K ü ltü r Bakanlığı, büyük Atatü rk'üm üzü n do ğum unun 100’ncü yıldönüm ü m ünâsebetiyle ül kem izde yayınlanm ış ve b ir evvelki nesiller ta rafından sevgi ve m erak ile okunarak tüketilm iş olan çok değerli e serle r yanında, ya yın hayatı mıza ilk defa katılan eserleri Tü rk m ille tiyle onun yetişen evlatlarına sunm ak istem ektedir. Eliniz de tuttuğunuz bu kitap onlardan biridir.
D eğerli bir yazarım ızın anlattığı gibi A ta türk kendisine yaklaşıldıkça gözlerde büyüyen b ir zirve gibidir. Bu kitap ve bu seride çıkan ki taplar o zirveye yaklaşm ak isteyenlere b ire r ba samak olacak ve okuyucu, Tü rk Vatanını kurtar m ış olan bu büyük insana bu basamakları çıka rak hayranlık ve se vg iyle kavuşm anın m utluluğu nu duyacaktır.
Cihad BABAN Kültür Bakanı
By Ser-mest
İ Ç İ N D E K İ L E R
; Sayfa
SÖZBAŞI
......................................................................
X III
G İ R İ Ş
......................................................................
1
A) XIII - XV.
YtJZYILLARDA ANADOLU’NUN
SİYÂSÎ, İÇTİMÂİ ve KÜLTÜREL DURUMU ..................................
1
..................................................
3
b) İçtimâi durum ..................................................
10
1. Göçebeler .......................................................
10
2. Köylüler
12
NA UMÛMÎ BİR BAKIŞ a) Siyâsî durum
.......................................................
3. Şehir hayatı
...............................................
13
c) Kültür durumu
..............................................
17
B ) KAYGUSUZ ABDAL’IN YAŞADIĞI DEVİRDE TEKE İLİ
.............................................................. V
21
B i R t N C İ
B Ö L Ü M Sayfa
K A Y G U SU Z A B D A L 'IN H A Y ATI
27
A) KAYGUSUZ ABDAL’IN MENKABEVÎ HAYA TI (MENİKIBNÂME’YE GÖRE)
.........................29
1. Ailesi, Çocukluğu, Tahsili ve Y etişm esi .............29 2. Abdal M ûsâ’ya İntisâbı ..........................................30 3. Mahlâs Alışı ....................................................... ......41 4. Şeyhinden İcâzetnâm e Alması .............................42 5. Mısır'a Gidişi
................................................... ......44
6. Hacca Gidişi ....................................................... ...... 54 7. Dönüşü
............................................................... ......55
B ) KAYGUSUZ ABDAL’IN HAKÎKİ HAYATI
57
1. Doğum Târihi ve Yaşadığı Devir .................. ...... 57 2.
A ilesi
.............................................. ............................ 70
3. Adı ve Mahlâsı ......................................................... 7 5 4. Seyahatleri
....................................................... ...... 78
5. Ö lüm ü ve Mezarı .............................................. ...... 8 4 6. Netice ................................................................... ...... 3 7 VI
I K Î N C İ
B Ö L Ü M Sayfa
K A Y G U SU Z A B D A L 'IN E S E R L E R İN İN T A V S İF L E R İ V E H ÜLÂSALARI KAYGUSUZ ABDAL’IN ESERLERİNİN TAVSİF LERİ VE HÜLÂSALARI .............................................. L NÜSHA TAVSİFLERİ
il
89
......................................
92
A) İstinsah Tarihi Belli Olan Nüshalar ...........
92
B) İstinsah Tarihi Belli Olmayan nüshalar ...
98
ESERLERİN HÜLÂSALARI ............................... a) Manzum Eserleri ............................................... 1. Dîvan ............................................................... 2. Gülistan ........................................................ 3. M esneviler ................................................... aa) Birinci Mesnevi .............................. . bb) İkin ci M esnevi ................................... cc) Üçüncü M esnevi ....................................
104 104 104 106 109 109 114 118
4. Gevhernâme 5. M inbernâm e
.............................................. ................................................
119 120
b) Mensur Eserleri .............................................. 1. Budalanâme .................................................. 2. Kitâb-ı Miglâte ............................................. 3. Vücüdnâm e ..................................................
121 121 129 137
c) Manzum + Mensur (Karışık) Eserleri ....... 1. Dilgüşâ ........................................................ 2. Saraynâm e ..................................................
141 141 147
VII
Ü Ç Ü N C Ü
B Ö L Ü M Sayfa
K A Y G U SU Z A B D A L 'IN E S E R L E R İN İN Ş E K İL B A K IM IN D A N İN C E L E N M E S İ ................................ I. VEZİN ...................................................................... a) Aruz ................................................................. . b) Hece ................................................................... II. KAFİYE .................................................................. III. NAZIM ŞEKİLLERİ ..........................................
152 152 153 159 165 169
a) Dîvan Edebiyatına Âit Nazun Ş ek illeri....... 1. Gazel .............................................................. 2. M esnevi .......................................................... 3. Kaside ..................................................... '.••• 4. Tercî-i Bend ve Terkîb-i Bend ............... 5. M üstezâd .......................................................
169 169 170 170 170 171
b) Halk Edebiyatına Âit Nazım Şekilleri ....... 1. İlâhî ............................................................... 2. Şathiye ........................................................... 3. N u tu k ...............................................................
172 175 176 178
IV. DİL VE İJSLÛP .................................................. a) Gramer Şekilleri ve Kelime Hâzinesi •.......... 1. Gramer Şekilleri ........................................... 2. Kaygusuz’un K elim e Hâzinesine U m ûm î B ir B akış ....................................................... 3. Bugüne Göre Arkaik Kelim eler ..............
180 180 180
b) Anlatım Şekilleri ............................................... 1. Nasihat, ve H itap Yoluyla A n la tm a ....... 2 . Doğrudan Doğruya Anlatm a (Expositicm) 3. Tahkiye .......................................................
185 186 189 191
VIII
181 182
Sayfa 4. M ükâleme ve Sual Yoluyla Anlatm a ... 193 5. Tasvir ............................................................ ....196 6. Delil ve îsb a t Yoluyla Anlatm a .............. ....197 c) Diğer Üslûp Husûsiyetleri .............................. ....198 1. Tekrir ............................................................ ....198 2. Seci ............................................................... ....201 3. Mecaz ............................................................ .... 2 0 1 4. Atasözleri ve Deyim ler .............................. ....208 5. H alk Söyleyişleri ............................................212
D Ö R D Ü N C Ü B Ö L Ü M KAYGUSUZ ABDAL'IN ESERLERİNDE DİN VE TASAVVUF ...................................... ....216 l. DİN .......................................................................... ....216 a) İtikat .................................................................. ....216 1. Allah .............................................................. ....216 2. M elekler ve Şeytan .................................. ....220 3. Kitaplar ...........................................................224 4. Peygamberler .............................................. ....225 5. Âhiret ........................................................... ....230 6. Kazâ ve Kader - H ayır ve Şer ................... ....236 b) İbâdet .......................................................................239 1. Kelime-i Şehâdet ...................................... ....240 2. Namaz ........................................................... ....242 3. Oruç, Zekât, Hac ...................................... ....245 c) Ahlâk ......................................................................246 1. Kibir ve Riyâ-Tevâzu ve Saflık (Riyasızh k) ........................ ....................................... ....247 2. Hase.d ve K in ..................................................250 3. Cim rilik ............................................................250 4. Edeb ............................................................... ....252 IX
Sayfa ç) Diğer Dînî U nsurlar........................................... 1. Âyetler ........................................................... 2. H adisler .......................................................
254 254 258
II. TASAVVUF ........................................................... a) Vahdet-i Vücûd .............................................. 1. Ezelde Vahdet-i Vücûd ............................... 2. Halde Vahdet-i V ücûd ............................... aa) Gayr-ı H ak ........................................ . bb) E n e’l-Hakk ............................................ cc) K endini bilm ek ................................. . çç) Tecellî ................................................... dd) Vahdet - K esret ................................... ee) Tevhid ................................... ................ ff) Nişan - Bînişan ................................... gfi) Ten - Cism - V ücûd - C â n ................... hh) Gönül - Sır - Pinhân ........................... 3. Ebedde Vahdet-i Vücûd .......................
261 261 261 265 267 269 271 274 276 276 277 277 278 281
b) Elest Meclisi .................................................. 1. Adem dom ................................................... 2. Vatan-ı aslî - Pür kat (Hicran) - Vuslat ...
283 283 284
c) ç) d) e)
Allah’ın Dîdânm Görme (rü’yetullah) ....... Teferrüc .............................................................. Merâtib-i erb a a ............................................. . EvUyâ ..........................'.......................................
285 286 287 290
N E T î G E .................................................................. B İ B L İ Y O G R A F Y A ...................................... A) Kaygusuz Abdal’ın E serleri.............................. B ) Umûmî Bibliyografya ..................................... İ N D E K S .................................................................. Yanlış - Doğru Cetveli ..............................................
296 306 311 317 317 343
X
R ahm etli Babam Ali GÜZEL’în Aziz Rûhuna...
XI
KISALTMALAR AG A. g. e. A. g. m. A. Ü. b. baş Bd. Bl. C. c. Derg. DTCF. Ed. Fak. Gnl. GOD
: ; : :
A bdurrahm an Güzel (nüshâsı). Adı geçen eser Adı geçen m akale A tatürk Üniversitesi : bin (oğul) : başlar : Band (.Cilt) : Bölüm : Cilt : Cilt nev’i ; Dergi : D il-T arih Coğrafya Fakültesi ; Edebiyat : Fakülte : Genel Geschichte der osm anischen D ichtkunst, bis auf unsere Zeit. K. : Kitaplığı kt. : Kâğıt ktp. ; K ütüphâne Mar. : M arburg N üshası Ms. : Yazma Müz. : Müze nu. : num ara ölç. : ölçüsü st. : satır s. (sh.) : Sahife TŞA : Tekke Şiiri Antolojisi TK : T ürk K ültürü V. (V ar). : V arak yz. : Yazı. XII
s ÖZ B Aş I Çalışmamızın konusu Kaygusuz Abdal’ın H ayatı ve E serleri'dir. Bilindiği gibi Kaygusuz Abdal, Tekke Edebiyatı'm n en m ühim tem silcilerinden biridir. Bu edebiyâta âit ferdî m ahsûller, Tüa*k H alk E debiyatı'nm konusu içine girm ektedir. Kaygusuz Abdal’m H ayatı ve E serleri ile Edebiyat Tarihim izdeki yeri ve günümüze kad ar devam edegeleu şöhreti nisbetinde ciddî ve derinlem esine b ir araştırm a yapılm am ıştır. Edebiyat T arihlerinde ve Antolojilerde onun b ü tü n eserleri göz önünde tu tulm adan bâzı muayyen şiirleri verilmiş, san’atı hakkında da b irb irin in tek rarı olan birkaç cüm lelik bilgi ile yetinilm iştir. Bu sebeple biz, Onun bugüne kad ar tanm agelen şahsiyetinin farklılı ğını ve bütünüyle eserlerini tanıtm aya çalıştık. F uad K öprülü, M ısır’d a Bektâşilik ve Abdâl Mûsâ adlı m akalelerinde, Kaygusuz etrafındaki m enkabeleri tâ rih î tenkit süzgecinden geçirm ekte ve Kaygusuz Abdal ile Abdal M ûsâ arasındaki m ünâsebeti incelem ektedir. Rıza N ur, Kaygusuz Abdal adlı m akalesinde esas iti bariyle M ısır'da bulduğu b ir m enâkıbnâm e nüshasını bize tanıtm akta, b u arad a Kaygusuz’un hayatı üzerinde dur m aktadır. M uhtar Yahya I>ağlı, Kaygusuz Abdal adlı eserinde, K aygusuz'un şiirlerindeki Rûmeli'ye âit bâzı y er adlarıyla şahıs adlarından hareketle onun hayatını aydm latm aga X III
çalışm akta, fakat bizce yanlış sonuçlara ulaşm aktadır. Dağlı’nın eserinde yer alan Kaygusuz'a âit şiirler ise onun bâzı m ühim yazm aları elden geçirdiğini gösterm ektedir. A bdülbâki G ölpm arlı’nın b u konudaki neşriyâtında verdiği bilgiler ise hem çok cüz'î, hem de bâzan birbirleriyle m ütenâkızdır. A raştırm am ızın bilhassa «Kaygusuz'un H ayatı» bö lüm ünde b u eserler ve diğerleri etrafh ca ele alm arak gö rüşlerim iz belirtilm iştir. Biz b u çalışm am ızda Kaygusuz’ım b ü tü n eserlerini inceledik. Onun bugüne k ad ar bilinen eserlerinin yanın da, daha başka eserlerinin de olduğunu tesbit ederek, bun ları da incelememizde değerlendirdik. Bu eserimizde, bil hassa M arburg ve A nkara Genel K itaphğı'ndaki en eski yazm aları esas aldık. Böyle b ir çalışm a içinde onun yüz lerce varak dolduran eserlerini m etin olarak vermemiz m üm kün değildi. Bu bakım dan çalışmam ızın ikinci bölü m ünde eserlerinin hülâsalarm ı vererek; diğer bölüm lerde de m isâlleri bol ve uzun tu tu p , b u boşluğu doldurm ağa çalıştık. M etinleri; m atbaalarım ızda transkripsiyon işâretlerinin bulunm am ası sebebiyle transkripsiyonlayam adık. F akat m üm kün olduğu k ad ar E ski Anadolu T ürkçesi’nin dil husûsiyetlerini tebârüz ettirm eye çalıştık. Aldığımız örneklerde bâzı vezin, kelime ve ifâde hatalarının bulun m ası m uhtem eldir. Eserlerin tenkitli m etinleri henüz neşredilm ediği için b u tü r h ataları düzeltme cihetine gitme dik. Bu h atalar doğrudan doğruya Kaygusuz A bdal'a âit olabileceği gibi, m üstensihlere âit de olabilir. Zaten Kay gusuz Abdal’ın şiirlerinde bâzı aruz hatalarının bulunm ası, devri icâbı, tabiî sayılmalıdır. K anaatimizce bu eserlerin din, dil, k ü ltü r ve târih açısından ay n ca incelenip değer XIV
lendirilm esi gerekir. Bu bakım dan, biz de O 'nun b ü tü n eserlerinin tam am ını Kaygusuz Abdal Serisi adı altında neşre hazırladık. Bu kitap bu serinin ilk m ahsülüdür. Kaygusuz'un yetiştiği devir ve çevreyi tanım ak m ak sadıyla girişte, hem Anadolu’nun, hem de Antalya’nın ve yöresinin siyâsî, iktisâdî, içtim âi ve k ültürel târihleri um ûm î olarak ve kısaca verildi. Birinci Bölüm ’de Kaygusuz'un hayatını inceledik. M enkabevî hayatı için, elimizde bulunan m enâkıbnâm e nüshasını (AG nüshası) ele aldık. H akiki hayatı bölüm ün de bugüne kadar yapılm ış çalışm aları tenkit süzgecinden geçirerek, Kaygusuz’un yaşadığı devir, adı, âilesi, seyâhatleri ve ölüm ü hakkında bâzı sonuçlara vardık. İkinci Bölüm ’de, kütüphânelerdeki yazm alardan eski olanlarının tam tavsifleri verildi; yakın devre âit olanla rın sâdece künyeleri verilm ekle yetinildi. Ayrıca b u bö lüm de Kaygusuz’un eserleri geniş olarak hülâsa edildi. Üçüncü Bölüm ’de eserler şekil bakım ından incelen di. Vezin, kafiye, nazım şekilleri, anlatım çeşitleri ve dilüslûp husûsiyetleri ele alındı. Son bölüm de Kaygusuz’un eserlerindeki dînî ve tasavvufî un su rlar m adde m adde ele alınarak bol örneklerle gösterildi. Bibliyografyayı iki kısm a ayırdık. B irinci kısım da kütüphânelerdeki yazm alar, alfabe sırasına sokularak lis telendi. îkinci kısım da faydalandığımız eserlerle, Kaygu suz hakkındaki um um î bibliyografya verildi. Doğrudan doğruya Kaygusuz Abdal’ın eserlerine da yanan b u çalışmam ızla onun hayatı, san’atı ve edebî şah siyetinin daha çok gün ışığına çıktığına inanıyoruz. XV
Bu çalışm alarım sırasm da yakın ilgi ve teşviklerini gördüğüm hocam Prof. Dr. Ş ükrü Elçin'e şü k ran lan m ı sunm ayı b ir borç bilirim . Aynca çalışm alarım sırasında yardım larını esirge meyen Doç. Dr. Ahmet B. Ercilasun ile Doç. Dr. Âmil Çelebioglu’ya da teşekkür ederim. K ültür Bakanlığı, A tatürk’ü n Doğumunun Yüzüncü Yıh Yayınları B ürosu B aşkam Yavuz Bülent B âkiler'in eserin basım ı için gösterdiği gayrete m innettarım . Ese rin basım ını en iyi şekilde gerçekleştirm ek için çalışan Başbakanlık Basımevi M üdürü îlh an Gülsün ile m atbaa personeline de teşekkürlerim sonsuzdur.
Ankara, 2 N isan 1981
A bdurrahm an GÜZEL
H âcettepe Üniversitesi Sosyal ve Îd arî Bilimler Fakültesi Beytepe - ANKARA XVI
GİRİŞ A) X III-X V . YÜZYILLARDA ANADOLU'NUN S İ YÂSÎ, İÇTİMÂ! VE KÜLTÜREL DURUMUNA UMÛMİ B İR BAKIŞ B ugünkü Türkiye’nin Asya kıt'asındaki b ü tü n top raklarına verilen «Anadolu» ism i, O rtaçağdan itibaren, bâzan b ir m em leket adı, bâzan b ir yönetim bölgesi veya bölge adı olarak kullanılm ış ve bu m em leketin sahası za m anla değişikliklere uğram ıştır. Anadolu sözü, Selçuklu lar devrinde b ir yönetim bölüm ünün adı olm aktan çıkmış ve bundan sonra coğrafî b ir kavram olm uştur. O sm anlılann ilk devrinde eyâlet teşkilâtı “düzenle nirken, kısm en X. yüzyılda Doğu Roma im p arato rlu ğ u ta rafından isim lendirilen «Thema Anatolika» nın yerinde, fakat ondan daha geniş, b ir «Anadolu eyâleti» kurulm uş ve bu ad, im paratorluğun «Rumeli Eyâleti» m ukâbili ola rak kullanılm ıştır’. X III. yüzyılda Anadolu, Selçuklu sultanlarının kimiyeti altındadır. Bu asır, Anadolu Selçukluları’nm hem en parlak, hem de yıkılış devirleridir. S ultan Alâeddin, 1220’de bu devleti m ânevi ve m addî kudret bakım ın dan en ü st seviyeye u laştırm ıştır. F akat 1232'de Moğollar'ın A nadolu’ya saldırm aları ile Selçuklu İm paratorlu1)
Bak. ÎA, Anadolu maddesi, C. 1, s. 428; TA, A tiadolu maddesi, C. 2, s. 404 - 416.
hâ
ğu'nun du ram u kötüleşir. B ir ta ra ftan 'Moğol istilâsı, öte taraftan türeyen eşkiyâ ve mezhep - ta rik at isyanları hem devleti, hem de halkı derm ansız bırakır. Devletin otoritesi sarsılır ve halkla arası açılır. X III. yüzyılın sonlarına doğ ru artık m üstâkil beylikler devri b aşlar ve 1308’de Ana dolu Selçuklu Devleti resm en son bulur. XIV. asırda Osmanlı Devleti’ni yaratan ve onun sü r atli inkişâfına im kân veren m addî ve m ânevi kuvvetlerin m enşeini bulm ak, bu siyâsî kuruluşu teşkil eden esas ana u nsuru tesbit etm ek için önce X III. yüzyıl Anadolu cemi yetinin içtim âi şartların ı bilm ek lâzımdır. X III. asırdaki içtim âi, İktisadî, kültürel durum XIV. asırda da devam et m iştir. X III. asır, Anadolu T ârihi'nin siyâsî değişiklikler bakım ından en hareketli devridir. B unun neticesi olarak m üteâkip asırlarda, bilhassa Osmanlı im p arato rlu ğ u ’nun kuruluşu esnâsm da b ir intikal ve teşekkül safhası olarak bu hareketlerin tesirleri görülm üştür. Anadolu Selçuklu İm paratorluğu’nun siyâsî ve kültürel bakım dan en yük sek devresine varm ası, dördüncü Haçlı Seferi’nden sonra Bizans im p arato rlu ğ u ’nun A nadolu'daki enkâzı ü stü n d e İznik ve Trabzon Devletleri’nin kurulm ası, Moğolların Anadolu’ya fiilen hâkim olarak Selçuklu hâkim iyetinin b ir bölge hâline gelmesi, Anadolu T ü rk lerin in büyük IIhanlılar im paratorlu ğ u içine girm eleri, Ilhanlılara rakip olan M ısır - Sûriye Memlûk im p arato rlu ğ u ile dost ve m üttefiki A ltınordu Im paratorluğu’nun Anadolu’da siyâ sî b ir rol oynam aya başlam aları, İstan b u l’da Bizans im paratorluğu’nun te k ra r ihyâsı hep bu asırdadır. Bunlar, XIV. asrın ilk yarısında Osm anlı Devleti’nin kuruluşunu hazırlayan sebeplerdir. X III. asırda zuhûr eden b u siyâsî hadiseler, içtim âi hayatta da tesir ve tepkilerini gösterm iştir. Türkiye’de
asırlarca m üessir olm uş b irtak ım büyük tasavvuf ta rik a t larının teşekkülü de yine b u asırda olmuştur^. XIV. yüzyılın ilk yarısında ise Anadolu küçük bey likler arasında bölüşülm üş b ir durum daydı. Ülkede «Tek Devlet Gücü» m evcût değildi. 1308’de Selçuklu Devleti’nin resm en yıkılm asm dan sonra Selçuklu to p rak ları üzerin deki karışıklıklar sürerken halkın vaziyeti, b ir önceki yüz yıldan daha iyi değildi. Isyânlar, güvensizlik ve kanunsuz luk, tarik atların da çoğu bozguncu şeyhlerin öncülüğünde yıkıcı hareketlere başlam ası hep bu yüzyılda olm uştur. Bu asırda cesûr beyler, Alp Erenler, Ahî reisleri b ir «cihad» hareketiyle Anadolu’5Ti hiristiyanlardan k u rtar maya çalışıyorlardı. Bu esnada devlet gücüne sahip Karam anoğulları (1250 - 1487) ve Osm anoğulları (1299 -1924) beylikleriyle karşılaşıyoruz. Osm anoğulları, b u yüz yılın başında Söğüt yöresinde b ir küçük beylik iken, yavaş yavaş A nadolu'nun b ü tü n ü ne el koyan, T rakya’da zaferler kazanan sayılı b ir devlet haline gelm iştir. Bilhassa 1. M urad ve Y ıldırım Bâyezid zam anlarm da Anadolu birliği kısmen sağlanabilm iş, B ur sa büyük b ir T ürk B aşkenti olm uştur. a ) Siyâsî durum X III. asır Anadolusuna Selçuklu Devleti hâkim di. Selçuklular X II. asrın ikinci yarısında kendilerine rakip olan Dânişmendlileri, M engüçeklileri, S altuklulan, Artukluları ya büsbütün yok etm işler, ya da küçük b ir beylik hâlinde bırakm ışlardı. S ırf iktisâdı sebeplerle I. Gıyâseddin Keyhüsrev 1207’de Antalya’yı, I. îzzeddin Keykâvus da 2)
B ak.: M. F. Köprülü, Osmcmh İmparatorluğu’nun A nkara 1972, 2. baskı, a. 67 - 69.
Kurulusu,
1214’de Sinob’u zaptetm ekle Akdeniz ve K aradeniz’i Sel çuklu Devleti’nin dış ticâret m erkezleri haline getiriyor lardı. Bilhassa Antalya’nın zaptı, ileride Kaygusuz’u n ye tişeceği m uhitin hazırlanışı bakım ından m ühim dir. Bu asrın başında Anadolu’nun siyâsî tarihi itibariyle m ühim olan diğer hâdiseler ise, îznik îm p arato rlu ğ u ’nun kuruluşu ile K aradeniz kıyılarında Trabzon îm p arato rlu ğu’nun kuruluşudur. X III. asrın birinci y an sı, I. Alâeddin Keykûbad dev ri, Selçuklu İm parato rlu g u ’nun en kuvvetli ve parlak dev ridir. Ticârî gayelerle Anadolu’nun güneyinde Anamur, Alâiye vb. b irtak ım m üstahkem kalelerin zaptedilmesi, K ırım ’ın Soğdak lim anına b ir askerî kuvvetin gönderil mesi, küçük E rm enistan’ın te ’dibi,; Doğu Anadolu’nun bütü n sâhaları, bilhassa K ahta, Çemişgezek, Erzincan, Erzurum , Ahlat gibi m ühim askerî ve İktisadî merkep lerin zabtı, sonra M oğolların önünden kaçan Celâleddin H arezm şâh’ın Azerbaycan ve İra n ’da kurduğu devletle m uvaffakiyetli savaşlar, dâhilde birçok im âret, kervansa ray, yol, câm i vb. vücûda getirilm esi hep bu devrin eseri dir. Alâeddin, batıyı değil, doğuyu ele geçirmeyi, H aleb'i ve kuzey Sûriye’yi de zabdetm eyi istiyordu. Fiilen buna m uvaffak olam am akla beraber, şarktaki b ü tün kom şu larm ı kork u tarak büyük b ir siyâsî nüfuz ıkazanmıştı. X III. asır Anadolu tarihinin en m ühim siyâsî hâdi seleri «Moğol istilâsı» dır. I. Alâeddin K eykûbad’ın son zam anlarında Anadolu’daki T ürkler ve R ûm lar için büyük b ir tedirginlik olan b u tehlike, Alâeddin’in kuvvetli siyâ seti sâyesinde atlatıldı, h attâ oğlu II. Keyhüsrev de şarkta bâzı yeni fütûhatlard a bulundu. F akat dâhilî idârenin bo zukluğu, Celâleddin H arezm şâh’m ölüm ünden sonra, Ana dolu’daki Harezm li bâzı T ürk aşiretlerinin büyük ta h ri
batlarla Selçuklu h u d u tların d an çıkm ası ve Alâeddin’in onlarla mücâdeleye girm esi, zâten dış harplerden yorgun olan Selçuklu Devleti'ni sarsm ıştı. Bu esnâda b ir de Bâbâiler isyânı çıktı ve zorlukla bastırılabildi. İşte bu sırada Moğol tehlikesi k a t’î olarak baş gösterdi. M oğollar 1242’de E rzurum ’u zabtettiler, Selçuk hüküm dârı, kendi ordusu ve topladığı diğer m ühim kuvvetlerle Moğol istilâsına 1243'de Kösedağ harbinde karşı koym ak istedi ise de mağ lup oldu. Bunun üzerine Moğollar, Sivas, Kayseri ve E r zincan’ı da zabdettiler. İşte b u m uhârebe Selçuklu İm pa rato rlu ğ u ’nun çöküşünün ve A nadolu’nun Moğol hâkim i yeti altına girişinin başlangıcı oldu. A nadolu’nun bundan sonraki siyâsî hayatı, artık Mo ğol hüküm darlarının irâdesine tâbidir. H er ne k ad ar Sel çuklu hânedânından bâzan b iri bâzan b ir diğeri ve bâzan da birkaç Şehzâde Moğol hanlarının yarlıklarıyla saltanat sürüyorlar idi ise de hakik atte Moğol işgâl ordusu kum an danları m em leketi idâre ediyordu. Moğol istilâsından hem Selçuklu Devleti, hem de halk m uztaripdi. H alk her yönüyle istibdat altında huzursuzdu. D urum bu vaziyette iken M ısır - Suriye İm paratorluğu'nun kudretli hüküm dârı Baybars, A nadolu’yu Moğol istilâsından k u rtarm ak m aksadıyla Anadolu’ya girdi ve K ayseri’ye k adar yürüdü. E lbistan H arbinde Moğol ordu sunu hezimete uğrattı ise de, Anadolu halkından Moğollara karşı istediği yardım ı göremeyince geri çekildi. İlhan Abaka büyük b ir ordu ile Anadolu’ya gelerek. M ısırlılarla birlik olduğu bahanesiyle binlerce insanı öl d ürttü, h a tta M ûinüddün Pervâne de bundan ku rtu lam a dı. B undan sonra A nadolu’n u n siyâsî durum u karıştı. Mısır - Sûriye M emluk İm paratorluğu Anadolu’daki siyâ sî durum u dikkatle tâkip ediyordu. X H I - XIV. yüz yıl
larda Moğol kuvvetleri kum andanlarından Sülemiş ve D em irtaş isyanlarında âsiler M enüûklerden yardım bek liyorlardı. X III. asrın ikinci y an sın d a A ltm ordu İm p arato rlu ğu’nun da A nadolu'nun bu siyâsî karışıklığına kayıtsız kalm adığını zikretmeliyiz. Hülâsa, X III. asır sonunda Ilhanlıların Anadolu'daki askerî idâresi, günden güne baskısm ı artırm asına rağmen, sağlam b ir otorite kuram am ıştı. Doğu ve O rta A nadolu’da ki askerî ve ticârî yollar üzerindeki m erkezlerde hâkim i yetleri varsa da, bu ralard an uzak yerlerde varlık ve ha kim iyetleri hissedilemez olm uştu. İşte b u dâhilî ve hâricî şartların tesiri altında, bir ta ra ftan A nadolu'daki Selçuklu Devleti’nin inkırâzı de vam ederken, diğer tarafd an da yeni bâzı T ürk kuvvetle rinin varlığı göze çarpıyordu. B unların en eskisi I. Keykûbad zam anında m erkezi Erm enek olan K aram anlılar dır. K aram anlılar, Selçuklu Devleti'ne vâris olm ak iddi asıyla XIV. asrın başlarında Konya’yı iki defa alırlar. Bi rincide İlhanlIların Em îrü'l-Ü m erâsı E m îr Çoban ta ra fından 1315'te, ikinci defâ da E m îr Çobanoğlu Anadolu vâlisi D em irtaş tarafından 1320’da oradan çıkarılırlar. D em irtaş'm M ısır’a firarından ve A nadolu’da îlhanlılar hâkim iyetinin zayıflam asından sonra, Konya m erkez ol m ak üzere K aram anlılar Beyliği kuvvetli b ir devlet halin de gelişir. X III. asrın ikinci yarısında A nadolu'nun batısında teşekkül eden diğer b ir kuvvet jGermiyan Beyliği’dir (1260 - 1429). Germiyan Oğulları, Oğuzların Avşar boyun dandır. Devletin başkenti K ütahya idi. 1381’de Kütahya, Simav ve Tavşanlı O sm anlılara verilm iş, Germiyan Oğul ları K ula'ya çekilm işlerdir. .
Germiyan Oğulları, B atı Anadolu’da m ühim yerleri kesin şekilde BizanslIlardan fethedip tü rkleştiren T ürk m en hânedânlarm m başında gelir. Aydın ve civarındaki Aydınoğulları, Lâdik’deki İnançoğulları, M anisa'daki Saruhanoğulları, B alıkesir’deki K arasioğulları, hiç olmazsa kuruluşlarının ilk zam anlarında Germiyan Devleti’ne tâbi idiler. Germiyan Oğulları XIV. asrın ilk y an sın d a Batı Anadolu’daki bu beylikler üzerindeki hâkim iyetini sürdü rürken, doğu hududunu da A nkara’ya k ad ar genişlettiği, hattâ b ir aralık Paflagonya’nın bâzı kısım larına da mâlik olduğu söylenebilir. Paflagonya hâkim i U m ur Beğ, Ger miyan sülâlesindendir’. X III. asrın sonlarında beliren Antalya ve civârındaki H am idoğulları (1280- 1391) ile Eşrefoğullarım (1280 1326), K astam onu’daki C andaroğullan (1291 - 1461) m da ilâve edecek olursak, bu devrin en m ühim siyâsî teşek küllerini tam am lam ış oluruz^. XIV. asrın başında Ilhânî tah tın a Ulcaytu Hüdâbende’nin cülûsundan sonra, Anadolu Valiliğinin ihdası, bu im paratorluğun zor günler yaşadığım gösterir. N itekim 1322’de isyân eden D em irtaş, babası tarafın d an m ağlup edildi ve 1327'de M ısır'a iltica etti. Konya da b u sıralarda k a t’i olarak K aram anlılar’m eline düşm üştü. Osm anh Devleti’ni kuracak olan p sm an o ğ u llan n ın ataları, en kuvvetli ihtim âle göre, 1071 M alazgirt zaferin3)
4)
Bak : tsm âil H akkı Uzunçarşılı, Osnumlt Tarihi, C. 1, 3 baskı, A nkara 1972, s. 4 -1 2 , 6 3 -7 0 ; Yılmaz öztuna, B üyük Türkiye Tarihi, c. 2, İstanbul 1977, s. 24 - 25. B a k : M. F. Köprülü, a. g. e., s. 69-8 4 ; J. H. Uzunçarşılı, a. g. e., c. 1, s. 4 8-54; Y. Öztuna, a. g. e., C. 2, s. 34-47.
den hem en sonra Doğu Anadolu'ya gelip yerleşen Kayıla r’ın reisleri idiler^. Selçuklu Sultanı Alâeddin, E rtu ğ ru l Bey'e Bizans sı nırlarında dirlik verm iştir. B urada m uhtem elen 1231‘de Osmanlı Devleti’nin nüvesi kuru lm u ştu r. E rtu ğ ru l Bey, Türkiye ^m paratorluğu’n u n b ir uc beyi durum undadır. Selçuklu Türkiyesi'nin B izans'a karşı b atı sınırları, iki büyük uc beyi tarafın d an korunm aktadır. Kuzeyde K astam onu'da o tu ran Çobanoğulları *ve Güney de Germiyanoğullan, E rtu ğ ru l Bey 1281'de ölünceye k ad ar Çobanoğullan'na tâbi idi. E rtuğrul Gazi'nin: yerine geçen oğlu Osm an Gâzi 1324'te k ad ar 43 yıl saltan at sürm üş ve B ursa'yı kuşattığı sırada ölm üştür. Yerine geçen O rhan Gazi, babasm m yıl lardan beri kuşattığı B u rsa’yı alarak (6 N isan 1326) Baş kent yaptı. Sultan Orhan, 1335’de, Ilhanlılar'a bağlılıktan k u rtu lur, m üstâkil ve askerî bakım dan da güçlü b ir devletin başı olur. 1324 - 1362’deki saltanatı, Bizans tm paratorluğu'ndan yaptığı devam lı fetihlerle geçer. 1329 Ma5as'ında îznik'i fetheder. 2 M art 1331'de Pelekanon m eydan muhârebesinde Bizans İm p arato ru 3. Andronikos Paleogos'u yener ve osm anlıların gücünü Avrupa'ya dujoırur. Balıke sir - Çanakkale çevresinde saltan at süren K arasıoğulları’m, 1345'te ilk Türkm en Beyliği olarak Osmanlı Devleti'ne k atar ve Çanakkale boğazının Asya kıtasını tu tar. «Rumeli Fâtih!» olarak isim lendirilen O rhan Gâzi'nin büyük oğlu Veliahd Gâzi Süleym an Paşa, Gelibolu, Rumeli, B alkanlar ve Avrupa'ya ayak basar. 1359'da ölüm üyle yerine kardeşi Gâzi M urad Bey (I. M urad) geçer. R4urad Bey daha 1359'da 5)
TA, Osmanlı İmparatorluğu maddesi, C. XXVI., s. 89.
M eriç'i aşarak D im etoka’yı alır ve îstan b u l surlarına ka dar akınlar yapar. 1362’de babası O rhan Gâzi’nin yerine geçer. D ört ay sonra 1362 Tem muz’u n d a E dirne'yi fethe der. A rlık Osmanlı Devleti, gerçek b ir im p arato rlu k tu r, Dünyanın güçlü devletlerinden biridir. Çok çekinilecek b ir askerî güce erişm iştir. B irinci Haçlı ordusunu Sırpsındığı’nda 1364’te, ikinci Haçlı ordusunu 26 Eylül 1371’de Çirmen m eydan m uhare besinde m ağlup eden I. JVlurad, B alkanları hızla ele geçirdi. 1386 - 1387’de ilk Osmanlı - K aram an savaşı çıktı. 20 H aziran 1389’daki Kosova zaferinde Sultân M urad şehit düştü. Yerine oğlu Y ıldınm Bâyezid geçti. Bu suretle Or han Gâzi’nin bıraktığı devletin sınırları beş m islinden faz la büyüm üş oluyor ve bu iş, b ir nesilden (33 yıl) daha kısa b ir m üddet içinde gerçekleşiyordu. Tuna, kuzeyde sı n ır teşkil ediyor ve T ürk to p ra k la n B alkanlarda A tina' nın kuzey varoşları ile B elgrad'm güney varoşları, doğu dan batıya doğru da K aradeniz’le Adriye Denizi arasında uzanıyordu. 1390 yılı ile 1391’in ilk yıllarında I. Bâyezid kendisi ne «yıldırım» ünvânını kazandıran b ir sü r’atle B atı Ana dolu T ürkm en beyliklerini Osmanlı birliğine k attı. 1391'de Akdeniz kıyılarına indi, K aram anoğullarm ı te k ra r yen di. 1391’de Eflâk Prensliği, Osm anlı hâkim iyetini tanıdı. E rtesi yıl Selânik ve Silivri fethedildi. 25 Eylül 1396’da Yıldırım; N iğbolu’da, b ü tü n Avru p a ’nın katıldığı b ir Haçlı ordusunu m ağlup etti. Yıldırım Han, 1397'de A ttika ve M ora seferini yaptı. 1398'de Sam
s u n a geldi. Yıl sonunda K adı B urhaneddin devletine son verdi; Doğu A nadolu'ya dayandı*. b ) İçtimâi durum X III ve XV. asırlar arasında Anadolu Türkleri; y a şayış, şekil ve şartları itibariyle üç a y n grup hâlinde tet kik edilebilir. 1. Göçebeler Göçebeler, a y n a y n yayla ve kışlaklarda yaşayarak hayatlarını idâm e ettiren yarı göçebe aşiretlerdir. Bunlar kendi ihtiyaçlarını kendileri tem in ederler. Ya zirâatla meşgul olurlar, ya hayvan sürüleri yetiştirirler, yada O rta Asya'dan getirdikleri halıcılık san ’atı ve nakliyecilik ile uğ raşırlardı. A nadolu'nun pek m eşhur a tla n n ı da bunlar yetiştirirlerdi. Göçebe aşiretler, babadan oğula geçen reislerin idâresi altında, yazın yayla, kışın sehil denilen m uayyen yer lerde yaşarlardı. B unlar devlete, h er yıl, yetiştirdikleri sürülerin adedine göre, vergi verm ekle m ükellef idiler. An cak askerî m aksatla h u dut boylarına yerleştirilen aşiret lerden vergi alınmazdı. G erektiğinde orduya iltihak edebi liyorlardı. Meselâ, Trabzon İm paratorluğu'nun güney - ba tı sahasına yerleştirilen «Çepnî Kabilesi», X III. asrın son yarısında Trabzon'lularm Sinob’a karşı b ir hücum larım geri püskürtm üşlerdi. H uduttaki göçebeler fırsat bulduk ça düşm an toprakların a akınlar yaparlardı. Dahilî organizasyonları ve hukûki nizam ları olan bu aşiretler, Anadolu Türklüğünün en temiz, en canlı b ir un6)
10
TA., OsmanlI İm paratorluğu maddesi, C. XXVI.’s. 89 - 91.
suıaınu teşkil ediyorlardı. F akat devlet m efhum una yaban cı olan, aşiret nizarm haricinde h içbir nizam tanım ayan köylüye ve şehirliye istihfafla bakan bu disiplinsiz kitle ler, idâre m ekanizm ası biraz gevşediği zam an hem en b ir anarşi unsuru olup, açık köylere, şehirlere, tüccâr kâfilelerine hücum dan, yağm adan, tahribdende geri durm uyor lardı. Bu davranışlara tü rlü âm iller m üessir olm aktaydı, Bu T ürk aşiretleri um ûm iyetle m üslüm an olm akla beraber, h er tü rlü taassu p tan uzak, dînin em irlerini tam olarak yerine getiremiyen, eski T ürk Şam anlarm ın haricen İslâm laşm ış b ir devam ından başka b ir şey olm ayan alevi Türkm en babalarının m anevî nüfuzu altında idiler. X III. asırdaki «Babailer Kıyâmı» bu n ların iştirak ettikleri um ûm î b ir kıyam hareketidir. Anadolu Türkm enleri ara sında birçok m ürîdleri olan ve kendisini Allah’ın Resûlu olarak tan ıtan B aba Resul - Allah, II. K eyhüsrev zama nında K efersud ve M araş havalisindeki taraftarların a «kıyam» em rini verdi. O nlar da buna zâten hazırdılar. Bu göçebe kitleleri, kadın ve çocuklarıyla beraber, şehir lere ve köylere saldırdılar. K endilerine karşı çıkan Sel çuklu ordularını m ağlûp ederek, M alatya, Tokat, Amasya havâlisine hâkim oldular. Ancak sü r’atle doğu hu d u tların dan getirtilen b ir ordu, b u korkunç isyanı kanlı b ir su rette bastırabildi (637/1239 - 1240) ve B aba Resul - Allah, yakalanıp asıldı. H erhalde, târih î kaynaklarda «siyah libash, kızıl börklü, ay ak lan çarıklı» olarak vasıflandırılan bu göçebe Türkm enlerle, Moğol hâkim iyeti devrinde K aram anoğlu’nun m aiyetinde Konya'yı istilâ eden Türkm enler, h a ttâ X III. asırda H orasan’da Selçuklu İm p arato ru S ancar’a isyân eden Türkm enler, aynı içtim âi tipi tem sil ederler. Yer leşmiş halk ile göçebeler arasında bu içtim âi zıddiyyet se bebi ile, yerleşik züm reye m ensup âlim ler tarafından yazı 11
lan eserlerde, göçebe T ürkm enler aleyhinde şiddetli it ham lara ve h a ttâ iftirala ra tesâdüf olunur^. 2. K öylüler A nadolu'da köylüler, dün de bugün de nüfusun m ü him b ir kısm m ı teşkil eitm iştir. Anadolu, ilk Selçuklu fütû h âtı zam anında nüfus itibariyle kalabalık değildi. Bi zans’ın İra n ’la ve îslâm larla asırlarca süren harpleri, eski nüfusu azaltm ıştı, tik Selçuklu fütu h âtı ve onu tâkip eden X II. asrın harp ler ve istilâlarla dolu hayatı da nüfu sun çoğalm asını önleyici faktörlerdi. Selçuklu fütuhâtınm A nadolu’da bulduğu gayri m üslim halk, kısm en şehirli ve kısm en köylü idi. H arp ve anarşi y ıllan bu iki züm re yi de hırpalam ış, bu yüzden de köylü nüfusu m ühim nisbette azalmıştı. Bunun için Anadolu T ürk devletleri, ilk zam anlardan itibaren, yeni köyler teşkil etmeye çalıştılar. H orasan'da büyük Selçuklu S altanatının kurulm ası ile başlayan büyük göçlerin Anadolu’ya getirdiği unsurlar, yalnız göçebe u n su rlar değildi. Anadolu’ya gelen T ürkler arasında, O rta Asya’da, çok eski zam anlardan beri köy ha yatına, h a ttâ şehir hayatına geçmiş h er çeşit halk mevcûttu. Bunlar, yeni geldikleri yerlerde de aynı hayat ş a rt larını devam ettiriyorlar, köylüler derhal köyler k u rarak zirâi istihsâle başlıyorlar, şehirliler şehirlere yerleşiyor lardı. Türklerden başka diğer İslâm un su rların a m ensup birtakım halkın, h a ttâ hiristiyan un su rların Anadolu'ya gelip köyler kurduk ları ve bunların daha sonra T ürk ek seriyeti arasında türkleştikleri de görülm üştür. Batı T ürkistan'dan gelen Türk köylü sınıfı, A nadolu' ya da eski zirâat kültürlerinden birtakım şeyler getirm iş lerdir. O ralardan birtak ım köy ve kasaba adlarının Ana7)
12
M. F. Köprülü, a. g. e., s. 93 - 98.
dolu’ya da getirilm iş ve aynı isim lerde b irtak ım köyler kurulm uş olması m ânidar b ir hâdisedir. Selçuklu ve Osm anlı devletlerinin genel politikası içinde T ürk aşiretleri, X II. asırdan zam anım ıza k ad ar yavaş yavaş ve parça p a r ça iskân edilerek köy hayatına geçirilm işlerdir. Mogollar devrinde Anadolu da Köy hayatı inkişâf et m em iştir. Köyler, ekseriyetle etnik yahut dînî b ir vahdet arzediyorlardı. Köy halkı asla m ütecânis b ir sınıf değildi. Kendi topraklarını işleyenlerin yanında, rençberlik eden ler, yarıcılıkda bulu n an lar köy halkının ekseriyetini teşkil ediyorlardı. B ir de köyde reis ve kâhyalar v ard ır ki, âdeta devletin ve bilhassa devlet mâliyesinin müm essiliy diler. Bâzen b ir köy veya m uhtelif köyler, b ir ferdin mâlikânesini teşkil ediyordu. Selçuklu idâresi, h arp veya anarşi neticesinde zarara uğrayan, dağılan köyleri m üm kün olduğu k ad ar himâye edip, o n la n tekrar inkişâf etm iş durum a getiriyordu. Köy lüler, Selçuklu ve Osmanlı devrinde devlete olan h er tü rlü vergiyi vermekle yüküm lüydü. Bunlar, arazî ahm - sa tım vergisi, m uhtelif m ahsûlât ve zirâat m am ülleri vergi leri vb. dir. Moğollar devrinde de bu vergiler devam edi yordu. Bir m adenin işletilm esi, b ir yolun m uhâfazası, b ir köprünün tâm iri hülâsa devletçe yapılm ası lâzım gelen b ir iş kendilerine havale olunan herhangibir köy veya köy ler, bu hizm et m ukabilinde, başka vergilerden m uaf tu tu luyorlardı. H ülâsa arazi meselesi, um ûm iyetle Ortaçağ İs lâm devletlerinde olduğundan farklı b ir m âhiyet gösterm i yordu*. 3. Şehir hayatı K ültür bakım ından en ehem miyetli olan şehirli un surudur. îlk Selçuklu fü tu h âtı ve onu takip eden hâdise8)
M. F. Köprülü, a. g. e., 98 -102.
13
1er, şehir hayatım epeyce sarsm ıştır. Selçuklu Devleti X III. asrm birinci yarısında siyâsî ve askerî durum unu sağlam laştırıp K aradeniz ve Akdeniz de m ühim ticâret m erkezlerini elde ederek m untazam an b ir idârî teşkilât kurunca, tabiatıyla şehir hayatı da kendiliğinden inkişâf ediyordu. Selçuklu hüküm darları, X III. asırda faal b ir ticâret politikası tâkip e ttile r.' Antalya ve Alâiye lim anlarının ehem m iyetinden dolayı o sâhil m ıntıkâsım ele geçirmiş lerdi. I. K eykûbad devrindeki Soğdak seferi, sırf Antalya Sinob ticâret yolunun daha em niyetli olm ası m aksadıyla yapılm ıştır. Zira Anadolu Selçuklu îm p arato rlu ğ u ’nun coğrafî vaziyeti itibâriyle m uhtelif beynelmilel ticâret yol la n buradan geçiyordu. D iyarbekir ve Erzurum gibi doğu nun m ühim ticâret m erkezlerini de ellerinde bulu n d u ru yorlardı. Selçuklu Devleti'nin Akdeniz ve K aradeniz ticâ retinde Italyan Cum huriyetleri ile sıkı b ir ticârî m ünâse betleri vardı. Provençe’lalılar, K ıbrıs'la Konya sultanlığı arasında m uhtelif m addeler üzerinde tran sit ticâret yapm aktaydı lar. Selçuklular, Anadolu’da Moğol harekâtı ve îlhanlı hâkim iyetine rağm en, ticârî inkişaf bakım ından iyi du rum daydılar. Anadolu’da şehir hayatının, X II. asrm son yarısı ile X III. asrın ilk yarısm dan itibâren inkişaf ettiğini söyleye biliriz. BizanslIlardan zabtedilen eski şehirlerden b ir ço ğunun iskân edilmiş olm ası tabiîdir. F akat ticârî m ünâ sebetlerin tanzim edilmesi, sanayiin bâzı şehirlerde te merküzü, hülâsa köy ekonom isinden şehir ekonom isine geçilmesi h er halde tedrîcî b ir surette olm uş olm alıdır. 14
Selçuklular devrinde A nadolu'da şehir hayatının in kişâfı, O rta ve Doğu A nadolu'da olm uş; bu gelişme. B atı Anadolu da daha sonra başlam ıştır. Akdeniz kıyılarında ve bilhassa Alâiye’de daha Anadolu Selçukluları zam anın da hareketli b ir ticâret hayatı görülm eye başlam ış, bilhas sa M ısır ile Alâiye arasm da sıkı bir tîcâri köprü kurulm uş tur. Şehirlerin inkişâfı daha çok ticâret m erkezleri, sanâyi kuruluşları yoluyla olm uştur. Daha çok XIV. asırda Akdeniz kıyılarında ve A dalar Denizi’nde m ühim deniz kuvvetlerine m âlik beylikler teşekkül ettik ten sonradır ki, sâhil m em leketlerinde şehir hayatı kuvvetlenmeğe baş ladı; fakat bu beyliklerin siyâseten en m ühim şehirleri nin deniz kıyısında değil, içerilerde inkişâfı dikkate şâyandır. Şehir halkının, tüccar ve esnaf dışındaki büyük b ir kısmını; devlet hizm etinde bulunan veya devlet bütçesin den m aaş alan kişiler teşkil eder. Başkentte, m erkezî idâre m ensuplan çoğunluğu teşkil ettiği gibi, büyük idâre m erkezlerinde de m ahallî idâreye m ensup olanlar epeyce kalabalık b ir züm re m eydana getirirler. Devlet hizm etin deki m em urların idârî sorum luluklarına göre mâiyetlerinde m em ur bulunm aktadır. B ir de bu dönem lerde m e m uriyetler hukuken değil, fak at teâm ülen, âdetâ irsî b ir şekilde olduğu cihetle, sülâlenin etrafında eskidenberi o sülâleye hizm et etm iş âilelerin efrâtm dan m ürekkep bir bü ro k ratlar aristokrasisi teşekkül etm iştir. B unlar umûmiyetle mevkileriyle m ütenâsip b ir hayat geçirecek serve te m âlikdirler. M em urlardan ve askerlerden başka, din âlim leri, m üderrisler, vâizler, şeyhler, seyyidler, saraya veya büyük ricâle m ensup şâirler, tabibler, nakkaşlar, çalgıcılar, hânendeler vb. devlet hâzinesinden p ara alırlardı. H astahaneler, im âretler, tekkeler, m edreseler, sıbyan m ektepleri de vakıflarm gelirleriyle idâre edilirlerdi. 15
B ütün bunlar, X III. asır Anadolu şehirlerinin inkişâ fına b ir sebep gibi telâkki olunabilir, fakat bunu bir sebepden ziyâde b ir netice gibi kabul etm ek daha doğru olur. Çünkü şehir hayatının tem elini teşkil eden, şehri dol duran başlıca kuvvet, elinin emeğiyle yaşayan sanayi er b abıdır ki şehir halkının en kesif kitlesini teşkil eder. Şe hirde bu sanayi erbabının toplanm asını tem in eden de, başlıca ticâret serm âyesidir, yâni tâcirler sınıfıdır. Zira bunlar dahilî ve hârici ticâreti ellerinde tutanlardır. Devlet de bu gibi tüccarlardan gereği gibi vergilerini alm aktadır. Büyük şehirlerde m uhtelif h irfet teşkilâtları vardır. B unlar devlet ile esnaf arasındaki ihtilâfları hal ve m ünâsebetleri tanzim ederler. Ü cretlerin tâyini, m al cins lerinin ve fiatlarınm tesbiti hep onlara âittir. Devlet de bu teşekküllerin m urâkıbı ve yardım cısıdır. B urada daha çok ahlâk prensipleri bu teşkilâtlara hâkim di. Kısmen dînî - tasavvufî esaslardan, kısm en de kahra m anlık an ’anelerinden m ülhem olan bu meslekî teşekkül ler, ahlâkçı ve tesânütçü idiler. P atron ile işçi arasındaki vaziyeti, âdeta şeyh ile m ürîd arasm daki vaziyete benzer b ir hâle koyarak «mânevi b ir nizâm» tesisi gayesini tâkip ediyorlardı. O sırada Anadolu’da çok kuvvetli b ir teşkilât olan «Ahiler» yalnız şehirlerde değil, köy, kasaba ve uçlar da da m evcuttu. H er tü rlü içtim âi tabakaya m ensup insan lar bu teşkilâta dâhil olabilirdi. Şehirlerde esnaflar bu teş kilâta girerek onun esas u n su ru oldular. X III. asrın son ya rısında, bilhassa devlet otoritesinin sarsıldığı zam anlarda, bu kuvvetli teşkilât dâim a mevcûdiyetini gösterm iş, siyâsî b ir âmil olarak dâim a hesâba katılm ıştır’. XIV. asrın bi rinci yarısında İbni B atu ta'n ın m üşâhedelerine dayana9)
16
M. P. Köprülü, a. g. e., s. 102 - 119.
rak b u teşkilât ve onun tesiri hakkında verdiği m âlûm at son derece dikkat çekicidir. c) K ü ltü r durum u Selçuklu Anadolusu, m ânevi k ü ltü r bakım ından ol dukça yüksek dereceye erişm iştir. Çocuklara okum a - yaz m a öğretm ek m aksadıyla h er mescid yanında ilk m ektep ler, her ta ra fta m edreseler yapılm ıştır. B ilhassa Moğol istilâsı üzerine doğudan birçok Türk - İslâm âlim, şâir ve m utasavvıfların Anadolu'ya gelip yerleşm eleri, buradaki fikrî faaliyetleri çoğaltmış, Selçuk m edreselerine haklı b ir şöhret kazandırm ıştır. X II. asrın ikinci yarısından beri burada başlayan fikrî hareketler, X III. asırda b irtakım büyük şahsiyetler yetiştirm iştir. Ayrıca bu devirde Türk Dil ve Edebiyatı'nın da kuvvetli b ir inkişâf gösterdiği, Türkçenin bu sahâda hâkim iyetini b ir k at daha tem in et tiği görülüyor*®. A nadolu’da teşekkül eden edebî lehçenin esasım Oğuzca teşkil etti. Anadolu’da yerleşen Oğuzlar, kendile riyle beraber b ü tü n edebî an’anelerini de getirm işlerdi. Ahmed Yesevî ve m uâkkiplerinin eserleriyle de Anadolu, edebî m ahsuller bakım ından zenginleşiyordu. Malzemesi dile dayanan halk ve bilhassa tekke edebiyatı m ahsûlleri" şüphesiz ki O rta Asya’dan getirilen geleneği devam ettiri yordu. Bunun yanında yazılı edebiyatın da X III. asırdan itibaren başladığına işâret etmeliyiz. Anadolu Selçukluları zam anında daha X II. asırda Anadolu’n un büyük m erkezlerinde İslâm kültü rü n ü n kuv10) 11)
M. F. Köprülü, a. g. e., s. 119-121. Şükrü Elçin, ^Türkiye’de H alk Edebiyatı», Türk Dünyası El Kitabı, A nkara 1976, s. 522; B a lk Edebiyatı Araştırmaları, A nkara 1977, s. 1.
17
vetlendiği, m edreseler açıldığı, hü k ü m d arlar adına Arap ça - Farsça eserler yazıldığı m âlum dur. X III. asırda A nadolu’nun siyâsî ve İktisâdi vaziyeti, bilhassa ilk Moğol istilâsıyla başlayan m addî ve mânevi b uhran bu sahada tasavvuf cereyanını kuvvetlendirm işti. Arap - Acem tasavvufunun tesirinde kalan Türk sofileri, Ahmed Yesevî ve m uakkiplerinin Türkçe eserleriyle k ar şılaşınca, onlar da Türkçe olarak eserler vermeğe başladılar*l Bilhassa M evlânâ'nm b atı Oğuz lehçesiyle olm ayan m ülem m âları. S ultan Veled'in Dîvâm’nda ve mesnevilerin deki Türkçe parçalar. Yunus E m re’nin şiirleri. Âşık Paşa'nın «G arib-nâm e» si ve m usâm m at tarzında yazdığı şiir leri, Şeyyâd H am za’nm uzunca b ir mesnevisi ve nihâyet G ülşehrî’nin İran 'ın büyük sofi şâiri Feridüddin-i A ttar’ın «M antıku't - Tayr»ı tarzında yazdığı ve aynı adı verdiği eseri bu edebiyatın ilk m ahsûlleridir. A nadolu'daki tasav vuf cereyânı; yalnız taklîdî olm ayan; sâde halk diliyle, halk diline m ahsus deyim, atalar sözü, teşbih ve mecaz larla tam am iyle Türk ve orijinal yeni b ir cins şiir yarattı ki, bunun doğm asında Yesevî m uakkiplerinin de büyük tesiri olm uştur. Bu tarzın en büyük müm essili olarak Yu nus E m re’yi gösterebiliriz. Y unus'un san'atı tam am iyle «millî», yâni «Türk» b ir sa n 'a ttır” . Yunus Em re; tefsir, hadis, kelâm, tasavvuf, gibi klasik bilgileri çok iyi bilen, Şirâzlı S âdi’nin b ir gazelini nazm en Türkçeye çevirecek k ad ar Farsçaya âşinâ b ir şâirdir. Bu hâliyle o, pek çok şiirlerini arûzla yazdığı halde halkdan kopmadığı, m uhitini unutm adığı, öb ü r şâirler gibi taklit 12)
13,
18
M. F. Köprülü, Anadolu’da T ürk Dili ve Edebiyatımn tekâ mülüme um ûm i bir hakış : I : XIII. ve XIV. asırlar-Y T M . 1, 193,, s. 277 - 280. M. F. Köi)rülü, a. g. m., s. 279-280.
yolunu tutm adığı için halkın şâiri olm uştur. Birçok şiir lerinde tasavvufî u n su rlar ü stü n olm akla berâb er bâzı şiir lerinde de tam am iyle reel u n su r hâkim dir. Y u n u su n bu üstün kudreti kendisinden sonraki şâirlere de tesir etmiş ve birçok m uakkipler yetiştirmiştir*''. Ayrıca Selçuklu Türkiyesi’nde Türk âlim ve ediple rinin değerli eserler yazdığını da kaytetmeliyiz. Türkiye, Selçuklular devrinde; câmi, hastahane, k er vansaray, m edrese ile im âr edilmiş bÜ5Öik b ir k ü ltü r m er kezi olm uştur. Eskiden Bağdad, B uhara şehirleri gibi, bu çağda Konya ve diğer Anadolu şehirleri, dışarıdan îslâm dünyasının h er tarafından, h a ttâ E ndülüs'ten talebe ve m üderris çeken üniversite m erkezleri hâline gelmiştir'"'. X III. asırda Türkçe m anzum olarak yazılan başlıca eserler; Hoca D ehhâni’nin şiirleri, Hikâye-i Şeyh-i San’an, Battal-nâme; Şeyyâd İsâ'n ın Ahvâh Kıyamet, Salsal-nâm e’si ve tb n i Alâ’nın Dânişmend - nâm e’leridir. Ayrıca Sultan Veled'in Türkçe şiirleri, Ahmed Fakih’in Çarh - nâme ve Evsâfü’l-Mesâcid m anzum eleri, Şeyyâd Hamza’nın Yusuf ve Zeliha, Dâstan-ı Sultan Mahmud m es nevileri de b u n lar arasındadır. XIV. asırda da A nadolu’da geniş b ir k ü ltü r faaliyeti ile karşılaşıyoruz. Tam âm ı elimize geçmediği m uhakkak olan b u edebî m ahsûllerin başlıcalan şun lard ır : Barçmh Mehmed oğlu Mahmud’un Bâz-nâme'si, Ankara’lı Mehmed oğlu Mustafa'nın Sûretü’l-Mülk Tefsiri, 14)
A. Gölpınarlı, K aygusus Abdal, Hatayı, Kul Himmet, İstanbul 1953, s. 3 -5 . 15) Bak : t. H. Uzunçargılı, a. g-. e., c. 1, s. 25-29; Y. öztuna, a. g. e., c. 2, s. 68 - 69.
19
Arif Ali’nin Dânîşmend-nâme'si, Kabus-nâme, Marzubânnâm e, Kelile ve Dimne, Yûsuf-ı M eddâh'ın V araka ve Gülşah mesnevisi, H acı P a şa n ın Teshil’i, E flâki’nin Menâkıb u ’l-Ârifîn’i, H alil oğlu Yahya’nın Fütüvvet - nâm e’si, Gülşeh rî’nin M antıku't-Tayr'ı Hoca Mes’u d ’un Süheyl-ü nevb ah âr’ı Hoca M ahm ud'un Ferheng-nâme-i Sâ’dî tercemesi, Âşık P aşa’nın Garib-nâme'si, Ahmedi’nin Dîvân’ı ve İskender-nâm e’si, K adı B urhaneddin Ahmed'in Divânı . . . . vb'larm ı zikredebiliriz. G örüldüğü gibi, X III. ve XIV. yüz yıllarda A nadolu’ da büyük inkişâflar kaydedilm iştir. O rta Asya, İra n ve Anadolu’da yetişen ve eserleriyle Anadolu’da büyük isim yapan Mevlânâ, Sâdi, A ttar, Nizâmî, Firdevsî, Selm ân gibi sim alar, zam anlarında ve daha sonra yetişen şâirlerim ize örnek olm uşlardır. X III. asırda Y unus ıve XIV. asırda Ne sim i Türk şiirinin en büyük şahsiyetleridir. Hem şâir hem de m utasavvıf olan bu şâirlerin m ükem m el şiirleri zam a nım ıza kadar orijinalitelerini kaybetm eden gelm işlerdir. N ihayet XIV. asır sonlanyla XV. asrın ilk y an sın d a ya şayan Kaygusuz Abdal, onikibin beyte yaklaşan şiiri ve oniki m üstakil eseriyle Tekke E debiyatı’nı sağlam b ir şe kilde yürüten sim alardan b iri olm uştur.
20
B ) KAYGUSUZ ABDAL’IN YAŞADIĞI
DEVİRDE T E K E İLİ
Teke îli; Anadolu’nun güneyinde b ir kıyı şehrim iz olan Antalya ve Alanya arasındaki sâhil şeridi ile Finike, Kaş, K alkanlı, Millî, Gömbe, Elmalı, Istanoz (K orkud-eli) ve Kareıhisar (S erik’in nâhiyesi) kazalarının bulunduğu bölgedir. XIV. asrın ikinci yarısında S u ltâ n ü ’s - Sevâhil E m îr M übârizü’d - Dîn M ehmed Bey zam anında «Teke-eli» olarak tanınm ıştır. «Teke» ism ini ilk defa zikreden el-Kalkaşandî’dir. Bu isme ayrıca «Şerefü'd Din Ali Yazdî’nin Zafer-nâmesi’nde de tesâdüf edilir*^ Teke îli’ne; 1300 - 1361 ile 1373 - 1392 y ılla n arasında Antalya, 1361 - 1373 ile 1402 - 1423 y ıllan arasın d a da K or kuteli başkentlik yapm ıştır. 1361 - 1373 y ıllan arasında Antalya K ıb n s krallığı tarafından işgâl edildiği için baş* kent, K orkuteli’ne taşınm ak zorunda kalm ıştır. Bu sûretle Teke oğullan 1300 - 1392 ile 1402 - 1423 y ıllan arasında cem ’an 113 yıl iktid ard a kalmışlardır^’. Teke îli, Selçuklular zam anında m ühim b ir ticâret merkezi olm akla m eşhurdur. Selçuklu sultanı I. Âlâeddin K eykûbad Akdeniz’de Antalya, K aradeniz’de de Sinob’dan istifâde etm iştir. O devirde Teke İlin in m erkezi Antalya id i'l 16) 17) 18)
Ş. Tekindalr. İA., T e k e - İ li maddesi, C. 12/1, s. 124. Bak : I. H. Uzunçargılı, a. g. e., c. 1. s. 4 9 -5 3 ; Y. öztuna, a. g. e„ c. 2, s. 36. A. Refik, Fâitih Zamantnâa Teke ili, Türk T arih Encümeni MecmuEisı, no. 79/2, İstanbul 1340, s. 65.
21
Teke Em irliği 699/1299 - 122/1312 yılları arasında m üstakil olm uştur. Selçukluların ınkırâzından sonra An talya’da yerlilerden b irinin hâkim olm ası ve bu zâtın m em leket içi b ir geziye çıktığı sırada, D ündar Bey'e bağlı bâzı T ürkm enler tarafından öldürülm esinden sonra Pampyliya, H am id lli’ne ilhâk edilm iştir. Böylece Hamidoğullar ı’ndan D ündar Bey 1321'de Antalya'yı zabdederek K arde şi Yunus Bey’i «Emir» tayin etm iştir’^ H am id Bey'in oğlu îlyas Bey’in ölüm ünden sonra Oğullarından Yunus Bey, Antalya (Teke) dalının kurucu su olmuştur^”. H am idoğulları G ölhisai, K orkuteli ve Antal ya’yı aldıktan sonra «Teke Oğullan» adını alm ışlardır. D ündar Bey, Anadolu vâlisi Çobanoğlu D em irtaş tarafın dan 1324'de Antalya’yı zabtı sırasında öldürülm üştür^’. D ündar Bey öldürüldükten sonra üç yıl devlet yok edilmiş, sonra D ündar Bey’in oğullan H ızır ve îshâk Beyler ta h ta geçm işlerdir^. A ntalya’nın 1362 - 1373 yılları arasında K ıbrıs k ral larının idaresinde bulunduğuna d âir b ir k itâb e’ye Antalya Müzesi’nde rastlanm aktadır^. l H am idoğullarm dan M übâriziddin M ehmed ''bin Mahm ud bin Yunus tarafından te k ra r A ntalya’n ın K ıbrıs’lılardan geri alındığı hususu, Antalya Yivlîv Câmii’nin kas. F ikri E rten, A ntalya v m y e t i Târihi II, İstanbul 1940, 82; A. Refik, a. g. m., s. 76. 20) t. H. Uzunçarşılı, a. g. e., C. 1, s. 52; Y. öztuna, a. g. e., C. 2, s. 35. 21) S. F. Erten, a. g. e., II., s. 83. 22) t. H. Uzunçarşılı, a. g. e., C. 1, s. 50; Y. öztuna, a. g. e., C. 2, 3. 35. S. F. Erten, a. g. e., II, s. 83. 23) S. F. Erten, a. g. e., II, s. 84. 19)
22
pısı üzerindeki l l ^ l Y S l l târih li .‘k itâbeden anlaşılm akta dır^. Mehmed Bey'den sonra oğlu Osman Bey hüküm dâr olm uştur. Osman Bey, 1392’de Y ıldırım Bâyezid tarafın dan uzaklaştırılm ış ve Teke, Osmanlı ..irliğine katılm ıştır. 804/^402 Zilhicce’sinde vukû bulan A nkara savaşından sonra Antalya yine O sm anlılarda kalm ış, Osman Bey, Os m anlIlara tâbi olmuş, K orkuteli'nde saltan at sürm üş ve 1423’de öldürülm üş, bunun üzerine K orkuteli tam âm en O sm anlIlara geçerek «livâ-i Teke» olm uştur^. F âtih ve II. Bâyezid devirlerinde tanzim edilen Teke Livâsı ta k rir ve tapu defterlerindeki kayıtlara göre bu böl geye X III. asırdan itibaren ekseriyetle Ü ç-o k lar'ın teşkil ettiği Türkm en züm reler yerleştirilm iştir. Bu Türkm en züm reler arasında da bâzı ta rik at erbâbının faâliyetlerde bulundukları görülür. B ilhassa Ahîler, Yunus Beyoğlu H ı zır Bey zam anında A ntalya’da mükem m el b ir teşkilât k u r m uşlardır. 1332’de bu şehri ziyâret eden İbnî B atuta'yı da birçok defa zâviyelerine dâvet etm işlerdir. H ızır Bey’den itibaren Teke - eli’ne hâkim olan Teke Beylerinin bu böl gede kurulm uş olan bâzı zâviye ve Tekke’lere nişân ver dikleri, vakıfda bulundukları kayıtlıdır^. Yine Selçuklular zam anında Antalya'yı idâre eden Teke Beği ilim, adam larını him âye ederdi. K endisinin Fen âri oğlu Mevlânâ Şem seddin’e büyük hürm eti vardı. Fâ tih devrine âit «Defter-i evkâf-ı vilâyet-i Teke» den anla24) 25)
2S)
s. F. Erten, a. g. e., II. s. 61. 84. S. F. Erten, a. g. e., II, s. 84, 90; Y. öztuna, a. g. e., C. 2, s. 35-36; A. Refik, a. g. m., s. 71. A. Refik, a. g. m., s. 70-76.
23
şıldığına göre «Karye-i Ada», Mevlânâ Şem seddin M uhamm ed el-Fenârî’ye verilmiştir^^
ibni
Daha sonra İbni Fenârî olarak Kaygusuz Abdal'ın şiirinde yer alan bu zât, l î . M urad devrinde ilk O sm anli şeyhülislâm ıdır. O, 1424 - 1430 yılları arasında E d irn e’de şeyhülislâm lık yapm ıştır^. Teke Ili’ne bağlı kaı-yelerin büyük b ir kısm ında eski Teke Beğlerinin veya îsâ Beğ'le M ustafa Ç elebinin ve II. M urad’m vakıfları vardır. H attâ Kaş tevâbiinden Şeyh Beğ zâviyesine birkaç ev yaptırıp vakfeden, II. M urad’m eniştesi ve Selçûk H âtûn'un beyi m erhum K araca Beğ’dir. II. M urad zam anında Teke îli’nin evkâf defterini tu tan lar Oruç Beğ ile Edhem Beğlerdir^^. Teke lli'ndeki ahî teşkilâtı F âtih zam anında da mev cuttu. Teke ili birçok zâviyelerle dolu idi. H attâ Teke Beği'nin anası S ultan H âtûn îstanoz tevâbiinden, Elm alı'da Seydî H ızır zâviyesine on m udluk j^erle beş dönüm bağ vakfetm iştir. Kezâ K arahisar tevâbiinden Bâlî zâviyesine de Sultan Alâeddtn Selçûk! Keçeci karyesini vakfetm iştir^. O çağlardaki Teke lli’ndeki başlıca Tekke ve zâviye1er şunlardır ; Antalya’da Kılıççı Yusuf (Ahî Yusuf) zâviyesi; Finike tevâbiinde Abdal M ûsâ Tekkesi; K alkanh'da Ahî Devlethân zâviyesi; Gömbe’de Şeyh İshâk zâviyesi; İstanoz tevâbiinde H acı B alaban ve Seyyid H ızır zâviyesi; Kaç tevâbiinde Şeyh Beğ zâviyesi; K aş'da Şeyh O rhan zâviyesi^'. 27) 28) 29) 30) 31)
24
A. Refik, a. g. m., s. 65-66. Bak ; Kaygusnz Abdal’ın H akiki HayaU Bölümü. A. Refik, a. g. s. 68-69, 70-84. A. Refik, a. g. m., s. 69. A. Refik, a. g. m., s. 70-76.
Y ukarıdan beri kısaca hülâsa ;etmeye çalıştığımız Antalya ve çevresi; Kaygusuz Abdal’ın yaşadığı devirde, hem siyâsî, hem ticârî, hem iktisâdı, hem de kültürel b a kım dan çok hareketliydi. Ayrıca A nadolu'da X III. yüz yıldan itibâren T ürk'ün ruhûna uygun b ir cereyan yayılıyordu. Bu tasavvuf cere yanıydı. H erkes, m em leketin içinde bulunduğu siyâsî, İk tisâdi ve içtim âi karışıklıklardan kurtulm ak için kendile rini b ir dergâha bağlam ak zarûretini duyuyordu. Bu, in sanlara mânevî b ir hu zu r veriyordu. Bu durum u hazırla yan sebebler şunlard ır : ,1. M üslüm an T ürklerin Anadolu'ya yerleşm elerine taham m ül edemiyen H ristiyan A vrupalılar, T ürkler’i Ana dolu'dan çıkarm ak için Haçlı seferleri düzenliyorlar ve önlerine de din adam larım alıyorlardı. B una karşı olarak T ürklerde de din ve tasavvuf öncüleri Erenler, Alp - E ren ler ortaya çıktı. B unlar gazaya giden savaşçıları m addeten ve m ânen desteklediler. Daha sonra b ir «AhîSik» teşkilâtı kuruldu ki bunun o tarihlerde tasavvufun yayılm asında büyük rolü olm uştur. 2. H orasan'da Ahmed Yesevî ile başlayan tasavvuf hareketi, Anadolu'ya geldi. Bilhassa H orasan ve başka Türk yurtlarının Moğol istilâsı altına girm esinden sonra buradaki T ürkler A nadolu'da b ir sığınak buldulai'. Mâ nevî b ir göç halinde Anadolu'ya geldiler. H orasan Erenle ri olarak isim yaptılar. Bu göç akım ı uzun zam an devam etti. H attâ Kaygusuz Abdal'ın şeyhi Abdal Mûsâ'mm da Hoy'dan geldiği bilinm ektedir. B unlar Anadolu'ya yepyeni fikir, ahlâk ve im ân can lılığı getirdiler. Büyük şehirlerde dergâhlar kuruldu, ka saba ve köylerde tekkeler açıldı, h er ta ra fta sofiler halkı 25
irşat etmeğe koyulunca âdeta b ir m isyon hareketiyle Ana dolu’da tasavvuf hızla yayıldı. 3. X III. ve XIV. yüz yıllarda A nadolu'da siyâsî bir istikrar, sağlam b ir devlet otoritesi yoktu. Moğol akınları ile m em leket yağm alanıyor, yakılıp yıkılıyordu. Hiçbir yerde can ve m al güvenliği kalm am ıştı. H erkes huzursuz du. İşte bu şa rtla r altında insana mânevi b ir âlem in sesini duyuran, insanları kardeş gören, yardım cı olm aya dâvel eden, Allah’ın m üm taz b ir kulu olmayı öğütleyen tasav vuf cereyanına sım sıkı sarıldılar. T arikatın mânevi hava sında ve şeyhlerin nüfuzu altında huzur bulm aya çalıştı lar. A rtık tasavvuf, saray ve konaklarda, şiir ve edebiyat ta b ir san’at u nsuru olurken halk arasında da ahlâkî öğüt ler şeklinde yayılıyordu. Bunu sultanlar da benim sem işti. Bu devirde tasavvufun asıl dayanağı Ahîlilcti. Zira, Ahîlik dînî - İktisâdi b ir teşkilâttı. O, yalnız dünya değil, hem dünya hem de âhireti berâber yürütm eye çalışan b ir teş kilattı. Bu esnaf ve zenaatçiler birliği zam anla tasavvufî b ir renge büründü. Bektaşilik, Melâmilik, Nakşibendîilik, Bayrâm îlik gibi millî tarik atlar hep bu teşkilâtdan çıktı"^. îşte b ü tü n bu şartlar neticesinde Antalya bölgesi de tasavvuf akım larının yayıldığı b ir yer oldu. Şehir, köy ve kasabalarda açılan dergâhlar, tekkeler hepsi tslâm Dini’nin şeriat ölçüleri içinde, m ânen ve m addeten korku için de bulunan b u insan lara b ir kurtuluş kapısı oluyordu. îş te Alâiye Beği’nin oğlu Alâeddin Gaybî Bey de bu mânevi havaya kapılanlardan b iri oldu. Onun babasının sarayını terkedip Abdal M ûsâ’ya m ürîd olmasıyla T ürk Tekke ede biyatı, yeni çoşkun ve sam îm i b ir ses duydu. 32)
26
Bak : A. Kalbaklı, Türk Edebiyatı, C. 1, İst. 1973, 147 - 148.
BİRÎNCÎ
BÖLÜM
KAYGUSUZ ABDALIN HAYATI Tanınm ış velîlere âit m enâkıbnâm elerin birkaç çe şidine rastlam ak m üm kündür. Zira velîlerin vefâtından sonra hayatları etrafındaki rivâyetler ağızdan ağıza dola şarak m enkabeleşm ekte ve b u n lar 'bilâhare «m e n â k ı bn â m e» adı verilen eserlerde toplanm aktadır. Kaygusuz Abdal'a âit m enâkıbnâm e hülâsa olarak da olsa M ehmed Fuad K öprülü’, M uhtar Yahya Dağlık Va hit Lûtfî Salcı^ Rıza Nur^, R udolf Tschudi^ ve Jakob, Hallauer* tarafından neşredilm iştir. Söz konusu neşirler b ir birinden pek farklı değildir. 1)
2) 3)
4)
5)
6)
M. F. Köprülü, Abdal Mûsâ, IHirk Kültürü, Şubat 1973, sayı : 124, s. 198 - 207. (Bu makale, daha önce yarım olarak «Türk H alk Edebiyatı Antolojisi,» İstanbul 1935’te negredilmlştlr.) M. Y. Dağlı, K aygusuz Abdal, İstanbul 1941., s. 7 -13. V. L. Salcı, Kaygusuz Abdal H akkında Etüdler I - V , İstan bul 1949 - 50, T ürk Folklor A ragtırm aları, C. 1, s a y ı : 1, s. 14 - 15, sayı : 2, s. 31 - 32, sayı : 4, s. 52 - 54, sayı : 5, s. 74-75, sayı : 7, s. 102 - 103. R. Nur, K aygusuz Abdal, Gaybi Bey, Kahire’de Bektaşi Tekyesinde B ir M anüskın, T ürk Bilik Revüsü, nu : 5, Yıl ; 1935, 3. 78-90. R. Tschudi, Die Bekehrung des Kaighusuz. A us einer türkischen HeiUgenvita, In Schwelzerisclıes Arschiv fü r Volkskunde, Bd. 47 (1951), s. 203-207. J. Hallauer, Die Vita des İbrahim bin Edhem, Basel 1925, s. 20 - 21 .
27
H usûsi kütüphanem izdeki M enâkıbnâme’; K öprülü, Dağlı ve Tschudi’nin verdiği hülâsalardan farklıdır. Bu hülâsalarda Kaygusuz, M ısır'a kad ar gitm ekte ve geri dön m em ektedir. Bizdeki nüshâda ise H acc'dan dönüp Abdal M ûsâ'ya kavuşur. H ülâsalarından anlaşıldığına göre R. N ur'un ve V. L. Salcı’nm dayandığı nüshalar da bizdekinin aynıdır. Biz Kaygusuz'un menkâbevî hayatını anlatırken esas itibariyle elimizdeki nüshaya dayandık. Yalnız eksik kısım lar için diğer n üshalara baş vurduk.
