Ang Gilingang Bato Ni Edgardo M. Reyes
Walang nakaaalam kung gaano na katanda ang gilingang bato. Ito'y nagisnan na naming magkakapatid. Ayon kay Ina, ito'y minana niya kay Impo, na minana rin naman daw ni Impo sa sariling ina nito. a likod niyan ay wala nang makapagla!ad sa kasaysayan ng gilingang bato, maliban sa sabi"sabi na ang kala!ian daw ni Ina ay kala!ian kala!ian ng magpuputo. Ang ina raw ni Impo ay isang ma!usay na magsusuman na kinilala sa buong an #ermin at dinarayo maging ng mga tagakaratig"bayan na nagnanais magregalo o mag!anda ng espesyal na suman sa kapista!an, kasalan at iba pang okasyon na may !andaan. i Impo ay naging kabalitaan daw naman sa kanyang bibingkang sapin"sapin. At kung ang pagpuputo ay likas sa talinong namamana, si Ina ang tanging nakamana niyon pagka't sa kanilang magkakapatid, tatlong lalaki at apat na babae, siya lamang ang lumabas na magpuputo. a mangasul"ngasul na !ilatsa ng gilingang bato, ang pinag"ukitang batong"bu!ay ay maaaring sintanda na ng pana!on. Ngunit ang mismong gilingan ay !indi kapapansinan kapapansinan ng kalumaan, kalumaan, maliban sa tatangnang mulawin na kuminis na at nagkabaywang sa kaiikot ng sarisaring kamay. $indi ko alam kung gaano ka!usay na magpuputo si Ina. a lasa ko, ang kanyang lutong mga kakanin, na bi!ira kong tikman, ay wala namang katangi"tanging sarap. Ngunit maaaring da!il ako'y sawa na. Nawawalan ng lasa ang pinakamasarap mang pagkain kapag araw"araw ay naka!ain iyon sa iyo. Ngunit maaaring masarap ngang magkakanin si Ina, pagkat siya, tulad ni Impo, ay naging kabalitaan din sa pagpuputo. Ang pagkakanin ni Ina, kung bagaman, ay !indi siyang sandigan ng aming kabu!ayan noong nabubu!ay pa si Ama, na isang panday. %ung baga'y nakatutulong lamang si Ina. Ngunit biglang"bigla ang pagkamatay ni Ama. Nakaramdam ng naninigid na pananakit sa puson at pamaman!id sa paligid ng pigi, inakalang iyon ay kung ano lamang na titigil din nang kusa, at nang oumayag na pa!atid sa ospital &nang pana!ong iyon ay mayayaman lamang ang karaniwang nagpapaospital sa kabisera ay !uli na( mula sa an #ermin !anggang sa kabisera ay dalawang oras na paglalakbay sa karitela, at sa daan pa lamang ay sabog na ang apendisitis. Maliit pa ako noon, pito o walong taon, upang akin nang maunawaan ang ka!ulugan ng pagyao ni Ama at ang mga naiwan. Ngunit nang malaki na ako, ang pangyayari'y napag"uusapan napag"uusapan pa rin paminsan"minsan ng aking mga kapatid at ang nilalaman ng kuwento"kuwento ay nag"aalay ng tagni"tagning kabuuan. )alawang beses lamang daw umiyak si Ina* sa aktuwal na sandali ng pagkamatay ni Ama at nang ang bangkay ay ibinababa na sa !ukay. ang pait ay kinimkim sa kalooban, ayaw ilu!a. At sa libing pa lamang ay usap"usapan na ng mga tao kung paano kami mabubu!ay ngayong wala na si Ama. %awawa raw naman kami. +atlong +atlong araw pagkaraan pagkaraan ng libing ay pinulong daw daw kami ni Ina &!indi &!indi ko ito natatandaan. natatandaan. Wala Wala na'ng ama n'yo. Ano'ng iniisip n'yo ngayon sa bu!ay natin- Isa man daw sa amin ay walang umimik "" si %uya &panganay sa amin at mga / taon noon, si Ate, si )iko, si )itse, saka ako &bunso. Mabubu!ay tayo, sabi raw ni Ina. 0ero kikilos tayong la!at. )ati, si Ina ay nagpuputo lamang kapag may pagawa sa kanya. Ngunit ngayong wala na kaming ibang pagkukunan ay !indi na maaari iyong umasa na lamang kami sa dating ng order( kailangang magputo kami at magtinda araw"araw. Naging abala ang gilingang bato mula noon. Gumigiling kaming la!at, palit"palitan. palit"palitan. a umaga, ang malagkit ay nakababad na. a !apon ang simula ng paggiling, na inaabot ng katamtamang lalim ng gabi. $indi madaling gilingin ang tatlo"apat na palangganang palangganang galapong. Bukod sa mga tanging pagawa, si Ate at si %uya ay nagtulong sa isang puwesto ng bibingka at puto"bumbong sa kanto. i )itse ay nakapuwesto nakapuwesto sa palengke tuwing umaga, sa !apon ay lumilibot, sunong ang bilao ng
sumang malagkit at suman sa li!iya. i )iko, na ang karaniwang tinda'y butse at palitaw, ay nakababad naman sa palaruan ng pool sa bayan, ngunit tuwing abado at 1inggo ay nakapuwesto sa !arap ng sabungan. At maging ako, sa edad kong iyon, ay nagtitinda rin, naglalako ng gurgorya, bagama't !indi ako lumalayo nang malayo. Natatandaan ko na minsan ay napaaway ako sa aking paglalako ng gurgorya. )alawang bata ang nakisabay sa lakad ko, at tuwing itatawag ko ang aking tinda ay ginagagad ako. Nakipagbabag ako da!il doon. 2muwi ako nang ngumangalngal, dumurugo ang bibig, may kalmot sa leeg at sa pisngi. Nagsumbong ako kay Ina, ngunit ako ang kanyang sinisi. $indi ko raw dapat pinansin ang panunukso, at lalong !indi raw nararapat na makipagbasag"ulo ako nang da!il lamang doon. 0inadapa niya ako, tatlong sunod na pinalo ng patpat. )i mo dapat ika!iya'ng pag!a!anapbu!ay, sabi niya. Inulit niya ang pangaral na ito sa aking mga kapatid kinagabi!an. Ayoko ng ika!i!iya ng sinuman sa inyo ang !anapbu!ay natin. $indi tayo nagnanakaw. 0inag!i!irapan natin 'to3 Ngunit ang !igit daw na pinag"uukulan niyon ay si %uya, na diumano, sapagkat binata na, ay malimit magparamdam kay Ate ng pagka!iya sa bibingka!an at puto"bumbungan. $indi naman sa paglapastangan sa alaala ni Ama, magaan"gaan ang naging pamumu!ay namin kaysa noong siya'y bu!ay. Ang aming ba!ay na pawid at kawayan ay naging tabla at yero. a gabi, ang kabuuan ng mga entrega ng pinagbil!an ay tinutuos ni Ina, ang tubo ay ini!i!iwalay sa pu!unan, itinatabi. Matraba!o ang pagkakakanin. Mula sa pangungu!a ng mga da!on ng saging !anggang sa pagtitinda ng luto nang mga kakanin ay samut"samot na pag!a!anda at gawain. Ngunit sa kabila ng mga kaabala!an ay naisisingit namin ang pag"aaral, maliban lamang kay )itse, na sapagkat may kapurulan ang ulo sa eskuwela ay tumigil pagkaraang makapasa, nang pasang"awa, sa ikalimang grado. Nauna si %uya na nagkole!iyo &sa Maynila, pagkat noo'y wala pang kole!iyo sa lalawigan, sumunod si Ate, sumunod si )iko. Nababawasan ang katulong ni Ina sa !anapbu!ay ay nadaragdagan naman ang paggugugulan. +atlo na lamang kaming nag!a!ali"!alili sa gilingang bato. a isang banda'y maipagpapasalamat ko na naging mapurol ang ulo ni )itse, sapagkat kung !indi ay sasapit sana na ako lamang ang maiiwang katulong ni Ina. 0atuloy ang pagtanggap ni Ina ng mga p agawang puto at suman. i )itse ang pumalit sa bibingka!an at puto" bumbungan. a akin napasalin ang pagtitinda ng kakanin sa palaruan ng pool sa bayan, at sa sabungan tuwing sabado at 1inggo. Gayunman, ang kita namin ay !indi na katulad noong lima kaming kabalikat ni Ina sa !anapbu!ay. +ulad ng aming nakatatandang mga kapatid, nang matapos namin ni )iko ang mga kursong pinili namin at magkaroon ng sariling traba!o, ang sumunod na !inarap namin ay pag"aasawa. i )itse ang pinaka!uling nag" asawa sa amin, at ang naging kapalaran naman ay isang magsasaka. Nalayo kay Ina ang kanyang mga anak, liban kay )itse, at sa napangasawa nito na nakapisan sa kanya, sa dating ba!ay namin. %aming tatlong lalaki ay layu"layo rin ng tira!an sa %amaynilaan. i Ate, na ang napangasawa ay isa ring titser na tulad niya, ay iniuwi ng aking bayaw sa sariling bayan nito, sa anta 4ru5, 1aguna, at doon sila pare!ong nagtuturo. Ngunit !indi kami nakalilimot ng pagdalaw kay Ina. 1alo na tuwing 0asko, nasa kanya kaming la!at, pati na ang mga manugang at mga apo. +alagang matanda na noon si Ina. 0ilak na ang kanyang nandadalang na bu!ok, luyloy na ang kalamnan ng mga braso, lumaladlad na ang mga pisngi. Ngunit sa larawang iyon ng katandaan ay mababakas pa rin ang katatagan, at sa may kalabuan nang mga mata ay masasalamin ang kawalang"pagsisisi sa kanyang bu!ay at sa kanyang pagiging isang ina. At bakit nga !indi- a abot ng kanyang kaya ay nagawa niya ang pinakamabuti para sa kanyang mga anak. Bukod sa pagdakila ng kanyang mga anak, siya'y pinupuri ng mga nakakakilala. a an #ermin, ang anak ng isang kutsero ay maaasa!ang magiging isang kutsero din. Ngunit kami, apat kaming nakapag"aral at ang ikalima'y dapat sanang nakapag"kole!iyo din kung di lamang sa isang kakulangan. Bi!irang ina ang makagagawa ng nagawa ni Ina.
i ditse ay abala na sa sariling mga anak upang maasikaso pa ang pagtitinda ng mga kakanin. Ngunit si Ina ay tumatanggap pa rin ng mga pagawang puto at suman. Iisa ang payo ng kanyang mga anak, na dapat na siyang tumigil sa mabigat na gawaing iyon, dapat na niyang iukol ang nalalabing mga araw ng kanyang bu!ay sa pamama!inga. Ngunit ayaw niya kaming pakinggan. Madadali'ng bu!ay ko pag sinunod ko kayo, katwiran niya. a lungsod ay walang katatagan ang pamumu!ay. Maaaring may traba!ao ka ngayon, maaaring bukas naman ay wala. )arating sa iyo ang sarisaring di mo inaasa!ang mga kagipitan. 2maabot ito kay %uya, sa akin, at lalo na kay )iko, na ang tinapos lamang ay kursong vocational radio-TV technician. At sa kagipitan, ang takbu!an ni %uya at )iko ay si Ina. sa pananalita ni %uya at ni )iko, ang kinuku!ang pera ay !iram, ngunit sa pagbabayaran ay !indi naman tinatanggap ni Ina. $amo na. Ma!irap 'yong kayo pa'ng kapusin. Nasa Menila kayo, walang malalapitan. Ngunit ako, sa kagipitan, ay sa mga kaibigan lumalapit. An!in ko mang wariin ay !indi ko kayang dibdibin na !ingan ng pera, sa porma ng !iram, si Ina, na tuwing maaalala ko ay sa kalagayang matanda at ma!ina na ay pumipi!it pa rin ng gilingang bato. Ang totoo, ni minsan mula nang ako'y magkapamilya ay !indi ko ipina!alata sa kanya na ako'y kinakapos sa pera. sa pagdalaw ko sa kanya ay mangyari pa na ako'y may pasalubong na "" na ang ibinili ay maaaring inutang ko lamang. At gayundin, sa aking pagpapaalam ay may iaabot ako sa kanya na sampu"dalawampung piso "" na maaari ring inutang ko lamang. ka!it anong pilit naman ang gawin ko ay !indi niya iyon tatanggapin. Nangungutang ako ng perang ibibigay ko sa kanya, na alam kong !indi naman niya kukunin, upang mapalabas ko na ako'y nakaluluwag, sapagkat ngayong kami'y may kanya"kanya nang pamilya, si Ina, kapag tungkol sa pera, ay may ibang trato sa amin. %ung gaano siya kapilit sa pagbibigay ng pera sa mga anak ay gayundin naman siya kapilit sa pagsasauli sa perang bigay ng mga anak. %apag umuwi ang isang anak niya, at sa pagpapaalam ay walang iniaabot na pera, ang !inala agad niya ay gipit ang anak niyang ito, at kaya umuwi ay may kailangan, na!i!iya nga lamang na magsalita. )udukot siya ng pera sa kanyang bulsikot at ipipilit iyon sa anak. At kung ibig ng anak na magdamdam at magtampo ang ina, ang kailangan lamang na gawin ay tanggi!an ang perang ibinibigay. %aya't ako, sa pagdalaw ko, upang !indi !inalain ni Ina na ako'y !ika!os, at upang !indi ako alukin ng perang sa ayaw ko at sa ibig ay kailangang kunin ko, ay nangungutang ako sa kaibigan, kung ako'y walang pera, upang may maiabot sa kanya sa aking pagpaalam. $indi niya tatanggapin iyon, alam ko, ngunit !indi na lamang niya ako sapilitang bibigyan ng pera pagkat sa akala niya ay maluwag ako, na siyang ka!ulugan ng aking pagbibigay. At isa pa ay ayokong isa pa ako sa kanyang mga anak na iniintindi niya. Ibig ko na kapag naaalala niya ako at ang aking pamilya ang nasa isip niya ay patag ang aming lagay. Minsan, sa pag"uwi ko ay dinatnan ko si Ina sa akto na paggiling. Bago ko inagaw sa kanya ang traba!o ay ilang sandali munang minasdan ko siya sa pagkakaupo ko sa kanyang tabi. Makupad na at !irap ang kanyang mga kilos. May kinig na ang kanyang mga kamay sa pagsusubo ng binabad na malagkit. Mabagal na ang ikot ng pang"ibabaw na taklob ng gilingang bato. 0asaglit"saglit ay tumitigil siya, nag!a!abol ng !ininga. Wala na ang kanyang dating lakas, sigla at liksi. Ngunit ang pinagtatak!an ko ay kung paanong ang tuyot nang bisig na iyon ay nakakaya pang makapi!it ng gayong bigat. a bawat tulak at sa bawat kabig ay lalong nanlalalim ang kanyang malalalim nang balagat. Ang nag"usling mga ugat sa kanyang braso ay waring nagsisipagbantang mag"igkasan. Natuon ang tingin ko sa kanyang kamay* kuluntoy, butu!an. i Ina ay anino na lamang ng kanyang dating sarili, ngunit ang gilingang bato ay iyon pa rin. a gilingang bato ay nabanaag ko ang pana!on( sa lantang kamay ni Ina ay nakita ko ang mga !uling sandali ng pakiki!amok ng tao sa pana!on. Ang tao ay dumarating at yumayao( ang pana!on ay nananatili. i Ina ay tao( ang gilingang bato ay pana!on. Inagaw ko ang gilingan. Ayaw niyang ibigay iyon. a pagpipilitan namin ay napa!awak siya sa kamay ko.
Naramdaman ng aking kamao ang ligasgas ng kanyang makapal at nagkakalyong palad. Nakadama ako ng di maunawaang panliliit at pagka!iya. Bumitiw siya sa tatangnan. Ma!i!irapan ka, sabi niya. Ako, na bata at malakas, ang kanyang inalala, !indi ang kanyang sarili3 )ati kong traba!o 'to, sabi ko. )ati ko ngang gawain iyon, ngunit nang mga sandaling iyon, na muling pag!awak ng gilingan pagkaraan ng maraming taon, ay nakaramdam ako ng paninibago. %aybigat niyon3 Nangalay agad ang kanang braso ko at kinailangang i!alili ko ang kaliwa. Napansin iyon ni Ina at siya'y nangiti. $indi ka na 'ta marunong, sabi niya. Noong araw, ka!it sa kamuraan ko, ay parang nilalaro ko lamang ang paggiling. Ang palanggana'y napapangala!ati ko sa galapong nang !indi ako nagpapalit ng kamay. Bakit ngayo'y kay!irap- Naisip ko na ang gaan at bigat ng isang gawain ay naaayon lamang sa kasanayan. ino ba naman ang nagpapagawa pa sa inyo- tanong ko. Isang taga"%amyas. Naimporta. 0anregalo daw sa binyagan. $indi na kayo dapat pang tumanggap ng traba!ao. At sila . . . !indi ba nila nakikita na sa edad n'yong 'yan e kawawa naman kayo kung pagtatraba!u!in pa- %aya ko 'yan. $indi alam ni Ina ang taon, maging ang buwan at petsa ng kanyang kapanganakan. Ngunit nang siya'y namaalam at tuusin namin ay !umigit"kumulang siya sa 67 taon. a mga !uling araw ni Ina, siya'y nagpaaninaw na at ma!inang"ma!ina na upang makayanan pang pumi!it ng gilingang bato. At ang kanyang sinabi noon, ang pagtigil sa gawaing ma!al sa kanya ay maaaring magpadali sa kanyang bu!ay, ay waring nagkatotoo. Ayon kay )itse, mula nang mama!inga si Ina ay naging masasakitin ito, bumilis ang pang!i!ina. Gayunman, ka!it paipud"ipod ay lumalabas ito sa kusina, dinadalaw ang kanyang gilingang bato, na nakatabi sa ilalim ng kalanan. $inu!ugasan nito iyon, o dili kaya'y pinupunasan ng basa!ang basa. Bigla rin ang kanyang pagkamatay, tulad ng pagyao ni Ama. Ang kalooban namin ay !anda na sa mangyayari ngunit inakala namin na mabubu!ay pa siya nang mga dalawa o tatlong taon pa. Ngunit isang umaga ay dumating sa amin ang aking bayaw &asawa ni )itse at ibinalita na patay na si Ina. %ung ano ang kinamatay, ma!irap matiyak. Ngunit !inulaan namin, batay sa nakita sa kanya na mga palatandaan bago siya namatay, na iyo'y pulmonya. +atlong gabing paglalamay. a usap"usapan ay maraming papuri kay Ina. )i na iilang patay ang napagmasdan ko sa pagkakaburol, at pangkaraniwang larawan ng patay sa pagkakaburol ay !apis. Ngunit ang aming Ina, sa pagkakaburol, ay waring nakangiti pa3 Nairaos nang maayos ang libing. At ka!it sa kanyang kamatayan, kaming mga anak ay !indi nagkaroon ng pagkakataong gastusan siya. May pera siya sa kanyang bulsikot, ma!igit na dalawang daang piso, !usto na sa isang payak, payapang libing. 0agkaraan, bago kami magkanya"kanya ng uwi, ay pinag"usapan namin ang tungkol sa mga naiwang pamana sa amin ni Ina. Ba!agi ito ng isang matandang kaugalian !indi lamang sa an #ermin bagkus sa buong lalawigan na sa pagyao ng isang magulang, ang bawat isa sa mga anak ay kailangang kumu!a ng ka!it isa man lamang na bagay na
naiwan, may materyal mang ka!alaga!an o wala. Ang dapat piliin ng isang anak ay kung alin ang inaakala niya na !igit na makapagpapagunita sa kanya sa yumaong magulang. Ang bakuran at ang ba!ay ay !indi na dapat pang pag"usapan. Bu!ay pa si Ina ay napagpulungan na namin &si %uya, si Ate, si )iko saka ako na sa ano't ano man, ang ba!ay at bakuran ay kay )itse. Itinuturing namin na siya ang pinakakawawa sa aming magkakapatid. %inikilala rin namin na siya ang may pinakamalaking naitulong kay Ina sa !anapbu!ay, na kaming apat, !indi si )itse, ang !igit na nakinabang. iya rin sa aming lima ang tanging nakapagsilbi sa aming ina sa !uling pana!on ng bu!ay nito. Inisip namin ang iba pang ma!alagang bagay na naiwan ni Ina. Isang singsing na may limang maliliit na butil ng brilyante. Ibigay na rin natin 'yon kay 4!edeng, mungka!i ni Ate, na ang tinutukoy ay si )itse. Alam ni Ate na wala ni isang pirasong ala!as si )itse. 8on ba'ng gusto mo- tanong ni %uya kay )itse. +umango si )itse, tangong alanganin, na!i!iya. Isang karaniwang !ikaw na tumbaga. %ung walang may gusto n'on sa inyo, sabi ni %uya, yon na lang ang sa 'kin. 0ara kay Ester, na tinutukoy naman ay ang kanyang asawa. ang"ayon kami. Naalala ni Ate ang bulaklaking bestido ni Ina, na regalo rin naman niya, ni Ate, sa aming ina noong nagdaang 0asko. Iyon na lamang daw ang kukunin niya, sabi ni Ate. a 'kin 'yong bulsikot3 sabi ni )iko. Baka sakaling kung ibitin ko sa loob ng aming aparador e magbigay sa 'min ng konting suwerte sa pera. $indi namin napigil, napangiti kami. Mara!il, ang pinagbatayan ni )iko sa kanyang pama!iin ay ang kaalaman niya na kailanman ay !indi nawalan ng lamang pera ang bulsikot ni Ina. Iyo'y yari sa sinauna, antigong seda( ta!ing kamay, at kung !indi ako nagkakamali ay matanda pa sa akin. Binalingan ako ni %uya. Ikaw- inabi ko na ang nakakuwadro, ipinintang larawan ng aming mga magulang sa bi!is"pangkasal. 1a!at sila'y nanganga, natigilan. Na!iwatigan ko ang pang!i!inayang nila na walang nakaalala sa kanila sa larawang iyon. 9, maayos na- pagkuwa'y tanong ni %uya. +anguan kami. 0agkaraa'y kanya"kanya nang pagpapaalam sa mga maiiwan, dala ang kanya"kanyang inaring pinakama!alagang alaala ng yumaong magulang.
BUOD NG KWENTO Ang maikling kwentong ito ay tungkol sa isang gilingang-bato na naihalintulad sa panahon Nagsimula ang kwento sa paglalahad ng naka!aan ng nasabing gilingang-bato Ayon sa nagsasalaysay" walang nakakaalam kung gaano na katanda ang gilingang-bato Ayon sa ina nila" iyon !aw ay minana niya sa kanilang impo" na minana !in naman ng kanilang impo sa sa!ili nitong ina Ang ina !aw ng kanilang impo ay tanyag sa pagsusuman" samantalang kanila namang impo ay tanyag sa kanyang bibingkang sapin-sapin At kung ang pagpuputo ay namamana ay ang kanilang ina lamang daw ang nakamana niyon sapagkat sa kanilang magkakapatid" siya lamang ang lumabas na magpuputo #indi niya alam kung gaano kahusay na magpuputo ang kanyang ina na si Aling T!ining Dahil pa!ang nasanay na siya sa lasa nito Ang pagpuputong iyon ng kanilang ina ay hindi naman ang pangunahing sandigan ng kanilang kabuhayan noong buhay pa ang kanilang ama" na isang panday $a!ang nakakatulong lang si Aling T!ining $e!o biglaaan ang pagkamatay ng kanilang ama dahil sa sabog na apendisitis %aliit pa lang siya nung mamatay ang kanilang ama" mga pito o walong taon kaya hindi pa nya batid noon ang mga da!anasin ng mga naiwan Kung dati ang kanilang ina ay nagpuputo lamang kapag may pagawa sa kanya" ngayon ay lahat sila ay naggigiling na !in Naging abala ang gilingang-bato mula noon &ahat sila gumagawa Ang kanyang Ate at Kuya ay sa kanto pumupwesto pa!a magtinda Ang kanya namang Ditse na si 'hedeng ay sa palengke habang ang kanyang Diko ay sa pala!uan ng pool sa bayan (iya naman ay naglalako ng gu!go!ya %insan !aw siyang napaaway noon dahil sa panunukso ng ilang bata Ngunit siya pa ang pinagalitan ng ina" hindi daw niya yun dapat ginawa &agi silang pinaaalalahanan ng kanilang ina na huwag nilang ikahihiya ang kanilang hanapbuhay At kahit gaun lamang ang kanilang hanapbuhay ay nai!aos naman sila ng kanilang ina Nauna nang nagkolehiyo ang Kuya niya" sumunod ang kanyang Ate at Diko Ang kanyang Ditse ay hindi na muli pang nag-a!al matapos makapasa" pasang-awa sa ikalimang g!ado Tatlo nalang silang nati!a na nagtutulungan sa pagpuputo kaya hindi na katulad ng dati ang kita nila $e!o nagtataka ang kanilang mga kapitbahay kung paano pa !in nakakayanan ng kanilang ina na mapag-a!al ng kolehiyo silang magkakapatid Nang siya ay magkolehiyo na" may asawa na ang Kuya at Ate niya na pa!eho namang nakatapos na ng kolehiyo At nang matapos nila ng kanyang Diko ang pag-aa!al ay nag-asawa na !in sila Ang kanila !ing Ditse ay nag-asawa na at nakati!a sa kanilang ina $e!o hindi naman sila nakakalimot na dalawin ang ina" lalo
na tuwing $asko Talagang matanda na ang kanilang ina pe!o hindi pa !in ito tumitigil sa pagpuputo dahil sa kadahilanang iniisip pa !in niya ang mga anak %adalas kasi na ang kanyang Kuya at Diko ay sa kanilang ina pa !in umaasa pag walang pe!a (iya naman pag dumadalaw sa ina ay siya mismo ang nagbibigay ng pe!a !ito" na hi!am nya mula sa kaibigan" ngunit hindi iyon tinatanggap ng ina (iya ang nagbibigay sa ina dahil ayaw nya na isipin ng kanyang ina na nagigipit siya Ayaw niya na magalala pa ang ina %insan sa pag-uwi niya inabutan nya ang ina na gumagawa ng puto )naagaw nya un sa kanyang ina pe!o ayaw nya itong ibigay #abang pinagmamasdan nya ang ina" noon nya napagtanto ang kadakilaan ng ina" dahil kahit matanda ay nagtat!abaho pa din pa!a sa mga anak (iya !in mismo hindi na nya kaya gamitin ang gilingan dahil hindi na siya sanay Doon nya naisip na ang tao ay duma!ating at yumayao* ang panahon ay nananatili Ang kanyang ina ay tao* ang gilingang-bato ay panahon At ang kanyang ina ay namatay dahil sa pulmonya %aka!aan ang ilang a!aw ay napag-usapan nilang magkakapatid ang mga naiwang pamana ng kanilang ina Ang bahay ay sa kanyang Ditse pati ang singsing na may limang maliit na b!ilyante dahil wala !aw itong kaala-alahas (a kanyang Kuya naman ay isang ka!aniwang hikaw pa!a sa knayng asawa (a kanyang Ate naman ang isang bulaklaking lilang bestida na !egalo nito sa ina Ang bulsikot naman ang sa kanyang Diko dahil sa paniniwala nito na hindi ito kailanman nawalan ng pe!a Binalingan siya ng kanyang Kuya kung ano !aw ang sa kanya (abi nya" ang nais !aw nya ay ang la!awan ng kanyang ama+t ina sa bihis-pangkasal Na!amdaman nya na nanghinayang ang kanyang mga kapatid sapagkat walang nakaalala sa lit!atong iyon At noon ay nagkanya-kanya na sila
+A2$AN* Ina:+rining
Bunsong anak &tagapagsalaysay %uya Ate )itse )iko
+AG02AN* an #ermin
BANG$A8* . May isang pamilya na ang !anap"bu!ay ay ang paggawa at pagbebenta ng mga kakanin na ang isa sa kanilang ginagamit sa paggawa nito ay ang Gilingang Bato. ;. Ang Gilingang Bato ay namana pa ng ina ng pamilya mula sa kanyang pamilya. Namatay ang asawa ni +rining at naiwan sa kanya la!at ng kanilang mga anak. <. Makalipas ang ilang taon ay nagsimula nang mag"aral ang mga anak ni +rining. )a!il sa mga nag"aaral na anak, unti"unting naging mas ma!irap ang pagsusuman da!il sa kakulangan sa kamay na tumutulong. =. dumating ang gin!awa sa kanilang pamilya ng makatapos ng pag"aaral ang kanyang anak maliban sa isang di nakapag"aral at nag"asawa nalang da!il sa ma!inang pag"iisip. >. kalaunan ay binawian ng bu!ay si +rining , at iniwanan ang kanyang mga anak ng tig"iisang bagay na pamana.
0R9B1EMA* a pagkamatay ng kanilang ama ay na!irapan na silang mamu!ay.
91289N* %umilos silang la!at at !indi dumipende aa magulang.
M9RA1 1E9N* Na !uwag dumipende sa magulang sapagkat kailangan ng pagtutulungan ng bawat isa para umasenso.
#I1I0IN9 ?
1ope5, %ate B. ?"Ri5al Ma@am Beting
