κράτους, π ρ ο ερ χό μ ενη από το ρ ω μ α ϊκ ό δίκαιο, κ α θ ο ρ ίζει την ορ γά νω σ η τω ν θεσμώ ν. Τ έλος η Α γ γ λ ία του Ε δονά ρδον Α ' τον Μ ακρόποδα έχ ει γν ω ρ ίσ ει π α ρ όμ οια εξέλιξη . Α λλά , μ ετα ξύ 1337 κα ι 1453, η Γ α λ λ ία κα ι η Α γ γ λ ία α να μ ετρώ νται σ τον Ε κα τονταετή Π ό λε­ μο, μ ια μ α κ ρ ά σ ειρ ά σ υγκρ ούσ εω ν μ ε π ολλα π λές αναζω πυρώ σεις πον εξα ντλο ύ ν τις δύο χ ώ ρ ες κ α ι κ λο νίζουν σοβαρά τη σταθερότητά τους. Γ εγο νό ς ε ίν α ι πάντω ς ότι, στα τέλη του Μ εσ α ίω να , η νέα α ντίλη ψ η τον έθνονς-κρά τονς α ρ χ ίζ ει να α να δ ύετα ι α ρ γά μ έσ α από τ ις φ εου­ δα ρχικ ές δομές, έστω κι α ν α ντ ές ε ίν α ι ακόμα π α ρ ούσ ες στα γ ε γ ο ν ό ­ τα, τα π νεύμ α τα κα ι τονς θεσμούς.

ετά την εξαφάνιση της Δ υτικής Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας οι Β υζαντινοί κ α ι οι Γερμανοί αυτοκράτορες είχαν προσπαθήσει να ενοποιήσουν την Ε υρώ πη γύρω α π ό την έννοια της «χριστιανοσύνης». Ω στόσο αυτή η έννοια τείνει να χαθεί μέσα στις π ο λιτικ ές αντιλήψ εις που είχαν χαρακτηρίσει τον με­ σαιω νικό κόσμο. Η ίδια η λέξη —christianitas—, που χρησιμ οποιούνταν ώς τον 14ο αιώ να μαζί με τους όρους «Δύση» και «λατινικότητα», υποχω ρεί στις λό­ γιες πραγματείες. Κ ληρικοί κ α ι ουμανιστές π ροτιμ ούν α ν τ ’ αυτής την ονομ α­ σία «Ευρώπη» η ο ποία , σχεδόν απούσα στο έργο του Δάντη, είναι αντίθετα πανταχού π αρούσ α στον Π ετράρχη (1304-1374). Κ ατά τη στιγμή λοιπ όν π ο υ α π ο ­ μακρύνεται η π ρ οοπτική μ ιας επιστροφής στη ρω μαϊκή ενότητα α ρχίζει να γ ί­ νετα ι λόγος για Ευρώπη. Δεν πρ ό κειτα ι γ ια την Ευρώπη τω ν γεω γράφ ω ν, που ο ι μορφω μένοι γνω ρ ί­ ζουν ό τι εκτείνεται τουλάχισ τον ώ ς τον Δ ον, αλλά μόνο για τα εδάφη στα ο ­ π ο ία έχει θριαμβεύσει η λατινική γλώσσα κ α ι η θρησκεία της Ρώμης. Η ελληνι­ κή Ανατολή λοιπόν, π ου εξάλλου βρίσκεται στο δρόμο της τουρκικής κατάκτησης, δεν περιλαμβάνεται. Για τον π ά π α Π ίο Β ' τα πράγματα είνα ι ξεκάθαρα: η Ευρώ πη σ υμ πίπτει με τον «χριστιανικό λαό» που περιλαμβάνει απλώ ς κ αι μό­ νο τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ισ π ανία, τη «Γερμανία», την Π ολω νία κ αι την Ο υγγαρία. Είδαμε κατά π ο ιο τρόπο η κρίση της Εκκλησίας είχε αναγκάσει τους πάπες να παραιτηθούν από τις οικουμενικές βλέψεις τους κ αι να προσαρμοστούν στο εντελώς νέο π ρ ό τυ π ο τω ν εθνώ ν-κρατώ ν. Με διαφορές φάσης η Β υζαντινή Αυ­ τοκρατορία κ αι η γερμανική Α γία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία γνω ρίζουν με τη σει­ ρά τους μια παρακμή που τις καθιστά ανίκανες να διεκδικήσουν το imperium του χρισ τιανικού κόσμου. Αυτή η εξάλειψη του ενωτικού ονείρου έχει διάφορες συνέπειες στην Ευρώπη του 14ου και 15ου αιώνα. Σ τα ανατολικά κ α ι τα νότια της ηπείρου αφήνει χω ρίς επιδιαιτησία τις τοπικές εξουσίες π ο υ έχουν γεννηθεί την εποχή της φ εουδαρ­

Μ

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ ΤΑ Τ Ω ΣΕ ΙΣ Κ Α Ι Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

257

χίας. Κ αθώς αυτές έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους, η ιστορία του ευρ ω π αϊ­ κού Ύ στερου Μ εσαίωνα γίνεται μια παράθεση σφοδρών κ α ι συγκεχυμένων διε­ νέξεων: εσωτερικοί αγώνες ανάμεσα σε γερμανικά και ιταλικά πριγκιπάτα, έρι­ δες μεταξύ πόλεων, ατέρμονες εμφύλιοι πόλεμοι κ.λπ. Η δυτική Ευρώπη βλέπει να γεννιούνται, π ά ν ω στα ερείπια τω ν μεσαιωνικών αντιλήψεων που κληρονομήθηκαν από τον ρω μαϊκό πολιτισ μ ό, τα π ρ ώ τα έθνη-κράτη (η Ισπανία, η Γαλ­ λία κ αι η Αγγλία) γεω γραφικά προσδιορισμένα α π ό σύνορα. Συγκροτημένα γύ­ ρω από ενισχυμένους κρατικούς θεσμούς, παρέχουν στους ηγεμόνες τους μέσα δράσης τα ο π ο ία δεν έχουν καμ ιά σχέση με εκείνα π ο υ διέθεταν ώ ς τότε. Χ άρη στη φορολογία κ α ι τα αναγκαστικά δάνεια που εισπράττει από τους υπηκόους του, ο βασιλιάς μπορεί π ια να μισθοδοτεί τους στρατιώ τες του και να διαθέτει ι­ σχυρούς στρατούς αποτελούμενους α π ό επαγγελματίες του πολέμου. Παράλληλα, η συνειδητοποίηση τω ν δεσμών αλληλεγγύης π ου απορρέουν α ­ π ό μια κοινή γλώσσα, από ο ικ ονομ ικ ά συμφέροντα π ο υ αντιτίθενται σε εκείνα άλλων λαώ ν, ή από την ανάδυση συγκεκριμένω ν Εκκλησιώ ν, γεννά μεταξύ τω ν πληθυσ μώ ν το αίσθημα ό τι ανήκουν σε μ ια ιδιαίτερη κ οινότητα , μια πρώ τη μορφή δηλαδή του εθνικού αισθήματος. Ωστόσο η κατίσχυση του έθνους-κράτους προσκρούει στην επίμονη επιβίω ­ ση τω ν μεσαιω νικώ ν π ο λ ιτικ ώ ν αντιλήψεων. Η αντίσταση στην αλλαγή εκφρά­ ζεται, π ιο χαρακτηριστικά στη Γαλλία κ αι την Α γγλία όπου το έθνος-κράτος έ­ χει λάβει την π ιο προχω ρημένη μορφή, με π ο λυά ριθμ ους κ αι ατέρμονες εμφύλι­ ους πολέμους. Η κρίση του 34ου και 15ου αιώνα σημαίνει λοιπόν ταυτόχρονα κατάρρευση τω ν παλιώ ν αντιλήψεων κ αι ανανέωση, τόσο στον πολιτικό χώρο όσο και στο χ ώ ­ ρο της οικονομίας, της κοινω νίας, της πολιτιστικής κ α ι της θρησκευτικής ζωής.

ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ: ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ Τ Η Σ ΒΥ ΖΑ Ν ΤΙΝ Η Σ Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ δώ κ α ι π ολλού ς αιώ νες η ελληνική αυτοκρατορία της Κ ω νσταντινούπολης αποτελούσε για την Ε υρ ώ π η ο χυρό ενα ντίο ν της τουρκ ικ ής προώ θησης. Κ λονισμένο το 1204 από τη λεηλασία της Κ ω νσταντινούπολης στην οπ ο ία επιδόθηκαν ο ι σ ταυροφ όροι, το οχυρό αυτό εξασθενεί ακόμα περισσότερο με την κατάτμηση της αυτοκρα τορίας σε αυτόνομα π ρ ιγκιπ ά τα . Αν κ α ι η Β υζαντινή Α υτοκρατορία κατά τη βασιλεία του Μ ιχαήλ Η ' Π αλαιολόγου δίνει την εντύπωση ενός κράτους σε πλήρη αναγέννηση, στην π ρ α γμ α τι­ κότητα περιέρχεται σε παρακμή. Βεβαίως ο Μ ιχαήλ Η ' ανακαταλαμβάνει την Κ ω νσταντινούπολη κ αι διώ χνει τον Λ ατίνο αυτοκράτορα π ου εγκατέστησαν ε­ κεί οι σταυροφόροι, αλλά μ ια συμμαχία ορθώ νεται γρήγορα εναντίον του. Π ερι­ λαμβάνει, με επίκεντρο τον ηγεμόνα τω ν Δ ύο Σ ικελιώ ν - τ ο ν Γάλλο π ρ ίγκ ιπ α Κάρολο Α ' της Α νδεγαυίας, στον οπ ο ίο ο έκπτω τος Λ ατίνος αυτοκράτορας έχει παραχω ρήσει τα κ υ ρ ια ρ χικά του δικ αιώ μ ατα επί της Β υζαντινής Α υτοκρατο­

Ε

258

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

ρ ία ς-, την παποσύνη, τη Βενετία, τα σλαβικά κράτη τω ν Βαλκανίω ν και τ α περισ­ σότερα από τα ελληνικά και λατινικά πρ ιγκιπάτα της Ανατολής. Η εξέγερση του «Σικελικού Εσπερινού» (1282), π ου ξεσπά στο Παλέρμο εναντίον της γαλλικής κυριαρχίας, απομακρύνει τον κίνδυνο αναγκάζοντας τον Κάρολο της Α νδεγαυίας να παραιτηθεί από τα σχέδιά του. Ό μ ω ς τούτο το ένδοξο επεισόδιο είνα ι το τε­ λευταίο της βυζαντινής ιστορίας. Οι επιδέξιοι διπλω μα τικοί χειρισμοί του Μ ι­ χαήλ Η ' δεν έχουν μπορέσει να συντηρήσουν παρά την ψευδαίσθηση μ ιας αυτο­ κρατορίας της Ανατολής π ου θα λειτουργούσε ως επιδιαιτητής και πρότυπο της Ευρώπης. Στην πραγματικότητα ο ι προσπάθειες του να ξαναδώ σει στο Βυζάντιο το ρόλο της μεγάλης δύναμης οδηγούν στην εξάντληση της αυτοκρατορίας. Το έδαφος της, σημαντικά μειωμένο, π ερ ιορίζετα ι στις επαρχίες τη ς Ασίας π ου γειτονεύουν με τη Θάλασσα του Μ αρμαρά, την Κ ω νσταντινούπολη, ένα τμή­ μα της Θράκης, τη νότια Μ ακεδονία κ α ι ένα τμήμα της Ελλάδας. Κ αι στο εσωτε­ ρικό αυτών τω ν συνόρω ν η βυζαντινή ισχύς δεν είναι παρά η σκιά εκείνου που υ ­ πήρξε στους περασμένους αιώνες. Η αριστοκρατία, που ο ι βασιλείς είχαν κατα­ φέρει να συγκροτήσουν ώ ς τις αρχές του 13ου αιώ να, είναι πλέον πανίσχυρη και η φεουδαρχία βασιλεύει στο Β υζάντιο όπω ς στη Δύση. Ο αυτοκράτορας, εξασθενημένος, παρουσιάζει θλιβερή εικόνα δίπλα στον δημοφιλέστατο πατριάρχη της Κ ω νσταντινούπολης, υπέρτατο αρχηγό της ορθόδοξης Εκκλησίας που απλώ νε­ τα ι πολύ πέρα από τα βυζαντινά σύνορα, σ ’ όλους τους σλαβικούς λαούς. Σ τις π ο λιτικ ές κ α ι κ ο ινω νικ ές δυσκολίες π ρ οσ τίθ ετα ι η οικονομική κ α τα ­ στροφή. Κ αθώ ς το Β υζάντιο έχει χάσει τις πλουσιότερες επαρχίες της Ε υρώ ­ π η ς και της Α σίας κ α ι τα εδάφη τω ν μεγάλων γαιοκτημόνω ν δεν καλλιεργού­ ν τ α ι καλά, α ρ χίζει ν α τίθεται το πρόβλημα της επάρκειας. Για τον ίδιο λόγο τα έσοδα του κράτους είνα ι κα τα φ α νώ ς ανεπαρκή: το 1423 η οικονομική στενότη­ τα αναγκάζει το Β υζάντιο να πω λήσει στους Ενετούς τη Θεσσαλονίκη. Τέλος, ο σ τρατός δεν α π οτελείται πλέον π α ρ ά α π ό μισθοφ όρους, κ α ι μάλι­ στα λιγότερους α π ’ όσους χρειά ζο ντα ι, οι ο π ο ίο ι συνιστούν απειλή μάλλον π α ­ ρά προστασία, π ο λύ περισσότερο π ο υ η κυβέρνηση είνα ι ανίκανη να το υ ς πλη­ ρώσει. Α νίκανη ν α εξασφαλίσει την άμυνά της, η αυτοκρατορία αποτελεί θήρα­ μα για τους ισχυρούς της γείτονες. Ο δ ιπ λό ς κ ίνδυνος π ο υ την απειλεί από π α ­ λιά γίνετα ι θανάσιμος. Το Β υζάντιο είνα ι αναγκασμένο να αντιμ ετω πίσ ει στα δυτικά τις βλέψεις τω ν σλαβικώ ν κρατώ ν τω ν Β αλκανίω ν (της Σερβίας κ αι της Β ουλγαρίας) κ α ι στα ανατολικά την απειλή τω ν Σελτζούκω ν Τούρκων. Ό σο η ελληνική αυτοκρατορία είχε π α ρ α μ είνει εγκατεστημένη στη Ν ίκαια, μπορούσε χ ω ρ ίς δυσκολία ν α συγκεντρώ νει τις δυνάμεις της προκειμένου να συγκρατήσει την τουρκική προώθηση. Α λλά η επιστροφή στην Κ ωνσταντινούπολη εκτρέπει π ρ ο ς δυσμάς σημαντικό τμήμα τω ν βυζαντινώ ν δυνάμεων κ α ι καταστρέφει το α­ μυντικό σύστημα π ου το Βυζάντιο παρέτασσε στην Ανατολή. Α πό τις αρχές του 14ου αιώνα ο ι Τούρκοι καταλαμβάνουν το σύνολο σχεδόν της Μ ικράς Ασίας και α πειλούν την Κ ω νσταντινούπολη. Α νίκ α νο ς να α ντιμ ετω π ίσ ει την απειλή με μόνες τις δικές του δυνάμεις, ο αυτοκράτορας Α νδρόνικος Β ' ο Γέρων αναγκά­

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ Τ Α Τ Ω ΣΕ ΙΣ Κ Α Ι Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ-Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

259

ζεται να καλέσει Κ αταλα νούς μισθοφόρους υπό τη διοίκηση του Ρογήρου ντε Φλορ, ο ι ο π ο ίο ι αφ ού απω θούν το υ ς Τούρκους σπεύδουν να υποβάλουν τη Μ ι­ κρά Α σία σε βαριά οικονομική αφαίμαξη. Ο ι μέρες του υπερήφανου Β υζαντίου είνα ι πλέον μετρημένες και το μόνο ε­ ρώτημα π ο υ απομένει είνα ι στα χέρια τίνος από τους αντιπ ά λους θα πέσει. Ο 14ος κ α ι ο ι αρχές του 15ου α ιώ να είνα ι μια περ ίοδος μακράς αγω νίας. Η α υτο­ κρατορία σπαράσσεται από ανηλεείς εμφ ύλιους πολέμους. Ο ι δ ιά φ ο ρ ο ι μνη­ στήρες του αυτοκρατορικού θρόνου δεν διστάζουν ν α καλέσουν ξένους (Σέρ­ βους, Β ο υλγάρ ο υς ή Α πίσ τους) για να υ π οσ τη ρ ίξουν τις διεκδική σεις τους. Έ τσι, στα μέσα του Μου αιώ να, ο Σέρβος κράλης Σ τέφ ανος Θ ' Δουσάν κ α τα ­ λαμβάνει τα Β αλκάνια. Συγκροτεί μ ια αυτοκρατορία που εκτείνεται από τον Δούναβη ώ ς τον Κ ορινθια κό Κ όλπο κ α ι από την Α δριατική μέχρι το Α ιγαίο Π έλαγος, κ α ι ανακηρύσσεται «τσάρος Σερβίας και Ρω μανίας». Ό τα ν η περιπέτειά του τελειώ νει το 1352 μπροστά στην Κ ω νσταντινούπολη, δεν υπάρχει π ια εμπόδιο στην προέλαση τω ν Ο θω μανώ ν Τούρκων π ρ ο ς τη χριστιανική Δύση. Ωστόσο, α υτο ί ο ι νεοφ ερμένοι θα χρειαστούν έναν αιώ να για να σαρώσουν τα τελευταία κ α τά λο ιπ α της αυτοκρα τορίας της Α νατολής. Π ροερχόμενοι από την κεντρική Ασία, οι Ο θω μανοί Τούρκοι είχαν εγκατα­ σταθεί στη Μ ικρά Ασία ω ς υποτελείς τω ν Σελτζούκων κ αι είχαν ασπαστεί τον ι­ σλαμισμό στα τέλη του 13ου αιώ να, πράγμα που εξασφάλιζε την ενότητά τους. Ο διαμελισμός της σελτζουκικής αυτοκρατορίας τούς επιτρέπει να αποκτήσουν την ανεξαρτησ ία το υς κ α ι να απ λώ σ ουν την επιρροή τους στη Μ ικρά Ασία. Έ χο ντας κληθεί από αντίπαλες φ ατρίες να επέμβουν στη Βυζαντινή Α υτοκρα­ τορία, επω φ ελούνται για να καταλάβουν τα Στενά, τη Θράκη και την Α δριανούπολη. Σ ύντομα βρίσκονται π ρ ο τω ν πυλώ ν της Κ ω νσταντινούπολης. Ο βα σι­ λεύς περιοδεύει στη Δύση υποσ χόμενος την ένωση τω ν Εκκλησιών, όμω ς δεν καταφέρνει ν α προκαλέσει μια σ ταυροφ ορία ικανή ν α απωθήσει τους Ο θω μα­ νούς. Ό λες οι εκστρατείες π ου π ρ αγμ ατο π ο ιούνται διαδοχικά -αυτή τω ν Σέρβων και τω ν Β οσνίω ν (1389), αυτή του αυτοκράτορα της Αγίας Ρω μαϊκής Α υτο­ κρατορίας Σ ιγισμούνδου του Λουξεμβούργου επικεφαλής τω ν ιπποτώ ν της Δύ­ σης (1396) ή αυτή του βασιλιά της Π ολω νίας Λ αδίσλαου Γ ' Γιαγκέλον (1443)— για να σπάσουν τον κλοιό της Κ ωνσταντινούπολης κατακερματίζονται. Ο ι Βυζα­ ντινοί δεν αποφασίζουν να εκλιπαρήσουν τη βοήθεια της λατινικής Δύσης: «Κ α­ λύτερα να εμφανιστεί το σαρίκι του σουλτάνου στη μέση της βασιλεύουσας π α ­ ρά η λατινική μίτρα!» αναφ ω νεί ένας ανώ τατος αξιω ματούχος68. Αυτό γίνεται στις 29 Μ αΐο υ 1453. Η Βυζαντινή Α υτοκρατορία έχει πεθάνει· η Κ ω νσταντινού­ πολη, χρισ τιανικό οχυρό έναντι του Ισλάμ εδώ κ α ι οκτώ αιώ νες, καταλαμβάνε­ ται από τον σουλτάνο Μ ωάμεθ Β ' τον Πορθητή. Η εξαφάνιση αυτού του τελευταίου κ ατά λοιπ ου της Α νατολικής Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας σηματοδοτεί το τέλος ενός Μ εσαίω να στον οποίο δέσποζε η α­ νάμνηση του ρω μ αϊκού μεγαλείου. Την ίδια στιγμή π ο υ πεθαίνει η αυτοκρα τορία της Ανατολής, ετοιμάζεται να

260

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

γεννηθεί η «τρίτη Ρώμη». Η π ο λιτικ ή τής συνένωσης τω ν ρωσικώ ν εδαφ ώ ν τω ν μεγάλων π ρ ιγκ ίπ ω ν της Μ όσχας θα καταστήσει τη Μ όσχα νέο πόλο έλξης-των σλαβικών λαώ ν της ανατολικής Ευρώπης.

ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ: ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ ΤΗ Σ ΑΓΙΑΣ ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Σ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ Υ Π Ο Χ Ω ΡΗ ΣΗ ΤΟ Υ ΓΕΡΜ Α Ν ΙΣΜ Ο Υ γερμανική Α γία Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία υπήρξε ένα εγχείρημα οικ ουμ ενι­ κής κ υρ ια ρ χία ς του χρισ τιανικού κόσμου. Με το θάνατο του Φ ρειδερίκου Β ' Χ όενσταουφεν το 1250 δέχεται ένα πλήγμα από το οποίο δεν μ πορεί ν α συνέλθει. Από το 1250 ώ ς το 1273 καμία π ο λιτικ ή εξουσία δεν κατα φ έρνει να συγκαλύψ ει τη βαθύτατη αποσύνθεση μιας αυτοκρατορίας η οπ ο ία δεν π α ύ ει να συρρικνώ νεται. Το βασίλειο της Αρλ κ α ι η Ιταλία έχουν αποσπαστεί δια δοχικά . Δ ιάφ ορα ελβετικά κ α ντό νια σχηματίζουν το ν 14ο α ιώ να μια σ υνομοσπονδία π ου θα αποκτήσει την ανεξαρτησία της το 1389. Η Αγία Ρω μαϊκή Α υτοκρατο­ ρία σύντομα περ ιο ρ ίζετα ι στο βασίλειο της Γερμανίας κ α ι σ ’ εκείνο της Βοη­ μ ίας όπου σ υγκρούονται ο τσέχικος και ο γερμανικός πληθυσμός. Ακόμα και σ ’ αυτά τα στενά όρια η αναρχία κ α ι ο κατακερματισμός αποτελούν τον κανόνα. Μ ια ολόκληρη σειρά π ρ ιγ κ ιπ ικ ώ ν δυνα στειώ ν (Α-ψβούργοι στην Α λσατία και την Ελβετία, Β ίτελσμπαχ στο Π αλατινάτο, ασκανική δυ να ­ στεία στο Βρανδεμβούργο, χ ω ρ ίς να λησμονηθεί το Τευτονικό Τ άγμα στην Π ρω ­ σία) βασιλεύουν στα εδάφη τους. Ε νώ πολλές πόλεις, ελεύθερες” (η Ράτισμπον, το Στρασβούργο, η Μ αγεντία, η Κ ολω νία) ή αυτοκρα τορικές (Φ ρανκφούρτη, Νυρεμβέργη, Α ιξ-λα-Σαπέλ, Ουλμ), απολαμβάνουν μια εκ τω ν πραγμάτω ν ανε­ ξαρτησία, ο ι εμ π ο ρ ικ ές π ό λ ε ις του βορρά σ υγκ ρ ο το ύ ντα ι σε μ ια «τευτονική Χ άνσα» για να διαφυλάξουν τα εμπορικά συμφέροντά τους. Κ άτω α π ’ αυτές τ ις συνθήκες ο αυτοκρα τορικός τίτλ ο ς χά νει τη σημασία του. Ο οικουμενικός χαρακτήρας π ου του έδινε το ρω μαϊκό χρίσμα σύντομα εγκαταλείπεται κ αι η αυτοκρατορική στέψη δεν λαμβάνει πλέον χώ ρα στη Ρώμη αλλά στην Α ιξ-λα-Σαπέλ. Ε δραιώ νεται η συνήθεια να ορίζουν τον αυτοκράτορα επτά μεγάλοι εκλέκτορες (οι α ρχιεπ ίσ κ οπ οι της Μ αγεντίας, της Κ ολω νίας, του Τρηρ, ο Π αλατίνος κόμης, ο δούκας της Σαξονίας, ο μαργράβος του Βρανδεμβούργου και ο βασιλιάς της Βοημίας). Η πρακτική αυτή νομ ιμ οποιείτα ι από τον αυτοκράτορα Κ άρολο Δ ' του Λ ουξεμβούργου το 1356. Με αφετηρία την εκλογή του Ροδόλφ ου Α ' το 2273 τω ν Α ψβούργων, δύο ο ι­ κογένειες, τω ν Α ψβούργων κ α ι του Λ ουξεμβούργου, έχουν επιζητήσει ν α κ ά­ νου ν τον αυτοκρατορικό τίτλο κληρονομικό π ρ ο ς όφελος τους κ α ι να εξασφ α­ λίσ ο υν τις βάσεις της ισχύος τους αυξάνο ντας την εδαφική τους επικράτεια. Αυτή η πολιτική εγκαινιάζεται από τον ίδιο τον Ροδόλφο Α ' ο οποίος νικά το 1278 τον ισχυρότερο π ρ ίγ κ ιπ α της αυτοκρατορίας, τον Ό τακαρ Β ' της Βοημίας κ α ι προσαρτά την Αλσατία, την Αυστρία, τη Σ τυρία και την Καρνιόλη.

Η

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ Τ Α Τ Ω ΣΕ ΙΣ Κ Α Ι ΓΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

261

Μ ετά το θάνατό του ο ι αυτοκράτορες δεν επιλέγονται παρά με βάση την αδυ­ ναμία τους καθώ ς οι εκλέκτορες φ ροντίζουν να μην επιβάλουν στον εαυτό τους έναν πολύ ισχυρό κύριο. Ε πικρατεί έτσι ο εμφύλιος πόλεμος κ α ι η αναρχία. Ο ι Τσέχοι επω φελούνται το 1437 για να αποσπάσουν από τον αυτοκράτορα Σιγισμούνδο του Λουξεμβούργου τη θρησκευτική ανεξαρτησία τους. Ο διάδοχός του Αλβέρτος Β ' τω ν Αψβούργων ο Σοφ ός, π α ρ ’ όλο που αποκτά τα στέμματα της Βοημίας κ αι της Ο υγγαρίας, δεν μπορεί να εμποδίσει την εξασθένηση της αυτοκρατορικής εξουσίας, πράγμα ιδιαίτερα επικίνδυνο δεδομένου ό τι οι Τ ούρκοι δεν παύουν να προω θούνται. Η άφιξή τους στην πεδιάδα του Δούναβη, κοντά στα κληρονομικά κράτη τω ν Αψβούργων, σκορπά τον πανικό. Κ αθώς η αδυνα­ μία του Φ ρειδερίκου Γ ' δεν παρέχει ελπίδες για βελτίωση τω ν πραγμάτω ν, οι Γερμανοί εκλέκτορες εκλέγουν «βασιλιά τω ν Ρω μαίων» το γιο του Μ αξιμιλιανό Α 1της Α υστρίας (1486). Αυτός, χάρη στο γάμο του με την κόρη του Κ αρόλου του Τολμηρού, έχει γίνει κληρονόμος του «μεγάλου δούκα της Δύσης» (Φρανς-Κοντέ, Β ραβάντης, Λ ουξεμβούργου κ α ι Ο λλανδίας). Έ τσ ι, χάρη στον Ο ίκο τω ν Αψβούργων, δια νο ίγο ντα ι μεγάλες π ρ ο ο π τικ ές για την αυτοκρατορία. Αλλά η κληρονομιά δυόμισι αιώ νω ν παρακμής είναι βαριά για το γερμανισμό. Η παρακμή της Β υζαντινής Α υτοκρατορίας εξάλειψε από την Ευρώπη το α ­ ντίβαρο που συνιστούσε το Β υζάντιο έναντι τω ν μεγάλων κρατώ ν της Δύσης. Εμπεπλεγμένη στον απεγνωσμένο αγώ να της εναντίον τω ν Τούρκων, δεν πα ίζει π ια παρά δευτερεύοντα ρόλο στην ανατολική Ευρώ πη κατά τον 14ο κ αι 15ο α ι­ ώνα. Ε ξα ιτία ς τω ν διαιρέσεώ ν τους τα ρω σικά π ρ ιγ κ ιπ ά τα έχουν περιέλθει σε αδυναμία κ α ι έχουν χάσει ώ ς κ αι την ανεξαρτησία τους από την εποχή της μογ­ γολικής εισβολής του Π ο υ αιώ να. Ε λλείψ ει οποιουδήποτε μεγάλου κράτους στην ανατολή, ο ι νέες μοναρχίες της ανατολικής Ε υρώ πης δεν έχουν να α ντιμ ε­ τω πίσουν π α ρ ά μόνο το γερμανικό πρόβλημα. Η Βοημία, η Ο υγγαρία κ α ι στη συνέχεια η Π ολω νία εκμεταλλεύονται τότε την αδυναμία τω ν Γερμανών αυτοκρατόρω ν γ ια να ξεφ ύγουν α π ό την κηδεμονία τους. Έ τσ ι ο Βεγκέσλαος Β ', γ ιο ς του Ό τα κα ρ Β ' και βασιλιάς της Βοημίας, κατάφερε περί το 1300 να στεφθεί βασιλιάς της Π ολω νίας κ α ι κ α τό π ιν βασιλιάς της Ο υγγαρίας εν ονόματι του ανήλικου γιου του. Η αυτοκρατορία αυτή υπήρξε ε­ φήμερη κ α ι η Βοημία ξαναπέρασε με τον Κ άρολο Δ ' του Λουξεμβούργου στην κατοχή μιας γερμανικής δυναστείας. Ω στόσο οι διάδοχοι του Κ αρόλου Δ ' αποδεικνύονται ανίκανοι να συνεχίσουν το έργο του. Κ ατά τη βασιλεία του γιου του Βεγκέσλαου Δ ' ο μεταρρυθμιστής Γιαν Χ ους συνδέει στενά τη θρησκευτική διαμάχη κ α ι τον βοημικό πατριω τισ μ ό. Η χουσιτική κρίση σύντομα πα ίρνει αντιγερμανικό τόνο κ α ι εδραιώ νεται ω ς εθνική κίνηση στραμμένη εναντίον της βασιλεύουσας δυναστείας. Τα πρ ά γμ α τα λαμβάνουν δραματική τροπή με την καταδίκη και το μαρτύριο του Γιαν Χ ους στη Σύνοδο της Κ ω νσταντίας (1415): οι Τσέχοι τον κάνουν μάρτυρα και κατηγορούν τους Γερμανούς ηγεμόνες ότι δεν έκαναν τίπ ο τα για να τον σώσουν από την πυρά. Δ ιάδοχος του Βεγκέσλαου Δ ', ο Σιγισμούνδος θα π ρέπ ει να αναμείνει ένα συμβιβασμό, υπογεγραμμένο το

262

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

1436 από την παποσύνη (που αναγνω ρίζει στους Τσέχους τη συνήθεια"'της κ ο ι­ νω νία ς του άρτου κ α ι του οίνου), για να αναγνω ριστεί βασιλιάς της Βοημίας. Αλλά η βασιλική εξουσία έχει πολύ εξασθενήσει από την κρίση κ α ι το τσεχικό ε­ θνικό αίσθημα συνιστά πλέον ένα ισχυρό εμπόδιο για την επέκταση του γερμανισμού. Το 1458 δεν είναι ένας Αψβούργος αλλά ένας Τσέχος, ο Γεώργιος του Ποντιεμπράντυ, π ου γίνεται βασιλιάς της Βοημίας. Ο γερμανισμός παρουσιάζει την ίδια βούληση επέκτασης και τις ίδιες δυσκο­ λίες στην Ο υγγαρία. Στα μέσα του 14ου αιώ να αυτή κυβερνάται από τον Λ ουδο­ βίκο Α 'τ ο ν Μέγα (1342-1382). Η πρω τότοκη κόρη του Μ αρία παντρεύεται τον Σ ιγισμούνδο του Λ ουξεμβούργου, π ου εξασφαλίζει έτσι για τον εαυτό του το στέμμα της Ο υγγαρίας π ρ ιν αποκτήσει -είδαμ ε κάτω α π ό ποιες συνθήκες- εκεί­ νο της Βοημίας κ α ι τον αυτοκρατορικό τίτλο. Αλλά η μαγυάρικη αριστοκρατία αντιστέκεται σφοδρά στην εξουσία τω ν Γερμανών ηγεμόνων, η οποία δεν είναι σταθερότερη στην Ο υγγαρία α π ’ ό,τι στη Βοημία. Ωστόσο, μετά την ήττα της Νικόπολης (1396), η Ο υγγαρία αντιμετω πίζει την απειλή μιας οθωμανικής εισβο­ λής. Υ πό τη διοίκηση του Ιωάννη Ουνυάδη, η ουγγρική αριστοκρατία πα ίρ νει τα όπ λα για να προσπαθήσει να εμποδίσει την τουρκική προώθηση που οι Αψβούργοι φ αίνονται ανίκανοι να ανακόψουν. Νομιμοποιημένη κ α τ’ αυτό τον τρόπο, η ουγγρική αριστοκρατία αποφασίζει το 1458 να εκλέξει τον δικό της βασιλιά, τον Μ ατθία Κ ορβίνους, γιο του Ιωάννη Ουνυάδη. Τέλος η Π ολω νία εκδηλώνει ισχυρή αντιγερμανική αντίδραση. Κατακτημένη από τους Τεύτονες Ιππότες τον 13ο αιώνα, είναι εξασθενημένη από διενέξεις με­ ταξύ ευγενών που η δυναστεία τω ν Π ιάστ είναι ανίκανη να καταστείλει κ α ι φ α ί­ νεται να προσφέρεται στις ορέξεις τω ν Γερμανών ηγεμόνων. Η παρακμή της ανακόπτεται κάποια στιγμή στα μέσα του 14ου αιώ να από τον Καζίμηρο Δ ' τον Με­ γάλο, ο οποίος μεταξύ 1333 και 1370 αυξάνει τα εδάφη κ α ι επαναφέρει τους ευγε­ νείς στην τάξη. Αλλά το 1370 οι Π ολω νοί ευγενείς ορίζουν ως διάδοχό του τον Λουδοβίκο Α ' τον Μέγα, ήδη βασιλιά της Ο υγγαρίας. Κ αθώς ο γάμος της πρωτότοκης κόρης του Μ αρίας με τον Σιγισμούνδο του Λουξεμβούργου κινδυνεύει να υπαγάγει τη χώ ρα στην εξουσία ενός Γερμανού πρ ίγκιπ α, οι Π ολω νοί ευγενείς προτιμούν να επιλέξουν ως ηγεμονίδα την αδελφή του Εδβίγη. Το 1386 της επι­ βάλλουν να δεχθεί ως σύζυγο τον μεγάλο δούκα της Λ ιθουανίας Γιαγκέλον. Ε π ι­ κεφαλής ενός ισχυρού κράτους που περιλαμβάνει τη Λ ιθουανία και την Πολω­ νία, ο Γιαγκέλον αναλαμβάνει έναν ανηλεή αγώνα εναντίον του γερμανικού επε­ κτατισμού. Μετά την αποφ ασιστική νίκη του Τ άνενμπεργκ (ή Γκρύνεβαλτ) το 1410 εναντίον τω ν Τευτόνων Ιπποτώ ν προσπαθεί, επί μισό αιώ να, να απωθήσει τους Γερμανούς π ρ ο ς δυσμάς, αγω νιζόμενος συγχρόνω ς δραστήρια κ α τά του τουρκικού επεκτατισμού. Η νέα πολωνική δυναστεία, που γνω ρίζει τότε το από­ γειό της, επεμβαίνει ω ς επιδιαιτητής σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη και δίνει ένα βασι­ λιά στους Ούγγρους και κ α τό π ιν στους Τσέχους. Στα τέλη του 15ου αιώ να οι Για­ γκέλον της Π ολω νίας εμφανίζονται, αντιμέτω ποι με τον γερμανικό κόσμο, ως οι εγγυητές της εθνικής ανεξαρτησίας του ουγγρικού και τω ν σλαβικών κρατών.

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α ΣΤΑ Τ Ω ΣΕ ΙΣ Κ Α Ι ΓΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

263

Ωστόσο η γερμανική προώθηση δεν ανακόπτεται παρ ά μόνο προσω ρινά και ο ι Α ψβούργοι θα την ξα ναρχίσ ουν νικηφόρα. Αλλά στη διάρκεια τω ν αγώνων που ανέλαβαν, τα σλαβικά κράτη έχουν σφυρηλατήσει ένα εθνικό αίσθημα που αιώ νες υποταγής στους Γερμανούς αυτοκράτορες δεν θα μπορέσουν ποτέ π ια να εξαλείψουν.

ΣΤΟ ΒΟΡΡΑ: Η ΣΚ Α Ν ΔΙΝ Α ΒΙΚ Η ΕΝ Ω ΣΗ ΑΝΤΙΜ ΕΤΩΠΗ Μ Ε ΤΗ ΧΑΝΣΑ Υ'-'ν ς τον 14ο αιώ να οι σκανδιναβικές χώ ρες καταλαμβάνουν μικρή θέση στην £>ά ισ τορία της Ε υρώ πης. Τα ελάχιστα μέσα το υ ς κ α ι οι μικροί πληθυσμοί τους εξηγούν αυτή την απουσία. Ολόκληρη η ιστορία τω ν τριώ ν βασιλείων α­ φορά τον αγώ να π ο υ διεξάγεται α π ό τη μ οναρχία εναντίον τω ν υπερβάσεων της αρισ τοκρατίας κ α ι του κλήρου. Αλλά από τις αρχές του 14ου α ιώ να παρ ου­ σιάζεται ένα νέο σημαντικό δεδομένο: η διείσδυση τω ν γερμανικώ ν πόλεω ν της τευτονικής Χ άνσα στον σκανδιναβικό χώ ρο της Βαλτικής Θάλασσας. Εποικισμένο από τους Γερμανούς κατά το μεσημβρινό τμήμα του, το βασί­ λειο της Δ ανίας αναγκάζεται επιπλέον από τη δραστηριότητα τω ν πόλεω ν της Χ άνσα να εγκαταλείψει τη Βαλτική. Ο βασιλιάς Βάλντεμαρ Δ ' Α ττερνταγκ προ­ σπαθεί να αντιδράσει με πόλεμο, αλλά οι Χ ανσεάτες αποκλείουν την Κοπεγχάγη και ο βασιλιάς αναγκάζεται να αναγνω ρίσει το προτεκτοράτο τους στο βασίλειό του. Σύντομα η χανσεατική κυρ ια ρ χία εκτείνεται στη Σουηδία κ α ι το 1363 της ε­ πιβάλλει ένα βασιλιά: τον Αλβέρτο δούκα του Μεκλεμβούργου. Περί το τρίτο τέ­ ταρτο του 14ου αιώ να το σύνολο του σκανδιναβικού κόσμου τίθεται υπό γερμα­ νικό προτεκτοράτο. Τα τρ ία βασίλεια θα αντιδράσουν πραγματοποιώ ντα ς στο τέλος του αιώ να μια ένωση η οποία, θέτοντας τέλος στις διαιρέσεις, θα επιτρέ­ ψει την ανάσχεση του γερμανικού επεκτατισμού. Από το 1375 ώς το 1389 η κόρη του Βάλντεμαρ Δ ' Μ αργαρίτα Α 'κ α τ ο ρ θ ώ ­ νει να συγκεντρώσει στο π ρ ό σ ω π ό της τα τρ ία στέμματα της Δ ανίας, της Νορ­ βηγίας και της Σ ουηδίας μετά από μια σειρά κληρονομικώ ν διευθετήσεων κ α ι πολέμων. Το 1397 π ρ ο ΐσ τα τα ι στην τριπλή στέψη του ανιψ ιού και διαδόχου της Έ ρικ Ζ ' της Π ομερανίας. Η Έ νωση του Κάλμαρ (1397), την οποία έχουν επεξερ­ γαστεί οι δία ιτες τω ν τριώ ν βασιλείων, κ αθορίζει τότε τον καταστατικό χάρτη της Σ κανδιναβίας: διατηρώ ντας ξεχω ριστούς θεσμούς, η Σουηδία, η Νορβηγία και η Δ ανία αποφ ασ ίζουν να παραμ είνουν εσαεί ενωμένες κάτω από τον ίδιο η­ γεμόνα. Α ντί για συγχώνευση τω ν βασιλείων στο π λαίσιο ενός κ α ι του αυτού κράτους, το κείμενο τούτο καθιερώ νει στην πράξη την ηγεμονία του ισχυρότε­ ρου και π ιο κατοικημένου: της Δ ανίας, η ο π ο ία κατά τη βασιλεία της Μ αργαρί­ τας Α ' κ α ι του Έ ρ ικ Ζ ' χρησ ιμ οποιεί π ρος αποκλειστικό όφελος της τ ις δυ νά ­ μεις τω ν τρ ιώ ν βασιλείων. Η ένωση δεν επιβιώνει πολύ καιρό μετά το θάνατο της εμπνεύστριάς της, που πέφτει θύμα της πανώ λης το 1412. Π ράγματι, η δανική υπεροχή γίνεται όλο και

264

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

δυσκολότερα ανεκτή από τους ευγενείς τω ν δυο άλλων βασιλείων. Αυτό το συ­ ναίσθημα επιδεινώ νεται από το γεγονός ότι, κατά τις βασιλείες τω ν Γερμανών η­ γεμόνων Έ ρ ικ Ζ ' της Π ομερανίας κ α ι τω ν διαδόχω ν του Χ ριστόφορου Γ· της Βαβαρίας κ αι Χ ρισ τιανού Α ' του Ό λντεμπουργκ, όλα τα ανώτερα αξιώματα βρί­ σκονται στα χέρια τω ν Γερμανών. Α πό τότε ο ι εξεγέρσεις πολλαπλασιάζονται. Βεβαίως, στα μέσα του 15ου αιώ να ο Χ ρισ τιανός Α ' του Ό λντεμπουργκ κ α τα ­ φέρνει να ενσωματώσει στη Δ ανία τις γερμανικές επαρχίες του Σλέσβιχ και του Χ όλσ ταϊν κ α ι να ανασυστήσει π ρ ο ς όφελος του την Έ νω ση του Κ άλμαρ, αλλά ο ι φυγόκεντρες δυνάμεις υπερισχύουν στα τελευταία χρόνια του 15ου αιώνα. Ω στόσο ο σ υνο λικ ό ς α π ο λ ο γισ μ ό ς α π ’ αυτή την π ρ ο σ π ά θ εια ένωσης τω ν σκανδιναβικών βασιλείων δεν είναι αρνητικός. Σ ταματώ ντας τον γερμανικό επε­ κτατισμό, η αλληλεγγύη τω ν σκανδιναβικώ ν λαώ ν τούς επέτρεψε να διατηρήσουν την ιδιαιτερότητα τους. Π άνω α π ’ όλα, η σκανδιναβική θαλάσσια ισχύς παρενόχλησε την ανάπτυξη τω ν δραστηριοτήτω ν της Χ άνσα στη Βαλτική Θάλασσα.

ΣΤΟ ΝΟΤΟ: ΙΤΑ ΛΙΚ Η Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η ΑΝΑΡΧΙΑ ΚΑΙ ΙΣΠ Α Ν ΙΚ Η ΕΔ ΡΑ ΙΩ ΣΗ Ιταλία, η ο π ο ία υπήρξε γ ια καιρό κ ύ ρ ιος στόχος του αγώ να ανάμεσα στο π ο ντιφ ικ ά το κ α ι την Α γία Ρ ω μ αϊκ ή Α υτοκρατορία, βρίσκεται πρ α κ τικ ά α­ πελευθερωμένη από την κηδεμονία τω ν Γερμανών βασιλιάδω ν μετά το θάνατο του Φ ρειδερίκου Β ' Χ όενσταουφ εν (1250). Αλλά την υποταγή στους αυτοκράτορες δια δέχεται για έξι αιώ νες ο π ο λ ιτικ ό ς κατακερματισμός. Εξάλλου, ο ι α ­ γώ νες μεταξύ π ο ντιφ ικ ά το υ κ α ι αυτο κρ α το ρ ία ς βρίσκουν μια αναχρονιστική συνέχεια στις εκστρατείες τω ν αυτοκρατόρω ν Ε ρρίκου Ζ ' του Λ ουξεμβούργου (1312) κ α ι Λ ουδοβίκου Δ ' το υ Β αβαρικού (1328-1329) στην Ιτα λία , ή ακόμη στους αγώ νες π ο υ φ έρνουν αντιμ έτω π ο υς στη χερσόνησο το υ ς γουέλφους, υποστηρικτές του π ά π α ή του Ο ίκου της Α νδεγαυίας, κ α ι τους γιβελίνους, Ιταλούς ο π α δο ύς του αυτοκράτορα. Ό μ ω ς τα διά φ ο ρ α μέρη αγω νίζοντα ι κ υ ρ ίω ς για τις εδαφικές αξιώ σεις τω ν π ρ ιγ κ ίπ ω ν ή τω ν πόλεω ν π ο υ επιδιώ κουν να επιβάλουν την ηγεμονία το υ ς στα γειτονικά π ρ ιγκ ιπ ά τα . Ο ι πολέμα ρχοι, ο ι λεγόμενοι κοντο τιέρ ι (condottieri), θέτουν στην υπηρεσία τού ενός ή του άλλου ενδια φ ερο­ μένου τα μ ισθοφ ορικά τους στρατεύματα. Α ποκομίζουν μεγάλα οφέλη κ α ι με­ ρικές φ ορές απο φ α σ ίζο υ ν να συστήσουν δικ ά τους π ρ ιγκ ιπ ά τα . Ως αποτέλεσμα τω ν πολέμω ν και τω ν εμφυλίων αγώνων, το ζωτικό κέντρο της Ιταλίας τείνει να μετατοπιστεί από τα μεγάλα βασίλεια του νότου π ρος τα π ριγκι­ πάτα της βόρειας Ιταλίας. Στο νότο και το κέντρο της χερσονήσου διατηρούνται δύο κρατικοί οργανισμοί: τα π απ ικ ά κράτη και το βασίλειο της Νεάπολης. Το π α π ικ ό κράτος κλονίστηκε από τη μακρά παραμονή τω ν π α π ώ ν στην Αβινιόν. Η εκ τω ν πραγμάτω ν απώ λεια της εξουσίας τω ν π α π ώ ν, την οπ ο ία δεν κα­ ταφ έρνει να αντικαταστήσει εκείνη τω ν ανίκανω ν ή διεφθαρμένω ν ιερέων, άφη­ σε να εκδηλωθούν ασυγκράτητες οι φ ιλοδοξίες τω ν φ εουδαρχικώ ν οικογενειών

Η

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ Τ Α Τ Ω Σ Ε ΙΣ Κ Α Ι ΓΕ Ν Ν Η Σ Η Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

265

τω ν Ο ρσίνι, Κ ολόνα ή Γκαετάνι, ο ι οποίες ερίζουν μεταξύ τους για την εξουσία. Επωφελούμενες α π ό την απουσ ία του π ά π α , οι κυριότερες π όλεις του παπικού κράτους, το Σ πολέτο, η Μ π ο λό νια , το Ορβιέτο ή το Β ιτέρμπε, α ποκτούν μια πραγματική κοινοτική αυτονομία. Το 1347 μια λαϊκή εξέγερση ξεσπά στην ίδια τη Ρώμη κ αι η πόλη ανακηρύσσεται πρακτικά ανεξάρτητη υπ ό την εξουσία του δικτάτορα Κ όλα ντι Ριέντσο. Α φορισμένος από τον Κλήμη Σ Τ', τούτος εκδιώκε­ ται από τη Ρώμη το ν επόμενο χρόνο από τους βαρώνους. Στη μαρκιω νία της Α νκόνα κ αι της Ρ ο μ ά νια οι φ εουδάρχες έχουν ιδρύσει αληθινά π ριγκιπάτα , οι Μ οντεφέλτρο στο Ο υρμπίνο, οι Μ αλατέστα στο Ρ ίμ ινι, ο ι Έ στε στη Φεράρα κ αι τη Μ όντενα. Η α να ρ χία είνα ι τόση ώστε η προσπάθεια του Ο υρβανού Ε 'ν α επανεγκαταστήσει την παποσύνη στη Ρώ μη καταλήγει σε α ποτυχία (1367): μετά από μερικούς μήνες αναγκάζεται να διαφύγει μπροστά στην εξέγερση τω ν υπηκόων του κ α ι να ξα να π ά ει στην Α βινιόν. Με πολύ μεγάλο κόπο ο Γρηγόριος ΙΑ ’ κ α­ τορθώ νει ν α επαναφ έρει την παποσύνη το 1377. Το μεγάλο σχίσμα της Εκκλη­ σίας π ο υ ακολουθεί παρ ατείνει την αναρχία. Δ ίνει την ευκαιρία στις ξένες δυνά­ μεις καθώ ς κ α ι στους π ρ ίγκ ιπ ες κ α ι τις π ό λεις της Ιταλίας να επέμβουν υπέρ τού ενός ή του άλλου π ο ντίφ ικ α , με αντάλλαγμα μια κηδεμονία όχι λιγότερο επικίν­ δυνη για την παποσύνη. Αν αυτή καταφέρνει, στα τέλη του 15ου αιώ να, να πάρει τη μορφή μ ια ς συγκεντρωτικής μοναρχίας, η εξουσία της π ά νω στα ίδια της τα κράτη παραμένει επισφαλής. Η παρακμή του π α π ικ ο ύ κράτους είνα ι φανερή. Μ ολονότι δέχεται πλήγματα μικρότερης διάρκειας, το βασίλειο της Ν εάπο­ λης γίνεται λεία για την ο π ο ία ερίζουν οι ξένες δυνάμεις. Ε νώ οι Α ραγώ νιοι έ­ χουν εγκατασταθεί στη Σ ικελία από το 1282, η ανδεγαυινή δυναστεία διατηρείται στη χερσόνησο με τον βασιλιά Ροβέρτο το ν Α νδεγαυινό κ α ι την εγγονή του Ιωάν­ να Α ', στην ο π ο ία τέσσερις γάμοι κ α ι π ολυά ριθμ οι εραστές έδωσαν το πα ρ ω νύ­ μιο της «ακόλαστης βασίλισσας». Μ ετά το θάνατό της η ιστορία του βασιλείου συνοψίζεται σε έναν ανταγω νισμό ανάμεσα σε αντίπαλες δυναστείες: ο ι δούκες της Α νδεγαυίας του Ο ίκου τω ν Β αλουά, οι ο π ο ίο ι μπορούν να υπολογίζουν στη στήριξη της Γαλλίας, α ντιπ α ρα τίθενται στους π ρ ίγκ ιπ ες του Δ υρραχίου και στη σικελική δυναστεία της Α ραγώνας. Το 1442 ο βασιλιάς της Α ραγώ νας Α λφόνσος Ε ' ο Μ εγαλόψυχος, υιοθετημένος α π ό την Ιω άννα Β ' του Δ υρραχίου, αποκαθιστά π ρ ο ς όφελος του την ενότητα του βασιλείου τω ν Δ ύο Σ ικελιώ ν, το οποίο με­ ταβιβάζει, μ αζί με τη Νεάπολη, στο γιο του Φεράντε Α '(1458-1494). Α ντίθετα, στα βόρεια της ιταλικής χερσονήσου κ υριαρχούν τα μικρά κράτη, οι ελεύθερες π ό λεις, ο ι δημοκρατίες ή τα π ρ ιγκιπ ά τα . Α πό τις αρχές του 12ου αιώ να οι αυτοκράτορες είχαν αναγκαστεί να αντιμετω πίσουν το κίνημα τω ν κ ο ι­ νοτήτω ν. Σημειώ νουμε τις π ερ ιπ έτειες του αγώ να τους ενα ντίον της Έ νω σης των λομβαρδικώ ν πόλεων. Ώ ς τις αρχές του Μου αιώ να η ιστορία της βόρειας Ιταλίας συγχέεται με αυτή τω ν σχέσεων της ιεροσύνης κ α ι της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας, με τη χερσόνησο να αποτελεί το ν εδαφικό στόχο της σύγκρου­ σης ανάμεσα στις δύο εξουσίες. Την ίδια στιγμή, στους κόλπους κάθε πόλης, έ­ νας συνεχής αγώ νας φ έρνει σε σύγκρουση την αριστοκρατία, η οπ οία στις αρχές

266

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

του 14ου αιώ να κατέχει ακόμα την εξουσία, και τον αστικό κόσμο ο οποίος, έχο­ ντας πλουτίσει από μια έντονη οικονομική δραστηριότητα κ α ι οργανω θεί σε συ­ ντεχνίες, π ροσ παθεί να την καταλάβει. Έ τσ ι το Μ ιλάνο γνω ρίζει τη δικτα τορία τω ν Βισκόντι. Τ ούτοι κυβερνούν με την τρομοκρατία και ιδρύουν ένα κράτος στην Α νω Ιταλία. Αν κ α ι μια επανάσταση τους δ ιώ χνει στα μέσα του 15ου α ιώ ­ να, σύντομα το Μ ιλάνο ξα ναπέφ τει στη δικτατορία μ ιας νέας δυναστείας την ο­ π ο ία εγκαθιστά ο επικεφαλής του στρατού δούκας Φ ραντσέσκο Σφότσα. Στη Φ λωρεντία οι αγώνες μεταξύ φ ατριώ ν είνα ι ιδιαίτερα έντονοι. Ο ι γουέλφ οι α ντιπ α ρα τίθεντα ι στους γιβελίνους κ α ι ο ι λευκοί (η ριζοσπαστική γουελφική ομάδα) στους μαύρους (πιο μετριοπαθείς, ή ύπο π το υ ς για γιβελινικές σ υ μ π ά ­ θειες), με κάθε οικογένεια της εμπορικής αρισ τοκρατίας να π ροσχω ρεί στη μ ια ή την άλλη φατρία. Π ρόκειται για μια εσωτερική αναρχία π ο υ δεν εμποδίζει την πόλη να απλώ σει σιγά σιγά την επιρροή της στην Τοσκάνη σε βάρος τω ν γ ειτο ν ι­ κώ ν πόλεων. Σε λίγο, στα π ο λιτικ ά ζητήματα προστίθενται οικονομικά κ α ι κ ο ι­ νω νικά. Ο ι φ τω χοί, βιοτέχνες ή μισθω τοί, συγκεντρωμένοι στις «ελάσσονες τέ­ χνες» α ν α τίθ εντα ι στους πλούσιους, μεγαλεμπόρους ή ιδιοκτήτες, τω ν «ανώ τε­ ρ ω ν τεχνώ ν». Ε π ικ εφ α λ ή ς κάθε ο μ ά δ α ς β ρ ίσ κ ο ντα ι μεγάλες ο ικ ο γένειες: οι Α λμπίτσι, υπερασπιστές τω ν π λουσίω ν κ α ι οι Μ έδικοι, αρχηγοί του δημοκρατι­ κού κόμματος. Στη διάρκεια του 15ου αιώ να ο Κ όζιμο τω ν Μ εδίκων, υποστηριζόμενος από το λαό, επιβάλλει στην πόλη την κυρ ια ρ χία της οικογένειάς του. Στην ιστορία της Γένοβας κ αι της Β ενετίας, στις οποίες έχουν εδραιω θεί α ­ ριστοκρατικά καθεστώ τα, δεσπόζουν σε μεγάλο βαθμό τα οικονομικά ζητήμα­ τα. Η Γένοβα, π ου εξασφάλισε τον έλεγχο της Κ ορσικής κ α ι της οπ ο ία ς ο ι ε­ μπορικές π ρ ο οπ τικ ές είνα ι στραμμένες στη δυτική Μ εσόγειο, συναντά τέτοιες αντιξοότητες ώστε χάνει την ανεξαρτησία της π ρ ο ς όφελος τω ν Γάλλων στα τέ­ λη του 14ου αιώ να. Η Β ενετία συγκροτεί στην Ίσ τρ ια , τη Δ αλμ ατία και τη βο­ ρειοανατολική Ιταλία ένα «ηπειρωτικό» κράτος π ο υ την κ άνει να εμπλακεί σε πόλεμο με τους γείτονές της. Ο ύτε αυτή η σύγκρουση ούτε ο ι π ο ντιφ ικ ές δ ια ­ μ α ρ τυ ρ ίες κ λ ο νίζο υ ν μ ια εμπ ορικ ή ευημερία βασισμένη σ τις σχέσεις με την Α νατολή κ α ι τους Α πίστους. Ενώ στην κεντρική Ευρώπη η Α γία Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία σιγά σιγά π α ρ α ­ χωρεί τη θέση της σε εθνικά σύνολα κ α ι στην Ιτα λία υπερισχύει ο κατα κερμα τι­ σμός, στη δυτική Ε υρώ πη διαμορφ ώ νονται ενοποιημένα έθνη-κράτη, τα οπ οία προσπαθούν να γκρεμίσουν τα π α λ ιά μεσαιωνικά πλαίσ ια για να αποκτήσουν θεσμούς π ο υ θα τους εξασφαλίσουν σταθερότητα κ α ι αποτελεσματικότητα. Στο νότο, η Ιβηρική Χ ερσόνησος προσφ έρει ένα χτυπητό παράδειγμα αυτής της εξέ­ λιξης. Ώ ς τον 13ο α ιώ να στην ισ το ρ ία της Ιβηρικής Χ ερσονήσου δεσπόζει η Ανάκτηση. Π ολύπαθη εσχατιά της Δύσης, η Ισπανία είναι ο άλλος π ροορισμός τω ν σταυροφοριώ ν. Μ ετά τη νίκη του Λας Νάβας δε Τολόσα (1212), η Ισπανία σιγά σιγά ανακτάται. Η Γρανάδα, τελευταίο μουσουλμανικό βασίλειο της χερσο­ νήσου, δια τη ρείται ώς τα τέλη του 15ου αιώνα. Αυτή η αναβολή οφείλεται στην

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ Τ Α Τ Ω Σ Ε ΙΣ Κ Α Ι Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

267

ανακοπή τω ν επιχειρήσεω ν της Α νάκτησης, καθώ ς τα εσωτερικά προβλήματα π αίρνουν το προβάδισμα έναντι του αγώ να κατά τω ν μουσουλμάνων. Σ τις αρχές του 14ου α ιώ να η χερσόνησος δεν είνα ι πλέον διαιρεμένη πα ρ ά σε τέσσερα βασίλεια: την Κ αστίλη, καθώ ς ο Α λφόνσος 1' ο Σ οφ ός έχει συνενώσει τα βασίλεια της Κ αστίλης κ α ι της Λεόν· την Α ραγώ να, π ο υ περιλαμβάνει την Κ αταλω νία κ α ι η ο π οία , με τις δια δο χικές κατακτήσεις του Ιακώβου Α ' του Κατακτητή, του Πέτρου Γ ' του Μ εγάλου κ α ι του Ιακώβου Β ' του Δ ικαίου επεκχείνεχαι στις Βαλεαρίδες, τα βασίλεια της Β αλένθια κ α ι της Σικελίας, τη Σ αρ­ δηνία κ α ι την Κορσική· την Π ορτογαλία, π ου ολοκληρώ νει τη συγκρότησή της κατά τη βασιλεία του Αλφόνσου Γ ' κατακτώ ντας την Αλγκάβρε· τέλος τη Ναβάρα, που βρίσκεται περισφιγμένη από ισχυρά κράτη, αποκομμένη από τη Μεσό­ γειο κ α ι καταδικασμένη στη μετριότητα αφ ού οι κανόνες διαδοχής επιτρέπουν στις κόρες να κληρονομούν το βασίλεω , πρ ά γμ α π ο υ προκα λεί αδιάκοπες αλλα­ γές δυναστειών. Α πό τον 13ο ώ ς το ν 15ο α ιώ να η Κ αστίλη γνω ρ ίζει μια μακρά περίοδο α ­ ναρχίας: ο ι α π ό γο νο ι τω ν ηγεμόνω ν α ντιπ α ρα τίθεντα ι στις μεγάλες φ εουδα ρχι­ κές οικογένειες. Ο ι ξένοι επεμβαίνουν σ’ αυτές τις συγκρούσεις κ α ι σύντομα η καστιλιανική μ ο να ρ χία δεν είνα ι π αρ ά ένα π α ιχ ν ίδ ι στα χέρια της α ριστοκρα­ τίας. Έ τσ ι ο βασιλιάς Ε ρ ρ ίκ ο ς Δ ' ο Α δύναμος υποχρεώ νεται να αποκληρώ σει την κόρη του Χ ο υ ά ννα -σ τη ν ο π ο ία α π ο δ ίδ ο υ ν τη γέννηση νόθου τέ κ ν ο υ - πρ ο ς όφελος της αδελφής της Ισαβέλλας Α ' (1474). Ό τα ν το 1410 σβήνει η δυναστεία της Α ραγώ νας, καλούν έναν ινφάντη™ της Κ αστίλης, το ν Φ ερδινάνδο. Α πό το γάμο της Ισαβέλλας και του Φ ερδινάνδου (1469), ένωση της νέας αρ αγω νιχής δυνασ τείας με τη βασιλική οικογένεια της Καστίλης, θα γεννηθεί η Ισ πανία. Κ ατά τη βασιλεία της Ισαβέλλας Α ' κ α ι του Φ ερδινάνδου Β ', π ο υ χάρη στην αδιάλλακτη πίστη τους θα επονομαστούν «Κ α­ θολικοί Β ασιλείς», ο ι κυβερνήσεις της Α ραγώ νας κ α ι της Κ αστίλης π α ρ α μ έ­ νουν ξεχω ριστές, αλλά η ένωση προετοιμ άζετα ι. Π ρ α γμ α τοποιείτα ι π ρ ο ς όφε­ λος της κόρης χους, της Ιω άννας της Τρελής, κ α ι κ α τό π ιν του εγγονού τους, π ου θα γίνει ο Κ άρολος Κ ουίνχος. Η Ισ πανία σ τα θεροποιείχαι π ρ ώ χα μέσα σχα σύνορά χης. Αφού κατέλαβε το νότιο τμήμα της Ν αβάρας, ο Φ ερδινάνδος Β 'κ α τα λή γει να κερδίσει τη Γρανάδα χο 1492 σχο χέλος ενός υπερδεκαεχούς πολέμου, κατά τον οποίο οι προδοσίες διαδέχονται τις μάχες, κ α ι μετά από μακρά πολιορκία. Η ισπανική Ανάκτηση τελειώνει με την εξαφάνιση του τελευταίου μ ουσουλμανικού κράτους στην Ιβηρική Χ ερσόνησο. Π επεισ μένοι ό τι η ύ π α ρ ξη δ ια φ ο ρ ετικ ώ ν θρησκειώ ν στους κόλπους του ίδιο υ κ ρ ά το υ ς δεν μπορεί π α ρ ά να βλάπτει την ομοιογένειά του, ο ι «Κ αθολικοί Βασιλείς» επιχειρούν στη συνέχεια την αφομοίω ση τω ν ετερό­ δοξω ν πληθυσμώ ν. Αν οι μουσουλμάνοι είνα ι τα π ρ ώ τα θύματα μ ιας πολιτικής που καταλήγει ή στην α λ λα ξο π ισ τία ή στην απέλαση, οι Εβραίοι θα γνω ρίσουν επίσης τη σκληρότητα της θρησκευτικής α διαλλα ξία ς. Α πό το 1480 οι ηγεμόνες κάνουν την Ιερά Εξέταση όργανο της θρησκευτικής πολιτικ ή ς χους. Η Ισπανία

268

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

τω ν νεότερω ν χρ ό νω ν δια μ ο ρ φ ώ νετα ι μέσα στις φλόγες κ α ι τις καταδίκες στην πυρ ά ή τη φυλάκιση. Φ ανατικοί φ ύλακες της θρησκευτικής ο ρθοδοξίας, ο ι δύο ηγεμόνες κ α τα γί­ νο ντα ι να εξασφ αλίσουν για τους α π ο γό νο υς τους μ ια απόλυτη εξουσία. Με την ανελέητη σκληρότητά της, η Ισαβέλλα Α ', η ο π ο ία ξεκληρίζει τους Κ αστιλ ιά νο υ ς ευγενείς, ισ οπεδώ νει τα κάστρα κ α ι κ ατα ργεί τα οικοτροφ εία, κ α τ α ­ φ έρνει να επιβληθεί στην τα ρ α χ ο π ο ιό αρισ τοκ ρα τία το υ βασιλείου της. Στην Α ραγώνα, ο Φ ερδινάνδος Β ' π ετυχαίνει να διαιρέσει τ ις συνελεύσεις τω ν π ό λ ε ­ ω ν κ α ι να εξαλείψ ει το δη μ οκρατικό κόμμα στηριζόμενος στους π λ ο ύ σ ιο υ ς. Εσπευσμένα, ο ι νομομαθείς π ρ ο χω ρ ο ύ ν στις διοικητικές μεταρρυθμίσεις π ο υ η γαλλική μ οναρχία είχε πραγματοποιήσ ει υπ ό τον Φ ίλ ιπ π ο Δ ' το ν Ω ραίο. Σ τα τέλη του Μ εσαίωνα η Ισ π ανία είναι ένα νεω τερικό κράτος, οικονομικά ανεπτυγμ ένο κ α ι πλούσιο εδώ κ α ι καιρό χάρη στο χρυσό π ο υ φ έρνουν μέσω του Μ αγκρέμπ τα καραβάνια τα ο π ο ία έρχονται από το Σουδάν. Κ ατά τη δ ιά ρ ­ κεια της βασιλείας της Ισαβέλλας Α ' ο ι Κ α νά ρ ιοι Νήσοι γίνο ν τα ι καστιλανικές κ α ι ο Κ ολόμβος ανακαλύπτει το 1492 το Νέο Κόσμο. Ο γάμος της κόρης τω ν «Κ αθολικώ ν Βασιλέων», κληρονόμου τω ν δύο βασιλείω ν κ αι τω ν ισ π α νικ ώ ν δ ικ αιω μ άτω ν στα εδάφη της Α μερικής, με τον Φ ίλ ιπ π ο Α ’ τον Ω ραίο, γιο του Μ αξιμ ιλιανού Α ' τω ν Α ψβούργων κ α ι της δούκισσας της Β ουργουνδίας Μ α­ ρ ίας, κληρονόμου του Κ αρόλου του Τολμηρού, θα κ ά νει την ισπανική δυ να ­ σ τεία τον ισ χυρότερο β α σ ιλ ικ ό ο ίκ ο της Ε υρ ώ π η ς κ α ι το νέο «βασίλειο της Ισπανίας» το σημαντικότερο κράτος της ηπείρου.

ΣΤΗ ΔΥΣΗ: Η ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΙ Η ΑΓΓΛΙΑ ΣΤΟΝ ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΗ Π ΟΛΕΜ Ο τα τέλη του Π ου αιώ να είχαν ιδρυθεί στη Γαλλία κ α ι την Αγγλία δύο ισχυ­ ρές εθνικές μ οναρχίες, με τις οπ ο ίες ά ρχισα ν να διεκδικούντα ι, απ ένα ντι στις φ εουδαρχικές πρακ τικ ές, τα δικαιώ μ ατα του βασιλιά. Στη Γαλλία η φ εουδαρχική μ οναρχία, θεμελιωμένη από τον Φ ίλιπ π ο Β ' Α ύ­ γουστο κ α ι τον Λ ουδοβίκο Θ 'τ ο ν Α γιο, εξελίχθηκε π ρ ο ς το συγκεντρω τισμό με την κ υ ρ ια ρ χία τω ν νομομαθώ ν. Ε π ί Φ ιλ ίπ π ο υ Δ ’ του Ω ραίου α υτοί εδραίω σαν τη βασιλική υπεροχή κ α ι υ π ο χρ έω σ α ν σε υπ ακ οή το υ ς μεγάλους υ π ο τελείς. Στην Α γγλία, μετά τις τρομερές κ ρ ίσ εις του Π ου αιώ να, μια νέα σχέση ανα­ πτύσσεται ανάμεσα στον Ε δουάρδο Α ' τον Μ ακρόποδα και σ ’ ένα παρλαμέντο π ο υ εκπροσω πεί τις κ υρίαρχες τάξεις της κ ο ιν ω νία ς και, αντί να μειώ νει τη βα­ σιλική εξουσία, τείνει να την ενισχύσει. Αλλά τα δύο αυτά κράτη, τα ισχυρότερα της Ε υρώ πης στις αρχές του 14ου αιώ να, έχουν αποκλίνοντα συμφέροντα. Η Γαλλία κ α ι η Αγγλία δεν θα γνω ρ ί­ σουν τη σταθερότητα π ρ ιν α π ό τα τέλη του 15ου αιώ να: ο ανταγω νισμ ός τους, αναζω πυρω μ ένος α π ό τις φ εουδα ρχικές αντιλήψ εις τω ν βασιλιάδω ν της Γαλ­ λίας, εκτρέπεται σε μ ια σειρά συγκρούσεων, π ο υ δια ρκ ούν περισσότερο από έ­

Σ

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ ΤΑ Τ Ω ΣΕ ΙΣ Κ Α Ι ΓΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ-Κ ΡΑ 'ΓΟ Υ Σ

269

ναν αιώ να κ α ι αφήνουν στο κ α τώ φ λ ι τω ν νεότερω ν χρόνω ν τ ις δύο μοναρχίες εξασθενημένες κ α ι εξαντλημένες. Ο Ε κατονταετής Π όλεμος είνα ι μια ασυνάρτητη σειρά συγκρούσεων, π ου διακόπτονται από ανακω χές κ αι συνθήκες ειρήνης. Μ ολονότι οι στρατιω τικές ε­ πιχειρήσεις δεν είνα ι συνεχείς, η πρ ο ο π τικ ή του πολέμου κυριαρχεί π άνω από έ­ ναν αιώ να στην εσωτερική ζωή τω ν δύο κρατώ ν κ α ι στις σχέσεις που διατηρούν. Αυτή η μακρά σύγκρουση συνδυάζει τις φεουδαρχικές αντιλήψ εις από τις οποίες έλκει την καταγω γή της με τα πολεμικά μέσα τω ν δύο π ιο μοντέρνων κρατώ ν της Ευρώπης. Στη Γαλλία, η δραστήρια βασιλεία του Φ ιλ ίπ π ο υ Δ ' του Ω ραίου (1285-1314) δεν σημαδεύεται μόνο από τη συγκρότηση ενός συγκεντρω τικού κράτους ή από τον νικηφ όρο αγώ να εναντίον του π ά π α αλλά κ α ι α π ό την παραδοσιακή π ο λ ι­ τική εχθρότητας απ ένα ντι στους βασιλιάδες της Α γγλίας. Μ ια εχθρότητα που αποκρυσταλλώ νεται λόγω της Γκυγιέν κ α ι της Φ λάνδρας. Το δουκάτο της Γκυγιέν και ο ι προσαρτήσεις του (Σαιντόν, Π εριγκόρ, Κουερσύ κ α ι Λ ιμουζέν, το σύνολο δηλαδή της σημερινής νοτιοδυτικής Γαλλίας) εί­ χαν αναγνω ριστεί ω ς κτήσεις τού βασιλιά της Α γγλίας (Συνθήκη τω ν Π αρισίω ν "υπογεγραμμένη από τον Λ ουδοβίκο Θ ' το ν Αγιο το 1259) με αντάλλαγμα την π α ­ ροχή όρκου πίστης π ρος τον βασιλιά της Γαλλίας. Ό μ ω ς ο τελευταίος συνέχιζε να επεμβαίνει συχνά σ ’ αυτά τα εδάφη όπου οι Αγγλοι ασκούσαν την αρχή. Η κατάσταση ήταν εξαιρετικά πρόσφορη για τον πολλαπλασιασμό των συγκρούσε­ ων. Από το 1293 ο Ε δουάρδος Α ' ο Μ ακρόπους καλείται να εμφανιστεί μπρο­ στά στο παρλαμέντο του Π αρισ ιού και, καθώ ς δεν συμμορφώνεται, χα φέουδά του αρχίζουν να κατάσχονται. Ο πόλεμος π ου τότε ξεσπά κ ρατεί δέκα χρόνια. Η ανακωχή είνα ι βραχείας διάρκειας: καθώ ς ο νέος βασιλιάς Ε δουάρδος Β ' του Κάρναβον αργεί να δώσει όρκο πίστης, ο ι δυσκολίες ξα ναρ χίζουν το 1316. Στη Φ λάνδρα το πρόβλημα είνα ι αισθητά δια φ ορ ετικό ακόμα κ ι αν, όπω ς στην Γκυγιέν, το κίνητρο της γαλλικής π ο λιτικ ή ς είνα ι η προσάρτηση στο βασί­ λειο ενό ς ε δ ά φ ο υ ς π ο υ π ρ ο η γο υ μ έ ν ω ς είχε π α ρ α χ ω ρ η θ εί σ τον κ ό μ η τα της Φ λάνδρας Γουίδο ντε Ν ταμπιέρ. Για να την π ετύχουν οι βασιλιάδες της Γαλ­ λίας στηρίζονται κ α τά παράδοσ η στους ευγενείς κ α ι το ν ανώ τερο κλήρο που δεν έχουν π α ρ ά να κερδίσουν γενόμενοι υπ οτελείς τους. Αλλά στη Φ λάνδρα, στο πο λιτικ ό πρόβλημα έρχονται να προστεθούν οικονομικά ζητήματα. Κέντρο μιας ευημερούσας βιομ ηχανίας τσόχας, η Φ λάνδρα δέχεται από την Α γγλία την πρώτη ύλη της, το μαλλί. Η προσάρτηση της Φ λάνδρας στο βασίλειο της Γαλ­ λίας, π ο υ βρίσκεται π ά ντα σε σύγκρουση με την Α γγλία, θα σήμαινε την κ α τα ­ στροφή μιας βιομ ηχανίας π ο υ θα έχανε την πρώ τη ύλη της. Έ τσ ι, όταν ο Φ ίλ ιπ ­ πος Δ ' ο Ω ραίος κατάσχει την κομητεία (1301), προσκρούει στην έκδηλη εχθρό­ τητα τω ν βιοτεχνώ ν κ αι εμπόρω ν π ο υ υποσ τηρίζουν τον κόμητα ντε Ν ταμπιέρ, εγγυητή της φ λαμ ανδικής α υτο νο μ ία ς κ α ι π ισ τό στην αγγλική συμμαχία. Στην Μ πρυζ, μια στάση - ο «Ό ρθρος της Μ πρυζ», φλαμανδική εκδοχή του «Σικελικού Ε σπερινού»- υπό την ηγεσία του βιοτέχνη Πιέρ του Κ όνινκ, καταλήγει στις 17

ΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ

Ό ρ ια Αγ. Ρωμ. Αυτοκρ. γύρω σ το 1400

■

Βυζαντ. Αυτοκρατορ. γΟρω σ το 1400

ι--------- Οθω μαν Α υτοκρστορίο ; σ τα μέσα και τα τ ίλ η του 14ου αιώνα

LV.Y.Y.j Κστακπντεις του Εδουάρδου ίν.ν.ν.1 Α 'ττηη ς Αγγλίός στα τέλη τίλ η του 13ου αιώνα Τα βουργουνδικά κράτη ■!~»Χ«3 στα τέλη το υ 13ου ακύνα Έ ν ω σ η του Κάλμαρ (1397)

ΚΡΑΤΗ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

β —β

Μ εγ ά λο πριγκιπάτο τ η ς Μ ό σ χα ς 3 J S . . 1I 1το 1300 και το 1462 Ε ί ν ϊ & Ι Παπικά κράτη Έ νω σ η τ η ς Πολω νίας και τ η ς Λ ιθουανίας (1386)

500 χιλιόμ.

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ Τ Α Τ Ω ΣΕ ΙΣ Κ Α Ι Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

271

Μ αΐου 1302 στη σφαγή της γαλλικής φρουράς. Τον ίδιο χρόνο μια εκστρατεία π ου οργανώ νεται α π ό τον Φ ίλιπ π ο Δ ' τον Ω ραίο κ α ι συγκεντρώ νει γύρω από το Ρομπέρ ν τ ’ Α ρτουά το άνθος της γαλλικής ιπποσύνης υφ ίσ τατα ι στο Κουρτρ α ί ανεπανόρθω τη ήττα από τους π εζο ύ ς τω ν φ λα μ α νδικ ώ ν κοινοτήτω ν. Ο Φ ίλιπ πο ς ο Ω ραίος π ρ έπ ει να αναμείνει την ειρήνη του Α τίς-συρ-Ο ρζ το 1305 για να προσαρτήσει ολόκληρη τη βαλονική Φ λάνδρα. Μετά το θάνατο του Φ ιλίπ που του Ω ραίου οι φεουδάρχες ξανασηκώ νουν κε­ φάλι. Π ράγματι, ο ι τρεις γ ιο ι του, Λ ουδοβίκος Γ ο Φ ίλερις (1314-1316), Φ ίλιπ­ πος Ε ' ο Ψ ηλός (1316-1322) κ αι Κ άρολος Δ ' ο Ω ραίος (1322-1328), που δ ια δοχι­ κά ανεβαίνουν στο θρόνο, δεν έχουν ούτε την ενεργητικότητα ούτε ίο κύρος του. Μάλιστα, κατά τη βασιλεία του Λ ουδοβίκου I ’, οι νομομαθείς π ου είχαν προσδώσει στο βασίλειο την ισχύ του καταδιώ κονται, βασανίζονται κ α ι εκτελούνται. Επιπλέον, για πρώ τη φορά στην ιστορία τω ν Κ απετιδώ ν, τίθεται το ζήτημα της διαδοχής στο θρόνο. Π εθαίνοντας, ο Λ ουδοβίκος 1' ο Φ ίλερις αφήνει μια κόρη, την Ιωάννα. Η σύζυγός του φέρνει στη ζωή ένα αγόρι, αλλά ο Ιωάννης Α ' πεθαί­ νει πέντε μέρες μετά τη γέννησή του. Η Ιω άννα παραμερίζεται από τη διαδοχή σύμφωνα με τον σαλικό νόμο (περί αποκλεισμού ίω ν γυναικώ ν) π ο υ εφευρίσκε­ ται με αυτή την.ευκαιρία από τους νομομαθείς. Τον Φ ίλιππο Ε ', που με τη σειρά του αφήνει μόνο κόρες, διαδέχεται χ ω ρ ίς δυσκολία ο αδελφός του Κ άρολος Δ ', αλλά το πρόβλημα επιδεινώ νεται όταν το J328 π εθαίνει κ ι αυτός. Δύο υποψ ήφ ιοι ερίζουν για το θρόνο: ο Φ ίλιπ π ο ς τω ν Βαλουά, εγγονός του Φ ιλίπ που Γ ' του Τολμηρού, κ α ι ο βασιλιάς της Α γγλίας Ε δουάρδος Γ ' του Γουίντσορ, εγγονός του Φ ιλίππου του Ω ραίου από θηλυγονία (η μητέρα του Ισαβέλλα, κόρη του Φ ι­ λίππου Δ ', είχε παντρευτεί τον βασιλιά της Αγγλίας Εδουάρδο Β ' του Κάρναβον). Οι Γάλλοι βαρώ νοι προτιμ ούν να επιλέξουν για ηγεμόνα τον «γεννημένο στο βασίλειο» π ρ ίγ κ ιπ α π α ρ ά τον εγγονό του Φ ιλίπ που του Ωραίου. Τη στιγμή εκείνη η αγγλική μοναρχία δεν αντιδρά. Π ρέπει να λεχθεί ό τι το βα­ σίλειο της Α γγλίας, το οποίο περιορίζεται στο νότιο τμήμα της νήσου, ωχριά δί­ πλα στη Γαλλία: η Ιρλανδία έχει ξα ναγίνει πρακτικά ανεξάρτητη κ α ι η Ουαλία, παραχωρημένη ως π ροίκα στον πρω τότοκο γιο του βασιλιά, απολαμβάνει μια π ο ­ λύ μεγάλη αυτονομία. Ό σο για τη Σκω τία, έχει ξεφύγει από την αγγλική εξουσία και έχει αποκτήσει ένα βασιλιά, τον Ροβέρτο Α ' ντε Μ πρους (1306). Β ασιλεύο­ ντας σε ένα κράτος τρ ιώ ν εκατομμυρίω ν κατοίκω ν (τέσσερις φορές λιγότερω ν από τον πληθυσμό της Γαλλίας), αποκλεισ τικά στραμμένο στις αγροτικές δρ α ­ στηριότητες, ο βασιλιάς της Α γγλίας είνα ι ανίκ ανος να αντιμ ετω πίσει την ισχυ­ ρή και π λ ο ύ σ ια Γαλλία του Φ ιλ ίπ π ο υ Σ Τ ' τω ν Βαλουά. Α πό την άλλη πλευρά, η Αγγλία γνω ρ ίζει κατά τη βασιλεία του Ε δουάρδου Β ' του Κ άρναβον (13071327) μια μακρά περίοδο ανα ρ χία ς, π ο υ σημαδεύεται από την επικράτηση των ευνοουμένων του βασιλιά κ αι τις στάσεις της οικογένειάς του. Βοηθούμενη από τον εραστή της, η ίδια η σύζυγος του Ε δουάρδου Β ' τον εκθρονίζει κ αι κ ατόπιν τον δολοφονεί. Β ασιλιάς σε η λικία 15 χρονώ ν, ο Ε δουάρδος Γ ' του Γουίντσορ οδηγείται σε

272

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

πόλεμο εναντίον του Φ ιλ ίπ π ο υ Σ Τ ' τω ν Βαλουά, Αυτό συμβαίνει τΰ· 1337, τη στιγμή π ο υ η Γαλλία κ α ι η Α γγλία α ντιπ α ρ α τίθ εν τα ι γύρω από τη Φ λάνδρα κ α ι ο Φ ίλ ιπ π ο ς Σ Τ ' καταλαμβάνει το δουκάτο της Γκυγιέν. Για να επιτύχει μ ια ευ­ νο ϊκ ή διευθέτηση αυτού του ενοχλητικού ζητήματος, ο Ε δουάρδος Γ ' α π ο φ α σ ί­ ζει να αμφισβητήσει την επιλογή του Φ ιλ ίπ πο υ Σ Τ ' τω ν Βαλουά, στην ο π ο ία προ βα ίνο υ ν οι Γάλλοι β α ςώ νο ι μετά το θάνατο του Κ αρόλου Δ ' του Ω ραίου. Ε πικαλούμενος την αντικανονικότη τα του «σαλικού νόμου» που χρησιμ οποιήθηκε για τον παραμ ερισ μό του, ανακηρύσσεται βασιλιάς της Γαλλίας. Αυτή η πρόσφορη ανακήρυξη θα αποτελέσει τον 15ο α ιώ να τη βάση της βρετανικής π ο ­ λιτικής. Στο μεταξύ αρχίζει μια ατέλειωτη σύγκρουση, που εκδηλώνεται με αλλε­ πάλληλες επελάσεις, μάχες ιπ π ο τώ ν κ α ι π ολιορκίες πόλεω ν ή φρουρίω ν. Σ τόχος δεν είνα ι τόσο η κατάληψη εδαφών όσο η ήττα του αντιπάλου. Ο Εκατονταετής Π όλεμος περιλαμβάνει τρεις δια δοχικές φάσεις. Η π ρ ώ τη σημαδεύεται από μια σειρά γαλλικώ ν καταστροφών. Υ ποστηριζόμενοι από εξαί­ ρετους τοξότες, οι στρατιω τικοί αρχηγοί του Ε δουάρδου Γ ' διεξάγουν ένα ρεα­ λιστικό πόλεμο απ ένα ντι σε μια γαλλική ιπποσύνη άπληστη π ά νω α π ’ όλα για ε­ ντυπω σιακές ενέργειες. Έ χο ντα ς συντρίβει στο Κ ρεσύ το 1336, ο Φ ίλιπ πος Σ Τ ' χάνει το Κ αλαί τον επόμενο χρόνο. Ο γιος του Ιω άννης Β ' ο Κ αλός ηττάται κ αι αιχμαλω τίζεται στο Π ουατιέ το 1356. Ο ι ήττες αυτές προκαλούν ταραχές σ ’ ολό­ κληρη τη Γαλλία κ α ι ειδικότερα στο Π αρίσι, όπου λόγω του πολέμου κ αι μ ια ς ε­ π ιδη μ ίας βουβωνικής πανώ λης βασιλεύει φρικτή ανέχεια: οι κάτοικοι του Π α ρ ι­ σιού εξεγείρονται εναντίον της κυβέρνησης του δελφίνου (του μελλοντικού Κα­ ρόλου Ε ' του Σοφού), ενός καχεκτικού π ρ ίγκ ιπ α 18 ετών, του οπ οίου το έργο γ ί­ νετα ι ακόμα δυσκολότερο από τις ραδιουργίες τω ν ισχυρών. Με την ευκαιρία τω ν ταραχώ ν, ο π ρόεδρος τω ν Π αρισινώ ν εμπόρω ν Ετιέν Μαρσέλ προσπαθεί να του επιβάλει το ν έλεγχο τω ν αστών. Ακολουθεί ένας αληθινός εμφύλιος π ό λ ε­ μος. Ο Ε τιέν Μαρσέλ συμμαχεί εναντίον του δελφ ίνου με τους στασιαστές χ ω ρ ι­ κούς, τις φ λαμανδικές κοινότητες κ αι το σύμμαχο της Α γγλίας βασιλιά της Ναβάρας Κάρολο Β ' το ν Κακό. Η δολοφονία του Ετιέν Μαρσέλ (1358) επιτρέπει στον δελφίνο να ξα ναπάρει τα ηνία της εξουσίας και να αποκαταστήσει τα πράγ­ ματα. Ε ίνα ι όμως αναγκασμένος να διαπραγματευτεί με τους Αγγλους μια ειρήνη με μεγάλο κόστος: στο Μ π ρ εα νιύ (1360) σ υγκατατίθεται να καταβάλει λύτρα τρ ιώ ν εκατομμυρίω ν σκούδων γ ια την απελευθέρωση του βασιλιά Ιωάννη Β ' του Καλού και αναγνω ρίζει, απέναντι στον Ε δουάρδο Γ ', την πλήρη κυριαρχία, χω ­ ρ ίς όρκο πίστης, της Γκυγιέν, του Π ουατού, της Σ αιντόν, του Λιμουζέν κ αι του Π εριγκόρ, με αντάλλαγμα την παραίτηση εκείνου από το θρόνο της Γαλλίας. Αν και ο Κ άρολος Ε ' ξα να ρ χίζει το 1368 τον πόλεμο εναντίον της Α γγλίας, δεν έχει καταφέρει να αναχαιτίσ ει οριστικά την παρακμή του βασιλείου. Ό τα ν ο Κ άρολος Σ Τ ' ο Π ολυφ ίλητος (1380) το ν διαδέχεται σε ηλικία 12 χρονώ ν, η Γαλ­ λία θα φτάσει στο βάθος της αβύσσου. Ώ ς την ενηλικίωσή του η διακυβέρνηση α­ σκείται από τους θείους του, τους δούκες Λουδοβίκο Α 'τ η ς Α νδεγαυίας, Ιωάννη του Μ περύ, Λ ουδοβίκο Β ' του Μ πουρμπόν κ α ι κυρίω ς τον δούκα της Βουργουν­

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ Τ Α Τ Ω Σ Ε ΙΣ ΚΑΙ Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ ΑΤΟ Υ Σ

273

δίας Φ ίλιπ π ο Β ' το ν Τολμηρό. Με την ενηλικίωσή του, ο βασιλιάς διέρχεται μια κρίση παραφροσύνης (1392), με αποτέλεσμα να παραδοθεί το βασίλειο στις ορέ­ ξεις της βασιλικής οικογένειας. Ο ανελέητος αγώ νας που διεξάγουν μεταξύ τους ο αδελφός του βασιλιά δούκας της Ορλεάνης Λουδοβίκος Α ' και ο εξάδελφός του δούκας της Β ουργουνδίας Ιω άννης ο Αφοβος, γιος του Φ ιλίππου Β ' του Τολμη­ ρού (τόσο ο ένας όσο και ο άλλος θα δολοφονηθούν) ρίχνει τη Γαλλία στον εμ­ φύλιο πόλεμο. Ο ι «Αρμανιάκ» (οπαδοί του γιου του Λ ουδοβίκου Α ' της Ορλεά­ νης) κ α ι οι «Β ουργουνδοί» (των οπ οίω ν δια δοχικοί πρω ταγω νιστές είναι ο δού­ κας της Β ουργουνδίας Ιωάννης ο Αφοβος και ο γιος του Φ ίλιπ π ο ς Γ 'ο Καλός) σπαράσσονται μεταξύ τους κ α ι βυθίζουν το βασίλειο στη φ ω τιά κ αι το αίμα. Η δεύτερη φάση αρχίζει το 1415. Π αραλυμένη από τις εσωτερικές δυσκολίες κατά τα τελευταία χρ ό ν ια της βασιλείας του Εδουάρδου Γ ', η Α γγλία βυθίζεται κι αυτή στην αναρχία: μόλις έχει στεφθεί, ο Ρ ιχά ρ δος Β ' εκθρονίζεται από τον Ερρίκο δούκα του Λάνκαστερ. Γενόμενος βασιλιάς της Α γγλίας (1413), ο γιος του Ερρίκος Ε ' επω φ ελείται από τις ταραχές π ο υ γνω ρίζει η Γαλλία, για να α­ ποβιβαστεί στη Ν ορμανδία (1415). Πρόθεσή του είνα ι να αποκαταστήσει την τά­ ξη σε ένα διεφθαρμένο βασίλειο, όπου η απειλή του πλήθους υπαγορεύει στους π ρ ίγκιπες την π ο ρ εία τους, ο ι βασιλιάδες καταπιέζουν τον κλήρο κ α ι η ακολα­ σία βασιλεύει υ π ό την αιγίδα της βασίλισσας Ιζα μπώ ς της Βαβαρίας. Νικητής των Γάλλων ιπ π ο τώ ν στο Α ζενκ ο ύρ κ α ι στο Α ρτουά (1415),ο Ε ρρίκος Ε 'υ ιο θ ε ­ τεί ένα νέο τύπ ο πολέμου: τη μόνιμη κατοχή τω ν χω ρώ ν στις οποίες εισβάλλει. Χάρη στη διπλω μα τική ικανότητά του, πετυχαίνει τη Συνθήκη της Τρουά (1420), σύμφωνα με την ο π ο ία ο Κ άρολος Σ Τ ' ο Π ολυφίλητος απα ρ νείτα ι κ αι αποκλη­ ρώνει το γιο του - π ο υ η Ιζαμπώ της Β αβαρίας θεωρεί ν ό θ ο - και του δίδει σε γά­ μο την κόρη του Α ικατερίνη της Γαλλίας. Η ένωση αυτή τού εξασφαλίζει μελλο­ ντικά τη διαδοχή στο θρόνο της Γαλλίας: στο εξής οι διεκδικήσεις του γαλλικού θρόνου από τους Α γγλους βασιλιάδες βασίζονται σε μια συνθήκη. Μ όνοι τους οι Α ρμανιάκ, συγκεντρωμένοι στα νότια του βασιλείου, συνεχί­ ζουν γύρω από τον δελφ ίνο Κ άρολο έναν αγώ να χω ρ ίς ελπίδα. Σ τις 31 Α υγού­ στου 1422 ο θά νατος του Ε ρρίκου Ε ', κ ατόπιν δε του Καρόλου Σ Τ ' ανατρέπουν την κατάσταση: ενώ ο Ερρίκος Σ Τ ', ένα π α ιδί δέκα μηνών, ανακηρύσσεται βασι­ λιάς της Γ αλλίας κ αι της Α γγλίας, ο δελφ ίνος Κ άρολος γίνεται Κ άρολος Ζ '. Σ ύ­ ντομα το βασίλειο βρίσκεται κομμένο στα τρία. Η αγγλική διακυβέρνηση, α­ σκούμενη στο όνομα του Ε ρρίκου Σ Τ ' από τον αντιβασιλέα Ιωάννη δούκα του Μ πέντφορντ, αναγνω ρίζεται α π ό το βόρειο κ α ι το νοτιοδυτικό τμήμα της Γαλ­ λίας. Από την πλευρά του ο Κ άρολος Ζ ' μπορεί να υπολογίζει στην πίστη των επαρχιώ ν του κέντρου κ α ι του νότου της Λανγκεντόκ, αλλά η επικράτειά του έ­ χει τόσο ελαττω θεί ώστε οι α ντίπ α λο ί του τον αποκαλούν σκω πτικά «βασιλιά της Μ πουρζ». Τέλος ο δούκας της Β ουργουνδίας και κύριος της Φ λάνδρας Φ ί­ λιπ πο ς Γ ' ο Κ αλός θέτει τις βάσεις ενός κράτους που οριοθετείται ανάμεσα στη Βόρεια Θ άλασσα κ αι τη Φ ρανς-Κ οντέ, Μ προστά στον κ ίνδυ νο να γίνει αγγλική, η Γαλλία σώζεται από την επέμβα-

274

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

Η ΓΑΛΛΙΑ ΤΟ 1420

□

Ι·ΤiXfftVQ)

Επαρχος που ίμονον I πιστές οτον βα<ηλιά

ι

Επαρχίες υπό αγγλική κατοχή

ΠΙΚΑΙ'ΑΙΛ Γη ί> Λ

ΚΑΜΠΑΝΙΑ

Ν Ο Ρ Μ Α Ν Λ ΙΑ

[ Εδάφη του δούκα της I Βουργουνδίας

MAINE Λμιρ' ΒΡΕΤΑΝΗ

Σύνορα της σημερινής Γαλλίας Λα

.Φ Ρ Α Ν ί,γ

(η

Μ ΡΕΡΥ

Γ ΙΟ Υ Α Ό Υ —

Α τλ α \τηκ ός

----- Ω κεανός

Μ Μ ΟΥΖΕΝ

Μ ΑΡΣ Ν Τ Ω Φ ΙΝ Ε

ΟΒΕΡΝΗ Ροντ ίζ

^ΛΡΜ ΑΝΙΑΚ ΜΠΕΑΡΝ

ΑΛνιόν

ΠΡΟΒΗΓΚΊΑ

•Λ ις ιν

νυλοϋζη

>ΑΑΝΓΚΕΝΤΟΙ

.Ο

~iw'fl*.WcT-

. Μεσόγειος Θάλασοα

200 χίλιόμ

ση της Ιω άννας της Α οραίνης που εισάγει τον Εκατονταετή Π όλεμο σε μ ια τ ρ ί­ τη φάση. Υ ποχρεώ νοντας τους Α γγλους να άρουν την π ο λιο ρ κ ία της Ο ρλεάνης (1429), η «παρθένος» σώζει το Μ περύ, πυρήνα τω ν κτήσεων του «βασιλιά της Μ πουρζ», και π είθ ε ι το ν Κ άρολο Ζ ’ ό τι η θεία επέμβαση θα εξασφαλίσει το θρίαμβο το υ γαλλικού στρατού. Ε π ιβ άλλοντα ς στη συνέχεια την πορεία π ρ ο ς τη Ρενς, ό π ο υ ο Κ άρολος Ζ ' λαμβάνει το χρίσμ α ο τις 17 Ιουλίου 1429, ενισχύει τη νομ ιμ ότητα του βασιλιά κ α ι ακυρώ νει έτσι τη Συνθήκη της Τρουά. Ακόμα περισσότερο, σ' αυτό το τέλος του Μ εσαίω να ό π ο υ η χρισ τια νικ ή πίστη εξακο­ λουθεί να α ναζω π υρώ νεται από τις συμφορές της εποχής, δίνει στο έθνος-κράτος την επικύρωση της θεία ς εκλογής. Α πό κει κ α ι πέρα δεν έχει τόση σημασία ό τι ο ανεπαρκής Κ άρολος Ζ ' δεν μ πορεί ν α επω φεληθεί από την ώθηση που δίνει η Ιωάννα. Δεν έχει σημασία ό τι την αφ ήνει να πολεμά μόνη, χω ρ ίς υλικά μέσα, κ α ι ό τι δεν κ ά νει τίπ ο τα για να εξαγοράσει την ελευθερία της ή να τη σώσει από το θάνατο όταν, α ιχ μ α λ ω τι­ σμένη α π ό τους Β ουργουνδούς, π α ρ α δ ίδετα ι στους Α γγλους κ α ι κ α τα δικάζετα ι ω ς α ιρ ετικ ή α π ό το υ ς εκκλησιαστικούς δικαστές. Μ άλιστα το μ α ρ τύ ρ ιό της -κ α ίγ ε τα ι ζω ντανή στη Ρουάν στις 30 Μ αϊο υ 1431- εξυπηρετεί την εθνική μο­ να ρχία π ροσ φ έροντάς της ένα μάρτυρα. Ε νισχυμένο κ α τ’ αυτό τον τρόπο, το ε­ θνικό αίσθημα επιτρ έπ ει σε ένα θεοφοβούμενο βασιλιά να τερματίσει νικηφόρα το ν Εκατονταετή Πόλεμο. Ο γαλλοβουργουνδικός συμβιβασμός αποτελεί το προιτο βήμα της ανόρθω ­ σης. Φ οβούμενος μήπω ς πληρώσει αυτός την αγγλική ή γαλλική νίκη, ο δούκας

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ Τ Α Τ Ω ΣΕ ΙΣ Κ Α Ι ΓΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

275

της Β ουργουνδίας Φ ίλιπ π ο ς Γ ' ο Κ αλός δέχεται να αποσυρθεί από τη σύγκρου­ ση. Σε αντάλλαγμα ο Κ άρολος Ζ ' επικυρώ νει τις κατακτήσεις του, τον απαλλάσ­ σει από τον όρκο πίστης κ α ι αναγνω ρίζει τη δική του ευθύνη στο έγκλημα του Μοντερώ (κατά το οποίο δολοφονήθηκε ο Ιωάννης ο Αφοβος). Ταπεινωτική και επαχθής για το βασίλειο, η Συνθήκη του Αράς (1435) επιτρέπει ωστόσο στον Κά­ ρολο Ζ ' να αναδιοργανώ σει τη Γαλλία κ αι να καταφέρει στους Α γγλους α ποφ α­ σιστικά πλήγματα. Α πό τη ν ανακατάληψη του Π αρισιού (1436) ώς εκείνη της Γκυγιέν (1453), ο βασιλιάς ανακτά ένα βασίλειο, ξα να πα ίρ νει στα χέρια του τη διοίκηση, α ν α δ ιο ρ γα νώ νει τα ο ικ ο νο μ ικ ά κ α ι συγκροτεί έναν επαγγελματικό στρατό. Έ τσ ι ο Ε κατονταετής Π όλεμος τερ μ α τίζετα ι χ ω ρ ίς ένας από του εμπολέ­ μους ν α μπορέσει να επιβάλει στον άλλον την ηγεμονία του. Ε π ιτρ έπ ει βεβαίως τη στερέωση της γαλλικής μ οναρχία ς, θεμέλιου του έθνους-κράτους, αλλά με τίμημα την εξάντληση της χώ ρα ς. Ο ι συνέπειες του πολέμου καταδικάζουν τη Γαλλία κ α ι την Α γγλία σε αδυναμ ία επί μισό αιώ να. Α πασχολημένες με τους ε­ σ ω τερικού ς α γώ νες το υς, π α ρ α χ ω ρ ο ύ ν τη θέση στη νεαρά ισπανική δύναμη που, στην αυγή τω ν νεότερω ν χρόνω ν, γίνετα ι η κυρ ίαρ χος της Δύσης. Ο αιώ νας του πολέμου π ο υ γνώρισε η Γαλλία ενθάρρυνε την τάση ανεξαρτη­ σίας τω ν μεγάλων φ εουδαρχώ ν. Η παρ ο υσ ία δύο βασιλιάδω ν ανάμεσα στους ο ­ π ο ίο υ ς μπορούσαν να επιλέξουν, ο ι προνομ ίες που κ α ι οι δύο ήταν αναγκασμέ­ νοι να παρ α χω ρ ο ύ ν για να αυξήσουν τον αριθμό τω ν π ισ τώ ν τους, η καταφανής αδυναμία της κεντρικής διοίκησης έκαναν το φέουδο κάθε βασιλικού πρ ίγκιπ α ένα μικρό ανεξάρτητο κράτος. Αν η ανεξαρτησία της Β ουργουνδίας έχει ανα­ γνω ριστεί από τη Συνθήκη του Α ράς, άλλα εδάφη -α υ τ ά του δούκα της Βρετά­ νης, τω ν δουκώ ν Ρενέ Α ' της Α νδεγαυίας, Κ αρόλου Α ' της Ορλεάνης, Ιωάννη Β ' της Αλανσόν ή Κ αρόλου του Μ π ο υ ρ μ π ό ν - απολαμβάνουν την ίδια αυτονο­ μία: όλοι ο ι μεγάλοι φεουδάρχες ζητούν να αποκτήσουν ανεξαρτησία. Ε να ντίον αυτώ ν τω ν διεκδικήσεω ν, ο Κ άρολος Ζ ' π α ίρ νει συγκεντρω τικά μέτρα που θα χρησιμοποιηθούν ω ς π ρ ό τυ π α για τη δημιουργία τω ν εθνών-κρατώ ν της Ε υρώ πης. Έ τσ ι δύο αντιλήψ εις π ερ ί κράτους συγκρούονται στη Γαλ­ λία στο τέλος του 15ου αιώ να: αυτή του ρω μ α ϊκού κράτους που διέπ εται από έναν και μοναδικό νόμο με εγγυητή τον βασιλιά κ α ι εκείνη του φ εουδαρχικού κράτους, π ο υ υπ ερα σ π ίζο ντα ι ο ι ανώ τα το ι ευγενείς οργα νώ νοντας το 1437, το 1440 ή το 1442, κ ι ενώ ο π ό λεμ ο ς με την Α γγλία δεν έχει ακόμα τελειώσει, εξε­ γέρσεις εναντίον της βασιλικής εξουσίας. Αν κ α ι ο Λ ουδοβίκος ΙΑ ' είχε υποσ τηρίξει τις φ εουδαρχικές διεκδικήσεις ό ­ σο ζούσε ο π α τέρ α ς του Κ άρολος Ζ ', με την ανάρρησή του στο θρόνο εμφανίζε­ τα ι αποφ ασ ισ μένος να κ άνει τους ανώ τατους ευγενείς να αισθανθούν το βάρος της εξουσίας-του. Α λλά ο ι χειρ ισ μ ο ί του, συχνά δαιδα λώ δεις, με το υ ς οποίους στρέφει τους μεν εναντίον τω ν δε ή ξα να π α ίρ νει λα θραία αύτά τα ο π ο ία έχει δημόσια παραχω ρήσει, π ο λλα π λα σ ιά ζο υ ν τις δυσαρέσκειες. Το 1467 η «Ένωση του Κ οινού Σ υμφ έροντος» (Ligue du Bien Public) συγκεντρώ νει γύρω από τον

276

Η ΚΡ1ΣΙ-Ι Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

κύριο αντίπαλό του, τον δούκα της Β ουργουνδίας Κάρολο τον Τολμηρό, τους περισσότερους ανώ τατους ευγενείς του βασιλείου. Από το 1468 ώς το 1477 ο ι ε­ πιπτώ σ εις του αγώ να του Λ ουδοβίκου ΙΑ ' εναντίον τω ν διεκδικήσεων του Βουργουνδού δεσπόζουν στην ιστορία της Δύσης. Ολόκληρη η πολιτική του Κ αρόλου του Τολμηρού συνίσταται στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους μεταξύ της Γαλλίας και της Α γίας Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας, το οποίο, συνενώνοντας τις κτήσεις του στη Φ λάνδρα κ α ι τις Κ άτω Χ ώρες με εκείνες της Β ουργουνδίας, θυ­ μίζει τη Λ οθαριγγία της καρολίγγειας εποχής. 0 Λ ουδοβίκος Ι Α ' καταφ έρνει, με π ο λ ύ κόπο, να συνενώ σει όλους εκείνους π ο υ β λ ά π το ν τα ι α π ό την ισχύ του Κ αρόλου του Τολμηρού (τις πόλεις του Ρήνου, τα ελβετικά καντόνια, το ν δ ο ύ ­ κα της Λ οραίνης). Α πό το 1475 ο δούκας της Β ουργουνδία ς σημειώνει τη μ ία α ­ π ο τυ χ ία μετά την άλλη: έχοντας ηττηθεί από τους Ελβετούς, κ α τό π ιν α π ό τον δούκα της Λ οραίνης, σ κοτώ νεται έξω από το Νανσύ το 1477. Ωστόσο ο Λ ουδο­ β ίκος Ι Α ' δεν καταφέρνει να καταλάβει τα βουργουνδικά εδάφη. Η Μ αρία, δ ιά ­ δοχος του Κ αρόλου του Τολμηρού, πετυχαίνει χάρη στο γάμο της με τον Μ αξιμιλιανό Α ' τω ν Αψβούργων, γιο του Γερμανού αυτοκράτορα, μια συνθήκη δ ια νο­ μής (1482) που αφήνει τη Φ λάνδρα, τη Βραβάντη, την Ο λλανδία, το Αινώ κ α ι το Λουξεμβούργο στο γιο τους Φ ίλιπ πο το ν Ω ραίο. Αλλά ο κίνδυνος να δημιουργηθεί μέσα στη Β ουργουνδία ένα «μεγάλο δουκάτο της Δύσης» καθώ ς και ο κ ίν δυ ­ νος να εγκαθιδρυθεί μέσα στο βασίλειο μια σειρά ανεξάρτητω ν φεουδαρχικώ ν πρ ιγκιπ ά τω ν απομακρύνεται. Η Γαλλία επανέρχεται στα σύνορά της, η βασιλική εξουσία α π ο κ α θίσ τα τα ι κ α ι ο Ε κατονταετής Π όλεμος ξεπερνιέται. Σ το τέλος μιας μακράς δοκιμασίας το νεωτερικό έθνος-κράτος υπερτερεί στη Γαλλία. Η Α γγλία, της ο π ο ία ς π ά ν τω ς τα εδάφη διασώ θηκαν, δεν βγαίνει λιγότερο ε­ ξαντλημένη από τον Ε κατονταετή Π όλεμο. Μ όνο με το τέλος του «Πολέμου τω ν Δύο Ρόδω ν» το νεω τερικό έθνος-κράτος εγκαθίσταται εκεί οριστικά. Κ αθώ ς η Γαλλία πετυχαίνει τις αποφ ασιστικές νίκες της, η Αγγλία μπα ίνει σε μια εποχή δυσκολιών. Ο βασιλιάς Ερρίκος Σ Τ ', ένας γοητευτικός νεαρός που θέ­ λει ν α γίνεται αρεστός σε όλους, είναι ανίκανος να διευθύνει το βασίλειο. Η σύ­ ζυγός του Μ αργαρίτα η Ανδεγαυική αποκτά πολύ μεγάλη επιρροή πά νω του και τον ωθεί να ασκήσει μια πολιτική ειρήνης α π έναντι στη Γαλλία, αναμφίβολα συ­ νετή. αλλά ό χ ι δημοφιλή στην Αγγλία. Ο ι εξεγέρσεις πολλαπλασιάζονται -ένα ς τυ χο δ ιώ κ τη ς, ο Τ ζω ν Α μέντ-Ο λ, «ο επα νο ρ θω τής τω ν α δ ικ ιώ ν» , λεηλατεί το Λ ονδίνο επικεφαλής ενός στρατού δυσαρεστημένων-, ενώ οι μνηστήρες του θρό­ νου μηχανορραφούν. Έ ν α ς α π ’ αυτούς, ο δούκας της Υ όρκης Ρ ιχά ρδος, επω φε­ λείται α π ό την οριστική ήττα της Α γγλίας στον Εκατονταετή Π όλεμο (1453) κ α ι α π ό την κρίση π αραφ ροσ ύνης π ου πλήττει τον Ερρίκο Σ Τ ', για να ανακηρυχθεί «προστάτης κ α ι υπερασπιστής του βασιλείου» (Lord P ro tecto r and Defensor). Ο ταν συνέρχεται, ο Ε ρρίκος Σ Τ ' απομ ακρύνει τον ανταγω νιστή του. Έ τσ ι ξεκινά ανάμεσα στον οίκο του Λ άνκαστερ -τ ο υ οπ οίου το οικόσημο φέρει ένα κόκκινο ρ ό δ ο - κ α ι σ ’ εκείνον της Υ όρκης - π ο υ υιοθετεί ως σύμβολο ένα άσπρο ρ ό δ ο - ο «Π όλεμος τω ν Δύο Ρόδων»,

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ Τ Α Τ Ω ΣΕ ΙΣ Κ Α Ι ΓΕ Ν Ν Η Σ Η Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

277

Ο ι διακυμάνσεις αυτής της σύγκρουσης είνα ι πολλα πλές κ α ι τα γυρίσματα τόσο π ολυά ριθμ α όσο κ α ι απρόβλεπτα. Ο Ρ ιχά ρδος της Υ όρκης σκοτώ νεται σε μια μάχη το 1460, αλλά ο γιο ς του Ε δουάρδος Δ ' του Λ άνκαστερ καταφ έρνει να γίνει βασιλιάς. Ό σο για το ν Ε ρρίκο Σ Τ δ ο λ ο φ ο ν ε ίτ α ι στη φυλακή ό π ω ς κ αι ο νεαρός γιο ς του. Ω στόσο η νίκη του οίκου της Υ όρκης δεν θέτει τέλος στη σύ­ γκρουση. Ο Ε δο υάρδος Δ ' αποκαθισ τά , με αρκετή αγριότητα, τη βασιλική εξου­ σία. Π εθαίνοντας αφ ήνει δύο κληρονόμους. Α λλά ο βασιλιάς Ε δουάρδος Ε ’ και ο αδελφός του Ρ ιχά ρ δο ς είνα ι π ο λύ νέοι. Ο θείος τους Ρ ιχά ρ δος δούκας του Γκλόστερ ανακηρύσσ εται «π ρ ο σ τά τη ς του βασιλείου» κ α ι το υ ς κλείνει στον Πύργο το υ Λ ονδίνου. Π αίρνει τότε το ν τίτλο του βασιλιά κ α ι βάζει εν ψ υχρώ να σκοτώ σουν το υ ς δύο α νιψ ιο ύς το υ (1483). Ο ι θηριώ δεις μέθοδοι του Ρ ιχά ρ ­ δου Γ ' Π λανταγενέτη δεν αργούν να αναζω πυρώ σουν τη σύγκρουση. Μ ια συ­ νω μοσία επα ναφ έρει α π ό τη Β ρετάνη τον κόμητα του Ρίτσμοντ Ερρίκο Τυδόρ, απόγονο τω ν Λ άνκαστερ α π ό τη μητέρα του. Ο Ρ ιχά ρ δο ς Γ ' βαδίζει εναντίον του, αλλά προδο μ ένο ς από έναν α π ό τους διοικητές του η ττά τα ι κ αι σκοτώ νε­ ται σε μια μάχη στις 22 Α υγούστου 1485. Ν ικητής, ο Ε ρ ρ ίκ ος Τυδόρ γίνετα ι βα­ σιλιάς με το όνομα Ε ρ ρ ίκ ο ς Ζ '. Για να συμβιβάσει τα «Δύο Ρόδα» παντρεύεται την κόρη του Ε δουάρδου Δ ' κ α ι κυβερνά με μ ετριοπάθεια. Η αγγλική μ οναρχία στο τέλος του Μ εσαίω να είνα ι λοιπόν εξασθενημένη ό ­ σο και η γαλλική. Η νέα δυναστεία τω ν Τυδόρ π ρ έπ ει ν α ανοικοδομήσει το βασί­ λειο, να εδραιώ σει μ ια σταθερή εξουσία κ αι να θέσει τέλος στη φεουδαρχική α ­ ναρχία. Ό π ω ς στη Γαλλία, ο Εκατονταετής Π όλεμος έχει ως συνέπεια την εξα­ σθένηση της χώ ρας χω ρ ίς κανένα όφελος. Ωστόσο κ ι εκεί η σύγκρουση έχει ε­ μπεδώσει στους ανθρ ώ π ο υς το αίσθημα ότι ανήκουν σε μια κοινότητα της οποίας εγγυητής είναι ο βασιλιάς. Έ τσ ι τίθεντα ι τα θεμέλια της οικοδόμησης του έθνους-κράτους.

Η Δ Υ ΣΚ Ο Λ Η ΓΕΝ Ν Η ΣΗ ΤΟ Υ ΕΘ Ν Ο Υ Σ-Κ ΡΑ ΤΟ Υ Σ το τέλος του Μ εσαίω να, τη στιγμή π ο υ καταρρέουν οι βασικές αρχές της χρισ τιανικής ενότητας, α ρ χίζει ν α αναδύεται μέσα από φ εουδαρχικές δομές παρούσες ακόμη στα π ρ ά γμ α τα κ α ι τα πνεύμα τα, η νέα αντίληψη του έθνουςκράτους. Αν η αυτοκρατορική αντίληψη σ τοιχειώ νει ακόμα το υ ς κληρικούς, ο αυτοκράτορας έχει απολέσει κάθε εξουσία στην Ιταλία π ρ ο ς όφελος τω ν π ρ ι­ γκίπω ν κ α ι τω ν πόλεω ν, στη δε Γερμανία π ρ ο ς όφελος τω ν 350 π ρ ιγ κ ιπ ά τω ν που μ ο ιράζοντα ι το έδαφος της Α γίας Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Η υπέρτατη αρχή στον χρ ισ τια νικ ό κόσμο έχει πλέον μεταβιβαστεί στον βασι­ λιά, ο οπ ο ίο ς, κατά την έκφραση τω ν Γάλλων νομομαθώ ν του 13ου αιώ να, είναι π ια «αυτοκράτορας στο βασίλειό του». Αυτή η επιστροφή στο ρ ω μ αϊκό δίκαιο κάνει το ν βασιλιά ενσάρκωση του κράτους, του δημόσιου αγαθού (res publica). Αλλά η νέα τούτη αντίληψη, θεμέλιο της βασιλικής εξουσίας ώ ς το ν 19ο αιώνα,

Σ

278

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

επιβάλλεται με δυσκολία απέναντι στις μεσαιωνικές αντιλήψεις. Ο ι τελευταίες, π άντα ζωηρές, δεν βλέπουν στο στέμμα παρά μ ια οικογενειακή ιδιοκτησία του βασιλιά κ α ι του οίκου του, μεταβιβαζόμενη μέσω γάμου ή κληρονομιάς. Θ εω­ ρούν ό τι τα στηρίγματα του ηγεμόνα π ερ ιο ρ ίζοντα ι στους πελάτες του α π ό τη φεουδαρχική αριστοκρατία και στους πισ τούς συμβούλους του που αμείβονται με γαίες ή παράσημα. Τέλος, κ α τ ’ αυτές, η βασιλική ηγεμονία πάνω στο λα ό βα­ σίζεται στη θρησκευτική διάσταση π ο υ προσδίδει το χρίσμα το οποίο κάνει τους βασιλιάδες ή τους αυτοκράτορες πρόσω πα με φω τοστέφανο αγιοσύνης. Αυτή η αμφισημία τω ν αντιλήψ εω ν π ερ ί βασιλικής εξουσίας στην Ευρώ πη του τέλους του 15ου α ιώ ν α δεν δ ίν ει στους βασιλιάδες π α ρ ά αβέβαια μέσα για να ασκήσουν την εξουσία τους. Α ύτό ισχύει για ένα από τα π ρ ώ τα κ αι σημ αντι­ κότερα τέτοια μέσα, ό π ω ς τα βλέπουν οι υπήκοοί του: εκείνο της απόδοσης δ ι­ καιοσύνης. Ε ίτε α π ο δ ίδ ετα ι άμεσα α π ό τον ηγεμόνα είτε από το υ ς εκπ ρ οσ ώ ­ π ο υ ς του ή α π ό τα παρλα μέντα , αυτός θεω ρητικά είνα ι υπεύθυνος. Ωστόσο οι αναστατώ σεις του Μου κ α ι 15ου αιώ να πο λλα π λα σ ία σ α ν τις παράλληλες δικαιοδοτικές αρχές: α ν τίπ α λ ο ι π ρ ίγ κ ιπ ες, μεγάλοι υπ οτελείς κ α ι άλλες ντε φάκτο εξουσίες απέκτησαν δικά το υ ς όργα να δικαιοσύνης, Η κατάσταση είνα ι ακόμα π ιο συγκεχυμένη στα οικονομικά ζητήματα, Ώ ς τον 14ο αιώνα ο βασιλιάς ζει α π ό τα εισοδήματα της γαιοκτησίας του. Α πό τον 14ο αιώ να, ο ι μοναρχίες που αποκτούν διοίκηση κ α ι στρατό είναι αναγκασμένες να ζητούν από τους υπηκόους τους μ ια συνεισφορά. Δεδομένου ό τι οι ευγενείς καταβάλλουν το φόρο του αίμ α τος71, απευθύνονται στην Εκκλησία, τους αστούς τω ν πόλεω ν κ α ι τους χω ρικούς. Α ρχικά αυτοί ο ι φ όροι δεν νοούντα ι π αρ ά ω ς μια έκτακτη εισφορά προορισμένη να βοηθήσει τη μ οναρχία να περάσει μ ια δύ­ σκολη αλλά προσω ρινή στενωπό. Η ιδέα μιας συμμετοχής τω ν κατοίκω ν στη δι­ οίκηση ή την άμυνα του κράτους, που συνδέεται με την ίδια την αντίληψη του δημόσιου αγαθού, δεν έχει λο ιπ ό ν ω ριμάσει. Σ την πράξη πά ντω ς καταλήγουν στο ίδιο αποτέλεσμα καθώ ς οι φ όροι γρήγορα γίνοντα ι τακτικοί: για παράδειγ­ μα, ο φόρος π ο υ επιβάλλεται το 1360 για την πληρωμή τω ν λύτρω ν του βασιλιά της Γαλλίας Ιωάννη Β ' του Καλού καταβάλλεται επί σαράντα χρόνια. Η ανάγκη προσ φ υγή ς στις εισφορές τω ν υπηκόω ν δεν μένει χω ρ ίς σ υνέπει­ ες, Κ αθώ ς οι ισ χυρότεροι φ ορολογούμενοι σύντομα αξιώ νουν να τους συμβου­ λεύονται σχετικά με το ποσό κ α ι τη χρησιμοποίηση του φόρου, ο ι ηγεμόνες α ­ να γκάζοντα ι να συγκαλούν τους α ντιπ ρ ο σ ώ πους τους. Έ τσ ι γεννιέτα ι το ν 13ο αιώ να το παρλαμέντο της Α γγλίας, από τη θέληση τω ν βαρώ νω ν, τω ν αρχιερέ­ ων κ α ι τω ν πόλεω ν να ελέγχουν τη βασιλική δημοσιονομία. Η «Συνέλευση τω ν Τάξεων» (Iitats generaux) στη Γαλλία ή τα κόρτες (cortes) στην Ισπανία έχουν την ίδια προέλευση. Σ υχνά αυτές οι συνελεύσεις δεν σ υγκατατίθενται στην επι­ βολή νέω ν φ όρω ν π α ρ ά μόνο με αυστηρούς όρους, εξασφ αλίζοντας έτσι ένα δ ι­ καίω μα ελέγχου της πολιτικής, Τα π ρ ιγ κ ιπ ά τα π ο υ ιδρ ύ ο ντα ι με την ευκαιρία τω ν δυσχερειώ ν και τω ν π ο ­ λέμω ν αποκτούν κατά το ν ίδιο τρ ό π ο όργανα διακυβέρνησης (γενικό λογιστή­

Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Ε Σ Α Ν Α Σ Τ Α Τ Ω Σ Ε ΙΣ Κ Α Ι Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Ε Θ Ν Ο Υ Σ -Κ Ρ Α Τ Ο Υ Σ

279

ριο, παρλαμέντο, καγκελαρία, νομ ισ μ ατοκοπείο). Έ τσ ι στη φεουδαρχική α ν τί­ ληψη τω ν π ρ ιγ κ ιπ ά τω ν μ πολιάζεται η νέα έννοια του διοικούμενου κράτους. Αυτό ισχύει γ ια τη Βρετάνη, την Γκυγιέν, τη Β ουργουνδία, το δουκάτο του Μ ι­ λάνου, το Β ανδεμβούργο, τη Λ ανγκεντόκ. Η αντίληψη του νεω τερικού κράτους, το οποίο κυβερνάται από ένα μονάρ­ χη π ο υ επιβάλλει το νόμιο του σε όλους του τους υπηκόους, δεν έχει λοιπ όν κ α­ τά κανένα τρ ό π ο επικρατήσει οριστικά στα τέλη του Μ εσαίω να. Δεν αποσπάτα ι π α ρ ά με μεγάλη βραδύτητα από τα κα τα κά θια μ ιας χιλ ιετία ς μεσαιω νικώ ν αντιλήψεων. Το έθνος-κράτος επω φ ελείται ω στόσο α π ό ένα σημαντικό πλεονέ­ κτημα: τη γέννηση ενός εθνικού αισθήματος, σφυρηλατημένου μέσα στους δύ­ σκολους κα ιρ ο ύ ς π ο υ έζησε η Ευρώπη. Εκδηλωμένο στην επιθυμ ία απαλλαγής από την ξένη επιρροή -ε ίτε π ρ ό κ ειτα ι για τη δράση της Ιω ά ννα ς της Λ οραίνης στη Γαλλία είτε για τη θέληση τω ν χω ρώ ν της ανατολικής Ε υρώ πης ν α αποκτή­ σουν εθνικές δυναστείες προκειμένου ν α αντισταθούν στη γερμανική π ροώ θη­ σ η ·, το εθνικό αίσθημα τείνει ν α ενσαρκωθεί στον ηγεμόνα, στον οποίο επικε­ ντρώ νεται η συνείδηση τω ν κατοίκω ν ό τι ανήκουν σε μια κοινότητα. Έ τσ ι η π ί­ στη π ρ ο ς τη δυναστεία εμφ ανίζεται στο τέλος του Μ εσαίω να ω ς η κύρ ια μαγιά του έθνους-κράτους. Α κόμα περισσότερο, μ πορεί να θεωρήσει κανείς, μαζί με τον Ρ. Φοσιέ, ό τι ο ι πελατείες π ου διαμορφ ώ θηκαν κατά τις συγκρούσεις στις πόλεις κ αι τις περιφ έρειες (γουέλφ οι κ α ι γιβελίνοι στη Ιταλία, Α ρμανιάκ και Β ουργουνδοί στη Γαλλία) αποτελούν το έμβρυο τω ν π ρ ώ τω ν νεω τερικώ ν «πο­ λιτικώ ν κομμάτω ν». Κ ατά συνέπεια, μετά την π ολυδιάσ π ασ η του 14ου κ αι του 15ου αιώ να, η Ευ­ ρώπη δεν γίνετα ι πλέον αντιληπτή ω ς μ ία χριστιανοσύνη αλλά ω ς α ντιπ α ρά θε­ ση εθνικών οντοτήτω ν π ο υ αγω νίζο ντα ι γ ια την ηγεμονία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11

Μ ια θεμελιώδης καμπή: οι Μ εγά λες Α να κ α λύψ εις

♦

Στα τέλη του ISov αιώνα η Ευρώπη γνωρίζει μια ανόρθωση που βα­ σίζεται στην αποκατάσταση της μοναρχικής τάξης πάνω σε νεωτερικές βάσεις στα δυτικά της ηπείρου και στην υποχώρηση των ενδημι­ κών ασθενειών και των λιμών. Διαπιστώνεται μια δημογραφική άνο­ δος, μια ανάκαμψη της γεωργικής και βιομηχανικής παραγωγής κα­ θώς και των ανταλλαγών. Στο πλαίσιο αυτής της ανάπτυξης και χάρη στην τελειοποίηση νέων τεχνικών μέσων οι Ευρωπαίοι θαλασσοπό­ ροι ρίχνονται στην ανακάλυψη των μεγάλων ωκεάνειων δρόμων, εξερευνώντας τις ακτές της Αφρικής, ανακαλύπτοντας την αμερικανική ήπειρο και πραγματοποιώντας τον πρώτο γύρο τον κόσμον. Οι χώρες πον προβαίνονν στις ανακαλύψεις βάζονν στο χέρ ι τα πλούτη των νέων εδαφών και στη σννέχεια τα καταλαμβάνονν πολιτι­ κά, πράγμα πον καταλήγει στη σνγκρότηση αποικιακών αντοκρατοριών. Οι μεγάλοι εννοημένοι απ’ αντή τη διαδικασία είναι η Ισπανία και η Πορτογαλία, πον προσελκύουν στα λιμάνια τους εξωτικά προϊό­ ντα και πολύτιμα μέταλλα και δημιουργούν τις πρώτες αποικιακές αυ­ τοκρατορίες, η μεν Π ορτογαλία στις Ινδίες και τη Βραζιλία, η δε Ισπανία στην Αμερική. Η Ισπανία επιβάλλει την κυριαρχία της στο κεντρικό και το νότιο τμήμα της ηπείρου, συγκροτώντας μια μυθική αυτοκρατορία, τα πλούτη της οποίας θα της επιτρέψουν να χρηματο­ δοτήσει την προσπάθεια επιβολής των ηγεμόνων της στην Ευρώπη. Οι πνενματικές διαστάσεις κ α ί σννέπειες των Μ εγάλων Ανακαλύ­ ψεων δεν είναι λιγότερο αξιόλογες. Οι Ευρωπαίοι ανακαλύπτουν έ­ ναν κόσμο πολύ διαφορετικό από εκείνον πον πάντα είχαν στο νου τους, την ύπαρξη άλλων πολιτισμών οι οποίοι δεν αξίζουν πάντα την περιφρόνηση που τους αποδίδουν οι κατακτητές και αντιλαμβάνο­ νται ότι υπάρχουν άλλες μορφές πίστης κι άλλα συστήματα αξιών ε-

♦

♦

Μ ΙΑ Θ Ε Μ Ε Λ ΙΩ Δ Η Σ Κ Α Μ Π Η : 0 1 Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Α Ν Α Κ Α Λ Υ Ψ Ε ΙΣ

281

κτός από τα δικά τους. Το αποτέλεσμα είναι να κλονιστούν βαθύτα­ τα οι κοσμοθεωρήσεις και οι αξίες πον κληρονομήθηκαν από το Μ ε­ σαίωνα και να ξεκινήσει μια κίνηση αμφισβήτησης της οποίας οι συ­ νέπειες θα παραταθονν επί πολλούς αιώνες.

ν το γκρέμισμα τω ν δομώ ν του μ εσ α ιω ν ικ ο ί κόσμου α ρ χίζει στη διάρκεια της κρίσης του 14ου κ α ι 15ου αιώ να, είναι δύσκολο να βρεθεί μια συμβολι­ κή χρ ο νο λο γία για το τέλος του Μ εσαίω να. Μ ήπω ς θα π ρέπ ει να σημειωθεί ως τέτοια η κατάληψη της Κ ω νστα ντινούπολης α π ό τους Τ ούρκους (1453) ή ο κα­ τάπλους του Κ ολόμβου σε νη σ ιά π ο υ θεωρεί τότε γειτονικά της Ινδία ς (1492); ■ Φ αίνεται ότι η πραγματική καμπή, π ο υ είνα ι αδύνατο να χρονολογηθεί με ακρίβεια, αλλά π ο υ το π ο θ ετείτα ι ανάμεσα στα μέσα του 15ου κ α ι τα π ρ ώ τα χρόνια το υ 16ου αιώ να, έχει να κάνει με το άνοιγμα τω ν Ε υρ ω πα ίω ν στον κ ό­ σμο. Αυτό το άνοιγμα μεταβάλλει την οικονομική συγκυρία, αλλάζει το κέντρο βάρους της ηπείρου, α να τρ έπ ει την ιεραρχία τω ν π ο λ ιτικ ώ ν δυνάμεω ν κ α ι κα­ ταφέρει ένα μ οιραίο πλήγμα στην κοσμοθεώρηση τω ν Ε υρω πα ίω ν, α π ο κ α λύ­ π το ντα ς το υ ς άλλους α νθρ ώ π ο υ ς κ α ι άλλες μορφές πολιτισμού. Τέκνα της ευρω παϊκής ανόρθωσης του δευτέρου ημίσεος του 15ου αιώ να, οι Μεγάλες Α νακαλύψ εις θα αναστατώ σουν για καιρό μ ια Ευρώπη ήδη κλονισμέ­ νη από την «επινόηση» του προτεσταντισμού, την εκλογή του Κ αρόλου Κ ουί­ ντου κ α ι την οθω μανική προώθηση στο νοτιοανατολικό τμήμα της ηπείρου.

Α

Η Ε Υ ΡΩ Π Α ΪΚ Η Α Ν Ο ΡΘ Ω ΣΗ ΤΟ Υ Τ Ε Λ Ο Υ Σ ΤΟΥ 15ου ΑΙΩΝΑ

Μ

ετά α π ό ενάμιση α ιώ να αναστάτω σης σε όλα τα επίπεδα, το δεύτερο ήμισυ του 15ου α ιώ να φ αίνεται να είναι για την Ε υρώ πη μια εποχή ανόρθωσης και επαναφ οράς στην τάξη π ά νω σε νέες βάσεις. Το τέλος του Εκατονταετούς Πολέμου, η αποκατάσταση της μοναρχικής τάξης στη Γαλλία κ αι αργότερα στην Αγγλία, η ενοποίηση τη ς'ισ π α νικ ή ς μοναρχίας, το modus viventi που εδραιώθη­ κε στην Ιτα λία κ α ι την Α γία Ρ ω μαϊκή Α υτοκρατορία -σ το τέλος μιας μακράς περιόδου α γώ νω ν μεταξύ πόλεω ν στη μ ια περίπτω ση, δυναστειώ ν στην ά λ λη - ο ­ δηγούν σε μια σχετική π ο λιτικ ή σταθερότητα. Α ν κ αι ο ι πόλεμοι δεν έχουν δ ιό ­ λου εκλείψει, ο άναρχος χαρακτήρας τους σιγά σιγά χάνεται, μαζί με τη χρόνια ανασφάλεια π ο υ προκαλούσαν. Η υποχώρηση τω ν ενδημικών ασθενειών κ α ι η αραίωση τω ν λιμώ ν επιτρέ­ πουν την ίδ ια εποχή την ανασύσταση του πληθυσμού. Δ ιαπιστώ νεται μετά το 1450 η επανακατοίκηση ενός μεγάλου μέρους τω ν εγκαταλειμμένω ν χω ριώ ν. Αν μερικά, παρατημένα εξαιτία ς του φ τω χού εδάφους ή του ανθυγιεινού περιβάλ­ λοντος, φ α ίνο ντα ι καταδικασμένα σε οριστική εξαφάνιση, άλλα, νέα χω ριά δημιουργούνται.

282

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

Η δημογραφική άνοδος του 16ου αιώ να έχει αποφ ασιστικές συνέπειες γ ια την τύχη της Ε υρώ πης. Με την επανακατοίκηση τω ν πόλεω ν και τω ν χω ριώ ν η οικονομία που είχε υποστεί συρρίκνωση την εποχή τω ν συμφορώ ν ξαναβρίσκει το δυναμισμό της. Ο ι εκχερσώσεις, η επανακαλλιέργεια γαιώ ν που είχαν εγκαταλειφθεί, η ανάπτυξη της κτηνοτροφ ίας μαρτυρούν αυτή την κίνηση. Ό σο για τις πόλεις, αυτές συνεχίζουν στα τέλη του 15ου κ αι 16ου αιώ να την ανάπτυξη π ο υ ξεκίνησε το ν 14ο α ιώ να . Υ π ο θ ά λ π ο ντα ς μια σημαντική ζήτηση ανα λώ σ ιμ ω ν π ρ ο ϊό ν τω ν μεταβάλλουν σταδιακά την παραγωγή της γύρω περιοχής: ανάπτυξη' της αμ πελοκαλλιέργειας, κ αλλιέργεια βιομ ηχανικώ ν ή χρω σ τικ ώ ν φυτώ ν. Με την ευκαιρία, η χω ροδεσποτεία, παραδοσ ιακός πυρήνα ς της αγροτικής πα ρ α γω ­ γής, επανασυγκροτείται. Σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη, ο ι εκτάσεις π ο υ διατηρούν και δια χειρ ίζο ντα ι άμεσα οι χω ροδεσπότες τείνουν να αυξηθούν εις βάρος εκεί­ νω ν π ο υ εκμισθώ νονται στους χω ρικούς. Στην Α γγλία, όπου ξεκινά η κίνηση τω ν «περιφράξεω ν» (enclosures - περιχαράκω ση κ α ι απόδοση μεγάλων εκτάσε­ ων στην κτηνοτροφία) κ αι στην Ισπανία, όπου αναπτύσσεται η εκτροφή εριοπαραγω γώ ν προβάτω ν, η τάση αυτή είναι ιδιαίτερα έντονη. Στην κεντρική κ α ι την ανατολική Ευρώπη, η μεγάλη γαιοκτησία παραμένει ο κανόνας, με τους χ ω ρ ι­ κούς να υπ ό κ ειντα ι σ ’ ένα καθεστώ ς που πλησιάζει τη δουλοπαροικία. Η βιοτεχνική παραγω γή ξαναβρίσκει κι αυτή το δυναμισμό π ου είχε τον 13ο αιώ να. Ε νώ η φλαμανδική παραγω γή τσόχας ανακτά τη λάμψη του π α ρ ελθό­ ντος, τα νέα κέντρα της Α γγλίας, της Λ ανγκεντόκ κ α ι της Ισ π α νία ς, γεννημένα στη διάρκεια της κρίσης, συνεχίζουν την εξέλιξή τους. Το ίδιο συμβαίνει με τα εργαστήρια ελαφ ρότερω ν υφ ασμάτω ν, κατώ τερης π ο ιό τη τα ς κ α ι τιμής, τα ο ­ π ο ία είχαν π ρ ο κύ ψ ει από την προσαρμογή της υφ α ντο υ ρ γία ς στην εποχή της κρίσης: μάλλινα δεύτερης κατηγορίας, λινά ή βαμβακερά συνεχίζουν να τρ ο φ ο ­ δοτούν τις αγορές τω ν φ τω χότερω ν. Αλλά η μεγάλη π ρ ό ο δο ς του τέλους του 15ου α ιώ να παρ ουσ ιά ζετα ι στη με­ τα λλο υρ γία . Ω θούμενη α π ό το υ ς π ο λέμ ο υ ς του 14ου κ α ι 15ου αιώ να, τούτη γ νω ρ ίζει, χάρη σ τις τεχνικ ές εξόρυξης μ ετα λλευμά τω ν κ α ι την επεξεργα σία στις υψ ικ α μ ίνο υς, μια π ρώ τη χρυσή εποχή π ου θα εκδηλωθεί εντονότερα τον 16ο αιώ να. Η ανάπτυξη της παραγω γής, η δημογραφική άνοδος και η ειρήνη που εν μέρει επανήλθε επιτρ έπ ο υν μια μεγάλη ανανέωση τω ν ανταλλαγώ ν. Ο ρισμένα ε­ γκαταλειμμένα δ ρ ο μ ο λό για ακολουθούντα ι εκ νέου. Α λλά το τέλος του 15ου αιώ να κ αι η π ερ ίο δο ς π ο υ ακολουθεί επιβεβαιώ νουν κυρίω ς τη χρησιμοποίηση νέω ν δρόμω ν π ο υ είχαν επιτρέψ ει την προσαρμογή του εμπορίου στην κρίση. Η Μ εσόγειος κ α ι η Βαλτική π αρ αμ ένο υν δραστήριοι άξονες, αλλά ο π ιο δ υ να μ ι­ κός είνα ι πλέον αυτό ς της ατλαντικής πλευράς, π ο υ ευνοεί τη δραστηριότητα τω ν π α ρ ά κ τιω ν χω ρ ώ ν, α π ό την Ισ π α ν ία ώ ς την Α γγλία κ α ι τ ις π ό λ ε ις της Χ άνσα. Ε πίσης ο ι χερ σ α ίο ι δρόμοι που, μέσω της νό τια ς Γερμανίας, συνδέουν τις χώ ρες της Β όρειας Θ άλασσας με εκείνες της Μ εσογείου δια τηρούν κ α ι ε­ πα υ ξά νο υ ν το πλεονέκτημα π ου απέκτησαν στη δ ιά ρκ εια της κρίσης. Ε ίναι χ α ­

ΜΙΑ Θ Ε Μ Ε Λ ΙΩ Δ Η Σ Κ Α Μ Π Η : Ο Ι Μ Ε ΓΑ Λ Ε Σ Α Ν Α Κ Α Λ Υ Ψ Ε ΙΣ

283

ρακτηριστικό ό τι δίπ λα σ τις γενοβέζικες κ α ι φλω ρεντινές επιχειρήσεις εμφ ανί­ ζονται ο ι Φ ούγκερ του Ά ουγκσμπουργκ. Σ υμβολίζουν την εντελώ ς νέα οικονο­ μική ισχύ του σημαντικού κέντρου π ο υ συνιστά η νό τια Γερμανία. Σ ’ αυτό το π λαίσ ιο ο ι ευρω παϊκές μοναρχίες, ισχυροποιημένες από την κ υ ­ ριαρχία που εξασφάλισαν οριστικά, ω ς αποτέλεσμα της κρίσης κ α ι της κατά ρ­ ρευσης του αυτοκρατορικού μύθου κ α ι της θεοκρατίας, ενισχύουν την εξουσία τους κ αι αυξάνουν τα μέσα δράσης τους. Κ ληρονομικοί μονάρχες της Αγγλίας, της Α ραγώνας, της Κ αστίλης ή της Γαλλίας, αιρετοί ηγεμόνες της Γερμανίας και της Π ολω νίας ή Ιταλοί π ρ ίγκ ιπ ες κατα τείνουν στον ίδιο στόχο: να εξαλείψουν κάθε εμπόδιο στην εξουσία τους και να αποκτήσουν τα μέσα για να την ασκή­ σουν στην πληρότητά της. Έ τσ ι αρχίζει σ ’ όλα τα κράτη ένας αγώ νας εναντίον της ισχύος τω ν μεγάλων οικογενειώ ν. Π αντού οι ηγεμόνες πρ οσπαθούν να τις ε­ ξαναγκάσουν σε υπακοή κ α ι να ενσωματώσουν τα φέουδα και τις προικοκτησίες τους στο πλαίσιο της εθνικής επικράτειας. Επίσης περ ιορ ίζουν το ρόλο τω ν αντιπροσω πευτικώ ν οργάνω ν (παρλαμέντα, κόρτες, Συνελεύσεις τω ν Τάξεων), οι συναντήσεις τω ν ο π ο ίω ν αραιώ νουν τόσο που θεω ρούνται έκτακτες συνελεύ­ σεις μάλλον π α ρ ά τακτικά στοιχεία της διακυβέρνησης τω ν κρατώ ν, Τέλος, ο ι ε­ λευθερίες π ο υ είχαν παραχω ρηθεί στην Εκκλησία, σ τις πόλεις κ αι σε άλλους ορ­ γανισμούς ψ α λιδίζο ντα ι κ α ι περ ιο ρ ίζο ντα ι όσο είνα ι δυνατόν. Τα κράτη απ ο κ το ύ ν τα αναγκαία μέσα διακυβέρνησης κ αθιστώ ντα ς μόνιμες τις κ αινο το μ ίες π ο υ γεννήθηκαν στη διά ρκεια τω ν κρίσεω ν του Μου κ α ι 15ου αιώνα κ α ι ολοκληρώ νοντας την οργάνω ση τω ν κ ρ α τικώ ν θεσμών. Σ τις δυτικές μοναρχίες, το ανακτοβούλιο, που ο ρ ίζετα ι κατευθείαν από τον ηγεμόνα, συνιστά αληθινή κυβέρνηση. Π ιο εξειδικευμένα τμήματα απ ο σ π ώ ντα ι α π ’ αυτό για να ασκήσουν λειτουργίες π ο υ α ναφ έρονται στον ηγεμόνα. Έ τσ ι η δικαιοσύνη απονέμεται εν ο νό μ α τι το υ βασιλιά από τ ις Α κροάσεις (Audiencias) της Κ αστί­ λης, από το Δ ικαστήριο της Α ίθουσας του Αστέρα (Court of Star Chamber) στην Α γγλία ή από το Μ εγάλο Σ υμβούλιο (G rand Conseil) στη Γαλλία. Η εξουσία του βασιλιά ενισχύεται α π ό το ν πολλα πλασ ιασμό τω ν οργάνω ν π ο υ το ν εκπρο­ σω πούν στις επαρχίες: βασιλικοί δικασ τές, α ξιω μ ατούχοι ή το π ικ ο ί α ν τιπ ρ ό ­ σω ποι του στέμματος, επιλεγμ ένοι ό π ω ς στην Α γγλία ανάμεσα στην α ρ ισ το ­ κρατία τη ς επαρχίας. Καθώς τα π ρ ο ϊό ν τα π ο υ πρ ο έρ χο ντα ι από τη βασιλική γαιοκτησία και από τα βασιλικά δικαιώ μ ατα αποδεικνύονται ανεπαρκή, αυτές ο ι ενισχυμένες μοναρ­ χίες φ ροντίζουν να εξασφαλίσουν μόνιμα έσοδα. Α ρχικά «έκτακτη», η φορολόγηση τω ν ατόμω ν ή τω ν αγαθώ ν καθώ ς κ α ι τω ν ανταλλαγώ ν γίνετα ι τακτική. Ε πιτρέπει έτσι στον βασιλιά να χρηματοδοτεί τη διοίκησή του κ α ι κυρίω ς να συ­ γκροτεί ένα μόνιμο στρατό ο ο π ο ίο ς, αποτελούμενος από πραγματικούς επαγγελματίες του πολέμου, αντικαθιστά τη φεουδαρχική υποχρέωση στράτευσης. Σ ’ αυτή τη ν οικοδόμηση νεω τερικώ ν κ ρ α τώ ν, οργα νω μ ένω ν κ α ι απ οτελε­ σματικών, η δυτική Ε υρώ πη έχει ξεκάθαρο προβάδισμα. Η Γαλλία και η Καστίλη είναι το υπόδειγμ α τέτο ιω ν εθνώ ν-κρατώ ν, ακολουθούμενες από την Αρα-

284

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

γώ να , τη ν Α γγλία ή τα β ο υρ γο υ νδικ ά κράτη του Φ ιλ ίπ π ο υ Α ' το υ Ω ρ αίου. Α ντίθετα, η κεντρική κ α ι η ανατολική Ε υρώ πη δεν γνω ρίζουν αυτό τον τύπ ο ε­ ξέλιξης. Ο ι μοναρχίες εκεί παραμένουν σημαδεμένες από τον αρχαϊσμό. Π εριο­ ρισμένες από την ισχύ τω ν μεγάλων οικογενειώ ν κ α ι τω ν τοπικώ ν εξουσιώ ν, δεν διαθέτουν κανένα από τα διοικητικά κ α ι στρατιω τικά όργανα τα ο π ο ία συνιστούν τη δύναμη τω ν δυτικώ ν κρατώ ν. Δ είχνοντας ήδη από τα τέλη του 15ου αιώ να το δρόμο της ανόρθωσης, οι μο­ ναρχίες της δυτικής Ευρώπης, αποδυόμενες στην κατάκτηση του κόσμου, θα επι­ τρέψουν μια θεαματική διεύρυνση του γεωγραφικού ορίζοντα τω ν Ε υρω παίω ν.

Η ΕΥ ΡΩ Π Η ΑΝΟΙΓΕΤΑΙ ΣΤΟΝ Κ Ο ΣΜ Ο τις αρχές του 15ου αιώ να η Ε υρώ πη θεωρεί το ν εαυτό της το κέντρο του κόσμου. Πέρα από τα σύνορά της απλώ νεται ένας ελλιπώ ς γνω στός και μυ­ στηριώδης κόσμος. Μ οναδικός π ρ α γμ α τικ ό ς γείτονα ς, το Ισλάμ εμ φ α νίζετα ι στην ανατολή και το νότο ω ς παραπέτασμα ανάμεσα στην Ευρώπη και τον υ π ό ­ λοιπο κόσμο. Αν, με εξαίρεση το βασίλειο της Γρανάδας π ο υ διατηρείται ώ ς τα τέλη του αιώνα, ο ι μουσουλμάνοι εξαλείφθηκαν από τη δυτική Ευρώπη, στα νο­ τιοανατολικά προχω ρούν. Αφού έχουν αναλάβει τον έλεγχο τω ν νότιω ν και α­ νατολικώ ν π αραλίω ν της Μεσογείου κυριαρχώ ντα ς στη βόρεια Αφρική, την Α ί­ γυπτο, τη Συρία κ α ι τη Μ ικρά Ασία, καταλαμβάνουν τη βαλκανική χερσόνησο και διεισδύουν στην περιοχή του Δούναβη. Εκτός από αντίπαλος, το Ισλάμ είναι επίσης ένας πολύ γνώ ριμος γείτονας με τον οπ οίο γίνοντα ι εμπορικές συναλλα­ γές και όπου μεταβαίνουν ταξιδιώ τες κ α ι πρεσβευτές. Πέρα από τον μουσουλμα­ νικό κόσμο, απλώ νονται μυστηριώδεις εκτάσεις, τω ν ο π ο ίω ν η περιγραφ ή οφεί­ λει περισσότερα στη φαντασία α π ’ ό,τι στη γνώση: η μαύρη Αφρική ή τα βασί­ λεια της Α σίας είναι κυρίω ς γνωστά από τις θαυμαστές διηγήσεις του Μ άρκο Πόλο ή του Ιωάννη ντε Μ αντεβίλ. Ο ι Ε υρ ω π α ίοι συνάγουν την εντύπωση μυθι­ κώ ν χω ρώ ν στις οποίες αφθονούν ο χρυσός κ αι τα κάθε λογής πλούτη. Ό σ ο για τη Δύση, τη γνω ριμία της οπ ο ία ς δεν επιτρέπει ο στοιχειώδης χαρακτήρας τω ν συνθηκών να υσ ιπ λο ΐα ς, εκεί τοποθετούνται φ ανταστικά νησιά- τό π ο ι διαμονής τω ν μακαρίω ν ή θαυμαστοί κόσμοι π ο υ ξεχειλίζουν από πλούτη. Αν η κρίση του 14ου κ α ι 15ου αιώ να ανέκοψε τις αποστολές κ α ι επιβράδυνε το ρυθμό τω ν ανακαλύψεων, αντιθέτω ς η ανόρθωση της Ευρώ πης κ α ι η ενίσχυ­ ση τω ν κρατώ ν στη δυτική Ευρώπη θα τις ανανεώ σουν από το δεύτερο ήμισυ του 15ου αιώ να. Μ ερικοί π ρ ίγκ ιπ ες κ α ι πλοιοκτήτες δυναμικώ ν π ερ ιοχώ ν της Ιταλίας ή της αναπτυσσόμενης Ιβηρικής Χ ερσονήσου δίνουν την ώθηση. Θ α­ λα σ σ οπόροι κ αι τυχοδιώ κ τες ρ ίχνο ντα ι τότε στην ανακάλυψ η ά γνω στω ν τ ό ­ πω ν. Ο ι λόγοι π ο υ τους σπρώ χνουν να φ ύγουν είνα ι π ολλοί. Ο ι διηγήσεις για χώ ρες π ου ξεχειλίζουν από χρυσ άφ ι κ α ι σ πάνια π ρ ο ϊό ν τα (μπαχαρικά, αρ ώ μ α ­ τα, ζάχαρη κ αι πο λύτιμ α υφάσματα) έχουν ξυπνήσει την όρεξη για κέρδος κ α ι

Σ

Μ ΙΑ Θ Ε Μ Ε Λ ΙΩ Δ Η Σ Κ Α Μ Π Η : 01 Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Α Ν Α Κ Α Λ Υ Ψ Ε ΙΣ

285

το εμπορικό ενδιαφέρον. Η φ ιλο δο ξία σπρώ χνει τα νέα κράτη -ιδ ια ίτερ α αυτά της Ιβηρικής Χ ερσονήσου π ου μόλις ολοκλήρω σαν την Ανάκτησή τ ο υ ς - να επε­ κτείνουν την εξουσία τους σε νέα εδάφη κ α ι να βρουν ενδεχόμενους συμμάχους για να πολεμήσουν τον μουσουλμανικό κόσμο. Ας σημειωθεί άλλωστε ότι ο ι α ­ ποστολές συνιστούν μια κοινω νική διέξοδο για τους ξεπεσμένους ευγενείς κ α­ τώτερους τω ν ιβηρικών εσχατιώ ν (Εστρεμαδούρα, Ανδαλουσία). Η Εκκλησία ελπίζει, από την πλευρά της, στον θρησκευτικό προσηλυτισμό τω ν λαώ ν τής Α φρικής κ α ι της Ασίας. Τέλος ο πολλα πλασ ιασμός τω ν αποστολώ ν προέρχεται εξίσου από την επιθυμ ία της γνώσης κ α ι της επαλήθευσης επιστημονικώ ν θεω ­ ριώ ν ή μυθικών διηγήσεων. Έ τσ ι ο Π ορτογάλος π ρ ίγ κ ιπ α ς Ε ρρίκος ο Θ αλασ­ σοπόρος, γύρω από τον οπ ο ίο συγκεντρώ νονται σοφοί, αστρονόμοι κ α ι θαλασ­ σοπόροι, καταφ έρνει να πείσει το ν ηγεμόνα του ό τι αυτές οι υπ ερπ όντιες α π ο ­ στολές ενδιαφέρουν γενικά το νεαρό κράτος. Μ ια σειρά τεχνικώ ν μέσων επιτρέπουν στους Ε υρω παίους της Δύσης να ρι­ χτούν στα τέλη του 15ου αιώ να στην ανακάλυψη του κόσμου: η καραβέλα, που εμφανίζεται γύρω στο 1440, είναι -μ ε τη μακρόστενη πλώ ρη και τα ιστία της που της επιτρέπουν ν α επιτυγχάνει υψηλές τα χύ τη τες- το πλοίο τω ν Μ εγάλων Α να­ καλύψεων- η π υ ξίδ α ήταν βέβαια γνωστή από τον 13ο αιώ να, αλλά οι ενδείξεις της γίνο νται ακριβείς το ν 15ο αιώ να με τελειοποιημένους πίνακες απόκλισης· χάρτες σχετικά λεπτομερείς, οι πορτολάνοι, δεν παύουν να γίνοντα ι ακριβέστε­ ροι όσο προχω ρούν οι εξερευνήσεις- τέλος ο αστρολάβος δίνει αξιόπιστες ενδεί­ ξεις για τον προσδιορισμό του π λάτους κ α ι την παρακολούθηση της πορείας. Κ α τ’ αυτό τον τρόπο οι Ε υ ρ ω π α ίο ι του τέλους του 15ου α ιώ να ανακαλύ­ πτουν τους μεγάλους ωκεάνειους δρόμους. Από τις αρχές του 14ου αιώ να Γενου­ άτες και Κ αταλανοί είχαν διαβεί τις Ηράκλειες Στήλες (το στενό του Γιβραλτάρ), είχαν ριχτεί στον Α τλαντικό και είχαν ανακαλύψει τις Κ αναρίους, τις Αζόρες και τη Μαδέρα. Μετά την κατάληψη της Θέουτα το 1415, οι Π ορτογάλοι, π α ρ α κ ι­ νημένοι από τον Ερρίκο τον Θ αλασσοπόρο, εξερευνούν τις αφρικανικές ακτές. Αρχικός στόχος είναι η παράκαμψη του μουσουλμανικού Μ αρόκου και η αναζή­ τηση συμμάχων εναντίον του. Α υτός ο στόχος γρήγορα αντικαθίσταται από την αναζήτηση χρυσού, ελεφαντοστού και μπαχαρικών, στη συνέχεια δε από την ελ­ πίδα ανακάλυψης μιας θαλάσσιας οδού π ο υ ν α οδηγεί στις Ινδίες χω ρίς να π ερ ­ νά από τις μουσουλμανικές χώρες. Έ τσ ι ανακαλύπτονται διαδοχικά το Ρίο ντε Ό ρο, τα νησιά του Π ράσινου Ακρωτηρίου, η Σιέρα Λεόνε, κατόπιν ο Κ όλπος της Γουινέας, η Χρυσή Ακτή, το Δέλτα του Νίγηρα και, πέρα από τον Ισημερινό, η Γκαμπόν κ α ι η Αγκόλα μετά το 1480. Τέλος το 1487-1488, η αποστολή του Μ παρτουλουμέου Ν τίας, απομακρυνόμενη πολύ από τις ακτές της Γουινέας, περνά το ακρωτήριο της Καλής Ε λπίδας κ α ι φτάνει στις ακτές του Νατάλ στην ανατολική πλευρά της Α φρικής. Δεν απομένουν παρά οι Ινδίες στις οποίες οδηγείται ο Βά­ σκο δα Γκάμα το 1497-1498 αποπλέοντας από τη Λισαβώνα. Ό μω ς η μεγαλύτερη ανακάλυψη, εκείνη π ου οι συνέπειές της θα συγκλόνιζαν για καιρό τη μεσαιωνική γηραιά Ευρώπη, είναι η ανακάλυψη της αμερικανικής

286

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

ηπείρου από τον Γενουάτη Χ ριστόφορο Κολόμβο π ο υ βρισκόταν στην υπηρεσία της Ισαβέλλας Α ' της Κ αστίλης. Α ναμφίβολα οι Β ίκινγκς είχαν φτάσει εκεί π ο λ ­ λούς αιώ νες π ρ ιν α π ’ αυτόν. Π α ρ ’ όλο αυτό η Ευρώ πη του τέλους του Μ εσαίω ­ ν α αγνοεί την ύπαρξή της. Σφ άλλοντας σχετικά με τις διαστάσεις της Γης, ο Κολόμβος πιστεύει ό τι ταξιδεύοντας δυτικά είναι δυνατόν να φτάσει κανείς την α ­ σιατική ήπειρο κ αι τα μυθικά πλούτη της από ένα συντομότερο θαλάσσιο δρόμο. Π ροσπαθεί λοιπόν να φτάσει στην Ιαπω νία (παλιά Σ ιπανγκού) μέσω του Α τλα­ ντικού Ωκεανού. Η έκθεση του σχεδίου του στον βασιλιά της Π ορτογαλίας α ν τι­ μετω πίζεται με σκεπτικισμό. Α ντίθετα η Ισαβέλλα Α ' της Κ αστίλης πείθεται. Μ ε­ τά από έξι χρ ό νια δια πρα γμ ατεύσ εω ν δ ίν ει στον Κ ολόμβο, τον Α π ρ ίλ ιο του 1492, την εξουσιοδότηση ν α συγκροτήσει την αποστολή του, τους τίτλ ο υ ς του ναυάρχου κ α ι του αντιβασιλιά τω ν εδαφών π ου θα ανακαλυφθούν κ α ι το ένα ό­ γδοο τω ν μελλοντικώ ν κερδών της αποστολής. Α ποπλέοντας από το Π άλος στις 3 Α υγούστου 1492, ο Κολόμβος, π ο υ πίστευε ότι θα έφτανε στην Α σία στα μέσα Σεπτεμβρίου, δεν θα καταπλεύσει στο Σαν Σαλβαδόρ πα ρ ά στις 12 Ο κτω βρίου. Π επεισμένη ότι έχει φτάσει στην ασιατική ήπειρο, η αποστολή περιέρχεται τις Μ ικρές Α ντίλες, τον Α γιο Δ ομίνικο και την Κούβα. Σ τα μέσα Ιανουαρίου του 1493 αποπλέει κ α ι π ά λ ι για τη Λ ισαβώνα, απογοητευμένη επειδή δεν έχει βρει ούτε το χρυσ άφ ι ούτε τα μπαχαρικά π ου ήλπιζε να φέρει πίσω . Στα χρ ό νια που ακολουθούν ο Κ ολόμβος π ραγμ ατοπ οιεί ακόμα τρ ία τα ξίδια , ολοκληρώνει την εξερεύνηση τω ν Α ντιλώ ν, φ τάνει στις ακτές της Βενεζουέλας κ α ι παραπλέει τον ισθμό της κεντρικής Αμερικής. Κ αθώ ς περιέρχεται σε δυσμένεια, περ νά το τέλος της ζωής του αγω νιζόμενος βήμα π ρ ο ς βήμα για να αναγνω ριστούν τα δικαιώματά του από το στέμμα της Ισπανίας. Π εθαίνει το 1506, πεπεισμένος ότι, επειδή τα εδάφη που έδωσε στο στέμμα ανταπ ο κ ρ ίνοντα ι στις προγενέστερες περιγρα­ φές του Μ άρκο Π όλο, έχει ανακαλύψ ει τον δυτικό δρόμο π ρ ο ς την Ασία. Ω στό­ σο, πλέο ντα ς στα βήματά του, άλλοι θα λασ σοπόροι θέτουν τα συμπεράσματά το υ υπό αμφισβήτηση. Η άποψη ό τι πρόκειται γ ια ένα νέο κόσμο εξαπλώ νεται, υποστηριζόμενη ιδια ίτερ α από το ν Φ λωρεντινό θαλασσοπόρο Αμέρικο Βεσπούτσι, ο ο π ο ίο ς το 1500 ηγήθηκε μιας αποστολής στη Βενεζουέλα. Το 1507 ο Γερμα­ νό ς χαρτογράφ ος Βάλντεζεεμύλερ βαπτίζει π ρ ος τιμήν του τη νέα αυτή ήπειρο «Αμερική». Μ ερικά χρ ό νια αργότερα (1513) ο Ισπανός Μ παλμπόα αντιλαμβάνε­ τα ι ό τι η κεντρική Αμερική είναι ένας ισθμός πέρα α π ό τον ο π ο ίο απλώ νεται έ­ να ς νέος ωκεανός. Εκμεταλλευόμενος αυτή την ανακάλυψη, ο Π ορτογάλος Μ αγελάνος αναζητεί ένα πέρασμα ανάμεσα στον Α τλαντικό και σ ’ αυτό το ν νέο ωκεανό. Α νακαλύπτο­ ντας το 1519 το στενό -π ο υ από τότε φέρει το όνομά το υ - βγαίνει στον ωκεανό τον οπ ο ίο βαφτίζει Ειρηνικό. Μ ετά από τέσσερις μήνες δύσκολου πλου, φτάνει στις Μ αριάνες Νήσους, όπου βρίσκει το θάνατο στη διάρκεια μαχών ανάμεσα σε τοπικούς αρχηγούς. Η αποστολή συνεχίζεται ώς τα νησιά Μ ολούκας, όπου ανα­ καλύπτει επιτέλους τα επιζητούμενα μπαχαρικά. Υπό τη διεύθυνση του Σεμπαστιάν δε Ελκάνο, ένα τμήμα του στόλου του Μ αγελάνου συνεχίζει να πλέει προς

ΜΙΑ Θ Ε Μ Ε Λ ΙΩ Δ Η Σ Κ Α Μ Π Η ; 01 Μ Ε ΓΑ Λ Ε Σ Α Ν Α Κ Α Λ Υ Ψ Ε ΙΣ

287

δυσμάς κ α ι φτάνει στην Ευρώπη το 1522. Για πρώ τη φορά άνθρω ποι έχουν κάνει το γύρο της Γης, κομίζοντας έτσι την τυπική απόδειξη ότι είναι στρογγυλή. Αυτές ο ι ανακαλύψ εις τω ν αρχώ ν του 16ου α ιώ να συνιστούν αληθινή ε π α ­ νάσταση. Σε μερικές δεκαετίες ο ι Δ υτικο ευ ρ ω πα ίοι αντιλήφθηκαν το μέγεθος του πλανήτη, ανακάλυψ αν μ ια νέα ήπειρο, εξερεύνησαν άγνω σ τους δ ρ όμ ους κ α ι ήρθαν σε επαφή με περ ιο χές π ο λύ δια φ ορετικού κλίμ ατος, χλω ρίδα ς κ α ι π α ν ίδ α ς από εκείνες της Ε υρώ πης. Π άνω α π ’ όλα συνάντησαν άγνω στους π ο ­ λιτισμούς και μπόρεσαν, πρ ο σ π ερ νώ ντα ς τις μυθικές διηγήσεις, να μελετήσουν τα ήθη, τις συμπεριφ ορές, τις θρησκείες κ α ι τις αξίες τους. Π λεονεκτώ ντας α ­ π έν α ν τι τους χάρη σε ένα σημαντικό τεχνικό κ α ι επιστημ ονικό π ρ οβά δισμα , τους θέτουν κάτω από την κ υ ρ ια ρ χία τους. Για πολλού ς αιώ νες η Ευρώπη, ει­ δικότερα η δυτική, εξασφ αλίζει την παγκόσ μ ια υπεροχή. Ωστόσο ο ι συνέπειες του ανοίγματος της Ε υρώ πης στον κόσμο δεν έχουν π ά ψ ει να γ ίνο ν τα ι αισθη­ τές στην οικονομία, την κ ο ινω νία κ α ι την κουλτούρα της Γηραιάς Η πείρου.

Η ΕΥ ΡΩ Π Η Δ Ε Σ Π Ο Ζ Ε Ι ΣΤΟΝ Κ Ο ΣΜ Ο : Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΩΝ

Μ

ετά τον Βάσκο δα Γκάμα, ο ι Π ο ρ το γά λοι εκμεταλλεύονται το ν θαλάσσιο δρόμο τω ν Ινδιώ ν. Μέλημά τους είνα ι π ρ ώ τα α π ’ όλα το εμπόριο, ιδ ια ί­ τερα η αναζήτηση μπα χαρικώ ν: π ιπ έ ρ ι, κανέλα, γαρίφ αλο, π ιπ ερ όριζα . Ε π ω φ ε­ λούμενοι από τις γνώ σ εις π ου άντλησαν από το υ ς Αραβες ή τους Μ αλαίσιους, εξερευνούν τα χύτα τα το υ ς δ ρ ό μ ο υς κ αι το υ ς π όρ ους, κατα νοούν το σύστημα τω ν μουσώνων κ α ι μ αθαίνουν να ναυπηγούν π λ ο ία κατάλληλα ν α τα ξιδεύουν στον Ινδικό Ωκεανό. Για να εξαλείψ ουν το ν ανταγω νισμό τω ν Αράβων εμ πό­ ρω ν ή την αντίσταση τω ν το π ικ ώ ν ηγεμόνω ν π ο υ υ π ο σ τη ρ ίζο ν τα ι από το υ ς Ε νετούς, δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν την ισχύ. Α λλά ενδια φ έρονται λιγότερο γ ια την εδαφ ική α π ’ ό ,τι γ ια την εμπορική κ υ ρ ια ρ χ ία σ τις Ινδίες. Ο π ρ ώ το ς α ντιβ α σ ιλιά ς Φ ρανσίσκου δε Α λμέιντα δεν έχει άλλο στόχο από την κυρ ια ρ χία τω ν θαλασσώ ν. Α ντίθετα ο διά δο χός του Α λμπουκέρκε αναλαμβάνει μια π ο λιτικ ή εξασφάλισης σημείων στήριξης. Κ ατασκευάζει οχυρά κ α ι εγκαθιστά φρουρές στη νήσο Ο ρμούζ του Π ερσικού Κ όλπου, την Γκόα, το Ντίου κ αι το Κ άλικούτ της Ινδ ία ς, τη Μ αλάκα, την Α μπόινα τω ν Μ ολούκας κ αι το Τιμόρ. Έ τσ ι η πο ρ το γαλική αυτοκρα τορία είνα ι ένα ασυνεχές σύνολο εμπορείω ν π ου αποτελούν σταθμούς στο δρόμο του εμπορίου τω ν Ινδιώ ν. Σ τις πύλες της Α πω Α νατολής, ο ι Π ο ρ το γάλο ι έρχο νται σε επαφή με την Κ ίνα. Ο ι Κ ινέζοι αρνούνται να α νο ίξο υ ν τη χώ ρ α τους σ ’ αυτούς το υ ς Β αρβάρους και δεν τους α ­ φήνουν να εγκατασταθούν πα ρ ά στη νησίδα Μ ακάο απ ένα ντι από την Κ αντόνα. (1557). Στην Ια π ω νία το 1542, τους υπ ο δέχετα ι σχετικά καλά ένας λαός με διφορούμενες διαθέσεις π ρ ο ς τον έξω κόσμο, με το ν ο π ο ίο όμως το εμπόριο απ οδεικνύεται εφικτό. Γύρω λ ο ιπ ό ν από τη ν Γκόα, π ο υ γίνετα ι π ρω τεύουσα της

288

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

π ο ρτογαλικής αυτοκρα τορίας, αναπτύσ σ ετα ι ακ τινω τά , με το ν έλεγχο τω ν α ­ φ ρ ικ α νικ ώ ν σταθμών ανεφ οδιασμού, ένα δίκτυο εμπορικώ ν δρόμω ν από την Ε υρώ πη π ρ ο ς τις Ινδίες, τις Μ ολούκας - τ α νησιά τω ν μ π α χ α ρ ικ ώ ν - και την Α πω Ανατολή, σύντομα δε και π ρ ο ς το ν Ειρηνικό, όπ ου Π ορ τογάλοι κ α ι Ισ π α ­ ν ο ί ερίζουν γ ιά τ ο ν έλεγχο τω ν Φ ιλιπ π ινώ ν. Την άνοιξη κάθε χρ ό νο υ ένας στόλος από τέσσερις ώ ς πέντε μεγάλες κα ρ ά κες αποπλέει α π ό τη Λ ισαβώνα για τις Ινδίες. Το τα ξίδ ι πρ οϋποθέτει μια στάση στη Μ οζαμβίκη, όπου τα π λο ία ξεχειμω νιάζουν περ ιμ ένοντας ν α ξα να π ά ρ ουν το δρόμο γ ια την Γκόα στην ο π ο ία κ ατα πλέουν μετά α π ό ένα τα ξ ίδ ι δεκατριώ ν μηνών. Τα π λ ο ία επιστρέφ ουν γεμάτα μ παχαρικά, π ο λ ύ τιμ ο υ ς λίθους, μ ετα ξω ­ τά, αρώ ματα, πορσελάνες. Οι κ ίν δ υ ν ο ι απώ λειας του φ ορτίου από να υά γιο ή π ειρατεία είναι σημαντικοί, αλλά η πώληση εκείνων π ο υ φ τά νουν αποφ έρει τε­ ράστια κέρδη. Η εγκατάσταση τω ν Π ορτογάλω ν στην Ινδία συνοδεύεται από μια σημαντι­ κή πρ ο σ π ά θεια κήρυξης του Ε υαγγελίου. Από το 1542 ο Ιησουίτης Φ ρανσίσκου δε Χ αβιέ π η γα ίνει στην Ινδία κ α ι κ α τό π ιν στην Ιαπω νία . Εκκλησίες χτίζο ν τα ι κ αι ιθαγενείς ασ π ά ζο ντα ι το χρ ισ τια νισ μ ό , συχνά δ ια της βίας. Η λάμψη της πορτογαλική ς αυτοκρα τορίας τω ν Ινδιώ ν δεν π ρ έπει να ε π ι­ σκιάσει το γεγονός ό τι ο ι κτήσεις της Π ο ρ το γα λία ς εκτείνονται επίσης στα δυ­ τικά. Η Συνθήκη της Τ ορδεσίλιας (1494), π ου συνομολογήθηκε ανάμεσα στους Κ αθολικούς Β ασιλείς της Ισ π α νία ς κ α ι τον Ιω άννη Β ' το ν Τέλειο της Π ο ρ το ­ γαλίας, οριοθέτησε τις περ ιο χές τω ν δύο απ οικιακ ώ ν αυτοκρ α τορ ιώ ν με σκοπό την αποφ υγή τω ν συγκρούσεων; όρισε τη δια χω ριστική γραμμή ανάμεσα στις δύο αυτοκρατορίες 370 λεύγες δυτικά από την ευθεία που ενώ νει τις Αζόρες με το Π ράσινο Α κρωτήριο. Τα εδάφη π ου βρίσκονται δυτικά α π ’ αυτή τη γραμμή ανήκουν στην Ισπανία, ενώ αυτά π ο υ είναι ανατολικά π ερ ιέρ χοντα ι στην Π ο ρ ­ τογαλία. Τούτη η μοιρασιά του κόσμου ανάμεσα στις δύο ιβηρίκές δυνάμεις ε­ π ικ υ ρ ώ νετα ι το 1506 από τον π ά π α Ιούλιο Β '. Ε ξερευνώ ντας τη ζώνη π ο υ η συνθήκη απέδωσε στην Π ορτογαλία, ο Π ορτογάλος Αλβαρεζ Κ αμπράλ α ν α κ α ­ λύπτει το 1500 τη Β ραζιλία. Ω στόσο τα εδάφη αυτά εγκατα λείπονται για π ο λλά χρ ό νια καθώ ς η Π ορτογαλία είνα ι εντελώ ς προσηλω μένη στη συγκρότηση της αυτοκρα τορίας τω ν Ινδιώ ν. Η οικονομική εκμετάλλευση της Β ραζιλίας δεν α ρ ­ χίζει π α ρ ά το 1550, στη βάση της φ υτεία ς π ου έχει εισαχθεί από τα νησιά του Α τλαντικού. Για να εξασφ αλιστεί το εργατικό δ υ να μ ικό που είνα ι αναγκαίο για την αξιοποίησή της, αρχίζει η εκμετάλλευση μαύρων σκλάβων π ο υ α ιχ μ α ­ λω τίζο νται στην αφ ρικανική ακτή. Αν κ α ί το ενδιαφέρον της Π ορ τογαλίας για τη Β ραζιλία αυξάνει μ αζί με τις δυσκολίες π ου γνω ρίζει η αυτοκρα τορία τω ν Ιν δ ιώ ν στα μέσα το υ 16ου α ιώ ν α , η Β ρ α ζιλ ία π α ρ α μ έν ει ένα α π ο μ ο νω μ ένο π ορτογαλικό έδαφος στη μέση μιας ισ πα νικής Αμερικής. Π ράγματι, η μεγάλη ευνοημένη από την ανακάλυψη της αμερικανικής ηπεί­ ρου είναι η Ισπανία. Νεαρό κράτος, μόλις συγκροτημένο, η Ισπανία γίνετα ι μία πολύ μεγάλη δύναμη π ο υ δεσπόζει στην Ε υρώ πη του 16ου αιώ να χάρη στα πλού-

Μ ΙΑ Θ Ε Μ Ε Λ ΙΩ Δ Η Σ Κ Α Μ Π Η : 01 Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Α Ν Α Κ Α Λ Υ Ψ Ε ΙΣ

289

τη π ο υ π ρ ο σ π ο ρ ίζετα ι από την εξερεύνηση και την κατάληψη του Νέου Κόσμου τον οπ ο ίο τυ χ α ία ανακάλυψ ε ο Κ ολόμβος. Α ντίθετα με τους Π ορτογάλους που αρκούνται σε να υ τικ ά εμπορεία κ αι σ τρατιω τικ ά σημεία στήριξης κατά μήκος του δρόμου τω ν Ινδιώ ν, οι Ισ π α νο ί π ρ ο χω ρ ούν στην κατοχή τω ν νέω ν εδαφών και το υ πλο ύτου τους. Σ τις αρχές του 16ου α ιώ να συστήνουν ένα όργανο οικ ο­ νομικής εκμετάλλευσης τω ν α π ο ικ ιώ ν της Αμερικής: με έδρα τη Σεβίλη, ο Ο ί­ κος Ε μπ ο ρ ικώ ν Σ υναλλαγώ ν (Casa de la C ontratacion) οργα νώ νει το εμπόριο με την Αμερική. Η ισπανική εδραίωση α ρ χίζει να π ρ α γμ α το π ο ιείτα ι από το 1492 ώς το 1520, με την κατάκτηση τω ν Α ντιλώ ν, γύρω από το νησί του Α γίου Δ ομίνικου, κέ­ ντρο της π ρ ώ τη ς ισ π α νικ ή ς α υτο κ ρ α το ρ ία ς, ό π ο υ εδρεύουν ένας κυβερνήτης και ένας γενικός σ τρ α τιω τικ ό ς διοικητής. Η Ισπανία α π ο σ π ά χρυσό κ αι μαργα­ ριτάρια κ α ι υποβάλλει τους Ινδ ιά νο υ ς σε αναγκαστική εργασία με το καθεστώ ς της ενκομιέντα72. Θ ύματα της κακομεταχείρισης, τω ν σφ αγώ ν π ο υ λαμβάνουν χώ ρα κατά τις ανταρσ ίες ή τω ν μικροβίω ν που έρχονται α π ό την Ευρώ πη, ο ι ι­ θαγενείς τω ν Α ντιλώ ν σύντομα απ ειλο ύ ντα ι με εξαφάνιση. Α πό το 1501 η μείω­ ση του πληθυσμού προ κα λεί την εισαγωγή στις Α ντίλες μαύρω ν σκλάβων που έρχονται από την Αφρική. Στο Μ εξικό επικεντρώνεται, μεταξύ 1519 και 1521, η δεύτερη φάση της ισπα­ νικής κατάχτησης. Ο Ε ρνάν Κ ορτές επ ιφ ο ρ τίζετα ι να φέρει π ίσ ω όσο χρυσό και άργυρο μ πορεί να ανακαλύψ ει. Με 400 άνδρες, 16 άλογα κ α ι 10 πυροβόλα καταστρέφει την αυτο κρ α το ρ ία τω ν Α ζτέκων κ α ι καταλαμβάνει τη χώ ρα. Έ χ ο ­ ντα ς ονομαστεί κυβερνήτης κ αι γενικός σ τρατιω τικός διοικητής της Νέας Ισπα­ νίας, εγκαθίσ ταται στο Μ εξικό κ αι ώ ς την ανάκλησή του το 1523 διευρύνει τις κατακτήσεις του με σ τρ α τιω τικ ές επιδρομές - ο ι δ ιά δ ο χ ο ί του θα ολοκληρώ ­ σουν την κατάκτηση της Γουατεμάλας κ αι του Γ ιου κα τά ν-, χτίζει εκκλησίες και εγκαθιστά ιεραποστολές. Μ ια τρίτη φάση λαμβάνει χώ ρα μεταξύ 1531 κ αι 1534. Έ ν α ς κατώ τερος ευγενής, ο Φ ρανθίσκο Π ιθάρο, έχει λάβει μέρος σε πολλές αποστολές στο Π ερού κ αι έχει επιστρέψει θαμπω μένος από την ευημερία της αυτοκρα τορίας τω ν Ίνκ α . Δε­ λεασμένος από το ν ειρηνικό χαρακτήρα τω ν κατοίκω ν της, π α ίρ ν ει από τον αυ­ τοκράτορα το ν τίτλο του αντιβασιλιά τω ν εδαφών π ο υ θα κατακτήσει σ ’ αυτή την περιοχή. Το 1531 αναχω ρεί από τον Π αναμά με 180 άνδρες κ αι 37 πυροβόλα. Σε τρία χρόνια, επω φελούμενος από έναν εμφύλιο πόλεμο που φέρνει αντιμέτω ­ πους μεταξύ τους το υ ς δ ια δό χο υ ς τω ν Ίνκ α , κ ατακτά τη χώ ρα , μπα ίνει στην πρωτεύουσά της, το Κ ούσκο (1533) κ α ι ιδρύει τη Λ ίμα (1535), π ρ ιν πέσει θύμα (1541) τω ν ζη λο τυπ ιώ ν π ο υ προκα λεί ανάμεσα στους άνδρες του η διανομή του πλούτου π ο υ ανακαλύφθηκε. Κ ι ά λ λ ο ι κ ο νκ ισ τα δ ό ρ ες (conquistadores) ε π ιδ ίδ ο ν τ α ι σε α π οσ τολές ανα­ γνώρισης κ α ι κατάκτησης. Δ ια τρ έχο ντα ς π ρ ο ς κάθε κατεύθυνση τη νέα ήπειρο, ιδρύουν π ό λ εις ή εγκαθιστούν ιεραποστολές. Η ταχύτητα της κατάκτησης εξη­ γείται από την τεχνική υπεροχή τω ν Ισπανώ ν. Η π α ρ ουσ ία κ α ι μόνο τω ν π υ ρ ο ­

290

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

βόλων κ α ι τω ν τουφ εκιώ ν τρομ οκρατεί το υ ς ιθαγενείς κ α ι τους κ άνει να χ ά ­ νου ν το ηθικό τους. Ε π ιπ λέο ν, π ο λ λ ο ί από τους κονκισταδόρες είνα ι επαγγελματίες σ τρ α τιω τικ ο ί εθισμένοι στα π εδ ία τω ν μαχών της Ε υρώ πης. Η υ π ερ ά ν­ θρω πη ενεργητικότητα π ο υ εκδηλώνουν τούτοι, ο ι Ε υ ρ ω π α ίο ι για να υπ ερνικ ή ­ σουν τις αποστάσεις, να περάσουν τις Α νδεις κ α ι να πολεμήσουν σε υψ όμετρα ό π ο υ η ζωή είνα ι δύσκολη, πηγάζει από την άπληστη επιθυμ ία τους να ανακαλύψ ουν το μυθικό Ε λντοράδο (El Dorado, το βασίλειο του χρυσού). Το σύνολο τω ν κατακτήσεων χαρίζει στην Καστίλη, κύριο αρχιτέκτονα τω ν αποστολώ ν, μια μυθική αυτοκρατορία. Έ ν α Συμβούλιο τω ν Ινδιώ ν (Consilio de las Indias), π ου ιδρύθηκε το 1524 κ α ι αναδιοργανώ θηκε το 1534, εδρεύει δ ίπ λα στον βασιλιά. Έ ρ γο του είναι η διοίκηση της αμερικανικής αυτοκρατορίας, η σύ­ νταξη τω ν Ν έω ν Ν όμω ν των Ινδιών (Leyes Nuevas de las Indias, νομοθεσίας που εφαρμόζεται στις αποικίες), ο διορισ μός κ αι η επιτήρηση τω ν υπαλλήλω ν π ο υ ε­ π ιφ ο ρ τίζο ν τα ι με τη διαχείριση της κατάκτησης. Ο ι ίδιες οι Ινδίες της Κ αστίλης δ ια ιρ ο ύντα ι κατά τον 16ο αιώ να σε δύο αντιβασιλείες: τη Νέα Ισπανία κ α ί το Περού. Η π ρ ώ τη π ο υ έχει ω ς πρω τεύουσα το Μεξικό περιλαμβάνει τέσσερις ε­ π α ρ χίες (audiencias): τον Αγιο Δ ομίνικο (Αντίλες), το Μ εξικό, τη Νέα Γαλικία (βόρεια από το Μ εξικό) και τη Γουατεμάλα (που εκτείνεται σ ’ όλη την κεντρική Αμερική). Εγκατεστημένος στη Λ ίμα, ο αντιβασιλιάς του Π ερού διαθέτει πέντε: τον Π αναμά (νότιο τμήμα της κεντρικής Α μερικής κ αι Κολομβία), τη Νέα Γρανάδα (μέρος της Κ ολομβίας κ αι της Βενεζουέλας), το Κίτο (Ισημερινό), τη Λ ίμα (Περού κ αι Χ ιλή) καί το Σ άρκας (Β ολιβία κ αι περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα). Τέλος, σε το π ικό επίπεδο, ο ι κοινότητες (cabildos) διοικούντα ι αποκλειστικά α­ π ό Ισπανούς. Ο θεσμός τω ν ενκομιέντας -χω ρ ο δεσ πο τειώ ν π ο υ παρέχουν πλήρη εξουσία στους Ισ πανούς αυθέντες π ά νω στους ινδ ιά νικ ο υς πληθυσμούς τους ο π ο ίο υ ς κ α τ’ αρχήν είναι επιφ ορτισ μ ένοι να εκχρ ισ τια νίσ ου ν- εξαπλώ νεται στο σύνολο της αμερικανικής αυτοκρατορίας. Έ χ ει το ίδιο αποτέλεσμα στο ηπειρω τικό έδα­ φ ος όπω ς κ α ι στις Α ντίλες. Π αρά τις εκστρατείες τω ν μοναχώ ν για μια π ιο α ν ­ θρώ πινη μεταχείριση τω ν Ινδιάνω ν (ιδιαίτερα εκείνες του δομινικα νού Μ παρτολομέ δε Λας Κ άσας), η αναγκαστική εργασία (ιδιαίτερα κοπιαστική στα ορ υ­ χεία αργύρου) κ α ι ο ι ασθένειες από τα μικρόβια αποδεκα τίζουν τον ινδιάνικο πληθυσμό75. Τότε ο ι Ισ πανοί καταφ εύγουν στους μαύρους σκλάβους στο π λ α ί­ σιο του «τριγω νικού» εμπορίου (Ευρώπη, Α φρική, Αμερική)74. Αλλά για την Ισπανία η ουσία βρίσκεται στον πλούτο που μπορεί να της π ρ ο ­ σπορίσει η αμερικανική αυτοκρατορία της, κ αι π ά ν ω α π ’ όλα στα πολύτιμ α μέ­ ταλλα. Τούτα π ρ οέρχονται κ α τ’ αρχάς από τη λεηλασία τω ν κατεστραμμένων α υ­ τοκρατοριώ ν, από τα λύτρα π ου αξιώ νουν ο ι νικητές και α π ό τους φ όρους που επιβάλλονται στους υποταγμ ένους λαούς. Στη συνέχεια αρχίζει η συστηματική εκμετάλλευση τω ν ορυχείω ν: χρυσού στην Μ πουριτίκα της σημερινής Κ ολομ­ βίας, κ α ι αργύρου στο Π οτοσί του Περού κ α ι στο Σακατέκας του βόρειου Μ εξι­ κού. Μετά την ανακάλυψη του αμαλγάματος, π ου εισήχθη στην Αμερική το 1556,

Μ ΙΑ Θ Ε Μ Ε Λ ΙΩ Δ Η Σ Κ Α Μ Π Η : Ο Ι Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Α Ν Α Κ Α Λ Υ Ψ Ε ΙΣ

291

η παραγω γή αυξάνεται σημαντικά κα ι ο άργυρος πλέον αποτελεί σχεδόν το σύνο­ λο τω ν πολύτιμ ω ν μετάλλων που παρέχει ο Νέος Κόσμος. Εξορυσσόμενα από ι­ διώτες επιχειρηματίες, χύνονται σε ράβδους και σφ ραγίζονται στα βασιλικά ερ­ γαστήρια. Α πό τα λιμάνια της Βερακρούζ, της Κ αρταχένας κ α ι του Νόμπρε δε Ντίος στέλνονται με νηοπομπές π ρος τη Σεβίλη υπό υψηλή προστασία. Αυτά τα π ο λύ τιμ α μέταλλα της Α μερικής, που α π ό τον 16ο α ιώ να τρ οφ οδο­ το ύ ν το ε υ ρ ω π α ϊκ ό εμ π ό ρ ιο κ α ι σ υ ν ισ το ύ ν γ ια κ ά π ο ιο κ α ιρ ό την ισχύ της Ισ πανίας, είναι η βάση της οικονομικής άνθησης της ηπείρου. Η Ισ πανία, που ελάχιστα ενδιαφ έρεται για την ανάπτυξή της, π ρ οσ πα θεί κ υρ ίω ς να χρησιμο­ ποιήσει τον αμερικανικό π λο ύτο για να εδραιώ σει την υπεροχή της στην Ε υρώ ­ πη, π ρ ο ς όφελος π ρ ώ τα του αυτοκράτορα Κ αρόλου Κ ουίντου κ ι έπειτα του βα­ σιλιά Φ ιλ ίπ π ο υ Β Α π ό την άλλη μεριά, ο ι οικονομίες τω ν χω ρώ ν της βορειο­ δυτικής Ευρώ πης επω φ ελούνται α π ό το χρυσό κ αι τον άργυρο π ο υ περ νά από τον Νέο Κόσμο στη Γηραιά Ή π ειρ ο . Έ τσ ι η πολιτική ισχύς κ αι η οικονομική εξέλιξη φ αίνεται να είνα ι οι άμεσες συνέπειες τω ν Μ εγάλων Α νακαλύψεων. Εν τούτοις, ο απολογισμός δεν θα μπο­ ρούσε να είναι πλήρης χ ω ρ ίς να αναφερθεί το χτύπημα που δέχθηκε το σύστημα τω ν αξιώ ν, τω ν θρησκευτικών πεποιθήσεω ν και τω ν κανόνω ν μιας μεσαιωνικής Ευρώπης, ήδη κλονισμένης από τις κρίσεις του 14ου κ αι 15ου αιώνα.