7)
28
Elimizdeki nüsha : sah. 53; ölç. &Sxl6, 19.5x12 cm; st. 17; yz. n estâ lik/rik’a; kt. s a n âbâdî; c. ciltsiz. Yazm anın başından bir, sonundan bir veya iki yaprak nok sandır. Bu bakımdan müstensiM ile istinsah tarihini bilemi yoruz. Dil husûsiyetleri; elimizdeki nüshanın X V I -XVII. yüzyıla âait bir bagka nüshadan kopya edildiği intibaım ver m ektedir. Jf6. sahifede bitm ektedir; yazmada bundan sonra Abdal Mûsâ’ya Ait bazı rivâyetler, Kaygusuz’un ^Minhernûwe» si ve m uhtelif şiirler yer almaktadır.
A) KAYGUSUZ ABDAL’IN MENKABEVÎ HAYATI (MENKÂKIBNÂME’YE GÖRE)
1. Ailesi, çocukluğu, tahsili ve yetişm esi M enâkıbnâm e’de Kaygusuz’un âilesi, doğum u ve ço cukluğu hakkında kesin b ir bilgi yoktur. Ancak, Menâkıbnâm e’deki « . . . ehl-i ta rîk içinde m â’rû f ve m eşhûr Dilgüşâ sâhlbi Kaygıisuz Baba Sultân K.S.’A. «’Alâiye Sancağı Beği»nin oğlu idi. Adına «Gaybî» derlerdi® ibaresinden onun Alâiye Sancağı Beği'nin oğlu ve asıl adının «Gaybî» olduğunu anlıyoruz. Çocukluğuna âit bilgileri, onun onsekiz yaşındaki durum u anlatılırken az çok çıkarabiliyoruz. M enâkıbnâm e’de bu kısım şö y led ir: «(Gaybî Beğ) gayet ’âkil, ’ârif, ’âniil, kâm il ve tüvâne idi. Onsekiz yaşında onunla kim se m ukâbele durub bahs idemezlerdi. Zîrâ çok k itâb lar okım ışdı, 'ulûm ı bi't-tam âm bilürdi ve hem ziyâde pehlevân idi, z6r-i bâzûya m âlik, at üzerinde, silâh-şorlukda, ok atm akda ve kıhç çalm ada ve gürz salmedcda ve sünü oynatm akda hünerm end idi. Bu nun gibi işlerde nazîri y o g-idi. Ve h er dâim kendi kulla-
8)
R. Nur. a. g. m., s. 78.
29
rıyla çevre etrafında olan dağları şikâr iderdi. Bebüı- ve peleng ve kaplan ve gözi h er ne görse kurtulm azdı»'’. Y ukarıdaki ifâdelerden anlaşılıyor ki Kaygusuz, ço cukluğunda zam anının b ü tü n ilim lerini tahsil ettiği gibi silâhşor lük, pehlivanlık, avcılık vb. m ahâretleri de en m ü kem mel şekilde öğrenm iş ve tam b ir beğ oğlu gibi yetiş m iştir.
2. Abdal M ûsâ’ya intisâbı Elimizde bulunan M enâkıbnâm e'ye göre Gaybî Beğ, Abdal M ûsâ’ya şöyle intisâb e tm iş tir: Teke İli Alâiye Sancak Beği’nin oğlu Gaybî Beğ, onsekiz yaşında iken, tevâbilerinden b ir kısım kişilerle ava çıkar. Avlanırken b ir tepe üzerinde Beğzâde, b ir âhû gö rür. O esnâda âhû onun önüne çıkagelir. Gaybî Beğ, onu görünce hem en tirkeşinden b ir ok çıkarıp, kirişe kor, ni şan alır ve oku atar. K irişden çıkan ok, âhûnun sol koltuğ;unun altına saplanır, fakat âhû yıkılmaz, sıçrayıp kaçar. Gaybî Beğ de ardına düşer. Â hû'dan durm adan kan akar, Gaybî Beğ de onun kaçışına bakar. Ciddî b ir şekilde onun üzerine a t sürer. Dağlar, vâdiler geçip nihâyet b ir sahraya inerler.
9)
30
R. Nur, a. g. m., 78.
Yaralı âhû büyük b ir âsitâne kapısından içeri girer‘“. Gaybî de arkasından dergâha girerek dervişlere geyiği so rar. Meğer o sahradaki bu dergâh, velâyet erenlerinden Seyyid Abdal M ûsâ S ultan'a âitm iş. Abdal Mûsâ, burada büyük b ir âsitâne yaptırm ış. O’nun hizm etinde pek çok kişiler varm ış. Yanma gelenler m utlaka m ürîd ve m uhib olup kalırlarm ış. Pek çok dervişi varm ış. Hepsi Adbal M ûsâ'ya lâyıkı veçhile hizm et ederlerm iş. O n a bağlıymış lar. İşte geyiğin ve Gaybî Beğ'in girdikleri dergâh bu idi. 10)
Abdal Mûsâ Tekkesi halifelerinden Halil Zeybek ve Akçainiş Köyü sâkinleıinden H<ısan Tanal’doM bu hadiyesi şöyle tesbit ettim : Teke İli Alâiye Sancak Beği’nin Gaybî isminde bir oğlu vardı. İS - lif yaşlanma gelince günden güne sararıp sol m aya başlıyor. Babası çocuğunun bu durumuna çok ütülü yor. Arkadaşlarına
31
Dervişler Gaybî Beg'i görüp karşıladılar ve atının dizginini tu t u p : «— Buyurun, ziyârete geldünüz ise aşağı inün» de diler. Gaybî B e g : «— B uraya oklanm ış b ir âhû geldi, o benüm şikârum dur, nice oldı, onu bana virün» dedi. Dervişler de : «— B uraya böyle b ir âhû gelmedi ve biz görmedük» dediler. Gaybî B e ğ : «— Hîç dervişler yalan söyler mi, niçina in k âr idersünüz? Ben âhûyu kendü gözümle gördüm , buraya gelüp içerü girdi» dedi. Dervişler bu sözler karşısında hayret e ttile r : «— Bizüm haberim üz yok, bilmiyoruz» dediler. Begzâde, bu durum karşısında hayli m elûl ve perişân oldu. Bir mv.ddet öyle kaldı, «’Aceb bu âhû nice oldu, nereye gitdi.? B unlardan gayri kim ünle söyleşsek» diye düşünür ken, dervişler, dergâha doğru dönüp : «— Sultânum! 'Alâ’iye Sancağı Begl oglı Gaybî buraya gelüb bizden şik âr taleb ider», dediler. Bu esnada, zâten durum u içeriden dinleyen Sultan : «— Onu benüm katum a getürün, gelsün ben ona cevâb vireyüm» dedi. Dervişler Gaybî Beğ’e : «— Sizü, erenler gelsün diye buyurdılar. H em ziyâret kılasun, hem de kifâyetlü cevâb alasun» dediler. Gaybî Beğ de. S ultan'ın b u hitâbını işitdi ve hem en atın dan aşağı inerek «N’ola varalum , o m übârek cem âlüni gö rd ü m , ellerini bûs îdüb, hâk-i pâyüne 3âizümüzi sürelüm » dedi. İçeri m eydana girdi, S ultan’ı gördü, hem en eğilerek selâm verdi, ileri yürüyüp elini öptü, alnını yere koyup, hak-i pâyine yüzünü sürdü. Daha sonra geri çekilib, karşı sında el kavuşturarak ayakta durdu. Seyyid Abdal Mûsâ hazretleri, onun sıelâmını izzetle a l d ı: 32
«— Hoş geîdünüz oğîum, safâ geldünüz, kadem getürdünüz. Gönlün, dilegün nedür, dile bizden, şöyle işîdelüm bilelüın« dedi. Gaybî Bağ, keyfiyet-i hâli beyân etti. Vâkıayı olduğu gibi anlattı. Sultan : «— O âhû, neden senün şikârun oldı?» diye sordu. Gaybî B e ğ : «— Sultânum.' Ben om ok île vurdum, üzerine at sürüp hayli koşdum. Çok menzil aldı, yoruldı, güç île bu raya geldi» cevâbını verdi. Sultan : «— O okı görünce bilür misin?» diye sordu. Gaybî B eğ: «— Bilürem,
Sultânum!“ dedi. Abdal M ûsâ :
«— Bak imdi, gör okum» dedi. Kendi m übârek ko lunu yukarı kaldırdı. K oltuğunun altında saplı bulunan oku gösterdi, Gaybî Beğ, bakıp gördü ki, attığı ok, Sultan Abdal Mûsâ’nm koltuğuna saplanm ış duruyor. Meğer bu geyik sûretinde görünen, bu âsitânenin şeyhi Abdal Mûsâ Sultan imiş. Beğzâde, bu durum u görünce çok pişm ân oldu, utandı; b ir vakit korku ve heyecânından kendine gelemedi. Kendine gelince hem en Sultan'm elini öpüp, ayağma baş koydu, özür diledi, tazarrû ve niyâz eyledi. Abdal Mûsâ da koltuğunun altındaki oku çıkarıp, Gaybî Beğ’in önüne koydu ve şöyle dedi : «— Dergâhumuzda ’îtizâr ehline lutf u îhsân kapusı her zamân açukdur. Biz geçtük suçundan, bîr dahi böyle etmeyesün, her gördüğün câna ok atmayasun.» Beğzâde pişm ânlık duydu. Aklı başına gelince Abdal M ûsâ’nm hiz m etine alınm ası için tazarrû ve niyâzde bulundu ; 11)
«— Bilirim Sultanım! Çünkü o kta Alâiye S an catı Beğinin nigam vardır» dedi. (H aşan Tanal, Akalniş K öyü/Elm alı).
33
«— Sultânın! Ben^enüzi hizmetünüze lâyık görüp, oğulluğa kabûl eyleyün. Allah’ım kudretiyle hizmetünüze idelüm.» Sultan şöyle karşılık verdi : «— Oğlum! Bu erey/ler yolma gitmeklige mutlak mücerredlik gerekdür. Son^uu düşünmeyüp sonra peşîmân olmakdan tek durmak ygsgdür. Zîrâ kim bu yol, ince, sarp bir yoldur ve bu yolun qerd ü belâsı, mihnet ü cefâsı bol dur ve bu tarîka giren kâdir oldugı denlü elden gelen işi men'itmeye. Halkda^ kendüsine her ne cefâ gelürse sabreyleye ve cânib-i H^kk'dan ne belâ nâzil olırsa ken düsine ganimet bile, fe<^âd kılmaya, incinüb m e’lûl ve mahzûn olmaya. Hakk ';j"e’âlâ Hazreti’nün, her işde bir hikmeti vardur. Meselâ dünyâ ve âhiret. Cehennem ve Cennet, gîce ve gündüz, ^ış ve yaz, gâm ü şâdî, ağlamak ve gülmek, tag ve sahrâ, yokuş ve iniş hep birbirinin mukâbilidür. Senün pederU^t bir (Sancak Begi) dür, O sana riyâzâtı çekmeğe rızâ vitv^ez. Var imdi pederünden icâzet al, ondan sonra bizüm jtatumuza gel. Gönlüne de danış ki, sonra peşimân olmayasmi-» Beğzâde : «— Sultânu m ! Betıiim Pederüm sizsünüz. Burada kaldıguma râzı ohnazsat^uz, ben gayri yire gitmem ve bu âsitâneyi terk itmem. Çjglmek var, gitmek ve dönmek yok», dedi. Bu müşâverecl^n sonra Abdal Mûsâ, b ir halîfe sine b u )o ırd u : «— Gaybî Beg’ün 1/aşuu tırâş idün.» Bu em ir üze rine, onu ta rik at usulür^^e tıraş ettiler, tac ve h ırk a giy dirdiler, beline kem er bjiğladılar. Daha sonra âsitâne-i saâdetde yer gösterip, b jf posta o tu rttu lar. Gaybî Beğ de bu post üzerine çıkıp ik^j diz üzerine, erkân üzre oturdu. F ahr libâsını kabul edip^ dünyâdan el etek çekti, h er şeydan uzak kalıp H akk’a ^^^vekkül kıldı'^ 12)
34
Menâhibnâme, AG nü^yası, s. 2 - 5 .
Menâkıbnâme’de bundan sonra Gaybî Beg’in babası nın Teke Begi’ne Abdal Mûsâ’yı şikâyet etmesi; Teke Begi’nin Abdal Mûsâ’yı cezalandırm ak üzere harekete geç mesi ve ölüm ü an la tılm a k ta d ır: Beğzâde’nin yanında bulunan refâkatçılar, âhûnun arkasından yalnız başına giden Gaybî Beg'i kaybetm işler di. D ağlan, ovalan, sahraları tam âm iyle aradıkları halde onu bulam am ışlardı. N ihâyet hizm etkârlardan b iri kan izini takiben âsitâne-i saâdet’e geldi. K apıdan içeri bakdı. G ördü ki, Beğzâde buradadır. Hemen diğer yol arkadaş larına durum u haber v e r d i: «— Gaybî Beg’i burada buldum, gelün», dedi. Bunun üzerine ne kadar atlı varsa hepsi âsitâne’ye geldiler. Atla rından inip, âsitâne kapısından m eydâna girdiler. O rada Beğzâde’yi gördüler. Beğzâde, atından ve donundan ferâgat etm iş, b ir post üzerinde oturuyordu. Selâm verip du rum u Gaybî Beğ’den sordular. Gaybî Beğ de, vâkıayı ol duğu gibi anlattı. M aiyetinin tereddüdünü izâle m aksa dıyla : «— Bundan sonra benüm babam Abdâl Mûsâ Sultândur. Siz bana dahi idemezsünüz. Hemen at ve tumanumu alup benden fârig olun!» dedi. Btmun üzerine mâiyeti de bu em re uyarak atını ve elbiselerini alıp, babası katına, 'Alâ’iye Sancağı Begi nezdinde geldiler. Bevvâblar, Gaybî Beğ’in atım ve elbiselerini görüp kendisini göreme yince şaşırdılar. «— Gaybî Beg avdan igeri (dönmedi, gâib oldı, hiç gö rünmez. Nerede ve ne hâlde oldugmı bilmeyüz» dediler. Zaten m erak içinde bulunan ’Alâ’iye Sancağı Beği bu ko nuşm aları içeriden duydu. Aklı başından gitti. Bu esnada k u llan başına geldi. D urum u tafsilâtıyla onlardan sordu. 35
«— Hani oğlum Gaybî nice oldı? Sizünle berâber gitmüş idi, neyledünüz?» dedi, onlar da Beğzade’nin du rum unu gördükleri ve Gaybî'den duydukları şekliyle b a basına anlattılar. 'Alâ'iye Sancağı Begi, oğlu Gaybî’nin b ir derviş olup, Abdal M ûsâ Tekkesi’nde kaldığını işitince ciğeri j^andı, acısı tepesine çıktı. Hemen yerini yurdunu bırakıp, oğlu nun kurtarılm ası için ricâda bulunm ak üzere Teke Beği’nin huzuruna geldi. Selâm verdi, yüzünü yerlere sürdü, ağladı. Abdal Mûsâ hazretlerinden şikâyette b u lu n d u : «— B ir 'âşık dünyâyı tutdı. Dört-beş yüz adbalı var. Benüm oğlunu dahi efsûnlar idüb alakoymuş! Bana meded eyle! Tut, onun hakkından geî! Bu yanm ış yüregiune bir su serpüp bana dermân eyle, yok dîrsen helâk oluram, halk içünde vakârum, nâmus u iarum kalmadı. Her ne idersen becîd tut» dedi. Meğer o esnâda Teke Beği’nin yanında m eşhûr b ir kim se vardı. Adı Kılağılı îs â idi. Bu, b ah âd ır b ir kişiydi. Teke Beği, nerede b ir cenk olsa, dâim a onu gönderirdi. Zirâ onun beceremediği iş yoktu. H içbir kim senin b itire mediği işi bu b itirird i. Kaf Dağı bile tolsa giderdi. H içbir kimse ona karşı durup savaşamazdı. Civânmerd idi. Teke Beği’nin en çok güvendiği itim at ettiği b ir kişiydi. Teke Beği, Abdal M ûsâ'yı getirm esi için en çok gü vendiği Kılağılı îsâ'yı katm a çağırdı ve şöyle d e d i: «— Var, o Abdâl’ı bana tut getür, nice kişidür göreyüm, andan haber sorayum» dedi. Bu em ri m üteakip Kılagıh îsâ, el baş üstüne koyup Saray kapısından çıktı, he men atını eğerleyip üzerine bindi ve sü r’atle at koştura rak Abdal Mûsâ Âsitânesi’ne geldi. İçeri girdi. D ervişler onu görünce, hürm etle karşıladılar, atının 'başmı t u t u p ; 36
«— Aşağı in de, atum bagluyalum» dediler. Bunun üzerine Kılağılı îs â : «— Ben aşağı inmem, bana tiz haber virün, Abdâl Mûsâ Sultân sizlin hanginüzdür? Ana söylesün gelsün, benümle Teke Begi’ne gidelüm» dedi. D erv işler: «— Sultân seccâdesinde oturup halîfeleri ile sohbet ider. Sen dahi sözün var ise içerü meydâna gir, mübârek elüni öp,, sonra ne hâcetün var ise huzûrunda arz eyle, dilegüni dile» dediler. Kılağılı îsâ : «— Söyleyün gelsün! Bana zahmet virmesün, atumdan aşağı inmem» dedi. Sultan, bu karşılıklı konuşm aları nidâ k ıld ı;
ben
işitti ve hem en
«— Sana kim dirler ve adım nedür.^». K ılağ ılı: «Bana Kılağılı îsâ dirler» diye cevap verdi. Sultan; «Hemen edebünle geri dön, geldigin yola git, biz senün didigün âdem degilüz» dedi. Kılağılı İsâ’ya bu sözler pek hoş gelmedi. H iddetlendi. H em en atından aşağı inip, içeri girerek, S ultân'ı tu tu p zorla dışarı çıkarm ak ve Teke Beği'ne götürm ek istedi. Sağ ayağını üzengiden çıkardı, fakat sol ayağı üzenginin içinde kaldı. Çıkarm ak için uğ raşırken, ayağı ile atın karnına tekm e vurunca at ürküp durduğu yerden hızla uzaklaştı. D urdurm ak m üm kün ol madı. At, kapıdan dışarı çıkıp, öyle koşuyordu ki, ne atı durdurabiliyor, ne de ayağını kurtarabiliyordu. Çünkü at, yel gibi uçuyordu. Kılağılı îsâ da atın arkasından sürünüp gidiyordu. Böylece at. Teke İli’ne kadar bu minval üzre vardı, Kılağılı îsâ ise, taştan taşa, yerden yere çarpıla çarpıla, pâre pâre oldu, baş kol dağılıp ancak üzengide takılı b ir budu kaldı. K arşıdan gördüler ki. Kılağılı Is a ’nın atı kaçıp gelir, nihâyet at b u haliyle menziline geldi. Ama üze 37
rinde kim se yoktu. Bu ne hald ir diye ileri v ardılar ve atı tutup gördüler ki, atın sol üzengisine asılmış b ir insan budu var, başka hiç nesne yok. At ise, koşm aktan kan tere batm ıştı. Kılağılı îsâ'nm başı, kolu, gövdesi gitmiş, yalnız b ir budu üzengide asılı kalm ıştı. Bu hâli hemen Teke Beği’ne bildirdiler. Bunun üzerine Teke Begi m elûl ve perişân olup çok hiddetlendi. Zira Kılağılı îsâ. Teke Begi’nin hem güveni lir b ir m aslahatgüzârı, hem de kıym etli b ir cengâveriydi. Durum u etrafına sordu. Herkes ayrı ayrı tahm in yürüttü. Teke Beği, daha fazla gazaplandı ve b ü tü n adam larını yanına çağırarak şu em ri v e r d i: «— Askerler atlaruna binsünler, filân yire âzîm bir âteş yaksunlar, o münâfıgı âteşde yakayum, temâşâ ideyüm» dedi. Alâiye Sancağı Beği ve b ü tün askerleri arka sına süvâr olup alemler, sancaklar kaldırılıp, davul ve zurna çalınıp, m unzam süvârler halinde durdular. Beğ bu yurdu : «— Öncüler önde gidecek âteşi yakacaksınuz. dâl Mûsâ yanacak; biz de arkadan geliyoruz» dedi
Ab-
Bu durum Abdâl M ûsâ hazretlerine önceden m âlûm oldu. O turduğu yerden «Yâ Allâh!» diye b ir n âra vurdu. Bu ses üzerine dört-'beş yüz m üridiyle beraber Abdal Mûsâ sem â ede ede Teke Beği’ne karşı yürüm eğe başladı. Âsitân e’nin batısında yüksek b ir dağ vardı Abdâl Mûsâ ve m ürîdlerinin semâ etm esi esnasında bu dağ da hem en on ların ardınca yürüdü. Sultan, dağın yürüdüğünü görünce, ona bakıp m übârek eliyle işâret edip «Dur Dağum dur!» dedi ve dağ durdu. Daha sonra Abdal Mûsâ ile taş ve ağaçlar cûşa gelip Sultan'm ardınca Teke Beği’ne doğru yürüdüler. Dur Dağında ne k ad ar ağaç - taş varsa hepsi halka olup Abdal Mûsâ ile semâ girdiler. Sultan ve mü38
rîdleri sem â ederek ateşin içine doğru yürüdüler ve ateşi tam am en m ahvedip söndürdüler. Teke Begi, askeri ile gelirken bu durum u görünce Ç a t a l D e r b e n d'ine doğru yürüdü. Askeri de onun ardm ca geldiler. Beri ta ra ftan Abdal Mûsâ, halifeleri ve dervişleri ile semâ ederek ateşi tam âm iyle söndürdükten sonra Tekke'ye doğru yürüdüler. Yolda gelirken, dağdan bir- «Kara Canavar»ın gelmekte olduğunu gördüler. Yaklaşm ca, Sultan onu gördü ve «İşte Teke Beği’nün rûhı» dedi. Tekke’ye odun getiren B a l t a s ı G e d i k admda b ir derviş vardı. Bu derviş baltasıyla o canavarı vurup öldürdü. Bu esnada Teke Beği de at üzerinden düşüp öl m üş ve askerleri d ö rt b ir yana giderek dağılmıştı*. Menâkıbnâme'nin bundan sonraki kısm ında Gaybî Beğ’in babasının oğlunu kendi rızâsıyla Abdal M ûsâ'ya teslim edişi an la tılm a k ta d ır: Teke Beği'nin ölüm ü ve askerlerinin dağılmasını biz zat gören Alâiye Sancağı Beği, bildi ki Sultan Abdal Mûsâ, velâyet ve kerâm et sâhibidir. Bu işlere biraz da kendisinin sebep olduğunu düşünen Sancak Beği pişm an oldu. Tevbe ve istiğfâr eyliyerek «Varub o er ile buluşalum, mübârek elüni öpüp, ayaklarına yüz sürüp, özür dileyüp kendüsine tâbi’ olalum» diye düşündü. B ir m üddet sonra, Alâiye Sancâğı Beği, üç yüz adam ıyla birlikte, ’Alâ’iye'den kalkıp, Abdal Mûsâ Sultan'm Âsitânesi'ne m ü teveccih hareket etti. Öte yandan Abdal Mûsâ halîfeleriyle sohbet etmek, teydi. Başını kaldırıp şöyle sö y led i: «— Filân mahalde iki pınar çıkdı. Birinden bal ve birinden de yag revân olup akdi. O pmarlîirdan bal-yag 13)
Menâkibnâme, AG nüshası, s. 5 - 10.
39
alıp mutfakda bir yire doldurun. Bizim Gaybî’nün babası ’Alâiye Sancağı Begi, kendüsine tâbi' üçyüz adamıyla gelüp bizümle mülâkat olmağa ’azm kıldı. Erte bir gün gelürler. O nlan ziyâfet idüb konaklık eyliyelüm.» Derviş ler S ultan’ın dediği yere vardılar. G ördüler ki iki büyük p ın ar çıkmış, birinden bal, diğerinden de yağ-ı sâfi akm ak tadır. Dervişler bundan üç gün üç gece taşıyıp m utfağı doldurdular. Bu pın arlard an bu nim etler üç gün üç gece aktı. Duyan herkes gelip bu pınarlardan bal, yağ aldılar. K aplarım doldurdular. D ördüncü gün olunca Abdal Mûsâ Sultan «Şimdiden sonra pınarlardan su aksun!» dedi, H alifeler ve dervişler «Sultanum, bu pınarları koyun, tâkıyâmete değin böyle bal yag aksun, nice kimseler faydalansunlar, size hayır du’â kılsunlar ve hem sizin yâdigarmuz olsun» dediler. Sultan Abdal Mûsâ, «— Didigünüz olur, Lâkin mîrî cânibinden âdemler gelürler, bizden sonra üzerlerine nâzır olurlar, çok mü câdele olur, fukarâya virmezler» dedi. Sultan'ın dediği gibi, dördüncü gün vardılar gördüler ki, o pınarlardan bal yağ yerine su akar. Buna binâen bu p ın arlara «Bal ve Yağ Çeşmeleri» derler. Bu taraftan Alâiye Sancağı Beği üç yüz adamıyla Âsitâne kapısına geldiler. A tlarından aşağı indiler. Sultan'dan destûr alıp içeri girdiler. S ultan’ın m übârek ce m âlini gördüler. Ellerini öpüp ayaklarına yüz sürdüler. H er biri, (önce S ultan'dan özür dilediler ve «Kem bizden, kerem erenlerden; bizüm eksükligümüze kalmıyasmuz» dediler. Sultan, onların özürlerini kabul edip, «Dergahumuzda i'tizar sahiblerine lutf u ihsân kapulan açukdur. Hoş geldünüz, safâ geldünüz» diyerek h er birine yer gös terdi. 40
’Alâ’iye Beği, m aiyeti ile birlikte, Âsitâne m isafirhânesinde üç gün üç gece konakladı. Ev sâhipleri bunlara büyük ziyâfetlerde bulundu, dervişler de hizm et ettiler. Gaybî Beğ dahi babasıyla görüştü. B abası onun iki gözlerinden öpüp nüvâziş eyledi v e : «— Oğlum, fahrim mezîd olsım! ’Akluna fikrüne k urbân olayım. Bu fânî dünyâda ’âkil o d u r kim b ir mürşîd eteğine yapışa, salihler-velîler gürûhuna kanşa, âhiretde dahi onlar ile h aşr ola» dedi. ’Alâ'iye Sancağı Beği, bu sözleri söyledikten sonra oğlu Gaybiyi h â tır u safâ hüsn ü rızâ ile Abdal Mûsâ Sul tan hazretlerine teslim edip, onun terbiyesine bıraktı. Da ha sonra Sultan Abdal M ûsâ’dan d estu r alıp vedâlaştı. Bu vedâlaşm a esnâsında Gaybî Beğ, Abdal M ûsâ’ya intisabı nın babası tarafından da hüsn ü rızâ ile husûl bulduğunu görm ekten mütevellid, m em nûniyetle babasının elini öpe rek son oğulluk vazife ve hürm etini gösterdi. Gaybî Beğ, Âsitâne’de kaldı*'. 3. Mahlâs Alışı Gaybî Beğin «K a y g u s u z» m ahlâsm ı alışı Menâkıbnâm e’de şöyle a n la tılm a k ta d ır: Gaybî, bundan sonra beğzâdeliği tam am en terk ve m addî hayatın âlâyişinden ferâgatla, dervişliği ihtiyar etm iş, zahir âlem in kayıt ve alâikinden nefsini tecrîd et m iştir. B undan sonra Abdal Mûsâ Sultan, sünnet nazariyle Gaybî’nin yüzüne bak tı ve : 14)
M enâhibnâm e, A G nüshası, s. 10-12.
41
«— Gaybî, kaygudan rehâ buldun, şimdiden sonra K a y g u s u z oldun» dedi. Gaybî yüzünü yere koyup m eskenet gösterdi. Sultan bu sözleriyle Beğzâde'nin ismi ni «K a y g u s u z» diye söyledi. B undan itibaren Gaybî Beğ’in adı «K a y g u s u z» oldu’^ 4. Şeyhinden îcâzetnâm e Alması Rivâyet bu cihetledir ki Kaygusuz, Abdal Mûsâ Âsitânesi’nde kırk yıl hizmet eyledi. Nasibini aldı. Menzil ve m erâtib sâhibi oldu. H acca gitmeğe niyetlendi. Aşağıdaki şiiri okuyarak Abdal M ûsâ’dan icâzet istedi : «Cânûmı (Pîrüm) yolma kurbân iderem ben Belürsiz olıcak'^ cân u cihâm niderem ben Şey’en lillâh benüm gıybetüme kılıç salan Hercâjâ yüze gülici yân niderem ben Hayvân ü âdeme zencîr yular dahi dayanmaz Ehl-i tarîki bin‘^ nefesde yederem ben Hüsnün cemâlün göreli geldüm imâna Muhammedî’yem bu dîne ikrâr iderem ben Hâl diliyle icâzet ister Kaygusuz Abdâl Şâhum assı kıl‘®kuşum uçdı giderem ben»’’ Bunun üzerine Abdal M ûsâ «Bana divit ve kalemi getürün» diye em retti. Dervişler istenilenleri getirip ha zır eylediler. Sultan, kalemi kâğıdı alıp Kaygusuz'a bir « î c â z e t n â m e » yazdı. îcâzetnâm e aynen şöyledir ; : 15) 16) 17) 18) 19)
42
Menâkıbnâmej AG nüshası, s. 12. Olunca M. Y. DağU, a. g. e., s. 20’de «yek». Menâktbnâme, AG nüshası, s. 13’de a.g.e., s. 20’de «İhsan Kıl». M enâktinâm e, AG nüshası, s. 12-13.
«kal»;
M. Y. Dağh,
«Bismi’llâhi’r-Rahmâni'r-Rahîm! Elhamdü lillâhi’I-lezî ca’ale kulûbel-’ârifîne ilâ âhirihi. Her ne kim vardur cevâb içinde mastûr kıldu. Dahi buyurdı kim biziim ile müşâhede kılmak murâd eyleyen Kaygusuz’a nazar eylesün. Ve bizden hayr duâ iltimâs ey leyen Kaygusuz’dan alsun. Safâ nazarın ve himmetin recâ ve niyâz kılsun ve her ne diyâra ki ’azm idüb (varsa) gerekdür ki, ol vilâyetün erbâb ü a’yân ve ekâbir ve eşrâf ve agniyâ ve fukarâ, her kim olsa, mezbûr Kaygusuz’un üzerinde bir veçhile nazar-ı inâyet ve merhamet ve şefkat diriğ buyurmayalar. Bu cânibün ri’âyet hâtınçün ana 'izzet ve hürmet kılalar. Anım kadem-i kudûmın kendülere minnet-i ’azîmile ra’iyyet hileler; dîdârlanyla müşer ref olup safâ-nazar himmetiyle mugtenim olalar; ve ana olan riâyet ve himâyet mahzâ bu cânibe olmış gibidür, şöyle hileler. Bâkî ne ola ki ma’lûm-ı sa’âdet olmaya ve’s-selâm»“. Kaygusuz Abdal icâteznâmeyi aldı, şeref-i dest btıs kıldı. Tazarru ve nİ3^âz edip m eskenet gösterdi. M aka m ına geldi, k arar eyledi. Şevk ve m uhabbetinden ona bir susuzluk â n z oldu. B ir keşkül içine b ir m ik tar yoğurt koyduktan sonra üzerine su katarak ayran yapar ve E ren lerin yazıp verdiği icâzetnâmeyi ufak p arçalar halinde ekmek lokm ası gibi ayranın içine doğrıyarak içer. Zira, bu icâzetnâmeyi en iyi b ir şekilde yemek suretiyle kalbin de saklayabileceğini gönlünden geçirmişti. Bu hâli gören dervişler taaccüp edip, durum u hem en Abdal Mûsâ Sul ta n ’a ha:ber verdiler. «Sultânum, bir divâneye, bunca zah met çeküb mübârek elünüzle icâzetnâme yazup verdinüz, o bunun kadr ü kıymetüni bilm>eyüb yoğurt içine dograyxıb yidi» diye şikâyette bulunurlar. Abdal Mûsâ 20)
M enâkıhnâm e, A G nüshası, s. 13.
43
Sultan bu haberi işitince sâdece tebessüm ed er ve «Bana Kaygusuz’ı çagırun, haber sorayum niçün böyle eykmlş?» der. Kaygusuz'a hab er verilir ve hem en Kaygusuz, Abdal M ûsâ’nın huzuruna gelir. Abdal Mûsâ, Kaygusuz Abdal’a so ra r: «— Niçün böyle eyledün?» Kaygusuz özr ü niyâz eyliyerek şöyle cevap v e r ir : «— Sultânum, sizün yâdigârunuzu saklamağa hiç bundan daha ma'kûl bir yir bulamadun. Kendü kalbümde saklayanı». Bu cevap S ultan’m çok hoşuna gitti ve şöyle ıdedi: «— Başka kimseler dışarudan söyler, sen içlinden söyleyesün». O saat Kaygusuz’un gözü gönlü açıldı ve söylemeğe başladı. B undan sonra Kaygusuz'un m ânâ de nizine dalıp söylediği h er sözü b ir kitap oldu, ârifler yazdılar ve onun m ânâsını bildiler, câhiller bihneyip şa şakaldılar^*. 5. Mısır'a Gidişi B ir akşam vakti, halifeler ve dervişlerin hepsi mey dana gelip, menzil4 m erâtib üzre yerlerini alıp, seccâdeleri üzerinde oturdular. Abdal M ûsâ ise «sadr-ı âlâ’da» oturm uştu. Çerağlar yakıp gülbanklar söylediler. Bu es nada Kaygusuz Abdal, oturduğu yerden kalkarak şeyhine doğru yöneldi. E renler karşısında m eskenet gösterip, yü zünü yere koydu, gitm ek üzere izin istedi. Bu hal, Sul tan a m a'lum oldu. E trafına b ak tı ve«Bizüm Kaygusuz’a kim yoldaş ola?» diye sordu. Hemen kırk nefer ayağa kalkarak Kaygusuz’un yanında yerlerini aldılar. Abdal Mûsâ da duâ-yı güîbank edip onlara uğurlar diledi. 21)
44
Menâkıbnâme, AG nüshası, s. 12-14.
Sabahleyin b ir koyun k urban ettiler. Söjöiş edip onu kırm ızı büryân kebabı şeklinde pişirdiler. B irkaç ekmek ile büryânı Kaygusuz'a verdiler. Kaygusuz Abdal ve dervişleri sabah nam azını edâ ettikten sonra azıklarını alıp yola çıktılar. B ir menzile vardılar. K onakladıkları yerin etrafın d a bag-bahçe, sebze ve meyveler vardı. O rada ay n ca ulu b ir kavak ağacı b it miş idi. Y anından da ulu b ir su akardı. Bu su, Abdal M ûsâ’nın dergâhına giderdi. Kaygusuz oraya gelince biraz dinlendi. Sofrayı açıp içinde bulunan kebabı kırk nefere taksim ederek dağıttı. Yediler, şükrettiler, ellerini yudular, daha sonra sohbete başladılar. Bu rad a Kaygusuz, başım kaldırıp kavak ağa cına b ak tı v e : «— B u çınâr ’acâib ulu çm âr degül m idir, ne hoş yirde bitm iş, bâlâ-bülend olmış» dedi. Esasında ona «Zergerdân Kavak ağacı» derlerdi. Kaygusuz S ultan da onun gerçekten b ir kavak ağacı olduğunu biliyordu, yanındaki leri im tihan maksadiyle böyle söylüyordu. D erv işler: «— Sultânum , bu çınâr degül, kavak agacıdur» diye cevap verdiler. Bunun üzerine Kaygusuz «— Ben om çm âr ağacı sandum » dedi. Hiç konuş m adan hem en Âsitâne’ye geri döndü. Dervişler, Kaygu suz’un geri gelişini gördüler ve «— 'Acaba niçün gitmedi» dediler. Durum, Abdal Mûsâ S ultan'a m a’lûm olm uştu. Kaygusuz’un yoldaşları ona tam olarak tâbi olm am ışlardı. O gün yine akşam oldu. Yine âdet üzere çerağlar yakıldı. Kaygusuz, yine kapıya vardı. Yüzünü yere koydu. Âdet üzere yerine geçti. Abdal M ûsâ S u ltan ’ın «Bu def'a evvelki 45
yoldaşlar otursun vg gaynlan kalkup Kaygusuz’un yanı na varub dursunlar» em ri ve işâreti mucibince kırk ne fer kalkıp Kaygusuz'un yanm da durdular. Â sitâne'de beş yüz nefer bulunm aktaydı. Geri dönenler h atalarını ancak orada anladılar, pişm ân oldular v e : «— Bilmedük, muvafakat kılmaduk, yek-dil, yekcihet olmaduk, cümle bir dilden söylemek gereg idi. Şim diden sonra ne fayda, peşimânlık fayda itmez» dediler. Yine s^bah olunca b ir koyun k urban edildi. Büryân köbap yapılarak pişirildi. B ir kaç ekm ek ile sofraya ko nup Kaygusuz’a verildi. Kaygusuz Abdal, Abdal M ûsâ'nm elini öpüp, bâkî halife ve dervişlerle vedalaşıp âsitâne' den ayrıldı. Yine aynı kavak ağacının dibine gelip konak ladılar. Yemekten sonra Kaygusuz Sultan başını kaldı rıp : «— Yârenler ne hoş çmâr bu ulu çınâr» dedi. Bu hâlin ne olduğunu tevâbileri bildiler. Bülbül kuşu gibi hepsi b ir dilden ö tü p : «— Sultânum belî, güzel çmârdur/» dediler. O za m an Kaygusuz Sultan dahi bildi ki, bu yoldaşları kendi sine tabidirler. Hepsi yek-dil, yek-cihet olup biribirine m uvâfakat eylediler. Bu sözler üzerine Kaygusuz’un gön lü boş oldu ve : «— Bu çınârdan bize birinüz meyve getürse, ta'âm üstüne om tenâvül eylesek» dedi. İçlerinden biri hemen kalkıp, eteğini beline sokup kavak ağacının üzerine çıktı; b ir dalı sıkıca tutu p silkeleyiverdi. Kudret-i Hüdâ’nın evliyâlara bahşettiği velâyet zâhir oldu ve kavak ağacından kırm ızı kırm ızı elm alar döküldü. Kavak ağacından düşen elm aların birçoğu b u suyun içine düşüp yuvarlana 5oıvarlana Âsitâne'ye doğru akıp gitti. 46
Abdal Mûsâ Sultan, Â sitânesi'ndeki «vahdethânesi» tide \oturuyordu. Hemen halifelerine b u y u rd u : «•— Bizüm Kaygusuz’un velâyet elmaları su ile akup gelür, tîz tutun, biz de tenâvül idelüm». H alifeler ve der vişler E renlerin nu tkunu işidince her biri sü r’atle dışarı çıktılar. Akar suya baktılar. G ördüler ki kırm ızı kırm ızı elm alar su içinde yüzerler. H er bini beşer on ar elm a tu tu p Sultan'a getirdiler, tenâvül eylediler, ilk b ah ar gün leri idi. Meyve mevsimi değildi. B unu görüp işidenler hayretler içinde kaldılar. Kaygusuz Abdal ise, elm aları yedikten sonra b ü tün yoldaşlarıyla beraber M ısır d iy ân n a doğru yola çıktılar^. M ısır'a gelince önce vilâyetin durum unu sorup za m anın M ısır padişahının b ir gözünün kör olduğunu öğ rendiler. Bunun üzerine Kaygusuz b ir gözünü pam uk ile kapattı. K ırk yoldaşı da öyle yaptılar. Dimyad kasabasın dan gem ilere binip N i 1 nehri üzerindeki B u l a k iskelesine geldiler. G em ilerden dışarı çıktılar. Kaygusuz Baba Sultan, b ir m erkebe bindi. Yanın daki k ırk neferde her biri «tennûre-pûş 'uryân pa-bürehne dayak omuzlarında olup turna katarı (gibi) dizildiler»^l H epsinin b irer gözlerinde pam uk sarılı olduğu halde, K al'a yolundan M ısır şehrine geldiler. O esnâda b ir Hâoife de M ısır’dan çıkıp Bulak iskelesine gelirken, tu rn a k a ta n gibi dizilmiş, b irer gözleri pam ukla kapalı, yalınayak kırk dervişi gördü. Hepsi H âcib'in önünden 22)
23)
M ısır’a kadar ki yolculuk hakkında, Metıâkıbnâme’de «Bu babda söz çoktur. Eğer Mısır’a gelinceye kadar vâki olan hâl zikr olunsa gayet müfassal olur. Bâri maksûda varalum» denmektedir. M enâkıbnâme, AG nüshası s. 18. Üstlerinde tennûre, üryan, ayakları çıplak, omuzlarında dayak tu rn a k a ta n gibi dizildiler.
47
geçtiği halde ne yüzüne b ak tılar ne .de selâm verdiler. H er birisi kendi âlenninde geçip gittiler. Ancak en sonda b ir m erkebe binm iş Kaykusuz Sultan geldi, selâm 'verdi. Hâoip selâm ı a lıp : «— Lutf ihsân eyle, sana b ir su ’âlüm var, müşkîlümi hallet bana cevâb vir» dedi. B aba Kaygusuz: «Buyur oguI, müşkilinî su’âl eyle. se sana cevâb virelüm» dedi. Hâcib : «— Ne diyârdan gelürsünüz?» R aygusuz:
diye
’Aklunuz irer sordu.
Baba
«— Teke Vilâyeti’nden, Abdâl Mûsâ Sultân Âsitânesi'nden» cevâbım verdi. Hâcib : «— Pes m a’Iûm, kırk nefer fî’l-cümle sana tâbidür. Bu yol kenârmda durdum. Bunlarm cümlesi hep önüm den geçdi, hiç biri selâm virmedi. Sebebi nedür?» dîye devam etti. Baba Kaygusuz : «— Bizüm â'detümüz budur ki biz selâmı nevbetle virirüz. Onlarun cümlesi nevbetlerini savdılar. Nevbet bugün benümdür. Onun içün sana selâm virmediler biz selâm virdük» dedi. Hâcib : «— Bir müşkilüm dahi kaldı, lutfeyle bana onım da ma’nâsını beyân eyle.^> deyince K aygusuz: «— Nedür müşkilün söyle» dedi. Hâcib : «— Bu denlü â’m âlan nereden topladım, hepsinün bir gözinde pamuk var, sen de bîr gözine pâmuk koymuşsun, sebebi nedür, bu diyâra niçün geldünüz?» diye sordu. Baba Kaygusuz şöyle cevâb v e r d i: «— Bizüm bu diyâra gelmekden murâdumuz Hacc itmek ve Ka’betullah tarafına gitmekdür. Bu diyâr-ı Mısr 48
kî Yûsuf Peygamber tahtıdur, ziyâret idüb, bîr mîkdâr teferrüc itmek nîyyet eyledük. Gözlerümüze anun içün pamuk koyduk kî, zâhîr gözümüzi yumup, bâtm gözü müz! açmışızdır. Cümle dünyâmn metâmdan geçüb 'ışk u muhabbet şerbetini dost elinden îçmîşüz.» Hâcib bunları dinledikten sonra geri dönüp Pâdişâ hın huzûruna geldi. P â d işâ h : «— Niçün tiz geldün? diye h ab er sordu. Hâcib : «— Sultanum, bîr kimseye rast geldüm. Yanınca kırk nefer âdemi var. Cüm!e hep b ire r gözlerine pamuk bağlamışlar. Sordum, Teke Semcagı’ndan Abdâl Mûsâ Sultân Dergâhı’ndan gelürüz diye cevab virdiler» dedi. Padişah ve vezirler bu haberi işitince taaccüb ettiler. Bir birlerine bakarak : «— O kişi yâ çok âkıllı ve ’ârîf’dür, yâhud gâyetle nâdân ve câlıildür. Om imtihan itmek gerekdür. Eğer o kişi bir ’âkîl ve dânâ ise müşerref olalum; câhil ise hak kından gelelüm» dediler. O rada hazır bulunanların her biri b ir fikir beyân etti. Daha sonra vezir şöyle d e d i: «—Sultânum, o kimseleri çagırtalum. Selâm ve ke lâmdan sonra çeşnigîrler kendülerine yimek getürsünler, kırk tâne kâşuk yondursunlar, her bîrinün sapları üçer karıştan ziyâde olsım. Eger o kâşuklarm yukan başmdan tutup yîrler ve şükrüni iderlerse anlaşılur ki her bîri ’ârif, kâmil ve ’âkîldür. Eger yiyemezler ve şaşırup birbirlerine bakarlarsa cümlesi câhîldür; nice bilürsenüz öyle yaparsmuz.» Vezirin bu sözü m akûl görüldü. M ısır Pâdişâhı h er şeyi hazırlattıktan sonra, Kaygusuz Sultan’ı dâvet için adam gönderdi. K aygusuz: 49
«— Da’vete icâbet lâzımdur. Varalum ol Pâdişâhım mübârek cemâlini görelüm, hâk-i pâyine yüz sürelüm» dedi. Pâdişâhın sarayına vardılar, içeri girdiler. Taht üze rinde o tu ran Sultam gördüler, eğilip selâm verdiler. Pâ dişâh bunları görünce selâm lanm aldı v e : «— Hoş geldünüz, safâ geldinüz, kademler getürdünüz» dedi. Daha sonra yemeğe oturdular. Çeşnigîrler yem ekleri ve sapı uzun kaşık lan getirdiler, im tih an ı me rak eden bütü n âlim ler, sâlihler, âbidler, zâhidler ve Mı sır begleri de hazır bulunuyorlardı. B unlar k aşık lan gö rünce şaşırdılar. Ellerine aldılar, yukarı başından tutup kaşıkları yemekle doldurdular. K aldırıp ağızlarına gö türm ek istediler, fakat b ir tü rlü ağızlarına götürem iyor lar, ancak kulaklarına doğru götürebiliyorlardı. Buna b ir çare bulam ayan âlim ler, sâlihler ve em irler sofradan kalktılar, sıra Kaygusuz ve yoldaşlanna geldi. Yirmisi sofranın b ir tarafına, yirm isi .de diğer tarafın a karşılıklı oturdular. K aşıklarını ellerine aldılar. Başından tutup doldurdular. Kaygusuz Baba, hem en karşısında olan yol daşına «balım dolusu» gibi sunuverdi. Diğerleri de aynı şeyi yapıp karşısında bulunanlara yemeği yedirdiler. Ye m ekten sonra şeker şerbeti içildi ve söze başlandı. Pâdi şâh K aygusuz'a: «— Gözlerünüze niçün pamuk koydunuz?» diye sor du. Kaygusuz Baba şöyle cevap v e rd i: «— Sultânum, bizüm ’âdetümüze göre hangi belde ye vanrsak o vilâyetün pâdişâhına uyaruz. Şimdi sizün taht-ı hükûmetünüzde olduğumuza göre size tâbi’ olu ruz. Sâye-i devletünüzde bir kaç gün bu Yûsuf Peygam ber tahtım ziyâret eylemek murâdımız idi. Siz bu dünyâ ya bir gözle bakarken bizüm iki gözle bakmamuz revâ degüldir. Biz dahi bir gözle bakanız.» 50
M ısır Padişahı, Kaygusuz’un bu sözlerini işitince son derece m em nûn oldu. Gönlü bu hakikatli cevâbın te siri ile doldu. V e : «— Ey Şeyh, takdir-i Hüdâ böyle yazmış. Her ne ki Hakk’dan geldi, hoş geldi, Gözlerinüzden pamugı kaldırun. Bu Yûsuf Peygamber tahtmı iki göz ile ziyâret idün» dedi. B undan sonra Sultan Kaygusuz : «— Bir du'a eyleyelüm, siz de «âmin» diyinüz. Ola ki Hakk Sübhanehu Te’âlâ katında du'âmız müstecâb ola. Ellerimüzü yüzlerümüze sürelüm. Gözlerümüzden pamuğu kuldıralum, Hakk Te’âlâ Hazretlerinün kudre tini müşâhede kılalum» dedi. Daha sonra Kaygusuz Sultan, ellerini semâya kaldı rıp du'â ettıi. Pâdişâh ve vezirleri de duâya el kaldırdılar. «Âmin, Yâ mu’în» dediler. Sultan Kaygusuz, kırk dervi şiyle duâyı tam am ladı. Sûre-i Seb’al - MesânF ve Ümmü’lKur'ân“ okuyup, «ve lâd-dâllîn âmîn» dedikten sonra ellerini yüzlerine sürdüler; gözlerinden pam uğu kaldırdı lar. Yüzleri ve gözleri açıldı. Padişah dahi ellerini yüzüne sürdü. O saat H akk Te'âlâ’nın kudretiyle ve evliyânın velâyetiyle pâdişâhın â ’m â olan gözü açıldı, dünyâyı gördü. Gönlüne ilhâm-ı Rabbânî v ârid olub bildi ki bu Kaygu suz Abdal kerâmet sâhibi, Allah’m sevgilisidir. Tereddüt süz olarak tahtından aşağı inip Baba Kaygusuz'un elini öptü ve ayaklarına yüzünü sürdü. Cân u gönülden m u hibbi oldu ve; 24)
H lcr Sûresi’nln 87. âyetinde şöyle denilmektedir : «T/e le - kod ataynâke seb’an mine’î - mesâni ve’l - Kur’ûn e l-A z tm . (A nd olsun ki sana dâima tekrarlanam, Yedi âyetti Fâtiha’yı ve Kur’ân-ı azîm ’i verdik)-», K ur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı, DİBY, A nkara, 1975, s. 265. 25) Fâtiha Sûresi.
51
«— Yâ Şeyh, dile benden ne dilersen/» dedi. Kaygusuz Sultan, M ısır Pâdişahı’ndan birçok dileklerde bu lundu. Bu dilekleri m anzûm olarak şöyle ifâde e t t i : «— Söz başunda zikr idelüm Allâh’ı niyâz ile Cân u gönülden direm lâf degüldür söz ile Yâ İlâhi, kapımda bir ikaç dileklerüm var Hele şimdiki hâlde çengim var boğaz ile On bin koyun bin deve biş bin su sıgm Biş bin tavuk bin ördek dahi bunca kaz ile Mâ-hazar lokmaları dâim nasîb kıl bize Üç yüz otuz azman yidi bin öküz ile^ Mısır Pâdişâhı başından sonuna kad ar şiiri dinledi ve gördü ki Baba Kaygusuz'un m urâdı dünya malı değil dir. O, m uhabbetle gülen b ir yüz, aşkla dolu b ir gönül ister. O turduğu yerden tebessüm etti ve K aygusuz'a: «— Yâ Şeyh! Senün bu istedigün şeyleri bizler cümle virelüm sana» dedi. Baba Kaygusuz şöyle karşı lık v e r d i: «— Pâdişâhum, dünyâda murâdumuz, Pâdişâhun gönül hoşlıgı ve beden saghgıdur. Yoksa cihânda bilinmedük ve görünmedük nesne kalmamışdur. Hele şimdiki hâlde işbu benüm keşkülünü bal ve yag ile doldurun, başka nesne lâzım degüldür.» Kaygusuz belinden keşkülini çıkarıp Pâdişaha verdi. Pâdişâh da keşküli kiler em îrine verip bal ve yağ ile dol26)
.52,
Menâktbnâme, AG nüshası, s. 24; Şiirin tam am ı için Mar., 339b ve M. Y. Dağ:lı, a. g. e, s. 41 - 42.
bak
durm asını em retti. Kilerci kilere gelip yağ küpünün ağ zını açtı. Kepçeyi doldurup keşküle yağ koydukça, yağ keşkülin içinde kayboluyordu. Ne k ad ar yağ küpü varsa hepsini keşkülin içine koydu. B ir tü rlü dolduram adı. S onra bal fıçılarının ağzım açtı. Hepsini keşküle boşalttı. Ancak y an sı doldu. K iler em îri bu hale şaşırdı. Keşkülü oraya bırakıp Pâdişâhın yanına g it ti: «— Pâdişâhım, ne kadar bal-yağ var ise cümlesini koydum, o keşkül! dolduramadım» dedi. Bunun üzerine P â d işâ h : «— Var getür o keşküli erenlerim nazannda koyup özür dile, bundan sonra dahi ne kadar koysan dolduramazsm» dedi. Kiler Em îri keşküli getirdi. Kaygusuz B aba’nın önü ne koydu ve özür diledi. O rada hazır olan bü tü n vezirler, em irler, sâlihler, âlim ler ve fakihler h er kim varsa hepsi görüp taaccüp ettiler. «Baba Kaygusuz gerçek er» dedi ler. Hepsi yerlerinden kalkıp ellerini öpüp ayaklarına yüz sürdüler. Kaygusuz Baba da yerinden kalkıp, Pâdi şâhı selâm layarak vedalaştı^^ Kaygusuz ve dervişleri eski Mısır dedikleri yere, Nü N ehri kenarına gelip otu rd u lar. B urada kırk gün kaldı lar. O keşküldeki bal ve yağdan yediler, fakat b ir zerre ek:silmedi. M ısır pâdişâhı, gönlüne gelen ilham la Kaygusuz'un Nil N ehri kenarında konakladığını bildi ve adam larına orada b ir kasn-âlî binâ etm elerini em retti. Bu em ir üze-
27)
Menâk%bnâm&, AG nüshası, s. 19-26.
53
rine büyük b ir k asr binâ ettiler, adm ı da ’Ayn» koydular^®.
«Kasr-ı bü’l-
6. Hacca Gidişi Kaygusuz Sultan, b ir m üddet bu K asr’da otu rd u k tan sonra dervişleriyle berab er hac niyetiyle M ısır’dan B eytullah’a doğru yola çıktılar. Gündüz gider, akşam olunca da konaklarlardı. Kaygusuz ve dervişleri her gün akşam olunca bak arlard ı ki önlerinde muazzam b ir şehir peydâ olurdu. H er biri şehrin b ir yanm a gidip, h er türlü ihtiyaçlarını görürlerdi. Daha sonra sabaha k ad ar da din lenirlerdi. Sabah olup uyanınca görürlerdi ki yattıkları yer b ir sahradır. Ne şehir var, ne pazar. B una teaccüp ederlerdi. Sabahleyin te k ra r yollarına devam ederlerdi. Akşam olunca yine aynı hâl olup, karşılarına yine muaz zam b ir şehir gelirdi. H er b irisi m em nûn ve m esrûr olup, akşamleyin şehre inerek alış-verişlerini ederlerdi. Gece yatıp, istirâhat edip sabah olunca da kalkıp giderlerdi. Bu minvâl üzre tam kırk gün yol yürüyüp B eytullah’a geldiler. K onakladılar. Hac vakti erişti. B ütün hacılar geldiler, K â'be şehrinde cem oldular. Kaygusuz ve dervişleri b ü tü n erkânıyla hac fariza sını yerine getirdikten sonra Medine^i Münevvere’ye geç tiler. Peygamberlerimizin kabrini ziyâret kıldılar. Burada 28)
54
Menâkıhn&me'nm. kâtibi (K âtibü’l, hurûf) de «Kasrü’l-ayn» denen bu sarayı gördüğ’ünü ifâde eder ve sarayı, ölçülerine varıncaya k ad ar tavsif edip içindekileri anlatır. K asrü’l-’Ayn içinde asılı bulunan BATTAL GÂZt çizmesi ile YAVUZ SULTAN SKLtM’in M ısır fethinden sonra orada ikâm et ettiğ'i köşk ve sarayın kubbesine sapladığı yedi ok bilhassa dikkat çekicidir. A ynca, müellif K asrü’l - ’Ayn’ın kapısı üze rindeki tarihi de verm ektedir. (Seb’u semâne mae reblyülâhir fî yevmi’l-erbea külli yevm ü elf derâhüm m usarraf, 857/bag. 12.1.1453). Menâlabnâme, AG nüshası, s. 26-28.
yedi gün kaldılar. B urası Kaygusuz'a çok hoş geldiği için Peygam berlerim izin kabrinin başında « G e v h e r - n â m e » adlı risalesini söyledi” . 7. Dönüşü Bu ziyâreti m üteâkip Anadolu’ya şeyhine gelmek üzere yola çıktı. Şam ’a geldi. Şehre girmeyip Kutayfa denilen m ahalle, oradan Karye-i Nebek'e ve K al’a-i Hum us’a geldiler. H âlid b. Velîd ve Baba Amr orada yatar dı. Ziyâret ettiler. O radan K al’a-ı H am a'ya geldiler. Asî suyu üzerine konup o turdular. B urada K al’a ’ye su çıka rır büyük b ir «su dolabı» vardı. Buna « M u h a m m e d i D o l a b»“ derlerdi. Kaygusuz bu «Dolâb» a b ir kaside söyledi ki adı « K a s i d e - i D o l â b » dır"**. Daha sonra Karye-i Şeyhûn - Ma’a rrâ (?) - Serâkıb (?) - Hân-ı Tum an - Haleb - Akyol - Kilis - ’Aymtâb yolu ile F ırat üzerindeki Bincik (Birecik?) iskelesine, oradan da B ağdad’a ulaştılar. B agdad’da b ir m üddet do laştıktan sonra Hille, Kûf, Necef, K erbelâ şehirlerini ve 29)
30)
31)
M enâkıbnâme, AG nüshası, s. 28 - 31. Ayrıca Menâkıbnâme’nin 31 - 35 sayfaları arasında Gevhemâme’nin metni veril mektedir. Dolâb-i Muhammedî, Evliyâ Çelebi Seyâhatnâm esi’nde de geçmektedir. Evliyâ Çelebi, H am a’da bu adla anılan bir bü yük su dolabını anlatır. Ona göre, orta milinden yukarısına k ad ar kırk, aşa|rısı da kırk arşın olan ve şehrin suyunu te min eden bu dolâb, Asi N ehri’nin kıyısınöadır. Gece yarısı bu dolâb dönerken çıkardıgrı «Yd Muhammed!-» sesi, dört ya nından, sekizer saatlik mesâfeden duyulur. Bu yüzden de « D o l â b - ı M u h a m m e d î » diye anılır. (Bak : Evliyâ Çe lebi, Seyâhatnâme, C. III, İstanbul İkdam M atbası 1314, s. 60). MenAli^hnâme'nirı bu kısmında 38 beyitlik «Kâsîde-i Dolâbnâme» verilmektedir.
55
oradaki m ukaddes yerleri ziyâret ettiler. T ekrar Bağdad'a döndüler. Oradcin Medâin, Sâm arrâ, Musul, Nusaybin yolu ile Abdal M ûsâ Asitânesi ne geldiler^^. Kaygusuz ve kırk neferi, Abdal M ûsâ ve dervişleri tarafından karşılandı. Âsitâne’ye girildikten ve gerekli ta rik at âyinleri icrâ edildikten sonra şükür nam azım edâ ettiler. Daha sonra Kaygusuz, Abdal M ûsâ’yı gördü, yü zünü yere vurdu, ellerini öpüp ayaklarm a yüz sürdü. Ab dal Mûsâ «Safâ geldünüz, kadem getürdünüz» diyerek on ları karşıladı. Kaygusuz ve dervişleri teker teker hediye lerini takdim ettiler. Gezip gördükleri yerleri anlattılar. Kaygusuz’un cûşa gelerek şeyhine kavuştuğunu ifade eden b ir şiir söylemesiyle m enâkıbnâm e sona ermektedir^K
32)
33)
56
M enâktbnâme, AG nüsnası, s. 31 - 43. Ayrıca, 44 sayfada Kaygusuz’un Abdal Mûsâ’ya kavuşm ası dolayısiyle söylediği sekiz k ıt’alık şiir yer alm aktadır. Menâk%bnâme, AG nüshası, s. 45 - 46.
B) KAYGUSUZ ABDAL’IN HAKİKİ HAYATI
1. Doğum Târihi ve Yaşadığı Devir Kaygusuz Abdal’ın doğum târih i ve yaşadığı devir hakkında başhca d ö rt görüş vardır. 1. Dilgüşâ adh risâlesindeki b ir kayda dayanan M uhtar Yahya Dağh^"* Kaygusuz Abdal’ın H.800/M.139798 tarihinde doğduğunu kabul etm ektedir. Dilgüşâ’daki kayıt aynen şö y led ir: «İm di bu derviş dahi M uhammed M ustafa’n u n sekiz yüz yılında geldi»^^ M. Y. Dağlı, fik rini Kaygusuz’un bazı şiirlerinde geçen târih î şahsiyet ler ile takviye ediyor. Ona göre Kaygusuz’un söz konusu yaşadığı devirler ile Dilgüşâ’d ak i kayıt birbirleriyle uyuş m aktadır. M. Y. Dağlı’ya göre bu şiirlerdeki M urad Han, 2. M urad (1421-1451); İbni Fenârî, Mevlânâ F enârî’nın torunu Alâeddin Ali Fenârî (öl. 1497); İshak Beğ, Filibe 34) 35)
M. Y. Dag:lı, Kaygususs Ahâal, İstanbul 1941, s. 25 - 28. Kltâb-ı Dilgüşâ, A nkara Genel Kitaplığ-ı, nu : 645, s. 10; Nûruosmaniye Kütüphanesi, nu : 4904, v. 108b. R. N ur’un tan ıttığ ı M enâktbnâme’nin sonlarında yer alan «Kitâb-ı Dil güşâ» da ise söz konusu kajnt biraz farklı olarak şöyle ge çer : «Bu derviş dahi H azret-i Muhammedü’l-Mustafa’nun tarih-i hicretinden 80(f yilmda geldiy>. R. Nur, Kaygusuz A b dal Gaybî B ey Kahire’do B ektaşi Tekyesinde Bir Manüskiri, T ürk Bilik Revüsü, nu : 5, Yıl ; 1935, s. 88. M arburg nüshası, v. 217b’de ise «sekiz yüz» yerine «dokuz yüz» kaydı vardır ki bu, m üstensihe âit bir zühul olmalıdır.
Beği ve Sırp hud u t kum andam olan İshak Beğ (öl. 1465) dir^. Dağlı, bu delillere istinâden Kaygusuz’u «Hicrî 9 uncu asır rîcâlinden» yani XV. asırda yaşamış olarak kabul etmektedir^’. M. Y. Dağlı’dan önce, «Türk Edebiyatı Nümûneleri» nde^*. Kaygusuz’un «dokuzuncu hicret asrının ikinci nısfında» yaşadığı herhangi b ir delil zikredilm eden yer alm ıştır. Daha sonra Kaygusuz’dan bahseden İlhan Başgöz de onun XV. yüzyılda yaşadığını belirtiyor Kaygusuz'u XV. yüzyıl şâirleri arasında inceleyen Ahmet K abakh da onun 2. M urad zam anında yaşam ış olduğunu kaydetm ek tedir^. Biz de daha önce yazmış olduğum uz iki m akalede Digüşâ’daki m ezkûr kayda dayanarak Kaygusuz’un do ğum târihini H. 800/M.1397-98 olarak kabul etmiştik''*. 2. İkinci görüşe göre Kaygusuz Abdal, XIV. a sn n ikinci yarısı ile, XV. a s n n ilk yarısında yaşam ıştır. Dilgüşâ'daki «sekiz yüz» kaydını, Kaygusuz Abdal’ın «Mı s ır’a geliş târihi olarak kabul eden R. Nur; Kaygusuz’un 36) 37) 38) 39) 40) 41)
58
M. Y. Dagrh, a. g. c„ s. 16 - 17, 27. M. Y. Dağlı, a. g. e., s. 28. Hıfzı Tevfik - Hammâmîzâde İhsan - H aşan Âlî, T ürk Edehiy û tı NümûneJeri, İstanbul 1927, s. 160. İlhan Başgöz, İzahlı TürU H alk İEdebiyaU Antolojisi, İstanbul 1968, s. 31. Ahmet Kabakh, T ürk Edebiyatı, C. 2, İstanbul 1973, s. 25 s. 215. Abdurrahm an Güzel, Kaygtısus AbdaPtn Çağatayca Bir Gazeli, T ürk Kültürü, sayı : 194, A ralık 1978, s. 101; Kaygusus Abdal’ın Vücûdnâme’si Üzerine, TK, sayı : 197, M art 1979, s. 276 - 277.
doğum târihini de H. 742 olarak hesaplam aktadır. Menâkıbnâm e’deki, Kaygusuz’un on sekiz yaşında Abdal Mûsâ ’ya intisâp ettiği ve kırk yıl hizm etinde kaldıktan son ra M ısır'a gittiği şeklindeki m âlûm âta dayanan R. Nur, 800 tarihinden 58'i çıkarm ak suretiyle 742 târih im b u l m aktadır^. Er-Risâletül-Ahmediyye müellifi Ahmed S im Baba, Kaygusuz’un H. 761'de M ısır’a geldiğini, 769'da H icaz’a gittiğini, 799’da M ısır’a döndüğünü ve 848’de vefat etti ğini kaydeder"*^. H erhangibir kaynağa ve muhâkemeye, dayanm adan verilen b u bilgiler bu husustaki Bektaşi an'anesini aksettirm ektedir. Fuad Köprülü de Kaygusuz’un «XIV üncü asır son larında ve XV inci asrın 51k nısfında yaşamış» olduğunu kabul etm ektedir^. K öprülü’nün delilleri ş u n la rd ır: 1) Kaygusnz’un Abdal Mûsâ’ya in tisâb ı: Kaygusuz’ un gerek şiirlerinde, gerek m enâkıbnâm esinde b u husus açıkça belirtilm iş olduğundan onun Abdal Mûsâ’nm mürîdlerinden olduğu açıktır. Bâzı târih î m enba’lar Abdal M ûsâ'nın B ursa F ethi’ne iştirak ettiğini belirttiklerine gö re Abdal Mûsâ XIV. asırda yaşamıştır^^ Şu halde onun 42) 43)
44) 45)
R. Nur, a. g. m., s. 89 - 00. Ahmed S irn Baba, E r - Risâletü’I-A h m eiiyye fi Târîhi’t-Tarıkati’I-AliyyetV-Behtaşiyye hi-Mısri’I-Mahrûse, 2 baskı, 1939 (1. b a sk ı: Kahire 1934), s. 25. A. S. Baba’nın Kaygusuz’un M ısır’a geliş ve ölüm yılı olarak verdiği hicrî tarihlerle milâdî tarihler birbirini tutm am aktadır. Kaygusuz’un Mısır’a geliş târihini M. 1388 olarak gösterm ektedir ki bu H 761’e değil 790 - 91 tarihlerine tekâbül eder. Aynı şekilde Kaygu suz’un ölüm târih i olarak gösterilen M. 1444 de H. 818’e değ^l, 847-848’e tekâbül etmektedir. F. Köprülü, Mısır’da B ektaşilik, TM, C. IV, İst. 1939, s. 20. F. Köprülü, a. g. m., s. 16-17.
59
m ürîdi Kaygusuz’u n d a XIV. asır sonlarıyla ilk yarısında yaşam ış olması gerekir.
XV. a sn n
2) Kaygusuz’un eserlerinden Kitâb-ı Dilgüşâ'nm H. 900/M. 1493'de istinsah edilmiş b ir nüshası mevcut ol duğuna; ayrıca H. 918/M. 1512'de hazırlanan Câmi’ünnezâir.de Kaygusuz’un b ir manzum esine rastlandığına gö re Kaygusuz m ezkûr tarihlerden önce yaşamış olm alıdır^. Sadeddin Nüzhed E rgun «Bektaşî Şâirleri» nde"”. Kaygusuz’un «XV inci a s n n ilk tiıısfında» yaşadığını kay dediyorsa da «Bektaşi Şâirleri ve Nefesleri»nde‘*^ Kaygusuz'un «XIV üncü a s n n so n y an sın d a yetişen» b ir şâir olduğunu belirtm iştir. Agâh S ırn Levend''^ de herhangibir delil zikretm e den Kaygusuz’un XIV üncü asırda yaşadığını kabul et m ektedir. N ihad Sâm i B anarh^ da Kaygusuz'un «XIV üncü asır 'sonu ve XV inci taşır başı» şâirlerinden olduğunu ve 2. M urad devrinde yaşadığını kaydeder. R udolf Tschudl^* ve B arbara Flemming^^ de Kaygu suz’un XIV üncü yüzyılın 5onu ile XV inci yüzyılın başı arasında yaşadığını kabul edenler arasındadır. 46) 47) 48) 49) 50) 51)
52)
60
F. Köprülü, a. g. m., s. 20. S. N. Ergun, B ektaşi Şâirleri, İstanbul 1930, s. 196. S. N. Ergun, B ektaşi Şâirleri ve Nefesleri, C. 1 -2 , İstanbul 1955, s. 24. Agâh S im Levend, Edebiyat Târihi Dersleri, İstanbul 1935 s. 80. Nihad Sâmi Baharlı, Resim li T ürk Edebiyatı Târihi, İstanbul 1971, s. 398. Rudolf Tschudi, Die Bekehrung des Kaighusu.z aus einer türkischen Heiiigenvita, In Schweizersiches Arschiv für Volkskunde, Bd. 47 (1951), s. 203. B arbara Flemmirf:, Landschaftsgeschichte von Pamphylien, Pisidien und Lj/kien im Spatm ittelalter, Wiesbaden 1964, s. 117.
Aımamaria Schimmel® ile Walter Björkmann^ de K aygusuz'un ölüm târih i olarak 1444’ü belirttiklerine ve onun Abdal M ûsâ'nm m ürîdlerinden olduğunu zikrettik lerine göre Kaygusuz’un XIV üncü asır ile XV inci asrın ilk yarısında yaşadığını kabul etm ektedirler. 3. Abdülbâkî G ölpınarh’nın Kaygusuz’un doğum târih i ve yaşadığı devir hakkm daki fikri m uğlaktır. O, 1953’te yazdığı b ir eserinde, Dilgüşâ’daki ibâreyi Kaygu suz’un H. 800’de doğduğu şeklinde anlar ve XV. yüzyılda yaşadığım ifâde eder. B una göre lAbdal M ûsâ’ya gençken intisap etm iş olacağını ve k ırk yıl hizm etinin de «muay yen bir geleneğin tesirinden» doğduğunu ileri sü rer“ . 1963 te ise Kaygusuz Abdal’ın «Abdal Mûsâ dervişi olduğunu bu bakımdan XIV, yüzyılda yaşadığını, nihayet XV. asrın ilk yıllarında öldüğünü» kabul eder^^ 1968’de Türk Dili Dergisi’nde yazdığı b ir m akalede ise bu konuda şunları söyler : «Kaygusuz, manzum bir risâlesinde, >800 hicride (1397-1398) doğduğunu bildirir; buna göre Abdal Mûsâ'ya, gençliğinde bağlandığına, onun ölümünden sonra da bir hayli yaşadığına, Abdal Mûsâ’nm da Bursa fethine genç yaşta katıldığına hükmetmek gerekir. Kaygusuz’un yaşadığı çağ XIV - XV. yüzyıldır; ölüm lyılını kesin olarak söylememize imkân yoktur»”. G örüldüğü gibi 1963’de 53)
54) 55) 56) 57)
A ım am aria Schlmmel, Drei türMsche M ystiker Yunus Em re K aygusuz Abdal - Pir Sultam Abdal, Deutsch - Türkische Gesellschaft E. V. Bonn Oktober 1962, H eft 48. V^alter Björkmann, Die altosmaniache Literatür, Fundam ente II, VV^iesbaden 1964, s. -İ12. Abdülbâkî Gölpınarlı, K aygusuz Abdal B ata yi - Kul H im m et, İstanbul 1953, s. 6. Abdülbâkî Gölpmarh, A levî - Bektaısi Nefesleri, İstanbul 1963, Abdülbâbi Gölpmarh, Kaygusuz Abdal, T ürk Dili Aylık Dil ve Edebiyat Dergisi, T ürk H alk Edebiyatı özel Sayısı, Cilt XIX, S a y ı: 207, 1 A ralık 1968, s. 396.
61
Kaygusuz’un XV. asrın ilk yıllarında öldüğünü kabul eden A. Gölpınarlı, 1968’de te k ra r 1953’teki fikrine dönerek onun 1397-98'de doğduğunu ifâde etm ekte, fakat d ö rt sa tır sonra Kaygusuz’un (yaşadığı çağı XV. asırla birlikte XIV. asır olarak gösterm ektedir. 1972’de, «Bu derviş hicretin sekiz yüzünde geldi» ibâresini «bu geldi’den maksat, doğum târihiyse, Abdal Mûsâ'nm uzun ömürlü olduğuna ve Kaygusuz'un ona pek gençken kavuştuğuna hükmetmek gerekir» şeklinde açıklıyarak 1397-98 târih in i şartlı da olsa Kaygusuz’un doğum târihi olarak tek rar kabul eden Gölpınarh bu defâ onun 1431’den önce öldüğünü de im a ederek Kaygusuz’u ancak 30 sene kadar yaşatm aktadır^. F akat Gölpınarlı, b ir parağraf isonra «Kaygusuz, VIII. yüzyılın başında doğmuş, IX. [yüzyılda yaşamış (XV. yy) bir şâirdir»’’ diyerek bu kere Kaygusuz’un doğum unu yüz yıl kad ar geriye götür m ekte ve yüz yıldan daha fazla yaşatm aktadır. Nihayet T ürk Ansiklopedisi'ndeki «Kaygusuz Abdal» m addesinde Gölpınarlı, «K. A. H. VIII. yüzyılın 2. yansıyla IX. yüzyılın ilk yıllarmda yaşamıştır» diyerek ve H. SOO’de doğduğu m es'elesini de şüpheyle karşılayarak^ R. Nur ve Köprülü’nün fikirlerine iştirak etm iş olm aktadır. 4. Vasfi Mahir Kocatürk, b iri Alâiyeli, diğeri Rum eli’li olm ak üzere iki «Kaygusuz lAbdal» kabul etmekte58) 59) 60)
62
A. Gölpınarlı, Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi, İstanbul 1972, s. 175. A. Göİpmarh, a. g. e., s. 175. Kaygusuz Abdal, Türk Ansiklopedisi, C. XXI, A nkara 1974, s. 418 - 419. Ansiklopedi de bu maddenin y azan belirtilme mişse de yazının pek çok yerlerinin A. Gölpınarlı’nın Türk Dili’ndeki yazısıyla m utâbakat göstermesi ve yazının da Gölpmarli'ya â it oldugrunda şüphe bırakm am aktadır.
dir. Ona göre Alâiyeli Kaygusuz Abdal XIV. yüzyılda ya şam ış Ve Abdal M ûsâ'ya m ürîd olmuştur*^ Kocatürk’e göre Rum eli’de yaşayan ve Vize'ye bağlı Saray kasabasından olduğu için «Sarâyî» m ahlâsm ı taşı yan ikinci Kaygusuz Abdal ise XV. yüzyılda yaşam akta dır. Rum eli’ye âit yer isimleriyle, XV. asra âit târih î şah siyetlerin geçtiği şiirler bu ikinci Kaygusuz’undur®^. Kaygusuz Abdal’ın doğum târih i ve yaşadığı devir hakkında başlıca görüşleri yukarıda hülâsa etm iş bulu nuyoruz. Bize göre kabule şâyân olan görüş, R. Nur ve F. Köprülü tarafından ayrı ayrı delillere dayanılarak izah edilen ikinci görüştür. Çünkü : 1. Kaygusuz Abdal’ın Abdal M ûsâ’ya intisap ettiği hususu kesindir. Daha önce anlattığım ız «menkabevî hayat» bölüm ünde Kaygusuz etrafın d a gelişen b ü tü n menkabelerin Abdal Mûsâ ile bağlantılı olduğu açıkça görül m ektedir. Bizim ilk defa hülâsa ettiğimiz Menâkıbnâme'de olduğu gibi bugüne k ad ar tanıtılm ış b ulunan diğer Kaygusuz m enâkıbnâm elerinde de“ Kaygusuz, dâim a Ab dal M ûsâ’nın m üridi olarak gösterilm iştir. Ayrıca Abdal Mûsâ Velâyetnâm esi’nde de Abdal M ûsâ’nm m ürîdleri arasında Kaygusuz yer alm aktadır^. «Kaygusuz Abdal gör ne söyledi» m ısrâı ile biten b ir mesnevisinde Kaygusuz »da «Abdal Mûsâ'ya kul oldı can61) 62) 63) 64)
V. M. Kocatürk, T ekke Şiiri Antolojimi, A nkara 1968, s. 35; T ürk Edebiyatı Tarihi, A nkara 1970, s. 188. V. M. K ocatürk, T ekke Şiiri Antolojisi, s. 143-156; T ürk Edebiyat% Tarihi, s. 290. B ak : Kaygusuz Abdal’ın menkabevî hayatı bölümü. Bedri Noyan’ın fotokopisini çekmemize müsâade ettikleri Abdal M ûsâ Velâyetnâmesi, s. 3 4 -3 6 ; S N. Ergun, Türk Şâirlert, Abdal, Mûsâ maddesi, C. 1, İstanbul 1936, s. 169.
63
dan - Çekdi elini iki cihandan»^ beyti ile Abdal Mûsâ'ya intisap ettiği husûsunu bizzat teyid etm iş olm aktadır. Esâsen bugüne kad ar yapılan b ü tü n araştırm alard a bu husus kabul edilm ektedir. Şu halde Abdal M ûsâ'nın y aşa dığı devrin, Kaygusuz’un yaşadığı devre de ışık tutacağı tabiîdir. Abdal M ûsâ’nın O rhan Gazi zam anında b ir gazâya iştirak ettiği, gazâ sırasında b ir yeniçerinin üsküfünü ba şına giydiği ve elfî tâcm esasının bu olduğu Âşıkpaşazâde'de kayıtldır“ . Ayrıca Taşköprülüzâde*^ Hoca Sâdeddin“ , M ustafa ÂIî*^ ve B ursah Beliğ’de™ Abdal M usâ’nm Bursa fethine iştirak ettiği ifâde edilm iştir. Demek ki Abdal Mûsâ XIV. asırda yaşam ış b ir şahsiyettir’*. Bu durum da Kaygusuz’un da Abdal M ûsâ’ya XIV. asırda intisap etmiş olm ası gerekir. 2. Kavsrusuz’un «Dilsüsâ» sm da geçen «İmdi bu der viş dahi M uhanuned M ustafa’nım sekiz yüz yılında geldi» ibâresi, şüphesiz k i onun (yaşadığı devre ışık tu tan b ir ibâredir. Ancak bu târihi, bâzı araştırıcıların kabul ettiği gibi onun doğum yılı olarak kabul etm ek m üm kün değil dir. Söz konusu ibâreden önceki ve sonraki cümleler m ânâ bakım ından b u ibâreyle bağlantılı değildir. Şu 65) 66) 67) 68) 69) 70) 71)
64
Mar., v. 134 a Â!ş%kpa.^azâde Tarihi, İstanbul tab ’i, s. 205. Taşköprülüzâde, Şekâytk-ı Nüm âniye, (Edirneli Mecdî Efendi Tercümesi), İstanbul 1269^ s. 33. Hoca Sâdeddin, Tâcü-t - tevârih, C. 2, İstanbul 1279, s. 406. M ustafa Alt, Künhü’I-ahbâr, c. 5, İstanbul 1277, s. 64. BursalI Belîğ', Güldeste-i Riyâz-% İrfân, B ursa 1302, s. 213. Abdal Mûsâ hakkındaki bir araştırm asında Puad Köprülü de onun XIV. asırda yaşadığı fikrindedir. Ahdal Mûsâ, T ürk K ültürü, Y ıl: X I/4, Sayı : 124, Şubat 1973, s. 206.
halde ibâreyi m üstakil olarak anlam ak zorundayız. «Sekiz yüz yılında geldi» ifâdesi açıkça «dünyaya gelmeyi» yâni «doğmuş olmayı» belirtm ez; daha çok b ir yerden gelmiş olmayı anlatır. M etinde «dünya» kelimesinin düşm üş ola cağı h atıra gelirse de biz bu ihtim âli de v ârit görm üyo ruz. Çünkü H. 800 yılını Kaygusuz’un doğum târih i olarak kabul edersek onun Abdal M ûsâ’ya intisâbı keyfiyetini reddetm em iz gerekir. ,Bu ise birinci m addede zikrettiği miz Kaygusuz’un Abdal Mûsâ ile olan alâkasına dâir de lillerin hepsini reddetm em iz m ânâsına gelir. Şu halde bahsi geçen H. 800 târihini Kaygusuz’un hayâtındaki baş ka b ir safha olarak kabul etm ek zarûreti vardır. Bu hu susta akla en uygun ihtim al, H. 800 târihini R N u r’un ka bul ettiği gibi, Kaygusuz’un M ısır’a geliş târih i olm asıdır. R. Nur; Kaygusuz’un 18 yaşında Abdal M ûsâ’ya intisâbı ve kırk sene ona hizm et etm esi dolayısıyla 58 yaşında M ısır’a geldiğini kabul etm ekte ve 800’den 58’i çıkararak H. 742’de doğduğunu yazm aktadır. Biz bu 58 yaşı âzamî b ir had olarak kabul etmekteyiz. Çünkü M enâkıbnâm e’deki «kırk yıl» meselesini gerçek olarak kabul etm ek şart değildir. Bu ifâde h er halde Yunus E m re’nin Tabduk E m re’ye «kırk yıl» hizm et etm esi rivâyetinde olduğu gibi geleneğin neticesi olm alıdır. Dolayısiyle Kaygusuz, M ısır’a 58 yaşından önce de gitm iş olabilir. Şu halde Kaygusuz’un doğum târih in i H. 742 olarak kabul etm e sek bile, H. 742’den geriye gidemiyeceğini rah atça ifâde edebiliriz. O; 742 ilâ bu târih ten sonraki 15-20 yıl için de doğmuş olabilir. 3. Kaygusuz’un bâzı şiirlerinde geçen târih î şahsi yetler de onun yaşadığı devir hakkm da fikir verm ekte dir. Onun şiirlerinde geçen M urad Han, İshak Beğ ve İbni Fenârî isim leri, bizce bâzı araştırıcıları yanıltm ıştır. M. Y. Dağh ve V. M. K ocatürk daha önce de kaydettiğim iz gibi 65
b u şah ıslan XV. yüzyıl ricâli olarak kabul etm ektedirler. Ancak M. Y. Dağlı bu noktadan hareketle Kaygusuz'u da XV. yüzyıl, ricâlinden sayarken, V.M. Kocatürk, XV. asır da yaşam ış ikinci b ir Kaygusuz olduğunu ileri sürm ekte dir, Murad Han, İshak Beğ ve İbni F enârî’nin XV. asır ricâlinden olduğu şüphesizdir. Bizce bu şiirlerde geçen Murad Han 1421 - 1451 târihleri arasında E d irn e’de hü küm darlık eden 2. Murad’dır. İbni Fenâıi olarak Kaygusuz'un şiirinde yer alan zat, ilk Osmanlı Şeyhülislâmı FeMârioğlu Mevlânâ Muhaıtımed Şemseddin’dir. Fenârioğlu M uhamm ed Şemseddin, 1424-1430 yılları arasında E dirne’de Şeyhülislâmlık yap mıştır^^. M. Y. Dağlı, buradaki İbni Fenârî’nin Muham med Şemseddin değil onun to ru n u olan ve 1497’de ölen Alâeddin Ali İbni Fenârî olduğunu kabul etmeye mütemâyildir” . Bizce bu doğru değildir. Çünkü şiirde «İbni Fenârî’ye varıp fetvâ bulmak» tan bahsedilm ektedir. 2. Mu rad devrinde fetvâ m akam ı ise Fenârioğlu Muhammed Şemseddin tarafınd an deruhte edilm ektedir (1424-1430). Alâeddin Ali İbni Fenârî ise ancak Fâtih devrinde kazas kerliğe kadar yükselm iştir’''. B urada M. Y. Dağh’yı yanıl tan her halde «İbni» kelim esidir. H albuki Alâeddin Ali, «İbni Fenârî» olduğu gibi, Mevlânâ Şemseddin Muham72)
73) 74)
66
B ak : Ahmed Refik, F âtih Zamanında Teke İli, TTEM, nu : 79/2, İstanbul 1340, s. 65-6 6 ; BursalI Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, 1. Cild, İstanbul 1975, İkinci baskı, s. 313-314; tsm âil Hftmi Dânişmend, tzaKh Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt : 1, İstanbul 1971, s. 38; B arbara Flemmlng, a. g. e., s. 118-119. M. Y. Dağlı, a. g. e., s. 17. BursalI Mehmed Tâhlr, a. g. e., C. 1, s. 254.
med de «İbni Fenârî»dir. Ahmet Refik, Mevlânâ Şemseddin'e Ada karyesinin verilmesi hususunu «Defteri-i Evkâf-ı Vilâyet-1 Teke»den iktibas eder. F âtih devrine âit olan b u defterde söz 'konusu zâtın adı aynen «Fenârîoğlu Mev lânâ Şemseddin» olarak geçm ektedir^ Anlaşıldığına göre «Fenârî» lakâbı, b u sülâle için Mevlânâ Şem seddin’den de önce kullanılıyordu. İshak Beğ’e gelince b u zât, 2. Murad devrinde Üsküp Sancak Beği ve 1465’de ölen Semendire fâtihi Gâzi İshak Beğ’dir’''. İbni Fenârî’nin adının geçtiği şiir, bize Kaygusuz’un hayatı hakkında m ühim bâzı ıbilgiler verm ektedir. Bu şiirden bâzı p arça lan aşağıya alıyoruz. Edrene şehrinde bu gün Bir dükkân aldum klrâya Ol mahalde sataşmışam Bir akçası çok kanya • •••••••
Sor bana garîb inisin Bu şehri görüp misin Yohsa gelişün şindi mi . Anatoh’dan berüye Didüm ki bu dem gelmişem Kirâya dükkân almışam 75) 76)
Ahmed Refik, a. g. m., s. 66. Bak : lA, Murad II maddesi, s. 605, 607, 613; Ism âil Hâml Danişmend, a. g. e., C. 1, s. 204-205; T ürk Ansiklopedisi, İsh ak Bey maddesi, C. XX, s. 230; Yılmaz öztuna, B ü yük Türkiye Tarihi, tkinci Cilt, İstanbul 1977, s. 397, 400.
67
Eydür yiğit gel içerü Döşek getürsin câriye • •••••••
Eydür ki bu Rûm-ili'dür Sanma ki Anatoh’dur Bunde esîr-bendler çok olur Düşmeyesin bâzârîye Ol kandan kurtılmaga Kul oldum âzâd olmağa Fetvâ bulam mı ki âceb Varsam İbn-i FenârVye Murâd H ân’a vanmadum Özümi kurtanmadum Kaygusuz Abdâl bî-çâre Uğradı bir haşarıya^ İbni Fenâri, 2. Murad’ın pâdişahhgı devrinde ve 1424-1430 tarihleri arasında Edirne'de şeyhülislâmlık yaptığına göre bu şiir de bu târih ler arasında yazılmış olm ahdır. Şiirden anlaşıldığına göre Kaygusuz, yine bu tâ rih ler arasında Anadolu’dan Rum eli’ye gelm iştir. V. Mahir'in göremediğini zannettiğim iz bu şiirden Kaygu suz’un Rum eli’ye yabancı olduğu anlaşılm aktadır. O hal de Rum eli’de doğup büyüyen ikinci b ir Kaygusuz Abdal düşünülemez. İshak Beğ’in adının geçtiği şiirden de bâzı p arçalan kaydedelim : 77)
68
Dîvan, Mar., v. 333a-b.
Filibe’de yinilen Bir kan sevdi beni İgen igen dikdürür Bana yini kaftânı îsh a k Beg’e söylesem Hâlûmi ’arz eylesem Kandan kurtannaga Ola mı ki dennâm Bu Kaygusuz Abdâl’un Dervîş-i miskin hâlin Şöyle geçer mi 'aceb 01 karıyla devrânı Ne karı var ne koca Ne irte var ne gice Bu sözi anlayanun Kurbâmyam kurbânı’® Bu şiirden de ikinci b ir K aygusuz'un bulunduğuna hükm etm ek m üm kün değildir. Çünkü şiir, gerek üslûp gerek konu bakım ından daha önce kaydettiğim iz şiirle b ir benzerlik arz etm ektedir. Birinci şiirde ise Kaygu suz’un A nadolu'dan R um eli’ye geldiği açıkça belirtili yordu. Bu şiirde geçen «Filibe» ve «İshak Beğ» isim leri de K aygusuz'un 2. Murad devrinde R um eli’de bulunduğu nu gösteriyor. Kaygusuz’un M urad H an'dan bahsettiği b ir şiiri daha vardır. O rada da M urad H an'ın adının geçtiği be yitler şöyledir : 78)
Dîvan, Mar., v. 334b - 335a.
69
Bize bin mut pirinç dise M urâd Hân Dahi on bin koyun bile yimeğe M urâd H ân’a halvet anlatsa sözi Kapu’da kim bile veziri söge”
2. Ailesi Kaygusuz Abdal'ın Alâiye Sancağı Begi'nin oğlu olduğunda 'bütün araştırıcılar birleşmektedir®®. Çünkü eldeki Kaygusuz Imenâkıbnâmelerinde b u husus «Dilgüşâ sâhibi Kaygustız Baba Sultan k. s. Alâiye Sancağı Begi’nün oğlu idi» şeklinde açıkça belirtilmektedir*'. Menâkıbnâm e’nin m üteâkip sayfalarında da Kaygusuz’dan «Alâi ye Sancağı Begi oğlu Gaybî Beg»“, «Gaybî’nin babası Alâiye Sancağı Beg»*^ şeklinde söz edilm ektedir. Şu halde Kaygusuz Abdal'ın âilesi hakkında bilgi edinmek için Alâiye beylerini araştırm ak gerekm ektedir. Çalışmamızın «Doğum Târihi ve Yaşadığı Devir» bölüm ünde Kaygusuz Abdal’ın H. 742/M. 1341 - 42 — H. 762/M. 1360 - 61 .târihleri arasında doğmuş olabileceğini ifâde etm iştik. Onsekiz yaşında Abdal M ûsâ’ya intisap ettiğine göre bu intisâbın H. 760/M. 1358 - 59 - H. 780/M. 1378-79 târihleri arasında olm ası gerekir. 79) 80)
81) 82) 83)
70
Dîvan, Mar., v. 296b-297a. Rıza Nur, a. g. m., s. 91; F. Köprülü, Misinada Bektaşilik; TM., Cilt. IV, s. 14; M. Y. D aflı, a. g. e., s. 7; B arbara Plemmlng, a. g. e., s. 117; Abdülbâki Gölpınarlı, Kaygusus Abdal, T ürk Dili, Sayı : 207, A ralık 1968, s. 395. R. Nur, a. g. m., s. 78; M. Y. Dağ-lı, a. g. e., 8. sahifeden sonraki fotokopi; Tschudi, a. g. m., s. 204. Menâktbnâme, AG nüshası, s. 3. Menâkıbnâme, AG nüshası, s. 10.
Alâiye Beğleri hakkındaki ilk ınâlum âtı îb n i Batuta ’dan edinmekteyiz. H. 733/M. 1332 - 33'te Alâiye’ye ge len İbni B atuta, «bu şehrin Karamanoğullanndan Yûsuf Bey tarafından idare edildiğini ve şehirden on mil mesâfedeki sarayında oturan bu bey ile görüştüğünü ve ikrâmına nâil olduğunu söyler»®^. Bu kayıttan M. 1332 - 33 târihlerinde Alâiye Beği'nin K aram anoğullanndan Yûsuf Beğ olduğunu öğreniyoruz. Şihâbeddin Ömerî de «Mesâlikü’l-ebsâr» adh eserinde H. 730/M. 1329 - 30 - H. 737/M. 1336-37 y ıllan arasında «Karamanoğullanmn buraya hâkim olduğunu ve onlar nâmına Yûsuf adındaki zâtın burasını idâre ettiğini söyler»®^ B undan sonra Alâiye beyleriyle ilgili ilk kayıt 1361 yılma âittir. 1361’de Kıbrıs Kralı Pierre; Alâiye beyini kendisine tâbi olmaya m ecbur etm işti. Aynı Alâiye Beği, 1364’te Antalya’yı K ıbrıs K ralından alm ak için denizden b ir donanm a yollamış, onun b u hareketine kızan Pierre ise 1366'da b ir donanm a göndererek Alâiye’yi alm aya te şebbüs etm iştir. 767/1366 R am azan'ındaki b u teşebbüs, Alâiye’lilerin m ukavem eti ve K aram anoğlu’nun yardım ı sayesinde akam ete uğratılmıştır®^. Mükrimün Halil Yinanç, bu Alâiye Beği'nin adının bilinm ediğini yazı yorsa da Kalkaşandî’nin kaydından bu beyin Hüsâmeddin Mahmud bin Alâeddin olduğunu tahm in edebiliriz. Çünkü Kalkaşandî; Hüsâmeddin Mahmud bin Alâeddin’in 767 Şevval’inde, yâni 767 R am azan’m dan b ir ay sonra Mı sır S ultanı’na b ir m ektup yazdığını kaydeder®^ Ayrıca Şarki Karaağaç'daki H. 766/M. 1364-65 târih li b ir ha84) 85) 86) 87)
Mükrlmln Halil Yinanç, Alâiye maddesi, ÎA, C. 1, s. 288. a. y. a. y. a. y.
71
m am kitâbesinde de M ahmud bin Alâeddin b in Yûsuf kaydı vardır**. Demek ki 1361’de K ıbrıs K ralm ın kendi sine tâbi kıldığı Alâiye beyi de H üsâm eddin M ahm ud’dur. Alâiye'nin Oba köyünde harap b ir vaziyette bulu nan Güîfeşân Câm ii'ndeki iki kitabede de bu beyin adına rastlıyoruz. H. 755?M. 1373-74 târihlerini taşıyan bu kitâbelerde bu zâtın adı «Em îrü’l-mu’azzam M ahmud bin Alâeddin bin Yûsuf bin K aram an» ve «Em îr M ahmud bin Alâeddin bin Yûsuf ’Ömer» şekillerinde geçmektedir*’. Şu halde H. 774/M. 1373 târihinde M übârizeddin Mah m ud Beg (Teke Beğ); Alâiye ve M anavgat Em irlerinin de yardım ıyla A ntalya’yı K ıbrıslardan geri aldığı sıra da da Alâiye Beği H üsâm eddin M ahm ud’dur. Y ukarıya aldığımız b ü tü n b u kayıtlardan çıkan ne ticeye göre 1333’de Alâiye Beği K aram anoğullarm dan Yûsuf; 1340'larda ve 1350'lerde H üsâm eddin M ahm ud'un 1361'den önce hangi tâ rih te Alâiye Beği olduğunu ve 1373 - 74’den sonra hangi târih te beyliğinin sona erdiğini bilemiyoruz. Mezkûr târihî kayıtlar ve kitâbelerden H üsâm ed din M ahm ud’un balbasının Alâeddin, onun babasının da Yusuf Ömer olduğu anlaşılm aktadır. Yusuf Ö m er’in de K ararnanoğullarm dan olduğu hem İbni B atuta ve Şihâbeddin Ö m erî’deki kayıtlardan, hem de Güîfeşân Câmii kitâbesinden açıkça belli olm aktadır. 1333 (?) - 1373 (?) seneleri arasında Alâiye beyliği ni idâre eden Yusuf Ömer - Alâeddin - H üsâm eddin Mah m ud ailesinin K aram anoğullarm dan indiği hususu ya nında, b u âilenin b ir tarafının Anadolu Selçuklularına 88) 89)
72
Süleyman F ikri Erten, A ntalya Târihi II, İstanbul 1940, s. 86. S. F. Erten, a. g. e„ s. 72.
dayandığı rivâyetini de kaydetm em iz lâzımdır. Yazıcıoğlu Ali'nin Tevârih-i Âl-i Selçuk’undaki, Alâiye’yi fethe den Selçuklu Sultanı Alâeddin K eykubad’m Alâiye’yi kasdederek «kuvvetli yagı rû m m em âlikîne hücum edüb bizüm evlâd ve ahfâdım ız m ukâvem et edemeyüp hezimet bulacak olursa, bâzı bu kaleye ve bazı Sinob!a ilticâ kıla1ar» şeklindeki sözlerine ve Târih-i ÂI-i O sm an'ların b ir kısm ındaki rivâyetlere dayanan M. H. Yinanç, «XV. asırda Alâiye beylerinin Selçuk neslinden indiği hakkında b îr an'anenin m evcut olduğunu»” zikretm ektedir. Ayrıca Cârniiı-d-Düvel’de de Alâiye Beğlerinin «Selçuk Sultanı nın kızının oğullarından» geldiği kayıtlıdır’*. M ezkûr sü lâlede Alâeddin ve Kılıç Arslan (1451’de Alâiye’yi Osman lIlara terke m ecbur kalan son Alâiye Beği) gibi Selçuklu S ultanlarının isim lerini taşıyanların bulunm ası da bizce bu rivâyeteleri desteklem ektedir. ^ Acaba Kaygusuz Abdal’ın babası, 1333(?) - 1373(?) târihleri arasındaki bu üç Alâiye beyinden hangisidir? Bizce bu husustaki en kuvvetli ihtim al, H üsâm eddin M ahmud Bey üzerinde toplanm aktadır. Çünkü 1361 -1373 yılları arasındaki oniki sene zarfında Alâiye Beği H üsâ m eddin M ahmud ile Antalya Beği M übârizeddin Mehmed; K ıbrıs kiralına karşı yapılan çetin savaşlarda dâim â b e raber bulun m uşlar dır’^ Antalya Beği M übârizeddin Meh med, kendi devrindeki yabancı kaynaklarda «Taica Tacca» adıyla geçmektedir^^ F âtih devrine âit «Defter-i 90) 91) 92)
93)
M. H. Yinanç, a. g. m., s. 188. I. H. Uzunçarşıb, Anadolu Beylikleri, A nkara 1969, s. 92. Ş. Tekindag, Teke Oğullan maddesi, tA .. O 12/1, s. 128 - 132; Teke Eli ve Teke Oğullan, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı : 7 - 8 , İstanbul 1977, s. 6 5 -6 7 ; M. Y. Yinanç, a. g. m. Ş. Tekindag, Teke - O ğullan mad., s. 129, 131; B. Flemming, «. g. e., s. 89.
73
Evkâf-1 Vilâyet-i Teke» de de bu beyden «Teke Beğ» ola rak bahsedilm ektedir’"'. M uahhar Osm anh târihlerinin de Mübârizeddin Mehmed’den «Emîr Teke» veya «Teke Beğ» olarak bahsettiklerini kaydeden Ş. Tekindağ’a göre Antalya beylerine «Teke-Oğullan» adını veren de aynı beydir^^. Kaygusuz Menâkıbnâmesi’nde de Gaybî Beğ’in babası, oğlunu Abdal M ûsâ’nın elinden alm ak üzere «Teke Beği» ne m üracaat eder ve «Teke Beğî» ile birlikte Abdal Mûsâ üzerine ordu y ürütürler’*. M enâkıbnâm e’de «Abdal Mûsâ’ya» karşı «Teke Beği» ile birlikte hareket eden Kaygusuz’un babasının târih î kaynaklarda K ıbrıs kralına karşı «Teke Beğ»le m üşterek hareket eden Alâiye Beği Hüsâmeddin Mahmud olması pek m uhtem eldir. Ayrıca Kaygusuz'un Minbemâmesi’nde geçen : Âşık olsam adum tenbel 'Âlâyi Eğer sofi isem dirler mürâyi m ısrâlarından’^ Kaygusuz’un asıl adının A 1 â y î yânil Alâeddin olduğunu kuvvetle tahm in edebiliriz. Alâeddin adını taşıyan b ir şahsın babasının da Alâeddin adını taşı m ası pek uzak b ir ihtim aldir. Bilâkis, çocuklara dedele rinin adının konulm ası pek yaygın b ir gelenektir. Bu yay gın geleneğe dayanarak Alâeddin Gaybî’nin (Kaygusuz Abdal), babasının Hüsâmeddin Mahmud, dedesinin Alâ eddin bin Yusuf olduğunu tahm in edebiliriz. 94) 95) 96) 97)
74
Ş. Tekindağ, a. g. m., s. 131; A. Refik, a. g. m., s. 72. Ş. Tekindag:, a. g. m., s. 131; B. Flemming, a. g. e., s. 86, 69, 94-102, 105-108, 118, 12T-131, 134. Men&kibnâme, AG nüshası, s. 6 - 10. MenâkibnAme, AG nüshası, s. 50; S. N. Ergun, B ektaşi Şâirleri ve Nefesleri^ C. 1 -2 , s. 28.
3. Adı ve Mahlâsı Bugüne kadar yapılan araştırm alard a Kaygusuz Ab dal’ın asıl adının «G a y b î» olduğu üzerinde birleşilmişmiştir®^ Çünkü M enâkıbnâm e’de «G a y b î» adı açıkça zikredilm ektedir. Ancak Kaygusuz’un asıl adının sâdece G a y b î olduğu düşünülemez. «Gaybî», daha çok ikinci b ir ad veya m ahlâs intibâım uyandırm aktadır. Çünkü Türk halkı arasında «Gaybî» kelimesinin isim olarak kul lanıldığı pek görülmez. O halde Kaygusuz’un asıl adının b ir başka isim olm ası icap eder. Bu husus üzerinde şim diye kadar sâdece M. Y. Dağlı durm uş, «Gaybî» nin Kay gusuz’un göbek adı olm ası gerektiğini, asıl adının «Ahm ed Gaybî, Mehmet Gaybî ve em sâli gibi» b ir şekli ol m ası icap ettiğini b elirtm iştir’’. Kaygusuz’un M inbem âm esi’ndeki b ir beyit bizce bu noktaya açıklık getirm ektedir. Beyit şö y led ir: Aşık olsam adum tenbel Alâji Eger sofi isem dirler jnürâyî^*’. Görüldüğü gibi birinci m ısrâda Kaygusuz, adının «Âlâyî» (Alâî) olduğunu açıkça ifâde etm ektedir. Kaygusuz'un D olabnâm e’sindeki b ir m ısrâda da onun adı geçm ektedir. Sadeddin N üzhet’in «Alâî Gaybî bunda tekke kılmaz» şek linde okuduğu’®' m ısrâ bâzı nüshâlarda yoktur. Bizdeki 98)
99) 100)
101)
T ürk Ansiklopedisi’nde Kaygusuz Abdal maddesinde ^Gaybî» nin b&zı nüshalarda «Kaygı» olduğu şeklindeki kayıt, bir yanlış okum adan İbârettir. M. Y. Dağlı, a. g. e., s. 36-37. Menâkihnâme, AG nüshası, s. 50; Millet Ktp; Ali Em îri Bl. (Manzum E serler), nu ; 797, v. 33b. S. N. Ergun, a. g. e., C. 1 - 2 , s. 28. S. N. Ergun, a. g. e., C. 1 - 2 , s. 26.
75
M enâkıbnâme nüshâsının 39. sayfasında bu m ısrâ «olub1ar Gaybî bunda tekye kılan»; Pertev Paşa, n u ; 619/29’daki yazm anın 199b varağında «bilün Kaygulu bunda tekye dutm az» şeklindedir. Rıza N u ru n tanıttığı yazmada ise aynı m ısrâ «Eleyli (Alaylı) Gaybî bunda tekye kılmaz» şeklinde verilm iştir’^. Rıza N u r’a göre kelime «Alâiye’nin (Alaylı)» şeklinde bozulm asından ib a re ttir ve Kaygusuzu n m em leketine delâlet eder. S. N. E rgun'un hangi nüshâya dayandığım bilmediğimiz «Âlâî Gaybî» şekli bizce en eski ve doğru şekil olup Kaygusuz Abdal’ın hakiki adı na delâlet eder. Bizim kanâatim ize göre «Âlâî (Alâyi?)» kelimesi Alâeddin’in kısaltılm ış şeklidir. «Seyfeddin, Şemşeddin, Bedreddin» gibi isim lerin «Seyfî, Şemsî, Bedri» olarak kısaltılm ası gibi «Alâeddin» de «Alâî (Alâyî?)»ı olarak kısaltılm ıştır. Ayrıca kafiye ve veznin de b u kısalt m ada âm il olduğu âşikârdır. Alâiye beyleri arasında da Alâeddin isimli b ir şahsın bulunm ası"’^ ve ayrıca b u beylerin Selçuklu Sultanların dan (dolayısiyle Alâeddin K eykûbad’dan) indiği hakkındaki rivâyet, âile içinde Alâeddin adının kullanıldığını gösteriyor. Aynı ad, Kaygusuz Abdal’a da verilm iş olabi lir. Y ukarıdaki delillere istinâden Kaygusuz Abdal’ın asıl adı bizce « A l â e d d i n G a y b î » dir. Gaybî Beğ, şiirlerinin büyük b ir çoğunluğunda «Kaygusuz Abdal», «Kaygusuz» m ahlâsını kullanm akta dır. Buna b ir örnek olarak şu beyti g österebiliriz: 102> 103)
76
Rıza Nur, a. g. m,, s. 87. Alâlyc Beylerinden Hüsâmeddin Mahmud un babasının adı Alâeddin bin Yusuf’tur. Tahminimize göre bu zftt Kaygusuz’un dedesidir. Bak : «Âüesi Bölümü»
Kaygusuz Abdâl’d u r adum v ard u r benüm b ir nemed ü m “>^
Om dahi oda salam dahi benüm nem alalar"^^ Alâeddin Gaybî’nin b u m ahlâsı alışı M enâkıbnâm e’de şöyle anlatılm aktadır. « ...G ay b î Beg, Sultan Abdal Mûsâ H azretlerinün âsitânesinde kaldı. Cân ü dilden erenlere hizm et kıldı. Sultan Abdal Mûsâ H azretleri sün net nazarıyla Gaybî’nün yüzine bakup e y itd i: Kaygudan rehâ buldun, şim den sonra Kaygusuz oldun didi. Gaybi yüz yire koyup m eskenet gösterdi. Sultan bu nutkıyla begzâdenün ism ini «Kaygusuz» diyü söylerdi. Andatı sonra adı (Kaygusuz) oldı»“’®. Şu halde Gaybî Beğ'e «Kaygusuz» m ahlâsını veren, şeyhi Abdal M ûsâ’dır. Bu husus ta rik at an an esin e de uygundur. M enâkıbnâm e’de bu m ahlasın verilişinin sebebi olarak gösterilen «kaygu dan rehâ bulm ası» yâni Teke Beği’nin ordusunun mağlup olması ve Gaybî'nin babasının artık kendi rızâsıyla onu Abdal M ûsâ’ya bırakm ası keyfiyetini b ir rivâyet olarak kabul etm ek lâzımdır. H erhalde «Kaygusuz» kelimesinin «dünya kaygısından uzak olma» gibi tasavvufî b ir m ânâ ile Gaybî Beğ’e m ahlâs olarak verildiğini kabul etm ek akla daha yakındır. Ayrıca «Kaygusuz» kelimesinin Bektâşiler arasında esrar'®^ ve pilâv'*’* m ânâsında kullanıldığı bâzı araştırıcılar tarafın d an ifâde edilm ektedir. 104) 105) 106) 107) 108)
Keçe Divan, Mar., v. 340b. Menâlcibn&me, AG nüshası, s. 12. A. Gölpınarlı, Yunus E m re ve Tasavvuf, s. 121; Taaa/ovuftam, Dilimize Geçen Deyimler ve AataSzlerl, s. 191. H asluck (ter. R. H ulûsl), BektagiUk Tetkikleri, İstanbul 1928, s. 18.
77
Kaygusuz'un diğer b ir m ahlâsı «S a r â y î» dir. Bi zim tesbit ettiğim ize göre yedi şiirinde S a r a â y î mahlâsm ı kullanm aktadır“®. Vasfi M ahir K ocatürk, Sarâyî m ahlâslı Kaygusuz Abdal'm XV. asırda yaşam ış b ir başka şâir olduğunu ileri sürm ekteydi. V. M. K ocatürk'ün tah m inine göre Alâiye’li Gaybi'den ayrı b ir şâir olan ikinci Kaygusuz Abdal, Vize’ye bağlı Saray kasabasından olduğu için Sarâyî m ahlâsm ı kullanm aktadır””. Biz, çalışm am ı zın Doğum Târihi ve Yaşadığı Devir bölüm ünde iki ayrı Kaygusuz Abdal olamıyacağmı belirtm iştik. Şu halde bu m ahlâsm da Rum eli'de Saray kasabası ile b ir ilgisi ola maz. Bizce Kaygusuz’un «S a r â y î» m ahlâsm ı kullanm a sının sebebi kendisinin b ir «Sancak Beği’nin oğlu» olma sıdır. N itekim 1333’de Alâiye’yi ziyaret eden İbni B atuta, Alâiye beylerinin «şehirden on mil mesâfede» b ir saray ları olduğunu zikretm ektedir”’. Kaygusuz birkaç şiirinde kendisinin «Miskin Kaygusuz»”^ «Miskin Sarâyî»”^ ve Kul Kaygusuz* olarak da bahsetm ektedir. Y unus’da da görülen bu «miskin» sıfatı yine tasavvufî b ir m ânâ taşır. Bektaşi an'anesinde, eserlerinin ism inde ve Menâkıhnam e’de Kaygusuz’dan çoğunlukla «Kaygusuz Baba», «Baba Kaygusuz», «Kaygusuz Sultan» ve «Kaygusuz Sul tan Abdal» diye söz edilm ektedir. 4. Seyahatleri M enâkıbnâme'ye göre Kaygusuz, M ısır’a gitmiş, Hi caz’da hac farizâsım ifâ etm iş ve B ağdat yoluyla tek rar 109) Mar., v. 2 6 a -b , 296a, 300b-301a, 3 1 0 a-b , 312a, 314a-b. 110) V. M. Kocatürk, T ekke Şüri Antolojisi, s 143. 111) M. H. Ylnanç, Alâiye maddesi, lA , 1. Cilt, s. 288. , 112) Miğlâtanâme, s. 266. 113) Mar., V. 296a. *) Menâkıbnâme, AG nüshası, s. 44
7S
Abdal Mûsâ Tekkesi’ne dönm üştür. M ısır'a gitm ek için Anadolu’nun neresinden hareket ettiği M enâkıbnâm e’de kayıtlı değildir. R. N ur, m enâkıbnâm enin K âhire nüshâsını tanıtırken Kaygusuz’un Alâiye’den gemi ile hareket ettiğini"^ kaydediyorsa da m etni verm ediğinden bu husu sun m etinde yer alıp alm adığını anlayamıyoruz. Bizim eli mizdeki m enâkıbnâm e nüshâsm da ve diğer neşirlerde Kaygusuz'un Alâiye'den hareket ettiğine d âir b ir kayıt bulunm adığına göre, R. N u ru n ifâdesi, m etne dayanm ak tan çok b ir tahm in olsa gerektir. Biz de R. N u ru n bu tahm inine iştirak ediyor ve Kaygusuz Abdal’ın mürîdleriyle b eraber Alâiye’den gemi ile D im j'at’a çıktığını kabul ediyoruz. N itekim 1333’de Alâiye’yi ziyâret eden îb n i Batutu; Alâiye’de Mısır, îskenderiye ve Şam tüccarlarının ticaretle meşgul olduğunu, ay n ca Alâiye’den îskenderiye, Dimyat vesâire beldelere kereste ihraç edildiğini ifâde etm ektedir”^ Şu halde o devirde Alâiye ile M ısır arasında ticârî b ir köprü m evcuttur. Kendisi de Alâiye’li olan Kay gusuz’un bu uzun seyahattan önce ata yurdu olan Alâiye'ye geldiğini ve oradan gemi ile M ısır’a hareket ettiğini düşünebiliriz. Dilgüşâ’daki «İmdi bu d-ervîş dahi Muhamm ed M ustafa’nun sekizyüz yıhnda geldi» kavdım naza ran ”^ Kaygusuz’un M ısır’a H. 800/M. 1397 - 98’de geldiği anlaşılıyor. D im yat'tan gemilere binip Nil yoluyla Bulak îskelesi’ne varırlar. M ısır’da (Mısır-ı K adîm ’de, K ahire’de) ne k adar kaldığını bilm iyorsak da b u rad a Kaygusuz’un inşa ettirdiği K asrü’l-’ayn adlı tekkenin kapısında 807 târihinin yazılı bulunduğu kaydı”’, M enâkıbnâm e’ye göre, 114) 115) 116) 117)
R. N ur, a. g. m., s. 92. M. H. Yinanç, tA., a. g. m., s. 288; S. P. Krten, a. g. e., n , s. 85. B ak : Doğum Târihi ve Yaşad\ğ\ Devir bölümü. Mendkıbnâme, AG nüshası, s. 27; R. N ur, a. g. m., s. 85, 89.
79
Kaygusuz'un en az bu târih e k ad ar orada ikâm et ettiğini gösterir”*. M enâkıbnâm e’ye göre Kaygusuz, b ir m üddet Kasr ü ’l-’ayn’da oturduktan sonra m ürîdleriyle beraber hac niyetiyle Hicaz’a hareket ederler. Elimizdeki menâkıbnâme nüshâsm a göre M ekke’den şu güzergâhı takip ederek Anadolu'ya g e lirle r: Medine - Şam - H am a - H um us Halep - Kilis - Birecik - Bağdat - Hille - Küfe - Necef K erbelâ - Bağdat - Musul - N usaybin - Abdal M ûsâ Âsitânesi. Kaygusuz’un Mısır, Hicaz, Suriye ve Ira k ’taki seyâhatlerini sâdece M enâkıbnâm e’den öğrenmekteyiz. Köprü lü ’nün de kaydettiği gibi**’ bu hususu teyid eden her hangibir târihî vesika yoktur. Fakat târihî vesikanın bu lunm am ası b u ralara gitmediğine delâlet etmez. Bizce M enâkıbnâm e’deki Kaygusuz’un dolaştığı yerlerle ilgili m âlûm atı doğru olarak kabul etm ekte b ir m ahzur yok tur. Kaygusuz’un şiirlerinde de b u ralard a dolaştığına dâir b ir kayda rastlam ıyoruz. Şiirlerinde Rum eli’deki pek çok yerden bahseden Kaygusuz’un bu ralard an ve Anadolu’ dan hiç söz etm em esi düşündürücüdür. Onun Menâkıbnâm e’de geçen yerler dışında hiç olm asa Güney ve Batı Anadolu’da dolaşm ış olm ası icap eder. Nitekim onun Rum eli’den bahseden şiirlerinden birinde ^Anadolu’dan geldiği ifâde ed ilm ek ted ir:
118)
119)
80;
F. Köprülü, Kaygusuz ile K asrü’l-’ayn arasındaki münâsebe tin, sâdace M ısır Bektaşileri arasındaki bir an’aneden İbâret olduğunu, bunu teyid edecek hiçbir vesika bulunmadığım kaydediyor. F. Köprülü, Mısır’da Bektaşilik, s. 25. F. Köprülü, a. g. m., a. 20.
Edrene şehrinde bugün Bir dükkân aldum kirâya Ol mahalde sataşmışam Bir akçası çok karıya Sordı bana garîb misin Hîç bu şehri görüp misin Yohsa gelişün şindi mi Anatoh’dan berüye Didüm ki bu dem gelmişem Kirâya dükkân almışam Eydür yiğit gel içerü (Döşek getürsin câriye) • • • • • • • •
Eydür ki bu Rûm-ili’dür Sanma ki Anatoh'dur Bunda esîr-bendler çok olur Düşmeyesin bâzârîye‘“ Y ukarıdaki şiirden anlaşıldığına göre, Kaygusuz Edirne’ye Anadolu’dan yeni (bu dem) gelm iştir. Rum eli’ de «garip»tir ve henüz Rumeli hakkında m âlûm atı olma dığından sanm a ki (b u rası) A natoh’d u r şeklinde ikaz edilm ektedir. Şiirin devam ında geçen «Fetvâ bulam mı ki-'aceb varsam İbn-i Fenârîye» m ısram dan Kaygusuz’un Anadolu’dan E dirne’ye geliş târihinin İbni Fenârî'nin şey hülislâm lığı zam anında yâni 1424 - 1430 târih leri arasın da olduğunu anlıyoruz'^’. Demek ki 1424 -1430 y ıllan ara 120) 121)
Dîvan, Mar., v. 333a. B ak : ^Doğum Târihi ve Yaladığı Devir» bölümü.
81
sında Rum eli’ye geçen Kaygusuz’un buradaki ilk durağı E dirne’dir. Kaygusuz Abdal’ın R um eli’deki yerlerle ilgili diğer şiirleri ş u n la rd ır: Evlâdı tutdı beni Y anbolt’da bir kan Velîkin akçası çok Karabaşı kullan
Yanbolı’ya vancak Mahallesin soncak Tunca kıranun'dadur“ Y ini H am am ’Aon beri'“ # Nt« Filibe'de yinilen Bir kan sevdi beni Igen igen dikdürür Bana yini kaftâıu • • • • • • • • •
Kandan kaçsam direm ' Sofya’ya göçsem direm'^ * M anastır’da bir başacuk Gönülcügüm aldı benüm Kaşın çatar gözin süzer Sevdücegüm bildi benüm'“. 122) 123) 124) 125)
82
K enannda Dİvom Mar., v. 333b - 334a. Divan, Mar., v. 334a. Divan, Mar., v. 335a.
Y ukarıdaki şiirlerden anlaşıldığına göre Kaygusuz Abdal, E dirne’den başka Yanbolu, Filibe ve M anastır'da da bulunm uştur.E dim e, Yanbolu ve Filibe’ye âit şiirle rin konu bakım ından b irbirlerine çok. benzemesi'^, h attâ bâzı ibârelerin aynı olm ası bu şiirlerin b ir tek şiirin var yantları olabileceğini de düşündürm ektedir. Çünkü h er şiirde aynı vak’anın tek errü rü tabîi değildir. Bu hususta b ir diğer izah tarzı, bu şiirlerde geçen vak'anın mecâzî b ir m ânâ taşım asıdır. N itekim Filibe ile ilgili şiirin so nunda Ne kan var ne koca Ne îrte var ne gice Bu sözi anlayanun Kurbâmyam fcurbânı’^^ denilerek şiirdeki konunun aslında hayâli olduğu ifâde edilm ektedir. F akat b u rad a bizim için şiirlerin konusun dan çok, buralarda geçen yer adları m ühim dir. Kaygusuz'un bu şiirlerde geçen şehirlerde bulunduğunu tah m in etm ek herhalde yanlış olmaz. Konu bakım ından diğerlerinden farklı olan Manastır ’la ilgili şiiri takviye eden b ir başka husus da Manastır ’da Kaygusuz’a izâfe edilen yer adlarıdır. Bugün Yu goslavya sınırları içinde bulunan bu şehirde b ir Kaygu suz Mahallesi ve b ir Kaygusuz Çeşmesi vardır'^®. 126)
Bu gürlerde zengin bir kocakarı Kaygusuz’a m usallat olur, ona bir dükkân tu tar. Kaygusuz bu kadından kurtulm ak ister.
127)
Dîvan, Mar., v. 335a.
128)
M. Y. Dag:h, a. g. e., s. 19; E. Çelebi, Seyâhatnâme, İstanbul 1315, a V, s. 572 v. dd.
83
R um eli'de uzun seneler kalan Kaygusuz, bizim tah minimize göre Anadolu’ya veya M ısır’a dönm üş olm alı dır. 5. Ö lüm ü ve Mezarı Kaygusuz Abdal’ın ölüm târihi hakkında h er hangib ir târihî vesika mevcut değildir. Sâdece, M ısır’daki son Bektâşî şeyhlerinden Ahmed S ırrı Baba, hiçbir kaynak belirtm eden Kaygusuz Abdal’ın M. 1444’de vefat ettiğini yazar’^^ Ahmed S irn Baha’nın verdiği bu ölüm târihini R. Nur'^®, A nnam aria Schim mel W alter Björkmann'^^ ve Rudolf Tschudi'^^ de aynen kabullenm ektedirler. Bâzı araştırıcılar da kesin b ir ölüm târihi vermemekle bera b er Kaygusuz’un XIV. asrın sonlarında ve XV. asrın ilk yarısında yaşadığını kaydederek onun XV. yüzyılın birinci yarısında ölm üş olduğunu kabul ederler'^. Bize göre de Kaygusuz’un XV. a sn n ilk yarısında öldüğü m uhakkaktır. Ahmed Sırrı B aha’nın verdiği 1444 târihini ihtiyatla kabul etm ek m üm kündür. Bizce kesin olan husûs, onun 1424 târihinden önce ölmediğidir. Zira daha önce de bahsettiğim iz E dirne ile ilgili şiirinde ge çen «Fetvâ bulam mı ki ’aceb varsam îbn-i F enârî’ye»*^^ m ısrâı, Kaygusuz’un İbnî F enârî’nin şeyhülislâmlığı dev rinde hayatta olduğunu gösterm ektedir. îb n i Fenârî 1424 129) 130) 131) 132) 133) 134) 135)
84
Ahmed S ırn Baba, a. g. e., s. 25. R. Nur., a. g. m., s. 98. Anna M arla Schimmel, a. g. m. W alter Björkmann, a. g. d., s. 412. Rudolf Tschudi, a. g. m., s. 203. F. Köprülü, Mısır’da Bektaşilik, s. 20; N. S. Banarlı, a. g. e., s. 398; B. Flemming, a. g. e., s. 117. Divan, Mar., v. 333b.
târihinde şeyhülislâm olduğuna göre K aygusuz'un ölüm târihi 1424’ten eskiye gidemez. Kaygusuz Abdal’ın ölüm târih i ve m ezarı hakkında iki rivâyet m evcuttur : 1. Kaygusuz M ısır’da ölm üştür ve m ezarı buradaki M ukattam dağında b ir m ağaradadır. H asluck’un kaydet tiğine göre «XVII. asrın ilk m sfınd abu M ukattam tepe sini kemâl-i dikkatle tetkik etm iş olan Pococke ve Perry b urada tekkeler değil, m ağaralar» görmüşlerdir'^^. H al buki Evliya Çelebi, aynı asrın ikinci nısfında, M ukattam tepesinde Şeyh Cûşî tekkesinden bahsetm ektedir’^^. A. S ırrı B aba’ya göre buraya evvelce Celâliler Tekkesi adı verilm ekte imiş'^*. Bu bilgelere dayanan F. K öprülü, Mu kattam dağındaki tekkenin «XVII. a s n n ikinci nısfı baş larında yapılm ış ve sonradan B ektaşilerin eline geç miş» olm ası gerektiği kanâatindedir'^’. H. de Vanjany, 1883’teki «Le Caire et ses environs» adlı eserine göre, eskiden kerpiç ile yapılm ış olan ve 1772’de tâm ir edilen tekkenin bulunduğu M ukattam dağının «taşlarına oyul m uş m ağaram n dibinde» Kaygusuz y atm ak tad ır ve Arap1ar ona Şeyhü’l-Mağaverî dem ektedirler'*. L ondra’da ba sılmış, 1981 târihli Egypt adlı eserde kaydedildiğine göre M ukattam dağında orjinal adı Kaygusuz olan Abdullah el-Mağaverî'nin mezarı vardır*"". M ısır'da bulunduğu sıra da, M ukattam dağındaki Kaygusuz'un m ezarını birkaç defa ziyâret ettiğini kaydeden R. N ur, m ezarı tavsif et
136) 137) 138) 139) 140) 141)
Hasluck, a. g. e., F. Köprülü, a. g. F. Köprülü, a. g. a. y. R. Nur, a. g. m., a. y.
s. 18. m., s. 29. m., s. 29. a. 95 - 96.
85
m ekte ve Ka'hire’de halkın Kaygusuz’a Abdallalı el-Mağaverî dediğini zikretm ektedir. Ona göre Araplar «Abdal» kelimesini! Abdallah» yapm ışlardır. Ve «Mağaverî m a ğaraya m ensup demektir»*''^. R. Nur, b ir yandan bu meza rın Kaygusuz’a âit olduğunu şüpheyle karşılarken öte yandan «an’aneye ve eskiden beri gelen rivâyete göre bu nu Kaygusuz’u n m ezarı kabul etm ek zarûridir» diyor'‘'l 2. Kaygusuz Abdal, E lm alı’ya bağlı Tekke K öyü’nde bulunan Abdal M ûsâ T ürbesi’nde göm ülüdür. îlh an Akçay, Elm alı’nm Tekke Köyündeki Abdal Mûsâ türbesinin iç kısm ında Kaygusuz Abdal'ın da yattığını zikreder'"”. 1976 Temmuz’unda Teke-eli’nde b ir araştırm a gezisi ya pan Ş. Tekindag, E lm alın ın Tekke Köyündeki Abdal Mû sâ türbesinde Kaygusuz'un da m ezarının bulunduğunun kayıtlı olduğunu yazıyor. Tekindağ'm b u husustaki kaydı şö y led ir: Abdal Mûsâ T ürbesi’nin giriş kapısı üzerinde bulunan b ir kitâbe, tekke içinde yatanların adlarını zik retm ektedir. Sonradan konulduğu anlaşılan bu kitâbede, Abdâl M ûsâ'nın b a b a s ı: H aşan Gâzî, a n n e s i: Ümmü Gül süm, kız kardeşi : Zeyneb, m üridi : Kaygusuz Abdal ve üç dervişin adları kayıtlıdır»”^. Ş. Tekindağ, sonradan konulduğunu zikrettiği kitâbe hakkında başka b ir bilgi verm em ektedir. H er halde b u kitâbe oldukça m uahhar dır. Biz de buradaki Abdal M ûsâ Türbesi'ne yaptığımız m uhtelif ziyâretlerde, tü rbenin iç kısm ındaki kitâbesiz m ezarlardan birinin Kaygusuz A bdal'a âit olduğunu h â 142) 143) 144) 145)
86
R. N ur, a. g. m., s. 93. a. y. Ilhan Akçay, Abdal Mûsâ Telekesi, VII. Türk Târih Kongresi A nkara, s. 365. Ş. Tekindag, Teke - eli ve Teke - Oğullan, T arih Enstitüsü Dergisi, Sayı : 7 - 8, İstanbul 1977, s. 73.
len türbenin halifesi olan Halil Zeybek’ten işittik. B ura daki türbenin Abdal M ûsâ'ya âidiyeti husûsu ise Evliyâ Çelebiye k ad ar uzanır. Seyâhatnâm e’de Evliyâ Çelebi, Abdal M ûsâ evkâfı olduğunu ifâde ettiği bu âsitâneyi et raflıca anlatmaktadır*''^. Ancak Evliya Çelebi'de m ezarlar dan birinin Kaygusuz’a âit olduğuna d âir b ir kayıt yok tur. Y ukarıdaki h er iki rivâyetin de a n ’anelerine dayandığı ortadadır.
değişik B ektâşi
6. Netice Asıl adı Alâyî Gaybî (Alâeddin Gaybî) olan Kaygusuz Abdal XIV. asrın o rtalarında Alâiye'de doğm uştur. Doğum târih i H. 742/M. 1341-42'den eskiye gidemez. Ba bası, bizim tahm inim ize göre Alâiye Beği H üsâm eddin M ahmud; dedesi Alâeddin b in Y usuf’tur. Alâiye Beyleri âilesi K aram anoğullarından inm ektedir. B ir rivâyete göre aynı âilenin b ir tarafı da Anadolu Selçukluları’na dayan m aktadır. Bu devirde Alâiye, zengin b ir ticâret merkezi ve m ühim b ir lim andır. M ısır ve Suriye tüccarları Alâiye’de ticâretle meşgul olm akta ve Alâiye'den m ezkûr m em leketlere büyük m ikyasta kereste ih ıaç edilm ektedir. Ay rıca Alâiye Beğliği; Antalya, K aram an ve M em lûkler’le sıkı siyâsî ve askerî m ünâsebetler içindedir. 1361 -1373 y ıllan arasında. Teke ve Alâiye Beğleri K ıbrıs krallığı ile çetin m ücâdeleler verm işler; Teke Beği M übârizeddin Mehmed, Alâiye Beği H üsâm eddin M ahm ud ve Karamanoğlu Alâeddin Ali m üştereken Kıbrıs krallığına karşı şid detli savaşlar yapm ışlardır. Bu çetin savaşlarda Antalya 146)
s. Tekindag-, a. g. m., s. 7 6 -7 8 ; E. Çelebi, Beyahatnâme, C. IX, s. 273-276.
87
on yıl kadar K ıb n slılan n elinde kalmış, b ir ara Alâiye dahi K ıbrıs donanm ası tarafından işgal edilm iştir. Alâiye beylerinin şehre on mil m esâfede b ir sarayları vardır. Alâeddin Gaybî işte böyle b ir âile ve m ühît içinde çocuk luk ve gençlik yıllarım geçirm iştir. Şüphesiz ki zam anının bütü n ilim lerini tahsil etm iş, ayrıca avcılık, okçuluk gibi hünerleri de saraya m ensup b ir Beğ oğlu olarak en m ü kemmel şekilde öğrenm iştir. Genç yaşında Elm alı'daki Abdal M ûsâ’ya intisap ederek Kaygusuz adını almış ve uzun m üddet Abdal M usa’nın hizm etinde bulunm uştur. Tahm inen H. 800/M. 1397 - 98 yıllarında M ısır’a gelerek orada b ir tekke açmış, M ısır’da tarikatım yerleştirdikten sonra Hacca gitmiş; Hicaz, Suriye ve Ira k ’ı dolaşarak Anadolu’ya dönm üştür. A nadolu’da, hiç olmazsa Güney ve Batı Anadolu’da b ir süre dolaşm.ış olm alıdır. 1424 1430 târihleri arasında Rumeli'ye geçmiş; Edirne, Yanbolu, Filibe ve M anastır’da bulunm uştur. B undan sonra m uhtem elen te k ra r Anadolu’ya (belki de M ısır’a) dönen Kaygusuz, tahm inen 1444 yılında vefat etm iştir.
88
İKİNCİ
BÖLÜM
KAYGUSUZ ABDAL'IN ESERLERİNİN TAVSİFLERİ VE HÜLÂSALARI Kaygusuz Abdal’ın m anzum ve m ensur eserleri b ir hayli yekûn tu tar. Bugüne kadar yapılan araştırm alarda onun m uhtelif m ecm ûalarda bulunan b ir kaç şiiri ve Gevhemâme, Minbemâme gibi küçük m esnevileri neşredil m iştir'. H albuki Kaygusuz’un eserleri hacim bakım ından bu neşirlerle mukayese edilmiyecek kad ar çoktur. 1)
Bugüne kadar yapılan gür ve nesir neşirleri, târih sırasına göre şöyledir: Hammer, J., GDO, Bd. 3, Betsch 1837, s. 357 -359; Atalay, B., B ektâşi EdeMyatı, İstanbul 1340/1921. s. 109 - 110; Kadrlye Hüseyin, Kaygusuz Sultan’da Bir N evruz Sahahı, Mihrâb, İstanbul 1340/1921, s a y ı: 15-16, s. 472-479; H. Tevfik - H. İhsan - H. Alî, Türk Edebiyatı Niimûneleri, İstanbul 1926, s. 161 - 67; Fındıkoğlu, Z. P., Harsımıza  it Vesikalar (Sergüzeşt-n Kaygusuz Abdal), H ayat, Sayı : 17, İstanbul 1927, s. 7 - 8 ; Onay, A. T., Türk Halk Şiirinin §ekiî ve Nevi leri, İstanbul 1928, s. 158-59; Ergun, S. N., B ektaşi Şâirleri, İstanbul 1930, s. 196-203; Türk Edebiyatı Târihi, İstanbul 1931, s. 96, 120; R. Nur, Kaygusuz Abdal Gaybî Bey Kahire’de B ektaşi Tekyesinde Bir M anüskın, T ürk Bilik Revüsl, nu : 5, Yıl : 1935, s. 86- 87; Dağlı, M. Y., Bekyâşi Tomarı, İstanbul 1935, s. 16-2 4 ; Levend, A. S., Edebiyat Tarihî Dersleri, İstanbul 1935, s. 8 0 -8 1 ; Ergun, S. N., Halk Edebi yatı Antolojisi, İstanbul 1938, s. 172- 74; A. S. Baba, e r -r isâletü’I-Ahm ediyye, Mısır 1939, s. 58 - 62; Uraz, M., Türk Edip ve Şâirleri, II, İstanbul 1939-40, s. 59; Dağh, M. Y., K aygusuz Abdal, İstanbul 1941, s. 41 - 80; Boratav, P. N., F ırath , H. V., İzahlı H alk Şiiri Antolojisi, A nkara 1943, s.
89
Bizim tesbit edebildiğimiz şım la rd ır:
Kaygusuz’a âit eserler
a) M anzum Eserleri 1. Dîvan 2. G ülistan 3. Mesnevî-i Baba Kaygusuz (I, II, III) 4 3 -5 1 ; Salcı, V. L., K a yg m u s Abdal Hakk%nda Etüdter II, İstanbul 1949, TPA, C. 1, Sayı : 2, s. 31 - 32; Gölpınarlı, A., K aygusuz Ahdal, H atayi, K ul H im m et, İstanbul 1953, s. 2 5-58; K ocatürk, V. M., T ekke §üri Antolojisi, İstanbul 1955, s. 35 -38, 143-146; Erg'un, S. N., B ektaşi Şâirleri ve N efes leri, C. 1 - 2 , İstanbul 1955, s. 24 -28; Boratav, P. N., Zaman Zaman İçinde, İstanbul 1958, s. 3 6 -4 0 ; Oytan, M. T., B ekta şîliğin tç Yüzü, C. 2, İstanbul 1960, s 105-106, 83-85; Gölpınarlı, A., Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul 1961, s. 1 20 -1 ; Schimmel, A., Drei türk. M ystiker, Yunus Emre-Kaygusus - Pir Sultan Abdal, Türk. - Deutsche Gesellschaft E. V. Bonn Mitteilungen, H eft 48, Bonn, Oktober 1962; Cunbur, M., Giilşehrî île Kaygusuz Abdal’m Şiirlerim Kapsayan XV. y y ’dan Kalan B ir Mecmûa, X. TDK A nkara 1963. s. 25-28; Gölpınarlı, A., Alevî - B ektaşi Nefesleri, İstanbul 1963, s. 107-8, 175-6, 213-15, 245-254; İz, F., E ski Türk Edebiyattnda Nesir I, İstanbul 1964, s. 100-118; Gölpınarlı, A., K aygusus Abdal, TD özel Sayısı, XIX, 207, A nkara 1968, s. 398-405; Başgöz, 1., T ürk H alk Edebiyatı Antolojisi, İstan bul 1968, s. 163 - 169; Gölpınarlı, A., T ürk Tasavvuf Şiiri AnioZojisi İstanbul 1972, s. 177-195; Pekolcay, N. - Eraydın, S., İslâmî Türk Edebiyatı, İstanbul 1975, s. 25 8 -9 ; Güzel, Abdurrahm an, Kaygusuz Abdal’ın Çağatayca B ir Gazeli, TK., S a y ı: 194, A ralık 1978, s. 102-103; Kaygusuz Abdal’m Vücûdnâmesi tTzerine, TK, Sayı : 197, M art 1979, s. 276 - 282; Akalın, M., K aygusuz Abdal’ın G evhem âm e’si, A. U. Ed. Fak. A raştırm a Derg. A. Caferoğlu özel Sayısı, Fas. 1, Sayı : 10, A nkara 1979, s. 189 -197; Güzel, Abdurrahman, Kaygusuz Abdal’ın Eserlerinde Bazı Tasavvufî Terimler, Millî Kültür, C. 2, sayı 9, Şubat 1481, s. 31 - 33.
90
4. G evhemâme 5. M inbem âm e b ) M ensur Eserleri 1. B udalanâm e 2. Kitâb-x M iğlâte 3. V ücûdnâm e c) M anzum - M ensur (K arışık) Eserleri 1. Saraynâm e 2. Dilgüşâ (D ilküşâ) İstanbul Belediye K ütüphânesi, Osman Ergin Bö lüm ü, n u « 1102’de «Risâle-i Kaygusuz Abdal» başlığı ile geçen tercüm e eser, m uhtevâsı ve şekli itibâriyle Kaygusuz'un diğer eserlerine benzem ektedir. Eseri inceleyen A. G ölpm arlı b u eserin Kaygusuz'a âit olm adığım ifâde etmektedir^. Biz, eserin Kaygusuz’a âit olduğunu zanne diyoruz. F akat tercüm e olduğu için çalışm am ıza dâhil et medik.
2)
Türk Ansiklopedisi, Kaygusuz Abdal Maddesi, C. 21, s. 419.
91
I. NÜSHA TAVSİFLERİ
Kaygusuz Abdal’ın bizzat elinden çıkmış h er hangi b ir yazmaya bugüne k ad ar tesâdüf edilem em iştir. Eldeki yazm aların en eskisi, G evhem âm e’yi içine alan ve H. 895 M. 1489 târihli, Topkapı Sarayı'ndaki Mecmûâ-i Lâtife'dir. Biz, Kaygusuz’un eserlerini ihtiva eden yazm alardan istin sah târihleri X V III. asrı geçmeyenleri tavsif ediyoruz^ XIX. asırda istinsah edilmiş olanlar ile istinsah târihi belli olm ayanlar tavsif edilm em iş, ancak bu bölüm ün sonunda liste halinde verilm iştir. A) İstinsah Tarihi Belli Olan N üshalar 1. Mecmûa-ı Lâtife, Topkapt Sarayı M üzesi Kütüphânesi, Koğuşlar Bölüm ü, nu : 950. M üstensih
: Ali b. Ahmed b. E m ir Ali.
istin sah târih i ; 895/baş. 25.11.1489. Var. 90; ölç. 27x18, 13x8 cm; st. 10; yz. hareketli nesih; kt. âbâdî; c. mıklebli, şemselıi kahverengi meşin, Memlûk tarzı. Baş : îy sıfâtun kulhtıva’llahu ahad Her dem içinde kâdirsün her sâ’ad 3)
92
Mevlâna Müzesi Kütüphânesi, nu : 2467/IX’da bulunan ve 1080/1669’da istinsah edilmiş bulunan Buâalanâme’yi maalerem Ergin, Cârmü’l-Meünâ’deki Türkçe Şiirler, Türk Dili ve
Son : Ve 'anhüm (arab ça).
minhü eş-şefââte ve hiye leke
Var : lb-7b : Gevhemâme*'. 2. Risâle-i Kaygusuz, M. E. B. Ankara Genel K itap lığı, n u : 645. M üstensih
- ; Derviş Nazif
İstinsah târih i : 900/baş. 2.10.1494 (K astam onu’ da Isfendiyar Bağ zam anında). Var. (sh) : 263; ölç. 25.5x15, 19.5x11 cm; st. 24; yz. yer yer harekeli nesih; kt. nohut rengi; c. siyah meşin. Baş : Gel iy kendU hâline yol bulanlar Ma'nîde kendü mikdârun bilenler Son : Abdâl Mûsâ’ya kul oldı cândan Çekdî elüni iki cihândan s. s. s. s. s. s.
1 -43 43 -108 109-188 188-231 231-247 247 - 263
Kitâb-ı DilgUşâ Kitâb-ı Gülistân-ı Baba Kaygusuz Saraynâme-i Kaygusuz Baba Mesnevî-i Baba Kaygusuz Mesnevî-i Sânî Mesnevî-i Sâlis.
3. Marburg, Staatshibliothek, Ms. or. oct. 4044. M üstensih
: Derviş Ali H orasânî
İstinsah târihi : 907/b aş. 17.7.1501. Var. 345; ölç. 19x12.5, 14x9 cm; st. 15; yz. nesih; kt. Ceneviz, san, kaıhverengi, beyaz; e. meşin^ 4) 5)
Bu mecmûanm tavsif ve tanıtılm ası hakkında bak : Cunbur, M., a. g. m., s. 23 - 28. Bu mecmûanm tavsifi hakkında bak : B. Flemming, Türkische Handschriften, Teil I, W iesbaden 1968, s. 326-331.
93
Baş
İlâhi Hüdâvend-i kerim pâdişâh-ı 'âlem, Sultânü’l-kadim er-Rahîm
Son
Bu sohbet ile bu Kaygusuz Abdal tâ subha değin Sultân olupdı.
Var
Ib -69b 70a -70b
Saraynâme-i Baba Kaygusuz îk i Gazel
70b -71a
Nat-ı ’Aliyyü'l-Mürtezâ Emîri’ye âit)
71b - 105a 105a - 107a 107a - 120a 120a - 121b 122a - 134a 134a - 137b 137b - 139b 140a - 210b 211a-211b
: : : : : : : : :
(seyyit
Mesnevî-i Baba Kaygusuz Gevhemâme Küçük Mesnevi Beş gazel Mesnevî-i Sâlis Tercî-i Bend Terkîb-i Bend Gülistan iki gazel
211b-260a : Kitâb-ı Dilgüşâ (222b-228b, 263a-242b, 253b-258b aralan farsçadır) 261a - 262a : tki müstezâıd
94
262a - 262b
Üç gazel
264a - 288b
Kitâb-ı Miğlâte Kaygusuz Abdal
288b - 340b
Divan
340b - 341b
Üç gazel
342a
Duâ-ül Kunût
342b - 343b
Halk tabâbetiyle ilgili dört re çete örneği
nün
kelâm-ı
343b - 344a : Hadis 344b : Ebced 345a : B ir gazel 4. CâmiÜl- Meânî, Nûr-ı
Osmâniye Kitaplığı, nu :
4904. istin sah târih i : 940/baş. 23.7.1533. Var. 315; ölç. 24.3x14.5, 22x11 cm. (üç sütun, içteki düz, kenardakiler yan); st. 19 (iç sü tu n ); yz. ta lik ; kt. âbâdî; c. kırmızı, meşin*. Var:
106b-120a.: Dilgüşâ (IlOa-lllb, 114b-il5b, 118b-120a arasında farşça me tin ler vardır) 215a - 223b : Kaygusuz'un iki tercî-i bendi, İki terkîb-i bendi, iki m üstezâd ve k ırk d ö rt m uhtelif şiiri).
5. Velâyetnâme-i Sultan Abdal Mûsâ, (B edri Noyan’ın özel kütüphanesinden aldığımız b ir fotokopi). M üstensih : Veli Baba Sultan b. Hüseyin, istin sa h târihi : 1040/baş. 10.8.1630. Sh. 61; ölç. 16.5x11, 13.2x7.5 cm; st. 11; yz. nesih; kt. sarı nohut rengi; c. karton. Baş : Velâyetnâme-i S ultân Abdâl M ûsâ kaddese’allâhü sırrah ü ’l-’azîz. Son : Fenâdan bakâya iresün ehl-i Cennet olursm vesselâm. 6)
Bu mecmûanın tavsif ve tanıtılm ası hakkında bak : M uhar rem Ergin, Câmiü’I-Meânî’deki Türkçe Şiirler, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. III, Sayı : 3 - 4, İstanbul 1949, s. 539-569.
95
s. : 1 - 39 Velâyetnâme4 Sultan Abdal Mûsâ 39 - 59 Pendnâme-i Kaygusuz (B udalanâm e) 60 1047/1637’de vefat eden Veli B ab an ın say zinciri. 6. Delîl-i Budala, İstanbul Üniv. K tp. m ı : 4105. M üstensih : Şeyh M ehmed Efendi. İstinsah târih i : 1170/baş. 26.9.1756. Var. 14; ölç. 21x13.5, 16.5x10.5 cm; st. 17; yz. yer yer harekeli nesih; kt. beyaz avrupa kağıdı; c. deri ciltli. Baş ; Bu kitâba Delîl-i B udalâ defter-i 'âşık ve seyr-i sâdık diler. Son : Evvel âh ir meııem zâhir bâtın menem M ansûr n âsır m enem gene ü nihân bendedür. 7. Delîl-i Budala, DTCF, îsm â il Sâib I, nu : 5413. istin sah târihi : 1200/baş. 4.11.1785. Var. 50; ölç. 21.8x14.7, 15.7x8.7 cm; yz. nesihim si rik'a; kt. üç hilâlli, filigram lı m ühreli; c. kahverengi, me şin sırtlı, ebrû kaplı, mıklepli mukavva. Baş : Hâzâ kitâb-ı hutbe-i dûvezde-i İm âm hazretleridür. Besmele, ham dele ve salvele. Son ; Kaygusuz Abdâl benem cüm lelere cân benem Evvel ü âh ir benem genc-i nihân bendedür. V ar : 14a-49b Delîl-i Budala. 8. Divân-ı K ebîr Sultan Kaygusuz Abdal, Süleymâniye Genel Kitaplığı, D üğümlü Baba K ısm ı, nu : 411/1-2. İstinsah ta r ih i: 1208/baş. 9.8.1793. Var. 131; ölç. 21x14.5, 15x8.2 cm; st. 19; yz. nesih; kt. beyaz; c. m eşin ciltli. 96
Baş : İlâhî 'âlem-i sırr-ı hafiyyât Senün sırrım da 'akıllar olur m ât Son : Bu söz ne dim ek olur, ârifler m a’nîyi söyler V allâh’u a ’lem bissavâb. V ar ; Ib - 32a 32a -80b 80b -82b 82b - 107b 108b - 130b
: : : : :
Mesnevi Saraynârae Beş gazel Dilgüşâ M iğlâtenâme.
9. Risâlat-ı Kaygusuz Sultan ’Işknâm e, M illet tüphânesi, Ali E m trt (Ş er’iyye) Bölüm ü, nu : 909. îstin sah târihi : 1212/baş. 26.6.1797. Var. 62; ölç. 19.5x14, 15.5x8.5 cm; st. 15; yz. rik'a; kt. kahverengi, beyaz; c. k arto n ciltli. Baş ; H am dele ve salvele. Bu Icitâba Delîl-i Budalâ dirler. Son : Bu nazm-ı beyânâtun h er beyti b ir beyt-i m u’azzamdur. Var : Ib -38a Delîl-i B udala 38a - 36b V ücûdnâm e 47a-61a Kitâb-ı Dilgüşâ Oğlanlar Şeyhî. XI X. asırda istinsah edilm iş nüshalar 1. İstanbul Belediye K ütüphânesi, Osman Ergin Bölümü, nu : 1321 (V ücûdnâm e ve Delîl-i Budala, istin sah tâ rih i: 1237/baş. 28.9.1821). 2. Tübingen, Depot der Staatsbibliothek, Ms. or. q u art 1494 (Vücûdnâme, istinsah târih i ; 1259/baş. 1.2.1843). 97
Kü-
3. DTCF, Üniversite A 385 (Delîl-i Budala, istinsah tâ rih i: 1262/baş. 30.12.1845). 4. Süleymâniye Genel Kitaplığı, H acı Malımu<İ Efendi Kısmı, nu : 3040 (Delîl-i Budala, Miğlâtenâme,, istinsah tâ rih i: 1268/baş. 27.10.1851). 5. İstanbul Belediye K ütüphânesi, Osman Ergin Bölümü, nu : 1889 (Delîl-i Budala, istinsah tâ r ih i: 1294/ baş. 16.1.1877). 6. A nkara Genel K itaphğı n u ; 167 (Dilgüşa, Gülis tan, Saraynâm e, Mesnevi I - I I - I I I , istinsah târih i : 1296/ baş. 26.12.1878). 7. DTCF. Üniversite A 14 (Delîl-i Budala, istinsah ta rih i: 1304/baş. 30.9.1886). 8. İstanbul Belediye K ütüphânesi, Osman E rgin Bölümü, nu : 1407 (Mesnevî-i evvel, istinsah târihi : 13^1/ baş. 15.7.1893).
B ) İstinsah târihi belli olmayan nüshalar a) M.E.B. Ankara Genel K ita p lığ ı: 1. n u : 2. n u : 3. n u : 4. n u : 5. n u : 6. n u : 7. n u : 8. nu : 9. n u : 10. n u : 98
52/2 109/7 117 121 579 621 644 647/3 667 698/2
(K aygusuz'a âit 31 m uhtelif şîir) (Dilgüşâ) (Dilgüşâ) (Dilgüşâ) (Vücûdnâm e) (DelîI-i Budala) (Delîl-i Budala) (Vücûdnâm e) (Dilgüşâ, Delîl-i B udala)
11. 12. 13. 14. 15. 16.
nu: nu; nu: nu: nu: nu:
805/1 (MesnevM Evvel) 824/1-2 (G ülistan, Kitâb-ı Miğlâte) 1219 (Dilgüşâ) 1245 (Delîl-i Budala) 1246 (Delîl-i B udala) 1397 (Delîl-i Budala)
b ) Dil-Târih ve Coğrafya Fakültesi K ütüphânesi : 1. 2.3. 4. c
DTCF, DTCF, DTCF, DTCF,
îsm âil Sâib I, n u : 1079 (Delîl-i Budala) Üniversite A, n u : 281 (Dilgüşâ) Üniversite A, n u : 375 (şiirler) Üniversite A, n u : 186
Ankara Etnografya M üzesi K ü tü p h â n e si:
1. bernâm e)
n u : 17824 (Divan, Dilgüşâ,
G evhem âm e, Min-
ç) İstanbul Süleym âniye U m ûm î K ü tü p h â n esi: 1. H âşim Paşa, Mesnevi 1, 2, 3)
n u : 19 (Dilgüşâ,
Gevhemâme,
2. H âşim Paşa, n u : 41/1 (Delîl-i B udala) 3. H âşim Paşa, nu : 74 4. H âşim Paşa, nu : 82 5. H. H ayri Abdullah B udala)
Efendi,
n u : 55/4 (Delîl-i
6. H acı H ayrullah Efendi, n u ; 67 (Delîl-i Budala) 7. Pertev Paşa, n u : 619/29 (Dolabnâm e) 8. H aşan H üsnü Paşa, n u : 777/9 (Delîl-i B udala) 9. İzm ir, n u : 802/3 (Delîl-i B udala) 99
10. dala) 11. dala) 12. dala) 13. dala) 14. 15. 16. 17.
Hacı M ahm ud
Efendi, n u : 2367/4 )Delîl-i Bu
Hacı M ahm ud Efendi,
n u ; 212>6I1 (Delîl-i Bu
Hacı M ahm ud
Efendi, n u : 2846/2 (Delîl-i Bu
Hacı M ahm ud
Efendi, nu •. 3908/5 (Delîl-i Bu
Hacı M ahmud Efendi, n u : 3251 (Delîl-i Budala) İzm irli îsm âil H akkı, n u : 5692/6 (Dilgüşâ) Uşşâkî Dergâhı, n u : 115-116. Uşşâkî Dergâhı, n u : 330 (Menâkıb-ı Kaygusuz).
d) İstanbul M illet K ütüphânesi Ali E m trî B ölüm ü : 1. Ali E m îrî (Ş er’iyye) Bölümü, n u : 909 (Delîl-i Budala) 2. Ali E m îrî (Ş er’iyye) Bölümü, n u : 910 (Delîli B udala) 3. Ali Em îri (M anzum E serler) Böl., n u : 535, (Şiir ler) 4. Ali Em îri (M anzum E serler) Böl., n u : 797, (Külliyât-ı Kaygusuz S ultan). e) İstanbul Belediye K ütü p h â n esi: 1. Muallim Cevdet, K. n u : 216 (Dilgüşâ) 2. Osman Ergin Bölümü, nu : 398 (Dilgüşâ) 3. Osman
Ergin
Bölümü, n u : 663 (Kitâb-ı Miğ-
lâte) 4. Osman Ergin Bölümü, nu : 1803 (Dilgüşâ) 5. O sm an Ergin Bölümü, n u : 1890 (Delîl-i B udala) 100
6. Osman Ergin Böl. nu : 1407 7. Osman Ergin Böl. n u : 1321 (Dilgüşâ ve Vücüdnâm e) 8. Osman Ergin Böl., n u : 1421 (Mesnevi-i Baba Kaygusuz) 9. Osman Ergin Böl., nu : 1889 (B udalanam e) 10. Osman Ergin Böl., n u : 1283 11. Osman Ergin Böl., nu : 1296 f) İstanbul Topkapı Sarayı M üzesi K ü tü p h â n e si: 1. n u : 1961, M. R. 543 (Dost, 16a..) g) İstanbul Üniversite K ütüphânesi : 1. n u : 6817 (Vücûdnâm e) ğ) K onya Mevlâna M üzesi K ü tü p h â n e si: 1. 2. 3. 4.
nu: nu: nu: nu :
2467/XX (Tercî-i Bend) 2467/XXI (Mesnevî) 2467/X X II (Dolabnâm e) 2468/VII (Dilgüşâ)
h) Kütahya î l H alk K ü tü p h â n e si: 1. Vahid Paşa, n u : 1346 (Delîl-i B udala) i) Yabancı Ülkelerdeki nüshalar : 1. Viyana, Flügel III, 489, n u : 1993, I (Delîl-i Bu dala) 2. 3. (Delîl-i 4.
Ms. or. oct. 2620, Staatsbibliothek, M arburg Ms. or. oct. 2736/4, Staatsbibliothek, M arburg, B udala). Ms. or. oct. 2746, Staatsbiblothek, M arburg. 101
5. 6. güşâ). 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. lanâm e)
Ms. or. oct. 3054, Staatsbibliothek, M arburg. Ms. or. oct. 51, S taattbibliothek, M arburg (DilPertsch, 68, n u : 35,3 (Delîl-i Budala) Pertsch, 159 (Delîl-i B udala) Pertsch, 661 (Delîl-i Budala) Pertsch, Gotha, n u ! 78 (Delîl-i B udala) U ppsala 661 (Delîl-i B udala) Berlin, n u : 144 (Ms. O rient 8. 51) V atican Turco, n u : 185/II-1II (Miğlâte, Buda-
Ayrıca elimizdeki tarihsiz M enâkıbnâm e'de Kaygusuz'un, Gevhernâme, Dolabnâm e ve M inbernâm e adlı eserleri vardır. B unlardan başka, araştırm am ız sırasında, varlığını öğrendiğimiz, ancak çeşitli sebeplerle görme im kânı bu lam adığım ız bâzı nü sh âlar da m e v c u ttu r: 1. V. M. K ocatürk, T ürk Edebiyatı Târihi'nde, Kaygusuz'un da şiirlerinin bulunduğu M. 1461 târih li b ir m ecm ûadan bahsetm ekte ve bunun hususî kütüphânesinde olduğunu kaydetm ektedir’. 2. R. N u r’u n tanıttığı M enâkıbnâme yazm asında, R. N ur'un ifâdesine göre Kaygusuz’un Gevhernâme, Min bernâm e, Dilgüşâ, Mesnevî adlı eserleriyle bâzı şiirleri yer almaktadır*. 3. V. L. Salcı; husûsî kütüphânesinde bulundu ğunu ifâde ettiği Zağra-i Atîk’li Derviş Ali Efendi tara7) 8)
102
V. M. Kocatürk, Türh Edebiyatı Târihi, s. 144. R. Nur, a. g. m., 86-88.
fondan istinsah edilm iş 1045/1635 tarih li b ir yazm adan bahsetm ektedir. Bu yazma içinde Kaygusuz’un Menâkıbnâm esi ile birlikte Dilgüşâ, Mesnevi, Kitâb-ı H ikâyât ve Terci-i bendleri vardır®. 4. Ş ükrü Elçin, fişleri arasm da geçen ve Râif Yelkenci’de gördüğü 1024/1615 târih li b ir yazm ada Kay gusuz’un şiirleri bulunduğunu ifâde etm iştir.
9)
V. L. Salcı, a. g. m., C. 1, Sayı : 1, s. 14.
103
II. ESERLERİN HÜLÂSALARI a) M anzum E serleri 1. Dîvan Kaygusuz Aljdal’m m ürettep b ir dîvanı yoktur. An cak M arburg nüshâsını tanıtan B arbara Flemming K ata logunda’® Kaygusuz’un bu nüshâda 288a-340b varakları arasında toplu halde bulunan m uhtelif şiirleri « d î v a n » adı altında verilm ekte ve bunların 130’un üstünde olduğu ifâde edüm ektedir. M arburg nüshâsınm m uhtelif yerleri ne serpiştirilm iş olarak ayrıca onaltı şiir daha vardır. M arburg nüshasından başka Nûruosm aniye, n u ; 4904'de 44; A nkara Genel Kitaplığı, n u : 52'de 31; Süleymâniye Ktp., Düğümlü Baba, n u : 4 1 1 /l'd e 4; Millet Kütüphânesi, Ali E m îrî Bölümü, nu : 909’da 4; nu : 979’de 64; Belediye K ütüphânesi, Osman Ergin Bölümü, n u ; 663'de 9; M enâkıbnâme, AG nüshâsm da 7 şiir yer alm aktadır. Kaygusuz Abdal'ın Dolabnâm e’’ adlı 30-40 beyitlik kasidesi ile iki Tercî-i Bend’^, iki Terkîb-i Bend’^, iki Müs10) 11)
12)
13)
104
B. Flemming, TürUische Bandschriften, Teil I, s. 330-331. Men&kfibnâme, AG nüshası, s. 3 7 -4 0 ; Süleymâniye, P artev Paşa, nu : 619/29, v. 199a-b; Mevlânâ Müzesi Ktp., nu : 2467/IX , y. 81b - 83b.; Millet Ktp., Manzum E serler Blm. nu : 797; V. 25a-26a. Mar., v. 134a - 137b; Nûtuosmaniye, v. 212a - 213a, 214b 215a: Kiyâb-t Mlğlâte, Belediye, O. E rgin Böl. nu : 663, s. 218 - 222. Mar., v. 137a-139b; Nûruosmâniye, v. 214a-215a; Süleymanlye, Hâgim Paga, nu : 19, v. 23a - 24b.
tezâd^"* ve Salâtnâme'^ adli şiirini de Dîvanı içinde m ü tâ lâa etm ek lâzımdır. Kaygusuz, b u gönül, zikr, vahdet, larından bahseder. ları, hajn/an, bitki, geçer.
şiirlerinde Allah, insân-ı kâm il, aşk, edeb, d ü n y a . . . vb gibi tasavvuf konu Bâzı şiirlerinde m uhtelif yiyecek ad m aden, kozmik âlem ve eşyâ isim leri
D olabnâm e'de Kaygusuz, b ir su dolabına«niçin yü zünü dâima suya sürdüğünü, bağnnm niçin delik ve göz lerinin niçin yaşla dolu olduğunu, bu kadar zahmeti niçin çektiğini» sorar. Dolap şöyle cevap v e rir: Ben yüce b ir dağda ulu b ir ağaç idim. Dallarım göklere ulaşırdı. Kuş lar, kum rular budaklarım da yuva yapardı. B irgün b ir şa hıs gelip nacağı saldı. Bağrım a kem end takdılar, sokak sokak dolaştırdılar. Sonra vücûdum a dem ir m ıhlar çakıp beni dolap yaptılar. O zam andan beri ben « d o s t » diye inilerim. Felek bal tattırd ığ ı herkese sonunda zehir sun m am ış m ıdır? Süleymân, İskender, Kayser, K isrâ, Sam sonunda yok olm adılar mı? Kaygusuz, neticede insanın ancak Allah'ın fazlına dayanm ası gerektiğini söyleyerek şiiri b itirir. Tercî-i Bend, Terkîb-i Bend ve M üstezâd’lar da Kay gusuz, diğer şiirlerinde olduğu gibi tasavvufa âit m uh telif m evzûları ele alır. Salâtnâm e’de kendisine nam azın ne olduğunu soran kadılara (E m irlere) hiddetli b ir edâ ile Kaygusuz; «şimdi size cevap vereyim» diyerek beş vakit nam azın teker teker 14) 15)
Mar., v. 3 1 4 a-b ; Nûruosmaniye, v. 21 5 a-b . Men&kıhnâme, AG nüshası, s. 51 - 52; Ank. Gnl. Ktp., 687, V. 75b-76a.
nu :
105
kaç rek ’at olduğunu, hangilerinin farz, hangilerinin vâcib ve sünnet olduğunu ve b u nların yıllık m iktarını söyler. 2. Gülistan Bu eserin hülâsasını yaparken M arburg nüshâsm a dayanm aktayız. Ancak M arburg nüshâsındaki eksik kısım lar için A nkara Genel Kitaplığı, n u : 645, 167 ve 824/1-2'deki yazm aları da göz önünde bulundurduk. M arburg nüshâsı sonunda eserin 3700 beyit olduğu kayıtlıdır. Ancak baş tarafı eksik olan bu nüshanın mev cut beyitlerinin sayısı 2140'dır. Ank. Gnl. Ktp., n u : 645' deki yazma 1560 beyit; n u : 824/1-2'deki yazm a 2204 be yittir. Kaygusuz, G ülistan'da hülâsa olarak şunları sö y le r; Şim di, vahdetin üstündeki perdeyi açıp size vahdeti anlatayım . Cevherin kıym etini nasıl sarraf bilirse, can içinde gizli olan hâzineyi de ancak ehl-i dil olanlar bilir. Benim sözümü de ancak akıllılar anlar. Hak bana söyle tirse ben de size bu haberi vasf ederim , ön ce «lâm eM n ne dem ektir, onu anlatayım . Öyle b ir zam an idi ki kâinat yoktu. H er sıfat zât içinde gizliydi. în san vücudu yoktu. Âlem ve insan hepsi birdi, ikilik yoktu; herşey, yer ve gök hazine içinde bir sırdı. Ay, güneş, yıldızlar, zaman, Cennet, Cehennem, huri, gılman, dünya, âhiret yoktu. B ütün bunların sebebi, Mus tafa oldu. Allah, ilk önce M ustafa’yı yarattı. O’nun câm, canların ilkidir. Cihân, M ustafa’nın cânm da sır idi. Allah bu cevhere (M ustafa'nın cânm da) bakınca, cevher dirildi ve bütün cihan meydana geldi. Önce su oldu, aktı; deniz ler ve karalar m eydana geldi. Denizin buğusundan felek ler ve feleklerin içinde melekler yaratıldı. Cihân istikâm et 106
tu ttu ve h e r m ekân yerli yerinde düzeldi. B undan sonra Allah te k ra r M ustafa’nın cânına nazar eyledi, b ü tü n can lar ondan yaratıldı. H er can kendi cism ine girdi, böylece varlıklar canlanm ış oldu. Dünya önce denizle doluydu. Bu hal elli bin yıl de vam etti. Sonra yerine b ir tü rlü kul geldi. B unlar da elli bin yıl devam ettiler, fakat aslâ Allah’ı tanım adılar. Sonra kam ış yaratıldı. Ayağı sığıra, kulağı eşeğe, gövdesi ve tüyü koyuna, huyu ata benzeyen m ahlûklar kam ışı yeyip çoğal dılar. B unlardan sonra yetm iş bin şehir yaratıldı, içleri hardal tânesiyle dolduruldu. Allah b ir kuş yaratıp, ona «tâneyi ye!» dedi .Bu da elli bin yıl sü rdükten sonra, Allah atı, elli bin yıl sonra da Âdem’i yarattı. Âdem’e kadar olanlar Allah’ı tanım am ışlardı. Âdem, yerlerin ve göklerin esrârm ı anlayıp Allah’ı tanıdı ve bü tün m ahlûkâtın halifesi oldu. B undan sonra îb lis’in Âdem’e secde etmemesi, Âdem’in Cennet’e konulm ası, Havvâ’nm yaradılışı, şeyta nın onları kandırıp yasak buğdayı yedirm esi, Âdem ile Havvâ’nm Cennet’ten kovulm ası anlatılır. Âdem Şâm ’a vardı. B ir dereye erişti. Cennet’te yediği bütün tohum ları oraya döktü. Sel gelip bunları dünyaya yaydı. Yeryüzündeki b ü tü n yem işler bundan çıktı. Bun dan sonra Âdem b ir tavus ile birlikte H indistan’a gitti. Oniki yıl Havvâ’yı arzulayıp aradı. Havvâ, Mekke eli’ne düşm üştü. O da Âdem’i arzulayıp aradı. Üçyüz yıl ayrılık tan sonra Arafât dağında buluştular. F akat Âdem sakallı ve ayağı aksak olduğu için Havvâ onu tanıyam ayıp kaçtı. Otuzüç yıl Âdem, Havvâ’nm peşinden gitti. N ihâyet Allah’ ın Cebrâil’i gönderm esi ve Âdem'in Allah’tan af dilemesi üzerine Âdem, eski hâline döndü. Böylece Havvâ onu ta nıdı ve boynuna sarıldı. 107
Âdem’in C ennet'ten kopardığı incir yaprağının sü tünden pam uk yaratıldı. Âdem'le Havvâ, pam uktan elbi seler giydiler. Cebrâil, Âdem'e öküz beslemeyi ve buğday yetiştirm eyi öğretti. Âdem ile Havvâ’dan insanlar çoğal dılar. Âdem'in yaptığı herşey insanlar için âdet oldu. Âdem, âlem in aynasıdır. H er m ekân ayna içinde gö rünür. Allah, Âdem'de ayna oldu. Âdem'i yüzüne perde eyledi. Perdenin aslı su, toprak, ateş ve yeldir, fakat perde içindekinin kim olduğunu bilm ek lâzımdır. Daha sonra Şît peygam bere geçilir, insan ların b ir kısm ı Şît'e, b ir kısm ı Sâm 'a tâbi olur. Âdemoğlu üçe ay rılır : Beğler, raiyyetler ve peygam berler. Daha sonra N ûh Tûfânı, Hz. Ibrâhim 'in N em rûd'la mücâdelesi, Mûsâ peygam ber ve Firavun, Hz. Dâvûd ve Hz. İsâ'dan kısaca bahsedilir ve Hz. M uhamm ed'e gelinir. Hz. M uham m ed'in nûruyla kâinâtın dolduğu, p u ta topanla n n m at olduğu anlatıldıktan sonra onunla birlikte pey gam berler devrinin bittiği ifâde edilir. Nübüvvet devrinden sonra velâyet devri başlar. Pey gam berden sonra zuhûr eden şeyhler, m ânâ sırlarını keş fedip halka H ak yolunu gösterdiler. Sabrı ve kanâati âdet edindiler. Acı sözlerle taham m ül edip dünya için endişe çekm ediler. O nlar da gidince onların «erkâm» kaldı. İşte dervişler bunlardan nişandır. Buraya kadar olan kısım, G ülistan'm giriş kısm ı gi bidir. E serin bundan sonraki büyük kısm ında belirli b ir konu, hikâye edilmez. Kaygusuz Abdal; konuyu dervişlere ve tasavvufa getirm ek için yukarıda hülâsa ettiğimiz girişi yapmış gibidir. Bundan sonra tasavvufla ve dervişlikle ilgili m uhtelif hususlar ve tâb irler uzun uzun anlatılır. Çoğunlukla nasihat üslûbuyla ve sâde ifâdelerle tasavvu fun çeşitli m evzûları hakkında bilgi verilir. 108
3. M esneviler Kaygusuz’un eserlerinin bulunduğu yazm alarda, «mesnevi» başlığı altında üç şiiri kaydedilm iştir. B unlar «Mesnevî-i B aba Kaygusuz» adı altında verilmiş, ikinci ve üçüncü mesnevîler,«Mesnevî-i Sânî» ve «Mesnevî-i Sâlis» adıyla adlandırılm ıştır, ikinci Mesnevi için M arburg nüshâsı«küçük Mesnevi» adını kullanır. aa) Birinci Mesnevi Birinci m esnevinin Mar., Ank. Gnl. Ktp., n u : 167; 645; 805; Süleymâniye, Düğümlü Baba Bölümü, nu: 411/1; Süleymâniye, H âşim Paşa, nu : 19 ve Belediye Kütüphânesi (îsta n b u l), Osman Ergin Bölümü, n u : 1407’de birer nüshâsı m evcuttur. 1017 beyittir. Eser, m ünâcât ile başlar. Bu kısım da «vahdet-i vücûd» görüşü, «Gâhi Âdem gâhi Şit ü gâh Ejryûb-G âhî Mûsâ olursm gâh Şuayyûb» beytinde görüldüğü gibi Al lah’ın peygam berlerde tecellî etm esi şeklinde ifâde edilir. Bu yolla peygam berlerin ad la n sayılır. İnsanlara bâzı öğütler verildikten sonra, Allah’ın nerede olduğu ve m âhi yeti m es’elesi üzerinde durulur. Yedi kat yerde mi, yoksa gökte mi bulunduğu; vücut mu, can mı, erkek mi, dişi mi olduğu sorulur. Daha sonra K am u âlem içindeki cân oldur Bu kıssa vü hikâyet ü destân oldur O dur vahdet gülistânm da bülbül O dur vuslat çim enünde biten gül denilerek yukarıdaki suallere «vahdet-i vücûd» görüşüne göre cevap verilir. Bunu ancak âşıklar anlar. Âşıkların ahvâlinden bahsedildikten sonra A ttâr’ın«M antıku’t-tayr» adlı eseri ele alınır. Bu eserde, Sim urg adlı kuşun Kaf 109
dağında m ekân tu ttu ğ u ve cümle k u şîan n sultanı olduğu ifâde edilm iştir. Otuz bin kuş Sîm urg'u arayıp giderler. Sâdece biri ona ulaşır ve aynada cemâli görür. F akat gör düğü kendi nakşıdır. Daha sonra Kaygusuz, m isâfir bir derviş olarak dünyayı gezerken b ir şehre vardığını söyler, K al'a dan biri çıkıp ona nerden geldiğini, ne sattığını so rar. Derviş, şehre girm ek için d estu r ister. D estur verilin ce içeri girer, b ak ar ki b ir muazzam şehir. Ne Mısır, ne Şam onunla kıyaslanabilir. Yediyüzyetmişyedi m ahal lesi, üçyüz altm ışaltı çarşısı, oniki burcu ve d ört 5Öiz kırk d ö rt sipâhisi, oniki kapısı var. Derviş b ü tü n şehri dolaşarak m üşkülünün hallolduğunu ve özünü bildiğini söyler. «Bilmediğin sözü söyleme, ulaşamayacağın şeye elini uzatma, kırılacak dala konm a, fakirlerin elinden tut, tuz ekmek hakkını unutma, kendi işini başkasma bırakma» gibi nasihatlardan sonra Oldur ahî Ahmed’ün alnında nûr Oldur ahî Eyyûb’a şükr ü sabûr denerek yine vahdet-i vücûd anlatılır. B undan sonra b ir pîr'e bağlanm anın lüzum una işa re t edilir. Şeriât, tarikat, m a'rifet ve hak ik at’a (merâtib-i erbaa) ancak pir'in yol gösterm esiyle ulaşılır. P ir ve mürîd, tâlib ve m atlûb hepsi b ir noktadan olm uştur. Kâinât, önce b ir noktadan ibâretti. N okta çekilip «elif» oldu. «Elif» ten üç h arf m eydana geldi. Daha sonra «söz» ün ehemmiyeti üzerinde durulur. N utfeden âdem in ana rah m inde teşekkülü ve dünyaya gelişi anlatılır. în san dört safhadan (oğlanhk - yiğitlik - kem al (kırgılluk) - pîrlik) geçtikten sonra ölür. İşte insan bu hayatını boşuna geçir memeli ve b ir «yol eri» ne bağlanm alıdır. Çünkü sağı, solu, 110
hayrı, şerri yol eri bilir. Yol eri (Evliyâ) keşşafü’l-kulûb'dur. Özünü tahkik süratiyle bilir, özünü bilen de rabbını bilir. Bundan sonra «men 'arefe nefsehû...» hadisi açık lanır. «Mânâ»nın ehemmiyeti üzerinde durulduktan sonra tekrar muhtelif misallerle «vahdet-i vücûd» anlatılır. Nûr u zulmet birliği yitdi tamâm Birlik içinde bir oldı hâs u 'âm Bahı h!ç cihânda gayn kalmadı İkilik bir oldı ayn kalmadı Ten ü cân birlikde eyledi karâr Birliği kıldı kaması ihtiyâr Birlik oldı el emîndür töre düz Birliğe yitdi kamu yahşi yavuz Aslı fer’i bir şey oldı kâyinât Küllisi bir oldı ’Arab Türk ü Tat beyitleriyle «birlik» üzerinde durulur. Daha sonra «nefs»e geçilir. İnsanın nefsine uymaması tavsiye edilir. Çünkü b ir gönüle iki sevgi sığmaz. O halde nefsi bırakm alı, ona duymamalıdır. Bir gönülde iki sevgi sığmaya İki dilliden safâluk dogmaya ,diyen Kaygusuz Abdal yine «vahdet-i vücûd»a geçer Bir takım nasihatlardan sonra Her kişi kim hakkı bâtıldan seçer Ana dimişler bu yolda gerçek er :diyerek gerçek erin nasıl olması gerektiğini anlatır. Onun katında her diken gül olur. Cümle kâinât onâ Cennet olur. V ahdet m ülkünün sultanı olur. Cevherden cevheri o .'farkeder. İçini dışını aşk ile yandırır. Sözü pişirir, sonra 111
söyler. Dünya m ülkünü tam am en terk edip dinini îman ile m âm ur eder. O, Ahmed huylu, Isâ nefesli, Eyyüb sabır lıdır. Gözleri Ya’kub gibi yaşla dolar. Gönlü mâden-i esrar sırrı, cam vahdet âlem inin defteridir. B ir nefeste bin ibâ det eyler, sözlerini m izâna tartıp söyler. H er şeye hikm et le bakar. Zâhir içinde bâtını nûrdur; cismi viran, kendisi m âm urdur. Bu nişâm kimde görsen bil yakin Oldur er dutgıl eteğin öp elin diyerek yukarıdaki vasıfları taşıyan kim senin gerçek er olduğunu ve ona bağlanm ak gerektiğini ifâde eder. Dün yada herkes «er» olamaz; herkes de «er»in kim olduğunu bilemez. Evliyânın kim olduğunu «er» bilir. Evliyânm «delîl» olduğu insan, iki cihanda zelîl olmaz. B undan son ra tekrar, evliyânın vasıflarını sayar. İnsanın hayvan ol madığını, dolayısıyla dünya lezzetine gafil olm am ası ge rektiğini belirterek bu dünyanın geçici olduğu, akıllı ola nın dünyayı terk etm esi lâzım geldiği hakkında öğütler verir. Dünya b ir gör-geç evidir. Kimse dünyada bâki kal m am ıştır. Nice sultanlar da göçüp gitm işlerdir. Dünyaya gelmekten m urat, mal sahibi olm ak değil, H akk’ı bilm ek tir. E traftaki her şeyde Allah tecellî etm iştir. T ekrar öğüt verici beyitlerden sonra merâtib-i erbaa zikredilir. Daha sonra yine Allah'ın h er yerde tecellî ettiği anlatılır. F erhad'a Şirin görünen, Leylâ’nın yüzündeki gü zellik O’dur. H alil'i N em rûd «Od» undan saklayan, Yûnus'u balık içinde bekleyen, Yahya’yı herdem ağlatan, Eyyüb’ün dertli bağrını dağlatan O’dur. Daha sonra herkesin kendine uygun olan işi yaptığı nı ifâde eder. Sofi, zikr ü teşbih etmeli; zâhid «öz huzûrunu beklemeli»; âşık feryâd ü âh etmeli; derviş öz yolu 112
nu gözetmeli; bülbüle gülistan, tavusa seyrân-ı bostan ge rektir. Tûtînin lâyığı şeker, karganın m aksûdu m urdiırdır. în san konuşur, hayvan otlar; K ürd ayran içmeli, Türkm en yaylaya göçmelidir. H arâm î kervan gözlem di, em în ü ş i kendi yolunu izlemeli. B undan sonra yem eklerden bahseder : Doğrama dan çöreğin ayrana Ayrandan yegdür bal-ıla kaygeına Sogam arpa ekmeğini Kürd'e vir Öyüni oldur ol anı yahşi yir Türkmen’e vir yahni-y-ile burmayı ’Arabun önüne dökgil hurmayı. Sonra tekrar, herşeyin yerli yerinde olm ası gerektiği hu susunda birçok m isaller verir. Leyleğin yeri gülistan de ğildir. Bülbülün yeri gülşen, baykuşun vîrânedir. Saksa ğan bülbül gibi ötemez; h er çiçek güle benzemez. Âb-ı ha yât değme su gibi değildir. H er sedeften inci çıkmaz. îğne, kılıcın yaptığı işi yapamaz. Kelebek uçm akla kuş olmaz. Atla eşek b ir değildir. H er işin aslını anlam ak için, kendini bilen insana sorm ak lâzımdır. Hâlik, m âhlûk, ırak, yakın, sedef, inci, haşr, sırat, aşk, âşık, m âşuk, katre-i um m ân, bağ, bağban, hayır, şer, dünya, âhiret, sen, ben, şâkird, ü stat, vahdet, kesret’in ne olduğunu hep kendini bilenden sormalı. H er işin aslım o bilir. Seni vuslata o iletir, im ânım aşk ile kaim eyler. Günlünde tü rlü hikm et bitirir; gözünden p er deyi kaldırır; küfrünü kesip im ân aşılar. İster-isen buncılayın bir nasîb Hak seven kişi - y - ile ol hâbîb IIS
diyerek bu mevzuu bitirdikten sonra tekrar «birlik» ve avahdet-i vücûd» konusuna döner. Birliği söyler birikdi cümle dil Her gönülde bitdi birlikden hâsıl Ol kişi kim bu haberi söylemiş Bir ’aceb vasfı hikâyet eylemiş Kaygusuz Abdâl dimişler bir fakîr Kulak ol bir dem sözini dinle bir beyitleriyle birinci mesnevi sona erer. bb) İkinci Mesnevi Mar. nüshasında «küçük mesnevi» başlığıyla geçen b u mesnevînin Ank. Gn. Kt., n u : 645 ve 167 ile Süleymaniye, Hâşim Paşa Bölümü, nu. 19'da b irer nüshası vardır. 388 beyittir. Bu ’Işk mevci yine başumdan aşdı Sırrumı fâş eyledi râzumı açdı diyerek mesneviye başlayan Kaygusuz, insanoğlunun «nüsha-i âlem» olduğunu ifâde eder ve insanın kıym etini a n la tır: Melekler, Adem'e secde etm işlerdi. Âlem sedef, Âdem cevherdir; âlemde olan herşey âdem de vardır. Âdem hüdhüddür, sîm urgdur, K af'dır. Allah da âdem de âşikâr olm uştur. Cümle eşyâdan m aksut âdem dir. Âdemi bilen köle iken sultan olur. însanm gözünü açması; ne olduğunu, nereden gelip nereye gittiğini düşünm esi lâzımdır. Çünkü yıldızlar onun için parlar; ay onun için batıp çıkar. Su, ateş, toprak ve havanın tılsımı odur. H ûri, tûbâ, havuz, kevser onun için dir; bu dünya çarkı onun için döner. Cihan onun için gülşen olm uştur. 114
în san hayvan hâsiyetini bırakıp, eğer kendisini bil mezse bilene sorm alıdır, diyen Kaygusuz, evliyânın insan lara «delîl» olduğunu, «delîl» e uym ayanın zillete düşece ğini ifâde e d e r : Delilsiz bu yola kimesne gitmez Giden yolda kalur menzile yitmez. T arikat yolu em indir. Onda ne azık ne su; ne harâm î, ne yoldaş vardır. Menzile yeten, kesretin tam am en gittiğini, herşeyin vahdet olduğunu görür ve geri gelip bize «o hal den» haber verir. O rada yaz, kış, gitmek, gelmek, doğmak, ölmek, uyum ak, uyanm ak yoktur. Bu gibi nesneler orada kesrettir. O rada «sıfât» yok, «zât» vardır. Kaygusuz daha sonra dünyayı a n la tır: Bu dünya acayip gülistandır. Kiminin elini tutup sultan eder, kim i nin yerini külhan eder. Kimi aç, kim i to ktur. Kiminin vakti hoş, kim inin kesesi boştur. îşte dünyanın hâli budur. «Er» olan kim se dünyayı b ir pula almaz diyerek b u rad a da «er» i anlatır. O, İsa nefeslidir. Özü, güneş gibi m enşur'dur. Bu dünya halkı ona «deli» der; kim isi inkâr eder, kim isi «velî» der. Kimisi bunların niçin sakalını kırktığını sorar. Kimisi bunlara bakm anın h atâ olduğunu söyler. Kimisi ise bütün sırları bildiğini ifâde eder. İnsanlara bâzı nasihatlerde bulunan Kaygusuz, onla rın kibirlenm em elerini, gözlerini açıp özlerini bilm elerini" tavsiye ettikten sonra şunları sö y le r: 'Acâyibsin 'acebsin b u l - ’acebsin Özüm matlûbsım özgeye tâlibsin Cihân başdan başa külli nûr oldı Her eşyada hakikat menşûr oldı 115
Dahi herbir sadâ kıldı ene’l-Hak Rûşen oldı bu ma’ni sırr-ı muğlak Dag u taş kûh u sahra müşkîn oldı Kokusı her çiçegün gül-gûn oldı Nikâhın açdı yüzinden bu dilber Bu ne sözdür ne Mzmsûr’dur ne ber-dâr ’Âşıka her mekân Mekke olubdur Mekke bilmeyene sevdâ olubdur Sırâtal müstakim düpdüz yol oldı Özini anlayan küllî ol oldı Y ukarıdaki tasvire devam eden Kaygusuz Abdal, vahdet âlem inin güzelliklerini sayar. Bâzı nasihatlerden sonra tek rar insanın kıym etine döner. B ütün dünyanın insan için yaratıldığını tekrarlar. Cihanı tutan, tanrılık dâvâsı kılanlardan eser kalm a m ıştır. N em rud, Şeddad, Firavun nerede? Cemşîd, K arun, Afrâsiyâb nerede? Kisrâ, Kayser, Azîz-i M ısır nerede? Hepsi göçüp gitm iştir. Bundan sonra KaygLisuz; düşünde b ir şehir, şehir içinde b ir padişah gördüğünü, şâhâne b ir meclis kuruldu ğunu; pâdişaha bu esrar sırrını sorduğunu ve «kendini bil, sen hayvan değilsin» cevabını aldığını anlatır. Sonra uyan mış, gözünden perde açılmış, sultam «Allah'ı» görm üş ve «aşk» a m üptelâ o lm u ştu r; Bu ’ışk ile cihân oldı münevver Bu ’ışk ile döner künbed-i devvâr Bu ’ışk ile denizler cûşa geldi Bu ’ışk ile felek cünbişe geldi 116
diyerek önce «aşk» hakkında, daha sonra «gönül» hakkın da yazar. Aşk, gönülde mesken tu tm u ştu r. Aşk ile gönül ezelden beraber gelm işlerdir. Aşk gönül içinde «delîl» dir. B ütün sırlar gönülde gizlidir. Padişahı bulan gönülde bul m uştur. Benim herşeyim Allah’tır. Şâhım, m ahbûbum , dildârım , sermâyem, dükkânım odur. Onsuz bana can, ci han, Cennet gerekmez. Yine gönlüm denizi taşdı çağlar Yine ’ışk oldı bagrunu dağlar diye devam eden Kaygusuz, bundan sonra «erenler»i an latır. Cümle katrenin um m anı erdir. E renlerin him m eti Arşten yücedir. H er haberi erenlerden sorarlar. Erenler halk içinde güneş gibidir. Kimi Leylâ, kim i M ecnun'dur. Kimi Vâmık, kim i Azrâ’dır. Nice kim söylesek söz âhir olmaz Deveyinen ev içinde seyr olmaz Sünü çuvalda gizlenmez dimişler Kargaya karga bâza bâz dimişler H erşeyin yerli yerinde olabileceği hakkındaki daha başka atasözlerinden sonra vahdet-i vücûd'a göre, dünyada görü nen herşeyin «O» olduğunu a n la tır ; Bülbül O, gülistan O’dur. Anlatılan destan O, cümle cisme can O'dur. Hüsn-i lâtif O, zülf-i perişân O’dur. Geyikteki m üşk O, kam ıştaki şeker O’dur. T ürkm en’e «çığ», K ürd için «cacığ» O’dur. Yara da O, m erhem vuran da O’dur. «Sözü çok uzatma, helvayı gör başka şeye bakma» diyerek Kaygusuz Mesnevi’yi b urada b itirir. 117
cc) üçüncü Mesnevi Mar.; Ank. Gn. Kt., n u ; 167 ve 645 ile Süleymaniye, H âşim Paşa Bölümü, n u : 19’da b irer nüshası vardır. 367 beyittir. Kaygusuz, mesnevî’ye «birlik (vahdet)» i anlatm ak la başlar. Kâf ile nûn, çeng ile ney, hüdhüd ile sîmıırg, ırakla yakın, gece ile gündüz, herşey «bir» oldu. Sonra her sırrın «âdem» de m evcut olduğuna geçer. Kevn ile m ekân âdem e m üştaktır. Çünkü m âbud, âdem sıfatında görünm üştür. İnsanın kendisini başkasına sorm asına lü zum yoktur. îlm-i hikm etin tılsım ı âdem dedir. Bî-nişana nişan, her sûrete can âdem dir, in san gözünü açıp özünü görmelidir. Kendisini görebilen insan birliğe erer diyen Kaygusuz, tek rar «birlik» i anlatır. Birlik haberi yayıldı şehirde Birlilt bâzân oldı her bâzârda Her su kim akar gül-âba döndi Kat’ oldı günâh sevâba döndi Kurt koyun-ıla bile kanşdı U gn begile yol varışdı. Birlik âlem inde herşey güzeldir, herşey birbiriyle do sttu r. O rada düşm an ve ağyâr yoktur. Herşeyde Allah vardır. Onu görene ne mutlu! Onu görene b ü tün kapılar açılmış tır. Cihanda ne varsa ona keşf olunm uştur. O, b ir çerağ, yahut yemişli b ir bağ misâlidir. Tekrar «âdem» in değerini anlatan, onun sedef içinde cevher olduğunu belirten Kaygusuz, «el-hayâ mine’lîmân» hadisini zikrederek «edeb» konusunu işler. îmânın aslı edeb iledir. Bî-edeb olan h o r ve hakirdir. 118
B undan sonra «aşk» konusu ele alınır. Âlem aşk ile döner. Cihan aşk ile parlar. Cümle defter aşk ile yazılmış tır. Âlem aşk ile zuhûra gelm iştir. Mûsâ, T u r'a aşk ile gel m iştir. Âdemi eşekten ayıran aşktır. Aşk, gözü görene m eş'âle, yol sorana «delîl» dir. Nefis, insanı yoldan çık an r. Bu insan sağını solunu bilmez, kanadı kesilmiş kuşa döner. Dîni, im anı dünyadır. S ûreti âdem , özü hayvandır. B ir akçayı atasından aziz tu tar. B ir akça için bin yalan söyler; başından vazgeçer, ölüyü m ezarından çıkarıp soyar. H albuki dünya kimseye bâkî kalm am ıştır. Dünya yalandır, fitnesi çoktur. însan gafil olup dünyaya aldanm am ahdır. Eğer bu gafletten in san k u rtu lu rsa bü tün sırları keşfeder. M ansûr'un niçin asıldığını, Y ûsuf’un niçin satıldığını, İb rah im 'in niçin ateşe atıldığım , M uham m ed’in m irâcını, m üslüm anm haccmı öğrenir. Cennet, Cehennem, yedi kat yer, kürsî, ka lem, yedi kat gök nedir, hepsini anlar. İlm-i Ledün’e ula şır, sırr-ı lâ-yezâl'e vâsıl olur. Kaygusuz, daha sonra te k ra r âdem» i ve «aşk» ı an latır. «Ten» in insan için b ir tuzak olduğunu, zâten beş günlük öm rü olduğunu söyledikten sonra tek rar insanın öm rünü boşuna geçirmem esini b ir «delil (evliya)» e tu tunm asını tavsiye eder. Bâzı yiyeceklerden bahsettikten sonra bu kuş dilini ancak Süleym an’ın anlayacağını, bu sıfatların dünya âdeti olduğunu söyleyerek mesneviyi bi tirir. 4. Gevhernâme Topkapı Sarayı Müzesi K ütüphanesi, K oğuşlar Bölü m ü, n u : 950; Mar., n u : 4044; Süleymâniye, H âşim paşa 119
Bölümü, n u : 19’a ve elimizdeki M enâkıbnâm e’de birer nüshası v ard ır’®. E ser 63 beyittir. B ir tevhid bölüm ünden sonra şâir, kendi halini hi kâye ettiğini söyleyerek konuya g ir e r : Bu tenim yoktu, ben sadece candım. K atre değil um m andım . O rada ay ve güneş doğup batm azdı. Dâima birlikdi. Ayrılık, ölmek, dirilm ek olmazdı. O zam an ne insan, ne melek, ne de gök ler vardı. Cümle varlık ancak O idi. Cenâb-ı Hak, kendi kudretini âşikar kılm ak diledi. Vahdet döryası dalgalandı. Beni kenara saldı. Menzilim deryâ iken katre oldu. Gevher, deryadan harice düşdü. H ikm etin aslı, o b ir gevherdendir. Gevherin aslı da O «Bir» dendir. Gevher’in b ir adı da M ahm ûd idi. Hak, Adem'i gev here sadef eyledi. Yâni bu m ülkü şereflendirdi. M aksat sadefdeki incidir. Su dilersen bardağa değil, ondaki suya bak. B ütün suların aslı birdir. O gevher, Hz. M uham m ed’in cânıydı. Onun için cümle âlem gülistan oldu. H ûrinin, Cennet'in aklın, canın h er şeyin aslı o gevherdendir. Daha sonra Hz. Peygam ber'in nazarı lûtfuyla bu eseri nazm ettiğini söyleyen Kaygusuz, tevâzu tavsiye ede rek eseri bitirir. 5. Minbernâme
4
Ankara Etnografya Müzesi K ütüphânesi, nu : 17824'de ve elimizdeki M enâkıbnâm e'de birer nüshası vardır". 29 beyittir. 16)
17)
120
Neşrî için bak : V. L. Salcı, a. g. m., C. 1, sayı ; 2, s.31 -32; M. Cunbur, a. g. m., s. 25-28; M. Akalın, Kaygtısuz Abdal’ın Gevhemâmesi, a. ü . Ed. Fak. A raştırm a Dergisi, sayı ; 10, s. A nkara, 1979, s. 192 - 196. Neşrî için bak : Eîrgun, S. H., B ektaşi ŞâArJeri ve NefesTerî, C. 1 - 2 , İstanbul 1955, s. 27 - 28.
Akıl ile her hâli bildim , H akk’ı buldum diyerek m in beri tepenler ve halkı irşâd etmeye kalkanlara seslenen Kaygusuz; «özünden geçmeyen rabbmı bibnez» diyor ve şöyle devam ediyor : Allah’ı bilm ek için b en liğ i bırakm ak lâzım dır. «Mahrem-i esrâr» olm ak için dünya kavgasına uym am ahdır. Nefs atına binenler birbirlerinin aybını gö zetirler; gönüllerinde tü rlü fitneler vardır; birinin ondu ğunu diğeri istemez. Dünyada malı olanın dostu çoktur. Kendi hâlinde olan âşıklara ise «iş sevmez eşek» derler. Aşık olsam bana «tenbel Alâî» derler; şofî olsam, bu defa «mürâî» derler. Arifler H ak'dan başka şey bilmez. Diğer leri ise b ir sözü bin söz ederler ve doğru yolu bırakıp eğri giderler. Söz ile H akk'ı bulm ak m üm kün olsaydı bütün fakihler arşa çıkardı. Kaygusuz; dünyada şeytanın fitnesiyle kavganın ço ğaldığından; âlim, sofu, derviş, herkesin şöhret olduğun dan şikâyet ederek şu beyitle eseri b it ir ir : Ko sözi fârig ol Kaygusuz Abdâl Ki sözden açılur cümle kîl ü kâl. bc Mensur Eserleri 1. Budalanâme Budalanâm e'nin yazma nüshaları pek çoktur. En eski nüshaları Mevlânâ Müzesi Ktb., n u : 2467/IX; İstan bul Üniv. Ktb., n u : 4105; DTCF, Ism âil Sâib I, n u : 5413'deki nüshalardır'®. Bu eserin ayrıca «risâle-i Kaygusuz» adıyla, tarihsiz, birkaç taş basm ası m evcuttur. Taş basma sı nüshalar, 50-60 sayfa arasındadır. 18)
D iğer yazm a nüshaların bulundu|:u yerler için bak : tavsifleri Bölümü.
Nüsha
121
E serin adı, başlıklarda çoğu defa «Risâle-i KaygU' suz», bazan da «Budalanâme» olarak geçer Bazanda yan lış olarak «Dilgüşâ» başlığı altında verilir. E serin ilk sa tırlarında ise «bu kitâba delîl-i budalâ ve defter-i ’âşık ve seyr-i sâdık dirler ve hayâl-i nâdân dahi dirler» kaydı var dır. İnsan aklı, anadan doğm a kör ve topaldır, diyerek esere başlayan Kaykusuz, «Akl-ı maâş» ile H akk’ın bilinemiyecegini söyleyerek şöyle devam e d e r : «Akl-ı maâş» ile güneşin nurunu bulm aya çalışanlar bilmezler ki bu yerden ve bu gökden başka b ir yer ve b ir gök daha var. Bunun arasında da iki direkli b ir şehir (in san) var. Bu şehre girmeyen Allah’ın sırrın d an hiçbir şey anlayamaz. Akl-ı m aâş, âriflerin gecesinin K adir, gündüzünün bayram olduğunu bilmez. Bu akıl ne kadar çalışırsa çalışsın «ârifler menziline yol bulamaz», şaşkın olarak kalır. Bu ilmi «akl-ı ma’âd» bilir. B una «mantıku’ttayr» derler. B unu bilm ek herkese m üyesser olmaz. Ancak Süleyman ve A ttâr bilir. B ir de «gönlü ve gözü açık ârif ler» bilir. A rifler sohbetine girmeyen hiçbir şey bilmez; m urad ve m aksûduna eremez. Bu defâ gönülleri buğz ile dolar ve âriflerin sözlerinin «küfür» olduğunu; onları az iken kırm ak lâzım geldiğini söylerler. Bu sapıklar ve kı sırlar (edal ve ebter) bilm ezler ki «Hak leşkeri» kırm ak la tükenmez. Eğer onlardan b iri «emmin oğlımdan» sual ederlerse, gönülleri buğz ve melâl ile dolm asın diye «Molla Sevündük oğlu Toparan Aga (Acı Doynran), nm ulu babası Hızır’dan böyle işittim» derim. K abul eder lerse ne âlâ, etmezlerse «emmin oğullan» kabul ederler. B undan sonra Kaygusuz, «göz ile görüp gönlüm ile inandığım şeyden h ab er verürüm ; görm ediğüm bilmediğüm yirden haber virmem. Beni anlayandan icâbında ben de sorarım » diyerek tasavvuf konularına girer. 122
İlk konu «kendini bilmek» tir. insan, sû ret m idir, can mıdxr; kul m udur, sultan m ıdır, bunu bilmeli. Ken dini bilenler şehzâde iken gedâ olur; m ekânları gülşen iken külhan olur. Kendini bilene atasm ın kam helâl, ken dini bilmeyene anasının südü haram dır. İnsanları «vatan-ı aslî» den b u dünyaya gönderdiler. A rkasından «nâ meler ve haberciler» de gönderip yahşi amel kılmasını arzu ettiler. F akat onlar «cihanm nakşı»na aldanıp gafil oldular. Sen kendi bildiğini b ir kenara bırak, b ir mürşîd-i kâm ile bağlan, ârifler ve ehl-i diller m eclisine gir ki «âhiret marazlarından emîn olasın». Yarın m ahşerde in sanların kim i eşek, kim i sığır, kim i m aym un suretinde olur. Eğer dünyada b ir m ürşid-î kâm ile bağlanırsan kıya m ette yüzün ak olur. İkinci konu «gönül »dür. Gönülde gizli m ânâ yazılı dır, dile gelmez. Bu m ânâ ancak gönüle yol bulana feth olur. Gönül bahrine yol bulan, ne inci isterse dalıp çıka rır. Gönlü bırakıp sûrete b ak an lar gaflet ipini boyunla rın a takm ış olurlar. Hak, gönlü kendisi için yaratm ış ve kim beni isterse kırık gönüllerde bulsun dem iştir. Gö nüle girm eyen istediğini bulam az, şekeri kam ıştan ayıra maz. Gönüle giren ise herşeyi sorup çıkarır; m uhannetleri er, erleri şîr-i m erd; şîr-i m erdleri ferd eder. Vücud b ir dükkândır, insana kiraya verilm iştir. İnsanın bu dükkân içindeki hâzineyi arayıp bulm ası lâzımdır. «Örfiyye» ye erenler ârif olur, âriflerin gecesi K adir, gün düzü bayram dır. «Onlara eren mııkallid iken 'ârif olur, 'ârif iken 'âşık olur, ’âşık iken ma'şuk olur. Bundan ilerü makâm olmaz ve bu makâma makâm-ı mahmûd dirler ki bum 'ârifler bilür». Üçüncü konu «Hakk’ı dünyada iken bulmak ve kendini bilerek hakikati bilmek» tir. İnsan H akk'ı dün yada iken bilm elidir. Çünkü b u rad a b ir «katre» olan 123
amel, öbür dünyada «lunman» olacaktır. Â hirette Hak Taâlâ b ir «dolunay» gibi görünecektir. O rada tem âsa hâkidir. Asıl mesele bu dünyada iken H akk’ı bilm ektir. Bu dünyada iken insanın uzun kısa fikirleri bırakıp «ma kam ve hâl ehli» olması lâzımdır. F ırsat elde iken «kaya kuşu» gibi öm rü laklak ile geçirmemeli, K örler gibi «deve tepme» sini «somun» sanm am alıdır. «Muvahhid» olan kendini bilir. «Mülhid» öz eliyle kendini toprağa göm m üş olur. Ancak «muvahhidlik kâl ile olmaz, mecâzî söz hâl olmaz, bal dim ekle ağız bal olmaz, dervişlik şemle ve şâl ile olmaz, ehl-i külhan tâc urunm az, her âhûnun gö beğinde m isk olmaz, her kam ışun içinde seker olmaz.» «Harâbât ehli»; ölmeden ölenler, içi m âşuk, dışı âşık olanlardır. O nlar bî-hodluk şarabını içip daha ölmeden soru ve hesabı verirler. O nlar havf ve ricâdan kurtulup havr ü şerden geçm işlerdir. Onlar sûret kapısını kapayıp «’âdem-i takavvüd (kavıtlardan uzak olm a)» etm işler dir. M ürîdlikten ve şeyhlikten, ik rard an ve inkârdan, kü fü r ve im andan geçm işlerdir. V arlık yokluk lezzetinden fâriğ olm uşlardır. Ne öğünmek, ne dâvâ, ne kerâm et ile uğraşırlar, ne teşbih, ne seccâde, ne ibrik düşünürler. Dâim tenha olup bu halka karışm az olurlar. Felekler sağ ellerinde m elekler sol ellerindedir. Dördüncü konu, Kavgusuz’un kendi «va
boza düzdi, gâh kâse düzdi, gâh sarâylarda kerpiç eyledi, gâh ayahlar altında hîç eyledi. Gâh gül eyledi başa çıkdum, gâh kil eyledi hâke düşdüm. Gâh halk içinde 'azîz eyledi, gâh zelîl eyledi. Gâh inşân, gâh hayvân eyledi. Gâh gezende yatdum, gâh hazîneye batdum. Gâh kul olup satıldum, dellâl olup satdum. Gâh oynayup utdum, gâh bilmeyüp utıldum. Gâh beni hakîm, gâh hâkim eyledi. Gâh kazzâz, gâh bezzâz, gâh ’attar, gâh penbe atar hallâc eyledi. Gâh berber, gâh zerger eyledi. Gâh aşçı, gâh başçı, gâh demürci, gâh kürekçi evledi. Gâh beni şarka ve gâh garba iletdi. Gâh deryâda mâhî, gâh dağlarda âhû eyledi. Gâh avcı oldum avladum, gâh beni av eylevüp avlatdı. Gâh okudum ’âlim oldum, gâh ümmî eyledi okudım. El-kıssa dünyâda bir sıfat kalmadı bana itdürdi. Gâh şâkird itdi ögrendüm, gâh üstâd itdi ögretdüm, gâh beni ataya oğul eyledi gâh atayı bana oğul eyledi gâh anaya beni kız eyledi gâh anayı bana kız evledi gâh beni tıfl idüb anlara besletdi. Gâd anları tıfl idüp bana besletdi. Ve’lhâsıl ne başunuz agndayum nice kerre ata belünden ana rahmine ana rahmünden cihâna geldüm. N ice kerre buht gibi havâya agdum, nice kerre yağmur gibi yire yagdum, nice bin kerre çerende gâh perende oldum. Nice bin kerre küfr ü îmâna kansdum nice bin kerre gâh zulumât, gâh aydunliga düşdüm. Nice bin kerre dürlü dürlü cinlere karuşdum. Nice bin dürlü hil’atler giydüm. Nice bin kerre dürlü yakalardan baş gösterdüm. Nice bin yıllar âşinâlar gözetdüm, nice bin isimler ve lakablar urundum. Nice bin sûretlerden göründüm. Vel-hâsıl-ı kelâm bu nefis 'askeri benî güçden güce saldı. Ve kabdan kaba boşatdı. Şehr-be-şehr karye-be-karye gezdürdi. Dil ile 'ayân ve kalem ile beyân olm az...» B undan sonra Kaygusuz, ansızın anadan doğup «tıfl», bâliğ, yiğit, p ir «olduğunu, birgün ru h âşinalan125
nın hâlinden haber sorduğunu söyleyerek onlara kısaca jrîrmibeşbin âşiyan gezdim ve seyrân ettim diye cevap verdiğini anlatır ve şöyle devam eder: Bana âferin der viş, iyi hikâye eyledin, ama bunlar düş müdür, hayal mi dir, yoksa sen sayıklıyor musun diye sordular. Ben de görmediğini, bilmediğini söyleyen nâmerttir. Âlim deği lim ki ilim bileyim, velî değilim ki kerâmetim olsun «Karpuz gibi yoğun yum n sözden top yonup erenler m ey danına kodum» diye cevap verdim. «’Akl-ı ma’âd’a mukarîn ol, dünyâya takılma, so num düşün kimseyle düşmanlık itme, helâlı haramı ayur, haksız işlerden sakın, câhile İcarşu yumuşak, ârif1er katında sessiz ol, sorulmadıkça konuşma» gibi öğüt lerden sonra Kaygusuz yine bir mürşid-i kâmile bağlan mayı tavsiye ederek bu konuyu bitirir. Beşinci konu «insanın dünyaya gelmekten maksa dının kendini ve Hakk’ı bilmek» olduğudur. Bugüne ka dar halk birbirine bu kârhâneyi kim bünyâd etti diye sormuştur. Yerdekiler onu gökte, göktekiler yerde ara mışlardır. Yüzvirmidörtbin peygamberin herbiri bir söz söyledi, hiçbiri bunu temyiz edemedi. Ancak Hz. Muhammed «bu kârhâneyi bünyâd iden üstâdı yine bu kârhâne içinde bildirdi». Bundan sonra Kaygusuz, in san vücudunu anlatır. Daha sonra «nefs»i anlatan ve vücûtta Hak’tan gayn bütün düşüncelere nefis denildiğini bildiren Kay gusuz, bütün yaratılmışlarda Allah’tan bir şem ’a oldu ğunu söyler. «Allah herşeyi muhittir» âyeti ve «komşu hakkı, Tann hakkı» sözü bunu anlatır. Kaygusuz şöyle devam ed iyor: Yiğitlik menziline kadem bastığım zaman yolum bir çöle düştü. Yetmişiki millet orada şaşkın. Ben de arala126
nna karıştım. Bin türlü belâdan sonra kendimi bir ke nara çıkardım. Karşımda bir şehir görüp o yana gitmek istedim, ama gidemedim. Bir oğlan zuhur edip beni o şehre götürdü. Ben de avcı zağarı gibi yanına düştüm. Şehre girince oğlan kayboldu. Yalnız başıma şehrin her köşesini dolaştım. Orada sonsuz cevherler vardı. Ne is tesem o anda mevcut olurdu. Şehir insandır. Hakk’ı isteyen orada bulur. Çün kü cümle yaradılmışta Hak mevcuttur. Kendini bilen cümle eşyanın aslını ve fer’ini bilir. Ne istersen kendin den iste. Çünkü herşey âdemin vücudunda mevcuttur. İnsan bir mürşid-i kâmile bağlanmalıdır. Çünkü mürşid, hâzık bir hekimdir; hastanın marazını bilir. An cak herkes mürşid olamaz. Mürşid-i kâmil odur ki özünü bilmiş ve kendi vücûdunun şehrinde Hakk'ı bulmuştur. Hak ile birleşmiş ve Süleyman gibi hâtem sahibi olup yedi iklime hâkim olmuştur. Âlemde mürşid de mürîd de bir olur. Buna mukabil insan sıfatlı mürşidler çoktur. Bunlar kibriyânın müşrikleridir. Hakk'ı isteyenleri az dırıp nefis yoluna salarlar. Kendilerini Hızır’a benzetip şeyh-i vaktız derler. Ancak bunlar sırrullahı bilmezler. Kel ilaç eylese önce kendi başına çalardı. Dünyalık işin kendilerini halka sevdirip yalan sözler ve mühmel remiz ler ile avamı ve câhili kandırırlar. İşte Pevgamberimizin buyurduğu «din yolunun dikenleri ve halkın çirkin ko kulan» bunlardır. «Müridlerinün kimi lûtî, kimi pûtî, kimi dehrî, kimi sûkî, kimi bekrî, kimi oğlan, kimi uşak» tır. Kendilerini de Şiblî, Hasan-ı Basrî, Beyazıd-ı Bistâmî yerine kojmp kerâmet iddiasında bulunurlar. «Halka dâm ü tezvir içün başların kabartup bol cübbeler giyüp musahebet iderken hasta gibi âheste âheste söylerler, benzin saradup dudağın kemerlendürürler, muttasıl oruçdur disünler, bundar her dem başın aşağa salarlar 127
ve gâh gâh sâdık âh iderler, ve'l-hâsıl yalan remiz ve m ühm el işâretler eydürler ki y a’nî pirinden ana ziyâda nazar olm ışdur disünler.» Daha sonra Kaygusuz, te k ra r m ürşid-i kâm il tavsi ye eder. F ırsat eldeyken insanın nâdânhğı bırakm asını öğütler. Hz. Ali halvet buldukça Hz M uham m ed’e «ne amel eyliyeyim ki öm rüm ü ziyan etm em iş olayım» diye sorarm ış. Hz. Peygam ber de «Hakk'ı istersen kendüni bil, 'ârifler sohbetine g ir___» diye cevap verir. Kaygusuz şöyle devam e d iy o r: Birgün b ir sohbete uğradım . Hz. M uhammed, Hz. îsâ , Mûsâ, İbrahim ve Âdem oradaydılar. Bana «kuş dili bilirsen söyle, bilmezsen kalk git» dediler. Ben de ya söylerim ya giderim devip söze b a şla d ım : Bu cihan bir kubbe m isalidir. Ay ve güneş kandile benzerler. Yedi kat yerler vücudum , sular dam arım , gökler çadırım , arş seyrânım , çarh devranım, yıldızlar m eş’alem, bu nakş-ı pergâl seyrâm m dır. Yedi kat yer b ir avuç, dokuz felek b ir tekne, yerden göğe b ir kulaç, yerin eni boyu b ir ka rış tır......... su yukarıdan aşağıya akaı-, güneş aşağıdan yu karı çıkar. Gökler dolap gibi döner, yerler dâim durur. B unların cüm lesi b ir vücuttur. Bu b ü tü n k âin ata ben hâlikım ; beğlik, hâkim lik, kulluk benim karînem dir. B undan sonra b ir dervişin gördüğü rüyayı anlatır. Derviş sonsuz b ir çölün ortasm dadır. Çölün ortasında b ir büjöik yol var. Derviş b ir m üddet yolda gider, fakat yolun sonu yoktur. O rada kendinden başka kim se de yoktur. B âri çağırayım, belki b iri cevap verir diye düşü n ü r. Fakat çağırm alarına hiçbir cevap alam ayınca : ’Âlem-i kül vücûd-ı cân ben oldum Cihâna cân cihâna cân ben oldum 128
Sûretümi gören dir kî beşerdür Sûretle sıfât-ı Rahman ben oldum şiirini okur. T ekrar m ütehayyir kalır. B irilerini arar, fa kat yine bulamaz. Bu «düş mü hayal mi» diye düşünür. B akar ki düş değil, özü özüne görünür. Başı tacdan dı şarı çıkmış. Hemen başını özüne çeker. B akar ki ne sah ra var ne yol. K endinden b aşk a kim se yoktur. Bunun üzerine «bendedür» rehifli şiir okur. K itap b u rad a biter. 2. Kitâb-ı Miğlâte Kitâb-ı M iglâte'nin Mar, n u : 4044; Süleymaniye, Düğümlü Baba Bölümü, n u : 411/1-2; A nkara Genel Ki taplığı, n u : 824/2; Ali Em îri (M anzum E serler) Blm. nu. 797; Vatican, Turco, nu : 185-11; Süleymanniye, H acı M ahm ud Efendi Bölümü, n u : 3040; ve İstan bul Belediye K ütüphanesi, Osman Ergin Bölümü, nu : 663’te b irer nüshası vardır. Mar. nüshası yirm i beş va rak tır. Basm a B udalanâm e nüshalarında, yeni b ir esere bağlandığı belirtilm eden Kitâb-ı M iğlâte’deki hikâyelere geçilir ve böylece Kitâb-ı M iglâte’nin baş tarafı Budalanâm e’lerde yer alm ış olur. E serin adı; m evcut yazm aların en eskisi olan 1501’ tarihli Mar. nüshasında «Kitâb-ı Miğlâte» şeklindedir. M uahhar olan diğer nüshalarda eserin adı «Kitâb-ı Mağlata» olarak kaydedilmiş ve bâzı araştırıcılar da bu şeklikullanm ışlardır. Ancak biz, eski nüshadaki şekli tercih ettik. Esasen «birini şaşırtm ak, yanıltm ak için söylenen zihin karıştırıcı, saçm a sapan söz» m ânâsına gelen*’ «mağlata» kelimesi, böyle b ir esere isim olarak uygun 19)
B ak : gemseddin Sâmi, Kâmûa-ı TürM, 2 sak, İstanbul, s. 138Ö.
129
düşm em ektedir. «Miğlât» ise «aym gerilmesi suretiyle uzağa atılan, isâbet kaydeden ok» m ânâsm a gelmektediı^. Eser, B udalanâm e’nin sonundaki rüya ile başlar. Rüyasında çölün o rtasm a düşm üş derviş şiirler okuyup birisini ararken ak sakallı b ir şeyhe rastlar. Elinde asâ, boynunda teşbih vardır. Ona kim olduğunu ve b u çölün adını sorar. Şeyh, buraya «Heyhât Sahrâsı» derler diye cevap verir ve kendi m âcerasını anlatır. Vaktiyle melek lere yakın ve adının «Azâzil» olduğunu, şim di ise «Şey tân» lakabını taşıdığını söyler. Derviş, gördüğü şeyhin şeytan olduğunu öğrenince kaçar. B ir yerde o tu ru p dinlenirken yine b ir rüya g ö r ü r : Yine b ir sahra ve ortasında ulu b ir ağaç. Ağacın dibinde büyük b ir yığınak (ıneclis) var. B ütün peygam berler top lanm ışlar. O rtada Hz. M uhammed. Diğer peygam berler, Hz. M uham m ed’de «devenin büyüğüne deve derler. Türk çe'de küçüğüne köçek derler. Köçek de deve değil midir?» diye sorarlar. Peygam ber de «O da devedir, ama küçük olduğu için ona köçek derler» diye cevap verir. Bu sırada derviş Hz. M uham m ed’e doğru y ü rü r ve ona b u sahrânın âdını sorar. Pe 3^ a m b e r «buraya Kâbe Kavseyn derler ve ağacm adı Şecere-i İslâm’dır. Gördüğün beş budak da İslâm’ın beş erkânıdır» diye cevap verir. Derviş ağacm iki budağına güneş vurduğunu, diğer üçüne vunnadığını gördüğü sırada uyanır. Kendisini tek ve tenha görür. Ba k ar ki yer, gök ve bunların içindeki b ü tü n eşyanın sesi kendi vücudundan gelir. O zam an an lar ki b u âlem den m urat, kendisidir. Daha sonra derviş akıl pazarına girer, b ak ar ki b uranın sultanı M uhamm ed M ustafa'dır. Aşk pazarına 20)
130
Mes’ûd, E r -R â id , 2. bask, B eyrut 1927, s. 1408.
girer, görür ki bu ran ın sultanı Ali>7 ülm ürtezâ’dır. Bu defa devriş sah ra’yı Hz. Ali’ye sorar. Hz. Ali «yukan bak» der. Derviş bakınca herşeyin Allah’ın birliğine tanıklık verdiğini görür. Derviş «peki, bu sayvanın sahibi nerede dir?» diye sorar. Hz. Ali «sayvanın sahibi yine sayvanın içindedir» diye cevap verir. Derviş, «ben onu göremiyo rum, nasıl görebilirim?» diye sorunca Hz. Ali «Bu sûretlerin içünde cümbüş kılan ve şûbede gösteren saj^amn sahibidir» der. Derviş b u cevapla şâd olup : Hakk’a minnet bugün Sultânı gördüm Bî-hicâb cism içünde câm gördüm Zerre-y-idüm nâgâh güneşe irdüm Katrem mahveyledi ummânı gördüm şiirini okur. Hz. Ali’nin elini ayağını öpüp «ben erkân töre bilmem» deyip b ir m üddet Hz. Ali’nin kulluğunda bulunur, ona m ürîd olur. B ir m üddet sonra derviş Süleym an peygam beri gö rür. fakat Hz. Süleym an’ın kirpiği altından bakan Hz. Ali’dir. Derviş yine birgün Hz. Ali’ye sorar. Yusuf peygam berin kuyuya düştüğü doğru m udur, der. Hz. Ali «kuyu dedikleri bu cisim dir, kuyudan ki çıktım , M ısır’a sultan oldum» diye cevap verir. Daha sonra derviş yüzyirmid örtbin peygam berin ve cüm le evliyânın Hz. Ali’ye tahsin ettiğini görür. Daha sonra Hz. M uham m ed’in b ü tü n peygam berle rin önünde yürüdüğünü, Allah’tan b ü tü n m ahlûkat için şefâat dilediğini ve Allah’ın da «sen sana değeni iste» dediğini gören derviş Allah’a «İlâhi, ben miskine dahi nazar eyler dediği sırada uyandığm ı söyler. ^ 131
Derviş b u defa şu rüyayı g ö r ü r : Yûnus Peygambe rin katında b ü tü n peygam berler toplanm ışlar. O sırada şeytan gelir. Şeytanla derviş çetin b ir mücâdeleye girişir ler. Derviş gâlip gelir. B ütün peygam berler kendisine «âferin» derler. Hz. M uham m ed’in emriyle kendisine «taâm» getirildiği sırada uyanır. Derviş b ir rüya daha görür. Bu rüyada da Hz. Ali’ nin önünde şeytanla m ücâdele edip kazanır. B ir başka rüyada, Hz. îs â ’yı ve F iravun'u görür. F iravun’un p îri olan şeytanla yine m ücâdele eder. Şey tan kaçar. Firavun'un askeri, dervişi kovalar. Derviş on ları da sapan taşıyla m ağlûp eder. İsâ peygam ber de onu tak d ir eder. Derviş şeytanın torbasına ve dağarcığını ele geçirm iştir. O nları dökünce içlerinden b ir sürü garip nesne çıktı. Meğer şeytanın ne kadaı fitnelikleri varsa b u to rb a içinde imiş. Şeytan geri dönüp yalvararak to r basını ister. Derviş şeytanı ayağından asıp «bu fitnelik leri ne zamana kadar işleyeceksin?» diye sorar. Şeytan yalvarır. Derviş, Hz. îs â ’nm şefeâtı üzerine torbasını ve rerek şeytanı bırakır. Sonra derviş uyanır. B ir diğer rüyasında derviş cüm le eşyayı toplanm ış görür. H epsi de bu sayvanın sâhibini aram ak tad ırlar. Derviş de onlara erişir. D erviş'den «senin de bu bisâta geldiğin var nu» diye sorarlar. Derviş onlara Hz. Âdem'i anlatırken Âdem çıkagelir. Âdem dervişe kim olduğunu sorar. Derviş «ben senin vücûdunda beraberdim» diye cevap vererek Âdem’in başından geçenleri ona anlatır. Âdem peygam ber dervişe «Nemrud, İbrahim'i ateşe at mak istermiş, gel beraber gidelim» der ve yola çıkarlar. B ir kalabalık görürler. B aşlarında N em rud, «odun toplaym, ateş yakın, İbrahim'i içine atın» diye em ir veri yor. Derviş gördü ki «şeytan Nemrud'un varlığı olmuş. 132
Ne kim şeytan der, N em rud onu tu tar.» Derviş Hz. Adem'e N em rud’un yanındaki ak sakallıyı tanıdın mı?» diye sorar. Âdem tanım adığım söyleyince onun şeytan olduğunu söyler. Bu sırada N em rûd ve şeytan da onları görm üştür. N em rûd adam gönderip Âdem’le dervişi ça ğırtır. O nlar da giderler ve otururlar- M ancınık k u ru lur, îb râh im getirtilir. Şeytan İb rah im ’e «Tanrı v ar der sin, gel b u k üfür sözleri terkeyle, seni bırakalım » der. Derviş dayanam ayıp «bu ne k ü fü r söyledi» diye sorar. Şeytan da İb rah im ’in N em rud'u tanrılığa beğenm edi ğini, başka ta n rı var dediğini anlatır. B unun üzerine der viş, «N em rûd ta n rı m ıdır, ben bunun doğduğunu bili rim . H orasan m ülkünde Beykozlu Peçenek (Beykozlu Bîcanger, Beykozlu Peçan) oğludur. Ne zam an ta n rı ol muş» der. N em rûd, İb rah im ’i ateşe atacağı sırada der viş Allah’a «seni H ak bilene inâyet eyle» diye yalvarıp kepeneğini çıkarınca şeytan dervişi tanır. Yine m ücâdele ederler. Derviş şeytanı yakalayıp bağlar. N em rûd’un as kerleri dağılır. Şeytanın m üridleri olan Dokyanus, Fira vun, Şeddad, ve N em rud gelip «bu şeyhi (şeytanı) bize sat, sana b ir kepenek yapalım ve b ir palan verelim» diye yalvarırlar. Derviş de on lara «bunun babası b u mu?» diye sorar. N em rûd «bizi hâlim ize bırak, kulluğuna d u r muşuz» deyince dervişe b ir zevk hâsıl olur, diğerleri de dağılıp giderler. Derviş b u rad a uyanır. Derviş yine rüyaya dalar. Seyâhat âlem inde gezer ken yolu B ağdad’a ulaşır. B ağdad'm o rtasın d a Dicle ır m ağı derler b ir ulu su akar. Üzerinde köp rü ler k urul m uş. Şehirde ârifler, âlim ler, âkiller dolup taşar. Derviş şehre girip rüyasının tâb irin i soracak kim se arark en karşısına Behlûl Dânâ çıkagelir. Behlül de onu görür; kucaklaşırlar. Behlül, dervişe rüyâsını anlatır. Derviş, Behlül’ün kuş dilinden anladığını görünce cûşa gelip şiir 133
okur. Behlül un çok hoşuna gider, dervişi kucaklar ve yakasından içeri girip kaybolur. Derviş uyanır. G ördüğü rüyaları düşünen derviş te k ra r uykuya dalar. Düşünde cümle âlem in H ak Taâlâ'nın birliğini söy lediklerini görür. B ir yerde kalabalık b ir divan var. Ora da Tanrı Taâlâ b ir nu rd u r. N ur parlayınca cüm le eşya uyanır, H akk'ın birliğine şükreder. Derviş an lar ki Hesap günü’d ü r : M uham m ed M ustafa, cümle eşyanın o rta sında ay güneş gibi o n û ra k arşı durm uş. Allah kim senin aybm ı 5Öizüne getirm em iş, herbirinin m aksûdu ne ise onu vermiş. H er eşya kendi cinsiyle zevk u safâya düşm üş, soru hesap bitm iş, m aksut yerini bulm uş, cüm lesinin su çlan bağışlanm ış. T a n n ’nın hasları b ir yere gelmişler, Tûbâ ağacının dibinde sohbet etm ektedirler. Derviş de onların yanına gelir. Şeytan kılık değiştirm iş onlara hiz m et etm ektedir. Derviş derhal onu tanır. Bu esnada «gel kurban al, yeri göğü kaldıran öküzün bahğın işi bitm iş, dervişlere H ak Tebâreke ve Taâlâ öküzü balığı kurban vermiş» derler. Mûsâ peygam ber «derviş, k u rb an ı al, buraya gel, b u rad a sohbet edelim» der. Şeytan «bunlar dan ne um arsın» der, derviş aldırış etmez, ileri yürür, görürki balığı öküze yükletm işler, yürürler. Gelenler der vişe «burada b îr sohbet yeri gördün mü» diye sorarlar. Derviş de o n la n sohbet yerine getirir. B undan sonra der viş m eclistekilere şunları a n la tır : Zamân-ı evvelde bu cihan yok iken Allah bu cihanı halk etm ek istedi. Önce M uhamm ed M ustafâ'nın n û ru n u y arattı ve ru hunu halk eyledi. Onun nûrundan ve ruhundan Hz. Ali’nin n û runu ve ruhunu yarattı. İkisinin n û ru n u b ir kandile koydu. B unlar b ir zam an arşta m uallâk durdular. Sonra b u n u r yandı ve b ü tü n âlem ler vücuda geldi. Derviş âlem in te şekkülünü, insanın m eydana gelişini anlatırken tam Âdem peygam ber mevzuuna geldiği sırada şeytan onu tanır. Yine m ücâdele ederler. Derviş şeytanı tu tu p bağlar; 134
m eclistekilere şeytanın dünyada yaptıklarını b ir b ir anla tır. Şeytanın elini çözer, o da dünyada yaptıklarım kendi ağzından anlatır; o sırada derviş uyanır. B ir başka rüyasında Hz. Süleym an’ı görür. Süley m an’la sohbet ederken birçok insanlar gelir. Kim olduk larını sorarlar. Hz. Süleym an h üküm dar olduğunu, kurda kuşa hükm ettiğini anlatır. Derviş de önce âdem donunda, sonra çeşitli kılıklarda cihana geldiğini anlatır. B aşka b ir rüyada ta h t üzerinde oturm uş olarak Hz. Ali’yi görür. B ütün şeyhler, zâhidler, âbidler, sofiler gelip Hz. Ali’ye selâm verirler. Hz. Ali onlara «gözlerinizi açıp bakın» der. Derviş dâhil hepsi gözlerini açınca yer den göğe, gökten/ Arş-ı Âlâ’ya, Arş-ı âlâ’dan S idretü’lM üntehâ’ya, oradan Makâm-ı Kâbe Kavseyn’e, C ennetü’l Me’vâ’ya ve Firdevs-i Âlâ’ya k ad ar h e r şeyi görürler. Derviş bu m anzara karşısında coşup b ir şiir okuyunca, orada bulunan şeytan onu ta n ır ve üzerine yürür. Derviş şeytanı yine m ağlup eder. Hz. Ali dervişe tahsin eylediği sırada derviş uyanır. Daha sonra m uhtelif rüyalarda b ü tü n âlemi kendi içinde gören derviş muazzam b ir şehir görür. Üç katlı, oniki burçlu, oniki kapılı. Yediyüzyetmişyedi mahallesi, dörtyüzkırkdört çarşısı, üçyüzaltm ışaltı arkı var. îk i di rek üstüne bünyâd olunm uş. Derviş şehre girince orada iki Sultan görür. Birin adı Kabûl-i Rahm an, diğerinin adı Makbûl-i Şeytan. B unlar devamlı birbirleriyle sava şırlar. Bu şehir aynı zam anda b ir ayr^aya benzem ektedir. B ütün kâinat bu aynaya akseder. Daha sonraki b ir rü yada b u şehrin kendi öz vücudu olduğunu ve kendisinin b u şehre Sultan olduğunu görür. B undan sonraki rüyalardan birinde Hz. Muhamm ed’i, birinde Hz. Süleym an’ı, diğerinde M ısır Sultanım 135
görür. Hz. M uham m ed ona Şam ’ı sorar. Derviş R ûm 'dan geldiğini söyleyerek Şam 'dakilerin yoldan çıktıklarm ı an latır. Hz. M uhamm ed, Allah’ın hepsini bağışladığım , an cak rüşvet yiyen N ablus kadısının işinin kendilerine çok m üşkül geldiğini söyler. Hz. Süleym an b ir geyik peşinde avdadır. Geyik ka çarken dağda du ran dervişin gölgesinde kaybolur. Geyik dervişin içine girm iştir. Cümle âlem M ısır Sultanının divanında cem olm uş lardır. Oraya gelen derviş, M ısır sultanıyla karşılıklı şiir söyleşir. Daha sonra uyuyan derviş, b ü tü n âlem in kendisine karşı secde ettiğini görür. Cihandaki herşey onun vücu dunda m evcuttur. Bu m anzara karşısında hayran kalan derviş şu şiiri o k u r ! Cânum bu cümleye nüsha mıyım ben Kamuda şûr-ı aşk-ı kavga mıyım ben Kamu gönüllerün fikr ü hayâli Kamu başlardagı sevdâ mıyım ben. Bunu söyleyen derviş; cihandaki herşeyin, cihan sûretli bütü n hayallerin kendi vücudunun gölgesi olduğunu görünce te k ra r cûşa gelip şu şiiri o k u r : Benem cümle vücûd içindeki cân Benem küllî sıfat her dürlü erkân Benem Leylî benem Mecnûn ki dirler Benem ol ki özüm özüme hayran. Böyle rüyalar görüp uyanan derviş kendisini Şamakı şehrinde b ir külhan bucağında görür. Yer gök, herşey yerli yerindedir. Eline kâğıt kalem alıp gördüklerini bu 136
kitaba yazar. «Ben b ir düş gördüm , sayıkladım , şu kitabı yazdım, âriflere sorun bu düşün tâbirini, b u söz ne de m ek olur, ârifler m ânâsın söyleyeler» diyerek kitabı bi tirir. 3. Vücûdnâm e V ücûdnâm e’nin Millet K ütüphanesi, Ali E m îrî Bö lüm ü, nu : 909; Belediye K ütüphanesi, Osman Ergin Bö lüm ü, nu : 1321; Tübingen Devlet K ütüphanesi, nu : 1494 : İst. Üniv. K ütüphanesi, n u : 6817; ve Hacı Bektaş K ütüp hanesi, n u : 621 ile 667’de b irer yazma nüshası vardır. 16 varaktır. Eser, önce el-M ü'minûn Sûresi'nin insanın ana rah mine düşm esinden bahseden 12-14. âyetlerini vererek başlar. Ana rahm ine düşen nutfeyi yedi seyyare terbiye eder ve insan vücûd bulur. Yedi seyyârenin tesirleri şu şekilde ifâde edilm iştir : Evvelden Zuhal terbiye eder kan olur, Sâniyen M irrih ter biye eder et olur, sâlisen Zühre terbiye eder kem ik olur, râbian Şems terbiye eder rû h olur, hâm isen U târid terbi ye eder hareket hâsıl olur, sâdisen K am er terbiye eder vü cûda gelir, sâbian M üşteri terbiye eder cihâne gelir. Oniki burcun h erb iri şu insan uzuvlarına karşılık g ö sterilm iştir: Baş Hamel, Alın Seratan, K ollar Sevr, El ler Cevzâ, Göğüs Esed, Göbek Mizan, B ut Kavs, Kasuk Sünbüle, Zeker Akrep, Dizler Cedy, B aldırlar Devi, Taban H ût'dur. Sonra âdem oğlunun zâhirindeki burun, ağız, kulak gibi ve batınındaki hayal, akıl, fikir gibi hususiyetlerden bahsedilir. 137
Âdemin doğum undan ölüm üne dek şu d ö rt vecih v a r d ır : 1. Oğlanlıkdur ki üç ay B ahara m üşâbihdir, 2. Yigitlükdür ki üç ay Yaz’a m üşâbihdir, 3. K ırgılluk’d u r ki üç ay Güz’e m üşâbihdir, 4. P irlükdür ki üç ay K ara Kış'a m üşâbihdir. D ört Melek insanda şu uzuvlara m ü şâ b ih d ir: Kulak M ikâil’e, göz Azrâail'e, B urun İsrafil'e, Ağız Cebrail'e müşâbihdir. Alemdeki m erâtib-i erbaa'dan; K ara kış şeriat gibi dir, Yaz T arikat gibidir, Güz M ârifet gibidir. B ahar Ha kikat gibidir. B unlar insanda dahi şöyle gelir g e ç e r: Ana rahm i şeriat gibidir. Cihana gelmek T arikat gibidir. Ci handa durm ak hakikat gibidir. Cihandan gitm ek M ârifet gibidir. Ademoğlu yerde ve gökde var olan cümle eşyanın en güzidesidir. Adem, b ir şehr-i m uazzam 'dır ki nice bin âlem ler anda m ahvolur ve b u şehrin oniki kapısı vardır ki bu âlem in oniki b urcuna m ükâbildir. Bu kapıların ki misi açılır, kim isi kapanır, bu n lard a hikm et çoktur. Her akıl bunu kavram aktan bilm ekten âcizdir. Bilmek ve kavram ak isteyenler varsa onlar da ehline yani insân-ı kâm il'e m ürâcaat etmeli. Onun eteğinden tutm alı, izinden gitm elidir. , Âdemin oniki uzvu şunlara m üşâbihdir; Baş Tâc-ı Devlet, Alın Nûr-ı Hidâyet, Kaş Âlem-i K udret, Göz Nûr-ı Vahdet, K ulak Pâk-ı Nübüvvet, B urun Yol-ı Cennet, Ağız kelime-i Şehâdet, Gönül Mihr-i M uhabbet, Göğüs Kur'ân-ı H ikm et, El K udret-i Allah, Ayak Kuvvgt-i Allah ve Cemâli H ikm etü'llah'dur. Âdemin vücûdunda; üçyüzaltm ışaltı dam arlar, yediyüzyetmişyedi sinirler, ve dörtyüzkırkdört kem ikler vardır. 138
B undan sonra Kaygusuz, tâlibe reh b er gerek oldu ğunu, kendi bildiğiyle doğru yolu bulam ıyacağını, doğru yu bulm ası için tâlim lâzım geldiğini ifâde eder. Daha sonra bütü n eşyanın fâni olduğunu, yalnız Allah'ın ezelî ve ebedî olduğunu «bu âlem olmazdan evvel onsekizbin âlem içinde Hakk Celle ve Âlâ, kamış içinde şeker ve gülâb gibi vâki olmuşdur» şeklinde belirtilir. «K ü n» em riyle bütün m evcûdatm yaratıldığım , yerin ve göğün son suzluğu karşısında hepsinin hayran kaldığını, b ü tü n pey gam berlerin H akk’ı bulm ak için hezâr be hezâr cehd ey lediğini, nihâyet son peygam ber Hz. M uham m ed’in «bu kârhânenin aslını ve fer'ini» beyan eylediğini anlatır. Daha sonra Kaygusuz, «gizli kârhâneyi düzen ken dini içinde gizledi» sözünü şöyle açıklar : «Çünkü nişân dahi eşyâ içinde bulundı. İm di h er kim h er şeyi görür, H akk’dan ayru nice görür? B unlar H akk’dan ayru değildür. Çünki H akk Taâlâ H azretleri eşyâya m uhît etm iş, yabanda aram anın aslı yokdur. Eşyâda aram anın aslı bud u r ki delîli Âdemdir, yâni însân-ı K âm il’dir.» Nisâ Sûresi'nin 12 nci «Göklerde olanlar da, yerde olanlar da Allah’ındır. Allah her şeyi kuşatır» âyetini jaıkarıdaki sözlerine delil olarak gösterir. B ütün m ekânla rın, sıfatların, gönüllerin, âlem lerin, varlıkların ve şekil lerin Allah'a âit olduğunu söyledikten sonra şu beyti ge tirir : Bir bâzâr kurdı ezelden her metâı koydı Ol kendi aldı kendi satı-bâzâr eyledi. B undan sonra insân-ı kâm il üzerinde durulur. Kaygusuz’a göre, h er m ürşidim diyen m ürşid olamaz. Bunun için T anrı'nın «el vermesi» gerekir. İnsanoğlu kâinatın defteridir. Yerde ve gökteki h e r şey onda m evcuttur. Dolayısiyle insanın hakikati bilm esi için kendini bilm esi lâ 139
zım dır. B unun için de insanın sûretini bırakıp m ânâsını aram alıdır. İnsanın m aksûdu ne ise m âbûdu da odur. Herkes özünü b ir m ürşide bağlam alıdır. İnsan kendisine bakm alı, kul m u sultan m ı anlam alı. Çünkü bilenle bil meyen b ir olmaz. însanm kendisini bilm esi, m ücerred H akk’ı bilmesi gibidir. Çünki Peygamberimiz «men arafe nefsehû, fekad arefe rebbehû» buyurm uştur. Kaygusuz b u sözü şöyle açık lıy o r: în san deryâda gavvâs, yâni dalgıç olursa her cihetten âzâd olup devleti bulur. Kendine bakınca görür ki özü bahr-i m uhîtdir. Onsekizbin âlem insana m üte alliktir ve onsekizbin sıfattır. Altıbini nebâtâta, altıbini hayvânâtâ, altıbini insana m ütealliktir. B unlar da b ir birlerinden ay n değildir, ih tilât halindedir. T anrı ise hep sini kuşatm ıştır. Göklerde ve yerde olan h er şey Allah’ın dır. Onun için m ahlûkları dilimiz ve elimiz ile rencide et memeliyiz. Çünki onlar rencide olursa T anrı da rencide olur. Daha sonra Kaygusuz, pâdişahlar âlemini ikiyi ayı r ır : Zâhirî ku tu p lar ve b âtm î kutuplar, Zâhirî olanlar kutbu-l-aktâb, üçler, yediler, kırklar, üçyüzler ve binbirlerdir. Cümlesi binüçyüzelli neferdir. B unlar gece gün düz dünyanın d ö rt köşesini dolaşırlar. Kutb-ı âlem in sağ yanında m ürîd, sol yanında halife vardır. B unların da eli altında velîler vardır. Hepsi birden âlemi nizam üzrç tu tarlar. B âtın erenlerinin halleri böyledir. H akikat halle rini Allah’tan başkası bilmez. B undan sonra «Ey Dâvûd, seni şüphesiz yeryüzüne hükümrân kıldık» âyeti açıklanır. Bu açıklam aya göre hüküm ve hüküm et insanın elindedir. Çünkü insan eşref-i m ahlûkât, makbûl-ı vücûddur. Yeryüzünde ondan daha şirin nesne yoktur. O, Allah’ın zâtının m azhardır ki başka eşyada b u kabiliyet yoktur. B undan dolayı cümleye hük140
meyler. Ancak insanların hepsi böyle değildir. B irçoklan sûretâ insan, fakat sîret olarak hayvandan daha aşağıda dırlar^'. c) Manzum + Mensur (Karışık) Eserleri 1. Dilgüşâ Dilgüşâ’nın yazma nüshaları şu kütüphanelerde bu lunm aktadır : M arburg, n u : 4044; Niir-ı Osmaniye, n u : 4904; Ankara Genel K ütüphanesi, n u : 167 ve 645; Süleymaniye, Düğümlü Baba bölüm ü, nu : 411/1-2; Süleymaniye Haşim Paşa, n u : 19; Süleymaniye, İzm irli îsm âil H akkı Bölümü, n u : 3692/2; Millet Ktp., Ali Em iri Böl., n u : 797; Ankara Genel Ktp., n u : 698/2; DTCF, Üniver site A 281; Etnografya Müz. Ktp., nu : 17824; İstanbul Belediye K ütüphanesi, Muallim Cevdet K. n u : 216, İstan bul Belediye K ütüphanesi, Osman Ergin Bölümü, n u : 398; Mevlâna Müzesi Ktb., nu : 2468/-VII; M arburg, Ms. or. oct. 51. M arburg nüshası 50 v arak tır. Mar., Nuruosm aniye ve H âşim Paşa nüshalarında arada farsca kısım lar vardır. Mar. nüshasında farsça kısım lar 17 va rak tır. Eser, mesnevi tarzında kafiyelenıniş uzun b ir şiirle başlar. B urada vahdet-i vücûd anlatılır. İnsanlara dünya m alına kapılm am ası, kendilerini tanım aları, tavsiye edi lir. Bundan sonraki m ensur kısım da Hz. M uham m ed’e kadar bütün peygam berlerin «bu kârhâneyi istemek bâbında temyiz» kılm adıklarım , ancak «Allah herşeyi kuşat21)
Vücûdnâme için bak : A bdurrahm an Güzel, Kaygıisuis Abdal’ın Vürûdnâme’si tjzerine, T ürk Kültürü, say. : 197, M art 1979, s. 276-282.
141
m ıştır» âyeti m ucibince Hz. M uham m ed'in b u hâlin aslını ve fer'ini beyân ettiğini ifâde eder. Daha sonra «nefsini bilen rabbını bilir» hadisindeki «nefis» kelimesini kendi zam anına k ad ar hiç kim senin açıklayam adığını söyleyen Kaygusuz, «nefis» üzerinde d u ru r: İnsan vücûdu bir şe h ird ir «Nefis» acaba bu şehrin kendisi m idir, yoksa bu şehir içinde b ir nesne m idir? «Nefis» iki nesneden ibârettir. Biri vücûdun bütünü, diğeri vücud içindeki H akk’dan gayrı hayaller, düşüncelerdir. B undan sonra âdem in cüm le şeyin özüne m âlik olduğunu anlatan Kaygusuz, özünü bilenin m ücerred H akk’ı bileceğini söyleyerek tek ra r uzun b ir şiire geçer : Özin bilen hakikat Hakk’ı bildi. Fenâ oldı özini bâkî bildi • • • • • • • • • •
Güneş gibi 'âlemde meşhûr oldı Hemân ser-tâ- kadem külli nûr oldı Cân oldı küllî kalmadı vücûdı Kamu âlem ana kılur sücûdı • • • • • • • • • •
Götürdi ten hicâbın cânı gördi Cân içinde nâgâh Sultânı gördi Anı gördi kamu veçhe yüz olmış Kamu gönülde sır dilde söz olmış •••••••••• Âdem anun ile bulmuş şerefi Odur gevher âdem anun sadefi
<
Âdemi don idinüp giyen oldur Dilinde ademün söyleyen oldur Y ukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, b u uzun şiir de de Allah'ın cüm le eşyada m evcut olduğunu anlatan 142
Kaygusuz; altı varaklık farsça b ir bölüm den sonra b ir der vişin «bu kitabı yazan dervişe ki meydân! dersin durur sun, hiç Türkçe bilmez misin» diye sorduğunu ve b ir hi kâye istediğini kaydeder. Derviş, «başım dan geçen hikâye mi söyliyeyim, yoksa işitilm iş hikâye mi söyliyeyim» diye so rar ve başından geçen hikâyeyi a n la tır : însan kisvetini giymeden can idik ve sultanm vücû dunda b ir idik. Âniden gördüm ki yer, gök, yıldızlar, seyyâreler tam am oldu. H er eşya yerli yerini aldı ve pâdişah-ı âlem (Allah) bunların içinde sır oldu. Âlem cüm büşe gel di, her şekil ve sûret b ir ayrıksı şûbede göründü. Pâdişâh, âdem donunu (insan kılığını) bize hil at olarak verdi, do nu giyip bu m ülkü seyrâna geldik. Yoldaşlarım ızın herbiri b ir şeyle meşgul oldular. Sonunu düşünenler evliyâ en biyâ oldular. Sonunu düşünm eyenler, hâlâ dolaşıp d u r m aktadırlar. Allah b u nların fiiline göre b ir ev düzdü, içi ni sekiz tabaka gülistan eyledi. Onun aksince b ir yer daha düzdü, içinde zindan sûretli kişiler koydu. Bu teferrücün içinde ben (derviş) b ir meclise eriştim . M uhammed Mus tafa, îsâ, İbrâhim gibi peygam berler oturm uşlar, soh bet ederler. Bana da yer gösterip b ir hikâye bilirsen söyle dediler. Derviş vahdet-i vücûdu anlatan b ir şiir okuyunca m eclistekiler onun kuş dilini bildiğini görüp onu övdü ler, b ir hikâye daha söylemesini istediler. O da şunları sö y led i: Yer vücudum , su lar dam arım , gök çadırım , arş sayvânım, çarh devrânım , yıldızlar m eş'alem , nakş ü hayal ler teferrücüm , yedi kat yer b ir avucum, dokuz felek b ir değirm en, gece velâyet, gündüz nübüvvet, kış koz, yaz ge ven (gönü?), doğmak b ahar, ölm ek güz, sağlık gülistan sayrılık zindan, yalan söylemek zağalhk, doğrusunu demek erlik, uyku m ünâcât, uyanm ak âşikâre bazar, Cennet halk. Cehennem kahr, yerden göğe bir kulaç, yerin eni 143
uzunu b ir arşın, evliyalar vezîr, peygam berler elçi, ki tap lar vasf-ı hâlim , külli kâinat hilkahm , beğlik hâkiînliğim, kulluk m ertebem dir. Derviş bunları «sayıklayır^a» meclis içindekilerden biri «düş mi söylersin» diye sordu. O da «söylediğim başım dan geçen hikâyedir» diye devap verdi ve meclisin m uhalif olduğunu görünce b ir şiir ’ okudu. Daha sonra aşk erini an latır r «Işk eri oldur ki aklı mîzân ide, ’ışkı delil ide, nefsi zelil ide kim tam a’lık eylemeye, özini bile, ârif ola, H akk'ı kendi vücudûnda bula, hulkı M ustafa'ya benzeye, huyı Ali’ye benzeye, de niz gibi derin ola, yir gibi sâkin ola, od gibi çiği pişirici ola, su gibi dâim â b ir yola vara, yil gibi h er yiri seyrân ide.» «Lâ ilâhe illallah» redifli b ir şiirden sonra ibâdetin icâbet için olduğu, taâtm kul ile Tanrı arasında sebep ol duğu, temizliğin ise H akk'ın gayrısından perhiz eylemek m ânâsına geldiği ifâde edilir. Aşk m uhabbetten doğar, akıl fikirden biter, inancın aslı ikrar, m arifetin aslı tevhid, tevhidin aslı herşeyde Allah’ı hâzır görm ektir. B undan sonra insanların çeşitli sıfatlarını sayar. İnsan sûretli pek çok kim senin dev sîretli olduğunu söy ler. Câhilliğin, tekebbürün, âkilliğin, devletin, hayvanlı ğın vb. alâm etlerini sayar. Mesnevi kafiyeli uzunca b ir şiirden sonra dünyaya gelmekten m aksadın Tanrı'ya kulluk etm ek olduğu, kul lanıp paylaştığım ız bu dünyadaki nesnelerin b ir sahibi bulunduğu anlatılır. İnsanın kıym eti; yer, gök, b u lu tlar vb. nin insan için yaratıldığı ifâde edilir. îyi b ir müslüm anın sıfatları sa y ılır: T anrı’yı hâzır görmek, peygam berden utanm ak, edepsiz olm am ak, âdetsiz iş işlememek, büyüklere küstahlık, küçüklere tekebbür etm em ek, sö zünde dü rü st olmak, hâsud olm am ak, cim rilik etmemek, yalan söylememek. 144
\ Altı varaklık Farsça b ir kısım dan sonra dünya ve âhiretin b irer m ertebe olduğu, m ertebelerin âlâsi ve ednâşı bulunduğu, âriflerin h er menzili geçişte b ir m erte beye eriştiği, M ubam m ed M ustafa’nın da kırk yılda kâ m il'olduğu anlatılır. Daha sonra hayır ve şerre geçilir. Bilâî^ere «kim ki T an rı’yla ise T anrı dahi onun iledir» sözü zikredilerek insanın kendi özündeki m ertebeyi bil mesi istenir. T anrı’dan korkm ak, erenlere ik rar eylemek, hâsud olm am ak gibi öğütlerden sonra şöyle d e r : B ir avuç toprak kendi m ik târm ı bilse, böylece kulluğa bel bağlasa Allah ganîdir. Rum sâlikleri bu n u n ne demek olduğunu bilirler. Biz dillerden T ürk dilini biliriz, gün doğduğu zam an sabah oldu deriz, dolandığı zam an gece oldu deriz, suyun geldiği tarafa yukarı, gittiği tarafa aşağı deriz. T ürkî dilince bu k ad ar biliriz. Daha sonra vücûdun b ir kisvet olduğu, insanın özünü bilm esi gerek tiği anlatılır. B ir şiirden sonra te k ra r vahdet-i vücûd şöyle anla tılır : H ak nûrdur, cüm le âlem tecellîsidir. Aslı H ak’tır, cümle sıfat onun şûbesidir. Daha sonra can ile vücûd, m urakka b ir hırkanın a s ta n ile yüzüne benzetilir. Bilâ hare d ö rt m ertebeden hak ik at ile m arifet anlatılır. H a kikat, Kerîm-i zül-celâl’dir. M arifet ise dünya hesabını etm em ek, âhirete aldanm am ak, h er zam an H ak ile ol m aktır. H akk’ı bilm ek için d ö rt nesne lâ z ım d ır: Mürşîd-i kâm il, îkrâr-ı sâf, kabiliyyet-i lâtif, inâyet-i Hak. Mür şîd-i kâm il, menzile erişene derler. îkrâr-ı sâf, m ürşide inanm aktır. Kâbiliyyet-i lâtif, m ürebbinin irşad ettiği h er şeyi hafsalanm alm ası ve istikam et tu tm ak tır. înâyet-i H ak ise nebiler işâretidir, gayb âlem ini söyler, bizim ak lımız buna erişmez. 145
Kısa b ir şiirden sonra Allah'ın zerreden güneşe, kah reden um m ana kadar h er yerde dopdolu olduğunu; bu rad a var, bu rad a yok dem emek gerektiğini söyler. I ^ k ile kul arasındaki hicap kulun kendisidir. Kul gidetse H ak kalır. în san vücûdunun hareket ve cüm büşü lİa k ’tır. Onsuz hiç b ir eşya deprenemez. Daha sonra Allah’ın h er yerde m evcut olduğunu ifâde ederek şöyle d e r ; H er kesin gönlü b ir nesneye em in olur; kimi aya güneşe, kim i kendi eliyle yaptığı şeye, kim i Allah'a tapar; bunların cümlesi «pergâl» den d ışan değildir, hepsi Allah'ın «yed-i kudretinde» dir. B ir insanın elinde b ir ha$haş ta nesi ne kadarsa b ü tü n yaratılm ış eşya d â o kadardır. H akk'ı aram ak, ayrılığa tanıklık verm ek demek olur. Çünkü Allah, b ü tü n yaratılm ış eşyada m evcuttur. Vâcip olan, Allah'ı bulm ak için herkesin kendine yönelmesidir. Vahdet-i vücûdu an latan uzun b ir şiirden sonra «H akk'ı istem ek âdet ile kaideden d ışa n değildir» denile rek bu kaidenin aslı ve fer'i anlatılır. Aslı üç n e sn e d ir: Tanrı'yi h er yerde hâzır görmek, özünden tam âm en fena olm ak, tâatı tem iz kılm ak. Fer'i de üç n e sn e d ir: Mürşid-i kâm il, m ülâzem et, kabiliyet. Bu altı nesne b ir arada olursa Allahtan hidâyet erişir. B ir san 'ata kulluk etm ek ile Allah'a kulluk etm ek farklı değildir. Nasıl zahm et çektikten sonra üstad olunursa H akk'ın kulluğunda da zahm et çekmek lâzımdır. Bazı öğütler verdikten ve insanın m uhtelif halle rinden bahseden b ir şiirden sonra beş varakhk b ir Farsça kısım daha vardır. Farsça kısım dan sonra insanın hikm et ile hâline bakm ası; H akk'ın kendisinden a y n mı, berab er mi ol duğunu düşünm esi istenir. B ütün ibâdetlerin aslı H akk'ı hâzır görm ektir, H akk'ı hâzır görenler, H akk'tan gayn iş işlemezler. 146
insanın tü rlü tü rlü olduğu; kim isinin fitnesinden şeytanın dahi yenildiği, kim isinin işlerinin rahm ânî ol duğu; kim isinin öz nefsinden âciz, kim isinin can gibi aziz olduğu ifâde edildikten sonra insana bu n lard an hangi gürûha girdiğini düşünm esi tavsiye edilir. Kaygusuz Abdâl’a sorsân haberi B udur cânunda gönlünde bâzârı diyerek bitirdiği b ir şiirden sonra Kaygusuz şu ifâdelerle kitabı bitirir. «Men arafe nefsehû» babında b irk aç söz söyledim. Aklımın erdiği kad ar rem iz eyledim. Âlim de ğilim, ibâdet bilm em . Veli değilim, kerâm et bilmem . Sözü karpuz gibi yum ru yum ru söyledim. Sözden top yontup aşk m eydanına koydum. Eriştiğim m enzillere nişan ver dim. G ördüğüm n işan lan remiz ile söyledim. Deliyi zin cirle bağladım , akıllıya nasihat eyledim. îşte arm ağa nım budur. D aha ne vereyim. Nereye baktım sa vücû dum dan başka nesne göremedim. 2. Saraynâm e Saraynâm e’nin Mar., n u : 4044; A nkara Genel Ki taplığı, n u : 167 ve 645; Süleymaniye, Düğümlü Baba Bö lüm ü, n u : 411/1-2'de b irer nüshası vardır. Mar. nüshası 69 varaktır. M ensur ve m anzum olarak kısaca Allah'a yalvar dıktan sonra Kaygusuz, bu cihanın b ir saray olduğunu, içindeki insanların herbirinin b ir işe daldığını ve cihanın sahibini düşünm ediklerini, kendilerine peygam berler gön derildiğini fak at yine onların «nakş»a bağlanıp «nakk â ş» ı fikreylem ediklerini anlatan mesnevi kafiyeli b ir şiir söyler. Fasıl başlığı altında «cihan» a n la tılır: Bu cihan b ir saraya benzer. Altı kapısı vardır. Y ukarısı yedi tabaka 147
köşk, aşağısı yedi tab ak a zîr ü zem indir. H er tabakanın içi halkla doludur. Bu m ünakkaş sarayda yüzbinlerce nakış ve hayal görünür. H alkın heıb iri sevdiği nesneyi tu tu p onunla m ûnis oldu. Ay, güneş, yıldızlar, gece, gün düz, yaz, kış bu sarayın revnakıdır. Bu saray pâdişâhın kendi m ülküdür. B undan sonra uzun b ir şiir vardır. Şiirde yine bu cihanın b ir saray olduğu ve pâdişâhı (A llah'ı) uzakta değil, bu saray içinde aram ak lâzım geldiği, saraydan m aksadın da insan olduğu ve Allah’ın kendini insanda gizlediği anlatılır. Kısa m ensur kısım da cihan y aratıldıktan sonra her şeyin yerli yerine iliştiği herkesin b ir şeye bağlandığı ve bağlandığı şeyin kendisine perde olduğu, sonra Allah’m insanlara peygam berler gönderdiği anlatılır. Daha sonraki uzun şiirde Allah’ın insana aklı yâr eylediği, insanın akıl ile sarayın sahibinin Allah olduğunu bildiği, Allah’ın insan oğlunu âlemdeki herşeye şah eyle diği anlatılır. İnsanların kim isinin Allah’ı bulduğu, ki m isinin ise kâm il insandan kaçıp öm rünü boşa geçirdiği belirtilir. M ensur kısım da âdem in «halîfe» olduğu söylenir. Halîfe olduğunun nişânı ş u n la rd ır: Allah’tan korkm ak, peygam berden utanm ak, evliyâya ik râr eylemek, H ak’tan gayn işlere perhiz eylemek, ibretle bakm ak, hikm etle konuşm ak, baktığı h er yerde Allah’ı görmek, yâre yol daş, kom şuya em in olmak, u lu ’l-emre uymak, H ak’tan üm idini kesmem ek, menzile yol ile, yola erkân ile var m ak, câhillere ilimle söylemek, ârifler katında sâkin ol mak. Şiir kısm ında b u sarayın, yıldızların, güneşin, ayın ne olduğu sorulur. Bu sarayın, Sultanın m ülkü olduğu, 148
insanın işinin kulluk olduğu ifâde edilir. Kısa m ensur parçada da yine insanın kulluk için dünyaya geldiği anla tılır. Kaygusuz, b u k o n u la n çeşitli ifâde kalıplarıyla m anzum ve m ensur olarak anlatm aya devam eder. Bun ları kısaca şöyle hülâsa edebiliriz : Bu sarayda âdem pâdişâhtır. H er haberi ondan al m ak lâzım dır. Bu saraya insanlar ibâdet için gelm işlerdir. Bu sa rayda nakş ü hayal çoktur. în san olan H akk’m hikm etini görüp ibâdetle meşgul olur, hayvan olan otlam akla vakit geçirir. in san b ir m ürebbî bulup kendi halini sorm alı. Ken disini bilmeyen «insaniyet hâline» yol bulam az. İnsanı b u saraya b ir getiren var. in san bunu anlam alı ve bu saraya şerik olm amalı. Bâzı insanların inkârı yol verm ediği için b u sara yın sırrına akılları erm em iştir. Mal, altın, k atır, a t pe şindedirler. Nefislerine uyup güzeller m uhabbeti ile öm ürlerini geçirirler. M ürşide boyun verm eyip işret ve şarapla oyalanırlar. Bu sarayın b ir sâhibi olduğunu insanlara ilk önce M uham m ed M ustafa h ab er verm iştir. Onun için M usta fa ’dan başka m ürşid tutm am ak lâzım dır. Allah bu kâi n atı yarattığından beri M uhamm ed M ustafa gibi b ir insân-ı kâm il gelmemiştir. M uhamm ed bu sarayı görünce hem en bel bağlayıp kulluğa durm uş ve bu derecelere ibâdet ile erişm iştir, in san da M ustafa ilm i ile yolunu bulur. Bu sarayda insan Allah ile bilişir, b u sarayda H akk'ın kudreti ve hikm eti m âlum olm uştur. Sultanı bilen, hazi149
neye yol bulan b u sarayda yol b ulm uştur. H ayır ve şer b u sarayda hâsıl olur. Peygam ber m iraca b u sarayda varm ış, her hünere bu sarayda erişm iştir. Ali’ye Zülfikâr, Eyyüb'e sabır, M ûsâ’ya T ur bu sarayda verilm iştir. H ak Taâlâ, bu sarayı kullarına ibâdet edecek yer eyle m iştir. Bu sarayda İb rah im N em rûd’un boynunu vurm uş, M ûsâ için Allah F irav u n u suya garketm iştir. T anrı has ları bu sarayda ta â t kılmış, insan m ârifet ilm ini bu sa rayda can kılm ıştır. Allah, bu kâinattaki h er zerreye yü^bin tü rlü ibret koym uştur. Bu ibreti anlam ak isteyen Allah’ın yarattığı halka em in olmalı, nasibine şükretm eli, kim senin hak kına tam ah kılm am ah, tuz ekm ek yediği yere ihânet et memeli, kom şuları d o stlan kendisinden emin olm alı, âriflerle hem nişîn olup kendini bilm eyenden uzak durm alı. Bu âlem b ir kervansaraydır, konan göçer. Bu âlem Allah’ın nazârgâhı, insanın teferrüç yeridir. Nereye ba kılsa nûr-ı tecellî görünür. Saray, işte bu cihandır. Bu saray b ir u lu sultanın dır. İçindeki halk onun k u llan d ır. K ullar arasında âm ü hâs ve hâssü’l-hâs vardır. Bu m ertebe kişiye dirliğinden erişir. Bu m ertebedeki insan cüm le yaratılm ışları kendi nefsinden kem görmez; hangi nakşa baksa nakkâşı gö rür. Nefsi kırık, gönlü alçaktır. Bu sarayda başka nesne kalm am ış, gam ve sevinç «birliğe birikm iş» tir. K ahır, lütuf, küfür, im ân, küll-i hâl birlik olm uş hayal aradan gitm iştir. Artık m u tn b ça lıp söylesin: şarap gelsin meclis bezensin; ta slar dolsun, herkes sarhoş olsun, sâki kazı kebap eylesin; aşçılar ku zuyu büryana assınlar; h astalar kalsm , sağlara h ab er ve rin, bağlara varalım ; ney figan eylesin, çengi kızları oy 150
nasın, elâ gözleri süzülsün; kaftanlaı bohça ile gelsin, m utribin gönlü akça ile hoş olsun; il ve ş a n kullara tı m ar verelim; içelim, ay ve güneş doğsun dolansm ; çünkü b u saray bizim içindir. Hak, bu sarayı bize m esken ver m iştir. Âbid to p rak üzredir; H ak’tan gelen h er nesneye sâkin olur. Zâhid yel üzredir; H ak’tan gelen nesneler k ar şısında şad olacağına şad, m elûl olacağına melûl olur. Âşık od üzredir; gözünü baktığı yeıden ayırm az, elini işinden gidermez. M uhib su üzredir; m a’rifetle nereye kılavuzlansa o yana gider. Bağ, bahçe, bostan, altın, gümüş; paşa, efendi, hoca, sultan gibi ad ve sanlar insanı şaşırtıp aklını m at eder. Kaygusuz, Saraynâm e'yi şu beyitlerle b itirir : Çün gönül Hakk’un evidür ey safâ Beyt-i Hak didi gönle Mustafâ Cümle ilmün hem kabı olmış gönül Nutk-ı Hak gönle eyler hem nüzûl Ol ki nutkın âdeme cân eyledi Kendüyi gönülde pinhân eyledi Bu gönülün sım m sen ey ylgit Gel beri Kaygusuz Abdâl’dan işit.
151
ÜÇÜNCÜ
BÖLÜM
KAYGUSUZ ABDAL’IN ESERLERİNİN SEKİL BAKIMINDAN İNCELENMESİ I. VEZİNT Bugüne k ad ar ki k an âatin aksine Kaygusuz daha çok b ir arûz şâiridir. Onun şiirlerinin yüzde seksenden fazlası arûz vezni ile kaleme alındığı gibi mesnevi tarzın da büyük eserleri de hep arûz vezniyle yazılmıştır. A raştırıcıların ve Kaygusuz’dan bahsedenlerin pek çoğu onun şiirlerinin vezni hakkında birşey söylemezler. Fakat verdikleri örnekler, çoğunlukla, Kaygusuz’un he ceyle yazılmış şiirleridir. B unlar «Bir Kaz aldım ben ka rıdan», «Yülelerden Yüce gördüm», «Kaplu kaplu bağa lar», «Beylerimiz Avlan (elvan) gölün üstüne» gibi en çok tekrarlanan ve edebiyat tarihçilerinin daha çok b ir birlerinden naklettikleri şiirlerdir. Kaygusuz'un arûzla yazdığı şiirler üzerinde fazla durulm adığı ve örnek olarak da bu şiirlere fazla yer verilmediği için onun daha çok b ir hece şâiri olduğu zannedilmiştir*. H albuki Kaygusuz 1)
152
A raştırıcılardan sadece S. Nüzhet Ergun, Kaygusuz’un «daha ziyâde arûs» vezniyle şibr yazdıgfim kaydeder. Bak : Sadettin Nüzhet Ergun, H alk Edebiyatı Antolojisi, İstanbul 1938, s. 172; Abdülbâki Gölpmarlı, <ı.Aruzdan deha fazla heceyle» yazdıg:ını söylemekle yanılm ıştır. Bak : Abdülbâki Gölpmarlı, Kaygusuz Abdal, T ürk Dili, T ürk H alk Edebiyatı özel Sa^ yi3i, C. XIX, Sayı 207, 1 A ralık 1968, .s. 398.
Abdal’ın şiirlerinin ancak yüzde yirm i kadarı yazılm ıştır.
hece ile
A) ARÛZ Kaygusuz Abdal, arûz vezinleri içinde en çok bahri-i hezec’den «Mefâîlün mefâîlün faûlün» veznini tercih eder. Gazellerinin k ırk tan fazlası bu vezin ile yazılmış tır. Ayrıca büyük eserlerinden ikinci Mesnevi ile Dilgüşâ'nm (m anzum kısm ı) tam am ı; birinci Mesnevi ile Saraynâm e’nin (m anzum kısm ı) baş kısım ları ve küçük m esnevilerinden M inbernâm e de bu vezindedir. Kaygusuz Abdal, bahr-i rem el’den «Fâilâtün fâilâtün fâilâtün fâilün» ile «Fâilâtün fâilâtün fâilün» vezin lerini de çok kullanır. Gazellerinin b ir kısm ı bu vezin lerle yazıldığı gibi onun büyük eserlerinden «Gülistan», «birinci mesnevî»ve «Saraynâme» (m anzum kısm ı) he m en hem en tam am en «fâilâtün fâilâtün fâilün» vezni ile yazılmıştır. Küçük m esnevilerinden «Gevhernâme»de de aynı veznin kullanıldığını görüyoruz. Bahr-i hezec’den «mef’ûlü mefâilün faûlün» vezni de Kaygusuz’un çok kullandığı vezinlerdendir. Üçüncü mesnevi ile iki terci ve iki terkibinde bu vezin kullanıl m ıştır. Bahr-i hezec’den «mef’ûlü mefâîlü mefâîlü faûlün» vezni de Kaygusuz’un gazellerinde çokça kullanılan ve zinlerdendir. Ayrıca iki m üstezâdında da tabiî olarak bu vezin kullanılm ıştır. Ayrıca bahr-i recez’den «4 m üstef’ilün» ile bahr-i hecez’den «4 mefâîlün» de Kaygusuz’un gazellerinde ra st lanan vezinlerdendir. 153
Onun bahr-i m üzârî kalıplarından «mef'ûlü fâilâtü mefâîlü fâilün» veznini de birkaç gazelinde kullandığını görürüz. Y ukarıdaki sırayı tâkip ederek, Kaygusuz Abdal'ın aruzla yazılmış şiirlerinden bâzı örnekler verelim. M efatlün M efâtlün Faûlün Zihî 'ışk ki beni hayrân idüpdür Vücûdumda be-külli cân idüpdür^ ** t benüm aslı vatanum harâbât Be-küllî varhgum cânum harâbât^ * at* Harâb olsun harâbâtun hânası (hânesi) Bana n ’itdi gör ol odda yanası^ * Safâsuzdan hazer itmek safâdur Sîifâsuz kişinün sözi hatâdm-* *
Şu serv-i gülsitâm görmedün mi Şu cümle cism ü câm görmedün mi* 'Aceb kim her kemâlün var zevali Bu bedr-i mâhı gör kim yok hilâli’ *** Gözün yağma kılur Çîn’i Hıtâ'yı Yüzün mât eyledi gökdeki ayı* 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8)
154
Dîvan, Dîvan, Dîvan, Dîvan, Dîvan, Dîvan, Dîvan,
Mar., Mar., Mar., Mar., Mar., Mar., Mar.,
v. v. v. v. v. v. v.
293a. 297b. 299a. 301a. 315a. 315a. 324a,
Bana bu derd yiter dermân gerekmez Niderem cübbeyi kaftân gerekmez’ * Bu ’ışk mevci yine başumdan aşdı Sırum fâş eyledi râzumı açdı‘® *•I: Girüben 'ışk denizin boylayanlar Ma’ânî izleyüp soy soylayanlar'^ * Eyâ ’akl-ıla 'irfânum diyenler Eyâ mülke Süleymân’um diyenler'^
Fâilâtün fâilâtün fâilâtiin fâilün Ben bu ’ışka bilişeli âb-ı hayvân bulmışam Cânumun terkin vuruban câm cânân bulmışam^^ * Hasretüm elüm irişmez yâre bilmen neyleyem Diyebilmen bâlümi deyyâre bilmen neyleyem*'' * Ben senün yüzünden özge kıble-i cân bilmezem Şol zîbâ hüsni severem gayn îman bilmezem'^ * ’Âşıkun bu ’ışk yolında bagn büryân olsa hoş Âh u feryâd - ile her dem cismi giryân olsa hoş’^ 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16)
Dîvan, Mar., v. 331b. İkinci Mesnevi, Mar., v. 107a; Ank. Gnl. Ktp. nu : 645, s. 231. Dilgüşâ, Mar., v. 211b. Menâkıbnâme, AG nüshası, s. 49; S. N. Ergun, B eM a ^ şair leri ve Nefesleri, s. 27. Divan, Mar., v. 291a. Dîvan, Mar., v. 304a. Divan, Mar., v. 309b. Divan, Mar., v. 321a.
155
Fâilâtün fâilâtün fâilün Şol benüm mahbûb-ı dildârum kam Hâlüme munis olan yârmn kam’^ Gel berü ben yâri gördüm söyleme Ol şeh-i ’ayyân gördüm söyleme'* * îî: îH Bülbülün karşusma gül oldugmn Güle karşu şöyle bülbül olduğum^’ H = 5fî
Yine bîr dürlü hikâyet vasf-ı hâl Şerh ideyin dinle iy sâhib-kemâP * Nice gördüm dinlegil kim söyleyem Sana ol şehri hikâyet eyleyem^^ * Hakk’un işi külli anda işlenür Anlayamaz halk am inşân sanur“ İy sıfâtmı Kul huvallâhu Ahad Her dem içinde Kadîr’sin her sahat^ M efû lü m efâilün faûlün İnşân ile geldüm inşân oldum İnşân libâsmda pinhân oldum^"* 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24)
156
Dîvan, Mar., v. 304b. Dîvan, Mar., v. 337a. Dîvan, Mar., v. 338a. Gülistan, Ank. Knl. Ktp., nu : 645, s. 43. Birinci mesnevî, Mar., v. 80b. Saraynâme, Mar., v. 29b. Gevhemâme, Mar., v. 105a. T erd-ı Bend, Mar., v. 134a. Nuruosmaniye, v. 213a.
Kim fâide eyledi cihândan İy bu cUıân odına yananlar^ M efûlü m efâtlü m efâîlü faulün Ol şâh-ı Kadîm senün ile oldugm anla Gönlüne senün gelübenî doldugm anla^'* * Hakk’a bakıcak aslı budur Kaygusuz Abdâl Yârdan yire bîr lutf-ı vefâ oldugı hoşdur^ * Şem’a düşüben yandığım pervâne bilmez Yanmakda murâd ne 'Âşıklara sor ’ışkıla meydânda baş oynar Bu hâlde garaz ne^® M ü stefilü n m üstef'ilün m ü ste filü n m ü ste f’ilün Feryâd ü figân itdügüm ’ışka girifdâr olmışam Şol bir cân ü dil-ârâmım zülfinde ber-dâr olmışam’’ ** Gönlüm yine şol dilberün hüsn-i cemâlin ârzûlar Gözlerinün elâsmı yüzinün âlin ârzûlar* M efâîlün m efâtlün m efâîlün m efâîlün Yüıe vakt-ı hazân oldı durugel yatma iy sâkî Bu gafletde ne yatursm bu ’ömr kalmaz bize bâki^* 25) 26) 27) 28) 29) 30) 31)
Terktb-i Bend, Mar., v. 139b; Nuruosmaniye, v. 214b. Gülistan, Mar., v. 207b. Dîvan, Mar., v. 336a. Dîvan, Mar., v. 314a; Nuruosmaniye, v. 215a. Dîvan, Mar., v. 291b. Dîvan, Mar., v. 318b. Dîvan, Mar., v. 315a.
157
Zihî sâni’ ü üstâd kim bu resme hatt u hâl eyler Alur bu gönlümi benden yüzinün âlin âl eyler^^ M efûlü fâîlâtü m efâîlü fâilün Pür oldı yine ma’nîde cânum sefinesi Dürr ü cevahir doldı bu gönlüm hazînesi’^ Kaygusuz Abdal'ın şiirlerinde arûz h atâlarına sık rastlanır. Bu, o devir şiiri için tabiî b ir haldir.
sık
Daha çok Türkçe kelimelerde, nâdiren de Arapça ve Farsça kelim elerde kısa hecelerin vezin zaruretiyle uza tılm ası şeklinde ortaya çıkan imâle, Kaygusuz’un şiirle rinde en çok rastlanan arûz bozukluklarındandır. Aşağı da verdiğimiz örneklerde im âleli heceler italik olarak y azılm ıştır: Ahmed gifei ’ârif ola öz hâline vâkıf ola Sıdk u safâ/a gönlini tevhide mekân eyleye” * Gözümcfe hayâlüm gönlümde fikrüm Dilümc?e nutk u güftârum harâbât" * Bir yana yârun cefâ5i bîr yana halkun söz! Kalmışam arada uş âvâre bilmem neyleyem^ ♦♦* Sarrâf öninc^e döA:eyin gevheri Cevheri olan bilür (o l) cevheri^^ 32) Dîvan, Mar., v. 318a. 33) Dîvan, Mar., v. 314b. 34) Dîvan, Mar., v. 290a. 34) Dîvan, Mar., v. 297b. 36) Dîvan, Mar., v. 304a. 37) Gülistan, Ank. Geni. Ktp., nu : 645, s. 43.
158
Nice bir har-mühreye gevher diyesin dünvada Sarrafa kulluk idüben gevher ile kânı gör^’ * O deryâ kim 'âlem mevcinde yeksân O sûret kim felek nakşmda hayrân'*® Arapça ve farsça kelim elerdeki uzun hecelerin vezin zerûretiyle kısaltılm ası neticesinde ortaya çıkan zihaf da Kaygusuz’un şiirlerinde sık görülen arûz hatalan n d an d ır. Aşağıda verdiğimiz örneklerde böyle heceler italik olarak yazılm ıştır. Hakikat gev/zeri bite cdnumda Cevâhir gönlüm içinde cân oldı“ Kaygusuz’u n işiirlerinde görülen zihaflarm bâzan vezin zaruretiyle kısaltıldığı kabul edilse bile «can, sar raf» gibi kelim elerdeki kısalıkların Türkçenin tasarru fu olduğu açıktır. b ) Hece Kaygusuz Abdal’ın hece vezni ile yazdığı şiirler çok fazla değildir. O, hece ile yazdığı şiirlerde daha çok «ye dili» ve «sekizli» vezinleri kullanm aktadır. Yedili şiirlerin de duraklar, bâzan 4-F3, bâzan 3 + 4 olm akta, bâzı m ısra la r ise duraksız olarak k u llan ılm ak ta d ır: Yir ü gök Uçmak Tamu Her ne ki vardur kamu Aynı degül iy 'amû Sen de gözet sendedür 38) 39) 40)
Dîvan, Mar., v. 293b. Dîvan, Mar., v. 305b. İkinci Mesn&vî, Mar., v. 107b.
159
Zühre vü mah m üşteıi Çarh-ı felek çenberi Dünyede ne kim varı Sen de gözet sendedür'*' Bu cihâna gelmedin Bir ulu sultân idüm Ten sûret bağlanmadm Cân içinde cân idüm İçüm daşum nûr idi Nûr ile ma’mûr idi Durduğum yir Tûr idi Mûsâ-yi ’Umrân idüm Sad hezârân donum var Kaygusuz Abdâl gibi Bagdâd’da Mansûr ile Menşûr olan ben idüm^^ # ;lc:îc Evlâdı tutdı beni Y anboh’da bir kan Velî ki akçası çok Karabaşı kullan K an dime al beni Ben donadayım seni Nene gerekdür senün Garibsin akın çeri 41) 42)
160
Dîvan, Mar., v. 288b. Dîvan, Mar., v. 331a-b.
Y anboh’ya vancak Mahallesin soncak Tunca kıranındadur Yeni hammândan beri Kanda bir yiğit görse Akçala avlar anı Utanmaz oğlan sever Saçı ak döşi san Karıyla hâlini göre Kaygusuz AbdâVua Eti gitmiş sünüge Sarlamkaldı deri''^ ♦ Kaplu kaplu bağalar Kanatlanmış uçmağa Kertenkele dirilmiş Diler Kırım geçmege Kelebek ok yay almış Ava şikâre çıkmış Donuzları korkudur Ayuları kaçmağa Ergene’jıün köprisi Susuzlukdan bunalmış Edrene minâresi Eğilmiş su içmeğe Kaygusuz’vm. sözleri Hindistân’un kozları Bunca yalan söyledün Girer misin Uçmağa'” 43)
Dîvan, Mar., v. 333b - 334a.
161
Sekiz heceli şiirleri bâzan 4 + 4 duraklı, bâzan du raksızdır. Güneyi kuz eylemegil Bu sözi yüz eylemegil Sohbeti toz eylemegil 'Ariflere dil-pezîr ol Çekme bu nefsün kavgasm Kendüzüni bil ki nesin Kendüzüni bilicegez Hâlüne şükr ü şâkir ol Kaygusuz Abdâl gel beri Hiç yire gezme serseri Güden degülsen 'ışkı Bil bu ’ışkla bî-nazîr oP’ ♦ ** Edrene şehrinde bugün Bir dükkân aldum kirâya Ol mahalde sataşmışam Bir akçası çok karıya Çağırdı Nergis Gülbahâr Büryân getür bâzâra var İçerü evi sil süpür Odun vurun buhânya Aldı beni girdi içerü Yapdı kapusını girü Getürdi şol ni’metlerl Kim bakar aka sarıya 44) 45)
162
İstanbul Belediye Ktp., Osman E rgin Bölümü, nu : 633, s. 223. Dîvan, Mar., v. 311a.
Dişi kınk yüzi sovuk Fitnesi çok kendü çâbük Ben bî-çâre haberüm yok Ugramışam zemheriye Ol kandan kurtulmağa Kul oldum âzâd olmağa Fetvâ bulam mı ki ’aceb Varsam İbn-i Fenâri’ye M urâd H ân’a vanmadum Özünü kurtanmadum Kaygusuz Abdâl bîçâre Uğradı bir haşarıya^ »♦ Yücelerden jrüce gördüm* Erbâbsm sen koca Tann 'Âlem okur kelâmı ile (kelâmu’Ilah) Sen okursun hece Tann 'Âsî kullar yaratmışsın Varsun şöyle dursun diyü Anlan koymuşsm orada Sen çıkmışsın uca Tann 46) *)
Dîvan, Mar., v. 333a - b. Kaygusuz’un Yücelerden Yüce Gördüm ile Bir K as Aldım Ben Karıdan adlı şiirlerini; kendisine â lt m üstâkil onIki ese rinin herhangibirinde - m uhtelif nüshalara rağrnon - hiç rastlam adım . Ancak Sayın M. Ali Tanyeri’nln lütfetti ğ'i bir nota göre ^MiUet Kütp., A li Em lri Böl. , (M ansum Eserler) Mecmuâ-% E ş’âr, nu : 5S5, v. lOSb’nin son varakm dd yalnız yücelerden yüce gördüm» şiirini tesbit edebildim. Bunun için Sayın Tanyeri’ye teşekkürü bir borç bilirim. Yalnız Kaygusuz’un eserlerinin o k ad ar kopya ve tak lit edil mesine rağm en ile «Bir Kaz Aldım Ben Kandan» şiirlerinin zikredilmemiş, h a tta Kaygu suz’un bizzat eserleri içinde bile m ütalaâ edilmemiş olması dikkat çekicidir. Bu hususda yeni vesikalar bulunmadıkça bu manzumelerin Kaygusuz’a â it olmadığ;ı kanaatindeyiz.
163
Kıldan köprü yaratmışsın Gelsün kullar geçsün diyü Hele biz şöyle duralum Yiğit isen gaç a Tann Kaygusuz Abdal yaradan Gel içegör şu cür’adan Kaldır perdeyi aradan Gezelüm bilece Tanrı^ Kaygusuz’un heceyle yazılmış şiirlerinden «onbirli» olanlar çok azdır. Onbirli şiirlerinde çoğunlukla 6 + 5 bâzan 4 + 4 + 3 durakları kullanılır. Bu şiirlerde duraksız m ısrâlara da rastlan ır : Beglerimüz çıkdı Avlan üstine* 0 (n )la r gelür sultân Abdâl Mûsâ’ya 47) *)
164
Millet Kütp., Ali Bmîrl (Manzum E serler) Mecmuâ-ı E ş’âr, nu : 535, v. 108b; A. Gölpınarlı, Alevî-Bektaşi Nefesleri, s. 213. Bu dörtlüğ-ün birinci mısr3.ı ^.Beylerimiz elvan gülün üstüne» ve ikinci m ısraı da ^Ağlar (avlar) geUr şahım Abdal Mûsâya» şeklinde bugüne kadar yanlış olarak okunmuştur. Bu m ısralardaki «elvan gülü> ve €Ağlar» kelimeleri m uhteva ve mekân itibariyle doğru değildir. Metnin bütününe bakıldığı zaman, Menâkıbnâme de geçtiği şekliyle m ısralann doğrusu; «Beğlerimüz çıkdı A vlan üstine 0 ( n ) la r gelür sultan Abdal M ûsâ’ya’dır Eskiden olduğu gibi selvan gülün üstüne» okunması müm kün değildir. Bu kelime yer adı olarak Avlan Gölü’nün adıdır. Zira A vlan Gölü; dünden bugüne kadar Elmalı Ovaaı’nda, yani Abdal Mûsâ Dergâh%’m n bulunduğu T ekke Köyü civarındaki gölün adıdır. M enâkıbnâme’ye göre bu manzûme, Kaygusuz’un hac dönüşü şeyhine icavuşmasını anlatır. Kaygusuz, Avlan Gölü civarına geldiği zam an bu şiiri söylemiştir. Ayrıca manzûmenin diğer dörtlüklerinde geçen A kpınar ve Yeşil göl de, Elmalı civarındaki yer adlarıdır. İkinci m ısradaki <ı.Ağlar (A vlar) gelir» olmasıda muhteva ve gram er şekilleri bakımından mümkün değildir. Niçin ağhy arak veya avlıyarak gelsin? Bu bir zühûldur. Bu manzumenin doğru m etni menâkıbnâmede m evcuttur.
Urum abdâllan hırka vü postın Bağlar gelür sultân Abdâl Mûsâ’ya Urum abdâllan gelür dost diyü Giydükleri nemed ile post diyü Hastalar da gelür dermân isteyü Sağlar gelür Sultân Abdâl Mûsâ'ya
Bir niyâzum vardur Ganî keremden Münkir bilmez evliyânun sırrundan K ul Kaygusuz ayru düşmiş pirinden Ağlar gelür sultân Abdâl Mûsâ’ya."* II. KAFİYE Kaygusuz Abdal, kafiye konusunda oldukça serbest hareket eder. Onda, tam ve zengin kafiyelerin yanm da yarım kafiyelere de sık sık rastlan ır ; Gel ki bu meyhânede esrâr yiyem şarâb ifem Sarhoş olam bekri bigi zühd ü sâlûsdan geçem Hemnişînüm ’ârif ola her hâlüme vâkıf ola Bâzum ahi kerkes neyüm şahbâzıla bile upam^^ 48) 49)
Menâkthnâme, AG nüshası, s. 44. Dîvan, Mar., v. 299b.
165
ol şâh-1 Kadîm senün ile o/dugm anla Gönlüne senün gelübeni doZdugın anla Ol senünile ezelîden bile gelüpdür Her lahza sana lutf ü kerem kı/dugın anla^ Nâgâh minâreyi karpuz mı sandım Düşün idi senün gündüz mi sandun Sayıklarsm meğer ki dü^ görürsin Özün ganî bizi derviş görürsin^^ Kaygusuz, bâzen benzer sesleri dahi kafiye olarak kullanm akta; bâzan da kaf-kef, kaf-gaym , te -d a l gibi göz kafiyesine aykırı kafiyelere başvurm aktadır. Şâha zülfün boynuma dola^dugı Fâş idüben gizlü râzum açdugı” * Bu ’ışk mevci yine başumdan a,9dı Sırum fâş eyledi râzumı açdı^^ Ben bu 'ışk göreli herdem ene'l-Ha/: söylerem Hak diyenün sözine sıdkıla saddâA: söylerem Yirde gökde cümle şey’ün maksûdıyam maksûdı Kasdıla izüm yitürüp çarh-ı eflâA: söylerem^ * Yine vakt-i hazân oldı durugel yatma iy sâki Bu gafletde ne yatursm bu ’ömr kalmaz bize bâ/cî 50) 51) 52) 53) 54)
166
Dîvan, Mar., v. İkinci Mesnevi, Dîvan, Mar., v. ikhıci Mesnevi, Divan, Mar., v.
307b. Mar., v. 119b. 319b. Mar., v. 107a. 305a.
Durugel bagçaya bir gel ağaçlar sözini dinle Âh eyler çarhun elinden dökilmiş yire yaprağı Hocasın özüni divşür bu dünyâ külli fânîdür Kafesden uçmadın kuşun durugel eyle yarağı “ Kaygusuz Abdâl’a irdi ana cân ü gönül virdi Anun ayağı toprağı anun cânıyla m üştâgı“ Sen Sen Sen Sen
bahr-ı melekû/sın gevher ü yâkû?sın mübârek vücûc/sın de gözet sendedür”.
Y ukarıda verdiğimiz örneklere rağm en Kaygusuz Abdal’ın çoğunlukta tam kafiyeyi tercih ettiğini kaydede lim. O, gerek gazellerinde, gerek m esnevilerinde asgarî iki sesin ayniyetine dayanan kafiyeler kullanm aktadır B ilhassa «îmân, hayvân, ummân, inşân mekân, pinhân noksân, vîrân, figân, perişân» gibi sonu «-ân» ile bitenler onun en çok kullandığı k afiy e lerd ir: giriftâr, ber-dâr bidâr, yâr, bâzâr, bâr, nâr, diyâr» gibi «-âr» ile netice lenen kafiyeler de K aygusuz'un çok kullandığı kafiyeler dir. Kaygusuz’un şiirlerinde dikkati çeken hususlardan biri de, Arapça - Frasça kelim elerle Türkçe kelim eleri kafiyelendirm esidir : Zühre vü mâh m üşteri Çarh-ı felek çenberi Dünyâda ne kim varı Sen de gözet sendedür^* 55) 56) 57) 58)
Müstensih, italik olarak yazılan harfleri «kaf» ile yazm aktadır. Dîvan, Mar., v. 315a. Dîvan, Mar., v. 289a. Dîvan, Mar., v. 188b.
167
'Işk işine isabûr gerek görmege gözde nûr gerek 'Işk yolma varur gerek pîr ü cüvân ne nesnedür Kaygusıız Abdâl 'ışkıla birliğe birikdün ise Dahi füzulluk eyleme bu sen ü ben ne nesnedür * Münkirlere zulmet ola mahbûblara kuvvet ola Tâliblerün tâ’atini Hazretde m akbûl eyleye ’Işkun dahi bir nişâm her kime irişdiyise îkrâr ile kulluk idüp gönüllere yol eyleye®'. * Şâhun nûrı çün gönlüme tecellî olaldan Şemsdür ddîlüm şem'-i fânûsdan haberüm yok Bu kırk yidi üç bir gönülümde sır oldı Hâlüm bu benüm il ü ulusdan haberüm yok''^ Şerîk olma sakın bu mülk ü mâle Kime kaldı bu cihân sana kala^^ Kaygusuz’tm bilhassa gazellerinde kafiyeden sonra sık sık redif kullanılır. Redifler um ûm iyetle «eyle-, ol-, i-, di-, bul-, gel-,» gibi çok kullanılan fiillerdir. ’Işka ’âşık olan kişi râhat-ı cân m nesnedür Bî-nişâm bulmak içün nâm ü nişân ne nesnedür * ** O/dur 'âşık 'ışk yolma câmm kurbân eyleye Hayvân sıfâtm terk ide özini inşân eyleye^ 59) 60) 61) 62) 63) 64)
168
Dîvan, Mar., v. 189b - 290a. Dîvan, Mar., v. 290b. Dîvan, Mar., v. 317a. Dilgüşâ, Mar., v. 235a. Dîvan, Mar., v. 289b. Dîvan, Mar., v. 290a.
Ben bu ’ışka bilişeli âb-ı hayvân bulm tşam Câmmun terkin vuruban cân-ı cânân bulmtşam^^ Sen bu sun’a bak sâni’i gör ne hüner eyler K un kamışun için kand ü şeker eyler Ma’nî defteri cânmda cem’ ola Uyana bu ’ışk çerâgı şem ’ ola''’’ m . Nazım Şekilleri a)
Divan Edebiyatma Âit Nazmı Şekilleri
Kaygusuz Abdal’ın en çok kullandığı nazım şekille ri gazel ve mesnevidir. 1) Gazel Onun Marburg n üshasında m üstakil 140’dan fazla gazeli olduğu gibi Gülistan adlı m esnevisinin içinde de 150 civarında gazeli bulunm aktadır. N ûruosm aniye (nu : 4904) ve A nkara Genel K itaplığı ( n u : 52) daki yazm alar da bulunan -m ükerrerler hariç- 60 civarındaki gazelle, m uhtelif yazm alardaki m ünferit gazeller düşünülürse Kaygusuz’unu 500’e yakın gazeli olduğu anlaşılır. Kaygusuz Abdal’ın Gülistan m esnevisindeki gazelle ri beşer beyitliktir. Diğer gazelleri büyük b ir ekseriyetle «onbir» beyitten m eydana gelm iştir. Yedi, dokuz, onüç ve onbeş beyitten m üteşekkil gazelleri de m evcuttur. Kaygusuz’un bilhassa «dört müstef’ilün ve «dört mefâîlün» veznindeki gazellerinden bâzıları «musammat» kafiyelidir. Bu tip gazellerde sekizli hece âhengi v ard ır : 65) 66) 67)
m v a n , Mar., v. 291a. Dilgüşâ, Mar., v. 218a. Birinci Mesne-vî, Mar., v. 97a.
169
Sorma beni gidemezem cânuııu terk idemezem Zîrâ ki ruhsâr üzre ben zülfümi tarar olmışam'® * Çiçekler renk renk bîtdi kuş içinde yuva dutdı Çü Hakk’un rahmeti yitdi uyandı cümlenün cânı® 2) M esnevi Kagusuz A bdal'ın altı m üstakil mesnevisi vardır; m anzum + m ensur karışık eserlerindeki şiirler de mesnevi tarzındadır. Bu durum da Kaygusuz'a h a m s e s â h i b i demek yanlış olmaz. Onun hacim bakım ından en büyük mesnevisi G ülistan takriben 3700 beyitten m eydana gel m ektedir; «Mesnevî-i Baba Kaygusuz, Mesnevî-i Sânî (kü çük Mesnevi), Mesnevî-i Sâlis» başlıkları altında verilen üç mesnevisindeki beyitlerin yekûnu da 1700’ü aşm akta dır. K arışık eserlerinden Dilgüşâ'da takriben 520, Saraynâme’de ise 1690 beyit bulunm aktadır. Hacim itibâriyle küçük olan Gevhemâme 63, Minbemâme ise 29 beyittir. Böylece Kaygusuz’un m esnevilerindeki toplam beyit sa yısı 8.000’e yaklaşm aktadır. 3) Kaside Kaygusuz’un şiirleri arasında «Kasîde-i Dolabnâme» başlığı altında verilen b ir kasidesi vardır. M uhtelif yaz m a ve neşirlerde beyit sayısı farklı olarak verilen bu ka side, elimizde bulunan M enâkıbnâm e nüshasında 38 be yittir. 4) Tercî-i Bend ve Terkîb-i Bend Tercî-i bend ve terkîb-i bend de Kaygusuz’un kul landığı nazım şekilleri arasında yer alır. Y azmalarda 68) 69)
170
Dîvan, Mar., v. 291b. Dîvan, Mar., v. 320a.
onun iki tercî-i bendine ve iki terkîb-i bendine rastlanm aktadır. Tercî-i b en d ’lerinden biri; dokuzar beyitlik onsekiz tercîhâne’den, diğeri üçer beyitlik yedi tercî-hân e’den m eydana gelm iştir. Terkîb-i bendlerin birincisi, dokuzar beyitlik yedi hâne, İkincisi üçer beyitlik yedi hâ nedir. D okuzar beyitten m eydana gelen te rc î-h an eler Ve terkîb-hâneler gazel tarzında kafiyelenm iştir. Üçer be yitten m eydana gelen tercîhaneler ve terkibhânelerde ise kafiye şem ası şöyle olm aktadır : aa aa aa -v â sıta b e y ti-b b bfo b b -v â sıta b ey ti-cc cc cc... 5) M üstezâd K aygusuz'un şiirleri arasında iki de m üstezât var dır. B unlardan Mar. (v. 31 4 a-b ) ve N uruosm aniye (v. 215a-b) nüshalarında yer alan ve : Şem'a düşüben yandugım pervâne bilmez Yanmakda murâd ne 'Âşıklara sor meydân içinde başın oynar Bu hâlde garâz ne beytiyle başlayan m üstezâd dokuz beyitlik olup «Sarâyî» m ahlâsıyla yazılm ıştır. N uruosm aniye (v. 215b) nüsha sında bulunan ve : İy ma'nî bilen kendüztni vücûd içinde Bir gözünü aç bak Gayn diyicek ne var ola cümle cihânda Cümlesi hemân Hak beytiyle başlayan ve yine dokuz beyitlik olan ikinci m üs tezâd ta ise «Kaygusuz Abdal» m ahlâsı kullanılm ıştır. 171
b) Halk Edebiyatına Âit NTazun Şekilleri Vezin bahsinde de zikrettiğim iz gibi Kaygusuz'un şiirlerinin ancak yüzde yirm i kadarı hece ile yazılm ıştır. Bu şiirlerde Kaygusuz, nazım şekli olarak dâim a «koşma» yı kullanır. Onun koşm alarında çoğunlukla, ilk d ört lüğün birinci ve üçüncü m ısrâları, kafiye bakım ından serbesttir : Bu dünyânun misâli Mu’azzam bir şehre benzer Velî bizüm 'ömrümüz Bir tîz bâzâra benzer™ Edrene şehrinde bugün Bir dükkân aldum kirâya Ol mahalde sataşmışam Bir akçası çok kanya’* * Kaplu kaplu bağalar Kanatlanmış uçmağa Kertenkele dirilmiş Diler K ınm geçmege^^ Görüldüğü gibi ilk dö rtlü k te ikinci ve dördüncü m ısrâlar birbirleriyle kafiyelidir. Bu kafiye, şiirin diğer dörtlüklerinin son m ısrâlarında devam eder. Diğer d ört lüklerin ilk üç m ısrâı ise tabiî olarak kendi aralarında kafiyelenm ektedir. Fakat bunlarda da üçüncü m ısrâın bâzan seA est olduğu görülür : 70) 71) 72)
172
Dîvan, Mar., v. 332a. Divan, Mar., v. 333a. İstanbul Belediye Ktp., Osman E rgin Böl., nu : 663, s. 223.
Bu uykudan uyan gönül Kendü hâlünden habîr ol Yiter ahi kerkes gibi NefsUn elinden esir ol Terk eyle bu efsâneyi Koy ahi bu bahâneyi Vuslata irmek istesen Vahdet demine kâdir ol Çekme bu nefsün kavgasm Kendüzüni bil ki nesin Kendüzüni bilicegez Hâlüne şükr ü şâkir o F Kaygusuz Abdal’ın en m eşhur şiirlerinden olan «Yü celerden yüce gördüm» şiirinde ise bâzı dörtlüklerin ka fiye bakım ından ilk üç m ısrâm ın tam am en serbest olma sı, sâdece dördüncü m ısrâlarm kendi araların d a kafiyelenmesi dikkat çekicidir : 'Âsi kullar yaratmışsm Varsun şöyle dursun diyü Anlan koymış orada Sen çıkmışsm uca Tanrı Kıldan köpri yaratmışsm Gelsün kullar geçsün diyü Hele biz şöyle duralum Yiğit isen geç i Tann'^ 73) 74)
Dîvan, Mar., v. 311a. A. Gölpmarlı, A levî - BsJctaşi Nefesleri, s, 213.
173
D ördüncü m ısrâ lan n aynen tekrarlanm ası da (ilk dörtlükte ikinci m ısrâ, çoğunlukla nak araat dâhil) Kaygusuz’un koşm alarında rastlanan husûsiyetlerdendir : İy özin İnşân bilen Var edeb öğren edeb Edeb erkân bilen Var edeb öğren edeb Edebdür asl-ı tâ'at Külli sıfat cümle zât Varhgun edebe sat Var edeb öğren edeb Kaygusuz Abdâl uyan 'Işkı bil ’ışka boyan Şöyle dimişdür diyen Var edeb öğren edeb” * Bir kaz aldım ben kandan* Boym da uzun borudan Kırk abdâl kanm kurutan Kırk gün oldı kaynaturum ka3mamaz Sekizimüz odun çeker Dokuzumuz âteş yakar Kaz kaldırmış başm bakar Kırk gün oldı ka)naaturum kaynamaz 75) *)
174
Divan, Mar., v. 328a - b. XV. A sırdan buyana istinsah edilen Kaygusuz’un eserleri arasında, bu manzumeye de, hiç rastlaiiilm am ıştır. Dolayı sıyla bu hususda yeni vesikalar bulunmadıkça yukarıdaki manzumenin Kaygusuz Abdal’a âit olmadıg:ı kanaatindeyiz.
Kaygusuz Abdâl nidelüm ’Ahd ile vefâ güdelüm Kaldırup postı gidelüm Kırk gün oldı kaynaturum kaynamaz’* Y ukarıdaki şiirde n ak arat m ısrâm hece sayısı bakı m ından diğer m ısrâlara uym am ası ayrıca dikkati çek m ektedir. Kafiye şem aları bakım ından «koşma» tü rü n e giren, Kaygusuz’un hece ile yazılmış şiirlerini konuları ve edâları bakım ından İlâhi, şathiye ve nutuk olarak ele alm ak m üm kündür. B unlara bâzı örnekler verelim. 1)
İ lâ h î
Bülbüle gülzâr gerek Tûtiye şeker gerek Sarrâfa gevher gerek Lâ ilâhe illallâh Cân olanı cân bilür İnşânı inşân bilür Her sırrı Sultân bilür Lâ ilâhe illahlâh Zihî muhit ü zevrâk Gözün aç anlayu bak Gayn ne var külli Hak Lâ Üâhe illallâh 76)
Pertev Naili Boratav, Halil Vedat Fıratlı, İzahlı BaVc Antolojisi, A nkara 1948, s. 50-51.
Şiiri
175
Cümle ’âlem zât imiş Deryâ-yx hikmet imiş Hakk-ıla vuslat imiş Lâ ilâhe illallâh Sâfî ol altun gibi Tecellî kıl gün gibi Leylâ di Mecnûn gibi Lâ ilâhe illallâh Kalma cihân milkine Asluna döngil yine Dahi kuvvetdür dîne Lâ ilâhe illallâh Teşbih ü zikr eylegil Allâh'a şükr eylegil Bu sözi fikr eylegil Lâ ilâhe illallâh” 2) Şahtiye Kaygusuz’un «fYücelerden yüce gördüm»’®, «bir kaz aldum ben kandan»”, «kaplu kaplu bağalar»*®, «yamru 77) 78)
79)
80) V
176
Düffüşâ, Mar., v. 231b; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 20. Millet Ktp., Ali Em iri (Manzum Eserler) Blm., nu : 535, v. 108b.; S. N. Ergun, H alk Edebiyat% Antolojisi, s. 172; V. M. Kocatürk, TŞA. s. 155. P. N. Boratav-H. V. PıratU, tsahlı H alk Edebiyatı Antolojisi, s. 50 - 51; V. M. Kocatürk, T ekke Şiiri Antolojisi, s. 149 - 151; A. Gölpınarlı, Kaygusuz Abdal - H atayı - Kul H im m et, s. 52 - 54. P. N. Boratav-H. V. F ıratlı, a. g. e., s. 4 5 -46; V. M. Koca türk, a. g. e., s. 145 -146; A. Gölpınarlı. a. g. e., s. 44 - 46.
yumru söylerim»®’, «benk ile seyretmeğe»®^, «bugün bana bir paşacuk»®^, «Filibe’de bir kan»®^, «Edrene şehrinde bugün»®^ «Yanbolu’da bir kan»“ gibi daha önce m uhtelif defalar neşredilm iş bulunan veya bizim daha önceki ba hislerde zikrettiğim iz şathiyeleri yanında Kaygusuz’un hiç bahsedilm em iş şathiyeleri de v a r d ır ; I
Dinle imdi şu ben beni ögeyin Usta Kerem elüm vardur her işde Şöyle kesâd düşmiş iken---Ya alkışda bulmasız ya kargışda Durup bir şehre uğruluğa vardtım Bir ok ile bin bir var yimez urdum Çarşu çarşu dükkân komadum yardum Bin tay ipek çıkardum bir kirişde Evvel vardum usta yanunda okıdum Ustam beni dögdi ben kakıdum Çulla hem bin bir çile bez dokıdum Hisâbı var argaç ile anşda Terziyüm parmağa yüksük takarum Yanum sıra yitmiş şâkird nökerüm Bir dürtişde bin bir kafdân dikenim Aslı vardur iğnesini sürişde 81) 82) 83) 84) 85) 86)
V. M. Kocatürk, a. g. e., s. 147; P. N. Eoratav-H. F. F ırat, a. g. e., s. 47 - 48. P. N. Boratav-H. V. Fıratlı, a. g. e.', s. 44-45. V. M. Kocatürk, a. g. e., s. 147-148. m v a n , Mar., v. 334a - b; V. M. Kocatürk, A. g. e., s. 151 - 153. Bak : A nlatım Şekillerinden «Mecaz» Bölümü; Mar., v. 333a - b. Dîvcm, Mar., v. 333b-334a.
177
Bir sıçrayışda doksan tepe aşdum Bir avuçda yüz mut dan saçdum Marsuvanda®^ at katır komadum geçdüm Hîç önüme Idmse gelmez yanşda Dahi yeltenürem illâ geçmedüm Çok günâh işledüm illâ açmadum Anımda muzlimesinden kaçmadum Üç yüz altmış kelek kuçdum oruçda Kaygusuz dir günâhlarun çok senün Günahım bagışlasun Hak senün Hîç bu sözde bir kusûrûn yok senün Oranlayup top top idüp sürişde“ 3) N u tu k ly özin inşân bilen Var edep öğren edeb (İy) edep erkân bilen Var edep öğren edeb Edebdür asl-ı tâ’at Külli sıfât cümle zât Varhgun edebe sat Var edeb öğren edeb 4
Gel Hakk’a olma âsî Tâ gide gönlün pası Dört kitabûn ma’nîsî Var edep öğren edeb 87) 88)
Eşekte. Kitâb-ı Miglâte, Belediye Ktp., 224 - 225.
178
O. Ergin Böl., nu : 663, s.
Gaflet içünden uyan Edebsüz olma iy cân Edebdür asl-ı îmân Var edep öğren edeb Edeb gerekdür kula Tâ işi temiz ola Edebsüz girme yola Var edep öğren edeb Edebdür Hakk’a yakîn Bilür isen Hak hakkın Edebsüz olma sakın Var edep öğren edeb Bu edeb ’atayidür ’Âşıka yüz suyıdur Evliyâlar hûyıdur Var edep öğren edeb Gel Hakk'a ikrâr isen 'Âşıklara yâr isen Yüz suym ister isen Var edep öğren edeb Edeb gerekdür ere Tâ yolı dogn vara Edebsüz olma yire Var edeb öğren edeb Edebi bekler tâlib Edebdür Hak'dan nasîb Edebsüz olma habîb Var edeb öğren edeb 179
Edeblü ol cân isen Hakk’ı bil inşân isen Muştâk-ı Sultân isen Var edeb öğren edeb Edebdür Hakk’a delîl Edebden olma gâfil Olmayasın bî-hâsıl Var edeb öğren edeb Kaygusuz Abdâl uyan 'Işkı bil ’ışka boyan Şöyle dimişdür diyen Var edeb öğren edeb®’ VI. DİL VE ÜSLÛP a) Gramer Şekilleri ve Kelime Hâzinesi 1) Gramer Şekilleri Kaygusuz Abdal, XIV. asır sonlarıyla XV. a s n n ilk yarısında yaşam ış b ir san atk âr olarak, gram er şekilleri bakım ından tabiîdir ki «Eski Anadolu Türkçesi» nin b ü tü n husûsiyetlerini gösterecektir. Kaygusuz’un eserleri sâdece dil bakımmdan aynca ve geniş olarak incelenmek icâp eder. Biz, onun yaşadığı devri aksettirdiğini göster m ek için eski gram er şekillerinden bâzılarm ı veriyoruz. danlacuk, datlucuk (Mar., v. 101b) sencileyin (Birinci Mesnevi, Mar., v. 82a) bulat «bunlar» (G ülistan, Mar., v. 163a) dim ezem (Budalanâm e, taş basm ası, s. 5) 89)
180
Divan, Mar., v. 323a-b.
dogupdur (B udalânam e, s. 2) işitgil (M ar., v. 73b.) çekebilm ez (îk in ci Mesnevi, Mar., v. 110b) elün dutdtğı (M ar., v. 73b) insandtgun «insan olduğunu» (M ar., v. 11b) idühen (M ar., v. 319b) vuruban (Mar., v. 291a) gelübeni (M ar., v. 307b.) göricek (G ülistan, Ank. Gnl. Ktp., N u ; 645, s. 48) olıcagaz (M ar., v. 297a) hilicegez (M ar., v. 311a) uçm adın (uçm adan» (M ar., v. 315a) olaldan «olalıdan beri» (M ar., v. 317a) varınca «varıncaya kadar» (Vücûdnâm e, î. Ü. Ktp., nu : 6817, v. 7b) gönülden yana «gönüle doğru» (B udalanâm e, s. 7) 2) Bakış
K aygusuz’un K elim e H âzinesine
U m ûm î Bir
K aygusuz'un kelime hâzinesi son derece zengindir. Onun eserlerinde hayâtm h er safhasm a âit kelim elere rastlam ak m üm kündür. — Allah, Tanrı, Çalap, Hak, Hüdâ, Mevlâ, ezel, ebed, tevhid, vahdet, birlik, ikilik, Uçmak, hûri, gılman. Tamu, Cennet, Cehennem, kürsü, kalem, levh, sırat, sıfat, zat, hikm et, sır, ilm-i ledün, pinhan, mânâ, ışk, gönül, öz, kendüz, nefs, âlem, âsüman, gün, ay, yıldız, yir, derya, u m man, deniz, bahr, mevc, katre, zerre, vücâd, ten, cisim, imân, küfür, m üslüm an, tersâ, zünnar, güman, insan, şe hir, bazar, çarşu, mahalle, kûşe, velî, evliya, derviş, pîr, ışk eri, yol eri, delil, abdal, m ürîd, tâlib, âbid, zâhid, âkil, sâdık, akl-ı maâş, akl-ı maâd, söz, keleci, külhan, virâne, gene, harâbât, meyhâne, sâki, tevâzu, kibir, tekebbür, hai' ■ 181
sud, sâlûs, fodulluk, ibâdet, nam az gibi dînî ve tasavvufî terim ler ve kelim eler; — Şeker, gülbeşeker, helva, hal, pâlüze, güllâb, ballı kaygana, kaym ak, yağ, tuz, ekm ek, yufka, kalın yufka, çö rek, arpa çöreği, darı çöreği, pilâv, pirinç, bulgur, tarhana, keşkek, erişte, kebap, büryan, kavurm a, yahni, et, burma, kalye, samsa, zeytin, soğan, havuç, hurma, şeftâli, zerdali, üzüm , elma, arm ut, erik, kiraz, karpuz, düglek, koz, fındık, fıstık, leblebi, kuru üzüm , bâdem, cacık, ayran, su şer bet, gibi yiyecek, içecek, tatlı ve yemek ad lan ; — At, katır, eşek, har, m arsuvan, sığır, öküz, dana, deve, buğra, koyun, koç, köpek, it, sek, çetük, kurt, arslan, şîr, fil, dilkü, nenenk, âhû, geyik, gazal, mâr, yılan, karınca, m ûr, balık, bülbül, andelîb, hezaran, baykuş, şah baz, şâhin, fâhte, karga, kerkes, kuzgun, zağ, akbaba, tûtı, kum ru, tâvûs, yarasa, leğlek, serçe, saksağan, kaz, kelebek, gibi hayvan isim leri; — Gül, diken, hâr, gonca, nesrin, nesteren, benefşe, nergis, pam uk, penbe, buğday, arpa, pelût, çınar, servi, kavak, incir, gibi bitki isimleri; — Altın, zer, güm üş, sîm , dem ür, polad, bakır, tûtiyâ, incü, yâkut, lâl, lu lü , mercan, sedef, gibi m aden isim leri; — Kepenek, börk, don, tennûre, ayna, m ir’at, gözgü, sındı, iğne, kılıç, yay, ok, çevgen, çeren, top„ satranç gibi eşya isim leri; — Ney, kanun, çeng, def, saz, rebâb, tabi gibi m û sikî âletleri isim leri Kaygusuz’un zengin kelim e hâzine sini gösteren örneklerdir. 3) Bugüne Göre Arkaik Kelim eler Bugün kullanm adığım ız pek çok kelime, suz’un eserlerinde sık sık kullanılm aktadır. 182
Kaygu
Aşağıda liste hâlinde verilen kelimeler; Kaygusuz’un eserlerinde geçen bütün kelim eler olmayıp, bugün kulla nılm ayan veya herkesçe iyice bilinmeyen kelim elerdir. Bu listede sâdece bâzı kelim elerin m etinde geçen m ânâları ile hangi eserde geçtiği verilmiş, ö b ü r m ânâları üzerinde durulm am ıştır. alda- «aldatmak» (Divan, Mar. v. 332a) anaru «ileriye doğru» (M ar., v. 234a) argaç «dokum acılıkta bezin enine atılan iplik» Kitâb-ı Miğlâte, İstanbul Belediye Ktp., O. Ergun, Bl., nu : 663, s. 225) artş (Kitâb-ı Miğlâte, s. 225) asst (M enâkıbnâm e, 13). banla - «ötmek» (M ar., v. 134a) bay «zengin» (Ank. Geni. Ktp., n u : 645, s. 56) benille «korku ile uykudan sıçram ak», (Miğâb-ı Miglâte, s. 150) bezek «Mar., v. 129b, 130b) bigi «gibi» (Mar., v. 97a, 110b, İ l l a , 299b) börk (M ar., 77b, 113b) Çalab, (Mar., v. 32b) çem ren- «paçayı sıvamak» (M ar., v. 119a) çetük «kedi» (M ar., v. 111b) çevgân (M ar., 107b) göğündür «pançar» (M ar., v. 128b) d a k d u t- «tariz etm ek, k usur bulm ak», (Mar., v. 315a) daş «dış» (M ar., v. 331a) değm e «her hangibir» (M ar., v. 101b) don «elbise» (Mar., v. 300b) döhül (G ülistan, Mar., v. 185b) dükeîi «çok bütün» (Kitâb-ı Miğlâte, s. 173, 205) düriş- «çalışmak çabalam ak» (Divan, Mar., v. 333b) 183
eğin «sırt, omuz» (B udalanâm e, Taş basm ası, s. 7) em «ilâç derm an» (Dilgüşâ, Mar., v. 233b) esriklük «sarhoşluk» (B udalânâm e, s. 12) eyit «söylemek» B irinci Mesnevi, Mar., v. 79a) galaba «kalabalık» (Kitâb-ı Miğlâte, s. 162) gözgü (Ank. Geni. Ktp., n u : 824/1-2, v. Sb) tr - «ayrılmak» (Vücûdnâme, î. Ü. Ktp., nu : 6817, V. Ib) tsst «sahibi», (Mar., v. 7a) harcı «has olmayan» (Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 44) kakı- «öfkelenmek» (Kitâb-ı Miğlâte, s. 150) kancan «nereye» (Mar., v. 58a) kant «hani, nerede» (Mar., v. 98a) karabaş «câriye» (Mar., v. 333b) keçel «kel» (Kitâb-ı Miğlâte, s. 185; Mar., v. 185a) keleci «söz» (M ar., 82a, 104b) kendüz (G ülistan, Ank. Gnl, ktp., nu : 824/1-2, v. 15a; Mar., V. 107a) ktran «kenar» (M ar., v. 334a) ktrgıUuk «olgunluk çağı» (Vücûdnâme, v. 5a) kiçi «küçük» (M ar., v. 236a) kimiş- «bırakm ak» (Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 47) kuç- «kuçaklamak» (Mar., v. 334b) m undak «bunun gibi, böyle» (Mar., v. 305b) m ûş «fâre» (Mar., v. 128a) ög «akıl» (M ar., v. 133a) öküş «çok» (Mar., v. 79a) öndün «önceden» (M ar., v. 191a) özge (Mar., 111b, Miğlâte, s. 163) nöker «maiyet m em uru, hizmetçi» (M ar., v. 132a) sagış «sayı, adet, m ikdar, hesap», (Mar., v. san- «düşünmek» (Mar., v. 229a) şarlan- «sarılmak» (Mar., v. 333b) 184
sayru «hasta» (Mar., v. 167b) neşene «nesne (M ar., v. 153a) sın- «kırılmak» (M ar., v. 81a) stndt (m akas» (K itâb-ı Miğlâte, s. 223) soyla- (Mar., v. 211b) sünük «kemik» (M ar., v. 333b) Tamu- «em ânet etmek» (M ar., v. 178a) tapşur- «em anet etmek» (M ar., v. 178a) teki «gibi» (Mar., v. İ l l a ) tınm a-«ses çıkarm am ak» (K itâb-ı Miğlate, s. 155) tor- «ağ» (Mar., v. 114a) töre (M ar., v. 90a) Uçmag (Mar., v. 76b, 125a) u g n «hırsız» (M ar., v. 81b, 124b) tilaşık «m uttasıl» (M ar., v. 167b) uşda- «ufalamak» (M ar,, v. 83b, 308, 334b) uşda «işte» (Mar., v. 214a) ü stün «çatıyı tu tan direk» (Mar., v. 233a) üzz7-«kopmak» (M ar., v. 233a) viribi - «göndermek» (Saraynâm e, Mar., v. 7a) yancucak «kese, cüzdan» (G ülistan, Mar., v. 153a) yancuk «kese, cüzdan» (Mar., v. 110a) yarag «hazırlık» (Mar., v. 92a) yarakla - «hazırlam ak» (Mar., v. 305b) yarı «yardım» Gülistan, Ank. Gnl., Ktp., n u : 645, s. 44) yavt «yakın» (Mar., v. 107a) yay «yaz» (Mar., v. 84b) yenile «yeni, henüz, yeniden» (Mar., v. 334a) yören - «yaklaşmak, dolaşm ak» (Mar., v. 248b) b ) Anlatım Şekilleri Kaygusuz’un ifâde tarzı son derece sâde ve açıktır. O, tasavvuf um delerini; halkın anladığı basit kelimelerle, benzetm elerle ve sâde b ir şekilde verir. 185
K aygusuz'un eserlerinde, tahkiye’den delil ve ispat yoluna kadar b ü tü n anlatım şekillerine rastlam ak m üm kündür. Onun kullandığı anlatım şekillerini, m uhtelif ör neklerle göstererek sırayla veriyoruz. 1) Nasihat ve H itap Yoluyla Anlatm a Bilhassa m esnevilerde ve m ensur eserlerde Kaygusuz’un tasavvuf um delerini anlatırken «nasihat verme» usûlüne başvurduğunu görüyoruz : Gel iy tâlib olan hayâli terk it Hamûş ol bu kamu makâli terk it Sakın bî-hûde sözlerden dilüni İrişdügi yire sungıl elüni Bu cihân sahrasında yol bekleme Hakk’ı sen kendüzünden ajTU görme®^ * Var var i gönül dîn yolma sen gâfil olma Dînüni hâsıl eyle gönül bî-hâsıl olma Uyuma gönül aç gözüni dört yanuna bak Devşür ögüni kendüzüne kem 'âkil olma*’^ ♦ Toprak ol ’acîb tekebbür eyleme Haddünden artuk keleci söyleme Kanda bir miskin görürsen dut elin Böyle varmışlar bu yolm evvelin Gül olgıl bu yolda diken olmagıl Yol varan miskine düşmân olmagıl192 90) 91) 92)
186
Dilgüşâ, Mar., v. 212a. GMistan, Ank. Gnl., Ktp., nu ; 824/1, v. 12a. Birinci Mesnevi, Mar., v. 82a. '
Gel i tâlib müstemî ol aç gözün Neredesin çağlayıvar kendüzün Çün âdemsin hikmete zulm eyleme Bir söz ki aklu ziyândur söyleme ’Ârif isen yile virme fursatı Bilmek istersen bu ’ilm ü hikmeti**^ î}: î|s * Fikreyle Hakk’un hikmetin Cümle odur zâlıir bâtm Ko bu ikilik sıfâtın Cehd eyle bir ile bir ol ’Âceb niçün yabandasm Hak sende sen ki kandasm Irak yire uzanmagıl Kendüzüne gel hazu- o P «İmdi iy şükr ü zikr eyleyen sâdıklar, iy Allâh’a ibâ det kılan âşıklar! Hak Tebâreke ve Teâlâ bu sarâyı kullarma ibâdet idecek yir eyledi. Ya’nî gele Hakk’un kullan bu sarâyı göre, tâ’ata meşgûl ola, bu saray nakşına gönül bağlamaya...»''^ «Müslüman olmagun bir şartı budur ki Tanrı’yı hâ zır göre, peygamberden utana, edebsüz olmaya, ’âdetsüz iş işlemeye, özinden uluya küstah olma, özinden kiçiye tekebbür olma, kavlünde dürüst ol, hasûd olma, balıillik eyleme, yalan söyleme...»^ 93) 94) 95) 96)
Saraynâme, Mar., v. 26a. Dîvanj Mar., v. 311a. Saraynâme, Mar., v. 25a. Dilgüşâ, Mar., v. 236a.
187
Y ukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi Kaygusuz, iyi b ir m üslüm anın yapm ası ve yapm am ası gereken şeyleri (em ir ve nebileri) gayet açık ve sâde b ir dille anlatm ak tadır. Bu tü r anlatım tarzında onun «emir kipi» ni kul landığı görülm ektedir. N asihat tarzında, dikkati çeken hususlardan biri de K aygusuz'un öğüt vermeye başlam a dan önce «gel iy tâlib, iy gönül, iy can, iy insan, iy Hakk’ı isteyen, iy’akl-ı kâmil, iy gâfil» gibi hitaplarla söze başla m asıdır. Bilhassa Dilgüşâ’da bu «hitap kısmı» bâzen çok uzun s ü rm e k te d ir: Gel iy kendü hâline yol bulanlar Ma’nîde kendü m ikdânn bilenler İrişenler bu vahdet menziline Cân ü baş terk idenler ’ışk yolma Ma'ânî burcma seyrân idenler Vücûdı katrasın 'ummân idenler Girüben ’ışk denizin boylayanlar Ma’ânî izleyüp soy soylayanlar Ne dimekdür bilen ilm-i ledünni Olan sıdk-ıla bu ışkun cünûm Bu ma’nî bahrine zevrâk düzenler Bu vahdet kuşlarına fâk düzenler İrişenler Süleymân menziline Olanlar 'andelib vahdet güline Özini sultâna vuslat görenler Sultâm hayy özini mât görenler Ma’ânî meydânmda bâz olanlar Hakikat burcma şehbâz olanlar 188
Bu ma’ânî dürrine ma’den olanlar Hîikîkati kâmil inşân olanlar^ * Gel iy ârzû-yı vasl-ı cân kılanlar Vücûdı sebâtm vîrân kılanlar Görenler câm aşkâre vücûdda Münâcât eyleyenler her sücûdda Kamu şeyde Hakk’ı ’ayân görenler Demini her nefes Hakk’dan uranlar İkilik duzagından kurtulanlar B ir-île birlik idüp bir olanlar Vücûdın cân gibi ’azîz idenler Özin bilüp işin temyiz idenler Vüeûdmda Hak-ıla bilişenler Vücûdı katrası bahre d ü şen l« Özini Hak’dan ayru görmeyenler Özinden Hakk’ı gayn görmeyenler İrişüp menzile sâkî olanlar Fenâsuz tâ - ebed bâkî olanlar B î-hicâb H akk-ıla vuslat olanlar Sıfâtı zâta irüp zât olanlar"* 2) Doğrudan Doğruya Anlatm a (E xpesition) Raygusuz'un baş vurduğu ve çok kullandığı anlatım şekillerinden b iri de «doğrudan doğruya anlatm a», târif ve izah etm e usûlüdür. Gerek tasavvuf um deleri, gerek .dînî meseleler, bilhassa m ensur eserlerinde bu üslûp için de a n la tılır : 97) 98)
Dilgüşâ, Mar., v. 211b. Dilgüşâ, Mar., v. 229b-230a.
189
«Pes im di ol nutfe ki ananun rahmine düşer, evvelâ zühal terbiye ider, kan olur; sâniyen Mirrîh terbiye ider, et olur; sâlisen zühre terbiye ider, kemik olur; râbi’an şems terbiye ider, rûh olu r.. Âdem evvelden âhirine dek dört vech üzre gelür geçer, am beyân ve ayân id elü m : ev velki oglanlıkdur ki üç ay bahâra müşâbihdür; ikinci yigitlikdür ki üç ay yaza müşâbihdür; üçünci kırgıllukdur ki üç ay güze müşâbihdür; dördünci pîrlikdür ki üç ay kara kışa müşâbihdür'™’. Bu adem hod cümle yaradılmışım âyînesidür. Âdemün vücûdı bir şehirdür, dört dürlü cevahirden bünyâd olm ışdur: Od, su, toprak, yil ve tokuz dürlü cevâhirden yapılmışdur. Kemik, sinir, tamar, deri bu dört ata cânibüdür. İlik, et, kan, yağ, kıl, bu beşi ana cânibindendür'®'. .. .Âbid toprak üzredür, her nesne ki Hak’dan gelse sâkin olur. Ammâ zâhid yil üzredür, her nesne ki Hak’ dan gelse şâd olacağına şâd olur, melûl olacağına melûl olur. Âşık od üzredür, cünûndur, gözini bakdugı yirden ırmaz, elin işinden gidermez. Muhib su üzredür, ma'rifet ile her kancan kılaguzlasan ol yana varur. Cümle bu hik met, bu kudret dost tecellîsidür .. Tokuz felek bizüm sayvânumuzdur Yidi yir yüzi hem seyrânumuzdur Zîrâ inşân sûretidür donumuz Kamu âlem bizüm hayrânumuzdur'®^ 99) Viicûdnâme, îst. Ün. Ktp., nu : 6817, v. 2a. 100) Viicûdnâme, İst. tJn. Ktp., nu : 6817, v. 3b - 4a. 101) Budalanâme, taş basması, s. 25. 102) Saraynâme, Mar., v. 58a. 103) Dîvan, Mar., v. 300b.
190
3 ) Tahkiye Bilhassa dünyanın yaradılışı ve peygam berlere âit kıssaların anlatılışında Kaygusuz, tahkiye üslûbuna baş v u ru r: Ol zamân ki yog idi bu kâ’inât Zât içinde nihân idi her sıfât Zât içinde bu sıfât mestûr idi Bu vücûd yok idi hemân nûr idi Ne nebî var idi ol dem ne velî Dahi söylenmedi idi lâ belî Yir ü gök hazîne içinde sır idi İkilik yog idi hemân bir idi^*^ • • • • • • • •
Âdem eydür bu kez bağışla suçum Buğdayı ayruk 3dmeyün iy hakîm Cebra’il dir hâkim oldur kim anun Noksâm yokdur ol Ganî sultânun \
Söz gerekmez dir Adem dur git dldi Tanrı’nun buyruğu budur dut didi Niçe ki söyledi hergiz gitmedi Cebrâ'ilün sözini işitmedi Türk dilin Tann buyurdı Cebrâ’îl Türk dilince söylegil dur git digil Türk dilince Cebrâ’il «hey dur» didi Durugel Uçmağın terkin ur didi Dutdı kohndan ilerü yüridi Kapuya yakîn varmca süridi 104)
Gülistan, Ank., Gnl., Ktp., nu : 645, s. 45.
191
Bu kez Âdem çok tevâzû eyledi Bir lahza âmân diyüben söyledi Çünki âmân didi kodı Cebrâ’îl Âdeme teferrüc eyler ol âkil Bu kez Âdem yaprağa sunar elin Ya’nî yapragıla örter her hâlin'“ ’Âştk Paşa Hoca ’A ttâr ü S u â l Bular ki bulm ış-ıdı her muradı Her biri bir haber virdi bu yoldan Ne kim bilmiş idi bildUgi hâlden Velî ’aceb haber söylemiş ’Attâr O kim sırrm günül içinde esrâr O ’Attâr kim bu M antık't o düzmiş Karada istem iş deryâyı süzmiş Dimiş ki Kâf tagmda bir ulu kuş Am gören özin kıldı ferâmûş O Sîmurgun mekâm kûh-ı Kâf’da İşidildi bu haber her tarafda Bu cümle kuşlarun sultânı oldur Kamu ansuz sûretdür câm oldur Otuz bin kuş anı isdeyi gitdi Kalanı yolda kaldı biri yitdi'"" Sana dahi rûşenter haber söyleyem hâlümün ancak binde biri ola. Ol vakt kim 'âlem-i sabâvetden hâlet-i bülûga irişdüm bir zerre gam lü ıgussa yog-idi; ’âlemün 105) 106)
192
Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 49. Birinci Mesnevi, Mar., v. 78b.
pâdişâhı idüm. Günden güne yiğitlik menziline kadem basdıun. Bu kez yolum bir çöl beyâbâna irişdi. Bakdum ki bu yitmiş iki milletün halkı gürûh olm ış bu sahrâda sergerdân gezerler. Ben dahi bu gürûhun birine kanşdum..... B ir dervişin gördüğü rüyalar şeklinde tertip edilen Kitâb-ı M iğlâte'deki rüyalar da tahkiye üslûbuyla anlatıl m aktadır : «Derviş uykudan benilledi, uyanıgeldi. Gözin açup bakdı gördi düşidür. Subhâna’llâh didi, yine yatdı, uyudı. Bu def’a gördi ki Yûnus Peygamber haylden çıkmış, pey gamberler cümle anun katma gelmişler. ’Azîm cem’iyyet olmışlar. Derviş anlan görüp kasd kıldı ki parsa ura. Nâgâh ol demde şeytân çıkageldi. Derviş anı görüp eyitdi, yâ şeyhu’n-nuhûs yine m i geldün bunda dir. Şejrtân ka kıdı, tiz ’asâsm çeküp dervişün üstine yüridi‘“. .. 4) M ükâîem e ve Sual Yoluyla Anlatm a Kaygusuz'un eserlerinde zam an zam an karşılıklı ko nuşm alara da yer verilm ekte ve m eseleler soru cevap şek linde anlatılm aktadır. Bu üslûbun en tipik m isâlini Dolapnâme’de g ö rü y o ru z: Su’âl itdüm bugün ben bir dolâba Didüm niçün sürersin yüz bu âba Neden bagrun delükdür gözlerün yaş Sebeb nedür sataşdun bu itâba Karârım yok gice gündüz dönersin Dökersin dertli gözlerden hunâbe 107) 108)
Budalanâme, Taş basması, s. 26-27. Kitâb-ı Miglâte, Belediye Ktp., OE Böl., nu : 663, s. 150; Mar., V. 267b.
193
Elif kaddün bükilmiş çenge dönmiş İnildini düzeltmişsin rebâba Dolab eydür eyâ çeşmüm çerâgı İşitmeye cevâbum aç kulağı Benüm budur sorarsın sergüzeştüm Ki ben yaylar idüm bir yüce tagı İrişmezdi boyuma altmış arşun Bilüme dahi on âdem kucağı^®' ♦ «4: Bana sordı ki ne yirden gelürsin Nedür nakdun ne satarsın alursın Didüm kî gelişüm dünyâ evinden Kaçuban gelmişem dünya dîvinden'" ......... 'îsâ Peygamber dervişe eyitdi, sen hîç tınma, ben ananla söyleşem didi. Derviş eyitdi, neme gerek, sen nice dilersen eyle didi. Hele bunlar Fir’avnun katma irişdiler. Şeytan bakdı, 'İsâ peygamberi bildi, ammâ der vişi bilmedi. Derviş şeytânı bildi, ammâ hîç tınmadı. Şey tân eydür, İsâ peygamber içün Fir’avna söyle ki bu kişi Tann vardur dir, eyü halvet bulduk, bunun cezâsm virelüm, bir dahi öyle söz söylemesün..,. Fir’avn haber sorup «sen mi didün Tann vardur diyü». 'İsâ peygamber leyitdî «beli ben didüm, Tann vardur dijöi», Fir'avn eydür «sen kendü gözünle gördün m i yohsa kıyâs İle m i söy lersin___»'“ Kaygusuz Abdal, tasavvufun bâzı prensiplerini an latmaya geçmeden önce bâzan bu prensipler hakkmda 109) 110) 111)
194
Menâktbnâme, AG nüshası, s. 37 - 38. Birinci Mesnevi, Mar., v. 79a - b. Kitâb-t M iğUte, Belediye Ktp. O. Ergin, Böl., nu : 663, s. 155 -156.
arka arkaya sualler sorar. Böylece sual yoluyla fikirlerini daha tesirli b ir hâle getirm eye ç a lış ır: Sergerdân oldum bilmezem özümi İşidürem velî bilmen sözümi Bu söyleyen bilmezem kî benem mî Cânân mıyan vücûd mıyam cânem mi Neyem ben kendüzümden haberüm yok Divâne oldum uşda karârum yok Nireden gelnıişem bunda işüm ne Âhır ne olacagum gerdişim ne"^ *** Açaym sözün yüzinden perdesin Bîldüreyin sîze harcıdan hâsın Söz içinden size bir dürlü nişân Anladayın ne dimekdür lâ-mekân Lâ-mekâh dimekde maksûd ne imiş Ash fer’i neden oldı her bîr iş Lâ-mekân dimek mekânsuz yir midür Yoksa anun da mekânı var mıdur"^ Ma’Iûm olsun kî evvelâ âdem ki, kudret-î Hakk'da ana rahmine nice düşer ve nice vücûda gelür ve rûh île dirîlür ve anadan nice ırar ve ’âdemün zâhîrinde ve bâtımnda hâsiyyetî nicedür ve kaş rûh vardur ve 'anâsır-ı erba'a neye tâbi'dür ve kaç nefs vardur ve nice gelür ve 'âleme nice geçer ve kuvvet nerelerinde olur. 112) 113) 114)
Dilgüşâ, Mar., v. 213b - 214a; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 5 - 6. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 44. Vücüdname, İst. üniv. Ktp., nu : 6817, v Ib.
195
5) Tasvir Kaygusuz Abdal zam an zam an tasvir yoluna da baş vurur. Bilhassa dünyayı ve inscin vücudunu anlatırken onun tasvir üslûbunu kullandığını g ö rü rü z : Bu sarayda gice gündüz ay u gün Mîzân ile düzilmişdür bu düzgün Altı kapulu bîr evdür bu cihân Külli tertib yirlü yirince hemân Cümle pergâli ârâste pür-kem âl Kışı yazı gice gündüz mâh ü sâl Şöyle kim üstâd münakkaş eylemiş Yirlü yirince tamâm hoş eylemiş Yidi tabaka aşaga zîr zemin Eksügi yok düzmiş üstâd-ı emîn Yidi tabaka yukaru manzan Cümlesi ârâste dürr ü dîvân İçini tâze gülistân eylemiş Zihî sultân gör ne ihsân eylemiş**^
Çü destûr virdiler içerü girdüm Özüme bürünüp 'aklumı dirdüm Görürem bir ulu şehr-î mu'azzam Ana nisbet degül ne Mısr u ne Şâm Yidi yüz yitmiş yididür mahlesî 'Âleme dolmış o şehrün kavgası 115)
196
Saraynâme, Mar., v. 2a - b.
ü ç yüz altmış altı çarşudur bâzâr Her ne ki vardur cihânda anda vâr On iki burcı bedeni var tamâm Dört yüz kırk dört sipahi saklar müdâm”'* Bu cihân içinde bir derviş seyâhât 'âleminde gezer ken kendüzin bir sahrâda görmiş ki bîç nihâyeti yok. Ol sahrânun ortasmda bir yol var. Ammâ kendüden gayn kimesne yok”’. 6) Delil ve Isb a t Yoluyla Anlatm a Kaygusuz’un sık sık başvurduğu yollardan b iri de fikrini âyet, hadîs ve kelâm-ı kibarlarla takviye etm ektir. Bilhassa tasavvufun çıkış noktası olan «men 'arefe nefsehu fekad 'arefe rabbehu» hadîsini çok sık kullanır. Budalanâm e’den aldığımız şu örnekler, K aygusuz'un b u an latım tarzına tipik m isal teşkil e d e rle r: «Ve bu vücûd ol zât ile mevcûddur. Anda dahi Hak nûnndan bir şem’a vardur. Yaradılmışda bir nesne yok ki anda Hak nûnndan bir şem'a olmaya. Kavluhû Te'âlâ: Vallâhu bi-külli şey'in muhit”* âyet-i kerîme değül mi? Anunçün konşı hakkı Tann hakkı dimişlerdür'^*’. Küllü men 'aleyhâ fan'^" didi Kur'anda Hakim Bu hükümde cümle eşyâ ser-be-ser yeksân geçer'^' Başda anasın anda vatanun Ashna yitişe kavuşa cânun 116) 117) 118) 119) 120) 121)
Birinci Mesnevi, Mar., v. 79b. Kitâb-t Miğlâte, Belediye Ktp., O. Ergin EL, nu : 663, s. 139. ^Allah her şeyi kuşatıcıdır», Fussilet sûresi, 54. âyet. Budalanâme, Taş basması, s. 26. «Her şey fânidir». R ahm an sûresi, 26. âyet. m v a n , Mar., v. 332b.
197
H ubbu’l-vatan m ine’l-imândur^'^ D ut nebî sözini cârna cândur M ustafâ sözini d u t ki lıakdur Geîdün yine gitmege yarakdur'^ c) Diğer Üslûp Husûsiyetleri Kaygusuz'un kullandığı kelime hâzinesi ve başvur duğu anlatım şekilleri yanında tekrir, seci, mecâz, atasöz leri ve deyimler gibi dikkati çeken daha başka üslûp hu sûsiyetleri de vardır. B unları da sırayla ele alalım. 1) Tekrir T ekrir Kaygusuz’un en çok başvurduğu u nsurlardan biridir. Manzum eserlerde, bilhassa m ısrâ başlarında kul lanılan te k ra rlar onun şiirlerine yüksek b ir heyecan k atar lar : Gâhî katrenun içinde deryâyı mahv eyler ol Gâhî güneşi hikmetle zerrede pinhân kılur Gâh cümle cism içinde bî-nişândur cân bigi Gâh virân gönülleri ol özine vatan kılur Bir kula bak kim tâ’atm özine pût eylemiş Bir kuhna rahmet eyler küfrini îmân kılmKimisi Ahmed yohnda kesbini kılmış kemâl Kimisi hayvân velî kim sûretin inşân kılur’^^ 122) 123) 124)
198
«Vatan sevgisi imanda,ndır>, İsm ail b. Muhammed b. el-Adûnî, Keşfu’l-hafâ, C. 1, Halep ( ?) , s. 415. Üçüncü Mesnevi, Mar., v. 132a. Dîvan, Mar., v. S08a.
Zîrâ bu hâzine genc-i kadîmdür Bu gencün sâhibi Hayy’ül- ’Alîmdür Hezârân hikmet ü tılsım u perde Bu gencün sâhibi Hayy’ül- ’Alimdür Bu sırn fâş iden gitdi başından Elin öz kan-ıyla yudı yaşmdan Zihî hazîne zihî bâb ü miftâh Zihî perde zihî halvet zihî şâh Zihî deryâ zihî mevc-i dür-efşân Zihî ’ilm ü zihî delîl ü bürhân Zihî hümâ ki gölgesi sa’âdet Zihî mülk ü imâret zihî üstât^^ *
*
-ii
Kimisi mest olup börkin yitirmiş Kimisi destânn kavala virmiş Kimi nâmûs şişesin daşa çalmış Kimisi kilimini suya salmış Kimi sarhoş olup eyler hây u hûy Ya’nî dir ki bu ne hâldür haber duy Kimi meyhânede serdih olupdur Kiminün işi dün gün âh olupdur Kimisi bir hiçe satmış cihâm Terk eylemiş kamu sûdı ziyâm^“
125) 126)
Birinci Mesnevi, Mar., v. 76a. Birinci Mesnevi, Mar., 77b - 78a.
199
Bu ’ışk-ıla cihân oldı münevver Bu ’ışk-ıla döner künbed-i dcvvâr Bu 'ışk-ıla denizler cûşa geldi Bu ’ışk-ıla felek cünbişe geldi Bu 'ışk-ıla ’âlem pür-nûr olupdur Bu 'ışk-ıla gönül ma'mûr olupdur Bu ’ışk-ıla cihân kavgaya düşmiş Bu 'ışk nû n güneşe aya düşmiş, Bu’ ışkdur derde dermân zahme merhem Bu 'ışkdur cümle başdagı serencâm Bu 'ışk genc-i sa'âdetdür sa'âdet Bu 'ışk katında 'âkiller olur mât Bu 'ışk didükleri derd ü belâdur Bu 'ışk elinde cânlar mübtelâdur'^ * Dahi bir burca irişdi menzillim Dahi bu dürlü beyân söyler dilüm Dahi bir özge hikâyet kıl ü kâl Dahi bir özge tâU'dür özge hâl Dahi bir menzile yitdi seyrânum Dahi bir dürlü haber duydı cânum Dahi bir dürlü nişâne göm üşem Dahi bir özge mekâna irmişem’^^ «Bu meydândur ki meleklerden denk ü hayrândur; bu meydândur ki felekler m est ü şeydâdur; bu meydân127) 128)
200
tUinci Mesnevi, Mar., v. 117a. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., N u : 645, s. 59.
dur ki zemîn ü âsümân cüst ü cûdadur; bu meydândur kî hûr u gılmân setâretdedür; bu meydândur ki yaradılmışın biri içdi ’âkil oldı, birisi içdi ’âşık oldı, birisi dâhi içdi sâdık oldı»'». 2) Secî M ensur eserlerinde veya karışık eserlerinin m ensur kısım larında kullanılan seciler Kaygusuz’u n üslûbunda m ühim b ir yer tu tar; «Oglanhk yil gibi, yiğitlik sel gibi; pîrlik üstünleri eskimiş dama benzer, ma’nîsüz davâ eylemek kirişi üzilmiş yaya benzer»'®. «Pes imdi iy Hakk’a tâlip olan 'âşıklar, iy Mustafâ kuhna tâbi, olan sâdıklar, iy evliyâ yolma muhîb olan müştâklar»'^'. «Harîf-i men, şerif-i men, zarîf-i (men, gönli sanâ çe vir; gönül göziyle bak, gönül kulağıyla dinle; söyleyeni ko, söyledene bak; olma sakın kelle göz, dinle kabûl eyle söz»"^. 3) Mecaz Tasavvuf b ir m ecazlar hâzinesidir. Çok defa, kelime lerin m ânâları bilinen ağır tasavvufî k o n u la n anlatm aya yetmez. Bunun için m utasavvıf şairler dâim a mecaza baş vurm uşlardır. O nların b u mecazlı kullanışları çok defa yazdıklarının anlaşılm am asm a veya yanlış anlaşılm asına yol açar. Bu hususta en ileri giden m utasavvıf şâir diyebilîrizki Kaygusuz Abdal’dır. Onun bilhassa şathiyeleri, me cazlarla doludur. Mecazları anlam adan şathiyelere nüfûz 129J Budalanâme, Taş basması, s. 14-15. 130) Dilgüşâ, Mar., v. 233a. 131) Saraynâme, Mar., v. 64a. 132) Budalanâme, Taş basması, s. 10.
201
etmek m üm kün değildir. Bu husûsu daha a(,ık anlatm ak üzere Kaygusuz’un tipik şiirlerinden bîrini ele a la lım : Edrena şehrinde bugün Bir dükkân aldum kirâya Ol mahalde sataşmışam Bir akçası çok kanya Sordı bâna garîb misin Hîç bu şehri görüp misin Yohsa gelişün şindi mi Anatoh’dan beriye Didüm ki bu dem gelmişcm Kirâya dükkân almışam Eydür yiğit gel içerü (Dö;?ek getürsin câriye) İy kurbân olduğum yiğit Gör ne direm sözüm işit Bu Fdrene şehrinde sen Gcznıeyvsin serseriye Eydür Jii bu Rûm-ili'dür Sanma ki Anatoh’dur Bunda esîr-bendler çok olur Düşmeyesin bâzâriye Harçlıg-içün kayırma dir Tek benüm terkim urma dir Sen gel yi iç otur hemân Varma akına çeriye Çağırdı Nergis Gülbahâr Büryân getür bâzâra var îçerü evi sil süpür Odun vurun buhâriye 202
Aldı beni girdi içerü Yapdı kapusmı girü Getürdi şol nimetleri Kim bakar aka sanya • • • • • • • • • • •
K an beni aldatdı çün Hükmine eyledi zebûn Anca dürişdüm dün ü gün Sarlanı kaldum deriye Şol hadde irişdi belüm Külli unıtdum bildügüm Başladı şindi iligüm Sünük içinde eriye Gönlegi kaftan eyledi Hükmine fermân eyledi Hamâma da varur-ısa Beni yanınca süriye Dişi kınk yüzi sovuk Fitnesi çok kendü çâbük Ben bî-çâre haberüm yok Ugramışam zemheriye Ol kandan kurtulmağa Kul oldum âzâd olmağa Fetvâ bulam mı ki ’aceb Varsam İbn-i Fenâri’ye M urâd H ân’a, vanmadum Özümi kurtanmadum Kaygusuz Abdâl bi-çâre Uğradı bir haşanya*^^ 133)
Dîvan, Mar., v. 333a - o.
203
Yukarıdaki şiire çok benzeyen iki şiir daha vardır. Bunlardan biri «Evlâdı tutdı beni - Yanbolu’da bir kan», diğeri «Filibe’de yenile - bîr kan sevdi beni» diye başla maktadır. Konuyu tamamlamak için bu şiirlerden de ba zı dörtlükleri verelim : Kanda bir yiğit görse Akçala avlar anı Utanmaz oğlan sever Başı ak döşi şan Bir gice fursat-ıla Koynına girdüm nâgâh Göbegünün sovugı Unutdurdu mermeri'^ * Ben seni donadayın Sırmanı üsküf ideyin Harçlıg-içün gam yime Sen hemân öp kuç beni Uşda mâl altun kumaş Sermâye kul karabaş Tek kan dime bana Şâd eyleme düşmâm Dir girelüm yorgana Varalum cânı câna Sen beni kuç ben sana Ögredeyin erkâm 134)
204
Dîvan, Mar., v. 334a.
Yanum halvet bula Yatmağa yarak kıla Karnın oda kızdurur Zîrâ sovukdur teni Beş vakit namâz kılur Halk anı sâlîh bilür Böyle çâbük oldugın Kim bilür ol fettânı Bir dem oeni görmese Dudagumı sormasa Yiçirmi kez dolanur Şol yeni bezesteni'^^ Y ukarıdaki şiirler; ilk bakışta b ir delikanlıya âşık olan yaşlı ve kötü yola düşm üş bir kadını anlatm aktadır. Üstelik Kaygusuz, yaşlı kadınla genç arasındaki aşk sah nelerini bugün bile açık sayılacak b ir üslûpla anlatm ak tadır. Ancak şiirlerden birinin sonundaki şu dörtlük bizi başka tü rlü düşünm eye sev k etm ek ted ir: Ne k an var ne koca Ne irte var ne gice Bu sözi anlayanun Kurbânıyam kurbâm”'* Bu dörtlüğe göre Kaygusuz'un, yukarıdaki şiirler de geçen bâzı kelimeleri bilinen m ânâda kullanm adığı an laşılıyor. O halde Kaygusuz bu kelimeleri hangi m ânâda kullanm ıştır. Bâzı an ah tar kelimeler, bu hususta bize yar dımcı olabilir. Onun B udalanâm e adlı eserinde biz bu 135) 136)
Dîvan, Mar., v. 334b. Dîvan, Mar., v. 335a.
205
anahtar kelim elerden birinin hangi m ânâda kullanıldığını buluyoruz. B udalanâm e’deki ibâre aynen şö y led ir: «Bu vücudun bir dükkândur, sana kiraya virîhnişdür»’”. Bu izahtan açıkça anlaşılm aktadır ki Kaygusuz, şiirlerdeki «dükkân» kelimesiyle «vücûd»u kastetm ekte dir. Esasen tasavvufa göre ebedî olan «ruh» tur. «Vücûd» ise geçicidir. îşte bu şiirlerde vücûdun geçiciliği, kiraya verilmiş dükkân benzetmesiyle ele alınm aktadır. Anah ta r kelim elerden b ir diğeri «karı» dır. Gerçi «dükkân» ın «vücûd» olduğu anlaşıldıktan sonra «kan» nın da «dün ya» olduğu anlaşılm aktadır. F akat Kaygusuz, b ir şiirin de bu hususuda açıkça b e lir tir : Bu dünyânun misâli Mu'azzam şehre benzer Velî bizüm 'ömrümüz Bîr tîz bâzâra benzer Bu şehrün hâyalleri Dürlü dürlü hallerf Aldamış gâfillerî Câzû 'ayyâra benzer^^ Şiirinden anlaşılıyor ki şehre benzeyen «dünya», «câ zû ayyâr» dır. Kaygusuz’un yukarıya aldığımız şiirlerin deki «kan» ile buradaki «câzû 'ayyâr» aynıdır. Esâsen bu şiirde de «vücûd» un «dükkân» olması, «ömr»ün «bazar» olm ası benzetmesiyle verilm ektedir. «Dükkân» ve «kan» an ah tar kelim elerinin böylece anlaşılm asıyla, şiirde geçen diğer hususlarda çözülmek tedir. K annın gence verdiği çeşitli «nimet» 1er de «dünya 137) 138)
206
BudcUanâme, Taş basması, s. 9. Dîvan, Mar., v. 332a.
nimetleri» dir. N itekim Kaygusuz, şiirlerde «kan» dan yâni «dünyanın aldatıcı cazibesi» nden kurtulm anın çâ relerini aram aktadır. Y ukarıda açıkladığımız mecaz anlaşıldıktan sonra bugüne k adar yapılm ış yanlış tefsirler, kendiliğinden or tadan kalkm aktadır. Söz gelişi V. M. K ocatürk, bu şiir leri «dil ve ruh bakımından, eski Kaygusuz'un eserlerin den tamamiyle ayrı ve çok daha ileri evsafta» ve «lâubâlî» bulduğu için ikinci b ir Kaygusuz Abdal olduğunu dü şünm üş ve «Sarâyî» m ehlâslı bu ikinci Kaygusuz'un«şiirlerinde Rumeli'de yaşadığım ve akıncı eri olduğunu gös teren kayıtlar»'^ bulm uştur. H albuki Kaygusuz’un Budalanâm e’sindeki açıklayıcı cüm leden sonra bu şiirlerin ikinci b ir Kaygusuz'a âit olduğunu düşünm ek m üm kün değildir. A y n c a : Harçlıg-çün (sen) kayırma dir Tek benüm terkim urma dir Sen gel yi iç otur heman Varma akma çeriye dörtlüğündeki «akın, çeri» kelim elerini de hakiki anlam da düşünüp onun akıncılık yaptığı sonucuna varm ak doğ ru değildir. D örtlükte görüldüğü gibi «karı» yâni «dünya» konuşm akta ve «beni terk etme; akına çeriye gitme» de m ektedir. O halde b u rad a «akma çeriye gitmek», dünya nim etlerini terketm ek ve tasavvuf yoluna girm ek demek tir. Kaygusuz'un daha pek çok şiiri böyle mecazlarla doludur. Meselâ o, «vatan» kelimesiyle «elest meclisi» ni, «saray» kelimesiyle «kâinât»ı, «şehir» kelimesiyle «insan 139)
V. M. Kocatürk, Türle. E deU yatt Tarihi, s. 290.
207
vücûdu» nu kasteder. Bu m ecazlarla ilgili mukayeseli b ir örnek daha v e re lim : Görürem bir ulu şehr-i mıu’azzam Ona nisbet degül ne Mısr u ne Şam
/
Yîdi yüz yitmiş yididür mahlesî 'Âleme dolmış ol şehrün kavgası Üç jâiz altmış altı çârşûdur bâzâr Her ne ki vardur cihânda anda var On iki burç u bedeni var tamâm Dört yüz kırk dört sipâhî saklar müdâm^''® Bu beyitlerde geçen şehir, yedi ■yüz yetm iş yedi ma halle, üç yüz altm ış altı çarşı, on iki burç ve d ö rt yüz kırk dört sipâhi acaba hakiki m ânâsıyla mı kullanılm ıştır? Kaygusuz’un Vücûdnâme ve Dilgüşâ’sım incelediğimiz za m an yukarıdaki kelim elerin de mecazî anlam da kullanıl dığını anlarız. Dilgüşâ’da şöyle d iy o r: «Âdemün vücûdı bir şehrdür, her ne kim cümle ’âlemde var ise ol şehrde vardur. Ol şehrün on iki kapusı vardur___âdemün vücûdı üç yüz altmış altı damardur yidi yüz yitmiş yidi sinirdür dört yüz kırk dört pâre sünükdür»^''^ 4) Atasözleri ve Deyimler ‘K aygusuz’un eserlerinde üslûp bakım ından göze çar pan husûsiyetlerden biri de atasözleri ve deyim lerin bol bol kullanılm asıdır. Böylece Kaygusuz, halk diliyle ko nuşm akta, eserlerini halkın rahatça anlayabileceği b ir şe kilde söylemiş olm aktadır. Bilhassa nasihat yoluyla an140) 141)
208
Birinci mesnem, Mar., v. 79b. Dilgüşâ, Mar., v. 217b.
latma sırasında Kaygusuz’un atasözlerine sık sık başvur duğu görülmektedir: , 1
Ana kim yitmedün elün sunmagıl Sınacak budağa zinhar konmagıl Bitmeyecek yere tohum ekmegil Boynum sun yola başun çekmegiP^ * Yorganun kadar uzatgıl ayagun Söz işit sağır degülse kulagun Yoluna bak ayagun daşdan sakm SıiTum sevdügün kardaşdan sakm'^^ * Şikârı şahbâzun murdar degüldür Yiri herbir kuşun gülzâr degüldür Çü karga bülbüle olmaya demsaz Tûtî teki şeker yemeye kerkez Çetük arslan-ıla dutmaya pençe Deve jrükin oekebihnez karmca’^ Su görmeden etegün çemrenürsin Meğer sen bülbüli leglek sanursın'^^ * Bu ne dimekdür ne bilsün her jnâşî Asimi bilene sorun her işi Evde giçen s im ne bilsün çoban Sultânım jdrin tutamaz pâs-bân
142) 143) 144) 145)
Birinci mesnevi, Mar., v. 81a. Birinci mesnevi, Mar., v. 92a İkinci mesnevi, Mar., v. İ l l a - b. lJcin<^ mesnevi, Mar., v. 119a.
209
Ata arpa sığıra saman gerek Hayvanım budur âdeme nân gerek Gıdâsm bilmek hoş olur her kuşun Lokması şeker degüldür baykuşun Eşegün bo 5Tima dakma incüyi İnsanun insan gerekdür her huyı Keçe dikmek atlasa usûl degül Balı neft kabına koymak yol degül Her kara taş lü’lü mercan olmaya Gevhere taş dimek erkân olmaya Âşinâ olmaya koyun kurd-ile Nitekim Türkman barışmaz K ürd-ile Devenün nesine gerekdür hamam Her işün özge hâli var iy âdem Tanbura sazına dana oynamaz Kerkes ile hem-nişîn olmaya bâz ’Âkilün işin ne bilsün divâne Sirkeyi sirke-fürûşdan Bor yine Ferâgatdur gülbe - şekerden eşek Bala katran tût (i) yâya sığmaz nemek Ne işi vardur bâzârda dilkünün Lezzetin bilene sorun her hûnun Köre tût (i) yâ keçele satma tarak 'Arif isen her işün üstine bak Eve geldün-ise döhül çalmagıl Yola diken halvaya tuz salmagıl 210
Çeng ü 'kânûn çalabîlmeye öküz Gözlüye kör kaçan ola kılaguz Taş atana çömleği dutma siper Anlaya hâlin ki anun 'aklı var'''^ Atasözleri yanında deyim ler de Kaygusuz’un üslûbu nun m ühim unsurlarından b ir id ir : İy gâfil uyan ki sen uyursm Kanı sen yine kan ile yursm''*^ * Ne baluk var ne sû var tor salarsın Balı tutmadın barmagun yalarsm^" Şöyle meşguldür bular kim işine Elleri değmez ki başun kaşına*'’’ Tuz ekmek hakkını sakla iy ısafâ Tâ ki hoşnud ola senden Mustafâ'™ * Kişi var ki teni dahi oldı can Kişi var ki derdi ser çeker heman’^' «c ^ î}s
Âdem oldur bu haberi anlaya Tevhidi can kulağıyla dinleye'^ 146)
147) 148) 149) 150) 151) 152)
Gülistan, Mar., v. 184b-185b; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 8 9-90; M. Y. Dagrh, a. g. e., s. 63 - 64. Üçüncü mesnevi, Mar., v. 132b. İkinci mesnevi, Mar., v. 114a. G-ülistan, Mar., v. 163a. Birinci mesnevi, Mar., v. 82a. GüUstan, Mar., v. 176a. Saraynâme, Mar., v. 7b.
211
«Kaya kuşı gibi 'ömrilni laklak ile geçürme, a’mâ gibi deve tepmesin somun san m a... boş tulumdan her ne agzuna gelürse fır fır söylersin»^^^. 5) H alk Söyleyişleri Kaygusuz, eserlerinde çoğunlukla halk gibi konuş m akta; sokakta, çarşıda, pazarda yaşayan insan gibi hitap etm ektedir. Bunun için atasözlerini ve deyimleri bol bol kullandığı gibi zam an zam an ünlem e ve seslenme edatla rına başvurm akta, zam an zaman küçültm e eklerini kullan m akta, bâzan halk arasında kullanılan şahıs isim lerini saym aktadır. Onun üslûbundaki samimiyeti yaratan en m ühim unsurlardan biri olan bu söyleyiş tarzına âit bâzı örnekler v eriy o ru z; ’Âşık oldum zangadak Irlayuban fingedek Yârum öğütler beni Yanramagıl bangadak Yârun severse seni Sen dahi sevgil anı Lutf-ıla söyle yâre Söylemegil vangadak Yâr-ıla otururken Ağyar gelse katuna Kendüzüni agır dut Durugelme(gil) dangadak Gördüm yârum oturur Çin ü Hıtay elinde Yârum anda ben bunda Tapu kıldum zengedek 153)
212
Budalanâme, Taş basması, s. 12-13.
,
Yârum Urum elinde Benem Şîraz şehrinde Arkıncacık söylerem Şîve-y-ile cingedek Yâre işâret eyledüm Remiz-ile söyledüm Bir taşçagız atmışam Sapan-ıla fingedek ’Işk-ıla hemdem oldum Mesih ü Meryem oldum Çal ahi eyit begüm ’Aklıcagım kangadak ’Işkun-ıla fâş oldum Yolunda tırâş oldum Melâmet dümbecegin Kakıvirdüm dümbedek Lutf u ihsan eylegil Yâre eji söylegil ’Işkunun denizine Ben de düşdüm cumbadak Ben yârun mahallesin Yöreneydüm dembedem Afrvar görüp ürmese Köpek gibi fengedek Kaygusuz Abdal’ı gör ’Işk-ıla oldug-içün 'Aklı deryâdur anun Kendüzi nihekkidek’^'" 154)
Dîvan, Mar., v. 296b; İst. Belediye 663, s. 225.
Ktp. O. Ergin, Bl. nu ;
213
Çağırdı Nergis Güîbahar Büryan getür bazara var İçerü evi sil süpür Odun vurun buhârıya'^^ Manastır’da bir başacuk Gönülcügüm aldı benüm Kaşın çatar gözin süzer Sevdücegüm bildi benüm • ••••••••••
Bir garibüm hatrum sorun Delü oldum öğüt virün Sofi - y - idüm şindi bilmen Halcugazum noldı benüm Didüm gülüm sevdüm seni 'Âşıkam esirge beni Dahi beter nâz eyledi Vay hakkumdan geldi benüm Kaygusuz AbdaV\xm didüm Bir lutf eyle gülüm didüm Tapuna kul olam didüm Bu sözime güldi benüm'“ «. . . Mahlûk ne çâre idebilür. Eğer anlarun biri ’emmün oglından su’âl iderse ben dahi özümden dimezem ki gönli Ibugz u melâl ile dola. Direm ki Molla Sevündük ogh Acı Doyuran Aganun ulu babası Hızır’dan böyle işitmişidi. Kabûl iderse hoş, itmezse ’emmün oğullan hod kabul ider didi»'^. 155) 156) 157)
214
Dîvan, Mar., v. 333b. Dîvan, Mar., v. 335a. Budalanâme, Taş basması, s. 4- 5,
« ...E g e r T>u ıkıssadan sen dahi su’âl idersen 'em mim ogh eydür ki bilen bilür ne söyleyem. Bilmeyen bil mez, hod yine ne söyleyem. Bilen bilür bilüri - bilmeyen ne bilür bilüri - Sen seni bilmez isen - Bulagör bir bilüri»‘“.
158)
B urada Nasreddin Hoca’m n m eşhur
215
DÖRDÜNCÜ
BÖLÜM
KAYGUSUZ ABDAL'IN ESERLERİNDE DİN VE TASAVVUF I. DİN Kaygusuz'un eserlerinde din ile ilgili itikat, ibâdet, ahlâk hüküm leri ve bunlara âit bilgiler büyük b ir yekûn tu tar. O, eserlerinin pek çoğunu dînî hüküm leri, halka ba sit ve sâde b ir dille anlatm ak için yazm ıştır. Fakat, Kaygusuz’da dikkati çeken nokta dînî hüküm ve bilgilerin hem en hem en dâim â tasavvuf açısından ele alınm asıdır. O, Allah'ı çoğunlukla «vahdet-i vücûd» görüşü içinde m ü talâa eder. Peygam berlerden bahsederken çok defa tavasvufun «tecellî» kavram ını işler. Âyet ve hadisleri yine «vahdet-i vücûd»u anlatm ak için iktibas eder. Ancak ah lâkî hüküm lerde onun, doğrudan doğruya iyi b ir müslüm anda bulunm ası gereken şartlar üzerinde durduğunu görürüz. Kaygusuz’un dîni ele alış tarzım bu şekilde b elirttik ten sonra, dînî kavram ları içine alan örneklere geçebili riz. a)
İtik at
i. Allah «Allah» kavram ı, Kaygusuz’da «Allah, Tanrı, Çalap, H üdâ, K irdâr, Mevlâ, Hâk, Rab, Hâlik, Yaradan» kelime 216
leriyle ifâde edilir. Bu kelim eler tek b aşların a kullanıl dığı gibi hürm et ve tâzim ifâde eden «cenâb, ta ala, celle celâlehü» gibi kelim elerle b ir arad a d a kullanılır. «Sul tan» ve «pâdişâh» kelim eleri de K aygusuz'da mecâzen «Allah» 1 ifâde ederler. Allah'ın «hay, vahdâniyet, lem yezel, bâki, alîm, semi, basîr» gibi sıfatlarıyla «rahim , rahm an, hakim , çelil, cemîl, ganî, habîr, kadîr, kerîm» gibi esmâ-i hüsnâsı da «Allah» kavram ım ifâde etm ek üzere k u lla n ılırla r; İy sıfâtım Kulhuva’llâhu Ahad Her dem içinde kadîrsûn her sahat Cümle sırrı sen bilürsûn iy Kadîr Bî-şerîksin bî-misâlsin bî-nazîr Cümle sensin mu’teber ü muhtasar Ol ki sensüzdür fişâr - ender - fişâr Küllî sensin âşikâre vü nihân Yirde gökde yine sensin cism ü cân Senden ayra nesnenün cânı yok Pür - kemâlsin kudretün noksanı yok Mâlikü’l-mülksin Kadîm ü lem-yezel Mahlûkun hâliki sensin z ü l - celâl Değme bir zerrede bin dürlü ’aceb Sen bilürsin sen kılursm iy Çalab* Tanrı settârü’l-’uyûbdur hem Kerîm Hem 'Alîm’dür hem Hakîm’dür hem Rahim^ 1) 2)
G evhemâme, Mar., v. 105a - b. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu ; 645, s. 62.
217
Sultâiîundur bu sarây cümle van İçindeki yine kendü kullan^ * Pâdişâhdan mertebe buldı cânı Kemâle irîşdi huy-ı insânî^ Kaygusuz'un bâzı şiirlerinde «Allah» kavram ı çok değişik b ir üslûp içinde geçm ektedir. Bilhassa şathiyelerinde görülen bu üslûp içinde Kaygusuz, Allah’la senli benlidir. Âdeta Allah ile şakalaşır ve onunla arkadaşı imiş gibi sam im î fcir şekilde konuşur. Tabiî bu, «vahdet-i vücûd» görüşünün b ir neticesidir. Bunu şöyle ifâde edebi liriz « Mâdem ki Allah, h er yerde m evcuttur, insana her şeyden daha yakındır, h a ttâ b ü tü n varlıklar ve bizzat in san Allah'ın tecellîlerinden ib ârettir; o halde Kaygusuz, kendisine bu kadar yakın olan varlıkla sam îm i olm a hak kına sâhiptir. K aygusuz'un en m eşhur şiirlerinden biri olan «Yücelerden yüce gördüm», Allah ile bu şekilde ko nuşm anın en tipik örneğidir. Yücelerden yüce gördüm Erbâbsm sen koca Tann ’ÂIem okur kelâm ile Sen okursun hece Tanrı • • • • • • • • •
Yiğit ad-ılan anılur Filân oglı filân diyü Anan yokdur baban yokdur Sen benzersin niçe Tann Kıldan köprü yaratmışsm Gelsin kulum geçsün diyü Hele biz şöyle duralım Yiğit isen geç i Tann 3) 4)
218
Saraynâme, Mar., v. 4b. Saraynâme, Mar., v. 34b; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 140.
G arîb kulun yaratmışsm Derde mihnete katmışsın Anı 'âleme atmışsın Sen çıkmîşsm uca Tanrı Kaygusuz Abdâl yaradan Gel içegör şu curadan Kaldur perdeyi aradan Gezelim hilece Tann^
^
D ikkat edilirse şiirde Kaygusuz, S ırat K öprüsü için Allah’a rahatça hesap sorm akta, onun doğmamış ve doğ rulm am ış olm asını m üstehzi b ir üslûp ile ele ala)bilmektedir. Ancak pek çok neşirlerde bulunm ayan son dörtlük, Kaygusuz’un gerçek kasdm ı ve niyetini ortaya koym ak tadır. O, T anrı ile kendi arasında «perde» kabul etm e m ekte, «fenâ fillâh» m ertebesini «gezelim hilece Tanrı» m ısrâı ile veciz b ir şekilde ifâde etm ektedir. Aynı husus, Kaygusuz’u n şu şiirinde de benzer şekilde işlen m ek ted ir: Allâh Tann yaradan Günde heş kez cür’adan Yâr ile yâr olugör Agyâr çdcsun aradan Gönül hostânm sakın Su sığın girmesin Bekle uçurmayasm Kanhyı^ minâreden Ger inşâm sorarsan Hak’dan gayrı degüldür Sıfâtı nûr-ı Mutlak Hırkası dört pâreden 5) 6)
A Gölpınarlı, A levi - B ektaşi Nefesleri, s. 213; Bu şiirin deği şik şekli için bak : Millet Ktp., Ali Em lrl Bl., nu : 535, v. 108t) Kağnı arabası.
219
Dembedem duhûF gibi Tamb u tumb eylemegil Mansûr’layın ölürsin Bilmezsin müdâreden Bu Kaygusuz AbdâVun Hüneri ni'met yimek Andan artuk hüneri Umma bu bî-çâreden* * Şu beyitte ise T ann, Türkçe k o n u şm ak tad ır: Türk dilin Tann buyurdu Cebrâ’îl Türk dilince söylegil durgit digiP 2. Melekler ve Şeytan Kaygusuz Abdal, «Melek» kavram ı için «melek, melâike, ferişte» kelim elerini kullanır. Onun eserlerinde en çok adı geçen melek, Cebrâil’dir. Cebrâil; peygam berler le, dolayısıyla insanlarla m ünâsebeti sağlayan m elek ola rak Kaygusuz’un eserlerinde yer alır. Bilhassa Adem aleyhisselâm kıssası anlatılırken Cebrâil'in adının sık sık geç tiğini görürüz. B urada Cebrâil’in Âdem’le Türkçe konuş m ası çok dikkat çek icid ir: Hak buyurdı Cebrâîle var didi Âdem’i Cennet İçinden sür didi Geldi Cebrâ’il Âdem’e söyledi Hak buyıu-dugın ’ayân eyledi 7) 8) 9)
220
Davul. Dîvan, Mar., v. 295b-296a. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 224/1, v. 3b.
Cebrâîl didi çıkgıl Uçmak’dan Âdem Tannnun buyrugı budur işbu dem Nîçe ki söyledi hergiz gitmedi Cebrâîlün sözini işitmedi Türk dilin Tann buyurdı Cebrâ’îl Türk dilince söylegil dur git digil Türkî dilince Cebrâil «hey dur!» didi «Durugel, Uçmagm terkin ur» didi’“ * Âdem'e tendûre Havvâ’ya yelek Cebrâîl giydürdi Hak virdi dilek Durdı vardı Âdem ’ayne’l-bakara İki öküz çıkdı sudan âşkâre Cebrâîl didi Âdem’e dut am Beslemeğe ol boyun oldı seni • •
•
• •
Otuz iki dürlü tohmı Cebrâîl Uçmak içinden getürdi iy 'âkil “ D ört melek b ir arad a sâdece V ücûdnâm e'de geçer. B urada melekler, insandaki çeşitli nefislere ve uzuvlara m üşâbih olarak g ö ste rilir: «Âdemde olan nefsleri beyân idelüm. Evvelki nefs-i emmâredür ki âteşe tâbi’dür, «Azrâil'e müşâbihdür. İkinci levvâmedür ki suya tâbi’dür, Mikâîl’e müşâbihdür. Üçinci nefs-i hânikadur ki yile tâbi’dür, İsrâfîl’e müşâ10) 11)
Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 49. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu ; 645, s. 53.
221
bilîdür. Dördinci nefs-i mülhimedür ki toprağa tâbî’dür, gelür ve geçer Cebrâîl’e müşâbihdür'^». «Ve dört melek âdemde bu sıfât-ıla mevsûfdur ve mevcûddur. Evvelki kulak, Mikâîl'e müşâbihdür; ikinci göz, ’Azrâîl’e müşâbihdür; üçinci burun, Îsrâfîl’e müşâbihdür; dördinci dehân, Cebrâîl'e müşâbihdür*’». VücûdnâTne’deki bu m üşâbehetleri şu şem a ile gös terebiliriz ; Cebrâü — toprak — nefs-i mülhime — agız İsrâfU — jril — nefs-i hanika — burun Mikâîl — su — nefs-i levvâme — kulak Azrâîl — ateş — nefs-i emmâre — göz. Ayrıca Kaygusuz'un eserlerinde çeşitli m ünâsebet lerle, her hangibir melek kastedilm eksizin melek kavram ı um ûm î olarak da g e ç e r: Dahi herbir felekde melek var Tamâm yirlü yirince ne gerek var''* Şeytan kavram ı, bâzan «şeytan, şeyâtin» kelimele riyle, bâzan şeytanın has ismi olan «İblîs» kelimesiyle ifâ de edilir. Kaygusuz’un eserlerinde, Îblîs'in Âdem’e secde etm eden önceki adı da «Azâzil» olarak geçer. Şeytan, «Kitâb-ı Miglâte» nin baş kahram anıdır. Bu eserde b ir derviş devamlı olarak rüyâlar görm ekte, rüyâla n n d a geçmiş ve geleceğe seyâhat etm ekte, seyâhatlerİTide dâim â şeytanla karşılaşm akta ve onunla m ücâdele et m ektedir. Bu rüyâlarda şeytan; «ak sakallı, boynunda teşbih, cepkeninde seccâde, b ir elinde asâ, b ir elinde tor12) 13) 14) 222
Vücûdnâme, İst. tiniv. Ktp., nu : 6817, v. 3a. Vücûdnâme, İst. tîniv. Ktp.. nu : 6817, v. 3b. J](irinci Mesnevi, Mar., v. 72b.
ba» şeklinde tasv ir edilir. Şeytan elindeki asâ ile dervişe hücûm eder. Derviş, şeytanın torbasını alır; bu fitne to r bası olduğu için şeytanın h er şeyidir. Ayrıca Firavun, Dakyânus, Şeddâd ve N em rûd gibi peygam berler târih i nin m eşhur kötü sîm âlan, b u rüyâlarda şeytanm m ürîdleri ve askerleri olarak geçer. G ülistan'da Hz. Adem kıssası m ünâsebetiyle şeyta na yer v erilm ek ted ir! Cümle gök ehline Hakk emr eyledi Secde kıl Âdem'e diyü söyledi Semâvât lehli kamfı kıldı sücûd Ziyân olmadı velâkin oldı sûd Azâzîl o demde kılmadı sücûd Tâ’ati kendüye ol dem oldı pût Âdem’ün cismini toprak gördi ol Ol sebebden 'âsî oldı ol fodûl Bilmedi kim toprak içinde ne var Toprağı kimişdi ol dem Kirdgâr Azâzîl hergiz bu sırra irmedi Nice irsün çün ki Hak yol virmedi Azâzîl ol demde oldı şeyâtîn Şeyâtîn olmaya hergiz ehl-i dîn'^ * Sakın İblîs gibi çıkma yolundan Tâ kim anlayasm kendü hâlünden'^ 15) 16) 17)
Bıraktı. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 47. Dilgüşâ, Mar., v. 215a.
223
3. K itaplar
Semâvî kitaplar, Kaygusuz’un eserlerinde bâzan b îr arada, bâzan a y n ayrı geçm ektedir. K ur’an-ı Kerîm bâzan «K ur’an»; bâzan «fürkan» ve «mushaf» kelimeleriyle ifâ de edilir. Şu beyitte d ö rt kitap b ir arada geçm ektedir: Sidretü’l-müntehâ vü ’arşü’l-mecîd Zebûr u İncîl ü Furkân u Tevrât'* Aşağıdaki beyitte ise tasavvuftaki «devir» telâkkisi içinde dört kitap zik red ilm ek ted ir: Kur’â’nun aslı vü fer’i ımenbâ’ı Tevrât ü Zebûr u İncîl olduğum’’ G ülistan'da ise peygam ber kıssaları dolayısıyla se mâvî k itaplar tek tek zikredilm ekte ve hangi peygam ber lere gönderildiği söylenm ektedir: Ol dahi gîtdi jin e kaldı cihân Mûsâ peygamber irîşdi nâgehân Tevrât’ı ol da getürdi ortaya Nasihat eyledi yoksula bâya“ Dâvûd peygamber getürdi bir kitâb Söyledi ki uş budur şart u edeb^’ Bu kez ’îsâ geldi dinle iy 'âkil Ol da getürdi araya bir delîl 18) 19) 20) 21)
224
Birinci Mesnevi, Mar., v. 72b. Divan, Mar., v. 338a. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 56. Gülistan, Ank., Gnl. Ktp., nu : 645, s. 56.
Bilesînde İncîl adlu bir kitâb Söyledi ki uş budıır Hak’dan hitâb^ * Kur’âm delil getürdi Mustafâ Şefi’ oldı cihâna andan safâ^ 4. Peygamberler Kaygusuz Abdal'ın eserlerinde peygam ber kavram ı, «peygamber, nebî, resûl» kelimeleriyle ifâde edilm ektedir. Gerek kavram olarak, gerekse has isim leriyle peygam ber ler, K aygusuz'un eserlerinde en çok geçen unsu rlard an dır. Tabiîdir ki Hz. M uhammed, kendisinden en sık bah sedilen peygam berdir. Kaygusuz'un eserlerinde Hz. Mu ham m ed, çoğunlukla «Mustafa» adıyla geçer. «Mahmud, Ahmed, M uhammed, Kasım» adları ile «habîbullah, hayrülbeşer, fahr-i 'âlem» sıfatları da peygam berim iz için kullanılır. Aşağıdaki beyitlerde bu isim ve sıfatlan b ir arada görm ek m ü m k ü n d ü r: Ol ebed mülkinde doğan âfitâb Evvel âhir cümle söylenen hitâb Gökde Ahmed yirde Muhammed adı Cennet ehli adına Kâsım didi Taht-ı Serâ’da adı Mahmûd anun Kıblesidür ol bu cümle insânun Ol habîbu’llâh adı hayrü’l-beşer Aslı oldur dü cihânda ne ki var Sen bu s im ol kişiye sor kim ol Mustafâ sırrına ’âkil buldı yoF 22) 23) 24)
Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 56. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 57. Gülistan, Mar., v. 18 3 a-b .
225
K aygusuz'da Hz. M uhamm ed, b ü tü n peygam berler den ü stü n tu tu lu r. Bunun başlıca iki sebebi vardır. 1. K âinâtın yaratılışının sebebi Hz. M uham m ed'dir. İlk yaratılan onun rûb u d u r. Eğer o yaratılm asaydı hiçbir canlı ve cansız varlık yaratıknayacaktı. İşte bu sebepten Kaygusuz, Hz. M uham m edi y ü c e ltir: Mustafa oldı sebebi bunların Yirde gökde cümle cism ü cânlarun Bu sebebden Mustafâ oldı ezel Mustafâ’dan zâhir oldı küllî hâl Çün ki geldi zâhir oldı ol nebî Hemân ol oldı bu hâlün sebebi Mustafâ'nun cânı oldı ibtîdâ Evvelinde am yaratdı Hüdâ Mustafâ cânmda sır idi cihân Yirde gökde her ne kim var cism ü cân Mustafâ’nun cânı bu gevher idi Ol güherde bunca hikmet var idi Hak nazar itdi o gevher dirildi Andan oldı bu cihânun bünyâdı^
,
2. Allah'ın nerede olduğu meselesini çözen yalnız Hz. M uham m ed'dir. O, «kendini bilen Rabbmı bilir» de mekle, Allah'ın insanın kendi nefsinde aranm ası gerekti ğini belirtm iştir. îşte tasavvufun çıkış noktası olan bu sözü söylemiş bulunm ası, peygamberimizi, diğer peygam berlerden üstün k ılm a k ta d ır: 25)
226
Gülistan; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 4»,
«Pes imdi bu sözlerden garaz budur ki âdem dün yâya gelmekten murâd hemân kendüyi bilüp H a k k ’t anlam akdur. Tâ kî hakkı bâtıldan fark idüp 'ömrini telef it memiş o la .. . . Pes imdi anlar ki hakkı bâtıldan fark itmeyüp dünyâya dolaşdılar henüz dahi dolaşup kalmışlardur. Anun içün her kişi kendü işine kâ’ildür. Hak Ta’âlânun sırlarına ve hakikatine irmej^p öz bildükleri kendülerine 'azîm hicâb olmışdur. Bu sefbebdendür kî halk birbîrlerîne sorarlar k i ’aceb bu kârhâneyi bünyâd iden üstâd nerede ola dijâi hayrân ve sergerdân kalmışlardur. Gökdeki mahlûk yire bakar ki aşağıda mı ola dîr ve yirdeki mahlûk göge bakar ki 3oıkanda m ı ola dir. Şöyle mütehayyîr kalmışlardur. Tâ «elestü birabbiküm » de minden Hazret-î Resûle gelince yüz yigîrmi dört bin beygamber geldi ve gitdî, her biri bîr söz söyledi, hiç biri bunı temyiz idemediler. Hazret-î Resûl ’aleyhisselâm ve âli dünyâya teşrif buyurdılar. Bu kârhâneyi bünyâd iden üstâdı yine bu kârhâne içinde bilürdî ve nişânm bu eşyâ içinde virdi^». Hz. M uham m ed’den sonra, Kaygusuz’un eserlerinde kendilerinden en çok bahsedilen peygam berler, Hz. Âdem, ve Hz. Süleym an’dır. Hz. Âdem’in to p rak tan yaratılışı, m eleklerin kendi sine secde edişi, Cennet’te Havva’nm kendisine eş olarak yaratılm ası, berâberce Cennet’ten kovulm aları ve dünyâ da başlarından geçenler G ülistan’da teferru atlı ve uzun b ir şekilde anlatm aktadır^^ B aşta Kitâb-ı Miglâte olm ak üzere, Kaygusuz’un diğer eserlerinde de Âdem peygam ber, m uhtelif vesilelerle geçm ektedir. 26)
27)
Budalanâme, Taş basması, s. 2 3 -2 4 ; Aynı mesele biraz deği şik bir tarzd a Dilgüşâ’'ia, da y er alm aktadır. Dügüşâ. Mar., V. 217a-b. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 47 - 54.
227
Hz.-Süleyman ise Kitâb-ı M iğlâte’deki rüyâlarda sık sık çıkm akta, kâh gemi ile Yemen’e sefer etm ekte;^ kâh b ir adada devlere, perilere, cinlere, ehrim enlere, ifritlere sultanlık etmekte^’, kâh devleri yiyen büyük kuşların ya şadığı b ir adaya gidip rüzgârın taşıdığı ta h tı ile kuşlara hükm etm ektedir^. Diğer peygam berler Kaygusuz’un eserlerinde daha az yer alırlar. B unlar içinde Hz. îbrâhim , Hz. Mûsâ, ve Hz. îs â nisbeten fazlaca yer alm aktadır. G ülistan'da Hz. Âdem’in kıssası uzun b ir şekilde anlatıldıktan sonra sıra sıyla Şît, Nûh, îb râh im , Mûsâ, Dâvûd ve İsâ peygam berle rin kıssalarından kısaca (birkaç beyitle) bahsedilm ekte dir^'. Kitâb-ı M iglâte’deki rüyâlarda da Hz. Adem, Süley m an ve Hz. M uhanm ıed’ıden başka Hz. îb râh im , M ûsâ ve îs â da yer alm aktadırlar. Kaygusuz’un m uhtelif eser ve şiirlerinde hem en he m en bütü n peygam berler; kendi husûsiyetleri ve devirle rindeki insan ve hâdiselerle zikredilir. Söz gelişi, Âdem, safiyyullah; îbrâh im , halîllullah; Mûsâ, kelim etullah; îsâ, rûhullah; M uhammed, habîbullah’dır. Yâkub yaşlı göz leriyle, Yûsuf güzelliğiyle, Eyyüb sabrıyla, îs â nefesiyle ve M uhamm ed huyunun güzelliğiyle zikredilir. N uh pey gam ber tûfan hâdisesiyle, îb râh im N em rû t’la, îsm âil kurban edilmesiyle, Yûsuf M ısır’a sultan oluşuyla, M ûsâ Firavun ve T ûr dağıyla, Süleym an k u rd a kuşa hükm et mesiyle ve kuş dUini bilmesiyle, îsâ göğe çıkm asıyla be raber anılır. Biz, peygam berlerin toplu olarak geçtiği b ir kaç örnek vererek bu husûsu gösterm ek istiy o ru z : 28) 29) 30) 31)
228
Ejitâh-i Miglâte, Belediye Ktp., O. Ergin, Bölümü, nu : 663, s. 174 vd. Kitâb-i Miglâte, s. 193-195. Kitâh-% Miglâte, s. 195 vd. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 54 - 57.
Cân ola be-küllî kalmaya Bî-nişâh ola nişâm kalmaya Zerresi gün gibi ola bahtlu 'îsâ nefeslü ola Ahmed hûlu Her bîr işde sabr ide Eyyûb gibi Gözleri yaşlu ola Ya’kûb gibi Hulkı Muhammed gibi şîrîn ola Her ne ki söylerse sözi çîn ola^^ Şu şiirde yine tasavvuf hâkim o lm akta ve peygam berler, «vahdet-i vücûd» görüşü içinde ele a lın m a k ta d ır: Kâdirsin her bir işde kudretün var Kerîm’sin ’âm u hâsa rahmetün var Münezzeh pâdişâhsın ferd ü yektâ Bu kullar ortasındadur bu gavgâ Geh olur 'alemü’l-esrâr olursın Gehî Ahmed gehî Haydar olursın Gehî Âdem gehî Şit ü geh Eyyûb Gehî Mûsâ olursm geh Şuayyûb Gehî Yahyâ gehî İdrîs olursın Gehî Ya’kûb gehî Cercîs olursm Geh oldı Halîl’e gülsen idersin Geh özün zerrede pinhân idersin Gehî Yûnus ile batn-ı semekde Gehî ’asel olursm her petekde Gehî Yûsuf-ıla Mısır’da Sultân Gehî Fir’avn-ıla Mûsâ’ya düşmân 32)
Birinci Mesnevi, Mar., v. 96a.
229
Gehî Hızr ü gehî İiyâs olürsm Gehî Mahmûd gehî Ayâs” olursm Gehî Nûh ile keştîde selâmet Gehî münker ile bile melâmet Gehî koç ile İsmâ’il’e kurbân Gehî emre m utî’ kim hükme fermân Geh olur Hûd-ile ’uzlet idersin Geh olur ki am da mât idersin^'* * Gehî Dâvud olursm geh Süleymân Gelû Husrev gehî Sâm u Nerîmân^^ 5). Âhiret Kaygusuz Abdâl’ın eserlerinde, âh iret gününün un surlarıyla ilgili pek çok kayıtlar vardır. Âhiret kavram ı, «âhiret, subh-ı kıyâm et, yevm-i kıyâm et, ukbâ» gibi keli melerle ifâde edilir. Sûr, m ahşer, hesab, sual, mizan, şefâat, sırat, Cennet, Kevser, hûri, gılman. Cehennem kav ram larının hepsi Kaygusuz’da m evcuttur. Isrâfîl'in sû r’u üflem esi ve b ü tü n m ahlûkların diril mesi, m ahşerde hesap verm eleri K aygusuz'un eserlerin de m üslüm anları ikaz edici u n su rlar olarak yer alm ak tadır. Gel iy tâlib kulak ur bu habere Niçün hîç yire olursm âvâre Gel özüni bu safhâda yitürme Durugel yoldaşun gitdi oturma 33) 34) 35)
230
E l- Y a s â Peygamber. Birinci Mesnevi, Mar., v. 71b-72a. Birinci Mesnevi, Mar., v. 72a.
Ne yatarsun dur ahi sûr çalındı Varursan bu yola yoldaş bulındı Uyuma aç gözün hisâb demidür Bu gâfilluk ahi nenün emidür Dur eger Tann’yı hâzır görürsen Nebiyle itdügün kavle durursan Muhammedden utanursan gözün aç Ananı gitme yitersin berü kaç^ Sur kavram ı, bâzan «nefir» kelimesiyle geçer: Göçdi emîr-i hac (?) çün ki çalındı nefir Sen işitmedün meğer kim iy sağır Hz. M uham m ed’in şefâati, âh iret gününde kulların istifâde edeceği b ir u n su r olm aktan çok, peygam berden utanm a şeklinde ortaya ç ık a r : Muhammed’den utanursan gözün aç Anam gitme jdtersin berü kaç^ * *îi: Bu haberden maksûdum budur yâr i Söyleyeyin Hak kılur-ısa yâri Şefâ’ati olur-ısa Ahmed'ün Fahr-ı 'âlem Mustafa Muhammed’ün B udalanâm e’de âh iret günü, yine b ir îkaz unsuru olarak uzun uzun anlatıhr. İn sa n la rın b ir m ürşide bağlan m aları tavsiye edilir. Çünkü orad a kullar dünyadaki amel36) 37) 38) 39)
Dilgüşû, Mar., v. 233b. Gülistan, Mar., v. 148a. Dilgüşâ, Mar., v. 234a. GüUstan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 4i.
231
lerine göre çeşitli kılıklarda görüneceklerdir. «âhiret m arazları» ifâdesiyle söz edilir :
Bundan
« ---- H abercilerün sözlerine am el itm eyüp anlardan yüzün çevirdün. Cihânun nakşı seni aldayup gaflet ağa cına m uhkem bağlayup cümle işün tam âm sandun. Dahi m agbûn oldun. Ammâ sen senün bildigüni ko, bir m ürşid-i kâm ile iriş, 'ârif ol, dânâ ve ehl-i dil sohbetine gir. Tâ ki gqnlünde hikm et ve m a’rifet çeşm eleri zâhir ola, âhiret m arazlarından em în olasın. Zîrâ inşânda gizlü m arazlar çokdur. H alkûn sağ ve sâlim sin didügine aldan ma, 'ucb ü şeytânı sıfatında kalm a. Çün ki b u dünyânun şöhreti ve zîneti aldayup m ekr ü hilesi anları m ahrûm idüpdür. Kendü hâllerinden haberleri yokdur. Va’de irişdikde nâgâh sihr çubugıyla çalar, dahi kim ini eşek ve ki m ini sığır ve kim ini hınzır ve kim ini m aym ûn ve kimini hayye'” ider. H er birin b ir sûretde tebdil ider. Subh-ı kıyâm etde kabrinden durıcak göre kim sûreti tebdil olmış, gam u gussa başına üşm iş, h ayrân ve sergerdân kalmış. Çok peşîm ân olup dahi ne ideceğini bilm eyüp am m â ne fâ'ide heyhât ki ol sûretlerden kurtıla. Meğer bunda iken b ir m ürşid-i kâm ile irişm iş ola. 01 kabîh sûretleri andan d e f idüp eğnine ’ârifâne libâs giydürm iş ola. Subh-ı kıyâm etde kabrinden durıcak yüzi ak, gain u gussası yok, gözi H ak'dan gayrı nesne görmeye''^. Kıyamet günü Allah’ın yüzünü görm ek ‘(rü'yetullah), Cennet ve Cehennem'den daha m ühim dir. B udalanâm e’de bu husus çoşkun ve heyecanlı b ir üslûpla ve şarap teşbi hiyle dile getirilir : «Pes imdi bundan garaz 'budur )ki hemân Hakk’ı bun da iken bul, ,sen seni bil dimekdür. Zîrâ kamu fi’lün ve 40) 41)
232
Yilan Budalanâme, Taş basması, s. 6 - 7 .
hâlün mahşerde ’ayân olacakdur. Her bir ’amelün bun da katra iken anda 'ummân olacakdur ve cân ü ten sen den ’uryân oldukda cümle hünerlerün rûşen olacakdur. Ol-vakt kimine nûrdan sûret olup ve kimine nârdan kisvet olur. Cümle yaradılmış yine gelür, söyleşür, anlan sen rûşen görürsin. Ol-vakt Hak Ta’âlâyı dolu ay gibi rûşen görürsin. Anda kim Hakkun likâsım görürsin ne diyem ki ne esriklükler kılasm, dil ile vasf olmmaz. Anda temâşâ bâkî, dîdâr bâkî, şarâb ü lyş bâkî, Rabb sâkî, sekâhum rabbuhum*^ bâkî. Ol şarâbı Hak ögmişdür, am içen ganîyy-i mutlak olur, dahi ine 'Cennet içün şâd olur ve ne Cehennem içün havf çeker. Anda dahi ne ’aki yürür ve ne zevk mest-i bî-pâk kalur. İşte budur lezzet, budur şarâb, budur zevk; dahi hûr u gılmân bu sohbete sığmaz. Pes imdi sen dahi ol bâde-nûşun jâizini gör, visâl-i bâdesin iç»''^. Şu beyitte de Allah’ı görm enin Cennet ve Cehennem’den daha m ühim olduğu ifâde edilir : Bana ansuz cihân u cân gerekmez Niderem Cennet ü Rıdvân gerekmez Kaygusuz’da sırat; «sırat-ı müstakim» ve «düpdüz yol» ifâdeleriyle, mîzan ise «mîzan, terâzi ve sencû» keli m eleriyle yer alır. S ırat, mîzan. Cennet ve Cehennem kav ram ları yine «vahdet-i vücûd» anlayışı içinde ele alınır. Cümle 'âlem bir vücûddur bir vücûd Künun ü piş ü küfr ü îmân Ka’be pût 41) 42) 43)
«Rablan onlara (tertem iz içecekler» içirir», insan sûresi, 21. âyet. BuddUmâme, Taş basması, s. 11 - 12. ikinci Mesnevi, Mar., v. 118a.
233
Togn yol oldı sırâta’l-m üstakîm Tâbi’ oldı Cennet ü nâr-ı cahîm * sırâta’l-m üstakîm düpdüz yol oldı Özini anlayan küllî ol oldı"*^ Oldur sadef ü sadefde incü Oldur hisâb ü mizan u sencû'*^ Kaygusuz, bâzan kendine has edâ ile sırâtı ve mizanı um ursam az, onu b ir efsâne kabul eder : Sırât mizân dünyâ vü ’ukbâ hikâyeti Koy ahi benüm kıssa vü destân neme gerek'*’ * Kıldan köprü yaratmışsın Gelsün kulum geçsün diyü Hele biz şöyle duralum Yiğit isen geç î Tanrı^ Kaygusuz’un eserlerinde «Cennet kavramı «Cennet, Uçmak, Firdevs, Adn, Behişt, Rıdvan, Naîm» kelimeleriy le; Cehennem ise «Cehennem, Tamîı, Duzah, Nâr-ı cahîm. Od» kelimeleriyle ifâde edilir. Yedi Tam û'dan ve sekiz U çm ak'dan bahsedilir. Cennet’in güzellikleri, hûriler, gılm anlar, havz u kevser anlatılır. 44) 45) 46) 47) 48)
234
Gülistan, Mar., v. 186. ikitıci Mesnevi, Mar., v. 112a. üçüncü Mesnevi, Mar., v. 133a. Dîvan, Mar., v. 319a. Millet Ktp., Ali Em îri Blm., nu : 535, v. 108b; A. Gölpınarlı, A levî - B ektaşi Nefesleri, s. 213.
Cennet, G ülistan’da Hz. Âdem kıssası dolayısıyla yer alır : Çün ki aksurdı durugeldi Âdem Cennet'e îletdiler anı o dem Çün ki Âdem geldi gördü Uçmağı Câm sevindi göricek ol bagı Gezer idi Uçmak içinde Âdem Dahi ne gııssa var idi ne gam Hûr u gılmân idi ol dem yoldaşı Niçe oldı Âdem’ün dinle işi'’’ Cennet, kullara verilm iş b ir nim ettir. H uriler, Havz u Kevser hep kullar için yaratılm ıştır : Zîrâ cümle halk içinde seni Hak Ögdi sana Cenneti virdi durak Hûr u Cennet Tûbâ vü Havz u Kevser Senün içün döner bu çarh u çenber Kürsi vü kalem sana mukayyeddür Cenet-i na’îm senün-ile şâddur^^ Gerek Cennet, gerek Cehennem K aygusuz'un eserle rinde «vahdet-i vücûd» görüşü içinde de ele alınır : Uçmak ile Tamu birlik oldı Birliğe bir olmak erlik oldı^^ 49) 50) 51) 52) 53)
Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 47. Saraynâme, Mar., v. 58b. İkinci Mesnevi, Mar., v. 108b. Üçüncü Mesnevi, Mar., V. 130a. Üçüncü Mesnevfi/ Mar., v. 125a.
235
K itâb -1 M iglâte’deki derviş, rüyâsm da bâzan gelece ğe de seyâhat eder. M ahşer gününde veya Cennet’te dola şır. Kaygusuz, bu kısım larda hesap günü, r ü ’yetullahı uzun uzun tasvir eder. « ...B u hâl içinde dervişe yine uyku havâle oldı, yatup uyuyu kaldı. Düşînde gördi ki cümle 'âlem dil olmış, Hak Ta'âlâ hazretinün birliğin söylerler . . . . derviş ki bu hâl gördi, bir yirde galaba dîvân durmış gördi, ’aceb ne ola didi, ilerü yürüdi, ol dîvân içine girdi bakdı gördi Tann Tebâreke ve Ta’âlâ hazreti bir nûrdur, cümleye rûşenâluk. Andan nâgehân ol nûr berk urdı, cümle eşyâ uyandı, her biri kendü dilince Hakk’un birliğine şükr ey ler idi. Derviş gördi kim hisâb günidür, sormak istemek günidür. Hazret-i Muhammed (S.A.V.) ser-firâz olmış, cümle eşyânun ortasında ay gün gibi ol nûra karşu durmış, müstagrak olmış. Mahlûkât söyleşürler ki zihî kerîm (ü ) Rahîm. Pâdişâh kimsenün ’aybun yiizine getürmedi, herbirinün maksûdı her ne ise virdiler.. . . Derviş gördi ki her eşyâ kendü cinsiyile çok zevk u safâya düşmişler; soru, hisâb t ^ â m olmış, maksûd yirin bulmış, cümlesinün suçlan bağışlanmış. Tannnun haslan bir yire gel mişler Tûbâ ağacı dibinde sohbet iderler»^^ 6. Kazâ ve Kader - Hayır ve Şer Kaygusuz Abdal’ın eserlerinde bu kavram lar uzun uzun anlatılm az. Ancak kâinattaki h er şeyi «kün» diyerek yaratanın, b ü tü n varlıkların sebebinin Allah olduğu; ci handaki h er işin hükm-i İlâhîye bağlı bulunduğu sık sık zikredilerek T a n n ’nm tekvin, irâde ve ilim sıfatlarına tel54)
236
Kitâb-t Miğlâte, 663, s. 168 - 169.
Belediye Ktp.,
O. Ergrin
Bölümü,
nu :
mihler yapılmakta, dolayısıyla kazâ ve kaderden bahsedil mektedir : Hakîkatde küllî Hak’dur bes hemân Marifeti kendüye yiter nişân Ehl-i kıble secdeyi ana kılur Cümle bu sırrun sıfâtm ol bilür 01 bilür ki her işün aslı neden Ne kişidür söylenüben söyleden «Kâf ü nûn» dan ’âlemi var eyleyen Gökleri şöyle bî-karâr eyleyen Yirleri deprenmedin kâyim dutan Sunmadın eli bu cümleye yiten İrteyi iletüp giceyi getüren Sır içinde niçe işler bitüren Her gönülde kaynayup hikmet olan Hikmetinde kamu 'alem mât olan^^ * Bu ecel köprüsinden halk geçer geçmek içün geldi Bâkî kim kaldı cihânda yâ bunda kim karâr eyler Cihânda ne kim işlene hemân hükm-i ilâhidür Câhili gör ki niçündür sözin her dem fişâr eyler^ Hayır ve şer, Kaygusuz'da birkaç vesileyle geçer. 1. Birçok kavramlarda olduğu gibi hayır ve şer de bâzan «Vahdet-1 v^cûd» telâkkisinin bir parçası olarak ge çer : Ol kişidür bu vücûdun revnakı Sâki hemân ol bâkidür ol bâkî 55) 56)
Birinci Mesnevîj Mar., v. 100a. Dîvan, Mar., v. 339a.
237
Anun îçün revnaka geldi cihân Zâhir ü bâtm bu cümle cism ü cân Hayr ü şer yakın u ırak hakk bâtıl Cümle varlık âb ü küllî cân ü diP^ ’Akl-ı kül henüz bir idi zât ile Nefs-i kül de pinhân idi hem bile Bu sıfatlar kim bu demde söylenür Yok idi birliktde idi küllî nûr Yidi Tamu sekiz Uçmak hayr u şer Hür u gılmân dünyâ ahret sim ü zer^* * 2. Bâzan da Kaygusuz, hayır ve şer kavram larını kim lerin bilebileceğinden bahseder. Ona göre hayır ve şer ri yol erleri b ilir : Yol eri bilür ki nedür hayr ü şer Cümle hâsıl inşâna bunda biter^’ İnsanlar ancak gençlikde hayır ve şerri tanım ağa başlarlar ; Geldi oglanhk yiğit oldı tamâm Tanur oldı hayr ü şerri hâs u ’âm“ 3. Dilgüşâ’da Kaygusuz, hayrın ve şerrin Allah’tan olduğu m eselesini işler : «Bir bâb dahi budur ki her nesne kişiye kendüden kendüyedür, hayr eger şer. Zîrâ ki has^r işlerse hayr bilür, 57) 58) 59) 60)
238
Gülistan, Mar., v. 175a. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 45. Saraynâme, Mar., v. 24b. Birinci Mesnevi, Mar., v. 85a.
şer işlese şer bilür. Bir bâb dahi budur ki hayrihî ve şerrihî mînallâhî ta'âlâ. Hayr u şer Tanrıdandur kişiye. Bes iy tâlib-i Hak, eger bu kavli dutarsan ki her nesne kişiye kendüden kendüyedür, bu bir bâbdur, eger dir-isen ki hayr u şer Tanrıdandur bu dahi var. Eger küllî Hak’dan dutarsan sen ortadan git. Eger senden sana ise 'ibâde ttin temiz eyle»^*. b) İbâdet ib âd et kavram ı için Kaygusuz’da «ibâdet, tâ a t zühd» kelim eleri kullanılır.
ve
S araynâm e’de, dünyam n k ullar Allah’a ibâdet etsin diye yaratıldığı, cihânın ibâdet yeri olduğu, dünyadaki hik m etleri gören insanların tâatle iştigal eylediği, hayvanın farkının ibâdetle belli olduğu anlatılır : «İmdi iy Hakk’a tâlib olan cânlar, iy bu cihânda özini bilen insanlar, gel imdi bu 'ibrete bîr nazar eyle, gör ki Hak Tebâreke ve Ta’âlâ bu sarâyı bünyâd eyledi, bımda hikmet ne hikmet ola kî Hakk'un yaratdugı kullar bu sarâya geleler, Allâh'a 'ibâdet ideler, Hakk'un uluhgı, ku lun kullıgı burada ma’lûm ola. Bes bu saray bunun içün olmadı kî halk üleşe özi içün yir tuta ne kî gönli dilerse anı ide. Zirâ kî sultân bu sarâyı 'ibâdet idecek yir eylemîşdür. Zîrâ ki pâdişâh münezzehdür, cümle 'âlemden, bu sebeb yaradılmış halk içündür, Hâlik sıfâtı münezzehlikdür. İnsân-ıla hayvanun farkı bunda ma'lûm olur. Zîrâ ki inşân 'ibreti gördi, tâ'ata meşgûl oldı, hayvân gördi hayrân oldı. Zîrâ ki bu sarayda nakş ü hayâl çok, İnşân Hakk’un hikmetine bakdı, tâ'ata meşgûl oldı, hayvanlar gördi, otlamağa meşgûl oldı»‘^^. 61) 62)
ZHlgüşâ, Mar., v. 243a. Saraynâme, Mar., v. 17a.
239
Bu sarây oldur ki bunda ol Gani 'İbâdet içün getürdi inşânı Ya’ni kullar bu sarâya geleler Allah’a zühd ü ’ibâdet kılalar Bu sarayda her birisi Allâh’a Sıdk-ıla tâ’at kılurlar ol şâha“ Dilgüşâ'da ibâdetin kul ile Tanrı arasında b ir nesne olduğu için ancak temiz olarak yapılabileceği, temizliğin ise «Hakkı hâzır görmek ve gayr-ı Hakdan perhiz eylemek» olduğu belirtilerek meseleye tasavvufî gözle bakılır : «Tâ’atun icâbeti temizlikdedür. Bes iy tâlib, ’ibâdet, namâz niyâz cümlesi icabet içindür. İcâbet temizlik üzredür. Anunçün ki kul ile kul arasındagı nesne degüldür. Tâ’at kul ile Tanrı arasındagı sebebdür, temiz gerek. Te mizlik Hakk’ı hâzır görmekdür, gayr-ı Hakk’dan perhiz eylemekdür, ’ibret ile bakmakdur, kudretini görmekdür, hikmet ile söylemekdür. Bir kişi bu mertebeye irişse insâniyyeti kâmil olmış ola, özinün hakikatini bilmiş ola, câhiliyyet zulmetinden kurtuhnış ola, Hak’la vasi olmış ola. Anun ’aklı kâmil olur, sözi delil olur, işi hâsıl olur»^. Kitâb-ı Miğlâte’de İslâmm beş şartı, beş budaklı bir ağaç teşbihiyle verilir: «Bu agaç şeceretü ’l-îslâm’dur, ol beş budak ki görürsin beş erkândur İslâm içinde»“ 4
1. Kelime-i Şahâdet Dilgüşâ’da n ak arat m ısrâı «Lâ ilâhe illallah» olan“' şiirden sonra Kaygusuz «Lâ ilâhe illallah dimekde agız 63) 64) 65) 66)
240
Saraynâme, Mar., v. 25a - b. Dilgüşâ, Mar., v. 231b - 232a. K\tâh-% Miğlâte, Mar.. v. 265b. Bak «İlâhi» bölümü.
tadı gelür, Muhammed rasûlullah dîmekde ’akıl kuvvet tutar»'*’ diyerek Kelime-i tevhidin ehem m iyetini b eh rtir. Saraynâm e’de kelime-i tevhidin zâhiri ve bâtinî m â n âları şöyle açıklanm aktadır ; «Zâhiri ol, Allâh'ı bir, peygamberi hak bile, evliyâya muhib ola, dahi nefsün tekebbür itmeye. Bâtım ol ki nefsini küllî fenâ bile, zîrâ kim «lâ ilâha iUallâh» dimek nefy ü isbâtdur. Nefy yok bilmekdür, isbât var bilmekdür. Zîrâ kim «lâ ilâhe» dimekde mâlin ve evlâdın, dahi kendü nefsün yok bile. «İUallâh» dimekde bile ki kendü bir âletdür, her işi işleyen Hak’dur. Öyle olsa vücûdında ta sarruf iden hakikat Kerîm ü zü’l-celâl’dur. Sen ü ben di mek arada perde vü hayâldur»^. G örüldüğü gibi Kaygusuz, kelime-i tevhidi, vahdet-i vücûdun ifâdesi olarak ele alm akta ve ona tasavvufi m ânâ yüklem ektedir. «İlâh» kelim esini A llah'tan başka herşeyi ifâde eden b ir kelime olarak düşünür ki aynı görüşü Kay gusuz sık sık «gayr-ı Hak» tam lam asıyla da ifâde eder. Kelime-i tevhîd, 'bu bâtın! m ânâsıyla Kaygusuz’da çoşkun ve heyecanlı söyleyişlere sebep olur : Mâl ü altun arada oldı hicâb Nitekim şemse hicâb oldı sehâb Ger dilersen bu hicâbı geçersin Dost yüzinden hem nikâhı açarsın Cân ü dilden sıdk-ıla Allâh di Ya’nî lâ ilâhe illallah di^’ 67) 68) 69)
Dilgüşâ, Mar., v. 231b. Saraynâme, Mar., v. 66a. Saraynâme, Mar., v. 65b - 66a.
241
Yine vahdet gülistânı çîn oldı Yine gönül âşüfte mecnûn oldı Yine ol sâkî vü cân ü dil-ârâm ’Âşıklara sunar dolu demâdem ’Âşıklar mest oluban «yâ hû» dirler «Lâ» bilmezler hemân illâ «hû» dirler™ 2. Nam az G ülistan’da «merâtib-i erbaa»nın «şeriat» m ertebe sinden bahsedilirken nam aza da tem as edilir : Şerî’at hâli budur kim bir kişi Şart u kânûn ile kıla her işi Öz cânma her neyi kılsa kabûl Cümleye de hem am isteye ol Günde beş vakit namâza hâzır ola Hak ne kim virse ana şâkir ola Uşda budur şerî’at şartı hemân Tarikatdan dahi işit bir nişân’* Kaygusuz Abdal’ın «salâtnâme» adlı şiiri güzel b ir şathiyedir. Bu şiirde, kendisinin nam az kılıp kılmadığı hakkında dedi-kodu eden kim selere karşı Kaygusuz’un ya rı öfkeli y a n alaylı b ir dille cevap verdiğini görürüz ; Ey Emir efendi bana Dahi namâz sorar mısın Dur haber vireyim sana Dahi namâz sorar mısm 70) 71)
242
Birinci Mesnevî, Mar., v. 77b. Gülistcm, Mar., v. 183b.
Yanar yüregüm oddur Bilmeyene müşkil dertdür Sabah namâzı dörtdür Dahi namâz sorar mısm Gâh aglaram gâh gülerem Tanrımdan hâcet dilerem Öğleyi hem on kılaram Dahi namâz sorar mısm Namâz sorucusun bildüm Teftiş itdüm ben de buldum İkindiyi sekiz kıldum Dahi namâz sorar mısm Ahşam namâzı hod beşdür Anı kılmak bize hoşdur Yatsı namâzı on üçdür Dahi namâz sorar mısm Gündüzle gice kırk rek’at On yidi farz yigirmi sünnet Vitir vâcib üç rik’at Dahi namâz sorar mısm Adumı sorarsın fakıdür Mektebde çocuk okıdur Cum’a hem Bayram ikidür Dahi namâz sorar mısm Efendi sangun değirmi İşit kulagun sağır nu Terâvîh namâzı yigirmi Dahi namâz sorar mısm 243
Zâtumdan hayrân oluram Farz u sünneti kıluram Bir yıllık namâzı bilürem Dahi namâz sorar mısın Câmilerde olan imâm Bunı bilmez çogı tamâm Dört bin altı yüz seksen selâm Dahi namâz sorar mısın Kimine vâcibdür zekât Kimine vâcibdür salât Yidi bin biş yüz altmış tahiyyât Dahi namâz sorar mısm Pîrimüzden olsun himmet Yaradan Allâh’a minnet Yidi bin ik iyüz Sünnet Dahi namâz sorar mısm Tamâm oldı çünki namâz Kimini okı kimini yaz Altı bin yüz yigirmi farz Dahi namâz sorar mısın Kâmillerde ohr ’irfân Göster hoca bende noksân Vitir vâcib bin seksen Dahi namâz sorar mısın Bir namâz vardur cenâze O da gelür bir gün bize Kaygusuz gibi akılsuza Dahi namâz sorar mısm’^ 72)
244
Menâktbnâme, AG. nüshası, s. 5 1 -5 2 ; Ank. Gnl. Ktp., nu ; 687, V. 7 5 a -7 6 a ; A. S im Baba. a. g. e., s. 5 9 -6 1 ; M. Y. Dağb, B ektaşi Tornan, İstanbul 1935, s. 20-21.
3. Oruç, Zekât, Hac Kaygusuz Abdal’ın eserlerinde oruç (savm ) ve zekât la ilgili fazla b ir kayıt yoktur. Salâtnâm e'den başka sâde ce B udalanâm e’de «devr-i âhirde bir sâhib-i zaman zuhûrv edeceğinden, peygam berlerin şeriati üzre olacağından, fa k at bu defa sûretin gizli, h akikatin âşik âr olacağından ba hisle «hakikat-i /mân ve İslâm ve hakîkat-î savm ii saldt ve hakîkat-i hacc ü zekât ve hakîkat-i sırât ü mizân ve hakîkat-i Cennet ve Cehennem» in «âşikâr» olacağı zikiedilmektedir^’. Hac ve Kâbe ile ilgili hususlar biraz daha çoktur. Üçüncü mesnevide insana dünya tuzağından kurtulm ası tavsiye edilerek ancak böyle yaparsa «lâ-mekân» a erişebi leceğini, ancak bu şekilde «hicab perdesi» nin o rtad an kal kabileceğini ve ancak bu takdirde birçok şeylerin sırrına vâkıf olacağını ifâde eder. Bu m eyânda H accm da ancak böylelikle bilinebileceğini anlatır. Tabiî b u rad a kastedi len B udalanâm e’de olduğu gibi «hakikat-i hac» d ı r : Kes bu dûzahı ki kurtulasm Ömrün hâsılı safâ bilesin Menzilün irişe lâ-mekâna Ki kalmazsın nam ü nişâna Muhammed’ün m i’râcm bilesin Müslümânlarun haccm bilesin''*. Ayrıca Dîvan’da «vahdet-i vücûd» un coşkun b ir üs lûpla terennüm edilm esi sırasında hac ve zekât da geç m ektedir : 73) 74)
Budalanâme, Taş basması, s. 16-17. Üçüncü m esnevi, Mar., v. 129a. - b.
245
ol cân-1 la-yemût benem güneş benem bulud benem Bulud içimde gör beni mâh-ı tâbân degül miyem Zühdü tâ’at benem ben uş hacc ü zekât benem ben uş Sxdk-ıla bak gör benî kim nûr-ı îmân degül miyem Küfür benem imân benem cümle vücûdda cân benem İnkâr idene sor yine zann ü gümân degül miyem” G örüldüğü gibi Kaygusuz haccın şeklî tarafı ile ilgili değildir. O B udalanâm e’de zikrettiği gibi b ü tün ibâdetle rin ve dolayısiyle «haccm hakikati» ni aram aktadır. Ona göre âşık için h e r yer Mekke, h er yer K âbe’dir. Bilmeyene ise Kâbe b ir siyâhlıktan başka birşey ifâde e tm e z : Âsıka her mekân Mekke olupdur Mekke bilmeyene Sevdâ olupdur’* * Kimine deyr dahi Mekke olupdur Kimine 'acâ'ib sevdâ olupdur^ a) Ahlâk Kaygusuz Abdal’da «içki içmek, kumar oynamak, domuz eti yemek, zina yapmak, hırsızlık etmek, adam öl dürmek, fâizcîlik yapmak» gibi günâhlardan bahis yoktur. O, daha çok insan mizâcı ve karakteri ile ilgili hususlar üzerinde durur. B unlar aynı zam anda tarik at yoluna gire bilm enin ve derviş olabilm enin şartlarıd ır. Düşünülmeli d ir di «namaz kılmak, oruç tutmak, içki içmemek» gibi em ir ve nehiyler, bilhassa Kaygusuz'un yaşadığı devirde, hem en hem en bü tü n m üslü m an lan n uyduğu hususlardı. 75) 76) 77)
246
Dîvan, Mar., v. 317b. İkinci mesnevî, Mar., v. H lb . İkinci mesnevî, Mar., v. 112b.
F akat kibir, riyâ, cim rilik ve hased insanın h er zam an ye nem ediği kötü huylar olarak o zaman da m evcuttu. Binânenaleyh nam az kılarak, içki içmeyerek «şeriat» yoluna girm ek kolaydı; am a kibirden, riyâdan kurtulm ak, mütevâzi ve saf (riyâsız) olm ak zordu ve şeriatın ötesindeki «tarikat» yoluna girebilm ek için b u n lar lâzımdı. 1. Kibir ve R iyâ-T evâzu ve Saflık (Riyâstzhk) Kaygusuz’un eserlerinde en çok öğütlediği şeyler; kibirli ve riyâkar olm am ak, mütevâzi olm ak ve olduğu gibi görünm ektir. Bu k arak ter u nsurlarından m enfî olan larını ifâde etm ek üzere «kibir, tekebbür, ’ucb, mağrur ol mak; riyâ, sâlûs, zerk, 'ayyârlık, iki yüzlülük»; m üsbet olanlarını ifâde etm ek üzere «tevazu’; sıdk, safâ, kendini (özünü) bilmek» gibi kelim e ve terim ler kullanır. O, bil hassa ibâdetin riyâ ile ve gösteriş için yapılm asına hiç ta ham m ül edemez. îb âd et ve tâatlarıyla m ağ ru r olup, der vişleri ta h k ir ve inkâr edenlere şiddetle çatar. Ona göre böyle insanların zikirleri kendilerine put, tâatleri gözle rine perde olm uştur, tn san saf ve sâdık olmalı, şuna buna gösterm ek için ibâdet etm em elidir. Esâsen bü tü n kulların sırlarını yalnız Allah bilir; b u hu su sta kimseye söz söyle m ek d ü şm ez: Gelsün ol riyâ ile 'ibâdet eyleyen Zerk - ile halka nasihat söyleyen Ol sâlûs kim dervişi münkir olur Cümle kulun sırnm Allâh bilür Niçün söyler bu sözi serseri Geldük ahi o ki bir gelsün beri Görelüm kendü nice tâ'at kılur Tann bendesini bed-tâ'at kılur 247
Dâimâ söyler bu sözi ol nâdân Meğer kim korkmaz utanmaz Tanrıdan Bed-tâ'atdür diyü söyler abdâla Söyle ki gelsün berü ol mühmele Bana bu haberi ’ayân eylesün Bu ne sözdür şerh ü beyân eylesün Tanrı settârü’l-’uyûbdur hem Kerîm Hem ’alîm’dür hem Hakîm’dür hem Rahim Tanrı bilür hâlini her bendenün ’Aybmı yüzine urmaz kimsesün Ol Kerîm’dür lutf u ihsân kılur Dertlülerün derdine dermân kılur Ben sâdıkum zerk u tezvir bilmezem Hem bir işi gayr-i takdir bilmezem Velî ki sâlûsi sevmez yılduzum Hakkı hâzır gör nedür bu sözüm Ger fakîhdür ger fakîrdür ger ganî Gerek ki hâzır göreler sultâm Çün riyâ-tâ’at Hakk’a kabûl degül Düzmekile kaçan altun ola pul Kim riyâ-tâ’at 'âkiller kılmaya Riyâlu tâ’atda hâsıl olmaya * ** Riyâ ehlinün hîç oldı tâ’ati Râhatmdan artuk oldı zahmeti”
78) 79)
248
Gülistan, An. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 61 - 62. a& istan, Mar., v. 143a.
Zerk u riyâ tarikine hare etmeyem ’ömrümi ben Mey-furûşa kulluk idem koyam bu m enulden geçem* ** Zikr ü tesbîhün put olmış özüne Tâ’atün perde olubdur gözüne*’ * Toprak ol ’acâib tekebbür eyleme Haddünden artuk keleci söyleme “ İÜî)î îmânun sakla kî şeytân almasun Gönlünde Hak kalsun gayn kalmasun Sâfî ol şöyle güneşden eşkere Gevher ol hem ma'den ol hem gevhere Kibri terk eyle başundan iy hoca İy sâlûs u zerk u ’ayyâr ustaca 'Ucbla zerk u sâlûsluk satmagıl Sâfî nesneye 'illet katmagıl Göricek ta’ne luıırsm bu dervişi Üstâdundan mı dutarsm bu işi®’ Sen özün bil kim nesin kendüzüni Kendüzün bil söyle her bir sözüni Sûret-i inşâna magrûr olmagıl Sen de şeytân gibi makhûr olmagıl*'' * Sıdk u safâyum zerk u sâlûsdan haberüm yok Âşüfte-sıfât ’ışk-ıla sabr ü karârum yok*^ 80) 81) 82) 83) 84) 85)
Dîvan, Mar., v. 299b. Gülistan, Mar., v. 153b. Birinci mesnem, Mar., v. 82a. Gülistan, Mar., v. 153a. Gülistan, Mar.. v. 192a. Dîvan, Mar., v. 317a.
249
Tanrıyı hâzır göre bu ortada Tevâzu’ eyleye bilişe yâda“ 2. Hased ve Kin Kaygusuz dervişlerin saf ve riyâsız, «toprak» gibi mütevâzi olm asını istediği gibi onların «basûd ve kindar» olm am asını da istem ektedir. T arikat yoluna girm enin bir şartı da b u d u r : Gel bu hasûdluk kirinden gönlüni }tu iy soB Dışarunı .yuyuban içenini murdar eyleme ^ * Katram safâ işüm vefâ bâ-hakk-ı nûr-ı Mustafâ ^ Hasûd degülem kimseye sebeb nedür ki kin saçam** Hasûd olma delîlün Ahmed ise Yohsa dönme gönlün andan yâd-ısa^’ 3. Cimrilik Kaygusuz'un üzerinde durduğu diğer b ir kötü huy cim riliktir. Bu kavram ı o, «bahil» ve «hasis» kelim eleriy le ifâde eder. Ona göre cim ri olan kim se ta rik at yoluna g irem ez: Zi-bahil kim özine ola bahîl Zulmete düşmiş belürmez bir d elil* Tobrası’* dibi delindi bahîlün Maksûdı Hak oldı hemân her kulun 86) 87) 88) 89) 90) 91)
250
Birinci mesnevi, Mar., v. 85b. Dîvan, Mar., v. 306a. Divan, Mar., v. 299b. Gülistan, Mar., v. 188a. Gülistan, Mar., v. 158a. Torbası
,
Hak bilindi zerk u tezvir kalmadı Sâfi oldı âyine kir kalmadı “ İrte oldı bir durugel iy refik Bahil olmagıl özüne iy harik” Her kişi yolda câmndan geçmeye Her hasis hakkı bâtıldan seçmeye"^ Hasis - tâbi’atsm kem-’akılsın Bir nakş ü sûretsin âb-ı gülsin Hayf ola sana diyeler inşân îy şekli âdem (ü) fi’li hayvân’^ P ara ve puldan b aşka birşey düşünm eyenler de Kaygusuz’un hoş görm ediği k im selerd en d ir: İy gâfil ki sen bu cihanda dâ'im Pût idiniben taparsın zer ü sim Pût-perest hergiz müsülmân olmaya Pûta tapan ehl-i imân olmaya Niçün kim zâhir pûta tapan kişi Sûrete pût düzmiş altun gümüşi Dün ü gün tapar ana m a’bûd diyü Kaldugum yirde elümi dut diyü Göresin altun gümişdür tapdugı Secde kılıban ayağın öpdügi 92) 93) 94) 95)
Gülistan, Mar., v. 143a. Gülistan, Mar., v. 143a. Birinci mesnevi, Mar., v. 93a. Üçüncü mesnevi, Mar., v. 132; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 261.
251
îmân ehli pûta hergiz tapmaya Başmı virüp yolmdan sapmaya*^ HcV* Akça çokça olsa gönlün hoş olur Olmayıcak yancucagun boş olur Melâl olursm hâtm m perişân Ne perîşân virân olursm virân Zîrâ ki dînün imânun akçadur Akça vü bagçe vü bag u bogçadur’^ 4. Edeb
.
Kaygusuz Abdal’ın en çok üzerinde durduğu kayram lardan b iri de «edeb» dir, O; «edebi! olmak» kavram ı nı «edeb beklemek» ve «edeb saklamak» fiilleriyle ifâde eder ki o devirde hem «beklemek», hem «saklamak»> «muhâfaza etmek» m ânasına gelen kelim elerdir. «Edebsizlik» kavram ı ise K aygusuz'da «bî-ebed, edebsüz» keli m eleriyle ve «edeb yanılmak» fiiliyle anlatılır. Kaygusuz «edeb» kelim esini hem ;«hayâ» m ânâsında, hem de «er kan» ile m üterâdif olarak ıkulanır. Ona göre «din ve iman» sâhibi h a ttâ insan olabilm ek için edebli olm ak lâ zımdır. İm ânın da ibâdetin de aslı edeb’dir. Çünkü pey gam berim iz «hayâ imândandır» b uyurm uştur. T arikat yo luna da ancak «edeb-erkân» bilerek girm ek m üm kündür. Her zerre ki var hisâb iledür Aslı imânun edeb iledür El-hayâ'ü m in e’l-tmân degül mi Nebi sözidür iy cân degül m i 96) 97)
252
Birinci mesnevi, Mar., v. 92a - b. Gülistan, Mar., v. 153a.
Sakla edebi ki Hak hâzırdur Bî-edeb olan hor u hakîrdür Tanrıyı bilen edeb yanılmaz Bî-edeb olan kişi anılmaz >fc Peygamberün kim dînün nedür ’aceb Edebün yok bî-ebedsin bî-ebed Dîn ehli olsan olurdı erkânım 'Aceb eger dînün var mı senün ” * İster isen tjuncılaym mertebe Bî-edeb olma hâzır ol edebe Nereye baksan hâzır gör Allâh’ı Seni görmez sanmagıl sen ol Şâhı Edebi olanda olur dîn îmân Mustafâ’nun hadisi budur hemân*™’ *❖ îy özin inşân bilen Var edeb öğren edeb (İy) edeb erkân bilen Var edeb öğren edeb Edebdür asl-ı tâ’at Küllî sıfât cümle zât Varligun edebe sat Var edeb öğren edeb
98) 99) 10»)
Üçüncü mesnevi, Mar., v. 127a. Gülistan, Mar., v. 154a. Gülistan, Mar., v. 152b.
253
Edeb gerekdür kula Tâ işi temîz ola Edebsüz girme yola Var edeb öğren edeb‘“ ¥ t!î *
Edebi sakla kim hâzırdur Allâh ’Alîm'dür ol Habîr’dür süımne v’Allâh‘“ Cümle 'âlem pertevidür ol Hakkım Gayn dimez edeb ü erkân bilen'“ *
Bu hikmetlin aslım inşân bilür Zîrâ inşân edeb ü erkân bilür'”^ **^ Hoş geçüre bu sarayda devrânı Saklaya kâ’im edebi erkâm“® * Bu sarayda kendüzin inşân bile İnşân ola hem edeb erkân bile'“ «Kimisi dahi sonun sandı^*^, edeb bekledi. Ol ki edeb bekledi sonun sandı, evliyâ enbiyâ oldı. Ol ki sonun san madı, dolaşdı, henüz dolaşup durur»’'’* ç) Diğer Dînî Unsurlar 1. Âyetler Kaygusuz Abdal; gerek manzum, gerek m ensur eser lerinde, sık sık K u r’an'dan âyetler iktibas eder. Bu iktiDîvan, Mar., v. 328a. Şiirin tamamı için bak : «Halk Edehiyahna  it N azım Şekilleri - N utuk» bölümü. 102), Birinci JHesnevî, Mar., v. 74a. 103) Dilgüşâ, Mar., v. 247b. 104) Saraynâme, Mar., v. 12b. 105) Saraynâme, Mar., v. 33b. 106) Saraynâme, Mar., v. 39a. 107) Sonunu düşündü. 108) Dilgüşâ, Mar., v. 229a. 101)
254
bas, çoğu defa âyetin b ir kısm ını alm ak süratiyle yapılır. Bâzan iktibas yerine âyetin Türkçe m ânâsı verilir. Bâzan da sâdece telm ih yoluyla K u r’an ’daki herhangibir âyet kastedilir. Kaygusuz’un eserlerinde en çok yer alan âyetler, ta savvufla ilgili olanlardır. O, «vahdet-î vücûd» u anlatan «Allah’ın her şeyi kuşatıcı olduğu»“®ve «nereye dönülürse Allah'ın yönünün orası olduğu»”" m eâlindeki âyetleri sık sık kullanır. Ayrıca «bezm-i elest»“* ile ilgili âyete de sık sık atıflar yapar. «Her şeyin mutlaka Allah'a döne ceği»'*^ ve «her şeyin fâni olduğu»*'^ m eâlindeki âyetler de sık kullanılır. Kaygusuz’un çok başvurduğu veyâ «kâfnûn» şeklinde telm ihte bulunduğu b ir diğer âyet de «Al lah'ın ol demesiyle bütün mevcûdâtm yaratıldığına»”'*d âir olan âyettir. B unlardan b aşka K aygusuz'un eserlerinde bâzı âyetler ş u n la rd ır:
geçen
«— .. Ve Âdem'e bütün isimleri öğretti, sonra eşyayı Meleklere gösterdi.. 109)
Ve kâne’llâhu bi-küUi şey’in m uhît, N isâ sûresi, a. 126 (Budalanâme, Ta§ basması, s. 26; Vücûdnâme, İst. ttaiv. Ktp., nu : 6187, v. 12a).
110)
Fe - şem m e vechu’Uah, B akara sûresi, a. 115 (Div; V.
111) 112) 113)
324b).
E lestü bi - rabbiküm kâlü belâ, A ’raf sûresi, a. 172 (Saraynânne, Mar., v. 43b). Küllü şey’in ve ileyhi türce’ûn, Yasin sûresi, a. 83, (Vücûdnûme, İst. tiniv. Ktp., nu : 6817, v. 12b). Küllü m en ’aleyhâ fân. Rahman Sûresi, a. 26, (Dîvân, Mar., V.
332b).
114)
K ün i e - yekûn, Bakara sûresi, a. l ’l7; Â l-i İmrân sûresi, a.
115)
47; Meryem sûresi, a. 35; Yâsin sûresi, a. 82; M ü’min sûresi, a. 68; ( Saraynâme, Mar., v. 4 1 a -b . Birinci Mesnevi, Mar., v. 100a, Divân, Mar., v. 313a, 326a). Bakara, a. 31 (Vücûdnâme, v. 8a).
255
«— ..B en im yoluma uyanlar için artık korku yok tu r» ”* «— ..K im oraya girerse güvenlik içinde olur. .»“^ «— .. Onlar dört ayaklı hayvanlar gibidir, hattâ da ha sapıktırlar. Onlar gaflete düşenlerin ta kendileridir»"*. «— .. İy i bilin ki Allah’ın dostlarına korku yoktur. Onlar üzülmiyeceklerdir..»”’ «— .. Biz insan oğullarım ... yaratıklarımızın pek ço ğundan daha üstün ve şerefli kıldık..»'“ «— ..Rabbımn katında bir gün, sizin mzdan bin yıl gibidir.
sayacakları-
«—..And olsun biz insanı çamurdan (süzülmüş) bir hülâsadan yarattık. Sonra onu sarp ve ntstiır bir karargâhda bir nutfe yaptık. Sonra o nutfeyi bir kan pıhtısı hâline getirdik, derken o kan pıhtısını bir çiğnem et yap tık, o bir çiğnem eti de kemik (1er) e kalp etdik de o ke miklere de et giydirdik. Bil'âhere onu başka yaratılışla in şâ ettik. Sûret yapanların en güzeli olan Allah’ın şânı bak ne yücedir»'^ «— . . O ’ndan başka Tanrı yoktur, O’ndan başka her şey yok olacaktır. Hüküm onundur. O’na döndürüleceksiniz»*“ 116)
Bakara, a. 262 (Biritıci Mesnevi Mar., v. 97a).
117)
Al-i îmrân, a. 97 (Budalanâme, s. 28).
118)
 ’raf, a. 179 (Dilgüşâ, Mar., v. 247a; Vüvnldnâme, v. 14a).
119)
Yunus, a. 62 fVücûdnâme, v. 10b).
120)
Isrâ, a. 70 (Dîvân, Mar., v. 289a; Vücûdnâme, v. 14b).
121)
Hcc, a. 47 (Budalanâme, s. 4).
122)
E l-M ü’minün, a. 12-14 (Vücûdnâme, l b - 2 a ) .
123)
Kasas, a. 88 (Vücûdnâme, 7b).
256
«— ..Sen i şüphesiz yeryüatünde hükümrân kıldık, o halde insanlar arasında adaletle hükmet..»*^ «— .. De kİ; Hiç mu?»'“
bilenlerle bilmiyenler bir
olur
— ..G erek âfak da, gerek kendi nefislerinde âyetle rimizi yakından onlara göstereceğiz. Niyâyet onun hak ol duğu şüphesiz kendileri için de apaçık meydana çıkacak tır. Rabbmın her şeye şâhid olması sana kâfi değil mi?»'“ — ..R abbım n rahmetini onlar mı taksim edip pay laştırıyorlar ? — .. Cinleri ve insanları ancak bana kulluk etmeleri için yaratmışımdır»*^ — .. İnsan ancak çalıştığına erişir.. — . . O ’da: Ben yenildim, bana yardım et! diye Rabbına yalvarmıştı. — .. Rablan onlara tertemiz içecekler içirir.. — .. De kî, o Allah bir tekdir...»'“ 124)
Sâd, a. 26 ( Vücûdnâme, v. 13b).
125)
Zümer, a. 9
126)
Fussilet, a. 53
127) 128) 129) 130) 131) 132)
(Vücûdnâme, v. İ l a ). (Budalanâme, s. 28). Zuhrûf, a, 32 (Dîvân, Mar., v. 297b). Zâriyât, a. 56 (Saraynâme, Mar., v. 37b) Necm, a. 39 (Vücûdnâme, v. 8b). Kamer, a. 10 (Budalanâme, s. 50). İnsan, a. 21 (Budalanâme, s. 12). thlâs, a. 1 (Gevhernâme, Mar., v. 105a).
257
2. H adisler «Kendini bilen rabbini bilir»^^^ m eâlindeki hadis, diyebiliriz ki, Kaygusuz’un eserlerine baştan sona hâ kim dir. M uhtelif eserlerinde insan vücûdu ile ilgili ola rak verilen çeşitli bilgilerin ve teşbihlerin kaynağı bu hadisdir. Mâdem ki Allah’ı bilm ek için insanın kendisini tanım ası lâzım dır, o halde insan vücûdu bilinm elidir, şeklinde b ir m uhâkem e ile Kaygusuz vücûd ile ilgili pek çok bilgi verir. B undan başka Kaygusuz’un eserlerinde geçen bâzı hadisler şu n lard ır; «— Allah'ım ! İşlerimizi kolaylaştır, güçleştirme.»’^ «— Benim Allah’u Taâlâ ile bir buluşmam vardır ki o esnâda Allah ile benim aramda ne mukârebînden bir melek, ne de gönderilmiş nebilerden bir nebi vardır..»^^^ «— Ölmeden evvel ölünüz ve hesâbmız görülmeden önce kendi hesâbmızı yapmız»^^. ISS)
134)
Buhârî, Kitabu’l-’ılm, B ab : 11; Müslim, Kitabu’l-’ilm, Bab ; 4; Ahmed tbnl Hanbel, Müsned, C. 1, s. 239, 283, 365; C. 3, s. 131, 209': C. 4, s. 399, 412, 417. (Vücûdnâme, Belediye, O. Ergin, Böl., nu : 1321, s. 190).
135)
Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî, el-Makastd-uUHasene, Kahire 1965, s. 356, Hadis nu : 926. (Saraynâme, mar., v. 66a; Üçüncü Mesnevi, Mar., v. 124a).
136)
Muhammed b. Abdurrahman es-Sahavî, el-Makasidu’l-Baaene, Kahire 1956, s. 436, Hadis nu : 1213. (Budalanâme s. 2).
258
«— Mü’min mü’minin aynasıdır) .w — Benim sehâbelerim yıldızlar gibidir. uyarsanız hidâyete erersiniz»^^^.
Hangisine
— Allah insanı da rahman sûreti üzerine yaratti»^^*”. «— Alimler nebilerin varisleridir»^'*’. «— Mü’minin kalbi Allah’ın evidir»'". «— Hayâ imandandır»'^^ iKaygusuz’un eserlerinde «Din» mevzûunu, buraya k adar m uhtasar da olsa anlatm aya çalıştık. O’nun eserle rinde «Din» ile ilgili itikat, ibâdet ve ahlâk bölüm leri ve bunlara âit bilgiler büyük b ir yekûn tu tar. Kaygusuz, Is lâm Dini'ni, em ir ve ne hiyleriyle berâber ele alır. Eser lerinde; dini hüküm leri, halka basit ve sâde b ir dille an latır. «Muhammedîyem bu dine ikrâr ederem ben» de mesiyle sam îm i b ir m üslüm an olduğunu gösterir. Kaygusuz Abdal’ın eserlerine b ir b ü tü n olarak ba kıldığı zam an, onun asıl ilham kaynağının Kur’a-ı Kerim 137) 138)
Es-Sahavî, a. g. e., s. 439, Hadis nu : 1228 (Vücûcinâme, v. 7b). El-Adûnî, a. g. e., C. 1, s. 147, Hadis nu : 381. (Menâkıbnâme, A G nüshası, s. 22).
139)
El-Adûnî, a. g. e., S. 1, s. 455, Hadis nu : 1215. Ayrıca bak ; Cum’a sûresi, âyet. 5. (Budalanâme, s. 28).
140)
El-Adûnî, a. g.g e., C. 2, s. 83, Hadis nu ; 1745.
141)
Ell-Adûnî,
a. g. e.,
C. 2, s. 147,
Hadis
nu :
1884 -1885.
(Dilgüşa, Mar., v. 248a, 251a). 142)
Muhammed Fuâd Abdülbâki, el-Lü’lü ve’l-Mercân, Kahire ?, C. 1. s. 8; Kitâbu’l-imân, Bab : el-Hayâ-i mine’l-lmân. {Üçüncü mesnevi, Mar., v. 127a).
259
ve H adîs'ler olduğu görülür. Bu bakım dan o, b ü tü n eser lerinde Kur’an-ı Kerim’e ve Hz. M uham m ed’e derin b ir m uhabbet ve ihlaslı bir im ân ile bağlıdır. O, eserlerinde Allah’a varma yollarını, Kur’an-ı Kerîm’den âyetler geti rerek, Hz. M uham m ed’den hadisler h atırlatarak ve bun ları tam b ir nüfûzla açıklar. Edebî ve tasavvufî geleneğimizde esrar, şarap ve benzerlerinin sembolik olarak mecâzî m ânâlarda kullanıl m ası b ir gelenektir. Kaygusuz Abdal'ın eserlerinde de bu hususlar tam âm en mecâzî m ânâda geçm ektedir. Kaygu suz Abdal'ı, «esrar ve şarap içen bir derviş» gibi göster m ek veya içtiğini söylemek, h atta esrara «Kaygusuz» adını verm ek bizce büyük b ir hatadır. Zira Kaygusuz; esrar ve şarap içmeği, bugünkü m ânâsı ile değil, mecâzî m ânâsı ile kullanır ve çoğu defâ, Hakk’m dîdânm gör mek m ânâsına geldiğini ifâde eder. Ona göre içmekten m urat, Tann'yı görmektir. N itekim Kaygusuz Abdal'ın eserlerinde tes'bit etti ğimiz âyet ve hadislerde; ayrıca eserlerinin um ûm î muhtevâsı içinde, onun Hanefi inancına aykırı herhangibir tefsîr, tevîl ve başkaca b ir değerlendirm eleriyle karşılaş mıyoruz.
260
II. TASAVVUF
a) Vahdet-î vücûd Kaygusuz Abdal b ü tü n eserlerinde ve hem en hemen bütü n m ısra ve satırların d a vahdet-i vücûdu işler. Vahdet-i vücûd, bütün varlıkların b ir oluşu, aynı oluşu, Hak'dan gayrı b ir şeyin olm ayışıdır. Kaygusuz’un vahdet-i vücûdla ilgili söylediklerini ezelde, hâlde ve ebedde olm ak üzere üç kısım da incele yebiliriz. 1. Ezelde vahdet-i vücûd Ezelde T anrı’nın «zât»ından başka hiçbir şey yok tu. K âinât, on sekiz bin âlem, yer, gök, yıldızlar, burçlar, dünya, âhiret, Cennet, Cehennem, gece, gündüz, hayır, şer, zâhir, bâtin, akl-ı kül, nefs-i kül, sıfatlar ve sûretler «zât» içinde «gizli» idi. Henüz «elest meclisi» dahi d u ru l m am ıştı. Tıpkı «kamış içinde şeker»in gizli olması gibi. Kaygusuz, bu hâli «lâ-mekân, şeb-i vahdet, zât, nûr» gibi tâbirlerle ifâde eder. G ülistan'da; herşeyin «zât içinde nihân» olduğu bu «lâ-mekân» hâli çoşkun ve lirik b ir üslûpla a n la tılır: Lâ-mekândan size vireyin nişân Söyleyiben size bir dürlü beyân Ol zamân ki yog idi kâinât Zât içinde nihân idî her sıfât 261
Zât içinde bu sıfât mestûr idi Bu vücûd yog idi hemân nûr idi Ne nebî var idi ol dem ne velî Dahi söylenmedi idi lâ belî Yir ü gök hazîne sır idi İkilik yog îdi hemân bir îdi Yir ü gökde cümle tertîb küllî hâl Âşikâre degüldi henüz mâh ü sâl Gice gündüz ay u güneş bu hisâb Dahi henüz olmamışdı bu sebeb Akl-ı kül henüz bir idi zât ile Nefs-i kül de pinhân idi hem bile Bu sıfatlar kim bu demde söylenür Yok idi birlikde idi küllî nûr On iki burç yidî yılduz bu necîm Çarh-ı sergerdân ki döner iy hakim Yidi Tamu sekiz Uçmak hayr ü şer Hür u gılmân dünyâ âhiret sîm ü zer Nakş ü sûretler ki vardur ortada Anâ irdi akıllar dünyâde Ol nişânlar ki nebîler söyledi Bu kitâplar ki anı şerh eyledi Zâhir ü bâtın ki dirler her sıfât Ne hayât olmışdı henüz ne memât Bu sıfatlar ki birlik idi bir ile Velî olıcak idi takdîr ile'^ 143)
262
Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu ; 645, s. 44-45.
Bu âlem olmazdan evvel on sekiz bin âlem içinde Hak celle ve alâ kamış içinde şeker ve gül-âb gibi vâki olmışdur*'*^ Bu âdem kisvetin giymedin cân idük didi dir, Sul tân vücudmda bir idük''*^. Ol vakt ki nücûm ve eflâk ve anâsır ve tâbi’ bir nesne vücûda gelroemişdi. Biz dahi âdem kisvetin görmeyüp ve giymeyüp Sultân vücûdında bir cân idük*''^. B ütün kâinat, külli hal zât içinde gizli iken Tanrı kendini bildirm ek, ayân etm ek is te r ; Ya’ni bu sarây ü mülk ü bârgâlj Özini 'ayân kılmak içün düzdi Şâh^'^ Ol Kadîm ü lâ-yezâl diledi ki kenz-i mahfîsin âşikâr idüp kendüsin temâşâ ide'"'*. Ve «zâtına tecelli eyleyerek» «birden», «kün» em riyle kâinât yaratıldı: «Sultan vücûdında bir i d ü k ........nâgâh gördüm bu yir ve gök, bu kevâkib ü seyyâre, bu nakş ü pergâl tamâm oldı, dir. Her eşyâ yirlü yirin aldı, durdı; resm ü şekl kunldı»’"'’. Tecellî eyledi zâtına ki zâtı bilinsün diyü. Esmâ vü sıfâtı kendüsi kendüsine nâz eyledi. «Kâf»ı «Nûn»a urup bir sâz eyledi. Bu kez kâf ü nûn arasmda bu kârhâneyi 144) 145) 146) 147) 148) 149)
Vücûdnâme, tst. tTniv. Ktp., nu : 6817, v. 8b. IMgüşa, Mar., v. 228b. Budalanâme, Taş baskısı, s. 17. Saraynâme, Mar., v. 6a. Budalanâme, Tas basması, s. 17. THlgüşa, Mar., v. 228b.
263
bünyâd eyledi. Cümle yaradılmış bir eksüksüz yirlü yirinde karâr tutdı'™. T an n önce Hz. M uham m ed’in rûhunu y arattı ve b ü tü n cihâm bu n û r içinde gizledi. Sonra kâinâtı bu n ûrdan hal k e t ti: Mustafâ’nun câm oldı îbtidâ Evvelinde anı yaratdı Hüdâ Mustafâ cânında sır îdi cihân Yirde gökde her ne kim var cism ü cân Mustafa’nun câm bu gevher îdi Ol gûherde bunca hikmet var idî Hak nazar itdi o gûher dirildi Andan oldı bu cihânun bünyâdı Dirildi su oldı ol gevher Andan yir ü gök bahr u her İstikâmet dutdı bu kez bu cihân Yirlü yirince düzildi her mekân Dünyânün sûreti kunldı temâm Âfitâb togdı belürdi subh u şâm‘^' Fakat, Tanrı, kâinâtı y arattık tan sonra «sır» o ld u : «Pâdişâh-ı 'âlem hemân bu kârhânenün içünde sır o ld ı» ‘5^
/ «Pâdişâh-ı âlem bu pergâlün içünde sır oldı»’”. 150) 151) 152) 153)
264
Budalanâme, Taş basması, s. 17 - 18. Gülislan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 45 - 46. Budalanâme, Taş basması, s. 18. Dügüşa, Mar., v. 228b.
\
2. H âlde vahdet-i vücûd Kaygusuz Abdal'a göre ezelde «bîr» ve «tek» olan «zât», «kendi kendine tecellî» ederek «kün» emriyle dün yayı yarattıktan sonra kendisi «sır» olmuştur. Yerler, gökler, yıldızlar, dünya, âhiret, zaman ve mekân, insan lar, melekler, hayvanlar, bitkiler, hayır ve şer; hâsılı «herşey» yaratılmış, böylece bir «kesret» meydana gel miştir. Fakat bu kesret zâhirîdir. Kâinâttaki herşey birer «nakış ve sûret»ten ibârettir; hepsinin aslı Allah’tır. Âlemdeki bütün mevcûdat, aslında O’nun vücûdudur; güzellerin yüzündeki göz, balığın içindeki Yûnus, peteğin içindeki bal, şekerdeki lezzet, gönüldeki fikir ve tedbir, Ferhad'a Şirin görünen, Leylâ’nın yüzündeki güzellik, Mecnûn’daki aşk ve hikâye hep O’dur. Hattâ Firavun ile Mûsâ’ya düşman olan da O'dur: Bu cümle eşyâya mevcûd olan sen Bu mevcûd olana vücûd olan sen Dolusın yîrde gökde her mekânda Bî-nişân sır olursın her nîşânda Şol ay yüzlerde çeşm-i siyâh sen Hocasın dahi her bir metâ’ sen Geh olur ’âlemü’l-esrâr olursın Gehî Ahmet gehî Haydâr olursın Gehî Âdem gehî Şît gehî Eyyûb Gehî Mûsâ olursın gehî Şu’ayyûb Gehî Yûnus ile batn-ı semekde Gehî ’asel olursın her petekde Gehî Yûsuf-ıla Mısır’da sultân Gehî Fir’avn-ıla Mûsâ’ya düşmân 265
Gehî Mansûr-ıla berdâr olursm Gehl dânâ-y-ıla defter olursın Gehî geyik gehî nâfe gehî müşk Gehî 'âşık gehî ma’şûk gehî ’ışk Gehî kamış gehî şekker olursm Gehî sadef gehî gevher olursm Gehî ganî gehî fakîr olursm Geh olur sır içhıde sır olursm’*^ * Odur nakş ü hayâl herbîr sûretde Odur lezzet olan kand ü nebâtda Odur her 'ayn içinde nûr olupdur Odur her zerrede mestûr olupdur Odur her bîr gönülde fikr ü tedbîr Odur her bir gümândan atılan tîr^" ♦ Hüsnile Şîrîn görünen Ferhâd’a Oldur ahi cümle varlık ortada Leylîn'ün yüzinde hüsn-i hûb-cemâl Mecnûn’a 'ışk u hikâyet kîl ü kâl *
Ân ki cânânın diler Sende gözet sendedür İn heme ayb ü hüner Sende gözet sendedür 154) 155)
Birinci mesnevi, Mar., v. 71b - 72a. Birinci mesnevi Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 191.
156)
Birinci mesnevi, Mar., v. 100a.
266
Yir ü gök Uçmak Tamu Her ne ki vardur kamu Ayn degül iy 'amû Sende gözet sendedür Zühre vü mâh müşterî Çarh-ı felek çenberi Dünyede ne kim van Sende gözet sendedür Evvel âhir küllî hâl 'Ömr ü devlet mülk ü mâl Devr ü eyyâm mâh ü sâl Sende gözet sendedür Sen bahr-ı melekûtsm Sen gevher-i yâkûtsın Sen mübârek vücûdsm Sende gözet sendedür * *îic Küllî şeyde mevcûd oldı çün ki Hakk’un varlığı Gel Hakk’ı hâzır görürsen hüsni inkâr eyleme'^® aa) Gayr-ı Hak H er şeyin T anrı’nm vücûdu olarak kabul etm enin tabiî b ir sonucu olarak Kaygusuz, k âin atta T a n n ’dan baş ka b ir şey olm adığı görüşüne varır. O, bu kavram ı «gayr-ı Hak, Hak’dan aynı, Tanrı’dan aynı, andan ayru» gibi kelime ve tâbirlerle ifâde eder. «Lâ» nın nefy (yok luk), «illâ» nm isbat edâtı olduğunu söyleyerek kelime-i tevhidin b âtm î m ânâsını Allah’tan başka kim senin yok 157) 158)
Dîvân, Mar., v. 288b - 289a. Dîvân, Mar., v. 306a.
267
olduğu şeklinde a ç ık la r V ü c û d n â m e ’de aynı düşün ceyi peygamberimizin bir sözüne dayandırarak şu şe kilde ifâde eder: Nitekim resûlu'llâh S. A. V. buyurur ki, hadîs : et-tevhîdâni lâyuhyî gayri’llâhi leyse şey’en fi’I-hakîkatî illa’llâh ... Ya’ni Tanrı'dan gayrı hîç bir şey'i görmemek gerekdür. Anun içün bir şey’ün hemân vücûdı yokdur. Hemân hakîkatde Tann vücûdı vardır «Gizlü kârhâneyi düzen kendüni içinde gizledi». Ve bu ma’nâyı beyân idelüm. Çünki nişân dahi eşyâ içinde buhndı. îm di her kim her şey'i görür Hak'dan ayru nice görür. Bunlar Hak’dan ayru degüldür Çünki Tak Ta'âla Hazretleri eşyâya muhît imiş***. Birinci mesnevide aynı kavram coşkun bir üslûpla dile getirilir: Dahi ne var degül ki andan ayru Kim ol nesnede ola Sultândan ayru Kamu ’âlem içindeki cân oldur Bu kıssa vü hikâyet ü destan oldur Odur vahdet gülistânunda bülbül Odur vuslat çimenünde biten gül Gümân kılma ki gayn yok cihanda Odur genc-i nihân herbir vîrânda Gülistan'da «gayr-ı Hak» kavramı, «eşyanm da on dan ayn olmadığı» şeklinde işlenir: Ol bu cümle eşyadan gayn mıdur Eşyâ gayrı ol özi gayn mıdur‘“ 159) 160) 161) 162) 163)
268
Saraynâme, Mar., v. 66a. Vücûdnâme, Belediye, O Eîrgin Bl., nu : 1321, s. 186. Vücûdnâme, İst. üniv. Ktp., nu : 6817, v. 9b. Birinci mesnevi, Mar., v. 77a - b. Gülistan, Mar., v. 141b.
Tabiîdir ki bütün eşyâ ve varlıklar gibi insan da «Hak’dan gayrı» değildir: Ger inşânı sorarsan Hak’dan gayn degüldür Sıfâtı nûr-ı mutlak Hırkası dört pâreden''^
bb) Ene’l-Hak Allah'ın kâinattaki herşeyin vücûdu olduğu ve in sanın da «Hak’dan gayn» olmadığı şeklindeki muhâkeme, tabiî olarak ene’l-h a k kavramıyla netivelenir. Kaygusuz sık sık «ene’l-hak» tâbirini kullanır ye Hallâc-ı Mansur’u zikreder: Cihân başdan başa küllî nûr oldı Her eşyâda hakikat menşûr oldı Dahi her bir sadâ kıldı ene’l-h ak Rûşen oldı bu ma’nî sırr-ı muglak’“ * Ene’I - hak ^ırup her nefesi ’ışk bâzânnda Mansûr benüm uş nâdânı gümâna getürdüm * Değme bir zerrede togdı âfitâb Cümle şeyden ene’l-hak geldi cevâb Hakkı söyler dinle ahi her sadâ Zîrâ gayn nesne yoktur ortada“^ 164) 165) 166) 167)
Dîvân, Mar., v. 295b. IMnci mesnevi, Mar., v. 111b. Dîvân, Mar., v. 313b. Saraynâme, Mar., v. 51a.
269
«Ene’l-hak» kavramını, Kaygusuz Abdal, bu tâbiri zikretmeden de işle r : Cânum hakikat velî ki cândan münezzehüm Nâm ü nişânum nâm u nişândan münezzehüm Fi’lüm fâ’ilüm mecmû'ıyıım gayn nesne yok Kân ü mekânum kân u mekândan münezzehüm Be-küllî benüm 'ânz u cevâhir ü cevher Gevher-i kânum gevher-i kândan münezzehüm Külli zamân u mekân u ihvân benüm velî Ben bir zâtmn ki külli zamândan münezzehüm Cümle sıfâtum cümle zâtum cümle mesmû’ât Cân-ı cihânum cân-ı cihândan münezzehüm • • • • • • • • • •
Zâhir ü bâtın fi'l-cümle benüm vücûdumdur Ben nûr-ı pâküm küfr ü îmândan münezzehüm N ’ola zâhirâ ismiyle Kaygusuz Abdâl’um Ben bir cânum ki bu ad u sandan münezzehüm'** Kaygusuz, Kitâb-ı Miğlâte’de bu düşüncesini şöyle ifâde ed er: Göklerde benem sırr-ı ilâhî Serâser cümle varlık mihr ü mâhi Benem hüsni kamu şekl ü sûrelün Kamu başda benem devlet külâhı Bum didi derviş dört yana bakdı, kendüden gayn kimesne görmedi, tek ü tenhâ hemân özidür. Velî yir gök gördi, kendü vücûdınun içinde sır olmış. Cemî yirde 168)
270
Dîvân, Max., v. 307a - b.
gökde her eşyâ ki var sadâsın İşitdl, öz vücûdından gelür. Derviş fikreyledi, aydur, bu aceb hâldür? Bîr zamân var idi ki ben yir ve gök içinde idüm. Şimdi bu yir ve gök benüm içümde görinür, Aceb düş midür yohsa hayâl midür dir. Gözin açdı gördi çindür, düş degül, gönü cûşa geldi, eydür: Âlem cümle sadef gevher ben oldum Bu cümle varhga defter ben oldum Kamu varlık yakîn bende bulmdı Yakin ırak kem ü bisyâr ben oldum'*® I
cc) Kendini Bilm ek «Men 'arafe nefsehu» hadîsi Kaygusuz’un çok sık kullandığı ve âdetâ «vahdet-i vücûd» görüşünün daya nağı olarak ele aldığı bir hadîsdir. Hemen hemen her eserinde, pek çok defa bu hadîsi zikreder veya telmihte bulunur. Ona göre Hz. Muhammed bu sözü söylemekle kendisine kadar halledilmemiş olan m eseleyi çözmüş ve Tann'mn başka yerde değil insanın kendi vücûdu içinde aranması gerektiğini göstermiştir*™ îşte bundan dolayıdır ki Kaygusuz, insana ve insan vücûduna çok önem vermiştir. Sâdece insan vücûdunu anlatmak için «Vücûdnâme» isimli bir eser meydana getirmiştir. O, insan vücûdunun «nüsha-i âlem» ve «kâinâtın defteri» olduğunu söyler. Onsekizbin âlem de «in sana müteallik» dir. 169) 170)
K üâb-t Miğlâte, îst. Belediye Ktp., Osman Ergin Bölümü, nu : 663, s. 145. Vücûdndme, tst. Ünlv. Ktp., nu : 6817, v. 9b; Budalanâme, Taş basması, s. 24.
271
Melâyike secde kıldugı âdemdür Bu âdem nüsha-i cümle-âlemdür
I /
• • • • • • • • • •
Kamu âlem sadef âdem gûherdür Ne kim âlemde var âdemde vardur Âdem hüdhüd âdem Sîmiırg âdem Kâf Âdemdür her kitâb muhtâr-ı keşşâf Âdemde âşikâr oldı ol sultân Âdem olan niçün ola hasrvân^^ «Bu âlemün sıfatma on sekiz bin âlem ki dirler ve ol on sekiz bin âlem inşâna müte’allikdür, on sekiz bin sıfâtdur, altı bin! nebâtâta müte’allikdtir, altı bini hayvânâta müte’allikdür, altı bini inşâna müte'allikdür; bun lar birbirine mablûtdur ve biribirinden ayru degüldür; cümlesinün dirlikleri hep birlikdür, cümlesinün rengi vardur; Hak celle ve alâ dahi cümlesine muhîtdür»*^. «Âlemde az ve eger çok her ne ki vardur, aynıyla dahi vardur ve mevcûddur ki evvelâ âdemde olan âlemde yokdur ve âdemün göbeginden yukaru boğazına varınca yidi kat gök mukâbelesindedür ve girü göbeginden aşaga dizine varınca yidi kat yir mukâbelesindedür»’’^. B irinci mesnevide de Kaygusuz, insan vücûdunu muazzam b ir «şehir» olarak tasvir eder. B ir derviş bu «muazzam şehir» içinde seyahat eder ve etrafında b u rç lar, duvarlar, kapılar; içinde m ahalleler, çarşılar, pazar lar ve sipahiler görür V ücûdnâm e’de b u çarşı pazar 171) 172) 173) 174)
272
İkinci mesnevi, Mar. v. 108a. Vücüdnâme, İst. Univ. Ktp., nu : 6817, v. 6a, 11b. Vücûdname, İst. Üniv. Ktp,, nu : 6817, v. 7b. Birinci mesnevi, Mar., v. 79a vd.
vb.’nin vücûdun hangi uzuvlanna delâlet ettiği anlatı\ hr>” . \ insan vücûduna verilen bu ehemmiyet başta da zik rettiğimiz gibi insanın «nüsha-i âlem» olması, Tann'nm insanda tecellî etmesi dolayısıyladır. Şu halde Tanrı’yı bilmek isteyen insan önce kendisini bilmelidir. Ancak kendini bilen Tanrı’yı da b ilebilir: Her birisi bu hâl içinde esir Bilmedi kendüyi kaldı muntazır^” * ** Olar kim kendüzini bildi tahkik Özin bilene didiler muhakkik Özin bilen bilür cân niye dirler Neymiş inşân hayvân niye dirler^” Ana sor bu Hak yolmı o bilür Cümle mahlûkun hâlini o bilür Zîrâ keşşâfü’l-kulûbdur evliyâ Özini tahkik bilüpdür evliyâ Özini bilen bilüpdür Tann’jn Tann’yı bilen koytıpdur gayriyi''* * Yirde durup göge bakma iy gâfil Özüne bürün ki sendedür delîl O kim istersin cihânda sendedür O ki söyler her lisânda sendedür 175) 176) 177) 178)
Vücûdnâme, İst. tJniv. Ktp., nu : 6817, v. 7b. Saraynâme, Mar., v. 3a. Birinci mesnevi, Mar., v. 78b. Birinci Mesnevi, Mar., v. 86a.
273
Sendedür cümlesi ne var dünyâda Sen sana nişe gâfilsin iy dede Sen seni bilsen bilUrdün sultânı Sende bulunurdı gevher ma’denl^”’ ♦ Strâta’l-m üstakîm düpdüz yol oldı ÖzIni anlayan küllî ol oldı^“ çç) Tecellî Tann’nın bütün eşyâ ve varlıklar içinde mevcut olu şunu, yâni «vahdet-i vücûd» u Kaygusuz Abdal, bâzan «tecellî» kelimesiyle ifâde ed er: Cümle âlem bir tecellî bir güneş Külli hemân bir vücûddur gi7,lü fâş Gayn yokdur gayret eyle aç gözün Gel iy tâlib birliğe batdı özün Yüzi yüz bin cümle bir oldı hemân Cümle diller virdi birlikten nişân Cümle yol birikdi küllî bir yire İkilik gitdi bir oldı âşikâre «Zîrâ kim Allâh cümle nesneye mevcûd olıcak iy tâlib senün dahi vücûdında bile olmış olur. Senün evünde doğan güneşün tecellîsinden cümle âlem aydın oldı, cümle eşyâ uyandı, kendüzini vahdâniyet denizinün içinde gark -gördi'“. 179) 180) 181) 182)
274
Birinci Mesnevi, Mar., v. 86b. İkinci Mesnevi, Mar., v. 112a. Baraynâme, Mar., v. 42a. Dilgüşâ, Mar., v. 248b.
Kamu âlem birîkdi bîr yüz oldı Kamu dil söyledügi bir söz oldı Topraklar kimyâ taşlar gevher oldı Dahi yok kalmadı küllî var oldı Kamu eşyâ Hakk’ı gördi mu’âyin Hakikât birliğe batdı vücûd cân Hak bâtıl yakîn gümân dimckIik Nûr u zulmet küfr ü îmân dimeklik Bu sıfatlar kamu birliğe batdı Be-kUlIî yol hemân menzile yetdi Tâlib matlûb sıfât-ı vasi ü hicrân Zâhir bâtın hakîkat-ı vücûd cân Şu kim adına şeyâtin dimişler Olar kim dirliğine Cin dimişler Bu hayâller ki görünür âlemde Bu sıfatlar ki pinhândur âdemde Kamu âlemdeki nûr-ı tecellî Kamu gönüllere olan teselli Kamu şey bir vücûd bir cân degül mi Be-küllî pertev-î sultân degül mi'*^ «Tecellî» kavram ıyla ilgili olarak T anrı’nın m uhte lif varlıklarda «sâdır» olm ası ve devrederek «insân-ı kâ mil» e ulaşm ası m ânâsındaki «devir» anlayışının en gü zel örneği Budalanâm e’de verilmektedir'*^. 183) 184)
Dilgüşâ, Mar., v. 249b. Budalanâme, Taş basması, s. 18-20. A yrıca b a k : Hülâsa
275
«Vahdet-i vücûd» fikrini ifâde etmek üzere Kaygusuz’da daha pek çok terimler vardır. Bunlardan bâzılarmı örnekleriyle gösterelim : dd) V ahdet-K esret Ol ne denizdür ki cûşa gelmedi Ol ne vahdetdür ki kesret olmadı * 4C9İC Ne dimekdür vahdet ü kesret dimek Bir vücûda iki dürlü ad dimek'“ * Be-küllî vahdet oldı gitdi kesret Özi kıldı özine şükr ü minnet'” ee) Tevhtd Nereye bahsa Hakk’ı göre anda Dolu göre Hakk'ı her cism ü cânda Odur kim âlemi kılmış münevver Gönülde fikr ider hem dilde söyler Ger nazar kılsa kişi tevhîd ile Biliş olurdı tamâm ma’bûd ile Tevhidi bilen kişidür ehl-i dîn Tevhîd eyler kişiyi Hakk’a yakîn Tevhidi her kim ki bildi cân olur Bu sarâyun halkına sultân olur Tevhîd ile nazar eyler âleme Nutk-ı Hakdur ki cân olmış âdeme 185) 186) 187) 188)
276
Birinci Mesnevi, Mar., v. 93a. Birinci Mesnevi, Mar., v. 102b. İkinci Mesnevi Mar., v. 109b. Saryanâme, Mar., v. 67a - b.
"
f f ) Nişân - Bînişân Bu âdem didükleri nişân-ı bî-nişândur Âdemden olma gâfil maksûdı kevn ü mekândur'*’ * Kamu nişân içinde bî-nişânsm Dahi kim var hemân sensin hemân sen*^ ❖ Mâ-tekaddem ki yol varmış erenler Bî-nişândan bize nişân virenler"^ * Ol kişidür o bî-nişândan bir nişân Görinür Hak anun yüzinde bes ayân^*'^ gg) T e n -C is m -V ü c û d -C â n Sana ben diyeyin bahr-i muhitsin Çün özün ten bilürsin sen vücûdsm Vücûddan câna dek sefer var Ilezârân perdedür bunca haber var^” **îfî Sen özüni ten bilürsin ten mish) Yohsa sen sûret-i cân mısın Bil abı özüni ten ne sen nesin Ten ü cân sen küllî yeksân mısın 189) 190) 191) 192) 193) 194)
D îvom, Mar., v. 292b. Birinci Mesnevi, Mar., v. 72b. Birinci mesnevi, Mar., v. 78b. Gülistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 65. Birinci Mesnem, Mar., v. 73b. Bürinci Mesnevi, Ank. Gnl. Ktp., nu ; 645, s. 225.
277
Ten cânun yüzinde perdedür hemân Perde ardında nihân oldı cân • • • • • • • • • •
Cümle bunlar mazlıandur ol cânun Perdesidür cism ü sûret sultânun^®^ * Devletün bahtı toludur cümle cân Kanda baksa seni görürdi gören Sen cân olurdun bu cümle eşyâ ten Nûruna mevcûd olurdı ten ü cân^*^ hh)
Gönül - Sır - Pinhân
Kaygusuz Abdal'a göre Gönül; Allah sevgisi, beytu ’l-hak, m arifetu ’llah, pâdişâh m akâm ı, nutk-ı hak, sırr-ı ilâhi’nin saklandığı yer, H akk’ın nazargâhı, seyrangâhı, hâzinesi ve hakikat sırlarının tecellîgâhı, cihan aynası, manevî b ir kâbe, yerlere ve göklere sığmayan kalp ka dehidir. H er şey b u rad a b aşlar b u rad a biter. Kaygusuz, Allah’ı Gönül de bulur. Zira Allah, bu âleme âdem süretinde tecellî etm iş, ademi kendisine nikâb edinm iş ve âdem in gönlü içinden sö y lem iştir: Bu sarayâ âdem oldı pâdişâh Suret-i âdemde geldi bımda şâh Âdemi kendüye nikâp eyledi Âdemün gönli içinde söyledi Çün gönül Hakk’un evidür iy safâ Beyt-i Hak didi gönle Mustafâ 195) 196)
278
Gülistan, Mar., v. 164b-165a. Gülistan, Mar., v. 152b.
Cümle ilmün hem kabı olm ış gönül Nutk-ı Hak gönle eyler hem nüzûl Ol ki nutkm âdeme cân eyledi Kendüyi gönülde pinhân eyledi Bu gönülün sim im sen iy yiğit Gel berü Kaygusuz Abdal’dan işit'®^ Kaygusuz’un Budalanâme’^®adlı eserinin ikinci konu su da Gönül dür. Sarayname'sinde de gönlü, vahdet-i vücûd görüşü içinde ele alır. Zira gönül; Allah’ın evi, m eskeni, m akâm ı, tanıklığı, varlığı ve b u n u açıklayıcı sözüdür. Gönül, bu âlem in seyrângâhıdır. Zira Allah, bu gönülde m akam tu tm u ştu r. Bu gönüle H akk’ın varlığı sığmış, h er şey orada H ak’la bir olm uştur. Zîra Sultânun evidür bu gönül İşid oldur kİ gönül bula kabûl Çün gönüldür pâdişâhun meskeni Meskeninde buldı isteyen anı Külli varlığı Hakk’un gönüldedür Velî ki şerh ü beyânı dildedür ■Tanıkluk viren gönüldür Sultâna Zîrâ ol gönüle gelür seyrâna Gönülün seyrângâhıdur bu âlem Hem Pâdişâh gönülde tutdı makâm Çün gönüle sığdı Hakk’un varlığı Hakk’la bir oldı külli birliği'^ 197) 198) 199)
Saraynûme, Mar., v. 152b. Saraynâme, Mar., v. 69b. Budaîanâme, Taş basması, s. 7 - 10. Saraynâme, M arburg Nüshası, v. 43b - 44a.
279
Kaygusuz, Mesnevi adlı eserinde de gönül ile aşkın ezelden beraber geldiklerini, cihanda da gönülün yolda şının aşk olduğunu, zîrâ gönül, her arzusunu aşkdâ bula bileceğini, aşkın kendisine delil olduğunu anlatır. Ay rıca Allah’ın İlâhi kudretinin gönülde gizli kaldığını, insanı dünya nimetlerine götürerek Hakk'ı unutturmaya çalışan nefsin bile, gönülde «gûher», gönlün de «Kân» olduğunu söyler. Sırr-ı ilâhi gönülde saklanır, böylece insanlar Allah'ı da burada bulur. Gönül içine giren kişinin vakti hoş, kendisi de yaradanına teslim olmuş olur. Zira O’nun izniyle gönülden dile «söz» söyleme izni verilir. Bu ve bunun gibi tasavvufî temleri Kaygusuz şöyle dile getirir: Nice direm gönül haddünden aşma Hâlin bil varuban ışka dolaşma Gönül hergiz benem sözüm işitmez Beni terk eyler ışkun terkin urmaz Gönül bu cism ü sûretdür bu ışk u cân Bu ışk dahi gönülde tutdı mesken Zîrâ bu gönül ışk ile ezelden Bile imiş bile gelmiş ol ilden Gönül yoldaşligun sakın unutmaz Cihanda ışkdan artuk nesne tutmaz Gönül her maksûdı ışkdan bulubdur Gönül içinde ışk delil olubdur Gönülde bunca sır pinhân olubdur Nefis gûher bu gönül kân olubdur Gönül içinde gizlenür bu esrâr Gönül bir lahza yâr bir lâhza agyâr 280
Gönül mum gibi şem’-i m eş’âledür Gönül gâh şâd olur gâhî melâldür Gönülde saklanur sırr-ı İlâhi Gönülde buldı bulan pâdişâhı Gönül hükminde sultanlar yesîrdür Gönül bîr dem ganî bir dem fakirdür Gönüle girenün vakti hoş oldı Gönül içinde Sultan’a tûş oldı Beri gel beri gel yâr yine geldi Gönül ugnsı ayyâr yine geldi Yine geldi o sultân-ı yegâne Gönülden sözi ol söyler lisâne^“® 3. Ebedde vahdet-i viicııd Nasıl ki ezelde fcümle kâinât, eşyâ ve insan T anrı’nın «zât» ında b ir idiyse ebed de bu kesret âlemi ortadan kalkacak ve her şey Allah’da b ir olacaktır. Çünkü Allah, herşey aslına rücû 'edecektir buyurm uştur. Esâsen «kes ret» de «vahdet» i gören, «nişân» dan «bi-nişân» a yol bulan, «gönül» içindeki «sultan» ı keşfeden Kaygusuz Ab dal zam an zaman çoşkulu !bir heyecan içinde istikbaldeki bu hâli de anlatm ak tad ır : Şâhid-i gayb âşikâr oMı görün Sûr çalındı dur ahi bir duran Va'de tamâm oldı gâfil dur uyan Birîige birikdi cânân ü cism ü cân Birlik oldı gel ki gitdi ayruluk Birliğe birikdi cümle âz u çok 200)
iTcinoi Mesnevi, Mor., v. 117a-‘b. 281
Mülk bir oldı Sultân birdir hemân Birlik oldı cümle varlık câvidân İkilik hayâli kat’ oldı tamâm Gayrı gitdi birlik oldı her mekân. Zerreler de güneş oldı eşkere Bir güneş şu’lesi düşdi her yire Sevdâsı birikdi cümle başlarun Birlik oldı aslı cümle işlerün Her gönülde bîtdi birlikden semer Birliğe hatm oldı geldi cümle kâr Tabl-ı beşâret çalındı iy hoca Bir oldı kalmadı gayn zerrece Hak ’ayân oldı iy 'âkil aç gözün Sa'âdet burcma yitdi yılduzıın Tutdı rahmân cümle mülk i ser-be-ser Rahman’a döndi dirildi her diyâr^/’ ♦ Gözün aç bak ki güneş togdı güneş Sırr-ı ezel ’ayân oldı şöyle fâş Birlik içinde bulmdı câna yol Hakikat külli nûr oldı sag u sol Sâye kalmadı güneş toldı cihân Bir vücûd oldı meselâ cism ü cân İkilik kalmadı külli oldı bir Birlik oldı çi ganî vü çi fakir Zerre içinde görindi âfitâb Eşkere oldı güneş gitdi hicâb 200A )
282
Ctülistan, Mar., v. 142a- b.
Küllî tevhîd oldı sözi her kulun Tesbîhî ene’l-hak oldı bülbülün Küllî gül oldı vü diken kalmadı Rûşen oldı nesne pinhân kalmadı Nakş ü sûret gitdi 'ayân oldı cân Gene açıldı küllî kat’ oldı vîrân Nûr u m lm et birliğe batdı tamâm Birlik içinde bir oldı hâs ü ’âm Dahi hiç cihânda gayrı kalmadı İkilik bir oldı aynı kalmadı Ten ü cân birlikde eyledi karâr Birliği kıldı kamusı ihtiyâr Birlik oldı il emîndür töre düz Birliğe bitdi kamu yahşi yavuz^” b) Elest Meclisi Allah, ilk olarak Hz. M uham m ed’in rûhunu yarat mış, sonra bütün insanların rû h lan n ı y aratarak onlara «elestü birabbiküm ? - ben sizin rabbmız değil miyim?» diye sorm uştur. K ullar da «belâ-evet» dem işlerdir. îşte yaratılışın bu safhasına elest meclisi denir. Kavgusuz, bâ zı eserlerinde, fazla tafsilâta girm eden «elestü birabbiküm demi» diyerek bu safhadan bahseder 1} Adem donu Önce «ruh» olarak yaratılan insanlar, daha sonra «bu kârhâneyi seyr etmek dilediler, pâdişâh-ı âlem bu 201) 202)
Birinci mesnevi, Mar., v. 89b - 90a; Aıik. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 211 - 212. Saraynâme, Mar., v. 43t>; Dügiişa, Mar., v. 217a; Budalanâme, Taş basması, s. 24.
283
diîegi kabul edip âdem donunu onlara hiFat verdi ve ademden âleme» yolyadı^“ Zîra însâfi sûretîdür donumuz Kamu ’âiem bizüm hayrâmmuzdur^'’'' ** ❖ Âdem bu don iîe inşân olupdur Kamu sıfâtlar içinde zâtum ben“^ 2) Vatan-ı aslî-F ürkat (H icran)-Vuslat Vatan-ı aslî, b ü tü n ruhların b ir olduğu ve Allah’ın dîdârm ın göründüğü elest meclisidir. «Adem donu» ken disine «hîl’at» vei'ilen insan dünyaya gönderilm ekle «aslî vatan» dan ayrılm ış oldu^“ . Böylece «fürkat (hicran)» b a ş la d ı: Derdile cânum yandı bu hicrâna düşelden Bu ’ışk hayâli sırr-ıla bu câna düşelden Genc-i ezelem sûrete inşân ile geldüm Pinhân giçerem bu cism-i vîrâna düşelden Ben ol filânum sırr-ıla seyrâna geîmişem İnsândur adum sûret-i inşâna düşelden^ Bu hal, bâzan «sevgiliye hasret» kelimeleriyle de an latılır : Hasretüm elüm irişmez yâre bilmem neyliyem Diyebilmen hâlümi deyyâre bilmem neyliyem^“ 203) 204) 205) 206) 207) 208)
284
Budalanâme, Dîvan, Mar., Dîvan, Mar., Budalanâme, Dîvan, Mar., Dîvan, Mar.,
Taş basması, s. 18. v. 300b. v. 301b. Taş basması, s, 6. v. 294b. v. 304a.
Bu ayrılık kavram ı, «deniz ve gevher» teşbihleriyle de a n la tılır: Mevoe gelüben o deryâ kıldı cûş Mevc-ile beni kenâra saldı uş Deryâ-y-ıdum katra oldı menzilüm Bu idi bu hâl içinde müşkilüm Mevc içinde taşra düşdi bir gevher Eyle gevher ki misâl-i m u’teber Çün ki gevher taşra düşdi deryâdan Vuslatı fürkat ayırdı ortadan^ c) Allah’ın Dîdârım Görme (rü’yetu’llah) Bezm-i elest’de Allah’ın yüzünü gören ruhlar, âh irette de Allah’ın dîdârım göreceklerdir. Bu kavram için «temâşâ» tâbirini kullanan Kaygusuz Abdal, «ve sekâhüm rabbuhum şarâban tâhurâ» âyetini zikrederek bu hâli «sar hoşluk» ile ifâde eder. T anrı sâkîdir ve şarab ikram ettiği kul s a rh o ş tu r: «Cân u ten senden ’uryân oldukda . . . . Hak Ta’âlâyı dolu ay rûşen görürsin. Anda kim Hakk’un likâsını görürsin ne diyem ki ne esriklükler kılasın, dil ile vasf olınmaz. Anda temâşâ bâkî, dîdâr hâki, şarâb u ’ıyş bâkî, Rab sâkî, sekâhüm rabhuhum bâkî. 01 şarâbı Hak ösmisdür. Anı içen ganî mutlak olur, dahi ne Cennet içün şad olur ve ne Cehennem içün hafv çeker. Anda dahi ne 'akl yürür ve ne zevk ü mest-i bî-pâk kalur. İşte budur lezzet, budur şarâb, budur zevk. Dahi hûr u gılmân bu sohbete sığmaz. İmdi sen dahi ol bâde-nûşun yüzini gör, visâl-i badesin iç^'" 209) 210)
Gevhernâme, Mar., v. 105b - 106a. Budalanâme, Taş basması, s. 11-12.
285
Meclis birdür sâkî birdür bâkî bîr Bir oldı kamu deryâ zevrâkı bir^” Şu halde Kaygusuz Abdal’da «şarap içmek» hakîkî m ânâ ile değil, mecâzî m ânâ ile kullanılm akta ve çoğu defa «H akk’tn d îd â n m görmek» m ânâsm a gelmektedir. N itekim B udalanâm e’de «H ârâbât ehli»nin içki içmesinde «dudak ve kadeh olmadığı» k a y d e d i l i y o r Ş u şiirde de «içmek» ten m urat. T anrı’yı g ö rm e k tir: Yiyeli içeli beng ü şarâbı ’lmâret oldı bu gönlüm harâbı Nazâr kıldı bana pîr-i harâbât Yüzüm anun ayagmun türâbı • • • • • • • • • •
Bu sâkîden nice ’âşıkı sermest İçiben cân gözin yırtdı hîcâbı Bu ’ışkun yolma sen muhib oleıl Eger görmek dilersen zü’l-celâli ç) Teferrüç T eferrüç'den m aksat, insanm «âdem donu» nu giyip cihana gelmesinden tek rar T anrı’ya döneceği ana kadar geçen zam an içinde dolaşm asıdır. Kaygusuz, bu kavram için «teferrüç, sefer, seyran, seyâhat» kelim elerini kullan m ak tad ır : Beni dinle nedür sözüm haberüm Nice menzile irişdi seferüm 211) 212) 213)
286
Birinci mesnevi, Mar., v. 112b. Budalanâme, Tag basması, 3. 14. Dîvan, Mar., v. 298b.
Evvel inşân domyla bu sarâya Teferrüc etmeğe bu mülk ü câya Bile sultân ile seyrâna geldüm Sûret (ü) libâs-ı inşâna geldüm^'^ * ** Vücûddan câna dek bunca sefer var Hezârân perdedür bunca haber var^‘® * Dokuz felek bizüm sayvânumuzdur Yidi yir yüzi hem seyrânumuzdur^’^ A Misâfir dervişem gezdüm cihânda Teferrüc eylemişem her mekânda^” Ayrıca Kitâb-ı M iglâte'deki dervişin rüyâ âlem inde devamlı olarak «seyâhat» etm esi; tem silî olarak yııkanda bahsettiğim iz «teferrüc» ü an latm aktadır. B urada der viş, insanın yaratılışından kıyam et gününe k ad ar m uh telif zam anlarda gezmektedir^’®. Birinci m esnevî'de dervişin b ir şehri (insan vücû dunu) dolaşm ası da yine «teferrüc» kavram ına dâhil dir. B urada insanın «nüsha-i âlem» olduğu h atırlan m a lıdır. d) Merâtib-i Erbaa (Dört kapı) Merâtib-i eı^baa; T anrı'nın ve kâin âtm hakikatini anyalabilm ek için geçilmesi gereken d ö rt m ertebedir. B unlar sırasıyla şeriat, tarikat, marifet ve hakikattir. Kaygusuz b u dört m ertebe için «dört kapu» tâbirini kul214) 215) 216) 217) 218) 219)
Saraynâme, Mar., v. 2a. Birinci- mesnevi, Mar., v. Dîvan, Mar., v. 300b. Birinci mesnevi, Mar., v. Bak : Kit&b-x M iglâte’nin Birinci mesnevi, Mar., v.
73b. 78a. hülâsası. 79a vd.
287
lanır. Mesnevî’de insanın ancak «pîr tutunarak» bu dört kapıyı geçebileceğini a n la tır : Yola gel şeytâna nöker olmagıl Pîr dutungıl hudâperver( ?) olmagıl Pîr gözün! açup yolum göstere Seni bu yanlış hayâlden kurtara Pîri olmayan irişmez menzile Pîr gerek kim aynayı her dem sile Pîr sana bildürür seni sen nesin Sen nesin nedür dilegün kandasın Gözün açıla göresin sultânı İnşânda fark eyleyesin hayvâm ’İlm-i şerî’atı bildüre sana Azuban dağılmayasın her yana Bilesin kim ne dimekdür şe rıâ t Neyimiş bu orta yirde bağlı sed Pir sana erkân-ı salât bildüre İmân İslâm farz u sünnet bildüre Çün ki bildün şeri’ât nedür tamâm Tarîkât yolında koyasın kadem Pîr sana bildüre nedür tarîkât Dahi tarîkât içinde her sıfât Tarîkât dimek ’arabca yoldurur Yol-ıla var kim tarikat oldurur Zen ü ferzendi atayı anayı Terk ide koya bu cümle kavgayı Her ne ki pîr dir ise anı duta Tâ kim irişe bu yolda maksûda 288
Zişt ü m el’ûn u tekebbür olmaya Miskin ola cehle magrûr olmaya Pir ne dir ise işide sözini Hâk ide pir kademinde yüzini Pir yohndan yüzini döndürmeye Anda kim bakmışdı gözin ırmaya Pir ana hakikatim göstere Tâ adı yolda yazıla deftere Her ne kim pir dise andan çıkmaya Cehd ide bu yolda gönül yıkmaya Kanda kim baksa pirin hâzır göre Her kime bakarsa am pir göre Şöyle İdm birliğe bite pir ile Ol Pir ile bir ola pir bir ile İkilik kalmaya çün birlik ola Birlik içinde temiz dirlik ola Çün ki piri hoşnûd ola kendüden Ol kişi bu kez uyana uykudan Gözi açıla göre kim bu iş nedür Eşkere görmek ne-y-imiş düş nedür Ş erî’at bile tarikat anlaya H akikat piri ne dirse dinleye Her kimde kim ola bu üç hâsiyet Ş erî’at ü tarikat ü hakikat Ma’rifet anda biter kân oldurur Ma’rifet cevher ü ma’den oldurur Yol eri oldur bu yolda yol varan Yol eridür yolsuza yol gösteren 289
Ma'rîfetdür yol erînün hüneri Marifeti olan er bulur eri Ma’rifeti olmayan hayvân olur Fi’li iblîs sûreti inşân olur Ol haber bîtdi bu kez geldün pîre Pîrlik oldur yolsuza yol göstere Sakalı aka dimezler pîr diyü Pîrlik oldur terk ide her sevdâyı Pîr gerek kim kendüyî bilmiş ola Gönli içinde Hakkı bulmış ola Kalmaya bu dört kapuda müşkili Pîr gerek kim söyleye cümle dili^ V ücûdnâm e’de «merâtib-i erbaa» ile ilgili bâzı teş bihler vardır. Buna göre kara kış şeriat gibi, yaz tarikat gibi, güz mârifet gibi, b ah ar hakikat gibidir. Ayrıca ana rahm i şeriat, cihana gelmek tarikat, cihanda durm ak mârifet, cihandan gitm ek hakikat gibidir^*. e) Evliyâ Evliya ve b u kavram la ilgili kelim elerin, Kaygusuz'un eserlerinin her yerinde bol bol kullanılm ası tabiî dir. Esâsen o b ü tü n eserlerini velîlerin gösterdiği yolu anlatm ak için yazm ıştır. Evliyâ kavram ı için Kaygusuz, «evliya, mürşid, mürşîd-i kâmil, âşık, sofî, rehber, der viş, delil, ehl-i dil, er, gerçek er, yol eri» gibi kelim eler kullanm ıştır. Onun bu kelime ve terkiplerle anlattığı ev liya, kalbleri ve sırları keşfeden, mânevî nüfuz sâhibi, ü stü n b ir insandır. Tâlibleri ve sâlikleri ta rik a t yoluna 220) 221)
290
Birinci mesnevi, Mar., v. 82b - 83b. Vücüdname, tst. t)îüv. Ktp., nu : 6817, v. 4b.
sevkeden, m ârifetten hakikate u laştıran onlardır. tşte b u vasıflanyla Kaygusuz’un eserlerinde geçen «evliyâ» için bâzı örnekler v eriy o ru z: Anlan, da bir işit 'ameli ne Nice varmışlar bu yolu hâli ne Anlanın dahi neymiş maksûdı Nice bulnuşlar o ’lar da ma’bûdı Ne kişilerdür neymiş adlan Niye benzer zâtlan sıfatlan Ne iş işledi o ’lar da dünyâda Adlan gül gibi kalmış ortada Ara yirde heykel olmış sözleri Hak’la birliğe bitmiş özleri Bî-nişândan ol kişilerdür nişân Evliyâ enbiyâ dirler ona cân Ol kişilerdür o ’lar kim Hakk’ıla Gayri gitmiş vuslat ohmşlar bile™ J* Halk u cihânun budur fikri hemân Evliyâ hâlinden işit bir nişân ••••••••••
Evliyâda ol kadîm oldı nihân Evliyâdan sor sorarsan sen nişân Evliyâ bilür ol ebed mülkini Evliyâdan sor ırağı yakini Sor ki hemân evliyâdur kılaguz Evliyâ bilür nedür yahşi yavuz 222)
GülİHtan,, Mar., v. 146a.
291
Evliyâda cem’ olupdur kâinât D ogn bak kim evliyâdur her sıfât Evliyâdur cümle ’ilmün defteri Evliyâ bitdi bu kân da gevheri Evliyâdur ki ’âlemi tutdı karâr Evliyâda cem' olupdur ne ki^ var Sırr-ı ezel ü ebeddür evliyâ Hakikat-ı nûr-ı ahaddur evliyâ Eviyâdur maksûdı her bendenün Vechidür evliyâ cümle insânun Evliyâ yüzinde Hakk'ı gör 'ayân Sıdk yolmda bu kadar ola nişân^ ♦ Yola boyun vire serkeş olmaya Vesves-i şeytâna yoldaş olmaya Yol erine sor ki bilür yol nedür Bu yolun içinde sag u sol nedür Yol eri bilür ki nedür hayr ü şer Yol İçinde neymiş 'ayb u hüner Yol erinün ayağına toprak ol Yol erine kostak olma müştâk ol Yol dimeklik yol erinün dirliği Yol eri ol ki bilesin erliği Yol eridür bu yol içinde çerâg Yol eri y o l-ila varur yola bak 223)
292
Gülistan, Mar., v. 172b.
Yol eri oldur ki câna kalmaya Bî-nişân ola nişân kalmaya Yol eri terk ide cümle varlığı Bu yola lâyık dirliye dirliği^ * Çünki dirlik tamâm oldı er Mu’teber oldı bu yolda mu'teber Erlik oldur duta birlikde makâm Demeye birlik yolında hâs u 'âm Bir göz ile baka cümle ’âleme varlığa Katmaya kalbi hakikat dirliğe Cümlenün üstine doga gün gibi Bir yire baka dâ’im mecnûn gibi Çünki birlikde timâm oldı işi B il hakikat evliyâdur ol kişi Anâ sor bu hak yolını o bilür Cümle mahlûkım hâlüni o bilür Zîrâ keşşâfü’l-kulûbdur evliyâ Özini tahkik bilüpdür evUyâ Özini bilen bilüpdür Tann'yı Tann'yı bilen koyupdur gaynyı Ol kişidür ki dimişler yol eri Ana sor kim ol görüpdür dilberi * Her kişi ne bile kimdür er kişi Er kaçan ola cihânda her kişi 224) 225)
Birinci mesnevî, Mar., v. 85b. Birinci mesnevi, Mar., v. 86a.
293
E r b ilü r kim dür cîhânda evliyâ H üm â gölgesi degüldür h er sâye Evliyâ gönlünde oldı H ak nihân Evliyâdur tâlib ü m atlûb hem ân H er kim e kim evliyâ oldı delil D ünyâda âhiretde olm aya zelil “ Ayrıca bÜ5Öik evliya ve m utasavvıflar olarak Kaygusuz’un eserlerinde b aşta Hz. Ali ve Hallâc-ı M ansur ol m ak üzere pek çok ism in geçtiğini kaydedelim. Kitâb-ı M iglâte’de âh iret gününde seyâhat eden der viş sık sık Hz. Ali'nin huzûruna çıkm akta ve o rad a da şeytanla m ücâdele etm ektedir. Kaygusuz diğer eserlerin de de «Ali, Aliyyü'l-mürtezâ, H aydar, evliyâlar şahı, Şah-ı M erdan» isim ve sıfatlarıyla onu anm akta ve Hz. Muhamm ed’in «ben ilm in şehri, Ali kapısıdu*» hadisini zikret m ektedir. Hallâc-ı M ansur, vahdet-i vücûd nazariyesi ve ene’lhak» sözü dolayısıyla sık )sık zikredilir. Kitâb-ı M iglâte’ de derviş, B ağdat şehrinde «Hallâc-ı M ansur ve Behlûl Dânâ ile karşılaşır. M ansur’un h er zam an adını kullanm a yan Kaygusuz, sık sık kullandığı « b er-d âr» kelimesiyle ona telm ihte bulunur. B unlardan başka Kaygusuz’da Şiblî, H asan-ı B asri, Cüneyd-i Bağdadî, Bâyezid-î BistâmJ, H oca A ttar, S a’di, İbrahim Edhem , Âşık Paşa da büyük m utasavvıflar ola rak yer alır. Kaygusuz’da «H arâbat, meyhâne» gibi kelim elerin «tekke» yi, «mey, şarâb, beng, esrar» gibi kelim elerin 226)
294
Birinci mesnevî, Mar., v. 96b.
«İlâhî aşk» ı ifâde etm ek üzere kullanıldıklarını ve b u ke lim elerin onda lirik ve heyecanlı söyleyişlere sebep oldu ğunu d a kaydedelim. «İbn-i ledün», «aynelyakîn» ve «hakkalyakîn» gibi «tasavvufî bilgi» yi, «bâtın» ı, daha doğrusu «merâtib-i erbaa» nın geçilmesiyle ulaşılan «hakikat» i anlatan ter kipler de K aygusuz'da tasavvufla ilgili olarak rastlan an terim lerdir. O, «ilm-i ledün» m ânâsına çok defa «kuş dili» tâbirini de kullam r. Eserlerinde tasavvufun prensip lerini anlatırken etrafm dakiler kendisine bâzan «kuş dili ile m i konuşuyorsun» diye sorarlar. «Sakal kırkm ak», «yüze sevda (siyahlık) gerekm e diği» gibi « ç a r-d a rb » ı an latan ibârelerle, «m elâm et tabii, hırka, şem ’ ve şemle» gibi ta rik a t vâsıtalarına âit terim lerin de Kaygusuz’da seyrek de olsa geçtiğini belirtelim . Son olarak ifâde etmeliyiz ki, Kaygusuz'un h er şiir ve beyti, ya doğrudan doğruya, ya da dolaylı olarak ta savvufla alâkaladır. İb âd et ve ahlâkla ilgili konular dâhi K aygusuz'da tasavvuf gözüyle görülür. O; zâhirî olanın, sûretin peşinde değil, h er sûret, nakış ve ibâdetin «bâtm » m m , «hakikat» m ın peşindedir. Dolayısıyla onun eserleri b aştan başa tasavvuftur.
295
NETİCE Kaygusuz Abdal’ı; M enkabevî ve hakiki hayatı, eser lerinin tavsif ve hülâsaları, eserlerinin şekil bakım ından incelenmesi ve eserlerinde din ve tasavvuf olm ak üzere dört ana bölüm içinde incelemiş bulunuyoruz. M enkabevî hayatı, Kaygusuz etrafında teşekkül et m iş bulunan m enâkıbnâm e nüshalarında kayıtlıdır. Ayrı ca Abdal M ûsâ Tekkesi'nin bugünkü dervişleri de onun m enkabevî hayatını şifâhî olarak anlatm aktadırlar. Menâkıbnâm e’ye göre Kaygusuz, Alâiye Beyi’nin oğludur ve asıl adı G aybî'dir. Çok iyi tahsil görm üş, zam anının m ad dî ve mânevî ilim lerini öğrenm iştir. B ir av sırasında, ken disine geyik sûretinde görünen Abdal M ûsâ’nm peşine ta kılm ış ve sonunda Abdal M ûsâ dergâhına ulaşarak ona m ürid olm uştur. Bunun üzerine Alâiye beyi. Teke beyinin de yardım ını alarak Abdal M ûsâ üzerine yürüm üş, fakat Abdal Mûsâ m ürîdleriyle ona karşı çıkmış ve gösterdiği kerâm etler sâyesinde Teke beyini öldürm üştür. Bundan sonra babasının da râzı olm ası üzerine tam âm en Abdal M ûsâ’ya intisap eden Gaybî Bey, şeyhi tarafından verilen adla «Kaygusuz», kırk yıl pirine hizm et etm iş ve ondan icâzet alm ıştır. Daha sonra kendisine kırk abdal verilen Kaygusuz, abdallarım yanına alarak gemilerle M ısır’a gi der. O rada M ısır Sultanı huzuruna çıkan ve bâzı kerâm et ler gösteren Kaygusuz’a, M ısır Sultânı Nil kenarında b ir kasr inşâ ettirdi. K asrü’l-’ayn adlı bu dergâhta b ir m üd det o tu ran Kaygusuz, o radan Hacca gider Mekke ve Me dine’deki m übârek yerleri ziyâret ettik ten sonra Sûriye 296
ve Ira k 'ı dolaşarak N usaybin ;yoluyla A nadolu’ya Abdal M ûsâ’n ın yanına döner. M ekâkıbnâm e bu kavuşm a ile biter. H attâ bâzı menâkıbnâm e nüshaları Kaygusuz’un M ısır’a gitmesiyle son bulur. Onun bım dan sonraki hayatı m enâkıbnâm e’de yer almaz. Biz onun hakiki hayatını araştırırk en menâkıbnâm e’deki bu hayat çizgisinin um ûm î olarak doğru olduğu nu, ancak bâzı m enkabevî un su rlarla süslendiğini gördük. Kendi eseslerinden çıkardığım ız bâzı ipuçları neticesinde K aygusuz'un asıl adm ın «Alâeddin Gaybî» olduğunu tesb it ettik. Doğum târihinin de m ilâdî 1341-42'den geriye gidemiyeceğini ortaya koyduk. O târihlerde Alâiye ve An talya târihi üzerindeki araştırm alarım ız, K aygusuz'un b a basının Alâiye beylerinden H üsâm eddin M ahm ud olabile ceğini gösterdi. Bu beylerin K aram anoğullarından inmesi h attâ b ir ta ra ftan da Anadolu Selçuklularına dayandığı rivâyeti, Kaygusuz Abdal’ın çok asil b ir sülâleye m ensup olduğunu gösterm ektedir. M enâkıbnâm e’de K aykusuz'un yetişmesiyle ilgili olarak verilen bilgiler, onun eserleriyle teyid edilm ektedir. Elim izden geçen yüzlerce varaklık eseri; Kaygusuz’u n zam anının b ü tü n ilim lerine, din ve tasavvuf bilgi ve terim lerine vâkıf olduğunu h a ttâ Farsça bildiğini sarâhatle gösterm ektedir. Menkabevî unsurları b ir yana bırakacak olursak onun Abdal M ûsâ’ya intisâbınm kesin olduğu da m uhakkaktır. Çünkü bu husus, menâkıbnâm e’nin dışında Kaygusuz’un Abdal M ûsâ ile ilgili b ir şiiri ve ayrıca Abdal M ûsâ velâyetnam esindeki kayıt larla d a teeyyüd etm ektedir. K ırk yıl hizmeti, b ir gelene ğin neticesi kabul etm ek lâzımdır. Ama Kaygusuz’un uzun yıllar Abdal M ûsâ dergâhında yetiştiğini kabul ede biliriz. Sonra M ısır’a gitm iş ve orada tarik atin i yaym ıştır. M ısır’a gidiş târihi, m ilâdî 1397-98 yıllarında olsa gerekir. 297
Anadolu'ya döndükten sonraki hayatını ancak bâzı şiir lerindeki kayıtlarından anlıyoruz. Bâzı şiirlerinde geçen Rum eli’ye âit yer ad la n ve Murad Han, Îbnî Fenâri, İshak Bey isim leri onun, Molla F enârî’nin şeyhülislâm lık yaptı ğı 1424-1430 târihleri arasında Rum eli’ye geçtiğini gös teriyor. Bu şiirler h er ne kad ar mecâzî m ânâlar ifâde edi yorsa da Kaygusuz’un Rum eli'de bulunm uş olduğunu gös terdikleri de m uhakkaktır. S onra m uhtem elen tek rar Anadolu'ya ve belki de M ısır’a dönm üş olan Kaygusuz, 1444 yılında ölm üş olm alıdır. H ayatının, birçok karanlık n o k talar b ırak m ak sûretiyle ancak b ir kısm ını aydınlatabildiğim iz Kaygusuz'un eserleri husûsunda daha tâlihli sasmlabiliriz. Çünkü Onun bugüne k ad ar bilinen eserlerinin yanında, daha başka eserlerinin de olduğunu tesbit etm iş bulunuyoruz. Çünkü onun on iki büyük eseri elim izdedir ve bunlardan bâzılannın pek çok nüshası vardır. 1494 târihinde istinsâh edilen Ankara Genel K îtaphğı’ndaki yazma ile 1501 târihinde is tinsah edilen Marburg nüshası da oldukça eski yazm alar olarak ve Kaygusuz’un eserlerinden çoğunu ihtivâ etmele ri dolayısiyle m ünhasıran tatm in k âr b ir çalışm a im kânı verm ektedirler. K aygusuz'un eserlerinden Dîvan, Gülistan, Birinci, İkinci ve üçüncü mesneviler, Gevhemâme ve Minbemâme tam âm en manzum; Budalanâme, Kitâb-ı Miglâte ve Vücûdnâme tam âm en m ensur; Saraynâme ve Dilgüşâ m an zum 4- m ensur karışıktır. Onun Dîvan’daki şiirleri iki s^üze yaklaşmaktadır. B unların yüzde sekseni gazeldir. 20-30 kadar heceyle ya zılmış şiiri vardır. Ayrıca Dolâbnâme adlı kasidesi ile iki terci’ ve iki terkîb-i bendini de onun m ürettep olm ayan dîvanı içinde m ütâlâa etm ek lâzım dır. Divân'daki şiirle rin, gazellerin pek çoğu İlâhî b ir vecd içinde yazılmış gi 298
bidir. Hece ile yazılanlar daha çok şathiye karakterindedir. B unlarda Kaygusuz ya T anrı’yla sam îm i bir şekilde konuşm akta, ya da dünyanın geçici zevklerine kapılan insanı alaycı b ir üslûpla anlatm aktadır. Bâzı şiirleri ise İlâhî ve n u tu k havasm dadır. Gülistan; «lâ-mekân» ı, ezeldeki vahdet-i vücûdu an latm akla başlar. K âinatın ve Hz. Âdem'in yaratılışını uzun uzun hikâye eder. Kısas-ı enbiyâ kısa olarak anlatıldık tan sonra belirli b ir konu üzerinde durulm az. Tasavvu fun çeşitli konulan , yer yer son derece heyecanlı b ir üs lûpla dile getirilir. Y azm alarda «mesnevi» başlığı altında Kaygusuz’un üç mesnevisi vardır. B unlardan İkincisi, «küçük mesnevi» başlığı altında da geçer ve öbürlerine nisbetle kısadır. H er üç mesnevide de belli b ir konu olmayıp tasavvufî vecd ve heyecsın etrafm d a dönerler. M esnevilerde Kaygu suz, lirizm in zirvesine ulaşır. Diyebiliriz ki b ü tü n şiirleri içinde en yüksek heyecan mesnevilerde, bilhassa birinci mesnevide bulunur. Gevhemâme, 63 beyitlik kısa b ir m esnevidir. Baş langıçta, «vahdet-1 vücûd» görüşünü, deryâdan kenara atılan «gevher» teşbihiyle dile getirir. «Gevher»in canı Hz. M uham m ed’dir ve eser onu m ethetm ek için kaleme alınm ıştır. Minbemâme adlı 29 beyitlik küçük mesnevi nefsi bilm enin esas olduğu üzerine kurulm uştur. Kaygusuz'un m ensur eserleri, yer y er lirik parçalar ihtivâ etm ekle b erâb er um ûm iyetle d id aktiktir. Budalanâme’de «akl-ı m aâş, akl-ı m aâd, nefsi bilm ek, gönül, m ürşid» gibi tasavvufî m eseleler anlatılır. Kitâb-ı Miglâte, kom pozisyon bakım ından oldukça değişiktir. B urada b ir derviş devamlı olarak uykuya dal 299
m akta ve rüyâsında, bâzan geçmişte, bâzan gelecekte «teferrüc» etm ektedir. H er defasında karşılaştığı şeytanla mücâdeleye girip onu m ağlûp etm ektedir. Bu ilgi çekici eserde, geçmişe ve geleceğe âit çizgiler tab lo lar «science fiction» ların zaman makinası» nı andırm aktadır. Eserde dervişin zam an zam an söylediği şiirler, çoşkun b ir liriz m in ifâdesidirler. Vücûdnâme, insan vücûdunun çeşitli uzuvlarıyla, bâzı dînî ve tasavvufî ve kozmik kavram lar arasında teş bihler yapan, m ünâsebetler k uran b ir eserdir. Meselâ ka ra kış şeriata, yaz tarik ata benzetilir. Baş, devlet tâcm a; alın, hidâyet n ûrun a teşbih edilir. Daha sonra m ürşidin lüzum u anlatılır. Manzum ve m ensur k a n şık eserlerinden Dilgüşâ, «vahdet-i vücûd» u anlatan uzun b ir mesnevi ile başlar. Eserde uzun Farsça bölüm ler vardır, B ir dervişin tasav vuf um delerini anlatm ası ile devam eden Dilgüşâ tamâmen tasavvufa hasredilm iştir. Saraynâm e'de «cîhan-saray» teşbihiyle yola çıkıla rak, dünyaya gelm ekten m aksadın ibâdet etm ek ve Allah'ı tanım ak olduğu anlatılır. Kaygusuz'un şeriat u n surlarına en çok yer verdiği eser Saraynâm e'dir. Bu bakım dan di ğer m anzum eserlerine nisbetle daha «kuru»dur. Ancak yer yer lirik söyleyişler taşır. Çalışmamızın üçüncü bölüm ünde Kaygusuz'un eser lerini şekil bakım ından inceledik. Bugüne kadarki um u mî kanâatin aksine o, b ir «aruz» şâiridir. Binlerce beyitlik mesnevilerini aruzla yazdığı gibi, Dîvan’ındaki gazel lerinin yüzde seksenini de yine aruzla kaleme alm ıştır. Hece ile yazılanlar, ancak D îvan'm da bulunan 20-30 ka dar şiirdir. Edebiyat târihlerinde ve antolojilerde daha çok bu şiirler yer aldığı için Kaygusuz, b ir hece şâiri sa nılm ıştır. 300
Arûzla yazdığı şiirlerde, bilhassa m esnevilerde he m en hem en tam âm en «mefâîlün m efâîlün faûlün» vezni ile «fâilâtün fâilâtün fâilün» veznini kullanır. Dîvan’ında bunlardan başka «3 fâilâtün 1 fâilün» «4 m üstef’ilün» ve «4 m efâîlün» vezinleri de sık kullanılır. K arışık vezinler Kaygusuz’da pek azdır. îm âle ve zihâf Kaygusuz’da o ka dar çoktur ki bâzan şiirin vezni güçlükle bulunur. Ancak bu aruz aksaklıklarının bâzılarm ı o devirdeki telâffuz ile izah etm ek lâzımdır. Hece'de yedili ve sekizli şiirler çoğunluktadır; on birli şiirler pek azdır. Mesnevi ve gazellerde tasavvufî vecd ve heyecemı dile getiren, tasavvufî um deleri işleyen Kaygusuz’un, he ceyle yazılan şiirlerinde şathiyeler hâkim dir. B unlar ara sında nutuk ve İlâhîlere de rastlanır. Bu nazım şekillerinden başka Kaygusuz'un, b ir ka sidesi (Dolabnâme), iki terci-i bendi, iki terkîb-î bendi ve iki müstezâdı vardır. Kaygusuz’da tam ve zengin kafiyelerin yanında ya rım kafiyelere de bol bol rastlanır. Onun aruzla yazılmış şiirlerinde de sık sık yarım kafiyelerin kullanılm ası, halk şiirine yaklaşan b ir h usustur. Bâzen benzer sesler dahi Kaygusuz'da kafiye olarak kullanılabilm ektedir. Bilhas sa gazellerde redifin çok bol kullanılm ası ve belli bâzı fiillerle edatların redif olarak tercih edilmesi de Kaygu suz'un şiirini şekil bakım ından niteleyen unsurlardandır. Dil ve üslûp bölüm ünde Kaygusuz'daki bugüne göre arkaik kelim elerin pek çoğunu ve bâzı eski gram er şekil lerini gösterdik. Onun çok kullandığı kelim eleri de ko nularına göre sıraladık. Kaygusuz, Eski Anadolu Türkçesinin kelime hâzinesini ve gram er şekillerini olduğu gibi aksettirm ektedir, 301
Kaygusuz’un üslûbu çok hareketli ve çeşitlidir. O, doğrudan doğruya anlatım dan, delil ve ispat yoluyla an latım a k ad ar b ü tü n anlatım tü rlerini kullanır. Tahkiye, tasvir, mükâleme, öğüt verme gibi anlatım tarzlarının hepsi, eserlerinde içiçe girm iş olarak yer alır. Ata sözleri ve deyimler, halk söyleyişleri; onun san'atını sam im ileş tiren ve halka yaklaştıran unsurlardır. Tekrir ve seciler, bilhassa lirik söyleyişler sırasında kullanılır. Mecaz, Kaygusuz'un üslûbunda apayrı b ir yer işgal eder. O, b ir kı sım tasavvufî şiirleri m ecazlarla kaleme alır; ilk bakışta bu şiirlerin tasavvufî olduğu hissedilmez. Ancak, diğer eserlerinde rastladığım ız, kullandığı m ecazlarla ilgili anahtar kelim eler, şiirlerin tasavvufî m âhiyetini ortaya koyar. Dördüncü Bölümde Kaygusuz'un eserlerinde din ve tasavvuf konularını işledik. Dinin itikada, ibâdete ve ah lâka dayanan unsurlarını ayrı ayrı ele aldık. H em en he m en bütü n dînî unsurlar, Kaygusuz’un eserlerinde tasav vuf gözüyle ele alınm aktadır. O, ibâdetlerin dış şekille riyle değil «hakikat» leriyle ilgilidir. Namaz kılm am a it ham larına sert ve alaycı b ir üslûbla cevap verir. Aslında Kaygusuz, dinin em ir ve nehiylerine m uhâlif değildir. Onların b irer kalıp olarak ele alınm asına itiraz eder. Ah lâk unsurlarından daha çok karakterle ilgili olan riyâ, ki bir, tevâzu, sâfiyet, haset, cimrilik gibi huyları ele alır. B unlar aynı zam anda insanın ta rik at yoluna girebilm e istidâdm ı gösteren huylardır. Ona göre, riyâyı, kibiri, ha set ve cimriliği bırakm ayan im an «tarikat» yoluna girip «hakikat» e ulaşam az. Âyet ve hadisler de hep tasavvufî izahlar çerçevesinde ele alınm ıştır. «Men arefe nefsehû» hadisi ile «ve hüve bikülli şey’in muhît» âyeti Kaygusuz’da, tasavvufun hareket n o k ta lan olarak ele alınır. Tasavvufun tem el um desi «vahdet-i vücûd» dur. O, eserlerinde b aştan sona bu um deyi işler. Oha göre ezelde 302
m evcûdat birdi. «Nûr» olan b ir tek «zât» v ar idi. B ütün kâinât «zât» içinde gizli idi. «Zât»ma «tecellî» etti, «isim ve sıfatlan kendi kendisine naz eyledi» ve «nâgâh (âniden)» «kün» emriyle kâinât yaratıldı. Böylece «vahdet» ten «kesret» doğdu. Ancak bu görünüş aldatıcıdır. Aslında bütü n kâinât birdir; âlem ve âlemdeki bütün haller birer «nakış» ve «sûret ten ib ârettir. «Kesret» içinde «vahdet», «nişan» içinde «bînîşan» «ten» içinde «cân» gizlidir. Bu günkü «kesret» dünyası da yok olacak ve sonunda «ezel» de olduğu gibi «vahdet» e dönülecektir. Kaygusuz, bu görüşünü «herşey ona dönecektir» âyetiyle perçinleş tirir. Allah’m d îd â n n ı görm e (rü 'y etu llah ) tnes'elesi de Kaygusuz'un eserlerinde bâzan derin b ir vecd içinde an latılır. M erâtib-i erbaa, evUyâ, teferrüc vb. tasavvuf te rim leri sık sık geçer ve b u n lardan bilhassa m erâtib-i er baa ile evliya uzun uzun anlatılır. A Kaygusuz’un eserlerinin temeli tasavvuf'tur. Onun bütü n şiir ve nesirlerini bu gözle görmek lâzımdır. O, ke lim enin tam m ânâsıyla b ir «tasavvuf ışâiri», b ir «tekke şâiri» dir. Tasavvufî vecd ve heyecan bakım ından en az Y unus E m re kadar b a şa n h şiirler verm iştir. Y unus'un en eski m uakkiplerinden olan Kaygusuz, san’atı bakım ın dan ondan geri kalmadığı gibi, eser ve şiirlerinin m ik ta n itibariyle onun çok üstündedir. On bin beyte yaklaşan şiiriyle ve on iki eseriyle ondan bize büyük b ir m iras kal m ıştır. Ancak Kaygusuz, eserlerinin bu cesâm eti içinde kaybolmaz. Ufak tefek bâzı kısım lar hâriç onun şiiri h er zam an üstün b ir seviye gösterir. Diğer şiirlerine nisbetle az olan şathiyeleri ona bu sâhada bam başka b ir mevki verir. O, sâhanm öncüsüdür, îm anından ve Allah'ın b ir parçası olduğundan em în ola rak rahat, alaycı ve sam îm i b ir üslûpla T ann'yla konuş 303
ması, din dışı gibi görünen çapkınca şiirleri; çok zor an laşılan tasavvufî m uh tev âlan düşünülm ezse, âd etâ mo d e m sürrealist şiirler intibâm ı uyandırır. Onun tesirlerini çeşitli bakım lardan m üşâhede etm e miz m üm kündür. 1. K endisinden sonra eserleri, defâlarca istinsah edilm iştir. Şiirleri, M arburg nüshasında m ürettep olm asa da b ir «divân» olarak topluca yer aldığı gibi çeşitli şiir m ecm ûalannda sık sık kaydedilm iştir. Budalanâm e, Vücûdnâm e, Dilgüşâ gibi eserlerinin pek çok yazması mev cu ttu r. Eserlerinin pek çok yazm alarının h a ttâ Budalanâm e’nin taş basm alarının m evcut oluşu, Kaygusuz’un ken disinden sonra gördüğü alâkanın ve tesirlerinin en açık delilidir. 2. Kaygusuz'un tesirini gösterıen b ir diğer husus, m enâkıbnâm e’dir. Ancak kendisinden sonra derin te sir ler b ırakan b ir şahıs etrafın d a m enâkıbnâm e teşekkül edebilir. Bu m enâkıbnâm elerin birçok nüshaları olduğu gibi, Elm alI'daki Abdal Mûsâ tekkesinde şifâhî olarak ya şam ası ay n ca dikkat çekicidir. 3. M ısır'daki K asrü’l-ayn tekkesinin son şeyhlerin den olan Ahmet S im Baba; b u tekkenin şeyhleri ile ilgili olarak verdiği listede, M ısır'daki Bektâşi tekkesinin ku rucusu olarak Kaygusuz Abdal'ı gösterir. Kaygusuz, b u günkü m ânâda B ektâşî olm asa dahi; eserlerindeki Hz. Ali sevgisi, Allah ile senli benli konuşm ası, mecâzen İlâ hi aşkı ifâde eden şarab, mey, esrar, beng gibi u n su rlar onun Bektaşilerce çok sevilmesine ve tutulm asına sebep olm uştur. B ektâşî dergâhları tarafın d an benim senm iş; eserleri yazılmış ve okunm uştur. Ahmer S im B aba'nm eseri, onun M ısır'daki B ektaşilik üzerinde derin b ir tesir yaptığını gösteriyor. 304
j 4. Kaygusuz'a hem M ısır’daki M ukattam dağında, \ hem de E lm ah'm n Tekke köjründeki Abdal M ûsâ türbe\ sinde m ezar isnat edilmesi, onun tesirinin b ir başka deli ld ir. 5. Kaygusuz’u n tesirini gösteren b ir başka husus, kendisinden sonra bâzı şâirlerin onun adını ve m ahlasını kullanm asıdır. XVI. asır B ayram î şâirlerinden Ahmet Sârban ve onun halifesi Vizeli Alâeddin «Kaygusuz» mahlâsını kullanırlar. 1872’de ölm üş ve m ezarı K aracaahm et’de ojan b ir şeyhin m ezar taşında bile «Kaygusuz İbrâhîm»^^ ve yine 1311/1893'de vefatına tâ rih düşürülen melâm î dervişin adı da «Kaygusuz» olarak kayıtlıdır ^ Böylece b u ‘|;ekke şâirleri arasında «Kaygusuz» adının daha da yaygın placağı sebebiyledir ki bu, şâirim izin tesirinin ne relere ve hangi târihlere uzandığını gösterm esi bakım ın dan son derece ilgi çekicidir. Demek oluyor ki Kaygusuz Abdal, T ürk Tekke Edebiy atı’nm en m ühim sim alarından biri, h a ttâ bâzı bakım lardan birincisidir. îşte biz, onun ehem m iyetini eserleri nin b ü tü n ü üzerinde yaptığım ız b u çalışm a ile ortaya koymaya çalıştık. G örüldüğü gibi, günümüze k ad ar bilinegelen Kay gusuz Abdal’ın şahsiyetinden farklı olarak, nisbeten ha kiki şahsiyetini Edebiyat Tarihi içindeki yerine koyduğu m uzu sanıyoruz. Bu vesile ile benzerlerinin de b u şekilde ele alındığı takdirde fark lı neticelere varılabileceğini söy lemek m üm kündür.
1) 2)
A. Gölpmarlı, K aygusuz Vize’U Alâeddin, İstanbul 1932, s. 15. E srâ r Dede, Dîvân-ı Belâgat, İstanbul 1257, s. 131.
305
B İ B L İ Y O G R A F Y A A) KAYGUSUZ ABDAL’IN ESERLERİ (K ütüphânelerde bulunan Y azm alar) Budalanâme
: A nkara Genel Ktp., nu : 169/7, v. 72)b - 9Sa. : A nkara Genel Ktp., nu : 647, s. 1 - 31. : A nkara Genel Ktp., nu : 1397, s. 1 - 75. » DTCF, tsm âil Sâib I, nu : 1079. : DTCF, tsm âil Sâib I, nu : 5413, v. 15b 51b. : DTCF. Üniversite, nu ; A - 14, s. 1 - 56. : DTCF. Üniversite, nu : A - 385, 1-65. : İstanbul Belediye Ktp., O. Ergin Böl., nu : 1321, s. 91 - 177. : İstanbul Belediye Ktp., O. Ergin Böl., nu : 1890, 1 -1 6 . : İstanbul üniversite Ktp., nu : 4105, v. Ib - 15b. : K ütahya Vahid P aşa Ktp., nu : 1346. : Millet Kpt., AU Em îri Böl., nu : 909, v. Ib - 46b. : Millet Ktp., Ali Btolrl Böl., nu : 909, s. 1 -61, (m atbu ?). : Millet Ktp., Ali Em îri Böl., nu : 910, s. 1 - 53, (m atbu ?). : Ms. or. oct. 2736/4, Staatsbibiiothek, M arburg, v. 141b-183a. ; Ms. or. oct. 3054, Staatsbibiiothek, Marburg, v. 2b-26a. : Pertsch, 68, 35, 3., P ertsch Goethe., 78. : Süleymâniye Ktp., H. Mahmud Efendi Böl., nu : 2367/4, v. 58b-68a. : Süleymâniye Ktp., H. Mahmud Efendi Böl., nu : 2736/2, v. 47b-66a.
i
306
Budalanâme
Süleymâniye Ktp., H. Mahmud Efendi Böl., nu : 2846/2, V. 55b - 86b. Süleymâniye Ktp., H. Mahmud Efendi Böl., nu : 3040, V. lb -2 9 b . Süleymâniye Ktp., H. Mahmud Efendi Böl., nu : 3908/5, V. 87a - 102t>. Süleymâniye Ktp., H. H ayrullah Efendi Böl., nu : 55/4, V. 76b - 94a. Süleymâniye Ktp., H. Hüsnü P aşa BÖL, nu ; 777/9, V. 61b-90a. Süleymâniye Ktp., Hâşim P a şa Böl., nu : 41/1, V. 1 -6 . Süleymâniye Ktp., İzm ir Böl., nu : 802/3, V. 94b-116a. Viyana Millî Ktp., Flügel m , 439, Nr. 1993, I B l. V. lv - 1 4 r .
Dilgüşâ
A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 1 -5 4 . A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 3 - 43. A nkara Genel Ktp., nu : 698/2 DTCF, üniversite., nu : A - 281 E tnografya Müzesi Ktp., nu : 17824 İstanbul Belediye Ktp., O. E rgin Böl., nu : 398 İstanbul Belediye Ktp., M. Cevdet Böl., K. 216, V. 44b-84b. Ms. or. oct. Staatsbibliothek M arburg, nu ; 61, V. 40b- 72a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek Marburg, V. 211b-260b. İstanbul Millet Ktp., Ali Em îri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 35a - 64b. Mevlânâ Müzesi Ktp., nu : 2 4 6 8 /V n , v. 363b-394b. Nûruosmaniye İKtp., nu : 4904, v. 160a - 120'b. Süleymâniye Ktp., Düglimlü Baba Böl., nu : 411/1 -2, V. 80b - 107b. Süleymâniye Ktp., Hâşim P aşa Böl., nu : 19, nu : 25a - 62b. Süleymâniye Ktp., İzm irli Ism âil H akkı Böl. nu : 3692/6, V. 32a-33b.
307
Dîvan
»
Dolabnâme
>
E tnografya Müzesi Ktp., nu : 17824. : Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 288b - 340b. İstanbul Millet Ktp., Ali Emîri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 102a - 143a. Menâkıbnâme, s. 3 7 -3 9 (Husûsi Ktp.) Mevlânâ Müzesi Ktp., nu : 2467/XXII, v. 81b-83b. İstanbul Millet Ktp.. Ali Em îri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 25a - 26a. Süleymâniye Ktp., Pertev P aşa Böl., nu :619/29, V. 199a-b.
Gevhernâme
E tnografya Müzesi Ktp., nu : 17824. Menâkıbnâme, s. 3 1 -3 5 (Husûsi Ktp.) İstanbul Millet Ktp., Ali Em îri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 22b - 24a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 105a-107a. Süleymâniye Ktp., Hâşim P aşa Böl., nu : 19, V. 21a-22ib. Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., Kogruşlar Böl., nu : 950, v. Ib - 7b.
Gülistan
A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 54 - 142. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 43 -108. A nkara Genel Ktp., nu : 824/1, v. 2a - 75a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 140a-210b.
Kitâb-% M igUte
A nkara Genel Ktp., nu : 824/2, v. 75b - 104b. İstanbul Millet Ktp., Ali Em îri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 143b - 168b. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, M arburg, İstanbul Belediye Ktp., O. Erg-in Böl., nu : 663, s. 139-209. Süleymâniye Ktp., Düğümlü Baba Böl,, nu :411/2, V. 108b-130b. Süleymâniye Ktp., H. Mahmud Efendi Böl., nu : 3040, V. 29b-46b.
> »
308
Meanevî-4 Baba Kaygv^ues Mesnevi Evvel : : : : : : ; : Mesnevt-i Sdni : » > : : > ; : Mesnevt-i Sâlia : > > : » » : : : M inbemûme 3>
Saraynâme s>
; : : : : : :
A nkara Genel Ktp., nu ; 167, s. 249 - 351. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 188 - 231. A nkara Genel Ktp., nu : 805/1, nu : Ib - 25a. İstanbul Belediye Ktp., O. E rgin Böl., nu : 1407, s. 1-33. İstanbul Millet Ktp., Ali Em îri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 65a - 92a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibllothek, M arburg, V. 71b-105a. Süleymâniye Ktp., Düğ^ümlü B aba Böl., nu : 411/1, V. Ib - 25a. Süleymâniye Ktp., Hâşim P a şa Böl., nu :19, V. lb -2 0 b . A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 306 - 328. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 231 - 247. İstanbul Millet Ktp., Ali Em îri (Manzum E serler) Blm., nu : 797, v. 102b - 112a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibllothek, M arburg, V. 107a-120a. Süleymâniye Ktp., Hâşim P ava Böl., nu : 19, V. 63a-71b. A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 329 - 351. A nkara Genel Ktp., nu ; 645, s. 247 - 263. İstanbul Millet Ktp., Ali Em lrl (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 93b - 102a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibllothek, M arburg, V. 122a-134a. Süleymâniye Ktp., Hâşim P a şa Böl., nu : 19, V. 35a-42a. E tnografya Müzesi Ktp., nu : 17824. Menâkıbnâme, s. 4 9 -5 0 (Husûsi Ktp.) İstanbul Millet Ktp., Ali Emîri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 33a - b. A nkara Genel Ktp., nu ; 167, s. 142 - 248. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 109 - 188. Ms. or. oct. 4044 Staatsbibliothek, M arburg, V. lb -6 9 b . Süleymâniye Ktp., Düğümlü Baba Böl., nu : 411/1, V. 32a - 82b.
309
Divan
: E tnografya Müzesi Ktp., nu : 17824. : Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 288b-340b. ; İstanbul Millet Ktp., Ali Emîri (Manzum E serler) Blm., nu : 797, v. 102a - 143a.
Doldbnâme
: Menâkıbnâjne, s. 37- 39 (Husûsi Ktp.) : Mevlânâ Müzesi Ktp., nu : 2467/XXII, v. 81b-83b. : İstanbul Millet Ktp.. Ali Emîrl (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 25a - 26a. : Süleymâniye Ktp., Pertev P aşa Böl., nu :619/29, V. 199a-b.
»
Gevhernâme
; E tnografya Müzesi Ktp., nu : 17824. ; Menâkıbnâme, s. 3 1 -3 5 (Husûsi Ktp.) : İstanbul Millet Ktp., Ali Em îrı (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 22b - 24a. : Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 105a-107a. : Süleymâniye Ktp., Hâgim Paşa Böl., nu : 19, V. 21a-22t). : Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., K ofuglar Böl., nu : 950, v. Ib - 7b.
Gülistan
: : : ;
>
Kitâb-ı M igUte
308
A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. !54 - 142. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 43 -108. A nkara Genel Ktp., nu ; 824/1, v. 2a - 75a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 140a-210b. A nkara Genel Ktp., nu : 824/2, v. 75b - 104b. İstanbul Millet Ktp., Ali Em tri (Manzum E serler) Blm., nu : 797, v. 143b - 168b. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, İstanbul Belediye Ktp., O. Erg^in Böl., nu : 663, s. 139-209. Süleymâniye Ktp., Düğümlü Baba Böl,, nu :411/2, V. 108b-130b. Süleymâniye Ktp., H. Mahmud Efendi Böl., nu : 3040, V. 29b-4©b.
Meanevi-i Baba Kaygusust Mesnevi E vvei : A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 249 - 351. A nkara Genel Ktp., nu : 645, a. 188 - 231. A nkara Genel Ktp., nu : 805/1, nu : Ib - 25a. İstanbul Belediye Ktp., O. E rgin Böl., nu : 1407, s. 1-33. İstanbul Millet Ktp., Ali Em îri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 65a - 92a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 71b-105a. Süleymâniye Ktp., Düğümlü Baba Böl., nu : 411/1, V. lb -2 5 a . Süleymâniye Ktp., Hâşim P a şa Böl., nu :19, V. lb -2 0 b . A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 306 - 328. Mesnevt-i 8dni A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 231 - 247. > > İstanbul Millet Ktp., Ali Em îri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 102b - 112a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 107a-120a. Süleymâniye Ktp., Hâşim P ava Böl., nu : 19, V. 63a-71b. Mesnevî-i Sâlis A nkara Genel Ktp., nu ; 167, s. 329 - 351. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 247 - 263. > > İstanbul Millet Ktp., Ali Em îri (Manzum Eserler) » > Blm., nu : 797, v. 93b - 102a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 122a-134a. Süleymâniye Ktp., Hâşim P a şa Böl., nu : 19, V. 35a - 42a. Minbemâme E tnografya Müzesi Ktp., nu : 17824. Menâkıbnâme, s. 4 9 -5 0 (Husûsi Ktp.) > İstanbul Millet Ktp., Ali Emîri (Manzum Eserler) Blm., nu ; 797, v. 33a - b. A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 142 - 248. Saraynâme A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 109 -188. Ms. or. oct. 4044 Staatsbibliothek, Marburg, V. lb -6 9 b . Süleymâniye Ktp., Düğümlü Baba Böl., nu : 411/1, V. 32a-82b.
309
Vücûdnâme > » » » »
310
: İstanbul Belediye Ktp., O. E rgin Böl., nu ; 1321, s. 178-197. : İstanbul Üniversite Ktp., nu : 6817, v. 3b - 16a. : Millet Ktp., AU Em îri Böl., nu ; 909, v. 38b - 47a. : Ms. or quart. Tübinger Depot der StaatsbibUotlıek, nu : 1494, Teil 2, v. 29b - 35b. : A nkara Genel Ktp., (Hacı Bektaş K tp.), nu : 621. : A nkara Genel Ktp., (Hacı Bektag K tp.), nu : 667.
B) UMUMÎ BİBLİYOGRAFYA A.hmed tbni Hanbel
: el - Müsned, Kahire 1343.
A.hmed Refik
: F&tih Zamanında Teke tli, Türk Ta rih Encümeni Mecmuası, nu : 79/2, İstanbul 1340. : Mir’atü’I-M ekâsıd fi Def’il-MefâMd, İstanbul 1293-. : Bektagi S%m, Der. Saâdet 1327.
Ahmet R if a t Aihmet Rıfkı, A-hıned S im Baba
: er - Riadletü’I - A hm ediyye ft Târihi ’t - Tarİkati 7 - A liyyeti ’l - Bektaşiyye b - Uıart ’l - Mahrûae, 2. baskı Kahire 1939.
Akalın, K ehm ct
: Kaygusuz AbdaVtrı Gevher - nâme’si, A. ty. Ed. Fak. Yayını, A. Caferoğlu özel Sayısı, Sayı ; 10, Faslkül 1, A nkara 1979. : Abdal Müsd Tekkesi, VII. Türk Ta rih Kongresi, A nkara 1972.
Akçay, îlhaK
A^ıkpaşazâde Tarihi Atalay, Besim
İstanbul tab ’ı 1332. : B ektâ^ilik Edebiyatı, İstanbul 1340/ 1921.
Baha Sâid
: Bektaşiler, T ürk Yurdu, C. 5, Yıl : 1927.
Banarh, NUıad Sâmi
: Resimli T ürk Edebiyatı Tarihi, C. 1, İstanbul 1971.
Başgöz, îlhan
; İzâhlt Türk H alk Edebiyatı Antolo jisi, İstanbul 1968.
Birge, John Kingsley
: The B ektashi of DeruAshes, London 1965. : Die Altosmanisehe Literatür, Eundammıta II., Wiesbaden 1964.
Björkmaıı, W alter
311
Boratav, P. N-FıratU, H. V. : İzâhh Haile Şiiri Antolojisi, A nkara 1943. Boratav, Pertev Nâlli
: Zaman Zaman İçinde, İstanbul 1958. h a lAtt&rature dea ’aş%q, Pundamertr to II., VVİesbaden 1964.
BursalI Beliğ
: Güldeste-i Riyâz-t îrfan. Bursa 1302.
BursalI Mehmed Tâhir
: OsmanlI, Müellifleri, C. 1 - m , 2. bas la, İstanbul 1975.
Çantay, H aşan Basri
: K ur’an-t HaJcîm ve Meâl-i Kerim C. l - I I I , İstanbul 1957.
Çelebioğlu, Amil
: Sultan II. Murad Devri Mesnevileri, Doçentlik Tezi (Basılmadı), 1976.
Cunbur, M üjgan
: Gülşehri île Kaygusuz Abdal’m Şiir lerini Kapsayan XV. yüs yıldan K al m a B ir Mecmûa, X. TD K urultayı’nda Okunan Bilimsel Bildiriler, An k a ra 1963.
Dânigmend, tsm âil Hâml
; İzahh Osmanh Târihi Kronolojisi, C. 1 - IV, İstanbul 1971 - 1972.
Daglı, M uhtar Yahya
: Bektaşi Tomart ve Nefesleri, İstanbul 1935.
»
>
K aygusuz Abdal, İstanbul 1941.
Elçi», Şükrü
t H alk Edebiyatı Araştırmadan, A nka ra 1977.
Ergin, M uharrem
: Câmiü ’l - MeânVdeki Türkçe Şiirler, TDED, C. m . Sayı : 3 - 4, İstanbul 1949.
Ergun, Sadeddin Nüzhet
: B ektaşi Şâirleri, İstanbul 1930. T ürk EdeUyaU Târihi, İstanbul 1931. Türk Şâirleri, C. 1, İstanbul 1936.
3>
»
H alk Edebiyatı Antolojisi, İstanbul 1938. Bektaşi Şâirleri ve K e fe le ri, C. 1 -3 , İstanbul 1955.
312
Eröz, M ehmet
: Türkiye’de A levilik ve B ek ta ^lik , İs tanbul 1977.
Erten, Süleyman F ikri
: A ntalya lAvâst 1338 -1340.
Târihi
I, İstanbul
A ntalya Vilâyeti Târihi II, İstanbul 1940. A ntalya Târihi III, A ntalya 1948. Earar Dede Efendi
: Divân-x Belagat Unvân-ı Esrâr de Efendi, İstanbul 1257.
Evliyâ Çelebi
: Peyâhatname, 1314.
Pındıko&lu, Ziyâeddin F.
: Sergüseşt-i K aygusuz Abdal, H ayat Mecmûası, Sayı : 17, İstanbul 1927.
Plemming, B arbara
: Landschaftsgeschıchte von Pamphylien, Pisidien und L ykien im Spatm itteldlter, Wlesbaden 1964.
C.
9 - 10,
Türkische Handsrhriften, VVlesbaden 1968.
De
İstanbul
Teil
n,
Gökyay, Orhan Şâtk
: K aygusuz Abdal ve Simâtiyeleri, T ürk Folkloru, Sayı : 13 - s. 3-5 Eylül 1980, S. 3 - 5 , 3 - 6
Sölpmarh, Abdülbâki
K oygusuz, Vizeli Alâeddin, İstanbul M elâmilik ve Melâminler, İstanbul 1931.
>
»
K aygusuz Abdal - K ul H im m et - Ha ta y’ı, IstEinbul 1953. Yunus E m re ve Tasavvuf, İstanbul 1961. A levî - B ektaşi 1963.
Nefesleri,
İstanbul
K aygusuz Abdal, TD H alk Edebiyatı özel Sajası, C. XIX, Sayı : 207, An k a ra 1968. Türk Tasavvuf Şiiri Antolojisi, İs tanbul 1972.
313
Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyim ler ve Atasözleri, İstanbul 1977. Götz, Manfred
: Tiirkische Handschriften, Wiesbaden 1961.
Teil II,
Güzel, A bdurrahm an
; ’AU in der Bektaschi - Dichtung, nam entlich jener des 16 jhdt’s, Wien 1972 (D oktora Tezi). K aygusuz Abdal’ın Çağatayça Bir Gazeli, T ürk K ültürü, Sayı : 194, Yıl : XVII, A nkara 1978. K aygusuz Abdal’ın Vücûdnâme’si üzen n e, T ürk Kültürü, Sayı : 197, Yıl : XVII, A nkara 1979. K aygusuz Abdal’ın Eserlerinde Baz% Tasavvufî Terimler, Millî Kültür, K ültür Bakanhgı, C. 2, Sayı : 9, Şu b at 1981, S. 31-33.
Hallauer, Jakob
: Die Vita des Basel 1925.
Hammer - Purgstall, J. H.
; Geschichte der osmanischen Dichtkunts bis auf «nsere Zeit, Bd. 3 Besth 1837.
İbrahim hin
Edhem,
Hıfzı Tevfik-Hammamlzâde : Türh Edebiyat* Numûneleri, İstanbul 1927. Hoca Sa’deddin
: Tâcü ’t-Tevârih, C. 2, İstanbul 1279.
tslâm Ansiklopedisi
: C; 1 - 12/1, İstanbul 1965 - 1974.
tsmâil b. M. el - Adûnî
: K e ş fü ’I- H a fa , H aleb?
tz, F ahir
:
tz, Mair
: Tasavvuf, İstanbul 1969.
Hasluck, (Ter. R. Hulûsi)
: B e k ta ^ lik Tetkikleri, İstanbul 1928.
Kabakh, Ahm et
: T ürk Edebiyatı, C. 1-3, İstanbul 1973.
Kocatürk, Vasfi Mahir
: Türk Edebiyatı Târihi, A nkara 1970.
Türle Edebiyatında N esir I, İs tanbul 1964.
T ekke Şiiri Antolojisi, A nkara 1955.
314
Köprülü, Mehmed Fuad
Ahdal Mûsâ, T ürk Kültürü, S a y ı; 124, §ubat 1973 Türk H alk Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul 1935. Anadolu’da T ü rk Dili ve Edehiyattm n Tekamülüne V m ûm î Bir Bakış, YTM ., I - n - i n , 1933.
Hüseyin, Kadriye
üevend, Agah Sırrı
Mısır’da B ektaşilik, TM. C. IV, İsta n bul 1939. OsmanlI îm paratorluğu’nun Kurulu şu, 2. baskı, A nkara 1972. T ürk Edebiyatında ilk M utasavvıf lar, 3, basla, A nkara 1976. K aygusuz Sultan’da Bir N evroz Sa bahı, Mihrab, Sayı ; 15 - 16, Yıl : 1, 1924 (Temmuz 1340). Edebiyat Târihi Dersleri, İstanbul 1935. Dîvan Edebiyatı, İstanbul 1943. ü m m e t Çağı Edebiyatı, A nkara 1962. T ürk Edebiyatı Târihi, C. 1, A nkara 1973.
öztuna, Yılmaz Onay, Ahmed T alat Oytan, M. Tevfik Pekolcay, N - Eraydın, S. ftadloff, W.
Rıza, Tevfik
Menzel, Th
B üyük Türkiye Tarihi, C. 1 -14, İs tanbul 1977-1979. : T ürk H alk Şiirinin Şekil ve Nevileri, İstanbul 1928. : Eektaşiliğin tç Yüzü, C. 1 - 2 , İstan bul 1962. İslâmî T ürk Edebiyatı, C. 1, İstan bul 1975. Proben der Volksliteratur der nördlischen türkischen Stam m e, C. VIII, Leipzig 1874. K aygusuz Sultan ve A zm i Baba H ak kında, Peyâm-ı Edebi, nu : 37, 8 Ma yıs 1330/21 Mayıs 1914, S. 1 - 3 . : Die altesten Türkischen M ystiker, In : BDMG 79, N . F. 4 (1925).
315
Mes’ûd, H. Muhammed b. A. es-Sehâvî Muhammed F. Abdülbâki Mustafa ÂU Noyan, Bedri Nur, Rıza
Salcı, V ahit LütfI
Schlmmel, A nnam arla
Şânizâde Taşköprülüzâde, A. I. Tekindağ, Şehabeddin
Tschudi, Rudolf
Türk Ansiklopedisi Türk Dünyası El Kitabı, Uzunçarşıh, t. H.
Yinanç, Mükrimin Halil
316
er - Râid, 2. ta b ’ı, Beyrut 1927. : el - M dkâsıdu ’I - Eosene, Kahire 1956. el - Lü’lü ve ’I - Mercân, Kahire ? Künhü, I - Ahbar, C. 5. İstanbul 1277. Hacı B ektaşi Veli ve B ektaşilik, C. 1 - V n , (basılm am ıştır). Kaygxısuz Abdal, Gaybi Bey, Kâhire’de B ektaşi Tekyesinde B ir Marvuskıri, Türk BlUk Revüsü, No : 5, Yıl : 1935. K aygusus Abdal B akktnda Etüdler I - V , İstanbul 1949-1950, Türk Folklor A raşttrm alan Dergisi. Drei Türkische M ystiker Yunus Em~ re - K aygusuz Abdal - Pir Sultan A b dal, Deutsch - Türklache Gesellschaft E. V. Bonn, M lttellungen, H eft 48, Bonn Oktober 1962. Târih-i ^ânlzade, C. 2, İstanbul 1920. §akâytk-t Nûm aniye (Edirneli Mecdî Efendi tercüm esi), İstanbul 1299. T eke - Eli ve TekeoğUUart maddesi lA, C. 12/1. T eke - EU ve TekeoğuUan, Tarih E nstitüsü Derg-isi, Sa 3n : 7 - 8. İstan bul 1977. Die Bekehrung dea Kaighuauz einer türkischen Heiligenvita, I n : Schweizerisches Arschlv fü r Volkskunde, Bd. 47 (1951). Türk Ansiklopedisi, C. 1-27, İstanbul 1968 - 1977. A nkara 1976. K itâbeler II, İstanbul 1929. Anadolu Beylikleri, A nkara 1969. OsmanlI Tarihi, C. 1, A nkara 1972. Alâiye maddesi, ÎA., C. 1, İstanbul 1965.
i n d e k s
Abdal Müsâ : 25, 26, 28, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 44, 45, 46, 47, 59, 61, 62, 63, 64, 74, 77. 86, 87, 88, 164, 165, 296, 297, 304, 305. A bdal Müsâ Asitânesi : 24, 35, 42, 49, 56. 79. A bdal Mûsâ’ya K ul oldı cândan : 63. 65, 93. Abdal M ûsffya intisab e d i^ : 70. Abdullah el-Mag-averî : 85, 86. Ab-ı h ayat : 113. Ab-ı hayvân : 155, 169 Adaletle hükm etm ek : 257. Adem (Peygam ber): 128, 133, 265, 299. Adem’e secde etm işlerdi : 114. Adem, âlemin aynasıdır ; 108. Adem dom : 283, 284, 286. adem-1 takayyüd : 124. Ahmed F ak ih : 19. Ahmedî : 20. A hm et KabakU : 58. Ahm ed Sârbân : 305. Ahm ed S t m Baba : 59, 84, 304. Ahm ed Yesevİ : 17, 18, 25. Ahm ed’ûn alnında nür : 110. Ahiler : 16, 23, 24, 25, 26. Ahî Devlethân Zâviyesi : 24. Âhiret marasilanndan emin olasın : 123. Akçainiş Köyü : 33. A kça-(B ir akçayı atasından azîz tu ta r): 119. Akıncı eri : 207.
317
Akın çeri : 160, 207. Akl-ı Kül : 238, 262. Akl-ı m a’âd : 122, 126. Akl-ı m a’âş ; 122. Akşam (A hşam ) namazai : 243. Alâeddin GayU (Kaygusuz Abdal) : 26, 74, 75, 77, 86, 87, 297. Alâeddin bin yûsuf : 74. Alâiye : 4, 14, 15, 21, 63, 79, 87. A lâiye Beği HüsâmedtMn M ahmûd : 72, 87. Alâiye Beği K aram anogullanndan Yûsuf : 72. Alâlye’yi fetheden Selçuklu Sultânı Alaedcin Keykûbad : 73. Alâiye ve M anavgat Em irleri : 27. Alâiye Sancağı Beği : 26, 29, 32. 33, 35, 39, 40, 70, 71, 74, 87, 296, 297. Alâiye beğlerinin Selçuklu neslinden . . . ; 73. âlemü’l-esrâr : 265. âlem aşk ile zuhura gelm iştir : 119. âlemü’l-esrâr ; 229. âlem-i K ül vücûcl-t cân ben oldum ; 128. Allah K a v ra m ı: 216. AUah’m didûrmı görm ek : 285, 303. Aîlah’in her yerde tecellîsi : 112. Allah’ın Peygamberlerde tecellisi : 109. A llah’a varm a yollan : 260. Allah h er şeyi m uhîttir ; 126. Alevî-Türkmen B abalan : 11. Ali (Hz. A li): 131, 132, 134, 135, 150, 294, 304. Ali bin Ahmed bin E m ir Ali : 92. Âlimler Nebilerin vârisleridir : 259. Alâeddin Ali îbni Fenârî : 57, 66. Alâeddin bin yûsuf ; 87. Alp-Erenler : 3, 35.
318
Am u hâa : 150. Ana rahm i : 125, 190, 195. Anadolu : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 12, 13, 14, Ü5, 81 vd. Anadolu Selçukluları : 1, 2, 14, 15, 17, 87. Anadolu Türklüg-ü : 10, 11, 12. Anûsır-ı erbaa : 108, 114, 151, 190, 195, 263. A naya ten i k ız eyledi : 125. A nayı hana kıa eyledi : 125. Andellb vahdet güllne : 188. A nkara’h Mehmed oğlu M ustafa : 19. A ntalya : 1, 7, 21, 22, 23, 25, 26, 87. A ntalya Müzesi : 22. A ntalya YivU Câmi-i : 22. A rafat D a|:ı’nda buluştular : 107. A rif AU : 20. A rifler Sohbeti : 122, 126, 128. A rkaik Kelimeler : 182, 301. Arş-ı âla : 135. A rş seyrânım : 128, 143. aseZ olurstn her petekde : 265. Asi N ehri : 55> A^kC ışk): 116, 117, 119, 166, 168, 169, 200, 201, 213, 242, 266, 290. Aşk denizi : 188. Aşık olsam adum tenbel Alâyi : 74, 75. Aşk gönül içinde deUldir ; 117. Â şk, gönülde m esken tutm u ştu r : 117. Aşk eri : 144. Â ş k (’ışk) mevGİ yine boşumdan a ş d t: 114. Aşık P aşa : 18, 20, 64, 192, 294. A şık feryâd u âh itm eli : 112. A şk He cihân oldı m ünevver : 116. Aşiyan gezdim : 126. A ta arpa, sığıra samMn gerek : 210. A ta y ı hana oğul eyledi : 125. A tasözleri : 117, 198, 208. A ta yurdu olan Alâlye : 79. A tla eşek aynı değüldir : 113.
319
A tta r (Feridüddîn-i A ttar) : 20, 109, 192, 294. A ttik a ve Mora Seferi : 9. A ybım yüzine urma» : 248. Ayetlerimizi onlara göstereceğiz : 257. Ayne’l - B ak ara : 221. Ayne’l - Yakîn : 295. Avcı zağarı : 127. A vlan üstine : 164 A vşar boyu : 6. Azazil : 130, 221, 222, 223. bâde - nûşun : 233, 285. Bâlî zaviyesi : 24. Banarlı, Nihad Sâmi : 60. B arbara, Flem m ing : 60,104. Baba Resûlullah : 11. Babâller isyâm : 5, 11. bahil : 187, 250. 251. bahr-ı hezec : 153. bahr-ı recez : 153. bahr-ı rem el : 153. bahr-ı m uhît : 140, 277. Bal - yağ çeşmeleri : 40. balım dolısı : 50. Baltasi G e d ik : 39. Barçmiı Mehmetoğlu Mahmûd : 19. Başkent (B ursa’m n B aşkent oluşu) : 8. B attal Gâzi : 54. Battdt-nâm e : 19. Bâz-nâme : 19. Baykuş : 113. B ayram îlik : 26, 305. B ayram Namazı : 243. bebür : 30. bedr-i m âh : 154. Bektaşîlik : 26, 304. Bektaşî an’aneleri ; 78, 87. Bektaşî şâirleri : 84. Bektaşî şeyhi : 84.
320
Beglerim iz A vlan üstine : 152. bekri bigi : 165. bigi : 198. Behlül D ânâ : 133, 294. bendedür : 129. benk ile seyretm eğe : 177, 294. ber - dâr : 294. B eş va k it namaz : 105, 205, 242. beyâbân : 193. Bâyezid-i Bistam i : 127, 294. Beykozlu peçenek : 133. Beyt-i H ak didl gönle M ustafa ; 151. bezm^i elest : 255. birlik : 111, 114, 118. Bilenlerle btlmiyenler bir olur m u T : 257. Bilmediğin sözü söyleme . : 110. B itm eyecek yere tohum u ekm egü : 209. B i-küm şey’in m uhit : 197, 255. bî-nişân : 281, 303. B ir kaz aldım ben kartdem : 152, 163, 174, 176. börk : 199. boza düzdi : 125. Budalanâme : 91, 96, 98, 99, 100, 191, 192, 121, 122, 129, 231, 245, 246, 275, 297, 298, 299, 304. Buğday : 191. buğdayı yemeleri : 107. buğ-day yetiştirm eyi öğretti : 108. Bugün bana b ir başacuk : 177. büryan getü r : 162. Bülbül : 113, 156. . .vd. Bülbüle gülzâr gerek : 175. Bülbüle gülistan : 113. Bulak iskelesi : 47. burçlar ; 137, 197, 200, 208, 262, 272. BursalI Beliğ : 64. B ursa F ethi : 59, 61. Câhile kar§u yum uşak : 126. Cân ü dil^ârâmun. . . . : 157, 159, 277. Câz u ayyar : 206. Câmiü’d - Düvel : 73.
321
Câmiü’n - N ezâlr : 60. Câmiü’l - Meânî : 95. Cebrâil : 220, 221. Cehennem kavram ı : 234. Celâleddin H arezm şah : 4. Celâliler Tekkesi : 85. Cennetü’l - Mevâ : 135. Cennet kavram ı : 234, 285. Cihan kubbe misâli : 123, 128, 147, 300. Cin : 275. Cimri : 247, 250, 302. Cism ü sûret : 280. Cüneyd-i Bağdadî : 294. cüvân : 168. Cuma Namazı : 243. Ç ar - darb : 295. Ç arh devrânım : 128, 143. Çarh-ı felek çenberl : 160. Çarh - nâm e : 19. Çarşı - bâzar - m ahalle - sipâhi : 110. Çatal Derbendi : 39. Çeng ile ney : 118. Çepnî Kabilesi : 10. Çerende gâh perende oldum ; 125. Çeşm-i siyâh ; 265. Çeşnigîrler : 49. Çınar ağacı : 45. Çin ü H ıtây’ı : 153. Çirmen meydan m uharebesi : 9. Çobanogrlu Dem irtaş : 8, 22. Dağlı, M uhtar Yahyâ : 27, 57, 58, 65, 66, 75. Dânişmend - nâme : 19, 20. D âstân-ı Sultan Mahmûd : 19. Defter-i Evkâf-ı Vilâyet-i Teke : 23, 67, 73, 74, 123. D efter-i Sâdık : 122. delil ü bürhân : 199. delîl (evliyâ) : 115, 119, 186, 280, 290. dellâl olup satdum : 125. Delîl-i Budala : bakınız. Budalânam e maddesine. Delilsiz bu yola kimesne gitm ez : 115. D em irtaş ve Sülemiş : 6, 7.
322
demürci : 125. deniz ve gevher ; 285. derd ü belâsı : 34, 200. dertli gözler : 193. der ü dîvar : 196. Derviş : 132, 144, 194, 290. derviş ö« yolum gözetmeli : 112, 113. Derviş Ali Horasânî : 93. Derviş N azif : 93. deve tepme : 124. devenün büyüğüne. . . . ; 130. Deve yükin çekeMImez karınca : 209. Deveyinen ev içinde seyr olmaz : 117. Deyyâr ; 155. Dicle Irm ağı : 133. Dilgüşa : 29, 57, 58, 60, 61, 64, 70, 79, 91, 93, 95, 98, 99, 100, 101, 122, 141, 170, 188, 208, 238, 298, 300, 304. Dillerden Türk dilini biUrüz : 145. Din yolunun dikenleri ve halkın çirkin ko ku lan : 127. Dînî - tasavvufî esaslar : 16, 302. Dinle imdi şu ben heni öğeyin : 177. Dîvan : 20, 90, 96, 104, 298, 304. Dokuz felek : 190. Dolab - Dolab-nâme : 55. 75, 99, 102, 104, 105, 170, 193, 194, 298, 301. Dolab gibi döndürdi : 124. Dolâb-ı Muhammedi : 55. Dolabın sorusu ve cevâbı : 105. Dolunay : 124, 285. Donuzları korkudur : 161, 284. Domuz eti : 246. D ört Kapı : 224, 287, 290. Dört melek : 138. dudağın kemerlendirürler : 127. duhul çalmagıl ; 210. duhul gibi : 220. Dur Dağı : 38. durugel yatm a iy sâkî : 157. Düâü’l - Kunût : 94. dükkan : 206. dünya : 65, 119, 206, 266, 267. dünyaya gelmeyi. . . . : 65.
323
Dünya hümseye hâki değildir : 119. Dünya malt olamn dostu çokdur : 121 . dünya nim etleri : 266, 267. Dünyâ yalandır : 119. d ü rr ü cevahir : 158. dür-efşân : 199. Ebedde vaM et-i vücûd : 281. ebed (v a r edeb öğren edeb) : 118, 174, 178, 179, 252, 253, 254, 261. ecel köprisi : 237. E dim e : 9, 81, 83, 88. Edrene m inâresi : 161. Edrene şehrinde hugün : 67, 81, 162, 172, 177, 202. eflâk : 263. EKlâkî : 20. E flâk prensliği : 9. ehl-i dil : 106, 290. ehl-i din : 276. ehl-i im ân : 251. ehl-i Kıble : 237. el-haya’ü mine’l-imân : 118, 252. elestü birabbiküm : 227, 255, 283. elest mecüai : 207, 227, 261, 283. elif kaddün : 110, 194. Elçin, Şükrü : 103. Elm ah : 21, 24. 33, 304, 305. Elm al da Abdal Mûsâ’ya intisâp etti : 88. Elm ah’ya bag:lı Tekke Köyü’nde : 86. Eleyli (Alaylı) Gaybî bunda tekye kılm az : '76. Elleri değmez ki boşun kaşına : 211. el vermesi : 139. E m ir efendi : 242. Em lrü’l - ulâm a - emir Çoban : 6. Em irü’l - muazzam Mahmûd bin Alaeddin bSn Yûsuf K aram an : 72. Emmin og:lundan : 122. E ne’l - B a k k : 116, 166, 269, 270, 283, 294. er (gerçek er) ; 111, 112, 290, 293. oldur er dutgıl eteğin öp elin ; 112.
324
bin
Ergene’nün Köprüsü : 161. erkân : 108, 252, erkan - töre bilmem : 131. erkân-ı salât : 288. er olan kişi dünyâyı bir pula almaz : 115. erenler : 117. Ergun, Sadeddin N üzhet : 60, 76. EJski Anadolu Türkçesi ; 180. esrar : 77, 165, 260, 294. esriklük : 233, 285. eşegün boynuna dakm a inciyi ; 210. E ydür ki bu Rûm -ilidür : 68, 81. Eyyûb’un sa b n : 112, 150, 229, 265. Evliyâ : 112, 115, 201, 254, 273, 290, 291, 292, 293, 294, 303. evsâfü’l - mesâcid : 19. ezelde vahdet-i vücüd : 261, 303. F arz u sünnet : 224, 288. F âtih devrine â i t ..........: 23, 73. fena - fillâh : 219. Eenâri oğlu Mevlânâ Muhammed Şem seddm : 23, 66, 67. Ferheng - nâme-i Sâ’dî : 20. Feridüddîn-i A tta r : 18, 20, 109, 192, 294. F etvâ hulam, m ı ki aceb : 81, 84. Filibe : 69, 83, 88, 204. Filibe Begi : 57, 58. Filibe de yinilen . . . . : 69, 82, 177. Finike : 21, 24. Firavn-ıla Mûsâ : 116, 132, 133, 150, m , 265. firdevs-i âlâ : 20, 135. Flügel (Viyana) Katalogu : 101. fü rk at : 224, 284. Fütüvvet - nâme : 20. G arib - nâme : 18, 20. Gaybî Beg : 29, 30, 31, 33, 34, 39, 41. 75, 76, 296. gel iy kendü hâline yol bulanlar : 93. ffelübeni dolduğun anla : 157, 166. genc-i cihân : 268. genc-i ezel : 284. genc-i kadîm : 199. genc-i saâdet : 200. gerçek er : 290.
>
325
G evhemâm e : 55, 89, 91, 92, 93, 94, 99, 102, 119, 153, 170, 298, 299. Gevherin bir adı Mahmûd idi : 120. geyikteki m üşk : 117, 266. gevher Hz. Muhammed’in canıydı : 120. Germiyân beyliğ-i : 6, 7, 8. 298, 299. Gölpmarh, Abdülbâki : 61, 62, 91. gökler çadırım : 128. gönUm tevhide mekân, eyleye : 158. Gömbe : 21, 24. gönül : 105, 117, 123, 157, 200, 250, 278, 280, 281. gönül bahri : 123. gönül (bütün sırlar gönülde gizlidir) : 117. gönül H a kk’un evidür : 278, 279. gönüle sığdı S a k k ’un varlığı : 279. gönlü gözü açık ârifler hilûr : 122. B ir gönülde iki sevgi sığm aya : 111. göz ile görüp gönlüm ile inandığım : 122. gram er şekilleri : 180. G ülistan : 90, 93, 94, 98, 99, 106, 153, 169, 170, 223, 227, 242, Gülfeşân Câmi-i ve kitabesi : 72. Gülşehrî: 18, 20. Güsel, Abdurrahman: 58, 141. Hacc ü zekât: 246. haccm hakikâtleri: 246. Hacı paşa: 20. hakikat: 138, 287, 289, 290, 295, 302. h akka’l-yakîn : 295. H a kk’ın dîdannı görm ek: 260. H a kk’ı dünyâda iken bulm ak..... ; 123. H ak leşkeri : 122. Hâlde vahdet-i vücûd : 265. Haliloğlu Y ahyâ : 20. Halil Zeybek : 31, 87. H alk Edebiyatı : 172. H alk söyleyişleri : 212. H allauer Jacob : 27. hamse sâhibi : 170.
326
'
Hanefî : 260. h arâb at : 124, 154, 158, 286, 294. Hasan-ı Basrî : 127, 294. H aşan Gâzi : 86. H aşan Tanalan : 31, 33. hassü’l-hâs : 150. hâsûd olm amak : 145, 187, 247, 250. hâs ü âm ; 293. hayâ : 252. H ayâ îmandandur : 259. H ayr ü şer : 145, 236, 237, 239, 262, 292. hay rü ’l-beşer : 225. Havz ü kevser : 235. hây u huy : 199. hayrü’l-alîm : 199. heyhât sahrâsı : 130. heykel olmtş sözleri : 291. H er şey ona dönecektir : 303. hırkası dört pâre : 269. hlcâb perdesi : 245. Hicaz’da hac farizâsı : 54, 78. H lkâye-i şeyh-i San’an : 19. Hoca A tta r : 18, 20, 109, 192, 294. Hoca Dehhânî : 19. Hoca Mahmûd : 20. Hoca Mes’ud ; 20. Hoca Sa’deddin : 64. Hoy : 25. Hubbu’l-Vatcm mine’l-lm ân ; 198. hünâbe : 193. H ur u gilman ; 201, 235, 262, 285. Hüdhüd ile Sîmurg : 114, 118, 272. hükm-1 ilâh! : 237. hüküm rân kılduk : 257. Hüm â gölgesi : 294. Hüsâmeddin Mahmûd Begr : 71, 72. 73, 74, 76, 297. hüsn-i cemûlün arzular : 157. Hüsn-i latîf : 117. İbâdet : 149, 239, 240, 217, 259. İblis : 107, 223, 290. ibni A lâ : 19.
327
İbni B atü ta : 23, 71, 72, 78. tbni Fenârî : 24, 57, 65. 66, 67, 81, 84, 163, 203, 298. İbni Fenârî (Fetvâ buTam m ı k i aceb-Varsam İbni Fenârî’ye) : 66, 68.
İbrahim (Peygam ber) : 108, 119, 128, 132, 150. İbrahim Edhem : 294. icâzetnâme ; 42, 43. İcazetnam eyi yoğurt içine doğrayıp içti : 43. îçki : 246. igen igen dikdürür : 69. iğne kılıcın yaptığı işi yaym az : 113. İkindi Namazı : 242. ikrâr-ı Sâf : 145. İlâhîler : 175,. 295, 301. İl&hi âlem-i strr-ı hafiyyât : 97. İlâhi Hüdâvend-i K erîm : 94. İlhan A baka : 5. İlhan Başgöz : 58. ilk OsmanlI Şeyhü’l - İslâm ’ı : 24. ilm-i Ledûn : 119, 295. ilm-i şeriat : 288. 11 ü ulus : 168. imâle : 158, 301. îm ân : 246, 252, 270. İm di bu derviş dahi Muhammed M ustâfa’nun sekiz yüz yılında g e m : 57, 64, 79. inâyet-i H ak ; 145. insan (iki direkli bir şehir) : 122. İncil : 224. İnsan ancak çalıştığına erişir : 257. İnsan donunu giydirüp........ : 124, 287. insâniyet hâli ; 149. insanın dört safhası : 110. İnsanın dünyaya gelm ekten maksadvmn.......... ; 126. İnsan-ı Kâmil ; 105, 275. insana m üteallik : 271. insan vücudu : 207, 208. ihsan vücüdunun organlarının rakam larla gösterilmesi : 110. Isâ Beg : 24. Isâ Peygam ber : 108, 128, 132, 194, 224, 225, 229.
328
Isâ nefesli : 115, 229. İsh ak Beg : 22, 57, 58, 65, 66, 67, 69, 298. İshak Beğe söylesem ; 69. İstanoz (Korkud-ell) : 21, 24. îskender-nâm e : 20. İslâm ’ın beş şartı : 130, 240. İtik a t : 216, 259. iy sıfa tu n Kulhuva’Uahü A had : 92. İznik İm paratorluğu : 4. Işk u cân : 280. Kâbe - pût : 130, 233, 240. Kâbiliyet-i latif : 145, 146. Kâbus - Nâme : 20. Kadı Burhaneddin : 10, 20. K â f u N ün : 118, 124, 139, 236, 237, 263, 265. K â f Dağı : 36, 109, 110, 192. K âinat bir noktadan ibâretti : 110. K âinat - şehir : 207. K âinatm defteri : 271. K ahire nüshası : 79. K ahta : 4. Kanlıyı (Kağru arabası) : 219. Kalkaşajndı : 21, 71. K âlü beU : 255. K am û âlem içinde cân olubdur : 109. kân : 280. kan pıhtısı : 256. kand ü seker : 169. