Click www.ondix.com Click www.ondix.com to visit our student-to-student file sharing network. Ang Kulturang Iluko sa Pilosopiyang Bayan Ang pag-aaral sa panitikang Iluko ay hindi lamang isang pag-aaral sa kasaysayan nito kundi pati na rin ang pag-unlad ng kulturang Iluko. Ang panitikan ay tinitignan bilang isang dokumentong panlipunan dahil hindi ito isang uri ng sining lamang kundi ayon kay Richard G. Moulton ay isang kombinasyon ng sining at pilosopiya. Marami ang nakasulat tungkol sa mga Ilokano nguni't iilan lamang ang nakakaintindi sa kanila. Upang lubusan natin maunawaan ang panitikan ng mga Iluko, bigyan natin ng pansin ang iilang aspeto ng kanilang kultura. Halos lahat ng panitikan ng mga Ilokano ay "nadumihan" na ng mga Kastila at nilagyan ng mga Kristiyanong isipan. Upang makamit ng isang bansa ang sarili nilang identidad, kinakailangan ipahayag ng mga indibidwal na tribu ang kaninilang mga identidad. Unti unting nawawala ang identidad ng mga pre-kolonyal na Ilokano. Dahil sinunog ng mga Kastila ang lahat ng nakasulat na panitikan, ang pasalitang tradisyon na lamang ang nagsasagip sa tunay na panitikang Ilokano. Mayaman ang kultura ng mga Iluko na nagpapaalaala sa panahong kolonyal. Ang mga ilokano ay mapamaraan at masipag. Sila ay elastiko dulot ng kanilang lokasyon at sa sukdulang panahon na kanilang dinadanas. Mahilig sila mag-ipon na minsan ay tinitignan ng mga hindi ilokano na pagiging kuripot. Ang mga Ilokano ay mayroon malawak na paniniwala paniniwala at ugali ugali na kanyang kanyang ginagamit ginagamit sa sa pakikitungo. pakikitungo. Sa pisikal pisikal na kaanyuan, kaanyuan, halong Malay at Mongoloid ang Ilokano. Maraming mga pre-kolonyal na paniniwala ang pinanatili pinanatili ng mga mga Ilokano. Ilokano. Sa kabuuan, kabuuan, ang mga mga Ilokano Ilokano ay taimtim taimtim na relihiyos relihiyoso, o, masiglang manggagawa, at mahusay na mandirigma. Parating dala ng Ilokano ang kanyang Ilokanong tauhan - kapayakan, kababaang-loob, relihiyoso, katipiran, at ang kanyang industriya. Sa kanyang libro, sinabi ni Fernando Leaño na ang Ilokano ay mahinahon at kombensiyunal. Sa kanyang interpretasyon ng buhay, kanyang tinitignan ang halaga. Tinatago ng Ilokano ang kanyang mga damdamin at emosiyon. Ang Ilokano ay sumulong mula sa ekonomiyang batas na magaralgal.Nag-iisip siya habang siya'y nagtratrabaho. Siya ay nasa kanyang pinakamagalin na anyo kapag masikip ang sitwasyon at kinakailangan mag-isip ng mabilis. Malinaw ang kanyang pag-iisip kapag may ginagawa. Subalit wala siyang kwenta sa mga oras na malaya. Ang mga bayaning Ilokano ay mga tao ng aksiyon at mga mabilis mag-isip tulad nina Luna, Aglipay, Ricarte, at Silang. Ang lihim ng kanyang tagumpay ay ang kanyang tiyaga, pagtitiis at ang kanyang pagpapahalaga sa kanyang mga gawain. Ang kanyang kaunlaran ay hindi kahanga-hanga nguni't ito'y tuloy-tuloy. Mabuti para sa mga Ilokano ang panitikan ng mga Ilokano ay buhay na buhay na nagpapatunay sa kanilang halaga. Sa katunayan, ang mga Ilokanong manunulat ay ang pinakaaktibo pinakaaktibo sa lahat lahat ng rehiyonal rehiyonal na manunulat manunulat.. Sa kabila kabila ng lahat, lahat, pumapangalaw pumapangalawaa ang mga Ilokano sa paglalathala sa bansa, nauuna ang mga Tagalog. Dinadala ng sinasalitang tradisyon (oral tradition) ang marka ng lipunan lalu na sa panahon ng prekolonyal. Ang paksa ng mga ito ay mga pangkaraniwang karanasan ng mga tao sa