ΤΟ ΑΝΟΙΓΜ Α ΤΟ Υ Κ Ο ΣΜ Ο Υ ΣΥ ΓΚ Λ Ο Ν ΙΖ Ε Ι ΤΗΝ Ε Υ ΡΩ Π Η ε διάστημα μερικώ ν δεκαετιώ ν ανατρέπεται π ρ ά γμ α τι ολόκληρος ο κόσμος τω ν Ε υρ ω π α ίω ν, π ο υ έχει π α γιω θεί μέσα από πολλούς αιώ νες παράδοσης. Το πρ ώ το χτύπημ α έρχεται με τη ν ανακάλυψη ενός κόσμου πολύ δ ια φ ο ρ ετι­ κού ω ς π ρ ο ς τις δια σ τάσ εις του από εκείνον π ο υ φ α ντά ζοντα ν ο ι άνθρ ω ποι του 15ου αιώ να. Ο ι δια δο χικ ές ανακαλύψ εις τω ν εξερευνητών κ α ι τω ν τυ χο ­ διω κτώ ν, η κατασκευή όλο και ακριβέστερω ν χα ρ τώ ν, η δοκιμή νέω ν δρ ομ ολο­ γίω ν βασισμένω ν στην επαλήθευση της σ φ α ιρικ ότη τα ς της Γης τρ ο φ ο δ ο το ύ ν μια εξαιρετική διάθεση για νέες ανακαλύψ εις κ α ι μαζί την ιδέα ό τι όλα είναι δυνατά κ α ι ό τι κ α μ ία δογματική διδασ καλία δεν κατέχει την αλήθεια με δεδομέ­ νη την π ο λυπλοκότη τα τω ν συγκεκριμένω ν καταστάσεω ν. Π ίσω α π ’ αυτές τις διαπισ τώ σ εις δια γρ ά φ ο ντα ι νέες τάσεις π ο υ είχαν εδραιω θεί από το ν 14ο κ α ι τον 15ο αιώ να: η θέληση ν α δια χω ρ ισ τεί η επιστήμη α π ό την πίστη ώστε αυτή να π ερ ιο ρ ισ τε ί α π ο κ λ ε ισ τικ ά στο π εδ ίο το υ λό γο υ , η γέννηση το υ κ ρ ιτικ ο ύ πνεύματος κ α ι η αψήφηση της αυθεντίας. Π υρ οδοτείτα ι μια κίνηση που στην αρχή θα πορευτεί στα π νεύμα τα υπ ογείω ς, κ α τό π ιν όλο κ αι π ιο ανοιχτά , μέχρι την πλήρη άνθησή της τον 18ο α ιώ να , με τη μορφή της ριζοσπαστικής κριτικής σε κάθε πρ ά γμ α π ο υ δεν επιβεβαιώ νει ο λόγος. Σ υνακόλουθο με το πρώ το, το δεύτερο χτύπημα έρχεται με την ανακάλυψη άλλων π ο λιτισ μ ώ ν. Ο π ολιτισ μ ός της μεσαιωνικής Ευρώ πης είχε φ ανεί για πολύ

Σ

292

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

καιρό ως ο μοναδικός στον κόσμο, εκείνος του οποίου οι κανόνες ήταν τέλειοι έπειδή βασίζονταν στην αληθινή θρησκεία. Α ναμφίβολα εδώ κ α ι καιρό η χρ ισ τια ­ νική Ευρώπη διατηρεί σχέσεις με το Ισλάμ. Γνω ρίζει τη θρησκεία και τον π ο λ ιτι­ σμό του, το ν οποίο θεωρεί μ ια μορφή βαρβαρότητας. Α λλά στο διάστημα μερι­ κώ ν δεκαετιών, η ιδέα μιας χριστιανοσύνης π ου κατέχει το κέντρο του κόσμου κ α ι περιορίζετα ι α π ό ένα ελάχιστα πολιτισμένο Ισλάμ π αραχω ρεί τη θέση της στην πραγματική γνώση άλλων πολιτισμώ ν, η ύπαρξη τω ν ο π ο ίω ν ήταν σχεδόν αδιανόητη: τα αφ ρικανικά βασίλεια στα νότια της Σ αχάρας, ο πλούσιος π ο λ ιτι­ σμός των ινδιάνικω ν βασιλείων, η εκθαμβωτική Κ ίνα τω ν Μ ινγκ -ό π ο υ επιβιώ ­ νει μια χρυσή εποχή της ο π ο ία ς η δημιουργική δύναμη βρίσκεται σε παρακμή, αλ­ λά οι τελευταίες αναλαμπές της δίνο υ ν ακόμα την εντύπωση ανθηρού κ ρ ά το υ ςκαι η Ιαπω νία τω ν σογκούν Ασικάγκα - σε πλήρη πολιτική αναρχία αλλά με μια λαμπρή σχολή ζωγραφικής. Μ πορεί ο ι Ε υρω πα ίοι ν α δια πισ τώ νουν την π ο λ ιτι­ κή αδυναμία αυτώ ν τω ν κρατώ ν π ου είνα ι ανίκανα να τους αντισταθούν, π ώ ς ό­ μω ς να μην εντυπω σιαστούν από την καλλιτεχνική ακτινοβολία και τη λάμψη π ολιτισ μ ώ ν π ου δεν έχουν τίπ ο τα να ζηλέψουν από εκείνον της Δύσης; Ε ρχόμενοι αρχικά σε επαφή με το υ ς π ρ ω τό γο νο υ ς της Κ αραϊβικής, ο Κ ο­ λόμβος κ α ι ο ι Ισ πανοί διά δοχοί του α νακουφ ίζοντα ι στην ιδέα του κατώ τερου χαρακτήρα αυτώ ν τω ν ανθρώ πω ν π ο υ δεν είχαν το δια κριτικό πρ ονόμ ιο ν α έ­ χουν γεννηθεί στη χριστιανική Ευρώπη. Δεν μένουν περισσότερο εντυπω σιασμέ­ νο ι από τους Μ άγια π ου ζουν ακόμα στη νεολιθική εποχή, έστω κ ι αν η παρακμάζουσα αυτοκρατορία τους επιτρέπει στον καθένα ν α θαυμάσει τα κα τά λοιπ α εξαιρετικώ ν οικοδομη μάτω ν (ναώ ν-παρατηρητηρίω ν, π υρ α μ ίδω ν κ α ι α ν α κ τό ­ ρων) κατασκευασμένων την εποχή της λαμπρότητάς της κ α ι ν α αναγνω ρίσει τις αξιοσημείωτες επιστημονικές, μαθηματικές και αστρονομικές γνώ σεις της ιερα­ τικής τάξης. Κ υρίω ς οι αυτοκρατορίες τω ν Αζτέκων στο Μ εξικό κ α ι τω ν Ίν κ α στο Περού διαψεύδουν την ιδέα τω ν κατώ τερω ν πολιτισμώ ν. Κ ύριοι του Μ εξι­ κού από το ν 14ο αιώ να, οι Αζτέκοι, αφ ού υπέταξαν τους λαούς της περιοχής, ε­ μπλούτισαν τον π ο λιτισ μ ό τω ν Τολτέκων κ α ι τω ν Μ άγια. Α νέπτυξαν μ ια λα­ μπρή γεω ργία βασισμένη στην καλλιέργεια του καλα μποκιού κ α ι της μανιόκας, οργάνω σαν τις κοινότητές τους κατά τρ ό π ο ημισυλλογικό (με περιοδική κ α τα ­ νομή τω ν.γαιώ ν μεταξύ οικογενειώ ν) κ α ι ιεράρχησαν την κ οινω νία τους στην ο ­ π ο ία δεσπόζουν ιερείς κ α ι πολεμιστές. Τ έλος ακολούθησαν μια π ολυθεϊσ τική θρησκεία με κυρίαρχους τον Γουιτσιλοπότστλι, θεό του ήλιου κ αι του πολέμου, κ α ι τον Κ ετσαλκόατλ, θεό του αέρα κ α ι της ζωής, στους οπ οίους πρέπ ει να π α ­ ρέχεται με ανθρω ποθυσίες η ενέργεια π ου τους επιτρέπει να δια σφ α λίζουν την τάξη του κόσμου. Ό σο για την αυτοκρατορία τω ν Ίνκ α , π ο υ εκτείνεται από το Π ερού ώς το ν Ισημερινό κ α ι τη Β ολιβία, αυτή παρουσιάζει μια ιδιαίτερα εξελιγ­ μένη οργάνωση π ου λειτουργεί π ρ ο ς όφελος της ιερατικής τάξης τω ν Ίνκ α , ο ι ο ­ π ο ίο ι κατέχουν τα δύο τρ ίτα τω ν γαιώ ν. Το κράτος ρυθμίζει επιμελώ ς τη ζωή ό­ λω ν τω ν κατοίκω ν της αυτοκρατορίας, είτε π ρ ό κ ειτα ι για την απασχόληση σε κ ο ινά έργα είτε γ ια τις διανομές τροφ ίμ ω ν από κ ρατικά καταστήματα είτε για τη

ΜΙΑ Θ Ε Μ Ε Λ ΙΩ Δ Η Σ Κ Α Μ Π Η : Ο Ι Μ Ε Γ Α Λ Ε Σ Α Ν Α Κ Α Λ Υ Ψ Ε ΙΣ

293

φορολόγηση χων συγκομιδώ ν. Π ολυάριθμ οι κ ρ α τικοί υπάλληλοι αγρυπνούν για την ισ ορροπία του συσχήμαχος κ αι γ ια χη συντήρηση χου δικτύου τω ν δρόμων που χρησιμοποιούν ο ι πεζοί, δεδομένου ό τι οι Ίνκ α αγνοούν τη χρήση του τρ ο ­ χού. Τέλος ο ι πόλεις, και ειδικότερα το Κούσκο, μαρτυρούν μια αξιόλογη α ρ χι­ τεκτονική κ α ι γνω ρίζουν τις τεχνικές του σιδήρου, τα μη σιδηρούχα μέταλλα, την υφ αντουργία κ α ι την κεραμική. Α να μφ ίβολα ο ι κατα κτη τές α ν τιμ ετω π ίζο υ ν με περιφ ρόνηση αυτούς τους π ρω τόγονου ς π ο λιτισ μ ο ύ ς στους ο π ο ίο υ ς κ υ ρ ίω ς δ ια κ ρ ίνο υ ν α ρ χ α ϊκ ά χ α ρ α ­ κτηριστικά. Ω στόσο είνα ι γεγονός ό τι η γνω ρ ιμ ία τω ν Δ υτικοευρω πα ίω ν με π ο ­ λιτισμούς τόσο δια φ ορετικούς από το ν δικό το υ ς, μεταφέρει στους κληρικούς και τους διανοουμένους το νέο αίσθημα της σχετικότητας τω ν αξιώ ν. Τούτη η συνειδητοποίηση γίνετα ι ακόμη π ιο καταλυτική επειδή το σύστημα αξιώ ν της μεσαιωνικής Ε υρώ πης είναι σε βαθύτατη κρίση. Με αφετηρία αυτή τη συγκλονιστική εμπειρία τω ν μεγάλω ν ανακαλύψ εω ν και τη στιγμή π ου η Ε υρώ πη γνω ρίζει - ω ς φυσική προέκταση του εμβρυακού ευρω παϊκού « ιμ π ερ ια λισ μ ο ύ » - μια αξιοσημείω τη οικονομική άνθηση, αρχίζει να προανα γγέλλεται ένας ευ ρ ω π α ϊκ ό ς π ο λ ιτισ μ ό ς τω ν νέω ν χρόνω ν, έτοιμος να αντικαταστήσει την καταρρέουσα μεσαιωνική αντίληψη του κόσμου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12

Η οικονομική άνθηση της Ευρώ πης και η γέννηση του καπ ιταλισμ ού (1492-1560)

♦

Το τέλο ς τ ο ν 15ου α ιώ να κ α ι οι έξ ι πρώ τες δεκ α ετίες του 16ου είν α ι

π ερ ίο δ ο ς ευη μ ερία ς. Τούτη δ εν ο φ είλ ετ α ι σε μ ια μ ετα β ολή τω ν οικο­ ν ο μ ικ ώ ν δομώ ν, π ο υ π α ρ α μ έ ν ο υ ν π α ρ α δ ο σ ια κ ές, σ η μ α δ εμ ένες από την περ ιχα ρ ά κ ω σ η κα ι τον α ρ χ α ϊσ μ ό τω ν κ α λ λιερ γη τικ ώ ν ε ρ γα λ ε ίω ν κ α ι π ρ α κτικώ ν. Α ια π ισ τ ώ ν ε τ α ι ω στόσο ά νο δ ο ς τω ν τιμώ ν, α ύξη σ η της π α ραγω γή ς, δη μ ογρα φ ική άνοδος κα ι μ ετα β ολή τω ν π ρ οτιμ ή σ εω ν κ α ι τω ν συμ π ερ ιφ ορ ώ ν της κοινω νίας.

♦

Αυτή η μεταβολή της συγκυρίας εξηγείται από τη συρροή στην Εν­ ρώπη πολύτιμων μετάλλων που έρχονται από τον Νέο Κόσμο και πα­ ρέχουν στα κράτη νέα μέσα πληρωμής. Τονωμένες α π’ αυτές τις ευ­ νοϊκές συνθήκες, η γεω ργία αυξάνει ποσοτικά, η βιοτεχνία ενημερεί στις πόλεις, ιδιαίτερα η υφαντουργία, οι βιομηχανίες εξόρυξης και μεταλλουργίας αναπτύσσονται. Το αποτέλεσμα είναι να δομηθεί ο ευρωπαϊκός οικονομικός χώρος γύρω από τους ποτάμιους και θαλάσσιους μεγάλους δρόμους των α­ νταλλαγών. Μπορούν έτσι να διακριθούν τέσσερις ζώνες: ο μεσογει­ ακός κόσμος όπου τράπεζες και βιομηχανίες αναπτύσσονται στα ί­ χνη των εμπορικών δραστηριοτήτων' η ηπειρωτική ζώνη οριοθετημένη από τη Αυόν και τις πόλεις της Βαβαρίας, επίκεντρο των α­ νταλλαγών ανάμεσα στη Μ εσόγειο και τη βόρεια Ενρώπη και εστία μεταλλουργικών βιομηχανιών η Βαλτική όπον η παρακμή της Χ άν­ σα επιταχύνεται ενώ αυξάνει η επιρροή των Ολλανδών και των πα­ ράκτιων κρατών, της Σουηδίας και της Μοσχοβίας' τέλος και πάνω α π ’ όλα, τα παράλια του Ατλαντικού που εννοούνται από το εμπόριο με τον Νέο Κόσμο, πράγμα που πλουτίζει την Αμβέρσα, πρωτεύουσα της Ευρώπης των εμπόρων.

♦

Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Θ Η Σ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ ΚΑΙ Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Κ Α Π ΙΤ Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ

295

♦

Τον 16ο αιώνα γεννιέται ένας νέος κοινωνικός τύπος, ο επιχειρημα­ τίαςμεγαλέμπορος και χρηματιστής ο οποίος χρησιμοποιεί τα οικο­ νομικά εργαλεία πον κληρονομήθηκαν από το Μεσαίωνα για να εισα­ γάγει πιστωτικές διαδικασίες. Τέτοιοι άνθρωποι γίνονται τραπεζίτες των πριγκίπων, λαμβάνοντας σε αντάλλαγμα το μονοπώλιο ορυχείων ή διαφόρων εσόδων. Οι Φλωρεντινοί τραπεζίτες υποκαθίστανται τον 16ο αιώνα από εκείνους της νότιας Γερμανίας, των οποίων οι Φούγκερ τον Άονγκσμπονργκ, τραπεζίτες των Αψβούργων, γίνονται το πρότυ­ πο. Έτσι γεννιέται στην Ευρώπη ο καπιταλισμός.

ν ο 14ος και ο 15ος α ιώ να ς είχαν αποτελέσει μια εποχή κρίσης κ α ι δυσχερειών, τα τέλη του 15ου κ α ι ο ι πρώ τες έξι δεκαετίες του 16ου παρ ουσ ιά ζο­ νται α ντίθ ετα ω ς π ερ ίο δ ο ς ευημερίας. Π αραδοσιακή ακόμη σε μεγάλο βαθμό κ α ι καθοριζόμενη από επιτα γές ταυτόσημες με εκείνες τω ν προηγούμενω ν α ιώ ­ νω ν, η ο ικ ο νο μ ία γνω ρίζει π ρ αγμ ατικ ή άνθηση χάρη σε μια ιδιαίτερα ευνοϊκή συγκυρία. Μ ια σειρά κ α ιν ο το μ ιώ ν, π ο υ υ π ο θ ά λ π ο υ ν μελλοντικές π ρ ο ό δ ο υ ς, βλέπουν τότε το φω ς.

Α

01 Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Ε Σ ΔΟ Μ Ε Σ Π Α ΡΑ Μ ΕΝ Ο Υ Ν Π Α ΡΑ Δ Ο ΣΙΑ Κ ΕΣ

Β

ραχυπρόθεσμα οι Μ εγάλες Α νακαλύψ εις δεν έχουν αποφ ασιστική επίδρα­ ση στις ευ ρ ω π α ϊκές ο ικ ο νο μ ικ ές δομές π ο υ βρίσκονται περιχαρακω μ ένες η μία απ ένα ντι στην άλλη. Ο ι μεταφορές παραμ ένουν μ ία από τ ις μεγάλες αδυνα­ μίες της ο ικ ο νο μ ία ς του 16ου α ιώ να κ α ι η μετακίνηση τω ν εμπορευμάτω ν σε μεγάλες α ποσ τάσ εις εξακολουθεί να είνα ι ένα σχεδόν άλυτο πρόβλημα. Ωστόσο η να υ σ ιπ λ ο ΐα έχει προοδεύσει. Λ ιγότερο ακριβή και π ιο πρακτική, ιδίω ς για τα βαριά π ρ ο ϊό ν τ α , είνα ι το κύριο μέσο μετα φ ορά ς το υ σιταριού, του αλατιού, του αλουνίτη, της ξυλείας, τω ν δερμάτω ν, του μαλλιού ή το υ κρασιού. Κατά συνέπεια, τα α νο ιχτά στις ανταλλαγές μεγάλα λιμ ά νια είνα ι ο ι π ιο δυναμικές οικονομικές ζώ νες της Ε υρώ πης κ α ι γύρω α π ’ αυτά συγκεντρώ νονται πληθυ­ σμοί και δραστηριότητες. Ό μ ω ς ο ι θαλάσσιες μεταφορές δεν είναι απαλλαγμέ­ νες από προβλήματα: η διά ρκεια το υ π λο υ είνα ι μεγάλη κ α ι ο ι καθυστερήσεις γίνονται απρόβλεπτες εξα ιτία ς τω ν σημαντικώ ν κ ινδύνω ν π ο υ δια τρέχουν τα φ ορτία (θαλασσοταραχές, να υ ά για ή πειρατές). Με εξαίρεση την ενδοχώρα που βρίσκεται κοντά σε μεγάλο λιμάνι, η απομ ό­ νωση και η περιχαράκωση παραμένουν κανόνας. Οι δρόμοι δεν είναι στρωμένοι και καλοσυντηρημένοι π α ρ ά μόνο όταν πλησιάζουν στις μεγάλες πόλεις. Π αντού αλλού δεν υπ ά ρ χο υν παρά ανασκαμμένοι δρόμοι, σπάνιες γέφυρες, συχνά γκρε­ μισμένες σε π οτά μ ια που δια βα ίνο ντα ι μόνο από περάσματα ή με πορθμεία. Οι πόλεις π ο υ εξυπηρετούνται από πλω τούς ποταμούς είναι ο ι π ιο ευνοημένες: τα

296

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

εμπορεύματα μεταφέρονται ευκολότερα α π ’ ό,τι στους δρόμους. Έ τσ ι το Π αρίσι, χάρη στο δίκτυο ίο υ Σηκουάνα κ αι τω ν παραποτάμω ν του, η Ρώμη, χάρη στον Τίβερη, η Λυόν, στη συμβολή του Σ ον και του Ροδανού κ α ι ορισμένες ρηνανικές πόλεις που ανοίγονται στη Β όρεια Θάλασσα κατέχουν προνομιακές θέσεις. Ε ξ α ιτία ς της π ερ ιχ α ρ ά κ ω σ η ς, το ο ικ ο ν ο μ ικ ό κ ύ ττα ρ ο της Ε υ ρ ώ π η ς του 16ου α ιώ να δεν μετριέται ούτε στην κλίμ ακα μ ιας ηπείρου ούτε ακόμα σ ’ εκείνη μιας χώ ρα ς ή μιας π εριοχής. Σ υχνότερα π ερ ιο ρ ίζετα ι σε μια πόλη και στη γ ει­ τονική της ύ π α ιθρ ο . Η πόλη, στην ο π ο ία ζο υν γαιοκτήμ ονες, χω ροδεσ π ότες, θρησκευτικές κοινότητες, ασ τοί και βιοτέχνες, π α ίζε ι ηγετικό ρόλο. Η ύ π α ιθρ ο ς της π αρ έχει το υ ς α νθρώ πους που την κ α το ικού ν κ α ι τα βασικά είδη π ο υ τη ς ε­ π ιτρ έπ ο υ ν να επιβιώ νει. Σ ιτά ρ ι ή κρασ ί π ο υ α π ο σ π ώ ντα ι σύμφ ω να με τα χω ροδεσποτικά δικαιώ μ ατα σω ρεύονται στις αποθήκες τω ν ιδιοκτητώ ν, εξασ φ αλί­ ζο ντα ς την επιβίωσή το υ ς σε π ερ ίπ τω σ η δυσχερειώ ν τρ ο φ ο δ ο σ ία ς ή π α ρ έχο ντάς το υ ς σημαντικά κέρδη κατά τη δ ιά ρκ εια ελλείψεων. Δ ιότι η Ευρώπη του 16ου αιώ να παραμένει στοιχειωμένη από το πρόβλημα της επιβίω σ η ς.Ή παραγω γή σιταριού εξακολουθεί να είνα ι η βάση της δια τρ ο­ φής; το σιτάρι χρησιμοποιείται για το άσπρο ψ ω μ ί τω ν πλουσιότερω ν, η βρώμη, η σίκαλη ή το κ ριθάρι δίδουν το μαύρο ψ ω μ ί τω ν ταπεινότερω ν. Ο ι διακυμ άν­ σεις τω ν συγκομιδών καθορίζουν την επιβίωση τω ν φτω χότερω ν κ α ι το εισόδημα τω ν π λουσ ιότερω ν, οι ο π ο ίο ι επιτηρούν τις τιμές. Π ράγματι οι λιμοί, α ν κ α ι σπανιότεροι, δεν έχουν εξαφανιστεί. Ε πανεμφ ανίζονται κάθε δέκα ή δεκαπέντε χρόνια, το 1521-1522, το 1531-1532, το 1545-1546 κ α ι το 1556-1557. Στο μεταξύ δεν είναι σπάνιο να παρουσιάζονται σιτοδείες ή άνοδοι τιμώ ν. Αυτές οι αστάθειες ε­ ξηγούνται από την αρχαϊκότητα-τω ν καλλιεργητικών εργαλείων κ α ι πρακτικώ ν: οι μικρές αποδόσεις μόλις π ο υ καλύπτουν σε κανονικές εποχές τις ανάγκες του πληθυσμού. Ο ι κακές συγκομιδές γίνο ντα ι ακόμα π ιο καταστροφικές, δεδομένου ότι δεν υπάρχει κανένα υποκατάστατο π ρ ο ϊό ν κ α ι οι δυσκολίες τής μεταφοράς καθιστούν επισφαλή κάθε εισαγωγή. Οι συνολικές συνθήκες της ευρω π αϊκή ς ο ικονομία ς παραμ ένουν λ ο ιπ ό ν τον 16ο αιώ να ελάχιστα διαφ ορετικές α π ’ ό,τι προηγουμένω ς: χαμηλή π α ρ α γω γικ ό ­ τητα, οικ ο νο μ ία της ζω άρκειας σε ένα περιορισμένο γεω γραφ ικό π λ α ίσ ιο και περ ιθω ρ ια κ ό ς χαρακτήρα ς τω ν ανταλλαγώ ν. Ο ι δομές του 16ου α ιώ να μ ο ιά ­ ζουν π ο λύ με εκείνες του 13ου. Ω στόσο, μετά την κρίση του 14ου κ α ι 15ου α ιώ ­ να, η οικ ο νο μ ία γνω ρ ίζει μια περίοδο έντονης ανάπτυξης η ο π ο ία θα επενεργή­ σει ως μοχλός στην εξέλιξη τω ν δομών.

01 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ Τ Η Σ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ε σχέση με την περίο δο τω ν συμφ ορώ ν, ο 15ος κ α ι 16ος α ιώ νας φ α ίνετα ι να συνιστούν στην Ε υρώ πη περίο δο μεγάλης ευημερίας. Τούτη γίνεται ιδια ίτε­ ρα εμφανής με το φ αινόμενο της αύξησης τω ν τιμώ ν. Ε ιδικότερα εκείνη τω ν δ η ­

Σ

Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Θ Η Σ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Κ Α Ι Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Κ Α Π ΙΤ Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ

297

μητριακών τετραπλασιάζεται ή πενταπλασ ιάζεται στη διάρκεια του 16ου αιώνα. Έ χο ντα ς πληγεί α π ’ αυτή την άνοδο τω ν τιμώ ν, οι πληθυσμοί ανησυχούν και οι κυβερνήσεις, π ο υ φοβούνται λα ϊκ ές ταραχές στις πόλεις κ α ι εξεγέρσεις χωρικώ ν στην ύπαιθρο, μάταια αναζητούν να την ελέγξουν με τη φορολογία. Η εκτίμηση των άλλων στοιχείω ν της οικονομικής συγκυρίας είνα ι π ιο δύσκολη, μπορούν ό­ μως να εξαχθούν οι μεγάλες τάσεις: η παραγω γή έχει γνω ρίσει θεαματική αύξηση στα π ρώ τα χρ ό νια του 16ου αιώ να, για να υποστεί καθίζηση στη συνέχεια- τα ει­ σοδήματα π ου αποκομίζονται από τη γη (το ενοίκιο γαιοκτησίας) διατηρούνται σε πραγματικές αξίες, καθώ ς ένα μεγάλο μέρος τω ν καταβολώ ν γίνεται σε είδοςη αγοραστική δύναμη τω ν ημερομισθίων καθηλώνεται ώ ς το 1560 περίπου, π ριν γνωρίσει μια αισθητή βελτίωση, πα ρ ά την κρίση που τότε αρχίζει. Το σύνολο αυτώ ν τω ν στοιχείω ν οδηγεί στη διαπίστω ση ότι, μετά τις δυσκο­ λίες του Μου κ αι 15ου αιώ να, επέρχεται στην Ευρώ πη μια ιδια ίτερ α καλή π ε ­ ρίοδος οικονομικής ανάπτυξης. Μ εταξύ 1490 κ αι 1530 η ήπειρος γνω ρίζει μια πολύ χαρακτηριστική αύξηση της παραγω γής, βασικά είδη διατροφ ής σε επα ρ­ κείς ποσότητες, μια αναζω πύρω ση τω ν ανταλλαγώ ν κ αι μ ια άνοδο τω ν τιμώ ν που οφ είλεται κ υρίω ς στην αύξηση της ζήτησης. Αν κ α ι αυτές οι τάσεις συνεχί­ ζο ντα ι ώς το 1560-1570 π ερ ίπ ο υ , δεν μπορούν να εμποδίσουν την επα νεμφ άνι­ ση τω ν κρίσεω ν στα σιτηρά εξα ιτία ς της π ο λύ σημαντικής δημογραφικής αύξη­ σης. Η κατάσταση επιδεινώ νετα ι μετά το 1560-1570. Η γεω ργική παραγω γή π έ ­ φτει κ α ι η τιμή τω ν ειδώ ν διατροφ ής αυξάνει πολύ. Δ ιαγράφ εται έτσι μ ια π ε ­ ρίοδος κρίσης. Α λλά ώ ς το 1560 ο «ω ραίος 16ος α ιώ να ς» διατηρείται. Π αρά την ανακρίβεια τω ν διαθέσιμω ν στατιστικώ ν, όλα δείχνουν ότι ώ ς το 1560-1580 η Ε υρώ πη γνω ρ ίζει μια σημαντική δημογραφική ανάκαμψη: επανακατοίκηση χω ρ ιώ ν τω ν ο π ο ίω ν ο πληθυσμός αυξάνεται έντονα, εκχέρσωση δασών και θαμνω δώ ν εκτάσεων, βελτίωση κ α ι αποξήρανση τω ν μεσογειακών γαιώ ν και διόγκωση του πληθυσμού τω ν πόλεω ν. Αυτή η αύξηση εξηγείται περισσότερο α ­ πό την υποχώρηση του λιμού κ α ι την αραίωση τω ν επιδημιώ ν π α ρ ά από μια με­ ταβολή τω ν δημογραφ ικώ ν δομώ ν. Τον 16ο α ιώ ν α παντρεύεται κανείς νέος και οι ανύπαντροι σπανίζουν. Ο αριθμός τω ν γεννήσεων είναι πολύ υψηλός, της τά ­ ξης του 40 ώ ς 50%ο, το τέταρτο τω ν νεογέννητω ν π εθαίνει π ρ ο το ύ γίνει ενός έ­ τους κ αι ο ι μισοί α π ό το υ ς νέους δεν φ τάνουν σε ηλικία γάμου. Τέλος η προσδό­ κιμη ζωή δεν ξεπερνά τα 30 χρόνια κατά μέσο όρο. Π άνω α π ’ όλα, οι λιμ οί και οι επιδημίες μπορούν να αποδεκατίσουν ώ ς το 10% του πληθυσμού ενός χω ριού ή μιας συνοικίας π ρ ο κα λώ ντα ς πτώ ση τω ν συλλήψεων. Στα μέσα το υ 16ου α ιώ να η Ε υρώ πη γνω ρίζει ένα δημογραφικό απόγειο το ο­ ποίο δεν θα ξαναβρεί π ρ ιν περάσουν διακόσια χρόνια. Η αύξηση του πληθυσμού είναι ιδιαίτερα μεγάλη στο δυτικό τμήμα της ηπείρου (τη Φ λάνδρα, τη Βραβάντη, το κέντρο του πα ρ ισ ινο ύ λεκανοπεδίου, τη βόρεια κ αι την κεντρική Ιταλία), έστω κι αν η βόρεια Ε υρώ πη (η Α γγλία έχει λιγότερο από 4 εκατομμύρια κατοίκους) και τα κράτη της μεσογειακής Ε υρώ πης ακόμα έχουν χαμηλούς πληθυσμούς. Ο πληθυσμός είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος του αγροτικός, με εξαίρεση στη

298

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

Φ λάνδρα, τη Βραβάνχη κ α ι τη βόρεια και κεντρική Ιταλία. Αλλά ο 16ος αιώ νας σημαδεύεται από μεγάλη αύξηση του αστικού πληθυσμού, ο οποίος συγκεντρώνε­ τα ι σε λιμάνια αναζωογονημένα από τις απαρχές μιας σημαντικής εμπορικής κ ί­ νησης, όπω ς η Αμβέρσα, η Σεβίλη ή το Λονδίνο, καθώ ς και σε λίγες μεγάλες π ό ­ λεις (το Παρίσι κ αι η Νεάπολη ξεπερνούν το ένα εκατομμύριο κατοίκους, η Βενε­ τία, το Μ ιλάνο το πλησιάζουν). Ο ι μεγάλες αστικές συγκεντρώσεις παρουσ ιάζο­ ντα ι στην Ιταλία (τη Φ λωρεντία, τη Ρώμη, το Π αλέρμο, ιη Γένοβα και την Μ πολόνια) ή στις Κάτω Χώρες (την Αμβέρσα, τη Γάνδη, την Μ πρυζ, τις Βρυξέλλες). Η δημογραφική άνοδος της Ευρώ πης εξηγεί εν μέρει την υπερπόντια επέκτα­ ση. Κ υρίω ς, με την τόνωση της ζήτησης, επιτρέπει την οικονομική εξέλιξη της η ­ πείρου: περισσότεροι ά νθρ ω π ο ι χρ ειάζοντα ι περισσότερα βασικά είδη δ ια τρ ο ­ φής. Ο ι εκχερσώσεις, η αύξηση ίω ν σιτόσπαρτω ν αγρώ ν, ο δυναμισμός του ε­ μπορίου του σιταριού μαρτυρούν αυχή χη σχέση ανάμεσα σχην αύξηση χου π λη ­ θυσμού κ α ι χην αύξηση χης παραγω γής. Π ερισσόχερο από χα δημηχριακά, είναι χο σύνολο χων π ρ ο ϊό ν τω ν διατροφ ής αλλά κ α ι η υφ αντουργία και η βιοχεχνική π αραγω γή π ου αυξάνονχαι σε συνάρχηση με χις νέες ανάγκες. Π άντω ς η αύξηση χης παραγω γής π εριορίζεχαι από χις μικρές χεχνικές προόδους. Πέρα από χις νέες ανάγκες, η οικονομία χονώ νεχαι α π ό μια μεχαχροπή χων προχιμήσεω ν και χων συμπεριφ ορώ ν που αγγίζει όλες χις χάξεις χης κοινω νίας. Έ χσ ι η καχανάλωση κρασιού γενικεύεχαι και οδηγεί σχην επέκχαση τω ν αμπελώ ­ νω ν, ενώ η αυξανόμενη χρησιμοποίηση εσωρούχων, ακόμα κ α ι από τους τα π ει­ νότερους, ευνοεί την παραγω γή ελαφρών υφ ασμάτω ν ή υφασμάτω ν από λινάρ ι κ αι κάνναβη. Ό σ ο για τις π ιο ευκατάστατες κοινω νικές ομάδες, ο ι προτιμήσεις τους εκλεπτύνονται και η «πολυτέλεια», που κατακρίνεται αυστηρά από τους η­ θικολόγους, κάνει την εμφάνισή της: χρησιμοποίηση μ παχαρικώ ν ή ζάχαρης στη μαγειρική, κατανάλωση οινοπνευματω δώ ν και καπνού. Ο ι πλουσιότεροι π ολλα­ πλασ ιάζουν τα έξοδα γοήτρου: κοσμήματα, πολυτελή ρούχα, ακριβά έπιπ λα ή αργυρά σκεύη. Ο ι πόλεις γεμίζουν κτίρ ια που μαρτυρούν τη θέληση τω ν π λ ο υ ­ σιότερω ν να φ ανούν, να επιδείξουν την επιτυχία τους κ α ι να απολαύσουν τη ζωή. Οι πρ ιγκιπ ικ ές αυλές και οι μεγάλες ευρω παϊκές μοναρχίες συνιστούν π ρ ό ­ τυπο και κινητήρια δύναμη γ ι’ αυτές τις νέες ανάγκες όπου η πολυτέλεια κατέχει ουσιαστική θέση. Ο ι π ρ ίγκ ιπ ες βλέπουν στην επίδειξη του πλούτου τους ένα μέ­ σο διακυβέρνησης, έναν παράγοντα προορισμένο να εντυπω σιάσει τα άλλα κρά­ τη. Κατασκευές, γιορτές κ αι πολυτελείς δαπάνες μ πα ίνουν έτσι στο οπλοστάσιο τω ν κρατώ ν που βρίσκονται σε πλήρη ανάπτυξη. Ο βασιλιάς της Γαλλίας Φ ρα­ γκίσκος Α ' της Ανγκουλέμ επιδίδεται σε απίστευτες πολυτέλειες κατά την κατα­ σκευή του Χ ρυσού Σ τρατοπέδου κοντά στο Κ αλαί, σχο οποίο υποδέχεχαι χον Αγγλο ηγεμόνα Ε ρρίκο Η ', κ α ι ξοδεύει σημανχικά π οσ ά γ ια χην καχασκευή χου Φ ονταινεμπλώ ή χου Σαμπόρ. Τα μεγάλα π ρ ιγκ ιπ ικ ά έργα έχουν σχόχο χόσο να χονώ σουν χα δημόσια οικονομικά όσο και να προαγάγουν χην «εικόνα» τω ν Ε υ­ ρω παίω ν σχο εξωχερικό. Π ροαναγγέλλουν χο ρόλο που θα αποδοθεί σχίς μεγά­ λες εκθέσεις του 19ου κ α ι χων αρχώ ν χου 20ού αιώ να, κ αχόπιν δε σχις μεγάλες

Η OIKONQMIK.H Α Ν Θ Η Σ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Κ Α Ι Η Γ Ε Ν Ν Η Σ Η Τ Ο Υ Κ Α Π ΙΤ Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ

299

πολεοδομικές αναπλάσεις της Ε υρώ πης κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώ να. Π ιο συγκεκριμένα, η δημιουργία μόνιμω ν στρατών κ α ι οι συνεχείς πόλεμοι π ο υ διεξάγονται από τα ευρ ω π α ϊκ ά κράτη ενθαρρύνουν την παραγω γή οπλισμού, πολεμοφ οδίω ν και π λο ίω ν ή κ α ι τη διατήρηση κ ο π α δ ιώ ν αλόγων. Τέλος η οικο­ νομ ία τονώ νεται α π ό νέες αγορές. Έ τσ ι το άνοιγμα της Ρω σίας στον τρόπο ζ ω ­ ής και τις συνήθειες τω ν άλλω ν ευρω π αϊκώ ν χω ρώ ν κ α ι π ά ν ω α π ’ όλα ο αποικισμός του Νέου Κόσμου υπ ο θά λπ ο υ ν νέες ανάγκες σε π ρ ο ϊό ν τα διατροφής, υ ­ φαντουργίας ή μεταλλουργίας. Με δεδομένη τη μικρή παραγω γικότητά της, η ευρω παϊκή οικονομία δεν θα μπορούσε να αντεπεξέλθει σ ’ αυτή τη ζήτηση αν δεν διέθετε νέα μέσα. Α ναμφ ί­ βολα το πρώ το κ α ι σημαντικότερο είναι η νομισματική αφ θονία, συνέπεια της άφιξης τω ν π ο λύ τιμ ω ν μετάλλων της Αμερικής στην Ευρώπη.

ΠΡΟ Σ ΜΙΑ Κ ΡΑ ΤΙΚ Η Ν Ο Μ ΙΣΜ Α ΤΙΚ Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΑ ι περισσότεροι από τους π α ρ ά γο ντες που αναφέρθηκαν για να εξηγηθεί η ανάπτυξη του 16ου αιώ να υπήρχαν ήδη στα τέλη του 15ου αιώνα, αλλά τότε η άνθηση της ευρω παϊκής οικονομίας παρεμποδιζόταν από τη νομισματική έλ­ λειψη. Τούτο εξηγεί εν μέρει τα τα ξίδια τω ν ανακαλύψεων κ α ι την προσπάθεια τω ν Π ορτογάλω ν να παρακάμψ ουν το Ισλάμ σε αναζήτηση του χρυσού του Σ ου­ δάν. Η ανακάλυψ η τω ν α μ ερικα νικώ ν π ο λ ύ τιμ ω ν μετάλλω ν αλλάζει πολύ τα πράγματα. Α πό τις αρχές του 16ου αιώ να, στο χρυσό της Γουινέας που φέρνουν οι Π ορτογάλοι προσ τίθεται ο χρυσός τω ν Α ντιλώ ν τον οποίο αποκτούν ο ι Ισπα­ νο ί με τις ανταλλαγές κ α ι με την εκμετάλλευση τω ν ορυχείων. Στη συνέχεια, οι λεηλασίες του Κ ορτές και του Π ιθάρο ρίχνουν στην αγορά σημαντικές ποσότη­ τες χρυσού. Κ υρίω ς όμως είναι η εκμετάλλευση τω ν χρυσω ρυχείω ν της Μ πουριτίκα και τω ν αργυρω ρυχείω ν του Π οτοσί και του Μ εξικού που φέρνει στην Ε υ­ ρώπη μια άφθονη και τακτική ροή πολύτιμ ω ν μετάλλων. Τα κατάστιχα του Ο ί­ κου τω ν Ε μπορικώ ν Σ υναλλαγώ ν μάς επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε το ρ υθ­ μό της εισόδου πολύτιμ ω ν μετάλλων στη Σεβίλη στη διάρκεια του 16ου αιώνα. Αν οι αφ ίξεις φ ορτίω ν χρυσού ελαττώ νονται α π ό το 1560, ο άργυρος π α ίρ ν ει τότε τη σκυτάλη κ α ι φ θάνει στην Ευρώπη σε μαζικές ποσότητες. Αλλά οι εμπορι­ κές ανταλλαγές κ αι ο ι τεράστιες δαπάνες του Κ αρόλου Κ ουίντου π ου επιθυμεί να εξουσιάσει την Ε υρώ πη επιτρέπουν στα πολύτιμ α μέταλλα να εξαπλω θούν σ ’ ολόκληρη την ήπειρο: στη Γερμανία κ αι την Ιταλία ο αυτοκράτορας πρέπει να πληρώσει τους στρατούς π ο υ πολεμούν για λογαριασμό του· στην Αμβέρσα αγο­ ράζει βιομηχανικά π ρ ο ϊό ν τα και εξοφλεί τους τραπεζίτες που κάνουν πιστώ σεις στο στέμμα· τέλος στη Γαλλία προμηθεύεται σιτάρι και υφάσματα. Ό λες οι χώ ­ ρες π ου βρίσκονται σε συνεχείς εμπορικές σχέσεις με την Ισπανία κ αι τα κράτη της δυτικής Ε υρώ πης επω φ ελούνται λίγο-πολύ άμεσα. Αν αυτή η νομισματική α­ φ θονία εξηγεί μερικώς την άνοδο τω ν τιμ ώ ν π ο υ αρχίζει γύρω στο 1520, λίγοι εί­

Ο

300

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

να ι εκείνοι που, όπω ς ο βασιλικός εισαγγελέας Ζ αν Μ ποντέν από την Ανζές στη διάσημη Απάντηση στο παράδοξο του κ. ντε Μ αλεστρουά αναφερόμενη στην ά­ νοδο της τιμής όλω ν των πραγμάτω ν (Reponse au paradoxe de M. de Malestroit touchant I'encherissement de toutes choses), καταλαβαίνουν τις συνέπειες α π ό τη μαζική άφιξη τω ν πολύτιμ ω ν μετάλλων της Αμερικής. Η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΟΛΥΤΙΜΩΝ ΜΕΤΑΛΛΩΝ ΣΤΗ ΣΕΒΙΛΗ ΜΕΤΑΞΥ 1 5 0 3 ΚΑΙ 1610

Χρυσός

Άργυρος

(σε τόννους)

(σε τόννους)

1503-1510

4,9

1511-1520

9,1

-

1521-1530

4,8

0,1

1531-1540

14,4

86,2

1541-1550

24,9

177,5

1551-1560

42,6

303,1

1561-1570

11,5

942,8

1571-1580

9,4

1118,5

1581-1590

12,1

2103

1591-1600

19,4

2 707,6

1601-1610

11,7

2 213,6

-

Πηγή: E.J. Hamilton, A m erican Treasure and. the Price Revolution in Spain, 1501-1650, Ν έα Υόρκη, Otagon Books, 1970.

Τέλος, ανάμεσα στους π αράγοντες της ανόδου, δεν θα π ρέπει να υποτιμ ά τα ι ο νέος ρόλος που πα ίζει το κ ρ ά το ς στο πεδίο της οικονομίας. Δεν π ρ όκειται βε­ βαίως για μια συνεχή και συνεπή πολιτική, δεδομένου ό τι οι γνώ σεις για το ζή­ τημα είναι ακόμα π ο λύ στοιχειώ δεις. Α λλά η π ολιτικ ή του κράτους, όπω ς εφαρ­ μόζεται από τους βασιλικούς αξιω μ ατούχους, εμπνέεται α π ό ορισμένες στοιχει­ ώ δεις ιδέες που ανέπτυξαν ο ι θεω ρητικοί της εμποροκρατίας. Ο πλούτος κ α ι η ι­ σχύς τω ν κρατώ ν απ αιτούν κ α τ’ αρ χάς τη διατήρηση τω ν π ολύτιμ ω ν μετάλλων στη χώρα. Θα πρέπει λο ιπ ό ν να ελέγχονται οι εξαγωγές νομ ισμ άτω ν και η αξία του νομίσματος κ αι να καταπολεμ άται η εισαγωγή νομισμάτω ν ασθενούς αξίας στο βασίλειο. Συνακόλουθα, ο τελω νειακός μηχανισμός π ρ έπ ει ν α αποθαρρύνει τις αγορές π ο υ π ρ α γμ α το π ο ιο ύντα ι στο εξωτερικό, πράγμα π ο υ προϋποθέτει την αύξηση της εσωτερικής παραγω γής. Π ρος τούτο, το κράτος π α ρ α χω ρ εί μονοπώ ­ λια κατασκευής και ενθαρρύνει τη δημιουργία νέω ν κλάδω ν με τελωνειακές π ρ ο ­ στασίες π ου τους διασφαλίζουν α π ένα ν τι στον ξένο ανταγω νισμό.

Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Θ Η Σ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ ΚΑΙ Η Γ Ε Ν Ν Η Σ Η Τ Ο Υ Κ Α Π ΙΤ Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ

301

Η εφαρμογή αυτώ ν τω ν αρχώ ν συμβάλλει στη μεγάλη ανάπτυξη του 16ου αιώ να. Μ ια ανάπτυξη κ υρίω ς ποσ οτική, π ο υ ο ρ ια κά μόνο συνοδεύεται α π ό τη μεταβολή τω ν τεχνικώ ν και τω ν δομών.

Η Α Υ ΞΗ ΣΗ ΤΗ Σ Π Α ΡΑ ΓΩ ΓΗ Σ

Η

ευρω παϊκή ο ικονομία του 16ου α ιώ να βασίζεται π ά ν ω α π ’ όλα στη γεω ρ­ γία. Τούτη παρέχει το σύνολο σχεδόν τω ν εσόδων όλω ν τω ν κρατώ ν κ α ι συ­ χνά απασχολεί περισσότερο από τα τρ ία τέταρτα του πληθυσμού τους. Η α γρ οτι­ κή εκμετάλλευση εμφ ανίζεται υπ ό δια φ ο ρ ετικά καθεστώτα: ελεύθεροι χω ρ ικ ο ί στον μεσογειακό κόσμο, μόνιμοι καλλιεργητές στις χω ροδεσποτείες της δυτικής Ευρώπης, πρόσκαιροι καλλιεργητές στην Α γγλία, αγγαρεύσιμοι δουλοπάροικοι στα μεγάλα γαιοκτήματα τω ν ευγενών της ανατολικής Ευρώπης, ενοικιαστές γης σε κολιγική ή πλήρη μορφή κ.ά. Αλλά οι συνθήκες ζωής του καλλιεργητή εξαρτώνται λιγότερο από το νομικό καθεστώς του π α ρ ά από το μέγεθος της εκμετάλλευ­ σής του, Αυτό είναι π ο υ επιτρέπει ή ό χ ι την κατοχή υποζυγίου, ενός κάρου ή ζώ ­ ων. Ό π ω ς κ ι αν έχουν τα πράγματα, η εργασία της γης έχει ως π ρ ώ το στόχο την εξασφάλιση της τροφής. Έ τσ ι η καλλιέργειά δημητριακών, βάση της διατροφής του πληθυσμού, υπερτερεί απέναντι στις άλλες γεωργικές παραγωγές. Για να α ­ ποφ ύγουν την εξάντληση της γης ο ι χω ρικοί εφαρμόζουν συστήματα εναλλαγής τω ν καλλιεργειών. Μ ερικά τμήματα αφ ήνονται ηθελημένα σε αγρανάπαυση για να ανακτήσουν την παραγω γικότητά τους- στο νότο καλλιεργούν τα δημητριακά μια φορά κάθε δύο χρόνια κ α ι στη βορειοδυτική Ευρώπη κάθε τρία. Η παραγω γή είναι λοιπόν πολύ μικρή. Αν ο ι καλύτερες αποδόσεις στις μεγάλες προσχω τικές λεκάνες της βορειοδυτικής Ευρώ πης φτάνουν 7 ώς 8 φορές την ποσότητα που σπέρνεται (δηλαδή 20 κιντάλια στο εκτάριο75), η μέση απόδοση δεν ξεπερνά το 3 ή 4 π ρος 1. Ανάμεσα στις άλλες παραγω γές, η άμπελος κατέχει σημαντική θέση κ α ι ανα­ πτύσσεται σε συνάρτηση με τις νέες συνήθειες διατροφής. Οι π ρ ώ τες ύλες της υ ­ φ αντουργίας (μετάξι, λινά ρ ι κ αι κάνναβη), π ο υ π α ρ έχοντα ι κυρ ίω ς από τις υ ­ γρές π εριοχές της βόρειας Ε υρώ πης, καθώ ς κ α ι τα χρω στικά φ υτά όπω ς η ίσατις, γνω ρίζουν κ ι αυτά ανάπτυξη. Α ντίθετα η κ τηνοτροφ ία επιβραδύνεται. Λ όγω έλλειψης χώ ρου στις εύφορες γαίες, αναπτύσσεται στα υγρά εδάφη της α τλ α ν τι­ κής πλευράς της Γαλλίας ή τω ν Κ άτω Χ ω ρώ ν, στα ακαλλιέργητα ή φ τω χά εδά­ φη της βόρειας Γερμανίας, της Βρετάνης ή της Ο υαλίας κ αι στα άγονα τω ν με­ σογειακών περιοχώ ν. Ε ίν α ι η περίπτω σ η της Καστίλης, όπου μ ια οργάνωση μεγαλοϊδιοκτητώ ν ρυθμίζει τις μετακινήσεις τω ν κ οπαδιώ ν, προκα λώ ντας π ο λ λ α ­ πλές συγκρούσεις ανάμεσα σε κτηνοτρόφ ους και γεω ργούς. Ο ι ποιοτικές π ρ ό ο δ ο ι στη γεω ργία είναι λοιπόν σπάνιες. Το πολύ πολύ μπο­ ρούν να δια πισ τω θούν κ ά π ο ιες βελτιώσεις: οι Κάτω Χ ώρες χρησιμοποιούν τα λιπάσματα κ α ι εφαρμόζουν ένα πολύπλοκο σύστημα εναλλαγής τω ν καλλιεργεί-

302

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

ών που λαμβάνει υπόψ η την κτηνοτροφία- ορισμένα νέα φυτά π ου έχουν έρθει α ­ π ό την Αμερική αρχίζουν επίσης να καλλιεργούνται· ειδικότερα το κ αλα μπόκι εισάγεται στην Ιβηρική Χερσόνησο. Τέλος η Α γγλία ακολουθεί τη διαδικασία τω ν περιφράξεω ν και ειδικεύεται στην κτηνοτροφία εριοπαραγω γώ ν προβάτων, που τροφοδοτεί τις υφ αντουργικές βιομηχανίες της χώ ρας. Σ το επίκεντρο όμω ς π α ­ ραμένει η παραγω γή δημητριακών σε ένα παραδοσιακό πλαίσιο. Η αναμφισβήτη­ τη αύξηση που παρουσιάζει ώ ς το 1560 περίπου οφείλεται δίχω ς άλλο στη δη μ ο­ γραφική πίεση, η ο π ο ία ωθεί στην εκχέρσωση και την καλλιέργεια νέων εδαφών, καθώ ς και σε ευνοϊκές κλιματολογικές συνθήκες: τα τέλη του 15ου αιώ να κ α ι οι έξι π ρ ώ τες δεκαετίες του 16ου είναι μια «θερμή» π ερίοδος. Α ντίθετα, μετά το 1560, ο ι κλιματολογικές συνθήκες, η εξάντληση τω ν εδαφών κ α ι η τεχνική σ τα σ ι­ μότητα συνδυάζονται για να θέσουν τέλος σ ’ αυτό το ευνοϊκό μεσοδιάστημα. . Σε σχέση με τη γεωργική παραγω γή, η βιοτεχνία παραμ ένει μια δευτερεύουσα δραστηριότητα σε ό,τι αφ ορά τη σύνθεση του εισοδήματος ή το ποσοστό του α­ πασχολούμενου πληθυσμού. Ό π ω ς κ α ι κατά το Μ εσαίω να, το καθεστώ ς τω ν βιοτεχνώ ν τω ν πόλεω ν ρυθμίζεται από τους κανονισμούς τω ν επαγγελματικώ ν σω ματείων που ο ρ ίζο ντα ι από τις αρχές της πόλης. Έ ξ ω α π ό την πόλη, η άσκη­ ση ενός επαγγέλματος είνά ι κ α τ ’ αρχάς τελείω ς ελεύθερη. Ωστόσο, στο π λα ίσ ιο της μερκαντιλιστικής π ολιτικής τους, τα κράτη προσ πα θούν να επιβάλουν κ α ­ νονισμούς στην οργάνωση τω ν επαγγελμάτω ν σε ολόκληρη την επικράτεια: στην Κ αστίλη ένα έδικτο του 1511 κ α θορίζει το υ ς όρ ους της υφ α ντουρ γία ς, ενώ η Αγγλία υιοθετεί ένα καταστατικό για τους βιοτέχνες (1563). O l βιοτεχνικές επιχειρήσεις είνα ι γενικά μικρώ ν διαστάσεων: μερικοί σύντρο­ φ οι κ α ι μαθητευόμενοι συγκεντρωμένοι γύρω από έναν αρχιτεχνίτη. Για να βρει κ ανείς μεγάλες επιχειρήσεις θα π ρέπει να στραφεί στις ναυτικές κατασκευές, τα ορυχεία ή την τυπογραφ ία . Ωστόσο μ ια συγκέντρωση νεωτερικού τύπου α ρχίζει να γίνετα ι αισθητή με την εμφάνιση του εμπόρου-βιομηχάνου, ειδικότερα στην υφαντουργική βιομηχανία. Αυτός αγοράζει την πρώ τη ύλη, τη διανέμει σε μικρά εργαστήρια ή σε οικιακές βιοτεχνίες κ α ι στη συνέχεια εμπορεύεται τα παραγόμενα π ρ ο ϊό ν τα . Η οργάνωση αυτή, π ου του επιτρέπει να επιβάλλει τις τιμές κ α ι τα π ρ ο ϊό ν τα του, καταλήγει στην ανάπτυξη της αγροτικής βιομηχανίας κ αι παρέχει ένα καλοδεχούμενο συμπλήρωμα στο εισόδημα τω ν χω ρικώ ν. Η κύρ ια βιοτεχνική δραστηριότητα είνα ι φ υσικά η υφ αντουργία, κ α τ’ εξοχήν βιομηχανία κατανάλω σης και όλω ς διόλου απαραίτητη στον πληθυσμό. Α πό τα τέλη του 15ου αιώ να η ελαφριά υφ αντουργία γνω ρίζει θεαματική ανάπτυξη. Η αγορά διευρύνεται σε νέες κοινω νικές κατηγορίες, χω ρ ίς ωστόσο να εξαφανίσει τη «μεγάλη υφ αντουργία». Περιορισμένη σε μια π λούσ ια πελατεία, η τελευταία παραμένει κληρονομιά της Α γγλίας, της Φ λάνδρας ή της Φ λωρεντίας, ενώ τα ε­ λαφρύτερα υφάσματα έρχονται από τη Φ λάνδρα (Χ οντσκότ), τη νότια Γερμανία ή τη Γαλλία. Ό σο για το λινάρ ι κ αι την κάνναβη, π ο υ χρησιμ οποιούνται όλο και περισσότερο, αυτά δουλεύονται στις χώ ρες της βορειοδυτικής Ευρώπης. Τέλος το μονοπώ λιο π ο υ λίγο-πολύ κατέχει η Ιταλία στο μετάξι αρχίζει να αμφισβη-

Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Θ Η Σ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ ΚΑΙ Η ΓΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Κ Α Π ΙΤ Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ

303

τείτάι από την Ισπανία κ α ι τη Αυόν, Στην περίοδο 1500-1560 το σύνολο αυτώ ν τω ν υφανχουργικώ ν βιομηχανιώ ν γνω ρίζει μεγάλη επέκταση. Στη συνέχεια α ρ χί­ ζει η στασιμότητα κ αι μάλιστα η υποχώρηση. Η βιομ ηχανία εξόρυξης χαρακτηρίζετα ι κ ι αυτή α π ό μεγάλη ανάπτυξη. Τον 16ο αιώ να π α ρ έχει κ υρ ίω ς π ο λύ τιμ α μέταλλα, βάση τω ν νομ ισ μ άτω ν που η Ε υ­ ρώπη έχει τόσο μεγάλη ανάγκη. Την εκμετάλλευση τω ν αργυρω ρυχείω ν του Τιρόλου, της Κ α ρ ινθία ς ή της Α νω Σ ιλεσ ίας σύντομα διαδέχεται εκείνη τω ν ορ υ­ χείων της Α μερικής. Π έρα α π ό τα π ο λύ τιμ α μέταλλα εξορύσσεται σίδηρος (στη Γαλλία, την Α γγλία κ α ι τη Σ ουηδία), χα λκ ό ς (στην κεντρική Ε υρώ πη), μόλυ­ βδος κ αι κασ σ ίτερος (στην Κ ορνουάλη), ψ ευδά ργυρος κ α ι υδρ ά ρ γυ ρος (στην Ισπανία) κι, ακόμη αλουνίτης (στα π α π ικ ά κράτη). Ο ι τεχνικές εξόρυξης έχουν εκσυγχρονιστεί σχετικά: ο ι μέθοδοι αερισμού, ανύψω σης κ α ι άντλησης επιτρέ­ πουν την εκμετάλλευση όλο κ α ι περισ σ ότερω ν κ α ι βαθύτερων ορυχείω ν. Κ α­ θώς α π α ιτο ύ ν σημαντικά κεφ άλαια, επιβάλλουν την ίδρυση εταιρειώ ν π ο υ συ­ γκεντρώ νουν βιομ ήχανους κ α ι εμπόρους. Κ αθένας εισφέρει μέρος του κ εφ α ­ λαίου κ α ι λαμβάνει μέρος τω ν κερδών. Η μεταλλουργική βιομηχανία είναι π ο λύ λιγότερο εκσυγχρονισμένη. Βεβαίως η υψικάμινος έχει κάνει την εμφάνισή της τον 15ο αιώ να, αλλά το μέταλλο εξα­ κολουθεί να μεταποιείται σε μικρά εργαστήρια. Αν κ α ι τα κράτη έχουν συγκροτή­ σει μεγάλες επιχειρήσεις, τούτες δεν π ρ ο ο ρ ίζο ν τα ι π α ρ ά για την κατασκευή π υ ­ ροβόλων κ α ι όπλω ν. Με εξαίρεση το χα ρ τί, ο ι άλλες β ιο μ η χα νίες π α ίζο υ ν δευτερεύοντα ρόλο. Ωθούμενη από την ανάπτυξη της τυ π ο γρ α φ ία ς, η βιομ ηχανία χα ρ τιο ύ αποτελεί, μαζί με τη διύλιση (ζάχαρης κ α ι αλατιού) κ α ι τη ζυθοπ οιία , μ ια από τις δ υ να μ ι­ κότερες δραστηριότητες του 16ου αιώ να. Συνολικά, για τη βιοτεχνική παραγω γή, μπορεί να κάνει κανείς την ίδια δ ια ­ πίστωση ό π ω ς κ α ι για τη γεωργική: η ανάπτυξη του 16ου α ιώ να δεν έχει την προέλευσή της ούτε στις τεχνικές π ρ ο ό δο υς ούτε στη μεταβολή τω ν δομών. Από την άλλη μεριά, ο ι νέες συνθήκες τω ν ανταλλαγώ ν κ α ι η διεύρυνση της αγοράς δίνουν στους εμπόρους, π ο υ κατέχουν τα αναγκα ία κ εφ άλαια για την αγορά πρώ τω ν υλώ ν κ α ι ελέγχουν τους δρόμους της εμπορικής εκμετάλλευσης, έναν αυξανόμενο ρόλο.

ΠΡΩΤΕΣ Δ Ο Μ Ε Σ ΕΝΟΣ ΕΥ ΡΩ Π Α ΪΚ Ο Υ Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Ο Υ ΧΩ ΡΟ Υ

Η

ευρω παϊκή ο ικ ο νο μ ία του 16ου α ιώ να παραμένει κατά βάση αυστηρά π ε ­ ριχαρακω μένη. Τ ις περισσότερες φ ορές η γεω γραφική περιοχή τω ν α νταλ­ λαγών π ερ ιο ρ ίζετα ι σε μια πόλη κ αι τη γύρω ύπαιθρο. Αυτή την οικονομία της ζωάρκειας στην ο π ο ία ο ι ανταλλαγές είνα ι οριακές, αρχίζει να επικαλύπτει μ ια οικονομία π ο υ σ υ γκρ ο τείτα ι στην κ λίμ ακα της ηπ είρ ου κ α ι μ άλιστα του κ ό ­ σμου. Με βάση τους κ ύ ρ ιο υ ς δρό μ ο υς τω ν α ντα λλα γώ ν - τ ο υ ς π ο τα μ ο ύ ς, τις

304

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

θάλασσες κ α ι τους ω κ ε α ν ο ύ ς - μ π ο ρ εί κ α νείς ν α δ ια ιρ έσ ει τη ν Ε υρ ώ π η του 16ου α ιώ να σε τέσσερις μεγάλες οικονομικές ζώ νες. Η π ιο π α λιά είναι η μεσογειακή ζώνη. Θεμελίωσε τη δυναμική της το Μ εσαί­ ωνα στις ανταλλαγές με την Ανατολή: τα π λοία της Γένοβας και της Β ενετίας κάτέπλεαν στη Βηρυτό, την Τρίπολη ή την Α λεξάνδρεια για να φορτώ σουν τα μ πα­ χαρικά, τη ζάχαρη, το μετάξι και τα αρώ ματα που τα αραβικά καραβάνια φ έρ ­ νουν από τη μακρινή Ασία. Σε αντάλλαγμα τα π λ ο ία τω ν ιταλικώ ν πόλεω ν προσέφεραν στους Αραβες τα υφάσματα, τα υαλικά, τα μέταλλα κ α ι τα δημητριακά της Ευρώπης. Ε πρόκειτο για ένα εμπόριο π ά ντα παθητικό για τους Ε υρω πα ίους, π ου ήταν αναγκασμένοι να εξοφλούν τη δια φ ορά με πολύτιμ α μέταλλα. Σ τις α ρ ­ χές του 16ου αιώ να, αυτό το σχεδόν χιλιόχρονο ρεύμα ξα φ νικ ά απειλείται από την άμεση επαφή π ου αποκαθιστούν οι Π ορτογάλοι με την Ασία. Για μερικά χ ρ ό ­ νια το μεσογειακό εμπόριο υφ ίσ ταται βαθιά κρίση και φ αίνεται καταδικασμένο. Α ρχίζει να ανορθώ νεται το 1520 αλλά με τίμημα σημαντικές μεταβολές: άλλες με­ σογειακές πόλεις (η Ραγκούζα, το Λ ιβόρνο, η Ανκόνα, η Καρθαγένη, η Σετ ή η Μ ασσαλία) πλέον ανταγω νίζοντα ι τη Βενετία κ α ι τη Γένοβα. Ωστόσο τούτες ο ι δύο ιταλικές πόλεις βρίσκουν ένα νέο προορισμό, βιομηχανικό και τραπεζικό. Π ράγματι η βόρεια Ιταλία έχει γίνει το οικονομικό κέντρο βάρους του μεσογεια­ κού κόσμου. Με πό λο υς τη Γένοβα, το Μ ιλάνο, τη Φ λω ρεντία κ α ι τη Β ενετία α ­ ναπτύσσεται ένα βιομηχανικό σύμπλεγμα που κυρ ια ρ χεί στη Μεσόγειο: ό π λα κ αι πυροβόλα στο Μ ιλάνο κ αι τη Βενετία, μεταξωτά στη Φ λω ρεντία και τη Γένοβα, υαλικά και βιβλία στη Βενετία, βαμβακερά υφάσματα στο Μ ιλάνο. Τέκνο της π α ­ λιάς ναυτικής δραστηριότητας κ α ι της νεογέννητης βιομηχανίας, η τράπεζα α ν ­ θεί. Ε πιχειρηματίες κ α ι κεφ άλαια από τη Φ λω ρεντία σκορπίζονται στη Ρώ μη και τη Λυόν, όπου γίνο ντα ι ο ι δανειστές τω ν Ε υρω πα ίω ν ηγεμόνων, μεταξύ άλλω ν του π ά π α και του βασιλιά της Γαλλίας. Στη Γένοβα, η Κ άζα ν τ ι Σ αν Τ ζιόρτζιο χρηματοδοτεί τους Α ψβούργους κ αι σύντομα οι τραπεζίτες επω φ ελούνται από το ρεύμα τω ν ανταλλαγώ ν το οπ ο ίο , ξεκινώ ντας από την Ισπανία, διαχέεται σ ’ ο ­ λόκληρη την Ε υρώ πη χάρη στα πολύτιμ α μέταλλα της Αμερικής. Δεύτερη μεγάλη οικονομική ζώνη της Ευρώπης του 16ου α ιώ να είναι η η πει­ ρωτική περιοχή. Η Λ υόν στα δυτικά, το Α ουγκσμπουργκ και η Νυρεμβέργη στα ανατολικά αποτελούν τα δύο άκρα της. Η τύχη αυτής της περιοχής σχετίζεται με το ρόλο της ω ς σημαντικού κέντρου ανάμεσα στη Μεσόγειο κ α ι τη βόρεια Ε υρώ ­ πη. Στα νότια, βρίσκει κανείς, περνώ ντας το Μ πρένερ, τις βιομηχανικές δραστη­ ριότητες .της βόρειας Ιταλίας και τα π ρ ο ϊό ντα της Α νατολής π ο υ έρχονται μέσω της Μ εσογείου. Α ληθινή π όλη μέσα στην πόλη, το Π α νδοχείο τω ν Γερμανώ ν (Fondaco dei Tedeschi) είνα ι στη Βενετία το εμπορείο-αποθήκη τω ν Γερμανών ε­ μπόρω ν π ο υ πρ αγμ ατο π ο ιο ύν επικερδείς ανταλλαγές. Στα βόρεια, φτάνει κανείς στην Αμβέρσα κ α ι τις Κ άτω Χ ώ ρες μέσω της Φ ρανκφούρτης κ α ι της Κ ολω νίας, ενώ η Λ ειψία εξυπηρετεί τα λιμάνια της Βαλτικής και του σλαβικού κόσμου. Ε π ι­ πλέον, αυτή η ζώνη είναι πλούσ ια σε πρώ τες ύλες: η νότια Γερμανία εκμεταλλεύε­ τα ι τα ορυχεία σιδήρου, ψευδαργύρου, μολύβδου, χαλκού ή αργύρου του Τιρό-

Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Θ Η Σ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ ΚΑΙ Η ΓΕ Ν Ν Η Σ Η Τ Ο Υ Κ Α Π ΙΤ Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ

305

λου, τω ν ορεινώ ν όγκω ν της Βοημίας και του Χ αρτς της Γερμανίας. Ιδιοκτησία των π ρ ιγκίπ ω ν, τούτα παραχω ρούντα ι σε επιχειρηματίες της νό τια ς Γερμανίας οι οποίοι αυξάνουν σημαντικά την παραγωγή. Από εκεί προέρχεται ώς το 1545 η κύ­ ρια ποσότητα αργύρου π ο υ παράγεται στην Ευρώπη. Τέλος, τρ ίτο πλεονέκτημα: η εγγύτητα της μεγάλης ευρω παϊκής μεταλλουργίας, που απλώ νεται από την κ οι­ λάδα του Μεύση ώς εκείνη του Δούναβη γύρω από τη Λιέγη, το Ντινάν, την Αιξλα-Σαπέλ (σιδηρουργία, κιγκαλερία, ο π λ ο π ο ιία και ω ρολογοποιία). Α ποτελώντας σταυροδρόμια συγκρίσιμα με εκείνα του Αουγκσμπουργκ ή της Νυρεμβέρ­ γης, άλλες πόλεις της περιοχής προσπαθούν να τις συναγωνιστούν. Είναι η περί­ πτωση της Β ασιλείας, της Γενεύης και της Λυόν. Μ όνο η τελευταία γνω ρίζει σχε­ τική επιτυχία χάρη στην υποστήριξη τω ν βασιλιάδω ν της Γαλλίας. Σ τα τέλη του 15ου α ιώ να οι εμποροπανηγύρεις της Λυόν λαμβάνουν χώ ρα τέσσερις φορές το χρόνο, είναι ένας από τους σπουδαιότερους τόπους συνάντησης τω ν Ε υρω παίω ν εμπόρων κ αι κάνουν την πόλη ένα σημαντικό βιομηχανικό και τραπεζικό κέντρο. Η νέα βιομηχανία της τυπογραφ ίας ευημερεί εκεί, για ν α την ακολουθήσει σύντο­ μα η μεταξουργία, π ου ανταγω νίζεται την ιταλική παραγωγή. Βόρειο αντίγραφ ο της Μ εσογείου, η Βαλτική είνα ι η τρίτη μεγάλη οικονομι­ κή ζώνη της Ε υρώ πης. Π εδίο δράσης τω ν Χ ανσεατώ ν από τον 13ο αιώ να, αντλεί τα οφέλη της από την ανταλλαγή ακατέργαστω ν π ρ ο ϊό ν τω ν τω ν σλαβικών χω ­ ρών (ξυλεία, πίσσα, πισσάσφαλτος, κερί, γουναρικά, μέλι, κάνναβη κ α ι σιτάρια) με το αλάτι, τα μ παχαρικά κ α ι τα κατεργασμένα π ρ ο ϊό ν τα της δυτικής Ευρώπης. Ωστόσο η Χ άνσα παρακμάζει. Ο ρισμένες πόλεις της, ανάμεσά τους το Λύμπεκ, εμπλέκονται στις συγκρούσεις π ο υ αναστατώ νουν τη Δ ανία. Σ ύντομα η Χανσεατική Έ νω σ η χάνει τα π ρ ο νό μ ιά της κ α ι η Σουηδία αποδεικνύεται ανίκανη ν α αντισταθεί στον όλο και π ιο επιθετικό ανταγω νισμό τω ν Ο λλανδώ ν στη Βαλτική. Πολύ περισσότερο που τα π αράκ τια κράτη τείνουν να απαλλαγούν από τον έ­ λεγχο τον ο π ο ίο ασκεί η Χ άνσα στο εμπόριο της περιοχής: Ο τσάρος της Μ οσχο­ βίας Ιβάν Γ ' ο Μ έγας καταλαμβάνει το Νόβγκοροντ (1494) κ α ι κλείνει το εμπο­ ρείο τω ν Χ α νσ εα τώ ν καταλαμβάνοντας τη Νάρβα το 1558, ο δ ιά δοχός του Ιβάν Δ ’ ο Τρομερός ανοίγει για τη Μ οσχοβία μια έξοδο στη Βαλτική που της επιτρέ­ πει να ανταγω νισ τεί το χανσεατικό εμπορείο του Ρέφελ. Πέρα από αυτή την π ο ­ λιτική παρακμή, η Χ άνσα εμφ ανίζεται όλο κ αι λιγοτέρο προσαρμοσμένη στα νέα ρεύματα τω ν ανταλλαγώ ν. Το σύστημά της, βασισμένο σε ένα σύνολο προνομίω ν παραχω ρημένω ν από τις τοπικές αρχές, με υποχρεω τικές σταθμεύσεις τω ν εμπο­ ρευμάτων στα εμπορεία τους, π αρ ακ άμ π τεται α π ’ όλες τις πλευρές: οι έμποροι του Α ουγκσμπουργκ και της Νυρεμβέργης εκτρέπουν π ρ ο ς όφελος τους το εμπό­ ριο τω ν γουναρικώ ν, ενώ οι Ο λλανδοί εμπορεύονται στα λιμά νια της Βαλτικής, και ιδιαίτερα στο Ν τάντσιχ, χω ρίς να απ αιτούν κανένα προνόμιο. Τέλος οι Χανσεάτες υ φ ίσ τ α ν τ α ι τ ις ε π ιπ τώ σ εις της π α ρ α κ μ ή ς της Μ π ρ υζ α π έ ν α ν τι στην Αμβέρσα, νέο σημαντικό κέντρο του εμπορίου του βορρά και εκείνου π ο υ ανα­ πτύσσεται γοργά στον Α τλαντικό. Η ατλαντική πλευρά της Ευρώ πης είναι π ρ άγμ ατι εκείνη που γνω ρίζει τη θε­

306

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

αματικότερη ανάπτυξη. Ή δη δραστήρια στα τέλη του 15ου αιώ να, χάρη στις π α ­ ραδοσιακές ανταλλαγές ανάμεσα στις χώρες του βορρά και του νότου (ισπανικό μαλλί, αλάτι της δυτικής Γαλλίας, κρασί, φ λαμανδικές κ αι αγγλικές τσόχες, υ φ ά ­ σματα, μεταλλουργικά π ρ ο ϊό ν τα ), τονώ νεται αναμφισβήτητα από το ά νοιγμ α τω ν δρόμω ν του Νέου Κόσμου καθώ ς και του θαλάσσιου δρόμου π ρ ο ς την Ασία. Η Λισαβώνα γίνεται η μεγάλη αποθήκη τω ν μ παχαρικώ ν της Ανατολής κ α ι η Σεβίλη ο τό π ο ς εκφόρτωσης τω ν πολύτιμ ω ν μετάλλων της Αμερικής. Α π’ αυτές τις δύο πόλεις τα εμπορεύματα τω ν νέω ν κόσμων φ ορτώ νονται για την Αμβέρσα. Α νταλλαγμ ένα με υφ ά σ μ α τα της Φ λά νδρ α ς ή της Α γγλία ς κ α ι α κατέργασ τα π ρ ο ϊό ντα της Βαλτικής αναδιανέμονται σ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Αλλα π ρ ο ϊό ­ ντα μ π α ίν ο υ ν σ ’ α υτό το ρεύμα ανταλλαγώ ν: κ ρ α σ ί της Α νδαλουσ ία ς ή του Μ πορντώ , αλάτι του Μ πουρνέφ κ αι του Μ προυάζ, υφάσματα κ α ι σκοινιά της Βρετάνης κ α ι του Μ αιν, ψ άρια τω ν λιμανιώ ν της Μ άγχης κ α ι της Β όρειας Θά­ λασσας. Ν ηοπομπές ή μεμονωμένα π λ ο ία κάθε λογής αποπλέουν α π ’ όλα τα λ ι­ μάνια της ατλαντικής πλευράς. Κ αταβάλλεται φ ροντίδα για να απαλλαγούν οι εκβολές τω ν ποτα μώ ν α π ό τις προσχώ σεις άμμου ή, όταν η είσοδος είναι πολύ ε­ πικίνδυνη, για να κατασκευαστούν νέα λιμάνια. Ιδρυμένη α π ό τον βασιλιά της Γαλλίας Φ ραγκίσκο Α η Χ άβρη γίνετα ι έτσι ο π ρ ο λ ιμ έν α ς της Ρουάν κ α ι η Αμβέρσα αντικαθιστά την Μ πρυζ. Π άνω στο δρομολόγιο αυτής της έντονης ε­ μπορικής κίνησης αναπτύσσεται μια αλυσίδα μεγάλων λιμ α νιώ ν τω ν ο π ο ίω ν ο πληθυσμός γρήγορα αυξάνεται: η Λ ισαβώ να, πρω τεύουσα του π ιπ ερ ιο ύ , που φτάνει τους 100.000 κατοίκους, η Σεβίλη κ α ι ο Ο ίκος τω ν Ε μπορικώ ν Σ υναλλα­ γών της, όπου εκφορτώ νονται ο ι θησαυροί της Αμερικής, η Ρουάν, το Λ ονδίνο και κυρίω ς η Αμβέρσα, μεγάλη θριαμβεύτρια της εμπορικής άνθησης του 16ου αιώ να. Σ ’ αυτό το λιμάνι με τους περιορισμένους φ όρους, στο οποίο δεν εφαρ­ μόζονται οι σχολαστικές και ενοχλητικές νομοθεσίες που θέσπιζε αφειδώ ς ο Με­ σ αίω νας, έρχονται να εγκαταστήσουν τα εμπορεία τους ο ι α ν τιπ ρ ό σ ω π ο ι τω ν μεγάλων εμπορικώ ν οίκων. Εκεί αφθονούν το πορτογαλικό π ιπ έρ ι, τα αγγλικά υφάσματα κ α ι τα π ρ ο ϊό ν τα της Βαλτικής, αρχικά φερμένα από τους Ο λλανδούς, κ α τό π ιν δε από τους Χανσεάτες π ου είναι αναγκασμένοι να εγκαταλείψουν την Μ πρυζ. Χ άρη στο εμπόριο και την απουσία συντεχνιακών κανονισμών, η Αμβέρ­ σα αναπτύσσει τις βιομηχανίες μεταποίησης -εκ τό ς από τη ζυθοποιία, την υα­ λουργία, την τυ π ο γρ α φ ία και τη λιθογραφία, μια ισχυρή υφ αντουργία έρχεται στο π ρ ο σ κ ή ν ιο -κ α ι γίνεται ένας από τους μεγάλους οικονομικούς πόλους της ε­ ποχής. Π ολύ περισσότερο που η χρηματιστική δραστηριότητα ακολουθεί το ε­ μπόριο. Το χρηματιστήριο, εγκαινιασμένο το 1531, είναι το κέντρο κάθε συναλ­ λαγής. Εκεί διευθετούνται υποθέσεις στις οποίες διακυβεύονται σημαντικά π ο ­ σά, εκεί συντελείται η κερδοσκοπία στα εμπορεύματα και τις ανταλλαγές, εκεί συνάπτονται συμβόλαια θαλάσσιας ασφάλισης. Τέλος ηγεμόνες κ α ι επιχειρημα­ τίες μπορούν να βρουν εκεί την πίστωση που τους είνα ι αναγκαία. Με τους 100.000 κ ατοίκου ς της, η Αμβέρσα είνα ι λο ιπ ό ν το ν 16ο α ιώ να η

Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Θ Η Σ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Κ Α Ι Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Κ Α Π ΙΤ Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ

307

πρω τεύουσα της Ε υρώ πης τω ν εμπόρω ν. Ο ι τελευταίοι εμ φ α νίζοντα ι ω ς εμβληματικές π ροσ ω πικότητες της οικονομικής άνθησης της ηπείρου.

Η ΕΠ Ο Χ Η ΤΩΝ Μ ΕΓΑ Λ ΕΜ Π Ο ΡΩΝ ΚΑΙ Η ΓΕΝ Ν Η ΣΗ ΤΟΥ Κ Α Π ΙΤΑ Λ ΙΣΜ Ο Υ ΣΤΗΝ Ε Υ ΡΩ Π Η ο ικονομικός δυναμισ μός του 16ου αιώ να κάνει να αναδυθεί ένας νέος κ ο ι­ νω νικό ς τύπ ο ς, ο μεγαλέμπορος. Βεβαίως ο έμπορος δεν είνα ι ένας άγνω­ στος κατά το υ ς προηγούμενους αιώ νες, αλλά η πολύ μεγάλη ανάπτυξη τω ν α­ νταλλαγώ ν του 16ου α ιώ να κ αι η θαυμαστή περιπέτεια του ανοίγματος του κό­ σμου τον κάνου ν μια προσ ω πικότη τα π ρώ του μεγέθους. Η αξιοσημείωτη αύξηση της ποσότητας τω ν ανταλλαγώ ν σημαίνει ότι οι έμποροι π ρέπει ν α κατέχουν ση­ μαντικά κεφ άλαια . Π ο λυ δ ιά σ τα το ς επιχειρ η μ α τία ς, ο μ εγαλέμπορος διαθέτει π ο ικ ίλα εμπορεύματα: από μ παχαρικά ώ ς μέταλλα κ α ι από ξυλεία ώ ς σιτηρά. Μ όνος ή με μέλη της οικογένειάς του, γίνεται πλοιοκτήτης για να προαγματοποιήσει μια επιχείρηση π ου θα του αποφ έρει πλούσια κέρδη. Εξάλλου, για να καρποφορήσει το χρήμα που έχει μαζέψει από το εμπόριο, επιδίδεται σε πράξεις καθαρά χρηματιστικής φύσης (προεξοφλήσεις, πιστώ σεις). Δεν διστάζει να αναλάβει, έναντι ενός κ α τ’ αποκοπήν ποσού π ο υ καταβάλλει στον δικαιούμενο, χωροδεσποτικά δικαιώ ματα, εκκλησιαστικές δεκάτες, βασιλικούς φ όρους, τελωνει­ ακούς δασμούς κ αι άλλους αστικούς φ όρους, τω ν οπ οίω ν την είσπραξη επιφορ­ τίζεται να εξασφαλίσει, πρ α γμ α το π ο ιώ ντα ς κ α θ’ οδόν ένα σοβαρό κέρδος. Με­ τατρέπει τα χρηματιστικά εργαλεία που κληρονομήθηκαν από τα τέλη του Με­ σαίωνα σε π ισ τοδοτικ ές διαδικασίες: έτσι το χρεω στικό ομόλογο ή η ομολογία, απλή α να γνώ ρ ισ η ο φ ειλή ς, γ ίν ε τα ι δ ια π ρ α γμ α τεύ σ ιμ η π ρ ο ς όφ ελος τρ ίτο υ . Ο μοίω ς το εισόδημα γίνετα ι εργαλείο πιστοδότησης: ο οφειλέτης π α ίρ νει ένα κε­ φάλαιο π ου μπορεί κ α τ’ αρχήν να επιστρέψει για να εξαλείψει την οφειλή του, αλλά στο μεταξύ καταβάλλει ποσά π ου χρησιμεύουν ω ς τόκοι. Τέλος, με διά φ ο­ ρες διαδικασίες, η συναλλαγματική γίνετα ι κι αυτή συγκαλυμμένο μέσο πίσ τω ­ σης: η αποτίμηση του νομ ίσ μ ατος στο οποίο θα γίνει η τακτοποίηση υπολογίζε­ ται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να αφήνει ένα κέρδος στο δανειστή. Έ τσι, σε μια χριστιανική κ ο ινω νία όπου η Εκκλησία καταδικάζει την τοκογλυφία, η πίστωση εξαπλώ νεται σε μεγάλο βαθμό και το έντοκο δάνειο είναι μια τρέχουσα πρ α κ τι­ κή. Ανάλογα με τη στιγμή, τους ανθρώ πους ή τους ποντίφ ικες, η Εκκλησία, που ενοχλείται ιδιαίτερα α π ’ αυτή την εξέλιξη, θα καταδικάσει αυστηρά το έντοκο δάνειο ή θα συμβιβαστεί μαζί του. Αυτή η πρακτική, που έχει στην πραγματικό­ τητα εισχωρήσει στα ήθη, βρίσκεται, πολύ περισσότερο α π ό το εμπόριο καθεαυτό, στη βάση της περιουσ ίας τω ν «εμπόρων». Ικανοί να θέτουν σε κυκλοφορία σημαντικά κεφάλαια και να παρέχουν στους ηγεμόνες τα ποσά που έχουν ανάγκη σε τόπους ενίοτε απομακρυσμένους από ε­ κείνους στους ο ποίους εισπράττουν τα εισοδήματά τους, ο ι μεγαλέμποροι αυτοί

Ο

308

Η Κ Ρ ΙΣ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

γίνο ντα ι απαραίτητοι στα κράτη: ασκώ ντας μια δραστήρια πολιτική στη Γερμα­ νία ενώ τα κύρια εισοδήματά του π ρ οέρχονται α π ό την Ισπανία, ο αυτοκράτορας Κ άρολος Κ ουίντος είναι αναγκασμένος να προσφ ύγει στους τραπεζίτες Φ ούγκερ. Α ντιμ ετω π ίζο ντα ς συχνά στενότητα χρημάτω ν, ακόμη κ α ι στο βασίλειό τους, οι Ε υρω παίοι ηγεμόνες απευθύνονται στους εμπόρους για να λάβουν δ ά ­ νεια που τους επιτρέπουν να χρηματοδοτήσουν την πολιτική τους. Δ άνεια εξα ι­ ρετικά επικίνδυνα για το δανειστή, δεδομένου ότι οι μονάρχες, οσοδήποτε ισ χυ­ ροί, δεν είναι εξασφαλισμένοι απέναντι στο ενδεχόμενο πτώχευσης: τούτο συμ­ βαίνει, σε απόσταση δύο ετών (1557 και 1559), με τους βασιλιάδες της Ισ πανίας κ α ι της Γαλλίας. Για να καλύψ ουν αυτούς τους κινδύνους, ο ι χρηματοδότες δέ­ χονται την παραχώρηση ορυχείω ν ή διαφ όρω ν εσόδων. Έ τσ ι ο 16ος α ιώ νας βλέ­ π ει να γεννιούνται, μαζί με τις μεγάλες δυναστείες τω ν εμπόρων, ο ι π ρ ώ το ι κ α ­ πιταλιστές (η λέξη δεν θα επινοηθεί πα ρ ά τον 19ο αιώ να από τον Κ αρλ Μ αρξ). Έ χο ντα ς πλουτίσει από το εμπόριο, χρησιμοποιούν τα κεφάλαιά τους για ν α κ ά­ νουν την περιουσία τους να συνεχίζει να καρποφ ορεί, πα ρ ά τις θρησκευτικές α ­ παγορεύσεις π ο υ εξακολουθεί να επισύρει αυτή η μορφή δραστηριότητας. Σ τις αρχές το υ 16ου α ιώ ν α α υτο ί ο ι κ εφ α λ α ιοκ ρ ά τες είνα ι π ρ ιν α π ’ όλα Φ λωρεντίνοι. Έ χ ο ντα ς γίνει μέλη π ρ ιγκ ιπ ικ ο ύ οίκου, οι Μ έδικοι παραχώ ρησαν τη θέση τους στους Σ τρότσ ι ή τους Κ ίτζι της Σιένας. Στη διάρκεια του α ιώ να π α ρ α τη ρ είτα ι η ισχυροποίηση τω ν μεγάλω ν τρ α π εζώ ν της νό τια ς Γ ερμανίας, τω ν Φούγκερ, τω ν Βέλζερ ή τω ν Χ όχστετερ. Σ υγχρόνω ς εμφανίζονται οι ισ π α ­ νικοί ο ίκοι τω ν Ρουίθ ή τω ν Ε σπινόσα. Τέλος στο δεύτερο ήμισυ του α ιώ να α ­ ποκτά δύναμη η τράπεζα της Γένοβας με τους Γ κριμάλντι κ α ι τους Σ π ινό λ α που συνδέουν την τύχη τους με εκείνη του βασιλιά της Ισ πα νία ς Φ ιλίππου Β Σύμβολο αυτού του αναδυόμενου καπιταλισμού, ο οίκ ος Φούγκερ του Αουγκσμπουργκ ιδρύεται τον 14ο αιώ να. Τότε εμπορεύεται υφάσματα, μ παχαρικά και μεταξωτά εισαγόμενα από τη Βενετία. Το 1473 ο Γιάκομπ Β ’Φούγκερ α να χω ­ ρεί για το Π ανδοχείο τω ν Γερμανών, όπου οι Φούγκερ διαθέτουν μια αποθήκη. Ε πιδίδετα ι στην εμπορική εκμετάλλευση του αργύρου κ α ι του χαλκού τω ν ορ υ­ χείω ν του Τιρόλου, καταλήγει να ελέγχει την αγορά του χαλκού στη Βενετία και γίνεται ο δανειστής κεφ αλαίω ν του Μ αξιμιλιανού Α ' τω ν Αψβούργων, με αντάλ­ λαγμα τα ορυχεία του, τα τιμάριά του κ αι τα έσοδα του αλατιού. Με την π α ρ α κ ί­ νηση του Γιάκομπ Β οι Φούγκερ παίζουν πλέον συγχρόνως το χαρτί του εμπο­ ρίου κ α ι της πολιτικής. Το 1519 χρηματοδοτούν με 543.000 φ ιο ρ ίνια την εκλογή του Κ αρόλου Κ ουίντου στο θρόνο της Α γίας Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Μην μπορώ ντας να τους εξοφλήσει, ο αυτοκράτορας τους παραχω ρεί τα έσοδα της γ α ιο κ τ η σ ία ς τ ο υ σ τέ μ μ α τ ο ς, τ α δ ικ α ιώ μ α τ α ε ίσ π ρ α ξ η ς τ ω ν μ ισ θ ω μ ά τ ω ν (maestrazgos) π ο υ κατέβαλλαν στο στέμμα τα τρ ία μεγαλύτερα ιπ π οτικ ά τάγματα της Ισπανίας, καθώ ς και τα ορυχεία του Αλμαδέν. Από το 1511 ώ ς το θάνατό του (1525) ο Γιάκομπ Β ' δεκαπλασιάζει το κεφάλαιο της εταιρείας του (2 εκατομμύ­ ρια φιορίνια). Ο ι Φούγκερ κατέχουν ορυχεία στο Τ ιρόλο, τη Θ ουριγγία κ αι την Ο υγγαρία, εμπορεία στη Βιέννη, τη Λ ειψία, το Μ πρέσλαου, την Κ ρακοβία, το

Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Θ Η Σ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Κ Α Ι Η ΓΕ Ν Ν Η ΣΗ Τ Ο Υ Κ Α Π ΙΤ Α Λ ΙΣ Μ Ο Υ

309

Ντάντσιχ, τη Νυρεμβέργη, τη Φ ρανκφούρτη, την Κ ολω νία, την Αμβέρσα, τη Βενε­ τία κ α ι την Ισπανία. Δ ιάδοχος του Γιάκομπ Β ', ο Ά ντον, π ά ν τα π ισ τός στους Αψβούργους, διευθύνει με σύνεση τις οικογενειακές επιχειρήσεις. Π α ρ ’ όλη την εχθρότητα π ου το υ ς δείχνουν ο ι λουθηρανοί, το κεφάλαιο τω ν Φούγκερ φτάνει στο απόγειό του (4.700.000 φ ιορίνια ) το 1546. Μ ετά α π ’ αυτή τη χρονολογία η κ α ­ τάσταση τω ν Φ ούγκερ αρχίζει να φθίνει, Ο Α ντον έχει παραχω ρήσει τεράστια δάνεια στον Κ άρολο Κ ουίντο κ α ι κ α τό π ιν στον Φ ίλιππο Β ', π ο υ πτω χεύει το 1557. Με το θάνατο το υ Α ντον το 1560, ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας τω ν Φούγκερ αποτελείται από ιδιαίτερα ανασφαλείς πιστώ σεις π ρ ο ς την Ισπανία κ αι τις Κ άτω Χ ώρες. Η παρακμή τω ν Φούγκερ επιτείνεται ακόμη περισσότερο μετά το 1560 από τη μεταβολή της οικονομικής συγκυρίας. Έ τσ ι εμφανίστηκε, μέσα στην ευημερία του π ρ ώ το υ ημίσεος του 16ου α ιώ ­ να, ένας κ α π ιτα λισ μ ό ς π ο υ θα α να π τυ χθεί κ α ι θα αποτελέσει ένα μείζον χα ρ α ­ κτηριστικό του ευ ρ ω π α ϊκ ο ύ πο λιτισ μ ο ύ. Θ εμελιώ δης γ ια το μέλλον, αυτός ο μετασχηματισμός π λή ττει ωστόσο λιγότερο τους α ν θρ ώ π ο υ ς της εποχής α π ’ ό,τι η πνευματική επανάσταση π ο υ επέρχεται την ίδ ια στιγμή κ α ι γεννά τη δ ι­ πλή κίνηση του ουμανισμού και της Μ εταρρύθμισης.

Μέρος τρίτο

1492-1660 Η ΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13

Η επανάσταση των π νευμ α τικώ ν αξιώ ν στην Ευρώ πη τον 16ον αιώ να

♦ Α μ φ ισ βητώ ντα ς τις π α ρ α δεδεγμ ένες α λή θ ειες του Μ εσ α ίω να ο ονμ α νισ μ ό ς π ρ ο σ π α θ εί να α να κ α λύψ ει εκ νέο υ τις α ξ ίε ς της Α ρ χ α ιό τη ­ τας γ ια να τις σ υμ βιβά σ ει μ ε το χ ρ ισ τ ια ν ικ ό μ ή νυμ α κα ι να δ ια π λά σ ει έν α ν άνθρω πο της γνώ ση ς σ νννφ α σ μ ένο μ ε έ ν α ν άνθρωπο της δράσης, έν α ν κ α λ λ ιτ έχ ν η κ α ι έν α ν άνθρωπο το ν κόσμου. Σ ’ αυτό τον π α ρ α κ ι­ ν ε ί η α να ζή τη σ η του ω ρ α ίο ν, α ντα νά κ λα σ η της θ εία ς τελειότη τα ς, καθώς κα ι t o ε υ α γ γ ε λ ικ ό μή νυμ α στην α ρ χ έγο νη μ ορφ ή τον. Μ έσω της τυπ ο γρ α φ ία ς, το ρ εύμ α α ντό δ ια δ ίδ ετα ι σ ’ ολόκληρη την Ε νρώ ­ πη, δη μ ιο υρ γώ ντα ς μ ια «Δ η μ οκρατία των Γ ρα μ μ ά τω ν», η οπ οία έχ ει γ ια π ρ ίγ κ ιπ ά της τον Έ ρασμο κα ι κ ύ ρ ιο φ ορ έα της την πα ιδεία , α λλά π α ρ ο υσ ιά ζει μ ε γ ά λ ε ς δια φ ο ρ ο π ο ιή σ εις α ν ά λ ο γ α μ ε την περιοχή : ο μ ε ­ σ ο γεια κ ό ς ο υμ α νισ μ ό ς, σ τρα μ μ ένος σ τη λ α τ ρ ε ία του ω ραίου, ε ίν α ι δ ια φ ο ρ ετικ ό ς α πό ε κ ε ίν ο ν της β ό ρ ε ια ς Ευρώ πης, π ου ενδ ια φ έρ ετ α ι π ερ ισ σ ό τερο γ ια τη θεο λο γία . ♦ Α πό το πρώ το ρ εύ μ α π η γά ζει η ιτα λικ ή Α ν α γένν η σ η - μ ε επ ιφ α νή εκπρόσω πο τον Α εο νά ρ ντο ντα Β ίν τ σ ι- η ο π ο ία γ ε ν ν ιέτ α ι τον 15ο α ι­ ώνα στη Φ λ ω ρ εν τία υπό την π ρ ο σ τα σ ία τω ν μαικήνω ν, π λο ύσ ιω ν ε­ μπόρω ν κ α ι τραπεζιτώ ν. Η Α ν α γέν ν η σ η δ ια δ ίδ ετα ι σ ’ ολόκλη ρη τη χερσ όνη σ ο κ α ι σ τις α ρ χ ές τον 16ον α ιώ να α ποκτά τη ζω ηρότερη λ ά μ ­ ψη της στην π α π ικ ή Ρ ώ μη μ ε τον Μ ιχ α ή λ Ά γ γ ε λ ο κ α ι τον Ρ α φ α ή λ. Α λ λ ά κι ολόκλη ρ η η Ε νρώ πη κα τακ τάτα ι α π ’ αυτή τη νέα μ ορ φ ή τέ­ χνης, ιδ ια ίτ ερ α η Γ α λ λ ία τον Φ ρ α γκ ίσ κ ον Α ', ενώ η επιρροή της ε ί ­ ναι πιο α δύνα τη στη Γ ερμ α νία , την Α γ γ λ ία ή τη ν Ισπανία. ♦ Η π ρ ο τεσ τα ντικ ή μ ετα ρρύθμ ισ η π η γά ζει από τη θρησκευτική α νη ­ σ υχία τον τέλ ο υ ς τον Μ εσ α ίω να και τη ν α νικ α νότη τα της Ε κ κ λη σ ία ς να α παντή σ ει σ ’ αυτήν. Έ χει τις βά σ εις της στο στοχασμό τον Λ ούθ η ­ ρ ον π ο υ θ εω ρ εί ό τι μ όνο ο θ ε ό ς εξ α σ φ α λ ίζει τη σω τηρία των αμαρ-

314

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

τω λώ ν μ ε βάση τη ν π ίσ τ η κ α ι ό χ ι τα έ ρ γ α τους. Π α ρά τον ποντιφ ικ ό α φ ο ρ ισ μ ό , η Μ ετα ρ ρ ύθ μ ισ η επ ικ ρ α τεί στη Γ ερ μ α ν ία κα ι τη β όρ εια Ε υρώπη. Κ ι ά λλ ες μ ετα ρ ρ νθ μ ισ τικ ές κ ιν ή σ εις α να π τύσ σ οντα ι, η π ιο σ η μα ντική α πό τ ις ο π ο ίε ς ε ίν α ι ο κα λβινισμός. Κ ο ιτ ίδ α το ν ε ίν α ι η Γ ενεύη , α λλά εγκ α θ ίσ τ α τα ι επ ίσ η ς στη Γ α λ λ ία , τη Β οη μ ία , την Π ο ­ λω νία , την Ο υ γ γ α ρ ία κ α ι τη Σκω τία, εμ π νέει δε το ν α γγλικ α νισ μ ό . Ενώ π ρ ο σ π α θ εί να κ α τ α π ο λ εμ ή σ ει τη Μ ετ α ρ ρ ύ θ μ ισ η , η π α π οσ ύνη σ υ ν ε ιδ η τ ο π ο ιε ί ό τ ι ε π ιβ ά λ λ ε τ α ι μ ια μ ετ α ρ ρ ύ θ μ ισ η της Ε κκλησίας. Α υ τ ό θα ε ίν α ι το έ ρ γ ο τη ς Σ ν ν ό δ ο ν το ν Τ ρ ιδ έντο ν π ο ν στερεώ νει το δ ό γμ α κα ι μ ετ α ρ ρ ν θ μ ίζ ει τον κλήρο. Α λ λ ά η ενότητα της χ ρ ισ τ ια ν ι­ κής Ευρώ πης έχ ει π εθ ά νει.

ν ο 16ος αιώ νας ανοίγει μια νέα εποχή για την Ευρώ πη, τούτο οφείλεται λιγότερο στις οικονομικές ή κ ο ινω νικές καινοτομίες α π ’ ό,τι στην τριπλή ε­ πανάσταση π ου επηρεάζει τη χριστιανοσύνη καθώ ς βγαίνει από το Μεσαίωνα: θέτοντας τ ις βάσεις μιας αμφισβήτησης τω ν μεσαιω νικώ ν αξιώ ν, ο ουμανισμός εμπνέει την καλλιτεχνική Αναγέννηση κ α ι τις κινήσεις για τη μεταρρύθμιση της Εκκλησίας.

Α

Ο Ο Υ Μ Α Ν ΙΣΜ Ο Σ μεγάλη φ ιλοδοξία τω ν ουμ ανισ τώ ν είνα ι να δώ σουν α ξία στον Α νθρωπο κ α ι την αξιοπρέπειά του, τόσο στο ατομικό όσο κ α ι στο κ οινω νικ ό επίπ ε­ δο, κ α ι να π ροσ διορίσ ουν μ ια τέχνη του ζην π ο υ θα έχει ω ς κανόνα την π ρ α γ ­ ματοποίηση αυτού του στόχου. Με την προσπάθειά το υ ς αυτή, οι ουμανιστές έρχονται να συνεχίσουν την κριτική του θωμισμού. Π ροτίθενται ωστόσο να διαρρήξουν τους δεσμούς με τον στείρο και τυπικό σχολαστικισμό του τέλους του Μ εσαίω να κ α ι ζητούν να ανακαλύψ ουν ξανά τους Α ρχαίου ς π ο υ, στα μάτια το υ ς, έχουν πραγματοποιήσει στην εντέλεια αυτό το ιδεώδες ζω ής στο οπ οίο ο Χ ριστός πρ οσ δίδει στη συνέ­ χεια ένα θείο χρίσμα. Για να φ τά σ ουν σε μια αυθεντική γνώ ση τω ν α ρ χα ίω ν π ρ ο τύπ ω ν, οι ουμανιστές, μετά τον Π ετράρχη και τον Β οκκάκκιο (τον 14ο α ιώ ­ να), αφ ιερ ώ νο ντα ι στη μελέτη τω ν έργων της Α ρχαιότητας κ α ι της Α γίας Γρα­ φής. Α υτές ο ι έρευνες π ρ ο ϋπ ο θέτο υν τη γνώση τω ν λα τιν ικ ώ ν (απαλλαγμένω ν απ ό τ ις π α ρ α μ ο ρ φ ώ σ εις το υ Μ εσαίω να), τω ν ελληνικώ ν κ α ι τω ν εβραϊκώ ν. Ε π ιτρ έ π ο υ ν την εκ νέου ανακάλυψ η της α ρ χα ία ς φ ιλ ο σ ο φ ία ς, συγκεκριμένα του Π λάτω να κ α ι τω ν νεο π λα τω νισ τώ ν, τω ν ο π οίω ν η επ ιτυ χία θα σχετικοποιήσει την αυθεντία του Αριστοτέλη, αλλά κ α ι ξεχασμένω ν γεω γράφω ν, φυσικώ ν ή μαθηματικώ ν ό π ω ς ο Π λίνιο ς, ο Π υθαγόρας ή ο Ευκλείδης. Ωστόσο αυτή η ανακάλυψ η δεν συνιστά π α ρ ά μ ια αφετηρία. Η φ ιλοδοξία

Η

Η ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ Τ Ω Ν Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν ΑΞΙΩΝ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η Τ Ο Υ 16ου ΑΙΩΝΑ

315

τω ν ουμανιστώ ν είνα ι π ο λ ύ ευρύτερη: να δια πλά σ ουν ένα εκλεκτό ον π ο υ να γνωρίζει τα π ά ντα σχετικά με τα βιβλία, τους ανθρώ πους και τη φύση, να είναι συγχρόνως καλλιτέχνης κ α ι άνθρω πος του κόσμου, λα μπρός ιπ πέας κ αι ειδικός στα όπλα, πολεμιστής κ α ι διπλω μάτης. Με δυο λόγια, ένας άνθρω πος της γνώ ­ σης, συνυφασμένος με έναν άνθρω πο της δράσης και της εξουσίας, ικανός να δώ ­ σει στους συμπολίτες του τα αγαθά που μόνο αυτός μπορεί να συλλάβει. Αυτό το ευρύ και αισιόδοξο σχέδιο θεμελιώνεται στο αξίω μα της φυσικής καλοσύνης του ανθρώπου και στην ιδέα ότι μια καλά καθοδηγημένη π α ιδεία αναπτύσσει τις δυ­ νατότητες της ανθρ ώ π ινη ς φύσης. Α ποδίδοντας εξαιρετική σημασία στην π α ι­ δεία, ο Έ ρασμος, ο Τόμας Μ ορ ή ο Ραμπελαί συναγω νίζονται ο ένας τον άλλον στην κριτική αυτής που παρέχετα ι στις παλιές σχολές, βασισμένη σε ασκήσεις α­ ποστήθισης και π ο ινές μαστίγωσης. Συνιστούν διέγερση της περιέργειας του π α ι­ διού, εμπιστοσύνη στην ελευθερία του, μια πα ιδεία του πνεύματος κ α ι του σώμα­ τος, μια μόρφωση βασισμένη ταυτόχρονα στα πράγματα του κόσμου κ αι στις η­ θικές και θρησκευτικές αρχές. Μ ορφωμένος κ α τ’ αυτό τον τρόπο, ο καινούργιος άνθρωπος θα μπορεί να συμβουλεύσει τους π ρ ίγκιπες και να μεταρρυθμίσει, χά ­ ρη στα φώτα του, τ ις ανεπάρκειες και τις καταχρήσεις της εξουσίας. Η κριτική τω ν ουμ ανισ τώ ν για την κοινω νία της εποχής τους είνα ι πράγματι ελάχιστα επιεικής, είτε π ρ ό κ ειτα ι για τα ελαττώματα της Εκκλησίας (Μ ω ρίας εγκώ μιον / Encom ium m oriae του Έ ρασμου) είτε για τους θεσμούς π ο υ ευνοούν τις καταχρήσεις εξουσίας τω ν π ρ ιγκ ίπ ω ν είτε για τα κ οινω νικ ά ήθη (Π ερί της κα λύτερης σ ύσ τα σ η ς μ ια ς δημ ο κ ρα τία ς για τη νέα νήσο Ο υτοπία / De optim o respublicae statu deque nuova insula Utopia του Τόμας Μορ). Τοποθετούμενοι στον αντίποδα αυτής της κ ο ινω νία ς, οι ουμ ανισ τές συνιστούν τη συγκρότηση μιας ιδεώδους π ο λ ιτεία ς ό π ο υ ο άνθρω πος θα ζει σύμφωνα με τη φύση του υπό τη βασιλεία ηγεμόνω ν (ενίοτε αιρετών) αποκλειστικά αφιερω μένω ν στην ευτυ­ χία του, όπου η θρησκεία θα συνοδεύεται από ανοχή κ α ι όπου τα αγαθά θα είναι κοινά προκειμένου να εξαλειφ θεί η δια φ ορά ανάμεσα σε πλούσιους κ α ι φ τω ­ χούς. Αυτό το π ο λιτικ ό σχέδιο βρίσκει την π ιο τέλεια περιγραφ ή του στην Ο υτο­ π ία το υ Τόμας Μ ορ κ α ι σε μερικά κείμενα του Έ ρασμ ου ή του Ραμπελαί. Οι ουμανιστές ενδιαφέροντα! περισσότερο για την επιστήμη, την αισθητική ή τη θρη­ σκεία παρά για την π ολιτική. Ωστόσο οι βάσεις που έθεσαν θα οδηγήσουν τον 17ο αιώ να στην αμφισβήτηση της απολυταρχίας. Η λατρεία του Ω ραίου είναι στην πρώτη γραμμή τω ν ενασχολήσεών τους. Οι ουμανιστές πιστεύουν π ρ ά γμ α τι π ω ς υπάρχουν στενοί δεσμοί ανάμεσα στο σύμπαν και τον άνθρω πο κ αι π ω ς οτιδήποτε ωραίο κ α ι αρμονικό είναι μέρος του θείου. Ο Μ αρσίλιο Φ ιτσίνο κ αι ο Πίκο ντέλα Μ ιράντολα, κάνοντας μια σύνθεση πλατωνικής φ ιλοσ οφ ίας κ α ι χριστιανισμού, υποστηρίζουν ό τι ολόκληρη η Δημι­ ουργία είναι μια ατελής αντανάκλαση του Θεού. Ο ίδιος ο άνθρω πος, υλικό και φθαρτό σώμα τοποθετημ ένο στο κέντρο του Κ όσμου, μοιάζει στον Θεό χάρη στην αθάνατη ψ υχή του. Ό τα ν θαυμάζει κανείς την ομορφιά, βλέπει μια αντανά­ κλαση του Θεού κ α ι η ποίηση ή η αγάπη είναι δρόμοι π ρ ο ς αυτόν. Η τέχνη είναι

316

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ ΤΗ Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

επομένω ς συμμετοχή στη θεία πράξη, ιδ ίω ς ότα ν πρ ο σ π α θεί ν α αναδείξει τη φύση κ α ι το ανθρώ πινο σώ μα πλασμένο κ α τ ’ εικόνα του Θεού. Η τέχνη λοιπόν δεν είναι π ια για τους ουμανιστές μια απλή αισθητική δραστηριότητα αλλά μια μυστικού τύ π ο υ γνώση τω ν μυστηρίω ν της Δ ημιουργίας. Αυτή η αντίληψ η β ρί­ σκεται στις πηγές της Αναγέννησης. Ο ουμανισμός δεν γεννά μια αληθινή επιστημονική κίνηση. Π αρά την κατάρ­ ρευση του αριστοτελικού συστήματος που είχε εμπνεύσει όλη τη μεσαιωνική επι­ στήμη, οι επιστήμες δεν θεω ρούνται, σε σχέση με την τέχνη, π α ρ ά ένα δευτερεύον μέσο για τη γνω ριμία τω ν μυστηρίων της φύσης. Ο υπερβολικός σεβασμός π ρος τους συγγραφείς της Α ρχαιότητας κ α ι η επιφυλακτικότητα α πέναντι στον αισθη­ τό κόσμο, αντί του οποίου π ρ ο τιμ ά τα ι η αναζήτηση τω ν ιδεωδώ ν φύσεων, ανα­ στέλλει κάθε έρευνα. Η ανακάλυψη αρμονιώ ν ανάμεσα στη φύση κ α ι τη θεία διά­ νο ια π α ρ α κ ινεί τους σοφούς περισσότερο α π ’ ό,τι τα διδάγματα της εμπειρίας και όταν φ αίνεται να υπάρχει αντίφαση ανάμεσά τους είνα ι π ά ντα η κοσμογονική οπτική π ο υ υπερισχύει. Ωστόσο η επιστημονική εισφορά του 16ου αιώ να δεν είναι μηδενική. Α νακαλύπτοντας ξανά το έργο του Π υθαγόρα, ο ι ουμανιστές θέ­ τουν τα θεμέλια της τριγω νομετρίας κ α ι συμβάλλουν στην π ρ όοδο της άλγεβρας (μέθοδοι επίλυσης εξισώσεων δευτέρου κ α ι τρίτου βαθμού από τους Ταρτάλια, Κ αρντάνο κ α ι Βιέτ). Οι π ρ ό ο δ ο ι τω ν μαθηματικώ ν επιφ έρουν άλλες στην α ­ στρονομία: ο Ν ικόλαος Κ οπέρνικος δια τυπ ώ νει την υπόθεση ό τι ο ήλιος (και ό­ χ ι η γη) είνα ι το κέντρο του σύμπαντος κ α ι ότι οι πλανήτες, περιλαμβανομένης της γης, περ ισ τρ έφ ο νται γύρω α π ’ αυτόν (Π ερί τω ν π ερ ισ τρ ο φ ικ ώ ν κινήσεω ν τω ν ουρανίω ν σ ω μ ά τω ν / D e revolutionibus orbium caelestium, 1543), αλλά οι θε­ ολόγοι τού καταλογίζουν ότι αντιφάσκει π ρ ο ς τις Γραφές. Α ναμφίβολα, οι επι­ στήμες της φύσης κ α ι της ζωής προοδεύουν περισσότερο: ο για τρό ς Παράκελσος, ο ο π ο ίο ς δεν διστάζει να συστήσει την απόρριψ η τω ν Α ρχαίω ν κ α ι την προ­ σφυγή στην παρατήρηση της φύσης, προάγει τη γνώση τω ν ορυκτώ ν ταξινομώ ­ ντα ς τα κ α ι αναζητώ ντας τις ιδιότητες τους. Σ το Μ ονπελιέ, ο Ροντελέ κ α ι ο Σαρλ ντε λ ’ Εκλύζ χρησιμοποιούν την ίδια μέθοδο για τα φυτά κ α ι έμβια όντα. Ο Α μπρουάζ Παρέ ασκεί την ανατομή και μελετά την κυκλοφ ορία του αίματος, ενώ ο Α νδρέας Βεσάλιος δημοσιεύει το Π ερ ί της κατασκευής το υ ανθρω πίνου σώ ματος (D e humartis corporis fabrica, 1543), το πρώ το μεγάλο έργο γ ια την αν­ θρώ πινη ανατομία. Ό σ ο κι αν είναι σημαντικές, αυτές ο ι ανακαλύψ εις δεν σημα­ δεύουν τη γέννηση του νεωτερικού επιστημονικού πνεύματος. Η αναγέννηση τω ν επιστημών θα είναι κυρίω ς έργο του 17ου αιώνα. Τον 16ο α ιώ να οι ανακαλύψ εις και οι παρατηρήσεις περιβάλλονται από μυστήριο. Δεν είνα ι η παρατήρηση του πραγματικού π ο υ προεξάρχει αλλά η αναζήτηση τω ν θείω ν προθέσεω ν, τω ν μυ­ στηριωδών ανταποκρίσεων, τω ν κρυμμένων σημασιών. Στραμμένος στη γνω ρ ιμ ία του Θεού, ο ουμανισμός ενδιαφέρεται κ α τ’ ανά­ γκην για τη θεολογία. Π ροσπαθώ ντας να κάνουν την αντίληψή τους για τον Θεό κ α ι τον Α νθρωπο να συμπέσει με την Α ποκάλυψη, οι ουμανιστές θεω ρούν ότι α ­ ληθινός χρισ τιανός είνα ι εκείνος που, γνω ρίζοντας στην εντέλεια το λόγο κ α ι

Η ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ ΤΩΝ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν Α ΞΙΩ Ν ΣΤΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η Τ Ο Υ 16ου ΑΙΩΝΑ

317

την πράξη του Χ ριστού, π ρ ο σ π α θεί να τον μιμηθεί. Τα θεολογικά ζητήματα σχε­ τικά με την Α γία Τ ριάδα κ α ι την ενσάρκωση λίγο ενδιαφέρουν. Σημασία έχει το μήνυμα του Ε υαγγελίου να είναι προσιτό σέ όλους. Έ τ σ ι ο ι ουμανιστές αναζη­ τούν τα παλαιότερα χειρόγραφ α της Α γίας Γραφής, τα συγκρίνουν και τα σχο­ λιάζουν, για να κατα λή ξουν σε ένα κείμενο αισθητά δ ια φ ορ ετικό από εκείνο π ο υ είχε χρησιμοποιήσει η μεσαιωνική Εκκλησία, το οπ ο ίο επιμελούνται κ αι με­ ταφράζουν στα λατινικά. Μ ’ αυτό τον τρόπο επιχειρούν να στερήσουν τη θεο­ ποιημένη Εκκλησία από το ν υποχρεω τικό μεσολαβητικό ρόλο της ω ς προς τη σωτηρία. Ε π ιπ λέο ν, κ α τα κ ρ ίνο υ ν το υ ς τυ π ικού ς κ α νόνες, την ευλάβεια προς τους αγίους, ακόμα και την πνευματική εξουσία της Εκκλησίας. Α π ’ αυτή την ά­ ποψη ο ουμανισμός προαναγγέλλει τη θύελλα της Μ εταρρύθμισης. Ευρύτατη αμφισβήτηση τω ν κ α νό νω ν και τω ν αξιώ ν με τις οποίες είχε ζήσει η Ευρώπη στη διάρκεια του Μ εσαίω να, ο ουμανισμός εξαπλώ νεται σ ’ ολόκλη­ ρο το δυτικό τμήμα της ηπείρου, π α ρ ά τις διαφορές της γλώ σσας ή τις α ν τιπ α ­ λότητες τω ν π ρ ιγ κ ίπ ω ν . Π ρ ο δ ια γρ ά φ ο ντα ς το κίνη μ α το υ Δ ια φ ω τισ μ ού του 18ου α ιώ να και, από πο λλές α π ό ψ εις, την επιστροφή στα δικαιώ ματα του α ν ­ θρώ που π ου σημαδεύει το τελευταίο τρίτο του α ιώ να μας, ο ουμανισμός αποτε­ λεί ουσιαστικό στοιχείο του ευρ ω π α ϊκο ύ πολιτισμού.

ΔΙΑΔΟΣΗ ΚΑΙ Δ ΙΑ Φ Ο ΡΟ Π Ο ΙΗ Σ Ε ΙΣ ΤΟΥ Ο Υ Μ Α Ν ΙΣΜ Ο Υ τυ π ο γρ α φ ία π α ίζε ι κ α θο ρ ισ τικ ό ρόλο στη διά δοση του ουμανισμού. Με την κεφαλαιώ δη εφεύρεση τω ν κινητώ ν στοιχείω ν (περί το L450 στη Ρηνα­ νία) η τυπογραφ ία γνω ρίζει αξιοσημείωτη ανάπτυξη στις αρχές του 16ου αιώνα. Τα τυπογραφεία της Μ αγεντίας κ α ι του Στρασβούργου, αυτά της Βενετίας -ό π ο υ ο Αλδος Μ ανούτιος διαδίδει την εφεύρεση-, κατόπιν το Π αρίσι, η Λυόν, η Βασι­ λεία ή η Αμβέρσα γίνονται εστίες του ουμανισμού στις οπ οίες συγκεντρώνονται οι διανοούμενοι. Π άνω α π ’ όλα η διάδοση του βιβλίου γίνεται βασικό όργανο δια σ π ο ρ ά ς τω ν ιδεώ ν: σ ’ όλη τη διά ρκ εια του α ιώ ν α εκ δ ίδο ν τα ι 150.000 ώ ς 200.000 έργα, που αντιπροσω πεύουν συνολικά περισσότερα από 150 εκατομμύ­ ρια αντίτυπα. Σ τα θρησκευτικά έργα, π ου π ά ντα αποτελούν την πλειονότητα, προσ τίθενται πλέο ν τα έργα τω ν ουμανιστώ ν: κείμενα της Α ρχαιότητας στην πρωτότυπη γλώσσα ή σε μετάφραση, επιστημονικά βιβλία, πρω τότυπα έργα, ό­ πω ς τα Γνωμικά (Adagia) κ α ι οι Οικογενειακές συνομιλίες (Colloquia familiaria) του Έ ρασμου, τα οποία είναι σημαντικές εκδοτικές επιτυχίες. Πέρα από το βιβλίο, οι ουμανιστικές ιδέες διασπείρονται μέσω ενός δικτύου σχέσεων, μιας «Δημοκρατίας τω ν Γραμμάτων». «Μ ονάρχης» αυτής της πρώ της Ευρώπης τω ν διανοουμένων είνα ι ο Έ ρασμος από το Ρότερνταμ (1469-1536). Με­ τά από μια περίοδο διαμονής στο Π αρίσι, όπου συχνάζει σε κύκλους διανοουμέ­ νων, τούτος ο μοναχός α ρχίζει μια ζωή αδιάκοπω ν τα ξιδιώ ν για να συναντήσει ουμανιστές της εποχής του. Στην Αγγλία συναντά τον Τ ζω ν Κόλετ και γίνεται φί-

Η

Ο ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΝ 15ο ΑΙΩΝΑ

Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ ΤΩΝ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν ΑΞΙΩΝ ΣΤΗΝ Ε Υ Ρ Ω Π Η Τ Ο Υ 16ου ΑΙΩΝΑ

319

λος του Τόμας Μορ. Δ ιαμένει στη Ρώμη, την Π άντοβα κ α ι τη Βενετία όπου συνα­ ναστρέφεται τον Αλδο Μ ανούτιο. Επιστρέφοντας στο Π αρίσι εκδίδει το Μωρίας εγκώμιον. Μεγάλος δάσκαλος ολόκληρης της καλλιεργημένης Ευρώπης, τιμάται κα ι θαυμάζεται ως ο μεγαλύτερος διανοούμενος της εποχής του. Έ χοντα ς ονομα­ στεί σύμβουλος του π ρ ίγ κ ιπ α Καρόλου της Β ουργουνδίας (του μελλοντικού Κα­ ρόλου Κ ουίντου), συντάσσει γ ι ’ αυτόν την Π αιδεία τον χρισ τια νού π ρ ίγκιπ α (Institutio principis christiani). Αρνείται τις προσφορές που του κάνουν οι μεγάλοι ηγεμόνες, έτσι ώστε να ολοκληρώσει στη Βασιλεία μια κριτική έκδοση της Κ αινής Διαθήκης. Πεθαίνει εκεί συνταραγμένος από τη λουθηρανική μεταρρύθμιση, στην οποία βλέπει μια ολέθρια εκτροπή του στοχασμού τω ν ουμανιστών. Ο ι περιπλανήσεις του Έ ρ α σ μ ο υ διαγράφ ουν εν μέρει τα σύνορα αυτής της «Δ ημοκρατίας τω ν Γραμμάτω ν» π ο υ συγκροτείται γύρω α π ό την κουλτούρα και τις αξίες τω ν ουμ ανισ τώ ν. Έ τσ ι, από τη Φ λω ρεντία ώ ς την Αμβέρσα, από τη Βασιλεία ώ ς το Π αρίσ ι, α π ό την Κ ολω νία ώ ς την Ο ξφόρδη, δημιουργείται μια ιντελιγκέντσια τα μέλη της ο π ο ία ς αλληλογραφούν, μ άχοντα ι για τις ιδέες τους, συναντώ νται, δ ιδ ά σ κ ο υ ν κ α ι δημοσιεύουν. Α υτός ο π ερ ιορ ισ μ ένος κ ύ ­ κλος περιλαμβάνει κ λη ρ ικ ο ύς (τον αρχιερέα Σ αντολέ ή τον θεολόγο Τζω ν Κόλετ), εμπόρους (ο Γ κιγιώ μ Μ πυντέ είναι πρόεδρος τω ν εμπόρω ν του Π αρισ ι­ ού), τυ π ο γρ ά φ ο υ ς (τον Α λδο Μ ανούτιο), γ ια τρ ο ύ ς (τον Ρ αμ πελαί), ευγενείς (τον Π ίκο ντέλα Μ ιρά ντολα, το ν Ο ύλριχ φον Χ ούτεν ή το ν Π ιέρ ντε Ρονσάρ), ακόμα κ α ι π ο λ ιτικ ο ύ ς (ο Τ ό μ α ς Μορ υπήρξε κ αγκελάριος της Α γγλίας). Οι ίδ ι­ ο ι ο ι ηγεμόνες δεν δισ τά ζο υ ν να συμμετάσχουν στην κίνηση: ο Ερρίκος Η ' της Α γγλίας αλληλογραφεί με το ν Έ ρασμ ο κ αι ο Φ ραγκίσκος Α ' της Γαλλίας ενδιαφέρεται για τον ουμ ανισ μό παρακινημένος α π ό την αδελφή του Μ αργαρίτα της Ανγκουλέμ. Α υτοί ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι κ α ι αυτές ο ι ιδέες κ ινο ύντα ι γύρω από τα κέντρα τυπ ο γρ αφ ία ς κ αι τις πανεπισ τημιουπόλεις: στη Βενετία γύρω από τον Αλδο Μ ανούτιο, στη Β α σ ιλεία γύρω από τους τυ π ο γ ρ ά φ ο υ ς Α μερμπαχ και Φ ρόμπεν, στη Λ υόν ό π ο υ ο τυπ ο γρ άφ ο ς Σ εμπαστιέν Γκρυφ προσελκύει τον Ρ α­ μπελαί κ αι τον Ε τιέν Ντολέ, αλλά και στις πόλεις τω ν μεγάλων ανανεωμένων πανεπιστημίων στην Α λκαλά δε Ενάρες της Ισπανίας, την Πάντοβα της οποία ς η ακτινοβολία απλώ νεται σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη, τη Λουβαίν όπου ο Έ ρασμος ιδρύει ένα Τρίγλωσσο Κ ολέγιο, τέλος το Π αρίσι όπου ο Φ ραγκίσκος Α ' ιδρύει δίπ λ α στην π α λ ιά Σ ορβόνη ένα βασιλικό κολέγιο (College des Trois Langues, 1530). Σ ’ αυτούς τους φ άρους του ουμανισμού θα π ρέπει να προστεθεί μια ολό­ κληρη σειρά εστιών οι οπ οίες, αν και όχι τόσο λαμπρές, δεν είναι λιγότερο δ ρ α ­ στήριες: η «Δημοκρατία τω ν Γραμμάτων» είναι σαφώ ς ευρω παϊκής κλίμακας κ α ι α π ' αυτήν δια δίδοντα ι ο ι νέες ιδέες οι οποίες θα αποτελέσουν συστατικό στοι­ χείο της διαμορφούμενης ευρω παϊκής ταυτότητας. Η επίδραση του ουμανισμού θα ήταν περιορισμένη αν δεν είχε βρει ένα βασι­ κό μέσο μετάδοσης: την παιδεία . Α διαφορώ ντας για τα σχολεία όπου μαθαίνει κανείς τα στοιχειώδη, ο ι ουμανιστές αποδίδουν όλο το ενδιαφέρον τους στα κο­ λέγια, στα οποία το π α ιδ ί π ρ έπ ει να έρθει σε επαφή με τα έργα της Α ρχαιότητας,

320

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑΣ ΕΠ Ο Χ Η Σ

να μάθει τη γραμματική, τη ρητορική, την τέχνη του διαλογισμού κ α ι τις βάσεις της επιστήμης κ αι τω ν φ υσικώ ν επιστημών. Ε νώ τα παλιά κολέγια υιοθετούν τις νέες αρχές, η επιρροή τω ν ουμανιστώ ν ωθεί τις π όλεις να ιδρύσουν νέα κολέγια, όπου οι έφηβοι δέχονται μ ια π α ιδεία όχι πλέον προσανατολισμένη στη θεολογική μόρφω ση αλλά στην εγκόσμια ζωή. Τέλος οι ουμανιστές κ ατακτούν πολλά πανεπισ τήμια (στη Βιέννη, την Κ ρακοβία, τη Φ λωρεντία, την Α λκαλά δε Ενάρες) στα ο π ο ία αντικαθιστούν με τις ιδέες τους τη σχολαστική παιδεία . Εκεί όπου οι παραδόσ εις παραμένουν ισχυρές, οι ουμανιστές π ροτιμ ούν να παρακάμψ ουν το εμπόδιο ιδρύοντας παράλληλους θεσμούς κ α τ’ εικόνα του Τρίγλωσσου Κ ολεγί­ ου της Λ ουβαίν ή του Β ασιλικού Κολεγίου του Π αρισιού. Κ ίνημα ευρω παϊκό, ο ουμ ανισ μός δεν είνα ι ωστόσο ομοιογενής. Ο ι οικ ου­ μενικές α ξιώ σ εις τω ν ουμ α νισ τώ ν δεν π ρ έπ ει να μας ξεγελούν. Η ίδια η δ ιά δο ­ ση τω ν ουμ ανισ τικώ ν ιδεώ ν α π ο κ α λύ π τει δ ια φ ορ ετικούς προσανα τολισμούς. Αν αφήσουμε στην άκρη τους ο υμ ανισ τικούς κύκλους π ο υ ενδια φ έρονται για την ανάπτυξη τω ν επιστημώ ν, ιδ ίω ς τω ν φ υσικώ ν (στην Π άντοβα, την Κ ρακο­ βία ή τη Νυρεμβέργη), μπορούμε να διακρίνουμ ε δύο μεγάλες ομάδες, μια μεσο­ γειακή κ α ι μια βόρεια. Ο μεσογειακός ουμ ανισ μός π ο υ ευημερεί στη Φ λω ρεντία και τη Β ενετία και έχει δια δοθεί στη Λ υόν ή το Π αρίσι, είναι π ρ ιν α π ’ όλα στραμμένος στη λα­ τρεία του ω ραίου ύφους. Α φ ιερώ νεται στη μελέτη τω ν α ρ χα ίω ν κειμένω ν, στο σχολιασμό τους, στην απομίμησή τους, και χρησιμ οποιεί ω ς π ρ ό τυ π ο την ω ­ ραία γλώ σσα του Κ ικέρωνα. Φ ιλοσοφ ικά απομ ακρύνεται από τον αρ χικ ό νεο­ π λατω νισ μ ό για να επισ τρέφ ει στον Αριστοτέλη, από τον οπ ο ίο αντλεί ένα εί­ δος ρασ ιοναλισ τικού ντετερμινισμού. Αυτή η μορφή ουμανισμού θα εξάρει τη λατρεία του Ω ραίου κ α ι θα κάνει την Ιταλία του 16ου αιώ να το ευρ ω π α ϊκ ό χωνευτήρι της καλλιτεχνικής Αναγέννησης. Οι π ρ ο σ α να το λισ μ ο ί τω ν ουμ ανισ τώ ν της βόρειας Ε υρώ πης είνα ι τελείω ς διαφορετικοί. Η Αγγλία, ο ι Κάτω Χ ώρες ή η Ρηνανία προσκολλώ νται λιγότερο στο ύφος α π ’ ό,τι στο στοχασμό. Το ουσιώδες, από τη σκοπιά τους, είναι να θέ­ σουν την επιστήμη του ουμανισμού στην υπηρεσία μ ιας αναγέννησης του χ ρ ι­ στιανισμού. Ο θαυμασμός για τους στοχαστές της Α ρχαιότητας πρέπει να προε­ τοιμάζει για την καλύτερη υποδοχή του χριστιανικού μηνύματος. Εκεί βρίσκεται το θεμέλιο του στοχασμού του Τ ζω ν Κόλετ, του Έ ρασμου, του Ρόυχλιν ή του Τόμας Μορ. Από εκεί ο ουμανισμός της βόρειας Ευρώ πης προετοιμάζει τους δρό­ μους της Μεταρρύθμισης. Ανάμεσα σ ’ αυτά τα δύο είδη ουμανισμού η πολεμική κάνει θραύση. Για εκεί­ νους π ου έχουν μορφω θεί κατά την ιταλική σχολή η κίνηση της βόρειας Ευρώ πης είναι π ρ ο ϊό ν Βαρβάρων. Από την πλευρά του ο Έ ρασμος διακω μω δεί στο Δ ιά λ ο ­ γο με τίτλ ο Κ ίκερω νιανός ή π ε ρ ί το ν κ α λύτερο ν δ υν α το ύ είδονς (Dialogus, qui titulus Ciceronianus sive, de optim o dicendi genere) τη λατρεία της ω ραίας γλώ σ­ σας και εμπαίζει τις ρω μαϊκές αξιώ σεις πνευματικής υπεροχής στη «Δημοκρατία τω ν Γραμμάτων». Εκτός α π ’ αυτές τις διαμάχες μεταξύ σχολών, η συνοχή της Ε υ­

Η ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ ΤΩ Ν Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν Α ΞΙΩΝ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η Τ Ο Υ 16ου ΑΙΩ ΝΑ

321

ρώπης τω ν ουμανιστώ ν απειλείται από τη συγκρότηση τω ν εθνών-κρατών: η εδραίωση τω ν ιδιαιτεροτήτω ν απειλεί τα ενωτικά στοιχεία π ου ο ουμανισμός είχε προσπαθήσει να αποδεσμεύσει. Έ τσ ι τα λατινικά αρχίζουν να παρακμάζουν π ρος όφελος τω ν καθομιλουμένω ν γλωσσών: εναντίον της κ υριαρχίας τω ν λατινικών ο Ρονσάρ και ο ντυ Μ πελαί δημοσιεύουν το 1549 την Ά μυνα και εύκλεια της γαλ­ λικής γλώσας (Defense et illustration de la langue frangaise). Π ίσω από την π ολιτι­ στική αντίδραση κατά του ηγεμονισμού τω ν ξένω ν γλω σσώ ν δια γράφ εται η εδραίωση του εθνικού αισθήματος. Ο ι ουμανιστές δεν αργούν να δοκιμάσουν στις συνθήκες της εποχής τους την έξαρση της ιδέας της π ατρίδας π ο υ βρίσκουν στους Αρχαίους. Κ αθένας αναζητεί στην αρχαία κληρονομιά τον δοξασμένο ήρωα που θεμελιώνει τη νομιμότητα της εθνικής εδραίωσης: Φραγκιών, νιος του Έκτορα, για τους Γάλλους ή Α ρμίνιος για τους Γερμανούς™. Έ τσ ι ο ουμανισμός γεννά μια νέα ευρωπαϊκή ταυτότητα π ου θεμελιώνεται συγχρόνως στην ενότητα του π ο λιτι­ σμού και στην π ο ικιλομορφ ία τω ν εκδηλώσεων του. Αυτή η ενότητα-ποικιλομορφ ία γίνεται εμφανής με την καλλιτεχνική ανάπτυξη της Αναγέννησης.

Η Χ ΡΥ ΣΗ Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ ΙΤ Α Λ ΙΚ Η Σ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ γκα ταλείποντας τη γοτθική τέχνη την ίδια στιγμή που αυτή θριαμβεύει στην υπόλοιπη Δύση, η Φ λω ρεντία υπήρξε α π ό το ν 15ο α ιώ να το θέατρο μιας πραγματικής κ αλλιτεχνικής άνθησης. Από τις πρώ τες δεκαετίες του α ιώ να εμφανίζονται τα θέματα και οι τεχνικές που θα χαρακτηρίσουν την τέχνη της Αναγέννησης. Στο αρχιτεκτονικό πεδίο, ο Μ προυνελέσκι προσπαθεί να ξαναβρεί τις αρχές της αρχαίας τέχνης. Αναδεικνύει και π ά λ ι τη ζω οφόρο, το γείσωμα, το τόξο επάνω σε κίονες και, χάρη σε λε­ πτούς μαθηματικούς υπολογισμούς κ α ι σε μια επιτήδεια χρησιμοποίηση των βα­ σικών γεωμετρικών σχημάτων, δίνει αρμονικές αναλογίες στα κ τίρ ια τα οποία α­ νεγείρει (τον καθεδρικό ναό του Σαν Λορέντσο ή το παρεκκλήσιο τω ν Τρελών). Στη ζωγραφική, ο Μ αζάτσιο ξαναβρίσκει τη φλέβα του Τζότο κ αι πραγματοποιεί μια αληθινή επανάσταση επινοώ ντα ς τους κανόνες της προοπτικής. Τέλος, στο πεδίο της γλυπτικής, ο Ντονατέλο π α ίζει με το ρεαλισμό και την ευγενή στάση τω ν προσώ πω ν π ου σμιλεύει. Ώ ς τα τέλη του 15ου αιώ να, η Φ λωρεντία παραμένει η κύρια εστία της ιταλι­ κής καλλιτεχνικής Αναγέννησης. Το οφείλει αυτό στους μαικήνες της, νεόπλου­ τους εμπόρους και τραπεζίτες, ο ι ο π ο ίο ι, κατά το παράδειγμα τω ν Μ εδίκων, ζη­ τούν από καλλιτέχνες να διακοσμήσουν τα πολυτελή τους μέγαρα, τα δημόσια μνημεία και τις εκκλησίες. Α ναπτύσσονται έτσι τα ρεύματα που γεννήθηκαν από τις αρχές του αιώνα: στη γλυπτική (Ντέλα Ρόμπια, Βερόκιο), στην αρχιτεκτονική (Μικελότσο), κυρίω ς όμως στη ζωγραφική. Μετά τον Φρα Αντζέλικο και τα έργα του που ήταν εξ ολοκλήρου στραμμένα στην εκδήλωση της εσωτερικής πίστης του, τα τέλη του 15ου αιώ να σημαδεύονται από τα έργα του Μ ποτιτσέλι (Ά νο ιξη /

Ε

322

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

Printem ps , Η γέννηση της Α φ ρ ο δ ίτη ς / La naJsssance de Venus) κ α ι του Λεονάρντο ντα Β ίντσι, δύο ζω γράφ ω ν βαθιά επηρεασμένων από τη νεοπλατω νική φ ιλο­ σοφία κ α ι συνδεδεμένων με τους Μ εδίκους. Π ρότυπο του νέου καλλιτέχνη που παρήγαγε η Αναγέννηση, ο Λ εονάρντο ντα Βίντσι, που γεννήθηκε στη Φλωρεντία, πέρασε στην υπηρεσία του δούκα του Μ ιλάνου κ α ι συνδέθηκε στενά με τη Γαλλία, εμφανίζεται ω ς ένα οικουμενικό πνεύμα. Δ ιατυπώ νει σε πρώ τη μορφή τους νό­ μους της μηχανικής, της χημείας κ α ι της γεω λογίας, επιχειρεί να αναλύσει τη λει­ τουργία του ανθρώ πινου σώ ματος, επινοεί εκπληκτικές μηχανές π ο υ χρησιμο­ π ο ιο ύ ν την υδραυλική δύναμη ή το ν ατμό, κατασκευάζει διώ ρυγες ή σχεδιάζει μια ιπτάμενη μηχανή. Ζ ω γράφος, π ο υ έχει σπουδάσει στο εργαστήριο του Βερόκιο, ζω γρα φ ίζει αρχικά σύμφωνα με τη φλωρεντινή τεχνοτροπία (Ε υα γγελισ μ ό ς / Annunciazione), π ρ ιν επινοήσει την τεχνική της «διαβάθμισης» (sfumato), η οποία δίνει την αίσθηση μιας ελαφριάς ομίχλης που περιτυλίγει τα σχήματα κ αι προκαλεί μια εντύπωση γλυκύτητας, ποίησης κ α ι μυστηρίου (Π αρθένος τω ν βράχω ν / Vergine dellerocce , Τ ζοκόντα / Jioconda). Η λαμπρότητα της φλω ρεντινής σχολής διαχέεται σε όλη τη χερσόνησο. Προσκαλεσμένοι σε όλες τις πριγκιπ ικ ές αυλές κ α ι τις ιταλικές πόλεις, ο ι Φ λωρεντι­ ν ο ί καλλιτέχνες κάνουν γνωστές εκεί τις νέες ιδέες και τεχνικές του Κουατροτσέντο. Σ τα τέλη του 15ου αιώ να η νέα τέχνη ανθεί σε όλες τις περιοχές της Ιταλίας. Αλλά αυτή η πρώτη άνθηση της τέχνης προαναγγέλλει απλώ ς την αληθινή χρυσή εποχή. Σ τον 16ο αιώ να η ιταλική Αναγέννηση φ τάνει στο απόγειό της και η νέα τέχνη, με ποικίλες εθνικές αποχρώ σεις, κατακτά ολόκληρη την ήπειρο. Στα π ρ ώ τα χρόνια του 16ου α ιώ να παρουσιάζεται μια μεταβολή στις συνθή­ κες π ου επέτρεψαν το ξεκίνημα της ιταλικής Αναγέννησης: με τις γαλλικές εκ­ στρατείες αρχίζουν πράγματι οι «πόλεμοι της Ιταλίας». Δ ιαφ εύγοντας από τις ταραχές π ου αναστατώνουν το βορρά της χερσονήσου, ο ι καλλιτέχνες καταφεύ­ γουν στη Ρώμη, όπου οι π ά π ες εγκαινιάζουν μια πολιτική μεγαλεπήβολων κατα­ σκευών κ αι αναδιοργάνω σης της πόλης. Ώ ς το 1527, η Ρώμη γίνετα ι η πρω τεύου­ σα της ιταλικής Αναγέννησης, το νευραλγικό κέντρο του ιταλικού κλασικισμού του 16ου αιώ να. Αυτή η τέχνη του Τσινκουετσέντο προτίθεται να συνθέσει τις ει­ σφορές του 15ου αιώ να (αναζήτηση το υ Ωραίου, αντανάκλαση του θείου μέσα α­ πό την τάξη και την αρμονία) κ αι να οδηγήσει το θεατή στην ενατένιση της θείας αρμονίας κ αι το στοχασμό πάνω στη σημασία της. Από τις αρχές του 15ου αιώ να οι ποντίφ ικες είχαν θελήσει, με την καθαριό­ τητα κ α ι την ομορφιά, να κάνουν την Α ιώ νια Πόλη πρω τεύουσα της οικουμένης: Ο Σ ίξτος Δ ' προσκαλεί τους π ιο διάσημους Τοσκανούς ζω γρά φ ους να δια κο­ σμήσουν το παρεκκλήσιο π ου μόλις έκτισε στο Βατικανό (την Κ απέλα Σιξτίνα). Ε ίναι όμω ς κατά το π ο ντιφ ικ άτο του Ιουλίου Β ' κ αι του Λ έοντα I ' π ου η Ρώμη γνω ρίζει τη χρυσή εποχή. Το αποκορύφ ω μ α του έργου τω ν π α π ώ ν κ α ι κόσμημα αυτής της δεύτερης φάσης της ιταλικής Αναγέννησης είναι η ανέγερση, σύμφωνα με τα σχέδια του Μ πραμάντε, της βασιλικής του Αγίου Π έτρου. Την ίδια εποχή ο π ά π α ς Ιούλιος Β ' φέρνει στη Ρώμη τον ζω γράφ ο κ αι γλύπτη Μ ιχαήλ Αγγελο

Η ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ ΤΩ Ν Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν ΑΞΙΩΝ ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η Τ Ο Υ 16ου ΑΙΩΝΑ

323

Μ πουοναρότι, ήδη διάσημο από την ανέγερση στη Φ λω ρεντία ενός γιγαντιαίου αγάλματος του Δ αβίδ. Ε π ί τέσσερα χρόνια τούτος ζω γρ α φ ίζει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα: συνοψ ίζει, σε μια ουμανιστική προοπτική, την ιστορία της αν­ θρωπότητας, από τις σκηνές π ο υ προηγούνται της Λ ύτρωσης ώς τις εννέα μεγά­ λες στιγμές της Δ ημιουργίας. Αλλος ζω γράφ ος π ο υ προσελκύστηκε από τη Ρώ ­ μη, ο Ραφαήλ Σ άντσιο ζω γρα φ ίζει με μια τεχνοτροπ ία εκλεπτυσμένης κομψότη­ τας, και στις τέσσερις συνθέσεις της Αίθουσας της Υ πογραφής στο Β ατικανό κ α­ ταφέρνει να δοξάσει τις μεγάλες αξίες του ουμανισμού: τη σκέψη τω ν Α ρχαίω ν (με τον Π λάτωνα κ α ι τον Αριστοτέλη περιτριγυρισμ ένους από τα μεγάλα π νεύ­ ματα της Α ρχαιότητας), την επιβεβαίωση του χρισ τιανικ ού μυστηρίου π ου γίνε­ ται αντιληπτό χάρη στην αποκάλυψη (οι Α πόστολοι κ α ι οι Πατέρες της Εκκλη­ σίας ενώ εξαίρουν τη θεία ευχαριστία), την ποίηση (γύρω από τον Α πόλλω να και τις Μούσες, ο Ό μ η ρο ς κ α ι ο Β ιργίλιος α να μ ιγνύοντα ι με τον Δάντη, τον Πετράρχη ή τον Αριόστο). Η λαμπρότητα του ρ ω μ α ϊκ ο ύ κλασ ικισ μού σ υντρίβ εται ολοκληρω τικά το 1527 όταν τα στρατεύματα της Αγίας Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας λεηλατούν τη Ρώμη. Αλλα καλλιτεχνικά κέντρα παίρνουν τότε τη σκυτάλη. Η Βενετία, αφού έ­ χει μείνει για μεγάλο διάστημα πιστή στον γοτθικό ρυθμό, προσχω ρεί στη σχολή της Φ λωρεντίας κ α ι της Ρώ μης κ α ι αναπτύσσει μια λαμπρή σχολή ζω γραφικής που συμβολίζεται α π ό τον Τιτσιάνο. Κάθε αυλή της βόρειας Ιταλίας προστατεύει κάποιο διάσημο καλλιτέχνη. Αλλά η ισχυρή έμπνευση, στην οποία οφ είλεται ο πλούτος της ιταλικής τέχνης στα τέλη του 15ου αιώ να κ α ι τις αρχές του !6ου, φαίνεται να έχει στερέψει. Αν οι καλλιτέχνες π ο υ έχουν διαφύγει από τη Ρώμη μεταφέρουν τα διδάγματα του θριαμβεύοντα κλασικισμού σ’ ολόκληρη την Ιτα­ λία, το επινοητικό πνεύμα εξαφανίζεται. Ο ρισμένοι βεβαίως θέλουν να επιδείξουν την τεχνογνω σία, τη δεξιοτεχνία κ αι την επινοητικότητά τους. Αναπτύσσε­ ται όμως ένας ακαδημαϊσμός π ο υ συνίσταται στην απομίμηση του Μ ιχαήλ Αγγέ­ λου, του Ραφαήλ ή του Τ ιτσιάνο. Τα πάντα επα φ ίεντα ι πλέον στην «τεχνοτρο­ πία» (maniere). Ως σχετικά τυπική κωδικοποίηση της τέχνης της ιταλικής Ανα­ γέννησης, ο μανιερισμός προσφέρεταί εύκολα για απομίμηση. Κ υρίω ς λοιπόν μ ! αυτή τη μορφή η Αναγέννηση εξαπλώ νεται στην Ευρώπη. Προκαλεί μια καλλιτε­ χνική έξαρση, που εγκλιματίζει και προσαρμόζει στις εθνικές ιδιοσυγκρασίες τις νέες συνταγές που διαμορφ ώ θηκαν στη Φ λωρεντία, τη Ρώμη ή τη Βενετία.

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΗ Σ Α Ν Α ΓΕΝ Ν Η ΣΗ Σ α θαύματα της ιταλική ς τέχνης έγιναν π ο λύ γρήγορα γνωστά στην Ευρώπη. O l δεκάδες χιλ ιά δες προσκυνητές που πη γα ίνουν στην Α ιώ νια Πόλη μένουν έκθαμβοι μπροστά στα κ τίρ ια που οι πάπες ανεγείρουν στην πρω τεύουσα της χριστιανοσύνης. Α πό το 1494 κ αι από την εποχή της εκστρατείας του βασιλιά

Τ

της Γαλλίας Κ αρόλου Η ' στη Νεάπολη, τα γα λλικ ά στρατεύματα ξεχύνο ντα ι

324

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑΣ ΕΠ Ο Χ Η Σ

στην Ιταλία, π ρ ο κα λώ ντα ς την αντίδραση τω ν ένοπλω ν σω μάτω ν (ισπανικώ ν, γερμανικώ ν ή ελβετικών) π ο υ ζητούν να σταματήσουν την προέλασή τους. Ηγε­ μόνες (αρχίζοντας α π ό τους βασιλιάδες της Γαλλίας Κ άρολο Η ', Λουδοβίκο I B ' κ α ι Φραγκίσκο Α '), αριστοκράτες, πολέμαρχοι κ α ι στρατιώ τες μένουν γοητευμέ­ ν ο ι από τα κάλλη τής χερσονήσου κ αι ονειρεύονται να μεταφυτεύσουν στις χώ ­ ρες τους τα καλλιτεχνήματα που συνιστούν την ασύγκριτη ομ ορφ ιά της Ιταλίας. Ο ι ουμανιστές, π ο υ έρχονται να θαυμάσουν την εικόνα της τέλειας ομορφιάς, την παρουσιάζουν με ενθουσιασμό στους π ρ ίγκ ιπ ες κ α ι τους ανώ τατους ευγε­ νείς. Αντικείμενο κάθε θαυμασμού, η Ιταλία γίνετα ι επίσης αντικείμενο π ο ικ ί­ λω ν βλέψεων. Γάλλοι, Ισπανοί κ αι Α υτοκρατορικοί μ άχοντα ι για την κυριαρχία μιας χερσονήσου π ο υ σπαράσσεται ανάμεσα στους π ρ ίγκιπες, τις π όλεις και τις δημοκρατίες της. Η χρυσή εποχή της ιταλικής Αναγέννησης είνα ι επίσης εποχή πολιτικής αδυναμίας και διαιρέσεων. Μ αταίω ς ο Μ ακιαβέλι (1469-1527) καλεί τον «Ηγεμόνα» που θα μπορέσει να ανασυγκροτήσει τα πράγματα- υπερτερεί η διαίρεση. Σύμβολο της ιταλικής παρακμής; η είσοδος το 1527 τω ν αυτοκρατορι­ κώ ν στρατευμάτων στη Ρώμη. Έ χο ντα ς έρθει να αγω νιστούν εναντίον του πάπ α Κλήμη Γ ', συμμάχου του Φ ραγκίσκου Α ', αποδύονται επί μία εβδομάδα στη λεη­ λασία εκκλησιών, μοναστηριώ ν κ αι ανακτόρων. Ο ι κάτοικοι σφ αγιάζονται και η Κ απέλα Σ ιξτίνα μετατρέπεται σε στάβλο. Σ τα μάτια όλης της Ιταλίας, η λεηλα­ σία της Ρώμης φ αντάζει ω ς απόδειξη της θείας οργής εναντίον της ξιπασμένης Ρώ μης κ α ι τω ν π αραχω ρή σ εω ν π ο υ έκανε η Αναγέννηση στην ειδω λολατρία. Ό μ ω ς την ίδια στιγμή π ου λεηλατείται η πρω τεύουσα της νέας τέχνης, άλλες με­ γάλες πόλεις της δυτικής Ε υρώ πης π αίρνουν τη σκυτάλη. Ε ίναι μάλλον στη Γαλλία που η επιρροή του ουμανισμού κ α ι της Αναγέννη­ σης υπήρξε ισχυρότερη. Ώ ς το 1520 περίπου ανθεί ακόμα εκεί η γοτθική τέχνη στην αρχιτεκτονική (ναός του Σαιν-Ζ ερβαί στο Ζισόρ, το βέλος του βόρειου κω­ δωνοστασίου του καθεδρικού ναού της Σαρτρ), τις διακοσμητικές τέχνες (υαλο­ στάσια του καθεδρικού να ού του Μ πωβαί) ή τη γλυπτική (Ζαν Κολόμπ). Αλλά ο Κ άρολος Η ', μετά την εκστρατεία του στην Ιταλία, κ α ι ο Λ ουδοβίκος IB ’, που καταλαμβάνει το Μ ιλάνο, φέρνουν στη Γαλλία Ιταλούς καλλιτέχνες. Τούτοι επι­ καλύπτουν κτίσματα γοτθικού ρυθμού με στοιχεία ιταλικής τέχνης (στην Αμπουάξ, τη Σολέμ ή το Γκαγιόν). Χ αρακτηριστικές είναι οι εκλεπτυσμένες διακοσμή­ σεις τω ν κλιμακοστασίω ν στους π ύργους του Μ πλουά, της Μ εγιάν ή του Αζαίλε-Ριντώ. Αυτές οι εκδηλώσεις ιταλικής τεχνοτροπίας ενισχύονται κατά τη βασι­ λεία του Φ ραγκίσκου Α ' (πύργος του Σαμπόρ) και επιβάλλονται από το 1520. Φερμένοι α π ό τον Φ ραγκίσκο Α ', οι Ιταλοί καλλιτέχνες εισάγουν τον κλασικι­ σμό και το μανιερισμό που είναι του συρμού στη χερσόνησο. Χ τισμένο και δ ια ­ κοσμημένο σύμφωνα με τον αναγεννησιακό ρυθμό, το ανάκτορο του Φονταινεμπλώ χρησ ιμ οποιείτα ι ω ς π ρ ό τυπ ο της νέας τέχνης π ο υ θριαμβεύει γύρω στο 1540 απέναντι στα τελευταία κατά λοιπα του γοτθικού ρυθμού. Οι Γάλλοι καλλι­ τέχνες επιτυγχάνουν τότε μια σύνθεση της ιταλικής συνεισφοράς κ α ι τω ν εθνι­ κώ ν παραδόσεων; τον γαλλικό κλασικισμό. Ο αρχιτέκτονας Π ιέρ Λεσκό (νοτιο­

Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η Τ Ω Ν Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν ΑΞΙΩΝ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η Τ Ο Υ 16ου ΑΙΩΝΑ

325

δυτική πτέρυγα της Τετράγωνης Αυλής του Λούβρου) ή ο Ζ αν Μ πυλάν (πύργος του Εκουάν) θέτουν τις βάσεις, ενώ οι γλύπτες Ζαν Γκουζόν (Η κρήνη των Αθώ­ ω ν/ La fontaine des innocents στο Π αρίσι) κ αι Ζερμαίν Π ιλόν ξαναβρίσκουν το ι­ δεώδες της ομ ορφ ιάς κ α ι της ισορροπίας της ελληνικής αγαλματοποιίας. Σ τις Κ άτω Χ ώ ρες, η διείσδυση της ιταλικής Αναγέννησης εμποδίζεται α ρ χι­ κά από την καλλιτεχνική άνθηση ίο υ 15ου αιώ να, η ο π ο ία τροφ οδοτεί μια τέχνη ισχυρή κ α ι καινοτόμα. Τα μνημεία τω ν αρχώ ν του 16ου α ιώ να (το παρεκκλήσι του Αγίου Α ίματος στην Μ πρυζ, το δημαρχείο της Γάνδης, η εκκλησία του Α γί­ ου Ιακώβου στη Λιέγη) αντιπροσ ω πεύουν όλα τον φ λογόμορφ ο γοτθικό ρυθμό, και η ζω γραφική του Χ ιερόνυμους Μ πος εκφράζει μ ια τολμηρή μεσαιωνική έ­ μπνευση. Μετά το 1520 διεισδύει η ιταλική τεχνοτροπία, ιδιαίτερα στην Αμβέρ­ σα (με τον Κ ίντεν Μ έτσυς). Στην αυλή της κυβερνήτου τω ν Κάτω Χ ω ρώ ν Μ αρ­ γαρίτας της Α υστριακής, αδελφής του Κ αρόλου Κ ουίντου, ο ιταλικός μ ανιερι­ σμός βρίσκει την κυριότερη εστία του με τον Γιαν Γκόσερτ, τον επονομαζόμενο Μ αμπούζε, και τον Μ πέρναρ βαν Ό ρλεϋ. Ο ι μυθολογικές αναφορές, τα στοιχεία κλασικής αρχιτεκτονικής κ αι η διακόσμηση σύμφω να με την ιταλική τεχνοτρο­ π ία θριαμβεύουν. Ό μ ω ς αυτή η επιρροή δεν είνα ι π α ρ ά επιφανειακή. Ενώ αφ ο­ μοιώνει τα μαθήματα τω ν Ιταλώ ν, ο Πήτερ Μ πρέγκελ ο Πρεσβύτερος ξα ναβ ρί­ σκει ταυτόχρονα την εθνική παράδοση με τις ρεαλιστικές αγροτικές σκηνές και τα σύμβολα τω ν αλληγορικώ ν ζω γρα φ ικώ ν π ινά κ ω ν του. Η διάδοση της ιταλικής τέχνης είναι ακόμα π ιο δύσκολη στη Γερμανία εξαιτίας τω ν π ο λ ιτικ ώ ν κ αι θρησκευτικών διαιρέσεων, του εθνικισμού, της αντίθε­ σης π ρος τη Ρώμη, αλλά κ α ι της δύναμης π ου διατηρεί η μεσαιωνική τέχνη στην αρχιτεκτονική, τη γλυπτική (το μεγάλο προσέρεισμα της Α γίας Τράπεζας π ο υ κατασκευάζει ο Φ άιτ Στος από τη Νυρεμβέργη για τον καθεδρικό ναό της Κ ρα­ κοβίας) ή τη ζω γραφ ική (ναός της Σταύρωσης του Γκρύνεβαλτ). Ο ιταλικός κλα­ σικισμός έχει κ ά π ο ια επιρροή στη νότια Γερμανία, γύρω από τη Νυρεμβέργη κ αι το Α ουγκσμπουργκ, επίκεντρο τω ν σχέσεων με την Ιταλία. Γνώριμος τω ν ουμανιστώ ν, ο Α λμπρεχτ Ντύρερ αφ ομοιώ νει τα μαθήματα της ιταλικής τέχνης, αλλά παραμένει π ισ τό ς στις δικές του θρησκευτικές κ α ι ηθικές αναζητήσεις. Γεννημέ­ νος στο Α ουγκσμπουργκ, ο Χ ανς Χ ό λμ π α ϊν ο Νεότερος εικονογραφεί το Μ ω ­ ρίας εγκώ μω ν του Έ ρασμ ου, επισκέπτεται την Ιταλία, κ α τό π ιν εγκαθίσταται στην Αγγλία όπου γίνετα ι ο ζω γρά φ ος του Ε ρρίκου Η ' κ α ι της αυλής. Ο θάνα­ τος του Ντύρερ (1528) κ α ι η αναχώρηση του Χ ό λ μ π α ϊν για την Αγγλία (1532) ση­ μαδεύουν το τέλος της γερμανικής Αναγέννησης. Σ τις άλλες χώ ρες της Ευρώ πης η επιρροή της ιταλικής τέχνης είναι ακόμη α­ σθενέστερη. Στην Α γγλία, όπου η αρχιτεκτονική παραμένει πιστή στον «κατακόρυφο» γοτθικό ρυθμό, η Αναγέννηση με την ιταλική μορφή της έχει μικρό ακροα­ τήριο. Μόνο η προσαρμογή της από τους Φ λαμανδούς κ αι τους Γερμανούς γ ίνε­ ται αποδεκτή. Το νέο πνεύμα εκδηλώνεται στο π εδ ίο της λογοτεχνίας με τον Σαίξπηρ. Βαθιά διαποτισμένη από τη χριστιανική πίστη, η Ιβηρική Χερσόνησος είναι ακόμα π ιο δύσπιστη α π έναντι στις νέες αξίες κ α ι εναντιώ νεται στον ουμα-

326

Η Ε Λ Ε Υ ΣΗ ΤΗ Σ ΝΕΑΣ ΕΠ Ο Χ Η Σ

νισμό και την εισβολή της ειδω λολατρίας στην τέχνη. Μ όνο μετά το 1560 ο α ρ χι­ τέκτονας Χ ουάν δε Ε ρέρα, επιφορτισμένος με την κατασκευή του μοναστηριού του Εσκοριάλ, εμπνέεται από τα μαθήματα του Μ πραμάντε ενώ ο ζω γράφος Δο­ μίνικος Θ εοτοκόπουλος, ο επονομαζόμενος Ελ Γκρέκο, εδραιώ νει στο Τολέδο τον ιταλικό μανιερισμό κ α ι το πνεύμα της Α ντιμεταρρύθμισης (1577). Τέκνο του ουμανισμού κ α ι του νεοπλατω νικού ιδεώ δους του όσον αφορά την προσέγγιση στον Θεό, η Αναγέννηση α π ο τυγχά νει λο ιπ ό ν να αναδημιουρ­ γήσει μέσω της τέχνης κ α ι της κουλτούρας τη χαμένη ενότητα του χριστιανικού κόσμου. Π ρ ό κ ειτα ι για μ ια διανοητική α π ο τυχία , στο μέτρο π ο υ η επιστήμη τω ν ουμ ανισ τώ ν συμπιέστηκε από το βάρος τω ν α ρ χ α ίω ν π ροτύπ ω ν. Π ρόκει­ τα ι επίσης για μια π ο λιτικ ή απ ο τυ χία , αφού π α ρ ’ όλες τις διακηρύξεις περ ί οικουμενικότητας, επιβάλλεται τελικά η ιδέα του έθνους κ α ι της εθνικής π α ρ ά δ ο ­ σης. Έ τσ ι, η Αναγέννηση θα δημιουργήσει τον 17ο α ιώ να δύο α να τιθέμ ενα ρεύ­ ματα: το μπαρόκ κ α ι τον κλασικισμό.

ΟΙ Α Π Α ΡΧ ΕΣ Τ Η Σ Μ ΕΤΑ ΡΡΥ Θ Μ ΙΣΗ Σ Μ εταρρύθμιση έχει τ ις α π α ρ χές της στο κ λίμ α θρησκευτικής ανησυχίας π ου σημαδεύει τα τέλη του Μ εσαίωνα και στην αδυναμία της Εκκλησίας να προσφέρει μια απάντηση. Το θέαμα του θανάτου, το ο π ο ίο μεταδίδει πολύ έ­ ντονα το αίσθημα του κινδύνου π ου περικλείει το αμάρτημα, υποθάλπει το α ί­ τημα της σ ω τηρία ς. Ω στόσο η π α π ο σ ύ νη εμ φ α ν ίζετα ι α νίκ ανη να υ π ο δ είξει στους πιστούς το δρόμο π ο υ πρέπει να ακολουθήσουν. Το πλήθος ακούει π ρ ο ­ θυμότερα τους λα ϊκ ο ύ ς ιεροκήρυκες, αγγέλους αποκαλύψ εω ν και άλλους αυτομαστιγούμενους π ου επιχειρ ο ύ ν να λάβουν μια εγγύηση για τον άλλο κόσμο ε π ι­ βάλλοντας στον εαυτό τους σ ’ αυτόν εδώ τα πάθη κ α ι την τιμω ρία που αξίζουν ο ι αμαρτίες τους. Για να γλυτώ σουν την κόλαση ή να μειώσουν το χρόνο τους στο καθαρτήριο, ο ι χ ρ ισ τια ν ο ί απευθύνονται σε μεσολαβητές (την Π αναγία ή τους αγίους), π ο λ λ α π λ α σ ιά ζο υ ν τις ευσεβείς π ρ ά ξε ις (δωρεές, προσευχές για τους φ τω χούς, προσκυνήματα), φέρουν μετάλλια π ο υ απεικονίζουν άγια π ρ ό ­ σω πα ή αναζητούν σ υγχω ροχάρτια. Έ τσ ι η θρησκευτική πρακτική ολισθαίνει στη δεισιδαιμονία χω ρ ίς να ελαττώνει την αγω νία τω ν χριστιανώ ν. Σ ’ αυτή τη δυσφ ορία τω ν πολλώ ν προστίθεται εκείνη της πνευματικής ελίτ. Στον κύκλο της, η επιθυμ ία να στερεωθεί η πίστη πά νω στην εμπειρία κ α ι τον φωτισμένο διαλογισμό συνοδεύει το αίτημα της σω τηρίας. Ωστόσο στα ερείπια του θωμισμού θριαμβεύει ο νομιναλισμός του Γουλιέλμου του Ό καμ. Α υτός υ­ ποστηρίζει το αδύνατο της γνω ριμίας του Θεού, π ο υ οφείλεται στο διαχω ρισμό μεταξύ αποκάλυψης κ α ι ανθρώ πινου λόγου. Από κει κ α ι πέρα η θρησκεία δεν εμφανίζεται πλέον π α ρ ά ω ς μια σειρά δογματικών αποφ άνσεω ν και επιβεβλημέ­ νω ν τελετουργικών. Η Εκκλησία του τέλους του Μ εσαίωνα δεν είναι κατάλληλα εξοπλισμένη για

Η

Η ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ Τ Ω Ν Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν ΑΞΙΩΝ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η Τ Ο Υ 16ου Α ΙΩ ΝΑ

327

να ανταποκριθεί σ ’ αυτές τις αμφισβητήσεις. Π α ρ ’ όλο π ου οι καταχρήσεις της δεν είναι νέο φαινόμενο, καταγγέλλονται με μεγαλύτερο πάθος καθώ ς η νέα επο­ χή υπογραμμίζει την έκτασή τους. Έ κλυτα και βάναυσα ήθη χαρακτηρίζουν τόσο τον κλήρο όσο και τους μοναχούς: κραιπάλη, ασέλγεια, παλλακεία κ α ι επιθυμία κέρδους είναι συχνά φαινόμενα. Οι επίσκοποι είναι λιγότερο απασχολημένοι με τις επισκοπές τους α π ’ ό,τι με τη συγκέντρωση εδρών και κερδών. Ό σο για την κουρία της Ρώμης, προσ παθεί κυρίω ς να απομυζά τις τοπικές Εκκλησίες ενώ οι ποντίφ ικες επιδ ίδ ο ντα ι σε νεποτισμό (Α λέξανδρος Σ Τ ' Βοργίας), σε πολέμους (Ιούλιος Β ') ή στην ανέγερση κ τιρ ίω ν (Λέων I '). Η ένδεια της Εκκλησίας μετριέ­ ται κυρίω ς με την αδιαφ ορία της για τα π ο ιμ α ντικ ά έργα, τη μόρφωση τω ν ιερέ­ ων, την κήρυξη ίο υ Ευαγγελίου και την πνευματική καθοδήγηση τω ν πιστώ ν. Αν κ α ι οι καταχρήσεις δεν αποτελούν νέα υπόθεση, η καταγγελία τους είναι πολύ π ιο έντονη α π ’ ό,τι στο παρελθόν. Σε μια χριστιανοσύνη όπου ο ι πισ τοί π ε­ ριμένουν μ ια απ ά ντη σ η στα π νευ μ α τικ ά τ ο υ ς α ιτήμ ατα , η α ν ικ α ν ό τη τα της Εκκλησίας αποτελεί σκάνδαλο. Α πό τις αρχές του 15ου αιώνα ο δόκτορας του πανεπιστημίου του Π αρισιού Ζαν Ζερσόν καλεί την Εκκλησία να εκπληρώσει το ποιμαντικό έργο της. Με ακόμα περισσότερη δύναμη ο μοναχός Τζιρόλαμο Σαβοναρόλα ρίχνει το ανάθεμα στην αυλή της Ρώμης και τον π ά π α Αλέξανδρο Σ Τ ' Βοργία. Ε πιθυ μώ ντα ς την «ανανέωση της Εκκλησίας», επιβάλλει στη Φ λωρεντία μια πρότυπη αλλά εφήμερη θεοκρατία. Π αντού διακηρύσσεται η επείγουσα ανά­ γκη μεταρρύθμισης της Εκκλησίας. Λ είπει όμως η θέληση. Ο ι γενικές σύνοδοι της Κ ωνσταντίας (1414-1418) κ α ι της Β ασιλείας (1431-1449) εκδίδουν πολλά μεταρρυθμιστικά διατάγματα, αλλά η παποσύνη, που θέλει να υπογραμμίσει τα π ρ ω ­ τεία της έναντι τω ν συνόδων, αρνείται να τα εφαρμόσει. Αν ο Ιούλιος Β ' συγκαλεί τη Σύνοδο το υ Λατερανού (1512), είναι κυρίω ς για να οδηγήσει σε αποτυχία τον Λουδοβίκο I B ' κ α ι τον Μ αξιμιλιανό Α ' που έχουν συγκαλέσει μια σύνοδο στην Π ίζα (1511). Τερματίζοντας τις εργασίες της το 1517, το μόνο π ο υ κάνει η σύνοδος είναι να καλέσει τους καρδιναλίους να ζήσουν ω ς ιερείς και να περ ιο ρ ί­ σουν τη συγκέντρωση εκκλησιαστικών προνομ ίω ν. Τέλος οι προσπάθειες μεταρ­ ρύθμισης τω ν εθνικώ ν Εκκλησιών από τους ηγεμόνες καταλήγουν σε αδιέξοδα, ε­ κτός από την Ισ πανία όπου ο καρδινάλιος Χιμένεθ δε θισ νέρος καταφέρνει να αποκαταστήσει την πειθαρχία κ α ι να ανανεώσει τα πανεπιστήμια. Καθώς η θεσμική Εκκλησία είναι ανίκανη να μεταρρυθμιστεί, την πρω τοβου­ λία παίρνουν μικροί κύκλοι. Κληρικοί κ α ι κοσμικοί αναζητούν από κοινού νέους πνευματικούς δρόμους, στο περιθώ ριο της εκκλησιαστικής ιεραρχίας και πάνω στη βάση μιας ατομικής και εξαγνισμένης θρησκείας. Ε ίναι η περίπτω ση τω ν μυ­ στικιστικών ομάδω ν, ιδιαίτερα δραστήριων στη βόρεια Ευρώπη (τη Φ λάνδρα και τη Ρηνανία), π ο υ προσπαθούν, με την προσευχή και το διαλογισμό, να ξαναπλησιάσουν το θείο. Αυτή η νέα μορφή ευσέβειας επιμένει στην πίστη που βιώνεται α ­ τομικά και οδηγεί στη δημιουργία μικρών κοινοτήτω ν (Αδελφοί Κ οινοτικής Ζω ­ ής). Αλλά αυτές ο ι θρησκευτικές πρακτικές, προορισμένες μόνο για μικρές ομά­ δες, δεν μπορούν να αφορούν το σύνολο της χριστιανικής κοινότητας.

328

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

Την ίδια στιγμή ο ι ουμανιστές προτείνουν την επάνοδο στην Αγία Γραφή, χη Βίβλο αποκαθαρμένη α π ’ όλες τις ερμηνείες π ου προστέθηκαν κατά το Μεσαίω­ να. Η μετάφραση της Κ α ινή ς Διαθήκης (N ovum instrumentum) π ου έγινε από τον Έ ρασμο (1516) ή τα Σ χό λ ια επ ί τω ν επισ το λώ ν του Α γ ίο υ Π α ύ λο υ (Commeataires sur les epftres de Saint-Paul) του Λεφέβρ ν τ ’ Ε τά πλ παρέχουν τις βάσεις μιας νέας πνευματικότητας. Α πορρίπτοντας δόγματα, τελετουργίες κ α ι ιεραρχία, ο Λεφέβρ ν τ ’ Ετάπλ συνιστά μια θρησκεία αποκλειστικά θεμελιωμένη στο λόγο του Θεού. Γ ι’ αυτόν κάθε χρισ τιανός είναι ιερέας και η μεσολάβηση του κλήρου είναι άχρη­ στη. Έ τσ ι, αν κ α ι ο ι ο υ μ α νισ τές δεν π ρ ο β λ έπ ο υ ν κ α μ ιά ρήξη με τη θεσμική Εκκλησία, ανοίγουν το δρόμο για τις ρήξεις της μεταρρύθμισης που εγκαινιάζει ο Λούθηρος χην περίοδο 1517-1520.

ΟΙ Π ΡΟ ΤΕΣΤΑ Ν ΤΙΣΜ Ο Ι πρώ χη μ ετα ρρύ θμισ η, αυτή του Λ ούθηρου (1483-1546), π ρ ο εκ τείν ει τις προσ πάθειες αποκάθαρσης της πίστης του 15ου αιώνα. Α υγουστίνος μο­ ναχός, ο Λ ούθηρος σπουδάζει θεολογία στη Βυρτεμβέργη κ α ι γίνετα ι καθηγη­ τής. Κ ατειλημμένος, ό π ω ς π ο λλο ί από τους συγχρόνους του, από την έμμονη ι­ δέα της σω τηρίας, π ισ τεύει ότι μόνο ο μυστικιστικός δρόμος οδηγεί εκεί. Α ρχί­ ζει λοιπόν μια π νευ μ α τική αναζήτηση π ο υ το ν πείθει για την υπερβατικότητα του Θεού, την ανεπ α νό ρ θω τα αμαρτω λή φύση του α νθρ ώ π ου και την αδυναμία του να εξασφαλίσει τη σω τηρία του μόνο κ α ι μόνο με την α ξία τω ν έργων που επιτελεί. Δ ια λο γιζό μ ενο ς εν όψει τω ν παραδόσεώ ν του π ά ν ω σ τις Ε π ισ το λ ές του Αγίου Π αύλου, π ισ τεύει π ω ς βρίσκει εκεί την απάντηση στο αγω νιώ δες δ ί­ λημμα π ο υ το ν βασανίζει: π ώ ς μπορεί να απαντηθεί το αίτημα της σωτηρίας, αν ο άνθρ ω π ο ς είνα ι ανίκανος να την εξασφαλίσει; Ο Θεός εξασφ αλίζει τη σω­ τηρία τω ν αμ αρτω λώ ν; ό χ ι σε συνάρτηση με τα έργα τους αλλά μόνο λόγω της πίστης τους. Αυτή η «δικαίωση χάρη στην πίστη» βρίσκεται στη βάση της σκέ­ ψης του Λ ούθηρου κ α ι ολόκληρης της μεταρρύθμισης. 0 Λούθηρος την καθιστά βάση της διδασκαλίας του κ α ι καταγγέλλει τις ελε­ ημοσύνες και τις αγαθοεργίες. Α γανακτισμένος από την πρακτική τω ν συγχωροχαρτιώ ν, π ο υ κ άνει τους χριστιανούς να πιστεύουν ό τι η σωτηρία μπορεί να ε­ ξαγοραστεί, ο Λ ούθηρος αποφ ασίζει να κάνει γνωστές τις ιδέες του. Την ημέρα τω ν Αγίων Π άντω ν του 1517 τοιχοκολλά 95 θέσεις που συνοψ ίζουν την ουσία τω ν καταγγελιών του. Η αντίκρουσή το υ ς από τους δομινικα νούς και τους θεο­ λόγους της Ρώ μης προκα λεί μια θεολογική διαμάχη (1518-1520). Τότε ο Λούθη­ ρος α πορρίπτει τα π ρ ω τεία της Ρώ μης κ αι δηλώνει ότι οι Γραφές είναι η μόνη πηγή της πίστης. Η Γερμανία αποδεικνύεται ιδιαίτερα δεκτική στις ιδέες του εξαιτίας της αδυ­ ναμίας της αυτοκρατορικής εξουσίας, τω ν φ ιλοδοξιώ ν τω ν π ρ ιγκίπ ω ν, τω ν ε­ ντάσεων π ο υ υ π ά ρ χο υ ν ανάμεσα στις πόλεις κ αι τους ευγενείς, και κυρίω ς εξαι-

Η

Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η ΤΩ Ν Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν ΑΞΙΩΝ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η ΤΟ Υ )6ου Α ΙΩ Ν Α

329

τίας του γερμανικού εθνικισμού ο ο π ο ίο ς εκδηλώνεται με την απόρριψ η τω ν ιτα­ λικώ ν επιρροών. Ο ι ιδέες του Λούθηρου βρίσκουν λοιπόν σημαντική απήχηση, προκαλώ ντας την ενθουσιώδη προσχώρηση κληρικώ ν, αστών, διανοουμένω ν (ό­ π ω ς του ζω γρά φ ου Ντύρερ) ή π ρ ιγκ ίπ ω ν. Α υτό το ακροατήριο οξύνει τη σύ­ γκρουση με τη Ρώμη. Τον Ιούνιο του 1520 ο π ά π α ς Λέων I ' δημοσιεύει τη βούλλα Ε ξεγέρθητι Κ ύ ρ ιε (Exsurge Domine), π ο υ κατα δικάζει τις αιρετικές ιδέες του Λούθηρου, ενώ στην Κ ολω νία τα έργα του π α ρ α δίδοντα ι στην πυρά (Δεκέμβριος του 1520). Ο Λ ούθηρος ανταπ α ντά καίγοντας την ποντιφ ική βούλλα κ α ι τους τό­ μους του κανονικού δικαίου στην πλατεία της Βυρτεμβέργης. Α ρνούμενος να υποταγεί, δημοσιεύει πολλά έργα στα ο π ο ία εκθέτει τη θεωρία του για τη σωτη­ ρία, κατακρίνει τα μυστήρια της Εκκλησίας της Ρώμης, αρνείται στον π ά π α κάθε θεία αυθεντία και διεκδικεί το δικαίω μ α κάθε χριστιανού να ερμηνεύει τη Βίβλο. Ό τα ν καλείται από τον αυτοκράτορα Κ άρολο Κ ουίντο (τον Α πρίλιο του 1521) να παρουσ ιασ τεί στη δ ία ιτα της Βορμς, ο Λ ούθηρος α ρνείται να ανακαλέσει. Ε ξορισμένος από την Α γία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία, απολαμβάνει την προστα­ σία του δούκα Φ ρειδερίκου Α ' του Σοφού, εκλέκτορα της Σαξονίας. Στη Γερμανία η λουθηρανική μεταρρύθμιση εξαπλώ νεται με α σ τρα π ιαία τα­ χύτητα. Από το 1527 προ σ χω ρ ο ύν η Σ αξονία κ αι η Έ ση, ακολουθούμενες από πολυάριθμες ελεύθερες π ό λεις (τη Νυρεμβέργη, το Ουλμ ή το Βρανδεμβούργο). Στη συνέχεια η Μ εταρρύθμιση κερδίζει τη Δ ανία, την Ελβετία κ αι την Α λσατία. Ο ι επιτυχίες αυτές υποχρεώ νουν τον Λούθηρο να αποσαφηνίσει τις θέσεις του. Εκθειάζοντας την υποταγή στις νόμιμες αρχές, καταδικάζει τις κ αινοτομ ίες με­ ρικών μαθητών του σχετικά με τη λειτουργία, τη στάση τω ν ιπποτώ ν (1522) ενα­ ντίο ν τω ν κοσμικώ ν εξουσιώ ν τω ν Ρηνανώ ν επισκόπω ν, την εξέγερση τω ν χ ω ρ ι­ κώ ν της Σ ουηβίας (1524) π ο υ υπ οσ τηρίζετα ι α π ό το ν Τόμας Μ ύντσερ κ α ι το ρεύμα τω ν α να β α π τισ τώ ν. Τ έλος το 1525 διαρρηγνύει τις σχέσεις το υ με τον Έ ρασμο κ α ι τους ουμανιστές: ενώ αυτοί πιστεύουν στη φυσική καλοσύνη του ανθρώ που κ α ι στη δυνατότητά του να συνεργαστεί για τη σωτηρία του, ο Λούθη­ ρος υποστηρίζει ξα νά την πλήρη αδυναμία του αμαρτω λού ανθρώπου απέναντι στη σωτηρία. Η ταχεία εξάπλωση της Μ εταρρύθμισης κ α ι ο ι λειτουργικές κ α ι δογματικές παρεκκλίσεις που προκαλεί οδηγούν τον Λούθηρο να ιδρύσει, παρ ά τη θέλησή του, μια αληθινή Εκκλησία. Τούτη π ρέπει να ανταποκριθεί στην ανάγκη τω ν π ι­ στών να καθοδηγούνται και να δέχονται τα μυστήρια. Ο Λούθηρος διατηρεί όλα όσα, στο ρω μαιοκαθολικισμό, δεν του φ α ίνο ντα ι αντίθετα πρ ο ς το δόγμ α της σω τηρίας μέσα από την πίστη: εκκλησίες, αγία τράπεζα, πάστορες επιφ ορτισμ έ­ νους να διδάσκουν τον θείο λόγο και να κάνουν κατανοητές τις Γραφές, καθώ ς κ α ι δύο μυστήρια: τη βάπτιση κ α ι τη θεία ευχαριστία. Η λειτουργία α π λο π ο ιεί­ ται και μεταφράζεται στην καθομιλουμένη. Ο Μ ελάγχθων παίζει βασικό ρόλο σ ’ αυτή την οργάνωση. Π αρουσιάζει, με μια μορφή π ιο ήπια από εκείνη του Λούθη­ ρου, τις θέσεις της νέας θρησκείας και είναι ο κύριος συντάκτης της Α υ γο ν σ τα ίας Ο μολογία ς ( Confessio Augustana), καταστατικού χάρτη της λουθηρανικής π ί-

/

7

I

Φίδΰ'ΝΔίΑΐ

1 ^ Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ η ΒΑΣΙΛΕΙΟ "Υοϋψολα 'Ν Ο Ρ Β Η Γ ΙΑ Σ Γ ΣΟ ΥΗ ΔΙΑΣ' ----------

>ΣΛΛ ΝΛΙΑ,

\Μ

'Π ρ ε σ β υ τ ε ρ ια ν ή

Εκκλησία ____

_

,·^-Κ0ΥΡ/(ΑΝ^

-

^ Σ Κ Ο υ Α ί -------------- ΒΑΣΙΛΕΙΟ Β ό ρ ε ια ------ Δ Α Ν ΙΑ Σ ;

Ο Υ ΛΣΤ ΕΙ

- Λ Ι Θ ί ί Ϋ Α Ν ΙΑ

Κοι«ιξβέργη/

Θάλασσα

<3 Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ ' . ΑΓΓΛΙΑΣ ---------- Εκκλησία - ^ ο ^ ο ρ δ η *

---------~jgA

»

------ Ωκεανός εα ν ό ς-

JTL

■

Αγγλικανιομός

Ο

Σβιγγλιανισμός

m m n

Π ρ ο τε σ τυ ν η κ ές π εριοχές Περιοχές επηρεασμένες από ■ης μεταρρυθμισηκές ιδέες στις οποίες παρέμεινε κυρίαρ­ χ ο ς ο ρωμαιοκαθολικισμός Κύρια πρστεστοντικό πανεπιστήμιο Χ ώ ρ ες που παρέμειναν ρω μαιοκαθολικές

χ' ±& Κέρδη τ η ς Αντιμεταρρύθιιισηςί

Μ Ο ΡΑΒΙΑΣ

-Χ ν Ί

Έ δ ικ τ ο Ν ά ν τη ς 159Β-16Β5

Α Υ Σ Τ Ρ ΙΑ

ΒΑΣΙΛΕΓΟ

β

f

e

f

f

•«νΛΑΝΤΟΜ fllANTONIiΐ* Μ 1Γ· a· Μ ΓΕΝΕΥΗ Ρ 'QA.J1A

Ιονηίλιι

Οράγγη

Μ ερική επιτυχίο της Αντιμεταρρύθμισης Χριοτιονικοι π\ηθυσ μο( στην Οθω μανική Αυτοκρατορία

e

!|^ΕΛ8ΕΤΙΚΑ|« I

ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΙΣΠΑΝΙΑΣ

Λ ουθηρ ανισ μός

“ι

c— w i

Ια β α ρ α

Ο

ΒΑΣΙΛΕΙΟ^ ΠΟΛΩ ΝΙΑΣ

Φ^νΚφΟόρΥΤ)1

-y f c n

W -4

------Ατλαντικός

Γ Κ [.'^ ο [ίϋ Λ ΐ

•φράνεκεβ

l

Καλβινισμός

^

ιο υ ς ^ Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ

-

Η » — EW

Ο ρ ια τ η ς Α γ ιο ς Ρωμαϊκής Α υτοκρατορίος

ΙΑ ΠΙΚΑ

(PATH

Μεσόγειος Θ άλασσα

ΝΕΑΠΟΛΗΣ]

Τ ιιιΊ

3 0 0 χ ίλ ιό μ

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗΣ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ

τερντήν φ ___

ή

Κύρια κέντρα δ ιά δ ο σ η ς τ η ς Μ εταρρύθμισης:

'

Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η ΤΩ Ν Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν Α ΞΙΩ Ν ΣΤΗ Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η Τ Ο Υ 16ου ΑΙΩΝΑ

331

στης. Κ αθώ ς ο Λ ούθηρος αδιαφορεί, για την τυπική οργάνωση (επιλογή τω ν π α ­ στόρω ν, τυ π ικ ό της λειτουργίας κ.ά.), την αναλαμβάνουν οι π ρ ίγ κ ιπ ες κ α ι οι ά ρχοντες τω ν πόλεω ν, πρ ά γμ α π ο υ συνεπάγεται μια τεράστια π ο ικ ιλ ία στην ο ρ ­ γάνωση κ α ι λειτουργία τω ν λουθηρανικώ ν Εκκλησιών. Ό τα ν ο Λ ούθηρος π εθ α ίν ει (1546), ο λουθηρανισμός έχει κερδίσει τα δύο τρ ίτα της Γερμανίας, τη Σ ουηδία, τη Δ ανία κ α ι τη Νορβηγία. Α πειλούμενη στη Γερμανία από τον αυτοκράτορα Κ άρολο Κ ουίντο - ο ο π ο ίο ς θέλει να αποκαταστήσει τη θρησκευτική ενότητα τη ς Α γίας Ρ ω μ αϊκ ής Α υ το κ ρ α το ρ ία ς-, η Μ ε­ ταρρύθμιση ενισχύεται από την ειρήνη του Α ουγκσμπουργκ (1555), π ο υ επιβε­ βαιώ νει τη διάσημη αρχή του cujus regio, ejus religio: η θρησκεία του π ρ ίγ κ ιπ α π ρ έπ ει να είνα ι εκείνη όλω ν τω ν υπηκόω ν του77. Η λουθηρανική μεταρρύθμιση παρασύρει στα ίχνη της κ ι άλλες μεταρρυθμιστικές κινήσεις. Ξ εκινώντας από τις ίδιες βάσεις με τον Λ ούθηρο, δέχονται ένα μεγάλο μέρος του μηνύματος του, αλλά δια χω ρίζοντα ι σε διά φ ορα σημεία του δόγματος ή της λατρείας. Τ έτοια είνα ι η μεταρρύθμιση π ο υ κηρύσσεται στη Ζυ­ ρίχη από τον ουμανιστή κ αι ελληνιστή Ούλριχ Ζβίγγλιο. Α υτός ο μαθητής του Έ ρασ μ ου, ο ι προσ ω πικές αναζητήσεις του οποίου συγγενεύουν μ ’ εκείνες του Λούθηρου, αποδίδει ωστόσο κ ά π ο ια αξία στα έργα. Βλέπει στο Α γιο Πνεύμα τον μεγάλο δίαυλο της σω τηρίας κ α ι α ρ νείτα ι κάθε πραγματική π αρουσία του σώμα­ το ς κ α ι του αίματος του Χ ριστού στη θεία ευχαριστία. Το 1523 το δημοτικό συμ­ βούλιο της Ζυρίχης τάσσεται υπέρ τω ν θέσεών του και η μεταρρύθμισή του κερ­ δίζει τα καντόνια της Β ασιλείας κ α ι της Βέρνης. Με μερικές ιδιαίτερες αποχρώ ­ σεις ο ι αρχές του Ζβίγγλιου επιβά λλονται επίσης στις π όλεις του Ρήνου, ιδιαίτε­ ρα στο Στρασβούργο. Ο ανα β α π τισ μ ό ς είνα ι ένα άλλο μ εταρρυθμιστικό ρεύμα. Κ α τ ’ ευθείαν ε­ μπνευσμένο από το μεσαιω νικό φ ώ τισμα78, βασίζεται στην πίστη της εγγύτητας της Μ έλλουσας Κρίσης. Ω ς μυστικιστική π ροσδοκία της γ νω ρ ιμ ία ς με τον Θεό χάρη στο Αγιο Π νεύμα, δεν έχει ούτε θεολογία ούτε θεωρητικό στοχαστή, και α­ π ο ρ ρ ίπ τει τις Εκκλησίες, τον κόσμο, τους κανόνες και τις αρχές. Εμπνευσμένο από τους Βοημούς Α δελφούς79, το ρεύμα αυτό εμφ ανίζεται στη Σ αξονία π ερ ί το 1520 κ α ι χρησιμεύει ω ς θρησκευτικός συνεκτικός ιστός κατά την εξέγερση τω ν χω ρ ικώ ν του 1524. Ε ξα πλώ νετα ι σ τις Κάτω Χ ώρες και τη Βεστφαλία όπου ο ι αναβαπτιστές καταλαμβάνουν το Μ ύνστες (1534) κ α ι εγκαθιστούν, υπό τη διεύ­ θυνση του ράφτη Ιωάννη το υ Λέυντε, μια μυστικιστική κ α ι κοινοτιστική δικ τα ­ τορία (κατάργηση της ιδιοκτησίας, πολυγαμία, δεύτερη βάπτιση), η οποία δ ια ­ τείνεται π ω ς επιστρέφει στον αρχέγονο χριστιανισμό. Ο αυτοκράτορας, οι προτεστάντες πρίγκιπ ες, ο Λ ούθηρος κ α ι ο Ζβίγγλιος ενώ νονται εναντίον τω ν αναβαπτιστών. Αλλά η ανελέητη καταδίω ξη που υφ ίστανται δεν εμποδίζει τον ανα­ βαπτισμό να επιζήσει, ιδιαίτερα στις Κάτω Χώρες. Σ τα ίχνη του λουθηρανισμού λοιπόν, ένα μεγάλο τμήμα του γερμανικού κό­ σμου κερδίζεται από τη Μ εταρρύθμιση κατά το πρώ το ήμισυ του 16ου αιώνα. Τη στιγμή εκείνη εμφ ανίζεται ένα ρεύμα ακόμη π ιο μεταρρυθμιστικό: ο κ α λ β ιν ι­

332

Η Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ ΝΕΑ Σ Ε Π Ο Χ Η Σ

σμός. Στη Γαλλία, η λουθηρανική μεταρρύθμιση ενδιαφέρει ένα τμήμα του κ ό­ σμου τω ν διανοουμένω ν, ενώ ο ι ιεροκήρυκες κηρύσσουν στα πλήθη τη δικαίωση χάρη στην πίστη. Η προσδοκία της εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης βρίσκει έναν αρχηγό στο πρόσ ω πο ενός επισκόπου της Μω: ο Γκιγιώμ Μ πρισονέ αποφασίζει να κατοικήσει στην επισκοπή του, στην ο π ο ία προσκαλεί Π αρισινούς ιεροκήρυ­ κες π ο υ κηρύσσουν το καθαρό Ευαγγέλιο. Η ομάδα αυτή, π ο υ θεωρεί τον Λ ούθη­ ρο «άγιο άνθρω πο», αποφ ασίζει να απλοποιήσει τη λατρεία και να κάνει τη λει­ τουργία στα γαλλικά. Μ προστά στο φόβο μιας επέκτασης της λουθηρανικής με­ ταρρύθμισης στη Γαλλία, η Σορβόνη κ αι το παρλαμέντο λαμβάνουν μέτρα δίω ξης τω ν οπ αδώ ν της (1525). Ο ρισμένοι μεταρρυθμιστές αναγκάζονται να διαφύγουν και ο Μ πρισονέ υποχρεώ νεται να παραιτηθεί από τις καινοτομίες π ου ε,ισήχθησαν στη Μω. Α ρχικά αντίθετος στην επιβολή βίας εναντίον τω ν οπαδώ ν της Με­ ταρρύθμισης, ο Φ ραγκίσκος Α ' αναγκάζεται ωστόσο να σκληρύνει τη στάση του εξαιτίας της επιτυχία ς που συναντά η μεταρρύθμιση στο βασίλειο. Ό τα ν το 1534 ο ι μεταρρυθμιστές αναρτούν ανακοινώ σεις κατά της θείας λειτουργίας ώ ς και στην π ό ρ τα του δωματίου του, αντιδρά με σκληρή καταστολή: αρκετοί π ισ το ί κ α­ τα δικ ά ζο ντα ι στην πυρά κ α ι οι μεταρρυθμιστές αρχηγοί α ναγκά ζονται να φ ύ­ γουν. Για να υπερασπιστεί αυτούς τους μάρτυρες, ο Ιωάννης Κ αλβίνος δημοσι­ εύει στη Β ασιλεία τη Διδασκαλία της χριστιανικής θρησκείας (Institutio religionis cbristianae, 1536). Εκθέτει με επιμέλεια το περιεχόμενο της μεταρρυθμισμένης θρησκείας κ α ι δίδει στο δόγμα μια σαφήνεια κ α ι μια λογική που του έλειπε. Στη Γενεύη,, όπου ιδρύει τη μεταρρυθμισμένη Εκκλησία του, το δόγμα αυτό γίνεται α­ ληθινή ορθοδοξία. Με αίτησή του το γενικό συμβούλιο της πόλης υιοθετεί έναν αυστηρό κανονισμό. Απαγορεύει κάθε πολυτέλεια στην ενδυμασία ή το φαγητό, καθώς και τις βλασφημίες, τα «παπικά» ή μη θρησκευτικά βιβλία και τα ελαφρά τραγούδια. Κ αθένας π ρέπ ει να παρίσ τατα ι στις λειτουργίες, να υπακούει στους πάστορες κ α ι να προσεύχεται συχνά. Π αρά τις αντιστάσεις, η Γενεύη γίνετα ι στα­ διακά η Ρώμη του καλβινισμού. Την ίδια στιγμή π ο υ ο λουθηρανισμός χάνει την ορμή του, η καλβινιστική μεταρρύθμιση προω θείται π αντού στην Ευρώπη. Σαγηνευμένοι από τον ριζοσπαστικό χαρακτήρα της, αστοί και βιοτέχνες, ευγενείς και χω ρικοί προσχω ρούν σ ’ αυτήν. Ο ι πρώ τες χώρες π ου επηρεάζονται είναι η Γαλ­ λία (ιδιαίτερα στο παρισινό λεκανοπέδιο κ αι το νότο), κ ατόπιν οι Κάτω Χ ώρες με πολλές κοινότητες στη Φλάνδρα, την Αμβέρσα, την Ο λλανδία, τη Ζέελαντ. Από το 1555 οι μεταρρυθμιστές αρ χίζο υν να οργανώ νουν τις Εκκλησίες τους δ ιο ρ ίζο ­ ντας γέροντες επιφορτισμένους με την πειθαρχία, κ α τόπ ιν διακόνους στους ο­ π οίους ανατίθεται η διαχείριση τω ν αγαθών. Στη συνέχεια απευθύνονται στον Καλβίνο για να του ζητήσουν έναν πάστορα. Γύρω στο 1560 η Γαλλία αριθμεί 670 καλβινιστικές εκκλησίες π ο υ συγκεντρώ νονται το 1562 σε συνέλευση στο Πουασύ και διακηρύσσουν την ομολογία πίστης του Καλβίνου, ενώ οι εκκλησίες τω ν Κ ά­ τω Χ ω ρώ ν υιοθετούν τη Βελγική Ο μολογία, αυστηρά προσκολλημένη στην καλβινιστική ορθοδοξία. Έ ξ ω α π ’ αυτές τις δύο προνομιούχες εστίες, η καλβινιστική μεταρρύθμιση ε-

Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η ΤΩ Ν Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν Α ΞΙΩΝ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η Τ Ο Υ 16ου ΑΙΩΝΑ

333

πιβάλλεται στην πλειονότητα τω ν κατοίκω ν της Βοημίας, της Π ολω νίας κ α ι της Ο υγγαρίας. Στη Σ κω τία ο μεταρρυθμιστής Τζω ν Νοξ οργα νώ νει, την επαύριο της στάσης εναντίον της αντιβασίλισσας Μ αρίας της Λ οραίνης, την πρεσβυτε­ ριανή Εκκλησία, π ο υ ακολουθεί κ ι αυτή την καλβινιστική ορθοδοξία. Στην Α γγλία η Ε κκλησία κατα κρ ίνεται από μια σημαντική κίνηση ουμανιστών (Τζων Κόλετ, Τόμας Μορ) κ α ι από ένα λαό καταπονημένο από τις κατα­ χρήσεις της. Ο Ε ρρίκος Η ' προκα λεί ένα σχίσμα με τη Ρώμη, όμως δεν είναι δυνατόν να μιλήσει κανείς για μεταρρύθμιση. Φύλακας της παραδοσιακής ορθοδο­ ξίας, σε αλληλογραφία με τον Έ ρασμο και με πάθος για τη θεολογία -μάλιστα το έργο του εναντίον τω ν θέσεων του Λούθηρου τού δίνει το όνομα του «αμύντορα της πίστης»-, ο Ε ρρίκος θα διαρρήξει τους δεσμούς του με τη Ρώμη. Επιθυμεί να διαζευχθεί τη σύζυγό του, την Αικατερίνη την Αραγωνική, αλλά ο π ά π α ς Κλήμης Ζ ' φοβάται να δυσαρεστήσει τον Κ άρολο Κ ουίντο (ανιψ ιό της Αικατερίνης της Αραγωνικής) και καθυστερεί τόσο πολύ τα πράγματα ώστε οι σχέσεις ανάμεσα στην Αγγλία κ αι την παποσύνη χειροτερεύουν. Αφού φ ροντίζει να αναγνωριστεί ω ς υπέρτατος αρχηγός της Εκκλησίας της Αγγλίας, ο βασιλιάς ακυρώνει το γάμο του (1533). Ο π ά π α ς καταδικάζει αυτό το διαζύγιο και α φ ορίζει τον βασιλιά της Αγγλίας: η ρήξη είναι πλήρης. Το 1534 το κοινοβούλιο ψ ηφίζει την «Πράξη Π ρω ­ τοκαθεδρίας» (Act of suprem acy) π ο υ αποδίδει στον βασιλιά τη διεύθυνση της Εκκλησίας της Α γγλίας, το δικαίω μ α να μάχεται εναντίον τω ν αιρέσεων κ αι να αφορίζει. Ό λ ο ι οι υπήκοοι, κοσμικοί κ αι εκκλησιαστικοί πρέπ ει να δίνουν όρκο υπακοής στον βασιλιά και απόρριψ ης της αυθεντίας της Ρώμης. Οι αντιφρονούντες υφίστανται ανελέητη καταστολή: ο Τόμας Μορ που α ρνείται να ορκιστεί εκτελείται (1535) κ α ι οι καθολικοί βαρώ νοι του βορρά π ου έχουν στασιάσει συ­ ντρίβονται. Τα θρησκευτικά τάγματα διαλύονται ή εκκοσμικεύονται και η π ερ ι­ ουσία τους δημεύεται. Ωστόσο η ρήξη με τη Ρώμη δεν σημαίνει την υιοθέτηση της Μ εταρρύθμισης: π α ρ ά τις λουθηρανικές τάσεις ορισμένων επισκόπω ν, ο βασι­ λιάς επανεπιβεβαιώνει το παραδοσιακό δόγμα της Εκκλησίας κ α ι πολλαπλασιά­ ζει ώς το θάνατό του (1547) τις διώ ξεις κατά τω ν προτεστανιώ ν. Μετά το θάνατο του Ε ρρίκου Η ' η Α γγλία κυβερνάται από τον λόρδο π ρ ο ­ στάτη δούκα του Σόμερσετ (ο Εδουάρδος Σ Τ ' είναι ανήλικος), π ο υ διάκειται ευ­ νο ϊκ ά απέναντι στον προτεσταντισμό. Ο ι επίσκοποι Κ ράνμερ και Λάτιμερ συ­ ντάσσουν ένα βιβλίο προσευχώ ν καθαρά καλβινιστικής έμπνευσης, ενώ μια ομο­ λογία πίστης με σαράντα δύο άρθρα καθορίζει το αγγλικανικό δόγμα. Έ τσι, γύ­ ρω στο 1553, η αγγλικανική Εκκλησία γίνετα ι μια κρατική Εκκλησία, με μια ιε­ ραρχία επισκόπω ν αλλά με καλβινιστικό δόγμα και λατρεία: το σχίσμα έχει γίνει αίρεση. Γενόμενη βασίλισσα, η Μ αρία Α ' Τυδόρ (1553), πιστή στο ρω μαιοκαθο­ λικισμό, καταργεί τα μέτρα. Α λλά η αγγλική κοινή γνώμη δεν ακολουθεί την ηγεμονίδα. Η βίαια κάθαρση του κλήρου, οι ανησυχίες όσων απέκτησαν τις περιου­ σίες τω ν μοναστηριώ ν κ αι ο φόβος να γίνει η Αγγλία υποτελής της Ισπανίας (η βασίλισσα παντρεύεται τον ινφάντη Φ ίλιππο, γιο του Κ αρόλου Κ ουίντου) προκαλούν εξεγέρσεις. Η Μ αρία Α ' αντιδρά με μια ανελέητη καταστολή π ου της δ ί­

334

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟ Χ Η Σ

νει την προσ ω νυμία Μ αρία η Α ιμοσταγής (Bloody Mary). Α λλ’ αυτή η ρωμαιο­ καθολική αντίδραση δεν έχει π α ρ ά πρόσκαιρη ορμή. Μ ετά το θάνατο της Μα­ ρία ς Α ' (1558) ο αγγλικανισμός εδραιώ νεται οριστικά. Ο ρω μαιοκα θολικισ μός βρίσκεται λο ιπ ό ν υπ ό αμφισβήτηση σε ένα μεγάλο τμήμα της βόρειας Ε υρώ πης. Αυτή η αμφισβήτηση αναγκάζει επιτέλους τον ορ ­ θόδοξο ρω μαιοκαθολικισμό να π ρ ο τείνει μια μεταρρύθμιση π ο υ αναβάλλεται εδώ και π ο λύ καιρό.

Η ΡΩ Μ Α ΙΟ Κ Α Θ Ο Λ ΙΚ Η Μ ΕΤΑ ΡΡΥ Θ Μ ΙΣΗ

Κ

αθησυχασμένη από τις π ο λύ στέρεες θέσεις του ρω μ αιοκαθολικισμού στη μεσογειακή Ευρώπη, η παποσύνη έχει πιστέψει ότι η αίρεση του Λούθηρου δεν θα έχει περισσότερες συνέπειες α π ’ αυτές που συνδέθηκαν με το ν Γουίκλιφ ή τον Γιαν Χ ους. Ο Κλήμης Ζ ' αρκείται λοιπόν να στείλει ένα λεγάτο να αγωνιστεί εναντίον τω ν μεταρρυθμιστικώ ν ιδεών. Μ όνο με την ανάρρηση του Παύλου Γ ' (1534) η παποσ ύνη θέτει τις βάσεις της μεταρρύθμισης της ρω μαιοκαθολικής Εκκλησίας. Α πό το 1536 τοποθετεί ουμανιστές επισκόπους στο Ιερό Κολέγιο και συγκαλεί μια σύνοδο προοριζόμενη να μεταρρυθμίσει την Εκκλησία. Η σύνοδος αυτή κάνει δέκα χρόνια να συνέλθει. Ε πιφ ορτισμένοι να ετοιμάσουν ένα π ρ ό ­ γραμμα, οι νέοι καρδινάλιοι καταγγέλλουν τα δεινά από τα ο π ο ία υποφέρει η Εκκλησία κ α ι συνιστούν μια αμείλικτη καταστολή της αίρεσης σύμφωνα με το πρότυπο της Ιεράς Εξέτασης. Ιδρυμένη το 1542 κ αι εμπιστευμένη στους δομινικα­ νούς, παλιούς αντίπαλους του Λούθηρου, η ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση σύντομα εξα­ π λώ νεται σ ’ ολόκληρη την Ιταλία κ α ι στα άλλα χριστιανικά κράτη. Από την πλευ­ ρά τους οι ρωμαιοκαθολικοί ηγεμόνες - ο Κάρολος Κ ουίντος σ την Α γία Ρωμαϊκή Α υτοκρατορία, ο Ερρίκος Η ' στην Αγγλία, ο Φ ραγκίσκος Α ' κ αι ο Ερρίκος Β ' στη Γ αλλία - δεν διστάζουν να παραδώ σουν τους αιρετικούς στην πυρά. Ωστόσο η καταστολή δεν μπορεί να αποκαταστήσει την ενότητα του χριστια­ νικού κόσμου. Με την ενθάρρυνση του αυτοκράτορα Κ αρόλου Κ ουίντου και με την αποδοχή ορισμένων προτεσ ταντώ ν θεολόγων (του Μ ελάγχθονα, του Βούκερα), τω ν ερασμικών καθολικών, το υ Γιόχαν Εκ κ α ι ορισμένω ν π ο ντιφ ικ ώ ν λεγά­ τω ν, γίνο ν τα ι κ άποιες προσ π άθειες συμβιβασμού ανάμεσα σε καθολικούς κ α ι προτεστάντες (Ράτισμπον, 1541). Ό λες όμως αποτυγχάνουν. Π αρακινημένοι από τον Π αύλο Γ ', οι καθολικοί π ρ οσ πα θούν να επανακτήσουν το χαμένο έδαφος ξα να ρ χίζο ντα ς την τόσο καιρό παραμελημένη π ο ιμ α ν τι­ κή δράση κ α ι προσ διορίζοντα ς καλύτερα το δόγμα και τους π ειθαρχικούς κ α νο­ νισ μ ο ύ ς της Ε κκλησίας. Νέα θρησκευτικά τάγματα (κ α π ο υ τσ ίνο ι, θεατίνοι ή βαρναβίτες) εμφανίζονται. Α γω νίζονται εναντίον της αίρεσης κηρύσσοντας τη ρω μ αιοκα θολική πίσ τη με το λόγο κ α ι με το π α ρ ά δειγμ α . Ιδρυμένο από τον Ιγνάτιο δε Λ ογιόλα κ α ι εγκεκριμένο από τον Παύλο Γ ' (1540), το Τάγμα τω ν Ιη­ σουιτώ ν τίθεται στην υπηρεσία του π ά π α και υπόσχεται να αφ ιερω θεί στη σωτη­

Η ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ Τ Ω Ν Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Ω Ν ΑΞΙΩΝ ΣΤ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η ΤΟ Υ 16ου ΑΙΩΝΑ

335

ρία τω ν ψυχών. Τ α μέλη της Ε ταιρείας του Ιησού (Societas Jesu) είνα ι ειδικά κ α­ ταρτισμένα στη θεολογία κ α ι στο κήρυγμα. Φ έρουν το ένδυμα ιερέων που δεν α ­ νήκουν σε τάγμα κ α ι α π ο δέχο ντα ι απόλυτη υποταγή στον ανώτερο τους, τον α ρ ­ χηγό του τάγματος, εκλεγμένο εφ ’ όρου ζωής. Σ τις κλασικές μοναχικές υποσχέ­ σεις προσθέτουν μ ια ειδική υπόσχεση υπακοής στον πάπα. Ελεγχόμενη α π ό το ν π ά π α κ α ι το υ ς Ιησουίτες, η Σ ύ νοδος του Τ ριδέντου (1545-1563) κ α θο ρ ίζει για τέσσερις α ιώ νες (ώς τη Β ' Σ ύνοδο -του Β ατικανού, 1962-1965) τις βάσεις της ρωμαιοκαθολικής εκκλησιολογίας: η πίστη βασίζεται σ τις Γραφές ό π ω ς ερμηνεύονται από την Εκκλησία, τα έργα α ποτελούν ανα­ γκαίο συμπλήρωμα, τα μυστήρια είναι α π αρά κα μπ τα κ α ι η λειτουργία, π ο υ π ρ ο ­ σφέρει στους π ισ το ύ ς την αληθινή παρουσ ία του Χ ριστού μέσω της θείας ευχα­ ριστίας, καταλαμβάνει κεντρική θέση. Τέλος η Εκκλησία κ αι ο κλήρος έχουν ι­ δρυθεί κατά θεία σύσταση. Π αράλληλα η Σ ύ ν ο δ ο ς μεταρρυθμίζει το ν κλήρο: καταβάλλεται ιδιαίτερη προσπάθεια για τη στρατολόγηση και κατάρτιση τω ν ιερέων (επισκοπικά ιερο­ σπουδαστήρια), τω ν ο π ο ίω ν η ευαγγελική αποστολή επανεπιβεβαιώνεται, ενώ η άνοδος στο επισ κοπικό αξίω μα κ α ι η ενάσκησή του ελέγχονται αυστηρά (υπο­ χρέωση διαμονής στην έδρα της επισκοπής, απαγόρευση συγκέντρωσης αγαθών, αυστηρή στελέχωση της επισκοπής). Αντίθετα, στον τομέα του δόγματος η σύνο­ δος α ρ νείτα ι ο π ο ια δ ή π ο τ ε κ α ιν ο το μ ία της π ρ ο τεσ τα ν τικ ή ς Μ εταρρύθμισης. Εδώ είναι σαφής η π α ρ ο υ σ ία μιας Α ντιμεταρρύθμισης. Έ τσι η πνευματική επανάσταση π ου εγκαινιάστηκε από τον ουμανισμό κατα­ λήγει στον κατακερματισμό της χριστιανικής Ευρώπης. Πέρα από την ανατολι­ κή Ευρώπη που έχει κερδηθεί από την ορθοδοξία κ αι απειλείται από το Ισλάμ, η βόρεια Ευρώπη α ντιπ α ρ α τίθετα ι στη νότια, η οπ ο ία παραμένει πιστή στον ρω­ μαιοκαθολικισμό. Α πό τη μια πλευρά ο ι λουθηρανικές βόρεια Γερμανία κ α ι Σκανδιναβία, η αγγλικανική Αγγλία, η καλβινιστική Σ κω τία (μόνο η Ιρλανδία μένει ρωμαιοκαθολική). Από την άλλη η Ιταλία, η Ισπανία, η Π ορτογαλία όπου θριαμβεύει ο ρω μ α ιο κα θο λικ ισ μ ό ς του Τ ριδέντου. Ανάμεσα σ ’ αυτές τις δύο πλευρές, ο ρω μ αιοκαθολικισμός και ο προτεσταντισμός διαπλέκονται στη Γαλ­ λία, τις Κάτω Χ ώ ρες, τις ρηνανικές επαρχίες, την Ελβετία, την Αυστρία, τη Βοη­ μία, την Ο υγγαρία, την Π ολω νία. Για μια Ε υρώ πη ακόμα σημαδεμένη από την αρχή της θρησκευτικής ενότη­ τας, αυτή η σ υνύπαρξη είνα ι ανυπόφορη: καθένα από τα δύο στρατόπεδα π ρ ο ­ σπαθεί να εξαλείψ ει την αίρεση. Η θέληση να θριαμβεύσει η αληθινή πίστη ανα­ μιγνύεται με τους π ο λ ιτικ ο ύ ς αγώνες π ο υ γνω ρ ίζει η Ευρώπη. Εκτός α π ό την αρχή της χρ ισ τια νικ ή ς ενότητας, η Μ εταρρύθμιση σύμπαρασύρει κ α ι τον α υτο­ κρατορικό μύθο. Η πρ ο σ π ά θεια του αυτοκράτορα Κ αρόλου Κ ουίντου να ξαναδώσει ζωή στην π ο λ ιτικ ή ενότητα της Ε υρώ πης μ οιάζει ακόμα π ιο α να χρ ο νι­ στική όταν οι ίδ ιο ι της ο ι υπήκοοι είναι δια ιρεμ ένοι σε καθολικούς κ αι προτεστάντες. Η πνευματική επανάσταση του τέλους του 15ου κ α ι του 16ου αιώ να κατάφε-

336

Η Ε Λ ΕΥ ΣΗ ΤΗ Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

ρε άραγε ένα θανάσιμο πλήγμα στην πρ ο ο π τικ ή μ ιας ενωμένης Ε υρώ πης; Α να­ ντίρρητα συντελεί στην εδραίωση τω ν εθνικώ ν ιδια ιτερ οτή τω ν κ αι στον π ο λ ιτι­ κό κατακερματισμό της ηπείρου. Αλλά συγχρόνω ς μετέχει στη δημιουργία της ευρω παϊκής ταυτότητας. Με αποχρώ σεις π ο υ εξα ρ τώ ντα ι από τις εθνικές π α ­ ραδόσεις, ο ουμ ανισ μός, η Αναγέννηση κ α ι η Μ εταρρύθμιση υπήρξαν ευ ρ ω π α ϊ­ κές κινήσεις. Τα ίδια ερω τήματα έχουν τεθεί α π ό την Ο ξφ όρδη ώ ς την Κ ρακο­ βία, από το Π αρίσ ι ώ ς τη Φ λω ρεντία κ ι από τη Ρώ μη ώ ς την Αμβέρσα. Κι αν οι απαντήσεις δια φ έρουν στη μορφή τους, αντλούν όλες α π ό την ίδια πηγή: την α­ πόρριψ η της μεσαιω νικής ο π τική ς του κόσμου, την επιστροφ ή στους Αρχαίους, την αισθητική ω ς μέσο προσέγγισης του θείου κ α ι την αναζήτηση μιας εξαγνι­ σμένης θρησκείας, ικανής να μεταδώσει την αληθινή πίστη. Π έρα α π ό τον π ο λ ι­ τικό κατακερματισμό, γεννιέτα ι ένας ευρ ω π α ϊκ ό ς π ο λ ιτισ μ ό ς εμπλουτισμένος από τις εθνικές δια φ ορές.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14

Ο Κ ά ρ ο λο ς Κ ο υ ίν τ ο ς και η τελευταία προσπάθεια ενοποίησης της χριστιανικής Ευρώ πης

♦ Μ ετά το θά να το τ ο ν Φ ρ ειδ ερ ίκ ο ν Β 'Χ ό ε ν σ τ α ο ν φ ε ν κα ι τη ν α π ο ­ τ υ χ ία της α ντο κ ρ α το ρ ικ ή ς ιδέας, ο κ α τα κ ερ μ α τισ μ ό ς επ ικ ρ α τεί στη ν Ιτ α λία , η ο π ο ία γ ίν ε τ α ι (τέλη τον lS o v -α ρ χές τον 16ον α ιώ να ) π εδ ίο σ ύγκ ρ ο υσ η ς α νά μ εσ α σ το νς β α σ ιλ ιά δ ες της Γ α λ λ ία ς κα ι τους Ε υρ ω ­ π α ίο υ ς α ν τ α γω ν ισ τ ές τονς. ♦ Ο α ντο κ ρ α το ρ ικ ό ς τίτλος, δ ια φ ιλ ο ν ικ ο ύ μ ενο ς μ ετα ξύ των Γ ε ρ μ α ­ νώ ν π ρ ιγκ ίπ ω ν, δεν έ χ ει π ρ α γμ α τικ ό α ντίκ ρ νσ μ α ώς την εκ λογή , το 1519, του Κ α ρ ό λ ο υ τω ν Α ψ β ο ύ ρ γω ν π ο ν γ ίν ε τ α ι Κ ά ρ ο λο ς Κ ο υ ίν τ ο ς (Κ ά ρ ο λο ς Ε '). Τ ούτος σ υγκ εντρ ώ νει στο πρόσω πό το ν την κ λη ρ ο νο ­ μ ιά της Β ο υ ρ γο υ νδ ία ς, της Ισ π α νία ς κ α ι της τερά σ τια ς α μ ερ ικ α νικ ή ς α ντ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς της, τα σ τέμ μ α τα της Ο ν γ γ α ρ ία ς κα ι της Β οη μ ία ς, καθώ ς κ α ι τ ις γ ερ μ α ν ικ ές κτή σ εις τω ν Α ψ βούργω ν. Α π ’ αυτό το γ ιγ α ν τ ια ίο σ ύνο λο ο Κ ά ρ ο λ ο ς Κ ο υ ίν τ ο ς ο ν ε ιρ ε ύ ε τ α ι να π α λινορθ ώ σ ει τη χ ρ ισ τ ια ν ικ ή α υτο κ ρ α το ρ ία .

♦

Κ αταφέρνει να κερδίσει τη σνμμαχία τον βασιλιά της Α γγλία ς Ερρίκον Η ', ο οποίος φοβάται τη δύναμη τον Φραγκίσκου Α ' της Γαλλίας, να διώξει τους Γάλλους από την περιοχή του Μιλάνου και να νικήσει τον βασιλιά της Γαλλίας στην Παβία. Όμως η τόσο περί­ λαμπρη νίκη του ανησυχεί την Ενρώπη. Οι Γερμανοί πρίγκιπες εκδη­ λώνουν τη θέλησή τονς για ανεξαρτησία και οι λουθηρανοί Γερμανοί συμπαρατάσσονται για να αντισταθούν στον αυτοκράτορα πον επι­ θυμεί να επαναφέρει τη Γερμανία στο ρωμαιοκαθολικισμό. Σ ’ αυτό τον ξεσηκωμό της Ευρώπης των κρατών και των πριγκιπά­ των που απορρίπτουν τα μεγαλεπήβολα αλλά αρχαϊκά σχέδια του Κ α ­ ρόλου Κ ονίντον βρίσκεται η απαρχή της αποτυχίας του. Ο Φραγκί-

♦

338

Η Ε Λ Ε Υ ΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

σκος Α ' δεν διστά ζει να συμμ α χήσει μ ε τον σουλτά νο -τ η στιγμ ή π ον ο αυτοκράτορας α γω νίζετα ι ενα ντίο ν της τουρκικ ής εισβολή ς στην κε­ ντρική Ε υρώ πη-, καθώς κα ι μ ε τονς πρ οτεσ τά ντες π ρ ίγκ ιπ ες, οι οποίοι βοηθούντα ι στη σ υ ν έχ εια α πό τον διάδοχό τ ο ν Ε ρ ρ ίκο Β . Ο Κ ά ρολος δεν π ετ υ χ α ίν ει να ο ρ ισ τ εί ο γ ιο ς του Φ ίλιπ π ο ς μ έ λ λ ω ν αυτοκράτορας. Μ ετά από α λλ επ ά λ λ η λ ες αποτυχίες, σ τρατιω τικ ά ηττημένος από τονς Γ ά λλο υ ς κα ι τους Γ ερ μ α νο ύ ς πρίγκιπες, ο Κ ά ρ ο λο ς Κ ο υ ίν τ ο ς α να γκ ά ­ ζετα ι να δ εχ τεί το 1SSS, μ ε τη Συνθήκη Ε ιρήνης το υ Α ουγκσμ πουργκ, το δικαίω μ α των π ρ ιγ κ ίπ ω ν να γίν ο υ ν π ρ οτεσ τά ντες κ α ι π α ρ α ιτείτα ι το 1SS6. Μ α ζί τον κ λ ε ίν ε ι η τελευ τα ία π ρ οσ π ά θεια παλινόρθω σης της α υτοκρ α τορ ία ς σύμ φ ω να μ ε τη μεσ α ιω νική α ντίλη ψ η .

α π ο τυ χία της Α γίας Γερμανικής Α υτοκρατορίας μετά το θάνατο του Φ ρει­ δερ ίκο υ Β ' Χ ό ενσ τα ο υφ εν έμοιαζε κ α τα δικ α σ τικ ή γ ια το π α λ ιό όνειρο μ ιας α υ το κρ α το ρ ία ς π ο υ θα συνένω νε τους χ ρ ισ τια ν ικ ο ύ ς λα ούς της Δύσης. Έ χ ο ντα ς μ όλις συσταθεί, τα εθνικά κράτη εξαντλούνται σε μάταιους αγώνες, χω ρ ίς άλλο στόχο από την επιβολή μιας πρόσκαιρης κ υ ρ ια ρ χία ς στους πλησιέστερους γείτονες τους. Α υτοί ο ι πόλεμοι υπ ογρα μ μ ίζουν α π λ ώ ς την αδυναμία μιας διαιρεμένης Ε υρώ πης, ανίκανης να συνενώσει τις δυνά μ εις της για να α ­ ντιμ ετω πίσ ει την τουρκική προέλαση, έστω κ ι αν αυτή θεω ρείτα ι φοβερή συμ­ φορά για τον χρισ τιανικ ό κόσμο. Τ ίπ ο τα δεν γίνεται για ν α σω θεί η Βυζαντινή Α υτοκρατορία, της ο π ο ία ς η ένδοξη ιστορία είχε ενσαρκώσει, στην εποχή της μεσαιω νικής Ευρώ πης, την α ­ νάμνηση της Ρώμης. Τα π ρ ώ τα χρ ό νια του 16ου αιώ να ο ι Τούρκοι στρατοπε­ δεύουν στα ίδια τα σύνορα τω ν π ατρογονικώ ν εδαφ ώ ν τής αυτοκρατορικής ο ι­ κογένειας τω ν Αψβούργων. Δύο γεγονότα δείχνουν καθαρά τη βαθιά παρακμή της Ευρώ πης μετά την π τώ ­ ση του Βυζαντίου: η ιταλική κατάτμηση και η ανικανότητα τω ν αυτοκρατόρων.

Η

Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΚΑΤΑΤΜ ΗΣΗ Κ Α Ι 0 1 Π Ο ΛΕΜ ΟΙ ΤΗ Σ ΙΤΑΛΙΑΣ ατρίδα της αυτοκρατορικής ιδέας, π ου ενσαρκώ νουν δια δοχικά ο ι Ρω μαίοι αυτοκράτορες κ α ι οι π ά π ε ς του Μ εσαίωνα, θεωρούμενη α π ό τους π ιο συ­ νειδητούς Γερμανούς καίσαρες (από τον Ο θω να Γ ' ώς τον Φ ρειδερίκο Β ' Χ ό ­ ενσταουφεν) ω ς ακ ρ ο γω νια ίο ς λίθος της αυτοκρατορίας τους, η Ιταλία τω ν α ρ ­ χ ώ ν του 16ου αιώ να δεν είνα ι π ια π α ρ ά ένα μ ω σαϊκό μικρώ ν κρατώ ν. Η κατά­ τμησή της την κάνει μια γελο ιο γρ α φ ία της Ε υρώ πης. Ιδιοκτησία φ ιλέριδω ν κ αι φ ιλόδοξω ν μικρώ ν ηγεμόνω ν, τα ιταλικά π ρ ιγ κ ιπ ά τα βρίσκονται αδιάκοπα σε πόλεμο μεταξύ τους. Αυτές οι διαιρέσεις ευνοούν τις φ ιλοδοξίες τω ν γειτο νικ ώ ν δυνάμεων, για

Π

Ο Κ Α ΡΟ Λ Ο Σ Κ Ο Υ ΙΝ Τ Ο Σ Κ Α Ι Η Τ ΕΛ Ε Υ Τ Α ΙΑ Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ε ΙΑ Ε Ν Ο Π Ο ΙΗ Σ Η Σ

339

τις οποίες η χερσόνησος αποτελεί ιδιαίτερα πρόσφ ορη λεία α π ό τη στιγμή που η πολυπλοκότητα της ιταλικής ιστορίας επιτρ έπ ει στον καθένα να προβάλλει δικαιώ ματα στο τάδε ή το δείνα τμήμα του εδάφ ους της. Ε νώ αδυνατούν να α ­ μυνθούν μεμονωμένα, τα ιταλικά κράτη α π οδεικ νύοντα ι εξίσου ανίκανα να ε­ νωθούν. Κ αθένα ζει με το φόβο μήπως ο γειτονικός π ρ ίγ κ ιπ α ς π ρ α γμ α το π ο ιή ­ σει π ρ ο ς όφελος του μια ενότητα επιζήμια για τα δικά του συμφέροντα. Η Ιτα­ λία γίνεται π εδ ίο μάχης τρ ιώ ν μεγάλων ευ ρ ω π α ϊκ ώ ν δυνάμεων. Τα δεινά αυτά α ρ χ ίζο υ ν τη μέρα π ο υ ο δ ικ τά το ρ α ς του Μ ιλάνου δούκ ας Λουδοβίκος Σ φ όρτσα ζητάει από τον ισχυρό βασιλιά της Γαλλίας Κ άρολο Η ' να τον βοηθήσει εναντίον τω ν γειτόνω ν του. Α πληστος για εξουσία, ο Κ άρολος Η ' επω φελείται γ ια να προωθήσει τα «δικαιώματά» του: ο πατέρας του Λ ουδο­ βίκος ΙΑ ' είχε στο π αρελθόν κληρονομήσει από τον βασιλιά της Νεάπολης Ρενέ Α ' της Α νδεγαυίας, εκτός από εδάφη π ο υ εκείνος όντω ς κατείχε, κ α ι τις διεκδι­ κήσεις τω ν Α νδεγαυώ ν στο βασίλειο της Νεάπολης. Ο Κ άρολος Η ' ονειρεύεται να βασιλέψει στο νότο της ιταλικής χερσονήσου και να εξαπολύσει από εκεί εκ­ στρατείες π ο υ θα απω θήσουν τους απίστους από την Κ ωνσταντινούπολη, π ρ ιν τους διώ ξούν από την Ιερουσαλήμ όπου οι στρατιές του βασιλιά της Γαλλίας θα αποκαταστήσουν το ν χρισ τιανικό νόμο. Αλλά η εκστρατεία π ο υ ο Κ αρόλος Η ' εξαπολύει στην Ιταλία προσκρούει στην αντίσταση του βασιλιά της Α ραγώ νας Φ ερδινάνδου Β ' του Κ αθολικού και του αυτοκράτορα Μ αξιμ ιλιανού Α 'τ ω ν Α ψβούργων κ αι σύντομα μετατρέπεται σε πανω λεθρία. Ε κείνη του δια δό χο υ του Λ ουδοβίκου IB ' α π οτυγχάνει με τη σειρά της απέναντι στο συνασπισμό π ο υ υποκινεί ο π ά π α ς Ιούλιος Β '. Το 1515, που α π ό δούκας της Ανγκουλέμ γίνετα ι βασιλιάς, ο Φ ραγκίσκος Α ' ^ανταποδίδει εν μέρει για λογαριασμό τω ν βασιλιάδω ν της Γαλλίας. Έ χο ντα ς ν ι­ κήσει τους Ελβετούς στο Μ αρινιάνο στις 13 κ α ι 14 Σεπτεμβρίου του 1515, υ π ο ­ γράφει με τον κύριο ανταγω νιστή του, τον νέο βασιλιά της Ισπανίας Κάρολο Α ' τω ν Αψβούργων (τον μελλοντικό Κ άρολο Κ ουίντο), τη Συνθήκη της Νουαγιόν (1516), η οποία επικυρώ νει την κατανομή της επιρροής στην Ιταλία: οι Ισπανοί παραμένουν στη Νεάπολη, ενώ οι Γάλλοι εγκαθίστανται στο Μ ιλάνο.

Π ΡΟ Σ ΜΙΑ Ε Υ ΡΩ Π Η ΤΩΝ Α Ψ ΒΟ Υ ΡΓΩ Ν αποδυνάμω ση του αυτοκρατορικού τίτλου σήμανε, μαζί με την κατάτμηση της Ιταλίας, το ν επικήδειο για τα ιδεώδη του Μεσαίωνα. Μ άταια οι Γερ­ μανοί αυτοκράτορες θεωρούσαν τον εαυτό τους διαδόχους του Κ αρλομάγνου· δεν αποτελούσαν π ια π α ρ ά φ αιδρά σύμβολα. Μετά τον Φ ρειδερίκο Β ' Χ όεν­ σ ταουφ εν, κ α νένα ς α υ το κ ρ ά το ρ α ς δεν ή τα ν ά ξ ιο ς αυτού του ονό μ α το ς. Ο ι Λ ουξεμβούργοι κ α ι οι Α ψβούργοι π ο υ το ν 14ο κ αι 15ο αιώνα είχαν μοιραστεί το αυτοκρατορικό αξίω μ α είχαν αποδειχθεί α νίκ α νο ι να του δώσουν οποιοδήποτε πραγματικό αντίκρυσμα. Α ναντίρρητα ο ι κτήσεις τω ν Α ψβούργων, αυξη-

Η

Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΡΟΛΟΥ ΚΟΥΙΝΤΟΥ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ TOY16ou ΑΙΩΝΑ

ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΣΟΥΗΔΙΑΣ ΝΟΡΒΗΓΊΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΔΑΝΙΑΣ δ 6 υκατο

ΠΡΟΣ1ΑΙ

J k ΑΤΟ

Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ Π Ο Λ Ω Ν ΙΑ Σ

Χ Ο Ρ Ε ίΙ

Α τ λ α ν τ ικ ό ς ΡΩΜΑΪΚΗ

Ω κεανός

Ν Ε Α 'ΙΣΠΑΝΙΑ

ΒΑΣΙΛΕΙΟ

ορα ν γ·

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ' ΑΥΣΤΡΙΑ

ΓΑΛΛΙΑΣ

ΣΑΡΟΛΑΙ ) ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

ΠΕΡΟ Υ

μ α υ ρ ο &ο υ ν ι ο

.ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙ Β ΑίΐΛ ΕΚ ). 'ΑΡΑΓΟΝ ΑΣ

EUU3AEIO iEAJTΟΛΗΣ-

ΣΑΡΔΗΝΙΑΣ

βΑΧΙΛΕίΟ ΠΚΕΛΙΑΕ

Μ εσόγειος. Θάλασσα

Κτήσεις των Αψβούργων I * . ‘ .1 Κατακτήσεις ■· * ** του Καρόλου Kouivrou

Αλλες κτήσεις Όρια της Αγ. Ρωμ. Αυτοκρατορίας

Ο Κ Α ΡΟ Λ Ο Σ Κ Ο Υ ΙΝ Τ Ο Σ Κ Α Ι Η Τ Ε Λ Ε Υ Τ Α ΙΑ Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ε ΙΑ Ε Ν Ο Π Ο ΙΗ Σ Η Σ

341

μένες χάρη σε μια σειρά επω φ ελώ ν γάμω ν κ α ι κληρονομιώ ν (Α υστρία, Σ τυρία , Κ αρινθία, Κ αρνιόλη, ένα τμήμα της Σ ιλεσίας, της Λ ουσατίας κ α ί της Ελβετίας, τέλος τα στέμματα της Βοημίας κ α ι της Ο υγγαρίας), τους έκαναν τους ισ χυρ ό­ τερους ηγεμόνες της κεντρικής Ε υρώ πης. Α ρκούσε όμω ς αυτό για να ισ χυρ ίζο­ ντα ι π ω ς κυβερνούν ακόμα την υποτιθέμενη αυτοκρα τορία του κόσμου; Ακόμα κ αι π ά ν ω στους ίδιο υς τους Γερμανούς π ρ ίγ κ ιπ ες η εξουσία του αυτοκρά τορα ήταν μηδενική. Ούτε ο ανεπαρκής Φ ρειδερίκος Γ ' ούτε ο γ ιο ς του Μ αξιμίλιανός Α ' στάθη­ καν ά ξιο ι να ανατρέψ ουν μια τόσο δυσχερή κατάσταση. Το μόνο προσόν τού τε­ λευταίου ήταν ό τι παντρεύτηκε την κληρονόμο του δούκα Κ αρόλου του Τολμη­ ρού, τη δούχισσα της Β ουργουνδίας Μ αρία, η οποία του έφερε ω ς π ρ ο ίκ α ένα τμήμα της βουργουνδικής κληρονομιάς: τις Κ άτω Χώρες, το Λουξεμβούργο κ αι τη Φ ρανς-Κ οντέ. Κ αθότι, με το θάνατό της, τα εδάφη αυτά περιήλθαν στο γιο του Φ ίλιπ πο Α ' τον Ωραίο. Ενώ το π α ιχ ν ίδ ι τω ν εθνικώ ν δυναστειών, τω ν κανόνω ν διαδοχής, τω ν γά­ μων καί τω ν κληρονομιώ ν μοιάζει να δ ια ιω νίζει την ευρω παϊκή κατάτμηση, μια σειρά τυχα ίω ν γεγονότω ν επιτρ έπ ει μια τελευταία προσπάθεια παλινόρθω σης της αυτοκρατορίας. Κ ληρονόμος τω ν Α ψβούργων, ο Κ άρολος Κ ουίντος μπορεί π ράγματι, χάρη στην καταγω γή του, στην έκταση κ α ι την κατάσταση τω ν κ ρ α ­ τώ ν π ου κληρονομεί, καθώ ς κ α ι στο ρόλο π ο υ πρέπ ει να πα ίξει στην προάσπιση του χρισ τιανικού κόσμου εναντίον τω ν Τούρκω ν, να διεκδιχεί την υπέρβαση του εθνικού κατακερματισμού για να δημιουργήσει μια νέα αυτοκρατορία της Δύ­ σης. Ε π ί ενάμιση α ιώ να η Ευρώπη θα ζήσει στο ρυθμό τω ν Α ψβούργων κ α ι η ι­ στορία της θα είνα ι εκείνη τω ν απεγνωσμένων προσπαθειώ ν π ου αναλαμβάνο­ ντα ι από τις κεντρόφυγες δυνάμεις τω ν εθνώ ν-κρατώ ν εναντίον της ενωτίκής βούλησης του «Ο ίκου της Α υστρίας». Ο ι διαδοχικές γαμήλιες συμμαχίες τω ν προγόνω ν του επιτρέπουν στον μελ­ λοντικό Κάρολο Κ ουίντο να συγκεντρώσει τα στέμματα της αυτοκρατορίας, της Βουργουνδίας, της Ισπανίας, της Ο υγγαρίας κ α ι της Βοημίας. Το 1506 ο θάνατος του πατέρα του Φ ιλίπ πο υ Α ' του Ω ραίου τον καθιστά κύριο τω ν βουργουνδικών εδαφών, ενώ το 1516 η απώ λεια του π ά π π ο υ του βασιλιά της Α ραγώ νας Φερδινάνδου Β ' του Κ αθολικού του ανοίγει το δρόμο της Ισπανίας (μαζί με τη Ν εάπο­ λη κ α ι τη Σικελία) κ α ι της αμερικανικής αυτοκρατορίας της. Το 1519 ο θάνατος του Μ αξιμιλιανού Β ' του κομίζει τις γερμανικές κτήσεις των Αψβούργων. Τέλος οι συγγενικοί δεσμοί του Κ αρόλου από την πλευρά της μητέρας του οξύνουν τις διεκδικήσεις του στην περιοχή του Μ ιλάνου κ αι τη Βουργουνδία. Μόνο η Γαλλία μπορεί να σταθεί εμπόδιο στην ανασύσταση μιας αυτοκρατορίας. Κ ατεχόμενος από την ιδέα του αυτοκρατορικού μεγαλείου, πεπεισμένος ότι η θεία πρ ό νο ια τον οδηγεί στην αποκατάσταση της αυτοκρατορίας της Δύσης, ο Κάρολος εμφανίζεται ανάμεσα στους π ο μπώ δεις ηγεμόνες της Αναγέννησης ως άνθρω πος μιας άλλης εποχής. Αναθρεμμένος στις Κάτω Χ ώρες από τη θεία του δούκισσα Μ αργαρίτα την Αυστριακή, μοιάζει να έχει αντλήσει από εκεί αυτό το

342

Η Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ ΝΕΑ Σ Ε Π Ο Χ Η Σ

πνεύμα αντίστασης στις καινοτομίες ιταλικής προέλευσης, το οποίο εκπλήσσει σε έναν αιώ να ολότελα παρασυρμένο από το θαυμασμό τω ν αρχαίω ν προτύπω ν. Ο Κ άρολος αντλεί α π ό το Μεσαίωνα, από την κ α ρ διά αυτής της γοτθικής Ευρώ ­ πης π ου θέλει να αναστήσει, το ιδεώδες που το ν καθοδηγεί. Ε ργατικός, συνετός, στοχαστικός κ α ι ισχυρογνώ μω ν, προτίθεται ν α μετατρέψει τη μυθική κληρονο­ μιά, την ο π ο ία οφ είλει στις συμπτώσεις τω ν γάμω ν κ α ι τω ν θανάτων, σε μια συ­ νεκτική αυτοκρατορία π ο υ θα ενώνει τη χρισ τιανική Δύση. Για να πραγματοποιήσει αυτό το όνειρο π ρ έπ ει ν α παραμερίσει πολλές π λευ­ ρές της πραγματικότητας. Π ρέπει να καταπολεμήσει το πνεύμα ανεξαρτησίας τω ν Ισπανών ευγενών και τα δικαιώματα τω ν πόλεω ν της Ιβηρικής Χερσονήσου που η επίμονη π ο λιτικ ή τω ν Κ αθολικών Βασιλέων κατασίγασε μάλλον παρ ά υ­ περνίκησε. Π ρέπει να αποφ ύγει το ενδεχόμενο ο ι Γερμανοί εκλέκτορες να π α ρ α ­ μερίσουν α π ό την α υ το κρ α το ρ ία το ν π ο λ ύ ισχυρό διά δο χο τω ν Α ψβούργων. Πρέπει να δαμάσει το πνεύμα ανεξαρτησίας τω ν μικρώ ν Γερμανών π ρ ιγκ ίπ ω ν που διαφυλάσσουν ζηλότυπα μια αυτονομ ία ακριβά κερδισμένη στο πέρασμα τω ν αιώνων. Τέλος π ρ έπ ει -κ α ι εκεί βρίσκεται το π ιο τολμηρό μέρος του π ρ ο­ γράμμ ατος- να νικήσει το βασίλειο της Γαλλίας, το ισχυρότερο κράτος της Δύ­ σης, που εισέρχεται σαν σφήνα στις κτήσεις τω ν Α ψβούργων. Αυτή η σύγκρουση ανάμεσα σε ένα όνειρο εξόχως αναχρονιστικό κ αι στις δεσμεύσεις της πραγματι­ κότητας σημαδεύει ολόκληρη τη βασιλεία του Κ αρόλου Κ ουίντου. Α π ένα ντι στους αγώνες τω ν περασμένω ν αιώνων και τους εθνικισμούς που γεννιούνται, οι ελπίδες του διαδόχου τω ν Αψβούργων μοιάζουν, από την πρώτη στιγμή της βασι­ λείας του, χιμαιρικές. Για να κυριαρχήσει στη δυτική Ευρώπη θέλει να συστήσει αυτό το «μεγάλο δουκάτο της Δύσης», στην πραγματοποίηση του οποίου είχε ταχθεί ο Κάρολος ο Τολμηρός. Τούτο προϋποθέτει ότι θα αποσπάσει από τον βασιλιά της Γαλλίας το τμήμα της βουργουνδικής κληρονομιάς που κατέχει κ α ι κυρίω ς το δουκάτο της Βουργουνδίας. Σ ' αυτή την πολιτική η κληρονομιά του Φερδινάνδου Β 'τ η ς Αρα­ γώνας συνιστά για τον Κάρολο ένα σοβαρό πλεονέκτημα. Απόλυτα αφιερωμένος στα σχέδιά του για το «μεγάλο δουκάτο της Δύσης», ο Κάρολος δεν θεωρεί κ α τ’ αρχάς το νέο του στέμμα παρά ως ένα συμπληρωματικό μέσο για την πραγματο­ ποίηση τω ν φ ιλοδοξιώ ν του. Προς μεγάλη αγανάκτηση τω ν νέων υπηκόω ν του, δεν δείχνει καμιά βιασύνη να πάει στο ισπανικό του βασίλειο, και όταν πηγαίνει συνοδεύεται από τους Φ λαμανδούς συμβούλους κ α ι τη βουργουνδική αυλή του. Αυτοί έχουν άλλωστε την τάση να θεωρούν την Ισπανία (ύζ μια μακρινή κτήση του βουργουνδικού κράτους, ικανή να του προσφέρει νέα έσοδα και νέα οφέλη. Έ τσ ι η αρχιεπισκοπή του Τολέδο παραχω ρείται στον ανιψ ιό ενός συμβούλου του Καρό­ λου, ενώ οι Β ουργουνδοί υπουργοί ζητούν επιχορηγήσεις από τα ισπανικά κάρ­ τες. Τούτη η πολιτική προκαλεί την αντίσταση της καταλανικής αριστοκρατίας, έ­ τοιμης καθώς είναι να ενθαρρύνει την εξέγερση ενός ηγεμόνα που θεωρεί ξένο. Ο ι δυσκολίες αυτές περιέρχονται σε δεύτερη μοίρα όταν, μετά το θάνατο του πά π π ο υ του Μ αξιμ ιλιανού Α ', ο Κ άρολος κληρονομεί τις γερμανικές κτήσεις

Ο Κ Α Ρ Ο Λ Ο Σ Κ Ο Υ ΙΝ Τ Ο Σ ΚΑΙ Η Τ Ε Λ Ε Υ Τ Α ΙΑ Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ε ΙΑ Ε Ν Ο Π Ο ΙΗ Σ Η Σ

343

του: μ πορεί τώ ρα, με μεγαλύτερη νομιμότητα, να εμφανιστεί ω ς υποψ ήφ ιος για την Α γία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία, δεδομένου ότι εδώ και π ά νω α π ό έναν αιώ να το αυτοκρατορικό στέμμα έχει παρ αμ είνει στα χέρια τω ν Α ψβούργων. Ωστόσο ο τίτλος του αυτοκράτορα είναι αιρετός κ α ι οι επτά εκλέκτορες επιλέγουν τους υ­ ποψ ηφ ίους σε συνάρτηση με τα δικά τους συμφέροντα, δ ίχω ς να ευνοούν από καμία άποψ η τη γερμανική «εθνικότητα» του επίδοξου αυτοκράτορα. Π άνω α π ' όλα ο Κ άρολος π ρ έπ ει να αντιμ ετω πίσ ει την απρόσμενη υποψ ηφ ιότητα του βα­ σιλιά της Γαλλίας Φ ραγκίσκου Α ', ο ο π ο ίο ς προτίθεται έτσι να αντιτα χθεί στις ηγεμονικές βλέψεις τω ν Αψβούργων. Κ αθένας από τους δύο υ π ο ψ η φ ίο υ ς προσπαθεί να εξαγοράσει τους εκλέκτο­ ρες. Για το σκοπό αυτό ο Κ άρολος ζητεί τη συνδρομή τω ν Φούγκερ, αλλά ανα­ γκάζεται να χρησιμοποιήσει τη στρατιω τική ισχύ για να επικρατήσει. Σ τις 27 Ιουνίου 1519 ο Κ άρολος Ε ' ή Κ άρολος Κ ουίντος εκλέγεται αυτοκράτορας. Α ναλαμβάνοντας σύντομα την αποστολή να ηγηθεί της χριστιανικής σταυρο­ φ ορίας εναντίον τω ν Τούρκων, ο νεαρός βασιλιάς θα προσκρούσει, σ’ ό,τι αφ ο­ ρά το ιδεώδες μιας αυτοκρατορικής Ε υρώπης, στις εθνικές μοναρχίες κ α ι κυρίω ς στη Γαλλία, εναντίον της οπ ο ία ς δεν θα αργήσει να στρέψει τις δυνάμεις του.

01 Φ ΙΛ Ο ΔΟ ΞΙΕΣ ΤΟ Υ ΚΑΡΟΛΟΥ ΚΟΥΙΝΤΟΥ

Γ

ια να αποκαταστήσει την Α γία Ρ ω μ αϊκ ή Α υτοκρατορία ο Κ άρολος πρέπ ει κ α τ ’ αρχάς να συνενώσει υπ ό το ίδιο σκήπτρο τα δύο κύρια τμήματά της: τη Γερμανία και την Ιταλία. Ε χ ε ι άλλωστε ένα πάτημα στην ιταλική χερσόνησο: μα­ ζί με την ισπανική κληρονομιά, έλαβε τις ιταλικές κτήσεις του Ο ίκου της Αραγώ­ νας, τη Νεάπολη και τη Σικελία. Β εβαίως με τη Συνθήκη της Ν ουαγιόν (1516) παραιτήθηκε από τα δικαιώ ματά του στην περιοχή του Μ ιλάνου υπέρ του βασιλιά της Γαλλίας Φ ραγκίσκου Α '. Α λλά τότε δεν ήταν παρά βασιλιάς της Ισπανίας και ο Φ ραγκίσκος Α ' έφερε τη λάμψη του θριάμβου του στο Μ αρινιάνο (1515). Γενόμενος αυτοκράτορας, το βρίσκει π ο λύ φυσικό να ανανεώσει τις διεκδικήσεις του Φ ρειδερίκου Α ' Βαρβαρόσα ή του Φ ρειδερίκου Β ' Χ όενσταουφεν στη Λομ­ βαρδία, ακρογω νιαίο λίθο της αυτοκρατορικής ισχύος στην Ιταλία. Ο ι φιλοδοξίες του προσκρούουν κ α ι π ά λ ι στη Γαλλία: η σύγκρουση έχει κατα­ στεί αναπόφευκτη. Ο ι δύο ηγεμόνες ετοιμάζονται γ ι’ αυτήν προσπαθώ ντας να ε­ ξασφαλίσουν τη συμμαχία του βασιλιά της Αγγλίας Ερρίκου Η ', ο οπ οίος καθί­ σταται επιδιαιτητής της σύγκρουσης. Τούτη η αυταρχική φυσιογνωμία, π ο υ επιδί­ δεται στα γράμματα και τη θεολογία, είναι αποφασισμένη να χρησιμοποιήσει την ισχύ της Α γγλίας των Τυδόρ για να π α ίξει κύριο ρόλο στην ευρω παϊκή πολιτική. Ευχαρίστως δέχεται να τον συμβουλεύονται ο αυτοκράτορας κ αι ο βασιλιάς της Γαλλίας. Προσκεκλημένος του Φ ραγκίσκου Α ', φεύγει δυσαρεστημένος από τη συνάντηση του «Χρυσού Στρατοπέδου». Στη συνέχεια, όταν συναντά τον αυτο­ κράτορα, ακούει ευμενώς ένα αίτημα συμμαχίας εναντίον της Γαλλίας.

344

Η ΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠ Ο Χ Η Σ

Ο πόλεμος αρχίζει λοιπόν με τους χειρότερους οιω νούς για τον Φ ραγκίσκο Α '. Χ ω ρ ίς σ υμ μ άχους, είνα ι ανα γκα σ μ ένο ς να π ολεμ ά σε τρ ία μ έτω πα: στη Φ λάνδρα, την Ιταλία και τα ισπανικά σύνορα. Π ολύ περισσότερο π ου ο ι αδικο­ π ρ αγίες του απ ένα ντι στον κοντόσταβλο του Μ πουρμπόν στρέφουν εναντίον του το ν ισ χυρότερο α π ό το υ ς μεγάλους Γάλλους φ εουδά ρχες: ο δούκας του Μ πουρμπόν Κ άρολος συνεννοείται με το ν αυτοκράτορα, προετοιμ άζοντας το διαμελισμό του βασιλείου. Ό τα ν αποκαλύπτεται κ α ι αναγκάζεται να διαφύγει, περνά στον εχθρό. Α υτός είναι π ου διώ χνει τους Γάλλους από την περιοχή του Μ ιλάνου. Σ ύντομα ο Μ πουρμπόν μεταφέρει τον πόλεμο στην Προβηγκία και το βασίλειο γνω ρίζει την ισπανική εισβολή. Ο βασιλιάς της Γαλλίας αντιδρά με τη συνηθισμένη ορμή του, επιτίθεται στην Προβηγκία κ α ι καταδιώ κει τα στρατεύμα­ τα του άπισ του κοντόσταβλου ώ ς μέσα στην περιοχή του Μ ιλάνου. Σ τις 24 Φε­ βρουάριου 1525 πολιορκεί την Παβία. Τα πυροβόλα του κλονίζουν τα τείχη της πόλης και το θάρρος τω ν αμυνόμενων εξασθενεί. Ό π ω ς στο Μ αρινιάνο, ο Φ ρα­ γκίσκος Α ' φ αίνεται να κρατά τη νίκη στα χέρια του. Θέλοντας να επαναλάβει τα κατορθώ ματα της πρώ της εκστρατείας του στην Ιταλία, ρίχνεται στην επίθεση ε­ πικεφαλής τω ν ιπποτώ ν του. Αλλά αυτή η πράξη απερίσκεπτης ανδρείας σημαί­ νει ότι π ρ έπ ει να σιγήσουν τα πυροβόλα: έτσι ο Φ ραγκίσκος Α ' χάνει το μεγαλύ­ τερο πλεονέκτημά του στη μάχη. Στη σύγκρουση π ου ακολουθεί, περικυκλωμένος και τραυματισμένος, αναγκάζεται να παραδοθεί στους αντιπάλους του. «Τα π ά ­ ντα έχουν χαθεί, εκτός από την τιμή...», γράφ ει το ίδιο βράδυ στη μητέρα του. Μ εταφερμένος στην Ισπανία, ο Φ ραγκίσκος Α ' αναγκάζεται να υπογράψ ει τη Συνθήκη της Μ αδρίτης (1526), στην οπ ο ία δια φα ίνοντα ι ο ι στόχοι του Κ αρόλου Κ ουίντου: ο ι «βουργουνδικοί» όροι υποχρεώ νουν τον βασιλιά της Γαλλίας να παραιτηθεί από το δουκάτο της Βουργουνδίας, τη Φ λάνδρα κ α ι το Αρτουά, ενώ οι «αυτοκρατορικοί» όροι του επιβάλλουν να εγκαταλείψει κάθε βλέψη στην Ιτα­ λία και να δεχτεί να ακολουθήσει πισ τά τον Κάρολο Κ ουίντο στη σταυροφορία που αυτός ετοιμάζεται να αναλάβει εναντίον τω ν Τούρκων. Ο Κ άρολος Κ ουίντος φαίνεται να κάνει ένα μεγάλο βήμα στην πραγματοποίηση τω ν αυτοκρατορικών του σχεδίων: συντριμμένος, ο ισχυρότερος αντίπαλός του έχει αναγκαστεί να υ ­ ποχωρήσει κ α ι να υποσχεθεί ότι θα συμπεριφερθεί ω ς υπάκουος υποτελής. Ό μ ω ς αυτή η τόσο περίλαμ πρη νίκη ανοίγει ξα φ νικ ά τα μ άτια τω ν Ε υρω ­ π α ίω ν ηγεμόνων. Συγκαλυμμένοι ώ ς τότε από την απλότητα ή ακόμα κ α ι την τα πεινότη τα της στάσης του, από τις δυσκολίες του στην Ισ πανία κ α ι α π ό την αστάθεια της εξουσίας του στη Γερμανία, ο ι στόχοι του αυτοκράτορα αίφνης εμ φ α ν ίζο ντα ι ξεκάθαροι. Α πειλούμενη, η Ε υρώ πη τω ν εθνώ ν θα α ντιδ ρ ά σ ει στις ενω τικές βλέψεις του Κ αρόλου Κ ουίντου. Τα αδύνατα σημεία στο σύστημα του Κ αρόλου Κ ουίντου σύντομα αποκαλύ­ πτονται. Α ν η Ισπανία χειραγω γείται σταθερά, ο ι Γερμανοί πρ ίγκιπες δείχνουν π ολύ γρήγορα στον αυτοκράτορα ότι η ισχύς του δεν εξαρτάται π α ρ ά από την καλή τους θέληση. Ή δη από το 1520 του είχαν αποδείξει την ανεξαρτησία τους: όταν ο Κ άρολος κάλεσε τον Λούθηρο για να καταδικάσει την αίρεσή του, δυσκο­

Ο Κ Α ΡΟ Λ Ο Σ Κ Ο Υ ΙΝ Τ Ο Σ Κ Α Ι Η Τ Ε Λ Ε Υ Τ Α ΙΑ Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ε ΙΑ Ε Ν Ο Π Ο ΙΗ Σ Η Σ

345

λεύτηκε π άρ α π ο λύ να επιτύχει από τη δίαιτα την εξορία τού μεταρρυθμιστή από την αυτοκρατορία. Κ υρίω ς ο εκλέκτορας της Σ αξονίας Φ ρειδερίκος Α ' δεν δ ί­ στασε, προστατεύοντας τον Λούθηρο, να αψηφήσει την αυτοκρατορική βούληση. Τα χρόνια π ο υ ακολουθούν αυξάνουν τις ανησυχίες του Κ αρόλου Κ ουίντου: η νέα θρησκεία εξα π λ ώ νετα ι π ο λ ύ γρήγορα στην α υ το κ ρ α το ρ ία , επιτρέποντα ς στους π ρ ίγκιπες να δημεύσουν π ρ ο ς όφελος τους την περιουσία της Εκκλησίας. Π άνω α π ’ όλα η διάδοση της Μ εταρρύθμισης στην ίδια την αυτοκρατορία καθι­ στά όλο και προβληματικότερη την ενότητα του χριστιανικού κόσμου κ αι κατά συνέπεια το αυτοκρατορικό όνειρο του Καρόλου. Ενώ η νίκη της Π αβίας του ε­ πιτρέπει, στο π ο λιτικ ό επίπεδο, να αρχίσει να π ρ α γμ α τοπ οιεί τα σχέδιά του, η εξάπλωση του λουθηρανισμού τα ζημιώνει στο θρησκευτικό. Εν πάση περιπτώ σ ει η διάδοση της Μ εταρρύθμισης υπηρετεί τα σχέδια του Φραγκίσκου Α Α π ε λ ε υ θ ε ρ ω μ έ ν ο ς με τίμημα την επώδυνη Συνθήκη της Μ αδρί­ της, ο απερίσκεπτος βασιλιάς της Γαλλίας ανακοινώ νει ό τι δεν θα σεβαστεί τους «βουργουνδικούς» όρους. Ο Φ ραγκίσκος Α ' ενισχύεται α π ό την απρόσμενη έ­ νταση του εθνικού αισθήματος; έχοντας συγκληθεί με δική του φ ροντίδα, το παρλαμέντο διακηρύσσει ό τι η Β ουργουνδία είναι αναπόσπαστο τμήμα του ε­ θνικού εδάφους. Ο πόλεμος λο ιπ ό ν ξα ναρχίζει αλλά κάτω από συνθήκες τελείως διαφ ορετι­ κές για τον Κ άρολο Κ ουίντο. Ο αντίπ α λό ς του είνα ι πλέον ο πρω ταγω νιστής μιας αντίληψης της Ε υρώ πης π ου τίθετα ι στους αντίποδες του παλιού αυτοκρατορικού μοντέλου. Ε μ φ α νίζετα ι η ιδέα της «ευρω π αϊκής ισορροπίας»; στους κόλπους ενός συστήματος κρατώ ν, καμιά δύναμη δεν θα π ρ έπ ει να είναι σε θέση να υπαγορεύσει τη θέλησή της στις άλλες. Για να κάνει σεβαστή αυτή την ισορ­ ροπία, για να εμποδίσει το ηγεμονικό εγχείρημα του Κ αρόλου Κ ουίντου, ο Φ ρα­ γκίσκος Α ' μ πορεί να υπο λο γίζει σε όλους όσοι φ οβούνται τις ενωτικές αντιλή­ ψ εις του πρώ του. Σ το εξής ο αυτοκράτορας, κληρονόμος τω ν μεσαιωνικών α­ ντιλήψεων της Ε υρώ πης, είνα ι αναγκασμένος να αντιμετω πίσει τις ιδιαιτερότη­ τες που γεννήθηκαν από την ιστορία. Χ ωρίς να διαρρήξει τελείω ς τους δεσμούς του με τον αυτοκράτορα, ο Ε ρρί­ κος Η ' απομακρύνεται κ α ι α ρχίζει αφανώ ς να ευνοεί τον βασιλιά της Γαλλίας. Βλέποντας στο πρό σ ω π ο του Κ αρόλου Κ ουίντου ένα νέο Φ ρειδερίκο Β ' έτοιμο να καταλάβει την Ιταλία, οι Ιταλοί π ρ ίγκ ιπ ες και ο π ά π α ς Κλήμης Ζ ' συμμα­ χούν με τον βασιλιά της Γαλλίας. Η π α λ ιά διαμάχη τω ν γουέλφω ν και τω ν γιβελίνω ν αναγεννάται από τις στάχτες της. Αλλά ο βασιλιάς της Γαλλίας δεν ξέρει πώ ς να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία. Δεν προσφέρει π αρ ά μικρή βοήθεια στους Ιταλούς π ρ ίγκ ιπ ες και ο ι ιταλικές π ό ­ λεις χάνουν η μια μετά την άλλη τις «ελευθερίες» τους. Η Φ λωρεντία καταλαμβά­ νεται και της επιβάλλεται ξα νά η δικτατορία χων Μ εδίκων π ου ενεργούν ως α ­ ντιπρόσ ω ποι του αυτοκράτορα. Ε να ντίον της Ρώμης, όπου ο Κλήμης Ζ ' πρ ο ­ σπαθεί να του αντισταθεί, ο Κ άρολος Κ ουίντος εξαπολύει ένα στρατό συγκροτη­ μένο στη Γερμανία από λουθηρανούς φανατικούς. Ο Μ πουρμπόν π ο υ τους δ ιο ι­

346

Η Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ ΝΕΑ Σ Ε Π Ο Χ Η Σ

κεί σκοτώ νεται κατά την έφοδο, αλλά η Ρώμη λεηλατείται (1527). Η αγανάκτηση ξεσπά σ ’ ολόκληρη τη χριστιανοσύνη. Ό μ ω ς ο Κ άρολος Κ ουίντος είναι κύριος της Ιταλίας κ α ι τα καταφ έρνει εκεί όπου ο Φ ρειδερίκος Α ' Βαρβαρόσα και ο Φ ρειδερίκος Β ' Χ όενσταουφεν είχαν αποτύχει. Στο εξής ο ι μικροί πρίγκιπες της Ιταλίας θα είναι οι πισ τοί υποτελείς ενός αυτοκράτορα π ο υ κάνει ένα νέο βήμα στο δρόμο της επανεγκαθίδρυσης της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Ο Κ άρολος Κ ουίντος απο φ α σ ίζει τότε να ενδιαφερθεί π ρ ιν α π ’ όλα για τα θρησκευτικά ζητήματα: ενισχυμένος από τις ιταλικές νίκες του, πρ οτίθετα ι να θέσει τέλος στη θρησκευτική αίρεση π ο υ σπαράσσει την α υτοκρα τορία και να τεθεί επικεφαλής μιας σ τα υροφ ορίας π ο υ θα απαλλάξει την Ευρώ πη από τους Τούρκους κ α ι θα τον εμφανίσει ω ς τον αδιαφιλονίκητο αρχηγό του χρ ισ τια νι­ κού κόσμου της Δύσης. Ο τουρκ ικ ός κίνδυνος κάνει π ρ ά γμ α τι τους Α ψβούργους προκεχω ρημένους φ ρουρούς της χριστιανοσύνης. Σ υνεχίζο ντα ς την τουρκική προέλαση του προη­ γούμενου α ιώ ν α ; ο σουλτάνος Σ ο υ λεϊμ ά ν Β ' ο Μ εγαλοπρεπής π ερ νά τον Δ ού­ ναβη το 1526 κ αι στρατοπεδεύει στα εδάφη τω ν Α ψβούργων. Για να έχει τα χέρια ελεύθερα, ο αυτοκράτορας σπεύδει να ρυθμίσει τα εκκρε­ μή προβλήματα. Σ υμφιλιώ νεται με τον πάπα, βεβαιώνεται για την ουδετερότητα του Γάλλου βασιλιά Φ ραγκίσκου Α '- μ ε τη Συνθήκη του Κ αμ πραί (1529) παραιτείται από τη Βουργουνδία έναντι της παραίτησης του Φ ραγκίσκου από τη Φλάν­ δ ρ α - κ α ι αποφασίζει να ρυθμίσει το λουθηρανικό ζήτημα στη Γερμανία. Στη δ ία ι­ τα του Σπάγιερ, που συνέρχεται το 1529, ο Φ ερδινάνδος τω ν Αψβούργατν διακη­ ρύσσει ότι ο αδελφός του Κ άρολος Κ ουίντος δεν θα ανεχθεί καμ ιά νέα προσχώ­ ρηση π ρ ιγκ ίπ ω ν στη λουθηρανική θρησκεία. Εναντίον αυτής της απόφασης ορθώ­ νεται το πνεύμα ανεξαρτησίας τω ν Γερμανών πριγκίπω ν. Απειλούμενοι, οι λου­ θηρανοί π ρ ίγκιπες «διαμαρτύρονται» κατά της απόφασης του Σπάγιερ. Ως «διαμαρτυρόμενοι» συγκροτούν τη Σμαλκαλδική Ένωση, για να υπερασπίσουν τις «ε­ λευθερίες» τους. Τη στιγμή που ο Κ άρολος Κ ουίντος αναλαμβάνει την υπεράσπι­ ση της χριστιανικής Δύσης, οι εχθροί του, συνενούμενοι για να οδηγήσουν τα σχέ­ διά του σε αποτυχία, δείχνουν ότι ενδιαφέρονται περισσότερο για τη «διατήρηση της ισορροπίας» παρά για τη νίκη εναντίον τω ν Τούρκων.

Η Α Π Ο ΤΥ Χ ΙΑ ΤΟΥ Κ Α ΡΟΛ ΟΥ ΚΟΥΙΝΤΟΥ

Π

οτέ π ρ ιν η απόσταση ανάμεσα στις αντιλήψ εις του Κ αρόλου Κ ουίντου κ α ι εκείνες τω ν βασιλιάδω ν της Ε υρώ πης δεν ήταν τόσο αισθητή όσο την π ε ­ ρ ίοδο 1530-1540. Ε νώ ο α υτοκρά τορας διευθύνει την τελευτα ία σταυροφ ορία κ α ι διεξάγει στη Μεσόγειο έναν αγώ να εναντίον τω ν Βερβερίνων πειρατώ ν π ου καταλήγει στην καταστροφή του αυτοκρατορικού στόλου (1541), ο Φ ραγκίσκος Α ' υφ α ίνει υπομονετικά το πλέγμ α τω ν συμμαχιών του. Για να εξουδετερώσει τον αυτοκράτορα, ο « Χ ρισ τιανικότα τος Β ασιλιάς»80 δεν διστάζει να συμμαχή­

Ο Κ Α ΡΟ Λ Ο Σ Κ Ο Υ ΙΝ Τ Ο Σ Κ Α Ι Η Τ ΕΛ Ε Υ Τ Α ΙΑ Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ε ΙΑ Ε Ν Ο Π Ο ΙΗ Σ Η Σ

347

σει με τους προτεσ τάντες π ρ ίγκ ιπ ες της Σ μαλκαλδικής Έ νω σης. Σ υνά π τει μά­ λιστα συμμαχία με το ν σουλτάνο, σύμφωνα με τους όρους της οπ ο ία ς ο ι Τ ούρ­ κοι θα απειλήσουν με εισβολή τη Βιέννη τη στιγμή π ο υ ο Φ ραγκίσκος θα κ α τα ­ λάβει το Π εδεμόντιο. Π οτέ π ρ ιν η μεσαιωνική αντίληψ η της ενότητας της χ ρ ι­ στιανικής Ε υρώ πης δεν υπήρξε τόσο αναχρονιστική. Η αποτυχία το υ αυτοκρατορικού στόλου έκανε αναμφίβολα λιγότερη αίσθη­ ση στον Κ άρολο Κ ο υ ίντο α π ’ ό,τι αυτή η ανακάλυψ η της βαθιάς α δια φ ορ ία ς που συνάντησε στην Ε υρώ πη η σταυροφορία του. Α πογοητευμένος από τη στά­ ση τω ν Ε υρω παίω ν ηγεμόνω ν, αφήνει τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του για να δώσει προσοχή -π ο λ ύ αργά ό μ ω ς - στην κατάσταση τω ν βασιλείων του. Στη Γερμανία είναι ανελέητος απέναντι στους προτεστάντες, των οποίω ν η λι­ ποταξία βάρυνε τόσο π ο λύ στην αποτυχία τω ν σχεδίων του. Πρωταγωνιστής της θρησκευτικής ορθοδοξίας, ζητεί τη βοήθεια της Ισπανίας για να εξαλείψει την αί­ ρεση. Τα καστιλιανικά στρατεύματα του προσφέρουν στο Μύλμπεργκ (1547) τη ν ί­ κη εναντίον τω ν π ρ ιγκ ίπ ω ν της Σμαλκαλδικής Ένωσης. Ενώ οι ισπανικές φρου­ ρές κατέχουν τη Γερμανία, ο Κάρολος επιβάλλει τη θέλησή του στην αυτοκρατο­ ρία: η Ιερά Εξέταση μεταφυτεύεται από την Ιβηρική Χερσόνησο στη Γερμανία, το χρυσόβουλλο, εγγύηση της γερμανικής αυτονομίας, καταργείται και ο Φερδινάνδος Α ' ανοίγει τη δία ιτα της Βοημίας με την εκτέλεση τεσσάρων προτεσταντών. Η σκληρότητα του Κ αρόλου δεν αργεί να οδηγήσει στην επανένωση τω ν ε­ χθρών του. Οι προτεστάντες πρίγκιπες συνέρχονται από το χτύπημα και ο νέος βασιλιάς της Γαλλίας Ερρίκος Β ' τους παρέχει τη συνδρομή του. Η ίδια η Ρώμη α­ πομακρύνεται από έναν αυτοκράτορα ο οποίος, αν και υπερασπίζεται τη χριστια­ νοσύνη, θυμίζει μάλλον δυσάρεστα τον Φρειδερίκο Β ' Χόενσταουφεν. Τέλος μια διαμάχη διαδοχής φέρνει το ν Κάρολο Κ ουίντο σε αντιπαράθεση με τον αδελφό του Φερδινάνδο Α '. Ο τελευταίος, στον οποίο ο Κάρολος είχε από καιρό εμπιστευθεί τη διοίκηση τω ν γερμανικών εδαφών του, έχει εκλεγεί βασιλιάς τω ν Ρω­ μαίων, πράγμα π ο υ δικαιω ματικά τον κάνει διάδοχο του αυτοκρατορικού θρό­ νου. Χ ω ρίς να επανέλθει σ ’ αυτή την απόφαση, ο Κάρολος θέλει να εξασφαλίσει στο γιο του Φ ίλιππο -ήδη διάδοχο της Ισπανίας, τω ν βουργουνδικών εδαφών και τω ν αμερικανικών κτήσεων, μετέπειτα Φ ίλιππο Β - τη διαδοχή του Φερδινάνδου. Πιστεύει πω ς έτσι θα εξασφαλίσει για το μέλλον την αλληλεγγύη της δυναστείας τω ν Αψβούργων της Ισ πανίας και της Αυστρίας. Αλλά ο ι Γερμανοί πρίγκιπες, που είχαν πλέον την ευκαιρία να μετανιώσουν για την εκλογή του Καρόλου Κ ουί­ ντου, δεν ενδιαφέρονται να αποκτήσουν ένα νέο κύριο αυτού του είδους. Ε πιπλέ­ ον ο Φ ίλιππος, ηγεμόνας εξ ολοκλήρου Ισπανός, τους φαίνεται ακόμα π ιο ξένος α π ’ ό,τι στο παρελθόν ο πατέρας του. Ο Κάρολος αναγκάζεται να εγκαταλείψει την ιδέα. Αυτή η νέα αποτυχία προστίθεται στον ήδη μακρύ κατάλογο των απογοητεύσεών του. Ό λα μοιάζουν να συμμαχούν εναντίον αυτού του γηρασμένου κ α ι άρρωστου αυτοκράτορα. Ε νθαρ ρ υμ ένο ι στα κρυφ ά από τον Ερρίκο Β ', οι προτεστάντες πρίγκιπες περνούν στην επίθεση. Συγκεντρωμένοι γύρω από τον εκλέκτορα της

348

Η ΕΛΕΥΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

Σαξονίας, καταλαμβάνουν το Ίνσμπρουκ, από το οποίο ο ο Κ άρολος Κ ουίντος αναγκάζεται εσπευσμένα να διαφύγει. Π ερνώντας τη διάβαση του Μ πρένερ εγκα­ τα λείπ ει τη Γερμανία, π ρ ο ς μεγάλη ικανοποίηση τω ν προτεσταντώ ν π ρ ιγκίπω ν αλλά κ α ι τω ν Αψβούργων της Βιέννης. Στο μεταξύ ο βασιλιάς της Γαλλίας, με τη σύμφωνη γνώμη των π ρ ιγκ ίπ ω ν του Σμάλκαλντεν, καταλαμβάνει τις τρεις αυτοχρα το ρ ικές οχυρές πόλεις; τ ις επισκοπικές έδρες του Μ ετς, της Τουλ κ α ι του Βερντέν. Στο νου του Ερρίκου Β ' πρόκειται απλώ ς για ενέχυρα που θα χρησιμεύ­ σουν σε μια διαπραγμάτευση για την Ιταλία. Για τον Κ άρολο Κ ουίντο είναι ένα θανάσιμο πλήγμα στο αυτοκρατορικό έργο. Π αράλυτος από αρθρίτιδα, ο αυτο­ κράτορας κάνει μια τελευταία προσπάθεια: συνομολογώντας ανακωχή με τους προτεστάντες, κ ινείται π ρ ο ς δυσμάς για να ανακαταλάβει τις τρεις επισκοπές. Αλλά ο ι δυνάμεις του είναι περιορισμένες, η Γερμανία δεν τον ακολουθεί παρά με απέχθεια κ α ι μόνο η ενεργητικότητα της απόγνω σης τον ωθεί να αναλάβει, π α ρ ’ όλες τις αντίθετες συμβουλές, την πολιορκία του Μετς. Την πόλη υπερασπί­ ζεται δραστήρια ένας Λ οραίνος πρ ίγκιπ α ς στην υπηρεσία της Γαλλίας, ο δούκας της Γκιζ Φραγκίσκος Α '. Το 1553 ο Κ άρολος Κ ουίντος γνωρίζει την ταπείνωση της ήττας κ αι μιας καταστροφικής υποχώρησης. Τα φιλόδοξα σχέδιά του έχουν αποτύχει οριστικά. Η ττημένος, γερασμένος, άρρωστος, τσακισμένος από το πλήθος τω ν προβλη­ μάτω ν που αντιμετω πίζει, δεν έχει πλέον το κουράγιο να συνεχίσει τον αγώ να ε­ ν α ν τίο ν τω ν π ρ ο τεσ ταντώ ν π ρ ιγ κ ίπ ω ν π ο υ καθημερινά ενδυνα μ ώ νοντα ι στη Γερμανία. Με γκρεμισμένο το αυτοκρατορικό του όνειρο, με τραυματισμένη την π ο λιτικ ή ενότητα της αυτοκρατορίας του, με διαιρεμένη τη χριστιανική πίστη, δέχεται το 1555 να υπογράψ ει στο Αουγκσμπουργκ οριστική ειρήνη με τη Σμαλκαλδική Ένωση: υπό τον όρο να παραιτηθούν από νέες δημεύσεις της π ερ ιο υ ­ σίας της Εκκλησίας, ο ι π ρ ίγκ ιπ ες μ πορούν να επιλέξουν τη λουθηρανική θρη­ σκεία. Π αραιτείται επίσης α π ό την ενότητα της χριστιανικής αυτοκρατορίας και συγκατατίθεται σε μια κατάτμηση της Γερμανίας π ο υ καθιστά την Α γία Ρ ω μ α ϊ­ κή Α υτοκρατορία κενή περιεχομένου. Δεν θα μπορούσε να φ αντασ τεί κανείς πληρέστερη καταστροφή. Ο α υτοκρά­ το ρ α ς δεν ήταν δ υ να τό ν να επιβιώ σ ει π ο λ ιτικ ά μετά α π ’ αυτή: π α ρ α ιτε ίτα ι (1556) κ α ι μεταβιβάζει στον μεν αδελφό του Φ ερδινάνδο Α ', που σύντομα εκλέ­ γεται αυτοκράτορας, την κατοχή τω ν αυστριακώ ν κ αι γερμανικώ ν εδαφώ ν τω ν Α ψβούργων, τα ο π ο ία θα προστεθούν στα στέμματα της Βοημίας κ α ι της Ο υγ­ γα ρ ία ς, στον δε γιο του Φ ίλ ιπ π ο την ισπανική κ αι βουργουνδική κληρονομιά μαζί με το ιταλικό προσάρτημά της. Μ ετά αποσύρεται στο ισπανικό μοναστήρι του Υ ούστε όπου π εθ α ίνει το 1558. Έ τσ ι εξαφ ανίζεται ο τελευταίος ηγεμόνας που έδωσε στον αυτοκρατορικό τίτλο τη μεσαιωνική σημασία του. Στο εξής οι ιδιαιτερότητες θριαμβεύουν στην Ευρώπη: π ο λιτικ ή ιδιαιτερότη τα π ου ενδυναμώ νεται στο πλαίσιο τω ν εθνώνκρατώ ν κ α ι θρησκευτική ιδιαιτερότητα που υπογραμμίζεται από τον π ο λ λ α π λ α ­ σιασμό τω ν προτεσταντικώ ν αιρέσεων. Η ενοποίηση της Ευρώ πης δεν θα επιχει-

Ο Κ Α ΡΟ Λ Ο Σ Κ Ο Υ ΙΝ Τ Ο Σ Κ Α Ι Η Τ Ε Λ Ε Υ Τ Α ΙΑ Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ε ΙΑ Ε Ν Ο Π Ο ΙΗ Σ Η Σ

349

ρηθεί πλέον με ά ξο να τη μεσαιωνική ιδέα της ενιαίας αυτοκρατορίας. Οι ενωτικές προσ πάθειες δεν εξαφ ανίζονται. Α λλά ο ι ηγεμόνες που επιχει­ ρούν να τις υλοποιήσ ουν δεν ονειρεύονται π ια την ευρω παϊκή ηγεμονία παρά στηριγμένοι στη νέα δύναμη τω ν εθνών. Έ τσι, π ρ ώ τα ο βασιλιάς της Ισπανίας Φ ίλιππος Β ' τω ν Α ψβούργων, στη συνέχεια ο αυτοκράτορας της Α γίας Ρ ω μ α ϊ­ κής Α υτοκρατορίας Φ ερδινάνδος Β ' τω ν Α ψβούργων, θα προσπαθήσουν, ο ένας μετά τον άλλον, ν α επιβάλουν τη θέλησή τους στην ήπειρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15

Η εποχή των ταραχώ ν (1560-1660)

♦ Σ το πρώτο ή μ ισ υ τ ο ν 16ου αιώ να κα ι τις α ρ χ ές τ ο ν Π ο υ η Ευρώ πη π λή ττετα ι από μ ια σ ε ιρ ά κρ ίσ εω ν π ο υ ο φ ε ίλ ο ν τ α ι σ ε σ υ νεχ είς κακές εσ οδείες, στην επά νοδο της νομ ισ μ α τική ς σ τενό τη τα ς κα ι στην επ α ­ νεμ φ ά νισ η των λ ιμ ώ ν κ α ι των επιδημιώ ν. Η ά νοδ ος τω ν τιμώ ν κ α ι οι νο μ ισ μ α τικ ο ί χ ε ιρ ισ μ ο ί επ ισ ύρ ο υν τη ν υπ ο τίμ η σ η τω ν νομισμάτω ν, ο ι π ό λ εμ ο ι ερ η μ ώ νουν τη ν Ε νρώ πη κα ι οι ζώ νες π ο ν κα τά την π ρ ο η ­ γο ύ μ εν η π ερ ίο δο εν η μ ερ ο ύ σ α ν βυθ ίζοντα ι στο μ α ρ α σ μ ό . ♦ Η α να σ τρ οφ ή της σ υ γ κ υ ρ ία ς π ο λ λ α π λα σ ιά ζει τ ο ν αριθμό των φτω ­ χώ ν κ α ι τω ν επ α ιτ ώ ν . Λ ιγ ό τ ε ρ ο α ποδεκτή α π ’ ό ,τ ι στο π α ρ ελθ όν, τούτη η φ τώ χεια ο δ η γ ε ί στη δ η μ ιο υ ρ γία π τω χο κ ο μ είω ν κα ι γενικ ώ ν νοσ οκομ είω ν. Α λ λ ά ο ι εξ εγέρ σ εις, π ο υ π ρ ο κ α λ ο ύ ν τ α ι από τη σ ιτ ο ­ δεία ή τονς φόρους, π ο λλα π λα σ ιά ζο ντα ι σ ’ ο λόκ λη ρ η την Ευρώ πη επ ισ νρ ο ντα ς σ κλη ρά κ α τα σ τα λτικ ά μέτρα. ♦ Α ν τ έ ς ο ι ν έες συνθήκες επ ιβά λλο υν μ ια α τμ ό σ φ α ιρ α σ κεπτικισμού (την ο π ο ία εκ φ ρ ά ζει χ α ρ α κ τη ρ ισ τικ ά ο Μ ο ν τ α ίν ) π ου β ά ζει τέρμα στο ο νμ α νισ τικ ό κύμα. Η α νά δειξη τω ν εθνικώ ν ιδια ιτεροτή τω ν θέ­ τ ε ι υπό α μ φ ισ β ή τη σ η τ ο ν ο ικ ο υ μ ενικ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α του π ο λ ιτ ισ μ ο ύ προς ό φ ελο ς εθνικώ ν π ο λιτισ μ ώ ν κα ι γλω σσώ ν. ♦ Τ ούτη η π ερ ίο δ ο ς τα ρ α χώ ν κ α ι α νη σ υ χ ιώ ν β ρ ίσ κ ε ι ένα μ έσ ο έκ ­ φρασης στο μπαρόκ. Γ εννη μ ένο από τη β ούλη σ η της ρ ω μ α ιοκα θολι­ κής Ε κ κ λη σ ία ς μ ετά τη Σ ύνοδο τον Τ ριδέντου να εδρ α ιώ σει τα νέα δόγματα, α π ο τ ελεί α ρ χ ικ ά μ ια μορφ ή α να π α ρ ά σ τα σ η ς των ιερώ ν μ υ ­ στηρίω ν, των ο π ο ίω ν ο θεα τρικ ός κα ι δρα μ α τικ ός χα ρ α κ τή ρα ς α π ε υ ­ θ ύ νετα ι μ ά λ λ ο ν σ τη ν ευ α ισ θ η σ ία κα ι τη φ α ν τα σ ία π α ρ ά στη λο γικ ή . Ό μω ς στη σ υ ν έχ εια σ ν ν ισ τ ά περ ισ σ ό τερο μ ια επ ίδ ειξ η π λο ύ το ν γ ια να δ ο ξα σ τεί ο Θεός κ α ι να σημειω θεί η δύνα μη τη ς Εκκλησίας. Γ ε ν ­ νημένο στην Ιτα λία , το μ π α ρ όκ α νθ εί στην Ισ π α ν ία , τη ρ ω μα ιοκα θο -

Η Ε Π Ο Χ Η ΤΩΝ Τ Α ΡΑ Χ Ω Ν

35)

λικ ή κ εντρ ικ ή Ευρώ πη, το νότιο τμήμα τω ν Κ ά τω Χ ω ρ ώ ν και, μ ε π ο ­ λύ ισ χ υ ρ ές α ντ ισ τ ά σ εις, τη Γ α λ λ ία . ♦ Σ τ ις α ρ χ έ ς τ ο υ 17ου α ιώ να π α ρ ο υ σ ιά ζ ετα ι το νεω τερικό επ ισ τη μ ο ­ νικό π νεύμ α μ ε τις μ α θη μ α τικ ά θ εμ ελιω μ ένες α σ τρονομ ικ ές α να κ α ­ λύ ψ εις το ν Κ έ π λ ε ρ κα ι του Γ α λ ιλ α ίο υ κ α ι τη σ ύντα ξη το ν Λ όγου π ε ­ ρ ί τη ς μ εθό δο υ α π ό το ν Κ α ρ τέσ ιο . Έ τσ ι β λέπ ει κ α νείς να δη μ ιονργ ε ίτ α ι μ ια Ε νρ ώ π η τω ν σοφώ ν, οι ο π ο ίο ι ω στόσο διστά ζουν να ε π ι­ κ α λεσ το ύν α ν ο ιχ τ ά το λ ό γ ο σ ε μ ια επ ο χ ή όπου η π ίσ τη εξα κ ολουθεί να α π ο τ ελ εί το σ υνεκτικ ό σ τ ο ιχ είο τω ν κοινω νιώ ν.

λόκληρο το εγχείρημα του Κ αρόλου Κ ουίντου εκτυλίσσεται στη διάρκεια του «ωραίου 16ου αιώ να», αυτού του χρυσού αιώ να που σημαδεύεται από την ευημερία, την άνο δο τω ν τιμώ ν κ α ι της π αραγω γής, τη σχετική ευμάρεια τω ν πληθυσμών κ α ι τη δημογραφική αύξηση. Το δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώ να κ α ι τα πρώ τα χ ρ ό ν ια του Π ο υ τοποθετούντα ι σε ένα διαφορετικό, πολύ σκο­ τεινότερο πλαίσ ιο. Η Ε υρώ πη εισέρχεται για έναν αιώ να σε μια νέα εποχή α να ­ ταραχών,

Ο

Η ΑΝΑΣΤΡΟΦΗ Τ Η Σ Σ Υ ΓΚ Υ ΡΙΑ Σ ι ιστορικοί έχουν εκπλαγεί α π ό τη σοβαρότητα τω ν κυκλικώ ν κρίσεω ν π ου πλήττουν την Ε υρώ πη από το δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώ να. Ο «ω ραίος 16ος αιώ νας» δεν ή τα ν τελείω ς απαλλαγμένος από κακές εσοδείες, αλλά οι λ ι­ μοί και η υπερθνησιμότητα είχαν διαρκέσει μόνο μερικά χρόνια (το 1505-1506, το 1520-1523, περί το 1530 και το 1545-1546). Ό μ ω ς μετά α π ’ αυτή τη χρ ο νο λο ­ γία ο ι κρίσεις είνα ι συχνότερες (κάθε τρία ή π έντε χρόνια), ο ι π τώ σ εις της π α ­ ραγωγής και τω ν τιμ ώ ν σημαντικότερες κ α ι η διάρκεια τω ν δυσχερειώ ν μεγα­ λύτερη. Ο ι δύο τελευτα ίες δεκαετίες του 16ου α ιώ ν α είναι π ερίοδοι π ερ ίπ ο υ συ­ νεχών κρίσεων. Μ ετά από μια πρόσκαιρη σταθεροποίηση, οι δυσχέρειες συνε­ χίζο ντα ι π ρ α κ τικ ά ώ ς τα τέλη του Π ο υ αιώ να. Τα έτη 1630-1632, 1648-1652, 1661,1693-1694 είν α ι π ερ ίο δ ο ι μεγάλων λιμώ ν και.θνησιμότητας. Δεδομένου ό ­ τι ανάμεσα στις κ ρ ίσ εις δεν π αρουσ ιάζεται σοβαρή ανάκαμψη, ο ι τιμές τα λα ­ ντεύονται μεταξύ μ ια ς γενικά π τω τικ ή ς τάσης κ α ι απότομω ν ανόδω ν π ο υ ρ ί­ χνουν στην από γνω σ η κ αι την ανέχεια το υ ς μ ικ ρ ο π α ρ α γω γο ύ ς αγρότες κ α ι τους φτω χούς. Π ώς να εξηγηθεί αυτή η μακρά περ ίο δο ς μαρασμού η οποία, με μερικές φ ά­ σεις ύφεσης, συνεχίζεται ώ ς τις αρχές του 18ου αιώ να; Με βάση το γεγονός ότι ο ι κακές εσοδείες ο φ είλο ντα ι σε δυσμενείς κλιμ ατολογικές συνθήκες εξετάστη­ κε η υπόθεση μιας μεταβολής του κ λίμ ατο ς π ο υ θα πρέπει να εμφανίστηκε γύ­ ρω στο 1560 και να διήρκεσε όλο τον 17ο αιώ να. Θα επρόκειτο για μια γενική

Ο

352

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ ΤΗ Σ ΝΕΑ Σ ΕΠΟΧΗΣ

ψύχρανση, μια μικρή «περίοδο παγετώ νω ν», με σκληρούς χειμώ νες και δροσε­ ρά κ α ι υγρά κ α λ ο κ α ίρ ια , π ο υ έκανε το υ ς σ π ό ρ ο υ ς ν α σ α π ίζο υ ν στο χώ μα. Ωστόσο, αν κ αι υ π ά ρ χο υ ν μαρτυρίες για μερικούς σκληρούς χειμώ νες κ α ι μερι­ κά δροσερά καλοκαίρια, λείπουν οι α π οδείξεις π ο υ θα βεβαίω ναν ότι αυτό ίσχυσε για ολόκληρη την περίοδο. Η εξήγηση π ου αναφ έρετα ι στην ελάττωση της ποσότητας τω ν κυκλοφορούντω ν πολύτιμω ν μετάλλω ν μοιάζει πολύ π ιο ελκυστική, δεδομένου ότι η ευημε­ ρία τω ν αρχώ ν του 16ου αιώ να εξηγείται εν π ο λ λ ο ίς α π ό την α φ θονία τους. Αντίθετα, στις αρχές του Π ο υ αιώ να, επανεμφανίζεται η νομισματική στενότητα π ου είχε χαρακτηρίσει την Ε υρώ πη π ρ ιν από τις Μ εγάλες Α νακαλύψεις. Δ ιαπι­ στώνεται πράγματι ό τι οι αφ ίξεις αργύρου στη Σεβίλη μ ειώ νονται ταχύτατα με­ τά το 1630. Το 1650 έχουν πέσει στο μισό. Αυτή η εξέλιξη οφείλεται στην εξά­ ντληση τω ν υπερεκμεταλλευμένων φλεβών κ α ι στην έλλειψη εργατικώ ν χεριών: ο ινδιάνικος πληθυσμός πλήττεται από μια καταστροφική θνησιμότητα. Έ να τρίτο σ τοιχείο μ πορεί να επιστρατευθεί για να εξηγήσει την ανακοπή της ανάπτυξης μετά το 1560: πρ ό κειτα ι για το δημογραφ ικό επιχείρημα. Η με­ γάλη πληθυσμιακή αύξηση π ο υ δια π ισ τώ νετα ι κατά το π ρ ώ το ήμισυ του 16ου α ιώ να φ αίνεται να χ ά ν ει την ορμή της μετά το 1560 εξα ιτία ς της ανεπάρκειας τω ν διαθέσιμω ν βασικώ ν ειδών. Κ αθώς οι αγροτικές τεχνικές δεν έχουν κ αθό­ λου προοδεύσει, η μόνη απάντηση στην αύξηση του πληθυσμού είναι η επέκτα­ ση τω ν καλλιεργούμενω ν εκτάσεων. Ωστόσο αυτή η επέκταση, π ο υ συχνά κ α τα ­ λήγει στην κ αλλιέργεια γ α ιώ ν κακής π οιότητας, δεν μ πορ εί να επαρκέσει. Δ ια­ πισ τώ νεται λο ιπ ό ν μ ια ρήξη της ισορροπίας μεταξύ πληθυσμού κ α ι βασικών ει­ δώ ν, η ο π ο ία εξηγεί την επανεμφάνιση τω ν λιμώ ν και μ αζί τους τω ν μεγάλων ε­ πιδημ ιώ ν (ευλογιάς, τύφ ου, ελονοσίας, ιλαράς, κοκκύτη κ α ι κ υρίω ς πανώλης). Σ τα τέλη του 16ου α ιώ να ξεσ πούν τέσσερα μεγάλα κύματα πανώ λης (1563-1566, 1575-1578, 1589-1590, 1597-1601). Θα ακολουθήσουν κ ι ά λ λα το ν 17ο αιώ να, π ου πλήττουν ολόκληρη την Ευρώπη. Έ χο ντας ξεκινήσει σ τις αρχές του 16ου αιώνα, η άνοδος τω ν τιμώ ν συνεχίζε­ τα ι κατά το δεύτερο ήμισύ του. Αφού διπλασιαστούν μεταξύ 1520 κ α ι 1550, οι τιμές ξα ναδιπλασ ιά ζονται μεταξύ 1550 κ α ι 1600. Τραυματική για κοινω νίες συ­ νηθισμένες σε σχετική σταθερότητα, τούτη η άνοδος εξηγείται αρχικά από την α­ φ θονία τω ν π ο λύτιμ ω ν μετάλλω ν π ου φ τά νουν από την Αμερική, αλλά με το τέ­ λος του 16ου αιώ να π α ίρ ν ει μια πραγματικά πληθωριστική όψη. Η υποτίμηση τω ν νομισμάτω ν δεν εξηγείται μόνο από την αφ θονία τους αλ­ λά και από τους νομισματικούς χειρισμούς στους οποίους επιδίδονται τα κράτη. Ο ι σημαντικές δα π ά νες που προκαλούνται από τη γέννηση διοικητικώ ν μηχανι­ σμών και από τους συνεχείς πολέμους καταλήγουν στον βαρύτατο δανεισμό τω ν πριγκίπω ν. Για να αμβλύνουν τα χρέη τους, τούτοι δοκιμάζουν την υποτίμηση. Ε πιπλέον, καθώ ς οι αφ ίξεις αργύρου είναι π ολύ σημαντικότερες από τα φορτία του χρυσού, το κ ίτρ ινο μέταλλο χρειάζεται να ανατιμηθεί πολλές φορές. Τέλος η νομισματοκοπία χ ω ρ ίς έλεγχο τω ν αδόκιμω ν νομισμάτω ν (χαλκονομισι,ιάτων α-

Η Ε Π Ο Χ Η ΤΩ Ν Τ Α ΡΑ Χ Ω Ν

353

με άργυρο, π ου χρησ ιμ οποιούνται σε μικρές πληρωμές) καταλήγει στην υποτίμησή του κ α ι σε τεράστιο πληθωρισμό. Σ ’ αυτή την αναστροφή της συγκυρίας, θα π ρ έπ ει ακόμη να δια κρίνει κ ανείς το ρόλο τω ν εμφύλιων κ α ι δ ια ­ κρατικών πολέμω ν π ο υ ρημάζουν την Ευρώπη. Μ ετά το δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα, π ου σημαδεύεται α π ό τους θρησκευτικούς πολέμους και τις πολεμικές ε­ πιχειρήσεις του βασιλιά της Ισ πανίας Φ ιλίπ που Β ', ο 17ος αιώ νας α ρχίζει με τον Τριακονταετή Πόλεμο. Α υτές οι συγκρούσεις π ο υ αιματοκυλούν τη Δύση κ α­ ταβροχθίζουν επίσης ένα μεγάλο τμήμα του διαθέσιμου χρήματος. Τέλος, στο δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα, μ ετατοπίζεται το οικονομικό κέ­ ντρο βάρους της Ε υρώ πης. Η μεσογειακή Ευρώπη, π ο υ είχε αντέ'ξει το άνοιγμα των ω κεάνειω ν δρόμω ν, πλήττεται με καθυστέρηση μισού αιώ να από μια αθερά­ πευτη παρακμή. Η υπερβολική εκχέρσωση τω ν δασώ ν προκαλεί διάβρωση του ε­ δάφους π ο υ καταστρέφει τους π α λ ιο ύ ς σιτοβολώνες της Σ ικελίας κ α ι της Π ρ ο ­ βηγκίας. Στην Ισπανία η απέλαση τω ν Μ ορίσκος (μουσουλμάνων π ο υ είχαν βα­ φτιστεί χρ ισ τια νο ί) οδηγεί σε υποχώρηση τω ν αγροτικώ ν τεχνικώ ν. Στο εξής εί­ ναι αναγκαία η μαζική εισαγωγή δημητριακών α π ό τη βόρεια Ευρώπη για να α ­ ντιμ ετω π ισ τεί το έλλειμμα π α ρ α γω γή ς της Μ εσογείου. Σ τις π ό λεις, π ο υ π ά ­ σχουν από υπερπληθυσμό και από επιδημίες πανώ λης, ο ι αστοί εγκαταλείπουν το εμπόριο από το οπ ο ίο έκαναν τις περιουσίες τους για να αφιερω θούν στην πολιτική κ α ι τις υπερβολικές δαπάνες. Την παρακμή της μεσογειακής Ευρώπης ακολουθεί εκείνη τω ν περιοχώ ν που βρίσκονται πάνω στα δρομολόγια τα οποία τη συνδέουν με τη βόρεια Ευρώπη. Πλήττεται έτσι η νό τια Γερμανία όπου, από το δεύτερο ήμισυ του 16ου αιώνα, το Αουγκσμπουργκ κ α ι η Νυρεμβέργη παρακμάζουν. Το ίδιο γίνεται, στην κατάληξη αυτού του δρομολογίου, με τη Φ λάνδρα κ α ι τη Βραβάντη, όπου επιπλέον εκδη­ λώ νονται πολιτικές, κοινω νικές κ α ι θρησκευτικές αναταραχές. Η Ισπανία α ν τι­ μετωπίζει με αυστηρή καταστολή τις εξεγέρσεις τω ν Κάτω Χωρών. Η Αμβέρσα, που λεηλατείται το 1576 κ αι πολιορκείται το 1585, στερείται τελικά τις θαλάσσιες εμπορικές διεξόδους της κ α ι γνω ρίζει την ολική καταστροφή. Από την άλλη, η ατλαντική πλευρά προοδεύει με εντεινόμενους ρυθμούς: τα ισπανικά, π ο ρ το γα ­ λικά ή γαλλικά λιμ ά νια κ α ι κυρίω ς εκείνα τω ν παράκτιω ν χω ρώ ν της Βόρειας Θάλασσας ή της Β αλτικής συνεχίζουν την ανάπτυξη που παρουσίασαν το ν 16ο αιώνα. Ο ι Ο λλανδοί βγάζουν οριστικά τους Χ ανσεάτες από το διαμετακομιστικό εμπόριο, του ο π ο ίο υ το Αμστερνταμ γίνεται το ζω τικό κέντρο. ν α μ ιγ μ έ ν ω ν

Φ ΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ Ε Ξ ΕΓΕΡΣΕΙΣ υτή η αναστροφή της συγκυρίας π ο λλα π λασ ιάζει τον αριθμό τω ν φ τω χώ ν. Ε νώ η μεγάλη φ τώ χεια είχε εξαλειφθεί στο π ρ ώ το ήμισυ του 16ου αιώ να, ο 17ος θυμίζει από πο λλές απ όψ εις τη σκοτεινή περίοδο του τέλους του Μ εσαίω ­ να: οι μικροί π α ρ α γω γο ί έχουν περιέλθει σε κατάσταση π είνα ς κ α ι τα μέλη τω ν

Α

354

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠ Ο Χ Η Σ

λαϊκώ ν τάξεων τω ν πόλεω ν, που υφ ίστανται την άνοδο τω ν τιμώ ν και την πίεση της φορολογίας, καταλήγουν να επαιτούν από εκείνους ο ι οποίοι έχουν πλουτί­ σει από το εμπόριο, τις πολεμικές προμήθειες ή την κερδοσκοπία στα σιτηρά. Αυτή η φτώ χεια γίνετα ι πλέον αντιληπτή ω ς μ ια ανώμαλη κατάσταση π ου ζητεί απάντηση από τους χρισ τιανούς. Η βελτίωση της κατάστασης στη δ ιά ρ ­ κεια του 16ου αιώ να, ο ι μεταρρυθμίσεις, ο σχετικά εξαγνισμένος χαρακτήρας της θρησκείας κ α ι η εμβάθυνση στο ευαγγελικό μήνυμα δεν επιτρέπουν πλέον να αντιμ ετω πίζεται μ οιρολατρικά η π αρουσ ία τω ν φτω χώ ν. Η θεραπεία είναι συχνά αμφιλεγόμενη. Με πρόσχημα τη συνδρομή χρ ισ τια ­ νώ ν που βρίσκονται σε ανάγκη, στους ο ποίους παρέχετα ι τροφή και εργασία, ε­ πιτυγχά νεται η επιτήρηση ενός περιθω ριακού πληθυσμού κ α ι η αποφυγή εξεγέρ­ σεων και συνθηκών ανασφάλειας μέσα από τον εγκλεισμό τω ν αλητών. Μ ια συ­ νολική πολιτική καταπολέμησης της φ τώ χειας αναπτύσσεται σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Ιδρυμένα από τις πόλεις και τα κράτη, γενικά πτω χοκομεία ή γενικά νοσοκομεία στεγάζουν τους φ τω χούς, που έτσι δεν γεμίζουν π ια τους δρόμους τω ν πόλεων. Εκεί δ ίν ετα ι εργασία στους υ γιείς κ α ι διδάσκεται μια τέχνη στα π αιδιά. Έ τσ ι ο π ά π α ς Σ ίξτος Σ Τ ' στη Ρώμη, τα θρησκευτικά τάγματα στις ρω ­ μαιοκαθολικές χώ ρες, ο ι π ό λεις κ α ι ο ι ενορίες δεν αφήνουν τους φ τω χούς να πεθάνουν από την π είνα . Αυτή η πολιτική χρ ειάζετα ι σημαντικές δαπάνες, ο ι ο ­ π ο ίες αναλα μ β άνο νται από τους ευπορότερους κ α το ίκ ο υ ς τω ν πόλεω ν. Ο ε­ γκλεισμός τω ν π εριθω ριακώ ν, των φ τω χώ ν κ αι τω ν παραστρατημένω ν θα ανα­ λυθεί λεπτομερώς α π ό το ν φιλόσοφο Μισέλ Φ ουκώ (Η ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή / H istoire de la folie a I’age classique κ α ι Επιτήρηση και, τιμωρία I Surveiller et punir). Π αρά το ν α γώ να ενα ν τίο ν της φ τώ χεια ς, η κ οινω νικ ή ανατα ρα χή ξεσπά. Οπωσδήποτε οι αιτίες είνα ι ποικίλες, αλλά δεν υπά ρ χει αμφιβολία ότι η οικ ονο­ μική ένταση της περιόδου π α ίζει σημαντικό ρόλο στην αφετηρία και την α νάπ τυ­ ξή της. Η περίοδος από το 1625 ώς το 1650 είναι σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη π λ ο ύ ­ σια σε εξεγέρσεις: στάση της Β ισκάια στη χώ ρ α τω ν Βάσκων (1631), ταραχές στην Α ιξ-αν-Π ροβάνς, το Π αρίσι, τη Ρουάν, το Μ πορντώ ή το Π ουατιέ (1631), ξεσήκωμα τω ν «ξυπόλητων» (των va-nu-pieds) στη Ν ορμανδία (1639), με προε­ κτάσεις στη Βρετάνη, το Π ουατού, τις κεντρικές επαρχίες. Τέλος η Κ αταλω νία στασιάζει το 1640. Αυτές ο ι εξεγέρσεις έχουν την αφετηρία τους σε μια σιτοδεία ή ένα νέο φόρο. Στη Ν ορμανδία το ξεσήκωμα τω ν «ξυπόλητων» γεννιέτα ι από μια εξέγερση ενα­ ντίον της φ ορολογίας του αλατιού (1639). Το πλήθος, π ου σφάζει το ν φ οροει­ σπράκτορα, δέχεται την υποστήριξη ευγενών κ α ι ιερέων. Σ τις Ηνωμένες Ε π α ρ ­ χίες” , με το πρόσχημα μιας θεολογικής διαμάχης, ναύτες, εργάτες και ευγενείς του εσωτερικού συγκεντρώ νονται πίσ ω από τον Οίκο της Οράγγης για να αντιτα χθο ύν σ τους α σ το ύ ς κ α ι επ ιχειρ η μ α τίες τω ν λ ιμ α ν ιώ ν της Ο λλ α νδία ς. Η Σφενδόνη82 συγκεντρώ νει αστούς και λα ϊκ ές τά ξεις τω ν πόλεων, ευγενείς κ α ι

Η Ε Π Ο Χ Η ΤΩ Ν Τ Α ΡΑ Χ Ω Ν

355

χω ρ ικο ύς, εναντίον της εγκατάστασης βασιλικών οργάνω ν επιφ ορτισμένω ν με την είσπραξη τω ν φόρων. Κ ληρονόμοι τω ν ζακερί του τέλους του Μεσαίωνα, ο ι κινήσεις αυτές έχουν την ίδια μοίρα. Η κρατική καταστολή πέφ τει στους στασιαστές. Ο Ρισελιέ συ­ ντρίβει χ ω ρ ίς οίκτο τη στάση τω ν «ξυπόλητων», τιμω ρώ ντας τους εξεγερμένους κ α ι το υ ς α ξιω μ α το ύ χο υ ς π ο υ το υ ς υποσ τήριξαν. Ο ι π ρ ώ τ ο ι π εθ α ίν ο υ ν στον τροχό κ α ι την αγχόνη, οι δεύτεροι εξορίζονται κ α ι οι πόλεις κατα δικ ά ζοντα ι να πληρώ σουν βαριά πρόστιμα. Ό τα ν π λ ο ύ σ ιο ι κ α ι φ τω χοί ενώ νονται εναντίον της βασιλικής αυθαιρεσίας, σ πανίω ς η συμμαχία τους αντέχει για καιρό στους αντα­ γω νισμούς π ου τους χω ρίζουν. Α νησυχώ ντας για τις ακρότητες στις οποίες η σιτοδεία ω θεί τους π ιο φτω χούς, οι ασ τοί καταλήγουν να δεχτούν την εξουσία του κράτους, μόνου ικανού να αποκαταστήσει την τάξη. Ο ι δυσκολίες της οικονομικής συγκυρίας, η καταστροφή ορισμένω ν π ερ ιο ­ χώ ν της ηπείρου, η επανεμφάνιση του λιμού και τω ν επιδημιώ ν, η άνοδος των τιμώ ν, η πυροδότηση συγκρούσεων, ο ι κοινω νικ ές ταραχές κ α ι ο ι εξεγέρσεις π ρ ο κ α λο ύ ν βαθιά κρίση του σ υσ τήματος αξιώ ν που διαμορφ ώ θηκε στα τέλη του 15ου αιώνοί κ α ι τις αρχές του 16ου.

Η Κ ΡΙΣ Η ΤΟΥ Ο Υ Μ Α Ν ΙΣΜ Ο Υ φ λω ρεντινός ουμανισμός του 15ου αιώ να έτρεφε εξαιρετική εμπιστοσύνη στη δυνατότητα του ανθρώ που να οδηγηθεί, στηριγμένος στα διδάγματα της Α ρχαιότητας, στην κατανόηση ολόκληρης της δημιουργίας μέσα από τους δρό­ μους της Α γάπης κ α ι τη λατρεία του Ω ραίου. Ωστόσο η αισιοδοξία π ο υ γεννιέ­ ται από τις νεοπλατω νικές βεβαιότητες δεν αντέχει στις αποτυχίες του 16ου αιώ ­ να. Η νεωτερική παιδεία που συνιστούν οι ουμανιστές δεν έχει αλλάξει την αν­ θρώ πινη φύση: τα διδάγματα τω ν Α ρχαίω ν αποδεικνύονται ανίκανα να θεμελιώ­ σουν μια επιστήμη της ο π ο ία ς τα συμπεράσματα να συνδέονται με την εμπειρία και η θέληση για βαθύτερη γνώση του ευαγγελικού μηνύματος κατέληξε στην α­ νάπτυξη αιρέσεων κ αι τη ρήξη της ενότητας του χριστιανικού κόσμου. Στο δεύτερο ήμισυ του αιώ να, η αισιοδοξία παραχω ρεί τη θέση της στο σκε­ πτικισμό. Χ αρακτηριστικά της νέας εποχής, Τα δοκίμια/L e s Essais του Μ ονταίν εκφράζουν βαθιά αμφιβολία για τ ις σίγουρες αλήθειες, τις βεβαιότητες της γνώ­ σης, κ αι π ροκρίνουν μια σοφία π ο υ συνίσταται στην παραίτηση μπροστά στην αδυναμία του ανθρώ πινου πνεύματος, την αναγνώριση της σχετικότητας τω ν α­ ληθειών κ α ι τέλος την αναστολή κάθε κρίσης. Η ίδια αμφιβολία θριαμβεύει σ’ ό,τι αφ ορά τον οικουμενικό χαρακτήρα της ουμανιστικής κουλτούρας. Η άνοδος τω ν εθνικώ ν ιδιαιτεροτήτων, η αντίδραση κατά της κυριαρχίας τω ν λατινικώ ν ή κατά της ιταλικής υπεροχής οδηγούν στην εδραίωση της εκάστοτε εθνικής κουλ­ τούρας και στην υπεράσπιση τω ν καθομιλουμένω ν γλωσσών στις οπ οίες εκφρά­ ζονται πλέον ποιητές κάι μυθιστοριογράφοι. Ενώ ο ντυ Μ πελαί γίνεται συνήγο­

Ο

356

Η ΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

ρος τω ν γαλλικώ ν ως γλώσσας πολιτισ μ ού (Η άμυνα και εύκλεια της γαλλικής γλώσσας/Defense et illustration de la langue frangaise, 1549), ο Τάσο στην Ιταλία προσπαθεί να ξαναβρεί τη φλέβα τω ν μυθιστορημάτων της μεσαιωνικής ιπποσύ­ νης. Στην Α γγλία τα ποιήματα του Σπένσερ, τα θεατρικά έργα του Μ άρλοου κ αί κυρίω ς τα δράμα τα του Σ αίξπηρ εξαίρουν την εθνική ιστορία. Τέλος, η Ισπανία του Θ ερβάντες, η Π ορτογαλία του Καμόενς ή η Γερμανία του Λ ούθηρου αποδύονται στην επεξεργασία εθνικών πολιτισ μ ικώ ν μορφω μάτω ν εγκαταλείποντας το ουμανιστικό όνειρο ενός οικουμενικού πολιτισμού. Ως αμφισβήτηση της μεσαιωνικής θεώρησης του κόσμου, ο ουμανισμός εξά­ ντλησε στα τέλη του 16ου αιώ να τις καινοτόμες αρετές του. Ωστόσο ένα μέρος της συνεισφοράς του διατηρείται: στον θεολογικό χώ ρο, αφ ού ένα τμήμα των κανόνω ν τη ς Συνόδου του Τριδέντου επιβεβαιώ νει το ρόλο της λογικής στην π ί­ στη, τη συμμετοχή του χρισ τιανού στη σω τηρία του με τα έργα κ α ι επιμένει στην ελεύθερη βούληση του πιστού- στον π α ιδα γω γικ ό χώ ρο, όπου το ουμανιστικό πνεύμα ξαναβρίσκεται στην οργάνωση τω ν ιησουιτικώ ν κολεγίω ν· στο χώ ρο της λογιοσύνης, π ο υ συνεχίζει την επιστημονική κίνηση η ο π ο ία ξεκίνησε από τους ουμανιστές. Η επιρροή αυτής της επανάστασης τω ν αξιώ ν γίνετα ι επίσης αισθη­ τή στη φ ιλολογία, το δίκαιο ή την ιστορική κριτική. Ό μ ω ς, αν κ αι διατηρείται μια κληρονομιά, αν και ο ι βάσεις π ο υ τέθηκαν εξακολουθούν επί δύο αιώ νες να κάνουν αισθητή την επίδρασή τους, το ουμανιστικό σχέδιο εξαφ ανίζεται ήδη α­ πό τα τέλη το υ 16ου αιώνα. Π άνω στα ερείπιά του γεννιέται μ ια νέα μορφή ευαισθησίας. Π ρ οδίδει τη χαρά της κίνησης, την αγάπη γ ια τη ζωή, τα πάθη κ αι τις βίαιες ορμές αλλά και την κρυφή ανησ υχία μιας βασανισμένης εποχής, π ο υ σπαράσσεται α π ό τους πολέμους κ α ι τους εμφύλιους αγώνες κ α ι βλέπει να συσσω ρεύονται π α ν το ύ ε­ ρείπια κ α ι καταστροφές.

ΤΟ Μ Π ΑΡΟΚ ίνα ι γενικά αποδεκτό ότι ο όρος «μπαρόκ» έχει την προέλευσή το υ στην πορτογαλική λέξη baroccoJiου δηλώνει ένα ακανόνιστο μαργαριτάρι. Κ α τ’ επέκταση ο γαλλικός όρος διευρύνθηκε σ ’ οτιδήποτε παράξενο και προκλητικό. Η ανάπτυξη της τέχνης του μ παρόκ εξηγείται π ρ ώ τα από την εξέλιξη της Εκκλησίας της Ρώ μης μετά τη Σύνοδο του Τριδέντου. Π ράγματι το μ παρόκ εμ­ φανίζεται α ρ χικ ά ως μια τέχνη της Α ντιμεταρρύθμισης. Η τελευταία, ενώ α π ο ρ ­ ρ ίπ τει τις ειδολω λατρικές όψ εις της αναγεννησιακής τέχνης, αναλαμβάνει το καθήκον να καταπολεμήσει την προτεσταντική αίρεση κ α ι να επιβεβαιώσει σε υ ­ ψηλούς τό νο υς τα δόγματα π ου καθορίστηκαν από τη Σύνοδο του Τριδέντου. Για να δια δώ σει το δόγμα σε μια κοινω νία η πλειονότητα της οπ ο ία ς είνα ι α ­ γράμματη κ α ι αδυνατεί να καταλάβει τη φύση τω ν θεολογικών δια μαχώ ν, η σύ­ νοδος έχει συστήσει την αναπαράσταση τω ν ιερών μυστηρίων. Θέτει ω στόσο π ο ­

Ε

Η Ε Π Ο Χ Η ΤΩΝ ΤΑ ΡΑ Χ Ω Ν

357

λύ αυστηρούς όρους στην έκφραση αυτής της θρησκευτικής τέχνης προκειμένου να ξεχω ρίσει καθαρά η ιερή τέχνη από την ασεβή: απαγόρευση της απεικόνισης στις θρησκευτικές σκηνές μη συμβατικών ή ασχείων πρ οσ ώ πω ν, χης αναπαρά­ στασης χων δωρηχών, χης παρουσίασης ιερών προσώ πω ν με σύγχρονα ενδύματα, καθώ ς και απαγόρευση του γυμνού. Μ άλιστα ο π ά π α ς Π ίος Ε ' βάζει να «ντύ­ σουν» τα π ρ ό σ ω π α της Τ ελευταίας Κ ρίσης (Judizio Universalle) χου Μ ιχαήλ Αγγέλου σχην Κ απέλα Σ ιξτίνα. Αυχή η μέριμνα ανανέωσης π ο υ εμπνέει το ρωμαιοκαθολικισμό μετά χο Τριδένχο καταλήγει σε μια τέχνη εξαιρεχικής γονιμόχηχας. Τέχνη αναμφίβολα ιερή, χην οποία όμως ο πισχός μ πορεί να καταλάβει. Πρέπει να το ν εντυπω σιάσει με το θεαχρικό κ α ι δραματικό χαρακχήρα χης, να μιλήσει χόσο σχις αισθήσεις και χη φαντασία του όσο κ α ι στη λογική του, να το ν κάνει να προσχω ρήσει στα δόγμαχα μέσω χης συγκίνησης. Η φ ρονχίδα για το θέαμα κ αι τη σκηνοθεσία υπερι­ σχύει λοιπόν απέναντι στο διάκοσμο. Έ τσ ι η φαντασία κ α ι η δεξιοτεχνία των καλλιτεχνώ ν εκδηλώνονται ασυγκράχηχες, η κίνηση βασιλεύει, χο συγκλονιστικό, χο υπέρμεχρο, χο απρόσμενο κ αι χο παράλογο υπερχερούν απένανχι σχο μέχρο και χην ισορροπία. Στον τομέα της αρχιτεκτονικής, η λειτουργική κ α ι π οιμ αντικ ή ανανέωση ο ­ δηγούν στο θρίαμβο του «ιησουιτικού» ρυθμού, του ο π ο ίο υ χο π ρ ότυπ ο π α ρ έ­ χει η εκκλησία χου Ιησού σχη Ρώμη. Αυχή η μεγάλη μονόκλιχη εκκλησία επιχρέπ ει σε όλους χους π ισ χο ύς να παρακολουθούν τη θεία λειχουργία - ο ι ιδιωτικές λειχουργίες λαμβάνουν χώ ρ α σχα πλευρικά πα ρεκκλήσια- χω ρ ίς να διασπάχαι η προσοχή χους από χους χο ρ ω δο ύς κ αι χους μουσικούς π ο υ είναι περιορισμέ­ νο ι σε μια εξέδρα. Α ρχικά η εκκλησία φέρει ένα λιχό διάκοσμο που χαρακτηρί­ ζεται από τη σχετικά αυστηρή πρόσοψη, με τις παραστάδες της, τη μετώπη της και ένα θόλο του ο π ο ίο υ είδαμε τη συμβολική σημασία. Ό μ ω ς πολύ σύντομα αυτή η προδιάθεση υπέρ χης λιχότητας εξαφ ανίζεται π ρ ος όφελος της χρησιμο­ ποίησης του π λο ύ το υ γ ια π ο ιμ α ν τικ ο ύ ς σκοπούς. Ο ι μ παρόκ εκκλησίες α π ο­ κτούν έναν πολυτελή διάκοσμο στον οποίο θριαμβεύει ο χρυσός κ αι το μάρμα­ ρο. Τ ίποτα δεν είνα ι αρκετά ω ρα ίο για να δοξάσει το ν Δ ημιουργό κ α ι να επιβε­ βαιώ σει χην ισχύ χης ρω μ αιο κα θο λικ ής Εκκλησίας. Π ρέπει να διεγερθούν οι φανχασίες, ν α ενχυπω σιαστούν ο ι ψ υχές κ αι να δοθεί, ακόμα κ α ι στους τα π ει­ νότερους, μια γήινη εικόνα αυτού π ο υ θα είνα ι η αιώ νια ζωή χάρη στη σωτηρία, της οποία ς η Εκκλησία κραχά χ ο κ λ ε ιδ ί. Γλυπχική κ αι ζω γραφ ική είναι εξίσου αφιερωμένες σχην έξαρση χω ν διδαγμάχω ν της Συνόδου το υ Τριδέντου: δοξασμός της θείας ευχαρισ τίας, εξύμνηση της Π αναγίας κ αι τω ν αγίω ν ή σκηνές έκστασης προετοιμ άζουν τη ν ανθρω πότηχα να δεχτεί τη θεία χάρη. Κ ατ' αρχάς η τέχνη του μ παρόκ απαντά στις έγνοιες μ ιας ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας π ο υ χρησ ιμ οποιεί τα σχοιχεία της ισχύος, του πλούτου και της συ­ γκίνησης εναντίον της αυστηρότητας κ α ι της εμφανούς απογύμνω σης της Μεχαρρύθμισης. Α νχαποκρίνεχαι επίσης σχην ευαισθησία χης εποχής. Μ ια ευαισθη­ σία σημαδεμένη από χη θέληση να ζήσει κανείς χη ζωή του με ορμή, με πάθος, ω ­

358

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑ Σ ΕΠΟΧΗΣ

θώ ντας την έκφραση τω ν αισθημάτω ν ώ ς τον παροξυσμό. Ε ίν α ι η εποχή τω ν θαυμαστών κ α ι εξυμνημένων ερώτων, ενός επιδερμικού αισθήματος τιμής που εκφράζεται α π ό τον πολλαπλασ ιασμό τω ν μονομαχιώ ν στον κύκλο τω ν ευγε­ νώ ν. Ε ίν α ι επίσης εκείνη της αχα λίνω τη ς φαντασίας που εκφράζεται στην επική λογοτεχνία (Απελευθερωμένη Ιερουσαλήμ/Gerusalemme liberata του Τάσο), το ι­ σπανικό περιπετειώ δες μυθιστόρημα κ α ι το ηρωικό μυθιστόρημα (Η Α στραία / L ’A stree του Ονορέ ν τ ’ Υρφέ). Τούτες ο ι αξίες αφ ορούν αγροτικές κο ινω νίες, κυριαρχούμ ενες α π ό μια α­ ριστοκρατία στην ο π ο ία δεσπόζουν η αίσθηση της τιμής κ α ι η έξαρση τω ν β ίαι­ ων π α θώ ν. Ο ι α γράμ μ ατοι χω ρ ικ ο ί, αριθμητικά π ερισσότεροι, α ν ο ιχ το ί στον κόσμο του θαυμαστού και του αισθητού, εκστασιάζονται μ προστά στην πολυτέ­ λεια κ α ι την ισχύ κ α ι δο νο ύνται α π ό τις θαυμαστές διηγήσεις της ζω ής τω ν α ­ γίω ν π ο υ το υ ς φ έρνουν την ελπίδα ενός καλύτερου κόσμου. Ο ι μ οναρχίες αξιοπ ο ιο ύν την πολυτέλεια, την αφ θονία το υ διάκοσμου κ α ι το π ο μ π ώ δ ες που π ερ ι­ βάλλει τα βασιλικά έργα για να νο μ ιμ ο π ο ιή σ ουν την εξουσία τους. Σ τα ίδια έρ­ γα, ο ι χαρακτήρες είνα ι εκείνοι της Ε υρώ πης του ρω μαιοκαθολικισμού, όπου θριαμβεύει το πνεύμα της Α ντιμεταρρύθμισης. Κερδισμένη α π ό τη Μ εταρρύθ­ μιση, η βορειοδυτική Ε υρώ πη με τ ις αστικές κ α ι εμπορικές κ ο ιν ω νίες τω ν π ό ­ λεων π αραμ ένει δύσπιστη απέναντι στην ευαισθησία του μ πα ρόκ κ α ι εκδηλώνει αντίθετα την προσκόλλησή της στον κλασικισμό. Ωστόσο στην Ευρώ πη της π ε ­ ριόδου 1560-1660, είνα ι το μπαρόκ π ο υ θριαμβεύει, με εθνικές α ποχρώ σεις που λαμβάνουν υπόψ η συγκεκριμένες ιδιοσυγκρασίες.

Η Δ ΙΑ ΔΟ ΣΗ ΤΟΥ Μ ΠΑΡΟΚ ο μ παρόκ γεννιέται στην Ιταλία ω ς προέκταση της αναγεννησιακής τέχνης με τη διαμεσολάβηση του μανιερισμού. Π ράγματι τα ύστερα έργα τω ν καλλι­ τεχνών του τέλους του 16ου αιώ να αναμιγνύουν την τεχνοτροπία (τη μανιέρα) με τη δραματοποίηση, τη σκηνοθεσία με τη θεαματικότητα. Η Τελευταία Κρίση (Jiudizio Universale, στην Κ απέλα Σ ιξτίνα ) του Μ ιχαήλ Αγγέλου δείχνει στην ε­ ντέλεια αυτή την εξέλιξη. Π ροεκτείνοντας τη δράση τω ν π α π ώ ν της Αναγέννη­ σης, εκείνοι της Α ντιμεταρρύθμισης κ άνουν τη Ρώμη πρω τεύουσ α της τέχνης του μπαρόκ. Η βασιλική του Αγίου Π έτρου, που ολοκληρώθηκε το 1612 από τον Κάρλο Μ αντέρνο, είναι η β ιτρ ίνα αυτής της εξέλιξης. Στην εσωτερική διακόσμηση ο Μ περνίνι, αρχιτέκτονας, ζω γρά φ ος και γλύπτης, παρουσιάζει με τον εκφραστικότερο τρ ό π ο τα χαρακτηριστικά του πνεύματος μπαρόκ. Ό μ ω ς γ νω ­ ρίζει επίσης, με τη σκηνοθετική του δεινότητα, να κάνει την π λ α τεία του Αγίου Πέτρου έναν ιδιαίτερα συμβολικό τό π ο στον οποίο συγκλίνει κ α ι συναθροίζεται το πλήθος που έρχεται από την πόλη: η Εκκλησία μοιάζει να αγκαλιάζει τους άνθρώ πους π ο υ έρχονται π ρ ο ς αυτήν. Δ υστυχισμένος ανταγω νιστής του Μ περνίνι, ο Μ πορομίνι, ένας λεπτά ίσθη-

Τ

Η Ε Π Ο Χ Η ΤΩΝ Τ Α ΡΑ Χ Ω Ν

359

τος κ α ι βασανισμένος κ α λλ ιτέχνη ς, π ρ ο σ π α θεί να εκφ ράσει τις ροπές κ α ι τα πάθη της α νθρώ πινης ψ υχής. Για το σκοπό αυτό χρ η σ ιμ οποιεί με μεγάλη δεξιοτεχνία την καμπύλη κ α ι την αντίστροφ η καμπύλη, την αντίθεση ανάμεσα στην πρόσοψη, π ο υ προσ κα λεί τον κόσμο να μπει στην εκκλησία, κ α ι το εσωτερικό, όπου τα π ά ντα είνα ι οργα νω μ ένα γύρω από το θείο μυστήριο. Αν η αρχιτεκτονική κ α ι η γλυπτική εμφανίζονται ω ς οι χαρακτηριστικότερες εκφάνσεις της έμπνευσης του μπαρόκ, η ζωγραφική, χω ρ ίς να γνω ρίσει τη λ α ­ μπρότητα της Αναγέννησης, επηρεάζεται επίσης από τη νέα αισθητική. Στη Ρώμη κυριαρχεί ο μνημειακός ρυθμός τω ν Καράτσι (του Λ ουντοβίκο, του Αγκοστίνο, του Ανίμπαλε). Αλλά τα αριστουργήματα της ζω γραφικής μπαρόκ ανήκουν στον Κ αραβάτζιο, που π α ρ ο υ σ ιά ζει τους αγίους και τον Χ ριστό με χαρακτηριστικά ανδρών κ αι γυναικώ ν από την καθημερινή ζωή. Η αδρότητα των εντυπώσεων του φωτός κ α ι η βιαιότητα τω ν σκηνών του εκφράζουν μια μορφή απελπισμένης ευ­ σέβειας που θα προκαλέσει πολλές φορές τους συγχρόνους του, αλλά κ α ι θα α­ σκήσει βαθιά επίδραση σ ’ ολόκληρη την ευρωπαϊκή ζω γραφική του 17ου αιώνα. Ό π ω ς παλίότερα η τέχνη της Αναγέννησης ή ο μανιερισμός, το μπαρόκ δια δί­ δεται αρκετά στη ρω μαιοκαθολική Ευρώπη της Α ντιμεταρρύθμισης. Έ ξω από την Ιταλία, το μπαρόκ γνω ρίζει στην Ισπανία τη μεγαλύτερη επιτυχία του. Λιγότερο πληθωρικό, λιγότερο επιφανειακό από το ιταλικό, το ισπανικό μπαρόκ χ α ­ ρακτηρίζεται α π ό την αυσ τηρότητα (η αρ χιτεκ τονικ ή του Εσκοριάλ) κ α ι την πνευματικότητά του. Μ ετά το τέλος του 16ου αιώνα γίνετα ι π ιο ρεαλιστικό, π α ­ ράφορο και βίαιο. Ίχνη του βρίσκει κανείς στη λογοτεχνία με το μυθιστόρημα του Θερβάντες Δ ο ν Κ ιχώ τη ς (El mgenioso hildago don Q yijote de la Mancha, 1605), το οποίο, κατά την παράδοση του περιπετειώ δους ισπανικού μυθιστορή­ ματος του 16ου αιώνα, συνθέτει μια ειρωνική και συγκινητική εικόνα της ισπανι­ κής κοινωνίας. Π αρόμοια μ παρόκ έμπνευση διατρέχει το πλούσιο θεατρικό έργο του Λόπε δε Βέγκα, π ου στήνει στη σκηνή τις μεγάλες αρχές της Ισπανίας της ε­ ποχής του: το αίσθημα της τιμής, της πίστης στον μονάρχη και τη ρωμαιοκαθολικική πίστη. Ιερωμένος σ αν το Λόπε δε Βέγκα, ο Τίρσο δε Μ ολίνος δημιουργεί το πρόσωπο του Δον Χ ουάν, στο οποίο προεξάρχει επίσης το αίσθημα της τιμής και η ακολασία αναμιγνύεται με τη θρησκευτική πίστη. Π ιο φιλοσοφικά, τα έργα του Καλντερόν εκφράζουν τη βιαιότητα τω ν αντιτιθέμενω ν αισθημάτων. Πέρα από τη λογοτεχνία και το θέάτρο όπου εκφράζεται χαρακτηριστικά η ευαισθησία του μπαρόκ, στην Ισπανία του 17ου αιώ να ευημερεί επίσης μια λαμπρή πλειάδα ζω ­ γράφων: ο Ρίμπέρα, ο Θ ουρμπαράν ή ο Μουρίλο. Αυτό το ισπανικό μπαρόκ εξα­ πλώ νεται στην Π ορτογαλία, κ ατόπιν δε στη Λατινική Αμερική, μεταφρασμένο σ ’ ένα αποικιακό μπαρόκ π ο υ τονίζει ακόμα περισσότερο τις αρχικές τάσεις. Στις αρχές του Π ου αιώ να, η κεντρική Ευρώπη επηρεάζεται κι αυτή με τη σει­ ρά της. Το μπαρόκ θα ανθήσει εκεί μετά τον Τριακονταετή Πόλεμο. Προερχόμενο από τη βόρεια Ιταλία μέσω της νότιας Γερμανίας, θα θριαμβεύσει με τη ρω μαιο­ καθολική Α ντιμεταρρύθμιση στην Πράγα, τη Βιέννη κ αι το Μόναχο. Εκεί η ιτα ­ λική τέχνη υπ ο σ τη ρ ίζετα ι α π ό μια α ρισ τοκ ρα τία γαιοκτημ όνω ν, π ου χτίζουν

360

Η Ε Λ ΕΥ ΣΗ ΤΗ Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

π ύ ρ γο υ ς κ α ι ναούς π ρ ο ο ρ ισ μ ένο υ ς να εκφράσουν την ισχύ τους, κ α ι από Ιη­ σουίτες κ α ι κ απ ουτσ ίνους, ο ι ο π ο ίο ι στις κατασκευές το υ ς χρ η σ ιμ οποιούν ευ­ ρύτατα το οπλοστάσ ιο της συμβολικής αρχιτεκτονικής κ α ι την εικονογραφ ία τω ν υπερα σ πισ τώ ν της ρω μ αιοκαθολικής πίστης. Στο νότιο τμήμα τω ν Κ άτω Χ ω ρώ ν, π ου έχει παραμ είνει ρω μαιοκαθολικό, η τέχνη του μπαρόκ βρίσκει πρόσ φ ορο πεδίο κ α ι τον μεγαλύτερο ζω γρά φ ο της: τον Πέτερ-Π άουλ Ρ ούμπενς, π ο υ μετά από μακρά διαμονή στην Ιταλία εγκαθί­ σ ταται στην Αμβέρσα (1609). Εκεί θα ζω γραφίσει περ ίπ ου 3.000 πίνακ ες, ο ι ο π ο ί­ ο ι α π οτυπώ νουν την αγάπη της ζωής κ α ι το μεγαλείο του θείου έργου και γνω ρί­ ζουν τεράστια επιτυχία (Η ζωή της Μ αρίας των Μ εδίκω ν/ La vie de Marie de Medicis, Η Αποκαθήλωση / La descente de Croix). Τη σχολή του ακολουθούν ο Γιορντάενς και ο Βαν Ντάικ. Τέλος και η Γαλλία γνω ρίζει τη δική της περίοδο μπαρόκ. Μέσα από ιταλικές και ισπανικές επιδράσεις -π ο υ βρίσκουν έδαφος στην αυλή της Μ αρίας τω ν Με­ δίκω ν κ α ι στη βασιλεία του Λ ουδοβίκου Ι Γ ' α ν τισ το ίχω ς- το μπαρόκ διεισδύει στη χώ ρα τη στιγμή π ο υ εκδηλώνονται εμφύλιες συγκρούσεις κ αι π ο υ η αριστο­ κρατία προσπαθεί να αντιταχθεί στη μοναρχική ισχύ. Η αίσθηση της ελευθερίας, η εκκεντρικότητα κ α ι η πληθωρικότητα ανταποκρίνονται στις επιθυμίες μιας αρι­ στοκρατίας που προσπαθεί να αποσείσει τη βασιλική εξουσία. Υποστηριζόμενος α π ό τους αξιω ματούχους κ αι τους αστούς της επαρχίας, ο κλασικισμός που εκδη­ λώ νεται από τα μέσα του 16ου αιώνα οπωσδήποτε δεν εξαφανίζεται, αλλά καταπόλεμάται βίαια α π ό την τέχνη του μπαρόκ. Η τελευταία αποκτά αναμφισβήτητο ρεύμα στη λογοτεχνία. Η ελεύθερη έμπνευση του Μ ατυρέν Ρενιέ, του Σαιντ-Αμάν, του Τεοφίλ ντε Βιώ κ α ι βεβαίως του Συρανό ντε Μ περζεράκ αντιτίθεται στη θέλη­ ση του Μ αλέρμπ να ελέγξει τη γλώσσα. Ως μπαρόκ αντίδραση μιας αριστοκρα­ τίας που φοβάται να αναμιχθεί με το χυδαίο, η επιτήδευση προκαλεί την επίσης μπαρόκ αντεπίθεση του μπουρλέσκ, το οποίο ξεχωρίζει με την άξεστη γλώσσα και την προσποιητή χοντροκοπιά του (Παρωδία του Β ιρ γίλιο ν / Le Virgile travestie του Σκαρόν). Ο ίδιος ο Κ ορνέιγ στα πρώ τα του έργα (την Κωμική αυταπάτη/ L ’iiiusion comique, 1636) επικαλείται μια αισθητική μπαρόκ, η οποία διαφαίνεται ακόμα στο Σ ιντ (Le Cid), μ ολονότι αυτό το έργο χαρακτηρίζει γενικά το πέρασμα στο κλασικό δράμα. Η π αρουσ ία του μπαρόκ στη Γαλλία σημειώνεται επίσης σε εφήμερα έργα: εορταστικές διακοσμήσεις, αψίδες θριάμβου, κηδείες ή λιτανείες. Κυρίως όμως είναι η ζω γραφική (Σιμόν Βουέ) που εμπνέεται από το μπαρόκ και ειδικά η τέχνη του Καραβάτζιο. Παρά την πολύ μεγάλη διάδοσή του, στη ρωμαιοκαθολική Ευρώπη, το μπαρόκ δεν υπερισχύει χω ρ ίς ανταγωνισμό. Π αντού, ακόμα και στην Ιταλία, προκαλεί α ­ ντιστάσεις π ου οδηγούν σε πολύ διαφορετικές μορφές τέχνης και ευαισθησίας. Έ τσ ι ο Βελάσκεθ, αρχικά επηρεασμένος από τον Κ αραβάτζιο, εξελίσσεται στη συνέχεια π ρ ο ς ένα εντελώς προσ ω πικό ύφος. Στη Γαλλία το σημαντικό ρεύμα μπαρόκ που σημειώθηκε είναι σύγχρονο με μια κλασική αισθητική, η οπ ο ία τοπ ο­ θετείται ακριβώς στους αντίποδές του και σημαδεύει βαθιά την αρχιτεκτονική:

Η Ε Π Ο Χ Η ΤΩ Ν Τ Α ΡΑ Χ Ω Ν

361

Το ανάκτορο του Λ ουξεμβούργου στο Π αρίσι, χτισμένο από τον Σαλομόν ντε Μ προς για τη Μ αρία τω ν Μ εδίκων, δεν προέρχεται από το μπαρόκ αλλά από την αναγεννώμενη Φ λωρεντία. Κ λασικισμός ακόμα κ α ι στη ζωγραφική με τον Νικολά Πουσέν, το ν Κ λω ντ Ζελέ τον επονομαζόμενο Λε Λ οραίν ή τον Ζ ω ρζ ντε Λα Τουρ. Τέλος η επίδραση του Μ αλέρμπ κ α ι η εξέλιξη του Κορνέιγ, ο ι οπ ο ίο ι προσπαθούν να ορίσουν ακριβείς κανόνες στη γλώσσα, τη σκηνογραφία κ α ι τη σκηνοθεσία, προετοιμάζουν το θρίαμβο του φιλολογικού κλασικισμού. Στις προτεσταντικές χώρες η αισθητική μπαρόκ απορρίπτεται κατηγορηματι­ κά. Στην Αγγλία ο π ουριτανισ μός συνιστά ένα παραπέτασμα εναντίον της επ ί­ δρασής του. Π αρά ορισμένες τάσεις της αυλής, η ιταλική επίδραση δεν διεισδύει παρά βραδέως κ αι με μια π ιο κλασική μορφή. Ό σο για τις Ηνωμένες Επαρχίες, σ’ αυτές δ εσ π ό ζο υ ν Ο λ λ α ν δ ο ί α σ το ί, π ρ ο σ κ ο λ λ η μ έν ο ι σ τον π ρ ο τεσ τα ν τισ μ ό . Α ρνούμενοι κάθε μ πα ρ ό κ επιρροή, ζητούν α π ό τους ζω γρά φ ους (τον Φ ραντς Χαλς, τον Πήτερ ντε Χ όοχ, τον Γιοχάνες Βερμέερ του Ντελφτ) προσω πογραφίες, τοπιογραφ ίες ή εσωτερικά, με δυο λόγια, μια αναπαράσταση του πλαισίου της καθημερινής ζωής τους. Ωστόσο ο μεγαλύτερος Ο λλανδός καλλιτέχνης είνα ι ο Ρέμπραντ. Ζ ω γρ α φ ίζει βεβαίω ς π ρ ο σ ω π ο γρα φ ίες, το π ιο γρ α φ ίες κ α ι βιβλικές σκηνές, αλλά έχει υποσ τεί την επίδραση του Καραβάτζιο κ α ι το έργο του ξεπερνά κατά πολύ τα συμβατικά κ α ι κονφορμιστικά γούστα της ολλανδικής κοινω νίας. Στο χώρο της μουσικής, το «στυλ κοντσερτάντε» (αντίθεση ηχητικών μαζών, κατάκτηση της τονικότητας κ αι του χρωματισμού, χρησιμοποίηση του μπάσο κοντίνουο και του οργανικού ποικίλμα τος) απορρέει από την αισθητική του «μπα­ ρόκ». Αν κ α ι αυτή η έκφραση, εφαρμοσμένη στη μουσική, διακρίνεται από την αρχιτεκτονική ή ζω γραφ ική εκδοχή της, γεγονός παραμένει ότι ένα κοντσέρτο του Βιβάλντι, ένα έργο ό π ω ς Ο Μεσαίας (Messiah) του Χ αίντελ και κυρίω ς το σύνολο τω ν έργων του Μ παχ εισάγουν ασφαλώς ένα στυλ μπαρόκ μουσικής. Π αράλληλα με την επ ιτυ χία του μπαρόκ, το πρ ώ το ήμισυ του Π ου α ιώ να γνω ρίζει μια κεφ αλαιώ δη καμπή της ευρω παϊκής σκέψης: τη γέννηση του νεωτερικού επιστημονικού πνεύματος.

Η Ε Δ Ρ Α ΙΩ Σ Η Τ Ο Υ Ε Π ΙΣΤ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Υ Π ΝΕΥΜ ΑΤΟΣ ον 16ο αιώνα ο ι ουμανιστές είχαν προσπαθήσει να αποσπαστούν από το αριστοτέλειο σύστημα για να προετοιμάσουν το δρόμο μιας νεωτερικής επιστή­ μης βασισμένης στην παρατήρηση. Ω στόσο ο σεβασμός στη συνεισφ ορά της Αρχαιότητας, η ανεπάρκεια τω ν μέσων παρατήρησης και η έλλειψη μαθηματικών οργάνων είχαν περιορίσει αυτή την επιστημονική προσπάθεια. Ανάμεσα στα τέλη του 16ου αιώ να και τις αρχές του Π ου, μια σειρά επιτευγμάτων επιτρέπει να τε­ θούν, μέσα σε λίγα χρόνια, οι βάσεις της νεωτερικής επιστημονικής νοοτροπίας. Το 1584 ο Τ ζορντάνο Μ προύνο γκρεμίζει το αριστοτέλειο σύστημα αμφισβη­ τώ ντας ριζικά την αντίληψη του σύμπαντος με την οποία είχε ζήσει ο Μ εσαίω­

Τ

362

Η Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ ΝΕΑ Σ Ε Π Ο Χ Η Σ

νας: δια τυπώ νει την υπόθεση ενός άπειρου σύμπαντος και βεβαιώνει ότι ο ήλιος δεν είναι πα ρ ά ένα άστρο ανάμεσα στα άλλα. Αυτές οι αντιλήψεις τού στοιχίζουν την καταδίκη από την Ιερά Εξέταση της Ρώμης: το 1600 στέλνεται στην πυρά. Σχεδόν συγχρόνως, ο Δ ανός Τυχό Μ πράχε διευκρινίζει σημαντικά τις γνώσεις της αστρονομίας τελειοποιώ ντας τα όργανα παρατήρησης κ α ι σχεδιάζοντας ένα χάρτη του ουρανού. Στα τέλη του 16ου αιώνα προοδεύουν, τα μαθηματικά (Σιμόν Στεβάιν, Φ ρανσουά Βιέτ), η μηχανική (Τ ζιανμπατίστα Μ πενεντέτι) και γίνονται θεμελιώδεις ανακαλύψεις γύρω από το μαγνητισμό (ΓουίλιαμΤζίλμπερτ). Ο ι με­ λετητές δείχνουν ένα νέο πνεύμα: παραιτούμενοι από μεταφυσικές ή αισθητικές εκτιμήσεις, εγκαταλείποντας τις θεωρητικές υποθέσεις, προσπαθούν να θέσουν νόμους ξεκινώ ντας από την παρατήρηση συγκεκριμένων συμβάντων. Αυτή η θε­ μελιώδης αλλαγή στάσης επιτρέπει να τεθούν ο ι βάσεις μιας αληθινά νεωτερικής επιστήμης. Η μεγάλη ανάπτυξη π ο υ θεμελιώνει τη νεωτερική επιστήμη αρχίζει γύρω στο 1620. Τα πρώ τα βήματα πραγματοποιούνται από τον Γιοχάνες Κέπλερ, μαθημα­ τικό τού αυτοκράτορα Ροδόλφου Β '. Συνεχίζοντας τις παρατηρήσεις του Τύχο Μ πράχε κ α ι διο ρ θώ νο ντας τις υποθέσεις του Κ οπέρνικου, διατυπώ νει μεταξύ 1609 και 1618 τους π ρ ώ το υ ς μαθηματικούς νόμους της αστρονομίας. Καθηγητής στην Π ίζα, ο Γαλιλαίος αμφισβητεί την αριστοτέλεια θεωρία της κινητικής και εκφράζει σε μαθηματική γλώσσα τους νόμους της μηχανικής. Α νακαλύπτει τους νόμους της πτώ σης τω ν σω μάτων, της κίνησης του εκκρεμούς ή της τροχιάς τω ν βλημάτων. Π επεισμένος για την ορθότητα τω ν υποθέσεων του Κ οπέρνικου, κα­ τασκευάζει ένα αστρονομικό τηλεσκόπιο (1609) που του επιτρέπει να τις στηρί­ ξει. Η δημοσίευση του έργου του Δ ιά λο γο ς σ χετικ ός μ ε τα δύο κύρια σ υστήμα τα το υ κόσμου; του Π το λεμ α ίο ν και το υ Κ ο πέρνικου (Dialogo sopra i dui massimi sistemi del mondo, tolernaico et copernicano) (1632), όπου η αντιπαράθεση ανάμε­ σα σ ’ έναν οπαδό του Αριστοτέλη και δύο του Κ οπέρνικου τελειώνει με τη σύγ­ χυση του πρώ του, του σ το ιχίζει την επέμβαση της Ιεράς Εξέτασης της Ρώμης. Κ ατηγορούμενος ό τι α ντιλέγει προς τις βιβλικές δ ιδα χές με τις αιρετικές του προτάσεις -κεντρική θέση του ήλιου, η γη δεν είναι ακίνητη στο κέντρο του κό­ σ μ ο υ-κα τα δικ ά ζετα ι (1633) και σώζει τη ζωή του μόνο υπογράφ οντας ένα κείμε­ νο αποκήρυξης. Έ τσ ι η γέννηση μιας επιστημονικής νοοτροπίας προσκρούει στις δογματικές αντιλήψεις του ρωμαιοκαθολικισμού της Αντιμεταρρύθμισης π ου κ υ ­ νηγά και το ελάχιστο ίχνος αίρεσης. Το 1637 ο Γάλλος Ρενάτος Καρτέσιος δημοσιεύει ένα έργο π ο υ αντιπροσω ­ πεύει αληθινή πνευματική επανάσταση κ αι θέτει τις φιλοσοφικές βάσεις της νεωτερικής επιστήμης: το Λ ό γο π ερ ί της μεθόδου για την ορθή καθοδήγηση το ν λ ο γ ι­ σμού και την αναζήτηση τη ς αλήθειας δια μέσου τω ν επιστημώ ν (Discours de la methode pour bien conduire sa raison et chercher la verite dans les sciences). Γραμ­ μένο στα γαλλικά, τούτο το έργο εκφράζει τη θέληση να εξευρεθεί μια καθολική μέθοδος για την αναζήτηση της επιστημονικής αλήθειας. Π αραμερίζοντας, για λόγους προφύλαξης, α π ’ αυτή την αναζήτηση της αλήθειας οτιδήποτε αφορά την

Η Ε Π Ο Χ Η ΤΩ Ν Τ Α ΡΑ Χ Ω Ν

363

πολιτική και τη θρησκεία, ο Καρτέσιος θέτει τις βάσεις ενός επιστημονικού π νεύ ­ ματος π ου α π α ρ ν είτα ι εμφανώ ς τις κρατούσες αντιλήψ εις από την εποχή της Αρχαιότητας: αναζήτηση τω ν ουσιών, τω ν σημασιών και τω ν μαγικώ ν ή π ο ιο τ ι­ κών προσεγγίσεω ν στις επιστήμες. Π ροβάλλει σε αντιδιαστολή τέσσερις θεμελιώ­ δεις αρχές της «μεθόδου»: τη μεθοδική αμφιβολία, π ου δεν δέχεται ω ς αληθινό παρά μόνο ό,τι αποδεικνύεται ως τέτοιο κ αι εμφανίζεται τόσο καθαρά κ α ι τόσο διακριτά στο πνεύμ α ώστε να είναι πλέον αδύνατον να αμφισβητηθεί- την α ν α ­ γκαιότητα της ανάλυσης («να διαιρώ καθένα από τα προβλήματα τα οπ ο ία π ρ ό ­ κειται να εξετάσω σε όσο περισσότερα μέρη γίνετα ι και απαιτείται ώστε να τα ε­ πιλύσω καλύτερα»)· τον επαγω γικό συλλογισμό («να καθοδηγώ με τάξη τις σκέ­ ψεις μου α ρχίζοντας από τα π ιο απλά και προσιτά στη γνώση αντικείμενα, για να ανέλθω σιγά σιγά, σαν σε βαθμίδες, ώ ς τη γνώση τω ν π ιο σύνθετων»)- την α ­ ναγκαιότητα μ ιας συνθετικής θεώρησης του επιστημονικού αντικειμένου («να κάνω για όλα τόσο πλήρεις καταμετρήσεις κ α ι τόσο γενικές επισκοπήσεις ώστε να είμαι βέβαιος ό τι δεν παρέλειψ α τίποτα»). Π ρω τοκαθεδρία της λογικής κ α ι της εμπειρίας, έκφραση τω ν παρατηρημένω ν νόμων σε μαθηματική γλώσσα - ο Κ αρτέσιος θέτει σε τούτο το έργο όλες τις βά­ σεις της νεω τερικής επιστήμης. Σημειώνει έτσι την κατάληξη μιας προσπάθειας που άρχισε στα τέλη του Μ εσαίωνα για την απαλλαγή από τη σχολαστική ε π ι­ στήμη τη θεμελιωμένη στις οπτικές του Αριστοτέλη κ αι ταυτόχρονα την αφετη­ ρία της μεγάλης επιστημονικής περιπέτειας της νεότερης Ευρώπης. Α ναμφίβολα ο ι επιστημονικές εργασίες του Καρτέσιου δεν βρίσκονται στο ύψος της επιστημονικής μεθόδου που συνιστά. Στο χώρο της γεω μετρίας β ρ ί­ σκεται στο επίπεδο τω ν γνώσεων της εποχής του, αλλά οι εργασίες του στη μη­ χανική είναι π ιο π ίσ ω από εκείνες του Γαλιλαίου. Κ υρίω ς ο ι εργασίες του πάνω στην οπτική κ α ι η εξήγηση της μηχανικής του κόσμου π ο υ προσφέρει εμφ ανίζο­ ντα ι μάλλον ω ς αυστηρά επαγω γικοί θεω ρητικοί συλλογισμοί πα ρ ά ω ς αποτέλε­ σμα διεξοδικά αναλυμένω ν επιστημονικώ ν παρατηρήσεων. Γεγονός παραμένει ότι, αν ο επιστήμονας Κ αρτέσιος δεν σημαδεύει καθόλου την ιστορία της εποχής του, ο φιλόσοφ ος Κ αρτέσιος εκφράζει με δύναμη τις νέες τάσεις π ο υ έχουν εμ­ φανιστεί στα π ρ ώ τα χρ ό νια του Π ου αιώ να. Εφ αρμόζοντας πραγματιστικά κ α ­ νόνες συγγενείς με εκείνους π ο υ δια τυπώ νει ο Καρτέσιος, ο Α γγλος Γουίλιαμ Χάρβεϋ προω θεί τ ις γνώ σεις σχετικά με την κυκλοφορία του αίμα τος στο α ν ­ θρώ πινο σώμα (1628) και ο Βέλγος Γ ιαν-Μ πάπτιστ Χέλμον διαμορφώ νει τις με­ θόδους της πειραμ ατικής χημείας.

Η ΕΥ ΡΩ Π Η ΤΩΝ ΕΠ ΙΣΤΗ Μ Ο Ν Ω Ν ΣΤΑ Μ ΕΣΑ ΤΟΥ Π ου ΑΙΩΝΑ

Η

επιστημονική π ρ ό ο δο ς μετά το 1620 επιτρέπ ει τη γέννηση μ ιας Ευρώ πης τω ν επιστημόνω ν. Κατά το π ρότυπο αυτού που υπήρξε στο παρελθόν η Ε υ­ ρώπη τω ν ουμανιστώ ν, ανοίγει το δρόμο της Ευρώπης του Διαφωτισμού. Α να­

364

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ ΤΗ Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

καλύψεις κ α ι πειράμ ατα δημοσιεύονται κ αι γίνονται γνω στά πέρα από σύνορα από έναν επιστημονικό κύκλο που αρχίζει να διαμορφ ώ νεται. Ο ι επιστήμονες αλληλογραφούν μεταξύ τους, μετακινούνται για να συναντήσουν τους συναδέλ­ φους τους, συγκρίνουν τις πληροφορίες, επιτρέπουν να επω φελούνται α π ' αυτές ξένοι επιστήμονες. Σ υνά πτονται φιλίες κ α ι εγκαθίστανται δίκτυα. Ορισμένοι, ε­ πιστήμονες κ α ι οι ίδιοι, παίζουν το ρόλο του ενδιάμεσου: ο Πεϊρέσκ, παλιός μα­ θητής του Γαλιλαίου στην Π άντοβα και σύμβουλος στο παρλαμέντο της Αιξ-ανΠροβάνς, ο πατήρ Μερσέν, ιερωμένος του επαιτικού τάγματος τω ν Ελάχιστων, που αλληλογραφεί με όσους επιστήμονες αριθμεί η Ε υρώ πη, ο κληρικός Γκασαντί στην Ν τιν ή ακόμα ο Κ ωνσταντέιν Χ όυχενς, μεγαλοαστός της Ολλανδίας, φ ί­ λος του Καρτέσιου και σχεδόν όλων τω ν Γάλλων επιστημόνων. Ωστόσο αυτός ο υπό διαμόρφω ση επιστημονικός κύκλος ζει σε έναν αιώ να που το επισ τημ ονικό πνεύμα δεν έχει ακόμα γίνει αποδεκτό. Π ολλοί εκκλησια­ στικοί ενδια φ έρ ο ντα ι για την επιστήμη, αλλά οι σχέσεις ανάμεσα στην πίστη και τη λογική π αρ αμ ένο υν λεπτές. Η καταδίκη του Γαλιλαίου το μαρτυρεί. Αν και οι επιστήμονες έχουν αναγνω ρίσει σαφώ ς ό τι οι έρευνες τους συναρτώ νται αποκλειστικά με το πεδίο της λογικής, φ ροντίζουν συνήθως, είτε α π ό φ ό­ βο είτε από ειλικρινή πίστη, να δηλώσουν τη θρησκευτική ορθοδοξία τους και την πίστη τους στις χριστιανικές δοξασίες. Μ ερικοί ωστόσο επικαλούνται το ρα­ σιοναλισμό κ αι μάλιστα, σε μια εποχή που αυτό μπορεί ακόμη να οδηγήσει στην πυρά, τον αθεϊσμό. Ανάμεσα σ ’ αυτούς τους «ελευθεριάζοντες» μπορούν να ανα­ φερθούν ο Τεοφίλ ντε Βιώ, ο Γκασαντί (που στην Α π ο λο γία του Ε πίκουρου / Apologie d ’ip ic u re συντάσσεται με τον υλισμό του ήρωά του) ή ο Συρανό ντε Μ περζεράκ. Η εξέλιξη του Μ λαιζ Π ασκάλ είναι π ιο περίπλοκη. Ο ικουμενικό πνεύμα, πρόω ρη ιδ ιο φ υ ία (ξαναεφευρίσκει σε ηλικία δώδεκα ετών, χω ρίς βιβλίο μαθηματικών, τη γεωμετρία του Ευκλείδη), επιδίδεται σε πολλαπλές μαθηματικές εργασίες κ α ι έρευνες πάνω στη φυσική, αναδεικνύοντας το φαινόμενο της ατμο­ σφαιρικής πίεσης. Π αθιασμένος με τα θεολογικά προβλήματα, βασανιζόμενος α­ π ό το ζήτημα της σω τηρίας, προσχω ρεί στην κίνηση του Π ορ-Ρουαγιάλ55, η οποία προτείνει μια αυστηρή προσέγγιση της χριστιανικής θρησκείας. Απευθυνόμενος στους ελευθεριάζοντες, αναλαμβάνει μια Α πολογία της χριστιανικής Θρησκείας (Apologie de la religion chretienne, τα αποσπάσματα της οπ ο ία ς που έφτασαν σε εμάς συνιστούν τους διάσημους Στοχασμούς / Pensees) όπ ου υποστηρίζει την υ ­ περοχή της πίστης π ά νω στον ανθρώ πινο λόγο. Γεννημένη τον 17ο αιώνα, η νεωτερική επιστήμη διστάζει λοιπόν ακόμα όσον αφορά την ταυτότητά της. Πρέπει άραγε να προτείνει (όπα)ς θέλησε να το κάνει ο Καρτέσιος) ένα γενικό σύστημα εξήγησης του κόσμου; Ή μήπως πρέπει να αρκεστεί στη συναγωγή τω ν νόμων οι οποίοι διέπουν τα φαινόμενα που παρατηρεί; Τα τέλη του Π ο υ κ αι ο 18ος αιώ νας θα προκρίνουν το δεύτερο σκέλος του διλήμμα­ τος, αλλά, προσδιορίζοντας τη μέθοδό του, ο Καρτέσιος ήδη έχει γυρίσει σελίδα. Α πορρίπτοντας οριστικά την αυθεντία τω ν Αρχαίων για να βεβαιώσει ότι η επι­

Η Ε Π Ο Χ Η ΤΩ Ν Τ Α ΡΑ Χ Ω Ν

365

στήμη βασίζεται στήν εμπειρία κ αι τη λογική, έχει ανοίξει το δρόμο σε μια επιστη­ μονική στάση π ου επιτρέπει όλες τις μεταγενέστερες εξελίξεις. Έ να ς νέος κόσμος αναδύεται λ ο ιπ ό ν από την ταραγμένη εκατονταετία 15601660. Αν κ α ι βγαίνει μέσα α π ό τις π ρ ο ϊδ εά σ εις του ουμανισμού κ α ι της Α να­ γέννησης, τα χαρακτηριστικά του δ ια κ ρ ίνο ντα ι θεμελιακά από εκείνα τω ν αρ ­ χών του 16ου αιώ να. Ό χ ι μόνο επειδή η αναστροφή της συγκυρίας θέτει τέρμα σε μια περίοδο α ισ ιο δο ξία ς κατά την ο π ο ία τα π ά ν τα έμοιαζαν εφικτά. Ό χ ι μό­ νο επειδή η ευαισθησία της εποχής εκφράζει στην τέχνη ή τη λογοτεχνία αυτή τη βαθιά αναταραχή, αυτή τη βιαιότητα τω ν αισθημάτω ν, αυτή τη ζω τικότητα που χαρακτηρίζει το μπαρόκ. Α λλά κ αι επειδή ο ευρ ω π α ϊκός πολιτισ μ ός, α π α λλα σ ­ σόμενος α π ό το θαυμασμό το υ για το υ ς Α ρχαίους, θέλει να είναι ένας επιστη­ μονικός π ο λιτισ μ ό ς, π ο υ αναγνω ρίζει τα πρω τεία της εμπειρίας κ α ι της λ ο γι­ κής. Έ τσ ι, μέσα στην αναστάτω ση ενός α ιώ να μπαρόκ, όπου ο θόρυβος κ α ι η μανία τω ν εμφύλιω ν πολέμω ν κ α ι τω ν ευ ρ ω πα ϊκώ ν συγκρούσεων κ αταλαμ βά­ νουν το προσκήνιο, γεννιέτα ι η Ε υρώ πη του λόγου. Τούτη θα γνω ρίσει, στα τέ­ λη του 16ου κ α ι τις αρχές το υ Π ου α ιώ να , μια αληθινή χρυσή εποχή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16

Τα ηγεμονικά εγχειρήματα των Α ψ βούργω ν

♦ Γ ιο ς το ν Κ α ρόλου Κ ουίντου, ο β α σ ιλ ιά ς της Ισ π α νία ς Φ ίλιπ π ο ς Β ' ε ίν α ι ο ισ χυρότερος π ρίγκιπ α ς της Ευρώπης. Π ρ οσ π α θεί να οργανώ σει κάτω α πό μ ια συγκεντρω τική εξ ο υ σ ία τις ιβηρικές (Ισπανία κα ι Π ορ ­ τογα λία ), ιτα λικ ές κα ι βονργουνδικές κτή σεις του. Τα π ολύτιμ α μ έτ α λ ­ λ α της Α μ ερ ικ ή ς τού επιτρέπουν να χρηματοδοτήσει έν α ν ισχυρό στρα­ τό χά ρ η σ τον οποίο επ ιχ ειρ εί να επ ιβά λει την ηγεμ ονία του στην Ευ­ ρώπη στο όνομα της ρω μαιοκαθολικής πίστης. Ν ικώ ντας τη Γ α λλία το 1559, συντρίβοντας τον οθω μανικό στόλο στη Ν αύπακτο το 1571, φ α ί­ νεται να βρίσ κετα ι κοντά στην πρ α γμ α τοποίη ση των σχεδίω ν του. ♦ Ομως στη σ υνέχεια α ρχίζουν να συσσω ρεύονται οι απογοη τεύσεις κα ι ο ι αποτυχίες. Π α ρά την ανελέητη καταστολή, η εξέγερ σ η των Κ ά ­ τω Χ ω ρ ώ ν κα τα λή γει στην α π όσ χιση τω ν προτεσταντικώ ν Η νω μένω ν Ε παρχιώ ν. Μ ετά το θάνατο της σ υζύγο υ τον Μ α ρ ία ς Α ' Τυδόρ, ο Φ ί­ λιπ π ος Β ' β ρ ίσ κ ετα ι αντιμέτω πος μ ε μ ια Α γ γ λ ία επα ναπροσα νατολισμένη στον προτεσταντισμό, μ ια α νερχόμενη δύναμη στην οποία δεν κατορθώ νει να επιβληθεί. Τέλος, οι επεμβάσεις πον επ ιχ ειρ εί μ ετά το 1562 γ ια να υποστηρίξει τονς κα θολικούς στη Γ α λλία κα ι κα τόπ ιν να ε­ π ιβ ά λει εκ εί ως η γεμονίδα την κόρη τ ο ν δεν στέφονται από επιτυχία : ο Ε ρρίκος της Ναβάρας, έχοντας α σ π α σ τεί το ρω μαιοκαθολικισμό και ό­ ντας διά δοχος του Θρόνον, εισ έρ χ ετα ι στο Π α ρίσ ι το 1594. ♦ Α κ ο λ ο ν θ ο ύ ν οι Α ψ β ο ύ ρ γο ι της Β ιέννη ς, π ο ν π ρ οσ π α θούν να α πλώ ­ σ ο υν την κ υ ρ ια ρ χ ία τονς στην Ε νρώ πη στο όνομα της ρ ω μ α ιοκα θο­ λικ ή ς π ίστη ς. Η εκ λο γή τού μα θη τή τω ν ιη σ ονιτώ ν Φ ερ δ ινά νδ ον Β ' στο θρόνο το ν α υτοκράτορα φ α ίν ε τ α ι αρκετή ώστε να π ρ α γμ α τ ο π ο ι­ η θεί α ντ ό το σχέδιο. Σ τ η ν π ρ α γμ α τικ ό τη τα η ρήξη π ου έ χ ε ι επέλθει τον π ρ ο η γο ύ μ εν ο χ ρ ό νο α νά μ εσ α σ τ ο ν Φ ερδινάνδο κ α ι την π ρ οτεσ τα ντικ ή τσ έχικ η α ρ ισ το κ ρα τία , την ο π οία διώ κει, ρ ίχ ν ε ι την Ε υρώ ­ πη σ το ν Τ ρ ια κ οντα ετή Π όλεμ ο.

ΤΑ Η Γ Ε Μ Ο Ν ΙΚ Α Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α Τ Ω Ν Α Ψ Β Ο Υ Ρ Γ Ω Ν

367

♦ Τούτος π α ρ ο υσ ιά ζετα ι στην αρχή ως μ ία σύγκρουση α νά μεσα στους Γ ερμ α νο ύς π ρ ο τεσ τά ντες π ρ ίγ κ ιπ ες π ου υπ οσ τη ρ ίζουν τους Τ σ έχονς κ α ι τον καθολικό α υτοκράτορα που είν α ι σύμ μ α χος τω ν Αχρβονργων της Ισπανίας. Α λ λ ά η γρ ή γο ρ η νίκη του δεύτερου α νη σ υχ εί τη Γ αλλία . Έ τσ ι ο Ρ ισ ε λ ιέ θα ρ ίξ ει σ τον πόλεμο, τον ένα μ ετά τον ά λλο, τους π ρ ο­ τεσ τάντες ηγεμόνες Χ ρ ισ τ ια ν ό Α ' της Α α νία ς κα ι Γ ουσταύο Β 'Α δ ό λ ­ φο της Σ ουηδίας. Η διπλή α ποτυχία τους α να γκά ζει τη Γ α λ λ ία να συμ­ μ α χή σ ει μ ε τα προτεσ ταντικά κράτη και να μ π ει στον πόλεμο. Ο ι γ α λ ­ λ ικ ές νίκες υποχρεώ νουν τον αυτοκράτορα κα ι τον β α σ ιλ ιά της Ισπα ­ νία ς να υπογρά ψ ουν α ντισ το ίχω ς τις Συνθήκες της Β εσ τφ α λία ς (1648) κ α ι τη Συνθήκη των Π υρ η να ίω ν (16S9). 0 δρόμος γ ια τη γαλλοσουη δική επικράτηση στην Ε υρώ πη ε ίν α ι π λέο ν ανοιχτός.

προσ π άθεια του Κ αρόλου Κ ουίντου να αποκαταστήσει την αυτοκρα τορι­ κή ισχύ καταλήγει σε μια α π ο τυ χ ία η οποία καταλύει το μύθο της χρ ισ τια ­ νικής ενότητας. Το τέλος της χρισ τιανικής ενότητας, ο θρίαμβος τω ν εθνικών γλωσσών έναντι τοον λατινικώ ν, η κυριαρχία τω ν εθνικών ιδιαιτεροτήτων στην τέχνη κ α ι την κουλτούρα μ αρτυςούν, παράλληλα με τον πολιτικό κατακερματι­ σμό, ότι η Ευρώπη ζει πλέον στην εποχή των εθνών-κρατών. Αν αυτές οι ιδιαιτε­ ρότητες δεν απαγορεύουν την ανάδυση ενός κοινού πολιτισμού στην ευρωπαϊκή ήπειρο, το έθνος από την άλλη υπερισχύει οριστικά απέναντι στην αντίληψη της χρισ τιανικής αυτοκρατορίας. Τ ούτο καθόλου δεν σημαίνει ότι ο ι ισχυρότεροι π ρ ίγκ ιπ ες της Ευρώ πης π α ρ α ιτο ύ ν τα ι από το σχέδιο ενοποίησης της ηπείρου προς όφελος τους. Ό μω ς τώ ρα δεν πρόκειται πλέον για συνένωση αλλά για κυ­ ριαρχία. Ο μύθος της χαμένης ενότητας παραχω ρεί τη θέση του στις ηγεμονικές φιλοδοξίες τω ν κρατών. Δεν είναι περίεργο λοιπόν ότι στο εξής, σ’ αυτή την Ευ­ ρώπη τω ν κρατώ ν, η πρω τοβουλία ανήκει στις δύο δυνάμεις που προέκυψαν από τη διανομή της αυτοκρατορίας του Κ αρόλου Κουίντου: την Ισπανία και τη γερ­ μανική αυτοκρατορία. Ε π ί έναν αιώ να, από τα μέσα του 16ου ώ ς τα μέσα του Π ου, η Ευρώπη ζει ακόμη στο ρυθμό τω ν Αψβούργων.

Η

ΙΣΧ Υ Σ ΚΑΙ Φ ΙΛΟ ΔΟ ΞΙΕΣ ΤΟ Υ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ Β 'Τ Η Σ ΙΣΠΑΝΙΑΣ ν ο γιος του Κ αρόλου Κ ουίντο υ επαναλαμβάνει φ αινομενικά την πολιτική τού πατέρα του, το σχέδιό του είνα ι τελείως διαφορετικό. Π ροτίθεται βε­ βαίω ς να χρησιμ οποιή σ ει τις κ ύ ρ ιες βάσεις της ισχύος τω ν Α ψ βούργω ν π ου κληρονόμησε, αλλά ο σ τόχος δεν είνα ι πλέον η αποκατάσταση της αυτοκρατο­ ρικής εξουσίας. Ο Φ ίλ ιπ π ο ς Β ' θέλει να επιβάλει στην Ευρώπη την ηγεμονία της Ισπανίας. Π ροβαίνοντας στη διανομή τω ν κρατώ ν του, ο Κ άρολος Κ ουίντος διαχώ ρι-

Α

368

Η Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ ΝΕΑ Σ Ε Π Ο Χ Η Σ

σε την π ρ αγμ ατικ ή ισχύ τω ν Α ψβούργων α π ό τις διεκδικήσεις π ο υ διατηρούσε εν δυνάμει ο αυτοκρατορικός τίτλος. Με την Αγία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία ο ι Α ψβούργοι της Β ιέννης κληρονομούν μια «αυτοκρατορία-του κόσμου» που αποτελεί μύθο, Η Ε υρώ πη θα τους το αποδείξει σκληρά τη μέρα π ο υ ένας α π ’ αυ­ τούς θα θελήσει να αντικαταστήσει το σύμβολο με την πραγματικότητα. Τα μέσα αυτής της ισ χύος τα κληρονομεί ο Φ ίλ ιπ π ο ς Β Ο πατέρας του στάθηκε ανίκ α ­ νος να τον κάνει «βασιλιά τω ν Ρω μαίων» π ο υ κ ά ποια μέρα θα μπορούσε να συ­ νεχίσει τα δικ ά του μεγαλεπήβολα όνειρα: η γερμανική ιδιαιτερότητα αντιτέθηκε στο ενδεχόμενο ένας Ισπανός να διαδεχθεί στο θρόνο ένα Β ουργούνδιο. Υ ποχω ­ ρώ ντας λο ιπ ό ν μ προστά στην Ε υρώ πη τω ν ιδιαιτεροτήτω ν, ο Κ άρολος Κ ουί­ ντος έκανε το γ ιο του βασιλιά της Ισ π α νία ς και τον ισχυρότερο από τους ηγεμό­ νες της Δύσης. Κ ερδίζοντας στο ίδιο της το π α ιχ ν ίδ ι μια Ευρώ πη που διαφεύγει τις προσ πάθειες ενότητας, άνοιξε το δρόμο σε μια ηγεμονική αντίληψη της Ε υ­ ρώ πης τω ν νεότερω ν χρόνω ν. Π ράγματι, ο Φ ίλιπ π ο ς Β ' διαθέτει εδάφη π ο υ το υ επιτρέπουν να επεμβαίνει σ ’ ολόκληρη τη Δύση. Κ αθώς ο πατέρας του τού κληροδότησε τα ισπανικά στέμ­ ματα, επιδιώ κει να εξαλείψει τα υπολείμματα εκείνων τω ν απαλλαγώ ν και εκεί­ νω ν τω ν π ρ ο νο μ ίω ν που είχαν συμβάλει τόσο πολύ στην α ποτυχία του Κ αρό­ λου Κ ουίντου. Σ ύντομα βρίσκει μια ευκαιρία να ασκήσει την ενωτική του βού­ ληση: κ αθώ ς ο π ο ρτογαλικός θρόνος χηρεύει το 1580, ο Φ ίλιπ π ο ς Β ' α ξιοποιεί τα δικαιώ ματα π ο υ διατηρεί από την Π ορτογαλίδα ινφ άντα μητέρα του και συ­ ντρίβει, με έναν ισπανικό στρατό, τις τοπ ικές αντιστάσεις. Μ αζί με το στέμμα της Π ορτογαλίας, ο Φ ίλιπ πο ς Β ' προσθέτει στις κτήσεις του την πορτογαλική αυτοκρατορία, την π ιο εκτεταμένη στον κόσμο μετά την ισπανική. Ο Κ άρολος Κ ουίντος του κληροδότησε επίσης τις ιταλικές κτήσεις του: την περιοχή του Μ ιλάνου, μέσω της οπ ο ία ς αποκαθίστα ται η επαφή με τον νεότερο κλάδο τω ν Α ψβούργων της Βιέννης, κ α ι το βασίλειο τω ν Δύο Σικελιώ ν, π ο υ ε­ ξασφαλίζει στον βασιλιά της Ισπανίας τον έλεγχο της δυτικής Μεσογείου. Φ ο­ βούμενος μήπω ς τα κράτη αυτά διεκδικήσουν μια αυτονομ ία π ο υ θα καθιστούσε απατηλή την εξουσία του, ο Φ ίλιπ π ο ς Β ' προβαίνει στη συστηματική ισπανοποίησή τους. Ολόκληρη η Ιταλία βρίσκεται έτσι στα χέρια του, κατά τρόπο π ολύ ασφαλέστερο α π ’ ό,τι με τον Κ άρολο Κ ουίντο: ο μεγάλος δούκας της Τοσκάνης είναι προστατευόμενός του και ο ίδιος ο π ά π α ς φυλάγεται με πολύ δυσκολία α ­ πό τις υπερβάσεις τω ν ισπανικώ ν οργάνω ν. Τέλος ο Φ ίλ ιπ π ο ς Β ' διαθέτει τη μεγαλειώδη βουργουνδική κληρονομιά: τις Δεκαεπτά Ε π αρχίες τω ν Κ άτω Χ ω ρώ ν". Αν όμως η Β ουργουνδία του Κ αρόλου Κ ουίντου είχε κυβερνήσει τις κτήσεις τω ν Αψβούργων, με τον Φ ίλιπ πο Β ' δεν είναι π α ρ ά μ ια μακρινή επαρχία της Ισ πανίας κ αι σύντομα υφ ίσ τατα ι τη σκληρή πυγμή τω ν Ισπανώ ν ανθύπατω ν. Π ράγματι, η Ιβηρική Χ ερσόνησος α ντιπ ρ οσ ω ­ πεύει στα μάτια-του Φ ιλίπ που Β ' το σπουδαιότερο κομμάτι του συνόλου. O l τέ­ χνες π ο υ κληρονόμησε από τους α ιώ νες της μουσουλμανικής κ υ ρ ια ρ χία ς, το μαλλί τω ν προβάτω ν κ α ι κυρίω ς οι γαλέρες ο ι φορτω μένες με χρυσό κ α ι π ο λ ύ ­

ΤΑ Η Γ Ε Μ Ο Ν ΙΚ Α Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α Τ Ω Ν Α Ψ Β Ο Υ Ρ Γ Ω Ν

369

τιμα μέταλλα από την Αμερική της παρέχουν τον μεγάλο της πλούτο. Ο πω σδή­ ποτε ένα σημαντικό μέρος αυτού του χρυσού περνά στα χέρια τω ν Γάλλων, Ιτα­ λών ή Φ λαμανδώ ν εμπόρω ν π ο υ είναι εγκατεστημένοι στη Σεβίλη. Ό μ ω ς απομ έ­ νει αρκετός για τον εξοπλισμό ενός ισπανικού πεζικού π ου επί έναν α ιώ να σχε­ δόν κυριαρχεί στα π εδία τω ν μαχώ ν της Ευρώπης. Ο Φ ίλιπ π ο ς Β ' εγκαθίσταται στην καρδιά αυτής της Ισπανίας την ο π ο ία κ α ­ θιστά κέντρο της Ε υρώ πης. Μ ακριά από τις ιστορικές πρωτεύουσες της Κ αστί­ λης, στους π ρ όπ ο δες της Σιέρα δε Γκουαδαράμα, σε μια άγονη και ερημική το ­ ποθεσία, ο βασιλιάς χτίζει το ανάκτορο του Εσκοριάλ. Κλεισμένος πίσ ω α π ’ α υ­ τά τα ψ υχρ ά τείχη όπου φ ροντίζει ν α μεταφέρουν τις σαρκοφάγους του α υτο­ κράτορα, τω ν βασιλισσώ ν κ α ι τω ν ινφαντώ ν, ο Φ ίλιπ πος Β ' υφ αίνει ώς τα τέλη του αιώ να το πολυσύνθετο πλέγμα της ευρω παϊκής πολιτικής του. Αφού κυβέρνησε την Ισπανία στο όνομα του Καρόλου Κ ουίντου για πολλά χρόνια, ο Φ ίλιπ πο ς Β ' ανέρχεται στην εξουσία σε ηλικία 29 ετών. Β ασιλιάς βα­ θύτατα ευσεβής, είναι πεπεισμένος ότι ο Θεός τού έχει εμπιστευτεί να υπερα σ πί­ σει την απειλούμενη από τη Μ εταρρύθμιση ρωμαιοκαθολική πίστη. Μ ια τέτοια αντίληψη αποκλείει κάθε συμβιβασμό. Α διάλλακτο πνεύμα, θα π ρ οτιμ ήσ ει να χάσει το βόρειο τμήμα τω ν Κ άτω Χ ω ρώ ν π α ρ ά να δεχθεί π ω ς η πίστη μ πορεί να μην είναι ρωμαιοκαθολική. Α ρνείται επίσης να εκχωρήσει κάθε εξουσία, καθώ ς του φ αίνεται αδιανόητο να μοιραστεί εκείνο π ου.κ ρ α τεί από τον Θεό. Κ ύριος μιας ακραία συγκεντρωτικής εξουσίας, γραφειοκράτης από ιδιοσυγκρασία, εν­ νοεί να ρυθμίζει ο ίδιος όλες τις υποθέσεις. Η βραδύτητα της δημόσιας διοίκη­ σης της Μ αδρίτης γίνεται παροιμιώ δης: «Αν ο θάνατος επρόχειτο να μου έρθει από τη Μ αδρίτη, θα ήμουν αθάνατος», δηλώ νει εύθυμα ένας σύγχρονος. Αυτή η βαριά μηχανή είναι το εργαλείο της ηγεμονικής πολιτικής του Φ ιλίπ ­ που Β Η π ο λιτικ ή του είναι αναμφισβήτητα ιμπεριαλιστική. Θέλει να επιβάλει την ισπανική κυρ ια ρ χία στην Ευρώπη. Αν και ο ι αντιλήψ εις του διαφ έρουν από εκείνες του Κ αρόλου Κ ουίντου, η πρακτική εφαρμογή τους έχει ταυτόσημα χα ­ ρακτηριστικά: τα εθνικά κράτη της Ε υρώ πης κ α ι κυρίω ς το π ιο ολοκληρωμένο α π ’ αυτά, το βασίλειο της Γαλλίας, είναι οι βασικοί εχθροί και το καλύτερο ό ρ ­ γανο τω ν επεκτατικώ ν σχεδίω ν παραμένει ο ρωμαιοκαθολικισμός. Ακόμη π ε ­ ρισσότερο από τον πατέρα του, ο Φ ίλιπ πο ς Β ' ταυτίζει την υπεράσπιση του ρω ­ μ αιοκαθολικισ μ ού με τους ιμ π ερ ια λ ισ τικ ο ύ ς στόχους του. Μ άταια ο ι π ά π ες διαμαρτύρονται· δεν καταφ έρνουν να εμποδίσουν τον βασιλιά της Ισπανίας να κάνει το ρωμαιοκαθολικισμό το κύριο πρόσχημα τω ν επεμβάσεών του σ ’ ολό­ κληρη τη Δύση. Π ρώ τος στόχος του είναι να θέσει τέρμα στην αέναη σύγκρουσή του με τη Γαλλία. Κ αθώς, ήδη από την ανάρρησή το υ στο θρόνο, ο πόλεμος έχει ξα ν α ρ χ ί­ σει στην Ιταλία, ο βασιλιάς της Ισ πανίας αποφ ασίζει να τελειώ νει με το ζήτημα κ αι ρίχνει στη μάχη όλες τις δυνά μεις του. Σ τις 10 Αυγούστου 1557 ένας ισ π α ­ νικός στρατός π ο υ έχει έρθει α π ό τις Κάτω Χ ώ ρες συντρίβει στο Σ αιν-Κ εντέν τον γαλλικό στρατό τού κοντόσταβλου δούκα του Μ ονμορανσύ.

370

Η Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ ΝΕΑ Σ Ε Π Ο Χ Η Σ

Αν αυτή η μάχη φ αίνεται αποφασιστική, είνα ι επειδή η ισπανική και η γ α λλι­ κή μ οναρχία β ρίσ κ ο ντα ι οικ ο νο μ ικ ά στο χείλο ς του γκρεμού - η Ισπανία θα πτω χεύσεί το 1557, η Γαλλία δύο χρόνια αργότερα. Ε π ιπλέον κανένας από τους δύο ηγεμόνες δεν επιθυμεί να συνεχίσει έναν πόλεμο π ο υ τους φαίνεται να ω φ ε­ λεί το στρατόπεδο της Μ εταρρύθμισης. Η Συνθήκη του Κ ατώ-Κ αμπρεζί (1559) αντικατοπτρίζει αυτή την κατάσταση: μην επιτρέποντα ς στον εαυτό του να εξα­ ναγκάσει τη Γαλλία να συνεχίσει τον πόλεμο, ο Φ ίλ ιπ π ο ς Β ' απαιτεί α π ’ αυτή μόνο να παραιτηθεί α π ό τις εδαφικές διεκδικήσεις της στην Ιταλία. Κάτω α π ’ αυτή τη συμβιβαστική εξωτερική όψη τω ν πραγμάτω ν τούτη η «ρωμαιοκαθολική ειρήνη» ενισχύει σημαντικά τη θέση τω ν Αψβούργων. Α φήνοντας τη Γαλλία στα χέρια μιας αντιβασίλισσας, ο ατυχής θάνατος του Ε ρρίκου Β ' σε κονταρομαχία ενδυναμώ νει την ισπανική υπεροχή στην ήπειρο. Ο Φ ίλιπ πος Β 'π ρ ο σ π α θ ε ί να επωφεληθεί α π ’ αυτή την κατάσταση για ν α γίνει ο αρχιστράτηγος του ρω μ αιο­ καθολικού κόσμου. Με κ ύρ ιο μέλημα την εξασφάλιση της π νευμ α τική ς ενότητας τω ν κ ρ α τώ ν του, επανέρχεται στην αγαπητή στους Κ αθολικούς Β ασιλείς Ιερά Εξέταση: οι ε­ λά χισ τοι μεταρρυθμιστές της Ιβηρικής Χερσονήσου πληρώ νουν με τη ζωή τους το έγκλημα να μην έχουν την ίδια πίστη με τον ηγεμόνα τους. Ενώ έχουν ασπαστεί δ ια της βίας το ρω μαιοκαθολικισμό χάρη στο ζήλο της Ισαβέλλας Α ' της καθολικής, ο ι μ ουσ ουλμ άνοι της Κ αστίλης (οι Μ ορίσκος) κ α τα διώ κ ο ντα ι κ ι αυτοί, αφού τους κ α τα λο γίζο υ ν ότι κάτω από τη ρω μαιοκαθολική επιφ άνεια διατηρούν τη γλώσσα, τους κανόνες και τις συνήθειές τους,. Ε ίναι λοιπόν ένας δοκιμασμένος καθολικός βασιλιάς, αυτός π ου προσχω ρεί στη σταυροφορία την ο π ο ία προσπαθεί να οργανώ σει από την αρχή του ποντιφ ικάτου του ο π ά π α ς Π ίο ς Ε '. Ό χ ι αδικαιολόγητα: ενώ ο ι Βερβερίνοι π ειρατές σπέρνουν την ανασφάλεια ώ ς την καρδιά τω ν ισ π α νικ ώ ν κτήσεων της δυτικής Μεσογείου, στην άλλη άκρη τω ν εδαφών τω ν Α ψβούργων οι Τούρκοι κατάγουν επιτυχίες που αναγκάζουν το ν αυτοκράτορα να δεχθεί μια ανακωχή. Τέλος ο σουλτάνος απειλεί να καταλάβει την Κ ύπρο, κτήση τω ν Ενετών. Τελείως απασχολημένα με τις διαμάχες τους, τα ευρω παϊκά κράτη δεν βλέ­ πουν με ενθουσιασμό τη σταυροφορία που κηρύσσεται από τον π ά π α Π ίο Ε '. Ενώ η Γαλλία, σύμμαχος τω ν Τούρκων εναντίον τω ν Αψβούργων, προτείνει τη μεσολάβησή της, οι Ε υ ρ ω π α ίο ι ηγεμόνες, από το ν Μ αξιμιλιανό Β ' ώ ς την Ε λ ι­ σάβετ Α ' της Α γγλίας, φ ο βο ύ ντα ι μήπω ς ο Φ ίλ ιπ π ο ς Β ' επω φεληθεί από τη σταυροφορία για να επεκτείνει την κυριαρχία του. Μετά από πολλές δ ια π ρ α γ­ ματεύσεις, ο Π ίος Ε ' καταφέρνει να οργανώσει μια εκστρατεία με ισπανικά, ενετικά, γενοβέζικα κ α ι πεδεμόντια πλοία, κάτω α π ό τη διοίκηση του ίδιου του α­ δελφού του βασιλιά της Ισπανίας: ο Δον Ιωάννης ο Α υστριακός πετυχαίνει στη Ν αύπακτο (1571), στα ανοιχτά του Π ατραϊκού Κ όλπου, μια λαμπρή νίκη ενα­ ντίο ν του τουρκικού στόλου. Η Ισπανία αντλεί α π ’ αυτή σημαντικό κύρος. Ωστόσο τούτη η «ναυμαχία του Λεπάντο» είνα ι η τελευταία επιτυχία του βα­ σιλιά της Ισπανίας. Ε π ιτυ χ ία που είναι εξάλλου περισσότερο φαινομενική πα ρ ά

ΤΑ Η Γ Ε Μ Ο Ν ΙΚ Α Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α ΤΩΝ Α Ψ Β Ο Υ Ρ Γ Ω Ν

371

πραγματική: ο τουρκ ικ ός στόλος δεν έχει καταστραφεί, η Κ ύπρος π έφ τει στα χέ­ ρια των Ο θω μανώ ν και η ανακτημένη ισχύς του Φ ιλίπ που Β ' εξακολουθεί να α ­ νησυχεί τα κράτη της Ευρώπης. Η Γαλλία την οπ οία περικυκλώ νουν τα εδάφη του είναι όσο π ο τέ π ρ ιν επιφυλακτική κ α ι η προτεσταντική Α γγλία τον θεωρεί ω ς φυαικό εχθρό της. Φ οβούμενα για την ανεξαρτησία τους, τα νεαρά ευ ρ ω π α ϊ­ κά κράτη ζη το ύ ν να συντρίψ ουν τις ηγεμονικές διεκδικήσεις της Ισπανίας. Οι Κάτω Χ ώ ρες, η Α γγλία, κ α τό π ιν η Γαλλία ξεφεύγουν από την επιρροή της.

Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΩ Ν ΚΑΤΩ ΧΩΡΩΝ ν και ο Κ άρολος Κ ουίντος θεωρούσε τις Δεκαεπτά Ε π α ρ χίες τω ν Κάτω Χ ω ρώ ν ω ς την ίδια την καρδιά της αυτοκρα τορίας του, το υ ς είχε αφήσει, τόσο από σ υμ π άθεια όσο και από σύνεση, τις απαλλαγές και τα π ρ ο νό μ ια που είχαν κληρονομήσει α π ό το ένδοξο παρελθόν τους. Η φ ιλοδοξία του δεν το ν έ­ κανε να ξεχνά ό τ ι οι Κ άτω Χ ώ ρες ήταν η πλουσιότερη επα ρ χία της Ευρώ πης και η Αμβέρσα η οικονομική πρω τεύουσα του κόσμου. Κατά τα τελευταία χρ ό ­ νια της βασιλείας του η π αρουσ ία ισ π α νικ ώ ν φρουρώ ν ατίς π όλεις της Φ λάν­ δρας είχε εγείρει την ανησυχία τω ν Κ άτω Χ ω ρώ ν. Η ανάληψη της εξουσίας α­ πό τον Φ ίλ ιπ π ο Β ' δεν μπορούσε π α ρ ά να επιδεινώ σει τα πράγματα, Για να α ­ μυνθούν α π ένα ν τι στην αδιαλλα ξία το υ Ισπανού ηγεμόνα οι Κ άτω Χ ώ ρες ρ ί­ χνονται με τη σειρά τους στους δρόμους της εθνικής ιδιαιτερότητας. Ό τα ν ο Φ ίλ ιπ π ο ς Β ' διαδέχεται τον Κ άρολο Κ ουίντο, εγκαταλείπει τις Κάτω Χώρες για να μην ξαναγυρίσ ει ποτέ. Η ετεροθαλής αδελφή του δούκισσα της Π άρμας Μ αργαρίτα κυβερνά εκεί με τη συνδρομή του καρδινά λιου Γκρανβέλ. Σ υμφ εροντολόγος κ α ι πλουτοκράτισσα, προκαλεί την αντίθεση τω ν Ολλαδών ευγενών. Μέλη το υ βουργουνδικού τάγμ ατος του Χ ρυσόμαλλου Δέρατος45, ο κ ό­ μης Έ γκμοντ κ α ι ο π ρ ίγκ ιπ α ς της Ο ράγγης Γουλιέλμος Α ' του Ν ασάου εκφρά­ ζουν τη δυσφ ορία μιας αριστοκρατίας της ο π ο ία ς η δυσαρέσκεια έχει π ολλα πλά κίνητρα: την π α ρ ο υ σ ία ισπανικώ ν φ ρουρώ ν σ τις πόλεις της Φ λάνδρας κ α ι της Βαλονίας, τη διείσδυση τω ν ιησουιτών κ α ι της Ιεράς Εξέτασης σ’ αυτή την κ ο ιτί­ δα του ουμανισμού ό π ο υ ευημερεί πλέο ν η καλβινιστική μεταρρύθμιση κ α ι τη δημιουργία δεκ ατεσ σ ά ρ ω ν νέω ν επ ισ κ ο π ώ ν. Η απομάκρυνση το υ Γκρανβέλ (1564) δεν αρκεί για την αποκατάσταση της ηρεμίας: δύο χρόνια αργότερα δια ­ κόσιοι ευγενείς υ π ό την ηγεσία του Λ ουδοβίκου του Νασάου, ντυμένοι ω ς επαί­ τες (εξ ου κ α ι η επονομασία «Γκε» π ο υ λαμβάνουν), αξιώ νουν την απομάκρυνση τω ν ιεροεξεταστών. Ο βασιλιάς της Ισ πανίας αποφασίζει να καταστείλει την εξέ­ γερση και να π ν ίξε ι την αίρεση στο αίμα. Περιβεβλημένος με πλήρεις εξουσίες, ο δούκας της Αλμπα εφορμά στις Κ ά­ τω Χώρες με ένα στρατό 27.000 ανδρώ ν. Η σκληρότητα της καταστολής π ο υ ε­ φαρμόζει τρομ άζει την Ευρώπη. 'Ενα Συμβούλιο Ταραχών** που εγκαθίσταται στις Βρυξέλλες προβαίνει σε πολυάριθμες εκτελέσεις (περισσότερες α π ό 8.000).

Α

372

Η ΕΛΕΥ ΣΗ ΤΗ Σ ΝΕΑΣ ΕΠ Ο Χ Η Σ

Έ χο ντα ς γίνει αδιάλλα κτος εχθρός του Φ ιλίπ που Β ο π ρ ίγ κ ιπ α ς της Οράγγης περνά στη Γερμανία όπου στρατολογεί μισθοφόρους κ α ι δεν δυσκολεύεται, να κατευθύνει το μίσος εναντίον του δημίου τω ν Κ άτω Χ ω ρώ ν. Προστιθέμενη στην τρομοκρατία, η οικονομική καταπίεση απομακρύνει ακό­ μη περισσότερο τους κατοίκους τω ν Κάτω Χ ω ρώ ν από τον βασιλιά τους. Βεβαί­ ως ο δούκας της Ά λμπα διαλύει τα στρατεύματα του Γουλιέλμου Α 'τ η ς Οράγ­ γης, αλλά αυτός βρίσκει ασύγκριτους συμμάχους στους σκληροτράχηλους να υτι­ κούς της Ζέελαντ, της Χ όλαντ και της Φ ριζίας: κερδισμένοι από το καλβινιστικό κήρυγμα και εφοδιασμένοι με «επιστολές καταδρομής»87 υπογεγραμμένες από τον Γουλιέλμο Α ', οι « Ε παίτες της Θ άλασσας» ασκούν πειρ α τεία στη Βόρεια Θάλασσα και δείχνουν με τις θηριωδίες τους τον αντιρω μαιοκαθολικό κ α ι αντιισπανικό τους ζήλο. Το 1572 καταλαμβάνουν την Ουτρέχτη, όπου ο Γουλιέλμος Α ' ορκίζεται κ α ι γίνετα ι κυβερνήτης (stathouder) της Χ όλα ντ για λογαριασμό του βασιλιά. Δ ιώ χνοντας τους Ισπανούς από τη νήσο Βάλχερεν, σύντομα γίνο­ ντα ι κ ύριοι του βόρειου τμήματος τω ν Κάτω Χ ωρώ ν. Η ανελέητη καταστολή καταλήγει λοιπόν στην πληρέστερη αποτυχία: αδυνα­ τώ ντας να καταβάλει την αίρεση, ο Φ ίλιππος Β ' εμφανίστηκε ανίσχυρος να νική­ σει τους «Επαίτες». Τη στιγμή ακριβώς που η νίκη της Ν αυπάκτου τροφοδοτούσε τη φιλοδοξία του, οι ίδιο ι του οι υπήκοοι του επιβάλλουν τη σκληρότερη διάψευ­ ση. Στον αρχιστράτηγο της σταυροφορίας αντιτάσσουν την εικόνα της θριαμβεύουσας αίρεσης- στον ηγεμόνα που ονειρεύεται να εξουσιάσει την Ευρώπη αποδεικνύουν την αδυναμία του να επιβάλει την υπακοή στα δικά του κράτη. Μ άταια ο Φ ίλιπ π ο ς Β ' αντικαθιστά τον δούκα της Α λμπα με τον Δ ον Ιωάννη τον Αυστριακό, το νικητή της Ν αυπάκτου; δεν κατα φ έρνει να αποκαταστήσει την ισπανική κυριαρχία. Α ντί να την υ π ο σ τ ο ύ ν , ο ι Ο λλανδοί προτιμ ούν να α νοί­ ξουν τα φράγματα και, μετά τη λεηλασία της Αμβέρσας από τα ισπανικά στρα­ τεύματα (1576), οι επα ρχίες του νότου ενώνονται με τον Γουλιέλμο Α ' της Ο ράγ­ γης για να διώ ξουν τους Ισπανούς. Για να μη χαθεί το σύνολο τω ν Κ άτω Χ ωρώ ν, ο δούκας της Π άρμας Αλέξαν­ δρος Φαρνέζε, π ου διορίστηκε γενικός διοικητής από τον Φ ίλιππο Β ' το 1578, αξιοποιεί τη θρησκευτική επιφυλακτικότητα τω ν καθολικώ ν του νότου απέναντι στον Γουλιέλμο Α ' της Ο ράγγης, ο οποίος παρουσιάζεται ως αρχηγός τω ν καλβινιστών. Αν κ α ι καταφ έρνει να τους συνενώσει υπό την εξουσία τού βασιλιά της Ισπανίας, δεν μ πορεί να εμποδίσει τις επτά καλβινιστικές επαρχίες του βορ­ ρά (της Χ όλαντ, της Ζέελαντ, της Ουτρέχτης, του Χέλντερ, του Οβερέισελ, της Φ ριζίας και του Χ ρόνινχεν) να ανακηρυχθούν «Η νω μένες Επαρχίες». Η εξέγερ­ ση τω ν Κάτω Χ ω ρώ ν εναντίον του Φ ιλίππου Β ' τερματίζεται με τη διάλυση τω ν Δεκαεπτά Ε παρχιώ ν: ανίκανος να ενοποιήσει την Ευρώπη, ο Φ ίλιππος Β ' δεν έ­ χει καταφέρει π α ρ ά να προκαλέσει τη δημιουργία ενός νέου κράτους. Η δολοφ ο­ νία του πρ ίγκιπ α της Ο ράγγης (1584), αντί να αποκαταστήσει τα πράγματα, οδη­ γεί την Αγγλία στην απόφαση να υποστηρίξει τις Ηνωμένες Επαρχίες. Από τότε ο πόλεμος αποκτά το χαρακτήρα ενός αδυσώ πητου αγώνα ανάμε­

ΤΑ Η Γ Ε Μ Ο Ν ΙΚ Α Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α ΤΩΝ Α Ψ Β Ο Υ Ρ Γ Ω Ν

373

σα στη ρω μαιοκαθολική πίστη, της ο π ο ία ς ο Φ ίλιπ πο ς Β ' γίνεται π ρ ω τα γω νι­ στής, κ α ι στον "προτεσταντισμό, φυγόκεντρης δύναμης π ο υ π ρ έπ ει να κατανικηθεί εκεί που είνα ι ισχυρότερη. Για μια φ ορά ακόμα τα θρησκευτικά κίνητρα συ­ μ πίπ το υν με τ ις π ο λ ιτικ ές α π ό ψ εις του Φ ιλ ίπ π ο υ Β'. Για να αποκατασταθεί στην Ευρώπη η υπεροχή της ρωμαιοκαθολικής Ισπανίας, για να αποκατασταθεί στις βόρειες επα ρχίες τω ν Κάτω Χ ω ρώ ν η γελοιοποιημένη εξουσία του, θα π ρ έ­ πει να χτυπηθεί η Α γγλία, κέντρο του ευρω παϊκού καλβινισμού.

Η ΑΝΟΔΟΣ Τ Η Σ Α ΓΓΛ ΙΚ Η Σ ΙΣΧ Υ Ο Σ ατά τη βασιλεία τω ν Τ υ δ ό ρ η αγγλική μ οναρχία ενισχύεται, ο Ε ρρίκος Η ' (1509-1547) είν α ι ένας από το υ ς τρ εις μεγάλους ηγεμόνες της Ευρώπης. Μαζί του εμφ ανίζεται το δόγμα που θα αποτελέσει το θεμέλιο της ευρω παϊκής πολιτικής της Α γγλίας: η ευρω παϊκή ισορροπία. Κ αθώς η ασφάλεια της Αγγλίας μπορεί να απειληθεί αν ένα κράτος καταφέρει να επιβάλει την ηγεμονία του στην ήπειρο, είνα ι υποχρεω μένη να λαμβάνει θέση στο στρατόπεδο τω ν αντιπ ά λω ν τής εκάστοτε κυρίαρχης δύναμης. Π ρέπει επίσης να προσδιοριστεί από πού έρχεται ο κίνδυνος: αντιμέτω πος με την επιδεικτική μεγαλοπρέπεια του Φ ραγκίσκου Α 'κ α ι την (προσποιητή) τα ­ πεινοφροσύνη του Κ αρόλου Κ ουίντου, ο Ε ρρίκος Η πιστεύει αρχικά ότι είναι η Γαλλία π ου α πειλεί τη σταθερότητα της ηπείρου. Από τη στιγμή π ου αποκαλύ­ π το ν τα ι ο ι φ ιλ ο δ ο ξ ίε ς του Κ αρ ό λο υ Κ ο υ ίντο υ , η Α γγλία υιοθετεί α π ένα ν τι στους Α ψβούργους στάση όλο κ αι π ιο εχθρική όσο η θρησκευτική διάσταση πρ ο ­ σθέτει νέα κίνητρα. Είδαμε π ώ ς ο Ε ρρίκος Η ', αδιάλλακτος καθολικός, τον ο­ ποίο ο π ο ντιφ ικ ό ς ηγεμόνας χαιρέτησε κάποτε ω ς «αμύντορα της πίστης», είχε οδηγηθεί να δια ρρήξει τις σχέσεις του με τη Ρώμη. Επρόκειτο π ά ντω ς για ένα ψευδές σχίσμα κ α ι μια ψευδή μεταρρύθμιση, δεδομένου ότι η ουσία του δόγμα­ τος κ α ι του ρω μαιοκαθολικού τελετουργικού διατηρήθηκε. Τ ίποτα λοιπόν δεν προδιέθετε την Α γγλία να γίνει η πρω ταγω νίστρια της Μ εταρρύθμισης στην Ευ­ ρώπη απέναντι στο ρωμαιοκαθολικισμό π ου ενσάρκωνε η Ισπανία. Μ άλιστα θα μπορούσε κ α νείς να σκεφθεί ότι, συνδεόμενη με πρ όσ κα ιρ ες συνθήκες, η αγγλικανική μεταρρύθμιση ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία. Μ πο­ ρεί και να ήταν, αν οι αδεξιότητες του Φ ιλίπ που Β ', ενωμένες με το παραδοσια­ κό μίσος για τη Ρώμη, δεν είχαν μετατρέψει τη νέα θρησκεία σε ακρογω νιαίο λί­ θο του βρετανικού πατριω τισμού απέναντι στα ισπανικά εγχειρήματα. Ό τα ν η Μ αρία Α ' Τ υδόρ, η αυστηρά καθολική κόρη της Α ικατερίνης της Αραγωνικής, α­ νέρχεται στο θρόνο, ο αγγλικανισμός μοιάζει καταδικασμένος. Ο γάμος της με τον Φ ίλιππο Β ' αλλάζει τα πράγματα. Αν κ αι τα δύο βασίλεια παραμένουν χω ­ ρισμένα, στην πρ ά ξη ο βασιλιάς της Ισπανίας προτίθεται να χρησιμοποιήσει την Αγγλία στην ευρω παϊκή πολιτική του. Έ τσ ι ωθεί τη Μ αρία να εμπλέξει τη χώρα της στον πόλεμο εναντίον της Γαλλίας, πράγμα π ο υ της στοιχίζει την κτήση του

Κ

374

Η Ε Λ Ε Υ ΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

Καλού κατά τη Συνθήκη του Κ ατώ -Κ αμπρεζί. Κ υρίω ς ο Φ ίλιπ πο ς ενθαρρύνει τη σύζυγό του να αποκαταστήσει το ρωμαιοκαθολικισμό στην Α γγλία με όλα τα μέ­ σα. Η επακόλουθη καταστολή (περισσότεροι από 300 άνθρω ποι πεθαίνουν στην πυρά) στοιχίζει στη Μ αρία Α ' την προσω νυμία της «Α ιμοδιψ ούς» κ αι στρέφει τους Αγγλους εναντίον του ρωμαιοκαθολικισμού. Ό ταν το 1558 τελειώ νει η θλιβερή βασιλεία της Μ αρίας Α ' Τυδόρ ανέρχεται στο θρόνο η Ελισάβετ Α ', κόρη του Ερρίκου Η Ε π ε ι δ ή ανήκει στους μεταρρυθ­ μιστές, δεν αναγνω ρίζεται από τους καθολικούς οι ο π ο ίο ι θεω ρούν ω ς νόμιμη ηγεμονίδα την εξαδέλφη της, τη βασίλισσα της Σκω τίας Μ αρία Στιούαρτ. Επιζη­ τώ ντας π ά νω α π ’ όλα την ειρήνη, η Ελισάβετ Α ' αρνείται ν α επέμβει στις ηπει­ ρωτικές συγκρούσεις κ α ι να υποστηρίξει τους Ε παίτες τω ν Κάτω Χ ω ρώ ν που έ­ χουν στασιάσει εναντίον του Φ ιλίπ που Β '. Φ ιλοδοξία της είναι να συγκροτήσει έναν ισχυρό στόλο ο ο ποίος με επιχειρήσεις, ενάντια στις ισπανικές γαλέρες της Αμερικής, θα συμβάλει στον πλουτισμό του βασιλείου της. Χ ολω μένος, ο Φ ίλιπ π ο ς Β ' π ρ οσ παθεί να διώ ξει τους Β ρετανούς εμπόρους από την Π ορτογαλία. Κ υρίω ς προσπαθεί να απαλλαγεί από την Ελισάβετ Α ' βα­ σιζόμενος στα δικαιώ μ ατα της εξαδέλφης του Μ αρίας Σ τιούαρτ στο στέμμα. Η αποτυχία αυτής της συνω μοσίας έχει ω ς μόνο αποτέλεσμα να συσπειρώσει την αγγλική κοινή γνώμη γύρω από τη βασίλισσά της. Ό τα ν η δολοφ ονία του Γουλιέλμου Α ' της Ο ράγγης αποκαλύπτει την έκταση και τους κ ινδύνους τω ν ευρω­ π α ϊκ ώ ν σχεδίων του Φ ιλίπ που Β ', αυτή δεν διστάζει άλλο. Η Ελισάβετ Α ' στέλνει τον ευνοούμενο της Ρόμπερτ Ν τάντλυ και περίπου 6.000 άνδρες σε βοήθεια τω ν Ε παιτώ ν. Σ υγχρόνω ς αντιμ ετω π ίζει χω ρ ίς οίκτο μια νέα συνωμοσία π ο υ έχει εξυφανθεί με κέντρο τη Μ αρία Στιούαρτ. Κατηγο­ ρούμενη για τη δολοφ ονία του δεύτερου συζύγου της, τούτη καταδικάζεται σε θάνατο. Η εκτέλεσή της την κάνει μάρτυρα της πίστης κ α ι οξύνει τις σχέσεις α­ νάμεσα στην Α γγλία κ α ι το ν Φ ίλιππο Β '. Αυτός είναι πεπεισμένος ότι, για να κάμψει την αντίσταση τω ν βόρειων επαρχιώ ν τω ν Κάτω Χ ω ρώ ν κ α ι να θέσει τέ­ λος στις ανυπόφ ορες αρπαγές τω ν Αγγλων κουρσάρων, πρέπει να νικήσει την Αγγλία. Κ ωφεύοντας στις συνετές παραινέσεις ορισμένων από τους συμβούλους του κ α ι του ίδιου του π ά π α , συγκεντρώνει στον Τάγο (το Μ άιο του 1588) τον ισχυ­ ρότερο στόλο π ου υπήρξε ποτέ: 135 π λο ία στα οποία θα πρέπει να προστεθούν κ α ι εκείνα της φλαμανδικής μ οίρας του αρχηγού της εκστρατείας Φαρνέζε, με 30.000 άνδρες κ α ι 2.400 πυροβόλα. Ασύγκριτη σε ισχύ αλλά δυσκίνητη, η «Αήττη­ τη Αρμάδα» (A rm ada Invecibile) πολύ σύντομα συναντά δυσκολίες: τρικυμίες κ α ι συγκρούσεις σ καφ ώ ν έρ χ ο ν τα ι ν α π ρ ο σ τεθούν σ τις π αρ ενο χλή σ εις τω ν Αγγλων κουρσάρων. Στις ακτές της Φ λάνδρας η Αρμάδα γνω ρίζει μια αποτυχία αποφασιστικής σημασίας: διοικούμενος από αξιόλογους να υτικούς, ο πολύ κα­ τώτερος σε ισχύ βρετανικός στόλος διεισδύει με τόλμη στη μέση του βαρύ ισπα­ νικού. Αποκλεισμένος από έναν ολλανδικό στόλο, ο Φαρνέζε δεν μπορεί να του παράσχει βοήθεια. Για να ξεφύγει από τους διώκτες της, η Α ρμάδα μ παίνει χ ω ­

ΤΑ Η Γ Ε Μ Ο Ν ΙΚ Α Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α ΤΩ Ν Α Ψ Β Ο Υ ΡΓ Ω Ν

375

ρίς χάρτες ούτε πλοηγούς στη Β όρεια Θάλασσα όπου δια σ κορπίζεται από τους Σκώτους, τους Ιρλανδούς, τις τρικυμίες και τις κατα ιγίδες. Μ όνο το μισό της Α ρμάδας καταφέρνει να επισ τρέφ ει στην Ισπανία. Μ αζί με τη ναυτική ισχύ της Ισπανίας καταρρέουν κ α ι οι ηγεμονικές διεκ δι­ κήσεις του Φ ιλίπ πο υ Β '. Σ τα δέκα χρόνια που θα ζήσει μετά την καταστροφή της Α ρμάδας θα δει απλώ ς ν α εδραιώ νεται αυτή η αγγλική ισχύς στην οπ οία εί­ χε θελήσει να δώσει τη χαριστική βολή. Παρά την αποτυχία , πιστεύει ακόμα ότι είναι δυνατόν να π ρ α γμ α το π ο ιή σ ει τη φ ιλο δοξία του Κ αρόλου Κ ουίντου: να συνενώσει τις κτήσεις του στις Κ άτω Χ ώρες με την Ισπανία προσαρτώ ντας τη Γαλλία τω ν Χ ρ ισ τια νικ ό τα τω ν Βασιλέων. Ο ι νέοι ιμ π ερ ια λισ τικ οί στόχοι του δεν πρόκειται να στεφθούν α π ό μεγαλύτερη επιτυχία.

ΤΟ Β Α ΣΙΛ ΕΙΟ Τ Η Σ ΓΑΛΛΙΑΣ ΞΕΦΕΥ ΓΕΙ ΑΠΟ ΤΟΝ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Β '

Π

ροστατευμένη α π ό τη Συνθήκη του Κ ατώ -Κ αμπρεζί, η γαλλική ισχύς α π ο ­ συντίθεται μετά το θάνατο του Ερρίκου Β ' (1559). Στερούμενη επί μεγάλο διάστημα έναν ενήλικο βασιλιά, η γαλλική μοναρχία εμφ ανίζει ξανά τις αδυνα­ μίες της, αρχίζοντας από τις αναταραχές που προκαλούν οι μεγάλοι φεουδάρχες. Β ασιλιάς σε ηλικία 15 χρο νώ ν, ο Φ ραγκίσκος Β ' στερείται μόρφωσης κ α ι ε­ νεργητικότητας. Α φήνει τους Γκιζ, θείους της συζύγου του Μ αρίας Στιούαρτ, να κυβερνούν το βασίλειο. Αυτή η κατάσταση δίνει έδαφος σε ποικίλες φ ιλ οδο­ ξίες: άλλα μέλη της ανώ τατης αριστοκρατίας (οι Μ ονμορανσύ, ο ι Βουρβόνοι) μπορούν να διεκδικήσουν την παροχή συμβουλών στον βασιλιά, κ α ι μάλιστα π ε ­ ρισσότερο α π ’ ό,τι ο ι Γκιζ. Α υτο ί ο ι ανταγω νισμοί θα επιδεινω θούν από τη συ­ νύφανση θρησκευτικών δ ια μ α χώ ν κ α ι π ο λιτικ ώ ν αγώ νω ν: οδηγημένη από τον Κ ολινιύ και τους Β ουρβόνους, η προτεσταντική αριστοκρατία ορθώ νεται ενα­ ντίο ν τω ν Γκιζ π ο υ κατα διώ κουν τους οπαδούς της Μ εταρρύθμισης. Σκοπεύοντας να α π αγάγει το ν βασιλιά για να τον απομακρύνει από την ε­ πιρροή των Γκιζ, η συνω μοσία της Α μπουάζ αποκαλύπτεται και καταστέλλεται σκληρά. Ο ποιητής Α γκριπά ν τ ’ Ω μπινιέ (1552-1630) διηγείται ό τι ο πατέρας του τον έβαλε να ορκισ τεί π ω ς θα εκδικηθεί γ ι’ αυτούς π ο υ βασανίστηκαν στα ι­ κριώ ματα του π ύργου της Α μπουάζ. Ο θάνατος του Φ ραγκίσκου Β ' αίρει την επιρροή τω ν Γκιζ. Η Αικατερίνη τω ν Μ εδίκων γίνετα ι αντιβασίλισσα στο όνομα του δευτερότοκου γιου της Κ α­ ρόλου Θ '. Α σκώντας π ο λιτικ ή ανεκτικότητας προσπαθεί να εκτονώσει μια κ α ­ τάσταση την οπ ο ία τα θρησκευτικά μίση, ανακατεμένα με τους παλιούς φεου­ δαρχικούς ανταγω νισ μ ούς, καθιστούν εκρηκτική. Α λλά η φ ιλοδοξία της π ρ ο ­ σκρούει στους χειρισμούς τω ν Γκιζ και στις πιέσεις του γαμπρού της, του Φ ιλίπ­ που Β '. Ενώ ο Ισπανός ηγεμόνας απειλεί να επέμβει στη Γαλλία για να εξαλείψει την αίρεση, ο ι Γκιζ αναλαμβάνουν να πυροδοτήσουν τα πράγματα: στο Βασύ, στην Κ αμπανία, οι ά νθρ ω π ο ι του δούκα της Γκιζ Φ ραγκίσκου Α ' διαλύουν μια

376

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ Τ Η Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

προτεσ ταντική συνέλευση κ α ι σ φ άζουν π ερ ίπ ου τρ ιά ντα ο π α δούς της Μ εταρ­ ρύθμισης (1562). Ε ίν α ι η αφετηρία τω ν «θρησκευτικών πολέμων». Κ αθώ ς εμπλέκεται σ ’ αυτούς το υ ς θρησκευτικούς ανταγω νισμούς, ο πόλε­ μος για την εξουσία στον οπ ο ίο α π ο δύο ντα ι ο ι Γκιζ κ α ι ο ι Β ουρβόνοι σύντομα ξεπερνά το π λα ίσ ιο του βασιλείου της Γαλλίας. Κ αθώς ο π ρ ίγ κ ιπ α ς του Κοντέ Λ ουδοβίκος Α ', αδελφός του Φ ραγκίσκου Α ' της Γκιζ, έχει ζητήσει τη βοήθεια τω ν Γερμανών λουθηρανών π ρ ιγ κ ίπ ω ν κ α ι της Ελισάβετ Α ' της Α γγλίας, η αντιβασίλισσα κ α ι ο ι Γκιζ εξω θούνται π ρ ο ς τους καθολικούς π ρ ίγ κ ιπ ες και κυρίω ς π ρ ο ς τον Φ ίλιπ π ο Β ' π ο υ φλέγεται α π ό την επιθυμία να επέμβει. Σ τον ανελέητο εμφύλιο πόλεμο π ο υ σπαράσσει τη Γαλλία, οι σφαγές κ α ι ο ι δ ολοφ ονίες πολλα πλασ ιάζοντα ι. Στη δολοφ ονία του Φ ραγκίσκου Α ' τ η ς Γκιζ (1563) απαντά , τη νύ χτα της 23ης π ρ ο ς 24η Αυγούστου του 1572, η σφαγή των ουγενότων (η νύ χτα του Α γίου Βαρθολομαίου): 3.000 προτεστάντες φονεύονται, μεταξύ τω ν ο π ο ίω ν ο ναύαρχος ντε Κ ολινιύ, που είχε γίνει ο κ ύ ρ ιο ς σύμβουλος του νεαρού βασιλιά Κ αρόλου Θ'. Ελισσόμενη ανάμεσα στις αντίπαλες πολιτικές φατρίες, η Αικατερίνη τω ν Μεδίκω ν προσπαθεί να κρατήσει το θρόνο τω ν γιω ν της. Χ ρησιμοποιεί τη μια μερί­ δα εναντίον της άλλης και ευνοεί τους αντιπάλους των ενοχλητικών προστατών ο ι ο π ο ίο ι καταφέρνουν, καθένας με τη σειρά του, να θέσουν τον βασιλιά υπό την επιρροή τους. Κ αθώς ενδιαφέρεται ν α ελέγχει τον βασιλιά, δεν διστάζει να βγάλει από τη μέση εκείνους π ου έχουν κατορθώ σει να κερδίσουν την εύνοιά του. Δ ιαδεχόμενος το ν αδελφό του Κ άρολο Θ ', ο Ερρίκος Γ ' είναι λοιπόν ανα­ γκασμένος να αντιμετω πίσει μια π ο λύ περίπλοκη κατάσταση. Έ ξυ π ν ο ς, αυταρ­ χικός κ αι διαυγής, σπαταλά αυτές τις ικανότητες επιδεικνύοντας έλλειψη θέλη­ σης και πνεύμ α τος συνέχειας. Με την ανάρρησή του στο θρόνο, προσπαθεί να αποκαταστήσει την ειρήνη κάνοντας παραχω ρήσεις στους προτεστάντες (έδικτο του Μ πωλιέ, 1576). Το μόνο π ου καταφ έρνει είναι να ξεσηκώσει τους καθολι­ κούς. Η αναταραχή συντηρείται α π ό το ν Ερρίκο Α ' τ η ς Γκιζ π ο υ με δυσκολία κρύβει τις βλέψεις του στο θρόνο της Γαλλίας κ αι ήδη το 1567 έχει ιδρύσει την Αγία Λ ίγκα (Sainte-Ligue): μια συνέλευση όλων τω ν επαρχιακώ ν ρω μαιοκαθολι­ κών ενώσεων, ταγμένη στην επικράτηση του ρω μαιοκαθολικισμού, εν ανάγκη και εναντίον του βασιλιά. Η απειλή είνα ι ακόμη πιο ανησυχητική καθώ ς π ίσ ω α ­ π ό τη Λ ίγκα δ ια γρ ά φ ετα ι η σκιά το υ Φ ιλ ίπ πο υ Β ': αυτός χρ η μ α τοδοτεί τον Ερρίκο Α ' τ η ς Γκιζ. Η κατάσταση του Ε ρρίκου Γ ' επιδεινώ νεται και α π ό το θάνατο του νεαρού δούκα της Αλανσόν Φ ραγκίσκου του Α νζού (1584), τελευταίου γιου της Αικατε­ ρίνης τω ν Μ εδίκων: ο βασιλιάς δεν έχει πλέον άμεσο διάδοχο. Σ ύμφ ω να με τη σειρά διαδοχής π ρ ώ το ς έρχεται ο βασιλιάς της Ναβάρας Ερρίκος Γ'. Αλλά η ά­ νοδός του στο θρόνο της Γαλλίας παρουσιάζει προβλήματα: είνα ι ο αρχηγός της προτεσταντικής μερίδας. Ο Ε ρρίκος Γ ' είναι υποχρεω μένος να επιλέξει ανάμεσα στον προτεστάντη διάδοχό του και τον καθολικό αντίπαλό του, το ν δούκα της Γκιζ. Για να σώσει το στέμμα του, επιλέγει αρχικά τον Ερρίκο Α ' της Γκιζ. Γρή­

ΤΑ Η Γ Ε Μ Ο Ν ΙΚ Α Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α Τ Ω Ν Α Ψ Β Ο Υ ΡΓΩ Ν

377

γορα όμως αισθάνεται ότι εκείνος του αφ αιρεί την εξουσία, στηριγμένος στον κλήρο κ αι έχοντας την εμπιστοσύνη του παρισινού λαού. Δ ιαφ εύγοντας από την πρω τεύουσα φτάνει στο Μ πλουά κ αι συγκαλεί το Συμβούλιο τω ν Τάξεω ν (1589) πριν βάλει να δολοφονήσουν τον Ε ρρίκο Α ' της Γκιζ κ αι τον αδελφό του δούκα της Γκιζ Λουδοβίκο Β κ α ρ δινά λιο της Λοραίνης. Μ ια εξέγερση ξεσπά στο Π α­ ρίσι κ α ι ο δούκας του Μ αγέν, τελευταίος αδελφός του Ε ρρίκου Α ' της Γκιζ, ο ρ ί­ ζεται τοποτηρητής του βασιλείου. Α παρνημένος από τους καθολικούς υπηκόους του, ο Ερρίκος Γ ' δεν έχει άλλη διέξοδο από το να συμφιλιω θεί με τον Ερρίκο Γ ' της Ναβάρας και να συνενώσει το στρατό του με τον δικό του για να πολιορ­ κήσει το Π αρίσι. Ό τα ν μ αχαιρώ νεται την 1η Αυγούστου του 1589 από τον Ζακ Κλεμάν, ένα φανατικό μοναχό, ο Ε ρρίκος Γ ' καθορίζει προτού πεθάνει τον νό­ μιμο διάδοχό του: τον βασιλιά της Ναβάρας Ερρίκο Γ ' ss. Ο Φ ίλιπ π ο ς Β ', ο ο π ο ίο ς ώ ς τότε είχε περιοριστεί στη χρηματοδότηση της Λ ίγκας, αποφ ασίζει να επέμβει. Η κατάσταση είναι ευνοϊκή, δεδομένου ότι οι περισσότεροι καθολικοί χω ροδεσ πότες αρνούνται να θεωρήσουν τον Ερρίκο Δ ' βασιλιά τους. Για τη ρω μαιοκαθολική Ευρώπη ο μόνος πραγματικός βασιλιάς της Γαλλίας είναι ο γηραιός κ αρδινά λιος Κάρολος δούκας του Μ πουρμπόν, που ο Μ αγέν, τελευταίος αδελφός του Ερρίκου Α ' της Γκιζ, τον αναγορεύει βασιλιά στο Π αρίσι με το όνομα Κ άρολος Γ , ο ο π ο ίος όμω ς, αιχμάλω τος του Ερρίκου Δ ', περιέρχεται σε αδυναμία®9. Α ρχίζει τότε μια μακρά π ερ ίο δ ο ς πολέμου. Η Γαλλία είνα ι ο στίβος όπου έρ­ χονται να αγω νιστούν η προτεσταντική και η ρω μαιοκαθολική Ευρώπη. Ο Ερρί­ κος Δ ', βασιλιάς χω ρίς στέμμα, προσ παθεί να αποσπάσει το βασίλειό του από τον Μαγέν, σύμμαχο του Φ ιλ ίπ π ο υ Β ' του οποίου τα στρατεύματα έχουν διεισδύσει στη Γαλλία. Α ρχίζει μια παράξενη αναμέτρηση, χω ρίς αποφασιστική νίκη, όπου ο ι α ντίπ α λο ι αποφ εύγουν να εξωθήσουν τα πράγματα. Ενώ ο Μαγέν, που αδυνατεί να συγκροτήσει την αδιαλλαξία των Π αρισινώ ν οπαδώ ν της Λίγκας, δυσκολεύεται ιδιαίτερα ν α αντισταθεί στις συνεχείς αιθαιρεσίες του Φ ιλίππου Β ', από την πλευρά του ο Ε ρ ρ ίκ ο ς Δ ' της Ναβάρας θέλει να κερδίσει, όχι μόνο το βασίλειό του, αλλά τις κ α ρ διές τω ν υπηκόων του. Γι’ αυτό το λόγο αρχίζει να ακούει με προθυμ ία εκείνους ο ι ο π ο ίο ι, ό π ω ς στο παρελθόν ο ετοιμοθάνατος Ε ρρίκος Γ', τον συμβουλεύουν να αποκηρύξει τον προτεσταντισμό για να κάμ­ ψ ει τους δισταγμούς των Γάλλων. Φοβούμενα για πολιτικούς ή θρησκευτικούς λόγους τη δύναμη του Φ ιλίππου Β', τα κράτη της Ε υρώ πης δεν κρύβουν την υποστήριξή τους στον Ερρίκο Δ Κ ι ό ­ ταν ο βασιλιάς της Ισπανίας αποκαλύπτει τα σχέδιά του (1593), διπλασιάζουν τις προσπάθειες: καθώς ο θάνατος του καρδινάλιου ντε Μ πουρμπόν έχει στερήσει τη Λ ίγκα από κάθε νομιμότητα, ένας Ισπανός απεσταλμένος προτείνει στους εκπρο­ σώ πους της Συνέλευσης τω ν Τ άξεω ν να ορισθεί βασίλισσα της Γαλλίας η Ισαβέλλα-Κ λαίρη-Ευγενία, κόρη του Φ ιλίπ π ο υ Β ' και της Ελισάβετ τω ν Βαλουά. Τούτο το σχέδιο, το ο π ο ίο προετοιμάζει τη γέννηση μ ιας νέας αυτοκρατορίας της Δύσης, ωθεί τη Λίγκα κ α ι τα μέλη του παρλαμέντου να αρχίσουν τις δ ια ­

378

Η ΕΛ ΕΥ ΣΗ ΤΗ Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

πραγματεύσεις με τον Ερρίκο Δ ' της Ναβάρας. Αφού έχει αποκηρύξει την προτεσταντική θρησκεία, τούτος εισέρχεται θριαμβευτικά στο Π αρίσι στις 22 Μ αρτίου 1594. Ο ι φ ιλ ο δο ξίες του Φ ιλίππου Β ' να ηγεμονεύσει στην Ευρώπη έχουν καταστραφεί. Ωστόσο ο θάνατός του λίγα χρ ό νια αργότερα δεν σημαίνει το τέλος των ιμ περιαλισ τικώ ν στόχω ν τω ν Α ψβούργων: αυτοί πρ ο έρ χο ντα ι πλέον από τον βιεννέζικο κλάδο της οικογένειας.

ΟΙ Δ Υ Σ Χ Ε Ρ Ε ΙΕ Σ ΤΩΝ ΑΨΒΟΥΡΓΩΝ Τ Η Σ ΒΙΕΝ Ν Η Σ θάνατος του Φ ιλ ίπ π ο υ Β ' της Ισ π α νία ς σφ ραγίζει την α ποτυχία της καστιλιανικής π ρ ο σ π ά θεια ς για κ υ ριαρχία στην Ευρώπη. Ωστόσο η ισπανική δύ­ ναμη παραμένει αξιόλογη, έστω κι αν η χερσόνησος είναι εξασθενημένη από τη μείωση τω ν φ ο ρ τίω ν π ο λύτιμ ω ν μετάλλων κ α ι την αυξανόμενη μετανάστευση, συνέπεια της οικονομικής κάμψης και μιας αδιάλλακτης θρησκευτικής π ο λ ιτι­ κής, Ο ι Κ άτω Χ ώ ρες, έστω κ ι αν έχουν χάσει τις καλβινιστικές Ηνωμένες Ε παρ­ χίες, συνιστούν ένα ισχυρό προγεφ ύρω μ α στη βόρεια Ευρώ πη κ α ι οι κτήσεις στην Ιταλία, σε άμεση επικοινω νία με τις αυστριακές κτήσεις του νεότερου αψβουργικού κλάδου, αποτελούν ένα νότιο αντίγραφ ο της Φ λάνδρας. Μ όνο ο μαλ­ θακός χαρακτήρας τους απαγορεύει στους διαδόχους του Φ ιλίππου Β ' να επαναλάβουν για λογαριασμό τους την ιμπεριαλιστική πολιτική του μονήρους ενοί­ κου του Εσκοριάλ. Η τελευταία προσπάθεια τω ν Αψβούργων να εξουσιάσουν την Ευρώπη ξεκινά από τη γερμανική Αγία Ρω μαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία, με τις διαιρέσεις τω ν η­ γεμόνων της κ α ι την έλλειψη κύρους τω ν αυτοκρατόρων, έμοιαζε προορισμένη σ ’ έναν αργό θάνατο μέσα σε πλήρη αναρχία. Ο Φ ερδινάνδος Α ' εκλέγεται αυτοκρά­ τορας το 1558 μετά την παραίτηση του αδελφού του Κ αρόλου Κουίντου. Μ πορεί ακόμα να δίνει την εντύπωση ενός ανεξάρτητου ηγεμόνα, π ου επιθυμεί να συνε­ νώσει τις δυνάμεις της αυτοκρατορίας για να απωθήσει τους Τούρκους π ο υ κατέ­ χουν τα κ ρ α τίδιά του στην Ο υγγαρία/Ω στόσο η ισχύς του σχετίζεται με την καλή θέληση τω ν Γερμανών π ριγκίπω ν, την ο π ο ία είναι υποχρεω μένος να λαμβάνει υπόψη εφαρμόζοντας τις ρήτρες της ειρήνης του Αουγκσμπουργκ. Αυτή η αδυναμία τω ν Αψβούργων της Βιέννης επιτείνεται με τους άμεσους διαδόχους του Φερδινάνδου Α Α ν ί κ α ν ο ι να κυβερνήσουν την αυτοκρατορία ή σύγκρουόμενοι μεταξύ τους για την εξουσία, αφήνουν το δρόμο ελεύθερο στους προτεστάντες κ α ι καθολικούς π ρ ίγκ ιπ ες, π ο υ έρχονται σε ευθεία αναμέτρηση συγκροτώντας οργανω μένα κόμματα. Σ ταματώ ντας τ ις διενέξεις π ο υ φέρνουν σε αντιπαράθεση καλβινιστές και λουθηρανούς, οι προτεστάντες π ρ ίγκ ιπ ες συ­ γκροτούνται σε Ευαγγελική Έ νω ση γύρω από τον Π αλατίνο εκλέκτορα, ενώ οι καθολικοί σχηματίζουν μια Κ αθολική Λίγκα διευθυνόμενη από τον δούκα της Βαβαρίας.

Ο

ΟΙ ΒΑΣΙΛΙΚΕΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ (απλουστευμένα γενεαλογικά δέντρα)

Οι βασιλιάδες τη ς Γαλλίας Ροβέρτος τ η ς Γαλλίας δούκ. του Κλερμόν 6 ο ς γιος του βασ. της Γαλλίας Λουδοβίκου 0 ' του Αγίου

Λουδοβίκος Α', δούκ. τ η ς Ορλεάνης γιος του Καρόλου Ε ' του Σοφού

Ιωάννης τ η ς Ορλεάνης δούκ, της Ανγχουλέμ

Κ ά ρ ολος δούκ. τ η ς Ορλεάνης

Γ~ Λ ουδοβίκος Ι8 ' βαοιλιάς (1498-1515)

_1______

Φραγκίσκος Α ' της Ανγκουλέμ βασιλιάς (1515*1547)

Μαργαρίτα της Ανγκουλέμ βασίλισσα της Ναβά ρα ς

ι Αικατερίνη των Μεδίκων

Φραγκίσκος Β ' Ελισάβετ των Βαλουά βασιλιάς (παντρ. τον βασ. Φίλιππο Β ' (1559-1560) τηςίσ π ο νία ς)

Κά ρ ολος Θ ' βασιλιάς (1560*1574)

Ιωάννα Γ ' ν τ' Αλμνψέ βασίλισσα τ η ς Ν ο β ά ρ α ς

Ε ρ ρ ίκος Β ' βασιλιάς (1547-1559)

Ερ ρ ίκος Γ βασιλιάς (1574-1589)

Μαργαρίτα τ η ς Γαλλίας ή των Βαλουά (Μαργκό) βασίλισσα τ η ς Ναβάρας και της Γαλλίας

Ερρίκος Δ ' — βασιλιάς (1589-1610)

Οι Γκιζ Κλαύδιος της Λοραίνης δούκ. τ η ς Γκιζ

ι--------Μ αρ ία τ η ς Λοραίνης (παντρ. τον βασ. της

Κά ρ ολος τ η ς Γκίζ καρδιν. τ η ς Λοραίνης

Φραγκίσκος Α ' τ η ς Λοραίνης, δούκ. τ η ς Γκιζ

Σκόπιας

Ιάκωβο Ε ' Στιούαρτ

------- 1 Ε ρ ρ ίκος Β ' της Λοραίνης, δούκ. τ η ς Γκιζ

Μ ορ ία Στιούαρτ βασίλισσα της Σκωτΐος

Οι Βουρβόνοι

Αντώνιος των Βουρβόνων, βασιλιάς της Ναβάρας

Κάρολος της Λοραίνης δούκ. τ η ς Μσγιέν

Κ ά ρ ολος των Βουρβόνων δούκ. της Βαντόμ απόγονος το υ Ροβέρτου τ η ς Γ αλλίας δούκο το υ Κλερμόν 6ου γιου του Λουδοβίκου Θ ' του Αγίου

Κά ρ ολος των Βουρβόνων καρδινάλιος, βασιλιάς τ η ς Γαλλίας (1589) κατά τ η ν Αγία Λίγκα με το όνομα Κάρολος I'

Ερρίκος των Βουρβόνων, βασιλ. της Ισπανίας (με το όνομα Ερρίκος Γ ) και της Γαλλίας (με το όνομα Ερρίκος Δ ')

Αντώνιος των Βουρβόνων δούκ. τ η ς Βαντόμ

Λουδοβίκος Α ' των βουρβόνω ν τιρίγκιπ. του Κοντέ

380

Η ΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΠ Ο Χ Η Σ

01 Φ ΙΛΟ ΔΟ ΞΙΕΣ Τ Ο Υ ΦΕΡΔΙΝΑΝΔΟΥ Β '

Η

Γερμανία τω ν αρχώ ν του 17ου α ιώ να είναι λο ιπ ό ν βαθιά διαιρεμένη, κ α ­ θώ ς ο ι θρησκευτικές διαιρέσεις π ρ ο σ τίθ εντα ι στον πολιτικ ό κ ατα κερμα τι­ σμό για να α ποδυναμώ σ ουν τη «γερμανικής εθνικότητας Α γία Α υτοκρατορία». Αν όμω ς ερχόταν ένας δυναμικός α υτοκρά τορας, π ο υ θα επανενεργοποιούσε τις εν δυνά μει εξουσίες του αυτοκρατορικού τίτλου, η Α γία Ρ ω μαϊκή Α υτοκρα­ τορία θα μπορούσε να διεκδικήσει τη διεύθυνση μιας Ευρώ πης α π ό την οπ ο ία θα ξερίζω νε την αίρεση... Αυτή είνα ι η σκέψη τω ν ιησουιτών π ο υ διευθύνουν την Α ντιμεταρρύθμιση στα κράτη τω ν Α ψβούργων. Δεν συμπαθούν τον Μ ατθία, αυτοκράτορα από το 1612 ώ ς το 1619, ο ο π ο ίο ς μάταια προσ παθεί να διαλύσει τις δύο αντίπαλες ενώ­ σεις, την Ευαγγελική Έ νω ση και την Α γία Λ ίγκα. Από την άλλη, ο ι ιησουίτες έ­ χουν να του προτείνου ν έναν τελείως διαφ ορετικό διάδοχο: τον εξάδελφό του αρχιδούκα Φ ερδινάνδο της Στυρίας, τον οποίο ο ι ίδιοι ανέθρεψαν κ α ι χάρη στον οποίο ελπίζουν να εξασφαλίσουν την επιτυχία της Αντιμεταρρύθμισης. Υπό την επιρροή τους, ο αυτοκράτορας Μ ατθίας αναγνω ρίζει το ν Φ ερδινάνδο ως διάδοχό του κ α ι τον παρουσιάζει ο ίδιος ω ς μελλοντικό βασιλιά της Βοη­ μίας (1617). Οι Τσέχοι, π ου είχαν αποκτήσει (1609) την επίσημη αναγνώριση της υτρακιστικής (χουσιτικής) Εκκλησίας, είναι ιδιαίτερα ανήσυχοι, δεδομένου ό τι ο Φ ερδινάνδος έχει ήδη δείξει στη Στυρία τον ρω μαιοκαθολικό του ζήλο: ανάγκα­ σε τους προτεστάντες να διαλέξουν ανάμεσα στη μεταστροφή στο ρω μαιοκαθο­ λικισμό και την εξορία. Βεβαίως ο Φ ερδινάνδος ορκίζεται να σεβαστεί την Αυ­ τοκρατορική Επιστολή π ου εγγυάται τη θρησκευτική ελευθερία τω ν Τσέχων, αλ­ λά πολύ γρήγορα παραβαίνει την υπόσχεσή του: ο ι παρενοχλήσεις και οι διώ ξεις π ρ ο τεσ τα ντώ ν π ρ ο κ α λ ο ύ ν την αναστάτω ση της τσέχικης α ρ ισ το κ ρ α τία ς. Το Μ άιο του 1618 μια αντιπροσω πεία οπλισμένω ν προτεσταντώ ν π ηγαίνει στον βα­ σιλικό πύργο του Χ ράντσανυ και,· μετά από μια έντονη συζήτηση, πετά από το παράθυρο τους συμβούλους του αυτοκράτορα. Η «εκπαραθύρωση της Π ράγας» σηματοδοτεί τη ρήξη ανάμεσα στους Τσέχους και την Α γία Ρω μαϊκή Αυτοκρατορία. Σ υγκροτείται μια επαναστατική κυ­ βέρνηση κ α ι όταν το Μ άιο του 1619 ο αυτοκράτορας Μ ατθίας πεθαίνει οι Τσέχοι κηρύσσουν τον Φ ερδινάνδο Β ' έκπτωτο από το στέμμα της Βοημίας και εκλέ­ γουν στη θέση του τον Π αλατίνο εκλέκτορα Φ ρειδερίκο Ε'. Η σύγκρουση αρχίζει μερικές μέρες αργότερα όταν ο Φ ερδινάνδος Β ' εκλέγεται αυτοκράτορας. Αυτή η σύγκρουση δεν είναι δυνατόν να περιοριστεί σε ένα θρησκευτικό π ό ­ λεμο. Ε ίναι μέρος της προσπάθειας που αναλαμβάνουν ο Φ ερδινάνδος Β 'κ α ι οι ιησουίτες για να αποκαταστήσουν τη γερμανική Αγία Ρωμαϊκή Α υτοκρατορία. Τούτο το νέο επεκτατικό σχέδιο των Αψβούργων, με το οποίο ο Φ ερδινάνδος Β ' ανανεώνει τις φ ιλοδοξίες του Καρόλου Κ ουίντου ακολουθώντας τ ις μεθόδους του Φ ιλίππου Β ' της Ισπανίας, ανησυχεί τα κράτη της Ευρώπης. Θα στραφούν έ­ τσι εναντίον τω ν Αψβούργων της Βιέννης.

ΤΑ Η Γ Ε Μ Ο Ν ΙΚ Α Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α Τ Ω Ν Α Ψ Β Ο Υ Ρ Γ Ω Ν

381

Ο ΤΡΙΑ Κ Ο Ν ΤΑ ΕΤΗ Σ Π Ο Λ ΕΜ Ο Σ ν και η Β οημία, π ο υ διακυβεύεται άμεσα σ ’ αυτή ιη σύγκρουση, βρίσκεται μέσα στους κ ό λπ ο υ ς της αυτο κρ α το ρ ίας, ο πόλεμος εμφ ανίζεται π ο λ ύ σύ­ ντομα ως ένα νέο επεισόδιο στην πρ ο σ π ά θεια τω ν Α ψβούργων να επανασυσιήσουν μια ρω μαιοκαθολική Ευρώπη στην ο π ο ία θα ήταν κ υρίαρχοι. Τα στρατό­ πεδα σχηματίζονται γύρω α π ’ αυτή την προοπτική: ζητώντας τη συνδρομή του αρχηγού της Ευαγγελικής Έ νω σης, οι Τσέχοι συνδέουν τη μοίρα τους με εκείνους' τους Γερμανούς π ρ ίγκ ιπ ες που ενδιαφέρονται περισσότερο για τη διατήρηση ε­ νός ανίσχυρου αυτοκράτορα. Α πό την πλευρά τους, οι Αψβούργοι σχηματίζουν μέτωπο γύρω από τον Φ ερδινάνδο Β ', με την Ισπανία να στέλνει στους Αψβούργους της Βιέννης στρατεύματα από τη Βενετία και τις Κάτω Χ ώρες. Σ ’ αυτή τη σύγκρουση π ο υ παραμένει γερμανική, παρατηρείται η απουσία τω ν ευρω παϊκώ ν χω ρώ ν που ενδιαφ έρονται περισσότερο για την αποτυχία του αυτοκράτορα: η Αγγλία του Ιακώ βου Α ' Σ τιο ύ α ρ τ α π ο δ ο κ ιμ ά ζει την τσέχικη εξέγερση ενώ η Γαλλία έχει π α ρ α λ ύσ ει από την αντιβασ ιλεία που ακολούθησε το θάνατο του Ερρίκου Δ ' (1610), Ο ι συνθήκες αυτές σφραγίζουν σύντομα την τύχη του πολέμου: η Βοημία πέ­ φτει στα χέρια του Φ ερδινάνδου Β 'κ α ι το σύστημα τω ν Αψβούργων επιβάλλεται με σκληρότητα στο ανακτημένο βασίλειο. Μ αζικές εκτελέσεις, φυλακίσεις κ α ι δη­ μεύσεις εξασφαλίζουν το ν έλεγχο του αυτοκράτορα στη χώ ρα κ αι βαθαίνουν το χάσμα ανάμεσα στον τσέχικο πληθυσμό κ αι τους Γερμανούς αυθέντες του. Μόνο στους καθολικούς πρίγκιπες χαρίζεται ο αυτοκράτορας. Παραδομένη στους μι­ σθοφόρους, η Βοημία υποβάλλεται σε βαριά φορολογία και γνω ρίζει πρώτη αυ­ τές τις «φρικαλεότητες του πολέμου» π ο υ θα γίνουν τόσο συχνές στην Ευρώπη και που ο ι λιθογραφ ίες του Κ αλότ απέδω σαν στην αιωνιότητα. Υ πό τη διεύθυν­ ση του ποντιφ ικ ο ύ νούντσιου Κ αράφα, ο ι Ιησουίτες αναλαμβάνουν την εξανα­ γκαστική μεταστροφή τω ν κατοίκω ν στο ρωμαιοκαθολικισμό. Πολλοί προτιμούν τη φυγή από τη Βοημία και μεταναστεύουν σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Ανανεώνο­ ντας τον συγκεντρωτικό κ αι ρωμαιοκαθολικό προσανατολισμό του Φ ιλίππου Β ', ο Φ ερδινάνδος Β ' εφαρμόζει στο βασίλειο, π ο υ έχει παραδοθεί στο έλεός του, το σύστημα που ονειρεύεται να επεκτείνει σ ’ όλη την Ευρώπη: το π α λιό βασίλειο της Βοημίας στερείται κάθε αυτονομίας, η μοναρχία του παύει να είναι αιρετή και γίνεται κληρονομική για λογαριασμό τω ν Αψβούργων. Ό σο γ ια το ν Π α λ α τίνο εκλέκτορα, επιστρέφ ει εσπευσμένα στα κράτη του για να τα βρει κατειλημμένα από τα ισ π α νικ ά στρατεύματα που έχουν έρθει α ­ πό τις Κ άτω Χ ώ ρες. Ο Φ ρειδερίκος Ε ' διώ χνεται από τα κράτη του κ α ι εξορί­ ζεται από την αυτοκρατορία: στο κολέγιο π ο υ ορίζει τον αυτοκράτορα δεν υ ­ πάρχουν π λέο ν π α ρ ά μόνο δύο π ρ οτεσ τάντες εκλέκτορες (της Σ α ξονία ς κ α ι του Βρανδεμβούργου). Η νίκη του Φ ερδινάνδου Β ' είναι ιδιαίτερα ανησυχητική για τα κράτη της Ευ­ ρώπης δεδομένου ό τι συ^ιπίπτει με την ανανέωση της δράσης τω ν Αψβούργων

Α

382

Η Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ ΝΕΑΣ Ε Π Ο Χ Η Σ

της Ισπανίας στην Ιταλία και τις Κάτω Χώρες. Η Γαλλία, με το διορισμό (1624) του καρδινάλιου Ρισελιέ ως κύριου υπουργού του Λ ουδοβίκου ΪΓ', βγαίνει από ένα μακρύ διπλω ματικό λήθαργο και συνειδητοποιεί πολύ γρήγορα τον κίνδυνο που αντιπροσω πεύουν ο ι επιχειρήσεις τω ν Αψβούργων. Αλλά ο Ρισελιέ πιστεύει ότι ο βασιλιάς π ρ έπ ει π ρ ώ τα να αποκαταστήσει την τάξη στα δικ ά του κράτη, στα οποία πρ ίγκιπ ες κ α ι προτεστάντες γελοιοποιούν την εξουσία του. Χ ω ρίς να ενεργήσει άμεσα εναντίον τω ν Αψβούργων, προσπαθεί να ορθώσει εμπόδια στις φιλοδοξίες τους. Α υτός ο ρόλος πέφτει στον βασιλιά της Δανίας.

Η ΔΑΝΙΑ ΚΑΙ Η Σ Ο Υ Η Δ ΙΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΦΕΡΔΙΝΑΝΔΟΥ Β ' / ^ τ α ν η Έ νω σ η το υ Κ άλμαρ" καταρρέει οριστικά (1523) ο ι ηγεμόνες καθεW μιάς από τις χώ ρες π ο υ μετέχουν σ ’ αυτήν - ο Γουσταύος Α ' Βάζα στη Σουη­ δία και ο Φ ρειδερίκος Α ' στη Δ α νία - προσπαθούν να συστήσουν ισχυρά κράτη. Για το σκοπό αυτό αποφ ασίζουν να δημεύσουν τα αγαθά του μεγαλύτερου γαιο­ κτήμονα της Σκανδιναβίας: της Εκκλησίας. Για να συγκαλύψουν αυτό το οικονο­ μικό εγχείρημα με ένα θρησκευτικό πρόσχημα τόσο ο ένας όσο και ο άλλος γίνο­ νται λουθηρανοί. Για τον Φρειδερίκο Α ' τούτη η αλλαγή δόγματος έχει το πλεονέ­ κτημα ότι ανταποκρίνεται σε ένα βαθύ αντιγερμανικό αίσθημα, τροφοδοτημένο από αγώνες αιώ νω ν εναντίον του γερμανικού επεκτατισμού. Ο γιος του Χ ρ ισ τιανό ς Δ ' (1588-1648), π ρ ίγ κ ιπ α ς της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτο­ κρατορίας χάρη στις κτήσεις που διατηρεί στο Σλέσβιχ-Χ όλσταϊν, συνδέεται με τους προτεστάντες της βόρειας Γερμανίας. Σύμμαχος τω ν λουθηρανικών πόλε­ ων της Χ άνσα, ονειρεύεται να επεκτείνει τη δανική επιρροή στις εκβολές τω ν γερμανικών π ο τα μ ώ ν στη Βόρεια Θάλασσα. Τον ανησυχούν λοιπόν ο ι επιχειρή­ σεις των Α ψβούργων της Ισπανίας κατά τω ν Η νω μένω ν Ε παρχιώ ν και του αυ­ τοκράτορα κατά τω ν προτεσταντώ ν. Ε νθαρρυμένος α π ό το υ ς απεσταλμένους το υ Ρ ισελιέ κ α θώ ς κ α ι από την Α γγλία κ α ι την Ο λλανδία , προσπαθεί να συνενώσει τις προτεσταντικές δυ νά ­ μεις της Γερμανίας. Ο εκλέκτορας του Π αλατίνου Φ ρειδερίκος Ε 'γ ίν ε τ α ι στρα­ τάρχης του κ α ι το υ προσφ έρει ένα νομικό επιχείρημα για να επέμβει. Αλλά ο Φ ερδινάνδος Β ’ δεν μένει αδρανής: ένας Τσέχος ευγενής π ου π ρ ο ­ σχωρεί στο στρατόπεδό του, ο Αλμπρεχτ φον Β άλενσταϊν συγκροτεί για λογα­ ριασμό του ένα στρατό 20.000 μισθοφόρων. Η δανική επίθεση είναι κατα δικα­ σμένη σε α π ο τυ χία : τα στρατεύματα το υ Χ ρ ισ τια ν ο ύ Δ 'κ α τ α κ ε ρ μ α τ ίζ ο ν τ α ι (1626). Φ οβούμενος μήπω ς η Σουηδία επωφεληθεί α π ό την κατάσταση, ο Χ ρ ι­ στιανός αναγκάζεται, με την ειρήνη του Λ ύμπεκ (1629), να εγκαταλείψει κάθε ε­ πέμβαση στις υποθέσεις της αυτοκρατορίας. Ο Φ ερδινάνδος Β ' επω φελείται για να αυξήσει λίγο ακόμα την επιρροή του στη Γερμανία κ αι να προχωρήσει στη διπλή, ρωμαιοκαθολική και συγκεντρωτι­ κή, παλινόρθωση: ικανοποιεί τους καθολικούς ακυρώ νοντας κάθε λουθηρανικό

ΤΑ Η Γ Ε Μ Ο Ν ΙΚ Α Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α ΤΩΝ Α Ψ Β Ο Υ Ρ ΓΩ Ν

383

σφετερισμό εκκλησιαστικώ ν αγαθώ ν. Ε ίν α ι όμω ς στον π ο λ ιτικ ό χώ ρο π ο υ ο Φ ερδινάνδος θέλει να καταφέρει ένα μεγάλο πλήγμα. Ενισχυμένος από τις πρ ό ­ σφατες νίκες του, προτίθεται να απαλλαγεί α π ό τους εκλέκτορες και να παλινορθώσει μια κληρονομική μοναρχία σ ια χέρια τω ν Αψβούργων. Στη Ράτισμπον προτείνει στη δ ία ιτα να εκλέξει το γιο του βασιλιά τω ν Ρωμαίων. Απεσταλμένος του Ρισελιέ, ο π ατήρ Ζοζέφ υποδαυλίζει την επιφυλακτικότητα τω ν εκλεκτόρων, οι ο π ο ίο ι αρνούντα ι στον Φ ερδινάνδο την εκλογή του γιου του. Για τον Ρισελιέ τούτο συνιστά μια αναντίρρητη διπλω ματική επιτυχία. Προε­ κτείνεται μάλιστα, στη Γαλλία, με τη νίκη του εναντίον του ισχυρού κόμματος το οποίο, συγκεντρωμένο γύρω από τη βασιλομήτορα, προσπαθούσε να τον δυσφη­ μήσει κατηγορώ ντας τον ότι ασκούσε αντιισπανική και αντιρω μαιοκαθολική π ο ­ λιτική. Έ τσ ι ενισχυμένος, ο Ρισελιέ μπορεί να θέσει σε εφαρμογή το σχέδιό του: εξαπολύει εναντίον του Φ ερδινάνδου Β ' τον επίφοβο σουηδικό στρατό που συ­ ντηρεί με τη χρηματοδότησή του. Η Σουηδία τω ν διαδόχω ν του Γουσταύου Α ' Βάζα είναι πολύ προσκολλημένη στη Μ εταρρύθμιση. Ό τα ν ο Ιωάννης Γ 'π α ν τρ ε ύ ε τα ι τη διάδοχο των Γιαγκέ­ λον της Π ολω νίας, η σουηδική αριστοκρατία υποπτεύεται ό τι θέλει να συνενώ­ σει στο πρόσω πο του γιου του Σ ιγισμούνδου Γ ' Βάζα τα δύο στέμματα της Σ ου­ ηδίας και της Π ολω νίας γύρω από τη ρωμαιοκαθολική πίστη. Αρνούμενοι αυτό που αντιλαμβάνονται ω ς ένα είδος πολιτικής και θρησκευτικής υποτέλειας, οι Σουηδοί ευγενείς εκθρονίζουν τον Σιγισμούνδο π ρ ο ς όφελος του θείου του Κα­ ρόλου Θ'(1604). Ο νέος β ασ ιλιάς αναλαμβάνει μια σειρά εκστρατειώ ν προορισμένω ν να ε­ δραιώσουν τη σουηδική υπεροχή εις βάρος της Π ολω νίας κ α ι της Δ ανίας. Βασι­ λιάς σε ηλικία 16 χρονώ ν, ο γιος του Γουσταύος Β ' Α δόλφος γίνεται πρ ω τα γω ­ νιστής της μεταρρυθμιστικής πίστης εναντίον τω ν ενεργειών του Φ ερδινάνδου Β Κ α λ λ ιε ρ γ η μ έ ν ο ς κ α ι μάλιστα επιστήμονας, έχοντας τη δυνατότητα, χάρη στα ορυχεία σιδήρου π ο υ αφθονούν στη Σουηδία, να εφοδιαστεί με ασύγκριτο ο π λ ι­ σμό, συγκροτεί έναν εθνικό στρατό αποτελούμενο από 130.000 εύρωστους Σουη­ δούς χω ρικούς, π ο υ υποβάλλονται σε αυστηρή π ειθαρχία κ α ι αμείβονται τακτι­ κά. Τούτος ο σ τρατός δεν πολεμά με μισθοφορικό πνεύμα αλλά για θρησκευτικά και εθνικά ιδανικά. Τ ραγουδώ ντας ψ αλμούς καθώ ς πηγαίνει στη μάχη, διώ χνει τους Π ολω νούς α π ό τη Λ ιβονία της Βαλτικής (1621) κ α ι στη συνέχεια καταλαμ­ βάνει την ανατολική Π ρωσία, αποκτώ ντας τον έλεγχο των ποτα μώ ν Νιέμεν (Νέμαν) και Βιστούλα. Στο εξής το βασίλειο της Σ ουηδίας εκτείνεται ώς τον γερμα­ νικό κόσμο. Ο Γουσταύος Β ' Αδόλφος έχει συνείδηση του κινδύνου π ου αντιπροσω πεύει για τη Σουηδία η ρω μαιοκαθολική ανάκτηση της Γερμανίας από τους Αψβούργους. Έ τσ ι ακούει με προσοχή τις προτάσεις τω ν πρακτόρω ν του Ρισελιέ οι ο ­ ποίοι, υποσχόμενοι μεγάλες χρηματοδοτήσεις, τον συμβουλεύουν να στρέψει τις δυνάμεις του εναντίον της αυτοκρατορίας. Την ίδια τη στιγμή (1630) π ου ο π α ­ τήρ Ζοζέφ α π ο τρέπ ει τους εκλέκτορες της Ράτισμπον από το να υποχωρήσουν

384

Η Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ ΝΕΑ Σ Ε Π Ο Χ Η Σ

σ τις αξιώ σεις του αυτοκρά τορα, ο βασ ιλιάς της Σ ουη δία ς αποβιβάζεται στην Π ομερανία κ α ι δέχεται τη συνδρομή τω ν προτεσταντώ ν εκλεκτόρων της Σ αξο­ νία ς κ α ι του Βρανδεμβούργου. Τα γεγονότα αυτά σηματοδοτούν μια νέα φάση στον έμμεσο πόλεμο π ου διεξάγουν μεταξύ τους ο Ρισελιέ, εκπρόσω πος τω ν εθνώ ν-κρατώ ν της Ευρώπης, και ο Φ ερδινάνδος Β ', κληρονόμος τω ν ηγεμονικών βλέψεων της οικογένειας τω ν Αψβούργων. Ωστόσο τα θεμέλια της συμμαχίας ανάμεσα στον Ρισελιέ και τον Γουσταύο Β ' Αδόλφο είναι ασταθή: για τον Ρισελιέ, ο Γουσταύος Α δόλφ ος δεν είναι παρά ένας κοντοτιέρος του οπ ο ίο υ αγοράζει το στρατό κ αι στον οπ ο ίο επιτρέπει να ο­ ρίζει τις χώ ρες π ο υ θα καταλάβει υπ ό την προϋπόθεση ό τι θα σεβαστεί εκεί τη ρωμαιοκαθολική πίστη. Α πό την άλλη, αντί να αγω νίζεται για τον βασιλιά της Γαλλίας, η Σουηδία του Γουσταύου Αδόλφου επιζητεί να επεκτείνει τον έλεγχό της στο σύνολο της Β αλτικής Θάλασσας και να συγκροτήσει μια ομοσπονδία τω ν μεταρρυθμισμένω ν κρατώ ν της βόρειας Γερμανίας: ένα είδος προτεσταντικής αυτοκρατορίας π ο υ θα αποτελέσει αντίβαρο στη ρωμαιοκαθολική. Η λεηλασία της προτεσ ταντική ς πόλης του Μ αγδεμβούργου από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις του Τίλυ εξυπηρετεί αυτό το σχέδιο σπρώ χνοντας τους α ρ ­ χ ικ ά επ ιφ υ λ α κ τικ ο ύ ς π ρ ο τεσ τά ντες π ρ ίγ κ ιπ ε ς στην α γ κ α λ ιά του Γουσταύου Αδόλφου. Γενόμενος αρχηγός τω ν προτεσ ταντώ ν της αυτοκρα τορίας, ο βασι­ λιάς της Σουηδίας εξαπολύει τότε την επίθεσή του. Σε μερικές εβδομάδες είναι κύριος κ α ι επιδιαιτητής της Γερμανίας. Ο Τ ίλυ απω θείτα ι στη Σ αξονία και κ α ­ τό π ιν συντρίβεται στο Μ πράιτενφελτ (1631). Ε φ ορμώ ντας π ρ ο ς τον Ρήνο ο Γου­ σταύος Α δόλφος εκτοπίζει τους Ισπανούς από τη Μ αγεντία. Προτείνει τότε στον Ρισελιέ μια παράλληλη δράση στη Φ ρανς-Κ οντέ και τήν Αλσατία. Φοβισμένος α π ό τις γρήγορες επιτυχίες του βασιλιά της Σουηδίας κ αι μην επιθυμώ ντας να γίνει όργανο της προτεσταντικής πολιτικής εκείνου π ου θε­ ωρούσε έναν αφοσιωμένο κ αι υπάκουο μισθοφόρο, ο κ α ρ δινά λιος υπεκφεύγει. Η Γαλλία είναι ανίκανη να ελέγξει την καταιγίδα π ου μόλις εξαπέλυσε στη Γερ­ μανία. Κ ουρασμένος από τις ατελείωτες διαπραγματεύσεις με τη Γαλλία, ο Γου­ σταύος Β ' Αδόλφος αποφ ασ ίζει να περάσει στη δράση απαλλασσόμενος από τον εκλέκτορα της Β αβαρίας, ψυχή της ρωμαιοκαθολικής συμμαχίας. Μια κεραυνο­ βόλος επίθεση τον οδηγεί στο Μ όναχο κ α ι του ανοίγει το δρόμο για τη Βιέννη. Π ανικόβλητος, ο Φ ερδινάνδος Β ' ξανακαλεί τον Β άλενσταϊν, που ανασυγκροτεί το στρατό του, το ν συνενώ νει με εκείνον του εκλέκτορα της Β αβαρίας δούκα Μ αξιμιλιανού Α 'κ α ι με αριθμητικά πολύ υπέρτερες δυνάμεις φράσσει το δρόμο προς την πρωτεύουσα. Σ το τέλος μιας αβέβαιης μάχης π έντε ημερών ο Γουσταύ­ ος Α δόλφος π α ρ α ιτείτα ι από τα σχέδιά του και αποχω ρεί π ρ ος τη Σαξονία καταδιω κόμενος α π ό τους αντιπά λους του. Το αποφ ασιστικό χτύπημα λαμβάνει χώρα στο Λύτσεν στις 16 Νοεμβρίου 1632: οι Σουηδοί νικ ο ύ ν αλλά ο Γουσταύος Αδόλφος σκοτώ νεται στη μάχη. Ο θάνατός του βγάζει τον Ρισελιέ από τη δύσκολη θέση, αλλά δεν επιλύει τα προβλήματα του Φ ερδινάνδου Β '. Ο Σουηδός καγκελάριος Οξενστιέρνα παραμέ-

ΤΑ Η Γ Ε Μ Ο Ν ΙΚ Α Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α Τ Ω Ν Α Ψ Β Ο Υ ΡΓΩ Ν

385

ν α στη Γερμανία κ α ι οργανώ νει τον αγώ να εναντίον του αυτοκράτορα. Ε πιπ λέ­ ον, ο στρατηγός του Γουσταύου Α δόλφου δούκας Β ερνάρδος της Σ αξονίας-Β αϊμάρης φ τιάχνει στη Φ ραγκονία ένα δουκάτο για λογαριασμό του, ενώ ο Βάλενσταϊν, θεωρητικά στην υπηρεσία του Φ ερδινάνδου Β ', κάνει τον ηγεμόνα στον πύργο του της Βοημίας, ακούγοντας ευχαρίστως τους απεσταλμένους του Ρισελιέ π ου τον δελεάζουν με το στέμμα της Βοημίας με αντάλλαγμα μια συμμαχία ε­ ναντίον του αυτοκράτορα. Για να αποφύγει αυτή την καταστροφική εξέλιξη, ο Φ ερδινάνδος Β ' βάζει να τον δολοφονήσουν το 1634. Ο διπλω ματικός χειρισμός του Ρισελιέ εναντίον τω ν Α ψβούργων έχει αποτύχει. Αυτή η αποτυχία επιδεινώ ­ νεται με την ήττα τω ν Σουηδώ ν του Ο ξενστιέρνα από τις δυνάμεις του αυτοκρά­ τορα στο Ν έρχλινγκεν (1634) κ α ι με τη θεαματική συμφιλίωση του αυτοκράτορα και του εκλέκχορα χης Σ αξονίας. Μεχά από αυτά τα δύσκολα χρόνια, ο Φερδινάνδος Β ' βγαίνει θριαμβευτής ενός αγώνα που δεν έκανε τίποτε άλλο από να ενισχύσει τις ιμπεριαλιστικές τάσεις του. Για τον Ρισελιέ κ α ι το ν Ισπανό υπουργό Ο λιβάρες, η εποχή τω ν δ ιπ λ ω μ α τι­ κών χειρισμώ ν έχει παρέλθει. Η Ε υρώ πη τω ν εθνώ ν-κρατώ ν, στην πρώ χη γρα μ ­ μή τω ν ο π ο ίω ν βρίσκεχαι η Γαλλία, είναι υποχρεω μένη να θέσει χέρμα σχις ι­ μπεριαλιστικές φ ιλ ο δο ξίες τω ν Αψβούργων. Μ ια νέα σύγκρουση προα να γγέλ­ λεται, που θα διαρκέσει π ά ν ω α π ό είκοσι χρόνια.

Η ΓΑΛΛΙΑ ΒΓΑΙΝΕΙ Α ΠΟ ΤΑ ΠΑΡΑ ΣΚ Η Ν ΙΑ

Ε

τυμολογικά οικουμενική, η ρω μαιοκαθολική θρησκεία αποτελεί α να π ό σ π α ­ στο τμήμα τω ν ιμ π ερ ιαλισ τικ ώ ν εγχειρημάτω ν τω ν Αψβούργων. Δεν είναι

λοιπόν περίεργο ό τι o l π ιο σθεναροί υποστηρικτές της ανεξαρτησίας τω ν κρα­ τών είναι προτεστάντες. Έ χ ο ντα ς απαλλαγεί από τον θρησκευτικό συγκεντρωτι­ σμό της Ρώμης θέλουν να αποτινά ξουν τον π ολιτικ ό ζυγό π ου ενσαρκώνουν οι Αψβούργοι κ α ι να λυτρω θούν α π ’ όλες τις απειλές π ο υ αντιπροσω πεύει ο αυτοκραχορικός τίτλος. Για να θέσει τέλος στις βλέψεις χων Αψβούργων, ο Ρισελιέ είναι υποχρεω μέ­ νος να συνομολογήσει με χους προχεστάντες συμμαχίες χις οποίες ώς τόχε δεν α­ ντιμετώπιζε παρά με αποστροφή. Ο Χ ριστιανικότατος Βασιλιάς γίνεται ο επίση­ μος προστάτης του ευ ρ ω π α ϊκ ο ύ προτεσταντισμού. Το 1635 συνομολογούνχαι συμφωνίες με τη Σουηδία - γ ια την οποία πρ ο ορ ίζετα ι το εκλεκτοράτο της Μαγεντία ς-, τη Δ ανία -σ τη ν οπ ο ία π αραχω ρείται η Βρέμη σε αντάλλαγμα της ευμε­ νούς ουδετερότητάς τη ς-, τον Β ερνάρδο της Σ αξονίας-Β αϊμάρης - ο οποίος, ένα­ ντι της προσφοράς του στρατού του, πρέπει να λάβει την Α λσατία-, τέλος με τις Ηνωμένες Ε π α ρ χίες, «εξεγερμένες εναντίον του βασιλιά και του Θεού τους», που χρηματοδοτούνται για να μη συνάψουν ειρήνη με την Ισπανία. Κ αρδινάλιος της ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, ο Ρισελιέ συνενώ νει τους προτεστάντες της

386

Η Ε Λ Ε Υ Σ Η Τ Η Σ ΝΕΑ Σ Ε Π Ο Χ Η Σ

Ε υρώ πης εναντίον του καθολικού αυτοκράτορα, διανέμοντας το υ ς τα εδάφη της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας. Α ρ χίζει τότε ένας μ α κ ρ ο χ ρ ό νιο ς πόλεμος με π ο λ λ α π λ ές μ εταπτώ σεις. Οι πρω ταγω νιστές του δράματος εξαφ ανίζονται ο ένας μετά τον άλλο. Ο Φερδινάνδος Β ' πεθαίνει το 1637, όταν τα στρατεύματα τω ν Αψβούργων απειλούν το Π α ­ ρίσι, αφ ού έχουν καταλάβει την Κ ορμπί π ά νω στον Σομ. Ό τα ν ο Ρισελιέ (1642) και ο Λουδοβίκος ΙΓ ' (1643) πεθα ίνο υν με τη σειρά τους, τα γαλλικά στρατεύμα­ τα έχουν αναστρέψει την κατάσταση: νικώ ντας στο Ροκρουά (1643), ο νεαρός δούκας του Ανγκέν (ο Μ έγας Κ οντέ) θέιει τέλος σε μια μακρόχρονη υπεροχή (ενάμιση αιώ να) του ισπανικού πεζικού. Ε παναλαμβάνοντας την π ο λιτικ ή του Ρισελιέ, ο κ α ρ δ ινά λιο ς Μαζαρέν, μετά τις λαμπρές νίκες τω ν Γάλλω ν στρατηγών Τυρέν κ αι Κοντέ, αναγκάζει τον α υ ­ τοκράτορα να συνθηκολογήσει (1648). Με την Ισπανία, ο πόλεμος διαρκεί α κ ό­ μα δέκα χρόνια: όπω ς την εποχή το υ Φ ιλίππου Β ', ο ι Α ψ βούργοι της Μ αδρίτης π ρ ο σ π αθο ύν να επωφεληθούν α π ό τις εσωτερικές συγκρούσεις π ο υ σπαράσσουν τη Γαλλία - η Σφενδόνη τω ν π ρονομ ιούχω ν, ευγενών δικαστικώ ν ή στρατιω τι­ κών, π ο υ η απόλυτη μ οναρχία τείνει να εξαλείψει, αντιτίθετα ι στον Μαζαρέν. Π αρά το ν πρόσκαιρο προσ εταιρισ μό του π ρ ίγκιπ α Κοντέ, οι Ισπανοί αναγκάζο­ ν τα ι με τη σειρά τους να διαπραγματευθούν. Η Συνθήκη τω ν Π υρηναίω ν (1659) θέτει τέλος σε σχεδόν ενάμιση α ιώ να αγώνων ανάμεσα στους Αψβούργους κ αι τη Γαλλία. Οι Συνθήκες της Β εστφαλίας κ α ι τω ν Π υρηναίων σημαίνουν το οριστικό τέ­ λος τω ν προσπαθειώ ν του αυτοκρατοςικού Οίκου της Α υστρίας για την ιμπερια­ λιστική ενοποίηση της Ευρώπης. Α π ’ αυτές γεννιέται μια νέα Ευρώπη στην ο ­ π ο ία εδραιώ νεται η νικήτρια δύναμη τω ν εθνικών μοναρχιώ ν. Θεμελιωμένη π ά ­ νω στον αμοιβαίο φόβο κ ρ α τώ ν ανάλογης σημασίας, η ευρω παϊκή ισορροπία θριαμβεύει. Θα χρειαστεί να επέλθει η Γαλλική Επανάσταση για να γεννηθεί μια· ιδεολογία ικανή να δικαιολογήσει μ ια νέα προσπάθεια ευρω παϊκής ενοποίησης.

Ο Ι ΣΥ Ν Θ Η Κ Ε Σ ΤΗ Σ Β ΕΣΤΦ Α Λ ΙΑ Σ ΚΑΙ ΤΩΝ Π Υ ΡΗ Ν Α ΙΩ Ν υνομολογημένες την επα ύρ ιο ενάμιση αιώ να πολέμω ν π ο υ διεξήγαγαν τα κράτη της Ε υρώ πης εναντίον το υ ιμπεριαλισμού τω ν Α ψβούργων, ο ι Σ υ ν­ θήκες της Β εστφαλίας (1648) κ α ι τω ν Π υρηναίω ν (1659) επικυρώ νουν νομικά την α π ο τυ χ ία της ηγεμονικής π ρ ο σ π ά θ εια ς του Κ αρόλου Κ ουίντου κ α ι τω ν δ ια δό χω ν του. Ο ι Α ψ βούργοι έχουν πληγεί στην ίδια την κ αρ διά της α υτοκρα­ το ρ ία ς την ο π ο ία είχαν θελήσει να κάνουν όργανο της κ υ ρ ια ρ χία ς τους. Ο Φ ερδινάνδος Β ' είχε θελήσει να επιβάλει την απόλυτη εξουσία τού αυτο­ κράτορα πάνω στη Γερμανία. Ο ι ηττημένοι διάδοχοί του είνα ι αναγκασμένοι να αναγνω ρίσουν τις «ελευθερίες» τω ν Γερμανών π ρ ιγκ ίπ ω ν που διαιω νίζουν την πολιτική κατάτμηση της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας κ αι καθιστούν ανίσχυ-

Σ

ΤΑ ΗΓΕΜ ΟΝΓΚΑ Ε Γ Χ Ε ΙΡ Η Μ Α Τ Α Τ Ω Ν Α Ψ Β Ο Υ Ρ ΓΩ Ν

387

τον αυτοκράτορα. Ό π ω ς ο Κ άρολος Κ ουίντος κ α ι ο Φ ίλιππος Β ', έτσι κ α ι ο «αυτοκράτορας τω ν ιησουι,τών» είχε θελήσει να θεμελιώσει την ηγεμονική προσπάθειά του στη ρω μαιοκαθολική ανάκτηση της Γερμανίας. Ο ι Συνθήκες της Βε­ στφαλίας καταδικάζουν την Α γία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία να μην είναι π ια «ρω­ μαϊκή» παρά μόνο κ α τ’ όνομα: κάθε π ρ ίγκιπ α ς μπορεί, μέσα στο κράτος του, να επιλέγει και να επιβάλλει στο λαό του τη θρησκεία της επιλογής του. Η Βεστφα­ λία καθιστά την Α γία Ρ ω μ α ϊκ ή Α υτοκρατορία μια π ολύ χαλαρή συνομοσπονδία 350 π ο λιτικ ά κ α ι θρησκευτικά ελεύθερων π ριγκιπάτω ν, τα ο π ο ία μπορούν ακό­ μα κ αι να συνομολογούν συνθήκες με ξένα κράτη. Ολοένα κ αι π ιο φ αιδρός, ο αυτοκρατορικός τίτλος υ π ό κ ειτα ι π άντα στην επιλογή τω ν μεγάλων εκλεκτόρων (οκτώ αντί επτά) κ αι ο Π α λα τίνο ς εκλέκτορας έχει ανακτήσει τον εκλεκτορικό τίτλο π ο υ του είχε αφαιρέσει ο Φ ερδινάνδος Β Ο ι εδαφικές συνέπειες είνα ι πολύ περιορισμένες. Ο ι Α ψ βούργοι π α ρ α χ ω ­ ρούν στη Γαλλία ένα αρκετά συγκεχυμένο σύνολο φ εουδαρχικώ ν δικαιω μάτω ν κ α ι κτήσεων στην Α λσατία. Η Σουηδία πρ αγμ ατοπ οιεί τις φ ιλοδοξίες της: λαμβάνοντας την ανατολική Π ομερανία και τις επισκοπές της Βρέμης και του Βερντέν εξασφ αλίζει το ν έλεγχο τω ν εκβολών τω ν γερμα νικώ ν π οτα μ ώ ν Ό ντερ, Έ λβα κ αι Βέζερ. Α ντίθετα μιε την Αλσατία, που ο ι διαπραγματευτές της Βεστφα­ λίας είχαν φροντίσει ν α την αποσπάσουν από την αυτοκρατορία, αυτές οι κτή­ σεις δίδουν στον βασιλιά της Σουηδίας τον τίτλο του Γερμανού π ρ ίγκιπ α κ α ι το δικ αίω μ α να παρ α κ ά θη τα ι στη δία ιτα . Τέλος ένα άλλο γερμανικό κράτος, το Βρανδεμβούργο, επω φ ελείται από τις συνθήκες, κ α ι το μέλλον θα δείξει πόση σημασία έχει αυτό. Ή δη κληρονόμος του δουκάτου του Κλέφε (1614) κ α ι κύριος της Π ρωσίας (1618), ο νέος εκλέκτορας του Βρανδεμβούργου Φ ρειδερίκος Γου­ λιέλμος των Χ όεντσολερν λαμβάνει την ανατολική Π ομερανία κ α ι μ ια ολόκλη­ ρη σειρά εδαφώ ν που α π λ ώ νο ν τα ι κατά μήκος τω ν γερμανικώ ν πο τα μ ώ ν (το Χ άλμπερστατ, το Μ όντεν, το Μαγδεμβούργο). Ο ι εδαφικές μεταβολές π ο υ επιφέρει η Συνθήκη τω ν Π υρηναίω ν δεν είναι σημαντικότερες. Η ηττημένη Ισ πανία δεν π α ραχω ρεί στη Γαλλία π α ρ ά ίο Ρουσιγιόν κ α ι το Αρτουά. Κ ι α ν ο νεαρός βασιλιάς της Γαλλίας Λ ουδοβίκος ΙΔ ' παντρεύεται την πρω τότοκη κόρη του Φ ιλίππου Δ ', την ινφ άντα Μ αρία Θηρε­ σία, αναγκάζεται να π α ρ α ιτη θ εί -έ ν α ν τι 500.000 σ κ ο ύ δ ω ν - από οπ οια δή ποτε ενδεχόμενα δικαιώ ματα π ά ν ω στο θρόνο της Ισπανίας. Για να τελειώ σουν ο ι τρέχουσες ευρω παϊκές συγκρούσεις δεν απέμενε π αρ ά να δοθεί τέλος στον μ ακροχρόνιο πόλεμο π ου διεξήγε η νεαρά σουηδική δύνα­ μη εναντίον τω ν Δ ανώ ν ή Π ο λω νώ ν γειτόνω ν της γ ια την κατοχή τω ν π α ρ α ­ λίω ν της Βαλτικής Θ άλασσας. Συνομολογημένη υπ ό την α ιγίδ α του Μ αζαρέν, η ειρήνη της Ο λίβα (1660) θέτει τέρμα σ ’ αυτό τον πόλεμο του βορρά κ α ι εξασφ α­ λίζει, μέσω της επανασύνδεσης της Λ ιβονίας με τη Σουηδία, τη συμφιλίωση τω ν Π ολω νώ ν με τους Σουηδούς. Μ ετά από έναν αιώ να πολέμω ν, ο ι Α ψβούργοι αναγκάζονται λοιπόν να ανα­ γνω ρίσουν την α π οτυχία τω ν φ ιλοδοξιώ ν τους. Ο ι ηγεμονικές προσπάθειες π ου qo

388

Η ΕΛΕΥ ΣΗ ΤΗ Σ ΝΕΑΣ ΕΠΟΧΗΣ

θεμελίωσαν τη ρω μαιοκαθολική ανάκτηση κατέληξαν σε πλήρη αποτυχία. Δ ια­ δοχικά, ο Φ ίλιπ πο ς Β ' της Ισ πανίας, κ α τό π ιν ο ι Α ψβούργοι της Β ιέννης συνετρίβησαν π ρ ο σ π α θώ ντα ς να π ρ α γμ α το π ο ιή σ ουν αυτό το φ ιλόδοξο σχέδιο. Η νέα ευρ ω π αϊκή ισορροπία, όπ ω ς αυτή πρ ο κύ πτει από τις Συνθήκες της Βεστφα­ λίας κ α ι τω ν Π υρηναίω ν, βασίζεται στη διπλή υπεροχή της μεν Γαλλίας στη δυ­ τική Ε υρώ πη, της δε Σουηδίας στη βόρεια. Θα ήταν απλουστευτικό να π ερ ιο ρ ί­ σει κ α νείς την Ευρώπη σ ’ αυτή τη γαλλοσουηδική υπεροχή. Η Ευρώ πη τω ν εθνώ ν-κρατώ ν π ου βγαίνει ενισχυμένη από την αποτυχία τω ν Α ψ βούργω ν είναι απ είρ ω ς πολυπλοκότερη. Στερημένη από to αυτοκρατορικό όνειρό της, η Αυ­ στρία π αραμ ένει μια εθνική δύναμη πρώ της κατηγορίας, η Π ρωσία εδραιώ νεται, η Α γγλία, π α ρ ’ όλα τα προβλήματα που έχει γνωρίσει, εντείνει τη ναυτική της έ­ φεση κ α ι η Ρωσία, έχοντας εξέλθει από την απομόνω ση την ο π ο ία γνώ ρισε στα χρ ό νια της συγκρότησής της, αρχίζει να στρέφει το βλέμμα πρ ο ς την Ευρώπη. Τα νέα κράτη έχουν εμφανιστεί, κ α ι τα άλλα π ο υ ισχυροποιήθηκαν θα κάνουν π ιο περίπλοκη την ευρω παϊκή σκακιέρα. Σ τα μέσα του 17ου α ιώ να α ρχίζει η ε­ ποχή της ισορροπίας τω ν εθνών-κρατών.

Γ 8Α Σ ΙΛ ΕΚ ΙΟ Ρ Β Η Γ ΙΑ

ΡΩΣΙΑ — 7 Β Α Σ Ι Λ Ε Ι Ο --------------------- 1— -τ τ Ρ Σ Κ Ω Τ ΙΑ Σ ----- Β ό ρ ε ια ----------- Ζ^ \~

TV V

Λ------- --------------- BAfWgic -------- Θαλασοα —

Δ Α Ν ΙΑ Σ

Ιρλανδία

Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ

Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ Π Ο Λ Ω Ν ΙΑ Σ

ΗΝΩ Μ ΕΝΕΣ Ε Π Α Ρ Χ ΙΕ Σ

ΑΓΓΛΙΑΣ

Κ τήσ εις των Αψ βού ργ ω ν

^ Β εσ τφ α λία

τ η ς Α υσ τρ ίας

ΑΓ. ΡΩΜ. ^YTOKPATOPJ

τ η ς Ισπανίας

ΑΥΣΤΡΙΑ

Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648):

Ωκεανός

Σουηδικές ικανοποιήσεις

Κοντέ' ΣαρολαΙ

Π ρ ο σ α ρ τήσ εις του Βρανδεμβούργου

kBETlAl

Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ ΓΑ Λ Λ ΙΑ Σ

ΒΛ Α Χ ΙΑ

Αβινιόν^ Ρο υ σ ιγ ιό ν

■.•joaiMm tf; 'j&tbwgrapit:

Π Τ ΪΤ Ι

111LLI

Π ρ οσαρ τήσ εις τ η ς Βαβαρίας

Συνθήκη των Πυρηναίω ν (1659): Π ρ ο σ α ρ τήσ εις τ η ς Γ αλλίας

ΒΑΣΙΛΕΙΟ Συνθήκη το υ Βο ρ ρ ά (1660)

ΙΣΠΑΝΙΑΣ

Π ρ ο σα ρ τήσ εις τ η ς Σ ουη δία ς

Μεσόγειος Θ άλασσα

Γέηβετΐλ| Χ ώ ρ ες που ανογνωρί1--------J στηκαν ω ς ανεξάρτητες

500 χιΑιόμ.

ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ 17<« ΑΙΩΝΑ

Ατλαντικός

Ο ρ ια ττ,ς Αγ. Ρωμ. Αυτοκρ ατο ρ ίας το Ι 6 ΐ 8

Η ΕΥΡΩΠΗ

Δουκάτο Π ρω σίας

Αρχιεπισκοπή τ η ς Β ρ έμ η ς (Σουηδή.

Μέρος τέταρτο

1660-1789 ΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17

Η Ευρώ πη στα μέσα του 17ου αιώ να

♦ Σ τη β ο ρ ειο δ υ τικ ή Ευρώπη (την Α γ γ λ ία , τη Γ α λλία , τις Κ ά τω Χ ώ ­ ρες) οι μ ε γ ά λ ε ς εθνικ ές μ ο να ρ χ ίες γνω ρ ίζουν, στα μ έσ α του 17ου α ιώ ­ να, μ ια κ ρ ίσ η η ο π ο ία συνδέεται μ ε τις πρ οσ π ά θειες ισ χυρ ώ ν κοινω ­ νικώ ν ομάδω ν, π ρ ο ερ χό μ ενω ν α πό το π α ρ ελ θ ό ν (α ρ ισ το κ ρ α τία των ενγενώ ν) ή α πό ν έα οικονομ ικ ά ρ εύ μ α τ α (εμπορική α στική τάξη), να α π α λ λ α γ ο ύ ν από την α πόλυτη εξ ο υ σ ία των ηγεμόνω ν. Σ τη Γ α λ λ ία , η α π ο λ υ τ α ρ χ ία θ ρ ια μ β ε ύ ε ι μ ε τ ά τ ις τ α ρ α χ έ ς της Σ φ ε νδ ό ν η ς , Σ τ η ν Α γ γ λ ία , η μ ο ν α ρ χ ία σ υ γκ λο νίζετα ι από μ ια επα νάστα ση π ο υ κα τα λή ­ γ ε ι στην εκ τέλεσ η του β α σ ιλ ιά κ α ι την εγκ α τά σ τα σ η μ ια ς εφ ή μερης δημοκρατίας. Σ τ ις Η νω μ ένες Ε πα ρχίες, η εξο υσ ία τω ν αστώ ν της ε ­ π α ρ χ ία ς Χ ό λ α ν τ σ υγκ ρ ο ύετα ι μ ε τις μ ο να ρ χικ ές β λέψ εις της ο ικ ο γ έ ­ νεια ς της Ο ράγγη ς. ♦ Κ α θ η μ α γμ ένες α πό τη γα λλικ ή νίκη, οι κτή σεις τω ν Α ψ βού ργω ν δεν π α ρ ο υσ ιά ζο υν τον ίδιο δυναμισμό. Η Ισ π α νία μ π α ίνει σε μ ια μα κρά περίοδο πα ρακμ ής και, καθώς η δυ να σ τεία της α π ειλείτ α ι μ ε εξ α φ ά ν ι­ ση, η δια δοχή στο θρόνο της δια κυβ εύετα ι στην Ευρώπη. Ε γκλω β ισ μ έ­ νοι α νά μ εσ α στην επ ίθ εσ η των Τ ούρκω ν κα ι την α νερχόμενη ισ χύ των Χ ό ε ν τ σ ο λ ε ρ ν του Β ρ α νδεμ β ο ύργο υ, ο ι Α ψ β ο ύ ρ γο ι της Α υ σ τ ρ ία ς α ­ σκούν σ τη ν κ α τεσ τρ α μ μ ένη κα ι κ α τα τμ η μ ένη Α γ ία Ρ ω μ α ϊκ ή Α υ τ ο ­ κρα τορία μ ά λ λ ο ν φαιδρή εξουσία. ♦ Σ τη β ό ρ εια Ε υρώπη, η σουηδική η γεμ ο νία που εδραιώ θηκε στα μ έ ­ σα του 17ου α ιώ να α π ε ιλ είτ α ι α πό την άνοδο της πρω σικής ισχύος. Π έρ α όμω ς α π ’ αυτή, δεν βρ ίσ κ ει α π έν α ν τι της π α ρ ά μ ια ημιβαρβαρική Ρ ω σ ία κ α ι μ ια ακρω τη ρια σμένη Π ο λω νία . Κ υ ρ ια ρ χ ο ύ μ ενη γ ια μ ε ­ γά λο διά στη μ α από τους Μ ο γγό λο υς, η Ρ ω σ ία α π α λλά σ σ ετα ι α π ’ α υ­ τούς στα τ έλ η του 15ου και τις α ρ χ ές του 16ου αιώ να, κατά τις β α σ ι­ λ ε ίε ς του Ιβ ά ν Γ 'το υ Μ ε γ ά λ ο υ και του τσά ρου Ιβάν Α 'του Τρομερού. Ενώ επ ε κ τ ε ίν ε ι τα εδάφη του στη Σ ιβ η ρ ία , το ρωσικό κράτος μ ά χετα ι

394

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

στα δυτικά ε ν α ν τ ίο ν της Π ολω νία ς κ α ι της Σ ουηδίας. Μ ετά από μ ια περίοδο α να ρ χία ς, η έλευσ η της δ υ να σ τεία ς των Ρ ο μ α νό φ το ν 17ο α ι­ ώνα π α ρ έχ ει μ ια σ χ ετικ ή πο λιτικ ή σταθερότητα, π α ρ ’ όλη τη ν π ο λ ιτ ι­ στική κα θυσ τέρη σ η της χώ ρ α ς σε σχέση μ ε τη Λ ύση. Π ο λύ π ιο π ο λ ιτ ι­ σμένη, η Π ο λ ω ν ία έ χ ει αποδυναμω θεί α πό τις ά να ρ χες τά σ εις της α­ ρισ τοκρ α τία ς. Η α ιρ ετ ή μ ο ν α ρ χ ία της σ τ ε ρ ε ίτ α ι μ έσ α δρά σης ε ν α ­ ν τ ίο ν μ ια ς α ρ ισ τ ο κ ρ α τ ία ς η οποία, σε κά θε εκ λογή , υπ οχρ εώ νει τον νέο η γεμ όνα να ε γ κ α τ α λ ε ίπ ε ι κά ποια ψ ή γμ α τα εξουσίας.

ΣΤΗ ΔΥ ΣΗ: Κ ΡΙΣ Η ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΜΟΝΑΡΧΙΩΝ ι Συνθήκες της Β εσ τφ αλίας (1648) και τω ν Π υρηναίω ν (1659), θέτοντας τέ­ λος στις ηγεμονικές προσ πάθειες τω ν Α ψβούργων στην Ευρώ πη, άφηναν ε­ λεύθερο το δρόμο στα έθνη-κράτη π ου είχαν συσταθεί γύρω από τις μοναρχίες της δυτικής Ευρώπης. Κ αθώς η ισπανική ισχύς έχει παρακμάσει, η Γαλλία, π ου βγήκε τελικά νική­ τρ ια από τον α τέρμ ονα α γώ να ενα ντίο ν τω ν Α ψ βούργω ν, εμ φ α νίζετα ι ως η πρώ τη δύναμη της ηπείρου. Ό σο για τις Η νωμένες Ε παρχίες, που έγιναν ανε­ ξάρτητες αφού αγω νίστηκαν κατά ίω ν ισπανικώ ν κ αι τω ν αυτοκρατορικώ ν βλέ­ ψεω ν (Συνθήκη του Μ ύνστερ του 1648), εδρα ιώ νονται ω ς η κύρια οικονομική δύναμη της Ε υρώ πης. Τ έλος η Αγγλία, π ου σπαρασσόταν για μεγάλο διάστημα από εσωτερικές συγκρούσεις κ α ι κρατήθηκε στο περ ιθώ ρ ιο κατά το μεγαλύτερο μέρος της ευρω παϊκής αναμέτρησης, έχει κάνει θριαμβευτική είσοδο στην ευρω ­ π α ϊκ ή σκηνή σ υ μ μ α χώ ντα ς με τον Μ αζαρέν γ ια να κ α τα φ έρ ει τα τελευτα ία πλήγματα στην εξασθενημένη Ισπανία. Αλλά αυτές ο ι θριαμβεύτριες εθνικές μ οναρχίες, π ο υ μπόρεσαν να διαφυλάξουν τα συμφέροντά τους έναντι τω ν Αψβούργων, π ερ ιέρ χοντα ι σε πλήρη κ ρ ί­ ση στα μέσα του Π ου αιώ να. Μ ια κρίση π ο υ συνδέεται αναμ φ ίβολα με την εξέ­ λιξη τω ν κ ο ινω νιώ ν κ α ι σ υγκλονίζει βαθιά τις μ οναρχίες. Π έρα από εθνικές ι ­ διαιτερότητες, έχει την αφετηρία της στη δύσκολη ανάδυση του κ ράτους μέσα από τα ερείπια τω ν μεσαιω νικώ ν αντιλήψεω ν για τη μοναρχία. Η κρίση συνδέε­ τα ι επίσης με την αναζήτηση ισορροπίας ανάμεσα στις διάφορες κοινω νικ ές ο­ μάδες κ α ι σε μια όλο κ α ι π ιο απολυταρχική μοναρχία. Η κρίση του Π ο υ αιώ να λοιπόν θέτει υπό νέους ό ρ ο υ ς το πρόβλημα της μορφής του κράτους. Ο ι λύσεις στις οπ ο ίες καταλήγουν τα διά φ ορα έθνη-κράτη της Ε υρ ώ πης είνα ι δια φ ο ρ ετι­ κές: μια πολύ ξεκάθαρη τομή χω ρίζει τη Γαλλία, την Α γγλία κ α ι τις Ηνωμένες Ε παρχίες, π ου βγαίνουν ενισχυμένες από την κρίση, από την Ισπανία η οποία , καθημαγμένη από το ν πόλεμο κ αι την απρονόητη π ολιτικ ή τω ν ηγεμόνων της, μοιάζει ν α οδεύει π ρ ο ς μια αναπόδραστη παρακμή. Στη Γαλλία, η κρίση αυτή έχει ένα όνομα: Σφενδόνη. Α ναπτύσσεται τη σ τιγ­ μή που παρουσ ιάζετα ι ένα σχετικό κενό εξουσίας. Η τρ α χιά εξουσία του Ρισε-

Ο

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Α Μ Ε Σ Α Τ Ο Υ 17ου ΑΙΩΝΑ

395

λιέ, π ου υποσ τηρίζετα ι α π ό τον ηγεμόνα του, αντικ α θίσ τα τα ι από την π ιο δό­ λια π αρουσ ία του κ α ρ δινά λιο υ Μ αζαρέν, ο ο π ο ίο ς μ πορεί να υπ ολογίζει μόνο στο συμβολικό στήριγμα ενός ανήλικου βασιλιά κ α ι μ ια ς βασιλομήτορος χω ρίς κύρος. Δ ιαμ αρτυ ρίες τω ν φ τω χώ ν εναντίον της β αριάς βασιλικής φ ορολογίας, προσπάθειες τω ν μελώ ν της ανώ τατης α ριστοκρα τίας ν α ανακτήσουν την εύ­ νοια του ηγεμόνα κ α θώ ς κ α ι ένα ρόλο στις κρατικές υποθέσεις, κ α ι απόπειρες τω ν βασιλικώ ν α ξιω μ α το ύ χω ν να ελέγξουν τη δράση της μ οναρχία ς - η Σφ εν­ δόνη συγκεντρώ νει όσους δυσαρεστεί η απόλυτη μοναρχία. Η αποτυχία ίο υ κινήματος δεν έχει την πηγή της στη βασιλική εξουσία που εκπροσω πείται από το ν Μ αζαρέν αλλά στην ποικ ιλ ία τω ν συμφερόντων που συνιστούν την εξέγερση. Η Σφενδόνη οφείλει την όπ ο ια συνοχή της στον κοινό ε­ χθρό, τον απόλυτο ηγεμόνα. Ο Μ αζαρέν το αντιλαμβάνεται καλά. Α ντιμέτωπος με την εξέγερση τω ν επαρχιώ ν, που βρίσκονται στα χέρια της ανώτατης αριστο­ κρατίας, του Π αρισιού, π ο υ βρίσκεται στα χέρια του παρλαμέντου, και του λα­ ού, π ου υποστηρίζει τους μεν ή τους δε, αποσύρεται στα εδάφη του εκλέκτορα της Κ ολωνίας (1652). Αυτή η υποχώρηση υπογραμμίζει την αδυναμία της εξέγερ­ σης: αιφ νιδιασ μ ένο ι από την υποχώρηση εκείνου π ο υ συμβολίζει όλα όσα μι­ σούν, ο ι ο π α δο ί της Σ φ ενδόνης αποδεικνύονται α νίκ α νο ι να οργανώ σουν στη Γαλλία μια νέα εξουσία. Ο ι ραδιουργίες του π ρ ίγ κ ιπ α του Κοντέ (αρχηγού της Σφενδόνης τω ν ευγενών) με τους Ισπανούς ανησυχούν τα μέλη του παρλαμέντου και η τρομοκρατία π ο υ αυτός επιβάλλει στην πρω τεύουσα κουράζει τους Π αρι­ σινούς. Οι διαπραγματεύσεις π ου αρχίζουν καταλήγουν τον Ο κτώβριο του 1652 στην επιστροφή του νεαρού βασιλιά στο Π αρίσι. Λ ίγους μήνες αργότερα ο Μα­ ζαρέν επιστρέφει με τη σειρά του υπό τις ζητωκραυγές του πλήθους. Η απόλυτη μοναρχία βγαίνει σημαντικά ενισχυμένη. Ελλείψει εναλλακτικής λύσης, ο Λου­ δοβίκος ΙΔ ' γίνετα ι ο π ιο απολυταρχικός Ε υρω πα ίος ηγεμόνας και συγχρόνως ο π ιο ισχυρός. Στην Αγγλία, η απόλυτη μ οναρχία προκαλεί τις ίδιες αντιδράσεις, αλλά οι συνέπειές τους είνα ι πολύ διαφορετικές. Ο Ιάκωβος Α ' Στιούαρτ, π ου βασιλεύει από το 1603 ώ ς το 1625, κ α ι κα τό π ιν ο γιο ς του Κ άρολος Α ' (1625-1649) πρ οσ πα ­ θούν να επιβάλουν την απόλυτη εξουσία τους. Αυτή η προσπάθεια, που αντιβαί­ νει στις οικονομικές και θρησκευτικές τάσεις της χώ ρας, προκαλεί την εχθρότη­ τα τω ν δυναμικότερω ν τάξεώ ν της. Στον θρησκευτικό τομέα, ο Ιάκωβος Α ' είχε την πρόθεση να διατηρήσει μια έντονα ιεραρχημένη Εκκλησία. «Χ ω ρίς επισκό­ πους δεν υπάρχει βασιλιάς», συνήθιζε να λέει. Μια αντίληψη που έθιγε ιδιαίτερα τις πεποιθήσεις τω ν «πουριτανώ ν», αυτώ ν τω ν αδιάλλακτω ν προτεσταντώ ν που επιθυμούσαν να εκκαθαρίσουν την αγγλικανική θρησκεία από τα τελευταία μι­ κρόβια του «παπισμού». Ωστόσο οι π ο υρ ιτανοί στρατολογούνταν ακριβώς άπό τις δύο δυναμικότερες κοινω νικές τάξεις της Α γγλίας του Π ου αιώνα: την εμπο­ ρική αστική τάξη τω ν πόλεω ν και τους μεγάλους γαιοκτήμονες της υπαίθρου. Κ αι οι μεν κ α ι ο ι δε δυσπιστούν απέναντι σε μια βασιλική εξουσία που επιζητεί να ελέγξει στενά την οικονομική ζωή του βασιλείου και που δεν κρύβει την ε­

396

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ ΡΡΟ Π 1Α Σ

χθρότητά της στη σύσταση μεγάλων γαιοκτημάτω ν, η ο π ο ία συντελεί στη μείωση του τοπικού πληθυσμού. Ό π ω ς στη Γαλλία, η εξέγερση αφ ορά προνομιούχους π ο υ εννοούν ν α διατηρήσουν τα πλεονεκτήματα τους. Π ρ ό κ ειτα ι όμω ς, στην Αγγλία, για πρ ο νο μ ιο ύχο υς π ο υ είνα ι οι ωφελημένοι και όχι τα θύματα της τρεχουσ ας οικονομικής εξέλιξης. Π άνω α π ’ όλα, αυτές οι δύο κυρίαρχες τάξεις της αγγλικής κ ο ινω νία ς διαθέτουν εκείνο π ο υ λείπει στους οπ αδούς της Σφενδόνης; μια πολιτική εκπροσώπηση, το κοινοβούλιο. Ο αγώ νας ανάμεσα στην απόλυτη μ οναρχία και τις κεντρόφ υγες δυνάμεις της Α γγλίας αρχικά εκδηλώνεται με μια αντιπαράθεση ανάμεσα στον βασιλιά κ α ι το κοινοβούλιο π ου επιθυμεί ν α ελέγχει τη μοναρχία. Φ τάνει στο απόγειό του με τον Κάρολο Α ' ο οπ ο ίο ς, αφού για μερικά χρόνια έχει προσπαθήσει να κυβερνήσει χω ρ ίς κοινοβούλιο κ α ι να επιβάλει στους υπηκόους του την πολιτική κ α ι θρησκευτική απολυ ταρχία , σύντομα υποχρεώ νεται να ζητήσει κ α ι π ά λ ι τη βοήθεια τω ν κοινοβουλευτικώ ν πιεζόμενος από οικονομικές ανάγκες. Οι τόνοι υψ ώ νονται τότε σε τέτοιο βαθμό ώστε ο βασιλιάς, που βλέπει τους κοινοβουλευ­ τικού ς να εγείρουν εναντίον του ένα πραγματικό κατηγορητήριο, επιχειρεί ένα δυναμικό χτύπημα, αλλά αποτυγχάνει. Ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ του βασιλιά και τω ν κοινοβουλευτικώ ν τελειώ νει με τη νίκη του αρχηγού του στρατού του κ οινοβουλίου Ό λιβερ Κ ρόμγουελ, εκπροσώ που της π ιο αδιά λλα κτη ς μερίδας τω ν πουριτανώ ν αγροτών. Π επεισ μ ένο ς ό τ ι έχει α να λά βει να επιβά λει στην Α γγλία τη θεία τάξη, ο Κ ρόμγουελ δικ ά ζει κ α ι εκτελεί το ν βασιλιά (1649), απαλλάσσετα ι α π ό το κ οινο­ βούλιο κ α ι προκηρύσσει τη Δημοκρατία. Στην πραγματικότητα εγκαθιδρύει μια δικτατορία που γίνετα ι ανεκτή μόνο ε­ πειδή χαρίζει στην Α γγλία, μετά τη μακρά απουσία της από το ν Τριακονταετή Πόλεμο, μια ενεργητική π α ρ ο υ σ ία στην Ε υρώ πη. Α φού ανακατα λαμ βά νει τη Σκω τία κ αι την Ιρλανδία, ο Κ ρόμγουελ μετέχει στην τελευταία φάση του γαλλο ι­ σπανικού πολέμου: η συμμαχία του με τη Γαλλία του Μ αζαρέν καταφέρει στην Ισπανία τη χαρισ τική βολή (μάχη τω ν Α μμολόφω ν, κ οντά στη Δουνκέρκη, το 1658) κ αι του επιτρέπει να ανακτήσει τη Δουνκέρκη. Στηριζόμενη σε έναν μόνο άνθρω πο, η Δ ημοκρατία του Κ ρόμγουελ δεν επιζεί του ιδρυτή της: το 1660 ο γιο ς τού Κ αρόλου Α ', ο Κ άρολος Β ' ο Εύθυμος ανακαλείται στην εξουσία. Βε­ βαίω ς η αγγλική επανάσταση απέτυχε, αλλά το κοινοβούλιο έδειξε καθαρά μέχρι π ο ιο σημείο μπορεί να φτάσει αν η βασιλική απολυταρχία απειλήσει τα συμφέ­ ροντα κ α ι τις πεποιθήσεις του. Ο Κ άρολος Β ' δεν μπορεί να προσβλέπει στην ε­ παναφ ορά της απολυταρχίας. Π αρά τη συμπάθειά του για το ρω μαιοκαθολικι­ σμό και τον αυταρχικό χαρακτήρα του, είναι υποχρεω μένος να λάβει υπόψη του την ισχυρή αντίθεση στη βασιλική εξουσία. Α ντί να επιλυθεί α π ό την Π αλινόρ­ θωση του 1660, η αγγλική κρίση α π λώ ς αναβάλλεται. Οι Ηνωμένες Ε παρχίες θίγονται επίσης, μολονότι δια κρ ίνονται από μια ομο­ σπονδιακή πολιτική οργάνωση κ α ι ένα μοναρχικό θεσμό πολύ π ιο πρόσφατο από εκείνους της Γαλλίας κ α ι της Αγγλίας. Μ ακράν τού να είναι ένα κράτος, οι Η νω ­

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η ΣΤ Α Μ Ε ΣΑ Τ Ο Υ Π ο υ Α ΙΩ ΝΑ

397

μένες Ε π αρχίες του Π ο υ α ιώ να μοιάζουν κ υρίω ς με μ ια κοινότητα συμφερό­ ντων. Οι πόλεμοι π ου διεξήγαγαν εναντίον της Ισπανίας γέννησαν ένα ενωτικό αίσθημα, του οποίου ενσάρκωση είναι ο θεσμός του γενικού (επαρχιακού) κυβερ­ νήτη (stadhouder): καθεμιά από τις επτά επαρχίες έχει τον κυβερνήτη της. Οι υπη­ ρεσίες π ο υ προσέφερε στην υπόθεση της ανεξαρτησίας η οικογένεια της Οράγγης έχουν ως συνέπεια πέντε επαρχίες να επιλέξουν ω ς γενικό κυβερνήτη τον αρχηγό της οικογένειας: τον δούκα του Νασάου Μ αυρίκιο, γιο του πρ ίγκιπ α της Ο ράγ­ γης Γουλιέλμου Α ' του Σιω πηλού. Μ ια επιλογή π ο υ κινδυνεύει να κάνει το θε­ σμό του γενικού κυβερνήτη να εξελιχθεί σε μοναρχία. Μ ια εξέλιξη την ο π ο ία η πλούσια αστική τάξη τω ν π α ρ ά λ ιω ν επαρχιών, κυρίω ς εκείνη της Χόλαντ, δεν ε­ πιθυμεί με κανένα τίμημα. Φ οβούμενοι για τα πλούτη τους, ο ι αστοί, τω ν οπ οίω ν εκπρόσωπος είναι ο μέγας σύμβουλος της Ο λλανδίας, αντιπαραθέτουν στις μ ο­ ναρχικές και ενοποιητικές τάσεις της οικογένειας της Οράγγης τη δημοκρατική και αυτονομιστική τους βούληση. Η διαμάχη διαρκεί ολόκληρο τον 17ο αιώνα: το 1619 μια διένεξη με περίπλοκες πολιτικές και θρησκευτικές διαστάσεις επιτρέ­ πει στον Μ αυρίκιο του Ν ασάου να παραπέμψει σε δίκη κ α ι να εκτελέσει τον με­ γάλο σύμβουλο της Ο λλ α νδ ία ς Ό λντενμ π α ρνεφ ελτ, ένα γέροντα 72 χρ ονώ ν. Αλλά ο θάνατος του π ρ ίγ κ ιπ α της Οράγγης Γουλιέλμου Β ' (1650), ο οποίος είχε προσπαθήσει να επιβάλει στις Η νωμένες Ε παρχίες μια προσω πική διακυβέρνηση μοναρχικού τύπου, επιτρέπει στην ολλανδική αστική τάξη να καταργήσει το θε­ σμό του γενικού κυβερνήτη. Ο ι Ηνωμένες Ε παρχίες προσανατολίζονται σε μια Δημοκρατία εγκαθιδρυμένη π ρ ο ς όφελος της ολλανδικής αστικής τάξης κ α ι της οποίας αληθινός κύριος είνα ι ο μέγας σύμβουλος της Ο λλανδίας Γιόχαν ντε Βιτ. Ο ι κρίσεις π ου επηρεάζουν τα τρία δυναμικότερα κράτη της δυτικής Ε υρώ ­ πης του Π ου αιώ να έχουν λο ιπ ό ν ως κοινό σημείο την αμφισβήτηση ενός μοναρ­ χικού θεσμού ο ο ποίος από τον 16ο αιώ να χρησίμευε ως πό λο ς συγκρότησης τω ν εθνώ ν-κρατώ ν Κ αθένα από τα τρία κράτη απαντά κατά τον τρόπο του. Η Γαλ­ λία τής μετά τη Σφενδόνη εποχής προσανατολίζεται σε μια απόλυτη και συγκε­ ντρωτική μοναρχία, οι Η νω μένες Ε παρχίες συγκροτούνται σε ομόσπονδη δημο­ κρατία όπου δεσπόζει η π λούσ ια εμπορική αστική τάξη, ενώ η Αγγλία ξεκινά το πρω τότυπο πείραμα μιας μ ο να ρ χία ς μετριασμένης από το ρόλο του κοινοβουλί­ ου, όπου και θα επανέλθουμε. Ό μω ς καμία α π ’ αυτές τις κρίσεις δεν εμφανίζεται ως ένδειξη παρακμής - εντελώς το αντίθετο: δεν εμποδίζουν ούτε τη Γαλλία, το πλουσιότερο και πολυπληθέστερο από τα κράτη της δυτικής Ευρώπης, να α να ­ πτύξει ένα ανθρώ πινο κ α ι οικονομικό δυναμικό, θεμέλιο της μελλοντικής υπερο­ χής της, ούτε τη Μεγάλη Β ρετανία κ α ι τις Ηνωμένες Ε παρχίες, που είναι άλλω­ στε ανταγωνιστικές, να βρουν στο εμπόριο κ α ι τις αποικίες αντισταθμίσματα για τη φτωχή εθνική τους γη κ α ι τον ισχνό πληθυσμό τους. Τελείως διαφορετική εί­ ναι η κατάσταση της Ιβηρικής Χερσονήσου κ αι της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατο­ ρίας, που πληρώ νουν το τίμημα της αποτυχίας τω ν Αψβούργων.

398

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ: Π Α ΡΑ Κ Μ Η ΤΩΝ Α Ψ ΒΟ Υ ΡΓΩ Ν π ’ όλα τα μεγάλα ευρ ω π α ϊκά κράτη, μόνο η Ισπανία δεν γνω ρ ίζει την κ ρ ί­ ση τω ν μέσων του 17ου αιώ να. Μ παίνει όμως σε μια περ ίοδο παρακμής, αρ­ γής και συνεχούς, συγκαλυμμένης ακόμα από τα κ ατά λοιπα της περασμένης λα­ μπρότητάς της. Η απόλυτη μ οναρχία π ο υ εγκαθιδρύθηκε από τον Φ ίλιππο Β ' δεν αμφισβητείται, αλλά το βασίλειο είνα ι ιδιαίτερα εξασθενημένο. Η απέλαση τω ν Μ ορίσκος έχει επιφέρει ένα θανάσιμο πλήγμα στο δυναμισμό της Ισπανίας. Η μετανάστευση είναι συνεχής κ α ι η απώ λεια πληθυσμού εντείνεται. Λ ίγο ώς πολύ π α ν το ύ η κτηνοτροφία αντικαθιστά τις καλλιέργειες. Η οικονομική ζωή ασφυκτιά α π ό τον ανταγωνισμό τω ν Αγγλων και τω ν Ο λλανδώ ν, ενώ οι ξένοι έ­ μποροι, εγκατεστημένοι στα ισπανικά λιμάνια, τραβούν τα κέρδη του εμπορίου έξω από τη χερσόνησο. Η Ισπανία δεν καταφέρνει καν να διατηρήσει ακέραια τα εδάφη π ο υ είχε κλη­ ρονομήσει ο Φ ίλιππος Β'. Ο ι Ο λλανδοί εκμεταλλεύτηκαν τον Τριακονταετή Π ό­ λεμο για να καταλάβουν το σημαντικότερο κομμάτι της πορτογαλικής αποικια ­ κής αυτοκρατορίας: τα νησιά της Σ ούντα με τα μυθικά τους πλούτη. Π άνω α π ’ ό ­ λα, η Π ορτογαλία ξεφεύγει από την Ισπανία. Το 1640 μια εξέγερση εναντίον τω ν Ισπανών καταλήγει, μετά από συγκεχυμένα επεισόδια, στην ανεξαρτησία αυτού του κράτους που κάνει βασιλιά του το ν Ιωάννη Δ ' τον Τυχερό, δούκα της Μ πραγκάντσα κ α ι μακρινό διάδοχο τω ν βασιλιάδω ν της Π ορτογαλίας. Υ πογραμμ ίζοντας την έκταση της ισπανικής παρακμής, μια σειρά ανεπαρ­ κώ ν ηγεμόνω ν δ ια δ έχ ο ντα ι τον Φ ίλ ιπ π ο Β '. Σε λιγότερο α π ό έναν α ιώ να , η Ισπανία, π ο υ είχε ονειρευτεί να κυριαρχήσει στην Ευρώπη, περιέρχεται στη χ α ­ μηλότερη βαθμίδα τω ν εθνώ ν-κρατώ ν της Δύσης. Ακόμα χειρότερα, η δυναστεία τω ν Α ψβούργων της Ισπανίας κινδυνεύει να εξαφανιστεί κ α ι ο ι αγώ νες δ ια δο­ χής που δια γράφ ονται απειλούν να παραδώ σουν τη χώ ρα στις ορέξεις τω ν ισχυ­ ρ ο ί γειτόνω ν της. Α νεπαρκείς ηγεμόνες, χειραγω γούμενοι από τους υπουργούς ή τους ευνοούμενούς τους και περιτριγυρισμένοι από μια αυλή με αυστηρή κ α ι ασφυκτική τυπικότητα, ο Φ ίλιπ πο ς Γ ' κ α ι ο Φ ίλ ιπ π ο ς Δ ' είναι ανήμποροι να αναχαιτίσουν την παρακμή. Τη στιγμή π ου ο Λουδοβίκος ΙΔ ' ξεκινά την προσω ποπαγή βασι­ λεία του (1660), ο Φ ίλιπ πο ς Δ ' ακόμα δεν έχει διάδοχο. Η γέννηση ενός γιου α να ­ ζω ογονεί την ελπίδα να ξεφύγει η Ισπανία από τις γαλλικές βλέψεις. Ό τα ν όμως το 1665 ο Κ άρολος Β ’ ο Τρελός ανέρχεται στο θρόνο, δεν είναι πα ρ ά τεσσάρων ετών κ α ι είναι τόσο ασθενικός ώστε η Ευρώπη αναμένει το θάνατό του από μέ­ ρα σε μέρα. Η διαδοχή της Ισπανίας, του «μεγάλου ασθενούς» της Δύσης του Π ου αιώνα, είναι το κρίσιμο ζήτημα της ευρω παϊκής πολιτικής στη μετάβαση από τον 17ο π ρος τον 18ο αιώνα. Βεβαίως ο Λ ουδοβίκος ΙΔ ' είχε π αραιτηθεί από τον ισ πα νι­ κό θρόνο με τη Συνθήκη τω ν Π υρηναίω ν (1659), αλλά ol Γάλλοι νομομαθείς αμ­ φισβητούν την αξία της παραίτησης ενός βασιλιά από δικαιώ ματα π ου κατέχει

Α

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤ Α Μ Ε ΣΑ Τ Ο Υ 17ου ΑΙΩΝΑ

399

εξ αίματος, π ο λύ περισσότερο π ο υ το αντίτιμο αυτής της παραίτησης, τα 500.000 σκούδα, ποτέ δεν καταβλήθηκαν. Η Ευρώπη τω ν εθνώ ν-κρατώ ν έχει κάθε λόγο να φοβάται μ ια ενοποίηση π ρ ο ς όφελος του Λ ουδοβίκου Ι Δ Σ ε μια τέτοια π ερ ί­ πτωση η Γαλλία θα έλεγχε όλες τις ατλαντικές ακτές της Ευρώ πης από τις Κάτω Χ ώρες ώ ς το Γιβραλτάρ κ α θώ ς κ α ι την τεράστια ισπα νική αυτοκρατορία της Αμερικής. Η προοπτική π ο υ προσφέρεται από τον άλλο διεκδικητή της διαδοχής στον ισπανικό θρόνο, το ν Λ εοπόλδο Α ' τω ν Α ψβούργων, δεν είναι διόλου ελκυστικότερη. Κ ινδυνεύει να καταλήξει στην ανασύσταση της αυτοκρατορίας του Κ αρόλου Κ ουίντου κ αι στην αναίρεση 150 χρ όνω ν ευρω παϊκώ ν αγώ νω ν κατά της υπεροχής τω ν Α ψβούργων. Α ναδιοργανώ νοντας την κεντρική Ευρώπη, οι Συνθήκες της Βεστφαλίας εί­ χαν καταστήσει την Α γία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία μια οντότητα κενή περιεχομέ­ νου. Τα 350 π ρ ιγκ ιπ ά τα κ α ι οι ελεύθερες πόλεις που την απαρτίζουν κάνουν α­ πατηλή κάθε κοινή π ο λιτικ ή κ αι το δικαίω μα που τους παρέχεται για σύναψη ξε­ χωριστών συνθηκών δίνει στην αναρχία νόμιμη μορφή. Η αυτοκρατορία είναι καθημαγμένη, π ο λιτικ ά παραλυμένη κ α ι εξαντλημένη από τους αδιάκοπους π ο ­ λέμους π ου έχουν προκαλέσει ο ι φ ιλοδοξίες τω ν Αψβούργων. Αλλά τα κράτη που την αποτελούν δεν είνα ι διόλου παρηκμασμένα. Η ηττημένη Α υστρία π α ρ α ­ μένει το ισχυρότερο κ ρ ά το ς της κεντρικής Ευρώ πης κ αι ο ανακομμένος ιμπερια­ λισμός της καθόλου δεν έχει συντρίβει. Α υτοκράτορας από το 1658, ο Λ εοπόλδος Α ' αποστρέφει την Α υστρία από τούτη την Ευρώπη π ο υ μόνο απογοητεύσεις τής προσέφερε κ α ι συγκεντρώ νει τις δυνάμεις του για να αγω νιστεί εναντίον τω ν Τούρκων, τω ν εισβολέων του χριστιανικού κόσμου. Α πό το 1664 αρχίζει να έχει ορισμένες επιτυχίες π ο υ προ κα λο ύν την αντεπίθεση του σουλτάνου. Το 1683 οι Τούρκοι πολιορκούν τη Βιέννη. Ό π ω ς την εποχή τω ν σταυροφοριών, η βοήθεια έρχεται από το βορρά: ο βασιλιάς της Π ολω νίας Ιωάννης Γ ' Σομπιέσκι σπεύδει με ισχυρό στρατό κ α ι απελευθερώ νει τη Βιέννη. Τότε ο Λ εοπόλδος Α ' ανακαταλαμβάνει τα εδάφη π ου απω λέστηκαν κατά τον 16ο αιώνα: κυριεύει το φρούριο της Βούδας (1686) και ανακτά την ουγγρική πεδιάδα κ αι την Τ ρανσ υλβανία. Κ α τ’ αυτό το ν τρόπο η Α υστρία, έπαλξη της χριστιανοσύνης, βρίσκει μ ια νέα ισορροπία, λιγότερο αδιάφορη π ρ ο ς τις ευρω ­ π α ϊκ έ ς υποθέσεις α π ’ ό ,τι φ α ίνετα ι. Η ζω τικότητα τω ν Α ψ βούργω ν της Α υ­ στρίας θα μπορούσε λο ιπ ό ν να αποδειχθεί επίφοβη σε περίπτω ση διαδοχής τους στον ισπανικό θρόνο. Αλλά ο κύριος κ ίν δυ ν ο ς βρίσκεται στην αυξανόμενη δύναμη, ακόμα δυσδιά­ κριτη αλλά πολύ πραγματική, τω ν Χ όεντσολερν του Βρανδεμβούργου, οι οπ οίοι αρχίζουν να εδραιώ νουν το ρόλο τους στην αυτοκρατορία. Κ ύριοι του εκλεκτοράτου του Β ρανδεμβούργου από τον 15ο αιώνα, έχουν αυξήσει υπομονετικά την κληρονομιά τους πρ ο σ θέτο ντας στα αρχικά κράτη τους νέες επαρχίες, μεταξύ τω ν οποίω ν το δουκάτο της Π ρωσίας, π α λιά γαιοκτησία τω ν Τευτόνων Ιπ π ο ­ τών. Με επιμονή κ α ι αγριότητα, ο Φ ρειδερίκος Γουλιέλμος Α ', π ο υ ανέρχεται στην εξουσία το 1640, συγκροτεί μ ’ αυτά τα ανομοιογενή εδάφη ένα πραγματικό

400

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑΙ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

κ ρ ά το ς. Ε νοποιημένο με την κατάργηση τω ν προνομ ίω ν κ α ι τω ν εξουσιώ ν των το π ικ ώ ν συνελεύσεων, τούτο προοδεύει χάρη στην ανάπτυξη της οικ ονομ ία ς και την εγκατάσταση ενός συστήματος τα κτικώ ν φόρω ν που επιτρέπει τη συντήρηση ενός μόνιμου στρατού 30.000 ανδρώ ν. Κ ατά το θάνατο του Φ ρειδερίκου Γουλιέλμου Α ' (1688), η Α υστρία είναι αναγκασμένη να λάβει υπόψ η της αυτή τη νέα δύναμη.

ΣΤΟ ΒΟΡΡΑ: Σ Ο Υ Η Δ ΙΚ Η ΗΓΕΜ ΟΝΙΑ νώ ο ι Α ψβούργοι προσ παθούσ α ν να επιβάλουν την ηγεμονία τους στη δυτι­ κή κ α ι την κεντρική Ευρώπη, η Σουηδία εγκαθιστούσε την κ υ ρ ια ρ χία της στην Ε υρώ πη του βορρά. Η εμφάνιση της Σουηδίας στη διεθνή σκηνή στις αρχές του Π ο υ α ιώ να είχε προξενήσει την εντύπωση μετεωρίτη καταπλήσσοντας τις ευρω παϊκές δυνάμεις και αναστατώ νοντας τις ισορροπίες στη βόρεια κ α ι ανατολική Ευρώ πη. Α πό ε­ κείνη την εποχή, η προσ πάθεια της Π ολω νίας να ελέγξει το κράτος π ου ιδρύθηκε τον 16ο α ιώ να α π ό τον Γουσταύο Α ' Β άζα αποτυγχάνει μ προστά στην πρόσδεση τω ν Σουηδώ ν στη Μ εταρρύθμιση: ο ι Σ ουηδοί ευγενείς π ρ ο τιμ ο ύν να απορρίψ ουν έναν ηγεμόνα π ο υ έχει γίνει περισσότερο Π ολω νός από Σουηδός. Η Σουη­ δ ία του Π ου αιώ να επιζητεί π ά νω α π ’ όλα να οδηγήσει σε α π οτυχία το υ ς Βάζα της Π ολω νίας π ο υ ονειρεύονται να κατακτήσουν τη Λ ιβονία και να ελέγξουν τα π α ρ ά λ ια της Βαλτικής Θάλασσας. Σ ’ αυτή τη θεμελιώδη αναμέτρηση, η συμμετο­ χή το υ Γουσταύου Β ' Α δόλφου στον Τριακονταετή Πόλεμο δεν αποτελεί, από σουηδική σκοπιά, π α ρ ά ένα δευτερεύον φαινόμενο προορισμένο να διευκολύνει την πραγματοποίησ η εθνικώ ν φ ιλοδοξιώ ν. Ό τα ν όμω ς η Χ ρ ισ τίνα δια δέχεται τον πατέρα της Γουσταύο Β ' Α δόλφο, η Σουηδία περιέρχεται σε βαθιά κρίση. Σε αλληλογραφία με τον φιλόσοφο Καρτέσιο, θαυμάστρια τω ν καλλιτεχνώ ν της ε­ π ο χή ς της, έτοιμη να διευθύνει την πολιτική της χώ ρας της με διαύγεια πνεύμα­ τος αλλά με πλήρη περιφρόνηση για τις επιθυμίες και τις θρησκευτικές πεποιθή­ σεις του λαού της, η Χ ρισ τίνα πα ίρνει το 1654 την απόφαση να π αραιτηθεί για λόγους στους ο ποίους το θεατρικό στοιχείο αναμφίβολα υπερισχύει έναντι τω ν πραγματικώ ν δυσχερειών.

Ε

Ο εξάδελφός της Κ άρολος Γουσταύος, π ο υ έγινε Κ άρολος I ' Γουσταύος, ξ α ­ να δίνει στη Σουηδία μια διεθνή θέση πρώ της κατηγορίας. Με τη Συνθήκη της Ο λίβα (1660) καταφέρνει να αναγνω ριστούν τα δικαιώ ματά της στη Λ ιβονία κ αι αποκτά την Π ομερανία στα νό τια της Βαλτικής. Έ τσ ι η Σουηδία εμφανίζεται ως η μεγαλύτερη δύναμη της βόρειας Ευρώπης, εγγυήτρια, μαζί με τη Γαλλία, τω ν Συνθηκών της Βεστφαλίας π ου εδραιώ νουν την ευρω παϊκή ισορροπία. Ο πω σδήποτε βγαίνει εξαντλημένη α π ό το υ ς π ο λέ­ μους π ου ουσιαστικά δεν έχουν σταματήσει από τότε που απέκτησε την ανεξαρ­ τησία της. Παράλληλα συνειδητοποιεί την απειλή που συνιστά γ ι’ αυτήν η αύξη­

Η Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤΑ Μ Ε Σ Α Τ Ο Υ Π ο υ ΑΙΩ ΝΑ

401

ση της δύναμης τω ν Χόενχσολερν, στους οπ οίους αναγκάζεται να αναγνωρίσει τον τίτλο του δούκα της Π ρωσίας. Αλλά, όπω ς κ α ι η Γαλλία στα δυτικά, η Σουη­ δία, νικήτρια στον πόλεμο εναντίον τω ν Αψβούργων, εμφ ανίζεται ω ς ο επιδιαι­ τητής της βόρειας Ε υρώ πης. Π ολύ περισσότερο π ου απ ένα ντι της δεν βρίσκει παρά μια ιδιαίτερα ακρωτηριασμένη Π ολω νία και μια ημιβαρβαρική Ρωσία, α­ ποκομμένη από την Ε υρώ πη από την εποχή που ο μογγολικός ανεμοστρόβιλος την έσβησε ουσιαστικά από το χάρτη.

ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ: Η ΡΩ Σ ΙΑ Κ Α Ι Η ΠΟΛΩΝΙΑ ΠΡΟΑΝΑΓΓΕΛ ΛΟΥΝ ΝΕΕΣ ΕΥ ΡΩ Π Α ΪΚ Ε Σ Α Ν ΙΣ Ο ΡΡΟ Π ΙΕ Σ

Π

ράγματι ο ι Τ ά ταροι έχου ν επιβά λει ένα βαρύ π ρ οτεκτορά το στα ρω σικά πρ ιγκιπ ά τα . Η ίδια η Μ οσχοβία τούς έχει παραδοθεί κ α ι η Μ όσχα έχει πυρποληθεί το 1451. Δ ιαδεχόμενος το ν Βασίλειο Β ' τον Τυφλό, ο Ιβάν Γ ' ο Μέγας είναι στην αυγή του 16ου α ιώ να ο π ρ ώ το ς π ου «συνενώνει τη ρωσική γη». Η ε­ π ο π ο ιία του π α ίρ ν ει σκοτεινά χρώ ματα: συχνά είναι με τη δολοφ ονία που κατα­ φέρνει να παραμερίσει τους αδελφούς του και να συνενώσει τα εδάφη τους στο πριγκιπάτο του. Αφού έχει επεκτείνει την εξουσία του στα μικρά γειτονικά κρά­ τη, πραγματοποιεί μια αριστοτεχνική κίνηση κατακτώ ντας το 1495 τη Δημοκρα­ τία του Νόβγκοροντ, λίκνο του ρω σικού κράτους την εποχή της κατάκτησης του Ολέγκ (882). Τέλος, δύο χρόνια π ρ ιν από το θάνατό του (1503), ο Ιβάν Γ ' κατα­ φέρει τη χαριστική βολή στη Χρυσή Ορδή, θέτοντας τέρμα στην εκατοντάχρονη κ υριαρχία τω ν Μ ογγόλω ν στη Ρω σία. Έ τσ ι, την ίδια στιγμή που η γηραιά αυτο­ κρατορία της Κ ω νσταντινούπολης καταρρέει, η νέα ρωσική δύναμη του Ιβάν Γ ' του Μεγάλου γίνετα ι το ηγετικό κράτος της ορθόδοξης χριστιανοσύνης, φυσικό καταφύγιο κ α ι πόλος έλξης τω ν υποταγμένω ν στον τουρκικό ζυγό χριστιανικώ ν χωρώ ν τω ν Β αλκανίω ν. Σ αν για να υπογραμμίσει την έκταση της κληρονομιάς, ο Ιβάν Γ ' παντρεύεται τη Σ ο φ ία (πρώην Ζωή) Π αλαιολόγου, α νιψ ιά του τελευ­ ταίου Β υζαντινού αυτοκράτορα. Ο γιο ς του Ιβάν Δ ' ο Τρομερός θα λάβει τον τίτλο του «τσάρου», σλαβική μετάφραση του «καίσαρα». Ο Ιβάν Δ ' συνεχίζει το εγχείρημα του πατέρα του επεκτείνοντας προς ανατολάς τη ρωσική επικράτεια: αχανείς εκτάσεις χω ρίς πληθυσμό, τα ασιατικά εδάφη δεν είχαν γνωρίσει ώς τότε π α ρ ά το πέρασμα ιππέω ν προερχόμενω ν από τις νό­ τιες στέπες. Επεκτείνοντας την επικράτεια της ανατολικής Ευρώ πης ώς τις ακτές του Ειρηνικού, οι Ρώ σοι έμποροι και έποικοι θέτουν τα πραγματικά σύνορα ανά­ μεσα στην Ευρώπη κ α ι την Ασία κατά μήκος τω ν βουνών της κεντρικής Ασίας μάλλον παρά στο ύψ ος τω ν Ο υραλίω ν που δεν αποτέλεσαν ποτέ ένα αληθινό φράγμα. Αυτή η βραδεία ρωσική ανάκτηση εμφανίζεται ω ς απομίμηση πολύ πιο αργή και λιγότερο θεαματική, αλλά όχι και λιγότερο σημαντική, της δυτικής επέ­ κτασης στις θάλασσες της υδρογείου, προς την Αμερική ή τις Ινδίες. Αν η Ρωσία επεκτείνεται στα ανατολικά, είναι στα δυτικά π ο υ δίνει τη μάχη:

402

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

αναζητώ ντας διέξοδο στη Βαλτική προσκρούει στις αντίπ α λες φ ιλοδοξίες της Σουηδίας κ αι της Π ολω νίας. Ο θάνατος του Φ ιόντορ Α Ί β ά ν ο β ιτ ς (1598), τελευ­ ταίου απ ο γό νο υ τω ν Ρούρικ, ανοίγει την «Περίοδο τω ν Ταραχών»: γαμπρός του Φ ιόντορ Α ', ο Μ πορίς Γκοντουνόφ αναγκάζεται να αντιμετω πίσει το συνασπι­ σμό τω ν μεγάλω ν οικογενειώ ν τω ν β ογιάρω ν (ευγενών) με μ ια Π ολω νία που π ρ ο φ α νώ ς έχει συμφέρον στην αδυναμία της Ρω σίας. Η εκλογή του Μ ιχαήλ Δ ' Φ ιοντόροβιτς ω ς τσάρου (1613) δίνει στη Ρω σία τη νέα δυναστεία τω ν Ρομανόφ και προκαλεί μ ια εθνική ανάταση ανάλογη με εκείνη που συγκλόνισε τη Γαλλία στα σκοτεινότερα χρόνια του Εκατονταετούς Πολέμου; α ν και ο ι Σουηδοί παρα­ μένουν σταθερά εγκατεστημένοι στις ακτές του Κ όλπου της Φ ινλανδίας, αναγκά­ ζονται να εκκενώσουν την περιοχή του Νόβγκοροντ. Οι βογιάροι υποτάσσονται και ο ι Π ολω νοί σύμμαχοί τους υπ ο χρ εώ νο ντα ι να παραιτηθούν από το διαμελισμό του ρωσικού κράτους. Ως αντίτιμ ο της παραίτησής τους, ο Μ ιχαήλ Δ ' πρ έ­ πει π ά ντω ς να εγκαταλείπει κάθε δικαίω μ α π ά νω στη Λ ιβονία κ α ι την Κουρλάνδη: Σουηδοί κ αι Π ολω νοί φράσσουν π ά ν τα το δρόμο προς τη Βαλτική. Το κ ρ ά το ς π ο υ ο Μ ιχαήλ Δ ' Φ ιοντόροβιτς αφήνει στο γιο το υ Αλέξιο Μιχαήλοβιτς (1645) έχει επεκταθεί σημαντικά κ α ι ολοκληρώ νει την οργάνω σή του. Ωστόσο, συγκρινόμενο με τα βασίλεια της Δύσης, τη Σ ουηδία ή την Π ολω νία, παραμ ένει ένα ημιβαρβαρικό κράτος. Ο ι επικλήσεις της βυζαντινής κληρονο­ μιάς δύσκολα συγκαλύπτουν τα βαθιά σημάδια που άφησαν οι πο λλο ί αιώ νες της μογγολικής κυριαρχίας. Κ ύριος α ντίπ α λο ς της Ρω σίας, η Π ολω νία εμφανίζεται ω ς δύναμη απείρω ς π ιο πολιτισμένη κ αι με πολύ καθορισ τικότερο βάρος στις ευρ ω πα ϊκές υπ οθέ­ σεις. Ω στόσο οι αιώ νιες κεντρόφυγες δυνάμεις θριαμβεύουν κ α ι π ά λ ι την περίο­ δο τω ν Γιαγκέλον (δυναστεία λιθουανικής καταγω γής π ο υ βασιλεύει στην Πολω­ νία από το 1386 ώ ς το 1572), αποδυναμώ νοντας την πολω νική μοναρχία. Καθώς δια σ κο ρ π ίζο ντα ι σ ’ ολόκληρη την Ε υρώ πη (ένας α π ’ α υτούς γίνετα ι βασιλιάς της Βοημίας κ αι το 1490 προσθέτει στις κτήσεις του το ουγγρικό στέμμα), οι Για­ γκέλον δεν καταφ έρνουν να διατηρήσουν τη λιθουανοπολω νική ενότητα, η ο ­ ποία διαρρηγνύεται το 1492. Π άνω α π ’ όλα, η αδυναμία τω ν βασιλιάδω ν της Π ο­ λω νίας ενισχύει τις άναρχες τάσεις. Τούτες υπερισχύουν τη στιγμή π ο υ ο τουρ­ κικός κίνδυνος κ α ι ο ι πρόοδοι τω ν π ρ ιγ κ ίπ ω ν της Μ όσχας επιβάλλουν στην Πο­ λω νία κ αι τη Λ ιθουανία μια νέα ένωση υπ ό την εξουσία του μεγάλου δούκα της Λ ιθουανίας Α λεξάνδρου Α ' Γιαγκέλον. Για να προφυλαχθεί από τις συγκεντρω­ τικές προθέσεις του ηγεμόνα, η πολω νική αριστοκρατία τον υποχρεώ νει να δε­ χθεί το 1505 το Σύνταγμα Νίχιλ Νόβι: καμία μεταρρύθμιση του κράτους δεν μπο­ ρεί να επέλθει χω ρ ίς την έγκριση της αριστοκρατίας. Οι γείτονες της Π ολω νίας επω φ ελούνται από την παρακμή της για να ενισχυθούν εις βάρος της. Αν η δράση της Ρ ω σίας ασκείται κυρίω ς στα ανατολικά, ο Ιβάν Δ ' ο Τρομερός καταφέρνει ν α καταλάβει τη Λιβονία, φέρνοντας εκεί ε­ μπόρους κ α ι βιοτέχνες και δείχνοντας έτσι αποφασισμένος να σπάσει το π ο λ ω ­ νικό μονοπώ λιο στη Βαλτική. Ακόμη π ιο επικίνδυνη είναι η ανάπτυξη της Σ ου­

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η ΣΤΑ Μ ΕΣΑ T O Y 17ου ΑΙΩ ΝΑ

403

ηδίας, η οποία στρέφει τις βλέψ εις της στα ανατολικά π α ρ ά λ ια της Βαλτικής, ανταγωνιζόμενη έτσι κ αι τη Ρ ω σ ία κ α ι την Π ολω νία. Τέλος οι Γιαγκέλον κ αθό­ λου δεν αντιδρούν στη γέννηση ενός νέου κράτους, της Π ρω σίας (1525), το ο­ π ο ίο συνιστά ωστόσο ένα θύλακα στα βόρεια της Π ολω νίας και στα παράλια της Βαλτικής. Ό τα ν η δυναστεία τω ν Γιαγκέλον εξαφανίζεται (1572), ολόκληρη η Ευρώπη ερίζει γ ι’ αυτή την αιρετή βασιλεία. Α ρχικά υπερισχύει ένας Γάλλος πρ ίγκ ιπ α ς, ο δούκας της Α νδεγαυίας. Ό μ ω ς τούτος ο νεότερος αδελφός του Κ αρόλου Θ ' ε­ ρεθίζει τους υπηκόους του με την πειθήνια στάση π ο υ κρατάει απ ένα ντι στον π ο ντιφ ικ ό νούντσιο κ α ι σύντομα υποχρεώ νεται να εγκαταλείψει την Π ολω νία (θα γίνει βασιλιάς της Γαλλίας με το όνομα Ε ρρίκος Γ ). Τελικά ο θρόνος της Π ο λ ω νία ς πέφ τει στο γιο του βασιλιά της Σουηδίας και της Α ικατερίνης Γιαγκέλον Σ ιγισ μ ο ύνδο Γ ' Βάζα (1586). Α υτός κ α ι οι διά δο χο ί του αρχίζουν τότε ένα μ ακρύ κ α ι μάταιο αγώ να εναντίον τω ν συγγενώ ν τους της Σουηδίας γ ια την κ υ ρ ια ρ χ ία της Λ ιβονίας. Η αιρετή βασιλεία, για την ο ­ π ο ία οι ευγενείς είνα ι τόσο υπ ερή φ α νο ι κ α ι η οπ ο ία σε κάθε εκλογή υποχρεώ νει τους υποψ ηφ ίους π ου ψ ηφ οθηρούν να εγκαταλείπουν ένα νέο τμήμα της βασι­ λικής εξουσίας, σιγά σιγά ο δηγεί το βασίλειο σε πλήρη π αραλυσ ία κ α ι α ν α π ό ­ φευκτη παρακμή, την ίδια στιγμή π ο υ η Ρω σία α ναδιορ γανώ νεται κ α ι η Σουη­ δία εμφ ανίζεται στη βόρεια Ε υρώ πη ως η μεγάλη ωφελημένη του Τριακονταε­ το ύ ς Πολέμου. Το 1648 ο βασιλιάς Ιω άννης Β ' Κ αζίμηρος Βάζα κάνει μ ια μελαγχολική αλλά διαυγή προφητεία: «Είθε ο Θ εός να κάνω λάθος! Αν όμω ς δεν βιαστείτε να θε­ ραπεύσετε τα δεινά π ο υ ο ι υποτιθέμενες ελεύθερες εκλογές σας επιφέρουν στη χώ ρα, αν δεν παραιτηθείτε α π ό τα προσω πικά σας προνόμ ια, τούτο το ευγενές βασίλειο θα γίνει λεία τω ν άλλω ν κρατώ ν. Ο Μ οσχοβίτης θα μας αποσπάσει τη Λ ευκορωσία και τη Λ ιθουανία· ο Βρανδεμβούργιος θα καταλάβει την Π ρωσία κ α ι το Π όζναν· η Α υστρία, π ιο έντιμη από τούτες τις δύο δυνάμεις, θα αναγκα­ στεί να κάνει ό π ω ς αυτές: θα π ά ρ ει την Κρακοβία κ α ι τη Μ ικρή Π ολω νία” ». Με την Π ολω νία έτσι ακρωτηριασμένη, η τύχη της βόρειας Ευρώ πης π α ίζετα ι ανά­ μεσα στη Σουηδία κ α ι τη Ρω σία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18

Η Ευρώπη συνασπισμένη ενα ντίο ν του Λ ουδ οβίκ ου ΙΛ ' (1660-1715)

♦ Μ ε τ ά τις Σ υνθ ή κες της Β εσ τ φ α λ ία ς εγκ α θ ίσ τα τα ι στη Γ α λ λ ία το πρότυπο της α πόλυτη ς μ ονα ρχία ς. Β α σ ισ μ ένη ταυτόχρονα στη φ εο υ­ δαρχική ιερ α ρ χ ία , τη ρ ω μ α ϊκ ή ιδέα του κρά τους π ου ενσαρκώ νετα ι σ τον ηγεμόνα, κα ι το θείο χ ρ ίσ μ α , η μ ο να ρ χ ικ ή εξο υσ ία εδρ α ιώ νετα ι χ ά ρ η στην ύπαρξη μ ια ς γρ α φ ειο κ ρ α τ ία ς στρ α τολογη μ ένη μ ετα ξύ α ­ στώ ν δικαστικώ ν λειτο υρ γώ ν. Η α π ο λυ τα ρ χ ία ε π εκ τείν ετ α ι στην ο ι­ κονομ ία , καθώς η μ ο να ρχικ ή εξο υσ ία ε λ έ γ χ ε ι την π α ρ α γω γή , ευ ν ο εί το εσω τερικό κ α ι υπερπόντιο εμ πόριο κα ι δ η μ ιο υ ρ γεί μ ια α ποικια κή α υτοκρατορία . Ε ίν α ι επ ίσ η ς σ υνυφ ασ μ ένη μ ε τη θέληση να ελ εγχ θ εί η θρησκευτική ζωή: α γώ να ς ενα ν τ ίο ν πρα κτικώ ν π ου κ ρ ίν ο ν τ α ι αποσχισ τικές (του γ ια ν σ ε ν ισ μ ο ύ ή του ησυχασμού), α π όπ ειρ α ξεριζώ μα τος τ ο ν προ τεσ τα ντισ μ ο ύ από το β α σ ίλ ειο μ ε τη ν α νά κλη ση του Ε δίκτου της Νάντης, α λλά κ α ι σ ύγκρουσ η μ ε τη ν πα ποσύνη γ ια τη ν εδραίω ση των «ελευθεριώ ν της γα λ λ ικ α ν ικ ή ς Εκκλησίας». Τέλος η α π ο λυ τα ρ χ ία επ εκ τείνετα ι στο χώ ρο τω ν τεχνώ ν, ό π ου ο β α σ ιλ ιά ς ε υ ν ο ε ί το κ λα σ ι­ κό ιδεώδες κα ι ο ι Β ερ σ α λ ίες γ ίν ο ν τ α ι η προθήκη μ ια ς α ισθη τική ς π ου θα χ ρ η σ ιμ εύ σ ει ως πρότυπο στη μ ο να ρχικ ή Ευρώπη. ♦ Η βα σ ιλικ ή α π ο λυ τα ρ χ ία ε ίν α ι α ξεχώ ριστη από μ ια π ρ οσ π ά θεια υ­ π ε ρ ίσ χ υ σ η ς σ τη ν Ε υρώ πη. Έ τσ ι ο Λ ο υ δ ο β ίκ ο ς ΙΛ ' θα ε μ π λ α κ ε ί σε π ο λλο ύ ς π ο λέμ ο υς κα τά των γ ειτ ό ν ω ν τον. Οι Ε υρω πα ίοι σ υνα σ π ίζο ­ ν τ α ι εν α ν τ ίο ν του γ ια να εξο υδ ετερ ώ σ ουν τη ν α κόρ εσ τη όρ εξή του γ ια κ α τα κ τήσεις κα ι ο ι π ο λ ιτ ικ ο ί, θρησκευτικοί, ο ικ ο ν ο μ ικ ο ί κα ι δυ­ ν α σ τ ικ ο ί π α ρ ά γ ο ν τ ε ς α ν α μ ιγ ν ύ ο ν τ α ι α ξ ε δ ιά λ υ τ α γ ια να α π ομ ονώ ­ σ ο υ ν τη Γ α λλία . Ό τα ν ο β α σ ιλ ιά ς της Γ α λ λ ία ς α π ο φ α σ ίζει να α ποδε­ χ θ ε ί τη διαθήκη το υ β α σ ιλ ιά της Ισ π α νία ς π ου α φ ή ν ει το β α σ ίλ ε ιό

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝ Α Ν ΤΙΟ Ν Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ Ι Δ '

405

τον σ το ν ε γ γ ο ν ό τον, τ ο ν δούκα της Α νδ εγα υ ία ς, ε γ κ α ιν ιά ζ ει τον μ α ­ κ ρ ο χρό νιο Π ό λ ε μ ο της Δ ια δ ο χή ς της Ισ π α ν ία ς (1702-1713) ε να ντ ίο ν των ευ ρ ω π α ϊκ ώ ν κρατώ ν, ο ο π ο ίο ς κ α τα σ τρ έφ ει τη δη μ οσιονομ ικ ή δ ια χ ε ίρ ισ η κ α ι τη ν ο ικ ο ν ο μ ία το ν β α σ ιλ είο υ , σ κ ιά ζει τα τελευ τα ία χ ρ ό ν ια τον Λ ο υδ ο β ίκ ο υ ΙΑ κ α ι α φ ή νει κα τά το θά νατό τ ο ν τη χώ ρα εξα ντλη μ ένη κ α ι κ ο υ ρα σ μ ένη α πό την α π ολυτα ρ χία . ♦ Π α ρά λλη λα , η Σ ο υ η δ ία β λ έπ ει μ ε τη σ ειρ ά της να α π ειλ είτ α ι η νπεροχή της στη β ό ρ εια Ενρώπη. Π α ρά την επ ο π ο ιία τον β α σ ιλ ιά της Κ α ­ ρόλου I B ', ο οπο ίο ς σ τις α ρχές του ΐ8 ο ν αιώ να π ο λεμ ά κ α ι νικά τονς Λανούς, τους Ρώσους, τους Π ολω νούς κα ι τουςΠ ρώ σους, η Σ ουηδία υ­ πο κ ύπ τει κ α ι α να γκ ά ζετ α ι να ε γ κ α τ α λ ε ίπ ε ι σ το υ ς Λ α ν ο ύ ς κ α ι τονς Ρ ώ σους τις κ α τα κ τήσ εις της κα ι την πρω τοκαθεδρία στη Βαλτική.

ο 1648 ο ι Συνθήκες της Β εστφαλίας έθεταν τέλος στον πόλεμο που διεξήγαν τα ευρ ω π αϊκά κράτη ενα ντίο ν της ηγεμονικής π ρ ο σ π ά θεια ς τω ν Αψβούργων. Υ ποτιθέμενοι εγγυητές της ευρω παϊκής ισορροπίας, ο ι δύο κ ύ ρ ιο ι νικητές, η Γαλλία κ α ι η Σ ουηδία, δεν μ π ο ρ ο ύ ν να αντισταθούν στο πλεονέκτημα που τους προσφέρει η αναγνω ρισμένη από τ ις συνθήκες θέση του επιδιαιτητή. Η Γαλλία του Λ ουδοβίκου Ι Δ ' επιζητεί ιδιαίτερα να εξασφ αλίσει την κ υ­ ρια ρχία της στην Ε υρώ πη, δεδομένου ότι έχει επιλύσει το πρόβλημα της μορ­ φής του κ ράτους π ο υ τέθηκε με την κρίση του Π ου αιώνα. Το πρ ότυπο της α­ πόλυτης μ ο να ρ χία ς δίνει στον βασιλιά Λ ουδοβίκο Ι Δ ' ασύγκριτη ισχύ. Φ αίνε­ τα ι ικανός να επιβάλει τη θέλησή του σε όλους τους υπηκόους του και σε όλους τους τομείς. Π αρά τα π ρ α γμ α τικ ά ό ριά της, η απόλυτη μ οναρ χία κατά το γαλ­ λικό π ρ ό τυ π ο θα χρησιμεύσει ω ς σημείο αναφοράς επί ενάμιση αιώνα.

Τ

Η ΕΓΚ Α Θ ΙΔ ΡΥ ΣΗ ΤΟΥ Π ΡΟ Τ Υ Π Ο Υ ΤΗ Σ ΑΠ ΟΛΥΤΗΣ Μ ΟΝΑΡΧΙΑΣ λοκληρώ νοντας τη δράση τω ν βασιλιάδω ν της Γαλλίας από την εποχή του Μ εσαίωνα, ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' εδραιώ νει ένα μ οναρχικό π ρ ό τυ π ο του ο π ο ί­ ου την αποτελεσματικότητα ζηλεύουν όλοι ο ι Ε υρ ω πα ίοι ηγεμόνες. Δ ιαμορφ ώ ­ νοντας τις θεω ρητικές βάσεις της απόλυτης μοναρχίας την οδηγεί στο απόγειό της. Η απόλυτη μ οναρχία βασίζεται π ρ ώ τα α π ’ όλα στην αδιάκ οπα επαναλαμβα­ νόμενη βασιλική παντοδυναμία. Τρεις ισχυρισμοί συνιστούν το υπόβαθρο αυτής της αρχής. Ο π ρ ώ το ς χρησ ιμ οποιείται για να περιορίσει τη θέληση ανεξαρτησίας της ανώτατης αριστοκρατίας κ α ι να αποτρέψ ει την επάνοδο σε νέες Σφενδόνες. Μ εσαιωνικής προέλευσης, υπενθυμίζει ότι ο ηγεμόνας, ανώ τατος κύριος ευρι­ σκόμενος στην κορυφή της ιεραρχίας, δικαιούται να απαιτεί α π ’ όλους τους υ­ ποτελείς του αφοσίωση κ α ι υπηρεσίες. Βρίσκει συγκεκριμένη εφαρμογή στην ύ­

Ο

406

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

παρξη της αυλής, η οποία επιτρέπει στον ηγεμόνα ν α επιτηρεί κ α ι να τιθασεύει την υψηλή αριστοκρατία. Ο δεύτερος ισχυρισμός συνδέεται με την επανανακάλυψη, από την εποχή του Φ ιλίπ π ο υ Δ ' του Ωραίου, της ρω μ αϊκής έννοιας του κράτους. Ο ι νομομαθείς δεν έχουν σταματήσει να το επαναλαμβάνουν: το κρά­ τος τα υτίζεται με τον βασιλιά. Δ ιά δο χο ς του Ρωμαίου αυτοκράτορα, ο τελευταί­ ος είναι «αυτοκράτορας στο βασίλειό του» κ αι ως εκ τούτου πηγή κάθε δικαίου, κάθε νομοθεσίας, κάθε διοικητικής αρχής. Κ υρίω ς όμως ο βασιλιάς κ α ι οι αυλοκόλακές του επιμένουν στον ιερό χαρακτήρα της μοναρχίας. Ή δη το πα π ικ ό χ ρ ί­ σμα έδινε στον μονάρχη ουσιαστική θρησκευτική διάσταση. Ο Μ ποσυέ στην /7ολίηκή όπω ς συνάγεται α π ά τους ίδιους το νς λόγους της Α γία ς Γραφής (Politique tiree des propres paroles d e ! ’Venture sainte) προχω ρεί πολύ περισσότερο δηλώνο­ ντας ότι «ο Θεός εγκαθιστά τους βασιλιάδες ως υπουργούς του κ α ι δ ι’ αυτών βα­ σιλεύει π ά ν ω στους λαούς (...). Ο ι π ρ ίγκ ιπ ες ενεργούν λουτόν ως υπουργοί του Θεού κ α ι τοποτηρητές του στη γη. Γ ι ’ αυτό το λόγο είδαμε ότι ο βασιλικός θρόνος δεν είναι ο θρόνος ενός ανθρώ που αλλά ο θρόνος του ίδιου του Θεού (...). Α π ’ ό ­ λα αυτά είνα ι εμφανές ότι το πρόσ ω πο του βασιλιά είναι ιερό κ α ι κάθε επιβουλή εναντίον του αποτελεί ιεροσυλία. Π ρέπει λοιπόν να υπακούει κανείς στον π ρ ί­ γκιπα για λόγους θρησκευτικής κ α ι συνειδησιακής αρχής (...). Η υπηρεσία προς τον Θεό κ αι ο σεβασμός π ρ ο ς τους βασιλιάδες είναι πράγματα συνδεδεμένα με­ ταξύ τους (...). Έ τσ ι ο Θεός προσέδω σε στους πρίγκιπες κ ά τι το θείο». Αυτό το παράθεμα τα λέει όλα: ο βασιλιάς είνα ι ιερός, η εξουσία του είνα ι απόλυτη αφού έχει θεία προέλευση και δεν οφείλει λογαριασμό σε κανέναν. Η εφαρμογή αυτώ ν τω ν αρχώ ν δ ίν ει στον ηγεμόνα σημαντικές εξουσίες δε­ δομένου ό τι κατά θεία επιταγή το κ ρ ά το ς συνοψίζεται στο π ρ ό σ ω π ό του. Ο ί­ διος είνα ι πηγή κάθε δικαίου; όλα τα δικαστήρια δικάζουν στο όνομά του κ ι μπορεί να παρεμβαίνει άμεσα στις δικαστικές υποθέσεις. Ζ ω ντα νός νόμος κ α ­ τά την π α λ ιά ρήση R ex, Lex, νομοθετεί με διατάγματα, έδικτα, δηλώ σεις ή α π ο ­ φάσεις του ανακτοβουλίου. Α ρχών της δημόσιας διοίκησης, δ ιο ρ ίζει τους αξιω μ ατο ύχο υς π ου επιφ ο ρ τίζο ντα ι με την εκτέλεση τω ν αποφ άσ εώ ν του κ α ι μό­ νο αυτός έχει το δικαίω μ α της κ ο π ή ς νομισμάτω ν κ α ι της είσπραξης φόρων. Τέλος είνα ι ο μόνος κύριος της ειρήνης κ α ι του πολέμου. Η άσκηση αυτής της απόλυτης εξουσίας προϋποθέτει την ολοκλήρωση της γραφειοκρατικής μ οναρχίας που εκκολάπτεται κ ι αυτή ήδη α π ό το Μεσαίωνα. Ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' την οδηγεί στην τελείωσή της. «Βασιλεύς ελέω Θεού», δεν π ροτίθεται να μεταβιβάζει σε έναν «πρώ το υπουργό» τις υποθέσεις του κράτους όπω ς είχαν κάνει ο Λ ουδοβίκος ΙΓ ' κ α ι κ ατόπιν η Αννα η Α υστριακή. Μ ετά το θάνατο του Μ αζαρέν αναγγέλλει την πρόθεσή του να κυβερνήσει μόνος. Αρνούμενος τις συμβουλές της βασιλικής οικογένειας και τω ν ανώ τατω ν ευγενών π ου θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν την εξουσία του, π ερισ τοιχίζετα ι από συνερ­ γάτες στους ο ποίους έχουν πρόσφ ατα απονεμηθεί τίτλοι ευγενείας και οι οπ οίοι του οφείλουν τα πάντα. Φ ροντίζει επίσης να μοιράσει την άσκηση της εξουσίας ανάμεσα σ ’ αυτούς τους δημόσιους λειτουργούς: στηρίζεται δια δο χικ ά στον Λε

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝ Α Ν ΤΙΟ Ν Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ Ι Δ '

407

Τελιέ (υπουργό Π ολέμου, κ α τό π ιν καγκελάριο), στον Υ γκ ντε Λ ιόν (υπουργό τω ν Εξωτερικών), τον Φουκέ (γενικό επιμελητή τω ν Ο ικονομικών) και, όταν ο τελευταίος πέφ τει σε δυσμένεια (1661), στον Κολμπέρ. Αυτή η μικρή ομάδα συ­ νεργατών διευρύνεται το 1671 με τον Λε Τελιέ ντε Λουβουά, γιο του Λε Τελιέ, και τον Αρνώ ντε Π ομπόν. Η εξουσία του βασιλιά κ α ι τω ν στενών συνεργατών του ασκείται χάρη στην αποτελεσματικότητα του κυβερνητικού μηχανισμού. Τούτος προέρχεται από το ανακτοβούλιο, αλλά η αυξανόμενη πολυπλοκότητα τω ν υποθέσεων τον έχει ω­ θήσει να διαιρεθεί σε εξειδικευμένα τμήματα. Στην κορυφή, το Ανώτατο Συμβού­ λιο (Conseil d’En-Haut) α ποτελεί την πραγματική κυβέρνηση του βασιλείου. Τα μέλη του, ο διορισμός τω ν ο π ο ίω ν εξαρτάται αποκλειστικά από τον βασιλιά, φέ­ ρουν τον τίτλο του υπουργού κ α ι εξετάζουν τις μεγάλες υποθέσεις του βασιλεί­ ου. Το Συμβούλιο της Α λληλογραφ ίας (Conseil des depeches) είναι επιφορτισμέ­ νο να απαντά στις επιστολές π ο υ λαμβάνονται από την επαρχία. Τα οικονομικά ζητήματα ρυθμίζονται από το Ο ικονομικό Συμβούλιο (Conseil des finances). Υπό την π ρ ο εδ ρ ία του κ α γ κ ελ ά ρ ιο υ , το Σ υμβούλιο τω ν Ε σω τερικώ ν Υ ποθέσεω ν (Conseil des parties) έχει διοικητικές, νομοθετικές και κ υρίω ς δικαστικές αρμο­ διότητες. Τέλος η κεντρική κυβέρνηση συμπληρώνεται από τους εξειδικευμένους συνεργάτες του βασιλιά: τον καγκελάριο, επικεφαλής του δικαστικού σώματος κ α ι σφραγιδοφύλακα· τον γενικό ελεγκτή τω ν οικονομικώ ν -C ontroleur general des finances, τίτλο π ο υ δημιουργήθηκε το 1665 για τον Κ ολμ πέρ-, ο οποίος κα­ τευθύνει τη δημοσιονομική διαχείριση και τις οικονομικές υποθέσεις· κ ι ακόμα τους τέσσερις υπουργού ς: τω ν Εξω τερικών, του Π ολέμου, τω ν Ν αυτικώ ν κ αι του Βασιλικού Οίκου. Ε πιλεγμένοι, ό π ω ς και τα μέλη της κυβέρνησης, ανάμεσα στους παρέδρους το υ Α να κτο βο υλίο υ (m a ttre s des R e q u ite s au Conseil du roi), ο ι επιμελητές (intendants) της δικαιοσύνης, της αστυνομίας, τω ν οικονομικώ ν, αντιπροσω πεύ­ ουν τον βασιλιά στην επα ρ χία : επιτηρούν τους αξιω μ ατούχους, προεδρεύουν στα δικαστήρια, τηρούν την τάξη, ασχολούνται με τα προβλήματα της ζωάρκειας και της γεφ υροδοποιίας ή φ ροντίζουν για την κατανομή και την είσπραξη τω ν φόρων. Κ ύρια όργανα το υ μοναρχικού συγκεντρωτισμού, εξαλείφουν χω ρίς ο ί­ κτο τις ελάχιστες τάσεις ανεξαρτησίας της αριστοκρατίας, τω ν ανωτέρων δικα­ στηρίων, τω ν παρλαμέντω ν, τω ν αξιω ματούχω ν, τω ν επαρχιακώ ν συνελεύσεων ή τω ν πόλεων. Ωστόσο το πρότυπο της απόλυτης μοναρχίας π ο υ θέλει να επιβάλει ο Λουδο­ βίκος ΙΔ ' έχει τα όριά του. Κ α τ’ αρχάς από νομική άποψη, δεδομένου ότι ο βασι­ λιάς οφείλει να σέβεται τους «θεμελιώδεις νόμους του βασιλείου»: τον αναπαλ­ λοτρίω το χαρακτήρα του εθνικού εδάφους, τους κανόνες διαδοχής (αρσενικά πρω τοτόκια), τον ρω μαιοκαθολικό χαρακτήρα της θρησκείας, τη ζωή και τα α­ γαθά τω ν υπηκόων του. Υ πάρχουν όμως κ αι πράγματα ή γεγονότα π ου αποτε­ λούν εμπόδιο στην ενάσκηση της βασιλικής εξουσίας: οι διαφορές τω ν γλωσσών κ α ι των διαλέκτων, η π ο ικ ιλ ία τω ν μέτρων κ α ι σταθμών, η πολλαπλότητα τω ν

408

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗ Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο ΡΡΟ Π ΙΑ Σ

δικαστικώ ν συνηθειών κ α ι τω ν φορολογικώ ν πρακτικώ ν ή η αντιπαράθεση βα­ σ ιλικώ ν αξιω μ ατούχω ν π ο υ γ ίνο ν τα ι προοδευτικά ιδιοκτήτες τω ν αξιω μάτω ν τους. Η προσπάθεια ενοποίησης, η επιθυμία να αυξηθεί η αποτελεσματικότητα του συστήματος είναι αναμφίβολες, αλλά χρειάζεται πολύ ακόμα για να φτάσει ο βασιλιάς στο αποτέλεσμα π ου θα ήθελε. Αν η Ευρώπη θαυμάζει το γαλλικό σύστημα, το οποίο κ ά νει το ν Λουδοβίκο ΙΔ ' τον μεγαλύτερο ηγεμόνα της εποχής του, η γάλλική μ οναρχία είναι μάλλον μια απολυταρχία σε εξέλιξη παρά ένα ο ­ λοκληρωμένο πρότυπο. Έ ν α π ρ ό τυπ ο π ου δεν περ ιορ ίζετα ι στα πολιτικ ά π ρ ά γ­ ματα, αλλά εκτείνεται κ α ι στον οικονομικό, τον θρησκευτικό ή τον καλλιτεχνικό τομέα, ο ι ο π ο ίο ι θεω ρούνται ω ς μέσα στην υπηρεσία της απόλυτης εξουσίας του βασιλιά.

Η Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α ΠΟΛΥΤΑΡΧΙΑ ρωτεργάτης της δημοσιονομικής κ α ι οικονομικής π ο λιτικ ή ς της γαλλικής μοναρχίας, ο Κ ολμπέρ εννοεί να π λουτίσει τη Γαλλία. Ό ν τ α ς πλούσιοι, οι Γάλλοι θα μπορέσουν μέσω τω ν φόρω ν να συντηρήσουν τον βασιλικό στρατό κ α ι το ναυτικό κ α ι να χρηματοδοτήσουν τις κατασκευές π ο υ θα επιβεβαιώ σουν τη μεγαλοπρέπεια, «τη δόξα του βασιλιά». Για να το επιτύχει, ο γενικός ελεγκτής τω ν οικονομικώ ν π ροσπαθεί να βάλει τάξη στη δημοσιονομική διαχείριση. Το 1661, επί 83 εκατομμυρίω ν λιρώ ν που εί­ χαν πληρω θεί από τους φορολογούμενους, μόνο 31 εκατομμύρια είχαν περιέλθει στο βασιλικό θησαυροφυλάκιο, ενώ το υ πόλοιπο είχε πά ει στους εισπράκτορες και τους εκμισθωτές τω ν φ όρω ν, σε τέτοιο βαθμό ώστε να έχει καταστεί α να ­ γκαία η προκαταβολική δέσμευση όλων τω ν εσόδων του 1662 κ α ι μέρους εκείνων του 1663! Για να θέσει τέλος σ ’ αυτή την κατάσταση, ο Κ ολμπέρ αναδιοργανώ νει το Θ ησαυροφυλάκιο (T resor de 1’epargne) κ αι το Ο ικονομικό Συμβούλιο. Σ υ­ ντάσσει έναν προϋπ ο λο γισ μ ό κ α ι έναν πραγματικό απολογισμό τω ν λογα ρ ια ­ σμών του προηγούμενου έτους (περί τω ν οπ οίω ν στ’ αλήθεια ο βασιλιάς ελάχι­ στα ενδιαφέρεται) κ α ι προσ παθεί να ελαττώσει τα βάρη του κράτους με την εξα­ γορά αξιω μάτω ν π ο υ έχουν καταστεί άχρηστα, την περιστολή ή την κατάργηση τω ν περιττώ ν δαπανώ ν κ α ι την αποκάλυψη καταχρήσεων του δημόσιου χρήμα­ τος. Π αράλληλα αυξάνει τις εισπράξεις διώ κοντας τις καταχρηστικές φ οροα­ παλλαγές και ελέγχοντας π ιο στενά τους εκμισθωτές φόρων. Ό μ ω ς η ουσία το υ έργου το υ Κ ολμπέρ έγκειται στη θέλησή του να κάνει πλούσιο τον βασιλιά αναπτύσσοντας την οικονομική δραστηριότητα της χώρας. Η δράση του εντάσσεται σε ένα εμποροοίρατικό (μερκαντιλιστικό) πλαίσιο: όπω ς οι περισσότεροι σύγχρονοί του, θεωρεί ότι, καθώ ς η ποσότητα του χρυσού και του αργύρου στον κόσμο είναι π ερίπ ου σταθερή και ο πλούτος ενός κράτους βρί­ σκεται στην ποσότητα πολύτιμ ω ν μετάλλων που κατέχει, η αύξησή του δεν είναι δυνατή π αρ ά μόνο με τη διεξαγωγή ενός «χρηματικού πολέμου» εναντίον τω ν

Π

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝ ΑΝΤΙΟΝ Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ Ι Δ '

409

άλλων κρατώ ν, αντικείμενο του οποίου είναι τα μικρότερα δυνατά έξοδα και το μεγαλύτερο δυνατό κέρδος. Για να πω λεί κανείς στο εξωτερικό όσο το δυνατόν περισσότερο, περ ιο ρ ίζο ντα ς παράλληλα στο ελάχιστο τις αγορές, θα πρέπει να παράγεται μέσα στο ίδιο το κράτος ό,τι είναι δυνατόν να κατασκευαστεί. Δεδομέ­ νου ότι οι κυριότερες γαλλικές εισαγωγές αφορούσαν π ρ ο ϊό ν τα πολυτελείας κ α ι αποικιακά εδώδιμα, ο Κ ολμπέρ υποκίνησε τη δημιουργία μεταποιητικών μονά­ δων για π ρ ο ϊό ν τα ποιότητας κ α ι ενθάρρυνε την αποικιακή επέκταση. Η ανάπτυξη μονάδω ν μεταποίησης (manufactures) ενθαρρύνεται με διάφορα μέτρα: μονοπώ λια παραγω γής, φοροαπαλλαγές, επιχορηγήσεις, δάνεια, παραγ­ γελίες της αυλής, κ α ι μ άλιστα δημιουργία μονάδω ν κατευθείαν από το κράτος (τα πετσ α ρίες gobelins). Ε π ιπ λ έ ο ν η κυβέρνηση ενθ α ρ ρ ύ ν ει την πο λυ δ ά π α νη στρατολόγηση τω ν καλύτερω ν εργατών της Ευρώπης γ ια την παραγωγή ειδών πολυτελείας (υαλουργούς της Βενετίας, υφαντουργούς τω ν Κάτω Χ ω ρώ ν ή χαλ­ κο υρ γο ύ ς της Λ ιέγης). Α να διο ρ γα νω μ ένο το 1665, το Ε μ π ο ρ ικ ό Σ υμβούλιο (Conseil de com m erce) επιβάλλει κανονισμούς κατασκευής εξαιρετικής ακρίβει­ ας, καθορίζει τις τεχνικές λεπτομέρειες, τιμω ρεί αυστηρά τις κακοτεχνίες και α­ ναδιοργανώ νει τα αυτόνομα επαγγέλματα (τις συντεχνίες) προσπαθώ ντας να τα καταστήσει υποχρεω τικά. Επιθεω ρητές παραγω γής φ ροντίζουν για το σεβασμό αυτών τω ν μέτρω ν και τιμω ρούν τις απάτες. Από την άλλη, οι εργάτες υπόκεινται σε αυστηρή π ειθα ρ χία κ α ι ο απουσίες κ α ι η οκνηρία διώ κονται. Τέλος η βα­ σιλική κυβέρνηση προστατεύει τις βιομηχανίες από τον ξένο ανταγωνισμό υψώ­ νοντας τελω νειακούς φ ραγμούς που πλήττουν βαριά τα ξένα π ρ οϊόντα, ειδικό­ τερα τα αγγλικά κ α ι τα ολλανδικά (πίνακες διατίμησης του 1664 κ α ι του 1667). Δεν πρόκειται μόνο για την παραγω γή αλλά και για την πώληση τω ν π ρ ο ϊό ­ ντων. Ακόμα κ α ι στη Γαλλία ο Κ ολμπέρ δεν μπορεί να εξαλείψει το σύνολο τω ν εμποδίων που θέτουν στην κυκλοφ ορία τους τα διόδια κ α ι τα εσωτερικά τελω­ νεία, αλλά καταφ έρνει ν α το κ άνει στις κεντρικές επαρχίες του βασιλείου: τις «πέντε μεγάλες φορολογικές περιοχές (fermes)». Επίσης απ οπ ειράται να βελτιώ­ σει τους δρόμους π ο υ οδηγούν στα μεγάλα λιμάνια κ α ι κυρίω ς τους υδάτινους δρόμους με την κατασκευή διω ρύγω ν (διώ ρυγα της Ορλεάνης· διώ ρυγα τω ν Δύο Θαλασσών μεταξύ Τουλούζης και Σετ). Ωστόσο η κύρια προσπάθεια αφορά το μεγάλο υ περπόντιο εμπόριο π ο υ ρυθμίζεται από τους Ολλανδούς. Για να ωθήσει τους Γάλλους να π άρουν ο ι ίδιο ι στα χέρια τους αυτό το προσοδοφόρο εμπόριο, η βασιλική εξουσία ιδρύει προνομ ιακές εταιρείες το υ τύπ ου π ου έχουν δημιουρ­ γήσει οι Ο λλανδοί κ αι οι Αγγλοι: Ε ταιρεία τω ν Α νατολικώ ν Ινδιών για το εμπό­ ριο τω ν μπαχαρικώ ν, Ε ταιρεία τω ν Δ υτικώ ν Ινδιώ ν προσανατολισμένη στο ε­ μπόριο με τα νησιά παραγω γής ζάχαρης της Αμερικής, Εταιρεία της Σενεγάλης εξειδικευμένη στο εμ π ό ρ ιο σκλάβων π ο υ έχουν α ιχμ α λω τισ τεί στις ακτές της Αφρικής κ αι μεταφέρονται στις φυτείες τω ν νησιών, Ε ταιρεία του Βορρά που α­ νταγω νίζεται τους Ο λλανδούς στο εμπόριο της Βαλτικής, Εταιρεία της Ανατο­ λής προσανατολισμένη στην ανατολική Μεσόγειο. Π αρά τις προσπάθειες τα αποτελέσματα παραμένουν απογοητευτικά. Έ λ λ ει­

410

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ !

ψη κεφ αλαίω ν, φόβος για την περιπέτεια, εχθρότητα τω ν εμπόρω ν τω ν μεγάλων λιμανιώ ν κ α ι μικρή εμπειρία τω ν ιθυνόντω ν είναι οι παράγοντες π ο υ εξηγούν αυτή τη σχετική αποτυχία. Το εγχείρημα πάντω ς διαμορφώ νει μ ια πρώ τη γαλλι­ κή αυτο κρ α το ρ ία : τα εμπορεία α π λ ώ ν ο ν τα ι στις ακτές της Α φ ρ ικ ή ς κ αι της Ινδίας, στις Α ντίλες κ α ι τον Κ αναδά. Αν κ α ι τα οικονομικά αποτελέσματα της απολυταρχίας είνα ι μετρημένα, γε­ γονός π αραμ ένει ό τι ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' εγκαινιάζει μια αντίληψη της οικονομίας του κράτους η ο π ο ία θα έχει τον απόηχό της στην εμποροκρατία του 18ου α ιώ ­ να και, π ιο πέρα, στις κεϋνσιανές κ α ι νεοκεϋνσιανές εμπειρίες του 20ού.

Η Θ ΡΗ Σ Κ Ε Υ Τ ΙΚ Η ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΑ έροντας ό π ω ς ο ι π ρόγονοί του το ν τίτλο του «Χ ριστιανικότατου Βασιλιά», στηριζόμενος στη θρησκευτική διάσταση της εξουσίας του για να ενισχύσει την αρχή του, ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' θεω ρεί τον εαυτό του υπεύθυνο έναντι του Θε­ ού για τη σω τηρία της ψ υχής τω ν υπηκόω ν του κ αι μάλιστα για το μέλλον της χριστιανοσύνης. «Ε πίσ κοπος τω ν εκτός», εκτιμά ότι η π ρ ο σ τα σ ία της Εκκλη­ σίας είνα ι αναπ ό σ π ασ το τμήμα τω ν αρμοδιοτήτω ν του κ α ι ό τι η άσκηση της ε­ ξουσίας του στο βασίλειο είναι αδιαχώ ρισ τη από την ενότητα της π ίσ της τω ν υ­ πηκόω ν του. Στο όνομα αυτής της αρχής επιδίδεται στην εξάλειψη του γιανσενισμού, μιας αυστηρής άσκησης της χριστιανικής θρησκείας που στηρίζεται στη διδασκαλία του Α γίου Α υγουστίνου της Ιππώ νας. Η βασιλική καταστολή είνα ι ιδιαίτερα ά­ γρια δεδομένου ότι π ολλοί π α λ ιο ί ο π α δ ο ί της Σφενδόνης έχουν βρει πνευματικό κ αταφ ύγιο στις τάξεις τω ν γιανσενιστώ ν. Ε π ί πολλά χρόνια ο Λ ουδοβίκος ΙΔ ' προσπαθεί να τους π εριορίσ ει κ ά νο ντά ς τους να υπογράψ ουν τη «Διακήρυξη» (Formulaire), π οντιφ ικ ή καταδίκη τω ν βασικών γιανσενικώ ν θέσεων. Η Α γία Έ δ ρ α βρίσκει εδώ μια ευκαιρία να επέμβει άμεσα στις υποθέσεις της Εκκλησίας της Γαλλίας: ο π ά π α ς είναι εκείνος που, με ένα συμβιβαστικό σχήμα, αμβλύνει στην πρώ τη φάση της τη γιανσενική διαμάχη. Αλλά αυτή η επέμβαση θίγει τις γαλλικανικές πεποιθήσεις της Εκκλησίας της Γαλλίας, η οποία , μπρο­ στά στον κίνδυνο να υποταχθεί στη βασιλική εξουσία, διεκδικεί μια ευρύτατη α­ νεξαρτησία σε αποστολικά, π ειθαρχικά και... οικονομικά ζητήματα! Αναλαμβά­ νοντας, από την εποχή του Κ ονκορδάτου της Μ πολόνια το 1515, το διορισμό στις εκκλησιαστικές προνομίες (ο π ά π α ς παρέχει στη συνέχεια την πνευματική περιβολή), ο βάσιλιάς προτίθεται να ενισχύσει την εξουσία του γενόμενος αρχη­ γός της Εκκλησίας της Γαλλίας. Υ ποστηριζόμενος από τον ανώ τερο κλήρο, διεκδικεί σε υψηλούς τόνους τα π ρ ο νό μ ιά του. Το 1673 αποφ ασίζει να επεκτείνει σε όλες τις επισκοπές το δικαίω μα (droit de regale) που του επιτρέπει, κατά τη χη­ ρεία μ ιας επισκοπικής θέσης, να δια χειρίζεται τα εισοδήματα της επισκοπής κ αι να διορίζει στις τοπικές προνομίες. Α ρνούμενος να αφήσει τον Λ ουδοβίκο ΙΔ '

Φ

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η Ε Ν Α Ν ΤΙΟ Ν Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ ΙΔ ’

να του στερήσει τα αγαθά του, ο πάπας Ιννοκέντιος ΙΑ ' καταδικάζει α ποφ ασ ι­ στικά τη βασιλική απόφαση. Ο βασιλιάς απαντά συγκαλώ ντας σύνοδο του γαλ­ λικού κλήρου, η ο π ο ία το Μ άρτιο του 1682 υιοθετεί τη Διακήρυξη των Τεσσά­ ρω ν Άρθρω ν προβάλλοντας τις ελευθερίες της γαλλικανικής Εκκλησίας: οι βασι­ λιάδες είνα ι ανεξάρτητοι α π ό το ν π ά π α , η σύνοδος είνα ι ανώτερη από τον π ά π α , η Α γία Έ δρ α πρέπει να σέβεται τους νόμους και τα έθιμα του βασιλείου, τέλος ο π ά π α ς δεν είνα ι α λ ά θη το ς π α ρ ά μόνο με τη συγκατάθεση της οικ ουμ ενικ ή ς Εκκλησίας. Η σύγκρουση ο ξύνεται στα χρόνια π ου ακολουθούν με τον Ιννοκέντιο ΙΑ ' να αναιρεί τις αποφ άσ εις του 1682 κ α ι να α ρνείται να δώσει την κ α νο ­ νική πεοίβολή τω ν νέω ν επισ κ ό π ω ν π ου διορίζονται από τον βασιλιά και με τον Λουδοβίκο ΙΔ ' να καταλαμβάνει τις παπικές περιοχές της Α βινιόν κ α ι του Κομπτά. Έ χο ντα ς αποδυθεί σε μ ια μάχη με αμφίβολη έκβαση, ο βασιλιάς επω φελεί­ τα ι από το θάνατο του Ιννοκέντιου ΙΑ ' (1689) για να βγει από την π αγίδα στην ο π ο ία έχει πέσει: ακυρώ νει τη Διακήρυξη τω ν Τεσσάρων Αρθρων. Τούτο οφείλετα ι στο γεγονός ό τι την εποχή εκείνη ο βασιλιάς αγω νίζεται πρώ τα και κύρια ε­ να ντίο ν του προτεσταντισμού. Πράγματι, η βασιλική α π ολυταρχία δεν μπορούσε να αποδεχθεί τη θρησκευτι­ κή διαίρεση του βασιλείου κ α ι το Έ δικτο της Νάντης, το ο π ο ίο από το 1589 ρύθ­ μιζε τη συνύπαρξη προτεσταντισμού κ αι ρωμαιοκαθολικισμού. Η ρωμαιοκαθολι­ κή ιεραρχία, ο ι εκκλησιαστικές οργανώσεις και ο ι αξιω ματούχοι συμμερίζονται τη βούληση του βασιλιά να επαναφέρει τους ουγενότους στο ρωμαιοκαθολικισμό και επιθυμούν να τελειώ νουν με την «κατ’ επίφαση μεταρρυθμισμένη θρησκεία». Ωστόσο ο βασιλιάς εκτιμά τη νομιμοφροσύνη τω ν προτεσταντώ ν υπηκόων του στη διάρκεια της Σφενδόνης. Έ τσ ι αρκείται για ένα διάστημα σε μια περιορισμέ­ νη εφαρμογή του Ε δίκτου της Νάντης: αυστηρή απαγόρευση κάθε πρακτικής που δεν είναι ρητά εγκεκριμένη, καταστροφή τω ν ναών π ο υ κατασκευάστηκαν μετά το Έ δικτο, υποχρέωση τω ν προτεσταντώ ν να ενταφιάζουν τους νεκρούς τους τη νύ ­ χτα ή ενθάρρυνση της μεταστροφής στο ρωμαιοκαθολικισμό (για παράδειγμα με την καταβολή μιας επιχορήγησης). Κατά τον πόλεμο της Ο λλανδίας, ο ι προτεστά­ ντες βρίσκουν βοήθεια κ αι στήριγμα στις προτεσταντικές δυνάμεις, την Αγγλία, τις Ηνωμένες Ε παρχίες κ α ι τη Σουηδία, στις οποίες αντιπαρατίθεται ο Λουδοβί­ κος Ι Δ '. Τότε ο βασιλιάς αποφ ασίζει να προχωρήσει στην αναγκαστική μεταστρο­ φή τω ν προτεσταντών. Μ ια σειρά διαταγμάτων π ου δημοσιεύονται μεταξύ 1679 και 1685 διαδοχικά καθιστά το Έ δικτο της Νάντης κενό περιεχομένου: o l προτε­ στάντες αποκλείονται από τα αξιώ ματα της αυλής κ αι από την εκμίσθωση των φόρων. Τους α π αγορεύοντα ι τα επαγγέλματα του δικηγόρου, του βιβλιοπώλη, του τυπογράφου, του γιατρού. Τα μικτά δικαστήρια (με προτεστάντες και καθολι­ κούς) καταργούνται, οι μ ικ τοί γάμοι απαγορεύονται κ α ι τα παιδιά μπορούν να μεταστραφούν στο ρω μαιοκαθολικισμό από την ηλικία τω ν επτά ετών, χω ρ ίς την έγκριση τω ν γονέων. Σ ’ αυτές τις νομικές πιέσεις σύντομα προστίθεται η βία. Ο Λε Τελιέ ντε Λουβουά ενθαρρύνει τους επιμελητές, κατά το παράδειγμα του επι­ μελητή του Π ουατού Μ αριγιάκ, να καταυλίζουν στρατιώ τες στα σπίτια τω ν προ-

412

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

τεσταντών. O l «ιεραπόστολοι με τις μπότες» (missionnaires bottds) λεηλατούν, καταστρέφουν, βιάζουν κ αι βασανίζουν, υποκινώ ντας τους προτεστάντες να απαρνηθούν την πίστη τους για να απαλλαγούν από την τρομοκρατία. Σώματα δραγώ νω ν εξαπολύουν διω γμούς (dragonnades) στο Μ πεάρν κ α ι τη Λ ανγκεντόκ προκαλώ ντας μαζικές μεταστροφές πολύ αμφισβητήσιμης πνευματικής αξίας. Ό μ ω ς ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' π ρ ο σ π ο ιείτα ι π ω ς τις θεωρεί ειλικρινείς. Ε κτιμ ώ ­ ντας ό τι δεν υ πάρχει στο βασίλειο π α ρ ά ένας αμελητέος αριθμός προτεσταντών, υπογράφ ει σ τις 18 Οκτωβρίου 1685 το 'Ε δικτο του Φ ονταινεμπλώ , το οπ οίο ανα­ καλεί το 'Ε δικτο της Νάντης. Κ αθώς γίνετα ι δεκτό με ενθουσιασμό από την κοι­ νή γνώμη κ α ι χαιρετίζεται από τον Μ ποσυέ, που εξαίρει στο πρόσω πο του Λου­ δοβίκου Ι Δ ' τον «νέο Κ ω νσταντίνο», το Έ δικτο του Φ ονταινεμπλώ καθιερώ νει φαινομενικά την επιτυχία της θρησκευτικής απολυταρχίας του Λ ουδοβίκου ΙΔ'. Ο Χ ρ ισ τιανικ ότα τος Β ασιλιάς έχει αποκαταστήσει την ενότητα της πίστης στο βασίλειό του. Ε ίνα ι μια ψευδαίσθηση π ο υ διαρκεί ελάχιστα: αψ ηφώ ντας τη βασι­ λική απαγόρευση, 100.000 ώς 300.000 ουγενότοι τεχνίτες, έμποροι, να υτικοί, μεγαλοβιοτέχνες ή τραπεζίτες καταφ εύγουν στην Ολλανδία, την Α γγλία, την Ελβε­ τία και το Βρανδεμβούργο. Ε κείνοι π ο υ παραμένουν στη Γαλλία προσπαθούν, παρά την κ αταδίω ξη, να διατηρήσουν την πίστη κ α ι να ασκήσουν τη λατρεία τους. Ο βασ ιλικός στρατός αναγκάζεται να καταπολεμήσει στην «έρημο» τω ν Σεβέν, από το 1702 ώς το 1705, τη στάση τω ν καμιζάρ* Ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' συνε­ χίζει ώ ς το τέλος της ζωής του την καταστολή τω ν προτεσταντώ ν για να αποκαταστήσει την ενότητα της πίσ της που είναι συνυφασμένη με το απολυταρχικό σχέδιο. Η ανάγκη να επιβεβαιώ σει την π α ν το δ υ να μ ία του, οδηγεί τον Λ ουδοβίκο ΙΔ ' να επέμβει στο οικονομικό π εδίο κ α ι να πολεμήσει στον θρησκευτικό χώρο. Τον ω θεί επίσης να ευνοήσει μια αισθητική π ου εξασφ αλίζει το θρίαμβο του κλασικού ιδεώ δους.

Ο Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ , ΕΚ Φ ΡΑ ΣΗ ΤΟ Υ Μ Ο Ν Α ΡΧ ΙΚ Ο Υ ΙΔΕΩ ΔΟΥΣ ΤΟΥ Λ Ο Υ ΔΟ Β ΙΚ Ο Υ ΙΔ ' νώ στα ρ ω μ α ιο κ α θ ο λ ικ ά κρ ά τη της ν ό τ ια ς Ε υ ρ ώ π η ς ή στα εδάφη τω ν Α ψ βούργω ν ανθεί ο ρυθμός μπαρόκ, στη Γαλλία μετά το 1660 θριαμβεύει α ­ ντίθετα ο κλασικισμός. Θεμελιωμένος κατά τον 16ο αιώ να στην απομίμηση τω ν Α ρχαίω ν, κληρονόμος της τέχνης της Αναγέννησης όπως άλλωστε κ α ι το μπα­ ρόκ, ξεχω ρίζει α π ’ αυτό με τη φ ροντίδα του για διαύγεια, αυστηρότητα, σεβασμό των κ ανόνω ν π ο υ βασίζονται στη λογική κ α ι την πρόκριση του οικουμενικού α­ πέναντι στο ιδιαίτερο ή το περιστασιακό. Κατά το πρώ το ήμισυ του Π ου αιώνα, τότε π ο υ το μπαρόκ εξαπλώ νεται στη Γαλλία, ο κλασικισμός συνυπάρχει στο πλευρό του. Η «νίκη» του μετά το 1660 οφείλει πολλά στον Λουδοβίκο ΙΔ '. Π ράγ­ ματι ο βασιλιάς εμφανίζεται ευαίσθητος στο κλασικό ιδεώδες π ου τείνει στη με­

Ε

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝ Α Ν ΤΙΟ Ν Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ Ι Δ '

413

γαλοπρέπεια κ α ι την επιβλητικότητα χω ρίς να χάνει το μέτρο. Εκτιμά το μεγα­ λείο τω ν κλασικώ ν τραγω διώ ν, την ιερή ευγλωττία, την ισορροπία κ α ι την αρμο­ νία π ου εκφράζουν το ηρωικό ρ ίγος της μυθολογίας ή της αρχαίας ιστορίας. Α ποφασισμένος να θέσει τη λογοτεχνία κα ι τις τέχνες στην υπηρεσία της εξύ­ μνησης της βασιλείας του, ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' δρα κ α τ ’ εξοχήν ω ς μαικήνας προς όφελος π ρ ώ τα α π ’ όλα τω ν επαγγελματιώ ν κ αι τω ν καλλιτεχνώ ν π ο υ υπηρετούν το κλασικό ιδεώδες: αρχιτέκτονες, ζω γράφοι κ α ι γλύπτες π α ίρνο υν σημαντικές παραγγελίες στο Π αρίσι ή τις Βερσαλίες. Συγγραφείς και καλλιτέχνες προσκα­ λ ο ύ ν τα ι να εργαστούν γ ια τις βασιλικές γιορτές κ αι επ ιχο ρ η γο ύ ν τα ι εφόσον γνω ρίζουν να γίνο ντα ι αρεστοί. Η απόφαση που λήφθηκε το 1665 α π ό τον βασι­ λιά κ α ι τον Κολμπέρ για την ανατολική πρόσοψη του Λούβρου είναι συμβολική: το κλασ ικό σ χέδιο του Κ λω ντ Π ερώ π ρ ο τ ιμ ά τ α ι α π έ ν α ν τι στο μ πα ρ ό κ του Μ περνίνι. Α πό ειλικρινή προσχώ ρηση ή από δουλική μίμηση, η βασιλική π ρ ο τί­ μηση υιοθετείται επίσης α π ό κύκλους της αριστοκρατίας και της αστικής τάξης. Θ εματοφύλακες αυτής της «καλαισθησίας», που εξασφαλίζουν τον απολύτω ς ε­ πίσημο προσανατολισμό της πολιτισ τικής δραστηριότητας, η Γαλλική Ακαδημία, η Α καδημία της Α ρχιτεκτονικής κ α ι η Ακαδημία της Γλυπτικής κ α ι της Ζ ω γρα­ φικής έρχονται να εμπνεύσουν μια λογοτεχνία ή μια τέχνη της λογικής, της διαύ­ γειας κ α ι του σεβασμού τω ν κανόνω ν. Ως επίσημη τέχνη, ο γαλλικός κλασικισμός, φτιαγμένος με μέτρο, λογική και αυτοέλεγχο κ αι α ν α τιθ έμ ενο ς στον παροξυσμό τω ν αισθημάτω ν ή τη λατρεία της τιμής π ο υ χαρακτηρίζουν το μπαρόκ, αντιστοιχεί επίσης στο ιδεώδες του «α­ ξιό τιμ ο υ ανθρώπου» π ο υ συμμερίζεται ένα μεγάλο τμήμα της γαλλικής ελίτ. Ο θρίαμβος του κλασικού θεάτρου με τον Κορνέιγ, η δόξα του Ρακίνα στο χώρο του δράματος κ αι του Μ ολιέρου σ ’ εκείνον της κω μω δίας, η επιτυχία του μυθογράφ ου Λα Φ ονταίν, το αποκορύφ ω μ α της ιερής ευγλω ττίας στο οπ οίο έφτασε ο Μ ποσυέ κ α ι η κωδικοποίηση τω ν κανόνω ν του κλασικισμού από το ν Μ πουαλώ συνιστούν μια εξαιρετική λογοτεχνική ανάπτυξη που ακτινοβολεί σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Με το ανάκτορο τω ν Β ερσαλιών (1661-1710) η κλασική τέχνη, ταυτισμένη με το σχέδιο εξύμνησης της μ ο να ρ χία ς, φτάνει στο απόγειό της: κήποι σχεδιασμέ­ ν ο ι από τον Λε Νοτρ, με π λο υ σ ιό τα το εσωτερικό διάκοσμο (Λε Μ πρεν), όλα π ρ ο ο ρ ίζο ντα ι να δοξάσουν το ν Β ασιλιά-Ή λιο. Ο ι Βερσαλίες, π ο υ γίνονται βα­ σιλική κατοικία π ερ ί το 1700, είναι μια αληθινή βιτρίνα της κλασικής αισθητι­ κής, ένα αριστούργημα μεγαλοπρέπειας, συμμετρίας κ αι μέτρου, διατεταγμένο γύρω από το δω μάτιο το υ βασιλιά. Ο ι γιορτές π ο υ εκτυλίσσονται εκεί και που προσελκύουν μουσικούς (Λ υλύ), δραματουργούς ή κ ω μ ω διογράφ ους (Μολιέρος) είναι εντελώς στα μέτρα αύτού του βασιλικού μεγαλείου π ο υ επιθυμεί να εξάρει ο Λ ουδοβίκος Ι Δ '. Τόσο καλά το καταφ έρνει π ο υ η Ευρώπη αυτού του δεύτερου ημίσεος του 17ου αιώνα εμφανίζεται ω ς «γαλλική Ευρώπη». Με τη διαύγεια και την ακρίβειά της, η γαλλική γλώσσα κατακτά ολόκληρη την ευρω παϊκή ελίτ. Γλώσσα τω ν δ ι­

414

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

πλω ματώ ν, τείνει να εκτοπίσει τα λατινικά ως γλώσσα τω ν φιλοσόφω ν, τω ν επι­ στημόνων κ α ι γενικότερα τω ν καλλιεργημένων κύκλω ν της Ευρώπης. Μ αζί της οι γαλλικοί συρμοί κερδίζουν ολόκληρη την ήπειρο και επιβάλλουν μια αληθινή «γαλλομανία». Ο ι Γάλλοι συγγραφείς θεω ρούνται π ρ ό τυ π α κ αι τα έργα τους με­ τα φ ρ ά ζο ν τα ι, δ ια β ά ζο ντα ι κ α ι α ντιγ ρ ά φ ο ντα ι στην Ιτα λία , τη Γερμανία, την Αγγλία ή την Ισπανία. Π άνω α π ’ όλα, το γαλλικό π ρ ότυπ ο της απόλυτης μοναρ­ χία ς γίνετα ι το ιδεώδες τω ν περισσότερων ηγεμόνω ν της Ευρώπης. Ε ίναι ωστό­ σο δύσκολο να εδραιωθεί σε κοινω νίες ακόμη σημαδεμένες από τη μεσαιωνική κληρονομιά, όπου ο ι ιδιαιτερότητες είναι έντονες κ α ι όπου δεν υπάρχει η εξελιγ­ μένη εκείνη αστική τάξη π ου χρησιμεύει ως κοινω νικ ό υπόβαθρο στο εγχείρημα του Λ ουδοβίκου ΙΔ'. Η απομίμηση τω ν εξω τερικώ ν γνω ρισμάτω ν είναι ευκολό­ τερη, αρχίζοντας από το μοναρχικό τελετουργικό κ α ι φ τάνοντας ώ ς την «καλαι­ σθησία» π ου προεξάρχει στην ανέγερση τω ν βασιλικώ ν κατοικιώ ν. Για όλους τους ηγεμόνες της Ευρώπης, ο ι Βερσαλίες γίνοντα ι πρ ότυπ ρ π ρ ο ς μίμηση, όπ ω ς είνα ι κ α ι οι πλατείες του Π αρισιού, διατεταγμένες γύρω από το ά­ γαλμα του Β ασιλιά-Ή λιου, ή οι μεγαλοπρεπείς προσω πογρα φ ίες του Υασίντ Ριγκώ. Α πό τα τέλη του Π ο υ α ιώ να ο Αγγλος αρχιτέκτονας Κ ρίστοφερ Ρεν εμπνέεται από τις Βερσαλίες για να χτίσει το ανάκτορο του Χ άμ πτον Κ ωρτ, ενώ ο Ρομπέρ ντε Κ οτ, περιζήτητος σ ’ όλη την Ευρώπη, σχεδιάζει έργα που βάζει να εκτελούν οι μαθητές του. Με βάση τα σχέδιά του χ τίζο ντα ι το επισκοπικό ανάκτορο του Στρασβούργου, αυτό του εκλέκτορα της Κ ολω νίας στη Βόνη, εκείνο του ε­ κλέκτορα της Β αβαρίας στο Σ λέισχαϊμ και, κατά το πρότυπο τω ν Βερσαλιών, το βασιλικό ανάκτορο Μ πουέν Ρετίρο στην Ισπανία. Το έφ ιππο άγαλμα του Λ ου­ δοβίκου Ι Δ ' π ο υ φιλοτέχνησε ο Ζ ιραρντόν εμπνέει το ν Σλύτερ να φ τιάξει εκείνο του μεγάλου εκλέκτορα στο Βερολίνο. Τέλος, σ ’ ολόκληρη τη βόρεια Ευρώπη, στην Κοπεγχάγη, στη Στοκχόλμη, οι Γάλλοι καλλιτέχνες ανανεώ νουν τις γεωμε­ τρικές π ροοπτικές, τα μνημεία κ α ι τα αγάλματα, ενώ ο Γάλλος κηποτέχνης Λεμπλόν, προσκεκλημένος στην Α γία Π ετρούπολη από τον Πέτρο Α ' τον Μ έγα (1716), χαράζει μεγάλες π ρ ο ο π τικ ές στη ρυμοτομία της νέας πρω τεύουσας της Ρωσίας, εμπνευσμένες από την κλασική αισθητική. Αυτή η επιρροή του γαλλικού κλασικισμού θα αποδειχθεί π ιο διαρκής από τη στρατιω τική ηγεμονία π ο υ ο Λ ουδοβίκος ΙΔ ' επιχειρεί να επιβάλει στα γ ει­ τονικά κράτη, στηριζόμενος στη θέση ισχύος π ο υ κληρονόμησε από τις Σ υνθή­ κες της Β εστφαλίας κ α ι τω ν Π υρηναίων.

Η Ε Υ ΡΩ Π Α ΪΚ Η Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η ΤΟΥ Λ Ο Υ ΔΟ ΒΙΚ Ο Υ Ι Δ ' ΚΑΙ Ο Π Ο Λ Ε Μ Ο Σ Τ Η Σ Μ ΕΤΑΒΙΒΑΣΗΣ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜ ΑΤΩΝ

Π

ερήφανος γ ια την ισχύ το υ στο εσωτερικό του βασιλείου, ο Λ ουδοβίκος ΙΔ ' εννοεί να κάνει την Ε υρώ πη να α ναγνω ρίσει την π ρω τοκαθεδρία του. Αυτή η επιθυμία υπεροχής δεν έχει καμία σχέση με το εγχείρημα τω ν Αψβούρ-

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝ ΑΝΤΙΟΝ Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ Ι Δ '

415

γων: δεν τίθεται πλέον ζήτημα ενοποίησης της Ευρώπης υπό μια μοναδική αρχή και οι βασιλικές βλέψεις δεν απορρέουν από την αυτοκρατορική ιδεολογία. Η μάλλον πεζότερη πρόθεση είναι να αναγνω ριστεί η δόξα του βασιλιά και, μέσω κατακτήσεων, να τακτοποιηθούν τα σύνορα της Γαλλίας, «να μεγαλώσει ο τό ­ πος», όπ ω ς λέει ο Β ω μπάν. Ό π ω ς είχε συμβεί κ α ι μ ε'τις αψ βουργικές φ ιλ οδο­ ξίες, έτσι κι αυτή προκα λεί το συνασπισμό τω ν άλλω ν ηγεμόνων. Κατά τα π ρ ώ τα χρ ό νια της βασιλείας του, ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' αναλαμβάνει μια πολιτική εθνικού συμφέροντος, η ο π ο ία δεν ξεπερνά τα όρια αυτού π ο υ η Ευρώπη μπορεί ν α περιμένει από τους νικητές τω ν Αψβούργων. Ό μ ω ς π επ ε ι­ σμένος για το μεγαλείο του «βασιλικού επαγγέλματος» του κ α ι επιθυμ ώ ντας να κάνει το στέμμα του «το πρώ το σ' ολόκληρη τη χριστιανοσύνη», π ρ οβα ίνει σε πολλαπλές αδεξιότητες. Έ τσ ι αξιώ νει, εις βάρος τω ν Ισπανώ ν αντιπροσώ πω ν, την παραχώ ρηση της πρώ της θέσης στους πρεσβευτές του κατά τις διπ λω μ α τι­ κές τελετές, ή αναγκάζει τον π ά π α Α λέξανδρο Η ο οποίος είχε την απρονοησία να καταλάβει εδάφη τω ν Ιταλών συμμάχω ν τού Λ ουδοβίκου ΙΔ ', να συγκατατε­ θεί σε τα πεινω τικές επανορθώσεις. Η επιθυμία του να σταθεροποιήσει τα βόρεια κ αι τα ανατολικά σύνορα και να πλουτίσ ει το βασίλειο με την κατάκτηση τω ν αγορών προσκρούει κυρ ίω ς στη νεαρά ισχύ τω ν Η νω μένω ν Ε παρχιώ ν κ α ι τον κάνει να εμφανιστεί ω ς ένας ε π ί­ φοβος καταχτητής, ο ο π ο ίο ς θέτει σε κίνδυνο την ευρω παϊκή ισορροπία π ο υ θα έπρεπε να εγγυάται. Η διαδοχή στο θρόνο της Ισ πανίας είνα ι η αφορμή της π ρ ώ τη ς σύγκρουσης στην ο π ο ία εμπλέκεται η Γαλλία. Π ροσ παθώ ντας να σταθεροποιήσει τα βόρεια σύνορα, ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' στηρίζεται σε ένα παλιό έθιμο τω ν ισπα νικώ ν Κάτω Χ ωρών, τη «μεταβίβαση τω ν δικαιω μάτω ν»: σε περίπτωση θανάτου του πατέρα ή της μητέρας του π ρ ίγκ ιπ α , το π ρω τότοκ ο τέκνο κληρονομεί την επαρχία. Κ α­ τά συνέπεια ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' διεκδικεί την κληρονομιά τω ν Κ άτω Χ ω ρώ ν για τη σύζυγό του Μ αρία-Θηρεσία, της ο π ο ία ς η μητέρα έχει μόλις πεθάνει. Η άρνη­ ση τω ν Ισπανών ηγεμόνω ν τον οδηγεί ν α επέμβει στρατιω τικά με την υποστήρι­ ξη του βασιλιά της Α γγλίας Κ αρόλου Β ' του Εύθυμου: οι επιθέσεις του Τυρέν στη Φ λάνδρα και του Κοντέ στη Φ ρανς-Κ οντέ εξασφαλίζουν μια εύκολη νίκη στους Γάλλους (1667). Ο ι Η νωμένες Ε π αρχίες βλέπουν με τρόμο να εγκαθίσταται στα σύνορά τους αυτός ο ισχυρότατος γείτονας. Π ολύ περισσότερο που υπάρχει κ ίνδυνος ο Λου­ δοβίκος να ξα να ν ο ίξει το λιμ ά νι της Αμβέρσας, το κλείσιμο του ο π ο ίο υ , στο πλαίσ ιο της ειρήνης με την Ισπανία, έχει εξασφαλίσει την ανάπτυξη του λιμα νι­ ού του Αμστερνταμ. Ωθούμενος από την εμπορική αστική τάξη, ο μεγάλος σύμ­ βουλος Γιόχαν ντε Β ιτ θέτει εσπευσμένως τέλος (1667) στον πόλεμο κατά της Α γγλίας και αναζητεί συμμάχους εναντίον της Γαλλίας. Για να ανακόψ ει το συ­ νασπισμό π ο υ προετοιμάζεται, ο Λ ουδοβίκος ΙΔ ' επιχειρεί να ρυθμίσει το ζήτη­ μα τω ν Κ άτω Χ ω ρώ ν διαπραγματευόμενος απευθείας με τον άλλο συγκληρονόμο του βασιλιά της Ισπανίας: τον αυτοκράτορα της Αγίας Ρω μαϊκής Αυτοκρα­

416

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

τορίας Λεοπόλδο Α '. Με τον Κάρολο Β ' της Ισ π α νία ς ακόμη ζω ντανό, οι δύο κληρονόμοι π ρ ο χω ρ ο ύν στη διανομή του βασιλείου του! Κ ρατώ ντας τη μερίδα του λέοντος, ο αυτοκράτορας αφήνει στον βασιλιά της Γαλλίας μόνο τη Νεάπο­ λη, τη Σικελία, τη Ν αβάρα, τη Φ ρανς-Κ οντέ κ α ι τις Κάτω Χώρες. Χ ω ρίς καθό­ λου να επιλύει το ζήτημα, η σχεδιαζόμενη αυτή διανομή διπλασιάζει τις ανησυ­ χίες τω ν Ο λλανδώ ν, καθώ ς και του Αγγλου και Σουηδού ηγεμόνα, π α ρ ά τη συμπάθειά τους για τη Γαλλία. Σχηματίζοντας την «Τριπλή Σ υμμαχία της Χάγης», ζητούν να θέσουν τέλος στον γαλλικό επεκτατισμό. Έ χο ντα ς νικήσει τους Ισπανούς στη Φ ρανς-Κ οντέ, ο Λ ουδοβίκος ΙΔ αφού σκέφτεται να στρέψει τις δυνάμεις του εναντίον της «Τριπλής Σ υμμ αχίας της Χάγης», καταλήγει να αποδεχθεί τη διαπραγμάτευση. Με την ειρήνη της Αιξ-λαΣαπέλ (1668), π α ρ α ιτείτα ι από τη διεκδίκηση του συνόλου τω ν Κάτω Χ ωρώ ν, αλλά λαμβάνει μερικές πόλεις που ισχυροποιούν τα βόρεια σύνορα. Ωστόσο η ευρωπαϊκή ισ ορροπία φ αίνεται όσο ποτέ άλλοτε επισφαλής, καθώ ς η γαλλική α ­ πειλή τείνει να αντικαταστήσει τον αυστριακό κίνδυνο. Η ειρήνη της Αιξ-λα-Σαπέλ δεν είναι π α ρ ά μια ανακωχή. Ο βασιλιάς της Γαλλίας δεν έχει παραιτηθεί ο­ ριστικά ούτε από την ενσωμάτωση τω ν Κ άτω Χ ω ρώ ν στη γαλλική επικράτεια ούτε από την ανάληψη του μεριδίου ισπανικής κληρονομιάς που του παρέχει η συμφωνία με τον Λ εοπόλδο Α '. Για να πετύχει τους στόχους του, π ρέπει να ε­ ξουδετερώσει τους «καλούς, πιστούς και π α λιο ύ ς συμμάχους, τους Ολλανδούς», ο ι ο π ο ίο ι μόλις κατάφ εραν ένα πλήγμα στις φ ιλοδοξίες του.

Ο ΠΟΛΕΜ ΟΣ Τ Η Σ ΟΛΛΑΝΔΙΑΣ μπόδιο για τα γαλλικ ά συμφέροντα στη διαδοχή της Ισπανίας, ο ι Ηνωμένες Ε παρχίες είνα ι επίσης πηγή δυσχερειώ ν στις προσπάθειες εμπορικής επέ­ κτασης που π ρ ο ω θεί ο Κολμπέρ. Η γαλλική δραστηριότητα παρεμποδίζεται όσο οι Ηνωμένες Ε π α ρ χ ίες εξακολουθούν να ασκούν την εμπορική ηγεμονία τους στην Ευρώπη. Π ρ ο ο ίμ ια της στρατιω τικής σύγκρουσης, τα επεισόδια του τελω­ νειακού πολέμου πολλαπλασιάζονται: ο Κ ολμπέρ διαμορφώ νει ένα σύστημα τε­ λωνειακών δασμώ ν π ο υ αποσκοπεί στον αποκλεισμό τω ν ολλανδικώ ν π λοίω ν από τα γαλλικά λιμ ά νια (1667). Κ αθώς π ο λιτικ ά κ α ι οικονομικά κίνητρα συμπί­ πτουν, ο Κ ολμπέρ, αν και αντίθετος με δαπανηρές στρατιω τικές επιχειρήσεις, συμβουλεύει τον βασιλιά να τελειώνει με τις Η νω μένες Επαρχίες. Δεδομένου ότι ο Κ άρολος Β ' ο Εύθυμος της Α γγλίας έχει ανάγκη χρημάτω ν κ αι επιθυμεί ένα στήριγμα για να αποκαταστήσει το ρωμαιοκαθολικισμό στη χώ ­ ρα του, ο Λ ουδοβίκος πετυχαίνει τη συμμαχία της Αγγλίας. Μ πορεί τότε να κη­ ρύξει τον πόλεμο εναντίον τω ν Η νωμένων Ε π α ρ χιώ ν (1672). Έ να ν πόλεμο που ο Γιόχαν ντε Β ιτ φ ο β ά τα ι μήπω ς ωφελήσει τους π ολιτικ ούς του α ντιπ ά λο υ ς, τους πρίγκιπες της Ο ράγγης, οι οποίοι βρίσκονται επικεφαλής του στρατού. Η πρώτη φάση της εκστρατείας είναι κεραυνοβόλα. Αφού έχουν διασχίσει τον

Ε

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝΑΝΤΙΟΝ Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ Ι Δ '

417

Ρήνο από to πέρασμα του Τόλχεϋς, τα γαλλικά στρατεύματα, παρακάμπτοντας τις θέσεις του π ρ ίγ κ ιπ α Γουλιέλμου Γ ' της Οράγγης, εφορμούν στην καρδιά της Ολλανδίας. Για να σταματήσουν την εισβολή, ο ι Ολλανδοί παίρνουν την ηρωική απόφαση να σπάσουν τα φράγματά τους: κατακλύζοντας τα προσχώματα, κατα­ στρέφουν ηθελημένα τα εδάφη π ου με τόση υπομονή κερδήθηκαν από τη θάλασσα. Κ αθώς ο Λ ουδοβίκος ΙΔ ' ανακόπτεται από τα ύδατα, ο ντε Βιτ προτείνει δ ια ­ πραγματεύσεις κ α ι προσφέρει στον βασιλιά οικονομικές και τιμητικές αποζημιώ ­ σεις. Π ροσκρούει στην αδιαλλαξία του Λε Τελιέ ντε Λουβουά, που συμβουλεύει τον βασιλιά κ α ι δεν ζητεί τίπ ο τε λιγότερο α π ό το διαμελισμό τω ν Η νω μένω ν Επαρχιώ ν. Αυτή η αξίωση ερεθίζει την ολλανδική αντίσταση: ένα ξέσπασμα λ α ϊ­ κής οργής ανατρέπει το δημοκρατικό πολίτευμα και φέρνει τον Γουλιέλμο Γ ' της Οράγγης στη γενική διοίκηση (stathouderat). Έ χοντα ς διοριστεί ισόβιος αρχιστρά­ τηγος και αρχιναύαρχος, τούτος ο νεαρός άνδρας τω ν είκοσι δύο ετών, ασθενι­ κός, ψυχρός κ α ι προσκολλημένος με π ά θο ς στον καλβινισμό, θα είναι για όλη του τη ζωή ο κύριος αντίπα λος τω ν ιμπεριαλιστικώ ν σχεδίων του Λουδοβίκου ΙΔ Για την ώρα, παρεμποδίζει τον βασιλιά της Γαλλίας να αντλήσει τα οφέλη της στρατιωτικής νίκης του. Π άνω α π ’ όλα βρίσκει συμμάχους: τον αυτοκράτορα και τον εκλέκτορα του Βρανδεμβούργου, π ου έχουν τρομάξει από τις γαλλικές επιτυ­ χίες, και την Ισπανία, που ζητεί την εκδίκησή της. Στο μεταξύ ο Κ άρολος Β ' της Αγγλίας, αντιμέτω πος με ισχυρή αντίσταση, προτιμά να υπογράψει ξεχωριστή ει­ ρήνη με την Ο λλανδία. Η Γαλλία βρίσκεται ιδιαίτερα απομονωμένη καθώς ο ι Γερ­ μανοί πρίγκιπες, παρακινημένοι από τον Λεοπόλδο Α 'κ α ι από μια ζωηρή εθνική προπαγάνδα, αποχω ρούν ο ένας μετά τον άλλον από τη γαλλική συμμαχία. Ε γκαταλείποντας τα κατακτητικά σχέδιά του, ο Λουδοβίκος ΙΔ ' δέχεται, με την ειρήνη της Νιμβέγης (1678), να κλείσει τον πόλεμο με την Ο λλανδία. Τον π ό ­ λεμο αυτό π ληρ ώ νει η Ισπανία: αναγκάζεται να αφήσει στη Γαλλία τη Φ ρανςΚοντέ κ α ι ορισμένα εδάφη στη Φ λάνδρα κ α ι το Αινώ. Ωστόσο η ειρήνη της Ν ιμ­ βέγης μοιάζει με «λευκή ειρήνη»: ο ι Η νωμένες Ε παρχίες, τω ν οπ οίω ν η συντρι­ βή, ή τουλάχισ τον η εξασθένηση, αποτελούσε τον ουσιαστικό σκοπό του π ο λ έ­ μου, παραμένουν ανέπαφες και μάλιστα η Γαλλία συγκατατίθεται στη χα λά ρ ω ­ ση τω ν δρακόντειω ν τελω νειακώ ν δασμώ ν του 1667. Π άνω α π ’ όλα ο βασιλιάς βρίσκεται μόνος απέναντι σε έναν ευρω παϊκό συ­ νασπισμό. Σ τα βόρεια σύνορα κ α ι την Α λσατία εξελίσσονται ο ι κυριότερες ε π ι­ χειρήσεις.

Ο Λ Ο Υ ΔΟ ΒΙΚ Ο Σ Ι Δ ' ΑΝΤΙΜ ΕΤΩΠΟΣ ΜΕ ΤΗ ΣΥ Μ Μ Α Χ ΙΑ ΤΟΥ Α Ο Υ ΓΚ ΣΜ Π Ο Υ ΡΓΚ

Η

ειρήνη της Νιμβέγης θεω ρείται κατά παράδοση ω ς το απόγειο της υ π ερ ο ­ χής του Λ ουδοβίκου Ι Δ ' στην Ευρώπη. Εξάλλου η πόλη του Π αρισιού τού απονέμει τον τίτλ ο του «Λ ουδοβίκου του Μ εγάλου» και αποφ ασίζει να στήσει

418

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α! Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗ Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

στην π λατεία τω ν Ν ικώ ν ένα άγαλμα του έφ ιππου βασιλιά. Ο Λουδοβίκος ΙΔ ' έ­ χει οχυρώσει τα ευάλω τα βόρεια σύνορα κ ι έχει ενισχύσει τον γαλλικό έλεγχο στην Α λσατία κ α τα λ α μ β ά νο ντα ς τη Λ οραίνη. Τ έλος τη Φ ρα νς-Κ οντέ κ α ι το Φ ράιμπουργκ-ιμ-Μ ράισγκαου καλύπτουν τα σύνορα με τη Γερμανία κ α ι επιτρέ­ π ουν στον βασιλιά τη ν άμ£ση επέμβαση στην Αγία Ρω μαϊκή Α υτοκρατορία. Ο βασιλιάς της Γαλλίας εμφ ανίζεται μάλιστα ως πανίσ χυρ ος επιδιαιτητής της Ευ­ ρώπης καθώ ς η επέμβασή του έχει σώσει τη Σουηδία, π ο υ ηττήθηκε σε έναν π ό ­ λεμο εναντίον τω ν γειτό νω ν της στη Βαλτική. Έ τσ ι η Ευρώ πη είναι γεμάτη φή­ μες σχετικά με τις προθέσεις του: προβλέπεται ακόμα κ α ι η προαγω γή του δελ­ φίνου σε θέση αυτοκράτορα! Πεπεισμένος ό τ ι κανένας στην Ευρώπη δεν είναι σε θέση να του αντιτεθεί, ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' ενεργεί ω ς αυθέντης. Π ράγματι οι Γερμανοί π ρ ίγκ ιπ ες, αδρά πληρωμένοι από τους απεσταλμένους του βασιλιά, δεν αντιδρούν σε καμιά από τις υπερβάσεις του. Ο αυτοκράτορας έχει παραλύσει α π ό τους πολέμους του ε­ να ντίον ίω ν Τούρκω ν και ο ι Η νωμενες Ε παρχίες είναι ικανοποιημένες από τα οφέλη π ου έλαβαν με την ειρήνη της Νιμβέγης. Τέλος ο Κ άρολος Β 'τ η ς Αγγλίας, αντιμέτω πος με ένα κοινοβούλιο προσκολλημένο στις π ολιτικ ές ελευθερίες και τον αγγλικανισμό, οφ είλει το γεγονός ό τι μπορεί και ασκεί έστω και μια άτολμη προσωπική πολιτική στις ευεργεσίες του Λ ουδοβίκου ΙΔ '. Ο Λουδοβίκος Ι Δ ' έχει λοιπόν τα χέρια ελεύθερα για μια «διαβρωτική κ αι αρπακτική» πολιτική προσαρτήσεω ν σε καιρό απόλυτης ειρήνης. Τα δικαστήρια κ α ι τα παρλαμέντα τω ν ανατολικώ ν μεθοριακών περιοχώ ν ερευνούν με προσοχή τις «κτήσεις» π ο υ στο παρελθόν ανήκαν σε εδάφη παραχω ρημένα στη Γαλλία α ­ π ό τις Συνθήκες της Β εστφαλίας κ α ι τω ν Π υρηναίω ν: τούτες διακηρύσσονται «ενωμένες» με το στέμμα κ α ι προσαρτώ νται από τα γαλλικά στρατεύματα. Έ τσ ι περνούν στη Γαλλία ορισμένα λοραινικά φέουδα εξαρτώ μενα από τις Τρεις Ε π ι­ σκοπές (Μ ετς, Τουλ, Βερντέν), το Μ ονμπελιάρ, ένα τμήμα της Α λσατίας, κομμά­ τια του Σάαρ κ α ι της Φ λάνδρας και ολόκληρο το Λ ουξεμβούργο. Η προσάρτηση του Στρασβούργου, π ο υ είναι πόλη της αυτοκρατορίας κ α ι κλειδί της Α λσατίας, κάνει την ευρω παϊκή αγανάκτηση να ξεχειλίσει. Αλλά τα προβλήματα των ευρω­ π α ϊκ ώ ν δυνάμεων εμποδίζουν το σχηματισμό αμυντικής ένωσης. Σ ’ αυτή την π ο λιτικ ή προσαρτήσεων σε καιρό ειρήνης προστίθεται μια νέα πηγή ανησυχίας: η δίω ξη τω ν προτεσταντώ ν κ αι η ανάκληση του Εδίκτου της Νάντης1'1 φ α ίνο ντα ι να απειλού ν το σύνολο τω ν προτεσ ταντώ ν της Ευρώπης. Μ ερικοί βλέπουν εδώ τη θέληση του βασιλιά της Γαλλίας να επιβεβαιώσει, ένα­ ντι του αυτοκράτορα Λ εοπόλδου Α ' π ο υ πολεμά κατά τω ν Τούρκων, την α π ο ­ στολή του ω ς ηγέτη του χρισ τιανικού κόσμου. Αλλοι τον υποπ τεύονται ότι ε π ι­ θυμεί να περάσει στην Α γγλία για να συνδράμει τον Ιάκωβο Β ', διάδοχο (1685) του Καρόλου Β ', ο ο π ο ίο ς αγω νίζεται αδέξια, με ένα νέο κύμα τρομοκρατίας, να μεταστρέψει την Α γγλία στο ρωμαιοκαθολικισμό. Α σφαλώς όλος αυτό ς ο θόρυβος είνα ι υπερβολικός, αλλά η Ευρώ πη μετά τους Αψβούργους είναι ευαίσθητη στις ηγεμονικές βλέψεις. Αν οι διαδόσεις α ­

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝ Α Ν ΤΙΟ Ν Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ Ι Δ ’

419

ποκτούν κ ά π ο ια α ξιο π ισ τία , είνα ι επειδή δ ια σ π είςο ντα ι από τους προτεστάντες εμιγκρέδες. Δ ια φ εύ γο ντα ς τ ις δ ιώ ξεις, φ τά νο υν σε μεγάλους αρ ιθμ ο ύς στην Αγγλία, τις Η νωμένες Ε παρχίες κ αι την Π ρωσία, όπου κυβερνήσεις και πληθυ­ σμός δέχονται με συμπάθεια αυτούς τους καταδιω γμένους ομοθρήσκους π ο υ συ­ χνά είναι ικανοί μεγαλοβιοτέχνες. Ο ι εμιγκρέδες συντηρούν χο μίσος εναντίον του διώκτη τους κ α ι μερικές φορές οργανώ νουν, όπ ω ς ο πάστορας Ζυριέ στην Ο λλανδία, πραγματικά κέντρα κατασκοπευτικώ ν σκευω ριώ ν προορισμένω ν να διευκολύνουν μια ενδεχόμενη σύγκρουση με τη Γαλλία. Το μίσος τω ν πρ ο τεσ τα ντώ ν ενδυναμώ νεται α π ό την πολιτική ενίσχυση τω ν αντιπά λω ν του βασ ιλιά της Γαλλίας. Π ράγματι, πολιορκώ ντας για δεύτερη φ ο­ ρά τη Βιέννη, οι Τ ούρκοι δοκιμάζουν μια σημαντική αποτυχία (1683). Α παλλαγ­ μένος από τη συνεχή πίεσή τους, ο αυτοκράτορας Λ εοπόλδος Α ', ανήσυχος για τις προόδους της Γ αλλίας, μ πορεί το 1686 να συγκροτήσει μαζί με τους Γερμα­ νούς κ αθολικούς π ρ ίγ κ ιπ ε ς κ α ι τον βασιλιά της Ισ π α νία ς τη «Σ υμμαχία του Άουγκσμπουργκ», η ο π ο ία σύντομα θα διευρυνθεί. Π ιστός σύμμαχος του Λ ουδοβίκου ΙΔ ’, ο Ιάκω βος Β ' της Αγγλίας πρ οβα ίνει κι αυτός σε αλλεπάλληλες αδεξιότητες ευνοώ ντας α νοιχτά τους καθολικούς κα­ τά το διορισμό σε δημόσια λειτουργήματα. Αν η αγγλική κοινή γνώμη ανέχεται τον γηραιό βασιλιά, είναι επειδή η διάδοχός του Μ αρία είναι προτεστάντις κ α ι σύζυγος του Γουλιέλμου Γ ' της Ο ράγγης, γενικού κυβερνήτη της Ο λλανδίας και πρω ταγω νιστή του ευρ ω π αϊκο ύ καλβινισμού. Αυτή η προσδοκία καταρρέει όταν το 1688 ο Ιάκωβος Β ' αποκτά ένα γιο, τον οπ οίο αμέσως βαπτίζει. Α γγλοι π ρ ό ­ κριτοι καλούν τότε τον Γουλιέλμο Γ ' της Ο ράγγης που, χω ρ ίς να περιμένει, ε π ι­ στρατεύει τούτο το πλεονέκτημα στον αγώνα που ετοιμάζεται να διεξαγάγει ενα­ ντίο ν του Λ ουδοβίκου ΙΔ '. Έ χ ο ν τ α ς αποβιβαστεί το Νοέμβριο του 1688 στην Αγγλία, ο γενικός κυβερνήτης βρίσκεται σύντομα στο Λ ονδίνο όπου, αφού α π ο ­ δέχεται μια Διακήρυξη Δ ικαιω μάτω ν (Declaration of Rights) που αποτελεί εγγύη­ ση τω ν ατομικώ ν ελευθεριών κ α ι αναγνώριση τω ν εξουσιών του κοινοβουλίου, αναγνωρίζεται, μ αζί με τη σύζυγό του Μ αρία, βασιλιάς της Αγγλίας. Ο Ιάκωβος Β ' αναγκάζεται να καταφύγει στον Λουδοβίκο Ι Δ '. Κ ύριος της Α γγλίας κ α ι τω ν Η νω μ ένω ν Ε π α ρ χ ιώ ν , ο Γ ο υ λ ιέλ μ ο ς Γ ' π ρ ο σ θ έτει στη Σ υμ μ αχία του Αουγκσμπουργκ το αποφ ασ ισ τικό βάρος τω ν προτεσταντικώ ν δυνάμεων. Ε ναντίον της Γαλλίας ο ρθώ νονται έτσι τα ρωμαιοκαθολικά κράτη υπό την ηγεσία του αυ­ τοκράτορα (Γερμανοί π ρ ίγκ ιπ ες, Ισπανία, δούκας της Σ αβοΐας) και τα προτεσταντικά κράτη οδηγούμενα από τον Γουλιέλμο Γ ', κύριο τω ν δύο συμφ ιλιω μέ­ νων ναυτικώ ν κρατώ ν: της Α γγλίας κ α ι τω ν Η νω μένω ν Επαρχιώ ν. Ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' προκαλεί τον πόλεμο καταλαμβάνοντας το Π αλατινάτο και ασκώ ντας πίεση στον α ρ χιεπ ίσ κ ο π ο της Κ ολω νίας προκειμένου ν α ν ικ ή ­ σουν οι υποψ ή φ ιοί του. Ο ι στόχοι τω ν συνασπισμένω ν δεν είναι διόλου τα υ τό ­ σημοι, αλλά όλοι συνενώ νονται εναντίον του Λ ουδοβίκου ΙΔ ': οι προτεστάντες πρίγκιπες διεξάγουν σταυροφορία εναντίον του διώ κτη τω ν ομοθρήσκων τους, ο Γουλιέλμος Γ ' της Ο ράγγης μάχεται τον κατακτητή που απειλεί την εύθραυστη

420

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

ευρω παϊκή ισ ο ρ ρ ο π ία , ενώ ο ι Αψβούργοι ζητούν εκδίκηση κατά της δύναμης που έθεσε τέλος στα ηγεμονικά όνειρά τους. Α πομονωμένη, η Γαλλία δείχνει μεγάλη ζω τικότητα. Αναμφίβολα ο δημογραφικός δυναμισμός της μετρά πολύ. Ελλείψει ακριβώ ν πηγών, ο πληθυσμός της εκτιμάται σε π ερ ίπ ο υ είκοσι εκατομμύρια κατοίκους, πράγμα που την κάνει το πιο πυκνοκατοικημένο κράτος της Ευρώπης. Ε ίνα ι επίσης το πλουσιότερο κ α ι ε­ κείνο του οποίου η δημόσια διοίκηση έχει φτάσει σε ένα βαθμό τελειότητας σ πά­ νιο για την εποχή. Έ τσ ι κατάγει λαμπρές νίκες στις Κάτω Χ ώρες κ α ι στις Αλπεις απέναντι στη συνασπισμένη Ευρώπη. Οδηγημένη από τον αδυσώπητο Αε Τελιέ ντε Λουβουά, εννοεί να τρομοκρατήσει τους εχθρούς της: το Π αλατινάτο, συστη­ ματικά λεηλατημένο κ α ι με τις πόλεις του πυρπολημένες, χρησιμεύει ω ς προστα­ τευτική ζώνη για την Αλσατία. Τούτο δεν αρκεί σε σχέση με την έκρηξη μίσους π ο υ προκαλεί η γαλλική πολιτική. Π ολύ περισσότερο που ο ι γαλλικές νίκες δεν εμφανίζονται ποτέ ω ς αποφασιστικές επιτυχίες. Μ προστά στον αριθμό κ αι την ι­ σχύ τω ν αντιπάλω ν, η Γαλλία δεν μπορεί να υπερισχύσει: η ειρήνη του Ρέισβικ (1697) εκφράζει περισσότερο την εξάντληση τω ν αντιμαχομένω ν παρά μια νίκη τού ενός ή του άλλου. Επικυρώ νοντας μια διπλή α π οτυχία, αποτελεί μάλλον ένα νέο βήμα στη μεγάλη ρύθμιση τω ν διαφορώ ν ανάμεσα στον Αουδοβίκο Ι Δ ' και την Ευρώπη παρά μ ια οριστική ειρήνη. Κ α τ’ αρχάς πρόκειται για αποτυχία των συνασπισμένων: η ισ χύ ς της Γαλλίας δεν έχει συντρίβει κ αι στον βασιλιά της πρέπει να αναγνω ριστεί η κατοχή του Στρασβούργου κ α ι τω ν πόλεων του Σάαρ. Α ποτυχία όμως κ α ι το υ βασιλιά της Γαλλίας: οι προσπάθειές του να παλινορθώ σει τον σύμμαχό του Ιάκωβο Β ' υπήρξαν μάταιες κ α ι αναγκάζεται να αναγνω ρί­ σει ως βασιλιά της Α γγλίας τον παλιό αντίπαλό του Γουλιέλμο Γ'.

Η ΔΙΑ ΔΟ Χ Η Τ Η Σ ΙΣ Π ΑΝΙΑΣ επιδείνωση, μετά την ειρήνη του Ρέισβικ (1697), της από καιρό ασταθούς υγείας του βασιλιά της Ισπανίας Κ αρόλου Β ' επαναφέρει το οδυνηρό ζή­ τημα της διαδοχής του βασιλείου. Οι δύο κ ύ ρ ιο ι ανταγω νιστές, ο α υτοκρ ά το­ ρας Α εοπόλδος Α ' κ α ι ο Αουδοβίκος ΙΔ ', π ρ ό κ ειτα ι να αποκομίσουν από την κληρονομιά μια τέτοια αύξηση ισχύος π ου η ευρω παϊκή ισορροπία δεν μ πορεί να μην τεθεί υπό αμφισβήτηση. Σ υνειδητοποιώ ντας το πρόβλημα, ο Α ουδοβίκος ΙΔ ' δείχνει μετριοπάθεια. Μακρές κ α ι ακανθώ δεις διαπραγματεύσεις με το ν Γουλιέλμο Γ 'τ η ς Οράγγης, ο οποίος έχει καταστεί εγγυητής της επιζητούμενης ισορροπίας, καταλήγουν σε έ­ να σχέδιο διανομής π ο υ φ αίνεται να ικανοποιεί όλες τις ευρω παϊκές δυνάμεις και που ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' αποδέχεται το 1698. Π ρόκειται για το διαμελισμό της ισπανικής κληρονομιάς: ο ένας από τους γιους του δελφίνου θα λάβει τη Ν εά­ πολη, την Τοσκάνη κ α ι μια επαρχία της βόρειας Ισπανίας, ο πρω τότοκος γιο ς του αυτοκράτορα α ρ χιδούκ ας Κ άρολος την περιοχή του Μ ιλάνου, και ο λιγότε-

Η

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝ Α Ν ΤΙΟ Ν Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ Ι Δ '

421

go ισχυρός α π ό τους κληρονόμους, ο π ρ ίγ κ ιπ α ς εκλέκτορας της Β αβαρίας, το υ­ πόλοιπο της ισπανικής κληρονομιάς. Σε εθνική έξαρση, οι σύμβουλοι του Κ αρόλου Β ' κ ατα ρρίπτουν τα επίπ ονα σχέδια διανομής τω ν εδαφών ενός ηγεμόνα ετοιμοθάνατου βέβαια αλλά ακόμα ζωντανού. Για να αποφύγει την κατάτμηση της αυτοκρατορίας του, ο Κ άρολος Β ' υπαγορεύει μια διαθήκη π ου α π ο δίδει το σύνολο της κληρονομιάς στον Ιω­ σήφ Φ ερδινάνδο, π ρ ίγκ ιπ α εκλέκτορα της Βαβαρίας, που δεν είναι π α ρ ά έξι ε­ τών. Αλλά το π α ιδ ί πεθαίνει λίγους μήνες αργότερα από μια ασθένεια στην ο­ ποία , κατά τους συγχρόνους, το χέρι του αυτοκράτορα δεν έμεινε ξένο. Ο Λου­ δοβίκος Ι Δ 'κ α ι ο Λ εοπόλδος Α ' ξαναβρίσκονται ο ένας απέναντι στον άλλον. Η διαμόρφωση ενός νέου σχεδίου διανομής προκαλεί στον Κάρολο Β ' έντονη ορ­ γή. Για να διατηρήσει την ενότητα της ισπανικής μοναρχίας, η νέα διαθήκη του α π ο δίδει το σύνολο της κλη ρ ο νο μ ιά ς σ τον ισχυρότερο α ντα γω νισ τή , δηλαδή στον ικανότερο να υπερασπίσει τα δικαιώ μ ατά του: ορίζεται έτσι ο δούκας της Α νδεγαυίας Φ ίλιπ πος, δευτερότοκος εγγονός του Λ ουδοβίκου ΙΔ ', με το ν ρητό όρο να π αραιτηθεί από τα δικαιώ μ ατά του στο θρόνο της Γαλλίας. Ο θάνατος του Κ αρόλου Β ', την 1η Νοεμβρίου 1700, καθιστά λοιπόν επισφα­ λή την ευρω παϊκή ισορροπία. Ο ίδιος ο Λουδοβίκος διερωτάται: πρέπει άραγε να αγνοήσει τη βούληση του Κ αρόλου Β ' ή να αποδεχθεί τον νεαρό δούκα της Ανδε­ γαυίας ω ς Φ ίλιπ π ο Ε ' της Ισπανίας, γνω ρίζοντας ότι οι ευρω παϊκές δυνάμεις δεν μττορούν να δεχθούν π ω ς η δυναστεία τω ν Βουρβόνων θα εξουσιάζει τη δυ­ τική Ευρώπη από τη Βόρεια Θ άλασσα ώ ς τη Μεσόγειο; Το δυναστικό συμφέρον υπερισχύει εν τέλει π ά νω στην αίσθηση της πολιτικής πραγματικότητας. Σ τις 16 Νοεμβρίου 1700, ο Λουδοβίκος ΙΔ ', ανοίγοντας τα δύο φύλλα της θύρας της Α ί­ θουσας τω ν Κ ατόπτρω ν, π αρουσ ιάζει τον εγγονό του στους συγκεντρωμένους αυλικούς κ α ι τους πρεσβευτές: «Κ ύριοι, ιδού ο βασιλιάς της Ισπανίας...». Η αποδοχή της διαθήκης μπορεί να μην είχε αρκέσει για να ρίξει την Ευρώπη σε ένα νέο πόλεμο, αν ο Λ ουδοβίκος ΙΔ ' είχε τη σύνεση να δείξει ό τι θέλει σ τ’ α­ λήθεια να διατηρήσει ξεχω ριστά τα δύο στέμματα, όπω ς όριζε ρητά η διαθήκη. Αλλά, εκτιμώ ντας ως βέβαιο τον πόλεμο, ο Λ ουδοβίκος ΙΔ ' καταλαμβάνει με τα στρατεύματά του, «στο όνομα του βασιλιά της Ισπανίας», τις οχυρές θέσεις του «Φραγμού», στο κέντρο τω ν ισπανικώ ν Κ άτω Χωρών. Π άνω α π ’ όλα, φροντίζει να καταγραφεί στο παρλαμέντο του Π αρισιού η βούλησή του να διατηρηθούν για λογαριασμό τού δούκα της Α νδεγαυίας κ α ι τω ν απογόνω ν του όλα τους τα δ ι­ καιώ ματα στο στέμμα της Γαλλίας. Γίνεται τότε ξεκάθαρο ό τι ο Φ ίλιπ π ο ς Ε ' θα συμπεριφερθεί μάλλον ως εγγονός του Λ ουδοβίκου ΙΔ ' παρά ως βασιλιάς της Ισπανίας. Έ τσ ι ο Γουλιέλμος Γ ' της Ο ράγγης ξανασυγκεντρώνει (1701) στη Με­ γάλη Σ υμμαχία της Χάγης τους κ ύριους αντιπάλους του βασιλιά της Γαλλίας: τον αυτοκράτορα, την Αγγλία κ α ι τις Η νωμένες Επαρχίες. Ο πόλεμος π ου αρχίζει το 1702 σκιάζει τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Λ ουδοβίκου ΙΔ '. Πλήττει μια Γαλλία π ου δεν έχει π ια το δυναμισμό τω ν α ρ ­ χώ ν της βασιλείας κ α ι όπου ο ι δυσκολίες πολλαπλασιάζονται. Η ατμόσφαιρα

422

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

της αυλής συμβολίζει αυτό το λυκόφως της βασιλείας: ο βασιλιάς, γερασμένος, υπόκειται στην αυστηρή επιρροή της δεύτερης συζύγου του, της Μ αντάμ ντε Μαιντνόν, κ αι βλέπει να πεθαίνουν ένα ένα τα π α ιδ ιά κ α ι τα εγγόνια χου. Π άνω α π ’ όλα, οι συνεχείς πόλεμοι, τα έργα, τα κάθε είδους επιδόματα και φιλοδωρήματα έχουν καταστρέψ ει την οικονομία. Κ αθώ ς ο ι φορολογικές μεταρρυθμίσεις που συνιστούν ο Μ πουαγκιλμπέρ κ α ι ο Β ω μπάν είναι μάταιες, ο βασιλιάς αναγκάζε­ ται να καταφ ύγει σε εφευρήματα: έκδοση χρεογράφω ν με επιτόκιο πολύ επαχθές για το κράτος, αναγκαστικό δανεισμό, λαχεία, δημιουργία αξιω μάτω ν προς π ώ ­ ληση και κυρίω ς νομισματικούς χειρισμούς (περίπου σαράντα μεταξύ 1685 και 1710). Τ ίπ ο τα δεν εμποδίζει το έλλειμμα να αυξάνει. Το 1715, κατά το θάνατο του Λ ουδοβίκου Ι Δ τ α φ ορολογικά εισοδήματα τω ν τρ ιώ ν επόμενων χρόνω ν έχουν ήδη ξοδευτεί κ α ι το χρέος φ τάνει τα δύο δισεκατομμύρια λίρες. Αυτό σημαίνει ό τι η γαλλική ο ικ ο νο μ ία βρίσκεται σε πλήρη παρακμή. Ο ι συ­ νεχείς πό λεμ ο ι έχουν αναστατώ σει τα ο ικ ονομ ικ ά κυκλώ ματα κ α ι στερήσει την οικ ο νο μ ία α π ό αγορές στην Ε υρώ πη κ α ι τις υπ ερ π ό ν τιες χώρες. Ε ισ πράξεις φόρων κ α ι νομ ισ μ ατικές μεταβολές π α ρ εμ π ο δ ίζο υ ν τις ανταλλαγές. Η ανάκλη­ ση του Ε δ ίκ το υ της Ν άντης κ α ι η π ρ ο τεσ τα ντικ ή μετανάστευση έχουν κ α τά στρέψει ορισμένες περ ιο χές (Λ ανγκεντόκ, Ν ορμανδία, Λ υόν, Τουρ, Σεντάν). Ο ι δυσχέρειες αυτές π ρ ο σ τίθ εντα ι στην οικονομική ύφεση, που διαρκεί ώς τα π ρ ώ ­ τα χρόνια του 18ου α ιώ να κ α ι συνοδεύεται από πτώ ση τω ν τιμώ ν, τω ν εισοδη­ μάτω ν κ α ι τω ν μισθώ ν, π ερ ιο δικ ές κρίσεις στα σιτηρά (1693-1694, 1708-1709) και απότομες ανόδους της τιμής τους. Μεγάλη ανέχεια εξαπλώ νεται σ ’ όλη τη χώρα σε σημείο π ο υ το 1698 ο ι επαίτες κ α ι οι αλήτες να αποτελούν, κατά τον Β ω μπάν, το ένα δέκατο το υ πληθυσμού. Ξ εσπούν εξεγέρσεις, σύντομες αλλά πολυάριθμες κ αι βίαιες. Τέλος ο βασιλιάς, που έχει γίνει ευσεβής κ αι ενδιαφέρεται για τα θρησκευτι­ κά ζητήματα όσο π ο τέ π ρ ιν , αντιμετω πίζει σ ’ αυτό το χώ ρο αμέτρητες δυσχέρει­ ες. Αν και ρυθμίζει τη σύγκρουσή του με την παποσύνη (1693), μάχεται για π ο λ ­ λά χρόνια το μυσ τικισ τικό ρεύμα το υ ησυχασμού π ο υ εισήγαγε στη Γαλλία η Μ αντάμ Γκυγιόν ντυ Σενουά κ αι στο ο π ο ίο προσχω ρεί ο Φενελόν. Ακόμα σοβα­ ρότερο είνα ι ό τι η διαμάχη του γιανσενισμού, που είχε αμβλυνθεί από το 1669, ξαναζω ντανεύει στα τέλη του αιώ να υπ ό την επιρροή του θεολόγου Κενέλ. Με τη βοήθεια του π ά π α , ο βασιλιάς αποφ ασ ίζει να τελειώνει. Το 1705 κατεδαφίζει τη μονή του Π ορ-Ρουαγιάλ, όπου είχαν καταφύγει οι τελευταίες γιανσενίστςιες μοναχές. Α λλά οι γιανσενιστές επω φελούνται από την αίσθηση π ο υ προκάλεσε το γεγονός για να υποστηρίξουν τη θέση τους μπροστά σε ορισμένους επισκό­ πους. Μ πορεί ο Λ ουδοβίκος να α ποσ πά μια παπική καταδίκη (βούλλα του 1713 Μ ονογέννητος Υ ιός τον Θεού/Unigenitus), πλην όμω ς το παρλαμέντο του Π α ρ ι­ σιού αρνείται, λόγω του γαλλικανισμού του, να την αποδεχθεί. Τέλος ο βασιλιάς δεν έχει καταφ έρει να ξεριζώσει τον προτεσταντισμό κ α ι αναγκάζεται να αντιμε­ τω πίσει την αποφ ασ ισ τικότη τα τω ν προτεσ ταντώ ν π ο υ έχουν παραμ είνει στη

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝΑΝΤΙΟΝ Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ ΙΔ '

423

Γαλλία. Εν μέσω του πολέμου για τη Δ ιαδοχή της Ισπανίας η εξέγερση τω ν καμιζάρ κινητοποιεί α π ό το 1702 ώ ς το 1705 ένα στρατό 20.000 ανδρών. Ο πόλεμος π ο υ ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' αναλαμβάνει σ ’ αυτό το π λ α ίσ ιο μοιάζει να μην έχει τέλος. Η εξάντληση του βασιλείου, η ανεπάρκεια τω ν στρατηγών και η ανικανότητα τω ν πολυπλη θώ ν κ αι δυσκίνητω ν στρατών καθιστούν τις επιχει­ ρήσεις βραδείες κ α ι ελάχισ τα αποφ ασισ τικές. Ο πόλεμος για τη Δ ιαδοχή της Ισ πανίας φέρνει μερικές φ ορές τον Λουδοβίκο ΙΔ ' στο χείλος του γκρεμού. Το 1709, οι δια δοχικές ήττες, η εισβολή στο γαλλικό έδαφος, το κρύο κ α ι η τρομα­ κτική ανέχεια της χώ ρα ς το ν ω θούν να συνθηκολογήσει. Αλλά ο ι όρ οι που του π ρ ο τείνο ντα ι -εγκατάλειψ η της Α λσατίας κ α ι τω ν οχυρώ ν θέσεων του βορρά, α ­ ναγνώ ριση του αρχιδούκα Κ αρόλου ω ς βασιλιά της Ισπανίας κ α ι συμμετοχή σε ένοπλη δράση εναντίον του Φ ιλ ίπ π ο υ Ε ', του εγγονού τ ο υ - τον υποχρεώ νουν να ξαναρχίσει το ν πόλεμο. Ε ξάλλου ο Λ ουδοβίκος Ι Δ ' αντιλαμβάνεται ότι οι α ντίπ α λο ί του δεν είναι π ιο ικανοί α π ’ αυτόν να αποκτήσουν αποφ ασιστικό πλεονέκτημα. Το 1713 οι Συνθήκες της Ο υτρέχτης κ α ι το υ Ράσταντ βάζουν τέλος στον ατέρμονα πόλεμο. Η Ισπανία είνα ι η μεγάλη ηττημένη: ο Φ ίλιππος Ε ' παραμένει βασιλιάς της, αλλά π α ρ α ιτείτα ι από το θρόνο της Γαλλίας. Πάνω α π ’ όλα η κατάτμηση που φοβόταν επικυρώ νεται από τις συνθήκες. Ο ι Αψβούργοι της Βιέννης περισυλλέ­ γουν το τμήμα της κληρονομιάς π ο υ ο ι Βουρβόνοι της Μ αδρίτης αφήνουν να τους διαφύγει: ο ι ισπανικές Κ άτω Χ ώ ρες γίνονται αυστριακές, ενώ η περιοχή του Μ ιλάνου, το βασίλειο της Νεάπολης κ αι η Σαρδηνία εξασφαλίζουν στον αυ­ τοκράτορα την ηγεμονία στην Ιταλία. Η Γαλλία, νικημένη, δεν υποφ έρει πολύ α­ π ό την ήττα της: εγκαταλείπει -π ρ ο σ ω ρ ιν ά - τη Λοραίνη και τις περιοχές της δε­ ξιά ς όχθης του Ρήνου. Ανάμεσα στους νικητές, η Αυστρία δείχνει ν α διαθέτει ένα νέο σφρίγος. Α λλά ο ι Η νωμένες Ε παρχίες βγαίνουν εξαντλημένες από το ν πόλε­ μο και στο εξής δεν είναι π α ρ ά μια δύναμη δεύτερης τάξης, συρόμενες από την Α γγλία. Εκείνη είνα ι εν τέλει η μεγάλη ωφελημένη της υπόθεσης. Σ τον εδαφικό τομέα αρκείται σε βάσεις ή νησιά (Γιβραλτάρ, Μινόρκα, Νέα Γη κ α ι καναδικά ε­ δάφη) κ αι αποκτά ορισμένα εμπορικά πλεονεκτήματα. Κ υρίω ς έχει εμποδίσει τη Γαλλία να επωφεληθεί, με ιμπεριαλιστικούς σκοπούς, από τη θέση του επιδιαιτη­ τή π ο υ της εξασφάλιζαν ο ι Συνθήκες της Βεστφαλίας. Σ ’ αυτήν πλέον περιέρχε­ τα ι ο ρόλος του εγγυητή της ευρω παϊκή ς ισορροπίας.

ΤΟ ΤΕΛ Ο Σ Τ Η Σ Σ Ο Υ Η Δ ΙΚ Η Σ Υ Π Ε Ρ Ο Χ Η Σ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ Ε Υ ΡΩ Π Η ην ίδια στιγμή που ο πόλεμος για τη Δ ιαδοχή της Ισπανίας βάζει τέλος στα γαλλικά όνειρα, η Σουηδία, επωφελημένη κι αυτή από τις Συνθήκες της Βε­ στφ αλίας, αναγκά ζεται να πα ρ α ιτη θεί από την ηγεμονία στη βόρεια Ευρώπη.

Τ

Ε ίχε προσπαθήσει να την επιβάλει από την εποχή της ειρήνης της Κοπεγχάγης

424

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

που, το 1660, είχε επικυρώσει τη δύσκολη νίκη τω ν δια δόχω ν του Γουσταύου Β ' Αδόλφου. Η σουηδική ισχύς ε'ξαςτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τη σταθερότητα της γαλ­ λικής συμμαχίας αλλά κ α ι από την παρακμή της Δ ανίας, την πολιτική αδυναμία της Π ο λω νία ς κ α ι την ακόμη στοιχειώ δη κατάσταση της Μ οσχοβίας. Από το 1660 ώς το 1674, η εξουσία του βασιλιά της Σ ουηδίας ενδυναμώ νεται χάρη σε μια μακρά περίοδο ειρήνης. Αλλά ο πόλεμος στον οποίο αποδύεται ο Λουδοβίκος Ι Δ ' εναντίον τω ν Ο λλανδώ ν γρήγορα εξαπλώ νεται στην Ευρώπη κ α ι τις δυνά­ μεις του βορρά. Κ αθώς ο εκλέκτορας του Βρανδεμβούργου και ο βασιλιάς της Δ ανίας έχουν συμμετάσχει στο συνασπισμό εναντίον του βασιλιά της Γαλλίας, ε­ κείνος πιέζει τους Σουηδούς συμμάχους του να επέμβουν. Υ ποχω ρώ ντας στα ε­ πίμονα διαβήματά του, η Σουηδία τους επιτίθεται εκ τω ν όπισθεν. Αλλά γνω ρί­ ζει μια εντυπω σιακή σειρά από ήττες π ο υ καταλήγουν στην εκδίωξή της από τη Γερμανία κ αι θέτουν σε κίνδυνο την ακεραιότητα της επικράτειάς της. Το 1675 ο μεγάλος εκλέκτορας του Βρανδεμβούργου Φ ρειδερίκος Γουλιέλμος διαλύει στο Φ έρμπελιν το σουηδικό πεζικό π ο υ ώς τότε εθεωρείτο το καλύτερο της Ευρώ­ πης. Η στρατιω τική κυριαρχία της Σουηδίας τελειώνει. Ε υτυχώ ς γ ια τον Κ άρολο ΙΑ ' της Σ ουηδίας, ο βασιλιάς της Γαλλίας δεν ξε­ χνά τους συμμάχους του την ώρα της Συνθήκης της Νιμβέγης. Με στρατιω τικές επεμβάσεις, π ο λ ιτικ ές πιέσ εις και γενναίες επιχορηγήσεις, ο Λ ουδοβίκος ΙΔ ' κάνει τους Δ ανούς κ α ι τον μεγάλο εκλέκτορα να παραιτηθούν από όλες σχεδόν τις κατακτήσεις τους: η επικράτεια της νικημένης Σουηδίας δεν μειώ νεται. Αλλά είναι σαφές ότι η σουηδική ισχύς διατηρείται μόνο χάρη στη γαλλική συμμαχία. Αποκατεστημένη, η ισορροπία της Β αλτικής φαίνεται ακόμα π ιο ασταθής από ε­ κείνη της Δύσης. Για να διαφυλάξει, π α ρ ά τούτη την εξασθένηση, την υπεροχή της Σουηδίας, ο Κάρολος Ι Α ' ενεργεί π ρ ο ς δύο κατευθύνσεις: για να ενισχύσει την εξουσία του, προσπαθεί να εγκαθιδρύσει στη χώ ρα του μια απόλυτη μοναρχία κατά το γαλλι­ κό π ρότυπο και, συνταραγμένος από την ανάκληση του Εδίκτου της Νάντης, α ­ ποφ ασίζει να διακόψ ει τις σχέσεις με τον Λουδοβίκο ΙΔ ' για να προσεγγίσει το Βρανδεμβούργο. Έ τσ ι εδραιώ νεται μια νέα ισορροπία στη Βαλτική, της οποία ς είναι εγγυητής κ α ι από την οποία χάνεται η γαλλική επιρροή. Ο θάνατος του Καρόλου ΙΑ ' (1697) ξυ π νά τις επιθυμίες τω ν γειτόνω ν, ιδίως επειδή το στέμμα της Σουηδίας καταλήγει σε έναν πρ ίγκιπ α 15 χρονώ ν, τον Κά­ ρολο I B '. Σ υγκεντρώ νοντας το υ ς εκλέκτορες της Σ αξονίας κ α ι του Β ρανδεμ­ βούργου, το ν βασιλιά της Δ ανίας κ α ι τον τσάρο Πέτρο Α ' τον Μέγα, ένας συνα­ σπισμός πρ ο ετο ιμ άζετα ι για να διαμελίσει τη Σουηδία. Κ αταλαμβάνεται όμως εξαπίνης. Ο Κ άρολος IB ' ζητεί τη συνδρομή τω ν ναυτικώ ν δυνάμεων της Δύσης, οι οποίες στέλνουν ένα στόλο με σκοπό να διαφυλάξει την ισορροπία στη Β αλτι­ κή. Κυρίως επω φελείται για να περάσει στην επίθεση. Ε ίναι η αρχή μ ιας τρελής εποποιίας. Ο Κ άρολος I B ' πετυχαίνει αλλεπάλληλα στρατιω τικά κατορθώματα, χω ρίς να καταφ έρει να ανακόψει τη σουηδική παρακμή. Αποβιβαζόμενος κοντά

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Υ Ν Α Σ Π ΙΣ Μ Ε Ν Η ΕΝ Α Ν ΤΙΟ Ν Τ Ο Υ Λ Ο Υ Δ Ο Β ΙΚ Ο Υ Ι Δ '

425

στην Κοπεγχάγη, απειλεί με π ο λιο ρκ ία τη δανική πρω τεύουσα και εξαναγκάζει τη Δ ανία να συνθηκολογήσει. Τσακίζοντας με 5.000 πεζούς κ α ι 2.000 ιππείς τους 35.000 άνδρες με τους οπ ο ίο υ ς ο τσάρος Πέτρος Α ' π ολιορκ εί τη Νάρβα, κατα­ λαμβάνει τη Ρίγα (τον Ιούλιο του 1701). Ιτ η ν πορεία, εισβάλλει στην Π ολω νία κ α ι υποχρεώ νει τη δίαιτα να καθαιρέσει τον βασιλιά Αύγουστο Β ' (1704). Βάζει να εκλέξουν στη θέση του τον Στανίσλαο Α ' Λεστσίνσκι, ο οποίος αναγκάζεται να υπογράψει μια συνθήκη συμμαχίας με τη Σουηδία. Τρομαγμένος, ο βασιλιάς της Π ρωσίας αποφ ασίζει κ ι αυτός να συνθηκολογήσει. Ο Κ άρολος I B ' μπαίνει στη Σ αξονία το 1706. Α παντώ ντας σε μια ρωσική επίθεση στην Π ολω νία, ο Σουη­ δός μονάρχης αρχίζει ένα χρόνο αργότερα εκστρατεία στην ανατολή με στρατό 40.000 ανδρώ ν κ α ι την υποστήριξη τω ν Κοζάκων του Δον, Αλλά οι δυσχέρειες της εκστρατείας στη Ρω σία κ α ι η τελικά περιορισμένη βοήθεια τω ν Κοζάκων τον οδηγούν σε μια επώ δυνη ήττα: το ν Ιούλιο του 1709 70.000 άνδρες συντρίβουν 20.000 Σουηδούς πεινα σ μένους κ α ι με πεσμένο ηθικό. Έ χο ντα ς καταφ ύγει στη Μ ολδαβία, ο Κ άρολος I B ' δεν εξασφαλίζει πα ρ ά μόνο μια περιορισμένη εκστρα­ τεία τω ν Τούρκων εναντίον της Ρω σίας στη Μαύρη Θάλασσα. Στο μεταξύ οι α­ ντίπ α λ ο ί του μοιράζονται τη σουηδική αυτοκρατορία: ο Αύγουστος Β ' ανακτά το θρόνο του στην Π ολω νία, Δ α νο ί κ αι Σάξονες καταλαμβάνουν τις σουηδικές κτήσεις στη Γερμανία κ α ι οι Νορβηγοί τα δυτικά σουηδικά εδάφη. Ο ι Ρώσοι εξα­ σφαλίζουν μια έξοδο στη Β αλτική καταλαμβάνοντας την Π ομερανία, τη Λιβονία κ αι τη Φ ινλανδία. Έ χο ντα ς επανέλθει κρυφά στη Σουηδία, ο Κάρολος IB ' σκο­ τώ νεται το 1718 σε μια μάχη εναντίον τω ν αντιπάλω ν του. Η σουηδική υπεροχή στη βόρεια Ευρώπη έχει τελειώσει. Μ ια σειρά συνθη­ κ ώ ν υπογεγραμμένων μεταξύ 1718 κ α ι 1721 καθιερώ νουν το διαμελισμό της χ ώ ­ ρας, η ο π ο ία διατηρεί α π ό τις κατακτήσεις της μόνο το βόρειο τμήμα της δ υ τι­ κής Π ομερανίας. Στο εξής η υπεροχή στη Βαλτική είναι ρωσική και δανική. Η σουηδική κατάρρευση σημαδεύει το τέλος του γαλλοσουηδικού εγχειρήματος επιδια ιτη σ ία ς στην Ευρώπη, π ο υ γεννήθηκε την επαύριο τω ν Συνθηκών της Βε­ σ τφ αλίας. Μ ια νέα ισ ο ρ ρ ο π ία σχηματίζεται, της ο π ο ία ς επιδιαιτητής είνα ι η Α γγλία κ α ι η ο π ο ία έχει ω ς αρχή τη γενική αδυναμία τω ν ευρω παϊκώ ν χω ρώ ν να κυριαρχήσουν π ο λιτικ ά στην ήπειρο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19

Η γέννηση ενός π ρ ο τύ π ο υ ήπιας μ ονα ρχία ς στην Α γγ λ ία (1689-1815)

♦ Ενώ στη Γ α λ λ ία α να π τύσ σ ετα ι η α π όλυτη μ ο να ρ χία , στην Α γ γ λ ία εγκ α θ ιδ ρ ύετα ι μ ια ά λλη μ ορφ ή π ο λιτικ ού καθεστώτος. Θ εω ρητικά ε­ π εξερ γα σ μ ένη από τ ο ν ς Χ ο μ π ς κα ι Λ ο κ κατά τον 17ο αιώ να, θεμελιώ ­ νετα ι στην ιδέα ό τι υπά ρχουν φυσικά δικαιώ ματα το ν α τόμ ου κα ι ότι η κοινω νική οργάνω σ η ε ίν α ι α π ο τέλεσ μ α ενός σιω πηρού σ νμ β ο λα ίο ν α νά μ εσ α σ τον η γεμ ό να κα ι το άτομο. Σ τη ν πρ α γμ α τικ ότη τα α υτές οι θεω ρ ίες δεν ε ίν α ι πα ρά η εννο ιο λό γη σ η μ ια ς πρακτικής π ο υ α να τρ έ­ χ ε ι στον 13ο αιώ να κ α ι κα τά την ο π ο ία η εξο υσ ία του η γεμ όνα π ε ρ ιο ­ ρ ίζ ε τ α ι από μ ια σ ειρ ά κ ειμ έν ω ν π ο υ ε γ γ υ ώ ν τ α ι τις ε λ ε υ θ ε ρ ίε ς των Β ρ ετα νώ ν π ο λιτώ ν, π ρ ο σ δ ιο ρ ίζο υ ν τα όρ ια της β α σ ιλικ ή ς εξ ο υ σ ία ς κα ι εδραιώ νουν τον π ρ οτεσ τα ντικό χαρα κτή ρα τ ο ν κράτους. ♦ Π ράγμ α τι, από την επανάσταση του 1688, οι κ α τ ’ αρχήν σημαντικές εξο υσ ίες του ηγεμόνα α ρχίζο υ ν να π εριορίζοντα ι περ ισ σ ότερο από την πρακτική πα ρά από τα κείμενα. Κ α τά τον 18ο αιώ να, οι η γεμ όνες της δυναστείας του Α νόβερον, που ενδιαφέρονται ελάχιστα για την Α γγλία , έχ ο υ ν αφήσει τη διακυβέρνηση σ ’ ένα υπουργικό συμβούλιο στηριζόμ ενο στην πλειο ψ η φ ία τον κοινοβουλίου, το οποίο στελεχώ νετα ι από την α ρισ τοκ ρα τία κα ι ελ έγχ ετ α ι από τις μ εγά λες ο ικ ογένειες τω ν Ο υίγω ν (w higs) π ο ν δεσπόζουν στην κοινω νία κα ι την κυβέρνηση. ♦ Η προσπάθεια τον Γ εω ρ γίο υ Γ ' (1760-1783) να ξαναδώ σεϊ μ ια π ρ α γ­ μ α τικ ή δύναμη σ τις β α σ ιλ ικ ές π ρ ο νο μ ίες πα ρ α μ ερ ίζοντα ς τους Ο υίγοιις α π ο τυγχά νει ε ξ α ιτ ία ς της ήττας π ο ν υφ ίσ τα τα ι ο β α σ ιλ ιά ς από τους Γ ά λλους κα ι τονς εξεγερ μ ένο υς της Αμερικής, της κοινω νικής α ­ ναταραχής που α κολουθεί κα ι της θέλησης των Ο νίγω ν κ ο ινο β ο υ λευτι­ κών να π ερ ιο ρ ίσ ο υ ν την εξ ο νσ ία τον στέμματος.

Η ΓΕΝ Ν Η ΣΗ Ε Ν Ο Σ Π Ρ Ο Τ Υ Π Ο Υ Η Π ΙΑ Σ Μ Ο Ν Α ΡΧ ΙΑ Σ ΣΤ Η Ν ΑΓΓΛΙΑ

427

♦ Μ ε την α νά λη ψ η της εξο υσ ία ς το 1783 από τον Π ιτ τον Ν εότερο, ε ­ γκ α θ ιδ ρ ύ ετ α ι έν α ν έο π ο λ ιτ ικ ό σύστη μα . Λ ό γ ω της π α ρ α φ ρ ο σ ύνη ς του Γ ε ω ρ γ ίο υ Γ τ ο κ υ ρ ιό τ ερ ο μ έρ ο ς της α ρ χ ή ς π ε ρ ιέ ρ χ ε τ α ι σ τον π ρ ω θ υπ ουρ γό, ο ο π ο ίο ς σ τα θ ερ ο π ο ιεί τη ν ε ξ ο υ σ ία του υπ ο υ ρ γικ ο ύ συμβουλίου. Π ρ ος σ τή ριξη της τελευταίας, σ υ γκ ρ ο τείτ α ι το νέο κόμ ­ μ α τω ν Τόρηδων, το ο π ο ίο υποστηρίζει τον πρω θυπουργό στον αγώ να του ενα ν τ ίο ν των φ ιλελεύθ ερ ω ν ιδεών. ♦ Σ τις α ρχές του 19ου αιώ να, η Α γ γ λ ία γνω ρ ίζει ένα καθεστώς στο ο ­ π οίο ο β α σ ιλιά ς βα σ ιλεύ ει, α λλά α φήνει να κυβερνά το υπουργικό σ υμ ­ βούλιο. Ω στόσο τούτο το σύστημα π ερ ιορ ισμ ένη ς μονα ρχία ς, στους α ­ ντίποδες της α πόλυτης μ ο να ρ χία ς γα λλικ ού τύπου, δεν είνα ι κοινοβου­ λευτικό δεδομένου ό τι ο ι πρω θυπουργοί α ρνούντα ι να είνα ι υπεύθυνοι ένα ντι του κοινοβουλίου.

Π

ρότυπο τω ν νεω τερικώ ν κρατώ ν ώ ς το 1715, η Γαλλία παραμένει τέτοιο σε μεγάλο βαθμό, ώ ς τα τέλη του 18ου αιώ να, για τους ηγεμόνες π ου επιθυ­ μούν να εγκαθιδρύσουν μ ια εξουσία χω ρ ίς ρω γμές π ά ν ω στους λαούς τους. Ωστόσο στην Α γγλία εμφ ανίζεται ένα πολιτικό καθεστώ ς τελείω ς διαφορετικής μορφής. Σ ’ αυτό ο ι φ ιλόσ οφ οι του 18ου αιώ να α ναγνω ρίζουν με θαυμασμό ένα νέο πρ ό τυπ ο κράτους, το οπ ο ίο σέβεται τις ελευθερίες τω ν πολιτώ ν, εξισορρο­ π εί τις εξουσίες το υ μονάρχη με τα δικαιώ ματα του κοινοβουλίου και π ερ ιο ρ ί­ ζει την αυθαιρεσία του ηγεμόνα με μια επακριβή απαρίθμηση τω ν π ρονομ ίω ν του και τω ν ορίω ν τους. Το αγγλικό π ρ ό τυπ ο θριαμβεύει στην Ευρώπη του λό­ γου, την ίδια στιγμή π ο υ η Α γγλία χρησιμοποιεί την υπεροχή την οπ οία απ έ­ κτησε κατά τους π ο λέμ ο υ ς ενα ντίο ν της Γαλλίας για να εγκαθιδρύσει και να σταθεροποιήσει την ευρ ω π αϊκή ισορροπία.

Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΒΡΕΤΑ Ν ΙΚ Ο Υ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ θαυμασμός π ο υ α π ο δ ίδ ετα ι α π ό τους φ ιλοσόφους στο βρετανικό «σύνταγ­ μα» βασίζεται σε ένα παράδοξο: βρετανικό σύνταγμα δεν υπάρχει! Η π ο λ ι­ τική εξέλιξη της Μ εγάλης Β ρετανίας θεωρητικοποιήθηκε α π ό Βρετανούς στοχα­ στές γαλουχημένους στα κυ ρ ία ρ χα ρεύματα της ευρω παϊκής σκέψης του Π ου και 18ου αιώνα. Ενώ ο Μ εσαίωνας είχε π ρ ο κ ρ ίνει την ύπαρξη ομάδων, θεωρώ ντας τα άτομα ως απλά μέλη μιας κοινότητας, η ουμανιστική διανόηση του 16ου αιώνα έκανε τον άνθρωπο θεμέλιο του στοχασμού της. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύσσεται η φ ι­ λοσοφία του φυσικού δικαίου, που σφραγίζεται στο Ηνωμένο Βασίλειο από τη σκέψη του Χ ομπς και του Λοκ. Στο κύριο έργο του Λεβιάθαν (Leviathan or the Matter, Form and Power of a Commonwealth Ecclesiastical and Civil, 1651) ο Χ ομπς

Ο

428

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑΙ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

(1588-1679) εκθέτει την πρώτη θεωρητική σύλληψη ενός νεωτερικού κράτους το οποίο συγκεντρώνει άτομα κ α ι όχι ομάδες. Στοχαζόμενος π άνω σ ’ αυτό π ο υ κ ι­ νητοποιεί το άτομο, ο Χ ομπς θεωρεί ότι είναι πάνω α π ’ όλα το φυσικό του έν­ στικτο για αυτοσυντήρηση και αύξηση. Στη φυσική κατάσταση, π ρ ιν δηλαδή συ­ γκροτηθεί η κοινω νία, η ζωή του βρίσκεται μονίμως υπό απειλή. Ε πιπλέον, για να αποκτήσει την προστασία που του είναι αναγκαία και να υπερασπίσει έτσι το θεμελιώδες φυσικό δικαίω μά του για επιβίωση, το άτομο δέχεται να εισέλθει σε κοινω νία παραιτούμενο, π ρος όφελος της, από ένα ολόκληρο μέρος τω ν φυσι­ κώ ν δικαιω μάτω ν του, και ειδικότερα της ελευθερίας του. Ο Χ ομ π ς θεωρεί ότι ο στόχος της κ ο ιν ω νία ς -η διαφύλαξη της ζωής κ αι τω ν φ υσικώ ν δικαιω μάτω ν τω ν α τό μ ω ν- θα επιτευχθεί πολύ καλύτερα εφόσον το κράτος διευθύνεται από έ­ ναν απόλυτο μονάρχη, ο οποίος κρατά όλες τις εξουσίες, απονέμει δικαιοσύνη, έχει το δικαίω μα να κάνει πόλεμο και να συνάπτει ειρήνη, είναι κ ύριος της νομο­ θετικής καθώ ς και της εκτελεστικής εξουσίας, κ αι κατά συνέπεια αρκετά ισχυρός ώστε να ανταποκριθεί στις προσδοκίες τω ν ατόμων. Ο Χ ομπς δεν αμφισβητεί την απόλυτη μοναρχία. Ωστόσο, αντίθετα με ό,τι προσπαθεί να κάνει ο βασιλιάς της Γαλλίας, δεν τη δικαιολογεί ούτε με τη θεία προέλευση ούτε με την παράδοση, αλλά με ένα είδος συμβολαίου το οποίο ενώνει τον μονάρχη με το σύνολο τω ν α ­ τόμων π ο υ α π αρτίζουν το κράτος. Ο Λοκ (1632-1704) συντάσσει το κυριότερο μέρος του έργου του την εποχή της παλινόρθω σης τω ν Στιούαρτ κ αι τω ν εντάσεων που αυτή επιφέρει. Εισάγει τη φ ιλοσοφ ία του φυσικού δικαίου σε μια νέα φάση, ιδιαίτερα με τα Δ οκίμια π ά ­ νω στη διακυβέρνηση ( Treatises on Government) που δημοσιεύονται δύο χρόνια μετά την «ένδοξη επανάσταση»^ του 1688. Με αφετηρία τις θέσεις του Χ ομπς (πρωτεία του ατόμου, ύπαρξη φυσικώ ν δικαιω μάτω ν που καθένας κατέχει από τη γέννησή του, αντίληψη του κοινω νικού συμβολαίου, κατά την ο π ο ία το άτομο απ αλλοτριώ νει μέρος τω ν φυσικώ ν δικαιω μ άτω ν του για να εισέλθει σ ’ αυτό π ου αποκαλεί «κοινωνία τω ν πολιτώ ν» - civil society), ο Λοκ καταλήγει σε πολύ διαφορετικά συμπεράσματα. Θεωρεί ό τι ο ι άνθρωποι, συγκροτώ ντας την κοινω ­ νία τω ν π ο λιτώ ν, διόλου δεν π α ρ α ιτο ύ ντα ι από τα δικαιώ ματά τους π ρ ο ς όφε­ λος της εξουσίας που συνέστησαν. Η ανώτατη εξουσία εξακολουθεί να πηγάζει από τους ίδ ιο υ ς και, αν τη μεταβιβάζουν σε έναν ηγεμόνα, έχουν ωστόσο το δ ι­ καίωμα να α π α ιτο ύ ν από την πλευρά του η εξουσία αυτή να μην είνα ι καθόλου αυθαίρετη. Κ ατόπ ιν τούτου ο Λοκ δια τυπ ώ νει μια ολόκληρη σειρά προτάσεων που βρίσκονται στους αντίποδες της απόλυτης μοναρχίας και π ρ οσ διορίζουν τις βάσεις ενός φιλελεύθερου κ α ι ατομικιστικού καθεστώτος, το οποίο θα είναι η α­ φετηρία της βρετανικής π ολιτικής εξέλιξης του 18ου αιώ να, κ α ι στη συνέχεια τω ν επαναστάσεων της Αμερικής κ αι της Γαλλίας, πρ ιν εξαπλω θεί σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα κ αι τα πρώ τα χρόνια του 19ου. Εφόσον υ π έρ τα το ς σ τόχος είναι η δια φ ύλαξη τω ν φ υσ ικώ ν δικ α ιω μ ά τω ν του ατόμου, π ρ έπ ει να αποφεύγεται κάθε συγκέντρωση εξουσιώ ν στα χέρια του μονάρχη, π ο υ θα του έδινε υπέρμετρη δύναμη: η διάκριση τω ν εξουσιώ ν κ α θί­

Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ ΕΝ Ο Σ Π Ρ Ο Τ Υ Π Ο Υ Η Π ΙΑ Σ Μ Ο Ν Α ΡΧ ΙΑ Σ ΣΤ Η Ν Α ΓΓΛ ΙΑ

429

σταται ένα από τα δόγματα του φιλελευθερισμού. Εν τούτοις αυτές οι δια χω ρι­ σμένες εξουσίες δεν μπορεί ν α είναι ίσες μεταξύ τους: η νομοθετική εξουσία, που ασκείται από πολλούς ανθρώ πους για περιορισμένο διάστημα (προφανώ ς έρχε­ τα ι στο νου το κοινοβούλιο της Αγγλίας), πρέπει να διατηρεί την υπεροχή διότι αποτελείται από αντιπ ρ ο σ ώ π ο υς του έθνους. Ό σο για την εκτελεστική εξουσία, σ ’ αυτή δίνεται μια ακριβής κ α ι περιορισμένη αποστολή: η εφαρμογή τω ν νόμω ν π ο υ ψ ηφίζονται α π ό τη νομοθετική εξουσία, πράγμα π ο υ υπογραμμίζει την υπο­ ταγή της. Κατά συνέπεια είνα ι θεμιτό ο λαός να εξεγερθεί σε περίπτωση π ο υ η ε­ κτελεστική εξουσία διαρρήξει το σιωπηρό συμβόλαιο π ο υ συνομολογήθηκε έτσι με το έθνος. Το δικαίω μα στην εξέγερση εμφανίζεται λοιπόν ως αντιστάθμισμα στη διάρρηξη του συμβολαίου (οι Αμερικανοί εξεγερμένοι -insurgents- του τέ­ λους του Ι8όυ αιώ να θα επικαλεστούν ρητά αυτή την ιδέα). Θ εωρητικοποιώντας έτσι τη βρετανική εξέλιξη του 17ου αιώ να, ο Χ ομπς και ο Λοκ προκαλούν το ενδιαφέρον τω ν Γάλλων φιλοσόφω ν του 18ου αιώνα. Οι τε­ λευταίοι θαυμάζουν ένα σύστημα θεμελιωμένο στη διαφύλαξη τω ν δικαιω μάτω ν του ατόμου, στο οπ ο ίο ο λόγος μοιάζει να θεμελιώνει την πολιτική. Ο Βολταίρος εκθειάζει την τελειότητα του αγγλικού πολιτικού συστήματος κ α ι ο Μ οντεσκιέ διατυπώ νει, μετά τον Λοκ, τη θεωρία μιας ήπιας μοναρχίας στην οποία η διά κρ ι­ ση των εξουσιών εμφ ανίζεται ως εγγύηση κατά της αυθαιρεσίας. Ωστόσο τούτος ο θαυμασμός της φωτισμένης Ε υρώ πης για το φιλελεύθερο π ολιτικό σύστημα π ο υ κυο φ ο ρ είτα ι στη Μεγάλη Βρετανία πρέπει να μετριαστεί. Κ ατ' αρχάς δεν υ πάρχει π αραγμ α τικ ό βρετανικό σύνταγμα αλλά ένα σύνολο μη εναρμονισμένων κειμένω ν π ο υ ήρθαν να αντιπαρατεθούν το ένα στο άλλο κατά την ιδιοτροπία τω ν ιστορικώ ν συνθηκών και τα ο π ο ία δεν ρυθμίζουν παρά μό­ νο ένα μέρος τω ν σ υνταγμα τικώ ν προβλημάτων. Α πό τη Μ άγκνα Κ άρτα (M agna Carta) ή τις Δ ιατάξεις της Οξφόρδης (P ro­ visions of Oxford) του 13ου α ιώ να ώς την Αίτηση Δικαιω μάτω ν (Petition of Rights, 1628), που θεμελιώνουν την ύπαρξη ενός κοινοβουλίου, περνώ ντας από το Νόμο π ερ ί Προσωπικής Α σφάλειας (W rits of Habeas Corpus, 1679), π ου θεμελιώνει την ατομική ελευθερία, από το Χ άρτη τω ν Δ ικαιω μάτω ν (Bill of Rights, 1689), που προσδιορίζει τα ό ρια της βασιλικής εξουσίας και το πεδίο δράσης του κοινοβου­ λίου, από το Νόμο π ερ ί Δ οκιμα σίας (Test Act, 1673), που απαγορεύει τα δημόσια λειτουργήματα στους μη αγγλικανού ς, κ αι από την Π ράξη Ρύθμισης" (Act of Settlement, 1701), π ο υ π αρ έχει μόνο σε προτεστάντες το δικαίω μα να ανεβαίνουν στο θρόνο της Α γγλίας, το βρετανικό «σύνταγμα» δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια διαδοχή π ραγματισ τικώ ν απαντήσεων σε προβλήματα που τέθηκαν τη μια ή την άλλη στιγμή της ιστορίας. Π α ρ ’ όλα αυτά, πέρα α π ό τη σύγχυση που φαίνε­ ται να βασιλεύει στο συνταγματικό σύστημα, τις επαναλήψεις διαφόρω ν κειμέ­ νω ν και τα αμέτρητα κενά, προκύπτουν τρεις θεμελιώδεις αρχές: η εγγύηση τω ν ατομικώ ν ελευθεριών τω ν Β ρετανώ ν πολιτώ ν, ο περιορισμός της βασιλικής ε­ ξουσίας χάρη στην ύπαρξη του κοινοβουλίου κ αι ο θεμελιακά προτεσταντικός χαρακτήρας του κράτους.

430

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗ Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

Ο δεύτερος έλεγχος στον οποίο θα πρέπει να υποβληθεί ο θαυμασμός για το βρετανικό «σύνταγμα» αφ ορά το γεγονός ότι η ασάφεια τω ν κειμένω ν κάνει τη λειτουργία τω ν θεσμών να είναι σε πολλούς τομείς υπόθεση πρακτικής μάλλον π α ρ ά θεωρίας. Αυτό π ου συγκρατεί η Ευρώπη από το βρετανικό πρ ότυπ ο βασί­ ζεται πολύ λιγότερο στα κείμενα α π ’ ό ,τι σε μια παράδοση που εδραιώθηκε κατά την περίοδο 1689-1815 κ α ι η ο π ο ία είχε ως αποτέλεσμα να περιοριστεί η βασιλική εξουσία και να γεννηθεί ένα πρω τότυπο πολιτικό σύστημα θεμελιωμένο στη ση­ μασία του υπουργικού συμβουλίου και την πρω τοκαθεδρία του κοινοβουλίου.

Η Δ ΙΑ Κ Υ Β Ε ΡΝ Η ΣΗ ΤΩΝ ΟΥΙΓΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ Σ ΤΕΜ Μ Α ρω τεργάτες της επανάστασης του 1688 κ α ι υπερασπιστές της πρω τοκα θε­ δ ρ ία ς του κοινοβουλίου, ο ι Ο υίγοι κυβερνούν σχεδόν χω ρίς διακοπή κατά τις βασιλείες της Μ αρίας Β ' και του Γουλιέλμου Γ ' της Οράγγης (1688-1702), κατά τη βασιλεία της κόρης του Ιακώβου Β ' Α ννας Στιούαρτ που τους διαδέχεται (17021714), τέλος κατά τις βασιλείες τω ν δύο πρώ τω ν ηγεμόνων της δυναστείας του Ανόβερου, του Γεωργίου A '(1714-1725) και του Γεωργίου Β '(1725-1760). Σ ’ όλη αυτή την περίοδο, οι μεγάλες οικογένειες τω ν Τόρηδων, πρω ταγω νίστριες της δια­ φύλαξης της Βασιλικής Π ρονομίας (Royal Prerogative), καθίστανται ύποπτες «ιακωβιτικών»*6 συμπαθειών π ου ευνοούν τον Ιάκωβο Εδουάρδο, γιο του Ιακώβου Β ', και κατά συνέπεια παραμερίζονται από την εξουσία. Σ ’ αυτή την περίοδο εγκα­ θιδρύεται λοιπόν το βρετανικό πολιτικό σύστημα της περιορισμένης μοναρχίας. Θεωρητικά ο βασιλιάς διαθέτει, δυνάμει της Βασιλικής Π ρονομ ίας, σημαντι­ κές εξουσίες. «Βασιλιάς στο κοινοβούλιό του» καθιστά εφαρμοστέες τις πράξεις της νομοθετικής εξουσίας. «Β ασιλιάς στο συμβούλιό του» κατέχει την εκτελε­ στική εξουσία, διευθύνει τη διπ λω μ α τία , το στρατό κ α ι το στόλο. Ε ίν α ι επίσης η πηγή της δικαιοσύνης κ α ι όλες οι δικαστικές αποφάσεις εκδίδονται στο όνομά του. Τέλος, μετά το Νόμο π ερ ί Π ρω τοκαθεδρίας (Act of Supremacy) του Ε ρρί­ κου Η ', είναι ο αρχηγός της αγγλικανικής Εκκλησίας. Στην πράξη τα πρ ο νό μ ιά του είναι ιδιαίτερα περιορισμένα. Κ α τ ’ αρχάς από το Χ άρτη τω ν Δ ικαιω μάτω ν του 1689, ο ο ποίος επιτρέπει στο κοινοβούλιο να ε­ λέγχει τα οικονομικά του. Κ α τό π ιν από το Νόμο περί Π ροσω πικής Ασφάλειας, που του απαγορεύει να προβεί στη σύλληψη ενός πολίτη χω ρίς την έγκριση δ ι­ καστή και το ν υποχρεώ νει να μεταβιβάζει τη δικαστική εξουσία του στον καγκε­ λάριο κ αι σε διάφορα δικαστήρια ή να βοηθείται, κατά την ενάσκηση της ανώ τα­ της δικαιοσύνης, από ένα ιδιαίτερο συμβούλιο (Privy Council) διορισμένο από το κοινοβούλιο. Τέλος δεν μπορεί ούτε να επιβάλλει φ όρους ούτε να συγκροτεί στρατό χω ρίς την έγκριση του κοινοβουλίου, πράγμα π ου του απαγορεύει να α­ σκεί οποιαδήποτε προσω πική πολιτική. Περιορισμένη από τα κείμενα, η Βασιλική Π ρονομία αλλοιώ νεται στην πράξη ακόμη περισσότερο από τους δύο πρώ τους ηγεμόνες της δυναστείας του Ανόβε-

Π

Η ΓΕΝ Ν Η ΣΗ ΕΝ Ο Σ Π Ρ Ο Τ Υ Π Ο Υ Η Π ΙΑ Σ Μ Ο Ν Α ΡΧ ΙΑ Σ ΣΤ Η Ν ΑΓΓΛΙΑ

431

ρου, τον Γεώργιο Α ' κ α ι το ν Γεώργιο Β Κ α θ ώ ς δεν μιλούν καθόλου αγγλικά και προτιμούν να διαμένουν στο ελεκτοράτο τους στο Ανόβερο, ενδιαφέρονται δε πάνω α π ’ όλα για την εξωτερική πολιτική κ αι το στρατό, αφήνουν να κυβερ­ νούν οι υπουργοί τους και το κοινοβούλιο και δεν ασκούν ποτέ την αρνησικυρία τους στα νομοσχέδια του Γουεστμίνστερ. Αυτές οι συγκυριακές συνθήκες, προστιθέμενες στις τάσεις που έχουν εκδη­ λωθεί τον 17ο αιώ να, δημιουργούν στη διάρκεια του 18ου μια παράδοση μείωσης της βασιλικής εξουσίας, π ο υ αντισταθμίζεται α π ό το ν διευρυνόμενο ρόλο της κυβέρνησης και του κοινοβουλίου. Στερημένο από την υποστήριξη μιας ισχυρής βασιλικής εξουσίας, το υπουργικό συμβούλιο προσπαθεί να βρει στήριγμα στην πλειοψ ηφία του κοινοβουλίου. Δ ιαγράφ ονται έτσι τα π ρ ώ τα χαρακτηριστικά ε­ κείνου που τον 19ο α ιώ να θα αποτελέσει το κοινοβουλευτικό καθεστώς.

ΤΟ Υ Π Ο Υ ΡΓΙΚ Ο ΣΥ Μ Β Ο Υ Λ ΙΟ

Κ

ληρονομημένο από το π α λιό ανακτοβούλιο του Μ εσαίω να, το υπουργικό συμβούλιο (Cabinet Council) δεν εμφανίστηκε παρά κατά τη βασιλεία του Γουλιέλμου Γ ' της Οράγγης, αποσπώμενο από το ιδιαίτερο συμβούλιο (Privy Council), που παίζει στο εξής το ρόλο ακυρωτικού δικαστηρίου. Το υπουργικό συμβούλιο, το οποίο συγκεντρώ νει τους κ ύριους υπουργούς, γίνεται, με την απουσία τω ν Ανοβέριων, η πραγματική κυβέρνηση της Αγγλίας. Αυτό καθορίζει τους μεγάλους άξονες δράσης, π ο υ στη συνέχεια θα υποβληθούν στον βασιλιά και το κοινοβού­ λιο. Στους κόλπους του αναδεικνύεται σιγά σιγά η υπεροχή του Πρώτου λόρδου Θησαυροφύλακα σε σημείο που, ενώ διευθύνει πάντα τα οικονομικά του κράτους, να λάβει επίσης το όνομα κ α ι τα καθήκοντα του πρωθυπουργού. Γύρω του έχει μια μικρή ομάδα υπουργώ ν, κυριότεροι από τους οποίους είναι ο λόρδος Καγκε­ λάριος που έχει την ευθύνη της δικαιοσύνης και οι δύο γραμματείς επικρατείας, Ώ ς το 1782 οι αρμοδιότητες τω ν τελευταίων ήταν εδαφικά προσδιορισμένες, κα­ θώς ο ένας διοικούσε το βόρειο τμήμα του βασιλείου και τη Σκωτία, ενώ ο άλλος ήταν επιφορτισμένος με το νότιο τμήμα και με τις αποικιακές και τις εξωτερικές υποθέσεις. Στη συνέχεια μια νέα κατανομή τω ν αρμοδιοτήτων τους οδηγεί στην α­ νάθεση των εσωτερικών υποθέσεων στον ένα (υπουργό τω ν Εσωτερικών) και των εξωτερικών στον άλλο (υπουργό τω ν Εξωτερικών). Δ ίπλα στους υπουργούς θα πρέπει να υπογραμμιστεί η σημασία του πρώτου λόρδου του Ναυαρχείου (υπουρ­ γού των Ναυτικών), επιφορτισμένου με το ναυτικό και τις ναυτικές επιχειρήσεις. Θεωρητικά η κυβέρνηση εξα ρ τά τα ι από τον βασιλιά π ο υ διορίζει τους υ­ πουργούς κ α ι μ πορεί να το υ ς παύσει. Αλλά η συχνή απουσία τω ν πρώ τω ν Α νο­ βέριων δίνει στο κ οινοβούλιο αυξανόμενο βάρος στον ορισμό τω ν πρω θυ που ρ ­ γών. Στην πραγματικότητα, είναι ο ι μεγάλες οικογένειες τω ν Ο υίγω ν που κυ­ ριαρχούν στο κ οινοβούλιο κ α ι μ οιράζοντα ι την εξουσία: ο βασιλιάς είναι υ π ο ­ χρεωμένος να τους διο ρ ίζει ακόμα κι αν δεν τρέφει καμ ιά συμπάθεια γ ι ’ αυ-

432

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑΙ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

τους. Έ τσ ι, ώς το 1760, η π ο λ ιτικ ή ζωή κ υριαρχείτα ι από δύο πολιτικ ούς, τον Ρ όμπερτ Γουόλπολ και τον Γ ουίλια μ Π ιτ τον Πρεσβύτερο. Το 1712 ο Ρόμπερτ Γουόλπολ γίνεται Π ρώτος λόρδος Θ ησαυροφύλακας και υπ ο υ ρ γό ς τω ν Ο ικονομικώ ν. Π ροερχόμενος από τη μικρή επαρχιακή αριστο­ κρατία (gentry), αυτός ο συνετός και κυνικός πραγματιστής καταφέρνει να δ ια ­ τηρήσει την εξουσία επ ί είκοσι χρ ό νια , δ ιο ικ ώ ντα ς το κ ο ινο β ο ύ λιο μέσω της διαφθοράς. Ό σο για τον Γ ουίλιαμ Π ιτ τον Πρεσβύτερο, γίνετα ι υπουργός των Ε ξω τερικώ ν το 1756, π αρ ά την ελάχιστη συμπάθεια που τρέφ ει γ ι ’ αυτόν ο Γε­ ώ ρ γιο ς Β Φ ρ ο ν τ ί ζ ε ι τότε να αποκτήσει μεγάλη δημοτικότητα εφαρμόζοντας μια επιθετική, εθνικιστική, πολεμοχαρή πολιτική, κατευθυνόμενη εναντίον της Γαλλίας, πρ ά γμ α που του επ ιτρ έπ ει να π αραμ είνει στην εξουσία ώς το 1761, προτού τον ανακαλέσει ο Γεώργιος Γ 'τ ο 1766,

ΤΟ Κ ΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ν και, μ προστά στη μείωση της βασιλικής ισχύος, εμ φ α νίζετα ι ω ς ο θεματοφ ύλακας της υπέρτατη ς εξουσίας, το κοινοβούλιο είνα ι στην πράξη το οχυ­ ρό της αριστοκρατίας. Α ποτελείται κατά παράδοση από τη Βουλή των Λόρδων (House of Lords) και τη Βουλή τω ν Κοινοτήτων (House of Commons). Η πρώ τη αποτελείται α π ό 200 ώς 300 ομοτίμους, π ο υ κατανέμονται σε τρεις κ ατηγορίες: τους π ν ε υ μ α τικ ο ύ ς ο μ ο τίμ ο υς, δηλαδή το υ ς 26 επ ισ κ όπ ους της Α γγλίας κ α ι της Ο υαλίας- τους 16 Σκώ τους ομοτίμους· κ α ι τους 160 ώ ς 180 κλη­ ρονομικούς ομοτίμους, κατά σειρά πρω τοτοκίας. Ο β ασιλιάς καθορίζει τους ο ­ μοτίμους όπ ω ς και όταν επιθυμεί, χω ρ ίς κανέναν αριθμητικό περιορισμό. Η Βουλή τω ν Κ οινοτήτων αντιπροσω πεύει το βρετανικό «έθνος». Δεν πρόκει­ τα ι κατά κανένα τρόπο για αντιπροσώ πευση του πληθυσμού αλλά για αντιπρο­ σώπευση τω ν περιοχώ ν και τω ν διαφόρω ν τύπω ν οικονομικής δραστηριότητας εκ μέρους της ελίτ της κ οινω νίας. Εξάλλου το εκλογικό σύστημα έχει καθοριστεί με πολύ παλιούς καταστατικούς χάρτες, που θεωρούν την ψήφο ό χι δικαίωμα αλ­ λά προνόμιο. Η αντίληψη της αντιπροσώ πευσης οδηγεί στην ύπαρξη δύο τύπω ν εκλογικών περιφερειών: τις κομητείες (counties) κ αι τους δήμους (boroughs). Οι 186 βουλευτές, π ου ορίζονται ανά δύο σε κάθε κομητεία, αντιπροσω πεύουν τις βρετανικές περιοχές. Εκλέγονται από τους γαιοκτήμονες τω ν οπ οίω ν τα εισοδή­ ματα υπερβαίνουν ένα ελάχιστο ύψος π ο υ ορίζεται κάθε χρόνο (160.000 ψηφοφό­ ροι γύρω στο 1750). Ο ι 476 βουλευτές τω ν δήμων εξασφαλίζουν την αντιπροσώ ­ πευση τω ν «συμφερόντων», δηλαδή τω ν οικονομικών δραστηριοτήτων. Το εκλο­ γικό σύστημα διαφέρει από τον ένα δήμο στον άλλο, καθώς μερικοί -π ο λ ύ λίγοι— έχουν θεσμοθετήσει την καθολική ψηφοφορία, ενώ ο ι περισσότεροι δεν επιτρέ­ πουν την ψήφο παρά σε έναν περιορισμένο αριθμό μελών τω ν ευπορότερων συ­ ντεχνιώ ν κ α ι στους υψηλότερα φορολογούμενους. Σ υνολικά οι ψηφοφόροι τω ν δήμων ανέρχονται σε 85.000 γύρω στο 1750.

Α

Η ΓΕΝ Ν ΗΣΗ ΕΝ Ο Σ Π Ρ Ο Τ Υ Π Ο Υ Η Π ΙΑ Σ Μ Ο Ν Α ΡΧ ΙΑ Σ ΣΤ Η Ν ΑΓΓΛΙΑ

433

Καθώς ο κατάλογος τω ν δήμων δεν έχει ενημερωθεί προκύπτουν τρεις συνέ­ πειες. Η πρώτη είναι η πολιτική υπεροχή της νότια ς κ α ι της ανατολικής Αγγλίας έναντι της δυτικής στην οποία αναπτύσσονται οι νέες βιομηχανικές δραστηριότη­ τες: ο μεγαλύτερος αριθμός βουλευτών καθορίζεται από περιοχές στις οποίες ο πληθυσμός παραμένει στάσιμος ή αυξάνεται με βραδύτερο ρυθμό α π ’ ό,τι στις άλ­ λες. Η δεύτερη συνέπεια είναι η διατήρηση τω ν «σάπιω ν δήμων» (rotten boroughs), που εξακολουθούν ν α εκλέγουν βουλευτές ενώ πρακτικά έχουν εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους τους, πράγμα που επιτρέπει σ α ς ιθύνουσες αριστοκρατικές οικο­ γένειες να πετυχαίνουν την εκλογή βουλευτών κατά τη βούλησή τους, οι δε περισ­ σότερες εκλογές να διεξάγονται με ένα μοναδικό υποψ ήφιο. Τέλος, η διαφθορά γε­ νικεύεται καθώς οι υποψ ήφ ιοι αποζημιώνουν τους ψηφοφόρους που έρχονται να ψηφίσουν στο κέντρο της εκλογικής περιφέρειας: τους φιλοδωρούν, τους εξασφα­ λίζουν κατάλυμα κ α ι π ο τό και στην ανάγκη τους πληρώ νουν για να εξασφαλίσουν την ψήφο τους. Έ τ σ ι υ π ο υ ρ γο ί, γαιοκτήμονες, μεγαλοβιοτέχνες, ά π ο ικ ο ι τω ν Ινδιών ή της Αμερικής μ πορούν να «αγοράσουν δήμους» με σκοπό να κάμψουν την πλειοψηφία ή την πολιτική της Βουλής τω ν Κοινοτήτων. Βουλή τω ν Λ όρδω ν ή Βουλή τω ν Κ οινοτήτω ν, το κοινοβούλιο είνα ι λ ο ιπ ό ν στα χέρια μιας αρ ισ το κ ρα τία ς που ήδη κρατάει τη διοίκηση τω ν κομητειών. Α υ­ τή παρέχει τους λό ρ δο υς τοποχηρητές κάθε κομητείας, που αντιπροσω πεύουν τον βασιλιά κ αι δ ιο ικ ο ύ ν τις ένοπλες δυνάμεις κ α ι την εθνοφυλακή, κ αί διορίζει τον σερίφη, π ου ασκεί καθήκοντα αστυνόμου, κ α ι τον ειρηνοδίκη, αρμόδιο για ζητήματα δικαιοσύνης, διοίκησης κ αι οικονομικώ ν. Υ π ’ αυτές τις συνθήκες, τα κόμματα π ο υ εκπροσω πούνται στο κοινοβούλιο είναι στην π ραγματικότητα αριστοκρατικές φατρίες, πελατειακές συναθροίσεις γύρω από μερικούς αρχηγούς πατριώ ν, μεγαλογαιοκτήμονές ή πολιτικούς με ε­ πιρροή. Οι συγκρούσεις συμφερόντων ή ανθρώ πω ν είναι ακόμα ιδιαίτερα έντο­ νες στο μέτρο που ο ι π α λ ιο ί Τόρηδες, ύπ ο π το ι για ιακωβιτισμό, έχουν παραμε­ ριστεί από την εξουσία κ α ι μόνο οι Ο υίγοι πλέον έχουν πρόσβαση σ ’ αυτήν. Ως επιδιαιτητές του π ο λ ιτικ ο ύ παιχνιδιο ύ , με τις ιδέες τους να επιβάλλονται χω ρ ίς ανταγωνισμό μετά την «ένδοξη επανάσταση» του 1688, τούτοι χω ρίζονται σε δύο μεγάλες τάσεις, τους οπ αδο ύς της κυβέρνησης κ α ι τους υπέρμαχους της α ντιπ ο ­ λίτευσης, που επαναφ έρουν την π α λιά διάσταση Τόρηδων και Ουίγων. Ο αριστοκρατικός κοινοβουλευτισμός, π ου εγκαθιδρύθηκε έτσι στη Μ εγάλη Βρετανία στα μέσα το υ 18ου αιώ να, δέχτηκε την αυταρχική αντίδραση του Γε­ ω ργίου Γ '.

Η ΑΠΟΠΕΙΡΑ Α Υ Τ Α ΡΧ ΙΚ Η Σ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗΣ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Γ ' (1760-1783)

Ε

γγονός του Γεω ργίου Β ', π ο υ ανέβηκε στο θρόνο το 1760, ο Γεώργιος Γ ' εί­ ναι ο π ρ ώ το ς π ρ α γμ α τικ ά Α γγλος ηγεμόνας της δυναστείας του Ανόβερου.

434

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

Μ ιλάει τέλεια τα αγγλικά, ενδιαφέρεται για την Α γγλία κ α ι έχει ανατραφ εί με μίσος για τον π ά π π ο του κ α ι τ ις πο λιτικ ές φατρίες π ο υ κυβερνούν την Αγγλία. Ε ξαίρετος γνώ στης της αγγλικής ιστορίας, διόλου δεν π ρ ο τίθ ετα ι να επαναφέ­ ρει μια αυταρχική μ οναρχία , ό π ω ς θα κατηγορηθεί, αλλά να ξαναδώ σει στη βα­ σιλική π ρονομ ία όλη τη δύναμη π ου ο ι δύο π ρ οκ ά το χο ί του άφησαν να περιπέσει σε αχρηστία. Η στάση του δεν αντιβαίνει καθόλου στα συνταγματικά κείμε­ να ούτε στη Δ ιακήρυξη τω ν Δ ικαιω μ άτω ν του 1689, αλλά α ν τιτίθ ετα ι στην π ρ α ­ κτική που έχει εδρα ιω θεί α π ό το 1714. Α νθρω πος με κ ύρ ος, π ολύ δημοφιλής στους κατώ τερους ευγενείς, ειλικρινής προτεστάντης, θα π ρ οσκρούσει στους Ο υίγους κ α ι θα προσ παθή σ ει να ανακόψει το κοινοβουλευτικό σύστημα π ο υ ε­ γκαθιδρύεται. Αρχικά ο βασιλιάς πρ ο σ π αθεί να παραμερίσει τους ιθύνοντες Ο υίγους και συγκεκριμένα το ν Γ ουίλια μ Π ιτ τον Πρεσβύτερο, κ υβερνώ ντα ς με το ν λόρδο Μ πιούτ. Αυτή η π ροσ π άθεια αποτυγχάνει και προκαλεί μια ριζική αναταραχή ε­ να ντίο ν της Βασιλικής Π ρονομίας.Ο Γεώργιος Γ ' φ αίνεται να είναι κοντύτερα στην επίτευξη τω ν στόχω ν του το 1770, όταν φ έρνει στην εξουσία το ν λόρδο Νορθ, ο ο π ο ίο ς τη διατηρεί ώ ς το 1782 εξασφαλίζοντας ισχυρές πλειοψ ηφίες στη Βουλή τω ν Κ οινοτήτω ν με τις παραδοσιακές μεθόδους της διαφθοράς. Κ ατά τη διακυβέρνησή του, ο βασιλιάς πα ίζει κύριο ρόλο στις κ ρ α τικές υποθέσεις. Οι Ο υίγοι οργανώ νουν πραγματική κινητοποίηση εναντίον μιας π ολιτικής π ο υ φ αί­ νεται να αμφισβητεί τα επιτεύγματα του πρώ του ημίσεος του 18ου αιώνα. Την καθοδηγεί ο Φοξ, ο ο π ο ίο ς γίνετα ι υπερασπιστής τω ν δικαιω μ άτω ν του κοινο­ βουλίου κατά τω ν πιέσεω ν του βασιλιά και εκείνων του λαού. Α ποδεικνύεται ό ­ μως ανίσχυρη να ανατρέψ ει την κυβέρνηση και να αποκαταστήσει την πρω τοκα­ θεδρία του κοινοβουλίου. Ε ίναι τελικά η αμερικανική κρίση και ο ι συνέπειές της π ο υ καταβάλλουν τον λόρδο Νορθ και σημαίνουν το τέλος της προσπάθειας του Γεωργίου Γ ' να αποκαταστήσει τη Βασιλική Π ρονομία. Η ήττα τω ν Αγγλων από τους Α μερικανούς και τους Γάλλους στο Γιόρκταουν προκαλεί μια κρίση π ου θίγει τη βρετανική αυτοκρατορία. Η κοινω νική αναταραχή σύντομα φτάνει στην Ιρλανδία και τη Μεγάλη Βρετανία. Το 1780 σοβαρές ταραχές ξεσπούν σ ’ ολόκληρη τη χώρα, συ­ μπεριλαμβανομένου του Λ ονδίνου (οι Gordon Riots97). Τον Α πρίλιο του 1780 η Βουλή τω ν Κ οινοτήτω ν υιοθετεί μια πρόταση του βουλευτή Ν τάνινγκ όπου αναφέρεται ότι «η εξουσία του στέμματος έχει αυξηθεί, αυξάνεται και πρέπ ει να πε­ ριοριστεί». Ο λόρδος Νορθ, καταπονημένος α π ’ αυτό τον μόνιμο ανταρτοπόλε­ μο που το κοινοβούλιο έχει εξαπολύσει εναντίον του, υποβάλλει την παραίτησή του το 1782. Μετά α π ό ένα σύντομο διάλειμμα υ π ό τους Ο υίγους, ο βασιλιάς καλεί στην εξουσία τον γιο το υ Π ιτ, π ου ονομάζεται κ ι αυτός Γουίλιαμ όπω ς ο π α ­ τέρας του. Κ ατά τη διακυβέρνησή,του εδραιώνεται αμετάκλητα το κοινοβουλευ­ τικό καθεστώς.

Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ ΕΝ Ο Σ Π Ρ Ο Τ Υ Π Ο Υ Η Π ΙΑ Σ Μ Ο Ν Α ΡΧ ΙΑ Σ ΣΤ Η Ν ΑΓΓΛΙΑ

435

Ο Π ΙΤ Ο Ν Ε Ο Τ Ε ΡΟ Σ ΚΑΙ Η Π Ο ΡΕ ΙΑ Π ΡΟ Σ ΤΟΝ ΚΟ ΙΝ Ο ΒΟ Υ Λ ΕΥ ΤΙΣΜ Ο

Π

ρω θυπουργός σε ηλικία 23 ετών, ο Π ιτ ο Νεότερος έχει ανατραφ εί από τον πατέρα του (που π εθαίνει το 1778) για να ασκήσει την εξουσία. Ε μφ α νίζε­ τα ι ως φιλελεύθερος μεταρρυθμιστής, ανοιχτός σε νέες ιδέες. Θα γίνει όμω ς π ά ­ νω α π ’ όλα ο πρω ταγω νισ τής ενός νέου π ο λιτικ ού συστήματος. Κατά την άνοδό του στην εξουσία (1783), η επιρροή του στέμματος βρίσκεται μειωμένη από τα αποτελέσματα της προσ ω πικής διακυβέρνησης του Γεωργίου Γ '. Ο ι υποθέσεις της Αμερικής, η διαδοχή τω ν κυβερνητικών κρίσεων κ α ι η π ρ ό ­ οδος του ριζοσπαστικού ρεύματος συνηγορούν για θεμελιώδεις μεταρρυθμίσεις και για τον περιορισ μ ό τω ν εξουσιώ ν του ηγεμόνα. Καθώς πλησιάζει η εκατο­ νταετηρίδα της «ένδοξης επανάστασης» του 1688 η τάση αυτή οξύνεται ακόμη περισσότερο με την ίδρυση ενώσεων που π ροτίθενται να επαναφέρουν σε ισχύ τις αρχές της Διακήρυξης τω ν Δ ικαιω μάτω ν του 1689. Τέλος, η μείωση της βασι­ λικής εξουσίας ευνοείται από την κρίση παραφροσύνης π ο υ πλήττει τον βασιλιά το 1788: μετά από σποραδικές ανακάμψεις, ο βασιλιάς βυθίζεται οριστικά στην τρέλα από το 1810. Ωστόσο ο Γεώργιος Γ ' δεν πεθαίνει πα ρ ά το 1820. Ε π ί δύο περίπου δεκαετίες η Α γγλία ζει με μια πλασματική βασιλική εξουσία, πολύ πε­ ρισσότερο π ο υ ο π ρ ίγ κ ιπ α ς της Ο υαλίας κ α ι οι άλλοι γιοι του βασιλιά είνα ι ανε­ παρκείς ή έκλυτοι. Κ ατά συνέπεια η εξουσία επανέρχεται στον πρ ω θυ που ργό, σ τα θερ οποιώ ­ ντας έτσι μια παράδοση, γεννημένη μεταξύ 1714 και 1760, την οποία ο Γεώργιος Γ ' είχε επιχειρήσει να αμφισβητήσει. Αν κ α ι παραμ ένει π ισ τός στον ηγεμόνα, ο Πιτ απαιτεί να α π έχει αυτός από κάθε επέμβαση στη ζωή του υπουργικού συμ­ βουλίου. Η υπεροχή της κυβέρνησης έχει εδραιωθεί οριστικά. Στους κόλπους του υπουργικού συμβουλίου, ο Π ιτ αρνείται κάθε συμβιβα­ σμό με τα π ο λιτικ ά κόμματα του Γουεστμίνστερ. Δεχόμενος επίθεση α π ό τους Ο υίγους, σ τηρίζεται στους Τόρηδες. Αλλά θεω ρώ ντας τους άλλους υπουργούς ως συνεργάτες του κ αι όχι ως ίσους, αρνείται κάθε εκχώρηση εξουσίας: ο π ρ ω ­ θυπουργός έχει αντικαταστήσει οριστικά τον βασιλιά ως αρχηγός της εκτελεστι­ κής εξουσίας. Α π ο ρ ρ ίπ τει επίσης τα αιτήματα τω ν ριζοσπαστώ ν, ο ι οπ ο ίο ι ε π ι­ θυμούν διεύρυνση του δικαιώ μ ατος της ψήφου κ α ι το σχηματισμό μιας κυβέρνη­ σης βασισμένης στην πλειοψ ηφ ία της Βουλής τω ν Κ οινοτήτω ν (δηλαδή, με άλλα λόγια, τη δημιουργία ενός κοινοβουλευτικού καθεστώτος). Ο Πιτ, ο οπ οίος μει­ οψήφησε δεκαέξι φορές στη Βουλή τω ν Κ οινοτήτων χω ρ ίς ούτε να σκεφθεί καν την παραίτηση, α ρ νείτα ι στην ουσία την ιδέα όχι η κυβέρνηση είναι υπεύθυνη α ­ πέναντι στη Βουλή τω ν Κ οινοτήτων. Αυτή η σκλήρυνση της στάσης εξηγείται εν μέρει α π ό το ξέσπασμα της Γαλλι­ κής Επανάστασης. Ο Π ιτ δεν εμπιστεύεται πλέον τους ριζοσπάστες, τους ο π ο ί­ ους υποπτεύεται ό τ ι θέλουν να μιμηθούν τους Γάλλους Ιακωβίνους. Ο Γουίλιαμ Π ιτ ο Νεότερος παραμένει πρω θυπουργός από το 1783 ώς το θάνατό του το 1806. Κάνει τη Μεγάλη Βρετανία ψυχή τω ν διάφορω ν συνασπισμών εναντίον της επα­

436

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

ναστατικής κ α ι της αυτοκρατορικής Γαλλίας. Σ υσπειρώ νοντας σ ’ αυτό τον αγώ ­ να την πλειονότητα του έθνους, απομονώνει και π ερ ιθω ρ ιοποιεί τους ριζοσπά­ στες, π ου φλέγονται α π ό την επιθυμία να μιμηθούν την επανάσταση. Γ ια να δ ια ­ τηρήσει την καθεστηκυία τάξη λαμβάνει αυταρχικά μέτρα, αναστέλλει το Νόμο περί Π ροσωπικής Α σφάλειας κ α ι παραπέμπει στη δικαιοσύνη εκείνους π ου υπ ε­ ρασπίζονται επαναστατικές ιδέες. Η σκλήρυνση θα εμποδίσει επί τρεις δεκαετίες τη φιλελεύθερη εξέλιξη π ο υ εγκαινιάστηκε από τη Μεγάλη Βρετανία. Σ τις αρχές του 19ου α ιώ ν α ο ι μακρινές συνέπειες της «ένδοξης επα νάστα­ σης» του 1688 έχουν καταλήξει να κάνουν αποδεκτή την αρχή ότι ο βασιλιάς βασιλεύει αλλά δεν κυβερνά, καθώ ς η εξουσία του περνά σ ’ ένα υπουργικό συμ­ βούλιο που στηρίζεται στο κοινοβούλιο. Π α ρ ’ όλα αυτά η εξέλιξη του βρετανι­ κού συστήματος π α ρ εμ π ο δ ίζετα ι από το φόβο της επαναστατικής κίνησης που ξέσπασε στη Γαλλία. Χ ω ρ ίς αμφ ιβολία το καθεστώς π ρ ο χ ω ρ εί προς τον κ ο ιν ο ­ βουλευτισμό, αλλά δεν είν α ι ακόμη κοινοβουλευτικό: του λείπει η αναγνώ ριση ό τι η κυβέρνηση είναι υπεύθυνη απέναντι στη Βουλή τω ν Κ οινοτήτω ν κ α ι η π α ­ ρουσία ενός πλειοψ ηφ ικού κόμματος, ο αρχηγός του ο π ο ίο υ θα γινότα ν π ρ ω ­ θυπουργός. Θα π ρ έπ ει να α ναμ είνει τη δεκαετία του 1830 για να θριαμβεύσει. Γεγονός είνα ι ό τι το βρετανικό πρ ό τυπ ο βρίσκεται από τα τέλη του 18ου αιώ να στους αντίποδες του γαλλικ ο ύ προτύπου της απόλυτης μοναρχίας. Η Αγγλία εμφ ανίζεται επίσης ω ς π α ρ ά δ ειγμ α π ρ ο ς μίμηση, κ α θ ώ ς γίνετα ι, ακριβώ ς στις αρχές του 19ου αιώ να, η π ρ ώ τη οικονομική δύναμη του κόσμου χάρη στην ανά­ πτυξη της βιομηχανικής παραγω γής της.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20

Οικονομική ανάπτυξη και κοινω νικοί μετασχηματισμοί της Ευρώπης του 18ου αιώνα

♦ Κ α τ ά το δ εύτερ ο ή μ ισυ του 18ου α ιώ να, η Ενρώπη γνω ρ ίζει μ ια π ε ­ ρίοδο έ ν τ ο ν η ς α νά πτυξη ς, η ο π ο ία σ υ νο δ εύ ετα ι από α ξιο σ η μ είω τη δη μ ο γρ α φ ικ ή αύξηση. Κ αθώ ς η γεννη τικ ότη τα π α ρ α μ ένει π ο λύ υψη­ λή, η πτώ ση της θνησιμότητας επ ιτ ρ έ π ε ι ένα μ εγά λ ο π λεό να σ μ α γ ε ν ­ νήσεω ν έν α ν τ ι των θανάτων. Το α π ο τέλεσ μ α ε ίν α ι η μ ε γ ά λ η α ύξηση της ζήτησης.

♦

Στο βορειοδυτικό τμήμα της ηπείρου και κυρίως στην Αγγλία, η α­ νάγκη διατροφής ενός αυξημένου πληθυσμού προκαλεί μια «αγροτική επανάσταση», η οποία εκδηλώνεται με την εγκατάλειψη των κοινοτι­ κών πρακτικών, την ατομική ιδιοποίηση των γαιών και τη βελτίωση των αγροτικών τεχνικών. Στη βορειοδυτική Ευρώπη παρουσιάζεται επίσης η ανάπτυξη του μεγάλου θαλάσσιου εμπορίου, που εννοεί τα λιμάνια του Ατλαντικού (το Λονδίνο, το Μπρίστολ, το Μπορντώ και τη Νάντη, που πλουτίζουν από το «τριγωνικό εμπόριο»), Η οικονομία της ενδοχώρας αυτών των λιμανιών τονώνεται χάρη στη διευθέτηση των υδάτινων οδών, την κα­ τασκευή διωρύγων και, στη Γαλλία, τη δημιουργία ενός δικτύου βασι­ λικών οδών. Μεταξύ 1740 και 1780 λαμβάνει χώρα στην Α γγλία η βιομηχανική επανάσταση, η οποία διαδίδεται με λίγη καθυστέρηση στη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες. Η συνεχής επινόηση νέων τεχνικών επιτρέπει την αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας από τη μηχανή. Στο ε­ ξής τα αγαθά παράγονται σε εργοστάσια και η παραγωγικότητα αυ­ ξάνει, κυρίως στην υφαντουργία και τη μεταλλουργία. Η βιομηχανική επανάσταση γεννά μια νέα κοινωνία: η αστική τάξη

♦

♦

♦

438

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗΝ Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

π α ίζ ε ι μ ε ίζ ο ν α ρ όλο, σ ννενο νμ ενη μ ε την α ρ ισ το κ ρ α τία , όπως σ υμ ­ β α ίν ε ι σ τη ν Α γ γ λ ία , ή προσπαθώ ντας να κ α τα λύ σ ει την πρω τοκαθε­ δρία της, όπω ς σ τη Γ α λλία . Η α ρ ισ τοκ ρ α τία , η οπ οία εξο υ σ ιά ζει πά­ ντα την κ ο ιν ω ν ία της κεντρικής, α να τολική ς κ α ι νό τ ια ς Ευρώ πης πον β ρ ίσ κ ετ α ι σ το π ερ ιθ ώ ρ ιο της β ιο μ η χ α νικ ή ς επα νάστα σης, ε π ιχ ε ιρ ε ί στη Γ α λ λ ία να α να κ ό ψ ει την εξ έλιξ η π ο ν π ρ α γμ α τ ο π ο ιείτ α ι ε ις βάρος της. Τ έλος ο ι λ α ϊκ έ ς τάξεις, π ο ν π α ρ α μ ένο υ ν σ ε μ ε γά λ ο βαθμό α γρ ο ­ τικές, β λ έ π ο υ ν τη ν κ α τά στα σ ή το νς να ε π ιδ εινώ ν ετ α ι κ υ ρ ίω ς λόγω της ανόδου τω ν τιμών. ♦ Το σ η μ α ντικ ό τερ ο γ ε γ ο ν ό ς π α ρ α μ ένει το χ ά σ μ α π ο ν α νο ίγ ε τ α ι α ­ νά μ εσ α στη β ο ρ ειο δ υτικ ή Ευρώπη, όπου π α ρ ο υ σ ιά ζ ο ν τα ι οι κ νρ ιότερες δ ια δ ικ α σ ίες εκ σ υγχρ ο νισ μ ο ύ, κα ι την υπ ό λο ιπ η ή π ειρ ο, π ο ν δ ια ­ τη ρ είτα ι στο π ερ ιθώ ρ ιο αυτώ ν των δ ια δ ικ α σ ιώ ν σ ε μ ια α ρ χ α ϊκ ή κ α ­ τάσταση.

Μ

ετά τη μεγάλη ανάπτυξη του 16ου αιώ να, ο 17ος εμφανίστηκε στο οικονο­ μικό κ α ι κ ο ινω νικ ό επίπεδο ω ς περίοδος σχετικής στασιμότητας, με επει­ σοδιακές κρίσεις π ο υ διαρκούν ώς τις αρχές του 18ου αιώ να. Από το 1730 η συ­ γκυρία ξα ναγίνεται ευνοϊκή: ώ ς το 1760 η ανάπτυξη γνω ρίζει μια αργή απογείω ­ ση, που ακολουθείται α π ό είκοσι χρόνια έντονης ανάπτυξης. Η ανοδική τάση τω ν τιμώ ν, π ο υ διαρκεί ώ ς το 1810, δείχνει μεγάλη ζήτηση. Συνοδεύεται α π ό αύ­ ξηση τω ν κερδώ ν κ α ι της γαιοπροσόδου, ενώ οι μισθοί γνω ρίζουν πολύ μικρό­ τερη άνοδο. Α ιτία αυτής της οικονομικής ανάπτυξης του 18ου α ιώ να είνα ι μια θεαματική δημογραφική αύξηση.

Η ΑΥΞΗΣΗ Τ Ο Υ Ε Υ ΡΩ Π Α ΪΚ Ο Υ Π Λ Η Θ Υ ΣΜ Ο Υ

Μ

ια νέα δη μογραφ ικ ή κατάσταση δια μ ο ρ φ ώ νετα ι στη δεκαετία του 1730. Α ντικαθιστά εκείνη π ο υ επικρατούσε εδώ κ α ι α ιώ νες στην Ευρώπη. Β ασι­ σμένη σε έναν υ\μηλό δείκτη γεννητικότητας (της τάξεω ς του 30 ώ ς 60%ο) που α ­ ντιστάθμιζε η μεγάλη θνησιμότητα (λιμοί, επιδημίες, π α ιδικ ή θνησιμότητα), η παραδοσιακή κατάσταση μεταφραζόταν σε μια πολύ βραδεία αύξηση του πληθυ­ σμού. Η νέα κατάσταση χαρακτηρίζεται από τη διατήρηση μιας μεγάλης γεννητι­ κότητας, π ου όμω ς συνοδεύεται πλέον από σημαντική μείωση της θνησιμότητας. Στη Μεγάλη Β ρετανία για παράδειγμα, η τελευταία ήταν μεταξύ 30 και 37%ο π ρ ιν από το 1730 κ αι δεν σταματά να μειώνεται για να σταθεροποιηθεί στο 2\%ο γύρω στο 1815. Αμεση συνέπεια: το πλεόνασμα τω ν γεννήσεων επιτρέπει μεγάλη δημο­ γραφική αύξηση. Έ τσ ι στη διάρκεια του αιώ να η Γαλλία περνά από 20 σε 26 εκα­ τομμύρια κατοίκους, η Α γγλία και η Ουαλία από 5 σε 10 εκατομμύρια, η Ιταλία από 11 σε 18, ενώ η Ισπανία, η Π ρω σία ή η Σουηδία διπλασιάζουν τον πληθυσμό

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η ΚΑΙ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Ι Μ Ε Τ Α Σ Χ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι

439

τους και η Ρω σία τον τριπλασιάζει... Η Ευρώπη περνά από 120 εκατομμύρια κ α­ τοίκους στις αρχές του αιώ να σε 180 εκατομμύρια το 1789. Π ώ ς εξηγείται αυτή η α ιφ νίδ ια αύξηση του ευρω παϊκού πληθυσμού; Ό π ω ς πάντα, οφείλει να καταφ ύγει κανείς σε μια δέσμη συμπληρωματικών εξηγήσεων. Δεν θα π ρ έπ ει να υπερτιμηθεί ούτε η ελάττωση του αριθμού και της σπουδαιότητας τω ν πολέμω ν ούτε οι π ρ ό ο δ ο ι της ιατρικής - που δεν αγγίζουν τη μεγάλη μάζα του πληθυσμού. Η άνοδος της θερμοκρασίας κ α ι η ελάττωση τω ν βροχο­ πτώσεων είναι αναμφίβολα π ιο καθοριστικές. Ε πιφ έρουν την αύξηση της απ ό δ ο ­ σης τω ν σοδειών κ α ι την υποχώρηση τω ν σιτοδειώ ν κ α ι τω ν επιδημιών π ο υ τις ακολουθούν. Θα π ρέπ ει επίσης να ληφθεί υπόψ η η εισαγωγή νέων (ρυτών αμερι­ κανικής προέλευσης στην Ε υρώ πη, τα οποία επιτρέπουν, στην ανάγκη, την α ν τι­ μετώπιση τω ν κακώ ν σοδειών. Μ εταξύ άλλων, η π ατάτα, που καλλιεργείται αρ­ χικά στην Α γγλία και τη Γερμανία, φτάνει στη Γαλλία μέσω της Α λσατίας. Ό σο για το καλαμπόκι, χρησιμ οποιείται ως υποκατάστατο του σίτου στη διατροφή του πληθυσμού, επιτρέπει δε τη διατροφή ζώ ω ν στο νότο της Γαλλίας, την Ισ π α­ νία ή την Ιταλία. Η ύπαρξη ενός διευρυμένου πληθυσμού, χάρη στον οποίο αυξάνεται η ζήτη­ ση ειδώ ν δια τρ ο φ ή ς κ αι βιομηχανικώ ν π ρ ο ϊό ν τω ν , είναι ένα αναμφισβήτητο ο ι­ κονομικό ελατήριο.

Η Α ΓΡΟ ΤΙΚ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ανάγκη δ ια τρ ο φ ή ς ενός αυξα νό μ ενο υ πληθυσμού επιβάλλει την αύξηση της παραγω γής. Εν τούτοις, η διατήρηση του χω ροδεσποτικού συστήματος, η συνήθεια της ζω άρκειας κ α ι της αυτάρκειας κάθε γαιοκτησίας, ανακόπτει την πρόοδο της γεω ργίας σε μεγάλο τμήμα της Ευρώπης. Η μόνη λύση είναι τότε η αύξηση τω ν καλλιεργούμενω ν εκτάσεων με την εκχέρσωση νέων γαιώ ν, π ρ α κ τι­ κή π ο υ σ υνισ ιά τον κανόνα στις περισσότερες περιοχές της κεντρικής κ α ι α να ­ τολικής Ευρώπης. Ο ι καινοτομ ίες που επιτρέπουν να γίνεται λόγος, έστω και με κ άποια υπερ­ βολή, για «αγροτική επανάσταση» συντελούνται σε λίγες περιοχές της βορειοδυ­ τικής Ευρώπης: στην Α γγλία, τις Ηνωμένες Ε παρχίες, τις Κάτω Χ ώρες καθώ ς και σε ένα τμήμα της Γαλλίας κ α ι σε μερικές περιοχές της Ιταλίας. Π ερισσότερο από μια επανάσταση, π ρ όκειται για μια γενίκευση τεχνικώ ν που συχνά έχουν εμ­ φανιστεί π ο λύ νω ρίτερα. Το βρετανικό προβάδισμα συνδέεται αναμφίβολα με την έγκαιρη εκδήλωση της κίνησης τω ν περιφράξεω ν (enclosures). Έ χο ντα ς εμ­ φανιστεί στα τέλη του Μου αιώ να, τούτη καταλήγει στην καταστροφή του κ ο ινο ­ τικού πλαισίου αξιοποίησης τω ν αγροτικώ ν γαιώ ν (διανομή τω ν κοινοτικώ ν δα­

Η

σών και λιβαδιώ ν) κ α ι το τέλος τής από κοινού εκμετάλλευσης τω ν καλλιεργού­ μενων εκτάσεων. Η περίφραξη τω ν αγροτεμαχίων, π ου καθορίζει σαφώ ς τα όρια της ιδιοκτησίας, ενθαρρύνει τους ιδιοκτήτες να βελτιώνουν τις γαίες τους με τον

440

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗ Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

εμπλοχιτισμό του εδάφους, τις αποστραγγίσεις, χον πειραματισμό με νέες καλ­ λιέργειες κ α ι τη χρησιμοποίηση νεότερων τεχνικών. Αφού η εξουσία στη Μεγάλη Βρετανία προσπάθησε επί μεγάλο διάστημα να ανακόψει την κίνηση, αποφ ασίζει κατά τον 18ο αιώ να να την ενθαρρύνει. Δίνει έτσι τη χαριστική βολή στο παλιό σύστημα αγροτικής εκμετάλλευσης και αίρει τα εμπόδια στον εκσυγχρονισμό της γεωργίας. Α πό το 1815 η Α γγλία του φράχτη επιβάλλεται σε εκείνη της ανοιχτής υπαίθρου. Αυτή η νέα δομή επιτρέπει βελτίωση τω ν αγροτικώ ν τεχνικώ ν, ιδιαίτερα εντυ­ πωσιακή στην κομητεία του Νόρφολκ στη Μεγάλη Β ρετανία, όπου ορισμένοι μεγαλοκτηματίες όπω ς ο Τζέθρο Τουλ ή ο υποκόμης Τάουνσεντ (ο επονομαζόμενος «λόρδος ράπα») τις διαδίδουν. Η κυριότερη α π ’ αυτές τ ις καινοτομίες είναι η κατάργηση της αγρανάπαυσης στο σύστημα της αμειψ ισποράς και η α ντικ α τά ­ στασή της με βοσκήσιμα φ υτά (ράπα, ρέβα, τριφύλλι) τα οποία, ενώ επιτρέπουν την ανασύσταση του εδάφους, παρέχουν συγχρόνω ς τροφ ή για τα ζώα. Τούτο παίζει σημαντικό ρόλο στη βελτίωση τω ν συγκομιδών δ ιό τι αυξάνει την ταχύτη­ τα και την αποτελεσματικότητα τω ν οργωμάτων, ενώ συγχρόνω ς η κοπριά αυξά­ νει τις αποδόσεις. Τέλος, νέες τεχνικές επιλογής τω ν ζώα)ν, νέα λυτάσματα (κο­ νιορτοποιημένα οστά, μάργω μα αμμωδών εδαφών), νέες μηχανές (σπορείς, χορ ­ τοκοπτικές, αλω νιστικές) εφαρμόζονται στη διάρκεια του 18ου αιώνα. Μ ια αληθινή «αγρομανία» καταλαμβάνει τους κύκλους τω ν διανοουμένω ν, την αστική τάξη κ α ι την αριστοκρατία. Στη Γαλλία ο ι φυσιοκράτες γίνονται οι θεωρητικοί τω ν νέων δια δικα σ ιώ ν χαράζοντας το μέλλον μιας ανθρωπότητας η οποία, χάρη στην ελεύθερη ανάπτυξη της γεωργίας, θα μπορούσε να ξεπεράσει όλα τα εμπόδια π ου κληρονομήθηκαν από την παράδοση κ α ι να φτάσει στην ευ­ ημερία και την ευτυχία. Δεν τους λείπει η επιρροή στη βασιλική κυβέρνηση, ιδίω ς όταν ένας α π ’ αυτούς, ο Τ υργκό, ανέρχεται στη θέση του γενικού επόπτη (υπουρ­ γού) τω ν Ο ικονομικώ ν (1774). Στο πανεπιστήμιο της Νεάπολης ιδρύεται το 1754 μια έδρα πολιτικής οικονομία ς που αναλαμβάνει ο Τζενοβέζι, θεωρητικός κ ι αυ­ τός μιας οικονομικής ανάπτυξης θεμελιωμένης στη γεω ργία. Η εμφάνιση τω ν Γε­ ω ργικώ ν Χ ρ ο ν ικ ώ ν (Annals o f Agriculture) του Α γγλου Α ρθουρ Γιανγκ ή τω ν Σ τοιχείω ν γεω ργία ς ( d e m e n ts d'agriculture, 1760) του Ν τυαμέλ ντε Μ ονσώ μαρ­ τυρούν το ενδιαφέρον τω ν διανοουμένω ν για τις νέες γεω ργικές μεθόδους. Κ οι­ νοποιούμενες από τις εφημερίδες κ α ι τις γεω ργικές εταιρείες, ο ι κ αινοτομ ίες διαδίδονται σ ’ ολόκληρη την Ευρώπη. Το 1793 ο Γουίλιαμ Π ιτ ο Νεότερος ιδρύει την Ε πιτροπή Γεωργίας, επιφορτισμένη να διεξάγει έρευνες και να παρέχει συμ­ βουλές στους Αγγλους καλλιεργητές. Στη Φ λωρεντία γεννιέται η Ακαδημία τω ν Γεωργοφίλων, ενώ οι περιοδικές επαρχιακές συνελεύσεις (Etats provinciaux) ι­ δρύουν στη Γαλλία γεω ργικές εταιρείες. Εκεί όπου αναπτύσσεται, η αγροτική επανάσταση μεταβάλλει τις συνθήκες ζωής τω ν πληθυσμώ ν. Π ρ ω το π ό ρο ς χώ ρα, η Αγγλία βλέπει τη γεωργική π α ρ α ­ γωγή της να αυξάνεται κ α τά 35% στη διάρκεια του αιώ να, πλο ύτίζο ντα ς τους ι ­ διοκτήτες που συμμετέχουν στην καινοτόμο κίνηση, ενώ η αφ θονία της π α ρ α ­

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Κ Α Ι Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Ι Μ Ε Τ Α Σ Χ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι

441

γωγής κ α ι ot π ρ ό ο δ ο ι τω ν μεταφορώ ν ευνοούν μ ια πρώ τη εξειδίκευση: το νο­ τιοανατολικό τμήμα της χώ ρα ς π αρ έχει το κύριο μέρος τω ν δημητριακώ ν και οι βο ρειο δυτικ ές κο μ η τείες (Γ ουόρικ, Λ άνκα σερ, Τσέσερ) ε ιδ ικ εύ ο ντα ι στην κτηνοτροφία. Η γεωργική π αραγω γή αυξάνει κ αι στην υπόλοιπη Ευρώπη αλλά σε μικρότε­ ρο βαθμό. Π ράγματι η γεωργική ανανέωση μ πορεί να συντελεστεί μόνο σε ένα διπλό πλαίσιο: τη μεγάλη καλλιέργεια κ α ι την ατομική ιδιοποίηση. Ο εκσυγχρο­ νισμός περνά α π ό την εγκατάλειψη τω ν συλλογικώ ν πρακτικών. Αλλά η διάλυσή τους στερεί το φ τω χότερο τμήμα της αγροτικής κοινότητας από τα παραδοσιακά του μέσα συντήρησής της. Τα δικαιώ μ ατα χρήσης (σταχυολόγημα, βόσκηση ζώ ω ν μετά τη συγκομιδή κ α ι χρησιμοποίηση κ ο ινο τικ ώ ν δασών και λιβαδιώ ν) αποτελούσαν τις μόνες του δυνατότητες επιβίωσης. Για τους φτω χούς λοιπόν, ο αγρ ο­ τικός ατομικισμός, αχώ ρισ τος από την ανανέωση, συνιστά έναν κ ίνδυνο ενα­ ντίον του ο π ο ίο υ αντιστέκονται, μερικές φορές με τη βία, ανακόπτοντας έτσι τη διανομή των κ ο ινο τικ ώ ν εκτάσεων κ α ι την περίφ ραξη τω ν γαιώ ν. Προχωρημένη στη Μεγάλη Β ρετανία, καινούργια στη Γαλλία, την Ιταλία ή την Ισ π ανία όπου προσκρούει σε σθεναρή αντίσταση, η αγρ ο τικ ή επανάσταση είνα ι α νύπαρκτη στην κεντρική κ α ι την ανατολική Ευρώπη, όπου ο εκσυγχρονισμός δεν διεισδύει με κανένα τρόπο κ α ι όπου η νομική δομή της αγροτικής χω ροδεσποτείας, ισχυ­ ρότερη πα ρ ά ποτέ, αντιτίθετα ι σε κάθε πρόοδο.

Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟ Υ Μ ΕΓΑΛΟΥ Θ Α ΛΑ ΣΣΙΟ Υ ΕΜ ΠΟΡΙΟΥ την ευημερία της γεω ργίας, η δυτική Ε υρώ πη προσθέτει την ανάπτυξη του μεγάλου θαλάσ σ ιου εμπορίου, χ ω ρ ίς να εξελίσσονται ιδιαίτερα τα δ ρ ομ ο­ λόγια τω ν ανταλλαγώ ν που είχαν καθορισ τεί στα τέλη του 16ου αιώνα: το κύριο μέρος τω ν υ π ε ρ π ό ν τιω ν εμπορικώ ν σχέσεων συνάπτεται με τις α π ο ικ ίες της Αμερικής ή με την Α πω Ανατολή. Η ατλαντική πλευρά της ηπείρου είναι η π ρ ώ ­ τη που επω φ ελείται από τη σχετική σπανιότητα τω ν πολέμων, την εξάλειψη της πειρατείας κ α ι την ανάπτυξη της ασφάλισης. Ο βρετανικός στόλος, του οποίου το συνολικό εκτόπισμα τετραπλασιάζεται στη διάρκεια του 18ου αιώνα, εξασφαλίζει εμφανή υπεροχή. Δ ιεκπεραιώ νει τις εισαγωγές στο Λ ονδίνο, π ου έχει γίνει το κ ά τ ’ εξοχήν κέντρο για τρ ο π ικ ά π ρ ο ϊ­ όντα (ζάχαρη, καφέ, βαμβάκι, καπνό, λουλάκι, τσάι, μεταξωτά, βαμβακερά, π ο ρ ­ σελάνες). Στη συνέχεια οι Α γγλοι έμποροι μεταπωλούν αυτά τα π ρ ο ϊό ν τα σ ’ ο ­ λόκληρη την Ε υρώ πη π ρ α γμ α το π ο ιώ ντα ς μεγάλα κέρδη. Σε αντάλλαγμα, ο ι ευ­ ρ ω παϊκές χώ ρες εξάγουν στον υ π ό λο ιπ ο κόσμο τα π ρ οϊόντα μεταποίησης που παρέχουν σε αφ θονία , ιδιαίτερα η Μεγάλη Βρετανία της οποίας η βιομηχανική παραγωγή α ρχίζει να παρουσιάζει αξιοσημείωτη ανάπτυξη. Το π ιο προσοδοφόρο εμπόριο, ειδικά για τη Γαλλία και την Α γγλία, είναι το τριγω νικό εμπόριο ανάμεσα στην Ε υρώ πη, την Αφρική και τα νησιά της Α μερι­

Σ

442

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

κής. Τα ευρ ω π αϊκά π λ ο ία αποπλέουν από το Μ πρίστολ, τη Νάντη ή το Μ πορντώ, φορτωμένα με π ρ ο ϊό ν τα μεταποίησης, τουφέκια ή υαλικά, κ α ι φτάνουν στις ακτές της Α φρικής, ό π ο υ ανταλλάσσουν το φ ορτίο τους με σκλάβους αιχμαλω τι­ σμένους και πω λούμενους α π ό τους αρχηγούς τω ν πα ρ ά λ ιω ν φυλών. Στην Αμε­ ρική όπου τους μεταφέρουν, οι ιδιοκτήτες φ υτειώ ν στα νησιά τούς αγοράζουν πανάκριβα καθώ ς τα εργατικά χέρια δούλω ν τούς είναι εντελώς απαραίτητα. Με τα πραγματοποιούμενα κέρδη οι έμποροι μπορούν να αγοράσουν α π ’ αυτούς τη ζάχαρη, το ρούμι ή το ν καπνό που μεταπωλούν στην Ευρώπη. Α πό αυτό το τρ ι­ γωνικό εμπόριο, το ο π ο ίο επιτρέπει τον τριπλασιασμό ή τετραπλασιασμό του αρχικού κεφαλαίου, φ τιά χνο υν την περιουσία τους οι έμποροι κ αι πλοιοκτήτες των μεγάλων λιμ α νιώ ν του Ατλαντικού. Η υπεροχή του ατλαντικού εμπορίου εξηγεί τη νέα ιεράρχηση τω ν λιμανιώ ν που επικρατεί τον 1 8ο αιώνα. Η κατεστραμμένη Αμβέρσα και το παρηκμασμένο Αμστερνταμ π α ρ α χω ρ ο ύν τη θέση τους στο Λ ονδίνο, μεγάλο αποθηκευτικό κέ­ ντρο τω ν υπ ερπ ό ντιω ν π ροϊόντω ν, στο Μ πρίστολ, τη Νάντη, το Μ πορντώ και σύντομα το Λίβερπουλ. Σε δεύτερη σειρά, αποσπασμένα από τους κύριους άξονες του θαλάσσιου εμπορίου, είναι τα λιμάνια του βορρά όπω ς το Αμβούργο ή η Κο­ πεγχάγη η οποία ελέγχει το πέρασμα μεταξύ Βόρειας Θάλασσας και Βαλτικής. Η ευημερία αυτής της ζώνης ζωογονεί έμμεσα το εμπόριο στο εσωτερικό της ηπείρου, στο μέτρο μάλιστα που αναλαμβάνονται προσπάθειες για την α νάπτυ­ ξη και τόνωση τω ν συγκοινω νιώ ν. Τα ποτά μια , παραδοσιακοί τό π ο ι δραστηριό­ τητας, αρχίζουν ν α συνδέονται με διώ ρυγες, ειδικότερα στη Γαλλία κ α ι τη Με­ γάλη Βρετανία. Α ντίθετα, οι δρόμοι σ ’ ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη παραμ έ­ νουν ανεπαρκείς κ α ι απ ρόσ φ οροι στα βαριά μέσα μεταφοράς επιβατώ ν κ αι ε­ μπορευμάτων. Σ ’ αυτό τον τομέα η Γαλλία αποτελεί εξαίρεση. Η ίδρυση το 1716 του Σώματος Γεφυρών και Ο δών (Corps de Pont-et-Chaussees) επιτρέπει τη δη­ μιουργία ενός δικτύου βασιλικώ ν οδών που συντηρούνται κανονικά κ α ι γ ίν ο ­ ν τα ι παράδειγμα για την Ευρώπη. Η εμπορική άνθηση τω ν χω ρώ ν της δυτικής Ευρώπης είναι εμφανής. Η Γαλλία βλέπει τις εξαγωγές της να περνούν από 122 εκατομμύρια σε 500 εκατομμύρια λί­ ρες μεταξύ 1716 κ αι 1789, ενώ η Αγγλία γνω ρίζει μια αύξηση της ίδιας τάξης. Η υ ­ πόλοιπη ήπειρος δεν ακολουθεί αυτή την κίνηση παρά κατά τρόπο μερικό ή σημει­ ακό. Έ τσι ο ι χώ ρες της δυτικής Ευρώπης πλουτίζουν ακόμα περισσότερο α π ' ό,τι τον 16ο και τον 17ο αιώνα. Η παραγωγή πολύτιμω ν μετάλλων, τονωμένη από την ανάπτυξη του εμπορίου, αυξάνει σημαντικά: η παραγωγή αργύρου διπλασιάζεται μεταξύ 1720 κ α ι 1780 κ ι αυτή του χρυσού κάνει το ίδιο μεταξύ 1700 κ α ι 1750. Αλλά τα πολύτιμα μέταλλα της Αμερικής περνούν απλώ ς από την Ισπανία και έρ­ χονται να συσσωρευθούν στη Γαλλία, τη Μεγάλη Βρετανία ή τις Κάτω Χώρες. Σ ’ αυτό το π λ α ίσ ιο ευημερίας, παρουσιάζεται στη Μεγάλη Βρετανία, μεταξύ 1760 και 1780, ένα σύνολο μετασχηματισμών στις δομές της μεταποίησης, στο ο­ ποίο η ιστορία θα δώσει την ονομασία «βιομηχανική επανάσταση».

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Κ Α Ι Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Ι Μ Ε Τ Α Σ Χ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι

443

Η Β ΙΟ Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Η ΕΠΑ Ν Α ΣΤΑ ΣΗ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ γ 'Λ ζ το 1760 π ερ ίπ ο υ η βρετανική βιομηχανία γνω ρ ίζει μια πραγματική ευηJ ^ μερία αλλά μέσα στο παραδοσ ιακό πλα ίσ ιο της κ α τ ’ οίκον εργασίας. Το ο ι­ κιακό σύστημα (dom estic system) συγκεντρώνει δύο μεγάλες κατηγορίες εργαζο­ μένων: τους ανεξάρτητους τεχνίτες (επιπλοποιούς, ράφτες κ.ά.), π ο υ παράγουν και συγχρόνω ς εμπορεύονται, κ α ι το υς μισθω τούς εργαζόμενους, που εξαρτώντα ι από έναν έμπορο-παραγω γό. Αυτό το αφεντικό τούς παρέχει την πρώ τη ύ ­ λη και επιτηρεί την εκτέλεση της εργασίας κ α ι την τελική επεξεργασία πρ οτού π ρ ο χω ρ ή σ ει σ την ε μ π ο ρ ία το υ τελ ειω μ ένο υ π ρ ο ϊό ν τ ο ς . Ε ίν α ι το λεγόμ ενο putting out system. Σ ’ αυτό το παραδοσ ιακό π λαίσ ιο ο ι μεταποιητικές δραστηριότητες βρίσκο­ νται κοντά στις π ρ ώ τες ύλες. Οι δύο βασικές δραστηριότητες είναι η υφ αντουρ ­ γία (και κυρίω ς η εριουργία), π ο υ αναπτύσσεται κοντά στις περιοχές της π ρ ο β α ­ τοτροφ ίας (νοτιοδυτικό τμήμα, ανατολική Α γγλία γύρω από το Ν όρθγουιτς κ αι Γιόρκσερ γύρω α π ό το Μ πράντφ ορντ), και η μεταλλουργία π ο υ εγκαθίσταται στον τόπο εξόρυξη ς τω ν μεταλλευμάτω ν (Κ ορνουάλη, για το χαλκό κ αι τον κασσίτερο) ή κ ο ντά σε δάση, πηγές καυσίμου που σύντομα καταστρέφ ονται α π ’ αυτή τη δραστηριότητα. Π αρά την αύξηση του πληθυσμού κ α ι της ζήτησης, η ανάπτυξη αυτής της π α ­ ραδοσιακής π αραγω γικής δραστηριότητας παρουσιάζει στασιμότητα. Α νακόπτεται από την ανεπάρκεια εργατικών χεριώ ν η οποία ανεβάζει το επίπεδο τω ν μι­ σθών κ α ι επιβαρύνει το κόστος, από την έλλειψη κεφαλαίω ν π ου οφείλεταί στο τραπεζικό σύστημα και από τη σπανιότητα τω ν τεχνικώ ν καινοτομιώ ν. Τότε, μεταξύ 1740 κ α ι 1780, επέρχονται ο ι πολύμορφες εκείνες μεταβολές που θα ανατρέψουν τις δομές της μεταποιητικής παραγωγής στη Μεγάλη Βρετανία. Ανάμεσα σ ’ αυτές τις μεταβολές θα πρέπει π ρ ώ τα α π ’ όλα να σημειωθεί ένα σύνολο υλικώ ν κ α ι τεχνικώ ν επιτευγμάτων. Για παράδειγμα, η σταδιακή υ π ο κ α ­ τάσταση του ξυλάνθρακα από το γαιάνθρακα. Σ τις αρχές του 18ου αιώνα, ο Έ ιμπραχαμ Ν τάρμπυ παρασκευάζει οπτάνθρακα (κοκ) με βάση το γαιάνθρακα, επι­ τρέποντας έτσι τη χρησιμοποίησή του στις υψ ικαμίνους. Η χρησιμοποίηση του γα ιά νθρ α κ α α ν α π τύ σ σ ετα ι τα χ ύ τα τ α δεδομένου ότι α φ θο νεί ιδ ια ίτερ α στην Αγγλία, όπου εντοπίζεται στην περιφέρεια τω ν παλα ιώ ν ορεινών όγκων της ορο­ σειράς τω ν Π ενίνω ν, στην Ο υαλία ή στη Σκωτία. Ε πιτρέπει στη χώ ρα να πάψ ει να εισάγει ξυλεία από τη Βαλτική, π ά νω α π ’ όλα όμως αποτελεί το υπόβαθρο τω ν νέων τεχνικώ ν που φέρνουν επανάσταση στη μεταποίηση κ αι τη μεταλλουρ­ γία (τήξη με χρησιμοποίηση κοκ). Η εφεύρεση της ατμομηχανής και άλλες τεχνι­ κές πρόοδοι επιτρέπουν την τελειοποίηση μηχανών που αντικαθιστούν τα σπανίζοντα εργατικά χέρια. Οι εφευρέσεις διαδέχονται η μια την άλλη, αποκαλύπτο­ ντας καθεμιά την ύπαρξη εμποδίω ν στο προηγούμενο ή στο επόμενο στάδιο, τα οποία πρέπει να υπερπηδηθούν. Στα μέσα του 18ου αιώ να βελτιώ νεται επίσης το πιστω τικό σύστημα. Σε μια

444

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗ Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

εποχή κατά την ο π ο ία αναπτύσσονται ταχέω ς ο ι ανταλλαγές, η αφθονία κεφα­ λαίων θέτει το ζήτημα της κινητοποίησής τους στην οικονομική διαδικασία, Ο ό­ γκος τω ν διαθέσιμω ν κεφ αλαίω ν στην Α γγλία έπαιξε θεμελιακό ρόλο στην εμφά­ νιση της βιομηχανικής επανάστασης. Ο ι γνώμες π ο ικ ίλ λ ο υ ν ω ς πρ ο ς την προέ­ λευσή τους, αλλά είνα ι δύσκολο να ξέρει κανείς κατά πόσο τα κεφάλαια που ε­ πέτρεψαν τη βιομηχανική επανάσταση προέρχονταν από το διεθνές μεγαλεμπόριο, από τους γαιοκτήμονες π ο υ πλούτισ αν από την αγροτική επανάσταση ή από τους ίδιους τους επιχειρηματίες στη μεταποίηση. Ό π ω ς κι αν έχουν τα πράγμα­ τα, η αφθονία τους ευνοεί την εκκόλαψη ενός ολόκληρου δικτύου νέων τραπε­ ζών, οι οποίες, εδρεύοντας στο Λ ο νδ ίν ο ή τις κομητείες, ευνοούν τις επενδύσεις στη μεταποίηση προσφ έροντας άφθονες πιστώ σεις σε καλή τιμή. Ό λες αυτές ο ι π ρ ό ο δ ο ι σίγουρα δεν θα είχαν αρκέσει για να πυροδοτήσουν τη βιομηχανική επανάσταση, αν δεν ήταν επίσης μια εποχή θεμελιώδους μεταβο­ λής τω ν νοοτροπιώ ν. Π ράγματι, κατά την πλήρη άνθηση του Δ ιαφω τισμού δια­ πιστώ νεται ο μεγάλος θαυμασμός της φωτισμένης κοινής γνώ μης για τις επιστή­ μες κ α ι τις τεχνικές, η διαδεδομένη πίστη στην πρόοδο π ο υ μπορεί να επιτευχθεί με τη χρησιμοποίηση νέω ν τεχνικώ ν, π ρ ο ϊό ντω ν της ανθρ ώ π ινη ς λογικής, ικα­ νώ ν να οδηγήσουν την ανθρω πότητα στην ευτυχία κ αι την ευημερία. Δημοσιευ­ μένο το 1776, το έργο του Α νταμ Σ μιθ Δ ιερεύνηση της φ ύσ η ς κα ι τω ν π η γώ ν το υ π λ ο ύ το υ τω ν εθνώ ν (A n Inquiry in to the Nature and Sources o f the Wealth o f the Nations) μαρτυρεί τούτη τη νοοτροπία. Αυτός ο ύμνος στην ατομική πρω τοβου­ λία, στην ελεύθερη επιχείρηση κ α ι στην αναζήτηση του κέρδους κάνει τον συγ­ γραφέα του πατέρα του αναδυόμενου οικονομικού φιλελευθερισμού. Σ ’ αυτό το π λαίσ ιο εμφανίζεται στην Αγγλία μια νέα τάξη επιχειρηματιώ ν («entrepreneurs»). Τούτα τα εφευρετικά πνεύματα, παρακινούμενα από μια θέλη­ ση για επιτυχία και ισχύ, πρ ο έρ χο ντα ι από τους π ιο π ο ικ ίλ ο υ ς κοινω νικούς κ ύ­ κλους: μεγάλοι άρχοντες (ο δούκας του Μ πριτζγουότερ, ο υποκόμης Ντάντλυ), πάστορες (ο Κ άρτρα ϊτ, εφευρέτης ενός αργαλειού) ή τεχνίτες (ο Ά ρκραϊτ, δημι­ ουργός μ ιας κλω στομηχανής π ο υ κινείτα ι με υδραυλική δύναμη). Ανάμεσα σ ’ αυτούς τους καινοτόμ ους, εντυπω σιάζει η βαρύτητα τω ν ανθρώ πω ν που προέρ­ χονται από προτεσταντικές αιρέσεις οι οποίες βρίσκονται έξω από τον αγγλικανισμό: κουακέροι (ο Ν τάρμπυ), βαπτιστές (ο Νιουκόμεν, εφευρέτης της «πυραντλίας»), πρεσβυτεριανοί (ο Βατ). Μ εταξύ τω ν υποθέσεω ν π ο υ διατυπώ θηκαν για να εξηγηθεί η μαζική π αρουσ ία τους ανάμεσα στους ηγέτες της βιομηχανίας αναφέρθηκε συχνά, εκτός από το εξαίρετο επίπεδο τω ν ετερόδοξω ν σχολών, το γεγονός ό τι καθώς ο δρόμος για τα υψηλά κρατικά αξιώ μ ατα τούς ήταν κλειστός εξαιτίας της Π ράξης π ερ ί Δ οκιμασίας, η οικονομική επ ιτυ χία αποτελούσε γ ι’ αυ­ τούς τη μόνη δυνατή οδό κοινω νικής ανόδου. Είναι πάντω ς εμφανές ό τι γύρω α π ’ αυτούς τους ανθρώ πους πρ αγματοποιεί­ ται, ξεκινώ ντας από τα έτη 1780-1785, η βιομηχανική επανάσταση. Τούτη πρ ο κ ύ­ πτει από τη συσσώρευση μιας ολόκληρης σειράς κ α ινο το μ ιώ ν που οργα νώ νο­

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Κ Α Ι Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Ι Μ Ε Τ Α Σ Χ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι

445

ντα ι γύρω από τρεις κ ύριους άξονες; την εφεύρεση νέω ν τεχνικώ ν, τη βιομηχα­ νική συγκέντρωση κ α ι την αύξηση της παραγωγής. Το κύμα τω ν εφευρέσεων π ου εμφανίστηκε στη διάρκεια του 18ου α ιώ να επ ι­ ταχύνεται και εξαπλώ νεται π ρ ο ς τα τέλη του αιώ να. Ο αριθμός τω ν κατατεθει­ μένων δ ιπ λω μ ά τω ν ευρεσ ιτεχνίας είναι η απόδειξη. Α πό 297 για την περ ίοδο 1771-1780, ανεβαίνει στα 653 μεταξύ 1790 κ α ι 1800. Κάθε εφεύρεση δημιουργεί σχετικές ελλείψεις στο διπ λα νό στάδιο της παραγω γής κ αι ωθεί επομένως σε νέ­ ες εφευρέσεις. Π ρόκειται κυρίω ς για βήματα μηχανοποίησης που αντικαθιστούν την ανθρώπινη προσ πάθεια με την εργασία της μηχανής και επιτρέπουν την αύ­ ξηση της παραγω γικότητας σε σημαντικό βαθμό. Το παράδειγμα της υφ αντουργίας αποκαλύπτει την αλληλουχία τω ν εφευρέ­ σεων όπω ς πρ οκύ πτει από το π α ιχ ν ίδ ι τω ν νέω ν αναγκώ ν που δημιουργούνται κ α τ’ αυτό τον τρόπο. Το 1733 ο Κέυ τελειοποιεί τον αργαλειό χάρη στην ιπτάμε­ νη σαΐτα που επιτρέπει την κατασκευή μεγαλύτερων υφασμάτων με πολύ λιγότερα εργατικά χέρια. Κ αθώ ς αυξάνει έτσι η δυνατότητα ύφανσης, παρουσιάζεται μεγάλη ζήτηση νημάτω ν, την ο π ο ία η χρησιμοποίηση της ανέμης και η ακ ανόνι­ στη και ευκαιριακή εργασία τω ν αγροτικώ ν εργατικώ ν χεριώ ν δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει. Εξ ου κ α ι ο ι προσπάθειες κατασκευής μιας χειροκίνητης κλω­ στομηχανής, π ου καταλήγουν το 1765 στην εφεύρεση της jenny με τις 8 α τρ ά ­ κτους από τον Χ άργκρηβς. Το 1768 ο Α ρκραϊτ προσαρτά στην jenny την υδραυ­ λική ισχύ κατασκευάζοντας το υδροπλαίσιο, ενώ ο Κ ρόμπτον την τελειοποιεί (1779) επιτρέπ οντα ς τη συστροφή της κλωστής κ α ι το τύλιγμά της χάρη στον «κλωστικό ημίονο» (spinning mule). Η αφ θονία νήματος είναι πλέον τόσο μεγά­ λη ώστε οι υφ αντουργοί δεν καταφ έρνουν να απορροφήσουν την αυξανόμενη παραγωγή. Κ ατόπιν τούτου ο Κ άρτρα ϊτ εφευρίσκει (1789) ένα νέο αργαλειό, π ιο πλήρη κ α ι π ιο παραγω γικό, τον οποίο προσαρμόζει στον ατμό το 1801. Π ερί το 1815 το σύνολο της υφ αντουργικής παραγωγής είνα ι μηχανοποιημένο. Η ίδια αλληλουχία παρουσιάζεται και στη μεταλλουργία: η εφεύρεση της τή­ ξης με ο π τά νθρ α κ α α π ό το ν Ν τάρμ πυ (1710) συμπληρώ νεται από εκείνη του Κορτ, την εξανθράκωση (puddling, 1784), η οποία επιτρέπει την απόκτηση καλής ποιότητας χάλυβα α φ α ιρ ώ ντας από το σίδερο τον άνθρακα κ αι τις ακαθαρσίες. Σφυρηλατημένος χάρη στην εφεύρεση του Γουίλκινσον (1785), ο χάλυβας αυτός επιτρέπει την κατασκευή τω ν πρώ τω ν σιδηροτροχιών - ο ι οποίες χρησιμοποιού­ ντα ι για την εξαγωγή του ορυκτού από τα ανθρακω ρυχεία με βαγονέτα-, τω ν πρώ τω ν σιδερένιων γεφυρώ ν και τω ν πρώ τω ν π λ ο ίω ν με μεταλλικό σκάφος. Τέλος, σ ’ αυτό τον τομέα, δεν θα μπορούσε να παραλειφθεί η ατμομηχανή, ε­ φεύρεση κεφαλαιώδης καθότι επιλύει το πρόβλημα της ενέργειας. Π ροέρχεται αρ ­ χικά από την «πυραντλία» του Νιουκόμεν π ου χρησιμοποιήθηκε στα ορυχεία. Ο Σκώτος Βατ την τελειοποιεί με την προσθήκη της υγροποίησης του ατμού σε ειδι­ κό δοχείο (1769). Συνεταιρισμένος με τον Μ πούλτον, ο Βατ τη βελτιώνει αδιάκο­ π α προκειμένου να την καταστήσει εύχρηστη για τη βιομηχανία. Από το 1783 η α­ τμομηχανή αρχίζει να δίνει κίνηση σε μια σφύρα, κ ατόπιν σε υφαντουργικές μη­

446

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑΙ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗ Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

χανές. Η χρησιμοποίησή της επεκτείνεται γύρω στο 1800. Η «επανάσταση του α ­ τμού», κεντρικός άξονας της βιομηχανικής επανάστασης, γίνεται ένα στοιχείοκλειδί της οικονομικής ζωής της Ευρώπης. Κ α τ ’ α ρ χ ά ς επιτα χύ νει το φ αινόμ ενο της βιομ ηχανικής συγκέντρωσης. Οι πρώ τες μηχανές, ελαφρές κ α ι ό χι ακριβές, μάλλον ενισχύουν παρ ά θέτουν υπό αμφισβήτηση το οικιακό σύστημα. Ωστόσο ο ι βιοτέχνες της υπ α ίθρ ου π ο υ τις προμηθεύονται είναι υποχρεω μένοι να αντιμετωπίσουν το λ ο ν δ ι σ μ ό ορισμένοι εργάτες, ο ι επονομαζόμενοι λουδίτες (1812-1818), σπάζουν τις μηχανές που, α υ­ ξάνοντας την παραγω γικότητα, απειλούν να τους στερήσουν την εργασία. Ό μω ς πολύ σύντομα οι μηχανές γίνο ντα ι πολύ βαριές, μεγάλες κ α ι ακριβές για να μ πο­ ρούν να διασπείρονται σε ευρεία κλίμακα. Κ ατά συνέπεια, υδροπλαίσια και α ­ τμομηχανές συγκεντρώνονται σε ένα χώρο στον οποίο φέρνουν τους εργάτες. Το εργοστασιακό σύστημα (factory system) α ντικ αθισ τά το οικιακό. Ο ι εργάτες, διω γμένοι λόγω τω ν π εριφ ρά ξεω ν από τις αγροτικές περιοχές, συγκεντρώνονται σε τεράστια εργαστήρια μέσα στα οποία οργανώ νεται ο καταμερισμός της εργα­ σίας. Η συγκέντρωση αυτή δεν αγγίζει στον ίδιο βαθμό όλους τους τομείς της ο ι­ κονομικής ζωής κ α ι π ο ικ ίλ λει ανάλογα με την πρόοδο της μηχανοποίησης. Στο χώ ρο της υφαντουργίας, τούτες ο ι μεταβολές καταγράφ ονται κυρίω ς στο βαμβά­ κι: στις αρχές του 19ου α ιώ να τα τέσσερα πέμπτα τω ν βαμβακονημάτων προέρ­ χο ντα ι από εργοστάσια εξοπλισμένα με «κλωστικούς ημίονους». Στη μεταλλουρ­ γία η συγκέντρωση είναι εξίσου ταχεία, με τα μεγάλα εργοστάσια να εγκαθίστα­ ντα ι πλέον σε γαιανθρακοφόρες λεκάνες (οι χαλυβουργίες του Κ άρον στη Σ κω ­ τία διαθέτουν τέσσερις υψ ικαμ ίνους και 2.000 εργάτες). Τούτη η βιομηχανική συγκέντρωση γεννά μια νέα οικονομική γεωγραφία. Η «πράσινη» νότια κ α ι ανατολική Αγγλία, που κυριαρχούσε ώ ς τον 18ο αιώ να, α ­ ντικαθίσταται πλέον από μια «μαύρη» βόρεια και δυτική Αγγλία. Οι μεταλλουρ­ γικές βιομηχανίες αναπτύσσ ονται στην Ουαλία, τη Σ κω τία κ αι τα Μ ίντλαντς· η βαμβακοβιομηχανία βασιλεύει στο Λάνκασερ γύρω από το Λ ίβερπουλ κ α ι το Μάντσεστερ- το μαλλί ανήκει στο Γιόρκσερ και δευτερευόντως στο Λάνκασερ. Τέλος η βιομηχανική επανάσταση προκαλεί θεαματική αύξηση της παραγωγής. Η αύξηση τω ν αποδόσεων επιτρέπει στη διάρκεια του 18ου αιώ να τον τριπλασιασμό της βιομηχανικής παραγω γής. Ο πλούτος της Μεγάλης Βρετανίας προέρχε­ ται πλέον από την ικανότητά της να παράγει σε μεγάλη ποσότητα τα βιομηχανικά π ρ ο ϊό ντα που μόνο αυτή κατασκευάζει. Μεταξύ 1780 και 1815, η Αγγλία πρ οετοι­ μάζει το ρόλο π ου θα αναλάβει τον 19ο αιώ να, ως «εργαστήριο του κόσμου». Από τις αρχές του 19ου αιώ να, το ένα τρίτο του βρετανικού εθνικού εισοδήματος παρέχεται από τη βιομηχανία. Έ τσ ι η Μεγάλη Βρετανία είνα ι το πρώ το κράτος του κόσμου που εισήλθε στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης.

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Κ Α Ι Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Ι Μ Ε Τ Α Σ Χ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι

447

Η ΔΙΑ ΔΟ ΣΗ ΤΗ Σ Β ΙΟ Μ Η Χ Α Ν ΙΚ Η Σ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ

Κ

ατά to μεγαλύτερο μ έρος του 18ου αιώ να, η Γαλλία διατηρεί μια π α ρ α δ ο ­ σιακή βιομηχανία βασισμένη από τη μια π λευρά στα οργανω μένα συντε­ χνιακά επαγγέλματα τω ν π ό λεω ν, με τους λεπτομερειακούς κανονισμούς και την αυστηρή ιεραρχία το υ ς, κ α ι από την άλλη στην αγροτική βιοτεχνία, η οποία εξασφαλίζει κυρίω ς την παραγω γή υφασμάτων για λογαριασμό εμπόρων-παραγωγώ ν εγκατεστημένων στην πόλη. Σ ’ αυτό το κλασικό πλαίσιο, η υφαντουργία ευημερεί σχεδόν σ ’ ολόκληρη τη χώ ρα κ α ι η μεταλλουργία βασίζεται σε πολλές χαλυβουργίες ξυλάνθρακα διασκορπισμένες μέσα στα δάση. Οι νεότερες μορφές μεταποίησης εγκαθίστανται πολύ δειλά μετά το 1780, ακολουθώ ντας την Αγγλία. Ε ίναι από τη γειτονική χώ ρα π ου έρχονται οι μηχανές και μερικές φορές ο ι επι­ χειρηματίες. Ο Α γγλος Τ ζω ν Χόλκερ εισάγει στη μονάδα παραγω γής βαμβακε­ ρού βελούδου που δια τηρεί στη Ρουάν αγγλικές μεθόδους και μηχανές για την κλώση και την ύφανση. Έ ν α ς άλλος Βρετανός, ο Γουίλκινσον, ιδρύει την Indret, μια μονάδα κατασκευής πυροβόλω ν, κ α ι συμμετέχει στη μετοχική εταιρεία που ι­ δρύεται για να εγκαταστήσει στο Κρεζό ένα εργοστάσιο μεταλλουργίας με π ά νω από 1.000 εργάτες (1781). Αυτές ο ι εγκαταστάσεις δεν αργούν να βρουν πολλούς μιμητές. Μ ηχανοποί­ ηση κ α ι συγκέντρωση π ρ ο ο δεύ ο υν αλλά με καθυστέρηση σχεδόν δύο δεκαετιών έναντι της Αγγλίας. Στο Ζ ουύ-αν-Ζ οζά ο Ο μπερκάν ιδρύει ένα εργοστάσιο ε­ μπριμέ υφασμάτω ν π ο υ λειτουργεί με μια κυλινδρική μηχανή. Στη Χ αγιά νς, στη Λοραίνη, η οικογένεια ντε Βέντελ εγκαθιστά μια χαλυβουργική επιχείρηση που αναπτύσσεται στις αρχές του 19ου αιώνα κ α ι γίνετα ι ένα ευρύτατο συγκρότημα σιδηρουργίας. Μ ηχανοποίηση κ α ι συγκέντρωση διεισδύουν επίσης στη γαια νθρακοβιομηχανία η ο π ο ία , π ά ντα κατά το βρετανικό παράδειγμα, γνωρίζει μια ανάπτυξη που συνδέεται με την αντικατάσταση του ξυλάνθρακα από τον οπτάνθρακα. Η Compagnie d'A n zin απασχολεί 4.000 εργάτες και εξορύσσει 400.000 τόννους άνθρακα, ενώ α ρ χίζει η εκμετάλλευση τω ν γαιανθρακοφόρω ν λεκανών του Μ ασίφ Σαντράλ. Ω στόσο αυτές ο ι α π α ρ χ ές της βιομηχανικής επανάστασης, π ο υ κάνουν τη Γαλλία τον καλύτερο μαθητή της Α γγλίας, δεν αφ ορούν π α ρ ά ένα μικρό μέρος μ ιας οικονομίας η ο π ο ία πα ρ α μ ένει σε μεγάλο βαθμό παραδοσιακή. Ε ξαιτίας τω ν βρετανικώ ν πρω τοβουλιώ ν, ο ι αυστριακές Κάτω Χ ώρες γνω ­ ρίζουν ένα ξεκίνημα βιομηχανικής επανάστασης συγκρίσιμο με εκείνο της Γαλ­ λίας. Αλλά η υπόλοιπη Ε υρώ πη, χω ρ ίς να αγνοεί τις καινοτομίες π ου έρχονται από την Αγγλία, υ φ ίσ τα τα ι μόνο τον σποραδικό τους αντίκτυπο. Η νότια Ευρώ ­ πη μένει σε μεγάλο βαθμό κλειστή στη βιομηχανική παραγωγή. Ό σο για τη βό­ ρεια, παραμένει κυρίω ς γεω ργική, με παραδοσιακές μεταποιητικές δραστηριότη­ τες που τροφοδοτούν τις βασιλικές αυλές με π ρ ο ϊό ν τα πολυτελείας ή ασκούνται στο πλαίσιο τω ν συντεχνιώ ν της πόλης. Το πολύ πολύ βλέπει κανείς σποραδικά τις βρετανικές υ φ α ντο υρ γικ ές μηχανές να διεισδύουν στη βαμβακοβιομηχανία

448

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

της Σ α ξο ν ία ς γύρω α π ό τη Λ ειψία κ α ι ορισμένες βρετανικές μεθόδους να εμφυ­ τεύονται στη μεταλλουργική βιομηχανία του Ρουρ. Σ την π ρ α γμ α τικ ό τη τα η αναδυόμενη βιομ ηχανική επανάσταση π αρ αμ ένει στα τέλη του 18ου αιώ να επίτευγμα της Μεγάλης Βρετανίας με προεκτάσεις στη Γαλλία κ α ι τις Κ άτω Χ ώρες. Ανάμεσα σ ’ αυτή την Ευρώπη, π ο υ κάνει έτσι τα π ρώ τα της βήματα στη βιομηχανική εποχή, κ α ι το υπόλοιπ ο της ηπείρου α νοίγε­ ται. ένα χάσμα ολοένα κ α ι βαθύτερο στο μέτρο π ο υ οι οικονομικοί μετασχηματι­ σμοί είνα ι φ ορείς κ ο ιν ω νικ ώ ν αναταραχώ ν. Το εντυπω σια κότερο φ αινόμενο, που συνδέεται με την οικονομική ανάπτυξη του δυτικού τμήματος της ηπείρου, είναι ο νέος ρόλος π ου π α ίζει η αστική τάξη.

Ο ΝΕΟΣ ΡΟΛΟΣ Τ Η Σ Α Σ Τ ΙΚ Η Σ ΤΑΞΗΣ ΣΤΗ ΔΥ ΤΙΚ Η Ε Υ ΡΩ Π Η ι αγροτικές μεταβολές, η ανάπτυξη του μεγάλου εμπορίου κ α ι τα προμηνύματα της βιομηχανικής επανάστασης ευνοούν π ά νω α π ’ όλα την αστική τά ­ ξη, η σημασία της ο π ο ία ς εδραιώ νεται στη διάρκεια του 18ου αιώ να. Π ράγματι ο π λο ύ το ς εμφανίζεται, ιδιαίτερα στη Γαλλία κ α ι την Α γγλία, ω ς κ ύρ ιος π α ρ ά ­ γοντας κοινω νικής διαφοροποίησης. Η γαλλική αστική τάξη δεν αποτελεί κατά κανένα τρόπο μια ομοιογενή ομά­ δα. Α ποτελείται από μια ολόκληρη σειρά στρω μάτων, καθένα από τα οπ οία περιφ ρονεί τα μέλη τω ν ομάδω ν π ο υ θεωρεί κατώ τερες α π ό την άποψ η του μεγέ­ θους της συγκεντρωμένης περιουσ ίας. Στην κορυφή της αστικής ιεραρχία ς β ρί­ σκονται οι μεγαλέμποροι κ α ι οι πλοιοκτήτες τω ν μεγάλων λιμα νιώ ν, που έχουν πλουτίσει από το τριγω νικό εμπόριο κ α ι το δουλεμπόριο. Ιδιοκτήτες μεγάρων στη Νάντη ή το Μ πορντώ , κάνουν αριστοκρατική ζωή και διαθέτουν εκατομμύ­ ρια λίρες. Α π ’ αυτή την ομάδα τω ν εμπόρω ν σύντομα αποσπάται η αναδυόμενη βιομηχανική αστική τάξη, η ο π ο ία κατέχει τις μεγάλες μονάδες μεταποίησης που έχουν πρόσφ ατα εξοπλιστεί με μηχανές από την Αγγλία: οι ντε Βέντελ της Λο­ ραίνης, οι ντε Ν τίτριχ της Α λσατίας ή οι Περιέ, υφ αντουργοί στη Βιζίλ. Τέλος σ ’ αυτή την ανώτερη αστική τάξη θα π ρέπ ει να προστεθεί η αριθμητικά π ερ ιο ρ ι­ σμένη αλλά ισχυρή και εξαιρετικά πλούσια ομάδα τω ν χρηματιστών. Π ρόκειται για «γενικούς φοροεισπράκτορες» (fermiers generaux) -π ο υ μισθώ νουν την π ρ ο ­ σοδοφόρο αγορά της είσπραξης έμμεσων φ ό ρ ω ν - ή τραπεζίτες, συχνά ελβετικής καταγω γής, όπω ς ο Νεκέρ, ο Π ερεγκώ ή ο Ο τενγκέρ, οι οπ οίοι επω φ ελούνται προνομ ιακά από τις χρηματικές ανάγκες της γαλλικής μοναρχίας, π ο υ βρίσκε­ ται μόνιμα στο χείλος της πτώ χευσης. Κάτω από αυτή την ανώτερη αστική τάξη με τα σημαντικά οικονομικά μέσα, η μεσαία αστική τάξη απο τελείτα ι α π ό βασιλικούς αξιω μ ατούχους. Τ ούτοι έ­ χουν αγοράσει τα αξιώ ματά τους κ α ι λειτουργούν σαν μια ομάδα κ ρ ατικώ ν υ ­ παλλήλω ν με δ ικ ασ τικ ές, δη μοσ ιονομ ικές ή ελεγκτικές αρμ οδιότητες. Δ ίπ λα τους βρίσκεται μια ομάδα αστών διανοουμένω ν, δικηγόρω ν, για τρώ ν, δημόσιό-

Ο

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Κ Α Ι Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Ι Μ Ε Τ Α Σ Χ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι

449

γρά φ ω ν ή συγγραφέων. Δ ιπ λω μ α το ύ χο ι κ αι καλλιεργημένοι, φ λέγονται από την επιθυμ ία να θέσουν σε εφαρμογή τις νέες ιδέες π ο υ ανθούν με το Δ ιαφω τισμό: θα είναι τα στελέχη της επαναστατικής Γαλλίας. Τέλος, στη βάση της κ ο ινω νικ ή ς κλίμ ακας της αστικής τάξης βρίσκεται μια μικροαστική τάξη εμπόρω ν κ α ι βιο τεχνώ ν οργανω μένω ν σε συντεχνίες, οι π ε ­ ρισσότεροι από το υ ς ο π ο ίο υ ς π αρ αμ ένο υν κοντά στις λα ϊκ ές τάξεις. Γεγονός είνα ι ό τι όλο αυτό το ετερογενές σύνολο, π ο υ έχει αφ υπνισ τεί και πλο υτίσ ει από την οικονομική ανάπτυξη, δεν αισθάνεται τόσο άνετα. Η αστική τάξη θεωρεί ό τι δεν κατέχει στην κ ο ιν ω νία τη θέση που της αναλογεί. Η ανώ τε­ ρη αστική τάξη κ αι ένα σημαντικό τμήμα της μεσαίας θέλουν να ενσωματωθούν στην αρ ισ το κ ρα τία , π ο υ θ εω ρ είτα ι η ανώτερη τάξη της γαλλικής κ οινω νία ς. Μ ιμούμενοι τον τρ ό π ο ζωής της, αγοράζουν γαίες, απαραίτητο στοιχείο κ οινω ­ νικ ο ύ γοήτρου, κ α ι π ρ ο σ π α θο ύν να αποκτήσουν τίτλους ευγενείας, είτε αγορά­ ζο ντα ς ένα αξίω μ α π ο υ συνεπάγεται τίτλο είτε σφετεριζόμενοι την ευγενή κ α­ ταγω γή με την προσθήκη του ο νόμ ατος μ ιας γεω γραφικής π ερ ιοχή ς δ ίπ λα στο δικό τους.· Η αντίσταση της α ρισ τοκρα τίας οδηγεί τις εντάσεις στα άκρα. Η αστική τάξη είνα ι αποφασισμένη να προσβάλει τα π ρ ο νό μ ια της αριστοκρατίας. Π ρος τούτο επιζητεί να εμποδίσει τη μ οναρχία να συντηρεί την υπεροχή της αριστοκρατίας με επιχορηγήσεις κ α ι παραχω ρήσεις κρατικώ ν αξιωμάτων. Βασισμένη στο βρε­ τανικό πρότυπο, η γαλλική αστική τάξη ονειρεύεται μια μ οναρχία με π ερ ιο ρ ι­ σμένες εξουσίες, π ο υ ελέγχεται α π ό τους αντιπροσώ πους του έθνους. Η κατάσταση είνα ι ρ ιζικ ά διαφ ορετική στην Αγγλία όπου η αριστοκρατία δεν αποτελεί όπω ς στη Γαλλία μια κλειστή τάξη. Μ ια πλούσια αστική τάξη γεν­ νιέτα ι από την οικονομική ανάπτυξη κ α ι τη βιομηχανική επανάσταση: βιομήχανοι, χρηματιστές, τραπεζίτες, εφοπλιστές, έμποροι π ου έχουν π ρόσ φ ατα πλουτί­ σει από το εμπόριο με τις Ινδίες (οι ναβάβηδες), ιδιοκτήτες φ υτειώ ν της Αμερι­ κής. Κ ι α υτο ί π ρ ο τίθ εν τα ι να συμμετάσχουν στη διακυβέρνηση του κράτους. Μ ια φ ιλοδοξία π ο υ μπορεί να ικανοποιηθεί με την εκλογή στη Βουλή τω ν Κ οι­ νοτήτω ν, υπό τον όρο ό τι έχουν τα μέσα. Κατά συνέπεια η συγχώνευση τω ν ιθυνουσώ ν τάξεων συντελείται χ ω ρ ίς ιδιαίτερη δυσκολία, ακόμη κ ι αν στο κοσμικό επίπεδο η προκατάληψη διόλου δεν επιτρέπει την ανάμιξη ενός αριστοκράτη με ένα νεόπλουτο, τουλάχισ τον ό χι της πρώ της γενιάς. Η μοναρχία παρ α χω ρ εί χω ­ ρ ίς δισταγμό τίτλο υς ευγενείας στη νεόπλουτη αστική τάξη π ο υ έχει αγοράσει γαίες και στέλνει τα π α ιδ ιά της στα σχολεία της αριστοκρατίας. Το ειδικό βάρος της αστικής τάξης είνα ι πολύ μικρότερο στην υπόλοιπη Ευ­ ρώ πη, με εξαίρεση ίσως σε ό ,τι αφ ορά τους π α τρ ικ ίο υ ς τω ν χανσεα τικώ ν πόλε­ ων. Στη Γερμανία η αστική τάξη της διοίκησης παραμένει απόλυτα υποταγμένη στην εξουσία τω ν π ρ ιγ κ ίπ ω ν κ αι υφιστάμενη της αριστοκρατίας. Θα πρέπ ει να αναμ είνει κανείς το π ρ ώ το ήμισυ το υ 19ου α ιώ να ώστε μια αστική τάξη των πόλεω ν, σημαδεμένη α π ό την «προτεσταντική ηθική» (Μ αξ Βέμπερ), να συμμετά σ χει στο π ρ ο ο ίμ ιο ενός γερμανικού καπιταλισμού. Αλλού, δεν είνα ι πολλές

450

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑΓ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

φορές π α ρ ά μ ια περιορισμένη ομάδα ορισ μ ένω ν μεγαλεμπόρων χ ω ρ ίς π ρ α γμ α ­ τική επιρροή, ο ι ο π ο ίο ι, αφ ού κάνουν περ ιουσ ία , συγχω νεύονται με την α ρ ι­ στοκρατία.

Η Α Ν Ο Μ Ο ΙΟ ΓΕΝ ΕΙΑ Τ Η Σ Ε Υ ΡΩ Π Α ΪΚ Η Σ ΑΡΙΣΤΟ Κ ΡΑ ΤΙΑ Σ ο ειδικό βάρος κ α ι η επιρροή της α ρ ισ το κ ρα τία ς εμ φ ανίζοντα ι αντιστρόψ ω ς ανάλογα π ρ ο ς το επίπεδο του οικ ο νο μ ικ ού εκσυγχρονισμού τω ν δια φ όρ ω ν ευρω π αϊκώ ν χω ρώ ν. Στην ανατολική κ α ι κεντρική Ευρώπη, σε αγροτικ ές δομές π ο υ έχουν π α ρ α μ είνει παραδοσιακές κ α ι στις οποίες κυρ ια ρ χούν η μεγάλη ι ­ διοκτησία κ α ι το χω ροδεσ ποτικό σύστημα, η αριστοκρα τία έχει διατηρήσει ο υ­ σιαστικά την υπεροχή της στην κοινω νία. Στην κεντρική κ α ι τη μεσογειακή Ευρώπη δεσπόζουν παραδοσιακές αρισ το­ κρατίες προσκολλημένες στα διακριτικά τους σημεία: οι pomieschiki (γαιοκτήμο­ νες) της Ρωσίας- η αυστριακή αριστοκρατία, η οποία, για να ξεχω ρίσει καλύτερα από τους τιτλοφ ορημένους νεόπλουτους, καθιερώ νει διακρίσεις που επιβάλλο­ νται στο Α λμ α νάκ της Γχότα (Gothaische Almanach, 1764),ν- η πρω σική αριστο­ κρατία, η ο π ο ία κρατά το προνόμιο της κατοχής φεούδων κ α ι τω ν δουλοπ αρ οί­ κων που τους α ντισ το ιχ ο ύ ν ο ι αριστοκράτες της Ιταλίας, π ο υ περνούν μια αργό­ σχολη ζωή στα σχετικώς αναξιοποίητα λα τιφ ούντιά τους- ο ι μεγάλοι άρχοντες (grande) της Ισπανίας με τη μόνιμη υπεροψ ία τους... Η θέση τους είναι αδιαμ φ ι­ σβήτητη εφόσον δεν έχουν να αντιμετω πίσουν μια δυναμική αστική τάξη. Α πένα­ ντι τους έχουν μόνο μια μάζα αγράμματων κ αι υποταγμένω ν χω ρικώ ν. Γεγονός παραμένει ότι η αριστοκρατία είναι συχνά τιθασευμένη από τη βασιλική εξουσία. Για να αποφ ύγουν την εξέγερση μιας π ο λύ ισχυρής αριστοκρατίας, ο ι ηγεμόνες τη θέτουν στην υπηρεσία τους, κατά το παράδειγμα του Λουδοβίκου Ι Δ ' κ α ι τω ν διαδόχω ν του, φ έρνοντάς την στην αυλή κ α ι αναθέτοντάς της καθήκοντα στο στρατό ή τη διοίκηση. Π αρέχει λοιπόν τα κυριότερα στελέχη τω ν κρατώ ν π ο υ α­ ντιγράφ ουν το γαλλικό πρότυπο της απόλυτης μοναρχίας, συγκαλύπτοντάς το με ένα προσω πείο φιλοσοφικώ ν ιδεών κάτω από το όνομα της «φωτισμένης δε­ σποτείας». Υ πάρχουν έτσι πρωσικές αριστοκρατίες που αποτελούνται από α ξιω ­ ματικούς κ α ι κρατικούς υπαλλήλους ή ρωσικές τις οποίες ο ι τσάροι χρησ ιμ οποι­ ούν σεβόμενοι το tchin, τον πίνακα της αριστοκρατικής ιεραρχίας. Στους α ντίπ ο δες αυτής της αριστοκρατίας, η ισχύς της οπ οία ς βασίζεται στη γαιοκτησία κ αι τα διοικητικά ή σ τρατιω τικά αξιώ ματα, βρίσκεται η αγγλική α ρ ι­ στοκρατία. Μην αποτελώ ντας, όπω ς η γαλλική, μια νομική κατηγορία, αρνούμενη να είναι μια κλειστή κάστα, ακολουθεί την εξέλιξη π ου επιτάσσει η ο ικ ο νο μ ι­ κή ανάπτυξη: ευρισκόμενη στην αιχμή της κίνησης τω ν περιφράξεω ν συμβάλλει στις τεχνικές εφευρέσεις κ α ι στη χρησιμοποίησή τους στην οικονομία. Επίσης συμμετέχει σε μεγάλο βαθμό στην αγροτική επανάσταση, την ανάπτυξη το υ θα ­ λάσσιου μεγαλεμπορίου και τη βιομηχανική επανάσταση. Κατά συνέπεια α ποδέ­

Τ

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η ΚΑΙ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Ι Μ Ε Τ Α ΣΧ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι

451

χεται τη συγχώνευσή της με τις νεόπλουτες κοινω νικές ομάδες κ α ι συνιστά μαζί τους μια ιθύνουσα τάξη π ου ανανεώ νεται. Η κατάσταση της γαλλικής αριστοκρατίας είναι π ιο περίπλοκη. Μ ια μειονό­ τητα τω ν μιελών της συμμερίζεται το επιχειρηματικό πνεύμα της αστικής τάξης και συμμετέχει στην οικονομική εξέλιξη της εποχής. Έ τσ ι ο δούκας της Ορλεάνης συνδράμει στην ανάπτυξη της χημικής βιομηχανίας, ο π ρίγκιπ ας της Κρουά είναι μέτοχος της Com pagnie d’ Anzin, άλλοι δε γίνονται εφοπλιστές. Ωστόσο η οικο­ νομική εξέλιξη θεω ρείται απειλή α π ό το μεγαλύτερο τμήμα της αριστοκρατίας. Η άνοδος της αστικής τάξης κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα προκαλεί την έ­ ντονη αντίδραση τω ν αριστοκρατών. Ε πιζητώ ντας να καταστεί μια κλειστή κά­ στα, η γαλλική αριστοκρατία π εριορίζει τον αριθμό τω ν απονεμόμενω ν τίτλω ν και κρατά για τον εαυτό της τις υψηλές θέσεις του κράτους: υπουργικά αξιώμα­ τα, καθήκοντα επιμελητείας, σ τρατιω τικούς βαθμούς (ένα διάταγμα του 1781 α­ παιτεί τέσσερα «τεταρτημόρια»100 ευγενείας για να γίνει κανείς αξιω ματικός) και ανώτερες θέσεις της Εκκλησίας. Μ ερικοί ευγενείς εννοούν να δώ σουν στην αρι­ στοκρατία ακόμη κ α ι ένα δικαίω μα ελέγχου πά νω στη μοναρχία. Έ τσ ι η αριστο­ κρατία της τηβέννου"'1, συγκεντρωμένη στα παρλαμέντα, αξιώνει να ασκεί εν ονόματι του έθνους δικαίω μα ελέγχου π ά νω στην κυβέρνηση. Προβάλλει π ρ ο ς τούτο την ταυτότητα της ονομασίας με το κοινοβούλιο της Αγγλίας (γαλ. parlement, αγγλ. parliament). Α λλά τα γαλλικά παρλαμέντα δεν είναι παρά συνελεύσεις νομο­ μαθών, που έχουν αγοράσει τα αξιώ ματά τους κ α ι τω ν οποίω ν η λειτουργία συνίσταται στην απονομή δικαιοσύνης εν ο νόμ ατι του βασιλιά, κ αι όχι μιας ομάδας ε­ κλεγμένων που αντιπροσω πεύουν το έθνος όπω ς στην Αγγλία. Π αράλληλα με την προσπάθειά της να παρεμποδίσει την κοινω νική άνοδο της αστικής τάξης, η αριστοκρατία επιζητεί να αποκαταστήσει την οικονομική της θέση. Α νίκανη να προσαρμοστεί στις νέες τάσεις της οικονομίας επαναφέρει σε ισχύ π α λιά δικαιώ μ ατα που μερικές φορές έχουν περιπέσει σε αχρηστία, αλλά τα ο π ο ία της επιτρέπ ουν να επιβαρύνει την κυριαρχία της π ά νω στους χ ω ρ ι­ κούς. Ξ α ν α π ιά ν ο ν τ α ς τα π α λ ιά κ α τά σ τιχ α τω ν χ ω ρ ο δ ε σ π ο τικ ώ ν π ρ ά ξ ε ω ν (terriers), ειδικοί του φεουδαρχικού δικαίου βρίσκουν τα ίχνη δικαιω μάτω ν που μερικές φορές ανάγοντα ι στο Μ εσαίωνα κ α ι τα οποία ο ι ευγενείς σπεύδουν να αξιώσουν από τους χωρικούς. Π αράλληλα, π ολλοί ευγενείς ασκούν πίεση για να πετύχουν τη διανομή κοινοτικώ ν αγαθώ ν, ένα τρίτο τω ν οπ οίω ν ανήκει στον χω ­ ροδεσπότη δυνάμει τω ν βασιλικών διαταγμάτω ν περί «διανομής» (triage). Αυτή η αντιδρασ τική στάση, π ο υ εξοργίζει την αστική τάξη κ α ι τους χω ρ ι­ κούς, θα π α ίξ ει θεμελιακό ρόλο στην επαναστατική κρίση.

01 Λ Α ΪΚ ΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

Η

αναδυόμενη βιομηχανική επανάσταση ή η ανάπτυξη του μ εγαλεμπορίου δεν θα π ρ έπ ει να δημιουργούν αυταπάτες: η Ευρώπη παραμ ένει μια αγρο-

452

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

τική ήπειρος, συμπεριλαμβανομένου του δυτικού τμήματός της. Π α ρ ’ όλα αυτά, η κατάσταση τω ν χω ρ ικώ ν διαφέρει. Στην κεντρική κ α ι την ανατολική Ευρώπη ο ι χω ρικοί συχνά υπ όκειντα ι, στο πλαίσ ιο της μεγάλης χω ροδεσποτείας, σ ’ ένα καθεστώς δ ο υ λο π α ρ ο ικία ς π ο υ τους συνδέει με τη γη την οποία καλλιεργούν και της οπ ο ία ς αποτελούν οργανικό μέρος. Π ω λούνται ή παρ αχω ρ ούντα ι κληρονο­ μικά μαζί μ ’ αυτήν. Α ντίθετα, στη δυτική Ευρώπη οι χω ρ ικοί είναι ελεύθεροι με εξαίρεση μερικές περιορισμένες περιοχές. Θα ήταν π αράλογο να θεωρήσει κανείς τους χω ρικούς ω ς μια ομοιογενή τά ­ ξη. Υ πάρχει ένας μεγάλος αριθμός από καταστατικά αναγνω ρισμένους τύπους αγροτώ ν μεταξύ τω ν οπ ο ίω ν μπορεί να δια κρίνει κανείς: τους μεγάλους κ α λ­ λιεργητές που χ ρ η σ ιμ ο π ο ιο ύ ν π ο λυ ά ρ ιθμ ο υ ς εργάτες γης κ α ι που π α ρ ά γουν π ρ ο ϊό ν τα π ρ ο ς πώ ληση· το υ ς χειρ ώ να κ τες π ο υ έχουν ω ς μόνο κ εφ άλαιο τα μπράτσα τους κ α ι χρησ ιμ οποιούνται εποχικά ω ς εργάτες γης· τέλος τη μάζα των μ ικροϊδιοκτητώ ν, κ ο λίγω ν και μισθω τών τω ν οπ οίω ν ο ι εκμεταλλεύσεις μόλις που τους επιτρέπουν να επιβιώνουν. Η κατάσταση του συνόλου του αγροτικού κόσμου επιδεινώ νεται στη διά ρ ­ κεια του 18ου α ιώ να , με εξαίρεση τους μεγάλους καλλιεργητές, π ο υ επω φελού­ ντα ι από την άνοδο της τιμής τω ν σιτηρών για να αποκομίσουν κέρδη (χάρη στα οποία θα μπορέσουν κατά τη Γαλλική Επανάσταση να αποκτήσουν εθνικές π ε­ ριουσίες102). Η δημογραφική αύξηση επιτείνει τον υπερπληθυσμό της υπαίθρου προκαλώ ντας πραγματική έλλειψη γαιώ ν τη στιγμή που η διάλυση τω ν κ ο ιν ο τι­ κών χρήσεων χειροτερεύει τη μοίρα τω ν φτω χότερω ν. Ενώ το πραγματικό ημε­ ρομίσθιο π αραμ ένει στάσιμο, τα φορολογικά βάρη πολλα πλασιάζοντα ι καθώ ς ο ι χωροδεσπότες περ νο ύν στην αντίδραση. Ο ι χω ρ ικοί έχουν το αίσθημα ό τι η μοίρα τους χειροτερεύει σημαντικά. Η περίπτω ση της Γαλλίας δεν είναι καθό­ λου μεμονωμένη. Σε όλες τις ευρω παϊκές χώ ρες δια πισ τώ νεται το φαινόμενο της συγκέντρωσης της γης στα χέρια της μεγάλης ιδιοκτησίας, η επιδείνωση της μοίρας τω ν μισθω τώ ν εργατών γης εξαιτίας της ανόδου τω ν τιμώ ν κ α ι η εξαφ ά­ νιση πολλώ ν ελεύθερων ιδιοκτητώ ν τω ν ο π οίω ν οι εκμεταλλεύσεις είναι πολύ μικρές για να τους επιτρέψουν να επιβιώσουν. Η κατάσταση τω ν λα ϊκ ώ ν τάξεω ν τω ν πόλεω ν δεν είναι διόλου λαμπρότερη. Μ ικροί μαγαζάτορες και, σε ένα στάδιο σαφώ ς χειρότερο, βιοτέχνες, μέλη τω ν συντεχνιακών επαγγελμάτω ν, ασκούν δραστηριότητες καταδικασμένες από την οικονομική εξέλιξη. Α ντίθετα, οι βιομηχανικοί εργάτες ανήκουν σε μια ομάδα της οπ ο ία ς η δραστηριότητα αναπτύσσεται. Υ πόκεινται όμω ς σε πολύ αυστηρή πειθαρχία και από το 1781 στη διατήρηση ενός βιβλιαρίου στο οποίο αναφέρονται οι ημερομηνίες πρόσληψης και απόλυσης κ α ι η γνώμη τω ν αφεντικώ ν γ ι’ αυτούς. Τέλος υπ ά ρ χει ένα πλήθος εξαρτημένων επαγγελμάτων, από τους υπη­ ρέτες τω ν αστικώ ν ή αρισ τοκρα τικώ ν σ π ιτιώ ν ώ ς τα ελάσσονα επαγγέλματα τω ν νεροκουβαλητών, τω ν μεταφορέων ξυλείας, τω ν καπνοδοχοκαθαριστώ ν ή ώ ς τους ημερομίσθιους εργάτες που εκμισθώνουν τη δύναμη τω ν χεριώ ν τους με τη μέρα, π εριμένοντας μια ανάθεση εργασίας σε μια από τις πλατείες της πόλης

Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η ΚΑΙ Κ Ο ΙΝ Ω Ν ΙΚ Ο Ι Μ Ε Τ Α Σ Χ Η Μ Α Τ ΙΣ Μ Ο Ι

453

(η πλατεία της Γκρεβ105 στο Π αρίσι). Η άνοδος τω ν τιμώ ν του 18ου αιώ να έχει ως αποτέλεσμα μ ια επιδείνω ση της κατάστασης όλων αυτών τω ν ομάδων. Θα έλθουν σε απόγνω ση με την άνοδο της τιμής του ψ ω μ ιού π ου συνοδεύει μια σει­ ρά κακών σοδειώ ν στα τέλη της δεκαετίας του 1780. Α ντί να συνιστά μια λύση στα προβλήματα της ζω ής αυτών τω ν ομάδω ν, ο εκσυγχρονισμός της βιομηχανίας εμφανίζεται γεμάτος απειλές. Κ αταστρέφει έ­ ναν π α ραδοσ ιακ ό βιοτεχνικό κόσμο ανίκανο να αντισταθεί στο συναγω νισμό του εργοστασιακού συστήματος κ α ι μεταφράζεται για τους εργάτες σε μακρές μέρες κουραστικής εργασίας κάτω από στενή επιτήρηση. Οι μισθοί π ερ ιορ ίζο­ νται από τη φτηνή χρησιμοποίηση τω ν γυναικώ ν κ α ι τω ν παιδιώ ν και οι συνθή­ κες διατροφ ής κ α ι διαμονής είναι ελλιπείς. Ο ι συνθήκες ζωής αυτού του π ρ ο λ ε­ ταριάτου ευνοούν τη δυσαρέσκεια και την εξέγερση. Α ναμφίβολα οι συνθήκες π ου έχουν έτσι δημιουργηθεί για τους β ιομ ηχανι­ κούς εργάτες δεν είναι χειρότερες α π ό εκείνες π ο υ γνω ρίζουν οι εργάτες γης ή ακόμα κ α ι οι μ ικροϊδιοκτήτες χω ρικοί. Αλλά τούτοι βρίσκονται μέσα στο π λ α ί­ σιο τω ν αγρ ο τικ ώ ν κοινοτήτω ν π ο υ τους εξασφαλίζουν έναν ελάχιστο βαθμό προστασίας. Η προοδευτική διάλυση τω ν κοινοτήτω ν και η μετανάστευση στις πόλεις οξύνουν τα προβλήματα τω ν προλεταρίω ν της βιομηχανίας τω ν οποίω ν ο αριθμός είνα ι για την ώρα περιορισμένος, ακόμη κ α ι στην Αγγλία. Η οικονομική ανάπτυξη του 18ου αιώ να μεταβάλλει λοιπόν βαθιά τις οικο­ νομικές κ α ι κ ο ινω νικ ές συνθήκες. Υ ψ ώ νει ένα αόρατο αλλά τρομερό σύνορο α ­ νάμεσα στη βορειοδυτική Ευρώπη, η ο π ο ία για περισσότερο από έναν αιώ να θα είναι το πρ ω τοπο ρ ια κ ό μέτωπο του ανεπτυγμένου κόσμου, και στο μεγαλύτερο τμήμα της ανατολικής και μεσογειακής Ε υρώ πης που διατηρεί τις α ρ χα ϊκές δ ο ­ μές τις κληρονομημένες από τις απαρχές της σύγχρονης εποχής. Εκεί βρίσκεται η αφετηρία ενός από τους κ ύριους άξονες εξέλιξης της μελλοντικής Ευρώπης. Οι μετασχηματισμοί αυτοί έχουν κοινω νικές συνέπειες εξίσου θεαματικές. Ενώ ο οικονομικός εκσυγχρονισμός εξασφαλίζει στη δυτική Ευρώπη την άνοδο μιας αστικής τάξης η ο π ο ία επω φελείται από τον αναόυόμενο εμπορικό, οικονομικό και βιομηχανικό καπιταλισμό, στην υπόλοιπη Ευρώπη η αριστοκρατία της γης διατηρεί την υπεροχή. Τέλος, ο ι οικονομικές μεταβολές της δυτικής Ε υρώ πης προκαλούν δυσαρέσκειες κ α ι εντάσεις: το κοινω νικό ζήτημα που γεννιέται συγ­ χρονίας με τη βιομηχανική επανάσταση προστίθεται στο πρόβλημα το οπ οίο τ ί­ θεται από την άνοδο της αστικής τάξης. Π ροερχόμενη α π ό δύο Ε υρώ πες, η οικονομική ανάπτυξη του 18ου α ιώ να προδιαγράφ ει αυτό π ου θα είναι τον 19ο αιώνα το χάσμα ανάμεσα στην Ε υρώ ­ πη της ατμομηχανής κ α ι την Ευρώπη του κάρου. Έ ν α χάσμα ακόμη περισσότερο τονισμένο από τη διακίνηση τω ν ιδεών στην Ευρώπη του Διαφωτισμού.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 21

Ο ι αντιθέσεις της Ευρώ πης του Δ ια φ ω τισμ ού ( 1715- 1789)

♦ Τ ον 18ο αιώ να, μ ε πρω τεργά τη τον Ν εύτω να , το επιστημονικό π ν ε ύ ­ μ α επ ιβ ά λ λ ετ α ι ο ρισ τικά στην Ευρώπη, αντικαθιστώ ντας τη ν έρ ευνα των πρώ τω ν κ α ι τω ν τελικώ ν α ιτίω ν μ ε εκ είνη των νόμων. Οι σημα­ ντικ ές πρόοδοι π ο ν π ρ α γμ α το π ο ιο ύντα ι εδρ α ιώ νονν την π ίσ τη στις α­ π ερ ιό ρ ισ τες δυνα τότητες της ανθρώ πινης λογικής. ♦ Ε φ α ρμοζόμ ενη σ τη ν κοινω νία, τη θρη σκεία κα ι την π ολιτική , η π ί­ στη αυτή κ α τ α λ ή γει στο φ ιλοσ οφ ικό κ ίνη μ α τον Δ ιαφ ω τισμού. Μ ύ ­ στες της ελευθερίας, ο ι «φ ιλόσοφ οι» δ εν χ α ρ ίζο ν τα ι κατά την άσκηση τον κ ρ ιτικ ο ύ τονς π νεύμ α τος ούτε στην α π όλυτη μ ο ν α ρ χ ία ούτε στην Ε κκλησία ο ύ τε σ τη ν κοινω νική α νισ ότη τα . Το ίδιο το έθνος α μφ ισβη ­ τείτ α ι προς ό φ ελ ο ς ενός ευρω πα ϊκού κ α ι μ ά λ ισ τ α π α γκ ό σ μ ιο ν κοσμ ο­ π ο λιτισ μ ο ύ, το ο π οίο τονίζει ακόμη π ερ ισ σ ό τερ ο η π ίσ τη στον ο ικ ο ­ νομικό φ ιλελευθερ ισ μ ό . ♦ Σ το π εδ ίο της α ισθη τική ς ο κ λ α σ ικ ισ μ ό ς π α ρ α χω ρ εί τη θέση το ν στο ρ εύμ α τω ν «εναίσθητω ν -ψυχών», π ο ν θεμελιώ νεται στη λα τ ρ εία της φύσης, την έξαρση των μ εγά λω ν συναισθημάτω ν κα ι ενός η ρ ω ι­ κού ήθονς. Μ ια «νέα κα λα ισ θ η σ ία » επ ιβ ά λλετα ι, λ ιγ ό τ ε ρ ο μ ε γ α λ ο ­ πρεπή ς α λλά περ ισ σ ό τερο π ρ οσ α να τολισ μ ένη στην οικειότητα, την ά ­ νεση, την επα νανα κά λυψ η της ιστορίας. ♦ Ό π ω ς σ το ν 18ο αιώ να, η Γ α λ λ ία δ ίν ε ι τον τόνο στονς χ ώ ρ ο νς της κουλτούρα ς. Σ τ η ν κεντρική κα ι την α να το λικ ή Ευρώπη, οι η γεμ ό νες εξ α ίρ ο υ ν τη λο γικ ή , τιμώ ντας τους Γ ά λ λ ο υ ς φ ιλοσ όφ ους κα ι α σ κώ ­ ντα ς μ ια «π εφ ω τισ μ ένη δεσποτεία », α λη θ ινό α ντικ είμ ενο της ο π ο ία ς ε ίν α ι η σ τα θ ερο π ο ίη σ η της εξο υσ ία ς τονς. Ό μω ς στη Γ ερ μ α νία , τη ν Ιτα λία , τη ν Ισ π α νία α ρ χίζο υ ν να εκδη λώ νονται εθνικές α ντιδ ρ ά σ εις ε ν α ν τ ίο ν της γα λ λ ικ ή ς π ο λιτισ τικ ή ς υπεροχής,

ΟΓ Α Ν Τ ΙΘ Ε Σ Ε ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

455

♦ Σ το π ο λ ιτ ικ ό πεδίο, αυτή η Ε νρώ πη το ν Δ ια φ ω τισ μ ού ε ίν α ι επίσης εκ είν η της κ ννικ ή ς εδραίω σ ης τω ν εθνικώ ν σνμφερόντω ν. Κ αθώ ς τα μ ε γ ά λ α εγχ ειρ ή μ α τ α π ο ν α π έβ λεπ α ν στην π ο λιτικ ή πρω τοκα θεδρία έ­ χ ο υ ν α π ο τύ χ ει, είν α ι η ώρα της α γγλ ικ ή ς α ντίλη ψ η ς γ ια τη ν «ευρω­ π α ϊκ ή ισ ο ρ ρο π ία » . Έ τσι η ευ ρ ω π α ϊκ ή πολιτικ ή εμ φ α ν ίζετα ι ως μ ια σ υ γκ εχ υ μ ένη δια δοχή σ υγκ ρ ο ύ σ εω ν π ο ν φ έρ νουν τα κράτη της Ευρώ­ πη ς α ντιμ έτω π α μ ετα ξύ τους, σ ε ένα π ερίπλοκο π α ιχ ν ίδ ι σ υμ μ α χιώ ν κ α ι α να τρ ο π ή ς των δεδομένω ν. Η Δ ια δ οχή της Α υ σ τρ ία ς μ ετ α ξ ύ 1740 κα ι 1748, η α γγ λ ο γ α λ λ ικ ή α ντιπ α λό τη τα κατά τον Ε π τα ετή Π όλεμ ο (17S6-1763) κα ι στη σ υ ν έχ εια κ α τά την Α μ ερ ικα νική Ε πα νάστα ση , κυ­ ρ ίω ς δε ο ι τ ρ ε ις δ ια ν ο μ έ ς της Π ο λ ω ν ία ς α νά μ εσ α σ τη Ρ ω σ ία , την Π ρ ω σ ία κα ι τη Γ ερ μ α νία μ α ρ τυ ρ ο ύ ν πόσο αυτή η Ε νρώ πη ε ίν α ι τα γ­ μ ένη στο δίκ α ιο τον ισ χνρ ο τέρ ο υ.

αράδοξη π ερ ίο δ ο ς το ύτο ς ο ευ ρ ω π α ϊκ ό ς 18ος αιώ νας. Το κοσμοπολίτικο πνεύμα, π ο υ φ α ίνετα ι να κάνει τη λογική να θριαμβεύει στο σύνολο της η­ πείρου, γειτονεύει με τη βίαιη έκφραση εθνικώ ν ορέξεων, που καταλήγει στις διανομές της Π ολω νίας. Η εκλέπτυνση της διδασκαλίας και της ευαισθησίας συ­ νοδεύεται α π ό τη διατήρηση της αδια λλα ξία ς κ α ι τη δίωξη των μειονοτήτων. Τέ­ λος, η επιστημονική πρόοδος ανοίγει το δρόμο στον εσωτερισμό κ α ι σε μοντέρ­ νες μορφές προκατάληψης. Ό μω ς, π έρα α π ' αυτά τα π α ρ ά δο ξα , ο 18ος αιώ νας διακρίνεται κυρίω ς για την εκπληκτική αισ ιοδοξία που ξεσηκώνει τους ανθρώ πους, για την πεποίθηση ότι οι π ρ ό ο δ ο ι της διά νο ια ς ανοίγουν στην ανθρωπότητα μια επικείμενη εποχή ευτυχίας και ότι οι νέοι καιροί, π ο υ θα αλλάξουν τη μορφή του κόσμου, έχουν πλέον αναγγελθεί. Μ ια αληθινή έκρηξη του επιστημονικού πνεύματος βρίσκεται στην πηγή αυτού του αισθήματος.

Π

Ο Θ ΡΙΑ Μ ΒΟ Σ ΤΟΥ ΕΠ ΙΣΤ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Υ ΠΝΕΥΜ ΑΤΟΣ ν, χάρη στην ορμή του καρτεσιανισμού και της μεθόδου του, το επιστημο­ νικό πνεύμα αποσπάστηκε οριστικά τον 17ο αιώνα από τις μεσαιωνικές α­ ντιλήψεις π ο υ ακόμη το δέσμευαν, τα αποφασιστικά βήματα συντελούνται τον 18ο. Αυτή η πρόοδος συμβολίζεται από τον Ισαάκ Νεύτωνα, ο οποίος δημοσιεύει στο Λ ονδίνο το 1687 τις Μ αθηματικές αρχές της φυσικής φ ιλοσοφ ίας (Philosophise naturalis principia matbematica). Στο μεγάλο αυτό έργο καταθέτει τα αποτελέσμα­ τα τω ν μαθηματικών, φυσικώ ν κ α ι αστρονομικώ ν εργασιών του. Ενσω ματώνο­ ντας όλες τις κατακτήσεις της επιστήμης της μηχανικής από την εποχή του Γαλι­ λαίου, γενικεύοντας τους νόμους του Κ έπλερ για τις κινήσεις τω ν πλανητώ ν, καταλήγει προτείνοντας το νόμο της παγκόσμιας έλξης, μια συνεκτική κ α ι συν-

Α

456

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑΙ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

θετιχή εξήγηση της λειτουργίας του ηλιακού συστήματος καθώ ς κ α ι τω ν κινήσε­ ων π ο υ μ πο ρ ο ύ ν να παρατηρηθούν στην επιφ άνεια της γης. Αυτά τα αποτελέ­ σματα θα καθορίσ ουν την π ρόοδο της αστρονομίας για περισσότερο από έναν αιώνα. Ό μ ω ς η σημασία χου Νεύτωνα έγκειται π άνω α π ’ όλα στη μέθοδό του. Κ άνο­ ντας μια αποφ ασ ισ τική τομή με τα καρτεσιανά δεδομένα κ α ι συμπεράσματα, αρνείται εντελώ ς να εξηγήσει το γ ια τί τω ν φαινομένω ν (το οπ ο ίο οδηγεί σε μια με­ ταφυσική αναζήτηση) για να ασχοληθεί μόνο με το πώς, δηλαδή με το νόμο που περιγράφ ει τα φυσικά φαινόμενα. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο συνιστά την εκ­ κίνηση από μια εξηγητική υπόθεση, η ο π ο ία θα πρέπει να επαληθευθεί με την παρατήρηση, τον πειραματισμό, την εμπειρία. Τίθενται έτσι τα θεμέλια της νεωτερικής επιστημονικής μεθόδου. Π ρόκειται για μια πειραματική μέθοδο π ο υ α ­ ποσπά ο ρ ισ τικ ά την επιστήμη από τη θεολογία κ α ι την καθιστά προνομιακό πε­ δίο για την άσκηση της ανθρώ πινης λογικής. Α υτό το επιστημονικό πνεύμα υ π ο ­ γραμμίζει ακόμη περισσότερο την ορθολογικότητά του, επικαλούμενο τη δ ια ύ ­ γεια κ α ι την αυστηρότητα της μαθηματικής γλώσσας. Έ τσ ι τα θεμέλια που τέθηκαν τον 16ο αιώ να βρίσκουν τη λογική τους κατά­ ληξη: σε δύο αιώ νες, η θέση της επιστήμης σε σχέση με τη φ ιλοσοφ ία ή τη θεολο­ γία έχει ριζικά αντιστραφεί. Α ντί να εξετάζεται π ώ ς τα φ αινόμενα π ο υ παρατη­ ρούνται στη φύση επαληθεύουν τις φ ιλοσοφ ικές θεωρίες σχετικά με τη δημιουρ­ γία και τη φύση του κόσμου, είναι πλέον οι επιστημονικοί νόμ οι που παρέχουν στους φ ιλοσόφ ους παραδείγματα, επιχειρήματα κ α ι θέματα για στοχασμό. Αυτή η επιστημονική ανάπτυξη γεννά ένα νέο πνεύμα π ο υ εμπεριέχει α ισ ιο ­ δοξία και πίσ τη στην ανθρώ πινη λογική. Κ αταγινόμενη να καταλάβει τους μη­ χανισμούς π ο υ διέπουν τον κόσμο, η λογική θα μπορέσει να φέρει στην ανθρ ω ­ πότητα την αφ θονία , την ευφυΐα κ α ι την ευημερία. Έ κτοτε ο θαυμασμός για την επιστήμη ξεπερνά το ν κύκλο τω ν ειδικώ ν για να εξαπλω θεί στο καλλιεργημένο κοινό. Τούτο ενθουσιάζεται με τα εκλαϊκευμένα έργα π ο υ κάνουν προσιτές τις επιστημονικές ανακαλύψεις: τις Σ υ νο μ ιλίες για τη ν π ο λ λ α π λ ό τη τα τον κ όσ μ ον (Entretiens surla pluralite des mondes, 1686) του Φοντενέλ, π ου εκλαϊκεύουν για το κοινό τω ν σαλονιώ ν το σύστημα του Κ οπέρνικου, το Θέαμα της φ ύσ ης (Le Spectacle de la nature , 1732) του αβά Π λυς, το οποίο, μεταφρασμένο σ ’ όλη την Ευρώπη, αναμ ιγνύει επιστήμη και θεολογία, και κυρίω ς τη Φ υσική ιστορία, γε­ νική και ειδ ικ ή (Histoire naturelle, generale et specifique) του Μ πυφόν, π ο υ δη­ μοσιεύεται σε 44 τόμους μεταξύ 1749 και 1840. Λ ίγοι ά νθρ ω π ο ι τω ν γραμμάτω ν αντιστέκονται στην επιθυμ ία να βάζουν τη δική τους π έτρ α στο ανεγειρόμενο οικοδόμημα: ο Μοντεσκιέ δημοσιεύει ένα υ ­ πόμνημα π ά ν ω στη χρήση των νεφ ρικώ ν αδένων, ο Β ολταίρος συντάσσει μια με­ λέτη σχετικά με τη φωτιά, ο Ντιντερό ενδιαφέρεται για την ιατρική και την ανα­ τομία. Α ριστοκράτες και μεγαλοαστοί αποκτούν εργαστήρια φυσικής ή χημείας, συλλέγουν πετρώ ματα, αναπαράγουν πειράμ ατα π ο υ π εριγράφ ονται από τους επιστήμονες. Ο ρισμένοι πέφτουν θύματα του τσαρλατανισμού κ ά π οιω ν επιτή­

0 1 Α Ν Τ ΙΘ Ε Σ Ε ΙΣ Τ Η Σ ΕΥ ΡΩ Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

457

δειω ν, όπω ς του Γερμανού γιατρού Μέσμερ, π ου βεβαιώνει ότι μ πορεί να θερα­ πεύει όλες τις ασθένειες με το ν «ζωικό μαγνητισμό», ή του μυστηριώδη Κ αλιόστρο, του οποίου οι υποτιθέμενες υπερφυσικές δυνάμεις συναρπάζουν κάποια στιγμή τη γαλλική υψηλή κοινω νία. Αυτή η επιστημονική μόδα εξηγεί επίσης τον πολλαπλασιασμό τω ν ακαδημιών. Ιδρύονται με τη στήριξη ηγεμόνων π ο υ προσπαθούν, με επιχορηγήσεις, α ­ μοιβές κ ι άλλες εργασιακές διευκολύνσεις, να προσελκύσουν τους μεγαλύτερους επιστήμονες της Ευρώπης. Κ α τ’ εικόνα της Βασιλικής Εταιρείας του Λ ονδίνου ή της Α καδημίας τω ν Ε π ισ τημ ώ ν στη Γαλλία, γεννιούντα ι η Ρω σική Α καδημία Επιστημών της Α γίας Π ετρούπολης (1724), η Βασιλική Ακαδημία Επιστημώ ν της Σουηδίας στη Στοκχόλμη (1739) ή η Βασιλική Δανική Ακαδημία Επιστημώ ν και Γραμμάτων στην Κ οπεγχάγη (1745). Τούτες ανταλλάσσουν υπομνήματα για να κάνουν γνωστές τις ανακαλύψ εις τους, συζητούν τα αποτελέσματα κ α ι προτείνουν,νέες ερμηνείες. Η Ε υρώ πη τω ν επιστημόνων, γεννημένη τον 16ο αιώνα, εξα­ κολουθεί να αγνοεί τα σύνορα κ α ι τα έθνη και να προωθεί, με διαρκή συνεργα­ σία, την ευρω παϊκή επιστήμη. Οι πρόοδοι που πρα γμ α το π ο ιο ύντα ι τον 18ο αιώ να είναι αποφ ασιστικές σε όλους τους τομείς. Εισάγουν την Ευρώπη σε μια επιστημονική εποχή π ο υ θα α­ ποδώ σ ει όλους τους κ αρπούς της τον 19ο αιώνα, περνώ ντας από το στάδιο των εικασιώ ν σε εκείνο της τεχνικής χρησιμοποίησης. Στον τομέα τω ν μαθηματικών ο απειροστικός λογισμός προοδεύει κατά θεαματικό τρόπο, αποδεσμεύοντας ο­ ρισ τικά την ανάλυση από τη γεωμετρία. Ο Λ αγκράνζ δημοσιεύει την Α να λυ τικ ή μη χα νικ ή (M ecanique analytique, 1788), ο Μ ονζ θέτει τις αρχές της παραστατικής γεωμετρίας, ενώ ο ν τ ’ Αλαμπέρ εκθέτει στην Π ρα γμα τεία π ερ ί δυνα μική ς (Traite de dynamique, 1743) τους νό μ ο υς της στατικής και της δυναμικής τω ν υγρών. Τ α βήματα αυτά κ α ι οι υποθέσεις του Νεύτωνα επιτρέπουν μια αξιοσημείωτη ανάπτυξη της αστρονομίας. Π ράγματι, μαθηματικοί κ αι αστρονόμοι αγω νίζονται να επαληθεύσουν τις ιδέες του Νεύτωνα. Το 1759 ο Κ λαιρώ κατορθώ νει να υπο­ λογίσει την ημερομηνία επιστροφής του κομήτη Χάλεϋ, που είχε παρατηρηθεί το 1682. Γαλλικές αποστολές στους πόλους καταδεικνύουν ότι ο πλανήτης είναι πε­ πλατυσμένος στα δύο άκρα του. Αναρίθμητες παρατηρήσεις επιτρέπουν την ανα­ κάλυψη του Ουρανού, τη μελέτη του δακτυλίου του Κρόνου ή της Αφροδίτης. Τέ­ τοιες αστρονομικές γνώσεις συντίθενται από τον Λ απλάς σιο έργο του Έκθεση π ε ρ ί του π α γκό σ μιο υ σ υσ τή μ α το ς (E xposition du system e du m onde, 1796). Στο χώρο της ορυσικής η π ερίοδος χαρακτηρίζεται από τον πολλαπλασιασμό τω ν πειραμάτω ν π ου αφ ορούν τον ηλεκτρισμό. Η χημεία δύσκολα απαλλάσσε­ ται α π ό τις αντιλήψεις του Μ εσαίωνα κατά τον οποίο βασίλευε η αλχημεία. Μια αποφασιστική τομή γίνετα ι ωστόσο με τον Λαβουαζιέ, ο οποίος από το 1772 δη­ μιουργεί την ποσοτική χημεία κ αι θέτει τη θεμελιώδη αρχή σύμφωνα με την ο­ π ο ία σε μια χημική αντίδραση δεν υπάρχει απώ λεια ύλης. Ο ίδιος ανακαλύπτει το οξυγόνο, π ραγμ ατοπ οιεί την ανάλυση κ αι τη σύνθεση του ύδατος κ αι ετοιμά­ ζει το 1787 μια χημική ονοματολογία τω ν σωμάτων.

458

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

Οι φυσικές επιστήμες επιτελούν κ ι αυτές αξιοσημείωτες προόδους. Με αφε­ τηρία την κατάταξη κ αι την ονοματολογία, καταλήγουν σε ευρύτατες υποθέσεις π ου ανατρέπουν τις ώ ς τότε παραδεδεγμένες αντιλήψ εις. Α ντιμαχόμενος την ι­ δέα σύμφωνα με την οπ ο ία όλα τα στοιχεία της Δ ημιουργίας τέθηκαν από τον Θεό με δηλωμένο σκοπό τη διευκόλυνση της επιβίωσης τω ν ειδών, Ο Ρεωμύρος δίνει, μεταξύ 1734 κ αι 1742, στις Α ν α φ ο ρ ές π ο υ θα χρ η σ ιμ εύ σ ο υ ν σ την ισ το ρ ία τω ν εντόμω ν (M em oires p o u rse rv ir a I ’Histoire des insectes), μια περιγραφή βα­ σισμένη στην παρατήρηση τω ν διαφόρω ν εν λόγω ειδών. Ο Λ ινναίος προτείνει, στις διαδοχικές εκδόσεις τού Σ υστήμα το ς της φ ύσης (Systems, naturae), μια τα ξι­ νόμηση τω ν ζώ ω ν κ α ι τω ν φυτώ ν που θα αμφισβητηθεί από τους αδελφούς Ζυσιέ κ α ι κυρίω ς από τον Γ άλλο Α ντανσόν στις Ο ικογένειες τω ν φ υτώ ν (Families des plantes, 1763). Τ αξινομώ ντας τα όντα με βάση το σύνολο τω ν χαρακτηριστι­ κών τους, δια κρίνει μια εξέλιξη τω ν εμβίων. Α ρχικά οπαδός της σταθερότητας τω ν ειδών, πεπεισμένος δηλαδή ότι τα έμβια βγήκαν από τα χέρια του Δημιουρ­ γού εντελώς διαμορφω μένα, ο Μ πυφόν παραδέχεται, όσο προχω ρεί η εγκυκλο­ παιδική Φ υσική ισ το ρία του, την εξέλιξη τω ν ειδώ ν υπό την επίδραση φυσικώ ν συνθηκών, και μάλιστα την αρχή της φυσικής επιλογής αυτώ ν τω ν ειδών. Τέλος ο επιστημονικός ενθουσιασμός του 18ου αιώ να εκφράζεται με τη ση­ μασία τω ν π ρ ο ό δω ν της ιατρικής και με ορισμένες τεχνικές ανακαλύψ εις που φέρνουν επανάσταση στην οικονομία. Τα επιτεύγματα είναι τέτοια π ο υ θεμελιώ ­ νουν την πίστη στις απεριόριστες δυνατότητες της ανθρώ πινης λογικής.

ΤΟ Φ ΙΛ Ο ΣΟ Φ ΙΚ Ο ΚΙΝΗΜ Α τη μνήμη τω ν Ε υρω πα ίω ν, ο 18ος αιώ νας παραμένει ο «αιώ νας του Δ ια φ ω ­ τισμού». Ξ επερνώ ντας τα σύνορα της Γαλλίας, της φυσικής εστίας της, το κίνημα εξαπλώ νεται σε όλα τα κράτη της ηπείρου. Μ ια μακρά περ ίοδος ερέ­ βους, πρoκατάλη^^)ης και σκοταδισμού παραχω ρεί τη θέση της σε μια εποχή κατά την ο π ο ία ο ανθρ ώ π ινο ς λόγος κ αι το κριτικό πνεύμα θριαμβεύουν και α ξιώ ­ νουν να α νο ίξο υ ν στην ανθρω πότη τα τις θύρες μ ιας απεριόριστης προόδου. Σύγχρονο της νευτώ νειας επιστήμης, το φ ιλοσοφ ικό κίνημα κληρονομεί π α ρ ά λ ­ ληλα τον ουμανισμό κ α ι το ν καρτεσιανισμό. Η φ ιλοσοφ ία χαρακτηρίζεται λοιπόν από τα πρω τεία του λόγου κ α ι έτσι α ­ κριβώς την π ρ οσ διορίζει η Αν ντε Λαμπέρτ σε μια διάσημη ρήση: «Φ ιλοσοφώ σημαίνει ό τι α π οδίδω στο λόγο όλη του την α ξία κ α ι τον κάνω να επανακτήσει τα δικαιώ μ ατά του, κλονίζω το ζυγό της παράδοσης και της αυθεντίας» (1715). Εν κατακλείδι, το κίνημα οφείλει πολλά στους στοχαστές οι οποίοι, από τον 16ο αιώνα, κρίνουν ότι δεν είναι δυνατό να γίνο ντα ι αποδεκτές χω ρίς εξέταση οι αρχές π ο υ θεω ρούνται ως ακλόνητες βάσεις της κ οινω νίας, ακόμα κ ι αν α φ ο ­ ρούν τους π ο λιτικ ο ύ ς θεσμούς, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις ή τους ηθικούς κ α ­ νόνες. Ανάμεσα στους άμεσους εμπνευστές τω ν φ ιλοσόφ ω ν του 18ου αιώ να, ιδ ι­

Σ

ΟΓ Α Ν Τ ΙΘ Ε Σ Ε ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

459

αίτερη θέση κατέχουν ο Μ παιλ και ο Φοντενέλ, o l ο ποίοι από τα τέλη της βασι­ λείας του Λ ουδοβίκου ΙΔ ' εξαίρουν την α ξία του κριτικού πνεύμα τος, καθώ ς και οι φ ιλόσ οφ οι τω ν φυσικώ ν δικαιω μ άτω ν στην Αγγλία του Π ο υ αιώ να, ιδι­ αίτερα δε ο Λοκ. Η φιλοσοφική ζύμωση φ τάνει στην οξύτερη μορφή της στη Γαλλία, την π λ ο υ ­ σιότερη χώ ρα της Ε υρώ πης, εκεί όπου η κίνηση της διανόησης έδινε το ν τόνο ή­ δη α π ό τον 17ο α ιώ να , εκεί ό π ο υ είχε δια μ ορ φ ω θεί και θεω ρητικοποιηθεί το π ρότυπο της θείω δικαιώ μ ατι απόλυτης μοναρχίας και όπου ο ι κ οινω νικ ές ε­ ντάσεις ήταν ο ι π ιο ζωηρές. Π ρω τοστατεί ο Σ αρλ ντε Σεγκοντά, βαρώ νος του Μοντεσκιέ, εκπρόσω ποςσύμβολο της α ρ ισ το κ ρ α τία ς της τηβέννου τω ν παρλαμέντω ν. Το κρ ιτικό π νεύ ­ μα το υ ε κ δ η λ ώ ν ε τ α ι στη σ α τ ιρ ικ ή σ υ λ λ ο γή Π ε ρ σ ικ έ ς ε π ισ τ ο λ έ ς (L e ttr e s persanes, 1721). Α μφισβητώ ντας τους γαλλικούς θεσμούς κ α ι τα ήθη, δεν χ α ρ ί­ ζεται ούτε στη βασιλική α πολυταρχία ούτε στη θρησκευτική αδιαλλαξία. Το κυριότερο έργο του, Το π ν ε ύ μ α τω ν ν ό μ ω ν (L ’Esprit des lois, 1748), το ν κάνει πρόδρομο της π ο λιτικ ή ς επιστήμης. Σ ’ αυτό εξετάζει τις διάφ ορες μορφές κ α­ θεστώτων κ α ι τις κινητήριες δυνάμεις που τις διέπουν, τη δημοκρατική δ ια κυ­ βέρνηση π ο υ θεμελιώ νεται στην αρετή, τη δεσποτική διακυβέρνηση της οπ ο ία ς ελατήριο είνα ι ο φόβος, τη μοναρχική διακυβέρνηση που ρυθμ ίζεται α π ό ν ό ­ μους κ α ι βασίζεται στην τιμή. Σ ’ αυτή την τελευταία μορφή διακυβέρνησης ο Μ οντεσκιέ δ ίν ει εμφ ανώ ς την προτίμ ησ ή του. Λ αμβάνοντας ω ς π ρ ό τυ π ο το βρετανικό καθεστώ ς, περ ιγρ άφ ει θεωρητικά τη λειτουργία του, υποστηρίζοντας ότι η ελευθερία εξασφ αλίζεται σ ’ αυτό από τη διάκριση εκτελεστικής, νομ οθετι­ κής κ α ι δικασ τικής εξουσίας. Ε φ αρ μ ό ζο ντας τούτο το π ρ ό τυ π ο στη Γαλλία, κρίνει ότι η μ οναρχία θα είναι συμβατή με την ελευθερία αν η εξουσία του μο­ νάρχη π ερ ιο ρ ισ τεί α π ό τις εξουσίες ενδιάμεσω ν σω μάτων όπω ς ο κλήρος, η α ­ ριστοκρατία ή τα παρλαμέντα. Κ α τ’ αυτό τον τρόπο ο Μ οντεσκιέ, αντίπα λος της απόλυτης μ ο ναρ χία ς, αλλά π ο λύ α πέχοντα ς από κάθε δημοκρατική αντίλη­ ψη, εμφανίζεται σ υγχρόνω ς ω ς θεω ρητικός του φιλελευθερισμού κ α ι ως φερέ­ φω νο της α ρισ τοκρα τίας του παρλαμέντου. Με τον Β ολταίρο, γιο Π αρισινού συμβολαιογράφου, εκδηλώνεται μια σκέψη π ιο αντιφατική κ α ι λιγότερο πεποιημένη, αποκαλυπτική των βλέψεων της γαλλι­ κής αστικής τάξης. Κ ληρονόμος του κλασικού πνεύματος του Π ου αιώ να που είναι διαμορφω μένο με μέτρο κ αι ορθολογική συμπεριφορά, ο Β ολταίρος π ρ ο­ βάλλει κι αυτός τις αξίες του φιλελευθερισμού. Εμπνευσμένος από την υπόθεση Καλάς (ενός προτεστάντη κατηγορούμενου για τη δολοφονία του γιου του που ήθελε να ασπαστεί το ρω μαιοκαθολικισμό), η Π ρα γμα τεία για την ανοχή (Traite sur la tolerance, 1763) καταδικάζει τον θρησκευτικό φανατισμό. Κ ατακρίνοντας τον δεσποτικό χαρακτήρα της γαλλικής μ οναρχίας, θεμελιώνει το πολιτικ ό ιδεώ­ δες του σε μια ισχυρή διακυβέρνηση, φωτισμένη από τη λογική και σεβόμενη τις ελευθερίες τω ν ατόμω ν κ α ι πλέκει κ ι αυτός το εγκώμιο των βρετανικώ ν θεσμών στις Φ ιλοσοφικές επ ισ το λές (Lettres philosophiques, 1734). Θεωρώντας χ ιμ α ιρ ι­

460

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗ Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

κή την αρχή της ισότητας ανάμεσα στους ανθρώ πους, κ ρίνει δίκαιο να κυβερνάτα ι η κοινω νία από τους πλουσιότερους που θα φ ροντίσουν να θριαμβεύσει η λογική στους θεσμούς, τη δικαιοσύνη, τη φ ορολογία κ α ι το εμπόριο. Κ ριτικός τέχνης κ α ι φιλόσοφ ος, ο Ντενί Ν τιντερό είνα ι ύπ οπτος αθεϊσμού (θα φυλακιστεί στον π ύργο τω ν Βενσέν γ ι’ αυτό το λόγο μετά τη δημοσίευση της Ε π ισ το λ ή ς για το υ ς τυ φ λ ο ύ ς I Lettre surles aveuglesxo 1749). Κ ύριος εμψυχοπής του φιλοσοφικού κινή ματος κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώ να, είναι, μαζί με τον μαθηματικό ν τ ’ Α λαμπέρ, ο αρχιτέκτονας της θαυμαστής επιτομής που συνιστά η Ε γκυκλο π α ίδ εια (Encyclopedic). Δημοσιευμένοι μεταξύ 1750 κ α ι 1772, ο ι είκοσι πέντε τόμ οι της έχουν συνταχθεί από 130 συγγραφείς. Κ αταγραφή της κατάστασης τω ν επισ τημ ώ ν κ α ι τω ν τεχνικώ ν μετά τ ις θεαματικές π ρ ο ό δ ο υς που έχουν συντελεστεί το ν 17ο κ α ι τον 18ο αιώ να, η Ε γκυκλο π α ίδεια είναι ε π ί­ σης ένα έργο μάχης, το ο π οίο, στο όνομα της λογικής κ α ι τω ν αρχώ ν του φ υσι­ κού δικαίου, έρχεται να καταγγείλει την κατάσταση της κ οινω νία ς, τω ν θεσμών, τω ν πεποιθήσεων κ α ι τω ν παραδεδεγμένω ν αξιώ ν. Μ ανιφέστο της φ ιλο σ ο φ ίας του 18ου αιώ να, η Ε γκ υ κ λο π α ίδ εια εμφανίζεται λοιπόν επαναστατική. Υ π ό κ ειτα ι έτσι σε καταστολή εκ μέρους της εξουσίας: η δημοσίευση δια κόπτετα ι πολλές φορές (το 1752, το 1759 κ α ι το 1781). Ο Βολταίρος αναγκάζεται να αυτοεξοριστεί στην Αγγλία για τρία χρόνια, ενώ το φ υλλά­ διο του αβά Ραινάλ εναντίον του φανατισμού κ α ι της τυρα ννίας (Φ ιλοσοφική κα ί π ο λ ιτικ ή ισ το ρ ία τω ν εγκα τα στάσεω ν κα ι το υ ευ ρ ω π α ϊκ ο ύ εμ π ο ρ ίο υ σ τις δύο Ινδές / Histoire philosophique et politique des etablissements et du com m erce europeen dans les deux lndes) παραδίδεται δημοσίως στην πυρά. Ο λόγος είναι ότι η φιλοσοφική κίνηση καταλήγει στην απερίφ ραστη κριτική της θρησκείας, της μοναρχίας, της κ ο ινω νία ς, ακόμα δε κ α ι του καθιερω μένου πλέον από την ι­ στορία πλαισίου.που συνιστά το έθνος-κράτος.

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, Μ ΑΓΙΑ Τ Η Σ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ εμέλιο της ευρω παϊκής ενότητας κατά το Μ εσαίω να, ο χριστιανισμ ός υφίσταται την επίθεση του φιλοσοφικού κινήματος. Η κοσμική έκφρασή του, ο κλήρος, γίνεται αντικείμενο τω ν πρώ τω ν επιθέσεων. Ιδιαίτερα ο Β ολταίρος τού καταφέρει σκληρά πλήγματα εξαίροντας εναντίον του το πνεύμα της ανεξιθρησκείας. Αυτή η κριτική τω ν κοσμικώ ν πλευρών της χριστιανικής Εκκλησίας π ο ­ λύ σύντομα καταλήγει στην αμφισβήτηση τω ν βασικών δογμάτω ν της θρησκείας. Από τα τέλη του 18ου αιώ να, λογική και χριστιανισμός εμφ ανίζονται ω ς σ τοι­ χεία ασυμβίβαστα. Ωστόσο οι απόψ εις τω ν φιλοσόφω ν στα ζητήματα της θρησκείας δεν είναι ο ­ μόφωνες. Έ χοντας απορρίψ ει τα θρησκευτικά δόγματα, οι περισσότεροι στοχα­ στές διατηρούν μια αόριστη πίστη στον Θεό, ένα θεϊσμό π ο υ δεν έχει καμιά σχέ­ ση με οργανωμένη θρησκεία. Τούτος ξεχειλίζει στον Ρουσώ σ ’ ένα αίσθημα α γά ­

Θ

01 Α Ν Τ ΙΘ Ε Σ Ε ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

461

πης για τον Δ ημιουργό της φύσης, ενώ στον Βολταίρο μεταφράζεται σε έναν ε­ ντελώς έλλογο θαυμασμό για τον «ωρολογοποιό» Θεό που τόσο καλά έχει ρυθμί­ σει τις κινήσεις τω ν άστρων ή τη διαδοχή τω ν εποχών. Με τον Ντιντερό, η κ ρ ιτι­ κή του χριστιανισ μ ού καταλήγει στον αθεϊσμό κ αι σε μια υλιστική θεώρηση του σύμπαντος. Π ρ ό κ ειται όμως εδώ για μια μάλλον απομονωμένη περίπτωση. Στο π ο λιτικ ό π εδίο , οι φιλόσοφοι κρίνουν ομόφωνα τις απολυταρχικές α ντι­ λήψεις του 18ου α ιώ να ως μη ικανοποιητικές. Αλλά αυτή η κριτική περιορίζεται σοβαρότατα από τους ίδιους τους φιλοσόφους: αν κ αι τόσο έτοιμος να κατακρί­ νει την αυθαιρεσία κ α ι την ανεξέλεγκτη ισχύ τω ν μοναρχών, ο Β ολταίρος δεν παύει να συνιστά μια σταθερή μοναρχία, καταγινόμενη με την ευτυχία τω ν α ν ­ θρώπων και αρκετά ισχυρή ώστε να παρεμποδίζει την επιρροή της Εκκλησίας. Το ίδιο κ αι ο Μ οντεσκιέ, ο οποίος, αν και κατακρίνει με ιδιαίτερη οξύτητα τις συνέπειες της αυθαιρεσίας, δεν βλέπει λύση π α ρ ά σε μια εξισορρόπηση της βασι­ λικής π αντοδυνα μ ία ς από την αριστοκρατία, φυσική σύμβουλο τω ν ηγεμόνων. Α πέναντι σ' αυτό το συντηρητισμό, οι ιδέες του Ρουσώ εμφ ανίζονται ανα­ ντίρρητα επα νασ τατικές. Μ όνο αυτός δ ια τυ π ώ ν ει μια κ οινω νική κριτική της κατάστασης της Ε υρώ πης. Β λέποντας στην ανισότητα την πηγή τω ν π ολιτικ ώ ν δεινών της εποχής, δια μορφ ώ νει τη θεω ρία του «κοινω νικού συμβολαίου»; η πολιτική εξουσία δεν π ρέπ ει πλέον να θεμελιώνεται σε μια θεϊκή επιταγή στην οποία ο λαός οφ είλει να υποτάσσεται αλλά σε ένα ανακλητό συμβόλαιο που συνάπτεται ανάμεσα στο λαό κ αι τον ηγεμόνα. Το φ ιλοσ οφ ικό πνεύμα φ α ίνετα ι λο ιπ ό ν ν α έχει μεγαλύτερη σημασία για την απόρριψη της π α ρ ά δο σ η ς κ α ι της καθεστηκυίας τάξης στην ο π ο ία πρ οβα ίνει παρά για τις ανανεω τικές λύσεις π ο υ προτείνει. Έ χ ε ι εξά λλ ο υ θεμελιώ δη σημασία από μ ια εντελώ ς δια φ ορ ετική άποψ η. Πράγματι, τον 18ο αιώνα, γεννιέται στους φιλοσοφικούς κύκλους μια νέα α ντί­ ληψη, η οποία ξεπερνά τα εθνικά πλαίσ ια π ου έχουν καθοριστεί από το Μ εσαίω­ να: ο κοσμοπολιτισμός. Οι φιλόσοφοι πρεσβεύουν την ιδέα ότι όλοι οι άνθρω ποι είναι ίσοι, πέρα α π ό τυχαίες διαφορές γλώσσας, φυλής ή θρησκείας. Καθώς αποδοκιμάζεται από τη λογική, ο πατριω τισ μ ός εμφανίζεται ω ς μια αδιανόητη π ρ ο ­ κατάληψη στον α ιώ να του Δ ιαφω τισμού. Η έννοια τω ν συνόρων είναι κατά συ­ νέπεια αρχαϊκή κ α ι ολόκληρη η καλλιεργημένη Ευρώπη κολακεύεται να την α ­ γνοεί. Έ τσ ι ο Γερμανός Σίλερ μπορεί να δηλώνει: «Μην προσπαθείτε να φτιάξετε ένα έθνος, αρκεστείτε να είστε άνθρω ποι», ενώ ο Βολταίρος συγχαίρει ανενδοία­ στα τον βασιλιά της Π ρω σίας Φρειδερίκο Β 7τον Μέγα, προστάτη τω ν φιλοσό­ φων, για τη στρατιω τική νίκη που μόλις έχει καταγάγει εναντίον τω ν Γάλλων. Σ ’ αυτή την κοσμοπολιτική Ευρώπη του τέλους του 18ου αιώ να διατυπώ νε­ ται καθαρά, γ ια πρώ τη φορά, η ιδέα ενός «ευρω παϊκού έθνους». Το κυριότερο είναι ότι δεν εννοείται π ια από μια ηγεμονική σκοπιά αλλά από μια προοπτική πλησιέστερη σ τις σύγχρονες αντιλήψεις. Πέρα από π ο λ ιτικ ά σύνορα, ο ι φ ιλόσοφ οι είναι πράγματι πεπεισμένοι για τη βαθύτερη ενότητα της ευρω παϊκής ηπείρου. Χ ρησιμοποιούν συχνά την έκφραση

462

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

«κοινές συνήθειες της Ε υρώ πης» και δια τείνονται ό τι αυτές οι «κοινές συνήθει­ ες» αποτελούν έναν π ο λιτισ μ ικ ό πλούτο ικανό να π ρ οαγάγει την ενότητά της. Κατά τον Μ οντεσκιέ «δεν υπάρχουν π ια σήμερα Γάλλοι, Γερμανοί, Ισπανοί, ού­ τε καν Α γγλοι, υ π ά ρ χο υ ν μόνο Ε υρω παίοι». Η Ε υρώ πη είνα ι «...ένα κράτος αποτελούμενο α π ό πο λλές επαρχίες», δηλώ νει ο Ρουσώ , ενώ ο Β ολταίρος, επιμένοντας στα π ο λιτισ μ ικ ά δεδομένα που είναι ικανά να θεμελιώσουν την ενότητα, περιγράφ ει την Ε υρώ πη ως «ένα είδος μεγάλης Δ ημοκρατίας, την οπ οία μ οιρά­ ζοντα ι π ο λλά κράτη, άλλα μοναρχικά και άλλα μικτά, τούτα αριστοκρατικά κ ι εκείνα λα ϊκ ά , όλα όμω ς σε επικοινω νία μεταξύ τους, όλα με τον ίδιο θρησκευτι­ κό πλούτο, όλα με τις ίδιες αρχές δημόσιου δικαίου κ α ι πολιτικ ής, άγνω στες στα άλλα μέρη του κόσμου». Σ ’ αυτό το π λα ίσ ιο παρουσιάζονται σχέδια μιας ευρω παϊκής συνομοσπον­ δίας. Το 1713 ο αβάς Σαιν-Π ιέρ δημοσιεύει ένα «Σχέδιο συνθήκης για να κατα­ στεί διαρκής η ειρήνη στην Ευρώπη». Δεν π ρ όκειται τόσο για ένα σχέδιο ομοσπονδιοποίησης όσο γ ια ένα είδος διεθνούς οργάνω σης η ο π ο ία θα επιτρέπει στους Ε υρω πα ίους ηγεμόνες να καταφεύγουν στη διαιτησία για να ρυθμίζουν τις διενέξεις τους, απευθυνόμενοι σε μια ευρω παϊκή γερουσία που θα εδρεύει στην Ουτρέχτη. Αυτή η γερουσ ία θα διαθέτει ένα ολόκληρο οπλοστάσιο κυρώσεων που θα μπορεί να καταστήσει αποτελεσματικές χάρη στην επέμβαση ενός ευρω­ π α ϊκο ύ στρατού του οποίου οι κληρωτοί θα π αρέχοντα ι σε ίσο αριθμό α π ’ όλα τα ευρω παϊκά κράτη. Ό σο για το ν πόλεμο, θα απαγορεύεται μεταξύ Ευρω παίω ν ηγεμόνων κ αι θα επιτρέπεται μόνο εναντίον εκείνων που η γερουσία θα κηρύττει «εχθρούς της ευρω παϊκής κοινω νίας». Τέλος ένα σώμα αντιπροσώ πω ν της γε­ ρουσίας θα εγκατασταθεί σε κάθε μεθοριακή πόλη ώστε να επαγρυπνεί για την τήρηση τω ν όρω ν της συνθήκης. Τούτο το διατακτικό σχέδιο, που χλευάστηκε α ­ π ό τον Βολταίρο κ α ι διακωμωδήθηκε από τον Ρουσώ, θυμίζει μερικές από τις διατάξεις του σημερινού Ο ργανισμού τω ν Η νωμένων Εθνώ ν. Το 1795 ο Π ρώ σος φιλόσοφ ος Ιμάνουελ Κ αντ π ρ ο τείνει με τη σειρά του ένα σχέδιο συνομόσπονδης ένωσης. Κάθε κράτος θα διατηρεί την ελευθερία του μέ­ σα σε μια ομοσπονδία, ο νόμος της οπ ο ία ς θα θεμελιώ νεται στην «οικουμενική φιλοξενία». Τέλος, κ αι προτού η Γαλλική Επανάσταση αλλάξει ριζικά τις συν­ θήκες της ευρ ω π α ϊκή ς πολιτικής ζωής, ο Ο υάσινγκτον έγραφε στον Λ αφαγιέτ: «Μ ια μέρα, κατά το π ρ ό τυ π ο τω ν Η νωμένων Π ολιτειώ ν της Αμερικής, θα ιδρυθούν οι Η νωμένες Π ολιτείες της Ευρώπης». Έ τσ ι γεννιέται, κατά τον 18ο αιώ να, η ευρω παϊκή ιδέα. Αν κ α ι δεν έχει ε π ι­ τευχθεί καμιά ομ ο φ ω νία ω ς π ρ ο ς τη μορφή που θα π ρ έπ ει να προσλάβει, ολό­ κληρη η καλλιεργημένη Ευρώπη αντιλαμβάνεται μια δέσμη «κοινών συνηθειών», που π ολλοί πισ τεύουν ότι θα π ρέπει να καταλήξει σε μια πολιτική κοινότητα. Αυτή η τάση ενισχύεται από την εξέλιξη της οικονομικής σκέψης η οποία κ α ­ ταγγέλλει τους κάθε είδους περιορισμούς που βαρύνουν τις ανταλλαγές κ α ι την παραγωγή εξαιτίας του εμποροκρατικού πνεύματος κ α ι της ύπαρξης τω ν συνό­ ρων. Π επεισμένοι ότι υπάρχουν φυσικοί νόμοι της παραγω γής και των ανταλλα-

0 1 Α Ν Τ ΙΘ Ε Σ Ε ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

463

γών, οι οικονομολόγοι του 18ου α ιώ να κρίνουν ό τι η Ευρώπη θα γνω ρ ίσ ει την ευημερία αν ο ι άνθρω ποι αφήσουν αυτούς τους μηχανισμούς να λειτουργήσουν, αντί να τους ρυθμίζουν. Η νέα σκέψη προσ χω ρεί αποφασιστικά στις αντιλήψεις που έχειεκ θέσ ει ο Α νταμ Σμιθ στη Διερεύνηση της φύσης και των α ιτίω ν του π λο ύ το υ τω ν εθνώ ν (An Inquiry into the Nature and Causes o f the Wealth o f Nations, 1776): δεν είναι η ποσότητα τω ν συσσωρευμένων πολύτιμω ν μετάλλων που συνιστά τον πλούτο μιας χώ ρας αλλά η εργασία κ αι το επιχειρηματικό πνεύ­ μα. Ηγετική μορφή τω ν Γάλλων φυσιοκρατώ ν, ο Κεναί, γιατρός του Λουδοβίκου ΙΕ ' κ α ι συντάκτης το υ άρθρου Σπόροι ( Grains) της Εγκυκλοπαίδειας, εκτιμά ότι η γη είναι η κύρια πηγή πλούτου. Το ζήτημα είναι να την κάνει κανείς να κ α ρ πο­ φορήσει εκμεταλλευόμενος την κατά τρόπο ορθολογικό με τη βοήθεια κ αι την προστασία του κράτους. Ο Γκουρναί κ ι άλλοι Γάλλοι οικονομολόγοι συμβουλεύ­ ουν να προστεθούν στη γη η βιομηχανία και το εμπόριο. Αλλά σε όλες τις π ερ ι­ πτώ σεις η ευημερία βασίζεται στην ελευθερία της παραγωγής κ αι τω ν ανταλλα­ γών. Το σύνθημα αυτώ ν τω ν φιλελεύθερων οικονομολόγων, «Laissez faire, laissez aller» («αφήστε τα π ράγμ ατα να ακολουθήσουν το δρόμο τους»), τους τοποθετεί στους αντίποδες του εμποροκρατικού πνεύματος π ου είχε κυριαρχήσει στην Ευ­ ρώπη από τον 16ο αιώνα. Έ τσ ι οικοδομείται γύρω από το φ ιλοσοφ ικό πνεύμα μια Ευρώπη της λογι­ κής. Ε πιζητεί να αντικαταστήσει την κληρονομημένη τάξη πραγμάτω ν του π α ­ ρελθόντος, της ο π ο ία ς καταγγέλλονται ο ι σκληρώσεις και οι α ρ χα ϊσ μ ο ί, με μια νέα κ ο ινω νία στην ο π ο ία τα φυσικά δικ α ιώ μ α τα του ατόμου θα διαφυλάσσοντα ι από τα φ ω τισ μ ένα κράτη κ α ι α π ό το Δ ιαφ ω τισμό τω ν φ ιλοσόφ ω ν. Μια κοινω νία όπου ο φ ανατισ μός κ α ι η αδια λλα ξία θα έχουν αποβληθεί, όπου θα βασιλεύει η ευημερία χάρη στις π ρ ο ό δο υ ς της επιστήμης και της τεχνικής, κ αι ό ­ που, κατευθυνόμενοι από τη λογική τους, ο ι ά νθρω ποι θα πάψ ουν να αντιτίθενται στο ελεύθερο π α ιχ ν ίδ ι τω ν οικονομικώ ν δυνάμεων, ο ι οποίες θα είνα ι εγγυήτριες της αφ θονία ς και της ευτυχίας για όλους. Μια παραδεισιακή Ευρώπη στην ο π ο ία η ευαισθησία θα μπορεί να ανθήσει.

Η ΕΠ Ο Χ Η ΤΩΝ «ΕΥ Α ΙΣΘ Η ΤΩ Ν Ψ Υ Χ Ω Ν » το χώ ρο τω ν τεχνώ ν κ α ι της λογοτεχνίας, κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου α ιώ ν α , α π ο κ α λ ύ π τ ο ν τ α ι ο ι «ευαίσ θητες ψ υχές». Α υτό το π ρ ο ρ ο μ α ν τικ ό ρεύμα εμπνέεται σε μεγάλο βαθμό από τη βρετανική λογοτεχνία, όπ ου θριαμβεύ­ ει μια μελαγχολία θεμελιωμένη στη φαντασία, τη θλίψη κ ι ακόμη στην αίσθηση του μακάβριου. Π οιήματα π ο υ αντλούν την έμπνευσή τους από την ψ υχική οδύ­ νη (Το παράπονο ή νυκτερινές σκέψεις/T he Complaint or the Night Thoughts τον Έ ντουαρντ Γιάνγκ), ηθοπλαστικά μυθιστορήματα (Πάμελα ή η επιβράβευση της αρετής /Pam ela or the Virtue Rewarded του Ρίτσαρντσον), νοσηρά γούστα (Ελε­ γεία γραμμένη σε ένα κοιμητήριο της υπ α ίθρ ου / E legy written in a country

Σ

464

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

cem etery του Τ όμας Κ έιγκ) μέχρι και τα ρίγη π ο υ προκαλεί το (ρανταστικό στοι­ χείο (Το φρούριο του Οτράντο / The Castle o f Otranto του Χ όρας Γουόλπολ), προσδιορίζουν μ ια νέα λογοτεχνική καλαισθησία, η οποία εδραιώ νεται από α ­ ντίδραση π ρ ο ς το ν θριαμβεύοντα ορθολογισμό του αιώνα. Από την ίδια έμπνευ­ ση απορρέει ο εσωτερισμός τω ν πνευματικώ ν εταιρειών. Ο βρετανικός ελευθεροτεχτονισμός δίνει το παράδειγμα με την υιοθέτηση τω ν Σ υνταγμάτω ν του Αντερσον από τη Μ εγάλη Στοά της Α γγλίας (1783), πρ οτού διαδοθεί στη Γαλλία, όπου προκαλεί το ενδιαφέρον της αριστοκρατίας, της αστικής τάξης κ α ι ενός αξιόλο­ γου τμήματος του κλήρου. Από την Αγγλία το ρεύμα τω ν «ευαίσθητων -ψυχών» περνά στη Γαλλία, όπου γνωρίζει σημαντική επιτυχία, όπω ς δείχνει σε μεγάλο βαθμό το έργο του Ζαν-Ζακ Ρουσώ. Φ ιλόσοφος της δημοκρατίας κ αι της ισότητας στο Λ όγο για την καταγω­ γή και τις βάσεις της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων (Discours sur 1’origine et le fondement de I’inegalite parmi les hommes) ή στο Περί τον κοινωνικού συμβο­ λαίου (Du Contrat social), ο Ρουσώ γίνεται ο υμνωδός της φύσης στις Ο νειροπο­ λήσεις τον μοναχικού περιπατητή (Reveries du promeneur solitaire), ο φιλάρεσκος ζωγράφος τω ν δικώ ν του παθώ ν στις Ε ξομολογήσεις (Les Confessions) κ α ι εκεί­ νος του παράφ ορου πλατω νικού έρωτα στη Νέα Ε λοΐζα (La Nouvelie Helo'ise), μυθιστόρημα π ο υ ξεχειλίζει από αρετή και αγαθά συναισθήματα. Α κολουθώντας τον, ο Μ περναρντέν ντε Σαιν-Π ιέρ κάνει ολόκληρη τη Γαλλία να κλάψει με την α ­ φήγηση τω ν αντιξοοτήτω ν στις οποίες προσκρούει το ειδύλλιό του Π αύλος και Βιργινία (Paul et Virginie, 1787), ενώ η Ε υρώ πη συγκλονίζεται από π όνο διαβάζο­ ντας τα Πάθη τον νεαρού Βέρθερου (Die Lieden des jungen Werthers, 1774) του Γερμανού Γκαίτε. Ο ι ηθοπλαστικοί ζω γρα φ ικοί πίνακες του Γκρεζ, στους οπ οίους τα μεγάλα αισθήματα α ντα γω νίζο ντα ι τις υψηλές χειρονομίες, εκφράζουν πλήρω ς το νέο πνεύμα: επιδεικτική ευαισθησία, διάθεση για ένα ηρωικό ήθος και λατρεία «της φυσικής κατάστασης». «Ο Γκρεζ είναι ο ζω γράφ ος μου», θα αναφωνήσει ο Ντιντερό αφού θαυμάσει στην έκθεση του 1761 τα έργα του ζω γράφου τω ν «ευαίσθη­ των ψυχών» (τη Νεαρή κόρη κλαίονσα το πεθαμένο καναρίνι της / Jeunne fille pleurant son serin mort, τον Τιμωρημένο κακό γιο / Le mauvais fils puni ή τη Σ πα­ σμένη στάμνα / Cruche cassee). Ο έρω τας για τη φύση είναι μια από τις π ιο διαδεδομένες μορφές αυτής της ευαισθησίας. Ε κδηλώ νεται με την προτίμηση για τους φυσικούς κήπους «αγγλι­ κού τύπου», τω ν ο π ο ίω ν η επιτήδεια κ α ι ευφάνταστη ανάπτυξη έρχεται σε α ­ ντίθεση με την άκαμ πτη γεωμετρική τάξη τω ν κήπω ν «γαλλικού τύπου». Η κ λ ί­ ση π ρος την άγρ ια φύση, π ρ ο ς τη ζοφερή μεγαλοπρέπεια τω ν βουνών, τω ν ω κε­ ανών και τω ν κ α τα ιγ ίδ ω ν εξαπλώ νεται. Ο Ρουσώ συνεπαίρνεται από έναν ηδο­ νικό τρόμο μπροσ τά στα «μεγάλα μαύρα δάση που π ροκαλούν δέος». Σ ’ ένα π ιο ευχάριστο επ ίπ εδ ο ευγενείς κ α ι α σ το ί χ τίζο υ ν στην ύ π α ιθρ ο «τρέλες»1", που τους δ ίνο υ ν την ψευδαίσθηση μιας αγροτικής ζωής. Στη βασιλική κλίμακα, η βασίλισσα Μ αρία-Α ντουανέτα κ α ι το περιβάλλον της εκδηλώνουν τις ίδιες ε­

ΟΙ Α Ν Τ ΙΘ Ε Σ Ε ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

465

πιθυμίες π α ίζο ν τα ς τους χω ρικούς στους ψ εύτικους καλαμιώ νες του Μ ικρού Τριανόν. Αυτό το ρεύμα τω ν «ευαίσθητω ν ψ υχώ ν», π ου εμφανίζεται τόσο αντίθετο προς την π ο μ π ώ δη κ α ι επιτηδευμένη αυστηρότητα της «μεγάλης καλαισθησίας» (grand goDt) στην εποχή του Λ ουδοβίκου Ι Δ ", σημαδεύει την καλλιτεχνική εξέλι­ ξη του 18ου αιώ να.

Η «ΝΕΑ Κ Α Λ Α ΙΣΘ Η ΣΙΑ » πιβεβλημένη α π ό τον Λ ουδοβίκο ΙΔ ', η «μεγάλη καλαισθησία» τίθετα ι υπό αμφισβήτηση μετά τις απ οτυχίες της απόλυχης μοναρχίας και χην ο ικ ο νο μ ι­ κή κρίση του κράτους. Το πνεύμα ελευθερίας π ο υ μαρτυρούν τα π ρ ώ τα γρα πτά των «λιβερτίνων»"* σύντομα αγγίζει τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Η τέχνη του 18ου αιώ να π α ύ ει ν α περιβάλλεται το ν σχετικά επίσημο χαρακτήρα που συνήθι­ ζε, για να γίνει μια τέχνη ιδιωτική. Στο εξής ο ηγεμόνας παύει να είνα ι ο κύριος μαικήνας, το ν ο π ο ίο μ ιμούνται οι π λο υ σ ιό τεροι από τους αυλικούς. Ευγενείς και αστοί π αραγγέλλουν πλέον έργα τα ο π ο ία σκοπό έχουν να τους προσφέρουν την απόλαυση τω ν ματιώ ν και την άνεση της ζωής. Εφοπλιστές, χρηματιστές, μέλη τω ν π α ρ λα μ έντω ν ή μεγάλοι α ρχιερείς διακοσμούν το υ ς μεγαλοπρεπείς πύργους ή τα ιδιω χικά μέγαρα π ου χτίζουν με πίνακες κ αι γλυπτά τω ν καλλιτε­ χνώ ν του συρμού. Για να π α ρ ο υ σ ιά σ ο υ ν αυτά τα έργα, ο ι καλλιτέχνες ορ γα νώ νουν, α π ό το 1737, τακτικές εκθέσεις: τα «σαλόνια». Κ ρ ιτικ οί τέχνης εκφέρουν χη γνώμη τους για την ποιότητα τω ν εκτιθέμενων έργω ν στο όνομα τω ν μορφώ ν καλαισθησίας που κυριαρχούν στην κοινω νία. Έ τσ ι γίνετα ι γνω στός ο Ντιντερό. Ε γκαταλείποντας τη μεγαλοπρέπεια κ αι την επίδειξη, η κ οινω νία του 18ου αιώνα επιζητεί την άνεση. Α ντί για τις απέραντες επίσημες αίθουσες προτιμώ νται μικρότερα εξειδικευμένα δω μάτια, καλύτερα προσαρμοσμένα στην ιδιωτική ζωή: τραπεζαρίες, σαλόνια, μπουντουάρ, υπνοδω μάτια διακοσμημένα με ζω γρα­ φισμένες ξύλινες επενδύσεις, έπιπ λα με χαριτω μένες καμπύλες, μπερζέρες, μικρά τραπεζάκια ή σεκρετέρ. Στο εξής η οικειότητα υπερισχύει της εμφάνισης. Ε ίναι η εποχή τω ν νεκρών φύσεων του Ο υντρύ, τω ν σκηνών της αστικής ζωής που α π ει­ κονίζει ο Σαρντέν, τω ν προσω πογραφ ιώ ν του Βαν Λο, του Νατιέ ή του Κεντέν ντε Λα Τουρ, τω ν προτομώ ν του Λεμουάν, του Π ιγκάλ ή του Ουντόν. Τούτη η αντίδραση εναντίον της «μεγάλης καλαισθησίας» εξηγεί τη δυναμική επιστροφή του μ παρόκ κατά το πρώ το ήμισυ του 18ου αιώνα. Από την Ιταλία, στην οποία δεν έπαψε να ευημερεί, το μπαρόκ φτάνει στο Τιρόλο, την Αυστρία, τη Βοημία, τη Σιλεσία και τις ακτές της Β αλτικής. Εκκλησίες ζωγραφισμένες και κωδωνοστάσια με βολβοειδείς σκεπές ή αγάλματα με πολύπτυχα ενδύματα σημα­ δεύουν την επιρροή του. Ο Ραστρέλι φ τιάχνει στην Αγία Π ετρούπολη το μονα­ στήρι Σ μόλνι κ α ι τα Χ ειμερινά Α νάκτορα. Ο ρυθμός ροκοκό εμφ ανίζεται στη

Ε

466

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

νότια Γερμανία κ α ι την κεντρική Ευρώπη, χρησ ιμ οπ οιώ ντα ς σε τέτοιο βαθμό τη διακόσμηση ώστε να κρύβει την αρχιτεκτονική: π ληθω ρ ικ ά σχήματα, π λεονα ­ σμός γύψ ινω ν σ τοιχείω ν κ α ι νω πογραφ ιώ ν, απατηλές προσόψ εις, συστηματική αναζήτηση της ιδ ιο τρ ο π ία ς σημαδεύουν για παράδειγμα το ανάκτορο του Τσβίνγκερ στη Δρέσδη ή την εκκλησία του Βης στη Βαβαρία. Στη Γαλλία η τάση αυτή, μετριασμένη α π ό τον κλασικισμό, γεννά το ρυθμό «ροκάιγ»: οι φυσικές σπηλιές τω ν «ιταλικών» κήπω ν δίνουν τον τόνο. Ο ρυθμός αυτός αγγίζει λιγότερο την αρχιτεκτονική, π ο υ παραμένει πιστή στο κλασικό γούστο, α π ’ ό,τι τη διακόσμηση και το στολισμό: περιεστραμμένες σφυρήλατες σιδεριές στην πλατεία Σ τανισλάς της Νανσύ, ζω γραφιές σε ξύλινες επενδύσεις σαλονιώ ν (αραβουργήματα, γιρλάντες ή εξωτικές τοπιογραφίες), περίκομψα έπ ιπ λ α , θεαμ ατικά γλυπτά ό π ω ς τα Ά λο γα το ν Μ α ρλύ {Chevaux de Marly, 1745) του Κ ουστού. Τέλος η ζω γραφική επηρεάζεται βαθιά: ο Αντουάν Βατώ (Ερωτικές πανδαισίες I Fetes gaHantes), ο Φ ρανσουά Μ πουσέ κ αι κυρίω ς ο Φ ραγκονάρ βάζουν στο προσκήνιο πρόσω πα της κω μ ω δία ς σε μια κατά συνθή­ κην φύση. Το δεύτερο ήμισυ του αιώ να σηματοδοτεί μια καμπή που οφείλεται στην ει­ σβολή του ρεύματος τω ν «ευαίσθητων ψυχών» κ α ι στην ανακάλυψη της ιστο­ ρίας. Π ράγματι ο ι αρχα ιο λο γικ ές αποσ τολές π ο λ λ α π λ α σ ιά ζο ν τα ι κ αι επιτρ έ­ πουν την ανακάλυψ η αρχαίω ν μνημείων στην Ιταλία (ανασκαφές στο Ερκουλάνουμ και την Π ομπηία, ετρουσκικά ερείπια), την Ελλάδα κ α ι την Εγγύς Ανατολή (αιγυπτιακή τέχνη, ιερογλυφικά). Α κολουθώντας τον Βενετό χαράκτη Π ιρανέζι, που με τα χαρακτικά το υ κάνει γνωστά τα ερειπω μένα μνημεία, ο Γάλλος ζω γρά­ φ ος Υμπέρ Ρομπέρ βάζει το φω ς του ήλιου να π α ιχνιδ ίζει στις ρω μαϊκές α ρ χα ι­ ότητες. Στο Π αρίσ ι, ο δούκας της Σ αρτ χτίζει ψ εύτικα ερείπια στο πάρκο της «Φολί Μονσώ». Αυτή η προτίμηση για την αρχαιολογία συνδυάζεται στον προσωπογράφο Ρέυνολντς ή τον τοπιογράφ ο Γκέινσμπορω με την αγάπη της φύσης, όπου η Α γγλία δίνει το παράδειγμα. Έ τσ ι ενδιαφέρον για την ιστορία κ α ι πάθος για τη φύση α να μ ιγνύο νται στα έργα της «νεοκλασικής» σχολής, η οποία δεσπό­ ζει στην καλλιτεχνική παραγω γή τα τελευταία χρόνια του αιώ να. Μ άλιστα το εν­ διαφέρον για την Α ρχαιότητα οδηγεί τον Λ ουί Νταβίντ να εξάρει τις πολιτικές αρετές της εποχής της Ρω μαϊκής Δ ημοκρατίας κ α ι την απόλυτη αφοσίωση του πολίτη στο κράτος. Έ ν α ς π ίνα κ α ς ό π ω ς Ο όρκος των Ο ρατίω ν (Le serment des Horaces, 1785) προαναγγέλλει τον ηρωικό ενθουσιασμό κ α ι τους φλογερούς κ αι λυρικούς λόγους της περιόδου της Γαλλικής Επανάστασης. Για μια φ ορά ακόμη, σ' αυτό το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώ να, η Γαλλία δ ί­ νει τον τόνο κ α ι π ρ ο κα λεί το θαυμασμό της Ε υρώ πης στο χώ ρο της λογοτε­ χνίας, του στοχασμού κ αι τω ν τεχνών. Ο ι συγγραφείς κ α ι ο ι καλλιτέχνες της εκ­ θειάζονται κ αι αντιγρ ά φ ο ντα ι, ενώ ο ι φ ιλόσοφ οί της φ α ίνο ντα ι να επηρεάζουν τους πο λιτικ ο ύς θεσμούς τω ν ευρω παϊκώ ν χω ρώ ν. Ο κοσμοπολιτισμός που τ ό ­ τε κυριαρχεί εμφανίζεται, α π ό πολλές απόψ εις, ω ς μια πνευματική κ αι π ο λ ιτ ι­ στική κατάκτηση της Ε υρώ πης από τη Γαλλία πολύ π ρ ιν η Γαλλική Επανάσταση

01 ΑΝΓΤΙΘΕΣΕΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

4'67

και η αυτοκρα τορία προχω ρήσουν σε μια κατάχτηση στρατιω τική και πολιτική. Αυτή η κ υριαρχία δεν είνα ι απαλλαγμένη από εθνικές αντιστάσεις οι οποίες δεί­ χνουν ότι τόσο στο π ο λιτισ τικ ό όσο κ αι στο πολιτικ ό πεδίο η εποχή τω ν ηγεμο­ νιώ ν έχει περάσει κ α ι έχει έρθει πλέον η ώρα του έθνους.

ΓΑΛΛΙΚΗ Ε Υ Ρ Ω Π Η ΚΑΙ ΕΘ Ν ΙΚ ΕΣ Α Ν ΤΙΔΡΑ ΣΕΙΣ

Η

αδιαφ ιλονίκητη ηθική κ α ι πνευματική υπεροχή της Γαλλίας διαρκεί ώς το 1760. Π ροέρχεται αναμφίβολα από το γόητρο π ο υ διέθετε η γαλλική ισχύς σ' ολόκληρη την Ε υρώ πη από την εποχή του Λ ουδοβίκου Ι Δ '. Ο ι πολυάριθμοι άλλοι μετανάστες π ο υ π ήγαιναν να εγκατασταθούν στην Ευρώπη, είτε ως απο­ τέλεσμα της δημογραφικής πίεσης στη Γαλλία είτε λόγω τω ν θρησκευτικών δ ιώ ­ ξεων, συντελούσαν στη διάδοση αυτής της προτίμησης για τα γαλλικά πράγματα και αυτής της γνω ρ ιμ ία ς με τη Γαλλία. . Η υπεροχή οφ είλεται επίσης στη γενικευμένη χρήση της γαλλικής γλώσσας α ­ πό τις καλλιεργημένες τά ξεις της Ευρώπης. Η Μ αρία Θηρεσία της Αυστρίας, ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Β ' της Π ρω σίας κ αι η αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β ' η Μεγάλη της Ρω σίας μ ιλούν άπταισ τα τα γαλλικά κ α ι τα χρησιμ οποιούν τόσο στις επίσημες π ρ ά ξ ε ις κ α ι τη διπ λω μ α τικ ή αλληλογραφ ία τους όσο κ α ι στις προσω πικές επιστολές τους. Ο βασιλιάς της Π ρω σίας διατάζει να συντάσσονται στα γαλλικά τα υπομνήματα της Α καδημίας του Βερολίνου: «Οι ακαδημίες, για να είναι χρήσιμες, π ρέπ ει να κ ο ινο π ο ιο ύ ν τις ανακαλύψεις τους στην οικουμενι­ κή γλώσσα, και αυτή η γλώσσα είνα ι τα γαλλικά». Το 1767 ο Β ολταίρος υ π ο ­ γράμμιζε ότι «η γλώ σσα μας μ ιλιέται στη Βιέννη, το Βερολίνο, τη Στοκχόλμη, την Κοπεγχάγη, τη Μ όσχα. Ε ίνα ι η γλώσσα της Ευρώπης». Τα λογοτεχνικά έργα πρέπει να μεταφ ράζονται στα γαλλικά ώστε να δια βάζονται στις διάφορες χ ώ ­ ρες της Ευρώπης. Η υπεροχή οφ είλεται ακόμη στην παγκόσμια αναγνωρισμένη αξία των Γάλ­ λων συγγραφέων του 17ου αιώνα. Δεν περιορίζεται όμως στη λογοτεχνία και τη γαλλική γλώσσα. Η Ε υρώ πη ακολουθεί επίσης τη γαλλική σχολή σ’ ό,τι αφορά την αρχιτεκτονική, τη ζω γραφική, τη γλυπτική ή τη μουσική. Στο εξής τούτη η υπεροχή είναι πλήρω ς αποδεκτή. Πρεσβευτής στο Π αρίσι, ο Ν απολιτάνος μαρκήσιος Κ αρατσιόλο γράφει: «Παρίσι, πρότυπο των ξένων κ ρ α ­ τών, ή η γαλλική Ευρώπη» (1776), ενώ η Ακαδημία του Βερολίνου προτείνει ως θέμα διαγω νισμού τη διερεύνηση τω ν λόγων στους οπ οίους οφείλεται η οικουμενικότητα της γαλλικής γλώσσας κ α ι στεφανώνει τον συγγραφέα Ριβαρόλ του ο ­ ποίου ο λόγος περιλαμβάνει φράσεις όπω ς η ακόλουθη: «Φαίνεται να έχει έρθει η εποχή που θα λέμε “ο γαλλικός κόσμος”, όπω ς άλλοτε “ο ρω μαϊκός κόσμος’’». Η ακ τινο β ο λία το υ γαλλικ ο ύ π ρ ο τύ π ο υ κ ά νει το Π α ρ ίσ ι την πνευμα τική πρω τεύουσα της Ε υρώ πης, Το βουλεβάρτο π ο υ οδηγεί από την Π ύλη Σ αιντΑντουάν στην Πύλη Σαιν-Μ αρτέν γίνεται το σταυροδρόμι της κοσμικότητας κ αι

468

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ ΡΡΟ Π ΙΑ Σ

της διασκέδασης της υψηλής κ ο ινω νία ς. Η πολιτική συζητιέται στις λέσχες, τα καφέ κ α ι κυρίω ς τα σαλόνια ό π ο υ διαμορφ ώ νονται κ α ι δ ια δίδ ο ντα ι νέες ιδέες γεννημένες από το φ ιλοσοφ ικό πνεύμα. Εκείνα της μαρκησίας ντε Λαμπέρ, της κ υρίας ντυ Τανσέν ή της κ υ ρ ία ς ντυ Ν τεφάν προσελκύουν συγγραφείς, φιλοσό­ φ ους, χρηματιστές, α ξιω μ ατούχους ή μεγάλους άρχοντες οι ο π ο ίο ι ανασυνθέ­ τουν τον κόσμο κ α ι π ροκα λούν το θαυμασμό τω ν ξένω ν π ο υ επισκέπτονται την πρωτεύουσα. Το π ιο φημισμένο είνα ι το σαλόνι της κ υρ ία ς Ζω φρέν, στο οποίο δεν απ α ξιο ύν να προσέλθουν ούτε ο ι εστεμμένες κεφαλές της Ευρώπης, τόσο έ­ χει εδραιωθεί σταθερά η φήμη του ω ς κέντρου της υψηλής διανόησης. Η επαρχία κ α ι το εξωτερικό προσ παθούν λοιπόν να μιμηθούν αυτή την παρισινή ζωή πολ­ λαπλασιάζοντας τις ακαδημίες κ α ι τα αναγνωστήρια π ο υ επιτρέπουν στην ελίτ να συμβουλεύεται βιβλία κ α ι εφημερίδες, να συζητεί τα προβλήματα της εποχής κ αι να ανοίγεται στον κόσμο μέσω διαγω νισμώ ν ή π α ιχνιδ ιώ ν. Η καλλιτεχνική επιρροή της Γαλλίας δεν είναι μικρότερη. Ε ίν α ι όμως η κλα­ σική καλαισθησία π ου συνεχίζει, στην καρδιά του 18ου αιώ να, τ ις τάσεις που εί­ χαν εμφανιστεί στο τέλος του γαλλικού Π ου. Ο ι Βερσαλίες παραμένουν όσο π ο ­ τέ πρότυπο για μίμηση. Βρίσκει κανείς περισσότερο ή λιγότερο προσαρμοσμένα αντίγραφ ά τους στην Ισπανία (πύργος της Γκράνχα), τη Νεάπολη (Καζέρτα), την Πάρμα (Κ ολόρνο), την Π ορτογαλία (Κελούζ), την Π ρωσία (Σαρλότενμπουργχ ή. Σαν-Σουσί κοντά στο Π όσνταμ), την Α υστρία (Σένμπρουν) ή τη Ρω σία (Τσάρκογιε Σελό). Ό π ω ς κατά την προηγούμενη περίοδο, Γάλλοι αρχιτέκτονες βρίσκο­ ντα ι συχνά στην αφετηρία αυτώ ν τω ν κατασκευών. Το ίδιο ισχύει σε ό,τι αφορά την πολεοδομία: η πλατεία τω ν Ν ικώ ν στο Π αρίσι, με το άγαλμα του έφιππου Λ ουδοβίκου ΙΔ ' στο κέντρο της, χρησιμεύει ως πρότυπο για την πλατεία Αμάλιενμπουργκ της Κ οπεγχάγης, ενώ η πλατεία Λ ουδοβίκου ΙΕ ' (η σημερινή π λ α ­ τεία Ο μονοίας) αντιγράφ εται στη Λισαβώνα ή το Ρίο ντε Ζανέιρο. Έ να ς Γάλλος, ο Ο υντόν, αναλαμβάνει να κατασκευάσει το άγαλμα του Ο υάσινγκτον, ενώ ο ταγματάρχης Λ Ά ν φ ά ν κάνει τα σχέδια της ομοσπονδιακής πρω τεύουσας τω ν νε­ αρώ ν Ηνωμένων Π ολιτειώ ν της Αμερικής. Αυτά τα πρω τεία τω ν γαλλικ ώ ν ιδεών εξηγούν την ανάπτυξη της «πεφ ω τι­ σμένης δεσποτείας» στην Ευρώπη. Π ράγματι στο δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώ να ένας μεγάλος αριθμός Ε υ ρ ω π α ίω ν ηγεμόνων αναμορφώ νουν τη διακυβέρνησή τους π ρ ο ς μια κατεύθυνση π ου μοιάζει να είναι εκείνη της σκέψης τω ν φ ιλοσό­ φων. Η αναμόρφω ση αυτή φ αίνεται να προετοιμάζει το δρόμο για την πολιτική ενοποίηση τω ν ευρω παϊκώ ν κρατώ ν. Ο Φ ρειδερίκος Β ' ο Μέγας (1740-1786) στην Πρωσία, η Α ικατερίνη Β ' (17621796) στη Ρωσία, ο Ιωσήφ Β ' (1780-1790) στα κράτη τω ν Α ψβούργων, ο Κ άρολος Γ ' (1757-1788) στην Ισπανία, ο αδελφός του αυτοκράτορα μεγάλος δούκας Λεο­ πόλδος στην Τοσκάνη, ο υπουργός Π ομπάλ κατά τη βασιλεία του Ιωσήφ Α ' του Μεταρρυθμιστή στην Π ορτογαλία εμπνέονται από τις θεωρίες τω ν φιλοσόφων. Ε πικαλούνται τη λογική κ α ι διακηρύσσουν ότι επιθυμούν να κάνουν τους λαούς τους «ευτυχείς κ α ι ευημερούντες». Κ αθώς οι μεταρρυθμίσεις το υ ς προσκρούουν

01 Α Ν Τ ΙΘ Ε ΣΕ ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

469

σε πολλές αντιστάσεις, χρειάζεται να τις επιβάλουν στους υπηκόους τους, ακόμη και παρά τη θέλησή τους, κ α ι κατά συνέπεια να κυβερνήσουν με αυταρχικό τρό­ πο. Ε ίναι λοιπόν «δεσπότες» αλλά «δεσπότες φωτισμένοι». • Π αρουσιασμένες μέσα α π ό ένα λεξιλόγιο π ο υ οφείλει πολλά στους φιλοσό­ φους, οι μ εταρρυθμίσεις αυτές αναφ έρονται α δ ιά κ ο π α στην «αρετή» κ αι εξαί­ ρουν τον «πατριω τισμό» κ α ι τη μέριμνα για το. «ανθρώ πινο είδος» τούτω ν τω ν «φωτισμένων δεσποτών» για τους οποίους οι φ ιλόσοφ οι -ψάλλουν πανηγυρικούς. Ο Βολταίρος δεν φ είδεται εγκωμίων για τον Φ ρειδερίκο Β ' τον Μέγα της Π ρω ­ σίας, τον οποίο θεωρεί μεγάλο άνδρα κ αι ονειρεύεται -μ έχρι τη ρήξη το υ ς - να τον δει να εξουσιάζει την Ευρώπη, ενώ ο Ν τιντερό πιστεύει ότι βλέπει το π ο λ ιτι­ κό ιδεώδες του να π ρ αγμ ατο π ο ιείτα ι στο πρόσω πο της Αικατερίνης Β '. Κ οιτάζοντας π ιο π ρ ο σ εκ τικά αντιλαμβάνεται κ α νείς ότι οι «φω τισμένοι δε­ σπότες», οι ο π ο ίο ι ευημερούν στην Ευρώπη του 18ου αιώ να, δεν έχουν εφαρμό­ σει αδιακρίτω ς τις μ εταρρυθμίσεις που σ υνιστούσαν οι φιλόσοφοι. Α υτές που έχουν συγκροτήσει είνα ι όλες στην ίδια κατεύθυνση: την ενίσχυση τω ν κρατώ ν τους ή τη σταθεροποίηση της εξουσίας τους. Επικεφαλής κ ρατώ ν τα περισσότερα από τα οπ ο ία δεν μπόρεσαν ή δεν ήξε­ ραν π ώ ς να επω φ εληθούν από την ευκαιρία π ο υ προσέφερε στην οικονομική τους ανάπτυξη το άνοιγμα του κόσμου κ α ι ο πολλαπλασιασμός τω ν ρευμάτων της ανταλλαγής, το ύ το ι ο ι ηγεμόνες δεν έχουν στην πραγματικότητα άλλο σκοπό από τον εκσυγχρονισμό τω ν κρατώ ν τους. Ο νειρεύονται π ά νω α π ’ όλα να αυξή­ σουν τη δική τους ισχύ προσ παθώ ντα ς να φτάσουν το ιδεώδες π ου στα μάτια τους συνιστά η δόξα ενός Λ ουδοβίκου ΙΔ ' στο απόγειο της δύναμής του. Αυτή είναι, για παράδειγμα, η στάση του Φ ρειδερίκου Α ' της Π ρωσίας, ο οποίος ε­ γκαινιάζει τον βασιλικό τίτλο του υιοθετώ ντας το τελετουργικό της αυλής της Γαλλίας. Έ να ς από το υ ς δια δόχους του, ο Φ ρειδερίκος Β ' ο Μέγας, έχει Γάλλο παιδαγω γό κ α ι συνδέεται με τον Βολταίρο, ο ο π ο ίο ς τον συναρπάζει με την α­ φήγηση του ηρω ισμού κ α ι της μεγαλοσύνης του Κ αρόλου IB ' της Σ ουηδίας ή του Λουδοβίκου ΙΔ ', π ο υ γίνο ντα ι τα είδωλά του. Στη συνέχεια δεν θα πά-ψει να ε­ δραιώ νει στην Π ρω σία ένα πρότυπο γραφειοκρατικής και στρατιω τικής μοναρ­ χία ς ικανής να στηρίξει τις φιλοδοξίες του. Αυτοί οι «φω τισμένοι» ηγεμόνες συμμετέχουν στον άκρατο θαυμασμό της ε­ ποχής για τη «φ ιλ ο σ ο φ ία » . Ο ρισμένοι δεν α π α ξ ιο ύ ν να γράψ ουν ο ι ίδ ιο ι (ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Β ' συντάσσει μια σύνοψη του Ιστορικού και κριτικού λεξικού / Dictionnaire historique et critique του Μ παιλ). Αλλά από την ευαισθη­ σία π ρος τις ιδέες κ α ι τη ρητορική της εποχής ώ ς την εφαρμογή τους στην ορ­ γάνωση τω ν κ ρατώ ν τους, χρειάζεται ένα βήμα, το οπ οίο ο ενθουσιασμός ενός Β ολταίρου ή ενός Ν τιντερό γρήγορα καλύπτει, αλλά η εξέταση τω ν π ρ α γ μ α τι­ κών γεγονότω ν διαψ εύδει. Ό τα ν ο αυτοκρά τορας Ιωσήφ Β ' υποβάλλει τον αυστριακό κλήρο στον στενό έλεγχο του ηγεμόνα, όταν ο Φ ρειδερίκος Γουλιέλμος Β ' ή η Αικατερίνη Β ' η Με­ γάλη οργανώ νουν τα κράτη τους σύμφωνα με τις αρχές ενός αυστηρού συγκε­

470

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗ Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

ντρω τισμού, όταν ο ι δημοσιονομικές μεταρρυθμίσεις π ο υ π ρ ο ο ρ ίζο ντα ι να εξι­ σώσουν τα φ ορολογικά βάρη καταλήγουν σε μια σημαντική αύξηση της συνολι­ κής απόδοσή ς του, ό τα ν η οικονομική ελευθερία - π ο υ π ερ ιο ρ ίζετα ι α π ό τον προστατευτισμό όπ οτε η ανάγκη γίνεται αισθητή - τονώ νει παντού τις οικονο­ μίες τω ν κρατώ ν, είνα ι υποχρεω μένος να διαπιστώ σει κ α νείς ότι το φιλοσοφικό λεξιλόγιο δεν εξυπηρετεί π α ρ ά τη συγκάλυψη μιας πολιτικ ή ς εθνικού συμφέρο­ ντος της οπ ο ία ς o l σ τόχοι δεν βρίσκονται στην κατεύθυνση του τόσο συχνά π ρ ο ­ βαλλόμενου κοσμοπολιτισμού. Το κ οσ μ οπ ολίτικο π νεύ μ α κ αι η πνευματική υπεροχή της Γαλλίας επίσης προσκρούουν σε εθνικιστικές αντιδράσεις που εκδηλώ νονται κατά πρώ το λόγο στο πεδίο της λογοτεχνία ς. Ε να ντίον της εισβολής της γαλλικής γλώσσας και λογοτεχνίας αξιώ νεται η υπεράσπιση τω ν εθνικώ ν γλωσσών, τόυ εθνικού γού­ στου, του εθνικού παρελθόντος. Η γαλλική λογοτεχνία κατα κρίνεται για τον τε­ χνητό και μάλιστα ανήθικο χαρακτήρα της. Έ τσ ι οι Α γγλοι κ α ι κυρίω ς o l Γερ­ μανοί αναπτύσσουν μια εθνική λογοτεχνία τα θέματα της οπ οία ς επιλέγουν από το δικό τους παρελθόν. Ο Γερμανός Χέρντερ διακηρύσσει ό τι έφτασε η ώρα της γερμανικής λογοτεχνίας. Ο Γκαίτε, που ήταν κάποτε γεμάτος ενθουσιασμό για την Ευρώπη, διαλέγει από τη γερμανική ιστορία το θέμα το υ π ρ ώ του θεατρικού του έργου: Γκετς φ ο ν Μ π ερ λ ίχιν γκ εν (G oetz von Berlichingen, 1773) κ αι διορθώ ­ νει το Η μερολόγιο ταξιδιού στην Ιταλία (Tagebuch eines Reises in Italia) α ντικ α ­ θιστώ ντας τις ξένες λέξεις με γερμανικές. Μ ία π αρόμ οια κίνηση λαμβάνει χώ ρα στην Ιταλία, όπου η ρω μαϊκή ιστορία ανακτά την εύνοια το υ κ ο ιν ο ύ κ α ι όπου ο ποιητής Α λφ ιέρι καλεί τους Ιταλούς να ξαναβρούν, με τα ό π λ α στο χέρι, το ρ ω μ αϊκό μεγαλείο. Τέλος στην Ισπανία ο Ιησουίτης πατήρ Φ ρανθίσκο δε Μ ασντέν δημοσιεύει στα ισπανικά μια ιστο­ ρία της χώ ρ α ς του π ο υ εξαιρεί το περασμένο μεγαλείο της (1783). Το κοσμοπολίτικο πνεύμ α κ αι τα σχέδια μιας ευρω παϊκής ένωσης εμφανίζο­ ντα ι ακόμα π ιο ευάλω τα α π ό την άποψη τω ν ευρω παϊκώ ν πο λιτικ ώ ν π ρ α γμ ά ­ των: η Ευρώπη του Δ ιαφ ω τισμού είναι επίσης εκείνη της ευρω παϊκής ισορρο­ π ία ς που απειλείται από τις εθνικές ορέξεις.

Η ΑΓΓΛΙΚΗ Ε Υ ΡΩ Π Η ΤΗ Ν ΕΠ Ο Χ Η ΤΗ Σ Ε Υ ΡΩ Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣΟ ΡΡΟ Π ΙΑ Σ ν, παρά την αντίδραση τω ν εθνικώ ν π ο λιτισ τικ ώ ν παραδόσεω ν, η Ευρώ πη της τέχνης, της λογο τεχνία ς, του στοχασμού είναι σε μεγάλο βαθμό γα λ λ ι­ κή, η Ευρώπη τω ν π ο λ ιτικ ώ ν πραγμάτω ν είναι εκείνη τω ν εθνώ ν-κρατώ ν κ α ι κ υ ριαρχείτα ι σε μεγάλο βαθμό από την Αγγλία. Την επαύριο τω ν Σ υνθηκώ ν της Ουτρέχτης (1713) κ α ι του Ράσταντ (1714), που έθεσαν τέρμα στον πόλεμο για τη Διαδοχή της Ισπανίας, καμιά δύναμη δεν φαίνεται να είναι σε θέση ν α εξουσιάσει την Ευρώπη. Η Σουηδία είχε τις τελευ­ ταίες αναλαμπές της με τον Κ άρολο IB '. Η Π ολω νία, παραλυμένη από το εκλο­

Α

01 Α Ν Τ ΙΘ Ε ΣΕ ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

47]

γικό της σύστημα κ α ι την ανικανότητα τω ν ηγεμόνων της, δεν είναι τόσο ένας παράγοντας του ευ ρ ω π α ϊκ ο ύ π α ιχ νιδ ιο ύ όσο μια λεία που εποφθαλμιούν οι γείτονές της. Οι Η νω μένες Ε π α ρ χίες έχουν χάσει το οικονομικό προβάδισμα του Π ου αιώ να κ α ι δεν είνα ι π ια π α ρ ά ένα κράτος δεύτερης σειράς π ου κινείτα ι στην τροχιά της Α γγλίας. Η Ισπανία, της ο π ο ία ς ο ι φ ιλοδοξίες είχαν επί τόσο καιρό ανησυχήσει την ήπειρο, εξακολουθεί να παρακμ άζει, π α ρ ά την κατοχή τω ν πλούσ ιω ν αποικιώ ν της Αμερικής. Ο βα σ ιλ ιά ς της Φ ίλ ιπ π ο ς Ε ' αναγκάζεται να δεχθεί, π α ρ ά τη θέ­ λησή του, να π α ρ α ιτη θ εί α π ό το στέμμα της Γαλλίας. Μην έχοντας αποδεχθεί την απώ λεια τω ν ιτα λ ικ ώ ν εδαφ ώ ν του π ρ ο ς όφελος της Α υστρίας, κ α ι ω θού­ μενος από τη σύζυγό το υ Ελισάβετ Φαρνέζε, κάνει πρ ω θυπουργό του έναν Ιτα­ λό πατριώ τη, τον Α λμ περόνι, κ αι αναλαμβάνει διπ λω μ α τικ ούς χειρισμούς για την αμφισβήτηση τω ν ρυθμίσεω ν του 1713-1714, προκα λώ ντας τη δυσπιστία της Ευρώπης. Εξίσου δυσαρεστημένος από τούτες τις ρυθμίσεις, αλλά ενισχυμένος από την πρόσφατη νίκη του, ο αυτοκράτορας Κ άρολος Σ Τ ' παρεμβαίνει παντού: στην Ιταλία για να επανασυστήσει π ρ ο ς όφελος του μια μεγάλη μεσογειακή δύναμη, στη Γερμανία γ ια να επιβάλει την αυτοκρατορική εξουσία στα κράτη του νότου, στα Βαλκάνια γ ια να αποσ πάσ ει α π ό τους Τούρκους νέα τμήματα τω ν ευρ ω π α ϊ­ κών εδαφών τους. Ό μ ω ς αυτή η δραστήρια διεθνής π ολιτικ ή στηρίζεται σε α­ σταθείς βάσεις: στερούμενος αρσενικού διαδόχου, επιζητεί να εξασφαλίσει στην κόρη του Μ αρία Θηρεσία το σύνολο της κληρονομιάς τω ν Αψβούργων της Βιέν­ νης. Θα εξαντληθεί στην προσ πάθεια να πείσει τους Ε υρω παίους ηγεμόνες και το μωσαϊκό τω ν κ ρ α τώ ν π ο υ απαρτίζουν τα εν λόγω εδάφη να αναγνω ρίσουν αυτή την κληρονομιά (την «Π ραγματική'Κ ύρω ση»106). Έ χο ντας ηττηθεί στους πολέμους τω ν αρχώ ν του 18ου αιώνα, η Γαλλία δ ια ­ τηρεί ωστόσο άθικτες τις δυνάμεις της. Ο δημογραφικός δυναμισμός της, ο φ υ­ σικός πλούτος της, η λάμψη του πολιτισμού της την κάνουν αναμφισβήτητα το ισχυρότερο κράτος της Ε υρώπης. Α λλά η ήττα του Λ ουδοβίκου ΙΔ ' έχει δείξει τα όρια αυτής της ισχύος κ α ι την αδυναμία της να τη μετατρέψει σε πολιτική υ­ περοχή. Έ χο ντα ς γίνει συνετός μετά τις αποτυχίες του, ο Λουδοβίκος ΙΔ ' επι­ ζητεί πλέον να αφ ο π λίσ ει τη δυσπιστία τω ν Ε υρω παίω ν παίζοντας νομοταγώ ς το π α ιχνίδ ι της ευρ ω π α ϊκή ς ισορροπίας. Τέλος οι ανερχόμενες δυνάμεις δεν είναι ακόμη σε θέση να απειλήσουν π ρ α γ­ ματικά την ευρω παϊκή ισορροπία. Η Ρωσία κ α ι η Π ρωσία μοιράστηκαν βεβαίως τα κατάλοιπα της Σ ουηδίας, αλλά η πρώτη, υπό τον τσάρο της Πέτρο Α ' τον Μέγα (1672-1725), ακόμη προσπαθεί να οργανω θεί κατά το ευρω παϊκό π ρ ό τυ ­ πο, ενώ η δεύτερη -τ η ν ο π ο ία ο Φ ρειδερίκος Α 'κ α τά φ ερε το 1701 να αποσπάσει από την Α γία Ρω μαϊκή Α υτοκ ρατορία- κρατιέται συνετά, κατά τη βασιλεία του Φρειδερίκου Γουλιέλμου Α ' (1713-1740), στο περ ιθώ ρ ιο τω ν ευρω παϊκώ ν συ­ γκρούσεων. Σ ’ αυτό τον π ίν α κ α τω ν ευρω παϊκώ ν κρατώ ν στις αρχές του 18ου αιώ να θα

472

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Η Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

π ρέπ ει να δοθεί ξεχωριστή θέση στην Α γγλία. Προσκολλημένη, από την εποχή του Ερρίκου Η ', στην αρχή της ευρω παϊκής ισορροπίας, την έχει επιβάλει μαχόμενη διαδοχικά τους Α ψβούργους κ α ι τον Λ ουδοβίκο ΙΔ '. Οι Συνθήκες της Ο υ­ τρέχτης κ α ι του Ράσταντ, π ο υ υποχρεώ νουν την Α υστρία κ αι τη Γαλλία να π α ­ ραιτηθούν από την πρω τοκαθεδρία στην Ευρώπη, είναι η επικύρωση τούτης της πολιτικής. Τέλος η παρακμή π ο υ έχει πλήξει τη μια μετά την άλλη τις ναυτικές κ αι αποικιακές δυνάμεις ο ι οποίες θα μπορούσαν να την επισκιάσουν, πρώ τα την Π ορτογαλία κ α ι την Ισπανία, κ α τό π ιν τη Σουηδία κ α ι τις Η νω μένες Ε παρ­ χίες, την αφήνει σε θέση ισχύος. Ωστόσο π ο λύ απέχει από να ονειρεύεται μια επεκτατική π ολιτικ ή όπ ω ς εκεί­ νη που ακολούθησαν κ ά π ο ια στιγμή οι α ντίπ α λο ί της. Ε ξάλλου η ίδια η κατά­ στασή της διόλου δεν της επιτρέπει μια τέτοια πολυτέλεια. Ο βασικός ρόλος που παίζει ένα κοινοβούλιο στο οποίο δεσπόζουν η αριστοκρατία κ α ι η πλούσια α­ στική τάξη ωθεί τους δια δοχικούς π ρ ω θυπου ργούς να κ α τα γίνο ντα ι περισσότε­ ρο με τα οικονομικά κ α ι αποικιοκρα τικά συμφέροντα της χώ ρας π α ρ ά με επιτυ­ χίες γοήτρου π ο υ θα μπορούσαν να επιδιώ ξουν στην ήπειρο. Α λλά τα αγγλικά συμφέροντα α π α ιτο ύν να μη διακυβευθεί η ευρω παϊκή ισ ορ ρ οπία π ο υ με τόσο κόπο διαμορφώθηκε. Η διατήρηση της ισ ορροπία ς δεν αποτελεί κατά κανένα τρ ό π ο εφαρμογή ε­ νός ειρηνιστικού ιδεώδους, αλλά α νταποκρίνετα ι στο καλά συνειδητοποιημένο συμφέρον τω ν δύο ισχυρότερω ν κρατώ ν της Ευρώπης. Αυτό της Α γγλίας συνίσταται στη διατήρηση μιας κατάστασης π ο υ ωφελεί στον ύψ ιστο βαθμό την ε­ μπορική κ αι αποικιακή πολιτική της· εκείνο της Γαλλίας κ α θορ ίζετα ι από τη θέ­ ληση του αντιβασιλέα να δια δεχθεί τον Λ ουδοβίκο ΙΕ ', ένα εύθραυστο π α ιδ ί, του ο π ο ίο υ την κληρονομιά υποβλέπει, παρά την επίσημη παραίτησή του, ο βα­ σιλιάς Φ ίλιπ πο ς Ε 'τ η ς Ισπανίας. Αυτή η Ευρώπη του 18ου αιώ να, της οπ ο ία ς ο ι π ρω ταγω νισ τές επικαλούνται με τόση π ροθυμ ία τη λογική ή επα ίρ ο ντα ι για τα ανθρω πιστικά τους αισθήματα κ α ι την καλλιτεχνική ευαισθησία τους, είναι λοιπόν, στο π ο λ ιτικ ό επίπεδο, εκεί­ νη του π ιο ψ υχρού κρατικού συμφέροντος κ α ι του π ιο μεγάλου κυνισμού. Κ α τ’ εικόνα του Φ ιλίπ πο υ Ε ' π ο υ π α ρ αφ υλάει πότε θα πεθάνει ο Λ ουδοβίκος ΙΕ ', κάθε ηγεμόνας π αρακολουθεί τους γο νείς του, τω ν ο π ο ίω ν ο ενδεχόμενος θά να ­ τος μπορεί να του προσφ έρει εδαφικά οφέλη. Οι π ιο ιερές συνθήκες, ο ι π ιο ε π ί­ σημες δεσμεύσεις θεω ρούνται κενό γράμμα από τη στιγμή π ο υ διακυβεύεται το δυναστικό συμφέρον, Ο ι διπλω μάτες, για τους οποίους ο 18ος α ιώ να ς είναι μια χρυσή εποχή, δεν είναι σε κάθε χώ ρα π α ρ ά επικεφαλής κέντρω ν κατασκοπείας, με αποστολή να υπεξα ιρο ύ ν επιστολές, να διανέμουν επιχορηγήσεις, να εκμε­ ταλλεύονται τις αδυναμίες του ηγεμόνα στον οίιοίο είνα ι δια πιστευμένοι ή να α ­ π οκαλύπτουν τα κρατικά μυστικά του. Κ ανένας δεν αγνοεί ό τι αρκεί να προσφερθεί η κατάλληλη τιμή για να εξαγοραστεί η πολω νική δ ία ιτα ή εκείνη της αυτοκρατορίας. Αυτός ο π ο λ ιτικ ό ς κυνισμός γίνετα ι εμφανής στα τρ ία μεγάλα προβλήματα

0 1 Α Ν Τ ΙΘ Ε ΣΕ ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

473

της εξω τερικής π ο λ ιτ ικ ή ς το υ τέλο υς του 18ου α ιώ ν α : τη Δ ια δοχή της Α υ­ στρίας, τη γαλλοβρετανική α ντιπ α λό τη τα κ α ι το π ο λω νικ ό ζήτημα.

Η Δ ΙΑ ΔΟ Χ Η Τ Η Σ Α Υ ΣΤΡΙΑ Σ αυτοκράτορας Κ άρολος Σ Τ ' είχε προετοιμάσει από καιρό τη διαδοχή του φ ροντίζοντας να αναγνω ρισ τούν με την Π ραγματική Κύρωση τα δικαιώ μ α­ τα της κόρης του Μ αρίας Θηρεσίας. Η Μ αρία Θηρεσία ανεβαίνει λοιπ όν στο θρόνο τον Ο κτώ βριο του 1740, σε ηλικία 23 ετών. Ό μ ω ς η Αυστρία είναι εξασθενημένη, ο στρατός α π ο δ ιο ρ γα νω μ ένο ς και το θησαυροφυλάκιο σχεδόν άδειο. Α πέναντι της ο ι άλλες ε υ ρ ω π α ϊκ ές δυνάμεις εμ φ α νίζο ντα ι σε θέση ισχύος: η Ισπανία του Φ ιλ ίπ π ο υ Ε ' το έχει ήδη αποδείξει αγω νιζόμενη νικηφ όρω ς ενα­ ντίον της Α υστρίας στην Ιταλία, η Γαλλία έχει ενισχυθεί από τη συμμαχία της με την Αγγλία, ενώ ο νέος βασιλιάς της Πρωσίας Φ ρειδερίκος Β ' ο Μέγας ανυπομονεί να αποδείξει την αξία του αυξάνοντας τα εδάφη τω ν Χόεντσολερν. Η ανάρρηση της Μ αρίας Θηρεσίας στο θρόνο δίνει λοιπόν το σύνθημα για να διαμοιραστούν τα ιμ ά τια της Α γίας Ρω μαϊκής Α υτοκρατορίας κ α θ ’ υπέρβασιν της Π ραγματικής Κ υρώσεως. Η πρω τοβουλία έρχεται από τον Φρειδερίκο Β ', ο ο π ο ίο ς ρίχνετα ι στην πλούσ ια επαρχία της Σιλεσίας. Α κολουθείται από τον εκλέκτορα της Β αβαρίας, ανιψ ιό του Κ αρόλου Σ Τ ' π ο υ διεκδικεί την κληρο­ νομ ιά του, από τον βασ ιλιά της Ισ πανίας κ αι από το ν βασιλιά της Σαρδηνίας. Η ευκαιρία να τα π εινω θο ύν ο ι Α ψβούργοι φ αίνεται π ο λύ ω ραία για να α π ο υσ ιά ­ σει η Γαλλία: πολεμώ ντας για λογαριασμό το υ εκλέκτορα της Βαβαρίας, τα γαλ­ λικά στρατεύματα καταλαμβάνουν τη Βοημία, όπ ου ο εκλέκτορας ανακηρύσσετα ι αυτοκράτορας με το όνομα Κ άρολος Ζ '. Χ ωρίς να το περιμένει κανένας, η Μαρία Θηρεσία αντιδρά ως πραγματικός αρχηγός κράτους. Θ υσιάζοντας τη Σιλεσία, πετυχαίνει την απεμπλοκή του βασι­ λιά της Πρωσίας. Μετά α π ’ αυτό στρέφει τις δυνάμεις της εναντίον του ασθενέ­ στερου από τους αντιπά λους της, του εκλέκτορα της Βαβαρίας, τον οποίο διώ χνει από τη Βοημία αλλά κ αι από τη Βαβαρία. Έ χοντας συμμαχήσει με την Αγγλία, που φοβάται την κατάτμηση της αυτοκρατορίας τω ν Αψβούργων, η Μαρία Θηρε­ σία υποχρεώνει το γιο τού εκλέκτορα της Βαβαρίας να συνθηκολογήσει (1745). Στη Γαλλία πέφ τει λο ιπ ό ν το κύριο βάρος του πολέμου. Μια Γαλλία π ου δεν έχει τίπ ο τα να κερδίσει κ αι που, σύμφωνα με την έκφραση που φτιάχτηκε για την περίσταση, μάχεται «μόνο για τον βασιλιά της Πρωσίας». Π ράγματι, ο Φρει­ δερίκος Β ', π αραβαίνοντας κ α ι π ά λ ι τις δεσμεύσεις του, έχει ξαναρχίσει τον π ό ­ λεμο κ ι έχει αποκτήσει τη Σιλεσία (ειρήνη της Α ιξ-λα-Σαπέλ το 1748). Από την πλευρά της, η Γαλλία οφ είλει να παραιτηθεί από την κατάληψη τω ν Κ άτω Χ ω ­ ρών για να μη δυσαρεστήσει την Αγγλία.

Ο

474

Κ Λ Α Σ ΙΚ ΙΣ Μ Ο Σ Κ Α Ι Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Σ ΤΗ Ν Ε Π Ο Χ Η Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Η Σ ΙΣ Ο Ρ Ρ Ο Π ΙΑ Σ

Η ΑΓΓΛΟΓΑΛΛ1ΚΗ ΑΝΤΙΠΑΛΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Ο ΕΠ ΤΑ ΕΤΗ Σ Π Ο Λ ΕΜ Ο Σ υτό το σημάδι γαλλικής καλής θέλησης δεν αρκεί για ν α α ποκοιμ ίσ ει τη δυ­ σ πιστία που π ροκα λεί π έρ α ν της Μ άγχης η επέμβαση του Λ ουδοβίκου Ι Ε ' στον πόλεμο για τη Δ ιαδοχή της Αυστρίας. Π ολύ περισσότερο π ο υ η Αγγλία επ ο φ θαλμ ιά τις γα λλικές α π ο ικ ίες του Κ αναδά κ α ι της Ινδίας. Η αγγλική πολιτική επιδιώ κει λοιπόν να «καταλάβει τον Κ αναδά στη Γερμα­ νία», ρίχνοντα ς τη Γαλλία σε έναν ευρω παϊκό πόλεμο π ο υ θα την παραλύσει. Για να πετύχει το σκοπό της προσεγγίζει την Π ρωσία. Ο Φ ρειδερίκος Β ', επιθυ­ μώ ντας να σταθεροποιήσει τη θέση του στη Σιλεσία, α ρ πάζει την ευκαιρία να βρει ένα σύμμαχο, π ου του προσφ έρεται κ α τ’ αυτό τον τρόπο. Φοβούμενη μήπως απομονω θεί, η Γαλλία δέχετα ι την πρ ο σ φ ο ρά της Μ αρ ία ς Θ ηρεσίας π ο υ της προτείνει συμφιλίωση. Τούτη η «αντιστροφή τω ν συμμαχιών» (1756) δείχνει κ α­ θαρά σε τι πλέγμα δ υ σ π ισ τία ς και αμοιβαίας υστεροβουλίας βασίζεται η ευρω­ π α ϊκ ή ισορροπία. Καταλήγει έτσι, το 1756, σε μια ευρωπαϊκή σύγκρουση, τον Επταετή Πόλεμο. Ε νώ ο Φ ρειδερίκος Β ' εισβάλλει στη Σαξονία, η Γαλλία αναμετριέται στη θάλασ­ σα με την Α γγλία. Α φού πολέμησε για τον βασιλιά της Π ρω σίας, ο Λουδοβίκος Ι Ε ' μάχεται για τον Ο ίκο της Αυστρίας! Δ ιεξάγοντας α τυχώ ς τον Επταετή Πόλεμο, η γαλλοαυστριακή πλευρά οδηγείτα ι σε μια σειρά από ήττες στην Ευρώπη, τις αποικίες κ α ι τη θάλασσα. Η Συνθή­ κη τω ν Π αρισίω ν του 1763 στοιχίζει ελάχιστα στην Α υστρία αλλά πολύ στη Γαλ­ λία: ενώ η Μ αρία Θηρεσία αρκείται να αναγνω ρίσει στον Φρειδερίκο Β ' την κ α ­ τοχή της Σιλεσίας, η Γαλλία αναγκάζεται να παραχω ρήσει στην Αγγλία όλες τις αποικίες της στη βόρεια Α μερική και τα εμπορεία της στη Σενεγάλη. Αναγκάζε­ τα ι να διαλύσει τη Γαλλική Ε ταιρεία τω ν Α νατολικώ ν Ινδιώ ν κ αι δεν διατηρεί ε­ κεί τα εμπορεία της π α ρ ά μόνο παραιτούμενη από την επέκταση στην ενδοχώρα, η οπ ο ία επιφυλάσσεται π λέο ν στον αγγλικό αποικισμό. Η Γαλλία βρίσκει σύντομα μια ευκαιρία να εκδικηθεί: αποφ ασίζει να υ π ο ­ στηρίξει, στην αρχή υλικά, κ α τό π ιν με τα όπλα, τους Ε ξεγερμένους (Insurgents) της Αμερικής π ου έχουν ξεσηκωθεί εναντίον της αγγλικής κυριαρχίας. Έ τσ ι η Συνθήκη τω ν Βερσαλιώ ν (1783), π ο υ επικυρώ νει τη νίκη τους, εμφανίζεται ω ς το αντίβαρο της Συνθήκης τω ν Π αρισίων.

Α

ΟΙ ΔΙΑΝΟΜ ΕΣ Τ Η Σ Π Ο ΛΩ Ν ΙΑ Σ πολω νική π ο λιτικ ή α να ρ χία , ήδη ανησυχητική κ α τά το Μ εσαίωνα, δεν έχει σταματήσει να αυξάνει α π ό τις αρχές της νεότερης εποχής. Π εδιάδα χ ω ρ ίς φυσικά όρια , η Π ο λω νία απ ο τελεί δελεαστική λεία γ ια τους γείτονές της. Η πλήρης αδυναμία του ηγεμόνα της, ο ο π ο ίο ς εμφ ανίζεται ως «βασιλιάς σε ζ ω ­ γραφιά», παραλυμένος α π ό τις αποφάσεις μιας δ ία ιτα ς που αποτελείται από

Η

01 Α Ν Τ ΙΘ Ε ΣΕ ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

475

μεγάλους χω ρο δεσ π ό τες, έτοιμους να πουληθούν σε όπ οιον προσφ έρει π ερ ισ ­ σότερα γ ια να εξυπηρετήσουν το εγω ιστικό συμφέρον τους, ενθαρρύνει το υ ς Ε υρω παίους ηγεμόνες να μεγαλώ σουν τα κράτη τους εις βάρος του. Π ρώτα ο βασιλιάς της Σουηδίας Κ άρολος I B ', κ ατόπιν ο τσάρος της Ρω σίας Πέτρος Α ' ο Μ έγας είχαν ήδη μπορέσει να της επιβάλουν έναν ηγεμόνα της επ ι­ λογής τους. Με το θάνατο του βασιλιά Αυγούστου Β ' του Κ ραταιού (1733), το ζήτημα της Δ ιαδοχής της Π ολω νίας τίθεται ξανά. Ο ι Ε υρω παίοι ηγεμόνες επω ­ φελούνται για μια ακόμη φορά. Υ πάρχουν δύο ανταγωνιστές: ο Αύγουστος Γ ε ­ κλέκτορας της Σ α ξο νία ς κ αι ανιψ ιός του αυτοκράτορα, και ο Στανίσλαος Α ' Λετσίνσκι, π α λιό ς βασιλιάς της Π ολω νίας, διορισμένος από τον Κάρολο IB ' και κατόπιν πεθερός του Λ ουδοβίκου ΙΕ '. Τα χρήματα π ου διανέμονται με αφ θονία από τους Γάλλους πράκτορες εξασφαλίζουν την εκλογή του από τη δίαιτα. Υ ποστηριζόμενος από τη Γαλλία, ο Σ τανίσλαος Α ' προσπαθεί να αποκαταστήσει την π ο λ ω νικ ή ισχύ. Α υσ τριακοί κ αι Ρ ώ σ οι συνεννοούνται για να τον διώ ξουν από το θρόνο: ο Α ύγουστος Γ 'γ ίν ε τ α ι βασιλιάς της Π ολω νίας. Η Δ ιαδοχή τη ς Π ο λω νία ς μετατρέπεται τότε σε ευρω παϊκό πόλεμο (17331738). Σ ύμμαχοι με τους Ισπανούς κ αι τους Σαρδηνούς, οι Γάλλοι διεξάγουν π ό ­ λεμο εναντίον της Α υστρίας. Κ αθώς το κύριο θέμα είναι η αντιπαλότητα τω ν Αψβούργων της Β ιέννης και τω ν Β ουρβόνων της Μ αδρίτης, το πολω νικό ζήτη­ μα σύντομα κ α θίσ ταται δευτερεύον. Ωστόσο το πο λω νικ ό ζήτημα αναφύεται κ α ι π ά λ ι με το θάνατο του Α υγού­ στου Γ ' (1763). Η τσ αρίνα Α ικατερίνη Β ' συνεννοείται τότε με τον Φρειδερίκο Β ' τον Μέγα της Π ρω σ ίας με στόχο τη διαιώνιση της πολιτικής αδυναμίας της Π ολωνίας. Ε πιθυμώ ντα ς να επιβάλει ρωσικό προτεκτοράτο στη χώρα, π ετυχαί­ νει να εκλεγεί βασιλιάς ο εραστής της Σ τανίσλαος Π ονιατόφσκι, Ωστόσο, επηρε­ ασμένος από τους θείους του, μέλη της ισχυρής οικογένειας Τσαρτορύσκι, ο Σ τα­ νίσλαος Β ' επιχειρεί την αναγέννηση της Π ολω νίας. Η Αικατερίνη Β ' επεμβαίνει και νικά με ευκολία έναν πολω νικό στρατό «16.000 ώ ς 17.000 ανδρώ ν υπό τη δ ι­ οίκηση οκτώ ώ ς δέκα ανεξάρτητων αρχηγών σε πλήρη ασυμφωνία, που προσε­ ταιρίζονται δια φ θείροντα ς ο ένας τα στρατεύματά του άλλου» (Ντυμουριέ). Για να σώσει τους Π ολω νούς π ατριώ τες η Γαλλία ωθεί την Τουρκία να μπει στην κονίστρα. Α λλά η επέμβαση του σουλτάνου πληρώ νεται με την καταστροφή του τουρκικού στόλου κ α ι την απώ λεια τω ν βόρειων επαρχιώ ν της Ο θωμανικής Αυτοκρατορίας: του Αζόφ, της Κ ριμ αία ς κ α ι τω ν ρουμανικώ ν επαρχιών. Ανήσυχος για τ ις θεαματικές νίκες της Α ικατερίνης Β ', ο Φ ρειδερίκος Β ' προτείνει τότε στην τσ αρίνα κ αι στη Μ αρία Θηρεσία της Α υστρίας τη διανομή της Π ολω νίας. Το π ρ ο ο ίμ ιο της Συνθήκης της Α γίας Π ετρούπολης (1722) είναι από μόνο του ένα αριστούργημα: οι τρεις ηγεμόνες μοιράζονται περισσότερο α­ πό το μισό βασίλειο «στο όνομα της Π αναγίου Τριάδος» και από «φόβο για την πλήρη αποσύνθεση .του πολω νικού κράτους». Στη Μ αρία Θηρεσία, η οποία, κα­ τά τον Φ ρειδερίκο Β ', δείχνει τη «μεγαλύτερη όρεξη», κατακυρώ νεται η Γαλικία, η Ρω σία π α ίρ ν ει ένα τμήμα της Λ ιθουα νία ς, ενώ με την πολω νική Π ρω σία ο

Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

0 1 Α Ν Τ ΙΘ Ε Σ Ε ΙΣ Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Τ Ο Υ Δ ΙΑ Φ Ω Τ ΙΣ Μ Ο Υ

477

Φ ρειδερίκος Β ' εξασφαλίζει την εδαφική συνέχεια τω ν ανατολικών κρατώ ν του. Π αρατεινόμ ενη γ ια ν α π ρ ο σ τα τεύσ ει τις κα τα κτή σ εις τους, η σ υμ μ α χία τω ν τρ ιώ ν ηγεμόνων επιτρέπει μια νέα διανομή (1793), κατόπιν δε μια τρίτη, η ο π ο ία στην πραγματικότητα σβήνει την Π ολω νία από το χάρτη (1795). Ε ίναι λ ο ιπ ό ν το δίκαιο του ισχυροτέρου π ο υ θριαμβεύει στην Ευρώ πη του «αιώνα του Δ ιαφ ω τισμού». Η βάναυση περιφρόνηση τω ν λαών κ α ι του δικαίου τω ν κρατώ ν γίνετα ι σύστημα: καμ ιά προσφ υγή δεν φαίνεται να είναι δυνατή για τα μικρά κράτη της Ε υρώ πης π ο υ απειλούνται από τον κυνισμό τω ν μεγάλων δυνάμεων. Μόνη η Γαλλία έπαιξε στην Αμερική κ αι στην Π ολω νία τον κ ά π ω ς α ­ φελή ρόλο του υπερασπιστή τω ν μικρώ ν κρατώ ν. Κ αι τούτο επειδή διακατέχε­ τα ι από νέες και ιδεαλιστικές αντιλήψεις. Π ροερχόμενες από φιλοσοφικές αρ­ χές, προετοιμάζουν την επαναστατική κ α τα ιγίδα που θα σαρώσει την Ευρώ πη και, στο τέλος μ ια ς ταραγμένης εικοσιπενταετίας, θα γεννήσει μια ολότελα νέα κατάσταση.

Μέρος πέμπτο

1789-1815 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΙΑΣ ΝΕΑΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 22

Η Ενρώπη μπροστά στη Γαλλική Επανάσταση ( 1789- 1804)

♦ Η Γ α λλικ ή Ε πανάσταση ε ίν α ι ένα από τα κινήματα π ον γ ε λ ιο ύ ν τ α ι στον δυτικό κόσμο από τις ιδέες τον Δ ιαφ ω τισμού. Έ χοντας προκληθεί από την οικονομική κρίση της γα λλικ ή ς μο ναρχίας, κα τα λή γει σε μ ε ρ ι­ κές εβδομάδες, το 1789, στην κατάρρευση το ν Π α λα ιού Καθεστώτος, στη θέση τ ο ν ο π ο ίο ν θα εγκ α θ ιδ ρ ν θ εί μ ια σν\>ταγματική μ ο να ρ χ ία . Στο μ ετα ξύ μ ε τη Δ ια κ ή ρ υ ξη τω ν Δ ικ α ιω μ ά τω ν του Α νθρώ που κ α ι του Π ο λίτη έχ ει α ν α γ γ ε ίλ ε ι τις νέες α ρχές της κ υ ρ ια ρ χία ς του έθνους, της ελευθερίας, της πο λιτικ ή ς ισότητας κα ι της ιδιοκτησίας. ♦ Η Ε πανάσταση, την ο π ο ία οι η γεμ ό νες υποδέχονται μ ε α δια φ ορία , οι δε δ ια νο ο ύμ ενο ι μ ε ενθουσ ια σ μ ό, π α ρ ο υσ ιά ζετα ι κ α τ’ α ρχά ς α νε π ι­ φύλα κτα ειρ η νό φ ιλη . Π α ρ α σ ν ρ ετ α ι όμως α πό την ίδια τη δύναμη των α ρχώ ν π ο ν δια κ ή ρ νξε να π α ρ α βλά ψ ει τα σ νμ φ έρ οντα των ξένω ν η γε­ μόνω ν. ♦ Ω στόσο ο ι λ ό γ ο ι π ο ν π ρ ο κ α λ ο ν ν την έναρξη το ν π ολέμ ου της Γ α λ ­ λ ία ς μ ε το νς Α ψ β ο ύ ρ γο ν ς της Β ιέννη ς (1792) είν α ι καθαρά εσ ω τερι­ κοί. Π ο λύ σ ύντομα ο πόλεμος, ο ο π ο ίο ς π α ρ ουσ ιά ζετα ι α ρχικά ως π ό ­ λ εμ ο ς π ρ ο π α γά ν δ α ς π ο ν δ ιε ξ ά γ ε τ α ι στο όνομ α τω ν λ α ώ ν ε ν α ν τ ίο ν τω ν βα σ ιλιά δω ν, μ ετ α τ ρ έπ ετ α ι σε κατακτητικό πόλεμο. Η εκτέλεση τον Α ο νδ ο β ίκ ο ν Ι Σ Τ ' χ ρ η σ ιμ ε ύ ε ι ως π ρ όσ χη μ α γ ια τη σύσταση ενός σ ννα σ π ισ μ ο ύ ε ν α ν τ ίο ν της Γ α λλία ς, ο οποίος σύντομα η ττάτα ι από τις σ τρ α τιές της Ε πα νάστα ση ς (1795). ♦ Μ ε τις νίκ ες τον σ τρ α τη γού Β οναπάρτη ε π ί των Α υστριακ ώ ν στην Ιτ α λία ο κα τα κ τη τικ ό ς π ό λεμ ο ς φ τά νει στο α π ό γειο , ενώ ο νικη τή ς κα τά σ χει χρ ή μ α τα κα ι έ ρ γα τέχνης. Ο Β ονα πάρτη ς επ ιβά λλει στους Α υσ τρ ια κ ο ύς μ ια συνθήκη η ο π ο ία τον καθιστά πρα γμ ατικό ανθύπατο

482

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ ΙΓΙΔΑ Κ ΑΙ Η Γ Ε Ν Ν Η Σ Η Μ ΙΑ Σ ΝΕΑΣ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

της Ιτ α λ ία ς π ο ν β α σ ιλ ε ύ ε ι σε αδελφ ές Δ η μ οκ ρ α τίες. Α υτό θα δώσει τη ν ευ κ α ιρ ία να σ νσ τα θ εί ένα ς δεύτερος σ υ να σ π ισ μ ό ς ενα ν τίο ν της Γ α λλία ς, επ ί του ο π ο ίο υ αυτή θα β γ ε ι και π ά λ ι νικήτρια. ♦ Έ χοντα ς α να τρ έψ ει το Δ ιευθυντή ρ ιο μ ε στρατιω τικ ό πραξικόπημα, ο Β ο να π ά ρ τη ς θεσ π ίζει την Υ π α τεία και β ά ζει τέλος στην Ε πα νάστα ­ ση εγκ α θιδρ ύο ντα ς ένα καθεστώς το οποίο α π ο τ ε λε ί σύνθεση των ν έ ­ ων αρχώ ν π ο ν τέθηκαν το 1789 κα ι της α ρχή ς τη ς εξο υσ ία ς το ν Π α λ α ι­ ού Καθεστώ τος. Σ τ η ρ ιγμ έν η στην αστική τάξη, η νέα κ οινω νία θυσιά ­ ζει την ελευ θ ερ ία στο βωμό της α ποκα τάστα ση ς της τάξεως. Α φ ο ύ αποκαθιστά την ειρ ή νη στην Ευρώπη, ο Β ονα πάρτη ς αυτοανακηρύσσετ α ι α υτοκρ ά τορ α ς το 1804 μ ε το όνομα Ν α π ολέω ν Α ’.

ΜΙΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Η Σ Α Ν ΕΠ ΤΥ ΓΜ ΕΝ ΗΣ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ Γαλλική Επανάσταση εμφ ανίζεται ως βίαιη ρήξη με μια Ευρώπη τω ν νεό ­ τερω ν χρ ό νω ν π ο υ χαρακτηρίζεται από το θρίαμβο τω ν απόλυτω ν μ ο να ρ ­ χιώ ν. Ω στόσο αυτή η επανάσταση δεν είναι παρά μια όψη, οπω σδήποτε η εντυ­ πωσιακότερη, του νέου κ λίμ α το ς που εγκαθίσταται στην Ευρώπη, από τα μέσα του 18ου αιώ να, κάτω από την επίδραση της νέας ιδεολογίας π ου διαδίδουν οι φιλόσοφοι. Σκόπιμο είνα ι π ά ν τω ς να διακρίνουμε δύο Ευρώπες. Στα ανατολικά κ α ι στα νότια της ηπείρου επιβιώ νουν πράγματι οι παραδοσιακές χωροδεσποτικές δ ο ­ μές. Σ ’ αυτές τις περιοχές, με τις αρχαϊκές κοινω νικές δομές, η «πεφωτισμένη δεσποτεία» βρήκε το π ιο πρόσ φ ορο έδαφος. Εκεί ο ι νέες ιδέες δεν συμβάλλουν παρά στην ενίσχυση της εξουσίας τω ν ηγεμόνων και τω ν αριστοκρατιών. Η κατάσταση της δυτικής Ευρώπης είναι πολύ διαφορετική. Το φεουδαρχικό καθεστώς εκεί είναι π ο λύ εξασθενημένο, σχεδόν παντού οι χω ρικοί είναι ελεύθε­ ροι και, τις περισσότερες φ ορές, η εισφορά π ου ορισμένοι οφείλουν ακόμη στον χωροδεσπότη δεν έχει π αρ ά τιμητικό χαρακτήρα. Αυτή η Ευρώπη της δύσης χα ­ ρακτηρίζεται π ά νω α π ' όλα α π ό την ανάπτυξη τω ν αστικώ ν τάξεων. Επω φελού­ μενες από την εμπορική κίνηση, τις ανόδους τω ν τιμ ώ ν ή την ανακάλυψη τω ν χρυσωρυχείω ν της Β ραζιλίας, τούτες κατέχουν τα μεγάλα κεφάλαια που επενδύ­ ουν σε νέες επιχειρήσεις και παραγω γικές μονάδες. Το χάσμ α βαθαίνει ανάμεσα στους ευνοημένους της οικονομικής ανάπτυξης και τους άλλους, Τα κύρια θύματα είναι ο ι εργάτες γης, ο ι σύντροφοι τεχνίτες σ ια εργαστήρια τω ν πόλεω ν κ αι οι εργάτες στη μεταποίηση. Ο μισθός τους παρακολουθεί με με­ γάλη δυσκολία την αύξηση του κόστους ζωής. Οι κακές συνθήκες ζω ής κ α ι η καλπάζουσα δημογραφική άνοδος βρίσκουν κάποια διέξοδο στη μετανάστευση. Αν όμως η Α γγλία, η Ιρλανδία ή η Ελβετία στέλνουν το πλεόνασμα του πληθυσμού τους στην Αμερική, η Γαλλία, π ο υ μόλις έχει χάσει στους πολέμους του 18ου αιώνα τις αποικίες του Καναδά, δεν μπορεί

Η

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Μ Π Ρ Ο Σ Τ Α Σ Τ Η ΓΑΑΑΙΚ.Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η

483

να λύσει τόσο εύκολα το κοινω νικό της πρόβλημα. Η κυριότερη κο ινω νικ ή διαίρεση στη Γαλλία του 1789-κ α ι για πολύ καιρό α ­ κόμη στην υ π ό λ ο ιπ η Ε υ ρ ώ π η - χω ρίζει τους αριστοκράτες, π ου πά ντα επω φ ε­ λούνταν από το μ οναρχικό κράτος, από τους αστούς, που ως νεόπλουτοι ζη­ τούν να ανέλθουν στην κορυφή της κ οινω νίας. Αυτή η αντιπαράθεση π α ρ ουσ ιά ­ ζει πολύ διαφ ορετικά χαρακτηριστικά ανάλογα με τη συμμετοχή ή την απουσία της αριστοκρατίας α π ό την οικονομική ανάπτυξη. Σε μια χώρα ό π ω ς η Μεγάλη Βρετανία, η αριστοκρατία, η οποία συμμετέχει στον πλουτισμό π ο υ φ έρνει η οικονομική ανάπτυξη, διατηρεί έναν αδιαμφισβή­ τητο ρόλο στο π ο λ ιτικ ό πεδίο. Στη Γαλλία αντίθετα, η αριστοκρατία έχει αφήσει την αστική τάξη να επω φεληθεί αυτή κ αι μόνο α π ό την επιχειρηματική κίνηση. Θύμα της ανόδου τω ν τιμώ ν π ο υ ρ ίχνει την α ξία της γαιοπροσόδου, η γαλλική αριστοκρατία ξεπ ερ νιέτα ι α π ό την αστική τάξη στο οικονομικό πεδίο. Και η μά­ χη που διεξάγει στο π ο λιτικ ό πεδίο, με στόχο να απαγορεύσει στους αστούς την πρόσβαση στα υψ ηλά πο λιτικ ά, στρατιω τικά ή εκκλησιαστικά αξιώ ματα, με άλ­ λα λόγια να τους κλείσει το δρόμο προς την εξουσία, σύντομα α π ο δ εικ νύ εια ι μάταιη. Ο αγώ νας ανάμεσα στην αριστοκρατία κ α ι την αστική τάξη είνα ι ένα α­ πό τα κύρια σ υστατικά της αμφισβήτησης τω ν κ οινω νικώ ν δομώ ν στη Γαλλία του τέλους του 18ου αιώνα. Τα κυριότερα επαναστατικά κινήματα της Ευρώ πης, ή ακριβέστερα της Δ ύ­ σης, καθότι η βόρεια Αμερική παρουσιάζει τις ίδιες δομές και τα ίδια προβλήμα­ τα με τη δυτική Ε υρώ πη, γεννιούνται σε περ ιόδους κρίσεων. Π ράγματι, η κρίση αποδυναμώ νει την εξουσία του ηγεμόνα ενώ η δυσαρέσκεια τω ν λα'ικών τάξεω ν παρέχει στις επαναστάσεις το απαραίτητο έμψυχο δυναμικό. Ε τ σ ι η επαναστατική κίνηση της Δύσης α ρ χίζει πολύ πρ ιν από το 1789. Η Αμερικανική Επανάσταση (1763-1783) γεννιέται ω ς αντίδραση στους νέους φ ό ­ ρους που επιβάλλονται στους αποίκους της Αμερικής και στο μονοπώ λιο του τσαγιού που δίδετα ι στην Ε ταιρεία τω ν Ινδιών. Ο ι ιρλανδικές εξεγέρσεις (1782 κ α ι 1784) έχουν τ ις καταβολές τους στο συνδυασμένο αποτέλεσμα τω ν κακώ ν σοδειών και της απαγόρευσης εξαγωγής λινώ ν υφασμάτω ν στη βρετανική α υτο­ κρατορία. Η επανάσταση τω ν Η νωμένων Ε π α ρ χιώ ν (1783-1787) προκα λείτα ι α ­ π ό τη διακοπή της επιχειρηματικής δραστηριότητας που συνεπάγεται ο πόλεμος εναντίον της Α γγλίας. Τέλος η βελγική επανάσταση (1787) δεν εξηγείται τόσο α ­ π ό τις εσπευσμένες θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις του Αυστριακού αυτοκράτορα Ιωσήφ Β ' όσο από τη στασιμότητα τω ν επιχειρήσεω ν που ακολουθεί το κλείσιμο του Σκάλδη, το επιβεβλημένο από τις συνθήκες του 1713-1714. Η Γαλλική Ε π α ­ νάσταση εγγράφ εται λο ιπ ό ν στο π λαίσ ιο μ ια ς «ατλαντικής επανάστασης» (Ζ. Γκοντεσό). Ό μω ς, διαφορετική από τις άλλες, που τελικά τιθασεύτηκαν από τα στρατεύ­ ματα τω ν ηγεμόνων, η Γαλλική Επανάσταση π ετυχα ίνει κ αι δια μορφ ώ νει μια νέα ιδεολογία, της ο π ο ία ς η απήχηση εξηγείται από τον οικουμενικό π ροσ ανα το­ λισμό της.

484

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ ΙΓΙΔΑ ΚΑΙ Η Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Μ Σ

Αν πολύ σύντομα η Επανάσταση αποδεικνύεται ελάχιστα πιστή στα ιδεώδη της, αν κ αι η σταυροφ ορία για την ελευθερία τω ν λαώ ν μετατρέπεται σε ηγεμονι­ κό εγχείρημα, γεγονός παραμ ένει ότι ο ι αρχές της μεταφέρονται σ’ ολόκληρη την Ευρώπη α π ό τις γαλλικές στρατιές της Επανάστασης κ α ι της αυτοκρατορίας και ότι αυτή η ιδεολογία θα επιζήσει πέρα από την προσπάθεια κυριαρχίας στην ο ­ π ο ία χρησίμευσε ω ς πρόσχημα. Α π ’ αυτή την αφ θονία τω ν ιδεών κ α ι τω ν δογμά­ τω ν -ενίοτε α ν α τιθ έμ ενω ν-, από αυτή την ευρύτατη αμφισβήτηση που α ντιπρ ο­ σωπεύουν τα είκοσι πέντε χρόνια της γαλλικής πρω τοκαθεδρίας γεννιέται η σύγ­ χρονη Ευρώπη.

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Τ Ο Υ ΔΙΑΦΩ ΤΙΣΜ ΟΥ π ό το 1789 ώς το 1791 η επανάσταση εμφ ανίζεται ω ς πραγμάτω ση από την αστική τάξη, την ο π ο ία στηρίζουν οι χω ρ ικοί, οι λα ϊκ ές τά ξεις τω ν πόλεω ν και μια μειονότητα «φω τισμένω ν» αριστοκρατώ ν, τω ν ιδεών που δημοσιοποιήθηκαν από τους φ ιλοσ όφ ους κ αι τέθηκαν σε εφαρμογή, στο τέλος του 18ου α ιώ ­ να, από τους «εξεγερμένους» της Αμερικής. Το γεγονός έχει την άμεση αφετηρία του στα δημοσιονομικά προβλήματα της γαλλικής μοναρχίας. Τ ούτα δεν έχουν πάψ ει να χειροτερεύουν από τα τέλη της βασιλείας του Λ ουδοβίκου Ι Δ ' και έχουν οξυνθεί ακόμη περισσότερο με τον π ρ ό ­ σφατο πόλεμο της Αμερικής. Για να τα επιλύσουν οι γενικοί ελεγκτές (υπουργοί) τω ν Ο ικονομικών εισηγούνται μια φορολογική μεταρρύθμιση: την επιβολή φορο­ λογίας σε όλους κ α ι ειδικότερα στους π ρονομ ιούχους -αριστοκρά τες και μέλη του κλήρου-, ο ι ο π ο ίο ι κ α τά το μεγαλύτερο μέρος έχουν καταφέρει να εξαιρε­ θούν. Ωστόσο η εφαρμογή της μεταρρύθμισης προσκρούει στην αντίσταση αυτών τω ν προνομιούχω ν κ α ι στην αιχμή του δόρατός της, τους αξιω ματούχους του παρλαμέντου του Π αρισιού, ο ι οποίοι χρησιμοποιούν τις δικαιοδοσίες τους ως π ρος την πρωτοκόλληση τω ν βασιλικών διαταγμάτω ν για να παρεμβάλουν εμπό­ δια στα σχέδια της μοναρχίας. Ζητώντας να θέσουν τη μοναρχία υπό τον έλεγχο ενδιάμεσων σωμάτων, ο ι προνομιούχοι ρίχνουν την ιδέα η οποία θα πυροδοτή­ σει το επαναστατικό κίνημα: τη σύγκληση του Συμβουλίου τω ν Τάξεω ν (litatsGeneraux). Καθώς το θησαυροφυλάκιο είναι άδειο και ο στρατός ελάχιστα σ ί­ γουρος, ο βασιλιάς καταλήγει να συγκατατεθεί. Η Συνέλευση τω ν Τάξεω ν συγκαλ ε ίτ α ιγ ια τη ν 1η Μ αΐου 1789. Συνταγμένα κατά το θέρος του 1788, τα «τετράδια παραπόνω ν» π ρ ο ο ρ ίζο ­ νται να γνω στοποιήσουν στον βασιλιά τις επιθυμίες του λαού το υ107. Α ντικατο­ πτρίζουν τις εντάσεις π ο υ διατρέχουν τις διάφορες κ οινω νικές ομάδες καθώ ς και το πνεύμα κ α ι τις νοοτροπίες που επικρατούν. Σ τους χω ρικούς που παραπονούνται για το βάρος τω ν φόρων ή για τα προνόμ ια που απολαμβάνουν κλή­ ρος και αριστοκρατία, κ α ι που ζητούν εξίσωση τω ν φορολογικώ ν επιβαρύνσεων, η αριστοκρατία α π α ν τά διακηρύσσοντας την προσκόλλησή της στα πρ ονόμ ια

Α

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Μ Π Ρ Ο Σ Τ Α Σ Τ Η ΓΑ Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η

4S5

π ου απολαμβάνει κ αι την επιθυμ ία της να εγκαθιδρύσει μια συνταγματική μο­ ναρχία. Η αστική τάξη επικαλείται την αρχή της ισότητας και χρησιμοποιεί τη γλώσσα της φ ιλ ο σ ο φ ία ς για να επιβάλει τις διεκδικήσεις της. Είναι αυτή που α­ ναντίρρητα υπερισ χύει στην π ρ ώ τη φάση της επανάστασης. Κ αθώς εκπροσω πεί την Τρίτη Τάξη (tiers etat), οι μη π ρ ο νο μ ιο ύ χοι α ντιπρόσω ποι επιλέγονται μετα­ ξύ τω ν μελών της, κ α ι είναι αυτή π ο υ στηριζόμενη στις νέες ιδέες θα γκρεμίσει το πολιτικό καθώ ς κ α ι το κ οινω νικό Π αλαιό Καθεστώς. Π ράγματι, εναντίον του βασιλιά κ α ι τω ν προνομιούχω ν, η αστική τάξη επι­ βάλλει (Δεκέμβριος του 1788) το διπλασιασμό της αντιπροσώ πευσης της Τρίτης Τάξης, πράγμα π ο υ της επιτρέπει να διαθέτει από μόνη της τόσους αντιπροσώ ­ πους όσους κ α ι ο ι δύο άλλες Τ άξεις μαζί. Ολοκληρώνει τη νίκη της τον Ιούνιο του 1789 π ετυχα ίνο ντα ς να συνδιασκέπτονται οι τρεις Τάξεις από κοινού και η ψηφοφορία να μη γίνετα ι κατά Τ άξεις (οπότε η Τρίτη Τάξη θα μειοψηφούσε ένα­ ντι της αρισ τοκρα τίας κ αι του κλήρου) αλλά κ α τ’ άτομο, πράγμα π ο υ της εξα­ σφαλίζει μια σαφέστατη πλειοψ η φ ία εφόσον μπορεί να υπολογίζει στην π ρ ο ­ σχώρηση ορισμένω ν αντιπροσ ώ πω ν προερχόμενω ν από τον κατώτερο κλήρο κ αι μάλιστα σε μερικούς φιλελεύθερους ευγενείς. Έ χο ντα ς έτσι υποχρεώ σει τον βασιλιά να υποταχθεί στις αποφάσεις της, η Τρίτη Τάξη, στην ο π ο ία δεσπόζει η αντιπροσω πεία τω ν αστών, γκρεμίζει μέσα σε μερικές μέρες την πολιτική τάξη πραγμάτω ν του Π αλαιού Καθεστώτος. Σ τις 17 Ιουνίου, μετά από πρόταση του Σεγιές κ αι θεωρώ ντας ότι εκπροσωπεί το 96% του έθνους, επιβεβαιώ νει την κ υ ριαρχία της αυτοανακηρυσσόμενη σε εθνοσυνέ­ λευση (Assemblee nationale). Η πρώ τη απόφασή της είναι ότι κανένας φόρος δεν μπορεί να επιβληθεί χω ρίς προηγούμενη συγκατάθεσή της. Τρεις μέρες αργότερα τα μέλη της ορκίζοντα ι να μην αποχω ρήσουν προτού δώσουν στη Γαλλία ένα σύ­ νταγμα1™. Τέλος σ τις 9 Ιουλίου, σε εφαρμογή αυτού του όρκου, η εθνοσυνέλευση κηρύσσεται Συντακτική. Δύο μήνες μετά τη σύγκληση της Συνέλευσης τω ν Τάξε­ ων, η νομοθετική κ α ι πολιτική επανάσταση έχει συντελεστεί. Η απόλυτη μοναρ­ χία έχει πεθάνει. Η εθνική κ υ ρ ια ρ χία αντικαθιστά τον ελέω Θεού ηγεμόνα. Η διακυβέρνηση της Γαλλίας θα διέπεται από ένα «συμβόλαιο» ανάμεσα στο έθνος και τον ηγεμόνα. Σ ’ αυτό το στάδιο, η Γαλλία ασπάζεται το αγγλικό πρ ότυπ ο της ήπιας μοναρχίας στο όνομα φ ιλοσοφ ικώ ν αρχών. Το παλιό κ οινω νικ ό καθεστώς καταρρέει τις εβδομάδες που ακολουθούν. Η επιδείνωση τω ν συνθηκών ζωής του πληθυσμού προκαλεί λαϊκές κινητοποιήσεις που ξεσπούν τον Ιούλιο του 1789. Η δυσκολία να καλυφθεί το κενό ανάμεσα στα σχεδόν εξαντλημένα αποθέματα σίτου του 1788 κ αι τη συγκομιδή του 17S9 που ακόμα δεν έχει γίνει κάνει το ψ ω μ ί να σπανίζει και την τιμή του να ανεβαίνει. Στην κοινωνική δυσαρέσκεια π ο υ δημιουργείται κ α τ’ αυτό τον τρόπο προστίθε­ ται η έξαψη τω ν πνευμάτω ν π ο υ οφείλεται στα γεγονότα του Α πριλίου-Ιουνίου 1789 και στο φόβο μήπως η μοναρχία υπαναχω ρήσει ω ς π ρ ο ς τις παραχω ρήσεις π ου αναγκάστηκε να κάνει π ρ ο ς τους εκπροσώ πους της Τρίτης Τάξης. Η στάση της 14ης Ιουλίου υποχρεώ νει τον βασιλιά να επικυρώσει τα πρώ τα επαναστατι­

486

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ ΙΓΙΔΑ ΚΑΙ Η ΓΕ Ν Ν Η Σ Η Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

κά μέτρα, κ α θώ ς μάλιστα συνοδεύεται από την αγροτική εξέγερση π ου προκαλεί ο «Μ εγάλος Τρόμος» (Grande Peur). Απλή φήμη π ο υ δια δίδεται από στόμα σε στόμα, ο «Μ εγάλος Τρόμος» υποδηλώ νει μια μυστηριώδη συνωμοσία το)ν αρι­ στοκρατών, π ο υ λέγεται ό τι έχουν μισθώσει ομάδες ληστών ή ξένω ν στρατιω τώ ν για να κάψ ουν τις σοδειές κ αι να σφάξουν τους «πατριώ τες». Π ρόκειται για φή­ μη στερούμενη οποιοσ δήποτε βάσης, π ου όμω ς σπέρνει το ν πανικό από χω ριό σε χω ριό κ α ι ωθεί τους χω ρικούς να οπλιστούν κ α ι να επιτεθούν στους πύργους. Ο ι χω ρ ικ ο ί επω φ ελούνται για να ελευθερώσουν τις συσσωρευμένες πίκρες τους εναντίον της α ριστοκρα τίας και να κάψουν τα «κατάστιχα» (terriers - π αλιές χάρτες σ τις οποίες είνα ι καταχωρημένα τα φεουδαρχικά δικαιώματα). Μερικές φορές η π υρκαγιά εξαπλώ νεται στους ίδιους τους πύργους, συμβαίνει δε οι ιδιο­ κτήτες τους να κακοποιηθούν ή να σφαγούν. Αυτή η έξαρση βίας δεν αφήνει α ­ διάφορη μ ια αστική τάξη π ο υ κ ι αυτή είναι ιδιοκτήτρια γαιώ ν κ α ι βέβαια διάκειται εχθρικά α π έναντι σε κάθε επίθεση κατά της ιδιοκτησίας. Επειδή φοβούνται ενδεχόμενη εξάπλωση και ριζοσπαστικοποίηση της κρίσης, ένα μεγάλο μέρος τω ν αντιπροσώ πω ν παίρνει την απόφαση να κάνει ένα μεγάλο βήμα. Για ν α σταματήσει το κακό όσο είναι ακόμα καιρός, αποφασίζουν, τη νύ ­ χτα της 4ης Α υγούστου 1789, την κατάργηση τω ν προνομ ίω ν. Π ρέπει να υ π ο ­ γραμμιστεί ό η ο ι φεουδαρχικές υποτέλειες καταργούνται μετά την έκκληση φ ιλε­ λεύθερων ευγενών (του υποκόμη ντε Νοάιγ κ αι του δούκα ν τ ’ Αιγκιγιόν). Η α ρ ι­ στοκρατία π α ρ α ιτείτα ι από τα δικαιώματα κυνηγίου, τις υποτέλειες, και τις αγ­ γαρείες, ο κλήρος από τη δεκάτη, οι επαρχίες από τα δημοσιονομικά τους π ρ ο νό ­ μια, οι πόλεις από τις απαλλαγές κ αι τις συντεχνίες τους και η διοίκηση από την εξαγορά ταίν αξιω μάτω ν. Σε μερικές ώρες, η κοινω νική ιεραρχία του Π αλαιού Καθεστώτος καταργείται κ α ι διακηρύσσεται η αρχή της ισότητας τω ν π ολιτώ ν έ­ ναντι του νόμου. Ωστόσο αυτή η κοινωνική επανάσταση π ο υ συντελέστηκε πάνω στην έξαψη από μια εθνοσυνέλευση στην οποία συνδυάζονται η πολιτική αρετή κατά το ρω μ αϊκό π ρ ό τυ π ο κ α ι το ξεχείλισμα τω ν «ευαίσθητων ψυχών» δεν π ρ έ ­ π ει να προκαλεί ψευδαισθήσεις. Ό τα ν ο ενθουσιασμός καταλαγιάζει, οι α π ο φ ά ­ σεις που λήφθηκαν μέσα στον πυρετό της στιγμής γίνοντα ι αντικείμενο π ιο ρεα­ λιστικών προσαρμογώ ν: ο ι προσω πικές δουλείες (αγγαρείες, δικαιώ ματα κυνηγί­ ου, δεκάτη) καταργούνται βεβαίως χω ρίς αποζημίωση, αλλά τα δικαιώ ματα επί της γης (αναγκαστική εισφορά, δικαίωμα στο μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής) κηρύσσονται εξαγοραστέα, π ρος μεγάλη απογοήτευση τω ν χωρικών. Π αρά τ ις επ ιφ υλά ξεις, μπορεί να θεωρηθεί ό τι το ν Α ύγουστο του 1789 η Επανάσταση έχει ουσιαστικά συντελεστεί. Ο ι α ντιπ ρ όσ ω π οι στη Συντακτική ε­ θνοσυνέλευση έχουν γκρεμίσει το Π αλαιό Κ αθεστώς κ α ι κατεδαφίσει ένα μ α ­ κραίω νο π ο λιτικ ό κ αι κοινω νικό οικοδόμημα. Τους απομένει να θέσουν τις α ρ ­ χές του νέου κόσμου π ο υ προτίθενται να οικοδομήσουν.

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Μ Π ΡΟ Σ Τ Α ΣΤ Η ΓΑ Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η

4S7

Η Ο ΙΚ Ο Δ Ο Μ Η ΣΗ ΕΝΟΣ Ν ΕΟΥ Κ Ο ΣΜ Ο Υ ετά την κατάργηση του Π αλαιού Κ αθεστώ τος, το ζητούμενο είνα ι η δ ια ­ μόρφω ση τω ν νέω ν θεσμών. Α ναμένοντας την κ α τ’ ανάγκην μ ακροχρόνια σύνταξη του συντάγματος και την υιοθέτηση νέω ν νόμω ν, η Σ υντακτική εθνο­ συνέλευση α π ο φ α σ ίζει να διακηρύξει επίσημα τις νέες αρχές. Με αυτό το α ν τι­ κείμενο ψ ηφ ίζεται στις 26 Α υγούστου 1789 η Δ ια κ ήρυξη τω ν δ ικ α ιω μ ά τω ν τον Α τό μ ο υ κα ι το υ Π ο λ ίτη (Declaration des droits de I ’hom m e et du citoyen) που α­ να δια τυπ ώ νει τις αρχές της φ ιλο σ ο φ ία ς το υ Δ ιαφω τισμού. Στο πο λιτικ ό π εδίο, η κατάργηση της απόλυτης μοναρχίας δηλώ νεται από το άρθρο 3 της Δ ιακήρυξης, το οποίο εξαγγέλλει την κυριαρχία του έθνους κ α ι όχι π ια του μονάρχη: «Κάθε κ υριαρχία πηγάζει ρητά από το έθνος. Κ ανένα άτομο, κανένα σώμα δεν μπορεί να ασκήσει εξουσία που δεν πηγάζει ρητά α π ’ αυτό». Αυτή η ανατροπή είνα ι κεφαλαιώ δης. Ν όμος δεν θα είναι π ια , όπω ς στο Π αλαιό Καθεστώς, αυτό π ο υ θέλει ο βασιλιάς, αφ ού δεν είναι πλέον κυρίαρχος. Το άρ­ θρο 6 πρ ο σ διο ρ ίζει το νόμο, κατά τη ρήση του Ζαν-Ζακ Ρουσώ, ω ς «έκφραση της γενικής βούλησης», π ρ ά γ μ α π ο υ σ ημ αίνει ό τι δ ια μ ο ρ φ ώ ν ετα ι α π ’ όλους τους πολίτες ή τουλάχιστον από τους αντιπροσώ πους τους. Έ τσ ι το α ν τιπ ρ ο ­ σωπευτικό καθεστώ ς εμφανίζεται ω ς η συγκεκριμένη θεσμική έκφραση της αρ­ χής της κυρ ια ρ χία ς του έθνους. Στο κοινω νικό πεδίο, η βασική αρχή, π ο υ αντλείται άμεσα από την αγγλική φιλοσοορία του Π ο υ αιώ να κ α ι από τη γαλλική κληρονόμο της του 18ου, είναι η διαφύλαξη τω ν φυσικώ ν δικαιω μάτω ν του ατόμου. Αυτά π ρ οσ διορίζοντα ι στο άρθρο 2 της Διακήρυξης: η ελευθερία, η ιδιοκτησία, η ασφάλεια κ α ι η αντίσταση στην καταπίεση. Η ελευθερία θεω ρείται σαφώ ς ως το π ιο σημαντικό δικαίω μα και διάφορα άρθρα επιχειρούν να οροθετήσουν το πεδίο της. Ο ορισμός π ο υ δί­ νει το άρθρο 4 είνα ι ευρύς αφού εκτείνεται σε οτιδήποτε δεν βλάπτει τον άλλο. Αν και ανήκει στο νόμο να ορίσει συγκεκριμένα αυτό που επιτρέπεται, επισημαίνεται ωστόσο (άρθρο 5) ότι το πεδίο του π ρ έπ ει να είναι όσο το δυνα τόν π ιο πε­ ριορισμένο. Ο νόμ ος περ ιο ρ ίζετα ι αυστηρά στη διαφύλαξη της κ ο ιν ω νία ς και ό,τι δεν απαγορεύει ρηχά περιέρχεται στο χώ ρο τω ν ελευθεριών. Η ατομική ελευ­ θερία εμφ ανίζεται ω ς θεμελιώδης. Ε μπνεόμενη από τη βρετανική Π ρ ά ξη π ερ ί Π ροσω πικής Α σ φ ά λ εια ς (Habeas Corpus), η Δ ιακήρυξη εκτείνεται στην ελευθε­ ρία της γνώμης, τη θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 10) και την ελευθερία έκφρα­ σης (άρθρο 11). Αλλη ελευθερία είναι η αντίσταση στην καταπίεση. Παρμένη από τη Δ ιακήρυξη τη ς Α νεξα ρ τη σ ία ς (Declaration o f Independence, 1776) τω ν Η νωμέ­ νω ν Π ολιτειώ ν κ α ι από τις ιδέες του Λοκ, δικαιολογεί εκ τω ν υστέρων τις επα­ ναστατικές π ρ ά ξεις του Ιούνιου-Ιουλίου 1789. Δεύτερο φυσικό κ α ι α π α ρ ά γρ α ­ πτο δικαίω μα του ατόμου: η ιδιοκτησία, για την οποία η αστική τάξη φοβήθηκε στις ταραχές του Ιουλίου. Τούτη είναι «απαραβίαστη και ιερή» (άρθρο 17), α δια­ χώριστη από την ελευθερία της ο π ο ία ς εγγυάται την ύπαρξη. Τέλος, επικ υρ ώ νο ντα ς την κατάργηση τω ν προνομίω ν, η Δ ια κ ή ρ υ ξη κάνει

Μ

488

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α ΙΓΙΔ Α Κ Α Ι Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

την ισότητα α π ένα ν τι στο νόμο ένα από τα θεμέλια της νέας κ οινω νίας. «Οι άν­ θρω ποι γεννιο ύ ντα ι κ α ι πεθαίνουν ελεύθεροι κ α ι με ίσα δικαιώ ματα», δηλώνει το άρθρο 1 το υ κειμ ένου, μην απ ο κ λείο ντα ς π ά ν τω ς τις δ ια κ ρ ίσ εις ανάμεσα στους ανθρώ πους υπ ό τον όρο να «βασίζονται στην κοινή ωφέλεια». Κ υριαρχία του έθνους, π ρ ο σ τασ ία τω ν φυσικών δικαιω μ άτω ν του ατόμου ως θεμέλιου της κοινω νίας, διακήρυξη τις ισότητας τω ν ατόμω ν απέναντι στο νόμο, αυτές είναι οι νέες αρχές π ο υ θέτει η Γαλλική Επανάσταση κ α ι που η σημαντική δραστηριό­ τητα της Σ υντακ τικ ής εθνοσυνέλευσης θα μεταφέρει στην πράξη, με μερικούς συμβιβασμούς, ώ ς την υιοθέτηση του νέου συντάγματος (Σεπτέμβριος 1791). Τούτο εγκαθιδρύει μια συνταγματική μ οναρχία κατά το βρετανικό πρότυπο, με διαχω ρισμό τω ν εξουσιών, όπω ς τον συνιστούσαν ο Λοκ κ α ι ο Μοντεσκιέ. Ενώ η κυρ ια ρ χία του έθνους διακηρύσσεται και πάλι, η αρχή της ισότητας απέ­ ναντι στο νόμο υφ ίσ τα τα ι μια σκληρή στρέβλωση: μόνο οι πολίτες που πληρώ ­ νουν φόρο (cens) ίσο π ρος τουλάχιστον τρεις ημέρες εργασίας μπορούν να ψη­ φίζουν. Ο ι άλλοι είνα ι «παθητικοί πολίτες» κ α ι αποκλείονται από την ψηφοφο­ ρία, Οι πρώ τες εκλογές με βάση το εκλεκτορικό τίμημα καθορίζουν για δύο χρ ό ­ νια μια νομοθετική εθνοσυνέλευση ανεξάρτητη από τον βασιλιά, ο οπ οίος δεν μπορεί να τη διαλύσει. Ε ίναι επιφορτισμένη να ψ ηφ ίζει τους νόμους και να α­ σκεί έλεγχο στους υπουργούς. Η εκτελεστική εξουσία ανατίθεται στον βασιλιά που ανακηρύσσεται ανεύθυνος και απαραβίαστος από το νόμο. Σ υγχρόνω ς η ευ­ θύνη ανήκει στους έξι υπουργούς από τους οπ οίους η εθνοσυνέλευση μπορεί να ζητεί λόγο για τις π ρ ά ξεις τους κ α ι ο ι ο π ο ίο ι πρέπ ει να προσυπογράφ ουν όλες τις βασιλικές αποφάσεις, Ο βασιλιάς (,ιπορεί να προτάξει αρνησικυρία στην εφαρμογή ενός νόμου που ψηφίστηκε από την εθνοσυνέλευση αλλά μόνο κατά τη διάρκεια δύο νομοθετικών περιόδων. Α ντίθετα δεν ζητείται η γνώμη του για τις δημοσιονομικές υποθέσεις, του απαγορεύεται να καλεί στρατεύματα γύρω του κ αι του έχει αφαιρεθεί η δικα­ στική εξουσία. Με τις εξουσίες του βασιλιά περιορισμένες κ α τ’ αυτό τον τρόπο, η Συντακτική εθνοσυνέλευση προχωρεί, δυνάμει τω ν νέων αρχώ ν που έχει διακηρύ­ ξει, σε πλήρη αναδιοργάνωση της χώρας πάνω στη βάση της εθνικής κυριαρχίας, της ομογενοποίησης κ αι του εξορθολογισμού τω ν θεσμών. Η διοίκηση απλουστεύεται και αποκεντρώνεται χάρη στη δημιουργία 83 νομών, υποδιαιρούμενω ν σε δ ια ­ μερίσματα, καντόνια και κοινότητες, όπου καθεμιά α π ’ αυτές τις μονάδες διοικείται από συμβούλιο εκλεγμένο από τους ενεργούς πολίτες. Η δικαιοσύνη απονέμεται δωρεάν και την ανεξαρτησία της εγγυώνται η εκλογή των δικαστών και η θε­ σμοθέτηση τω ν ενόρκων; οι δικαστικές αποφάσεις εκδίδονται πλέον στο όνομα του έθνους. Η αρχή της ισότητας απέναντι στο νόμο και εκείνη της θρησ/ευτικής ε­ λευθερίας οδηγούν στην κατάργηση τω ν διακρίσεων που βάρυναν τους Εβραίους και τους προτεστάντες. Επίσης στο όνομα της ελευθερίας καταργούνται τα εσωτε­ ρικά τελωνεία, τα διόδια και το σύστημα τω ν συντεχνιών και απαγορεύεται στους εργάτες να οργανώ νονται για να πετύχουν καλύτερες συνθήκες εργασίας ή υψηλό­ τερους μισθούς (νόμος Λε Σαπελιέ της 14ης Ιουνίου 1791),

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Μ Π ΡΟ ΣΤ Α Σ Τ Η Γ Α Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η

489

0 εξορθολογισμός επεκτείνεται στον δημοσιονομικό τομέα. Ο ι έμμεσοι φό­ ροι, που θεω ρούνται ά δ ικ ο ι επειδή βαρύνουν εξίσου τους πλούσιους κ αι τους φτω χούς, καταργούνται (με εξαίρεση το χαρτόσημο κ αι τα εξωτερικά τελωνεία). Οι π α λ ιο ί φόροι επίσης κατα ργούνται κ αι αντικαθίστανται από τρεις άμεσες ει­ σφορές: τον φόρο ακίνητης περ ιο υσ ία ς επί τω ν ιδιοκτησιών, το φόρο κινητής π ε ­ ριουσίας, ανάλογο με το ενοίκιο, κ αι το φόρο επιτηδεύματος (patente), π ο υ κατα­ βάλλεται από τους εμπόρους, τους βιοτέχνες και τα μέλη τω ν ελευθερίων επαγ­ γελμάτω ν. Τέλος το ίδιο ο ρ θολογικό πνεύμα οδηγεί στην αναδιοργάνω ση της Εκκλησίας της Γαλλίας, κ αθό τι γ ια την επίλυση της οικονομικής κρίσης η π ερ ι­ ουσία του κλήρου έχει δημευθεί κ α ι π ρέπ ει να πωληθεί ως εθνικό αγαθό, εξασφα­ λίζοντας χαρτονομίσματα (τα α σ ιν ιά τα / assignats) τα οπ οία το κράτος χρησιμο­ π ο ιεί για να κάνει τις πληρω μές του. Σ τις 12 Ιουλίου 1790 ο νέος Π ο λ ιτικ ό ς Κ α ­ τα σ τα τικ ό ς Χ ά ρ τη ς το υ Κ λή ρ ο υ (Constitution civile du clerge) εγκαθιδρύει 83 ε­ πισ κοπές (μία ανά νομό), ομαδοποιημένες γύρω από δέκα μητροπόλεις. Ο ι επί­ σκοποι κ α ι ο ι εφημέριοι (ένας για κάθε διαμέρισμα) λαμβάνουν μισθό από το κράτος και εκλέγονται, ο ι μεν π ρ ώ το ι από τους ψηφοφόρους του νομού, οι δε δεύτεροι από εκείνους του διαμερίσματος. Ο ι επίσκοποι δεν δέχονται π ια την ιε­ ρατική περιβολή τους από τον π ά π α αλλά από τον μητροπολίτη. Η γαλλικανική βούληση επικυρώ νεται με την απόφ αση της 27ης Δεκεμβρίου 1790: ο ι κληρικοί π ρέπ ει να ορκίζονται πίστη στο έθνος, το νόμο και τον βασιλιά. Π ρόκειται λοιπόν για ένα νέο κόσμο που γεννιέται στη Γαλλία κατά τα έτη 1789-1791. Έ να ν κόσμο π ο υ εμπνέεται από τις αρχές του Δ ιαφω τισμού κ αι οδηγείται στην κατάρρευση της απόλυτης μοναρχίας, η οποία αντικαθίστα ται από μια συνταγματική μ οναρχία με διαχω ρισμένες πλέον τις εξουσίες. Η διάλυση της κ ο ινω νία ς τω ν ιεραρχικώ ν τά ξεω ν του Π αλαιού Κ αθεστώτος, με τις συνα­ κόλουθες προνομ ίες κ αι ανισότητες, ανοίγει το δρόμο σε μια κ οινω νία όπ ου βα­ σ ιλιάς είναι το άτομο κ α ι ό π ο υ εγκαθιδρύεται η νομοθετική -δ ιό λ ο υ όμω ς κ ο ι­ νω ν ικ ή - ισότητα. Γεννημένες στη Γαλλία, ο ι ανατροπές αυτές θα μεταβάλουν βαθιά ολόκληρη την ήπειρο στο τέταρτο του αιώ να π ο υ ακολουθεί.

Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΕΥ ΡΩ Π Η ε μια Ευρώπη όπου η γαλλική επιρροή είναι σημαντική, τα γεγονότα που ε­ π έρ χο ντα ι το 1789 έχουν τεράστια απήχηση. Σ ’ ολόκληρη την ήπειρο ο συμ­ βολικός χαρακτήρας της Γαλλικής Επανάστασης εντυπω σιάζει τη φωτισμένη ε­ λίτ, συνηθισμένη καθώ ς είνα ι να θεω ρ εί'τη Γαλλία το φάρο τω ν νέω ν ιδεών. Έ τσ ι η κατάληψη της Βαστίλης στις 14 Ιουλίου 1789 θεωρείται ως απαρχή της κατάρρευσης του δεσποτισμού κ αι η κατάργηση τω ν π ρονομ ίω ν ω ς εξαγγελία μ ιας νέας εποχής στην ισ τορία της ανθρωπότητας. Μ εταφρασμένη σ ’ όλες τις γλώσσες της Ευρώπης, η Δ ια κ ήρυξη τω ν Δ ικα ιω μάτω ν του Α νθρώ που και του Π ο λίτη εξαπλώ νεται ακόμα κ α ι σε χώρες που, όπω ς η Ισπανία, προσπαθούν να

Σ

490

Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Τ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ ΙΓΙΔΑ ΚΑΙ Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

απαγορεύσουν τη διάδοσή της. Σ τις γειτονικές χώ ρες της Γαλλίας, τις αυστρια­ κές Κ άτω Χ ώ ρες, την επισκοπή της Λιέγης'*, τις Ηνωμένες Ε παρχίες, τη ρηνανική Γερμανία, τη Σ αβ οΐα κ α ι το Βω"", οι «πατριώ τες», οπαδοί τω ν ελευθεριών, συγκλονίζονται α π ό την αναγγελία τω ν γεγονότω ν του 1789 και ελπίζουν ότι σύ­ ντομα θα ελευθερωθούν από τους «δεσπότες» τους. «Προσκυνητές της ελευθε­ ρία ς», π ο λ υ ά ρ ιθ μ ο ι π ο λ ιτ ικ ο ί π ρ ό σ φ υ γες, ξ έ ν ο ι π ο ιη τές κ α ι σ υ γγρ α φ είς (ο Αγγλος Γουέρτζγουερθ, ο Π ρώσος Βίλχελμ φον Χ ούμπολτ, ο Ρώσος Καραμζίν, ο Ιταλός Α λφιέρι) σπεύδουν στη Γαλλία να παρευρεθούν στην έλευση της νέας ε­ ποχής. Γ νω στοποιούν στους συμπατριώ τες τους τα γεγονότα κ α ι τις επαναστα­ τικές ιδέες με αφηγήσεις, βιβλία κ α ι άρθρα. Έ χο ντα ς παραμείνει στη χώ ρα τους, τη Γερμανία, ο ποιητής Γκαίτε, οι φιλόσοφοι Κ αντ κ α ι Φίχτε, καταλαμβάνονται από τις νέες ιδέες. Ολόκληρη η διανοούμενη Ευρώ πη πάλλεται ομόψυχα υπέρ της Επανάστασης. Στο ξεκίνημά της η Επανάσταση δεν ανησυχεί πολύ τους απόλυτους δεσπό­ τες, π α ρ ά τις ελπίδες που υποθάλπει. Εξάλλου π ολλοί χαίρονται για τη ν πα ρ ά ­ λυση που πλήττει την εξωτερική πολιτική του Λ ουδοβίκου Ι Σ Τ Η γαλλική αδυ­ να μία φ α νερ ώ νετα ι σ τις αρχές του 1790 όταν η Ισ π α ν ία συγκρούεται με την Αγγλία για την κατοχή του κόλπου Νούτκα Σάουντ στις ακτές της Κ αλιφόρνιας. Δεμένος με τον βασιλιά της Ισπανίας με το λεγόμενο «Οικογενειακό Σύμφωνο» (1761), ο Λ ουδοβίκος ΙΣ Τ ' δεν μπορεί να λάβει θέση στο πλευρό της Ισπανίας. Π ράγματι, προ λαμ βά νο ντάς τον, η Συντακτική εθνοσυνέλευση έχει υιοθετήσει στις 22 Μ αϊου 1790 τη Διακήρυξη της Ειρήνης στον Κ όσμο (Declaration de Pnix au monde): «Το γαλλικό έθνος παραιτείται από την ανάληψη κάθε πολέμου που θα έχει ω ς στόχο να προβεί σε κατακτήσεις και ποτέ δεν θα χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του εναντίον της ελευθερίας οποιουδήποτε λαού». Ωστόσο η Επανάσταση, απ λώ ς κ α ι μόνο από τη δύναμη τω ν αρχώ ν της, θα παρασυρθεί σε διπ λω μ α τικ ές περιπλοκές. Τούτες π ρ ο κ ύ πτο υ ν από τη σύγκρου­ ση του νέου επα νασ τατικού δικαίου με εκείνο του Π αλαιού Κ αθεστώ τος κ αι δείχνουν ότι η σ υνύπαρξη στην Ευρώπη δύο ρ ιζικ ά διαφορετικώ ν αντιλήψ εω ν του κράτους είνα ι αδύνατη. Η Ε υρώ πη του 18ου αιώ να είχε παραμείνει πιστή στο δίκαιο τω ν ηγεμ όνω ν η Επανάσταση διακηρύσσει τη γέννηση του δικαίου τω ν λαών. Π ολυάριθμες το ­ πικές συνελεύσεις επαναστατώ ν αναφέρονται σ ’ αυτό: στη Γιορτή της Ο μοσ πον­ δία ς (ή της Συναδέλφω σης - Ffite de la Federation), π ο υ συγκεντρώνει στο Πεδίον του Αρεως στις J4 Ιουλίου 1790 τους α ντιπροσ ώ πους όλων τω ν επαρχιώ ν, είναι ένα από τα κεντρικά θέματα. Ακόμη κ α ι εντός τω ν γαλλικών συνόρω ν, η Συντακτική εθνοσυνέλευση είναι αναγκασμένη να διαλέξει ανάμεσα στα δύο δ ί­ καια, με κίνδυνο, αν εφαρμόσει τις αρχές που συγκεντρώνουν τη λαϊκή ο μ οφ ω ­ νία, να προκαλέσει την εχθρότητα τω ν Ε υρω παίω ν ηγεμόνων. Μ όλις διακηρύχθηκε η κατάργηση τω ν φ εουδαρχικώ ν δικαιω μάτω ν, η Αλσα­ τία, ό π ω ς και ο ι άλλες γαλλικές επαρχίες, εφάρμοσε αυτή την τόσο αναμενόμενη μεταρρύθμιση. Ωστόσο μια από τις αμφισημίες τω ν Συνθηκών της Βεστφαλίας

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Μ Π ΡΟ Σ Τ Α ΣΤ Η ΓΑ Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η

491

λειτουργεί αμέσως εναντίον τούτης της απόφασης. Ο ι συνθήκες αυτές δεν είχαν καταστήσει την Α λσατία γαλλική επαρχία, π α ρ ά είχαν μεταβιβάσει στον βασιλιά της Γαλλίας τα δικαιώ μ ατα του Ο ίκου της Αυστρίας, ένα περίπλοκο συνονθύ­ λευμα κυριαρχικώ ν κ α ι φ εουδαρχικώ ν δικαιω μάτω ν. Ορισμένοι Γερμανοί π ρ ί­ γκιπες, κ ύριοι τω ν αλσατικώ ν εδαφών, εκτιμούν ό τι τα διατάγματα του Αυγού­ στου του 1789 δεν μ πορούν να εφαρμοστούν σ ’ αυτούς κ α ι αξιώ νουν να συνεχίσουν να απολαμβάνουν τα φεουδαρχικά δικαιώ ματά τους. Η Συντακτική εθνο­ συνέλευση αντιτίθετα ι υποστηρίζοντας ότι η Αλσατία δεν μπορεί να δια φ ύγει α­ πό την εθνική νομοθεσία. Το ζήτημα της Α βινιόν είνα ι ακόμη σοβαρότερο. Εδώ δεν αμφισβητούνται φεουδαρχικά δικαιώ ματα αλλά μια αληθινή ηγεμονία. Η Αβινιόν κ αι το ΚομτάΒεναισέν είναι π ο ντιφ ικ ο ί θύλακες σε γαλλικό έδαφος. Μετά την Επανάσταση, οι κάτοικοι της Α βινιόν απαλλάσσονται από την ηγεμονία του π ά π α κ αι στις 11 Ιουλίου 1790 ζητούν την ένωσή τους με τη Γαλλία. Ωστόσο η Συντακτική εθνοσυ­ νέλευση διστάζει να πραγματοποιήσει μια προσάρτηση που φ αίνεται να καθιε­ ρώνει ένα αληθινά επαναστατικό διεθνές δίκαιο: εκείνο τω ν λαών. Η ένωση της Α βινιόν α π ο φ α σ ίζετα ι το Σ επτέμβριο του 1791, μόνο μετά την κ ατα δίκ η της Επανάστασης κ αι τω ν θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων της Συντακτικής εθνοσυ­ νέλευσης από το ν π ά π α Π ιο Σ Τ '. Μετά την επανάληψη της βελγικής εξέγερσης (1789), η εξέγερση της Λιέγης, ο επαναστατικός πυρετός στο Π εδεμόντιο κ α ι τη Ρηνανία δείχνουν στην Ευρώπη ότι η Επανάσταση δεν μπορεί να παραμείνει ένα επεισόδιο της γαλλικής εσωτε­ ρικής πολιτικής. Π αρά την αναμφισβήτητη θέληση της Συντακτικής εθνοσυνέ­ λευσης να διασώσει την ειρήνη, οι αρχές στις οποίες σκέφτεται να θεμελιώσει μια νέα κοινω νία έχουν ισχυρή απήχηση στην Ευρώπη και ο ι συνέπειές τους συ­ χνά ξεφεύγουν από τον έλεγχό της. Από το 1790 αυτή η κατάσταση γίνετα ι σαφής στην καλλιεργημένη Ευρώπη, κ ι αν οι υποστηρικτές τω ν νέων ιδεώ ν χαίρονται μερικές φορές, π ο λλο ί ανάμεσά τους, τρομαγμένοι από τις πραγματικές συνέπει­ ες τω ν θεωρητικών αρχώ ν π ου ευαγγελίζονταν από μόδα, αντιδρούν απροσδό­ κητα. Οι αριστοκράτες, «φιλόσοφοι» όσο επρόκειτο για την καταπολέμηση της βασιλικής απολυταρχίας, παύουν απότομα να είναι τέτοιοι όταν καταργούνται τα φεουδαρχικά δικαιώ ματα. «Φ ωτισμένοι δεσπότες», οι ηγεμόνες της Ευρώ πης αντιλαμβάνονται ξαφνικά την απειλή π ο υ συνιστά για το θρόνο τους η εξαγωγή τω ν ανατρεπτικώ ν αρχώ ν π ου δια σ πείρ ο ντα ι από τους Γάλλους. Ε ξάλλου η με­ ταστροφή τους ενθαρρύνεται από τους Γάλλους ευγενείς: έχοντας μεταναστεύ­ σει στις όχθες του Ρήνου, ο ι τελευταίοι καλούν σε μια γενική σταυροφορία ενα­ ντίον της Επανάστασης. Από το 1790, ο Αγγλος Έ ντμουντ Μ περκ προσφέρει μια ιδεολογία στην αναδυόμενη αντεπανάσταση δημοσιεύοντας τους Σ τοχασμούς για τη ν Ε πα νάστα ση στη Γαλλία (Reflexions on (he Revolution in France). Κατηγορώντας τη Σ υντα­ κτική εθνοσυνέλευση ότι πα ίζει με αφηρημένα δεδομένα και ό τι θέλει να χτίσει μια νέα κ οινω νία εξαλείφοντας πλήρω ς το παρελθόν, υποστηρίζει ότι η μόνη έ­

492

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η ΚΑΤΑ ΙΓΙΔΑ Κ Α Ι Η Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

γκυρη διακυβέρνηση είναι εκείνη που προέρχεται από ένα μακρόχρονο ιστορικό παρελθόν, εκείνη π ο υ έχει σιγά σιγά διαμορ(ρωθεί στο πέρασμα τω ν αιώ νω ν, σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία κ αι τις παραδόσεις π ο υ προσιδιάζουν σε κάθε λαό. Θέτοντας ως αρχή την αξία της παράδοσης έναντι τω ν επαναστατικώ ν και­ νοτομιών, ο Μ περκ θεμελιώνει έτσι το δόγμα τω ν συντηρητικών στην Ευρώπη του 19ου αιώνα. Πέρα α π ’ αυτή τη θεωρητική αντίδραση, η ανησυχία αποκρυσταλλώ νει στην Ευρώπη ένα αντεπα νασ τατικό κίνημα. Ο π ρ ίγ κ ιπ α ς του Κοντέ συνενώνει στο Κόμπλεντς ένα στρατό εμιγκρέδων έτοιμο να εκστρατεύσει. Έ τοιμη να επέμβει, η Π ρωσία επιζητεί τη συμμαχία του νέου Α υστριακού αυτοκράτορα. Αλλά ο Λε­ οπόλδος Β ' αποστρέφ εται τον πόλεμο, π α ρ ά τη σύλληψη του Λ ουδοβίκου ΙΣ Τ ' στη Βαρέν (Ιούνιος του 1791) κατά την αιτόπειρά του να διαφύγει. Μ όλις που δέχεται, σε μια συνάντηση στο Π ίλνιτς της Σ α ξονία ς με τον βασιλιά της Π ρω ­ σίας Φρειδερίκο Γουλιέλμο Β ', να υπογράψει μια προκήρυξη που προορίζεται να εκφοβίσει τους Γάλλους επαναστάτες. Υ ποστηρίζοντας ότι όλα τα έθνη της Ευρώπης ενδια φ έρ ο νται για την αποκατάσταση της τάξης στη Γαλλία, ο ι δύο Γερμανοί ηγεμόνες καλούν όλους τους ηγεμόνες της Ευρώ πης να ενωθούν μαζί τους. Δεν αγνοούν ό τι ορισμένοι, από τον βασιλιά της Σουηδίας Γουσταύο Γ 'ώ ς την αυτοκράτειρα της Ρω σίας, είναι έτοιμοι να το κάνουν. Ό μω ς γνω ρίζουν επί­ σης ότι ο Κ άρολος Δ ' της Ισπανίας και ο Β ίκτωρ Αμεδαίος Γ ' της Σ αβοΐας δεν ενδιαφέρονται να εμπλακούν σε πόλεμο με τη γείτονά τους, κ α ι ότι ο βασιλιάς της Α γγλίας Γεώργιος Γ ' έχει αποφασίσει να παραμ είνει ουδέτερος. Αν και από το 1791 είνα ι φανερό ότι «από την ίδια της τη φύση η Ε πανάστα­ ση είναι εχθρά όλω ν τω ν κυβερνήσεων, προσπαθεί να τις καταστρέψει όλες, γ ι’ αυτό και όλες έχουν συμφέρον να την καταστρέψ ουν» (Ζοζέφ ντε Μ αιστρ), η Ευρώπη του Π αλαιού Κ αθεστώτος είναι ανίκανη να περάσει στη δράση κ α ι αρκείται σε διακηρύξεις προθέσεων. Ο μεγάλος πόλεμος π ο υ θα ξεσπάσει ανάμεσα στην Ευρώπη του Π αλαιού Καθεστώτος κ αι τη Γαλλία τω ν νέων ιδεών, κ α ι ο ο ­ π ο ίο ς θα διαρκέσει π ά ν ω από είκοσι πέντε χρόνια, θα έχει ως αφετηρία τα π ρ ο ­ βλήματα της γαλλικής εσωτερικής πολιτικής.

Η ΓΑΛΛΙΑ Ε Π ΙΛ Ε Γ Ε Ι ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ο Σεπτέμβριο το υ 1791 η Συντακτική εθνοσυνέλευση έχει δώσει στη Γαλλία ένα σύνταγμα π ο υ π ρ α γμ α τώ ν ει το π ο λ ιτικ ό ιδεώ δες της αστικής τάξης. Προερχόμενη από εκλογές, η Νομοθετική εθνοσυνέλευση οφ είλει να δοκιμάσει τη συνταγματική μ ο ναρ χία που προβλέφθηκε από τη Συντακτική, ω ς π ρος την οποία η Γαλλία δεν διαθέτει καμία εμπειρία κ α ι καμ ία παράδοση. Σύμφω να με ένα διά ταγμα π ου προτάθηκε από τον Ροβεσπιέρο, η Νομοθετι­ κή εθνοσυνέλευση δεν περιλαμβάνει κανένα μέλος της Συντακτικής. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι βουλευτές δεν έχουν καμία πολιτική εμπειρία. Αλλά αυτή η ά-

Τ

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η Μ Π ΡΟ ΣΤ Α Σ Τ Η ΓΑ Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η

493

πειοη μάζα συνιστά το απαρα ίτη το συνεκτικό υλικό κάθε πλειοψ ηφ ίας κι όλη η πολιτική τω ν βουλευτών π ο υ υπερα σ πίζουν μια ιδεολογία συνίσταται στην π ρ ο ­ σέλκυση αυτώ ν τω ν μετέωρω ν ψ ήφ ω ν. Η πραγματική ώθηση π ρ οέρ χετα ι από δύο ανταγω νιστικές ομάδες: τους βουλευτές της δεξιάς, που είναι αποφασισμέ­ νο ι να σταματήσουν την εξέλιξη του επαναστατικού καθεστώτος, κ α ι εκείνους της αριστερός, από τους ο π ο ίο υς διασημότεροι είναι οι βουλευτές της Ζιρόντ: ο Μ πρισό, ο Κοντορσέ, ο Β ερνιώ , ο Γκαντέ, ο Ζενσονέ. Ε ιλικρινείς επαναστάτες αυτοί, εύκολα ενθουσιάζονται, αλλά γρήγορα τρομάζουν από την εφαρμογή ιδε­ ών τις οποίες υπερασ πίζονται χ ω ρ ίς π ά ντα να υπολογίζουν τις συνέπειες. Ανά­ μεσα σ ’ αυτές τις δύο ομάδες ο βασιλιάς δεν σκέφτεται καθόλου να κάνει το δι­ αιτητή. Έ χο ντα ς ορκιστεί στο σύνταγμα, προσποιείτα ι π ω ς το σέβεται. Αλλά α­ κόμα κ α ι η δεξιά τού φ αίνεται π ο λ ύ επαναστατική. Κ αι όλη η ενεργητικότητά του μοιάζει στραμμένη σε ένα μόνο σχέδιο: να άρει τις παραχω ρήσεις π ο υ ανα­ γκάστηκε να κάνει προς τις νέες ιδέες. Ωστόσο π ο λύ σύντομα φ αίνεται ότι η κανονική λειτουργία τω ν νέων θεσμών δεν μ πορεί να επιτρέψει στον βασιλιά να παλινορθώ σει το Π αλαιό Καθεστώς στη Γαλλία. Τότε είναι που, κατά συμβουλή της Μ αρίας-Α ντουανέτας, ο Λουδο­ βίκος 1ST' αρχίζει να εφαρμόζει την «πολιτική του χειρίστου»: για να δυσφημή­ σει την Επανάσταση και να κάνει τους Ε υρω παίους ηγεμόνες να αποδυθούν σε πόλεμο εναντίον της Γαλλίας, ευνοεί τους εξτρεμιστές. Έ τσι, ελπίζοντας να προκαλέσει έναν «πολιτικό» πόλεμο του οποίου η έκβαση θα έκανε το έθνος να τον θεωρήσει ως σωτήρα, ο Λ ουδοβίκος ΙΓ Γ ' δέχεται χω ρίς καμία δυσκολία να υπο­ γράψει ένα τελεσίγραφο π ρ ο ς το ν εκλέκτορα του Τρηρ (Δεκέμβριος του 1791), παραγγέλλοντάς του να διασκορπίσει τους εμιγκρέδες που είναι συγκεντρωμέ­ νο ι στο έδαφος του. Με τελείως αντίθετα κίνητρα, οι γιρονδίνοι επιθυμούν κ ι αυτοί τον πόλεμο. Μη δια κρίνοντας καθαρά τα κίνητρα της παράδοξης πολιτικής του βασιλιά, υ­ π οπτεύονται ωστόσο ότι π ρ ο βα ίνει σε αντεπαναστατικές μηχανορραφίες, χω ρίς να μ πορούν να βρουν αποδείξεις να στηρίξουν τις υποψίες τους. Έ να ς πόλεμος θα είχε γ ι’ αυτούς το πλεονέκτημα ό τι ο βασιλιάς θα αναγκαζόταν να αποκαλυφθεί: είτε θα δεχόταν να λάβει ειλικρινά το μέρος της Επανάστασης είτε θα έδει­ χνε την έχθρα του προς το εμπόλεμο έθνος και θα έχανε κάθε υποστήριξη της κοινής γνώμης. Το τίμημα μοιάζει άλλωστε μικρό, δεδομένου ό τι ο ι γιρονδίνοι ενθουσιάζονται έτσι κ ι αλλιώ ς με την ιδέα μιας σταυροφορίας τω ν λαών ενα­ ντίον τω ν «τυράννων». Ο Ροβεσπιέρος είναι ο μόνος π ου θέλει να εμποδίσει τον πόλεμο. Σε ένα λόγο του στη Λέσχη τω ν Ιακωβίνων1", προειδοποιεί την Ε π α νά ­ σταση γ ι ’ αυτό τον κίνδυνο; «Στον πόλεμο η εκτελεστική εξουσία αναπτύσσει την π ιο επίφοβη ενεργητικότητα κ α ι ασκεί ένα είδος δικτατορίας η οποία δεν μπορεί πα ρ ά να τρομάξει την ελευθερία που γεννιέται. Στον πόλεμο ο λαός ξε­ χνά τις διαβουλεύσεις που αφορούν ουσιαστικά τα αστικά και πολιτικά του δι­ καιώ ματα, για να ασχοληθεί μόνο με τα εξωτερικά γεγονότα, αποστρέφει την προσοχή το υ από τους νομοθέτες κ α ι τους αξιωματούχους του για να αφιερώσει

494

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α ΙΓΙΔ Α Κ Α Ι Η Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

όλο του το ενδιαφέρον καί όλες του τις ελπίδες στους στρατηγούς κ α ι τους υ­ πουργούς το υ Σ τον πόλεμο η συνήθεια της τυφλής υπακοής κ α ι ο υπερβολι­ κά ακατέργαστος ενθουσιασμός για τους ευτυχείς αρχηγούς κάνουν τους στρα­ τιώτες της π α τρίδα ς στρατιώ τες του μονάρχη ή τω ν στρατηγών του. Σε καιρό ταραχώ ν κ α ι φ ατριασμώ ν, οι αρχηγοί τω ν στρατιώ ν γίνονται επιδιαιτητές της τύχης της χώ ρας τους κ α ι κάνουν τη ζυγαριά να κλίνει προς όφελος του κόμμα­ τος που έχουν ασπαστεί. Αν είναι καίσαρες ή Κρόμγουελ καταλαμβάνουν ο ι ίδι­ οι την εξουσία. Αν είναι αυλικοί χω ρίς χαρακτήρα επανέρχονται για να καταθέ­ σουν την ισχύ τους στα π ό δ ια του κυρίου τους κ αι τον βοηθούν να ανακτήσει μια αυθαίρετη εξουσία, υ π ό τον όρο να είναι ο ι πρ ώ το ι υπηρέτες του». Π ροοριζόμενα κυρίω ς να αντιμετω πίσουν τις φιλοδοξίες του στρατηγού Λαφαγιέτ, π ο υ είναι έτοιμος να αποκαταστήσει τον βασιλιά με όλες τις εξουσίες του υπό τον όρο να γίνει υπουργός, τα προφ ητικά τούτα λόγια δεν εισακούονται. Ό ταν ο αυτοκράτορας Φ ραγκίσκος Β ', ένας νεαρός άνδρας 24 χρονώ ν, άπληστος για στρατιω τική δόξα, διαδέχεται τον συνετό Λ εοπόλδο Β ' (1η Μ αρτίου 1792) και προκαλεί τη Γαλλία, δεν βρίσκονται π α ρ ά επτά ψ ήφοι για να α ν α τα χθο ύ ν στην πρόταση του Λ ουδοβίκου ΙΣ Τ ' «να κηρυχθεί πόλεμος κατά του βασιλιά της Βοημίας κ α ι της Ο υγγαρίας». Η πολιτική του χειρίστου διόλου δεν εξυπηρετεί τον βασιλιά. Έ χο ντα ς θεωρηθεί υπεύθυνος για τις πρώ τες αποτυχίες και κατηγο­ ρούμενος για προδοσία, ανατρέπεται από την εξέγερση της 10ης Αυγούστου 1972 και φυλακίζεται. Κ υριαρχώ ντας στη νέα εθνοσυνέλευση, τη Συμβατική (Σεπτέμ­ βριος του 1792), οι ορ εινο ί"2 βουλευτές, οι π ιο αδιάλλακτοι επαναστάτες, π α ρ α ­ πέμ πουν σε δίκη τον Λουδοβίκο ΙΣ Τ '. Ο Ροβεσπιέρος υπογραμμίζει ότι πρόκει­ ται για μ ια πράξη πολιτική και όχι δικαστική: «Εδώ δεν πρόκειται κατά κανένα τρόπο για δίκη. Ο Λουδοβίκος δεν είναι ένας κατηγορούμενος κ ι εσείς δεν είστε δικαστές... Δεν έχετε να εκδώσετε μια δικαστική απόφαση, αλλά να λάβετε ένα μέτρο κοινής σω τηρίας». Σ τις 2! Ιουνίου 1793 ο βασιλιάς κ α ρ α τομ είτα ι στην πλατεία της Επανάστασης, τη σημερινή πλατεία Ομονοίας. Η Επανάσταση έχει ■μόλις «κόψει, αψ ηφώ ντας την Ευρώπη, μια βασιλική κεφαλή».

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΙΣΤΙΚΟ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΚΤΗΤΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ π όλεμος παίρνει σιγά σιγά τον πραγματικό του χαρακτήρα. Ξεκινά με την πλήρη αποσύνθεση του γαλλικού στρατού, του οποίου οι αξιω ματικοί έχουν μεταναστεύσει, και με βραδείες μετακινήσεις στρατευμάτων που θυμίζουν τους πολέμους του 18ου αιώνα. Η Επανάσταση είναι για μεγάλο διάστημα παραλυμέ­ νη από την ηθελημένη πλαδαρότητα με την οποία ο βασιλιάς διεξάγει τον πόλεμο π ρ ιν από την πτώση του. Ωστόσο ο κανονιοβολισμός του Βαλμύ (20 Σεπτεμβρί­ ου 1792), π ο υ αναγκάζει το επίφοβο πρω σικό πεζικό, δοκιμασμένο από μια παρατεταμένη παραμονή στις λάσπες της Λ οραίνης και από τη δυσεντερία, να υ π ο ­ χωρήσει αμαχητί, σηματοδοτεί την ανατροπή της κατάστασης. Για καιρό π ερ ιο ­

Ο

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Μ Π ΡΟ ΣΤ Α ΣΤ Η ΓΑ Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η

495

ρισμένες στην άμυνα, οι γαλλικές στρατιές περνούν στην επίθεση κ α ι καταλαμ­ βάνουν την αριστερή όχθη του Ρήνου, τη Ν ίκαια και τη Σ αβοΐα. Ο στρατηγός Ντυμουριέ, ο άνθρω πος τω ν γιρονδίνω ν, πετυχαίνει τη νίκη της Ζεμάπ που του ε­ ξασφαλίζει το Βέλγιο στις 5 Νοεμβρίου 1792. Σε μερικές εβδομάδες η Συμβατική, ζαλισμένη από τις νίκες της, εμφ ανίζεται ως κυρίαρχος της δυτικής Ευρώπης. Στραμμένη εξ ολοκλήρου στα εσωτερικά της προβλήματα, η Γαλλική Ε πανά­ σταση δεν έχει άλλη εξωτερική π ο λιτικ ή από τη Διακήρυξη της Ειρήνης στον Κ ό ­ σμο του 1790. Μια διακήρυξη που, με τον πόλεμο αυτό, μετατρέπεται σε πραγμα­ τική σταυροφορία. Εν μέσω τω ν νικ ώ ν του φ θινοπώ ρου του 1792, διαμορφώ νε­ τα ι το νέο δόγμα. Α ποτελώ ντας κήρυξη πολέμου στο Π αλαιό Καθεστώς, μετα­ τρέπει τις γαλλικές στρατιές σε προπαγα νδιστές τω ν επαναστατικώ ν μοτίβων. Από το Νοέμβριο του 1792, μετά από πρόταση του βουλευτή Λα Ρεβεγιέρ, «Η Συμβατική εθνοσυνέλευση δηλώ νει, στο όνομα του γαλλικού έθνους, ότι θα π α ­ ράσχει βοήθεια κ α ι συνδρομή σε όλους τους λαούς π ο υ θα θελήσουν να ανακτή­ σουν την ελευθερία τους κ α ι παραγγέλλει στην εκτελεστική εξουσία να δώσει στους στρατηγούς τις αναγκαίες δια ταγές προκειμένου να συνδράμουν αυτούς τους λαούς». Ο π όλεμος της επα νασ τατικ ής π ρ ο π α γά νδ α ς, του ο π ο ίο υ τη σημασία συ­ μπληρώ νει η εκτέλεση του βασιλιά., δεν είναι κατά κανένα τρ ό π ο η μόνη όψη της σύγκρουσης που εκδηλώ νεται ανάμεσα στην Ευρώ πη κ α ι τη Γαλλία. Πέρα από τον Ροβεσπιέρο και μ ερικούς α νθρ ώ π ο υ ς του π εριβά λλοντος του, οι νέες ι­ δέες δεν έχουν τέτοια ισχύ ώστε να μ πορούν να εξαλείψ ουν τη δύναμη τοτι ε­ θνικού αισθήματος, του εθνικού συμφέροντος, που έχει ριζώ σει μέσα από δεκα­ ετίες παραδοσιακής πολιτικής. Π αρά τις «νέες ιδέες», ο π όλεμος π ο υ διεξάγε­ τα ι από την επαναστατική Γαλλία α ρ χίζει να μοιάζει πολύ σύντομα με τα ηγε­ μονικά εγχειρήματα του 16ου κ α ι Π ο υ αιώνα. Η παλιά θεωρία τω ν «φυσικώ ν συνόρων» ξανααποκτά εξαιρετική δημοτικό­ τητα: «Η Γαλλική Δημοκρατία δεν π ρ έπ ει να έχει όριο παρά τον Ρήνο», γράφει ο γιρονδίνος Μ πρισό. Και ο ορεινός Δ αντώ ν τον υπερακοντίζει: «Τα όρια της Δη­ μοκρατίας είναι καθορισμένα από τη φύση. Θα φτάσουμε σ ’ αυτά, π ρος όλα χα σημεία του ορίζοντα, π ρος την πλευρά του Ρήνου; πρ ο ς την πλευρά του ωκεα­ νού, π ρος την πλευρά τω ν Α λπεων». Σε εφαρμογή αυτής της θεωρίας, τα κατακτώ μενα εδάφη γίνονται αναπόσ πασ το τμήμα της Γαλλικής Δημοκρατίας. Η Βα­ σιλεία, που «απελευθερώνεται» τον Ο κτώβριο του 1792 κ α ι που είχε καταστεί Ραουρατσική Δ ημοκρατία111, γίνετα ι ο νομός του Μον-Τερίμπλ. Το Νοέμβριο του 1792 η Σ αβοΐα - π ο υ είχε, είνα ι αλήθεια, ζητήσει την προσάρτησή τη ς - γίνεται γαλλική. Αλλά το Βέλγιο, η Ν ίκαια κ α ι η Ρηνανία προσαρτώ νται στη Γαλλία α­ ντίθετα προς την έκδηλη επιθυμ ία της πλειονότητας τω ν κατοίκω ν τους. Για τους Ε υρω παίους ηγεμόνες η απειλή είναι πολύ άμεση για να επιτρέπο­ ντα ι δισταγμοί. Το Σεπτέμβριο του 1793 συστήνεται ο πρώ τος συνασπισμός.

496

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α ΙΓ ΙΔ Α Κ Α Ι Η Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

Η Ε Υ Ρ Ω Π Η ΤΩΝ ΗΓΕΜ ΟΝΩΝ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗ Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ ν ο θά νατος του Λ ουδοβίκου ΙΣ Τ ' χρησιμεύει ως ηθικό πρόσχημα, ο συνα­ σ π ισ μ ό ς και η επέμβαση τω ν Ε υρω π α ίω ν ηγεμόνω ν έχουν π ιο άμεσα και λιγότερο ευγενή αίτια. Π έρα α π ό αν ο ι ανατρεπτικές ιδέες που έρχονται από τη Γαλλία απειλούν το στέμμα τω ν βασιλιάδω ν, οι προσαρτήσεις απειλούν τα συμφ έροντά τους. Ο ι Ιταλοί π ρ ίγ κ ιπ ες κ α ι ο βασιλιάς της Σ αρδηνίας, αγανακτισμένο ι από την προσάρτηση της Ν ίκαιας κ α ι της Σ αβοΐας, ο ι Γερμανοί πρίγκιπες, ανήσυχοι για την ιδιοποίηση της αριστερής όχθης του Ρήνου, ο Β ρετανός π ρ ω ­ θυπουργός Γουίλιαμ Π ιτ ο Νεότερος, ο ο ποίος βλέπει στην προσάρτηση τω ν ε­ κβολών του Σκάλδη μια άμεση απειλή κατά της Α γγλίας, ενώ νονται με την Α υ­ στρία κ α ι την Π ρωσία, π ο υ β ρίσ κοντα ι ήδη σε πόλεμο εναντίον της Γαλλίας. Η Συμβατική δεν αφήνει καθόλου καιρό για σκέψη στην Ο λλανδία κ α ι την Ισπα­ νία: τους κηρύσσει αυτή το ν πόλεμο. Τέλος η Ρωσία, λυσσώδης α ντίπ α λος τω ν ιακω βίνω ν, προσχω ρεί στο συνασπισμό. Η Επανάσταση είναι υποχρεω μένη να αντιμ ετω πίσ ει ολόκληρη την Ευρώπη. Ή δη συναντά δυσκολίες στα προσαρτημένα εδάφη. Στο Βέλγιο, τη Ρηνανία κ α ι τη Σ α β ο ΐα ο ι «πατριώ τες» είνα ι απομονω μένοι κ α ι ο γαλλικός στρατός συμ περιφ έρετα ι ω ς σ τρατός κατοχής: κ ά νει π ρ οπ α γά νδα στον πληθυσμό με τις λέσχες του, ρημάζει τη χώ ρα με τ ις επιτά ξεις του κ α ι διώ κ ει τη θρησκεία. Μην μ πο ρ ώ ντα ς να υπολογίσ ουν στη στήριξη τω ν χω ρώ ν π ο υ καταλαμβάνουν, οι Γάλλοι στρατηγοί καταγράφουν αλλεπάλληλες ήττες. Οι γιρ ονδίνοι στην εξουσία αποσ τρέφ ονται τη λήψη τω ν α κραίω ν μέτρων που ζητούν ο Ροβεσπιέρος κ α ι οι ορεινοί. Ό λα τα προβλήματα τίθεντα ι συγχρόνω ς για την Επανάσταση: η αγανάκτηση τω ν καθολικώ ν κ α ι τω ν βασιλικώ ν της Δύσης από την εκτέλεση του Λ ουδοβίκου ΙΣ Τ ' κ α ι η εξέγερσή τους όταν η Συμβατική ζητεί να προχω ρήσει στη στρατολόγηση 300.000 ανδρώ ν για να καλύψ ει τα σύνορα- η σ π ά νις τω ν τροφίμω ν κ α ι η συνακόλουθη άνοδος τω ν τιμών- η ανησυχία τω ν φτω χότερω ν τάξεω ν του π α ρ ι­ σινού πληθυσμού, μεγάλων θυμάτω ν μιας ανέχειας π ου επιδεινώ νεται από την κερδοσκοπία. Έ χο ντας πυροδοτήσει έναν πόλεμο τον οποίο είνα ι ανίκανοι να διεξαγάγουν, οι γιρονδίνοι πέφ τουν σύντομα κάτω από τα συνδυασμένα πλήγ­ ματα τω ν αντιπάλω ν τους ορεινώ ν κ α ι του λαού του Π αρισιού (31 Μ αΐου-2 Ιου­ νίου 1793). Ακολουθεί μια εξέγερση τω ν νομών του νοτιοδυτικού τμήματος και της Ν ορμανδίας όπου είχαν εκλεγεί. Υ π ’ αυτές τις τραγικές συνθήκες ο Ροβε­ σπιέρος κ α ι οι ορεινοί ανεβαίνουν στην εξουσία. Α ντίθετοι στον πόλεμο, οι οπ αδο ί του Ροβεσπιέρου είναι επιφορτισμένοι με τη διεξαγωγή του. Π επεισμένοι ό τι «η ελευθερία δεν έρχεται με την αιχμή της ξ ι­ φολόγχης», κατακρίνοντας την επεκτατική πολιτική τω ν γιρονδίνω ν, προσδιορί­ ζουν το δόγμα τους στο σύνταγμα του 1793: «Ο γαλλικός λαός... δεν αναμιγνύε­ ται καθόλου στη διακυβέρνηση τω ν άλλων εθνών». Ταυτόχρονα είνα ι σταθερά α ­ ποφ ασισμένοι να εμποδίσουν την αποκατάσταση του Π αλαιού Κ αθεστώτος στη

Α

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Μ Π ΡΟ ΣΤ Α Σ Τ Η ΓΑ Λ Λ ΙΚ Η ΕΠ Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ

497

Γαλλία και με μια φοβερή ενεργητικότητα θέτουν το έθνος επί π οδός πολέμου για να υπερασπίσουν τις κατακτήσεις της Επανάστασης. Κυβερνώντας με την τρομοκρατία για να επιλύσουν τα πολτικά, οικονομικά και κοινω νικά προβλή­ ματα, στέλνοντας στη λαιμητόμο τους εχθρούς της Επανάστασης καθώ ς κ α ι ό­ σους η κατάσταση ή η καταγω γή τούς προσ διόριζαν ω ς φ υσικούς αντιπάλους του νέου καθεστώτος, καταφ έρνουν μέσα σε μερικούς μήνες να αποκαταστήσουν τα πράγματα. Ο εσω τερικός εχθρός έχει συντρίβει. Κ αι οι επαγγελματικοί στρα­ τοί τω ν Ε υρω παίω ν ηγεμόνω ν, συνηθισμένοι στους μελετημένους ελιγμούς και στον στρατηγικό πόλεμο, αναγκάζονται να υποχω ρήσουν μπροστά στις μάζες τω ν ενθουσιωδών νεαρώ ν ανδρώ ν π ου οι στρατηγοί της Επανάστασης ρίχνουν στα πεδία τω ν μαχώ ν χ ω ρ ίς να νοιάζοντα ι για ανθρώ πινες απώ λειες. Την ά νο ι­ ξη του 1794 η σ τρατιω τική κατάσταση αποκαθίσταταί: η νίκη του Φ λερύς (26 Ιουνίου) σώζει τη Γαλλία κ α ι ανοίγει το Βέλγιο στα γαλλικά στρατεύματα. Σε έ­ να χρόνο οι ορεινοί έχουν εκπληρώσει το πρόγραμμα της Κ οινής Σωτηρίας. Η πτώση του Ροβεσπιέρου (27 Ιουλίου) ακολουθεί τόσο γρήγορα τη νίκη του Φλερύς ώστε είναι αδύνατο να γνω ρίζει κανείς κατά πόσο, από τη στιγμή που η Επανάσταση σώθηκε, εκείνος θα είχε εφαρμόσει την πολιτική της ειρήνης που συνιστούσε στο παρελθόν, για να μπορέσει να αφιερώ σει όλες τις δυνάμεις της Γαλλίας στην πραγματοποίηση τω ν στόχων της Επανάστασης. Αλλά η Συμβατι­ κή του Θερμιδόρ"'1 κ α ι κ α τό π ιν το Διευθυντήριο (σύνταγμα του έτους 3, 1794) φέρνουν στην εξουσία λυσσώ δεις οπαδούς της επαναστατικής εξάπλωσης. Σε ζη­ τήματα εξωτερικής π ο λιτικ ή ς, ο Μερλέν ντε Ν τουαί δεσπόζει στη Συντακτική του Θερμιδόρ. Υ πό την επιρροή του, ο ι νικηφόρες γαλλικές στρατιές μετακινούν τα σύνορα της Δ ημοκρατίας π ρ ο ς όφελος της. Από το 1795 το Βέλγιο υφίσταται και π ά λι προσάρτηση. Σ υνεχίζοντας τις νίκες τους, τα γαλλικά στρατεύματα υ­ ποχρεώ νουν τους περισσότερους συνασπισμένους να υπογράψ ουν, κατά τους τύπους της παραδοσιακής διπλω μα τία ς, συνθήκες π ου επικυρώνουν τη διάλυση του συνασπισμού. Ο Μ ερλέν ντε Ντουαί, ο Σεγιές και κυρίω ς ο Αλσατός Ρεμπέλ είναι οι βασικοί διαπραγματευτές αυτών τω ν συνθηκών του 1795, οι οποίες βά­ ζουν την Τοσκάνη, την Π ρω σία, την Ο λλανδία κ α ι την Ισπανία να αναγνω ρίσουν τη νίκη της Γαλλίας. Το ίδιο το γεγονός της συνυπογραφής με τους βασιλιάδες της Ευρώπης εκ­ φράζει την εγκατάλειψη εκ μέρους της επαναστατικής Γαλλίας όλης εκείνης της γενναιόψυχης ιδεολογίας π ο υ είχε πρυτανεύσει κατά την ψ ηφοφορία τω ν δ ια ­ ταγμάτων του 1792. Δεχόμενη να διαπραγματευτεί με τους «τυράννους», η Συ­ ντακτική απ αξιώ νει τούτο το δικαίω μα τω ν λαώ ν που η ίδια είχε διακηρύξει. Η πραγματικότητα της κατάκτησης κ αι του συσχετισμού δυνάμεων εμφανίζεται: η Γαλλία εξασφαλίζει τα σύνορα του Ρήνου, ενώ ο ι Ο λλανδοί «πατριώτες» οδηγημένοι από τον Ρεμπέλ ιδρύουν μια «αδελφή Δημοκρατία». Ό μω ς αυτή η Δημο­ κρατία της Βαταβίας είνα ι απλώ ς ένας δορυφόρος, στον οποίο η Γαλλία επιβάλ­ λει πολεμική αποζημίω ση 100 εκατομμυρίω ν φ ιο ρ ινιώ ν κ α ι την παραχώ ρηση τω ν εδαφών του στην αριστερή όχθη του Ρήνου.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Μ Π ΡΟ ΣΤ Α Σ Τ Η Γ Α Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α ΣΗ

499

Εξάλλου οι συνθήκες του 1795 δεν είναι παρά το πρ ώ το βήμα της μεγάλης γαλ­ λικής επέκτασης π ου πραγματοποιείται χάρη στους συνεχιζόμενους πολέμους. Η διάσπαση του π ρώ του συνασπισμού αφήνει απέναντι στη Γαλλία δύο μεγάλες δυ­ νάμεις: την Αγγλία κ αι την Αυστρία, ενισχυμένη από τους πελάτες της, τους Ιτα­ λούς πρίγκιπες. Ε να ντίον αυτής της τελευταίας στρέφει το Διευθυντήριο τις πρώ ­ τες προσπάθειές του. Ε νώ ο ι στρατηγοί Ζουρντάν κ α ι Μ ορώ κινούνται προς τη Βιέννη ακολουθώντας συγκλίνουσες διαδρομές μέσα από γερμανικά εδάφη, μια τρίτη στρατιά, διοικούμενη από τον Βοναπάρτη, αναλαμβάνει να διεξαγάγει στην Ιταλία μια επιχείρηση αντιπερισπασμού. Ο ι αποτυχίες του Ζουρντάν και του Μ ο­ ρώ της δίνουν τελικά τον κύριο ρόλο. Μ ’ αυτή την ευκαιρία διαπιστώ νεται πόσο οι μέθοδοι τω ν στρατιώ ν της Επανάστασης απέχουν από τους γενικούς στόχους που είχαν πρυτανεύσει στη γέννηση της σταυροφορίας εναντίον τω ν «τυράννων». Ε ίναι πλέον αποφ ασ ισ μένο ό τι ο πόλεμος π ρέπει να τροφ οδοτεί τον πόλεμο. Π ράγματι ο Β οναπάρτης οδηγεί σε σπάνιο βαθμό τελειότητας την πολιτική της ε­ πίταξης και γίνεται ο μεγάλος προμηθευτής οικονομικώ ν πόρω ν του Διευθυντηρί­ ου. Θησαυροφυλάκια και ενεχυροδανειστήρια τω ν κατακτημένων πόλεων αδειά­ ζονται, ενώ οι ηττημένοι ηγεμόνες υποχρεώ νονται να πληρώσουν βαριές πολεμι­ κές αποζημιώσεις: η ήττα του θα στοιχίσει στον π ά π α περισσότερο από 100 εκα­ τομμύρια. Στα χρηματικά ποσά προστίθενται χα έργα τέχνης που οδεύουν με εφο­ διοπομπές από την Ιταλία π ρ ο ς τα γαλλικά μουσεία. Κ ι όταν ο πληθυσμός αντι­ δρά στις αρπαγές, ο Γάλλος στρατηγός παραδίδει την πόλη στη λεηλασία αφού προηγουμένως εκτελέσει τους δημοτικούς άρχοντες, όπω ς έγινε στην Παβία. Ο ι νίκες του Β οναπάρτη είνα ι κεραυνοβόλες. Η εκστρατεία της Ιταλίας α ρ χ ί­ ζει στις 11 Α πριλίου 1797. Σ τις 28 οι Π εδεμόντιοι υπογρά φ ουν ανακωχή κ αι α ­ ναγνω ρίζουν την προσάρτηση της Σ αβοΐας κ α ι της Ν ίκαιας. Οι δούκες της Πάρμας και της Μ όντενα κ α ι ο π ά π α ς ζητούν με τη σειρά τους ειρήνη· ο βασιλιάς της Νεάπολης τους μιμείται. Α φού έχει απωθήσει τους Α υστριακούς στη γέφυρα του Λ όντι (9 Μ αΐου), ο Β οναπάρτης κάνει μια θριαμβευτική είσοδο στο Μ ιλάνο και πολιορκεί τη Μ άντοβα, π ο υ ελέγχει το δρόμο της Βιέννης μέσω του Τιρόλου. Οι στρατιές π ο υ ο Α υστριακός αυτοκράτορας επιχειρεί να στείλει για ενί­ σχυση ηττώνται κ α ι οι ονομασίες τω ν μαχών κοσμούν τα δελτία της νίκης του σ τρατηγού Β ο να π ά ρ τη : Κ α σ τιλιό νε ντέλε Σ τιβιέρ ε, Α ρκολε, Μ πασάνο ντελ Γκράπα, Ρίβολι Βερονέζε. Ό τα ν πέφτει η Μ άντοβα, ο Βοναπάρτης μπορεί πλέον να εφορμήσει π ρος τη Β ιέννη διαμέσου τω ν Αλπεων. Η Αυστρία αναγκάζεται να ζητήσει ειρήνη. Υπογεγραμμένη στο Κ άμ πο Φ ό ρμ ω στις 18 Ο κτω βρίου 1797, η συνθήκη που θέτει τέρμα στον πόλεμο εναντίον της Α υστρίας είναι κ α τ’ εικόνα της άγριας εκ­ στρατείας που μ όλις έχει διεξαγάγει ο Βοναπάρτης. Εξάλλου είναι σε μεγάλο βαθμό δικό του έργο, καθώ ς ο νικητής στρατηγός παραβλέπει τις συμβουλές της γαλλικής διπλω ματίας. Ε κ τός από την αναγνώριση της γαλλικής κυριαρχίας στο Βέλγιο κ αι την αριστερή όχθη του Ρήνου, ο Β οναπάρτης ορίζει ότι η Λ ομβαρδία κ αι η περιοχή του Μ ιλάνου, διευρυμένες κατά τα εδάφη που αποσπάστηκαν από

500

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ ΙΓΙΔΑ Κ Α Ι Η ΓΕ Ν Ν Η Σ Η Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

τους γειτονικούς π ρ ίγ κ ιπ ες, θα αποτελέσουν την Εντεύθεν τω ν Α λπεων Δημο­ κρατία (προς την πλευρά της Ρώμης), της ο π ο ία ς αναγορεύεται προστάτης και όπου εγκαθιστά τη σύζυγό του Ιωσηφίνα ντε Μ πω αρναί. Υ ποστηρίζει επίσης τους Ιακωβίνους της Γένοβας, που εγκαθιδρύουν ένα άλλο δορυφορικό κράτος, την Λ ιγουρική Δ ημοκρατία, κ α ι της οποία ς τα στρατεύματα του Βοναπάρτη εί­ να ι το σταθερότερο στήριγμα. Ο πολλα πλασιασ μός τω ν αδελφών Δ ημοκρατιώ ν στη βόρεια Ιταλία δεν απλουστεύει την αντίληψη της επαναστατικής διπλω μα τία ς. Για να αποζημιώσει την Αυστρία για τις απώ λειές της, ο Β οναπάρτης της είχε προτείνει, ήδη π ρ ιν α­ π ό το Κάμπο Φ όρμιο, να μοιραστούν την π α λ ιά Δημοκρατία της Βενετίας. Η σφαγή τω ν γαλλικώ ν στρατευμάτω ν στη Βερόνα χρησιμεύει ως πρόσχημα για την επέμβαση π ο υ επιτρ έπ ει την πραγματοποίηση της διανομής: η Αυστρία λαμ­ βάνει τα ηπειρω τικά εδάφη, η Γαλλία καταλαμβάνει τα Ιόνια νησιά. Έ τσ ι η να ­ πολεόντεια πολιτική στην Ευρώπη εγκαινιάζεται με ένα διαμελισμό που θυμίζει αναπόφευκτα τις πρακ τικ ές της διπλω ματίας του Π αλαιού Κ αθεστώτος απένα­ ντι στην Π ολω νία. Α ληθινός ανθύπατος της Ιταλίας, ο Β οναπάρτης πρέπει ω ­ στόσο να κρατηθεί στη σκιά. Έ χει δώσει πολλά δείγματα της ανεξαρτησίας του για να μη φοβάται την εκδίκηση του Διευθυντηρίου. Α ποφασισμένος να αφήσει το Διευθυντήριο να απολέσει το κύρος του, προτείνει να του αναθέσουν τη δ ιο ί­ κηση μιας στρατιάς π ο υ θα καταλάβει την Α ίγυπτο, προκειμένου να αποκόψ ει την Αγγλία από την Ινδία, στην οποία εξάλλου συναντά μεγάλες δυσκολίες. Ο Β οναπάρτης επιβιβάζεται στις 19 Μ αΐου 1798. Κ ατά την απουσ ία το υ , το Δ ιευθυντήριο ολοκληρώ νει τη ζώνη ασφ αλείας τω ν αδελφ ώ ν Δ η μ ο κ ρ α τιώ ν ο ι οπ ο ίες π ρ ο ο ρ ίζο ν τα ι να π ρ οστατεύσουν το υ ς γαλλικούς νομούς από μια εχθρική Ευρώπη. Η Δημοκρατία της Βαταβίας κ α ι οι ιταλικές Δημοκρατίες υιοθετούν συντάγματα π ου αντιγράφ ουν εκείνο της Γαλ­ λίας του Δ ιευθυντηρίου. Ε πικεφαλής τους τίθενται ά νθρ ω ποι οι οποίοι απηχούν τις απόψ εις των κ υ ρ ία ρ χω ν ομάδων στη Γαλλία. Κ αι όταν, απειλούμενο εξ α ρ ι­ στερών α π ό τους Ιακω βίνους κ α ι εκ δεξιών από τους βασιλικούς, το Δ ιευθυντή­ ριο αντιδρά με π ραξικοπ ήμ ατα εναντίον τω ν π ρ ώ τω ν (στις 22 του Φλορεάλ) ή τω ν δεύτερων (στις 18 του Φ ρουκτιντόρ), οι Γάλλοι στρατηγοί στηρίζουν τα υτό­ σημα πραξικοπήματα στις αδελφές Δημοκρατίες. Από τη Μεσόγειο ώ ς τη Βόρεια Θάλασσα μια ζώνη ασφαλείας από αδελφές Δημοκρατίες περιβάλλει π λέο ν την επαναστατική Γαλλία. Παρά την πολιτικ ή καταπίεση και την οικονομική εκμετάλλευση, οι επαναστατικές ιδέες τω ν ο π ο ί­ ω ν η Γαλλία γίνεται ο πρω ταγω νισ τής εξαπλώ νονται στην Ευρώπη. Για μια ακόμα φορά ο ι Ε υρω πα ίοι ηγεμόνες επιχειρούν να αντιδράσουν στη γαλλική επέκταση. Έ ν α ς δεύτερος συνασπισμός δημιουργείται το 1799, σε μία Ευρώπη όπου το μίσος γ ια τους Γάλλους αρχίζει να υπερισχύει απέναντι στο ενδιαφέρον για τις νέες αντιλήψ εις. Τούτος κατάγει ορισμένες λαμπρές σ τρ α­ τιω τικές επιτυχίες. Α λλά αυτές είναι πρόσκαιρες. Οι πρώ τες επιτυχίες τω ν συ­ νασπισμένων π ροκαλούν την επιστροφή στην Ευρώπη ενός Βοναπάρτη αποφα-

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Μ Π ΡΟ Σ Τ Α Σ Τ Η ΓΑ Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η

501

σισμένου να εκμεταλλευτεί την απώ λεια κύρους που η ήττα επιφέρει στο Διευθυ­ ντήριο"5. Μ ολονότι κατά την αποβίβασή του στην Τουλώνα τον Οκτώβριο του 1799 η στρατιω τική κατάσταση έχει αποκατασταθεί, δεν δυσκολεύεται καθόλου να απαλλαγεί α π ό ένα καθεστώς π ο υ έχει κουράσει τους Γάλλους κ αι που έχει σε τέτοιο βαθμό υπονομευτεί από τα μέσα ώστε ο Βοναπάρτης, για να πραγμα­ τοποιήσει το π ραξικόπη μ ά του, μπορεί να υπολογίζει στη συνενοχή δυο Διευθυ­ ντών (του Σεγιές κ α ι του Ροζέ Ντυκό) κ α ι στην ουδετερότητα ενός τρίτου (του Μπαρά). Με το πραξικόπημ α της 18ης Μ πρυμαίρ του έτους 8 (9 Νοεμβρίου 1799), ο Βοναπάρτης βάζει τέλος σε δέκα χρόνια επανάστασης. Κ ύριος της πρώ της δ ύ να ­ μης της ηπείρου, διευρυμένης καθώς είναι από τις προσαρτήσεις και από την ά ­ μεση επιρροή π ο υ ασκεί στις αδελφές Δημοκρατίες, ο Βοναπάρτης θα σταθερο­ ποιήσει την εξουσία του και θα κωδικοποιήσει την επαναστατική κληρονομιά.

Η ΥΠΑΤΕΙΑ ΚΑΙ Η Κ Ω Δ ΙΚ Ο Π Ο ΙΗ ΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΑΡΧΩΝ Τ ο καθεστώς της Υ πατείας, το ο π ο ίο εμφ ανίζεται ω ς η πρώτη φάση της δ ι­ κτατορίας του Β οναπάρτη, εμφ ανίζεται ως ένα καθεστώς νικηφόρου ειρή­ νης. Σ υνεχίζοντας μια στρατιω τική προσ πάθεια που διευκολύνεται σε μεγάλο βαθμό από τις προηγούμενες νίκες, ο Β οναπάρτης διαλύει τον δεύτερο συνασπι­

502

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ ΙΓΙΔΑ ΚΑΙ Η Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ ΝΕΑ Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

σμό και υποχρεώ νει την Α υστρία (Λυνεβίλ, 180!), κ α τόπ ιν δε την Αγγλία (Αμιένή, 1802), να υπο γρά ψ ο υν μια ειρήνη π ο υ φ αίνεται να επικυρώ νει τη νίκη της Γαλλικής Επανάστασης στη Δύση. Αν και επικαλείται τις νέες αρχές που τέθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση και ιδιαίτερα τη θεμελιώδη εκείνη της κυριαρχίας του έθνους, το καθεστώς που εγκαθιδρύει ο Β οναπάρτης τις εκτρέπει από τη σημασία τους. Έ τσ ι το σύνταγμα του έτους 8 (1799) επαναφ έρει την καθολική ψ ηφοφ ορία π ο υ είχε χρησιμοποιη­ θεί για πρώτη φ ορά το Σεπτέμβριο του 1792 κατά την εκλογή της Συμβατικής. Αλλά αυτή τη φ ορά π ρ ό κ ειτα ι απλώ ς για τη δημιουργία καταλόγω ν με π ροκρί­ τους (σε δημοτικό, νομ αρχια κό ή εθνικό επίπεδο), μεταξύ τω ν οποίω ν η κυβέρ­ νηση θα μπορεί να επιλέγει κατά βούληση κρατικούς υπαλλήλους, βουλευτές και δημάρχους. Το αντιπροσ ω πευτικό καθεστώς διατηρείται, αλλά η νομοθετική ε­ ξουσία εξασθενεί με τη διαίρεσή της σε τέσσερις συνελεύσεις (Συμβούλιο της Ε πικρατείας / Conseil d’fitat, Συνταγματικό Δ ικαστήριο /T ribunat, Νομοθετικό Σ ώ μ α /C orps legislatif κ α ι Γερουσία/Senat) τω ν οπ οίω ν ο τρ όπ ος καθορισμού α ­ παγορεύει να έχουν τον παραμ ικρό αντιπροσω πευτικό χαρακτήρα. Στην π ρ α γ­ ματικότητα το νέο σύνταγμα καταλήγει στην προσω πική δικτατορία του Βονα­ πάρτη. Αν κ α ι η εκτελεστική εξουσία ανατίθεται σε τρεις υπάτους, διορισμένους για δέκα χρόνια, μόνο ο π ρ ώ το ς έχει πραγματικές δικαιοδοσίες, καθότι διορίζει τους υπουργούς κ α ι κρατικούς υπαλλήλους, προτείνει τους νόμους, διευθύνει τη διπλω ματία κ αι διο ικεί το στρατό. Χ ω ρίς να αμφισβητήσει την κυριαρχία του έ­ θνους, ο Β οναπάρτης τη σφετερίστηκε για λογαριασμό του. Η ίδια βούληση να διατηρηθούν ο ι αρχές, αλλά να διαστρεβλωθεί η εφαρμογή τους προς μια αυταρχική κατεύθυνση υπερισχύει σ ’ ό,τι αφ ορά την αναδιοργά­ νωση της γαλλικής διοίκησης. Ξεκινώντας από τις καινοτομίες που είχαν αποφασιστεί από την Επανάσταση, ο Βοναπάρτης τις επαναλαμβάνει επιβάλλοντας το συγκεντρωτισμό σε όλα τα επίπεδα: νομάρχες στους νομιούς, υπονομάρχες στα διαμερίσματα και δήμαρχοι στις πόλεις αντιπροσω πεύουν ό χι εκείνους τους οποίους διοικούν αλλά το κράτος. Στον δικαστικό χώ ρο, η εκλογή εξαφανίζεται κι αυτή (με εξαίρεση το υ ς ειρηνοδίκες) καθώς ο ι δικαστές διορίζονται από τον πρώτο ύπατο κ α ι είνα ι αμετάθετοι. Η αναδιοργάνω ση τω ν δημοσιονομικών ολοκληρώ νει τα μέτρα που λαμβάνονται από την Επανάσταση και φανερώνει τη φ ροντίδα του νέου καθεστώτος για τάξη και αποτελεσματικότητα. Η Υπατεία διατηρεί τους φόρους της Ε πα νά ­ στασης, αλλά. οργανώ νει ένα σώμα υπαλλήλων επιφορτισμένο με την είσπραξή τους. Β άζοντας τέλος στους οικονομικούς χειρισμούς τους οποίους είχαν χρησι­ μοποιήσει σε μεγάλο βαθμό τα διαδοχικά καθεστώτα της Γαλλίας αυξάνοντας το χαρτονόμισμα (ασινιάτα, κ α τό π ιν συναλλαγματικές τοπικής ισχύος και ταχείας υποτίμησης), ο Β οναπάρτης δημιουργεί το 1803 ένα νέο νόμισμα εγγυημένο με χρυσό, το φράγκο, του οποίου η έκδοση ανατίθεται στην Τράπεζα της Γαλλίας που ιδρύεται το 1800. Τέλος η βούληση να εγγραφούν οι επαναστατικές κατακτήσεις σε συμπαγή

Η Ε Υ ΡΩ Π Η Μ Π ΡΟ Σ Τ Α Σ Τ Η ΓΑ Λ Λ ΙΚ Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Σ Η

503

πλαίσια κ α ι να αποκατασταθεί η αρχή της εξουσίας φαίνεται στη διαμόρφω ση μιας νέας κ ο ινω νία ς. Ο Β οναπάρτης ενδιαφέρεται ιδιαίτερα γ ι’ αυτή δεδομένου ότι, για να εξασφαλίσει τη σταθερότητα του υπατικού καθεστώτος, πρ οτίθετα ι να σχηριχθεί στους αστούς, αυτή τη δυναμική κοινω νική τάξη που έχει γκρεμίσει το Π αλαιό Κ αθεστώς κ α ι έχει καθοδηγήσει την Επανάσταση, Για να την προσε­ ταιριστεί θέλει να δημιουργήσει κο ινω νικ ο ύς θεσμούς, «όγκους γρανίτη ριγμέ­ νους στο έδαφος της Γαλλίας», Ο σημαντικότερος είναι ο Αστικός Κ ώ δικας. Δη­ μοσιεύεται το 1804 κ α ι πρ ο ο ρ ίζετα ι να ενοποιήσει τους γαλλικούς νόμους π ου απέρρεαν από μια συμπαράθεση εθίμων του Π αλαιού Καθεστώτος και νέων κ ει­ μένων ψ ηφισμένων εσπευσμένα κ αι χω ρ ίς μεγάλη φροντίδα για συνέπεια από τις επαναστατικές συνελεύσεις. Διατηρεί τις μεγάλες αρχές του 1789, στις οποίες είναι προσκολλημένη η αστική τάξη (ατομική ελευθερία, ελευθερία της συνείδη­ σης, ελευθερία της εργασίας, κατάργηση τω ν φεουδαρχικώ ν δικ α ιω μ ά τω ν κ αι τω ν πρω τοτοκίω ν), κ α ι επιβεβαιώνει τον απαραβίαστο χαρακτήρα της ιδιοκτη­ σίας. Α ποκαθιστά όμω ς μέσα στην κοινω νία τις αρχές του Π αλαιού Κ αθεστώ­ τος. Δίνει έτσι στον αρχηγό της οικογένειας πλήρη εξουσία πά νω στη γυναίκα του, αυτή την «αιώ νια ανήλικη» που π ρέπει να «υπακούει στο σύζυγό της», και π άνω στα π α ιδ ιά του, τα οποία μπορεί να αποκληρώ νει μερικώς ή να τα στέλνει στη φυλακή χω ρίς δίκη για διάστημα έξι μηνών. Ικανοποιημένη α π ’ αυτά, η αστική τάξη οφείλει να τεθεί στην υπηρεσία του κράτους π α ςέ χ ο ν τ ά ς του α ξιω μ α το ύχο υς κ α ι κρατικούς υπαλλήλους. Για να τους μορφώσει, ο Β οναπάρτης ιδρύει, στη θέση των κεντρικών σχολών π ο υ κρίνονται πολύ ανεξάρτητες κ α ι π ο λύ φιλόδοξες, λύκεια υποκείμενα σε στρατιω τι­ κή πειθαρχία, τα ο π ο ία π ρέπ ει να ενσταλάξουν στους μαθητές τους την αγάπη για την τάξη, το αίσθημα του καθήκοντος κ α ι το σεβασμό της εξουσίας. Ο ι σπου­ δές, με ω ράρια π ο υ ο ρίζονται αυστηρά από την κυβέρνηση, βασίζονται στη σχε­ δόν αποκλειστική εκμάθηση τω ν λα τινικώ ν κ α ι τω ν μαθηματικών. Ο ι εξαίρετες υπηρεσίες ανταμείβονται με ένα νέο παράσημο αριστείας που θυμίζει εκείνα του Π αλαιού Κ αθεστώ τος κ α ι θεμελιώνει αναπόφευκτα μια «δημοκρατική αρισ το­ κρατία»: τη Λεγεώνα της Τιμής (Legion d ’honneur). Α ναδιοργανώ νοντας τη Γαλλία, επιλύοντας μερικά από τα προβλήματα που η Επανάσταση είχε αφήσει σε εκκρεμότητα, επιχειρώ ντας μια συμφιλίωση τω ν Γάλλων, ο Β οναπάρτης μπορεί να απολαύσει τις τιμές που προσφέρει στον εαυ­ τό του με την ευμενή στήριξη ενός λαού γεμάτου ευγνωμοσύνη για τον άνθρω πο ο οποίος, μετά το μεθυστικό κρασί τω ν νικώ ν, του παρέχει τη γλυκιά δυνατότη­ τα να επωφεληθεί α π ’ αυτές εν ειρήνη. Το 1802, μετά την ειρήνη της Αμιένης, ένα δημοψήφισμα τον ονομάζει «ισόβιο ύπατο». Δύο χρόνια αργότερα, ένα ι|)ήφισμα της γερουσίας το ν κάνει κληρονομικό αυτοκράτορα της Γαλλικής Δ ημοκρατίας με το όνομα Ν απολέω ν Α Η Επανάσταση ολοκληρώνεται με την εγκατάλειψη της κυριότερης κατάκτησής της: της πολιτικής ελευθερίας. Στην πραγματικότητα, η Υ πατεία αντιπροσω πεύει μια απαρχή σύνθεσης α ­ νάμεσα στις νέες αρχές π ο υ διακηρύχθηκαν το 1789 κ αι την παλιά αρχή της μο­

504

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η ΚΑΤΑ ΙΓΙΔΑ Κ Α Ι Η Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

ναρχίας με την αυταρχική κ α ι συγκεντρωτική βούλησή της. Υπό τη μορφή της ναπολεόντειας σύνθεσης, η Ευρώπη θα γνω ρίσει εν τέλει, με την ευκαιρία τω ν αυτοκρατορικώ ν πολέμω ν, τις καινοτομίες της επαναστατικής Γαλλίας. Ο Ν απολέων μετασχηματίζει τη σχέση ανάμεσα στη Γαλλία κ αι την Ευρώπη. Δεν πρόκειται π ια γ ια δύο αντιλήψεις της ευρω παϊκής κ οινω νία ς π ο υ συγκρού­ ονται, αλλά για έναν ιμπεριαλισμό π ο υ προσκρούει στη μοναρχική Ευρώπη. Οι αυτοκρατορικές σ τρατιές θα αποτελέσουν π ά ν τω ς φ ορείς εκσυγχρονισμού για ένα μεγάλο τμήμα της ηπείρου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23

Η να π ολεόντεια Ευρώπη

♦ Το 1803 ο Β ονα π ά ρ τη ς ξ α ν α ρ χ ίζ ει τον π όλεμο μ ε την Α γ γ λ ία . Ώ ς το 1815 ο π ό λεμ ο ς π ια δ εν θα σ τα μ α τή σει, καθώ ς π η γά ζει από τη θέ­ λη σ η τ ο ν Ν α π ο λέο ντα γ ια κ ν ρ ια ρ χ ία . Α π ό το 1805 ώς το 1815 μ ια σ ειρ ά νικ η φ ό ρ ω ν εκ σ τρ α τειώ ν επ ιτ ρ έπ ει στον α υτοκράτορα να ν ικ ή ­ σ ει ό λες τις μ ε γ ά λ ε ς δ υνά μ εις της Ευρώ πης κα ι να τους ε π ιβ ά λ ει τη θέλη σή τον. ♦ Το 1811 ο Ν απολέω ν δεσπόζει στην Ευρώπη. Η Γ α λ λία α ριθ μ εί π λ έ ­ ο ν 130 νομούς. Β α σ ιλ ιά ς της Ιτα λία ς στην οποία α σ κ εί α π ’ ευθ εία ς την εξο υσ ία τον, ο Ν α πολέω ν επ ιτη ρ εί μ ε τη βοήθεια Γ άλλω ν κρατικώ ν υ­ π α λλή λω ν τα β α σ ίλ εια π ο υ έ χ ει δ ια ν είμ ει στα μ έλ η της ο ικ ο γένειά ς του κα ι τα κράτη των σ υμ μ ά χω ν του. Σ ’ αυτό το σύνολο, οι επ α να σ τα ­ τικές α ρχές πα ραχω ρούν τη θέση τονς σε μ ια δεσποτική εκτροπή. ♦ Γύρω α πό τη Γ α λ λ ία εγκ α θ ιδ ρ ύετα ι ένα ηπειρω τικό σύστημα μ ε το ο π οίο τίθετα ι σε εφ α ρ μ ο γή ο ηπειρω τικός αποκλεισμός, π ολεμ ικό ό­ π λ ο εν α ν τ ίο ν της Α γ γ λ ία ς . AJ-λά σ τους κόλπους α υτού του συνόλου ε­ π έρ χετα ι ένα ς εκσ υγχρονισ μ ός, π ο υ μ ιμ είτ α ι σε μ εγά λο βαθμό τη γ α λ ­ λικ ή εμ π ειρ ία κα ι θεμ ελιώ νετα ι στην π ολιτική ισότητα, τη θρησκευτι­ κή ελευθερ ία , την κα τά ρ γη σ η των φεουδαρχικώ ν πρακτικώ ν κ α ι την ανάπτυξη νεω τερικώ ν μορ φ ώ ν διοίκησης. Ιδια ίτερα ισχυρός στη δυτι­ κή Ε υρώ πη, ο ε κ σ υ γ χ ρ ο ν ισ μ ό ς α υ τό ς ε ίν α ι λ ιγ ό τ ε ρ ο π ρ οω θ η μ ένος στην α να τολική κα ι τη νό τια Ευρώπη, όπου οι πλη θυσμοί π α ρ ο υ σ ιά ­ ζουν π ιο α ργή εξέλιξη. ♦ Τέλος, η να π ο λεό ντεια κ υ ρ ια ρ χ ία εν ισ χ ύ ει το εθνικό αίσθημα. Ενώ αναπτύχθηκε α ρχικά στα ίχνη των γα λλικ ώ ν ιδεών, τούτο εκδηλώ νε­ τα ι σύντομα ενα ντίο ν της γα λ λ ικ ή ς κυριαρχίας. Ό τα ν το 1812 ο Ν α π ο­ λέων, α φ ο ύ έχ ει στρέψ ει εν α ν τ ίο ν τον τονς καθολικούς διώ κοντας τον πάπα, σημειώ νει τις πρώ τες στρατιω τικές α π οτυχίες τον στη Ρ ω σία , ο ι εθ νικ ές εξ εγέρ σ εις θα μετατρέχρονν τις ήττες τ ο ν σε π α νω λεθρ ία

506

Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α ΙΓΙΔΑ Κ Α Ι Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ ΕΥΡΩΠΙ-ΙΣ

κα ι θα οδη γή σ ουν στην πα ρ α ίτη σ ή τον. Το 1814-1815 η Ε νρώ πη των η­ γεμ όνω ν, έχο ντα ς νικ ή σ ει τελικά τη Γ α λ λία , π ρ οτίθ ετα ι να προχω ρή­ σει στην πα λινόρθω σ η τον Π α λα ιο ύ Καθεστώ τος. Α λ λ ά η α να τροπή της επ α να σ τα τικ ή ς π ερ ιό δ ο υ υπή ρξε π ο λ ύ ισ χ υ ρ ή γ ια να επ ιτ ρ έψ ει μ ια ά νευ όρω ν παλινόρθω ση.

ΟΙ Ν Α Π Ο Λ ΕΟ Ν ΤΕΙΟ Ι Π Ο Λ ΕΜ Ο Ι

Μ

ετά τη Συνθήκη της Αμιένης (Μ άρτιος του 1802), καθώ ς ο Β οναπάρτης έ­ χει θέσει τέρμα στην Επανάσταση, η Γαλλία βρίσκεται για πρώ τη φορά, με­ τά από δέκα χρόνια, σε ειρήνη. Ωστόσο μόλις ένα χρόνο αργότερα κ α ι π ρ ιν ακό­ μη από την αυτοκρατορική στέψη, ο πόλεμος ξεσπά ξανά. Θα διαρκέσει ώ ς την πτώση της Γαλλικής Α υτοκρατορίας το 1815. Λογική συνέχεια των πολέμω ν της Επανάστασης, οι πόλεμοι της αυτοκρατο­ ρίας διευρύνουν τη γαλλική επέκταση πολύ πέραν τω ν «φυσικών συνόρων». Με την εξαίρεση της Μ εγάλης Β ρετανίας και της Ρω σίας, κ αι αφήνοντας στην άκρη την Ο θωμανική Α υτοκρατορία, ολόκληρη η Ευρώπη γνωρίζει τον ναπολεόντειο νόμο. Ο ιμ π ερ ια λισ τικ ό ς χαρακτήρα ς της να πολεόντειας κατάκτησης δεν αφήνει καμιά αμφιβολία: η Γαλλία του Ναπολέοντα τείνει να ταυτιστεί με τη Δύση. Η ί­ δρυση τω ν γαλλικώ ν προτεκτοράτω ν δεν π ρέπ ει να δημιουργεί ψευδαισθήσεις: εκεί όπου βασιλεύουν μέλη της οικογένειάς του, κύριος είναι ο Ναπολέων. Το αποδεικνύει μετατρέποντας το βασίλειο της Ο λλανδίας σε γαλλικό νομό (1810), όταν ο αδελφός του Λ ουδοβίκος έχει το θράσος να θελήσει να εφαρμόσει μ ια ε­ θνική πολιτική. Π ολύ συχνά η πυροδότηση του πολέμου φ αίνεται να ξεφεύγει από τον έλεγ­ χο του Ν απολέοντα. Αλλά η αλληλουχία τω ν πολέμω ν υπακούει σε μια λογική που μοιάζει αναπόφευκτη: κάθε αύξηση ισχύος θέτει νέα προβλήματα π ο υ προκαλούν νέες συγκρούσεις. Η προφανέστερη α ιτία τω ν δέκα νέω ν χρ ό νω ν σύ­ γκρουσης έγκειται στη θέληση του αυτοκράτορα τω ν Γάλλων για ισχύ. Τούτη η θέληση εκδηλώνεται ήδη από το 1803, όταν ο Β οναπάρτης προβαίνει στο μετασχηματισμό της γερμανικής Α γίας Ρ ω μαϊκής Α υτοκρατορίας π ο υ προβλέπεται από την ειρήνη της Λυνεβίλ (1801). Η Σύμβαση της Ράτισμπον του 1803 εκκοσμικεύει τα εκκλησιαστικά π ρ ιγκιπ ά τα της Γερμανίας κ αι μειώνει σε 82 τον αριθμό τω ν Γερμανών πριγκίπ ω ν. Ο αυτοκράτορας αγανακτεί βλέποντας ότι οι εκλέκτορες είναι τώ ρα κατά πλειοψηφία προτεστάντες και ότι ο Ν απολέω ν του έχει αφαιρέσει την πρω τοκαθεδρία π ο υ κατείχε στην Αγία Ρωμαϊκή Α υτοκρατο­ ρία καθώς και την Ιταλία. Οι πηγές ανησυχίας της Α γγλίας είναι εξίσου σημαντικές, αν και οφ είλονται σε μια διαφορετική οπτική. Έ χο ντα ς αποδεχθεί, μετά τη Συνθήκη της Αμιένης, την ανατροπή της ηπειρω τικής ισ ορροπία ς π ρ ο ς όφελος της Γαλλίας, ελπίζει

Η Ν Α Π Ο Λ Ε Ο Ν Τ Ε ΙΑ Ε Υ ΡΩ Π Η

507

τουλάχιστον να αποκομίσει από την ειρήνη εμπορικά πλεονεκτήματα. Σύντομα ωστόσο έρχεται η απογοήτευση. Η Γαλλική Αυτοκρατορία περιβάλλεται από ι­ σχυρούς τελωνειακούς φραγμούς κ α ι επανέρχεται στην αποικιακή πολιτική του Π αλαιού Καθεστώτος. Από το Μ άιο του 1803 η αγγλογαλλική ρήξη είναι αναπόιρευκτη. Ο Ν απολέων ονειρεύεται ακόμη και να αποβιβαστεί στην Αγγλία, αλλά το σχέδιο αποδεικνύεται αδύνατο εξαιτίας της βρετανικής ναυτικής υπεροχής. Π ροβαίνει τότε σε επιδέξιους χειρισμούς για να αιφνιδιάσει τον αγγλικό στόλοαλλά η γαλλική μοίρα του ναυάρχου Βιλνέβ χάνει πολύτιμο χρόνο και όταν, μετά από μια προσβλητική διαταγή του Ν απολέοντα, ο επικεφαλής της αποφασίζει να δώσει τη μάχη, υφ ίσταται στις 21 Οκτωβρίου ανεπανόρθωτη καταστροφή στο α­ κρωτήριο Τραφάλγκαρ (1805). Σ το εξής δεν υπάρχει γαλλικό ναυτικό. Προφυλαγμένη στο νησί της,·η Αγγλία θα είναι επί δέκα χρόνια η ψυχή τω ν συνασπισμών κατά της Γαλλίας, π ου πάντα ηττώ νται αλλά πάντα ξαναγεννιούνται.

Η ΕΠ Ο Χ Η ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ Ν ΙΚ Η ΦΟ ΡΩΝ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΩΝ (1805-1809) ο 1805 η Α γ γλ ία ο ρ γα νώ νει το ν τρ ίτο ευ ρ ω π α ϊκ ό σ υνα σ π ισ μ ό κατά της Γαλλίας. Η Α υστρία του Φ ραγκίσκου Β', για τον οποίο η ήττα της Γαλλίας μοιάζει να είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου, η Ρωσία του Αλεξάνδρου Α ', π ο υ ανη­ συχεί από τις γαλλικές επιχειρήσεις στην ανατολική Μεσόγειο, ο βασιλιάς της Ν εάπολης κ α ι ο βασιλιάς της Σ ουηδίας προσχωρούν με ενθουσιασμό σ’ αυτό το εγχείρημα. Χ ω ρίς αναμονή, η Αυστρία καταλαμβάνει τη Βαβαρία, π ο υ διατηρεί πελατει­ ακές σχέσεις με το ν Ν απολέοντα. Η απάντηση είναι κεραυνοβόλα. Μ ια ταχύτατη γαλλική εκστρατεία στη Γερμανία επιφέρει την παράδοση τω ν αυστριακώ ν στρα­ τευμάτων στο Ο υλμ στις 22 Ο κτω βρίου 1805. Λίγες εβδομάδες αργότερα, λαμβά­ νει χώ ρα στο Αουστερλιτς «η μάχη τω ν τριώ ν αυτοκρατόρων». Ο Ναπολέων δ ια ­ λύει τις συνενωμένες στρατιές τω ν αυτοκρατόρω ν Φραγκίσκου Β ' και Αλεξάν­ δρου Α '. Στην Α υστρία δεν απομένει παρά η συνθηκολόγηση. Η ειρήνη του Πρεσβούργου (Δεκέμβριος του 1805) διώ χνει την Αυστρία από την Ιτα λία και τη Γερ­ μανία και καταστρέφει την Α γία Ρω μαϊκή Αυτοκρατορία, που είχε αναδιοργα­ νω θεί δυο χρόνια πριν. Ο Φ ραγκίσκος Β ' αναγκάζεται να δεχτεί να μην είναι πια π α ρ ά αυτοκράτορας της Α υστρίας, ενώ ο Ναπολέων αναδιοργανώ νει τη Γερμα­ νία κατά βούληση, συστήνοντας την Ο μοσπονδία του Ρήνου (Rheinbund). Η στάση αυτή προκαλεί το σχηματισμό ενός τέταρτου συνασπισμού, καθώς ο βασιλιάς της Π ρωσίας συνεργάζεται με τη Ρωσία. Δύο αποφασιστικές εκστρατείες θα κάνουν το συνασπισμό να καταρρεύσει. Η πρώτη λαμβάνει χώρα στη Σαξονία το φθινόπω ρο του 1806 κ αι συντρίβει την Πρωσία στην Ιένα κ α ι το Αουρστεντ. Με εξαίρεση την ανατολική Π ρωσία, ολόκληρο το βασίλειο του Φρειδερίκου Γουλιέλμου Γ ' πέφ τει στα χέρια του Ν απολέοντα. Τότε η Γαλλία επιτίθεται στους Ρώσους. Η εκστρατεία της Π ολω νίας (1807) αρχίζει με μια αβέβαιη αλλά αιματη­

Τ

508

Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α ΙΓ ΙΔ Α ΚΑΙ Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

ρή μάχη στο Άιλαου, αλλά η αδιαμφισβήτητη νίκη του Φ ρήντλαντ αναγκάζει σε συνθηκολόγηση τον Αλέξανδρο Α ', π ο υ έχει εξάλλου ψ υχρ ανθεί με τους συμμά­ χους τους. Σ υμφιλιω νόμενος με τον Ν απολέοντα, τον οποίο συναντά στο Τιλσίτ (άνοιξη το υ 1807), συνομολογεί μαζί του μια ειρήνη της οπο ία ς η διαμελισμένη Π ρωσία είνα ι το κύριο θύμα. Ακρωτηριασμένη από τα δυτικά εδάφη της, τα ο­ π ο ία θα δοθούν ως βασίλειο της Β εστφαλίας στον Ιερώνυμο, τον νεότερο από τους αδελφούς του Ν απολέοντα, χάνει επιπλέον το δικό της τμήμα τής Π ολω ­ νίας, π ο υ σχηματίζει το μεγάλο δουκάτο της Βαρσοβίας, υποτελές στη Γαλλία. Ο νό μ ο ς του Ν απολέοντα εκτείνεται τώ ρα ώ ς τις πύλες της αυτοκρατορίας τω ν τσάρω ν. Το π ιο εκπληκτικό α π ’ όλα τα εγχειρήματα ενοποίησης της Ευρώ­ πης φ α ίνετα ι να π αίρνει σάρκα κ α ι οστά. Με τ ις φ ιλοδοξίες του στην κεντρική Ευρώπη να έχουν μόλις πραγματοποιη­ θεί, ο Ν απολέω ν στρέφεται στην Ισπανία, όπου βασιλεύει π ά ντα ένας Βουρβόνος, ο ανεπαρκής Κ άρολος Δ ', υπ ο χείρ ιο της συζύγου του Μ αρίας-Λ ουίζας της Π άρμας κ α ι του ευνοούμενού της Γκοντόυ. Το 1807 έρχονται σε επαφή με τη να­ πολεόντεια Γαλλία. Τότε ο στρατηγός Ζ υνό διασχίζει τη χερσόνησο για να διώ ­ ξει τους Α γγλους από την Π ορτογαλία. Η παρουσία τω ν γαλλικώ ν στρατευμά­ τω ν κ αι ο ι μηχανορραφίες του Γκοντόυ προκαλούν εξεγέρσεις που αναγκάζουν τον Κ άρολο Δ ' να παραιτηθεί υπέρ το υ γιου του. Εμφ ανιζόμενος ω ς επιδιαιτη­ τής της Ε υρώ πης, ο Ν απολέω ν καλεί αυτή την παράδοξη οικογένεια στην Μπαγιόν. Το Μ άιο του 1808 ρυθμίζει το θέμα του θρόνου θέτοντας τον βασιλιά, τη βασίλισσα κ α ι το γιο τους σε κ α τ’ οίκον περιορισμό κ α ι κάνοντας τον αδελφό του Ιωσήφ βασιλιά της Ισπανίας. Έ να ς εμφύλιος πόλεμος αρχίζει τότε στην Ισπανία, ο ο π ο ίο ς φθείρει ώς το 1814 τις δυνάμεις της αυτοκρατορίας. Π ροκαλεί εξάλλου την αναγέννηση τω ν συνασπισμώ ν. Το 1809 η Α γγλία, σύμμαχος τω ν εξεγερμένων Ισπανώ ν, πείθει την Α υσ τρία να ξα να ρ χίσ ει την α ιώ ν ια αντιγαλλική σ τα υρ οφ ορία . Ό π ω ς το 1805, τα αυστριακά στρατεύματα εισβάλλουν στη Βαβαρία και, όπω ς το 1805, ο αυτοκράτορας διαλύει το στρατό τού αρχιδούκα Καρόλου τω ν Αψβούργων στο Βάγκραμ. Η ειρήνη της Βιέννης μετατοπίζει εκ νέου τα σύνορα της Γαλλικής Αυ­ τοκρατορίας εις βάρος της Α υστρίας. Η Τεργέστη, η Κ αρινθία, η Καρνιόλη, η Κ ροατία, συνενωμένες με την Ίσ τρ ια κ αι τη Δαλματία, σχηματίζουν τις Ιλλυρι­ κές Ε παρχίες, ενώ η Ρωσία, η Β αβαρία και το μεγάλο δουκάτο της Βαρσοβίας δ ι­ ευρύνονται με τα κατάλοιπα π ου απ οσ π ώ ντα ι από τον ηττημένο. Ο γάμος τού Ν απολέοντα με την Αυστριακή αρχιδούκισσα Μ αρία-Λ ουίζα επισφραγίζει ένα σύμφωνο φ ιλ ία ς ανάμεσα στα δύο κράτη.

Η Ν ΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΑ Ε Υ ΡΩ Π Η ΣΤΟ Α Π Ο ΓΕΙΟ ΤΗΣ

Η

να π ο λεό ντεια αυτο κρ α το ρ ία φ τά νει στο απόγειό της. Αμεσα ή έμμεσα ο Ν απολέω ν δεσπόζει σε περισσότερο από τη μισή Ευρώπη. Το καθεστώς τω ν

Η Ν Α Π Ο Λ ΕΟ Ν ΤΕΙΑ Ε Υ Ρ Ω Π Η

509

εδαφών που υπ ό κ ειντα ι στην κυριαρχία του π οικίλλει κάπω ς, αλλά η εξουσία του είναι παντού αδιαμφισβήτητη. Η ίδια η Γαλλία έχει πετύχει μια ασυνήθιστη επέκταση, που ξεπερνά τα παραδοσιακά σύνορά της. Το 1811 περιλαμβάνει 130 νομούς και εκτείνεται σε 750.000 τετραγω νικά χιλιόμετρα. Η Ο λλανδία π εριλαμ βά νεται στην αυτοκρατορία και στα βορειοανατολικά τα γαλλικά σύνορα σ τα ματούν στη χερσόνησο της Γιουτλάνδης. Στο νότο, η Σ α ­ βοΐα, το Βαλαί της Ε λβετίας αλλά και το Π εδεμόντιο, τα εδάφη της Γένοβας, η Τοσκάνη και ένα τμήμα τω ν π α π ικ ώ ν κρατώ ν, μεταξύ τω ν οποίω ν κ α ι η Ρώμη, είναι γαλλικά. Ακόμη και έξω από τα σύνορα της Γαλλίας, ο Ν απολέων βασιλεύει π ρ οσ ω π ι­ κά στο βασίλειο της Ιτα λία ς, όπου τον εκπροσω πεί ο γαμ π ρός του Ευγένιος ντε Μ πωαρναί, κ α ι σ τις Ιλλυρικές Ε παρχίες. Π ρόκειται γ ια μοναρχικούς τίτλους στους οποίους ο αυτοκράτορας αποδίδει τόση σημασία ώστε να επιμένει να μην λαμβάνεται καμιά απόφαση χω ρ ίς τη συγκατάθεσή του. Σ τα άλλα κράτη, τω ν ο­ π ο ίω ν οι ηγεμόνες εκδιώχθηκαν, το στέμμα φέρουν τα μέλη της οικογένειας Βο­ ναπάρτη, βοηθούμενα και επιτηρούμενα από υψηλούς αξιω ματούχους που έρχο­ ντα ι από τη Γαλλία. Ο Ιερώ νυμος Β οναπάρτης βασιλεύει με έδρα το Κάσελ στο βασίλειο της Β εστφαλίας, π ο υ έχει συσταθεί το 1807 από τις δυτικές επαρχίες της Πρωσίας- ο Λ ουδοβίκος Β οναπάρτης είναι βασιλιάς της Ο λλανδίας ώς το 1810, έτος κατά το ο π ο ίο το βασίλειό του π ροσαρτάται στη Γαλλία· αρχικά η Νε­ άπολη είχε ως ηγεμόνα τον Ιωσήφ, τον πρω τότοκο της οικογένειας, αλλά αυτός αντικαταστάθηκε το 1808 από το ν Μυρά, σύζυγο της Κ αρολίνας Βοναπάρτη, α­ δελφής του αυτοκράτορα· το ίδιο εκείνο έτος ο Ιωσήφ έγινε βασιλιάς της Ισπα­ νίας. Το μεγάλο δουκάτο το υ Μ περζ, π ου δόθηκε αρχικά στον Μυρά, γίνεται με­ τά το 1808 κτήση του Ν απολέοντα-Λ ουδοβίκου, νεαρού γιου του Λουδοβίκου, Οι αδελφές του αυτοκράτορα δεν έχουν λησμονηθεί: πέρα από την Κ αρολίνα που βασιλεύει στη Νεάπολη με τον Μυρά, η Π αυλίνα, σύζυγος του π ρ ίγ κ ιπ α Μ π ο ρ γκέζε, γίνεται δούκισσα της Γκουαστάλα. Τέλος η Ελίζα δέχεται το πριγκιπάτο της Λούκας και του Π ιο μ π ίνο προτού λάβει τον τίτλο της μεγάλης δούκισσας της Τοσκάνης, κ α τό π ιν δε εκείνον της βασίλισσας της Ε τρουρίας (μολονότι το συ­ γκεκριμένο έδαφος είνα ι γαλλικός νομός). Εκεί όπου οι εθνικές δυναστείες παραμένουν στη θέση τους δεν το οφείλουν παρά στην εύνοια του αυτοκράτορα και είναι υποχρεω μένες να εκδηλώνουν μια ανεπιφύλακτη αφοσίωση. Τ έτο ια είναι η κατάσταση τω ν π ρ ιγκ ίπ ω ν της Ο μο­ σπονδίας του Ρήνου (1806), η ο π ο ία έχει τεθεί υπό την προστασία του Ν απολέο­ ντα κ α ι περιλαμ βά νει, εκτός α π ό τη Β εστφ αλία κ α ι το μεγάλο δουκάτο του Μ περζ, τριάντα τέσσερα κράτη από τα οποία σημαντικότερα είναι τα βασίλεια της Βαβαρίας, της Σ α ξο νία ς, της Βυρτεμβέργης κ α ι το μεγάλο δουκάτο της Βάδης. Τέλος ο Ν απολέων είνα ι «μεσολαβητής» της Ελβετικής Σ υνομοσπονδίας και το μεγάλο δουκάτο της Β αρσοβίας, του οποίου κ α τ’ όνομα ηγεμόνας είναι ο βα­ σιλιάς της Σαξονίας, κυβερνάται από κρατικούς υπαλλήλους που έρχονται από τη Γαλλία.

Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ ' Ν Ο Ρ Β Η Γ ΙΑ Σ

Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ Σ Ο Υ Η Δ ΙΑ Σ

Βόρεια Β Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ Δ Α Ν ΙΑ Σ

Θάλασσα

ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΠΡΩΣΙΑΣ Μ ΕΓ. Δ Ο Υ Κ Α ' Β Α Ρ ΣΟ Β ΙΑ Σ Ο Μ Ο Σ Π Ο Ν Δ ΙΑ

L

/ΑΓΛαντίκός

I

Τ0Υ I

ΡΗΝΟΥ

Η Γαλλία τω ν 83 νομώ ν τ ο 1791

Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ Α Υ ΣΤ Ρ ΙΑ Σ

Ωκεανός

ΓΟΚΗΑΙΌΡΙ^

3ΑΣΙΛΕΙΟ ΙΤΑΛΙΑΣ ,

ΙΛ Λ Υ Ρ ΙΚ Ε Σ Ε Π Α Ρ Χ ΙΕ Σ

Ανεξάρτητα κράτη

- Β ΑΣ/ΛΕΙΟ ΤΟΡΤΟΓΑΛΙ>

Ο Θ Ω Μ Α Ν ΙΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ

Χρονολογ ίες προ· σ ά ρ τη σ η ς από τον Ναπολέοντα

ΒΑ Σ ΙΛ Ε ΙΟ

Ομοοπονδία του Ρήνου

ΙΣ Π Α Ν ΙΑ Σ

Συμμαχική Πρω οία μετά Γη Συνθήκη του Τιλοιτ τη (1807)

ί^ΕΑΠΟ/ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΪΑΡΔΗΝΙΑ£ Μ εσόγειος Θάλασσα

BAHABO ίΟΥΗΔΙΑΙ

Χ ώ ρ ες σ ύ μ μ α χες με την Γ)ρωοία

5 0 0 χ ιλ ιό μ

(1811)

____ QMJ

ΕΥΡΩΠΗ

Η Γαλλία των 130 νομών το 1811

ΓΛΛΛΜΝ -·

Η ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΑ

ΡΩΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

ρ Α Σ ΙΛ Ε ΙΟ k Μ Ε Γ Α Λ Β Ρ Ε Τ Α Ν ΙΑ Σ __ ΚΧ| ΙΡ Λ Α Ν Δ ΙΑ Σ

Η Ν Α Π Ο Λ ΕΟ Ν ΤΕΙΑ Ε Υ Ρ Ω Π Η

5 11

Αυτό το σύνολο εξαρτάται στενά από τη Γαλλία που δίνει τον τόνο στην Ε υ­ ρώπη. Ωστόσο η εξέλιξη της Γαλλίας απομακρύνεται όλο και περισσότερο από την επαναστατική έμπνευση. Αν το «Μεγάλο Έ θνος» εμφανίζεται πάντα ω ς π ρ ω ­ τοπόρος της νεωτερικότητας είναι μάλλον με τη μορφή της πεφωτισμένης δεσπο­ τείας παρά μ ’ εκείνη της χώ ρα ς που το 1792 κήρυττε τον πόλεμο τω ν λαών ενα­ ντίον τω ν βασιλιάδων. Η μοναρχική εκτροπή της αυτοκρατορίας οξύνεται από το 1807. Ο Ναπολέων, όλο κ α ι π ιο επηρμένος και σίγουρος για τον εαυτό του, δεν πιστεύει πλέον παρά στην ισχύ κ αι το φόβο που εμπνέει. Ο ι παραχωρήσεις π ρ ο ς τη δημοκρατική κληρονομιά της Επανάστασης που χρειάστηκε να κάνει στην αρχή της Υ πατείας α ίρ ο ντα ι προοδευτικά. Τα συντάγματα που φροντίζει να υιοθε­ τηθούν στα βασίλεια της Νεάπολης και της Βεστφαλίας δεν προβλέπουν εκλογές. Στην ίδια τη Γαλλία ο ι διορισ μοί, που δεν λαμβάνουν καθόλου υπόψη τούς κατα­ λόγους τω ν προκρίτω ν, υπερισχύουν της εκλογής, σ ’ ό,τι αφορά τόσο τα γενικά συμβούλια όσο κ α ι τα συμβούλια τω ν διαμερισμάτω ν ή τις συνελεύσεις. Το Σ υ­ νταγματικό Δ ικαστήριο, το οπ ο ίο από καιρό εκνεύριζε τον αυτοκράτορα με τις διακριτικές επικρίσεις του, καταργείται χω ρίς επιφυλάξεις το 5807. Οί συνεδριά­ σεις του Νομοθετικού Σ ώ ματος γίνονται όλο κ α ι βραχύτερες και η συνέλευση αυ­ τή, όπως και το Συμβούλιο του Κράτους, γίνεται μια απλή επικυρωτική συνέλευ­ ση. Ο αυτοκράτορας νομοθετεί με ψηφίσματα (senatus consultes) ή με διατάγματα. Οι υπουργοί δεν είναι π α ρ ά εντολοδόχοι επιφορτισμένοι να ε(ραρμόζουν τις απο­ φάσεις του αυτοκράτορα κ α ι ο Ν απολέων παραγκω νίζει σταδιακά τις ισχυρές προσωπικότητες (τον Σ απτάλ, τον Ταλεϋράνδο ή τον Φουσέ). Ο αυτοκράτορας γίνετα ι έτσι ένας δεσπότης π ου καταπνίγει κάθε ελευθερία. Α ξιώνει απόλυτη υπακοή α π ό τους δικαστές, π ο υ υφ ίστανται μια αυστηρή εκκα­ θάριση, και από τους νομάρχες, ο ι ο π ο ίο ι επιφ ορτίζονται με τη ρύθμιση όλω ν τω ν θεμάτων στους νομ ούς τους: εμπόριο, δημοσιονομικά, στρατολογία, δ ρ α ­ στηριότητες τω ν κ ρ ατικώ ν υπαλλήλω ν και τω ν δημάρχω ν και, φυσικά, επιτήρη­ ση της κοινής γνώμης. Για τη στήριξη αυτού του δεσποτισμού, ο Ναπολέων μ πο­ ρεί να υπολογίζει σε μια π α ντα χο ύ παρούσα αστυνομία π ο υ επιτηρεί τα π άντα, πληρώνει πληροφ οριοδότες σε όλους τους κύκλους, παρακολουθεί την αλληλο­ γραφ ία (είναι το έργο του «μαύρου γραφείου»"'’ του Λαβαλέτ) και δεν διστάζει να καταφύγει στην αυθαίρετη κράτηση ή τον κ α τ' οίκον περιορισμό χω ρίς δικα­ στική απόφαση. Οι ύ π ο π το ι εγκλείονται ω ς παράφρονες. Εγγυημένη από το σύ­ νταγμα, η ατομική ελευθερία στην πράξη ποδοπατείται. Μ ια ειδική παρακολού­ θηση ασκείται στους διανοουμένους. Το 1803 η κλάση τω ν Ηθικών και Π ολιτι­ κών Επιστημών του Ινστιτούτου της Γαλλίας κ αταργείται κ α ι το 1811 η ίδια τύ ­ χη απειλεί τη Γαλλική Ακαδημία. Ο ι δικηγόροι, ιδιαίτερα μισητοί, χαλινα γω γού­ νται. Ό σο για τον τύιτο, γίνετα ι αντικείμενο μιας φ ιλύποπτης κ αι ενδελεχούς παρακολούθησης την ο π ο ία , επιπλέον, είναι υποχρεω μένος να χρηματοδοτεί. Έ να άρθρο του Σ α τω μ π ρ ιά ν επισύρει την απαγόρευση κυκλοφορίας του Ερμή των Π αρισίω ν (Mercure de France) το 1807. Ε ίναι αλήθεια ότι ο ακαδημαϊκός αυτός είχε τολμήσει να πει: «Ό ταν, μέσα στη σιωπή κ α ι την κατάπαυση, δεν α­

512

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η ΚΑΤΑ ΙΓΙΔΑ Κ Α Ι Η Γ Ε Ν Ν Η Σ Η Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

ντηχούν π ια π α ο ά η αλυσίδα του σκλάβου και η φωνή του καταδότη, ο ιστορικός φ αίνεται να είναι επιφ ορτισμένος με την εκδίκηση τω ν λαών». Το 1810, η αυτο­ κρατορική βούληση για έλεγχο κ αι ομοιομορφία καταλήγει στη διατήρηση μίας και μοναδικής εφημερίδας ανά νομό. Μ ερικούς μήνες αργότερα ο υπουργός της αστυνομίας Σαβαρύ κ ρ ίνει ό τι τέσσερις εφημερίδες, μεταξύ τω ν ο ποίω ν ο Ε πί­ σημος Παρατηρητής ( M oniteur Officiel), επαρκούν για την πρωτεύουσα. Θα πρ έ­ π ει επίσης να προσ τεθεί ό τ ι το 1811 οι τρεις εφημερίδες που επιβιώ νουν (Le Journal de ΓEmpire, Le Journal de Pans, La Gazette de France) δημεύονται, μετοχο π ο ιο ύ ντα ι κ α ι το ένα τρ ίτο τω ν μετοχών δίδεται στην αστυνομία, η οποία α­ ποκτά έτσι δικαίω μα ελέγχου της σύνταξης. Ό σο για την τυπογραφ ία κ α ι το θέα­ τρο, υπόκεινται σε επίσημη λογοκρισία. Για να ολοκληρώσει τον έλεγχο π ά νω στα πνεύματα, η αυτοκρατορία δίνει ε­ ντελώς ιδιαίτερη προσοχή στην Εκκλησία κ α ι την εκπαίδευση. Από την εποχή της Υ πατείας, ο Β οναπάρτης, συνειδητοποιώ ντας τη σημασία των πνευματικώ ν παραγόντω ν για τη συνοχή ενός κράτους, είχε βαλθεί να θέσει τέρμα στον πόλε­ μο που διεξαγόταν ανάμεσα στην επαναστατική Γαλλία κ αι σε ένα τμήμα του κλήρου υποστηριξόμενο α π ό την παποσύνη. Το Κ ονκορδάτο του 1801 έβαζε τέ­ λος σ ’ αυτή τη σύγκρουση, κάνοντας τον πρώ το ύπατο «παλινορθώ τή τω ν να ­ ών». Π λήρως ικανοποιημένη α π ό την αυτοκρατορία, η Εκκλησία βλέπει την υλι­ κή υπόστασή της εξασφαλισμένη, την ηθική υπόστασή της αποκατεστημένη χάρη στις τιμές και τα ευεργετήματα που πέφ τουν πάνω της σαν βροχή, την επιρροή της εγγυημένη χάρη στον έλεγχο που ασκεί στην πρω τοβάθμια εκπαίδευση, την ε­ πανασύσταση-τω ν ιεροσπουδαστηρίω ν και την ανάπτυξη εκκλησιαστικών τα γ­ μάτω ν υπό τον όρο να είνα ι εξουσιοδοτημένα. Σε αντάλλαγμα όμως, ο αυτοκρά­ τορας αξιώ νει από τον κλήρο να τον συνδράμει διδάσκοντας στο λαό την υπακοή στην εξουσία. Η κατήχηση, που υιοθετείται το 1806, περιλαμβάνει μεταξύ τω ν καθηκόντων του χρ ισ τια νο ύ την υπακοή στον αυτοκράτορα, την πληρωμή τω ν φ όρω ν κ α ι την α π ο δ ο χ ή της στράτευσης. Η ίδ ια θέληση γ ια έλεγχο τω ν πνευμάτω ν τον οδηγεί να ενθαρρύνει την επίσημη οργάνωση του γαλλικού ιου­ δαϊσμού και να θέσει υπό το ν έλεγχό του τον ελευθεροτεκτονισμό. Σ ’ ό,τι αφορά την παιδεία, ο Ν απολέω ν εγκαταλείπει στην Εκκλησία την πρω τοβάθμια εκπαί­ δευση, τόσο για οικονομικούς λόγους (η δημιουργία κρατικώ ν ιδρυμάτω ν στοι­ χίζει ακριβά) όσο και επειδή στα μάτια του δεν πρ όκειτα ι παρά για στοιχειώδη μάθηση (ανάγνωση, γραφή, αριθμητική). Ε ίναι στην επαγγελματική εκπαίδευση π ου δίνει όλη την προσοχή του: το ζητούμενο είναι να τροφ οδοτείται η χώ ρα με τους στρατιω τικούς, τους κρατικούς υπαλλήλους και τους επιχειρηματίες που της είναι αναγκαίοι. Λύκεια, κολέγια και σχολές ενσω ματώ νονται σε ένα σύνολο π ου λαμβάνει το όνομα του πανεπιστημίου κ αι το οποίο τίθεται υπό την άμεση εξουσία ενός ανω τάτου εκπαιδευτικού (G rand-m attre) κ α τ ’ ευθείαν εξαρτώμενου από το ν αυτοκράτορα. Η αυτοκρατορική Γαλλία έχει λοιπόν προικοδοτηθεί με ένα δεσποτικό καθε­ στώς που θυμίζει μάλλον την απόλυτη μοναρχία π αρ ά την πρακτική τω ν επανα­

Η Ν Α Π Ο Λ ΕΟ Ν ΤΕΙΑ Ε Υ Ρ Ω Π Η

513

στατικών συνελεύσεων. Στο εξής η μοναρχική εκτροπή τού αυτοκρατορικού κα­ θεστώτος γίνεται όλο κ α ι π ιο εμΓρανής. Α φού έχει αποπέμτ|>ει τη σύζυγό του Ιω­ σηφίνα π ου δεν το υ έδωσε διάδοχο, ο αυτοκράτορας παντρεύεται το 1810 την αρχιδούκισσα της Α υστρίας Μ αρία-Λ ουίζα. Γεννημένος το 1811, ο γιος τους, ο Β ασιλιάς της Ρώ μης, φ αίνεται να εξασφαλίζει το μέλλον της δυναστείας. Έ χ ο ­ ντας εισέλθει στην οικογένεια τω ν Ε υρω παίω ν μοναρχών, ο Ν απολέων συμπεριφέρεται ω ς ένας α π ’ αυτούς κ αι εισάγει στην αυλή ένα αυστηρό τελετουργικό που προέρχεται εξίσου από τη στρατιω τική πειθαρχία και από τις μεγαλοπρε­ πείς γιορτές τω ν Β ερσαλιών. Συγγενής π ο λλώ ν ηγεμόνων στους οποίους έχει διανείμει τους ευρω παϊκούς θρόνους, προστάτης τω ν π ρ ιγκίπ ω ν που έχουν γ ί­ νει πελάτες του, είν α ι ο αληθινός ηγεμόνας της Ευρώ πης κ α ι αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ω ς τέτοιο. «Ε ίμαι ο Κ αρλομάγνος», δηλώνει ανενδοίαστα κατά τη σύγκρουσή του με τον πάπα. Στην επιθυμία του να μιμηθεί τους μονάρχες του Π αλαιού Κ αθεστώ τος διανέμει στους υπ ουργούς ή τους στρατηγούς του τίτλους πομπώ δεις αλλά κενούς περιεχομένου: έτσι ο Ιωσήφ Β οναπάρτης κληρονομεί το αξίωμα του μεγάλου εκλέκτορα, ο ιππότης Μ υρά γίνεται αρχιναύαρχος κ αι ο δ ι­ πλωμάτης Τ αλεϋράνδος μέγας θαλαμηπόλος, ενώ στρατάρχες, στρατηγοί και α­ νώ τατοι κ ρ α τικο ί λειτουργοί συνιστούν μια νέα αριστοκρατία π ου βλέπει να της απονέμονται τίτλ ο ι πριγκίπ ω ν, δουκών, κομήτων ή βαρώνων. Ηγεμόνας της Ε υρώ πης, ο Ν απολέω ν ετοιμάζεται να κάνει το Π αρίσι π ρ ω ­ τεύουσα της ηπείρου και το λόφο Σ αγιό επίκεντρο αυτού του διεθνικού π ρ ο ο ρ ι­ σμού της γαλλικής μητρόπολης. Εκεί π ρ έπ ει να χτιστεί το ανάκτορο του Β ασι­ λιά της Ρώμης, περιτριγυρισμένο από κατοικίες για όλους τους Ε υρω παίους η­ γεμόνες που θα έρχο νται να κάνουν επίσκεψη κ αι μαζί δήλωση πίστης στον μελ­ λοντικό κάτοχο το υ αυτοκρατορικού θρόνου. Το 1810-1811, το εξισωτικό πρόταγμα της Γαλλικής Επανάστασης είνα ι λ ο ι­ π όν πολύ μακριά. Μ ονάρχης ενός νέου τύπ ου π ο υ δεν επικαλείται π ια τη θεία βούληση, ο Ν απολέω ν δεν π αύει να είναι δεσπότης, αλλά ένας δεσπότης φ ω τι­ σμένος π ο υ εκσυγχρονίζει την Ευρώπη.

ΤΟ Η Π ΕΙΡΩ ΤΙΚ Ο ΣΥ ΣΤΗ Μ Α

Μ

εταξύ 1805 κ α ι 1811 δια μ ορφ ώ νεται η ιδέα ενός ηπειρω τικού συστήματος. Η Γαλλική Α υτοκρατορία δεν θέτει ω ς σκοπό της να ενοποιήσει την Ε υρώ ­ πη, όπω ς το είχαν επιχειρήσει οι αυτοκρατορίες της Α ρχαιότητας ή του Μεσαίω­ να, αλλά να εγκαταστήσει την ηγεμονία της, περισσότερο ή λιγότερο ισχυρή ανά­ λογα με τους κύκλους της γαλλικής επιρροής. Παντοδύναμη στα προσαρτημένα εδάφη, ισχυρή στις χώρες όπου ασκεί άμεση εξουσία, κυμαινόμενη στις χώ ρες ό­ που ασκεί οικογενειακή εξουσία ή στα προτεκτοράτα, πα ίζει έναν αναντίρρητα εκσυγχρονιστικό ρόλο στις σύμμαχες χώρες. Με εξαίρεση τη Μεγάλη Βρετανία, όπου άλλωστε ο εκσυγχρονισμός π ροη γείται εκείνου της Γαλλίας, ολόκληρη η

514

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ ΙΓΙΔΑ Κ Α Ι Η Γ Ε Ν Ν Η Σ Η Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

Ευρώπη εμπεριέχεται στο ηπειρω τικό σύστημα, ακόμη κ ι αν όλες οι χώρες δεν είναι συγχρόνω ς παρούσες σ ’ αυτό. Το η π ειρ ω τικ ό σύστημα δεν είνα ι αποτέλεσμα π ρ ο μελετημένης βούλησης. Έ λκει κ υρ ίω ς την προέλευσή του από το ν αγώνα κατά της Α γγλίας κ α ι τον η­ πειρω τικό αποκλεισμό π ου αποφασίστηκε εναντίον της σε απάντηση του ν α υ τι­ κού αποκλεισμού π ο υ εκείνη επέβαλε (1806). Εξάλλου το ηπειρω τικό σύστημα δεν θεμελιώνεται σε μια πραγματική πολιτιστική πολιτικ ή π α ρ ά μόνο στα εδά(ρη που προσαρτήθηκαν στη Γαλλική Α υτοκρατορία. Έ τσ ι η γαλλική γλώσσα κ α θ ί­ σταται υποχρεω τική στους 130 νομούς και η εκμάθησή της επιβάλλεται στα σχο­ λικά ιδρύματα. Στο μέτρο π ο υ ευρω παϊκά εδάφη ενσω ματώ νονται στην α υτο­ κρατορία, η γαλλική γλώσσα εδραιώ νεται σ ’ αυτά: το 1811 για παράδειγμα, μετά την προσάρτηση της Ο λλανδίας, ένα αυτοκρατορικό διά ταγμα δίνει τρεις μήνες στους επικεφαλής τω ν σχολικώ ν ιδρυμάτω ν για να θέσουν σε εφαρμογή τη δ ιδ α ­ σκαλία αυτής της γλώσσας. Φ υσικά τα γαλλικά ομ ιλούνται στην αυλή τω ν υ π ο ­ τελών βασιλιάδω ν κ α ι στην ανώτατη διοίκηση, είνα ι δε απαρα ίτη τα αν θέλει κ α­ νείς να σταδιοδρομήσει στον δημόσιο τομέα, αλλά αυτό ισχύει ήδη κατά τον [8ο αιώνα. Η χρησιμοποίηση τω ν εθνικών γλωσσών παραμ ένει ο κανόνας στην κ ο ι­ νωνική και τη διοικητική ζωή. Στο βασίλειο της Ιτα λ ία ς117 ή το βασίλειο της Ν εά­ πολης ο μ ιλούνται ο ι ιταλικές διάλεκτοι, στο βασίλειο της Βεστφαλίας τα γερμα­ νικά, στο βασίλειο του Ιωσήφ Β οναπάρτη τα ισπανικά. Αναμφισβήτητα ο ναπολεόντειος ιμπεριαλισμός δεν πηγάζει από μια σαφή βούληση προσάρτησης της Ευρώπης. Π ρος αυτήν τείνει εν τούτοις η λογική του ναπολεόντειου συστήματος: σχεδιαστής της τύχης τω ν υποτελώ ν βασιλέων, ο αυ­ τοκράτορας αναμένει να βρει σ ’ αυτούς πειθήνιους τοποτηρητές. Ωστόσο οι πε­ ρισσότεροι α π ’ αυτούς τους ηγεμόνες π ο υ κατασκεύασε τείνουν να λάβουν, ενα­ ντίον του αυτοκράτορα, το μέρος τω ν εθνικών συμφερόντων. Τούτο είναι αλή­ θεια για τον Μ υρά στη Νεάπολη όπω ς και για τον Ιωσήφ στη Μ αδρίτη ή τον Λου­ δοβίκο στην Ο λλανδία. Εξοργισμένος από την αγνωμοσύνη κ α ι τον εγωισμό αυ­ τώ ν τω ν ενοχλητικών βασιλιάδων που του οφείλουν τα π άντα, ο Ναπολέων μπαί­ νει στον πειρασμό να τους παραμερίσει και να αναλάβει ο ίδιος άμεσα τη διοίκη­ ση των βασιλείων π ου το σπαθί του κατέκτησε για λογαριασμό τους. Αυτό ακρι­ βώς κάνει στην Ο λλανδία το 1810, μετά τη φυγή του Λ ουδοβίκου στην Αυστρία, ε­ νώ ο Μ υρά δεν οφείλει τη διατήρηση του βασιλείου της Νεάπολης παρά στο ό τι επίκειται ο πόλεμος με τη Ρωσία. Με άλλα λόγια, τα υποτελή βασίλεια διατηρούν μόνο τη σκιά μιας ανεξαρτησίας κ α ι οι ηγεμόνες τους δεν εμφανίζονται παρά ω ς πρόσκαιροι διαχειριστές μιας παραχωρημένης από τον αυτοκράτορα εξουσίας, την οποία εκείνος μπορεί ανά πάσα στιγμή να ξαναπάρει. Τα προτεκτοράτα έχουν μεγαλύτερη ελευθερία χειρισμώ ν. Περίκλειστη α π ό εδάφη στενά εξαρτημένα από τη Γαλλία, η Ελβετική Σ υνομ οσπονδία δεν π α ρ ο υ ­ σιάζει κανένα στρατηγικό ενδιαφέρον και ο Ναπολέων την αφήνει να διάγει μ ια αυτόνομη ζωή, κ ά π ω ς στο περιθώ ριο της Ευρώπης. Αμεσότερη είναι η επέμβασή του στην Ο μ ο σ πο νδία του Ρήνου, την ο π ο ία α να διο ρ γα νώ νει επανειλημμένα

Η Ν Α Π Ο Λ ΕΟ Ν ΤΕ ΙΑ Ε Υ Ρ Ω Π Η

515

χω ρ ίς να την ενοποιεί ολοκληρω τικά, δ ίνο ντα ς σχετική ελευθερία στους νό μ ι­ μους ηγεμόνες π ου έχουν δεχθεί να γίνο υ ν πελάτες του. Αυτή η ελευθερία δεν δ ί­ νεται στο βασίλειο της Β εστφαλίας κ α ι το μεγάλο δουκάτο του Μ περζ, π ο υ εξαρτώ νται από το οικογενειακό σύστημα. Ό σο για τα σύμμαχα κράτη, το καθεστώ ς τους ποικίλλει πολύ. Η Π ρωσία, ηττημένη το 1807, διαμελισμένη, συντριμμένη από τις αυτοκρατορικές στρατιές, εμφανίζεται ω ς υποτελές κ α ι υποταγμένο κράτος, που διατηρεί μόνο φ α ινομ ενι­ κή ελευθερία. Η Α υστρία, π ο υ έχει ηττηθεί δύο φορές από τον αυτοκράτορα, το 1805 κ αι το 1809, καταφ έρνει απ λώ ς να σώσει τα προσχήματα. Π εθερός τού Να­ πολέοντα, ο Α υστριακός αυτοκράτορας είνα ι υποχρεω τικά και δ ια της βίας σύμ­ μαχός του, αλλά η Γαλλία τού αφήνει τα εξωτερικά γνωρίσματα της κυριαρχίας, ανεχόμενη την ευαισθησία της αυλής της Βιέννης. Μ οναδικός π ρ α γμ α τικ ό ς σύμ­ μαχος, π α ρ ά την ήττα του το 1807, ο τσάρος Αλέξανδρος Α ' ασκεί για λογαρια­ σμό του μια πολιτική υπαγορευόμενη α π ό το συμφέρον της ίδιας της Ρω σίας και ζητεί ανταλλάγματα όταν εξυπηρετεί την π ο λιτικ ή του Ναπολέοντα. Η εξερέθιση του αυτοκράτορα μπροστά σ ’ αυτή την αντίσταση, τη μόνη πραγματική π ο υ συ­ ναντά στην Ε υρώ πη μαζί με εκείνη της Α γγλίας, βρίσκεται στη βάση της εκστρα­ τείας του 1812. Η εκστρατεία της Ρ ω σ ίας όφειλε να εξασφαλίσει την ολοκληρω­ τική ηγεμονία της Γαλλίας στην ήπειρο κ α ι να καταδικάσει την Α γγλία σε πλήρη απομόνωση. Σχεδόν αναμφισβήτητη κυρία της Ε υρώ πης, η να πολεόντεια Γαλλία μετα­ μορφώνει την ήπειρο. Μέσω αυτής δ ια δίδ ο ντα ι ο ι νεωτερικές μεταρρυθμίσεις, που εισάγονται στη Γαλλία από την Ε πανάσταση και την αυτοκρατορία κ α ι γεν­ νούν την Ευρώπη του 19ου αιώνα.

Ο ΝΑΠΟΛΕΩΝ Ε Κ Σ Υ Γ Χ Ρ Ο Ν ΙΣ Τ Η Σ Τ Η Σ ΕΥ ΡΩ Π Η Σ ωτισμένος δεσπότης, ο Ν απολέω ν επιθυμ εί να βελτιώσει τη διοίκηση τω ν δια φ όρω ν κ ρατώ ν του ηπειρω τικού συστήματος, να εξαλείψει τα ενδιάμε­ σα σώματα π ο υ παρεμβάλλονται ανάμεσα στην εξουσία και τους υπηκόους και παντού να μην έχει να επιβάλει το νόμο του π αρ ά σε έναν π α νίσ χυρ ο ηγεμόνα που να βασιλεύει σε ίσους μεταξύ τους υπηκόους. Είναι μάλλον η επιθυμ ία για αποτελεσματικότητα π α ρ ά η αγάπη για τις καινοτομίες της Γαλλικής Ε πανάστα­ σης που τον οδηγεί να εισαγάγει τις τελευτα ίες στα περισσότερα ευρ ω π α ϊκά κράτη. Το κάνει στηρίζοντας την εξουσία του κ α ι εκείνη τω ν πελατώ ν του στις αναδυόμενες ομάδες αυτής της κ ο ινω νία ς του τέλους του 18ου αιώ να: την αστι­ κή τάξη και τους αγρότες. Η πρώτη, π ο υ ήδη επω φελείται από τον οικονομικό εκσυγχρονισμό, ευνοείται από κ ο ιν ω νικ ές μεταρρυθμίσεις π ο υ εγκαθιδρύουν την ισότητα α π έναντι στο νόμο κ αι βλέπει να της ανοίγονται ελκυστικές σταδιο­ δρομίες στο στρατό ή τα δημόσια λειτουργήματα. Ό σο για τους αγρότες, αυτοί αποκτούν την πλήρη κυριότητα τω ν γ α ιώ ν που καλλιεργούν και ευνοούνται από

Φ

516

Η Ε Π Α Ν Α ΣΤ Α Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α ΙΓΙΔ Α ΚΑΙ Η Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

την κατάργηση της δουλοπαροικίας. Π αρά τη μοναρχική εκτροπή του αυτοκρατορικού καθεστώ τος, ο Ν απολέων εμφ ανίζεται λοιπόν στα μάτια της π α λ ιά ς ευ­ ρω παϊκής αρισ τοκρα τίας ω ς ένας επαναστάτης έτοιμος να αναστατώσει εκ βά­ θρων την ήπειρο. Κ ληρονόμος του οικουμενιστικοΰ πνεύματος του 18ου αιώνα, ο Ναπολέων θε­ ωρεί αρχικά ό τι ο ι άνθρω ποι είναι ίδιο ι π αντού κ α ι πάντοτε κ α ι ότι αυτό που ταιριάζει στους Γάλλους είναι κ α τ’ ανάγκην καλό για όλους τους λαούς της Ευ­ ρώπης. Σ τόχος του είναι έτσι να εισαγάγει παντού τις επαναστατικές μεταρρυθμί­ σεις π ου διατηρήθηκαν από την Υ πατεία και κατατέθηκαν στον Αστικό Κώδικα. Τις επιβάλλει, από το 1807, στα κράτη π ου περνούν στη γαλλική κυριαρχία: την Ο μοσπονδία του Ρήνου, τη Βεστφαλία, την Π ορτογαλία, την Ισπανία κ α ι κυρίω ς την Ιταλία. Η γαλλική παρουσία δεν περιορίζεται στη σύνταξη συνταγμάτων ε­ μπνευσμένων από εκείνο της Γαλλίας. Επιφέρει την εγκαθίδρυση της πολιτικής ι­ σότητας κ α ι της θρησκευτικής ελευθερίας, την εξάλειψη τω ν συντεχνιών, την κα­ τάργηση της δεκάτης κ αι των φεουδαρχικών δικαιωμάτω ν, την πώληση τω ν εκ­ κλησιαστικών περιουσιώ ν και την ανάπτυξη νεωτερικών μορφών διοίκησης. Η δράση της αυτοκρατορίας κατατείνει λοιπόν στη δημιουργία αδελφώ ν μο­ ναρχιώ ν, π ο υ συγγενεύουν χάρη στις π ο λιτικ ές πρακτικές, την κοινω νική οργά­ νωση, τους επιδιω κόμενους στόχους κ α ι τον τρόπο επίτευξής τους. Ό π ω ς τον 18ο αιώ να, κ αι π ά νω σε νέα βάση, παρατηρείται η εμπέδωση τω ν «κοινών συνη­ θειών της Ευρώπης». Αυτή η θέληση για ομοιομορφία, αναμφίβολα αποτελεσματικότερη από μια απλή κατάκτηση, προσκρούει ωστόσο σε εμπόδια. Τούτα έχουν να κάνουν με τις παραδόσεις, την ικανότητα τω ν κυβερνώντων, την παρουσία ή ό χι Γάλλων δημό­ σιων λειτουργώ ν ή κ αι τη σταθερότητα τω ν παλα ιώ ν δομών. Ακόμη κι αν ενο­ χλείται α π ’ αυτές τ ις αντιστάσεις, ο αυτοκράτορας θεωρεί εξυπνότερο να τις λαμβάνει υπόψ η του κ α ι να κάνει την ανάγκη φ ιλοτιμία πα ρ ά να επιχειρεί να τις συντρίψει με κίνδυνο να σπαταλήσει τις δυνάμεις του. Ο π ίνα κ α ς του εκσυγχρο­ νισμού της Ε υρώ πης οφείλει λοιπόν ν α λάβει υπόψη την τεράστια ποικιλομορφία της γαλλικής παρουσ ίας και της δράσης της Γαλλίας σ τις διάφορες χώρες που υπ όκειντα ι στην κυριαρχία της. Ε ίναι ίσως στην Ιταλία π ου η επιρροή του γαλλικού εκσυγχρονισμού υπήρξε ισχυρότερη. Π ροσαρτημένα στη Γαλλία, το Πεδεμόντιο, η Λ ιγουρία και η Π άρμα δέχονται το σύνολο τω ν γαλλικών μεταρρυθμίσεων. Το ίδιο συμβαίνει με το βα­ σίλειο της Ιταλίας, όπου βασιλεύει ο Ναπολέων. Ο Αστικός Κ ώ δικας εισάγεται ε­ κεί από το 1806 κ α ι το γαλλικό π ολιτικό κ αι διοικητικό σύστημα επιβάλλεται α ­ ποκλειστικά. Η ίδια παρατήρηση μπορεί να γίνει για το πριγκιπ άτο της Λούκας όπου βασιλεύει η Ελίζα Βοναπάρτη. Κ αθώς οι κοινω νικές αντιστάσεις είναι ι­ σχυρότερες, ο Α στικός Κ ώδικας εισάγεται μόνο μερικώς στο βασίλειο της Νεά­ πολης και η εθνοσυνέλευση κάνει χώρο για την αριστοκρατία και τον κλήρο. Στη Γερμανία οι γαλλικές μεταρρυθμίσεις εμφυτεύονται στο μεγάλο δουκάτο του Μ περζ, π ο υ διοικείται αρχικά από τον Μυρά, κ ατόπιν δε από τον ίδιο τον

Η Ν Α Π Ο Λ ΕΟ Ν ΤΕ ΙΑ Ε Υ Ρ Ω Π Η

517

Ν απολέοντα, με τη βοήθεια Γάλλω ν κρατικώ ν υπαλλήλω ν, κ α ι το βασίλειο της Β εστφαλίας εμφανίζεται ω ς π ρ ό τυπ ο τω ν μεταρρυθμισμένων χω ρώ ν. Σημαντι­ κές διαφοροποιήσεις π α ρ ο υ σ ιά ζο ντα ι όμως στα άλλα κράτη της Ο μοσπονδίας του Ρήνου. Έ τσ ι το μεγάλο δουκάτο του Β ύρτσμπουργκ, παραχω ρημένο στον Φ ερδινάνδο Γ ' τω ν Α ψβούργων, εμφανίζεται δύστροπο απέναντι σε κάθε εκσυγ­ χρονισμό. Πιο ανοιχτός, ο επίσ κοπος Ν τάλμπουργκ π ο υ γίνεται μεγάλος δούκας της Φ ρανκφούρτης, υιοθετεί τον Α στικό Κ ώδικα και τον Π οινικό Κ ώδικα, εισά­ γει διοικητικές κ α ι δικαστικές μεταρρυθμίσεις, καθώ ς και την ισότητα απέναντι στο φόρο, αλλά σέβεται την αριστοκρατία. Οι ίδιες διαφορές εντοπίζονται στη νότια Γερμανία: το βασίλειο της Β αβαρίας γίνεται ένα νεωτερικό κράτος, ενώ η μεταβολή είναι λ,ιγότερο βαθιά στο μεγάλο δουκάτο της Βάδης. Η Ολλανδία ξεφεύγει για κ άποιο διάστημα από τις αναταραχές που γνω ρ ί­ ζουν η Ιταλία και η Γερμανία. Φ ροντίζοντας να σεβαστεί τις εθνικές παραδόσεις, ο Λουδοβίκος καθυστερεί τις βαθιές κοινω νικές μεταρρυθμίσεις που είναι το ση­ μ άδι του εκσυγχρονισμού κατά το γαλλικό πρότυπο. Αλλά η ανάληψη της Ολλαν­ δία ς από τον ίδιο τον αυτοκράτορα κ α ι η προσάρτηση του εδάφους της στη Γαλ­ λία (1810) οδηγούν σε μια τα χεία κ α ι βάναυση πολιτική αφομοίωσης. Α να θέτω ς δεν τίθεται θέμα τέτοιας πορείας σε περιοχές έκκεντρες π ρος τη ναπολεόντεια αυτοκρατορία. Π αρά τη σημαντική παρουσία Γάλλων υψηλών αξιω ματούχω ν, οι Ιλλυρικές Ε π α ρ χίες κ α ι η Δ αλματία υφ ίστανται πολύ αμβλυμένα την επιρροή τω ν γαλλικώ ν μεταρρυθμίσεων. Π άντω ς, από το 1809, οι κυβερ­ νήτες (Μ περτράν, Ζυνό, κ α τό π ιν Φουσέ) εισάγουν όλες τις γαλλικές μεταρρυθ­ μίσεις, ενοποιώ ντας τη διοίκηση και τη νομοθεσία, ελαττώ νοντας τη φεουδαρ­ χία , εφαρμόζοντας στο σύνολό του τον Αστικό Κώδικα, εκσυγχρονίζοντας τη δι­ καιοσύνη και το δημοσιονομικό σύστημα με την υιοθέτηση γαλλικώ ν φ όρω ν και π ω λ ώ ντα ς τα εθνικά αγαθά για να αποπληρω θεί το χρέος, ενώ η Υπηρεσία Γεφυρο δο π ο ιία ς δίνει στην επαρχία ένα οδικό δίκτυο. Μ ια τέτοια μεταστροφή δεν είναι της ώρας στο μεγάλο δουκάτο της Βαρσο­ βίας. Εκεί η εισαγωγή τω ν μεταρρυθμίσεων προσκρούει σε ισχυρές αντιστάσεις εκ μέρους μιας αριστοκρατίας συνηθισμένης να εξουσιάζει το κράτος. Η διοίκη­ ση εκσυγχρονίζεται, η Εκκλησία τίθεται υπό την εξουσία του κράτους, ένα αυ­ τα ρχικό σύνταγμα υιοθετείται, η δουλοπαροικία καταργείται κ α ι η ατομική ε­ λευθερία εξασφαλίζεται. Α λλά η γη παραμένει στα χέρια μιας αριστοκρατίας, στην οποία ο Ν απολέω ν στηρίζεται, εμπιστευόμενος της τη διεύθυνση του κρά­ τους. Ωστόσο, φοβούμενη μήπω ς εκδιωχθεί μια μέρα από τη θέση της, η αριστο­ κ ρατία συνιστά υπό την ηγεσία του Τσαρτορύσκι μια νησίδα συγκαλυμμένης ε­ χθρότητας απέναντι στον Ν απολέοντα, στην οποία προσχω ρεί η Εκκλησία. Π α ρ ’ όλες αυτές τις α π οχρώ σ εις και ακόμη κ ι αν ο κοινω νικός εκσυγχρονι­ σμός εμφανίζεται λιγότερο προω θημένος από τον διοικητικό, ο Ναπολέων, επεκτείνοντας το έργο του Δ ιαφ ω τισ μού και της πεφω τισμένης δεσποτείας, έχει ο­ δηγήσει ολόκληρη την Ε υρώ πη π ρ ο ς μια νέα εποχή. Β γαίνοντας από τα τελευ­ τα ία κατάλοιπα της φ εουδαρχικής εποχής, τούτη εισέρχεται άμεσα στον εκσυγ­

518

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α ΙΓΙΔ Α ΚΑΙ Η Γ ΕΝ Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

χρονισμό. Ό μ ω ς αυτές οι πρ ό ο δο ι δεν ωφελούν τον αυτοκράτορα. Η οικονομι­ κή δυσχέρεια τω ν λαώ ν της Ευρώ πης κ α ι η άνοδος τω ν εθνικισμώ ν θα ξεσηκώ­ σουν την ήπειρο εναντίον της γαλλικής κυριαρχίας.

Ο Η Π Ε ΙΡΩ Τ ΙΚ Ο Σ Α Π Ο Κ Λ Ε ΙΣΜ Ο Σ ΚΑΙ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜ ΑΤΑ ΤΟ Υ πιβεβλημ ένος με τα δ ια τά γ μ α τα του Β ερολίνου (1806) κ α ι το υ Μ ιλάνου (Ν οέμβριος κ α ι Δ εκέμβριος το υ 1807), ο η πειρω τικός απ οκ λεισ μ ός είναι π ρ ιν α π ’ όλα ένα πολεμικό όπλο κατά της Αγγλίας, που δεσπόζει στη θάλασσα από την εποχή του Τραφάλγκαρ (1805). Σ κοπός του είναι να απαγορεύσει την προσέγγιση κάθε βρετανικού π λοίου σε λιμά νια της αυτοκρατορίας ή τω ν συμ­ μάχων της, καθώ ς κ α ι τον κατάπλου κάθε ουδέτερου πλοίου σε αγγλικό λιμάνι επί τη ποινή να θεωρηθεί βρετανικής ιδιοκτησίας και να αναγνω ριστεί γ ι ’ αυτό το λόγο ω ς λεία στα λιμάνια ή την ανοιχτή θάλασσα. Ως πολεμικό όπλο, ο α π ο­ κλεισμός αποδεικνύεται αμφίβολης αποτελεσματικότητας. Στην πράξη ο αυτο­ κράτορας οδηγείται στη χαλάρωση της εφαρμογής του προκειμένου η Γαλλία να αποφ ύγει την πλήρη στέρηση τω ν αποικιακώ ν π ρ οϊόντω ν κ α ι το κλείσιμο τω ν ε­ ξαγω γώ ν της εθνικής γεωργικής ή βιοτεχνικής παραγωγής της. Ε π ιπ λέον η έκτα­ ση του λαθρεμπορίου κ α ι η αδυναμία πλήρους σφραγίσματος τω ν ευρω παϊκώ ν π αραλίω ν ανοίγουν πολυάριθμα ρήγματα στον αποκλεισμό. Ο ι συνέπειες του αποκλεισμού στην οικονομική οργάνωση της Ευρώ πης εί­ να ι κεφ αλαιώ δεις. Κ αταλήγουν στην αναδιοργάνω ση της ευρ ω πα ϊκή ς αγοράς γύρω από τη Γαλλία. Τα λιμάνια είνα ι τα πρώ τα που επλήγησαν από τον α π ο­ κλεισμό π ο υ επέβαλαν ο ι Α γγλοι στις ακτές της αυτοκρατορίας. Η επανάληψη του πολέμου κ α ι ο αποκλεισμός συνδυάζονται για να εκμηδενίσουν ένα μεγάλο μέρος του θαλάσσιου εμπορίου. Τα μεγάλα λιμάνια της ηπείρου κ α ι οι μεταποιη­ τικές μονάδες τους καταστρέφονται, είτε πρόκειται για τη Ρουάν, τη Νάντη ή το Μ πορντώ , είτε για τη Γένοβα, το Λ ιβόρνο ή την Τεργέστη, ή τέλος για τα χανσεατικά, ολλανδικά ή βαλτικά λιμάνια. Στη συνέχεια η καταστροφή φ τάνει στις ο ­ δούς επικοινω νίας βορρά-νότου π ου οδηγούν από τη Βόρεια Θάλασσα ή τη Βαλ­ τική στη Μεσόγειο κ ι αποτελούν μεγάλους άξονες του ευρ ω παϊκού εμπορίου α­ π ό το Μ εσαίωνα. Σύντομα οι εμποροπανηγύρεις που βρίσκονται π ά νω σ ’ α υ­ τούς τους δρόμους αρχίζουν με τη σειρά τους να κινδυνεύουν. Π λοιοκτήτες κ α ι έμποροι, μεγάλα θύματα του αποκλεισμού, τάσσονται με τους αντιπά λους τού ναπολεόντειου συστήματος. Α ντίθετα, η αναδυόμενη βιομηχανία, προστατευμένη πλέον από τον ανταγω ­ νισμό μιας βρετανικής βιομηχανίας με π ο λύ μεγαλύτερες επιδόσεις, επω φελείται από τον αποκλεισμό. Ο ι υφ αντουργικές περιοχές, και ιδιαίτερα εκείνες π ου α­ σχολούνται με την κλω στοϋφ αντουργία βάμβακος, είναι οι μεγάλες ευνοημένες του συστήματος, π α ρ ά τις δυσκολίες εφοδιασμού με πρώτη ύλη. Στη Νορμανδία, την Αλσατία, τη Σαξονία, την Ελβετία, τις χώ ρες της Βάδης ή τη βόρεια Ιταλία, η

Ε

Η Ν Α Π Ο Λ ΕΟ Ν ΤΕΙΑ Ε Υ Ρ Ω Π Η

519

επεξεργασία βάμβακος φ τά νει σε μια ανάπτυξη π ου εξασφαλίζει το ξεκίνημα της βιομηχανικής επανάστασης. Η εριοβιομηχανία αναπτύσσεται στην Ελβετία και τη Δανία. Στο ίδιο π λα ίσ ιο η μεταλλουργία γνω ρίζει σημαντική πρόοδο. Τα ο ρ υ ­ χεία της Σιλεσίας κ α ι της Βεστφαλίας-βλέπουν τις δυνατότητες διοχέτευσης του π ρ ο ϊό ντο ς τους να αυξάνουν και όλες οι μορφές μεταποίησης επω φ ελούνται α­ πό την εξαφάνιση του βρετανικού ανταγωνισμού κ α ι α π ό την ανάγκη τροφ οδό­ τησης μιας ευρω παϊκή ς αγοράς που στερείται πλέον το ν κύριο προμηθευτή της. Ιδιαίτερα επωφελής για τη δυτική Ευρώπη, κ α ι π ρ ώ τα για τη Γαλλία, αλλά κ αι για τις γειτονικές περ ιο χές στις οποίες ξεκινά η εκβιομηχάνιση (το Βέλγιο, τις Κάτω Χώρες, ένα τμήμα της Γερμανίας κ αι τη βόρεια Ιταλία), η κατάσταση π α ­ ρουσιάζει λιγότερο ενδιαφέρον για τις αγροτικές περ ιοχές που βρίσκονται στο ανατολικό κ α ι το νότιο τμήμα της ηπείρου, ο ι οπο ίες βλέπουν τις υπερπόντιες ε­ ξαγωγές τους να π α ρ εμ π ο δίζο ντα ι από τον αποκλεισμό. Η αναστάτωση τω ν εμπορικώ ν δικτύω ν γεννά νέα δρομολόγια. Κ αθένας α να ­ γκάζεται να βρει στην ήπειρο αγορές και προμηθευτές κατάλληλους να αντικατα­ στήσουν εκείνους π ο υ απαγορεύει ο αποκλεισμός. Έ τσ ι τα δρομολόγια ανατολής-δύσης υποκαθιστούν τις εγκαταλειμμένες διαδρομές βορρά-νότου. Το Σ τρα­ σβούργο κ α ι η Λυόν είνα ι ο ι νέοι στρατηγικοί π όλοι. Από το Στρασβούργο, τα νέα δρομολόγια οδηγούν π ρ ο ς τη Γερμανία, την Αυστρία κ αι τη Ρωσία. Α πό τη Λυόν, προσεγγίζεται η Ιταλία μέσω της διαμορφωμένης το 1806 οδού του Μ οντΣενί ή μέσω εκείνης του Σ εμ πλόν π ου ολοκληρώ νεται το 1805. Ωστόσο το ηπειρω τικό σύστημα δεν είναι π αρ ά ένα κακό υποκατάστατο για τις ροές τω ν ανταλλαγώ ν π ο υ υπήρχαν π ρ ιν από τον αποκλεισμό. Πρώτα α π ’ ό­ λα επειδή οι χερσαίοι ή π ο τά μ ιο ι δρόμοι προσφ έρονται λιγότερο για τη μεταφο­ ρά ιδιαίτερα βαριώ ν π ρ ο ϊό ν τω ν α π ’ ό,τι η θαλάσσια να υσ ιπλοΐα. Έ π ειτα επειδή τα σύνορα, χαραγμένα από τον Ναπολέοντα ανάλογα με την πολιτική βούλησή του, αγνοούν τις οικονομικές οντότητες κ α ι η επαναχάραξη της Ευρώπης απο­ μονώνει συμπληρωματικές οικονομικές ζώνες συνηθισμένες από παλιά να εμπο­ ρεύονται μεταξύ τους. Π ολύ περισσότερο που ο αυτοκράτορας δεν έχει ενοποιή­ σει καθόλου την ευρω παϊκή αγορά, ούτε καν σκεφθεί να συστήσει μεγάλες τελωνειακές μονάδες ό π ω ς η γερμανική Τελωνειακή Έ νω ση (Zollverein), που επιθυ­ μούν αξιω μ ατούχοι ό π ω ς ο Μ πενιό. Οι πρίγκιπες, π ου περιφ ρουρούν ζηλότυπα την κυριαρχία τους κ α ι αναζητούν οικονομικά μέσα, έχουν μάλλον την τάση να υψώνουν τελω νειακούς φ ραγμούς ώστε να αυξάνουν τα εισοδήματά τους, κ α ι ο Ναπολέων, του ο π ο ίο υ ο ι στρατιω τικές ανάγκες κ α ι η θέληση για μεταρρύθμιση τω ν θεσμών στο ιχίζο υν ακριβά, είνα ι υποχρεω μένος να τους παρέχει τα μέσα για να ανταποκριθούν. Τ έλος ο Ν απολέων επιθυμεί να οργανώ σει την ευρ ω πα ϊ­ κή οικονομία γύρω από τη Γαλλία και π ρος όφελος της. Γι’ αυτό και τα γαλλικά σύνορα παραμένουν κλειστά στους συμμάχους, στους υποτελείς, ακόμη δε κ α ι σε ορισμένες προσαρτημένες περιοχές, όπω ς η Ο λλανδία ή η βόρεια Γερμανία, οι οποίες θα μπορούσαν να ανταγω νιστούν την εθνική παραγωγή. Αντίθετα η Γαλ­ λία επω φελείται από τους προνομ ιακούς τελω νειακούς δασμούς στα βασίλεια

520

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η ΚΑΤΑ ΙΓΙΔΑ ΚΑΙ Η Γ Ε Ν Ν Η Σ Η Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

της Ιταλίας και της Ν εάπολης, τω ν οποίω ν οι αγορές π ρ ο ο ρ ίζο ντα ι αποκλειστι­ κά γ ι’ αυτήν, εις βάρος της ιταλικής παραγωγής. Αυτή η οικονομική οργάνωση δημιουργεί αντιπ ά λο υς στον γαλλικό ιμπεριαλισμό. Ακόμη σοβαρότερη είνα ι η εχθρότητα τω ν γεω ργικώ ν περ ιοχώ ν της ανα τολ ι­ κής Ευρώπης.· Ε ξαγω γείς σίτου κ α ι δασικώ ν π ρ ο ϊό ντω ν, η Π ρω σία και η Π ολω ­ νία στερούνται την παραδοσ ιακή έξοδό τους: την Α γγλία. Κ ατά συνέπεια, ευγε­ νείς μεγαλοκτηματίες κ αι μεγαλοκαλλιεργητές, οι ο π ο ίο ι τροφ οδοτούσαν τούτες τις αγορές, πλήττονται κ ι α υ το ί από το ηπειρωτικό σύστημα. Τα θύματα του η πειρω τικού αποκλεισμού είναι μειονότητα κ α ι το οικονομι­ κό σύστημα που εγκαθιδρύει ο Ναπολέων, ακόμη κ ι αν αναστατώ νει τα παλιά οικονομικά δίκτυα, δεν οδηγεί την ήπειρο στην κατάρρευση. Ωστόσο η διαμόρ­ φωση τω ν νέω ν ισορροπιώ ν α π α ιτεί χρόνο. Π ροϋποθέτει επομένω ς ότι ο αυτο­ κράτορας θα διατηρήσει την πολιτική κυριαρχία του, συγκροτώ ντας τη δυσαρέ­ σκεια της σημαντικής μ ειονότητας την οποία η πολιτική του ζημιώνει. Ωστόσο ο χρόνος του θα είναι μετρημένος εξαιτίας των εθνικώ ν ρευμάτων, π ου αναδύο­ ντα ι ως μαγιά του διαμελισμού της ναπολεόντειας Ευρώπης.

Η Α Φ Υ Π Ν ΙΣΗ ΤΩΝ ΕΘ Ν ΙΚ Ο ΤΗ ΤΩ Ν π ό τα τέλη το υ Μ εσαίω να ένα αίσθημα υπαγω γής σε μ ια συγκεκριμένη κ ο ι­ νότητα και, στη συνέχεια, πρόσδεσης σε μια δυναστεία άρχισε να αναδύεται αργά, ως π ροοίμ ιο του εθνικού αισθήματος. Κατά τον 18ο αιώ να η ιδέα του έ­ θνους π α ίρ νει διπλή μορφή, την οποία ενσαρκώνουν δ ια δοχικά η Γαλλική Ε πα­ νάσταση και κ α τό π ιν το κίνημα αντιγαλλικής αντίδρασης π ο υ εκδηλώνεται με την ανάπτυξη τω ν εθνικώ ν γλω σσώ ν και π ολιτιστικώ ν παραδόσεω ν. Κληρονόμος της φ ιλοσοφ ίας του Διαφωτισμού, η ιδέα του έθνους, έτσι όπω ς θριαμβεύει στη Γαλλία, θεμελιώνεται σε μια οικουμενιστική αντίληψη του ανθρώ­ π ου κ α ι τω ν φυσικών δικαιω μάτω ν του. Καταλήγει δε στην επαναστατική αρχή του δικαιώματος αυτοδιάθεσης τω ν λαών. Το δημοψήφισμα που γίνεται στην Αβινιόν το 1791 και εκείνα π ο υ ακολουθούν συνιστούν εφαρμογή αυτής της αρχής. Έ τσ ι το έθνος εμφανίζεται ως εθελούσια συσσωμάτωση ανθρώ πω ν που αναγνω ­ ρίζουν ότι ανήκουν σε μια κοινότητα κ α ι αποφασίζουν να ζήσουν μαζί. Αυτές οι επαναστατικές αρχές του έθνους, μαζί με την ιδέα της ελευθερίας, θα αναστατώ­ σουν την Ευρώπη τω ν ηγεμόνων, θεμελιωμένη όπω ς είναι, από τις αρχές του 18ου αιώνα, στην έννοια της ευρω παϊκής ισορροπίας. Αυτές οι αρχές ξεσηκώνουν επ ί­ σης τον ενθουσιασμό τω ν Ε υρω παίω ν «πατριωτών», έστω κ ι αν πολλοί ανάμεσά τους δεν αργούν να υπαναχω ρήσουν διαπιστώ νοντας ότι το «Μεγάλο Έ θνος» δεν λαμβάνει υπόψη του αυτές τις αρχές και δεν διστάζει, για να μεγαλώσει το έδα­ φος του, να προσαρτά χω ρ ίς περιστροφές τις περιοχές π ο υ ορέγεται. Έ κτοτε μια άλλη μορφή εθνικής αντίληψης βλέπει το φ ω ς της ημέρας, ιδιαί­ τερα στις γερμανικές χώρες. Από τον 18ο αιώνα, στο π λαίσιο της πολιτιστικής

Α

Η Ν Α Π Ο Λ ΕΟ Ν ΤΕ ΙΑ Ε Υ Ρ Ω Π Η

521

αντίδρασης εναντίον της γαλλικής υπεροχής, ένα αντιδραστικό κ α ι προρομαντικό ρεύμα α ρ χίζει να εκδηλώνεται. Θεωρεί το έθνος κληροδότημα της ιστορίας που δεν οφείλει τίπ ο τα στη βούληση τω ν ανθρώ πω ν και επιβάλλεται σε όλους. Έ τσι, για τον φ ιλόσοφ ο Χ έρντερ, το έθνος εμφανίζεται ω ς έμβιο ον, διαφορετι­ κό από τα άλλα, γεννημένο από μια ζωτική δύναμη π ο υ εκφράζεται μέσω τω ν μύ­ θων, των παραδόσεω ν, του εθνικού παρελθόντος, της γλώσσας, της μουσικής, με μια λέξη της κουλτούρας. Μ ’ αυτή την έννοια, το εθνικό αίσθημα (το Volksgeist) αποτελεί to θεμέλιο του έθνους. Ω στόσο νομομαθείς κ α ι φιλόσοφοι, όπω ς ο Φίχτε ή ο Χέγκελ, θεω ρούν ό τι η πραγμάτω ση της ενότητας του έθνους ανήκει στο κράτος κ αι ό χ ι στην κοινότητα τω ν πολιτώ ν. Ο ι αντιλήψ εις αυτές π α ίζο υ ν βασικό ρόλο στην κατάρρευση του να πολεό­ ντειου σχεδίου γ ια την Ε υρώ πη. Τ ροφ οδοτούνται π ρ ά γμ α τι από τη γαλλική κ υ­ ριαρχία, η ο π ο ία γίνετα ι αντιληπτή ω ς το ηγεμονικό εγχείρημα ενός έθνους που ζητεί να κ α θ υ π ο τά ξει ολόκληρη την ήπειρο. Έ ν α ς ισχυρός αντιγα λ λικ ός π α ­ τριω τισμός κ ά νει την εμφάνισή του, με δια φ ορ ές ανάλογα με τη χώ ρα, ο οποίος καταλήγει στην κατα σ τροφ ή της να πολεόντειας κυριαρχίας. Το πρώ το επεισ όδιο τοποθετείται στην Ισπανία κ α ι η μορφή του θυμίζει κίνη­ μα του Π αλαιού Κ αθεστώ τος μάλλον παρά τη δύναμη του εθνικού αισθήματος ό ­ π ω ς εκφράζεται υ π ό τη νεωτερική μορφή του. Ο ξεσηκωμός εναντίον της γ α λλι­ κής κυριαρχίας (Μ άιος του 1808) γίνεται στο όνομα τω ν ισπανικώ ν παραδόσε­ ων. Α πορρίπτοντας τον ηγεμόνα π ο υ επιβλήθηκε από το εξωτερικό, o l Ισπανοί μάχονται για να υπερασπίσουν τη δυναστεία τω ν Βουρβόνων της Ισπανίας κ αι ο ανεπαρκής Φ ερδινάνδος Ζ ' γίνεται στη διάρκεια του αγώνα το σύμβολο ενός έ­ θνους που ξεπροβάλλει πολεμώ ντας τους Γάλλους. Η ισπανική εξέγερση δεν π ε­ ριβάλλεται μόνο έναν ξενόφοβο χαρακτήρα π ου κάνει εμφανή τον αναδυόμενο ι­ σπανικό εθνικισμό. Π αίρνει επίσης μια θρησκευτική όψη, διόλου απαλλαγμένη α­ π ό φανατισμό. Ο ι 100.000 Ισπανοί μοναχοί πολεμούν στο πρόσω πο του Ν απολέ­ οντα τον αντίχριστο και παρασύρουν τους αγράμματους χωρικούς στην υπερά­ σπιση της ρω μαιοκαθολικής θρησκείας εναντίον τω ν γαλλικών ιδεών που θεω­ ρούνται διαβολικές. Ο πόλεμος εναντίον τω ν Γάλλων διεξάγεται στους τόνους θρησκευτικών ύμνω ν κ α ι υπό την προστασία της Π αρθένου της Κ ολόνας (θαυ­ ματουργού αγάλματος τοποθετημένου σε μια στήλη στην εκκλησία της Σ αραγό­ σας), η οποία, ό π ω ς βεβαιώνουν οι μοναχοί, «δεν θέλει να γίνει Γαλλίδα». Αλλες αντιγαλλικές εξεγέρσεις λαμβάνουν χώ ρα στα παπικά κράτη, το βασί­ λειο της Ν εάπολης ή to Τιρόλο. Εκεί είναι το βάρος τω ν φόρων και της στρατιω­ τικής υπηρεσίας, καθώ ς κ α ι η δυσφ ορία για τις μεταρρυθμίσεις τις οποίες εισά­ γουν οι Γάλλοι, π ο υ εξηγούν τη δυσαρέσκεια. Α λλά κ α ι εκεί η εξέγερση γίνεται στο όνομα τω ν π α λ ιώ ν παραδόσεω ν π ου π ο δοπ ατούνται από τον εισβολέα: της προσκόλλησης στο ρωμαιοκαθολικισμό κ α ι στους εθνικούς ηγεμόνες π ο υ κατήργησαν οι Γάλλοι. Δ ιαφ εύγοντας τη σ τρατολογία κ α ι τη θρησκευτική δίωξη, οι χω ρικοί του νομ ού του Τίβερη ανεβαίνουν στα βουνά και σχηματίζουν συμμο­ ρίες, οι οποίες σκορπούν παντού την ανασφάλεια. Το ίδιο φαινόμενο πλήττει το

522

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ ΙΓΙΔΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝ Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

βασίλειο της Νεάπολης, ό π ο υ ο ι «σαναφεντίστι»118 διεξάγουν έναν ανορθόδοξο πόλεμο εναντίον τω ν στρατευμάτω ν του Μ υρά κ α ι της αστικής τάξης που ουντάσσεται με τον νέο ηγεμόνα. Τέλος, στο όνομα της π ίσ της στους Αψβούργους και στο ρω μαιοκαθολικισμό, οι Ο ρεινοί το υ Αντρέα Χ όφερ αντιμ άχονται στο Τιρόλο την εξουσία του βασιλιά της Βαβαρίας, πελάτη του Ν απολέοντα, ο οπ οί­ ος έλαβε ω ς κλήρο την επα ρ χία π ου αφαιρέθηκε από την Αυστρία. Π ιο ενδιαφέρον είνα ι το εθνικό κίνημα που κερδίζει έδαφος στην Πρωσία, συντριμμένη κ αι διαμελισμένη καθώ ς είναι μετά την ήττα της Ιένας. Ο βασιλιάς και η οικογένειά του, που έχουν καταφύγει στην Καινιξβέργη της ανατολικής Π ρω­ σίας, πασχίζουν, σύμφωνα με την π ιο χαρακτηριστική παράδοση της πεφωτισμέ­ νης δεσποτείας, ν α αναζωογονήσουν το κράτος τους προσελκύοντας μεταρρυθμι­ στές α π ’ όλη τη Γερμανία (Σ τάιν, Χάρτενμπεργκ, Σ άρνχορστ ή Γνάιζεναου). Διαποτισμένοι από το εθνικό συναίσθημα, οι άνθρωποι αυτοί, π ου προέρχονται από το ρεύμα του ρομαντισμού, είνα ι αποφασισμένοι να οικοδομήσουν ένα έθνος, μ πα ίνο ντα ς στην υπη ρεσ ία ενός κράτους αποφ ασισμένου να υποστηρίξει την ταυτότητά του απέναντι στους Γάλλους. Χ ω ρίς να συμμετάσχει σ’ αυτό το λαϊκό κίνημα, ο βασιλιάς της Π ρω σίας, ηγεμόνας του Παλαιού Καθεστώτος, το χρησι­ μοποιεί για να εκσυγχρονίσει και να καταστήσει αποτελεσματικότερο το κράτος του. Οι μεταρρυθμιστές προσ αρμόζουν στην πρωσική κ ο ινω νία τις νέες αρχές που τέθηκαν από τους Γάλλους. Κ αταργούν τη δουλοπαροικία, τα φεουδαρχικά δικαιώματα κ α ι την αγγαρεία, αλλά διατηρούν για λογαριασμό της αριστοκρα­ τίας τις εκτεταμένες γαιοκτησίες της και τις δικαιοδοτικές αρμοδιότητες που συν­ δέονται μ' αυτές. Οι συντεχνίες καταργούνται. Αστοί και χω ρ ικοί αποκτούν το δικαίω μα να κατέχουν γαίες. Έ ν α έμβρυο πολιτικής αντιπροσώ πευσης εγκαθι­ δρύεται με την εκλογή δημοτικώ ν συμβουλίων. Ο πρω σικός στρατός απαλλάσσε­ τα ι από τους ηττημένους το 1806 στρατηγούς, οι οποίοι αντικαθίστανται από νέα στελέχη, δυναμικά και επιμελώ ς καταρτισμένα. Τέλος οι προβλέψεις της Συνθή­ κης του Τίλσιτ π ου απαγορεύουν τη στρατιωτική υπηρεσία και περιορίζουν την αριθμητική δύναμη του στρατού παραβιάζονται. Αλλά το χαρακτηριστικότερο στοιχείο αυτής της πρω σικής αναγέννησης που επιφέρει ο αναδυόμενος γερμανι­ κός εθνικισμός είνα ι μια σημαντική πνευματική κίνηση. Τ ούτη συγκλονίζει τη Γερμανία εξάπτοντας το εθνικό αίσθημα και καλλιεργώντας το μίσος για τη Γαλ­ λία. Τα σχολεία και τα «γυμνάσια» (λύκεια) πολλα πλασιάζοντα ς ενώ το Βερολί­ νο γίνεται το νευραλγικό κέντρο αυτής της πολιτιστικής κ α ι εθνικής αφύπνισης. Το χειμώνα του 1807-1808, ο φιλόσοφος Φ ίχτε εκφωνεί εκεί τους Λ όγους στο γερ­ μανικό έθνος (Reden an die deutsche Nation), που αναπτύσσουν τη νέα ιδέα της ε­ θνικότητας και ζητούν να προκαλέσουν μια ευρύτατη πνευματική αφύπνιση της Γερμανίας. Επίσης στο Βερολίνο, ο συγγραφέας Βίλχελμ φ ον Χούμπολτ ιδρύει το 1810 ένα πανεπιστήμιο π ο υ αναγνωρίζεται ω ς το εγκυρότερο ολόκληρης της Γερμανίας κ α ι στο οποίο σπεύδουν οι π ιο διάσημοι διανοούμενοι. Κ αθιστώ ντας ανυπόφ ορη τη γαλλική ηγεμονία, η αφ ύπ νισ η τω ν εθνικοτή­ τω ν θα π α ίξει θεμελιώδη ρόλο στην πτώση της να π ολεόντειας αυτοκρατορίας.

Η Ν Α Π Ο Λ ΕΟ Ν ΤΕ ΙΑ Ε Υ Ρ Ω Π Η

523

Έ χο ντα ς δια δοθεί α π ό τη Γαλλία, ο ι εθνικές ιδέες καταλήγουν να στραφ ούν ε­ να ντίον της. Το 1811 η εξέγερση βρυχάται π αντού.

Η Κ Α ΤΑ ΡΡΕΥ ΣΗ Τ Η Σ Ν Α Π Ο ΛΕΟ Ν ΤΕΙΑ Σ ΕΥ ΡΩ Π Η Σ να πολεόντεια κ υ ρ ια ρ χία είνα ι λιγότερο συμπαγής α π ’ ό,τι φ αίνεται. Θεμε­ λιωμένη στην κατάκτηση και τη στρατιω τική ισχύ, προσκρούει σε τέσσερις βασικούς παρ άγο ντες που αποδεικύουν τον εύθραυστο χαρακτήρα της: την αδυ­ ναμία καθυπόταξης της ηπείρου με τα όπ λα επί μακρό διάστημα, την ισχύ του υποτιμημένου α π ό τον αυτοκράτορα πνευματικού στοιχείου, την αναστροφή της οικονομικής συγκυρίας κ α ι τέλος τον νέο δυναμισμό της εθνικής ιδέας. Στην αρχή ο Ν απολέω ν σκοντάφτει στη δύναμη του θρησκευτικού στοιχείου, έχοντας υποτιμήσει την απήχησή του στα πνεύματα τω ν Ε υρω παίω ν π ο υ στη με­ γάλη π λειο νό τη τά το υ ς έχουν π α ρ α μ είνει χ ρ ισ τια ν ο ί παρά τις αμφισβητήσεις του 18ου αιώ να. Στην ηγεμονική ευρω παϊκή πολιτική του δεν ξεχω ρίζει το ν π ά ­ πα από τους ηγεμόνες κ α ι εννοεί να τον υ π ο τά ξει στη θέλησή του. Ο ργισμένος α­ π ό την άρνηση το υ πο ντιφ ικ ά το υ να ενια χθεί στο σύστημα του ηπειρω τικού α­ ποκλεισμού, καταλαμβάνει το 1807 τα λιμ ά νια αυτού του κράτους και στη συνέ­ χεια, τον επόμενο χρόνο, τη Ρώμη. Α ντί να υποκλιθεί μπροστά σ ’ αυτό τον νέο Καρλομάγνο, ο Π ίο ς Ζ ' απαντά με έναν αφορισμό. Έ ξαλλος, ο Ν απολέω ν βάζει να τον συλλάβουν (1809). Στο Φ ονταινεμ πλώ όπου μεταφέρεται, ο π ά π α ς δεν κάμπτεται ούτε με τις απειλές ούτε με τις απόπειρες δελεασμού εκ μέρους του αυτοκράτορα. Για να βγει από το αδιέξοδο κ α ι να προσπαθήσει να επιβάλει τις αποφάσεις του, ο Ν απολέω ν συγκαλεί μια εθνική σύνοδο στην Π αναγία τω ν Παρισίων (Ιούνιος-Α ύγουστος του 1811). Αλλά οι επίσκοποι σέβονται τα δικ αιώ μ α­ τα του π ο ντίφ ικ α . Τ ούτος ο αδιέξοδος αγώ νας έχει βαρύτατες συνέπειες στο μέ­ τρο π ου η βούλλα του αφορισμού κυκλοφορεί. Αφοσιωμένοι ώς τότε στον άν­ θρωπο του κονκορδάτου"'', ο ι καθολικοί δίνουν στο εξής προσοχή στη βασιλική προπαγάνδα. Στην Ιταλία κ α ι το Βέλγιο, ο ι ιερείς πλαισιώ νουν μια αληθινή α­ ντίσταση στη γαλλική κυριαρχία. Η καταστολή της δεν καταφέρνει παρά να υ π ο ­ νομεύσει λίγο περισσότερο τα θεμέλια της ναπολεόντειας υπεροχής. Τη στιγμή π ου οξύνεται η σύγκρουση με την παποσύνη, η ώ ς τότε σχετικά ευ­ νοϊκή οικονομική συγκυρία αναστρέφεται. Οι συνέπειες είναι ιδιαίτερα σοβαρές δεδομένου ό τι η ενίσχυση του ηπειρω τικού αποκλεισμού κάνει αισθητά εκείνη τη στιγμή τα αποτελέσματά της. Ο ι περιορισμοί του εμπορίου επιβραδύνουν τις ε­ πιχειρηματικές δραστηριότητες, η πίστωση γίνεται πολύ δυσκολότερη κ α ι η κα­ τάρρευση του θαλάσσιου εμπορίου στερεί τη μεταποίηση από πρώ τες ύλες. Π ολ­ λοί εργάτες βρίσκονται στην ανεργία, ενώ αρκετοί έμποροι οδηγούνται στη χρεο­ κοπία. Η αστική τάξη, π ου είχε ωφεληθεί σε μεγάλο βαθμό από την αυτοκρατορι­ κή περίοδο, αρχίζει να δυσανασχετεί με ένα καθεστώς το οποίο δεν αντισταθμί­ ζει πλέον τη στέρηση τω ν π ολιτικώ ν ελευθεριών με την οικονομική ανάπτυξη.

Η

524

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α ΤΑ ΙΓΙΔΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝ Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ ΡΩ Π Η Σ

Επιπλέον οι κακές σοδειές επιδεινώ νουν την κατάσταση. Α πό το 1812 παρ ουσ ιά ­ ζονται ελλείψεις στο σιτάρι που προκαλούν άνοδο της τιμής του ψ ω μιού κ α ι σε μερικές περιοχές σιτοδεία. Σκηνές εξέγερσης κ α ι λεηλασίας εκτυλίσσονται στις ε­ παρχίες. Η κατάσταση αυτή πλήττει ιδιαίτερα τους εργάτες κ α ι τους αγρότες, που αποτελούσαν το στήριγμα του αυτοκρατορικού καθεστώτος. Κ ι εκεί επίσης η κόπωση κερδίζει έδα φ ος, καθώ ς οι αγρότες α ποδέχοντα ι όλο κ α ι λιγότερο τη στράτευση η οποία, χω ρ ίς να είναι π ια η εποχή τω ν νικώ ν και της κατάκτησης της Ευρώπης, τους στερεί από τα αναγκαία χέρια για την καλλιέργεια της γης. Το 1812, ο συσχετισμός τω ν στρατιω τικώ ν δυνάμεων, ώ ς τότε ευνοϊκός για τη Γαλλία, τείνει να ανατραπεί. Π ρώτα επειδή η Γαλλία, παρά τη νίκη της το 1809 ε­ ναντίον του π έμ πτου συνασπισμού, έχει εμπλακεί στην Ισπανία σε έναν πόλεμο που κινδυνεύει να καταλήξει σε ήττα εξαιτίας της επέμβασης τω ν Αγγλων στην Ιβηρική Χερσόνησο. Έ π ειτα επειδή η εκστρατεία της Ρωσίας (1812) καταφέρει έ­ να θανάσιμο πλήγμα στην πορεία της αυτοκρατορίας. Οι πηγές της έντασης έχουν πολλαπλασιαστεί ανάμεσα στον Ν απολέοντα και τον Αλέξανδρο Α Ο ρ ι σ μ έ ν ε ς είναι δυναστικής τάξεω ς, καθώς ο τσάρος δεν είδε με καλό μ άτι τον αυστριακό γάμο του Ν απολέοντα κ αι την προσέγγιση που επα­ κολουθεί μεταξύ Π αρ ισ ιο ύ και Βιέννης. Αλλες οφ είλονται στις φιλοδοξίες του τσάρου, που επιθυμεί να εδραιώσει τη ρωσική υπεροχή στην ανατολική Ευρώπη και ενοχλείται βλέποντας τους Γάλλους εγκατεστημένους ως άρχοντες στη Βαρ­ σοβία. Ωστόσο τα οικονομικά αίτια φ α ίνο ντα ι να υπερτερούν: η ρωσική αριστο­ κρατία υποφ έρει επειδή δεν μπορεί να πουλήσει το σιτάρι της στην Αγγλία. Ο Αλέξανδρος Α ' α ποφ ασ ίζει να ξανανοίξει τα λιμά νια του στους Βρετανούς, δη­ μιουργώ ντας ένα ρήγμα στον αποκλεισμό. Ο ι διάφορες αυτές αιτίες εξηγούν την εισβολή της Μ εγάλης Σ τρατιάς στη Ρω σία τον Ιούνιο του 1812. Π ρόκειται για μια εντυπωσιακή μάζα 700.000 ανδρών, π ο υ ωστόσο δεν παρουσιάζει κατά κανέ­ να τρόπο πλήρη ομοιογένεια. Σ ' αυτή τη «στρατιά τω ν είκοσι εθνών» υπάρχουν μόνο 300.000 Γάλλοι, διοικούμενοι από στρατηγούς γεμάτους τιμές κ α ι αγαθά κα ι καταπονημένους από συνεχείς εκστρατείες (ο Νεΰ ή ο Μυρά) ή από ανίκα­ νους όπω ς ο Ιερώ νυμος Βοναπάρτης, βασιλιάς της Βεστφαλίας. Έ χοντα ς φτάσει χω ρίς εμπόδια ώς τη Μ όσχα, η ισχυρή αυτή στρατιά απω θείται από την πυρκα­ γιά της πόλης. Η έλλειψη ζωοτροφώ ν την εξαναγκάζει σε υποχώρηση, η οποία π ρ α γμ α το π ο ιείτα ι κ ά τω από κατα σ τροφ ικές συνθήκες. Π αρενοχλούμενη από τους Κ οζάκους κ α ι εκτεθειμένη στη σκληρότητα ενός πρώ ιμου χειμώ να, η στρα­ τιά διαλύεται κυριολεκτικά μέσα στις αχανείς εκτάσεις της ρωσικής πεδιάδας. Ό ταν ξαναπερνά, σε μεγάλη αταξία, από το Νιέμεν τον Δεκέμβριο του 1812, π ε ­ ρισσότεροι από μισό εκατομμύριο άνδρες έχουν σκοτωθεί, τραυματιστεί ή α ιχ­ μαλωτιστεί. Κ ι ούτε π ο υ μετριούνται π ια οι λιποτάκτες. Μαζί της καταρρέει το ναπολεόντειο οικοδόμημα. Ο ι ελπίδες όλων τω ν υ π ο ­ ταγμένων λαώ ν σημαίνουν το τέλος μιας αυτοκρατορίας, που βλέπει να ορθώ ­ νεται εναντίον της η δύναμη του εθνικού αισθήματος. Η σύνεση του βασιλιά της Πρωσίας α ίρετα ι α π ό τις πιέσεις τω ν Γερμανών π ατριω τώ ν, π ο υ αξιώ νουν να

Η Ν Α Π Ο Λ Ε Ο Ν Τ Ε ΙΑ Ε Υ ΡΩ Π Η

525

τεθεί επικεφαλής μιας σ ταυροφ ορίας εναντίον των Γάλλων. Ο στρατηγός Μπλύχερ γράφει τον Ιανουάριο του 1813 τα εξής στον Σάρνχορστ, αναδιοργανω τή του π ρω σ ικού στρατού: «Αν η Α υτού Μ εγαλειότης ο βασιλιάς μας κ α ι όλοι ο ι Γερμα­ νο ί π ρίγκιπες, καθώ ς και ολόκληρο το έθνος, δεν π άρουν την απόφαση να εξολοθρεύσουν στο έδαφος μας όλη αυτή την πανώλη που αποτελούν ο ι Γάλλοι, συ­ μπεριλαμβανομένου του Β οναπάρτη με όλη του την κλίκα, μου φαίνεται ό τι κα­ νένας Γερμανός άνδρας δεν θα είναι πλέον άξιος αυτού του ονόματος. Τώρα έχει επανέλθει ο καιρός να γίνει αυτό που είχα ήδη συμβουλεύσει το 1809: να κληθεί το έθνος να λάβει τα όπλα και, αν οι πρ ίγκιπ ες δεν είναι διατεθειμένοι να το κ ά­ νου ν κ α ι αντιτεθούν, να διω χθούν συγχρόνω ς με τον Βοναπάρτη. Δ ιότι όχι μόνο η Π ρωσία, αλλά ολόκληρη η γερμανική π ατρίδα πρέπει να παλινορθω θεί κ α ι το έθνος να αποκατασταθεί», Η συμμαχία του Φρειδερίκου Γουλιέλμου Γ ' και του Α λεξάνδρου Α ' αναγγέλει την κατάρρευση του ηπειρωτικού συστήματος. Για να διασώσει την επιρροή του στη Γερμανία, ο Ν απολέων διεξάγει το φ θι­ νό π ω ρ ο του 1813 μια σθεναρή εκστρατεία στη Σαξονία. Αλλά οι εύθραυστες ν ί­ κες π ο υ επιτυγχάνει με π ρ ό σ φ α τα συγκροτημένα και ανεπαρκώ ς εκπαιδευμένα στρατεύματα δίνουν το ακριβές μέτρο τω ν δυνάμεών του. Τα γαλλικά στρατεύ­ ματα, για πρώτη φ ορά αριθμητικά υποδεέστερα, συντρίβονται στη Λ ειψία τον Ο κτώβριο του 1813 στη διά ρκεια της «Μ άχης τω ν Εθνών». Ο ι τελευταίες μάχες διεξάγονται πλέον στο εσωτερικό της εξαντλημένης Γαλλίας. Ο Ν απολέων κάνει θαύματα, συγκεντρώνει στρατούς, πετυχαίνει τη μία νίκη μετά την άλλη. Αλλά η Γαλλία καταρρέει υπό το βάρος τω ν αριθμών. Η Ισπανία έχει απολεσθεί και ο Α γγλος στρατηγός Γουέλινγκτον εισβάλλει στην Ακουιτανία. Ο ίδιος ο Μ υρά, ελπίζοντας να διατηρήσει το θρόνο του, προσχωρεί στο συνασπισμό κ α ι βοηθεί τους Α υστριακούς να διώ ξουν το υ ς Γάλλους από τη Λομβαρδία- Σουηδοί, Αυ­ στριακοί κ α ι Π ρώ σοι συγκλίνουν π ρ ο ς το Π αρίσι. Σ τις 6 Α πριλίου 1814 ο ι ίδιοι οι στρατάρχες του αναγκάζουν τον Ν απολέοντα να παραιτηθεί. Μ ετά από πολέμους είκοσι χρόνω ν, ο συνασπισμός τω ν ηγεμόνω ν της Ευ­ ρώ πης κατέβαλε τελικά τη Γαλλία. Η ώρα της ναπολεόντειας Ευρώ πης έχει παρέλθει. Ό τα ν ο Ν απολέων θα αποδυθεί το 1815 στην τρελή περιπέτεια τω ν Εκατό Η μ ερ ώ ν1211, η σφοδρή αντίδραση τω ν ηγεμόνων -π ο υ τον νικούν στο Βατερλώ σ τις 18 Ιουνίου κ α ι το ν εξαναγκάζουν στις 22 Ιουνίου σε δεύτερη παραίτηση π ρ ιν τον εξορίσουν οριστικά στην Αγία Ε λένη- θα του το αποδείξει. Π α ρ ’ όλο το άρω μα του Π αλαιού Κ αθεστώ τος π ο υ αποπνέει το συνέδριο της Βιέννης, το οπ ο ίο π ρ ο τίθ ετα ι να χαράξει τη νέα Ευρώπη μεταξύ Ο κτω βρί­ ου το υ 1814 κ α ι Ιουνίου το υ 1815, η νίκη τω ν Ε υρω πα ίω ν ηγεμόνω ν δεν συνιστά απλή αποκατάσταση το υ π αρελθόντος. Η επαναστατική θύελλα έχει α να ­ στατώ σει την Ε υρώ πη στις ίδιες τις δομές της και η αυτοκρατορική κατάκτηση υπήρξε φορέας ενός εκσυγχρονισμού π ο υ η απλή επιστροφή στις π α λιές δυνα ­ στείες δεν μπορεί να σβήσει. Μ ια Ε υρώ πη βαθιά μετασχηματισμένη αναδύεται α π ό τα ερείπια της να π ο λεό ντεια ς αυτοκρατορίας. Π ίσω από το διάκοσμο της Π αλινόρθω σης δ ια γρ ά φ ο ντα ι αποτελεσματικές και συγκεντρω τικές διοικήσεις,

526

Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Τ ΙΚ Η Κ Α Τ Α ΙΓΙΔ Α Κ Α Ι Η Γ Ε Ν Ν Η ΣΗ Μ ΙΑ Σ Ν Ε Α Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ

μια εν π ο λ λ ο ίς εκκοσμικευμένη κ ο ινω νία , εκσυγχρονισμένες οικονομίες, α σ τ ι­ κές τά ξεις δικ α σ μ ένες να π α ίξο υ ν το ρόλο π ο υ διείδαν για μια στιγμή. Π άνω α π ’ όλα, η φιλελεύθερη αρχή κ α ι η κίνηση τω ν εθνικοτήτω ν επενεργούν ω ς δύο καταλύτες ενα ντίο ν της θέλησης τω ν ηγεμόνω ν να επανασυστήσουν την Ε υρώ ­ πη της ισ ο ρ ρ ο π ία ς κ α ι τω ν α πόλυ τω ν μ οναρχιώ ν.

Συμπεράσματα προσ πάθεια του Ν απολέοντα εμφ ανίζεται έτσι ω ς το τελευταίο μεγάλο η­ γεμονικό εγχείρημα στη νεότερη Ευρώπη. Κ αρπός της γέννησης τω ν εθνι­ κώ ν κρατώ ν, που ασκούν τη νεόκοπη δύναμή τους π ρ ώ τα εναντίον τω ν άμεσων γειτόνω ν τους κ ι έπειτα σε π ο λύ ευρύτερη κλίμακα π ρ οσ π α θώ ντα ς να υποτά ­ ξουν την ήπειρο, η θέληση τω ν ισχυρότερω ν εθνών-κρατών για κυριαρχία αντι­ καθιστά την π α λ ιά επιθυμία ενοποίησης του χριστιανικού κόσμου που διέτρεξε όλο το Μ εσαίωνα. Αν ο Κ άρολος Κ ουίντος ζητεί ακόμη, τον 16ο αιώνα, να δώ ­ σει συγκεκριμένο περιεχόμενο στον αυτοκρατορικό τίτλο, ο ι άλλοι κατακτητές δικαιολογούν την ηγεμονική τους βούληση με ιδεολογικές συλλή\|)εις οικουμενι­ κής εμβέλειας, Ο Φ ίλιπ π ο ς Β ' κ α ι ο Φ ερδινάνδος Β ' τω ν Α ψβούργων π ροσπα­ θούν να υποτά ξουν την ήπειρο στο όνομα του αγώνα εναντίον της αίρεσης και της ρω μαιοκαθολικής ανάκτησης. Κ α ι ο Ναπολέων υποτάσσει την Ευρώπη, έ­ στω και π αρ ά τη θέλησή του, ω ς πρω ταγω νισ τής των νέων αντιλήψεω ν που προ­ έρχονται από τη Γαλλική Επανάσταση. Η αντίσταση του εθνικού στοιχείου σ' αυτά τα ηγεμονικά εγχειρήματα είνα ι μόνιμη: παράλληλα με την ανάπτυξη των κρατώ ν διαγράφ εται μια Ε υρώ πη της ισορροπίας, στην οποία η ένταση μετριά­ ζετα ι με τις σ υνοριακές α ν α κ α τα τά ξ εις που π ρ α γ μ α το π ο ιο ύ ν τα ισχυρότερα κράτη επιδιώ κοντας να δια φ υλάξουν μια ανεξαρτησία θεμελιωμένη στη συνείδη­ ση της ιδιαιτερότητάς τους. Έ τσ ι η πολιτική ιστορία της Ε υρώ πης από τον 13ο ώ ς τον 19ο αιώ να ταλα­ ντεύεται ανάμεσα στη βούληση ενοποίησης κ αι την προβολή εθνικώ ν ιδιαιτερο­ τήτων, ανάμεσα στις «κοινές συνήθειες της Ευρώπης», που θεμελιώνουν μια διε­ θνική ταυτότητα κ α ι τα ειδικά χαρακτηριστικά κάθε εθνικής κουλτούρας. Θεμελιωμένα σε διαφορετικές γλώσσες, σε ιδιαίτερα έθιμα, παραδόσεις και συνήθει­ ες, σε μια ιστορία που προβάλλει στο πέρασμα τω ν αιώ νω ν ω ς ισχυρό στοιχείο ταυτότητας, τούτα τα εθνικά χαρακτηριστικά δεν είνα ι αμφισβητήσιμα. Δεν ε­ μποδίζουν ωστόσο την ύπαρξη ενός κοινού πολιτισμού. Ο ι συμφορές του 14ου κα ι 15ου αιώνα, η γέννηση του ουμανισμού, το κίνημα της θρησκευτικής μεταρ­ ρύθμισης, η τέχνη της Αναγέννησης, η επιτυχία του μπαρόκ ή της κλασικής «με­ γάλης καλαισθησίας», η γέννηση του επιστημονικού πνεύματος, η επιθυμία μίμη­ σης της γαλλικής κουλτούρας του [8ου αιώνα, είναι ευρω παϊκά φαινόμενα τα ο ­ π ο ία , όπω ς η οικονομία ή ο ι κοινω νικ ές δομές, αγνοούν τα σύνορα. Δ ίπλα στην Ευρώπη τω ν κρατώ ν, μεταξύ τω ν ο π ο ίω ν βασιλεύει η επιφυλακτικότητα ή η ε­ χθρότητα, αναπτύσσεται μια Ε υρώ πη τω ν εμπόρων, τω ν θρησκευτικών ταγμά-

Η

528

ΑΠΟ Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α ΚΡΑΤΗ

ίω ν , τω ν διανοουμ ένω ν. Κ αλλιτέχνες της Αναγέννησης, επιστήμονες του 17ου αιώνα, φ ιλόσ οφ οι του 18ου σχηματίζουν κοσμοπολίτικες κοινότητες ο ι οποίες, πέρα από σύνορα, θέτουν τα ίδια προβλήματα, βρίσκουν συγγενείς λύσεις, επι­ κοινω νούν ή μ άχοντα ι μεταξύ τους. Εξάλλου, πάνω στη θέληση να μετασχηματι­ στεί σε π ο λιτικ ή οντότητα η ακτινοβολία του ευρω παϊκού πολιτισμ ού θεμελιώ­ νονται τα ηγεμονικά εγχειρήματα, π ραγμ ατοπ οιώ ντα ς έτσι, π α ρ ά τη θέλησή τους και με συγκεχυμένο τρόπο, το στόχο π ο υ τόσο καιρό κυνηγούσαν οι πρω τα γω νι­ στές του αυτοκρα τορικού ονείρου. Τ ίποτα δεν α π εικονίζει καλύτερα αυτή την εξέλιξη α π ’ ό,τι η περίοδος από τα μέσα του 18ου αιώ να ώ ς το τέλος τω ν γαλλικώ ν αυτοκρατορικώ ν καταχτήσε­ ων. Οι νέες αντιλήψ εις που δια μορφ ώ νουν οι φιλόσοφοι, ξεπερνώ ντας τα σύνο­ ρα με μια ευκολία ανάλογη π ρ ο ς την εδραίωση του κοσμοπολιτισμού, π ρ ο ετο ι­ μάζουν τα π νεύμ α τα να δεχτούν τις μεταρρυθμίσεις που επιβάλλουν οι επανα­ στατικές κ α ι αυτοκρατορικές κατακτήσεις. Με τον Ν απολέοντα η ενοποίηση κ α ­ θίσταται σχεδόν τετελεσμένο γεγονός. Εξάλλου το νόημα αυτής της εξέλιξης δεν διαφεύγει από τον αυτοκράτορα. Ε ξόριστος, βεβαιώνει στα Απομνημονεύματα της Α γία ς Ε λένης ( Memorial de Sainte-Helene) ότι είχε την πρόθεση να κάνει την Ευρώπη μια π ο λιτικ ή οντότητα. Ό π ω ς δηλώ νει, αν του είχε δοθεί η δυνατότητα, η Ευρώπη «θα αποτελούσε σύντομα ένα λαό κ α ι καθένας, ταξιδεύοντας παντού, θα βρισκόταν κάθε φορά στην κοινή π α τρ ίδ α του».

Σ ημειώ σεις τον μεταφραστή 1. Οι Κέλτες ήταν ο πρώτος προϊστορικός λαός, στα ευρωπαϊκά εδάφη πέρα από τις Αλπεις, που βγήκε από την ανωνυμία. Οι αρχαίοι Έλληνες τους αποκαλούσαν Κέλτους και οι Ρωμαίοι Γαλάτες. 2. Οι Σαρμάτες ήταν λαός ιρανικής καταγωγής, που μετά τον 6ο π.Χ. αιώνα μετανάστευσε από την κεντρική Ασία στα Ουράλια, και στη συνέχεια στη νότια Ρωσία και τα α­ νατολικά Βαλκάνια, για να εμφανιστεί αργότερα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οι Αλανοί, επίσης ιρανικής καταγωγής, εμφανίστηκαν στις περιοχές βόρεια από τη Μαύρη Θά­ λασσα τους τελευταίους προχριστιανικούς χρόνους. Κατά την εποχή των μεγάλων μετάναστεύσεων έφτασαν μέχρι τη δυτική Ευρώπη, αργότερα δε πέρασαν στη βόρεια Αφρική. 3. Η Ραιτία ήταν ρωμαϊκή επαρχία που περιελάμβανε τμήμα της σημερινής Αυ­ στρίας, τα ανατολικά καντόνια της Ελβετίας και τμήματα της Βαβαρίας και της ΒάδηςΒυρτεμβέργης. 4. Η Παννονία εκτεινόταν ανάμεσα στον Δούναβη, την Ιλλυρία και τη Μοισία. 5. Οι Σκύθες ήταν νορμανδικός λαός ιρανικής καταγωγής, που τον 7ο π.Χ. αιώνα μετανάστευσε από την κεντρική Ασία στη νότια Ρωσία. Οι Ρόγοι ήταν γοτθικό φύλο, που τον 5 ο αιώνα εμφανίστηκε στον Δούναβη, τμήμα του δε εγκαταστάθηκε στη Θράκη. Οι Έρουλοι ήταν γερμανικό φύλο προερχόμενο από τη Σκανδιναβία, που εμφανίστηκε τον 2ο αιώνα στις εκβολές του Ρήνα και τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας. 6. Οι Γιοΰτες ήταν γερμανικό φύλο που έδωσε το όνομά του στη Γιουτλάνδη. 7. Το Νωρικό ήταν παλιά ρωμαϊκή επαρχία του Δούναβη, που περιελάμβανε τη σημε­ ρινή κεντρική Αυστρία και τμήμα της Βαβαρίας. 8. Οι σκρίβες (από το λατ. scribe) ήταν κρατικοί υπάλληλοι επιφορτισμένοι με τη σύ­ νταξη των διοικητικών, θρησκευτικών και δικαστικών πράξεων. 9. Αρμορική: παλιά κελτική ονομασία της βορειοδυτικής Γαλατίας από τις εκβολές του Λίγηρα ώς τις ακτές του Σηκουάνα (η σημερινή Βρετάνη). 10. Οι μαγιορδόμοι (από το λατ. major domus: διοικητής οίκου) ήταν αξιωματούχοι που στα τέλη του 6ου αιώνα διηύθυναν τον βασιλικό οίκο και το προσωπικό του. Με τον κληρονομικό χαρακτήρα της θέσης και τη μεγάλη επιρροή που ασκούσαν στα πολιτικά πράγματα, κατέληξαν τον 8ο αιώνα να υποκαταστήσουν τη μεροβίγγεια βασιλεία. Στην ελληνική βιβλιογραφία το αξίωμα αποδίδεται και ως μείζω ν ή προεστώς του β ασ ιλικο ύ ο ίκ ο υ m i π ρ αυΐόζαος.

11. Μοισία: παλιά ονομασία περιοχής των Βαλκανίων που αντιστοιχεί εν μέρει με τη σημερινή Βουλγαρία και την αρχαία Θράκη. 12. Ο όρος Ύ στερη Ρ ω μ α ϊκ ή Α υτοκρατορία αναφέρεται στην περίοδο από το 284 ώς το 395, η οποία σημαδεύεται από την αποκατάσταση της ρωμαϊκής ισχύος πάνω σε νέες βάσεις, αυτές του χριστιανισμού. 13. Λουτέτια ήταν η παλιά ονομασία του Παρισιού και Ιλ-ντε-λα-Σιτέ η κεντρική του νησίδα μέσα στο Σηκουάνα.

530

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ ΡΑΤΗ

14. Η Νορθουμβρία ήταν βασίλειο που εκτεινόταν βόρεια από τον ποταμό Χάμπερ της Μεγάλης Βρετανίας, από τη Θάλασσα της Ιρλανδίας ώς τη Βόρεια Θάλασσα, με πρω­ τεύουσα το Γιορκ. 15. «Έναν και τον αυτόν Χριστόν, [...] εν δύο φύσεσιν ασυγχύτως, αδι,αιρέτως, αχωρίστως [...]». 16. Η ονομασία corpus juris civilis δεν ανήκει στον Ιουστινιανό Α '. Εμφανίζεται για πρώτη φορά στην έκδοση της Ιου σ τινιάνειας Ν ομοθεσίας από τον Γκοντοφρέντους το 1683. 17. Η Βαιτική ήταν παλιά ρωμαϊκή επαρχία, που αντιστοιχεί περίπου στην Ανδαλουσία. 18. Κομμαγηνή: παλιά ονομασία περιοχής της σημερινής μέσης νότιας Τουρκίας, με­ ταξύ Κιλικίας και Καππαδοκίας, 19. Οι Γέπιδες ήταν γερμανικό φύλο που ζούσε στις νότιες ακτές της Βαλτικής καί κατά τα μέσα του 3ου αιώνα μετακινήθηκε νότια μέχρι τη Λυκία, αργότερα δε κυρίευσε το μεγαλύτερο μέρος της βόρειας Βαλκανικής. 20. Η εντολή του 726 δεν επέβαλε την αφαίρεση των εικόνων αλλά την υπερύψωσή τους ώστε να περιοριστούν οι υπερβολικές εκδηλώσεις των πιστών. Το πρώτο και μονα­ δικό διάταγμα για την καθαίρεσή τους εκδόθηκε το 730 (βλ. παρακάτω στο κείμενο), 21. Μετά το θάνατο του συζύγου της Λέοντα Δ', η Ειρήνη ανέλαβε την κηδεμονία του δεκάχρονου γιου της Κωνσταντίνου ΣΤ', την οποία διατήρησε και μετά την ενηλικίωσή του. Ακολούθησαν διαδοχικές συγκρούσεις μεταξύ τους και εναλλαγές στην εξουσία, ώσπου η Ειρήνη, έχοντας ξαναγίνει κυρίαρχη της κατάστασης, υπέβαλε τον Κωνσταντίνο στην ποινή της τύφλωσης που προβλεπόταν για τους στασιαστές από το βυζαντινό δίκαιο. 22. Το γλαγολιτικό σύστημα είναι ένα από τα δύο αλφαβητικά συστήματα -το άλλο είναι το κυριλλικό- στα οποία είναι γραμμένα τα αρχαιότερα κείμενα της σλαβικής γραμ­ ματείας. Υπάρχουν ενδείξεις ότι το γλαγολιτικό αλφάβητο είναι παλαιότερο του κυριλλι­ κού, το οποίο αποτελεί μετεξέλιξή του, και ότι αυτό επινόησαν o l δύο Έλληνες μοναχοί. Το γλαγολιτικό αλφάβητο προέρχεται από την ελληνική μικρογράμματη γραφή ενώ το κυ­ ριλλικό από τη μεγαλογράμματη. Το πρώτο κατέληξε να χρησιμοποιείται από τους καθο­ λικούς Σλάβους, ενώ το δεύτερο από τους ορθόδοξους. 23. O l αυτοκράτορες της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Όθων Α ' και Όθων Β ' κα­ τέλαβαν σημαντικά εδάφη στην Ιταλία, ενώ ο Όθων Γ' επεδίωξε να ανασυστήσει. τη Ρω­ μαϊκή Αυτοκρατορία σε ένα οικουμενικό χριστιανικό κράτος, με κέντρο διακυβέρνησης τη Ρώμη, στο οποίο η παπική εξουσία θα υπαγόταν στην αυτοκρατορική. 24. Ο πατριάρχης Νικόλαος Α ' δεν έθεσε στην κεφαλή του Συμεών στέμμα αλλά το επιρριπτάρίό του, για να δηλώσει έτσι την αδυναμία παραχώρησης του βασιλικού στέμμα­ τος, το οποίο έχει αποδοθεί από τον Θεό μόνο στον Βυζαντινό αυτοκράτορα. 25. Οι Χαζάροι ήταν λαός τουρανικής καταγωγής, που τον 9ο αιώνα έκανε αισθητή την παρουσία του στις περιοχές βόρεια από τη Μαύρη Θάλασσα. 26. Οι Πετσενέγκοι ήταν λαός μογγολικής ή τουρανικής καταγωγής, που εμφανίστηκε στις περιοχές του K ara Βόλγα γύρω στα μέσα του 7ου αιώνα. 27. Πρόκειται για τη μάχη του Κλειδιού (βυζαντινή ονομασία περιοχής της κοιλάδας του Μελένικου, λίγο βορειότερα από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα). 28. Βάραγκοι: ονομασία των Σκανδιναβών που εγκαταστάθηκαν στον άξονα Νόβγκοροντ-Κιέβου κατά τον 9ο αιώνα. 29. Η αποτυχία της διπλωματικής αποστολής του Λόυιτπράνδου, που κράτησε τέσσε­ ρις μήνες, εξηγεί τη θέση του στη σχετική έκθεση, όπου αναφέρεται αυτή η στιχομυθία (Reiatio de legsatione Constantinopoliiana). Τελικά πάντως, ο Όθων Β ' παντρεύτηκε το 972 την αδελφή του Βασιλείου Β ' πριγκίπισσα Θεοφανώ.

Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ Τ Ο Υ Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Τ Η

531

30. Πρόκειται για ελληνικό λεξικό αγνώστου συγγραφέα του 10ου αιώνα, στο οποίο διασαιζονται περικοπές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και σχόλια επ’ αυτών. Μέχρι πρόσφατα έφερε την ονομασία Σ ο ν ίδ α ς , νεότερες όμως μελέτες δέχονται ως ορθότερη τη Σ ο ύ δ α με την έννοια ότι αποτελεί δίαυλο (αγωγό) παντοειδών γνώσεων. 31. Η Θουριγγία ήταν περιοχή της σημερινής κεντρικής Γερμανίας, ενώ η Αλαμαννία περιελάμβανε το νοτιοδυτικό τμήμα της Γερμανίας και τμήματα της Ελβετίας και της Βουργουνδίας. 32. Τον έχρισε για δεύτερη φορά, καθώς και τους δύο γιους του, νομιμοποιώντας έ­ τσι την κληρονομικότητα της μοναρχίας. 33. Δηλαδή περίπου πενήντα χρόνια αργότερα. 34. Αναγνωρίστηκε ως Κάρολος Α' ο Μέγας (Καρλομάγνος) της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ως Κάρολος Α ' της Γαλλίας. 35. Οι Οβοδρίτες ήταν σλαβικό φύλο εγκατεστημένο στο Χόλσταϊν και το Μεκλεμβούργο το οποίο νωρίς εκγερμανίστηκε. 36. Ο χαρακτηρισμός «επίσκοπος των εκτός» (της Εκκλησίας) δόθηκε στον Μέγα Κωνσταντίνο με την έννοια ότι είχε την αυθεντία για την προστασία της εξουσίας και πα­ ράλληλα ήταν αυθεντικός φορέας της θεοδώρητης βασιλικής εξουσίας. 37. Πρόκειται για τη συνέλευση των Φράγκων πολεμιστών η οποία εξέλεγε τον βασι­ λιά και συζητούσε για τις υποθέσεις της αυτοκρατορίας κατά την καρολίγγεια εποχή. Στη συνέχεια μετατράπηκε σε στρατιωτική επιθεώρηση και εξαφανίστηκε μετά τη βασιλεία του Καρόλου Β ' του Φαλακρού. 38. Τα ορατόρια ήταν αίθουσες προσευχής δίπλα στις ρωμαιοκαθολικές εκκλησίες. Αργότερα, τον 16ο αιώνα, καθιερώθηκε η παρουσίαση εκεί μουσικών και χοραίδιακών έρ­ γων θρησκευτικού περιεχομένου, που εν τέλει προσέλαβαν την ίδια ονομασία. 39. Πρόκειται για τους πολέμους που διεξήγαγαν τα χριστιανικά βασίλεια για την α­ νάκτηση της μουσουλμανικής Ισπανίας. 40. Η taille ήταν ένας άμ£σος φόρος με δύο σκέλη: ένα ποσό που καθοριζόταν από το βασιλικό συμβούλιο για κάθε περιοχή και στη συνέχεια κατανεμόταν στους φορολογούμε­ νους- κι ένα ποσό που επιβαλλόταν σ ' όσους δεν ήταν ευγενείς ή αστοί των μεγάλων πό­ λεων. Τελικά η taille βάρυνε μόνο τους αγρότες. 41. Jacqueries: αυτές οι αγροτικές εξεγέρσεις εναντίον των ευγενών στη βορειοανατο­ λική Γαλλία (βλ. Κεφάλαιο 8) πήραν το όνομά τους από το Ζ α κ (Ιάκωβος) ή Ζ α κ Μ π ο ν ό μ (χαζο-Ιάκωβος), όπως αποκαλούσαν περιφρονητικά οι ευγενείς τους χωρικούς. 42. Δεδομένου ότι ο αντίπαπας Κλήμης Γ'δεν αναγνωρίστηκε από τη ρωμαιοκαθολι­ κή Εκκλησία, ως Κλήμης Γ ' θεωρείται αυτός που ανέβηκε στον ποντιφικό θρόνο στην πε­ ρίοδο 1187-1191. 43. Ο αντίπαπας Γρηγόριος δεν αναγνωρίστηκε από τη ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και τον αριθμό Η ' φέρει ο μετέπειτα συνονόματος του που ανέβηκε στην παπική έδρα για δύο μήνες το 1187. 44. Η τάξη των ιππέων, από την οποία ανανεωνόταν η Σύγκλητος, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους θεσμούς της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Μέλη της γίνονταν εύπο­ ροι Ρωμαίοι πολίτες που έχαιραν καλής φήμης χωρίς να είναι απαραίτητα γόνοι αριστο­ κρατικών οικογενειών. Έπρεπε προηγουμένως να έχουν υπηρετήσει ως αξιωματικοί στο ιππικό (militia equestra) και αναλάμβαναν διοικητικές θέσεις φτάνοντας ώς το αξίωμα του επάρχου (prefectus). 45. Δίαιτα (από το λατ. dieta). Νομοθετικό σώμα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατο­ ρίας που θεσμοθετήθηκε το 1100, συγκαλούνταν από τον αυτοκράτορα σε διάφορες πό­

532

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ Σ Τ Α Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

λεις και απαρτιζόταν από τους κοσμικούς και εκκλησιαστικούς πρίγκιπες της αυτοκρα­ τορίας. Ο θεσμός διατηρήθηκε ώς το 1806 (με διάφορες μεταβολές στη σύνθεση και τις αρ­ μοδιότητες του) και αναβίωσε την περίοδο 1871-1945. 46. Κατά μια άλλη εκδοχή η ονομασία Exchequer προέρχεται από το ένδυμα με τε­ τράγωνα σχέδια (checkered cloth) που φορούσε ο θησαυροφύλακας, το οποίο χρησίμευε σαν ένα είδος αβακίου για την εκτέλεση των αριθμητικών, πράξεων. 47. Η φεουδαρχική δικαιοσύνη διακρινόταν σε τρία επίπεδα: την κάτω και τη μέση δι­ καιοσύνη (basse και moyenne justice), που ασκούσαν οι ευγενείς και αργότερα οι κοινότητες, όπου εκδικάζονταν δευτερεύουσας σημασίας υποθέσεις, για τις οποίες δεν προβλεπόταν θα­ νατική ποινή, και την άνω δικαιοσύνη ή του αίματος (haute justice ή du sang), που ασ/ούσαν οι χωροδεσπότες και οι μεγάλοι άρχοντες, οι μη υποκείμενοι σε έλεγχο (immunistes). 48. Οι Αλμοραβίδες και οι Αλμοάδες ήταν βερβέρικα φύλα, οι πρώτοι από τη Σαχάρα και οι δεύτεροι, ορεσίβιοι, από τον μαροκινό Ανω Ατλαντα. 49. Το Μυριοκέφαλο ήταν οχυρωμένη στρατηγική περιοχή στην οδό προς το Ικόνιο της Μικράς Ασίας. 50. Δεν πρόκειται για τον στρατηγό και χρονικογράφο Βιλλεαρδουίνο Γοδεφρείδο, έ­ ναν από τους αρχηγούς της Δ ' Σταυροφορίας, που έλαβε ως φέουδο τη Μοσυνούπολη της Θράκης (κοντά στην Κομοτινή), αλλά για τον συνονόματο ανιψιό του, ο οποίος κατά την ά­ λωση της Κωνσταντινούπολης βρισκόταν στους Αγίους Τόπους. Κατά την επιστροφή του επενέβη στην Πελοπόννησο και μετά από αγώνες με τους Έλληνες τοπικούς άρχοντες αναγνω­ ρίστηκε το 1210 ως ηγεμόνας της Αχαίας με το όνομα Βιλλεαρδουίνος Γοδεφρείδος Α 51. Πρόκειται για τη «Σταυροφορία των παιδκύν» που προηγήθηκε της Ε ' Σταυροφορίας. 52. Ο όρος παρλαμέντο (από τη λατινική έκφραση regis in parlamento = ανακτοβού­ λιο σε συνεδρίαση, συζήτηση) χαρακτηρίζει μια προηγούμενη μορφή κοινοβουλίου, πιο α­ ποκεντρωμένη (στη Γαλλία κάθε επαρχία είχε το δικό της παρλαμέντο, ενώ εκείνο του Παρισιού είχε δικαιοδοσία περίπου στο μισό βασίλειο) και όχι κατ’ ανάγκην αντιπροσω­ πευτική. Ο όρος κοινοβού?αο χρησιμοποιείται από την εποχή που το σώμα τούτο λαμβά­ νει αντιπροσωπευτικότερη σύνθεση. 53. Dauphine: από την ονομασία της περιοχής προέρχεται εκείνη των διαδόχων του γαλλικού θρόνου, των Δελφίνων (Daufins). 5 4 .0 κρίνος ήταν το σύμβολο των βασιλέων της Γαλλίας. 55. «Αλβιγηνή σταυροφορία» ονομάστηκαν οι μακρόχρονοι διωγμοί που διηύθυνε η ρωμαιοκαθολική Εκκλησία εναντίον των Αλβιγηνών, θρησκευτικής ομάδας των Καθα­ ρών, που εμφανίστηκε τον 12ο αιώνα. 56. Πρόκειται για τον μετέπειτα Ερρίκο Ζ' ο οποίος διετέλεσε βασιλιάς της Γερμα­ νίας (1220-1235), αν και συνήθως δεν αναγνωρίζεται ως τέτοιος και έτσι τον αριθμό Ζ' φέρει και ο συνονόματος του που ανέβηκε στο θρόνο της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατο­ ρίας μεταξύ 1312 και 1313. 57. Η Διόκλεια (βυζαντινή ονομασία) ή Ζέτα (δυτική) αντιστοιχούσε στο μεγαλύτερο τμήμα του σημερινού Μαυροβουνίου. 58. Η Ρασκία περιλάμβανε τμήματα του Μαυροβουνίου, της Βοσνίας και της Σερβίας. 59. Η εθνικότητά τους αμφισβητείται μεταξύ Βουλγάρων και Βλάχων ιστορικών και εθνολόγων. 60. Χρυσή Ορδή: ονομασία που έδωσαν στον εαυτό-τους και την επικράτειά τους οι απόγονοι του Τζένγκις Χαν. Στο απόγειό της η Χρυσή Ορδή περιελάμβανε το μεγαλύτερο τμήμα της Ρωσίας από τα Ουράλια ώς τα Καρπάθια και ανατολικά εκτεινόταν ώς τα βά­ θη της Σιβηρίας!

Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ Τ Ο Υ Μ Ε Τ Α Φ ΡΑ ΣΤ Η

S33

61. Η στέψη του Πέτρου ντε Κουρτεναί δεν έγινε στη βασιλική του Αγίου Πέτρου αλλά στον Αγιο Λαυρέντιο τον εκτός των Τειχών για να υπογραμμιστεί ότι η Λατινική Αυτοκρα­ τορία της Ανατολής δεν βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο με την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. 62. Curia (ονομασία προερχόμενη από τους ρωμαϊκούς χρόνους): οι κεντρικές διοι­ κητικές υπηρεσίες της παποσύνης. 63. Υπήρξε και τρίτη ομάδα που διαπνεόταν από φιλελεύθερες αρχές. 64. Δεν πρόκειται για την Αποκάλυψη του Ιωάννη αλλά για θρησκευτικό όρο που ση­ μαίνει το φανέρωμα των θείων αληθειών ή προθέσεων στους ανθρώπους. 65. Η Ελο'ΐζα ήταν ανιψιό του κληρικού Φλυμπέρ και ο έρωτας του Αβελάρδου γι’ αυτήν κατέληξε σε μυστικό γάμο. Κακοποιοί πληρωμένοι από τον Φλυμπέρ ευνούχισαν τον Αβελάρδο, ο οποίος κατόπιν τούτου αφιερώθηκε στη θρησκεία και αποσύρθηκε στο αβαείο του Σαιν-Ντενί, ενώ η Ελοΐζα περιβλήθηκε το μοναχικό σχήμα. 66. Chemin de croix: διαδοχή δεκατεσσάρων ζωγραφικών πινάκων που αναπαριστούν τις σκηνές των Παθών. 67. Και κονκλάβιο (από το λατ. conclavium): διοικητικός θεσμός της ρωμαιοκαθολι­ κής Εκκλησίας στον οποίο συμμετέχουν οι καρδινάλιοι και ο οποίος από τον 1Ιο αιώνα εκλέγει τον πάπα. 68. Η φράση («Κρειτότερον εστίν ειδέναι .εν μέση πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρ­ κων ή καλύπτραν λατινική») αποδίδεται στον Λουκά Νοταρά, τελευταίο πρωθυπουργό του Βυζαντίου. Ο Νοταράς αγωνίστηκε μαζί με τον πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Γεν­ νάδιο Β ’ το Σχολάριο κατά της ένωσης των δύο Εκκλησιών, θεωρώντας ότι ο ρωμαιοκα­ θολικισμός αποτελούσε μεγαλύτερο κίνδυνο για την ορθοδοξία απ’ ό,τι το ισλάμ. 69. Οι ελεύθερες πόλεις υπάγονταν μεν στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, αλλά ή­ ταν απαλλαγμένες από φόρους και στρατιωτικές υποχρεώσεις. 70. Ινφάντης, ινφάντα: τίτλος που έφεραν από τον 13ο αιώνα τα τέκνα των μοναρ­ χών της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. 71. Δηλαδή υπόκεινται σε στράτευση. 72. Με το σύστημα της encomienda (από το ισπαν. encomendar = εμπιστεύομαι, ανα­ θέτω), το ισπανικό στέμμα παραχωρούσε σε Ισπανούς κατακτητές ή αξιωματούχους έναν αριθμό ιθαγενών που ζούσαν σε ορισμένη περιοχή. Ο ενκομεντέρο είχε το δικαίωμα να τους επιβάλλει φόρο υποτέλειας με τη μορφή εισφοράς σε χρυσό, σε είδος ή σε εργασία, με αντάλλαγμα την προστασία και τον εκχριστιανισμό τους. Η ενκομιέντα δεν περιελάμβανε την παραχώρηση γης, στην πράξη όμως οι ενκομεντέρος είχαν στον έλεγχό τους τα εδάφη των ιθαγενών και δεν εκπλήρωναν τις υποχρεώσεις τους. 73. Μόνο στη Νέα Ισπανία ο ιθαγενής πληθυσμός μειώθηκε από 25.000.000 το 1519 σε 1.000.000 το 1605. 74. Το εμπόριο χαρακτηριζόταν τριγωνικό γιατί διεξαγόταν σε τρεις φάσεις: Τα πλοία απέπλεαν από ευρωπαϊκά λιμάνια με προορισμό αφρικανικές ακτές του Ατλαντι­ κού (τα εμπορεία της Ακτής των Σκλάβων στον Κόλπο της Γουινέας), μεταφέροντας πυ­ ροβόλα, οινοπνευματώδη, βαμβακερά και ευτελή εμπορεύματα τα οποία ανταλλάσσονταν με σκλάβους. Με το φορτίο αυτό απέπλεαν για τις Δυτικές Ινδίες ή άλλα λιμάνια της Αμε­ ρικής. Από εκεί επέστρεφαν στην Ευρώπη φορτωμένα με προϊόντα του Νέου Κόσμου. 75. Το κιντάλιο αντιστοιχεί προς περίπου 100 χιλιόγραμμα και το εκτάριο προς 10.000 μ2. 76. Ο Φραγκιών είναι ήρωας του έργου του Ρονσάρ Φ ραγκιάς (Franpade), κατά το πρότυπο της Α ιν ε ιά δ ο ς του Βιργίλιου, στο οποίο λογίζεται ως ο ιδρυτής του κράτους των

534

Α Π Ο ΤΗ ΡΩ Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ ΡΑ Τ Η

Φράγκων. 0 Αρμίνιος ή Αρμίν ήταν αρχηγός γερμανικού φύλου που το 9 μ.Χ. συνέτριψε τρεις ρωμαϊκές λεγεώνες και απώθησε τα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στο Ρήνο. 77. Μεταξύ άλλων, η Συνθήκη Ειρήνης του Αουγκσμπουργκ καθόρισε ότι σε κάθε έ­ δαφος της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας θα αναγνωριζόταν ένα από τα δύο δόγματα: του ρωμαιοκαθολικισμού ή της Αυγουσταίας Ομολογίας (δηλαδή του λουθηρανισμού). Ο πρίγκιπάς του είχε το δικαίωμα επιλογής ενός απ’ αυτά, όποιος δε υπήκοός του επιθυ­ μούσε το άλλο θα έπρεπε να μεταναστεύσει σε αντίστοιχο έδαφος. 78. Το φώτισμα ήταν δόγμα ορισμένων περιθωριακών θρησκευτικών κινήσεων που πίστευαν σε ένα εσωτερικό φως ή μια αποκάλυψη εμπνευσμένη κατ’ ευθείαν από τον Θεό. 79. Βοημοί Αδελφοί: ονομασία των τριών κλάδων του ακραίου προτεσταντισμού που προήλθαν από την τσέχικη Μεταρρύθμιση του 15ου αιώνα στη Βοημία. Ονομάζονταν και Μοραβοί Αδελφοί. 80. Χριστιανικότατος Βασιλιάς: προσωνυμία των βασιλιάδων της Γαλλίας. 81. Ηνωμένες Επαρχίες: ονομασία του βόρειου τμήματος των Κάτω Χωρών μεταξύ 1570 (Συνθήκη της Ουτρέχτης) και 1795 (Συνθήκη της Βασιλείας), το οποίο αποτέλεσε τον πυρήνα του ολλανδικού κράτους. 82. La Fronde: με την ονομασία αυτή χαρακτηρίζονται οι εμφύλιες συγκρούσεις στη Γαλλία μεταξύ 1648 και 1653, οι οποίες προήλθαν από την αντίδραση του παρλαμέντου και των ευγενών εναντίον της ενίσχυσης της βασιλικής εξουσίας του Λουδοβίκου ΙΓ' και της πολιτικής του πρωθυπουργού του Ρισελιέ. 83. Port-Royal: Κίνηση με αφετηρία την ομώνυμη μονή, της οποίας ο ηγούμενος εισήγαγε την αυστηρή ηθική και τις αντιλήψεις της ρωμαιοκαθολικής αίρεσης του Ότο Γιάνσεν (του γιανσεϊσμού). 84. Οι Δεκαεπτά Επαρχίες των Κάτω Χωρών, μαζί με τη Φρανς-Κοντέ, συγκροτήθηκαν το 1548 από τον Κάρολο Κουίντο σε βουργουνδικό κύκλο (γερμ. K r t is , διοικητική υ­ ποδιαίρεση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας). 85. Toisson d’Or: ιπποτικό τάγμα που ιδρύθηκε το 1429 από τον δούκα.της Βουρ­ γουνδίας Φίλιππο Γ ' τον Καλό μ£ σκοπό να συγκεντρώσει γύρω του τους ευγενείς. Αργό­ τερα έγινε και ισπανικό και αυστριακό τάγμα. 86. Έμεινε γνωστό ως Συμβούλιο του Αίματος. 87. Lettres de marque ή de course (επιστολές καταδρομής ή ρύσιες επιστολές, από το ρήμα ρυσιάζω = αρπάζω δια της βίας, λαφυραγωγώ): επιστολές με τις οποίες οι ναυτικές δυνάμεις εφόδιαζαν μη πολεμικά πλοία για την άσκηση καταδρομής (κούρσου) εναντίον των αντιπάλων τους. Τα πληρώματα αυτών των πλοίων κρατούσαν σημαντικό ποσοστό της λείας, αποδίδοντας το υπόλοιπο στη χώρα που τους είχε παράσχει την επιστολή. Έτσι οι κουρσάροι διακρίνονταν από τους πειρατές, που ενεργούσαν αποκλειστικά για λογαριασμό τους, κρατούσαν ολόκληρη τη λεία και δεν καλύπτονταν από καμία σημαία. Στην πράξη όμως ελάχιστα διέφεραν. 88. Ως βασιλιάς της Γαλλίας, ο Ερρίκος Γ'της Ναβάρας πήρε το όνομα Ερρίκος Δ', διατηρώντας παράλληλα και το θρόνο της Ναβάρας. 89. Ο δούκας του Μπουρμπόν Κάρολος (γνωστός και ως καρδινάλιος της Βαντόμ) δεν αναγνωρίστηκε ως νόμιμος βασιλιάς της Γαλλίας και έτσι τον αριθμό I ' φέρει ο συνο­ νόματος του που βασίλεψε μεταξύ 1824 και 1830. 90. Η Ένωση του Κάλμαρ (από την ομώνυμη παράλια πόλη της νότιας Σουηδίας στην οποία αυτή συμφωνήθηκε το 1397) περιελάμβανε τη Δανία, τη Νορβηγία και τη Σου­ ηδία. Κατά τη διάλυσή της η Νορβηγία είχε ήδη καταστεί υποτελής της Δανίας. 91. Η Μικρή Πολωνία είναι περιοχή της νότιας Πολωνίας που περιλαμβάνει τα υψί­

Σ Η Μ Ε ΙΩ Σ Ε ΙΣ Τ Ο Υ Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Τ Η

535

πεδα της Σιλεσίας, τη Λεκάνη Νίντα και τα όρη Σβιετοκρύσκ, οε διάκριση από τη Μεγάλη Πολωνία που αποτελεί περιοχή της κεντροδυτικής χώρας. 92. Η «έρημος» των Σεβέν παραπέμπει στις «εκκλησίες της ερήμου» (eglises du desert), των οποίων τα μέλη συνέρχονταν σε ερημικά σημεία για την τέλεση της λατρείας τους. Η ονομασία camisards προέρχεται από το ειδικό πουκάμισο (camiso στη γλώσσα λανγκεντόκ) που οι στασιαστές φορούσαν πάνοο από τα ρούχα τους για να μην αναγνωρίζονται κατά τις νυχτερινές επιθέσεις τους. 93. Με το Έδικτο της Νάντης του 1598 ρυθμιζόταν η νομική θέση των προτεσταντών και της Εκκλησίας τους στη Γαλλία και τους παρέχονταν αμνηστεία και εγγυήσεις για το μέλλον καθώς και για την τέλεση της προτεσταντικής λατρείας, με εξαίρεση το Παρίσι. Η ανάκλησή του το 1685 υπήρξε αποτέλεσμα της έντονης αντίθεσης των καθολικών σε συν­ δυασμό με ισχυρά πολιτικά συμφέροντα. 94. Glorious Revolution: έτσι ονομάστηκε η επικράτηση του Γουλιέλμου Γ 'της Οράγγης μετά την αποβίβασή του στην Αγγλία (βλ. Κεφ. 18). 95. Αναφέρεται επίσης ως Π ρ ά ξη Εγκαθίδρυσης και ως Π ρ ά ξη Διαδοχής. Αποτέλε­ σμά της ήταν η έναρξη της δυναστείας του Ανόβερου με πρώτο βασιλιά τον Γεώργιο Α 96. Ιακω βίτες αποκαλούνταν οι υποστηρικτές της δυναστείας των Στιοΰαρτς. Δεν θα πρέπει να συγχέονται με τους Ιακω βίνους (βλ. τέλος αυτού του κεφαλαίου και στο Κεφ. 22). 97. Οι Gordon Riots ξεκίνησαν στο Λονδίνο (1780) όταν οργισμένο πλήθος προτεστα­ ντών, με επικεφαλής τον λόρδο Τζωρτζ Γκόρντον, κατευθύνθηκε στο κοινοβούλιο ζητώ­ ντας την ανάκληση του Νόμου Ανακούφισης (Emancipation Act) των καθολικών του 1778. Ακολούθησαν δύο εβδομάδες ταραχών με πολλές καταστροφές και περίπου 500 θύματα. 98. Luddism: η ονομασία προέρχεται από τον Τζων Λουντ, που είχε καταστρέψει μη­ χανές ύφανσης το 1780. 99. Στην Γκότα της Γερμανίας (Θουριγγίας), ο εκδοτικός οίκος του Γιούστους Πέρτες εξέδιδε μεταξύ άλλων το εν λόγω αλμανάκ, που περιελάμβανε τα γενεαλογικά δένδρα ό­ λων των μεγάλων αριστοκρατικών οικογενειών της Ευρώπης. 100. Γαλ. quartier, αγγλ. quarter: όρος της εραλδικής. Οι ευγενείς είχαν το δικαίωμα να προσθέτουν στο θυρεό τους εκείνον της συζύγου τους, τα δε παιδιά τους να κληρονο­ μούν τον σύνθετο που έτσι προέκυπτε, στον οποίο με τη σειρά τους προσέθεταν αυτόν της δικής τους συζύγου. Εν προκειμένω τα «τέσσερα τεταρτημόρια» σημαίνουν απόγονο τριών διαδοχικών γάμων μεταξύ ευγενών. 101. Στη Γαλλία υπήρχαν η «αριστοκρατία του ξίφους» (noblesse d’epee), στρατιωτι­ κής προέλευσης, και η «αριστοκρατία της (δικαστικής) τηβέννου» (noblesse de robe), αποτελούμενη από αστούς τιτλοφορημένους χάρη στα λειτουργήματα ή τα αξιώματα τα ο­ ποία είχαν ασκήσει. 102. Biens nationaux: περιουσίες που το κράτος δήμευσε κατά τη Γαλλική Επανάστα­ ση και πώλησε στους πολίτες με πλειστηριασμό. 103. Place de Greve: τμήμα της σημερινής πλατείας του Δημαρχείου του Παρισιού, το οποίο τότε (πριν από την πολεοδομική ανάπλαση του 19ου αιώνα) κατερχόταν με μικρή κλίση ώς τις όχθες του Σηκουάνα σκεπασμένη με άμμο και χαλίκια - μορφή εδάφους που στα γαλλικά ονομάζεται greve, εξ ου και το όνομα της πλατείας, που στη συνέχεια κατέλη­ ξε να δηλώνει την απεργία, καθώς στην πλατεία αυτή συγκεντρώνονταν οι άεργοι εργάτες. 104. Folies: έκφραση που την εποχή εκείνη χαρακτήριζε τα εξοχικά σπίτια αναψυχής. 105. Libertins: ρεύμα διανόησης που εμφανίστηκε στη Γαλλία ήδη από τον 17ο αιώνα και χαρακτηριζόταν από θρησκευτική και ηθική ανεξαρτησία.

536

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

106. Sanctio Pragmatica: ονομασία που λάμβαναν τα διατάγματα για τη ρύθμιση θεμε­ λιωδών ζητημάτων του κράτους και με την οποία έμεινε γνωστό εκείνο του Καρόλου ΣΤ'του 1713. Μετά τον πρόωρο Θάνατο του γιου του και μοναδικού κατ’ ευθείαν άρρενος απογόνου τού κλάδου του, ο Κάρολος Σ Τ ' αναγνώρισε μ’ αυτό το διάταγμα τα δικαι­ ώματα διαδοχής των θηλέων τέκνων του στα εδάφη που ελέγχονταν από τους Αψβούργους της Βιέννης. 107. Τα «τετράδια» αυτά τηρούνταν από τους αντιπροσώπους στη Συνέλευση των Τάξεων. 108. Πρόκειται για τον Όρκο του Σφαιριστηρίου (Jeu de pomme - όπου έλαβε χώρα). 109. Η επισκοπή της Λιέγης έχαιρε σχετικής αυτονομίας υπό την εξουσία των πανί­ σχυρων επισκόπων της. 110. Η Βω είναι περιοχή και καντόνι της σημερινής Ελβετίας, που τον 15ο αιώνα περιήλθε υπό την ηγεμονία της Βέρνης. Δυσαρεστημένοι α π’ αυτήν, οι κάτοικοί του υποδέ­ χθηκαν με ενθουσιασμό τα γαλλικά στρατεύματα το 1798 και αργότερα ίδρυσαν την εφή­ μερη Δημοκρατία Λεμάν. 1 Π. Club des Jacobins: πολιτική οργάνωση δημοκρατικών θέσεων κατά τη Γαλλική Επανάσταση. Τα μέλη της ονομάστηκαν ειρωνικά ιακω βίνοι από τους βασιλόφρονες λόγω της εγκατάστασής τους σε κατάλυμα δομινικανής μονής κοντά στο Παρίσι, που αποτελούσε σταθμό κατά το ταξίδι των προσκυνητών για τον Αγιο Ιάκωβο της Κομποστέλλας, με α­ ποτέλεσμα η προσωνυμία ιακωβίνος να έχει γίνει συνώνυμο του δομινικανού προσκυνητή. 112. Montagnards: προσωνυμία των πλέον αδιάλλακτων βουλευτών της Συμβατικής ε­ θνοσυνέλευσης, προερχόμενη από το ότι είχαν καταλάβει τα άνω έδρανα της αίθουσας. Ήταν αντίπαλοι των μετριοπαθέστερων γιρονδίνων (Girondins). Π3. Από την ονομασία του κελτικού φύλου που ίδρυσε την πόλη κατά τους προρωμαϊκούς χρόνους. 114. Thermidor: ο ενδέκατος μήνας του Δημοκρατικού Ημερολόγιου της Γαλλικής Επανάστασης (19 Ιουλίου-17 Αυγούστου), το οπ^ίο προέβλεπε ποιητικές ονομασίες των μηνών παρμένες από τη φύση (όπως ο Floreal/Ανθεστηριών, ο Fructidor/Οπωρώδης ή ο Brumaire /Ομιχλώδης, που αναφέρονται πιο κάτω), κατάργηση των εβδομάδων, διαίρεση των μηνών σε δεκαήμερα και μέτρηση των ετών με έναρξη το 1789. Αυτό το ημερολόγιο ε­ φαρμόστηκε ώς την 1η Ιανουαρίου 1806. 115. Η εκστρατεία του Ναπολέοντα στη Μέση Ανατολή στέφθηκε από αποτυχία. Μετά τις πρώτες γαλλικές επιτυχίες (κατάληψη της Μάλτας, της Αλεξάνδρειας και του Δέλτα του Νείλου) ο Ναπολέων ηττήθηκε από τους Αγγλους στη ναυμαχία του Αμπουκίρ (Αύ­ γουστος 1798), ανακόπηκε κατά την προέλασή του στην Παλαιστίνη (Φεβρουάριος 1799) και αναγκάστηκε να υποχωρήσει στην Αίγυπτο. 116. Cabinei noir: απεκαλείτο το μυστικό γραφείο της αλληλογραφίας κατά την εποχή του Λουδοβίκου ΙΔ '. 117. Η Εντεύθεν των Άλπεων Δημοκρατία μετατράπηκε σε βασίλειο της Ιταλίας το 1805. 118. Sanfedisti: λαϊκή κίνηση που ξεκίνησε το 1799 κατά των μέτρων περιορισμού της ελευθερίας στη Νεάπολη και προέβη στην οργάνωση του Στρατού της Σάντα Φέντε. 119. Δηλαδή τον Ναπολέοντα, που υπέγραψε με τον πάπα Πίο Ζ ' το κονκορδάτο του 1801. 120. Cent-Jours: η προσωρινή επανάκαμψη του Ναπολέοντα στο πολιτικό και στρα­ τιωτικό προσκήνιο, από τη διαφυγή του από τη νήσο Έλβα ώς τη δεύτερη παραίτησή του μετά τη μάχη του Βατερλώ.

Ε υρετήριο Συντμήσεις:

Α.Ρ.Α.: Αγία Ρωμ. Αυτοκρατορία Β.Α.: Βυζαντινή Αυτοκρατορία Ρ.Α.: Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Οι διάφοροι ηγεμόνες αναφέρονται με χο σημαντικότερο τίτλο τους, ενώ προηγουμένως, συγχρό­ νως ή και διαδοχικά μπορεί να είχαν κι άλλους.) Αβαροι 31, 4 3-4, 60,64, 79,85 Αβελάρδος Π. (Aboard Ρ.) 200,203,207-8, 533 Αβερρόης (A verroes) 180,207-8 Αβικένας (Avicenna) 207 Αβινιόν 226,238,244-5, 247,264-5,4 Π , 4 9 1,520 Αβεντίνος, λόφος 127 Αγγελοι, βυζ. δυναστεία 164 Αγγλία (και Βρετανία, Ηνωμένο Βασίλειο Μεγά­ λης Βρετανίας) 16,38,45-6,51,53,79,84,96-7, 109-13,116,122, 133,136-9, 144-50,153,16980,203,210-11, 217-8,220,223-227,230-2, 235-8,244,246,249-50,254,256-7,268-9, 271-3,275-6,281-4,535 Αγία Έδρα (και Θρόνος Αγ. Πέτρου) 76,80, 88, 120, 122-3, 129, 179, 186, 196, 198,202,205, 248-9,410-1 αγγλίκανισμός 373 Αγία Ελένη, νήσος 525 Αγία Λίγκα 376-7,380 Αγία Πετρούπολη 414,457,465· Συνθ. της (1722) 475 Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία 27, 109,113, 120, 122-3, 125. 127, 131, 134-6, 161, 166-71, 175, 179,186, 188,202,216,224,237-8,246-7,249, 255-6,259-60,264-6,276-7,281, 308, 329, 331. 334, 338.346,348-9, 368, 378, 380-1, 386-7, 393, 397, 399,415,418-9,471, 473,506-7,5304 Αγίας Σοφίας ναός 62,65,165, 195 Αγιλούλφος (Agilulf), βασ. Λομβαρδίας 44, 51 Αγιοι Τόποι 114, 133-4, 136, 141-2, 147, 157-61, 165-7, 1734, 181,210,216 Αγιος Δομίνικος (και Ιαπανιόλα) 286,289-90 Αγιος Ιάκωβος της Κομποστέλλα 158,202,217 Αγιος Ιωάννης της Ακρας (Ακο) 161, 166, 181 Αγίου Βαρθολομαίου, νύχτα (1563) 376 Αγκόλα 285 Αγνή του Πουατιέ (Agnes de Poicies), σύζ. αυτ. Α.Ρ.Α. 129 Αγοβάρδος (Agobart), άγιος 93,106

Αγχιάλου μάχη (763) 66 Αδαλβέρτος της Ρενς (Adalbert de Reims) 134 Αδαλχάρδος της Κορμπί (Adalhard de Corbie) 93, 106 αδελφές Δημοκρατίες 482,497,500-1 Αδελφοί της Κοινοτικής Ζωής 327 Αδελφών Κηρύκων, Τάγμα 199,206 Αδόλφος του Νασάου (Adolf von Nassau), αυτ, Α.Ρ.Α.,183 Αδόλφος Β ' του Χόλστάίν (Adolf II von Holstein), κόμης 167 Αδριανός A ' (Adrianus I), πάπας Ρώμης 84, 88 Αδριανός Δ ' (Adrianus IV), πάπας Ρώμης 131 Αδριανός (Adrianus), αυτ. Ρ.Α. 58 Αδριανούπολη 73, 195 , 259 Αδριατική Θάλ. 35, 73, 101, 109, 165, 188-9,259 Αέτιος (Aetius) 34, 37-8 Αζαί-λε Ριντώ 324 Αζενκούρ, μάχη του (1415) 273 Αζόρες 285, 288 Αζόφ 475 Αζοφική Θάλασσα 194 Αήττητη Αρμάδα (και Αρμάδα) 374-5 Αθήνα 52-3, 165 Αιγαίο Πέλαγος 15,17, 64, 161, 195,259 Αιγίδιος ο Γαλάτης (Aegidius) 38 Αιγκιγιόν Αρμ. νΐε (Aiguillon Arm. de), υποκόμης 486 Αιγκ-Μορτ 174 Αίγυπτος 16-8,37,45,56,58,64, 163, 174, 181, 284,500,536 Αικατερίνη Β ' η Μεγάλη, τσαρ. Ρωσίας 467-9,475 Αικατερίνη η Αραγωνική (Catherine of Aragon), βασ. Αγγλίας 333 Αικατερίνη της Γαλλίας (Catherine de France). συζ, βασ. Γαλλίας 273 Αικατερίνη Γιαγκέλον (Katarine Jagelon), βασ. Σουηδίας 403

538

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ Ι Τ Α Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

Αικατερίνη των Μεδίκων (Catherine de Medici), βασ. Γαλλίας 375-6 Αιλαου, μάχη του (1897) 508 Αινώ 237,276,417 Αιξ-αν-Προβάνς 354, 364 Αιξ-λα-Σαπέλ (Ααχεν) 44, 79,85,87-90,92,104-7, 260, 305 Αιξ-λα Σαπέλ, Συνθ. της (1668,1748)416,473 Αϊστόλφος (Aistult), βασ. Λομβαρδίας 81-2 Αίσωπος 214 Ακουιτανία (βλ. και Γκυγιέν) 35,42-3, 80, 83-4, 92,122, 135-6, 139, 155, 197,211,525 Αλαμαννία 80,531 Αλαμπέρ Ζ. ντ' (Alamben J. d') 457,460 Αλανσόν 275 , 376 Αλάριχος Α ’ (Alarihus 1), βασ. ΒησιγότΗων 35 Αλάριχος Β '(Alarihus II),βασ. ΒησιγότΑων41 Αλβανία 74 Αλβέρτος Α ’ ο Αρκούδας (Alberet I der Bar), μαργκρ. Βρανδεμβούργου 167 Αλβέρτος Β ' των Αψβούργων ο Σοφός (Albert II von Habsburg der Weise), αυτ. A.P.A. 261 Αλβέρτος ο Μέγας (Albertus Magnus), άγιος 199200,206,208 Αλβέρτος του Μεκλεμβούργου (Albert von Mecklemburg), βαο. Σουηδίας 263 αλβιγηνοί (καθαροί) 180, 197,532 Αλβοινος (Alboin), βαο. Λομβαρδίας 43-4 Αλγκράβε 267 Αλεξάνδρεια 19,61,65,101, 147,234, 304,536' πατριαρχείο της 57, 82 Αλέξανδρος A "(Alexander!), πάπας Ρώμης 123, 157,179 Αλέξανδρος Α ' , τοάρ. Ρωσίας 507-8,515,524-5 Αλέξανδρος Α ' Γιαγκέλον (Alexander I Jagellon), μέγ. δούκας Λιθουανίας 402 Αλέξανδρος Γ ' ο Μέγας 18 Αλέξανδρος Γ' (Alexander HI), πάπας Ρώμης 131, 133 Αλέξανδρος Ε ' (Alexander V), αντιπ. Π ίζας247 Αλέξανδρος Σ Τ ' Βοργίας (Alexander VI Borgia), πάπας Ρώμης 248, 327 Αλέξανδρος Η ' (Alexander VIII), πάπας Ρώμης 415 Αλέξανδρος Νιέφσκι, μέγ. δούκας. Νόβγκοροντ, άγιος 168, 193-4 Αλέξανδρος του Χέιλζ (Alexander of Hales) 208 Αλέξιος A ’ Κομνηνός, αυτ. Β.Α. 159-60, 163,190 Αλέξιος Α ' Μέγας Κομνηνός, αυτ. Τραπεζούνιας 194 Αλέξιος Β ' Κομνηνός, αυτ. Β.Α. 164 Αλέξιος Γ ' Αγγελος, αυτ. Β.Α. 164-5 Αλέξιος Δ 1Αγγελος, αυτ. Β.Α, 165 Αλέξιος Μιχαήλοβιτς, τσάρ. Ρωσίας 402 Αλεοάντρια 133 Αλικη του Μπλουά (Alice de Blois) 211

Αλκαλά δε Ενάρες 319-20 Αλμαδέν 308 Αλμέιντα Φρ. δε (Almeida Fr. de) 287 Αλμπα Φερ. δε Τολέδο δε (Alba Fer. de Toledo de), δούκας 371-2 Αλμπερόνι Τζ. (Alberoni G.) 471 Α λ μ π ί197 Αλμπάσι (Albiizi), οικογ. 266 Αλμπουκέρκε Αφ. δε (Albouquerque Af. de) 287 Αλπεις 42,59, 83-4, 94, 131, 134, 150, 155-6,420, 495,499-500,529 Αλσατία 38,93, 183, 187,211,216,226,260,329, 384, 387,417-8,420,423,439,448,491,518 Αλταβίλα 156,160 Αλτάια όρη 44, 94 Αλφιέρι Βιτ. (Alfieri Vic.), κόμης 470,490 Αλφόνσος Β ’ (Alphonse II), βαο. Γαλλίας Αλφόνσος Γ ' (Afonso III), βασ. Πορτογαλίας 267 Αλφόνσος 6 ' ο Μεγαλόψυχος (Alfonso V e! Magnanimo), βαο. Αραγώνας 265 Αλφόνσος Σ Τ ' (Alfonso VI), βασ. Καστίλης-Λεόν 157 Αλφόνσος I ' ο Σοφός (Alfonso X el Sabio), βασ. Καστίλης-Λεόν 182,267 Αλφόνσος του Πουατιέ (Alphonse de Poitiers), κόμης 173-4 Αμάλφι 71, 146, 156 Αμβέρσα 235,294, 298-9, 304, 306, 309, 317, 319, 332.336, 353, 360,372,415,442 Αμβούργο 96, 149, 168,234,442 Αμέντ-ΟλΤζ. (Amend-All J.) 276 Αμερικανική Επανάσταση 455,483 Αμερική (και Νέος Κόσμος) 95,268, 280,286, 288-91,294,299-300, 302-4, 306, 359, 366, 369, 374, 399,401, 409,426,428,433,435, 441-2, 449,471,474,477,4824, 533 Αμερμπαχ Μπ. (Amerbach Β.) 319 Αμιένη219· Συνθ, της (1802) 502,506 Αμιενουά 171, 231 Αμμολόφων, μάχη των (1658) 396 Αμοριανοί, βυζ. δυναστεία 66,69 Αμόριο 69 Αμπαπίδες 45 Αμπν αλ-Ραχμάν Α ' , ηγεμ. Ισπανίας 45 Αμπόινα (Αμπον) 287 Αμπόν (Abon), άγιος 135 Αμπουάζ 324, 375 Αμπουκίρ, ναυμαχία του (1798) 536 Αμστερνταμ 353,415,442 Ανάκλητος (Anacletus), αντίπ. Ρώμης 156 Ανάκτηση, ισπαν. (Reconquisia) 112, 141,157-8, 207,216,218,251,255,266-7,285 Α νάνι 175, 196,244 Αναστάσιος ο Δίκορος, αυτ. Β.Α. 57 Ανατολικών Φράγκων Βασίλειο 98 Ανγκέν 386

Ε Υ ΡΕ Τ Η ΡΙΟ

Ανδαλουσία 220,285,306,530 Ανδεγαυία 135, 139, 171, 174-5, 177, 183,211,213, 216,246,257-8,264-5.272,275,403,405,421 Ανδεις 290 Ανδρέα; Μπογκολιούμπσκι, πρίγκ. Σουζνταλίας 193' Ανδρέας Β ’ (Andras II), βασ. Ουγγαρίας 167,188 Ανδρόνικος Α ’ Κομνηνός, αυτ. Β.Α. 164,188, 190, 194 Ανδρόνικος Β ' ο Γέρων, αυτ. Β.Α. 258 Ανζέρ 300 Ανθέμιος των Τράλλεων 62 Ανκόνα 83, 133, 180,265,304 Αννα η Αυστριακή (Anne d " Autriche), βασ. Γαλλίας 406 Αννα Στιούαρι (Anne Stuart), βασ. Αγγλίας 430 Ανόβερο 431,535· αγγλ. δυναστεία του 426,430-1, 433 Ανσελμος της Λαν (Anselme de Laon) 203,207-8 Αντάμ ντε λα Αλ (Adam de la Halle) 213 Αντανσόν M. (Adanson Μ.) 458 Ανιζέλικο, Φρα (Angelico, Fra) 253,321 Αντίλλες (και Δυτ. Ινδίες) 286,289-90,299,410 Αντιόχεια 19,57,59,61,65,73,160, ^ - π α τ ρ ι ­ αρχείο της 57, 82 Αουγκσμπουργκ 149,234,283,295, 304-5,325, 353· Συνθ. του (1555 ) 331,338,348,378,534 Αουρστεντ, μάχη του (1806) 507 Αούστερλιτς, μάχη του (1805) 507 Απουλία 131, 182 Απω Ανατολή 147,234,287-8,441 Αραβία 16 Αρανώνα 145, 157, 175, 180, 184, 196,230,246, 255,267-8,283, 339,341-2· ισπ. δυναστεία της (Aragon) 265,267, 343 Αράς 149-50, 197,213-Συνθ. του (1435)275 Αρδένες 85 Αρειος 33, 39 Αριόστο A. (Ariosto L.) 323 Αριστοτέλης 17-8,20,24, 180,200,207-9,214, 252,3)4,320, 323,362-3 Αρκάδιος, αυτ. Β.Α. 57 Αρκολε, μάχη του (1797)499 Αρκραϊτ P. (Arkwright R.), σερ 444-5 Αρλ 260 Αρμανιάκ (οι) 273,279 Αρμενία 59,64,66,68,73 Αρμίνιος ή Χέρμαν (Arminius ή Herman) 321 Αρμορική42, 87,529 Αρνόλδος της Μπρέσα (Arnoldo da Brescia) 132, 154, 197 Αρνούλφος (Arnoulf), αυτ. A.P.A. 99,125 Αρπαντ (Arpad), ουγγρ. δυναστεία 188 Αρτα 194 Αρτεβέλντε Γ. βαν (Artevelde J. van) 231 Αρτουά 344,387- μάχη του (1415) 273

539

Αρτουά Ρ. ντ' (Artois R, d') 271 Ασία 16-8,31,55-7, 60, 147,258-9,284-6.304, 306,401,529 Ασίζη 198-9,208,253 Ααικάγκα,'οίκος Ιαπωνίας σογκούν 292 Ασκάνιοι (Askanier), γερμ. δυναστεία 260 Ασπαρούχ (Asparukh), χάν. Βουλγαρίας 64 Αστουρία 45 Αταούλφος (Athaulf), βασ. Βησιγότθων 35 Ατινύ 85, 93 Ατίς-συρ-Ορζ, Συνθ. του (1305 ) 271 Ατλαντικός Ωκεανός 16-7,21,96,149,224,235, 285-6,288,294,305,437, 442,533 Αττάλεια 163 Αττίλας, βασ. θύννων 34, 37-9 Αυγουστίνος (Augustinus), άγιος 51,199,207,410 Αύγουστος Β ' ο Κραταιός (August II der Starke), βασ. Πολωνίας 425,475 Αύγουστος Γ '(August III), αυτ. Α.Ρ.Α. 475 Αυστρασία 42-3,51,61, 80,99 Αυστρία 19,122, 133, 186, 189,224,251,260-1, 335, 341,347, 386, 393,399-400,403,423, 465,467-8,471-3,491,496,499-500,502,507-8, 513-5,519,522,529- πόλεμος διαδοχής της 455, 473-4 Αφρική 16-8,35, 37,45,55-6,59-61,64, 94, 156, 280,284-5,289-90,410,441,529 Αχαΐα 165 Αχρίδα 195 Αψβούργοι (Habsburg), αυσιρ. και ισπαν. δυνα­ στεία 183, 185,255,260-3,295,304, 309,337-9, 341-3, 346-8,366-8,370,378-88,3934.397401,405,412,414-5.420,423,468,471-3,475, 481,536 Βαβαρία 41,79-81,83-4,92, 122, 125, 130-1, 133, 167, 185, 264,273, 294, 378, 384,414,421, 466,473,507,509,517, 522,529 Βάγκραμ, μάχη του (1809) 508 Βάδη509, 517-8,529 Βάζα (Waza ή Vasa), πόλων., σουηδ. δυναστεία 400 Βάικ (Bajk), βασ. Ουγγαρίας 95 Βαϊμάρη 385 Βάινμπιλγκεν 131 Βαιτική 59,530 Βαλαδολίδ 205 Βαλαί509 Βάλαφριντ Στράβων (Walalnd Strabo) 106 Βάλδο ή Βάλντο Π. (Valdo ή Valdes Ρ.) 197 βάλδιοι 170,197 Βαλδουίνος Α ' της Βουλώνης (Baudouin de Boulogne), βασ. Ιερουσ. 160 Βαλδουίνος Α ' της Φλάνδρας ( Baudouin 1 de Flandres), λατ. αυτ. Κωνσταντινουπόλεως 1645,194

540

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

Βαλδουίνος Β ' ( Baudouin 11), λατ. αυτ. Κωνστα­ ντινουπόλεως 195 Βαλεαρίδες 37, 94, 156,267 ΒαλένΑια267 Βάλενσταϊν Αλ. φον (Wallenstein ΑΙ. νοη), πρίγκ. 382, 384-5 Βαλενιιανός Γ ' (Valentianus III), αυτ. Ρ.Α. 37 Βαλενηνουά 176 Βάλια (Walia), βασ. Βησιγότθων 35, 37 Βαλκάνια 18-21, 2 7 ,3 3 4 ,5 6 ,6 0 ,6 9 . 734, 78, 188-91,258-9,401,471,529-30 Βαλονία231, 371 Βαλμύ, μάχη του ( 1792) 494 Βαλουά 171,176' γαλ. δυναστεία (Valois) 265 Βάλντεμαρ Δ ' Αττες>νταγχ (Valdemar IV Atterdag), βασ. Δανίας 263 Βαλντερζεεμύλλερ Μ. (Walderseemllller Μ.) 286 Βάλτερ φον vxeg Φόγκελβαϊντε (Walter von der Vogelweide) 213 Βαλτική Θάλ. 33,96, 102, 109, 149, 166, 168, 187-8, 223.234,263-4,282,294, 304-6, 353. 3834, 387,400,402-3,405,409,418,424-5,442,465, 518,530 Βάλχερεν 372 Βαν Αικ. Γ. (Van Eyck. J.) 253 ΒανΛο Z.-M ji. (Van Loo J.-B.) 465 Βαν Ντάικ Αντ. (Van Dijck Ant.) 360 Βαν ντερ Βάυντεν. P. (Van der Weyden. R.) 253 Βάρδας 69-70 Βαρέν 492 Βαρκελώνη 41,46, 87, 149,157,251 Βαρσοβία 508-9, 517 Βασιλεία 102,248,250,305,317,319,327,331,495 Βασίλειος Α 'ο Μακεδών, αυτ. Β.Α. 70, 73, 99 Βασίλειος Β "ο Βουλγαροκτόνος, αυτ. Β.Α. 70, 74-5, 189-90,531 Βασίλειος Β ' ο Τυφλός (Vasily II Tbmme), μέγ. ηγεμ Μόσχας 401 Βαστίλη488 Βασύ 375 Βατ Τζ. (Watt J.) 444-5 Βαταβίας Δημοκρατία 497,500 Βατερλώ, μάχη του (1815) 525, 536 Βατικανό 322-3,335 Βατώ Αντ. (Watteau Ant.) 466 Βέγκα Λ. δε (Vega L. de) 359 Βεγκέσλαος A '(Wenceslaw I), βασ. Βοημίας 186 Βεγκέσλαος Β ' (Wenceslaw II), βασ. Βοημίας 187, 261 Βεγκέσλαος Δ ' (Wenceslas IV), αυτ. Α.Ρ.Α. 261 Βέδας ο Αιδέσιμος (Beda Venerabilis) 53 Βεζελαί 161 Βέξερ 33, 85, 95, 387 Βελάσκεθ Σ. δε (Velasquez S. de) 360 Βέλγιο 16,38,41,495-7,519,523 Βέλζερ (Welser), γερμ. οικογ. 308

Βελιγράδι 188 Βελισσάριος58-9 Βελφ (NVelOi βαβαρ. δουκ, οικογ. 130-1 Βέμπερ Μ. (Weber Μ.) 449 Βεναισέν 491 Βενέδικτος Ι Γ (B enedicts Χ111), αντίπ. Αβινιόν 247 Βενέδικτος ΙΔ' (Benedictus XIV), πάπας Ρώμης 244 Βενέδικτος του Αινιανού (Benedictus d'Aniano), άγιος 93, 104, 122 Βενέδικτος της Νουρσίας (Benedictus da Norcia) 32,50 Βενέδικτος ντε Σαιντ-Μωρ (Benoit de SainteMaure) 212 Βενεζουέλα 286,290 Βενετία 41·, 4 34, 61, 67, 71, 78, 101, 132, 146-7, 152, 154, 159, 164, 168, 190,223,234-5,258. 266, 304,308-9,317,319-20, 323, 381, 409,5 00 Βένετοι 58, 62 Βέντελ ντε (NVendel de), γαλ. οικογ. 447-8 Βερακρούξ291 Βέρβεροι31,43,45 Βερεγγάριος της Τουρ (Berenger de Tour) 203 Βερεγγάριος A ' του Φρίουλι (Berengario I di Friuli), αυτ. Α.Ρ.Α. 99 Βερμαντουά 135, 171 Βερμέερ Γ. (Vermeer J.) 361 Βερνάρδος (Bernardo), βασ. Ιταλίας 89,92-3 Βερνάρδος του Κλερβώ (Bernard de Clairvaux), άγιος 161,204,206-7 Βερνάρδος της Σαξονίας-Βαϊμάρης (Bernhard von Sachsen-Weimar.), δούκας 385 Βερνάρδος της Σεπτιμανίας (Bernard de Septimanie), κόμης 93 Βέρνη 331 Βερνιώ Π. (Vergniaud Ρ.) 493 Βερντέν 97, 348, 387,418· μάχη του (843) 46, 79 Βερόκιο (Verrocchio) 321-2 Βερολίνο 414,467,518,522 Βερόνα 39, 84, 197,500 Βερσαλίες 404, 4 1 3 4 ,4 6 8 ,5 1 3· Συνθ. των (1783) 474 Βεσάλιος Ανδρ. (Vesalius Andr.) 316 Βεσίΐούτσι Αμ. (Vespucci Am.) 286 Βεστφαλία 167,331.508-9,514-7,519,524· Συνθ. της (1648) 367, 386-8. 394, 399400,404-5, 414,418,423,425,490,511 Βηρυτός 234, 304 Βης466 Βησιγότθοι 33, 35,40-2, 60, 83 Βιβάριουμ51 Βιβάλντι Αντ, (Vivaldi Ant.) 361 Βιδουχίνδος (Widukind), Σάξ. άρχ. 85 Βιέν 107,218 Βιέννη 27,251,308,320, 347-8,359,, 366, 378,

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ

380, 384, 388, 399,419,423,467,471,475, 481,515- Συνθ. της (1809) 508· συνέδρ. της (1814-1815)525 Βιέτ Φρ. (Viete Fr.) 316, 361 Βιζίλ 448 Βιθυνία 161 Βικέντιος του Μπωβαί (Vincent de Beauvais) 210 Βικοβάρο 50 Βίκτωρ Γ ' (Victor III), πάπας Ρώμης (βλ. Ντεζιντέριους) Βίκτωρ Δ ' (Victor III), αντίπ. Ρώμης 132 Βίκτωρ Αμεδαίος Γ ' (Vittorio Amadeo III), βασ. Σαρδηνίας-Πεδεμοντίου 492 Βιλλεαρδουίνος Γοδεφρείδος (Villehardouin Geoffroi, de), χωροδ. Μοσυνόπολης 200,213, 532 Βιλλεαρδουίνος Γοδεφρείδος A ' (Villehardouin Geoffroi I, de), ηγεμ. Αχαιας 165,532 Βιλνέβ 145 Βιλνέβ Π. ντε (Villeneuve P. de) 507 Βιλφράνς 145 Βιργίλιος (Vergilius) 206,212,215, 323,533 Βισκάια 354 Βισκόντι (Visconti), οικογ. 266 Βίσμαρ 168 Βιστούλας 33, 37,185,187-9. 383 Βιτ Γ. ντε (Witt J. de) 397,415-7 Βίτελσμπαχ (Wittelsbach), βαβαρ. δυναστεία 260 Β ιώ Τ. ντε (Viau Th. de) 364 Βλαδίμηρος (Vladimir), ζουπ. Ζέτας 189 Βλαδίμηρος Β ' ο Μονομάχος (Vladimir II), μεγ. ηγεμ. Κιέβου 193 Βλαστιμίρ (Vlastimir), ηγεμ. Σερβίας 189 βογόμιλοι74 Βοόίνος Κωνστ, (Bodin Const.), βασ. Σερβίας 190 Βοήθιος Αν. (Boethius An.) 32,39-40,52,206-7 Βοημία 16, 143,169, 182-3, 185-7.216,238,250, 255,260,262,305,314,333, 335, 337, 341, 347-8, 380-1, 385,402,465,473, 494,534 Βοημοί (και Μοραβοί) Αδελφοί 331,534 Βοημούνδος A ' (Bohemond I), ηγεμ. Αντιόχειας 160 Βοκκάκιος Τζ. (Boccacio G.) 240,254, 314 Βόλγας 193, 530 Βολέσλαος Α 'ο Γενναίος (Boleslaw I Chronbry), βασ. Πολωνίας 129, 187 Βολέσλαος Γ 'ο Στραβόστομος (Boleslaw ΙΠ), βασ. Πολωνίας 187 Βολιβία 290, 292 Βολταίρος (Voltaire) 429,456,459-61, 467,469 Βόνη4Ι4 Βονιφάτιος Η ' (Bonifatius VIII), πάπας Ρώμης 175, 196,243-4 Βονιφάτιος Θ ' (Bonifatius VIX), πάπας Ρώμης 247 Βονιφάτιος (Βύνφριντ) [Bonifatius (Wynfrid)]. άγιος 5 1, 80-1,85

541

Βονιφάτιος ο Μομφερρατικός (Bonifacio di Monlerrato), βασ. Θεσσαλονίκης 164-5 Βόρεια Θάλασσα 54,95,109,147,149,223,. 234-5, 273,282,296,306, 353,372,375,382,421,442, 500,518,530 Βόρις A ' (Boris I), βασ. Βουλγαρίας 66 Βορμς 217 · κονκορδ. της (1183) 131 Βοσνία 16,532 Βόσπορος 62, 64,160-1,195 Βούδα 399 Βουέ Σ. (Vouet S.) 360 Βουιγιέ, μάχη του (507) 40-1 Βούκερας Μ. (Butzer Μ.) 334 Βουλγαρία 74, 189-91,258 Βουλώνη 160, 171 Βουρβόνοι (Bourbons), γαλ. και ισπ. δυναστεία 375-6,421,423,475,508,521 Βουργουνδία42-3, 80, 126,135,176,216-8,228-9, 231,239,253-4,268,272-3,275-6,278, 337, 341,344-6, 368,531 Βουργουνδοί 273,278 Βραβάντη 43,209,237,261, 276,297-8,35 3 Βραζιλία 280,288,482 Βρανδεμβούργο 167, 182, 187,278,329, 381, 384, 387, 393,399,412,417,424 Βρέμη 149. 168,385,387 Βρετάνη 40,79,87, 90, 135, 137, 139, 173, 176, 275,2 77-8, 301,354,529 Βρετίσλαος Β ' (Bretislaw JI), βασ. Πολωνίας 187 Βρυξέλλες 298,371 Βυζαντινή Αυτοκρατορία (και Βυζάντιο και Ανα­ τολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) 20,23-4,27, 34, 38-9,43,53,57,61, 64,66-7,69,73-5, 77, 81-2 , 88-9.95 , 99, 113, 146-7, 159-60, 163-4, 166, 169-70. 185,188-91.194-5,216,224,255-9, 261,338,533 Βυρτεμβέργη 328-9,509, 529 Βύρτσμπουργκ 517 Βω 490,536 Βωμπάν Σ. ντε (Vauban S. de) 415,422 Γαέτα 146 Γαλατία 18-9,31, 34-5, 3740,45-9, 52-4, 79, 82, 84,87,94-7, 101, 103-6,529 Γαληνός 19 Γαλικία 45, 193,475 Γαλιλαίος Γαλλίας (Galileo Gal.) 351,361,363-4,455 Γαλλία (και Δημοκρατία, Αυτοκρατορία) 16,27, 81.100, 109-13,116-22, 126, 130-9, 144-5,147-9, 152-3, 155, 161, 166, 169-76, 179-80, 184, 196-S, 200,206,211-3,216-9,223-7,231, 237-9,241 -9, 253-7,265, 268-79,283,298-308,313-4, 319. 322-4.332-48,351,360,366-77,381-88,393-9, 401-5,408,410, 4 12,415-28,432, 43642,447-9, 452, 454,457-9,464-77,481 -3,485,489-509, 511-25,532-5

542

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Α Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

Γαλλική Επανάσταση 386,435,452, 462,466, 481-4,488,490-7,499,502-3,506,511,515, 520,527 Γάνδη 102, 149, 153,232-3,298,325 Γελάσιος A ' (Gelasius I), π ά π α ; Ρώμης 131 Γενέσιος Ιωσ. 11 Γενεύη 234,246, 305,314,332 Γένοβα 44, 94. 133, 147, 154, 156,223,234-5.266, 298, 304,308,500,509,518 Γερβέρτος ντ’ Ωριγιάκ (Gerbert d'Aurillac) (βλ, και Σιλβέστρος 8 'π ά π α ς Ρώμης 122,127,203 Γερμανία 19, S0, 100, 109, 116, 120, 125-9, 141-2, 149,152-3, 161, 166,169, 179,181-6,197,211-3, 218,2234,227-9,234,244,256,260,277,283, 295, 299, 302-5, 308, 313, 325, 328-31.335-7, 343-8, 353, 356, 380-7,414, 424-5, 439, 449. 454-5, 466,471,474, 490, 516-22, 525, 531 Γερμανός Α ' , πατρ. Κωνσταντινουπόλεως 68 Γερμανός της Ωξέρ (Germain d’Auxer), άγιος 49 Γεώργιος A '(George I), βασ. Α γγλίας430-1,535 Γεώργιος Α 'Τερτερίγος (Georgy 1 Terter), τσάρ. Βουλγαρίας 191 Γεώργιος Β ' (George II), βασ. Αγγλίας 430-3 Γεώργιος Γ ’ (George III), βασ. Αγγλίας 426-7, 433-5,492 Γεώργιος του Ποντιεμπράντυ (George Podiebrady), βασ. Βοημία; 262 Γιαγκέλον (Jagellon), πόλων, δυναστεία 262,383, 402-3 Γιανγκ λρβ. (Young Anh.) 440 Γιανγκ Έντ. (Young Ed.) 463 ΓιάρμουΗ53 Γιαροσλάβ ο Σοφός (Iaroslav), μεγ. δούκας Κιέβου 193 Γοάψα 161 γιβελίνοι 130-1, 182, 184,264,266,278,345 Γιβραλτάρ 44,285, 399, 423 Γ ιόρκ53,97,530 Γιόρκατουν, μάχη του (1781) 434 Γιόρκεσερ 443,446 Γιορντάενς Γ. (Jordaens J.) 360 Γιουκατάν289 Γιούτες 38, 529 Γιουτλάνδη 38,509,529 Γκαγιόν 324 Γκαετάνι (Gaetani), ιταλ. οικογ. 265 Γκαίτε Γ. φον (Goethe J. von) 464,470,490 Γκάλα Πλακίντια (Galla Placidia), ιταλ. πριγκ. 35 Γκάμα, Βάσκο δα (Gama Vasco da) 285,287 Γκαμπόν 285 Γκαντέ Μ. (Guadet Μ.) 493 Γκαρόν4ΐ Γκασαντί Π. (Gassendi Ρ.) 364 «Γκε» (οι) 371 Γκέινσμπορω Τ. (Gainsborough Th.) 466 Γκιζ (Guise), γαλ. οίκος 375-6

Γκομπέρ ντε Νοζάν (Guibert de Nogent) 153 Γκιμπέρτι Λ. (Ghiberti L.) 254 Γκι ντε Νταμπιέρ (Guy de Dampierre), κόμης Φλάνδρας 176 Γκλόστερ 277 Γκνάιζεναου Αουγκ, φον (Gneizenau Aug. von), κόμης 522 Γκόα 287-8 Γκοντελσκάλκ 107 Γκοντεσό Ζ. (Godechot J.) 483 Γκοντόυ Μ. δε (Godoy Μ. de), πρίγκ. 508 Γκοντοφρέντους (Godofredus) 530 Γκοντράν (Gontran), βασ. Βουργουνδίας 42 Γκόρντον Τζ. (Gordon G.), λόρδος 434,535 Γκόσερτ Γ. (Μαμπούζε) [Gossaert J. (Mabuse)] 325 Γκότλαντ 102 Γκότσαλκ (Gottschalk) 106 Γκοτσόλι Μπ. (Gozzoli Β.) 253 Γκουζόν Ζ. (Goujon J.) 325 fa£njvTOM?[:avt(Gundobad), βασ. Βουργουνδίας 38 Γκουρναί Ζ.-Κλ. ντε (Gournay J.-Cl. de) 463 Γκρανβέλ Αντ. ντε (Granvel Ant. de) 371 Γκράουμπυντεν 107 Γν.ρεζ Ζ.-Μπ. (Greuze J.-B.) 464 Γκρενόμπλ 122 Γκριμάλντι (Grimaldi), οικογ. 308 Γκροστέστ P. (Grossetest R.) 2 10 Γκρύνεβαλτ 325 Γκρυφ Σ. (Gryph S.) 319 Γκυγιέν (βλ. και Ακουιτανία) 169, 174, 176,269, 272,275,278 Γκυγιόνντυ Σενουά Ζ.-Μ. (Guyon du Chenoy J.M.) 422 Γκωτιέ ο Ακτήμων (Gauctier sans Avoir) 160 Τκωτοέ ντ’ Αράς (Gauttier d ‘Arras) 212 Γοδεφρείδος Δ 'ο Βουιλώνιος (Godelroy IV de Bouillon), βασ. Ιερουσαλήμ 160-1 Γοδεφρείδος του Λανύ (Geoffrey de Lagny) 212 Γοδεφρείδος Πλανταγενέτης (Geolfroy Plantagen^t), κόμης Ανδεγαυίας 139 Γονδέριχος (Gonderih), βασ. Βανδάλων 37 Γονδίκαιρος της Μαγεντίας (Gunter von Mainz) 158 Γουαδαράμα (Σιέρα) 369 Γουατεμάλα 289-90 Γουέλινγκτον Αρθ. (Wellington Arth,), δούκας 525 γουέλφοι 130-1, 133, 182. 184,266,278,345 ΓουέρτζγουερΗ Γ. (Wordsworth W.)490 Γουέσες53, 137 Γουεστμίνστερ 137, 178,431,435 Γουίκλιφ Τζ. (Wyclitf J.) 249-50, 253, 334 Γουίλκινσον Τζ, (Wilkinson J.) 445 Γουινέα 285,299,533 Γουίντσεστερ 150 Γουλιέλμος Α ’ ο Ευσεβής (Guillaume I le Pieux), δούκας Ακουιτανίας 122

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ

Γουλιέλμος Α 'ο Κακός (Guglielmo I il Malo), βασ. Σικελίας 132 Γουλιέλμος Α ' ο Καταχτητής (William 1 the Con­ queror), βασ, Αγγλίας (βλ. και Γουλ. Β ' ο Νόθος) 137,139,216 Γουλιέλμος Α ' ίου Ναπάου (Willem I van Nassau), πρίγκ. Οράγγης, κυβερν. Ηνωμένων Επαρχιών 371-2,374. 397 Γουλιέλμος Β ' ο Αγαθός (Guglielmo II il Buono), βασ. Σικελίας 133 Γουλιέλμος Β ' ο Νόθος (Guillaume II le B&tard), δούκας Νορμανδίας (βλ. και Γουλιέλμος Α ' ο Καταχτητής) 136-7 Γουλιέλμος Β ’ ο Πυρρόθριξ (William II Rufus), βασ, Αγγλίας 139 Γουλιέλμος Β 'τη ς Οράγγης (Willem II van Oranje), πρίγκ., κυβερν. Ηνωμένων Επαρχιών 397 Γουλιέλμος Γ ’τηςΟράγγης (William III ol'Orange), βασ. Αγγλίας 4 17,419-21, 430, 535 Γουλιέλμος του Λορίς (Guillaume de Loris) 200, 212

Γουλιέλμος του Οκαμ (William of Ockham) 245, 252. 326 Γουλιέλμος της Ολλανδίας (Willem van Holland), κόμης 182 Γουλιέλμος ο Ολλανδικός (Wilhelm von Holland), αυτ, Α.Ρ.Α, Γουλιέλμος της Ουτρέχτης (Wilhelm von Utrecht) 158 Γουλιέλμος του Σαμπώ (Guillaume de Champeau) 203,208 Γουόλπολ Ρ, (Walpole R.), κόμης 432 Γουόλπολ X, (Walpole Η.) 464 Γουσταύος Α ' Βάζα (Gustav I Vasa), βασ. Σουηδίας 382-3,400 Γουσταύος Β ' Αδόλφος (Gustav II Adolph), βασ, Σουηδί&ς 367.383-5,400,424 Γουσταύος Γ '(Gustav III), βασ. Σουηδίας492 Γρανάδα 141,255,266.284 Γρατιανός (Gratianus) 205 Γοηγόριος τωνΤουρώνων (Gregoire de Tours), άγιος 52 Γρηγόριος A ' (Gregorius I Magnus), πάπας Ρώμης 50-1 Γρηγόριος Β ' (Gregorius II), πάπας Ρώμης 68 Γρηγόριος Ζ ' Χίλντεμπραντ (Gregorius VII Hilde­ brand), πάπας Ρώμης 123, 129-30 Γρηγόριος Η ' (Gregorius VIII), πάπας Ρώμης 531 Γρηγόριος Η ' (Gregorius νΐΙ1),αντίπ. Ρώμης 131,531 Γρηγόριος O ' (Gregorius IX), πάπας Ρώμης 181-2 Γρηγόριος I ‘ (Gregorius X), πάπας Ρώμης 183, 186,195 Γρηγόριος ΙΑ ’ (Gregorius XI), πάπας Ρώμης 265

543

Γρηγόριος IB ' (Gregorius XII), πάπας Ρώμης 247 Γροιλανδία 96,166 Δαβίδ Α ' Μέγας Κομνηνός, αυτ, Τραπεζούντας 194 · Δαγοβέρτος (Dagobert), βασ. Φράγκων 42-3 Δαλματία 39.59-60,266,508,517 Δαμασκός 20, 73, 161 Δανία 87, 166, 180,263,305,331, 367. 382,385, 424-5,519,534 Δάντης Αλ. (Dante Α1.) 184,201, 214,254,256, 323 Δαντών Ζ.-Ζ. (Danton G.-J.) 495 Δαρδανέλλια (και Στενά) 160.259 Δεκαεπτά Επαρχίες 368, 371, 372.534 Δέκιος (Deems), αυτ, Ρ,Α. 33 Διακήρυξη Δικαιωμάτων (αγγλ.) 4 19 Διευθυντήριο (γαλ.) 482,497,499-501 Διοκλητιανός (Diocletianus), αυτ. Ρ,Α. 18 Δνείστερος 33,60,96 Δοβρουτσά 65 δομινικανών τάγμα 170, 199 Δομίνικος της Οζμα (Dominico Guzman), άγιος 197,199 Δον (αρχ. Τάναης) 17,425 Δον Ιωάννης ο Αυστριακός (Don Juan d'Austria) 359,370, 372 Δορύλαιο (Εσκή-Σεχίρ) 161 Δούκες, βυζ. δυναστεία 70 Δούναβης 18, 33-5,43-4,46, 56, 61-2,65, 85, 90, 167, 189,25 9,261,284, 305 , 346.52 9 Δύο Ρόδων, Πόλεμος 276 Δύο Σικελίες 257, 265, 368 Δυρράχιο 159, 160,265 Δυτικών Φράγκων Βασίλειο 98,134, 146 Έβρος (Ελλάδας) 15 Έβρος (Ισπανίας) 87, 91,157 Εγγύς Ανατολή 71, 466 Έδεσσα (Ουρφά) 161 Εδουάρδος ο Εξομολογητής (Edward the Confessor), βασ, Αγγλίας 137 Εδουάρδος Α ’ ο Μακρόπους (Edward I Long­ shanks), βασ. Αγγλίας 178,256,268-9. Εδουάρδος Β ’ του Κάοναβον (Edward II of Carnavon), βασ. Αγγλίας 179,269,271 Εδουάρδος Γ 'το υ Γουίντσορ (Edward III of Windsor), βασ. Αγγλίας 176-7,230-1,271-3 Εδουάρδος Δ ' του Λάνκαστερ (Edward IV of Lancaster), βασ. Αγγλίας 277 Εδουάρδος Ε ' (Edward V), βασ. Αγγλίας 277 Εδουάρδος Σ Τ ' (Edward VI), βασ. Αγγλίας 333 εικονομαχία 67, 81 Εϊνάρδος (Einard) 83. 105 Ειρήνη η Αθηναία, αυτ. Β.Α, 530

544

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

Ειρήνη του Θεού 108, 121 Ειρηνικός Ωκεανός 286, 288,401 Εκ Γ. (Eck J.) 334 ' Εκατό Ημέρες 525, 536 Εκατονταετής Πόλεμος 177-8,225-7,231,256, 269,272,274-7,281,402 108,121 Εκεχειρία του Θεού 108, 121 Εκουάν 325 Ελάχιστων, Τάγμα 364 Έλβας, ποτ. 33,43, 85, 90, 126, 129,228, 387 Ελβετία (και Ελβετ. Συνομοσπ.) 37,42,50,183, 185,243,260, 329, 335, 344,412,482,509, 514,518-9,529,531 Ελ Γκρέκο (Ε) Greco) 326 Ελεονόρα της Ακουιτανίας (Aliinor d ' Aquitaine), συζ,βασ. Γαλλίας και Αγγλίας 136, 139,211-2 Ελίζα Βοναπάρτη (Elisa Bonaparte), βασ. Ετοου­ ρίας 509,516 Ελισάβετ A ‘ (Elisabeth I), βασ. Αγγλίας 370, 374, 376 Ελισάβετ των Βαλουά (Elisabetha de Valois), βασ. Ισπανίας 377 Ελισάβετ Φαρνέζε (Elisabetta Famese), βαπ. Ισπα­ νίας 471 Ελκάνο Σ. όε (Elcano S. de) 286 Ελλάδα 17,21,26,37,55-6,60, 62,64-5,67, 156, 258,466 Ελντοράντο 290 Ελουά (Eligius), άγιος 42 Εμίλια 83,129 εμποροκρατία 408, 410, 463 Evt (Elides), βασ. Γαλλίας 134 Εντεύθεν των Αλπεων Δημοκρατία 500,536 Ένωση για την Ειρήνη 121 Ένωση του Κοινού Συμφέροντος 275 Επαίτες της Θάλασσας 372 , 374 Επταετής Πόλεμος 455,474 Έρασμος Ντεζιντέριους (Erasmus Desiderius) 315,317,319,320 ,325,328, 333 Ερέρα X. δε (Herrera J. de) 326 Έρικ 2" της Πομερανίας (Erik VII at' Pommern), βασ. Δανίας, Νορβηγίας, Σουηδίας 263-4 Έριδα περί Περιβολής 129 Ερκουλάνουμ 466 Ερμανάριχος (Ermanaric), βασ. Οστρογότθων 34 Έρουλοι38 Ερρίκος A ’ (Henri 1), βασ. Γαλλίας 135-6 Ερρίκος A ’ (Henri 1de Guisse), δούκας Γκίζ 376-7 Ερρίκος Α ' Μπώκλαρ (Henry I Beauclerc), βασ. Αγγλίας 139 Ερρίκος Α ' ο ΟρνιθοΗήρας (Heinrich I der Volger), βασ. Ανατ. Φραγκίας 125 Ερρίκος Β ’(Henri II), βασ. Γαλλίας 334; 338, 347-8, 370, 375 Ερρίκος Β ' ο Αγιος (Heinrich II der Sankt), αυτ. Α.Ρ.Α. 129, 185

Ερρίκος Β' Πλανταγενέτης ή της Ανδεγαυίας (Henry II Plantagenet ή of Anjou), βασ. Αγγλίας 136, 139-40, 171, 177-8,211 Ερρίκος Β ' ο Φίλερις (Heinrich 11 der Zanker), δούκας Βαβαρίας 95 Ερρίκος Γ '(Henry III), βασ. Αγγλίας 173-4, 178, 205 Ερρίκος Γ (Henri III), βασ. Γαλλίας 376-7,403 Ερρίκος Γ' (Enrique III), βασ. Ναβάρας 366, 376-7,534 Ερρίκος Γ ' ο Λέων (Heinrich der Lbwe), δούκας Σαξονίας 133,167 Ερρίκος Γ 'ο Μαύρος (Heinrich III der Schwartz), αυτ. Α.Ρ.Α. 185 Ερρίκος Δ '(Heinrich IV), αυτ. Α.Ρ.Α. 130,136,186 Ερρίκος Δ '(Henri IV), βασ. Γαλλίας 366,377-8, 381,'5 34 Ερρίκος Δ ' ο Αδύναμος (Enrique IV el lmpotente), βασ. Καστίλης-Λεόν 267 Ερρίκος Δ ' του Λάνκασιερ (Henry IV of Lancaster), βασ. Αγγλίας 273 Ερρίκος Ε ' (Heinrich V), αυτ. Α.Ρ.Α. 130 Ερρίκος Ε ’ (Henry V), βασ. Αγγλίας 273 Ερρίκος ΣΤ' (Henry VI), βασ. Αγγλίας 273,276-7 Ερρίκος ΣΤ' ο Αυστηρός (Heinrich VI der Streng), αυτ. Α.Ρ.Α. 133, 164, 179 Ερρίκος Ζ ' Τυδόρ (Henry VII Tudor), βασ, Αγγλίας 277 Ερρίκος Ζ ' (Heinrich VII), βαπ. Γερμανίας 180-1, 532' Ερρίκος Ζ ' του Λουξεμβούργου (Heinrich VII von Luxemburg), αυτ. Α.Ρ.Α. 183-4, 214,264,532 Ερρίκος Η ' (Henry VIII), βασ. Αγγλίας 298,319, 325,333-4, 337, 343, 345,3734,430,472 Ερρίκος ο Θαλασσοπόρος (Enrique ο Navegador), πριγκ. 285 Ερρίκος του Μόρουνγκεν (Heinrich von Morungen) 213 Έσεξ 230 . Έση 81, 329 Εοκοριάλ 326,369,378 Εσπινόζα (Espinosa), ισπαν, οικογ. 308 Έστε (Este), οικογ. 265 Εστρεμαδούςα 285 Εταιρεία της Ανατολής 409 Εταιρεία Ανατολ. Ινδιών 409,474,483 Εταιρεία του Βορρά 409 Εταιρεία Δυτ. Ινδιών 409,483 Εταιρεία του Ιησού, τάγμα 334-5 Εταιρεία της Σενεγάλης 409 Ετρουρία509 Ευαγγελική Ένωση 378, 380-1 Ευάριχος (Euric), βασ. Βησιγότθων 51 Ευγένιος Δ ' (Eugenius IV), πάπας Ρώμης 248 Ευκλείδης 19 Ευρασία 16

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ

Ευφράτης 55,60, 74 Έφεσος 19,57 taxeyi 119,223,230-1, 355,53! Ζαν λε Μπελ (Jean le Bel) 254 Ζάρα 164 Ζαχαρίας (Zacharia), πάπας Ρώμης 81 Ζβάιν 102,235 Ζβίγγλιος Ούλ. (Zwingli UI.) 331 Ζέελαντ 332, 372 ΖελέΖ. (Gellee J.) 214 ΖελέΚλ. (Gellee Cl.) 361 Ζεμάπ, μάχη χης (1792) 495 Ζενσονέ Αρμ. (Gensonne Arm.) 493 Ζαράρ της Μπρόν (Gerard de Brogne) 122 Ζερμινύ-ντε-Πρε 107 Zeyocv Ζ, (Gerson J.) 327 Ζέτα (ή Διόκλεια) 189-90,532 Ζήνων, αυτ. Β.Α. 39,57 Ζιλμπέρ ντε λα Πορέ (Gilbert de la Poree) 207 Ζιλ ντε Ραι (Gilles de Rais) 2 4 1 Ζιραρντόν Φρ. (Girardon Fr.)414 Ζιρόντ 134,493 Ζοζέφ, πατήρ (Joseph, pere) 383 Ζουανβίλ Ιωαν. (Joinville J.) 174,200,213 Ζουάρ 49 Ζουρντάν Ζ .-Μ χ (Jourdan J.-B.), κόμης 499 Ζουύ-αν-Ζοζά 447 Ζυμιέζ 49, 137,217 Ζυνό Ζ. (Junot J.), δούκας 508,517 Ζυριέ Π. (Jurieu Ρ.) 419 Ζυρίχη 331 Ζυσιέ Αντ,-Λ. ντε (Jussieu Ant.-L. de) 458 Ζυαιέ Μπ. ντε (Jussieu Β. de) 438 Ζωφρέν Μ.-Τ. (Geoffrin M.-Th.) 468 Ηνωμένες Επαρχίες 354, 361, 366, 372, 378, 382, 385, 3934, 396-7,411,415-9,421, 423, 439, 471-2,490,534 ΗΠΑ 462,468, 487 Ήπειρος 60- δεσποτάτο της 194-5 Ηράκλεια 194 Ηρακλείδες, βυξ. δυναστεία 65 Ηράκλειος, αυτ. Β.Α. 61-2 Ηρόδοτος 16 Θεοδόσιος Α ' ο Μέγας, αιιτ. Β.Α. 35,56-7,62,82 Θεοδούλφος της Ορλεάνης (Theodulle d’Orleans) 107 Θεοδώριχος A ' (Theodorich 1), βασ. ΟστρογότΗων 31,3840,52,62 Θεοδώρα, αυτ. Β.Α., αγία 58, 62,69 Θεόδωρος Α ' Λάσ/αρις, αυτ. Νίκαιας 195 Θεόδωρος Αγγελος Δούκας Κομνηνός, δεσπ. Ηπείρου 194 Θεοτυχόπουλος Λ. (βλ. Ελ Γκρέκο)

545

Θέουια 285 Θεοφανώ,βυξ. πριγχ. 127,530 Θεόφιλος, αυτ. Β.Α. 69,127 θερβάντες Μ. δε (Cervantes Μ. de) 356, 359 Θεσσαλία 64, 74 Θεσοαλονίκη· βασίλειο της 60, 71, 73,164-5,258 Θήβα 71,165 Θουριγγία 80-1, 308,531 Θουρμπαράν Φρ. (Zurbaran Fr.) 359 Θράκη 17,35.55,60, 65-6,68, 191, 195,258-9 Θωμάς ο Ακινάτης (Tommaso d ’Aquino), άγιος 199-200,206.208-9,214 Ιάκωβος Α ' ο Κατακτητής (Jaime I el Conquistador), βασ. Αραγώνας 267 ΙάκωΡος Α "ΣχιοΟαρτ (James I Stuart), βασ. Αγγλίας 381, 395 Ιάκωβος Β '(James II),βασ. Α γγλίας418-20,430 Ιάκωβος Β 'ο Δίκαιος (Jaime II el Justo), βασ. Καστίλης-Λεόν 267 Ιάκωβος Εδουάρδος (James Edward), Αγγλ. πρίγκ. Ιαπο)νία 286-8,292 Ιβάν Γ ’ο Μέγας (Ivan III Veliki), μεγ. ηγ, Μοσχοβίας 194, 305,393,401 Ιβ ά ν Δ 'ο Τρομερός (Ivan IV Grozny),τσάρ. Μοσχοβίας 305, 393,401-2 Ιβάν Ασάν Α ’ (Ivan Asen I), τσάρ. Βουλγαρίας 191 Ιβάν Ασάν Β ' (Ivan Asen II), τσάρ. Βουλγαρίας 191, 195 Ιβάν Ασάν Γ ’ (Ivan Asen (II), τσάρ. Βουλγαρίας 191 Ιβηρική Χερσόνησος 19,45,52, 157,267,325, 342, 347, 370,524 Ιγνάτιος Α ', πατρ. Κωνσταντινουπόλεως 69,76 Ιένα, μάχη της (1806) 507,522 Ιερά Εξέταση 198-9,243,267,334,347,362,370-1 Ιερώνυμος Βοναπάρτης (Jirfime Bonaparte), βασ. Βεστφαλίας 508-9, 524 Ιεροσολύμων, πατριαρχείο 82, 89 Ιερουσαλήμ 61, 73. 107, 134, 142, 158,160-1, 166, 181,202,339 Ιζαμπώ της Βαβαρίας (Isabeau de Baviere), βασ. Γαλλίας 273 Ικόνιο 195,532 Ιλλυρία 18,35,37-8,65, 159,529 Ιλλυρικές Επαρχίες 508-9,517 Ιλ-ντε-λα Ιιτ έ 46,212,529 Ιλ-ντε-Φρανς 87, 135,200,2 17-8,226-7,229 Ίνγκελχαϊμ 106 Ινδία 16-7,45,281,288,474,500 Ινδίες 15-6,280,285,287-90,401, 409-10,433,449 Ινδικός Ωκεανός 16-7,287 Ινδοκίνα 16 Ιννοκέντιος Γ ' (Innocentius III), πάπας Ρώμης 157, 164, 167. 171, 177, 179-80, 182* 196-9

546

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

Ιννοκέντιος Δ ' (Innocentius IV), πάπας Ρώμης 182-3,204 Ιννοκέντιος Ε ' (Innocentius V), πάπας Ρώμης 199 Ιννοκέντιος ΣΤ ’ (Innocentius VI), πάπας Ρώμης 245 Ιννοκέντιος Ζ ' (Innocentius VII), πάπας Ρώμης 247-8 Ιννοκέντιος ΙΑ ’ (Innocentius XI), πάπας Ρώμη; 411 Ίνσμπρουκ 348 Ιόνια νησιά 164,500 Ιουδήθ της Βαβαρία; (Judith de Baviere), out. αυτ. Δύσης 93 Ιούλιος Β ' (Julius 11), πάπας Ρώμης 288,322,327, 339 Ιουστινιάνεια, βυζ. δυναστεία 65 Ιουστινιανός Α ' , αυτ. Β.Α. 40,52,55,57, 60-3, 65.67.530 ■ Ιουστινιανός Β ' ο Ρινότμητος, αυτ. Β.Α. 64-5 Ιουστίνος Α α υ τ . Β.Α. 40,57,60 Ιουστίνος Β ', αυτ. Β.Α. 53,60 Ιππότες (και Αδελφοί) του Ξίφους, τάγμα 142, 168, 194 Ιππώνα (Αναμπα) 410 Ιρλανδία 45,49,53, 95-6, 178, 198.271,335,434, 482.530 Ιοαάχιος Α ' Κομνηνός, αυτ. Β.Α. 70 Ισαάκιος Β ' Αγγελος, αυτ. Β.Α. 164-5, 191 Ίσαυροι, βυζ. δυναστεία 65-7 Ισαβέλλα A ' η Καθολική (Isabella 1 la Catolica), βασ. Καστίλης-Λεόν 255,267-8,286, 370 Ισαβέλλα της Γαλλίας (Isabel of France), βασ. Αγγλίας 179 Ιααβέλλα-Κλαίςη-Ευγενίαί^εΙΙϊ-ΟαΓΗ-ΕϋΒεηίο), αρχιδούκιασα Αυστρίας 377 Ισαυςία65 Ισημερινός 285,290,292 Ισίδωρο; τη; Μιλήτου 62 Ισίδωρο; της Σεβίλης (Isidorus de Sevilla), άγιος 52-3 Ισλανδία 96, 166, 396 Ισπανία 18-20,27,31,34, 3741,44-6,51,55,59-61, 79,84-7,94-5, 105, 110-3, 122, 141, 144, 150, 155-8,205.210-3,216-7,220,224-9,237,243, 249,255-7,266-8,278,280,282,286-91,299, 303-4,308-9, 313,319, 327,333-44, 347-50, 353,356,359,366-78.380-2,385-8,393-8,404-5, 414-23, 438-41, 450, 454, 468, 470-3, 490, 492. 496-7.509,516,521,525,531,533’ πόλεμο; διαδοχής τη; 405,415-6,422,470 Ίστρια 61,266, 508 Ιταλία 19, 31-2 , 35 , 38-9,43-6,49-52,55-6.59-64, 73-4,78-9,82-9.92-5,99-100, 103-5, 113, 116, 122, 126-34, 141, 144, 150-9, 163, 169, 181-4, 195-8,210,214-7,220,224,226,232-5,239, 243-6,251,255-6,260,264-6,277-81,284,297-9,

302,304,320-5,334-9,344-50,356-60,368-70, 378, 382, 414, 423,438-41,450, 454,464, 466, 470-3,481-2,499-500,505-9,514-20,523-30,536 Ιωάννα Α ’ (Joanna I), βασ, Νεάπολη; 265 Ιωάννα Β ' του Δυρραχίου (Joanna ΙΓ di Durazzo), βασ. Νεάπολης 265 Ιωάννα η Τρελή (Juana la Loca), βασ. Ισπανίας 267 Ιωάννα της Λοραίνης (Jeanne d'Arc) 2 4 1,274, 279 Ιωάννης A ' (Jean I), βασ. Γαλλίας 271 Ιωάννης A ' (Ioanes I), πάπας Ρώμης 40 Ιωάννη; Α ’Τσιμισκής, αυτ. Β.Α. 70,73-4 Ιωάννη; Β" (Jean II), δούκα; Αλανσόν275 Ιωάννη; Β ' Καζίμηρο; Βάζα (Johann II Kazimiertz Waza), βασ. Πολωνίας 403 Ιίοάννης Β ' ο Καλός (Jean II le Bon), βασ. Γαλλίας 231,’272,278 Ιίοάννης Β ’ Κομνηνός, αυτ, Β.Α. 163 Ιωάννης Β ' ο Τέλειος (JoSo II ο Perleito), βασ. Πορτογαλίας 288 Ιωάννης Γ '(Johannes III),βασ. Σουηδίας 383 Ιωάννης Γ 'Δ ούκας Βατάτίης, αυι. Νίκαιας 191, 195 ' Ιωάννης Γ ' Σομπιέσκι (Jan III Sobieski), βασ. Πολωνία; 399 ΙωάννηςΔ’ ο ΠαλινορΗωτή; ή Τυχερός (JoJo IV ο Restaurador), βασ. Πορτογαλίας 398 Ιωάννης Η ' (Joanes VIII), πάπας Ρώμης 99 Ιωάννης 1' (ioanes X), πάπας Ρώμης 120 Ιωάννης ΙΑ '(loanes XI), πάπας Ρώμης 120,122 Ιωάννης IB '(Ioanes XII), πάπας Ρώμης 120. 126 Ιωάννης K B ' (Ioanes XXII), πάπας Ρώμης 244 Ιωάννη; ΚΓ (Ioanes XX III),αντίπ. Πίί1ας247, 250' Ιίοάννης ο Ακτήμων, (John Lackland), βασ. Αγγλίας 171,' 177, 180,205 Ιωάννης ο Αφοβος (Jean sans Peur), δούκας Βουργουνδίας 273,275 Ιωάννης του Γκονχ (John of Gaunt), δούκας Λάνκαστερ 246 Ιωάννης του Γκορτζ (Jean de Gorze) 122 Ιίοάννης ντε Μαντεβίλ (Jean de Manteville) 284 Ιωάννης του Μεν (Jean de Meung) 200, 214 Ιίοάννης του Μπερύ (Jean de Berry), δούκας 272 Ιωνά; τη; Ορλεάνη; (Jonas d'Orleans) 106 Ιωσήφ Α ' ο Μεταρρυθμιστή; (Jose I), βασ. Πορτο­ γαλίας 468 Ιωσήφ Β ' (Joseph II), αυτ. Α,Ρ.Α. 468-9,483 Ιωσήφ Βοναπάρτης (Joseph Bonapavie).Puo. Ισπανίας 508-9,5134 Ιωσήφ Φερδινάνδο; (Joseph Ferdinand), εκλέκτ. Βαβαρίας 421 Ιωσηφίνα Μπωαρναί ντε (Josephine Beauharnais . de), αυτ. Γαλλίας 500,513

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ

Καετάνι (Caetani), ιταλ. οικογ. 244 Καζίμηρος Α ' ο Ανακαινιστής (Kazimiertz I), δούκας Πολωνίας 185,187 Καζίμηρος Δ ' ο Μέγας (Kazimiertz IV), βασ. Πολωνίας 262 Καθολική Λίγκα 378 Καίλεαύνος Γ ' (Coelestinus III), πάπας Ρώμης 204 Καινιξβέρη (Καλίνινγκραντ) 168,522 Κάιρο 20 Καλαβρία 35,52,61,68, 122, 127, 131, 156 Καλαί 272,298, 374 Καλβίνος I. (Calvinus I.) 332 Καλής Ελπίδας, Ακρ. 285 Κάλικουτ (Κόζικοντ) 287 Καλιόστρο Αλ. (Cagliostro ΑΙ.), κόμης 457 Καλιφόρνια 490 Κάλλιιπος B
547

Καύκασόν 220 Καρλ Γκ. (Carle G.) 231 Καρλομάγνος (Κάρολος Α " ο Μέγας) [Carlomagnus (K arolus! Magnus)], αυτ. Δύσης 20,24,27, 75, 79-80,83-5,87-94, 101-6, 113, 126-7, 131, 146, 185,203,339,513,523,531 Καρλομάνος A ’ (Carlomane I), βασ, Αυστρασίας 83 Καρλομάνος (Carlomane), μαγιορδ. Αυστρασίας 80-1 Καρνιύλη 183, 186,260,341,508 ΚαρντάνοΤζ. (Cardano G.) 316 καρολίγγεια, φραγκ. δυναστεία (και Καρολίδες) 85, 90,94,98-9, 107, 110, 112, 125, 134 Καρολίνα Βοναπάρτη (Caroline Bonaparte), βασ. Νεάπολης 5 09 Κάρολος A ’ (Charles I), βασ, Αγγλίας 395-6 Κάρολος Α "χης Ανδεγαυίας (Carlo I d’Angio), βασ. Σικελίας 169,174-5,183. 191.195,213,257-8 Κάρολος A ’ (Charles d'Orleans), δούκας Ορλεά­ νης 275 Κάρολος Β '(Carlos II),βασ. Ισπανίας416,420-1 Κάρολος Β ο Εύθυμος (Charles II the Merry), βασ. Αγγλίας 396,415-8 Κάρολος Β 'ο Κακός (Carlo II el Malo), βαο. Ναβάρας 231,272 Κάρολος Β ' ο Τρελός (Carlos 11 el Hechizado), βασ. Πορτογαλίας 398 Κάρολος Β ’ ο Φαλακρός (Charles II le Chauve) βασ. Γαλλίας και αυτ. Α.Ρ.Α. 93, 97-8, 106, 134,531 Κάρολος Γ '(Carlos III), βαο. Ισπανίας468 Κάρολος Γ ’ ο Απλός (Charles III le Simple), βασ. Γαλλίας 97,136 Κάρολος Γ ' ο Παχύς (Karl 111 der Dicke), αυτ. Α.Ρ.Α. 99 Κάρολος Δ "(Carlos IV), βασ, Ισπανίας 492,508 Κάρολος Δ ' του Λουξεμβούργου (Karel IV von Luxemburg), αυτ. Α.Ρ.Α. 260-1 Κάρολος Δ ' ο Ωραίος (Charles IV le Bel), βασ. Γαλλίας 176,271-2 Κάρολος Ε'(Κ ουίντος) (Carolus V (Quintus)], αυτ. Α.Ρ.Α 27,267.281, 2 9 1,299, 308-9, 319, 325, 329, 331, 333-5 , 337-9, 341-8,351, 366-9, 371, 373, 375. 378, 380,3S6-7, 399,527,534 Κάρολος Ε ' ο Σοφός (Charles V le Sage), βασ. Γαλλίας 227,246,249,276 Κάρολος ΣΤ' (Karl VI), αυτ. Α.Ρ.Α. 471,4 73,536 Κάρολος ΣΤ 'ο Πολυφίλητος (Charles VI le Bien-Aime), βασ. Γαλλίας 240,272-3 Κάρολος Z (Karl VII), αυτ. Α.Ρ.Α, (συνήθως μη αναγνωρισμένος) 473 Κάρολος Ζ '(Charles VII), βαο. Γαλλίας 249,253, 273-5 Κάρολος Η ’ (Charles VIII), βασ. Γαλλίας 323-4, 339

548

Α Π Ο ΤΗ Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ ΡΩ Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

Κάρολος Θ ' (Charles IX), βαα Γαλλίας 375-6, 403 Κάρολος Θ ' (Karl IX), βαα Σουηδίας 383 Κάρολος I ' (Charles X), βασ. Γαλλίας 377 Κάρολος I ' Γοιχτταύας (Karl X Gustav), βασ. Σουη­ δίας 400 Κάρολος ΙΑ '(Karl XI), βασ. Σουηδίας 424 Κάρολος IB ' (Karl ΧΠ), βασ. Σουηδίας405,424-5, 469-70,475 Κάρολος (Charles), βασ. Γΐροβηγν.ίας 99 Κάρολος των Αψβούργων (Karl von Habsburg), αρχιδούκας 420, 423,508 Κάρολος Μαρτέλοί (Charles Martel) 43,45,78, 83,104 Κάρολος (Charles de Bourbon), δούκας Μπουρμπόν 377,534 Κάρολος ο Τολμηρός (Charles le Temeraire), δούκας Βουργουνδίας 268,276,341-2 Καρόν 446 Καρπάθια 187-8.532 Καρταχένα (Κολομβίας) 291 Καρτέσιος P. (Descartes R.) 362-4,400 Κάρτραϊτ Έντ. (Cartwright Ed.) 444 Καρχηδόνα 15, 37,53, 61, 63-4 Κασπία Θάλ. 15.96 Κασσιόδωρος 32,39,52-3 Καατίλη 152,157, 173-4, 180, 182 , 226,235 , 246, 255,267,283, 290, 301-2, 369-70 Καστιλιάνε ντέλε Στιβιέρε, μάχη του (1797) 499 Καταλαυνικών Πεδίων, μάχη των (451) 34,5 7 Καταλωνία 35,87, 116, 150,213,216,267,354 Κατώ-Καμπρεζί, Συνθ, του (1559) 370, 374-5 Κάτω Χώρες 224,276,298, 301, 304, 309,320, 325, 331-2, 335, 351, 353, 360, 366, 368-9, 371 -5, 378, 381 -2. 399,409, 416,420-1, 423, 437, 439, 442, 447-8,473, 490,5 19 Καύκασος 15, 34, 56, 78,194 Κέιγκ Τ. (Gag Th.) 464 Κέλτες 33.529 Κεναί Φρ. (Quesnay Fr.) 463 Κενέλ Π. (Quesnel Ρ.) 422 Κεντ 51,53 Κέπλερ Γ. (Kepler J.) 351, 362,455 Κέρκυρα 156 Κερσύ 174,269 Κέυ Τζ. (Kay J.) 445 Κεφαλάς Κωνστ. 77 Κίεβο 56, 74,78,96, 188,193,531 Κιερζύ-συρ-Ουάζ 106 Κικέρων (Cicero) 206,240, 320 Κιλικία 133, 161, 164,530 Κίνα 45,287.292 Κίτζι (Chigi). οικογ. 308 Κίτο 290 Κλαιρβώ 123,207 Κλαιρώ Αλ. (Clairaut ΑΙ.) 457

Κλαρί Ρ. ντε (Clari R. de) 200,213 Κλειδιού, μάχη του (1014) 530 Κλεμύν Ζ. (Clement J.) 377 Κλερμόν 96, 159 Κλέφε 387 Κλήμης Γ' (Clemens III), πάπας Ρώμης 531 Κλήμης Γ' (Clemens III), αντίπ. Ρώμης 130, 133. 324,531 Κλήμης Ε ' (Clemens V), πάπας Ρώμης 244 Κλήμης ΣΤ ’ (Clemens VI), πάπας Ρώμης 265 Κλήμης Ζ ' (Clemens VII),αντίπ. Αβινιόν246-7 Κλήμης Ζ ' (Clemens VII), πάπας Ρώμης 333-4, 345' Κλόβις A'
Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ

Κορβέ 203 Κόρδοβα 45.59,87, 157 Κορινθιακός Κόλπο; 259 Κόρινθος 71, 73 Κ ο ρ μ π ί9 3 ,105-6,386 Κορνέιγ Π. (Corneille Ρ,) 360-1,413 Κορνουάλη 182, 303,443 Κορράδος A ' (Konrad I), βασ, Ανατ. Φραγκίας 125 Κορράδος Β '(Konrad II), αυτ. Α.Ρ.Α. 129 Κορράδος Γ '(Konrad III), αυτ. Α.Ρ.Α. 161, 163 Κορράδος Δ ' (Konrad IV), αυτ. Α.Ρ.Α. 182 Κορράδος Ε ' ο Νεότερος (Κορραδίνος) [Konrad V der Junge (Konradin)],auT. Α.Ρ.Α. 182-3 Κορράδος της Μαζοβίας (Kornrad de Mazovie) 167, 187 Κορσική 37,45,55,59, 94, 156,266-7 Κορτ X. (Core Η.) 445 Κορτές Ερν. (Cortes Hern.), μαρκ. 289,299 Κοτ Ρ. ντε (Cotte I. de) 414 Κούβα 286 Κουεντοβίχ 96, 102 Κουλμ (Χέλμνο) I6S Κουρκούας Ιωάν. 73 Κουρλάνδη 168,402 Κουρτραί (Κόρτεαϊκ), μάχη του (1302) 176, 178, 271 Κούσκο 289,292 Κουστού Γκ. (Coustou G.) 466 Κουσύ 135 Κουτάνς 49 Κρακοβία 251, 308, 320, 325, 336,403 Κράνμερ Τ. (CranmerTh.) 333 Κρεζό447 Κρεσύ, μάχη του (1346) 272 Κρετιέν ντε Τρουά (Creiien de Troyes) 200,211-2 Κρήτη 66,68,73, 195 Κριμαία 33,60, 194,475 Κροατία 188-9,508 Κρόμγουελ Όλ, (Cromwell 01.), λόρδος 396,494 Κρόμπτον Σ. (Crompton S.) 445 Κρουά 459 Κρούμμος (Krum), χαν. Βουλγαρίας 66 Κύπρος 16,67,73, 133, 161. 166,246, 370-1 Κυρηναϊκή 56 Κύριλλος, άγιος 55,69-70 Κύριλλος Α ' , πατρ. Αλεξανδρείας 57 Κτησιφών 62 Κωνσταντία 102,247,250,261, 327 Κωνσταντία, ΣυνΗ. της (1183) 133 Κωνσταντία (Konstanza), σύζ. αυτ. Α.Ρ.Α. 179 Κωνσταντίνος Α ' ο Μέγας, αυτ. Β.Α. 19,56, 62, 75, 81-2, 8S, 165,531 Κωνσταντίνος Ε 'ο Κοπρώνυμος, αυτ. Β.Α. 66, 68

Κωνσταντίνος ΣΤ', αυτ. Β.Α. 88,530

549

Κωνσταντίνος Ζ ’ ο Πορφυρογέννητος, αυτ. Β.Α. 70,73, 76-7 Κωνσταντίνος Τυχ (Konstantino Tych), τσάρ. Βουλγαρίας 191 Κωνσταντινούπολη 15,34-5. 39-50,55-8, 60-2, 64-9, 71,73-5,78, 82, 85, 87.89,99, 101,127, 142, 146-7, 156,158-60, 163-5,180,183, 190-1, 194-5,255.257-59,281, 339,401,412,532πατριαρχείο της 50, 82 Κώνστας Β ' , αυτ. Β,Α. 62 Κως (Γαλλίας) 217 Λαβαλέτ (Lavallette) 5 11 Λαβουαζιέ Αντ.-Λ. ντε (Lavoisier Ant.-L. de) 457 Λα-Γχαρντ-Φρενέ 94 Λαγκράνζ Ζ .-Λ. ντε (Lagrange J.-L. de) 457 Λαδίσλαος Α ' Αρπαντ (Wladislaw I Arpad), βασ. Βοημίας 188 Λαδίσλαος Β '(Wladislaw Π), βασ. Βοημίας 186 Λαδίσλαος Γ ’ (Wladislaw III Heinrich), βασ. Βοημίας 186 Λαδίσλαος Γ 'Γιαγκέλον (Wladislaw III Jagello), βασ. Πολωνίας 259 Λαμβέρτος του Σπολέτο (Lamberto di Spoleto), αυτ. Α.Ρ.Α. 100 Λαμπέρ Αν ντε (Lambert An. de), μαρκ. 458,468 Λαν 153, 155,2034,207,218 Λανγκεντόκ 40, 150, 197-9,217,273,278,282, 412,422 Λάνκασερ 441,446 Λάνκαστερ (Lancaster), οικογ. 246,273,276, 277 Λανύ-συρ-Μαρν 150 Λ’ Ανφάν Π.-Σ, (L'Enfant P.-Ch.) 468 Λαπλάς Π.-Σ. ντε (Laplace P.-S. de) 457 Λα Ρεβεγιέρ Λ.-Μ. (La Reveillere L.-M.) 495 Λα Ροσέλ 149,235 Λα Ρος-ω-Μουέν, μάχη του (1214) 177 Λας Κάσας Μπ. δε (Las Casas Β. de) 290 Λας Νάβας δε Τολόσα, μάχη της (1212) 157, 266 Λατερανό, ανάκτ. 50,69,82, 123, 166, 180, 182, 184, 197, 199,327 Λάτιμερ X. (Latimer Η.) 233 Λατίνι Μπρ. (Latini Br.) 214 Λάτιο 82, 110,208 ΛαΤουρ Ζ. ντε (LaTour G. de) 361 ΛαΤουρ Κ. ντε (LaTour Qu. de)465 Λαφαγιέτ Μ.-Ζ. (La Fayette Μ,-J.), μαρκ. 462 Λα Φονταίν Ζ, ντε (La Fontaine J. de) 413 Λαφράνκ (Lafranc) 203 Λέανδρος της Σεβίλης (Leandro de Sevilla) 51-2 Λεζ-Εσάρ 145 Λέιφ Έρικσον ο Τυχερός (Leiv Eriksson den Herne) 96 Λειψία 234, 304, 308, 448- μάχη της (1813) 525 λ’ ΕκλύζΣ. ντε (I’Ecltise Ch. de) 316 Λε Μαν 153

550

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Α Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ ΡΑ Τ Η

ΛεμουάνΦρ. (Lemoine Fr.)465 Λεμπλόν Αλ. (Leblond CIs.) 414 Λε Μ πςενΣ. (Le Brun Ch.) 413 Λενιάνο, μάχη του (1176) 132 ΛεΝοτρ Αν. (Le NOtre An.) 413 Λεντίτ 150 Λεόν 157. 182,267 Λεονάρντο vra Βίντσι (Leonardo da Vinci) 313, 322 Λεοπόλδος A ' (Leopold I). αυτ. Α.Ρ.Α. 390,416-21 Λεοπόλδο; Β ' (Leopold II), a m . Α.Ρ.Α. 468,492, 494 Λε^έν 49 Ac Σαπελιέ 1ζ. (Le Chapelier Is.) 4SS Λεσ-κό Π. (Lescot P.) 324 Λε Τελιέ Μ. (Le Tellier Μ.) 406-7 Λέταε 133 Λευκή της Καστίλης (Blanche de Castille), αύζ. βασ. Γαλλίας 1734 Λευκορωσία. 403 Λεφέβιρ ντ' Ετάπλ Ζ. (Lefevre d'Etaples J.) 328 Λέχψελντ, μάχη ίου (955) 95, 126 Λέων Α ' ο θ ο α |, αυτ. Β.Α, 57 Λέων Α ' ο Μέγας (Leo I Magnus), πάπας Ρώμης 34,57 Λέων Γ - , cm . Β.Α. 65-7.81 Λέων Γ ‘ (Leo III), πάπας Ρώμης 87-8 Λέων Δ 'ο Χάζαρος, αυτ, Β.Α, 68,530 Λέων Σ Τ ' ο Σοφός, αυτ, Β.Α.70, 73, 76 Λέων © '(L eo IX), πάπας Ρώμης 76, 123 Λέων I ' (Leo X), πάπας Ρώμης 327, 329 Λίβεςπουλ 442,446 Λιβονία 383, 387,402-3,425 Λιβό^νο 304,5 18 Λιβύη 17 Λ ίγ δ α ς 40-2, 103, 110, 155 Λιγουοία 156,516 Λιγουοιχή Δημοκρατία 500 Λιέγη203,305,409, 490 Λιθουανία 262,402-3,475 Λ ίλη 153, 176,214 Λίμα 289-90 Λιμουζέν 171, 174, 177,269,272 Λίμπουργκ 171 Λινναίος Κ. φον (Lime C. von) 458 Λιόν Υγκ ντε (Lion Hugh de) 407 Λισαβώνα 251,2S5-6,288,306,468 Λογιόλα Ιγν. δε (Loyola Ign. de) 334 Λοθαΰίνγία 9S, 160,203,276 Λοθάριος A ' (Lothar I), αυτ. Α.Ρ.Α. 66,934,97-8 Λοθάριος Β ' (Lorhaire II), αυτ. Φράγκων 99 Λοθάριος Β ' (Lothar II), βασ. Λομβαρδίας 126 Λοκ Τζ. (Locke J.) 426-9,459, 4S7-S λολάςδοι250 Λομβαρδία 50,118,126,133,197,216-7,226,234, 343,499,525

Λομβαυδική Ένωση 130, 132-3, 1S2, 184 Λομπ203 Λονδίνο 137, 149, 168, 171, 177,223,230, 234,250, 276-7, 298, 306, 419,434,437, 44 1,444,458 Λόντι, μάχη του ( 1797) 499 Λοοαίνη 98, 122-3, 125-7, 131, 176,216,241', 274,276,279,377,418,423,447,494 Λουβαίν 319-20 Λουβουά Λε Τελιέ Ψϋ· ντε (Louvois Le Tellier Γι\ de), μαρκ. 407,411,417, 420 Λούβοο, ανάκτ. 220, 325,413 Λουδοβίκος A ' (Louis I d’Anjon), δούκας Ανδε­ γαυίας 246,272 Λουδοβίκο; Λ ’ (Louis I de Condci), ποίγκ. Κοντέ 376 Λουδοβίκος A "(Louis d'Orlcan), δούκας Ορλεά­ νης 273 Λουδοβίκος Λ ' u Ευσεβής (Louis I le Picux), ί<υτ. Δύσης 79-80,89-90, 92-4, 97, 101, ICM Λουδοβίκος Α 'ο Μέγας (Lajos I Nagy), βασ, Οογγαι^ίας 262 Λουδοβίκος 13' (Louis II d'AnJou), δούκας Λνδεγαυίας246 Λουδοβίκος Β 'ιω ν Βου^βόνων (Μέγας Κοντέ) [Louis dc Bourbon (Grand Condi·)], πρίγκ 3S6, 395,415 Λουδοβίκος Β ' (Louis II de Bourbon), δούκας Μπουρμπόν 272 Λουδοβίκος Β ' (Louis II dc Guise), δούκας Γκιζ 377 Λουδοβίκος Β 'ο Γευμανικός (Ludwig II dec Deutsche), βασ. Λνατ. Φιχιγκίας 92,94,97-S, 125 Λουδοβίκος Β 'ο Νεαςιός (Ludwig I der Junge), αυτ. Λ.Ρ.Α. 99 Λουδοβίκος Γ ' ο Turfλός (Ludwig III der Blindc), αυτ. Α.Ρ.Α. 100 Λουδοβίκος Δ ’ ο Βαβα^ικός (Ludwig IV der Bayer), αυτ. Α.Ρ.Α. 244,264 Λουδοβίκος Δ ' ο Παις (Ludwig IV das Kind), βασ. Ανατ. Φραγκιάς 125 Λουδοβίκος Σ Τ ' ο Παχύς (Louis VI le Gros), βασ. Γαλλίας 135-6 Λουδοβίκος Ζ 'ο Νεότερος (Louis VII le Jetmc), βασ. Γαλλίας 136, 139, 161, 163,211,218 Λουδοβίκος Ι-Γο Λέων (Louis VIII le Lion), βαπ. Γαλλίας 171, 173, 198 Λουδοβίκος Θ ' ο Αγιος (Louis IX le Saint), βασ. Γαλλίας 173-6, 183,205-6,213,268-9 Λουδοβίκος Γ ο Φίλερις (Louis X le Ilutin), βαπ. Γαλλίας 176,271 Λουδοβίκος ΙΑ ' (Louis XI), βασ. Γαλλίας 275-6, 339 Λουδοβίκος IB (Louis XII), βασ. Γαλλίας 324, 327. 339 Λουδοβίκος Ι Γ '(Louis XIII),βαπ. Γαλλίας 360. 382,386,406,534

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ

Λουδοβίκος ΙΔ ' (Louis XIV),βαα. Γαλλίας 387, 395, 398-9,404-9,411 -24,450,459,465, 4*67-9, 471-2,484,536 Λουδοβίκος IE ' (Louis XV), βασ. Γαλλίας 463, 468,472,474-5 Λουδοβίκος 1ΓΓ' (Louis XVI), βαα, Γαλλίας 481, 490,492-4,496 Λουδοβίκος Βοναπάρτης (Louis Bonaparte), βασ. Ολλανδίας 506,509,514 Λούθηρος Μ. (Luther Μ.) 313,32S-9, 331, 334, 344-5 , 356 Λουιιπράνόος ( Liutprand), βαο. Λομβαρδίας 8 I, 530 Λουιτττράνδος της Κρεμόνας (Liutprand di Cremona) 75,531 Λούκα 147,184,509,516 Λουκιανός 206 Λουντ 217 Λουντ Τζ. (Ludd J.) 535 Λουξεμβούργο 183-4,247,250,259-62,264,276, 341,418 Λουξεμβούργο, ανάκτ, 361 Λουξεμβούργου, γερμ. δυναστεία 255, 339 Λουοατία 341 Λουτέτια (Παρίσι) 46,529 Λυδία 17 Λυκία 530 Λυλύ Ζ.-Μπ. (Lully J.-B.) 413 Λύμπεκ 149,167-8,234· Συνθ. του (1629) 382 Λυνεβίλ, Συνθ. της (1801) 502,506 Λυξιέγ-λε-Μπαιν 49 Λυόν 93, 106, 175, 182.234,294,296,304-5,317, 319-20,422,519 Λυς 102 Αύτσεν, μάχη του (1632) 384 Λωραζαί 197 Μαγδεμβούργο 384, 387 Μαγελάνος Φ. δε (Magelhaes Γ. de) 286 Μαγέν Σ. ντε Λωραίν ντε (Mayenne Ch. de Lorraine de) 377 Μαγεντία (Μάιντς) 34, 37,51, I5S, 182,260, 317,384-5 μαγιοτέν (οι) 233 Μάγκνα Κάρτα 177-8, 189,429 Μαγκρέμα 144,268 Μάγχη 51,916, 136-7, 155, 176-7,224, 306,474 Μαδέρα 285 Μαδρίτη 27, 199, 369, 3S6,423,475,514- Συνθ. της (1526) 344-5 Μαζαρέν Ζ. (Mazarin J.) 3S6-7, 394-6,406 Μαιν 41, 127, 135-6, 139, 171 Μαιστρ Ζ.ντε (Maistres J. de), κόμης 492 Μακεδονία 3S. 64, 70, 74. 165, 191, 258 Μακεδονική, p i t. δυναστεία 55-6, 70 Μακιαβέλι Ν. (Machiavelli Ν.) 324

551

Μανουήλ Α ' Κομνηνός, αυτ. Β.Α. 163, 188, 190-1 Μανούτιος Αλδ. (Manutius Aid.) 317. 319 Μάντσεοτερ 446 Μάντοβα 253,499 Μαξιμιλιανός Α ' της Αυστρίας ή των Αψβούργων (Maximilian I von Austria ή von llitbsburg), αυτ. Α.Ρ.Α. 261,268,276,30S, 327,339,34*1-2 Μαξιμιλιανός Β ' (Maximilian J1), αυτ. Α.Ρ.Α. 341,370 Μαργαρίτα (Marguerite de Panne), δούκας Πάγιας 371 Μαρία Α 'Τυδόρ (Mary I Tudor), βασ, Αγγλίας 333-4,366, 373-4 Μαρία D' Στιούαρτ (Mary II Stuart), βασ. Αγγλίας 419,430 Μαρία Στιούαρτ (Mary Stuart), βασ, Σκωτίας 374-5 Μαρία-Αντυικινάτα (Maiie-Anloinetle), βασ. Γαλλίας 464 , 493 Μαρία-Λουίζα (Marie-Lonise), αυτ. Γαλλίας 50S, 513 ’ Μαρία Λουίζα της Πάρμας (Maria Luisa de Parma), βασ. lrnaviac SOS Μαρία-Θηρεσία (Maric-Thercsc), βασ. Γαλλίας 387,415 Μαρία Θηρεσία (Maria Theresia), o tt. αυτ. Λ,P. A., βασ. Ουγγαρίας-Βοημίας 467,471,473-4 Μαρινιάνο, μάχη του (1515) 339, 343-4 Μάρκο Πόλο (Marco Polo) 147,2S4,286 Μαρμαρά Θάλασσα 25S Μαρξ Κ. (Marx Κ.) 308 Μασσαλία 49, 166, 304 Μαύρΐ Θάλασσα (και Εύξεινος Πόντο;) 15,17,33, 66.96, 102, 147, 193-5,224,234,425,529-30 Μαυρίκιος, αυτ. Β.Α. 60-1 Μαυροβούνιο 532 «Μεγάλη Μεσοβασιλεία» (Α.Ρ.Λ.) IS2, 186 Μεγάλη Στρατιά (γαλ.) 524 Μεγάλη Συμμαχία της Χάγης 421 Μέδικοι (Medici), «αλ. οικογ. 235,253,266,321-2, 345 Μεθόδιος, άγιος 55,69-70 ΜίΞΗλεμβούργο 167,263,531 ΜελάχΟων Φ. (Melanchton F.) 329, 334 Μεξικό 289-90,292,299 Μέριδα 45-6 μεροβιγ/ειανή (merovingienne), φραγκ. δυναστεία 41,90, 104 Μεσόγειος Θάλασσα 19,23, 31,45,59, 67,71, 73— 1, 79.83.94.96, 134, 141, 146-7, 149, 157, 159, 166, IS3,223-4,234-5,266-7,282,2W, 294,304-5, 346,353, 368,370,409,421, 500,507,518 Μεσοποταμία 18,56,58-9,64, 66, 73 Μέσων Φράγκων Βασίλειο 98-9 Μετς 41, 348, 418 Μεύσης 42-3, 87,98, 134, 147,203,305

552

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ ΡΑ ΤΗ

Μικρά Ασία 16-7,55-6,62,64-7.136, I5S-61,163, 165-6,170,194-5,234,258-9,284,532 Μικρών Αδελφών, Τάγμα των 19S, 206,209 Μιλάνο 44,59, 126, 132, 147, 150, 152, 198,227, 246-7,266,278,298, 304, 322, 324,337, 339, 343-4,368,420, 423,499,518 Μιχαήλ Α ' Κηρουλάριος, πατρ. Κωνσταντινου­ πόλεως 76 Μιχαήλ Α'Αγγελος Κομνηνός, δεσπ. Ηπείρου 194 Μιχαήλ Β ' ο Τραυλός, αυτ. Β.Α. 66, 69 Μιχαήλ Γ 'ο Μέθυσος, αυτ. D.A. 69-70 Μιχαήλ Δ ' Φιονΐόροβίτς (Michail IV Fiodorovich), τσάρ. Ρωσίας 402 Μιχαήλ Η'Παλαιολόγος, αυτ. Β.Α, 195,257-8 Μιχαήλ Αγγελος Μπουοναρότι (Midiclangelo Buonarotii) 313, 322,357-8 Μογγόλοι 15, 147, 193 Μοζαμβίκη 288 •Μοισία44, 191,529 Μολδαβία 425 Μολιέ^ος: (Moliere) 413 Μολούκας 286-8 Μόναχο 359,384 Μονπελιέ 149-50, 176,204,316 Μονταίν Μ. ντε (Montaigne Μ. de) 350, 355 Μ όντε Κασίνο 5 0, 7S, 81, 122-3, 203 Μοντεσκιέ Σ.-Μ. ντε Σεκοντά ντε (Montesquieu Ch.-M. de Secondat de), βαρ. 456,459,461 -2, 488 Μόντενα 265,499 Μονφόρ, Σιμόν Δ ' ο Ισχυρός ντε (Montfort, Simon IV le Fort de), κόμης Λάστερ 180, 198 Moy T. (MoreTh.) 315, 319-20, 333 Μοραβία 69-70, 142, 185-6 Μοριάς 210 Μόσχα 15,193,260,401-2,467,524 Μοσχοβία 294,401,424 Μπαιλ Π. (Bayle Ρ.) 459.469 Μπώρι 66, 71, 94, 99, 146, 156,246 Μπάρντι (Bardi), ιταλ. οικογ. 232,235,253 Μ.τεάρν 171,412 Μπέλα Γ ' (Bela III), βαα Ουγγαρίας 188-90 Μπέλα Δ ‘ (Bela IV), βασ. Ουγγαρίας 189 Μπελαί Ζ. ντυ (Bellay J. du) 321, 355 ΜπελίνιΤζ. (Bellini G.) 253 Μπενεβέντο (και μάχη του, 1266)44, 183 Μπερζ 509,515-6 Μπερνίνι Π. (Bernini Ρ.) 358,413 Μπερύ 231, 272, 274 Μπλουά 211.324, 377 Μπλοχ Μ. (Bloch Μ.) 117 Μπολόνια 61, 132, 152, 199,204-5,251,265,298, 410 Μποντέν Ζ. (Bodin J.) 300 Μποργκέζε Καμ. (Borghese Cam.), πρίγκ. 509 Μπόρις Γκοντουνόφ (Boris Godouncv), τσάρ.

Ρωσίας 402 Μπορντελαί 171,227 Μπορντώ 96, 149,251, 306,354,437,442,448, 518 Μπος Χιεί- (Bosch I-Iier.) 325 Μποσυέ Ζ. (Bossuet J.) 406,412-3 Μποητσέλι Σ. (Botticelli S.) 253, 321 Μπονβίν, μάχη της (1214) 171, 177 Μπουρζ 121,220,249,273-4 Μπουρμπόν Κ. ντε (Bourbon Cli, de), δούκας 275,344-5 Μπράιτενφελτ, μάχη του (1631) 384 Μπραμάντε Ντ. (Bramante D.) 322, 326 Μπράουνσβαϊχ 133,171 Μπράχε Τυχ. (Brahe Tyclt.) 362 Μπένερ, διάβ. 304, 348 Μπρέσα 132, 154, 197 Μπρισό Ζ.-Π. (Brissot J.-P.) 493,495 Μπρίστολ 437,442 Μπρουνελέσκι Φ. (Brunelleschi F.) 253, 321 ΜπροΰνοΤς, (Bruno G.) 361 Μπρυζ 102, 149, 168, 176,223,234-5,269,298, 305-6,325· ΟρΟρος της 269 Μπνιρόν Ζ.-Λ. ντε (Βιιΐΐοη G.-L, de), κόμης 456, 45 S Μπωβι» 210,218-9, 324 Μπωβαιζί 223,230-1 Μύνστερ 329, 331· Συνθ. του (I64S) 394 Μυρά Ζ. (Murat λ),βασ. Ν:άπ, 509,513-4,516, 524-5 Μυριοκέφαλο 163, 532 ΜωάμεΒ 146 ΜωάμεΗ Β ’ ο Πορθητής, σουλτ. Οϋωμ. Αυτ. 259 Ναβάρα 145, 157,231,246,267,272, 366, 376-S, 416,534 Νανσύ276,4 66 Νάντη 96, 149,437,442,448, 518' Έδικτο της ( I59S) 404,411-2,418, 422,424, 535 Ναός, Τάγμα του 161, 173, 175 Ναπολέων Α ' Βοναπάρτης (Napoleon I Bonaparte), αυτ. Γαλλίας 27,481 -2,499-509,511-7,519-25, 536 Ναπολέων-Λουδοβίκος (Napoleon-Loms), βασ. Νεάπολης 509 Νάρβα 305,425 Ναρσής 53-9 Νασάου 183, 371, 397 Ναυπάκτου (ή Λεπάντο), ναυμαχία (1571) 366, 370,372 Νέα Ισπανία 2S9-90 Νεάπολη 59, 61, 146, 156, 184,205,246,264-5,298, 323,339,343,416,420,423,440,46S, 499,507, 509,511,514,516.520-2,536 Νεμανίδες. (Nemanjic), σερβ. δυναστεία 190-1 Νεστόριος, πατρ. Κωνσταντινουπόλεως57

Ε Υ ΡΕ Τ Η ΡΙΟ

Νευστρία 43, 80 Νεύτων In. (Newton Is.) 454-7 Νιέμεν (Νέμαν) 168,383,524 Νίκα, Στάοη του 58 Νίκαια (Γαλλίας) 495-6,499 Νίκαια (Πόντου) και Αυτοκρ. της 56,68, 161, 170, 190-1,194-5 , 258 Νικηφόρος Α ' , αυτ. Β.Α. 66 Νικηφόρος Β ' Φωκάς, αυτ. Β.Α. 70, 75, 89 Νικόλαος A ' (Nicolaus I), πάπας Ρώμης 69,99 Νικόλαος Α ο Μυστικός, πατρ. Κωνσταντινου­ πόλεως 530 Νικόλαος Β ' (Nicolaus II),πάπας Ρώμης 123,129, 156 Νικόλαος Ε ' (Nicolaus V), αντίπ. Ρώμης 248 ’Νικομήδεια 1S Νιμβέγης (Νέιμεχεν), Συνθ. της (1678) 417-8 Νιουκόμεν Τ. (Newcomen Th.) 444-5 Νίχιλ Νόβυ, Σύντ. 402 Νόβγκοροντ 96,149,168, 193,234,305,401-2,531 Νογκαρέ Γκ. ντε (Nogaret G. de) 175,244 Νορβηγία 87,263,331, 534 ΝορΗουμβρία 53, 97,530 Νορμανδία 41, 79, 87, 118, 135-7, 139, 152, 155, 171,227, 247,273, 354, 422,496,5 IS Νόρτσα (και Νουρσία) 32,50 Νοταράς Λ. 533 Νουαγιόν 42, 83, 134 -Συνθ. της (1516) 339, 343 Νιαβίνι Λ. (David L.) 466 Νταμ, ναυμαχία (1213)171 Ντανς Σκώτος I. (Duns Scotus J.) 209,252 Ντάντλυ P. (Dadley R.), λάςδ. 374,444 Ντάντσιχ (Γκντανσκ) 149, 168, 305, 309 Ντάρμπυ Έιμπρ. (Darby Abr.) 443-5 Ντάσελ 131-2 Ντέρτλινγκεν, μάχη (1634) 385 Νηντερό Ντ. (Diderot D.) 456,460-1,464,465.469 Ντιντιέ (Didier), βασ. Λομβαρδίας S3-4 Ντονατέλο (Donatello) 254, 321 Ντουαί 149, 176,497 Ντυμουριέ Σ.-Φρ. (Dumouriez Ch.-Fr.) 475,495 Ντύρερ Αλ. (Diirer Al.) 325, 329 Ντωψινέ 176,532 Νυρεμβέργη 149-50,260, 305, 309,320, 325,329, 353 Νωρικό 39,529 Οβίδιος (Ovidius) 206,212 Ο'/χονχάυ (Ogoday), χάν. Μογγόλων 1S9 Οδόακρος (Odoaker), βαο. Ερούλων 3S-9, 57 ΟΟωμαν. Αυτοκρατορία475,506 00ων Α ' ο Μύγας (Otto I der Grosse), αυχ. Α.Ρ.Α. 24,73,75, 100, 126-7,202,530 Όθων Β ' (Otto II), αυχ, Α.Ρ.Α. 75, 127,530 'Οθων Γ ’(Otto III),αυχ. Α.Ρ.Α. 127, 129.203.33S, 530

553

Ό ΐΙω νΔ ’του Μπράουνσβαϊχ (Otto IV von Braunschwcig), αυι. Α.Ρ.Α. 171, ISO Όϋωνες, γερμ. δυναστεία 120,202 Ολίβα, Συν<). της (1660) 3S7,400 Ολλανδία 144, 167, 171, 182,237,261,276,305, 332, 354,364, 382, 397,412,417,419,496-7, 506,509,514,517,519 Όμηρος 323 Ομουρτάγ (Onuirtag), χάν. Βουλγαρίας 66 Όντερ 33, 37, 126,387 Ονώριος (Ilonorius), αυτ. Ρ,Α. 35. 38 Οξενστιέρνα Αξ. (Oxensticrna Ax.), κόμης 3S4-5 Ο ξιτανία2Ι3 Οξφόρδη 190,205,210,249-51,319,336· Διατά­ ξεις, της (1258) I7S.429 Οράγγη 371-2,374,307.417,410-21,430- ολλανδ. δυναστεία (Orange) 354, 393, 397,416 Ορλεάνη 34,41,46,106-7, 135, 107,201,247,273-5. 400, 450 ΟπτρογότΟοι 31, 33, 38-41 Ότακαρ Β ' (Otakar II), βασ Βοημίας 1S3, IS6-7, 260-1 Ουαλία 152, 178,271,301,435,4 38,44 3.44 6 Ουάσινγκχον Γ. (Washington G.), πρόεδρ. 11ΠΑ 462,468 Ουγγαρία 10,26, 94, 129, 164, 167, ISO, 189.217, 246.256,261-2,30S, 314, 333, 335, 337, 341, 34S, 378,494 Ού’/ος Α ’ Καπέτος (Ungues I Capci), βασ. Γαλ­ λίας 134-5 Οϋγος ο Μέγας (Ilugues le Grand), δούκας Φρά­ γκων 134 Ουκρανία 34,56,234 Ουλμ 260,329· Συνθ. χου ( 1805) 507 Ουνχόν 2,-Αντ. (Houdon J.-Ant.) 465, 46S Ουνυάδης 1. (llunyadi J.) 262 Ουράλια 15,21,401,520,532 Ουρβανός Β ' (Urbanus II), πάπας Ρώμη; 130, 156, I5S-60 Ουρβανός Π' (Urbanus V), πάπας Ρώμης 265 Ουρβανός Σ Τ ' (Urbanus VI), πάπας Ρώμης 246 Ουτρέχτη"ΐ58, 372,462- Συνθ. της (1713) 423.470, 472 Οιιχσέλο Π. (Uccello Ρ.) 253 Ουψάλα 167 Παβία44, 46, 84, 150, 337, 344-5,490 Πάδος 44 Παλαιό Καθεστώς 481-2,4S5-7,480-00,492-3, 405-6,500,503,506-7,513,521-2,525 Παλαιολόγοι, βυζ. δυναστεία 170 Παλαιστίνη 18,56,64, 147, 15S, 160,536 Παλαχινάτο 38, 260,410-20 Παλέρμο 66, 156, 180, 1S4, 25S, 20S Πuvvoviu 34,3S-9,43-4, 79, 04-5, 126, 529 Πάντοβα 319-20, 364

554

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ ΡΑ Τ Η

Παπικά Κράτη 83,509 Παράχελσος (Paracelsus) 316 Παρίσι 40-1,46,101-2,134-5,150-1,173, 199,203-6, 208-10,218-20,224-5,233,247,249,251,269, 272,275,296,298, 319-20, 325, 327, 336, 354, 361, 366,377-8, 386,395, 4 13-4,417,421 -2, 452,466-8,484,496,513,525,529-30,535· Συνθ. των 174,176,198,269,474 Πάρμα 371-2,468,499,516 Πασκάλ Μπλ. (Pascal ΒΙ.) 364 Παοχάλης A ' (Pasquualis I), πάπας Ρώμης 93 Παοχάλης Β ' (Pasquualis II), πάπας Ρώμης 130-1 Πασχάλης Γ ’(Pasquualis III),αντίπ. Ρώμης 131-2 παταρινοί 198 Πατραϊκός Κόλπος 370 Παύλος Γ ' (Paulus III), πάπας Ρώμης 334 Παύλος ο Διάκονος (Paul Diacre) 44,105 Παύλος Μπράνοβιτς (Pavel Branovic), ητ/εμ. Σερβίας 189* Πεδεμόντιο 347,491,509,516 Πέιπους, μάχη του (1242) 168, 193 Πελάγιος Β ’ (Pelagius II), πάπας Ρώμης 50 Πελαγονίας, μάχη της (1259) 195 Πελοπόννησος 16,60, 165,532 Πεπινίδες (Pepinides), φραγκ. δυναστεία 31, 43, 100 Πεπίνος A ’ (Pepin I), βαα. Ακουιτανίας 92-3 Πεπίνος Γ' ο Βραχύς (Pepin III le Bref), βαο. Φράγκων 43, 79-84 Πεπίνος του Λαντέν (Pepin de Landen) 31,43 Πέργαμος 18,65 Περιγκόρ 174,269,272 Περιέ (Perrier), γαλ. οικογ. 448 Περού 289-90,292 Περούτοι (Pernzzi), οικογ. 232, 235 Περπινιάν 251 Περαία 17 Περσικός Κόλπος 287 Πετράρχης Φρ. (Petrarca Fr.) 240,245,254,256, 314,323 Πέτρος A ’ (Piotr I), βασ. Βουλγαρίας 73 Πέτρος Α ' ο Μέγας (Piotr I Veliki), ταάρ. Ρωσίας 414,424,425,471,475 Πέτρος Β ' Α αάν(Piotr II Asen), ταάρ. Βουλγα­ ρίας 191 Πέτρος Γ ’ο Μέγας (Perdo III el Grande), βασ. Αραγώνας 169, 184,267 Πέτρος ο Ερημίτης (Pierre I’Hermite) 160 Πέτρος ντε Κουρτεναί (Pierre de Courtenay), Λαι. αυτ. Κωναταντινουπόλεως 194,533 Πιάατ (Piast), πόλων, δυναστεία 169, 187,262 Πιατσέντσα 147, 150 Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα (Piero della Francesca) 253 Πίζα 105, 133, 147, 156, 184,247,250,362 Πιθάρο Φρ. (Pizarro Fr.) 289,299 Πιχαρδία 118

Πίκο ντέλα Μιράντολα Τζ. (Pico della Mirandola G.), κόμης 315,319 Πίος Β ' (Pius II), πάπας Ρώμης 256 Πίος Ε ' (Pius V), πάπας Ρώμης 357,370 Πίος Σ Τ '(Pius VI), πάπας Ρώμης 491 Πίος Ζ ' (Pius VII), πάπας Ρώμης 523,536 Π ιρανέζι Tt. (Piranesi G.) 466 Πιρέν Ανρ. (Pirenne Henr.) 146, 150-3, 157 Π ιτ Γ' ο Νεότεςιος (Pitt W. the Υ ounger), κόμης 427,434-5,440, 496 Πιτ Γ' ο Πρεσβύτερος (Pitt W. the Elder) 432,434 Πλανταγενέτες (Plantagenets), αγγλ. δυναστεία 155,170,174,176, 178,201 Πλάτων 77,314.323 Πλίνιος (Plinius) 314 Πόλεμος των Δύο Ρόδων 276 Πολωνία 123, 127. 129, 169, 180, 185, 187-8, 193, 216,220,246,255-6,259,262,283, 314, 333, 335 , 38 3, 3934,3 9 9 4 03,424-5,455,470,474-5, 477,500,507-8,520,534· πόλεμος διαδοχής της 475 Πομερανία 149, 167, 187,2634,384,387,400,425 Πομπηία 466 Πορ-Ρουαγιάλ 364,422,534 Πορτινάρι Βεατρ. (Portinari Beatr.) 214-5 Πορτογαλία 180,198,205,211, 213,235,246,267, 280,286,288,335,356,359,366,368,374, 398, 468,472,508,516,533 Πόσνταμ468 Ποτοοί290,299 Πουαιιέ 53, 124, 129, 157, 173-4, 251, 354· μάχες του (732, 1356)43,45,231,272 Πουατού 174, 178,217,272, 354 Πούλια 122,127 Πράγα 185,250-1, 359· «εκπαραθύρωση» της 380 Πράσινοι 58,62 Πράσινου Ακρωτηρίου, νήσοι 285,288 Πρεμυσλίδες (Przemysl). βοημ. δυναστεία 169,185 Πρεσβούργου (Μπρατισλάβα), Συ\Α. του ( 1805) 507 Προβέν 150,220 Προβηγκία 39,45,49.80, 94, 99-100, 110,150, 174, 178, 183,217,226,247, 344,353 Πρωσία 167-8, 188,260,383, 387-8,399,401,403, 419,425,438,455,462,467-9,473-5,492,496-7, 507-9,515,520,522,524-5 Πτολεμαίος 18,20,210 Πτωχές Κλάρες, Τάγμα των 199 Πτωχοί Λομβαρδοί 198 Πτωχοί της Λυόν 197 Πυθαγόρας 314,316 Πυρηναία 40,54, 87, 116, 136, 157 Πυρηναίων, Συνθ. των (1659) 367, 386, 388, 394, 398,414,418 Ραβέννα 38-9,41,44,46,59,61-2,81-2, 106, 130, 180,216

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ

Ραιμόνδος Σ Τ ' του Σαιν-Ζι,λ (Raymond VI de Saint-Gill). κόμης Τουλούζης 171, 197-8 Ραϊνάλδος του Ντάσελ (Rainald von Dasset) 131-2 Ραιτία 33, 39,93,529 Ρακίνας Ζ. (Racine J.) 413 Ραμπελαί Φρ. {Rabelais Fr.) 315, 319 Ρασ/((α 190,532 Ράστατ, Συνθ. του (1713) 423, 470,472 Ραστισλάβος (Rastislaw), ηγεμ. Μοραβίας 69 Ράτισμπον (Ρέγκενσμπουργκ) 158,206, 208,260, 334,383· πύμβ. (1803)506 Ραούλ Γκλαμπέρ {Raoul Glaber) 144,158,215 Ραφαήλ Σάντι (Rallaelo Santi) 313, 323 Ρέισβικ, Συνθ. του (1697) 420 Ρεκαρέδος A ' (Recared I), βασ. Βησιγότθων4ΐ, 51 Ρέμπραντ Χαρμ. (Rembrandt Harm.) 361 Ρενς40-1,46,99,122-3, 134-5, 150, 207,218,274 Ρέφελ (Τάλιν) 168, 305 Ρηνανία 220,234,320, 327,491.495-6 Ρήνος 18,33,37-8,40,42-3,51, 85,87,98.100, 102-3. 1Ϊ0,112,127,149,155,182.223,228,234,276, 331,384.423,491,495-7.499,534 Ρήνου Ομοσπονδία 507,509,514,516-7 Ρίβολι Βερονάζε, μάχη του (1797) 499 Ρίγα 149,166,168,425 Ρισελιέ Αρμ.-Ζ. ντυ Πλεαί (Richelieu Arm.-J. du Plessis), δούκας 355,367, 382-6.395,534 Ριχάρδος A ’o Λεοντόκαρδος (Richard I Lionhean), βασ. Αγγλίας 133. 161, 171, 177 Ριχάρδος Β ' (Richard II), βασ. Αγγλίας 273 Ριχάρδος Γ' Πλανταγενέτης (Richard III Plantagenet), βαπ. Αγγλίας 277 Ριχάρδος της Κορνουάλης (Richard of Cornwall) 182 ’ Ριχάρδος της Υόρκης (Richard of York) 276-7 Ροβέρτος A ’ ντε Μπρους (Robert I de Bruce), βαο. Σκωτίας 271 Ροβέρτος Β ' ο Ευσεβής (Robert II le Pieux), βασ. Γαλλίας 135 Ροβέρτος Γυισκάρδος ή της Αλταβίλα (Roberto Guiscardo ή Altavilla), δούκας Απουλίας 130, 156. 159-60 Ροβεσπιέρος Μ. ντε (Robespierre Μ. de) 4924, 496-7 Ρογήρος Β ' (Roger II), βαο. Σικελίας 131,156,163 Ροδανός 134,223,234,296 Ροδόλφος Α ' των Αψβούργων (Rudolph I von Habsburg), αυτ. Α.Ρ.Α. 169, 1834, 187,260 Ροδόλφος Β ’(Rudolf Π),αυτ. Α.Ρ.Α. 362 Ρολό (Rollo), Σκανδ. πειρ. 97, 136 Ρομάνία 180,265 Ρομανόφ (Romanof), ρωσ. δυναστεία 394.402 Ρονσάρ Π. ντε (Ronsard P. de) 319, 321 Ρονσεβώ (Ρονθεσβάλιες) 87,115 Ροατόκ 168

555

Ρότερνταμ 317 Ρουάν 149.218.274,306,354,518 Ρούμπενς Π.-ΓΙ, (Rubens Ρ.-Ρ.) 360 Ρους 448 Ρούρικ (Ryurik), ρωπ. δυναστεία 402 Ρουπώ Ζ.-Ζ. {Rousseau J.-J.) 460-2,464,487 Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία 18,20,23,25-7,31-2,34, 37,46-9,56,59-60,75,89, 103, 151,215,228. 255-6,529-31 Ρωμαϊκή Αυτοκρ. Δυτική 23,38-9.43,45,47,50-1 Ρωμαϊκή Δημοκρατία 132 Ρωμανία 259 Ρωμανός Α ' Λεκαπηνός, αυτ. Β.Α. 70 Ρωμανός Β ' , αυτ. Β.Α. 127 Ρώμη 19,24-5, 35, 37, 39,50-1,55,57,59,61,68, 70, 75-6,824, 88,934, 99, 106-7, 120, 123, 125-7, 129-30, 132, 140, 154, 158, 1834, 190, 194-5, 197-9,202,238,244-6,248-50,256, 260,265,296,298,304,313,319,322-5,328-9. 332, 336.338,345-7, 354, 356-9, 362,373, 385, 393,414,500,509,513,523,530 Ρωσία 15,71, 149, 191, 193,234,299, 388,401-3, 425,439,450,468,471,475,492.496,505-8, 532 ■ Σάαρ418,420 Σαβοΐα 37,246,248,419,490,492,495-6,499,509 Σαβοναρόλα Τζ, (Savonarola G.) 327 Σαιν-Βικτόρ, μοναστ. 49,203 Σαιν-Γκαλ 106,203 Σαιν-Ζερμαίν-ντε-Πρε 100,204 Σαιν-Ζιλ 150, 160 Σαιν-Κεντέν, μάχη του (1557) 369 Σαιν-Κ.λαιρ-αυρ-Επτ, Συνθ. του (911) 97 Σαιν-Ντενί 42,82, 102, 135-6. 150,218,220 Σαιντόν 228,272 Σαιντ-Ομέρ 49,149, 152-3 Σαίξπηρ Γ. (Shakespeare W.) 325, 356 Σαλαμάνκα 45,205 Σαλέρνο 130,204,209 Σαμουήλ (Samuel), τπάρ. Βουλγαρίας 74, 189-90 Σανς 96,207,208,218 Σαξονία41,78,85,87-8, 113, 125-7, 131,133, 167, 182,203,260,329,345,348,381,384-5,424-5, <148,474-5,492,507.509.518,525 Σαραγόσα 45, 87,251, 5 2 1 Σαρδηνία 37,45,55,59, 156,267,423,473,496 Σαρμάτες 33,529 Σάρνχορστ Γκ. φον (Schamhorst G. von) 522,525 Σαρτρ 116,2034,207,218-20 Σαρτρέζ, Τάγμα της Ι08, 123 Σασσανίδες, περσ. δυναστεία 64 Σατωμπριάν Φρ. ντε (Chateaubriand Fr. de), υπο­ κόμης 5 11 Σβέιν A ’ ο Διχαλογένης (Sven I Τveskaeg), βασ. Δανίας 97

556

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤΑ Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ Ρ Α Τ Η

Σβιατοαλάβος A ' (Sviatoslav 1), μέγ. ηγεμ. Κιέβου 74 Σεβίλη 45-6,52,2S9,291, 298-9, 306, 369 Σεγιές Εμ.-Ζ. (Sieyes Em.-J.)501 Σενέκας 206,240 Σεπτιμανία 40,42, 83, 90 Σερβία 189-90,258-9,532 Σέργιος Α ' , πατρ. Κωνσταντινουπόλεως 64 Σέργιος Γ '(Sergius ΙΠ ),πάπας Ρώμης 120 Σετ 304,409 Σηκουάνας 41,46, 97,102, 136,155 , 233,2 96, 529-30 Σιβηρία 393,532 Σιγισμούνδος Γ ' Βάζα (Sigismund 111 Waza). βαα. Πολωνίας 383,403 Σιγισμούνδος του Λουξεμβούργου (Sigismund νοπ Luxemburg), αυτ. Α.Ρ.Α. 247,250,257,261-2 Σιένα 147, 150, 154, 184,253,308 Σιέρα Λεόνε 285 Σιτώ, Τάγμα των (και κιπτερκιανοί) 108,122,144-5 · Σικελία 35, 37,45,59, 64, 66, 68.78, 94, 131, 133, 156, 158, 163, 175, 180-1, 183,205,220,224, 265,267, 341,343,353 Σικελικός Εσπερινός 184, 195, 258,269 Σιλβέστρος A ' (Silvestrus 1), πάπας Ρώμης 82 Σιλβέστρος Β ' (Silvestrus II), πάπας Ρώμης 95, 122, 127, 129,203 Σίλερ Φρ. φον (Schiller Fr. von) 461 Σιλεσώ 142,185,303,341,465,4734,519 Σινώπη 194 Σίξτος Δ ' (Sixtus IV), πάπας Ρώμης 322 Σίξτος ΣΤ' (Sixtus VI), πάπας Ρώμης 354 Σκάλδης (Εσκώ) 102, 147,483,496 Σκανδιναβία 26,31, 33 , 71. 87, 94-5 , 97, 123, 142, 149, 198,217-8,263, 335,382,529 Σκοπιών, μάχη των (1004) 74 Σκυθία 17,38,529 Σκωτία 152, 178.246,27!, 314,333,335,374, 396, 431,443,446 Σκώτος Εριγένης I. (Scotus Erigena J.) 106,207 Σλέαβιχ 264,382 Σλοβενία 188 Σμαλκαλδική 'Ενωση 346-8 Σμιθ Αντ. (Smith Ad.) 444,463 Σμύρνη Σομ42, 386 Σον 42, 134,294 Σορβόνη 319, 332 Σουασόν 38,40-1, 46,83, 107,208,218 Σουηβία 37, 125, 130, 164, 180,203, 329 Σουηδία 96,166, 180,263,294,303,305,331,367. 382-4,387-8, 394, 400-3,405, 411, 4 18,424-5, 438,469-72,492,507,534 Σουλεϊμάν Β ' ο Μεγαλοπρεπής, αουλτ. Οθωμ, Αυτοκρ. 346 Σπάγιερ 37, 346

Σπάρτη 17,71 Σπινόλα (Spinola), ιταλ. οικογ. 308 Σπολέτο 44, 100, 133,180,265 Στανίπλαος Α ' Λεστσίνακι (Stanislaw I Leszczynski), βαα. Πολωνίας και αυτ, Α.Ρ.Α. 425,475 Στανίαλαος Β ' Πονιατόφακι (Stanislaw II Poniatowski), βαα. Πολωνίας 475 Σταυροφορία Α ' 141,156· Β' 161,163'Γ' 133-4, 164, 177- Δ ' 147, 180,213· Ε ' 166,532· Σ Τ ' 166-Ζ ' 166, 174,213-Η ' 166, 174-«των παιδιών» 532- αλβιγηνή 178,180,197,205, 532 Στετίνο (Στπέτσιν) 149,168 Στέφανος Α ' ο Αγιος (Istvan I Szent), βαπ. Ουγγα­ ρίας 95,129 Στέφανος Β ' (Stefanus 1), πάπας Ρώμης 82-3, 122

Στέφανος Β ' Νέμανιτς ο Πρωτοπτεορής (Stefan Π Nemanjic), βαα. Σερβίας 190 Στέφανος Θ ' (Stefanus IX), πάπας Ρώμης 129 Στέφανος Θ 'Δ ουαάν (Stefan IX Dusan), κράλ. Σερβίας 259 Στέφανος Βοϊσλάβος (Stefan Vojslav), ηγεμ. Ρασκίας 189-90 Στέφανος Νεμάνια (Stefan Nemanja), ζουπ. Σερβίας 190 Στιούαρτ (Stuart), αγγλ. δυναστεία 428,535 Στοκχόλμη 166,414,457,467 Στράβων 17-8 Στρασβούργο 97,102,206,208,260, 317,414,418, 420,519Όρκοι του (842) 97, 106 Στρόται (Strozzi), ιταλ. οικογ. 235, 308 Στρυμώνα, μάχη του (1014) 74 Στυρία 183, 186,260, 341,380 Συάγριος (Syagrius) 38,40 Συζέρ (Suger) 135-6,218,220 Συμεών (Symeon), ταάρ. Βουλγαρίας 734, 189, 530 Συμεών ο Μεταφραστής 77 Σύμμαχος (Symmachus) 40 Σύνοδοι Οικουμενικές Α ' Νίκαιας (325) 56· ΓΈφέσοου (431) 57· Δ ' Χαλκηδόνας (451) 57,60,62· Ζ ’Νίκαιας (787) 68 Σύνοδοι Ρωμαιοκαθολικές Βασιλείας ( 1431 -1449) 248,250, 327- Βατικανού (1962-1965) 335Βερόνας (1184) 197- Κλερμόν (1095) 159· Κιονσταντίας (1414-1418) 247,249-50,261, 327- Λατερανού (863,1059, 1215,1241, 15121517)69,123, 166,180, 182, 197, 199-Μπλακφράιαρς (1382) 250- Πίζας (1409. 1511)247, 327- Ρενς (1148) 207- Σανς (1140) 207-8- Σουααόν (1121) 208· Τριδέντου (1545-1563) 314, 335,350, 356-7 Συρανό ντε Μπερζεράκ Σ. (Cyrano de Bergerac S.) 360,364 Συρία 56,58-9,64, 66-8, 73, 158, 160,284

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ

Σφενδόνη (Fronde) 354,386,393-7,405,410-1, 534 Σφόρτσα Φρ. (Sforza Fr.), δούκα; Μιλάνου 227, 266 Ταγκρέδος της Αλταβίλα (Tancredi di Altavilia), βασ. Σικελίας 156, 160 Ταγκρέδος του Λέτσε (Tancredi de Lecce), βασ, Σικελίας 133 Τάγος 374 Τάκιτος (Tacitus) 20 Ταλεϋράνδος Σ.-Μ. ντε (Talleyrand Ch.-M. de), π ρ ίγ κ .5 Ι1,513 Ταλιακότσα, μάχη της (1268) 183 Τάνεμπεργκ (ή Γρύνεβαλντ), μάχη του (1410) 262 Τάραντας 66,94 Ταρίκ ιμπν Ζιγιάντ (Tarik ibn Ziyad) 44 ΤάσοΤ. (Tasso Τ.) 356,358 Τάυλερ Γ, (Tayler W.) 223, 230,250 Τελωνειακή Ένωση 5 19 Τεργέστη508,518 Τερτρύ, μάχη του (680) 43 Τεύτονες Ιππότες 142, 161,167-8, 182, 188, 193-4, 226,229,260,262,399 Τεκτονική Χάνσα 149,168,182,223,234,260,2634, 282,294,305-6,353,382 Τΐένγκις Χαν 15, 147,186,193,532 Τζύτο ντι Μποντόνε (Giotto di Bondone) 253,321 Τίβερης 50,296,521 Τιβέριος Β ' - Κωνσταντίνος, αυτ. Β.Α. 60 Τίγρης 64 Τιερύ (Thierry), βαα. Φράγκων 41, 80 Τιλσίτ, Συνθ. του (1807) 508,522 Τιμπώ Λ ' (Thibaut IV), κόμης Κομπανίας, βασ. Ναβάρας 164, 173,213 Τίρόλο 303, 308,465 , 49 9 ,5 2 1-2 Τίρσο δε Μολίνα (Tirso de Molina) 359 Τιτσιάνο Β. (Tiziano V.) 323 Τολέδο 41,45-6,52, 157,2034,209, 326,342 Τολμπιάκ (Τσούλπιχ), μάχη του (496) 38 Τορδεσίλιας, συνθ. (1494) 288 Τοσκάνη 123, 130, 133, 1824,266, 368,420,468, 497,509 ΤουλΤζ. (Tull, J.) 440 Τουλούζη 35,52, 83, 159-60, 171, 173, 175, 180, 197. 199,205,247,409 Τουρ 105,203,418,422 Τουρκία 15,475,5 30 Τουρναί40, 171 Τραπεζούντας Αυτοκρατορία 194 Τρα<{άλγκαρ, ναυμαχία (1805) 507 Τρεις Επισκοπές 418 Τρηρ 122, 182,260,493 Τριακονταετής Πόλεμος 353,359, 366, 396, 398, 400.403 Τριπλή Συμμαχία της Χάγης 416

557

Τρίπολη Συρίας (Ταραμπουλούς αλ-Γκαμπρ) 161, 304 Τρουά 212- Συνθ. της (1420) 2734 Τσαρτορύσκι (Qanoryski), πόλων, οικογ. 475.517 Τσώσερ Τζ. (Chaucer G.) 254 Τυδόρ, αγγλ. δυναστεία 277, 343, 373 Τύνιδα 166, 174 Τυρέν Ανρ. ντε (Turenne Henr. de), υποκόμης 386,415 Τύρος 17, 161 Τυρρηνική Θάλασσα 141, 147,156 Τυχοδιώκτες Έμποροι 234 Υόρκη 276-7 Υόρκης (York), αγγλ. οικογ. 276-7 Υπατεία (γαλ.) 482,501-3,511-2,516 Υπρ 149-50,224,232 Φαρνέζε Αλέξανδρος της Πάρμας (Famese Alessandro di Parma), δούκας 372,374 Φεράντε A ’ (Ferrame I), βασ. Νεαπόλεως 265 Φερδινάνδος A ' (Ferdinand I), αυτ. Α.Ρ.Α. 346-7. 378 Φερδινάνδος Α ’ο Μέγας (Fernando I el Magno), βασ. ΚαστΙλης-Λεόν 157 Φερδινάνδος Β ’ (Ferdinand II), αυτ. Α,Ρ.Α. 349, 366,380-7,527 Φερδινάνδος Β ’ ο Καθολικός (Fernando II el Catolico), βασ. Αραγώνας255,267-8, 339, 341-2 Φερδινάνδος Γ ’ των Αψβούργων (Ferdinand III von Habsburg), μεγ. δούκας Βύρτσμπουργκ 5 17 Φερδινάνδος Ζ ' (Fernand VII), βασ. Ισπανίας 521 Φέρμπελιν, μάχη (1675) 424 Φιλιππίνες 288 Φίλιππος A ' (Philippe 1), βασ. Γαλλίας 135 Φ ίλιππο; Α ' ο Ωραίος (Felipe I el Flermoso), βασ. Ισπανίας 268,276, 341 Φίλιππος Β ' (Felipe II), βασ. Ισπανίας 27,291,308. 333,347-9, 353,366-78, 380-1,386-8, 393,5 2 7 Φίλιππος Β'Αύγουστος (Philippe II Auguste), βασ. Γαλλίας 134, 1 6 1 , 170-1, 174, 177, 180, 204,22 0,268, 309 Φίλιππος Β ' ο Τολμηρός (Philippe II le Hardie), δούκας Βουργουνδίας 273 Φίλιππος Γ '(Felipe III),βασ. Πορτογαλίας 398 Φίλιππος Γ 'ο Καλός (Philippe HI le Bon), δούκας Βουργουνδίας 273-4,534 Φίλιππος Γ 'ο Τολμηρός (Philippe III le Hardi), βασ. Γαλλίας 175, 184,271 Φίλιππος Δ ' (Felipe IV), βασ. Πορτογαλίας 39S Φίλιππος Δ ' ο Ωραίος (Philippe IV le Bel), (too. Γαλλίας 175-6, 196,243-4,248,256,268-9, 271,284,406 Φίλιππος Ε ' (Felipe V), βασ. Ισπανίας 387,421, 423,47-1-3

558

Α Π Ο Τ Η Ρ Ω Μ Α ΪΚ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο ΡΙΑ ΣΤ Α Ε Υ Ρ Ω Π Α ΪΚ Α Κ ΡΑ Τ Η

Φίλιππος Ε ' ο Ψηλός (Philippe V le Long), pan. Γαλλίας 176,271 Φίλιππος ΣΤ 'τω ν Βαλουά (Philippe VI de Valois), βασ. Γαλλίας 176, 179,271-2 Φίλιππος της Σουηβίας (Philipp von Schwaben), αυτ. Α.Ρ.Α. 164, 180 Φινλανδία 167,402,425 Φώντορ Α ' Ιβάνοβιτς (Fiodor 1 Ivanovich), τοάρ. Ρωσίας 402 Φίχτε Γ. (Fichte J.) 490,521-2 Φλάνδρα 101,110,121-2,135-6, 141, 147,150, 152, 161, 164-5, 169, 171, 176,212,230,232-3,235, 237,269,271, 273,276,297-8, 302, 306, 327. 332,344, 346,353, 371,374, 378,417-8 Φλερύς, μάχη του (1794) 497 Φλωρεντία 147, 150, 152, 154] 184,214,232-3,235, 239-40,251, 253-4,268,298, 302, 304, 313, 3)9-23,336,345,361,440 Φονταινεμπλώ, Έδικτο του (1685) 412 Φοντεναί-αν-Πυιζαί, μάχη του (841) 97, 106 Φοντενέλ Μπ. (Fonteneile Β.) 456,459 Φορτουνάτος (Fortunatus) 53 Φούγκερ (Fugger), γερμ. οικογ. 283,295,308-9,343 Φούγκερ Γιάκομπ Β ' (Fugger Jacob II) 308-9 Φουκώ Μ. (Foucault Μ.) 354 Φουσέ Ζ. (Fouche J.), δούκας 511,517 Φραγκισκανών, Τάγμα των 170,210 Φραγκίσκος A ' (Frangois de Guise), δούκας Γκιζ 348,375-6 Φραγκίσκος Α ' της Ανγκουλέμ (Franfois I d'Angoulfme), βασ. Γαλλίας 298, 306, 313, 319,324,332, 334, 337, 339*343-7, 373 Φραγκίσκος Β ' (Franz II),αυτ. Α.Ρ.Α.494,507 Φραγκίσκος Β ' (Frangois II), βασ. Γαλλίας 375 Φραγκίσκος της Αοίζης (Francesco d'Assisi), ά­ γιος 19Β-9,208 Φραγκονία 122, 125, 385 Φρανκφούρτη 150,234,260, 304,517 Φρανς-Κοντέ 261,273,341,384,415-8,534 Φρειδερίκος A ' (frederilc I), βασ. Δανίας 382 Φρειδερίκος A ' (Friedrich I), βασ. Πρωσίας 469, 471 Φρειδερίκος Α ' Βαρβαρόσα (Friedrich I Barbarossaj.auT. Α.Ρ.Α. 131-3,161, 163-4, 182, 186, 343, 346 Φρειδερίκος Α ’ α Σοφός (Friedrich ! der Weise), εκλέκτ. Σαξονίας 329, 345 Φρειδερίκος Β ' ΧΟενσταουφεν (Friedrich II Hohenstaufen), αυτ. Α.Ρ.Α. 134,166, 168-9,179-83, 186, 195-6,205,220,260,264,337-9,343,345-7 Φρειδερίκος Β ' ο Μέγας (Friedrich II der Grosse), βαπ. Πρωσίας 462,468-9,473-5,477 Φρειδερίκος Γ ' (Friedrich III), αυτ. Α.Ρ.Α. 261, 341 Φρειδερίκος Ε ' (Friedrich), εκλέκτ. Παλατινάτου 380-2

Φρειδερίκος Γουλιέλμος A ' (Friedrich Wilhelm 1), βασ. Πρωσίας 399-400,471 Φρειδερίκος Γουλιέλμος Β ' (Friedrich Wilhelm II), βασ. Πρωσίας 467,469,492 Φρειδερίκος Γουλιέλμος Γ' (Friedrich Wilhelm III), βασ. Πρωσίας 525 Φρειδερίκος Γουλιέλμος των Χόεντσολερν (Friedrich Wilhelm von Hehenzollem), εκλέκτ. Βρανδεμ­ βούργου 387,424 Φρετεβάλ, μάχη του (1194) 171 Φρήντλαντ, μάχη του (1807) 508 Φριζία 33,51, 85,99, 101, 113,372 Φρίζιοι 33, 79, 85 Φ ρίουλ ι43,100 Φωκάς, αυτ. Β.Α. 61 Φώτιος Α ' ο Μέγας, πατρ. Κωνστινουπόλεως 69-70, 76 Χάγη 416,421 Χαζάροι 74,5 30 Χαίντελ Γκ. (Haendel G.) 361 Χαλκηδόνα 57,60, 62 Χάραλ Α ' ο Κυανόδους (Harald I Blaiand), βασ. Δανίας 97 Χάρολντ Β ' του Γκόντγουιν (Harold II Godwinson), βασ. Αγ/Χίας 137 Χέγκελ Φρ. (Hegel Fr.) 5 2 1 Χέιστινγκς, μάχη του (1066) 137 Χέρντερ Γ, φον (Herder J. von) 470,521 Χιλδέριχος A ' (Childeric I), βασ. Φράγκων 40 Χιλδέριχος Γ ' (Childeric III), βασ. Φράγκων 81 Χιλδεβέρτος Β ' (Childebert II), βασ. Φράγκων 41 Χιλπέριχος A ' (Chilperic I), βασ. Φράγκων 53 Χίλντεμπραντ (Hildebrand), βλ. και Γρηγόριος Ζ ’ 123,129 Χόενσταουφεν και Στάουφεν (Hohenscaufen και Staufen), γερμ. δυναστεία 131-2,164, 179-80, 182-4, 186,201 Χόεντσολερν (Hohenzollem), γερμ. δυναστεία 393,399,401,473 Χόλαντ 372, 393, 397 Χόλσταϊν 167,264, 382,531 Χομπς Τ. (Hobbes Th.) 426-9 Χ οσρόηςΑ ',βασ. Περσίας57,59 Χοσρόης Β ' , βασ. Περσίας 64 Χούμπολτ Β. φον (Humbolt W. von), βαρ. 490, 522 Χους Γ. (Hus J.) 250,253,261,334 Χόυχενς Κ. (Huyghens C.) 364 Χριστιανός Α ' του Ολντεμπουργκ (Christian 1 at' Aldemburg), βασ. Δανίας 264 Χριστιανός Δ ' (Christian IV), βασ. Δανίας 367, 382 Χριστίνα (Kristina), βασ. Σουηδίας 400 Χριστόφορος Γ ' της Βαβαρίας (Chrisiopher III af Bayern), βασ. Δανίας 264

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ

Χρυσή Ορδή 194,401,532 Χρυσό Κέρας (Κεράτιος Κόλπος) 62 X ρυσόμαλλο Δέρας, Τύγμα ίου 371,534 Χρυσό Στρατόπεδο 298,343 Ψελλός Μιχ. 76-7 Ωβέρνη 53, 140,171,216-7 Ωξέρ 107,216

559