nayon - nilikha at layon ng kalikasan, gawain sa tahanan, bukid , gubat o dagat, pag-aalaga ng bata atbp. Ito ay nakikita sa karaniwang uri ng panitikang pasalita (oral literature) tulad ng bugtong at salawikain. Ipinapalagay ng mga bugtong at salawikain na alam na alam ng mga tagapakinig ang lahat ng mga sitwasyon, bagay, at gawain. Ang sinasalitang tradisyon ay nagiging bintana sa nakaraang panahon na walang nakasulat na panitikan. Ang pilosopiyang bayan (Folk Philosophy) ay mayroong dalawang uri. And mga ito ay ang salawikain at ang bugton. Unang una ang salawikain ay tinatawagang SARSARITA sa Iloko. Tulad ng karamihan sa mga salawikain ng mundo ng panitikan, and mga salawikain ng Pilipinas ay mayroong mga aral na nagpapakita ng mga pamaraan ng buhay at ang mga paniniwala at tradisyon ng komunidad. Ayon kay Damiana Eugenio, mayroong anim na grupo ng salawikain: Ito ay ang (1) mga salawikaing nagpapakita ng pangkalahatang pananaw tungkol sa buhay at ang mga batas na namamahala dito. (2) mga salawikain tungkol sa pagpapalaganap ng mga matataas na uri ng kabaitan at nagtatakwil sa mga bisyo. (3) mga salawikain na nagpapahayag ng isang sistema ng mga asal. (4) mga salawikain tungkol sa mga katotohanan at obserbasyon hinggil sa buhay at katutubong tao. (5) mga salawikain na nakakatawa, at (6) mga salawikain tungkol sa samut-samot na bagay. Ayon sa pag-aaral ni Eugenio, nakita niya na maaaring magkaroon ng isang pilosopiya ng buhay ng isang Pilipino. Ang kasabihang, "Ang hindi lumilingon sa pinanggalingan ay hindi makararating sa pinaaroroonan" ay isang halimbawa ng salawikaing nagbibigay halaga sa katangiang Pilipino na pagtanaw ng utang na loob. Nakikita natin ang pilosopiya ng buhay sa mga salawikain at bugtong. Ito ang panitikang dunong ng mga tao hindi nakakapagsulat. Nananatili mga salawikain bilang ang kanilang kaisa-isang pilosopiya. Ang mga salawikain na ito ay mga salawikaing nagpapakita ng pangkalahatang pananaw tungkol sa buhay at ang mga batas na namamahala dito at nagpapahayag ng isang sistema ng mga asal: ·Ang bulsang laging mapagbigay, hindi nawawalan ng laman. ·Ang tunay na kaibigan, nakikilala sa kagipitan. ( Ti napudpudno a gayyémmo, am-ammontó no addáka ití pelígro.) ·Ang hindi lumingon sa pinanggalingan hindi makakarating sa paruruonan. ( No sáan nga makaammó nga nangtaliáw ti naggapuánna, saán a makadánon ti papanánna.) ·Kung sino ang unang pumutak, siya ang nanganak. ( Ti agkuták, isú't nagitlóg) Sa mga salawikain na ito, ipinapakita ng mga Ilokano kung ano ang sa tingin nila ay mahalaga sa tauhan (karakter) ng isang tao. Ang mga sumusunod ay tungkol sa mga katotohanan at obserbasyon hinggil sa buhay at katutubong tao: ·Ang iyong kakainin, sa iyong pawis manggagaling. ·Hampas sa kalabaw, sa kabayo ang latay. ·Kung ano ang itinanim, iyon din ang aanihin (No aniá ti imúlam, isú ti apítem.) ·Aanhin pa ang damo kung patay na ang kabayo. (Aniánto pay serbí diay rúot no natáyto met diay kabálion?)
Mapapansin rin natin na pinapag-usapan ng mga salawikain ang iilang aspeto ng pamumuhay ng isang Ilokano. Tulad ng isinaad kanina, nilalaman ng salawikain ang pangkaraniwang karanasan ng mga tao sa nayon na halimbawa rito ay ang pagtatanim at pag-aalaga ng hayop. Ang mga bugtong( o BURBURTI sa Iloko) naman ay ang pinakamatandang uri ng pagpapatawa. Mula sila sa unang pagdama ng tao na may talinhaga sa kalikasan. Sila ay nakakaaliw at nagpapabatid: nagpapabatid dahil sila ay nagbibigay-karunungan, at nakakaaliw dahil ang wika na ginagamit ay kapuna-puna at nakakatawa. ·Kung kailan tinakpan, saka pa nakaaninaw. SALAMIN SA MATA ·Nanganak ang birhen, itinapon ang lampin. SAGING ·Hinila ko ay patpat, sumunod ay ahas. KARAYOM AT SINULID ·Tinuktok ko ang bangka, nagsilapit ang mga isda. KAMPANA ·Dalawang balong malalim, hindi maabot ng tingin. TAINGA ·Buto't balat, pero lumilipad SARANGGOLA ·Bumili ako ng alipin, mas mataas pa sa akin SOMBRERO ·Isa akong bilanggo, nakagapos ako, kung sino ang puputol sa aking ulo, iiyak sa harapan ko. SIBUYAS ·Maliit pa si Chiquito, marunong na siyang manukso LAMOK ·Isang bayabas, pito ang butas ULO ·Dala mo, dala ka, dala ka pa ng iyong dala TSINELAS ·Ulo aso, katawan aso, paa aso, buntot aso, pero hindi aso TUTA ·Maliit pa si nene, marunong nang manahi GAGAMBA Makikita natin sa mga bugtong na ito na ang mga ito ay simpleng pangkatalinuhang pagsasanay ng mga masa para sa mga masa. Paano magiging kaaya-aya ang panitikan ng Ilocos kung ang karamihan sa mga mambabasa ay mga magsasaka at maybahay? Mahirap na nga magsulat para sa mga taong hindi gaano nakapagaral at para sa mga taong hindi makapagsalita, samakatuwid lalong mahirap makapag-ahon ng literatura na karapatdapat para sa kanila. Isang kasabihan sa Ilocano ay, "Adda adalna, ngem awan sursurona" (Kahit na ang isang tao ay nakatamo ng magandang edukasyon, hindi mo rin masasabi na ang taong ito ay may magandang paguugali) Ito'y nagsasabi na hindi hadlang ang mababang edukasyon upang ikalugod ng isang tao ang buhay at literaturang ilokano.Sa Ilokanong manunulat, sapat na para sa kanya magsulat tungkol at para sa mga naghihirap at inaapi. Sapat na para sa kanya na ipakita sa kanila, sa pamamagitan ng kanyang pagsusulat, ang katotohanan; na paginhawahin niya sila sa kanilang dalamhati. Sapagkat ang mga ito ay ang kaluluwa ng kaaya-ayang literatura. Sinabi ni Reynaldo A. Duque, isa sa mga tanyag na manunulat galing sa Ilocos, na, "Upang pabutihin ang pagsusulat ng isang Ilokano, siya ay dapat maging tulad ng isang punong Sarguelas. Para ito'y magkaroon ng bunga, ito ay kailangang "masaktan"--ang katawan nito ay dapat hiwain upang makalabas ang katas." Ngunit, ang pagkaroon ng isang kritiko ng literatura ng Ilokos ay tiyak na isang hamon. Alam ng mga mamumunang pampanintikan na ang ilokanong manunulat ay totoong maramdamin. Sa panananaw nila, ang kanilang akda ay palugit ng kanilang sarili. Ang paginsulto sa isa sa kanilang isinulat ay isang personal na pagkakasala. Kung kaya, upang makaiwas ng pagkakaroon ng kaaway, ang mga kritiko ay kadalasang isinasarili nalang ang kanilang opinyon.
Sa pilosopiyang bayan, tanyag ang kultura ng mga taong nagsulat (o nagwika). Dahil mayroon itong halong pilosopiya, ating nakikita ang kulturang ugat ng Ilokano. Dito nagsimula ang panitikang Iluko bago pa man dumating ang mga Kastila. Hanggang ngayon, siya ay buhay pa rin. Mga Sangguniang Aklat: Yabes, Leopoldo Y. A Brief Survey Of Iloko Literature. Manila: Oriental Printing, 1936. Foronda, Marcelino Jr. Dallang: An Introduction to Philippine Literature in Ilokano and Other Essays. Hawaii: University Of Hawaii, 1978. Rosario, Joan. "Ilocano." litera1no4.tripod.com/ilokano_frame.html Pacris, Ben. "Ilocano Lowland Cultural Community." http://www.ncca.gov.ph/phil._culture/traditional_arts/lowland/lowland_ilocano.htm Rambaud, Clesencio. "Preserving the Ilocano Identity." http://www.philpost.com/0799pages/ilokano0799.html
Keywords: kulturang iluko pilosopiyang bayan aaral panitikang iluko hindi lamang isang aaral kasaysayan nito kundi pati unlad kulturang iluko panitikan tinitignan bilang isang dokumentong panlipunan dahil hindi isang sining lamang kundi ayon richard moulton kombinasyon sining pilosopiya marami nakasulat tungkol ilokano nguni iilan lamang nakakaintindi kanila upang lubusan natin maunawaan panitikan bigyan natin pansin iilang aspeto kanilang kultura halos lahat panitikan ilokano nadumihan kastila nilagyan kristiyanong isipan upang makamit bansa sarili nilang identidad kinakailangan ipahayag indibidwal tribu kaninilang identidad unti unting nawawala identidad kolonyal ilokano dahil sinunog kastila lahat nakasulat pasalitang tradisyon nagsasagip tunay panitikang mayaman kultura nagpapaalaala panahong kolonyal mapamaraan masipag sila elastiko dulot kanilang lokasyon sukdulang panahon kanilang dinadanas mahilig sila ipon minsan tinitignan hindi pagiging kuripot mayroon malawak paniniwala ugali kanyang ginagamit pakikitungo pisikal kaanyuan halong malay mongoloid maraming kolonyal paniniwala pinanatili kabuuan taimtim relihiyoso masiglang manggagawa mahusay mandirigma parating dala kanyang ilokanong tauhan kapayakan kababaang loob relihiyoso katipiran kanyang industriya libro sinabi fernando mahinahon kombensiyunal interpretasyon buhay tinitignan halaga tinatago damdamin emosiyon sumulong mula ekonomiyang batas magaralgal iisip siya habang siya nagtratrabaho siya nasa pinakamagalin anyo kapag masikip sitwasyon kinakailangan isip mabilis malinaw iisip kapag ginagawa subalit wala siyang kwenta oras malaya bayaning aksiyon mabilis isip tulad nina luna aglipay ricarte silang lihim tagumpay tiyaga pagtitiis pagpapahalaga gawain kaunlaran kahanga hanga nguni tuloy tuloy mabuti para buhay buhay nagpapatunay halaga katunayan ilokanong manunulat pinakaaktibo lahat rehiyonal manunulat kabila pumapangalawa paglalathala bansa nauuna tagalog dinadala sinasalitang tradisyon oral tradition marka lipunan lalu panahon prekolonyal paksa pangkaraniwang karanasan nayon nilikha layon kalikasan
gawain tahanan bukid gubat dagat aalaga bata atbp nakikita karaniwang panitikang pasalita oral literature tulad bugtong salawikain ipinapalagay bugtong salawikain alam alam tagapakinig sitwasyon bagay gawain sinasalitang tradisyon nagiging bintana nakaraang panahon walang nakasulat pilosopiyang bayan folk philosophy mayroong dalawang salawikain bugton unang tinatawagang sarsarita iloko tulad karamihan mundo pilipinas mayroong aral nagpapakita pamaraan paniniwala komunidad ayon damiana eugenio mayroong anim grupo salawikaing nagpapakita pangkalahatang pananaw tungkol batas namamahala dito tungkol pagpapalaganap matataas kabaitan nagtatakwil bisyo nagpapahayag sistema asal katotohanan obserbasyon hinggil katutubong nakakatawa samut samot bagay ayon aaral eugenio nakita niya maaaring magkaroon pilosopiya pilipino kasabihang lumilingon pinanggalingan makararating pinaaroroonan halimbawa salawikaing nagbibigay halaga katangiang pilipino pagtanaw utang loob nakikita natin pilosopiya bugtong dunong nakakapagsulat nananatili bilang kaisa salawikaing nagpapakita pangkalahatang pananaw batas namamahala dito nagpapahayag sistema asal bulsang laging mapagbigay nawawalan laman tunay kaibigan nakikilala kagipitan napudpudno gayy ammont lumingon pinanggalingan makakarating paruruonan makaamm nangtali naggapu makad papan kung sino unang pumutak nanganak agkut nagitl ipinapakita kung tingin nila mahalaga tauhan karakter sumusunod katotohanan obserbasyon hinggil katutubong iyong kakainin iyong pawis manggagaling hampas kalabaw kabayo latay kung itinanim iyon aanihin aanhin damo patay kabayo serb diay diay lion mapapansin pinapag usapan iilang aspeto pamumuhay isinaad kanina nilalaman pangkaraniwang karanasan nayon halimbawa rito pagtatanim aalaga hayop burburti iloko naman pinakamatandang pagpapatawa mula sila unang pagdama talinhaga kalikasan nakakaaliw nagpapabatid nagpapabatid dahil nagbibigay karunungan nakakaaliw wika ginagamit kapuna puna nakakatawa kailan tinakpan saka nakaaninaw salamin mata nanganak birhen itinapon lampin saging hinila patpat sumunod ahas karayom sinulid tinuktok bangka nagsilapit isda kampana dalawang balong malalim maabot tingin tainga buto balat pero lumilipad saranggola bumili alipin mataas akin sombrero akong bilanggo nakagapos sino puputol aking iiyak harapan sibuyas maliit chiquito marunong siyang manukso lamok bayabas pito butas dala dala iyong tsinelas katawan buntot pero tuta maliit nene marunong nang manahi gagamba makikita simpleng pangkatalinuhang pagsasanay masa para masa paano magiging kaaya ilocos karamihan mambabasa magsasaka maybahay mahirap magsulat para taong gaano nakapagaral taong makapagsalita samakatuwid lalong mahirap makapag ahon literatura karapatdapat kanila kasabihan ilocano adda adalna ngem awan sursurona kahit nakatamo magandang edukasyon masasabi taong magandang uugali nagsasabi hadlang mababang edukasyon upang ikalugod literaturang ilokanong manunulat sapat kanya magsulat naghihirap inaapi sapat kanya ipakita kanila pamamagitan pagsusulat katotohanan paginhawahin niya dalamhati sapagkat kaluluwa kaaya ayang literatura sinabi reynaldo duque tanyag galing ilocos pabutihin pagsusulat dapat maging punong sarguelas magkaroon bunga kailangang masaktan katawan nito dapat hiwain makalabas katas ngunit pagkaroon kritiko literatura ilokos tiyak hamon alam mamumunang pampanintikan totoong maramdamin panananaw nila akda palugit sarili paginsulto isinulat personal pagkakasala kaya makaiwas pagkakaroon kaaway kritiko kadalasang isinasarili nalang opinyon pilosopiyang bayan tanyag kultura nagsulat nagwika mayroon itong halong ating nakikita kulturang ugat dito nagsimula bago dumating kastila hanggang ngayon sangguniang aklat yabes leopoldo brief survey iloko literature manila oriental printing foronda marcelino
dallang introduction philippine literature other essays hawaii university hawaii rosario joan ilocano litera tripod frame html pacris ilocano lowland cultural community http ncca phil culture traditional arts lowland lowland rambaud clesencio preserving identity http philpost pages html
Keywords General: Essay, essays, termpaper, term paper, termpapers, term papers, book reports, study, college, thesis, dessertation, test answers, free research, book research, study help, download essay, download term papers
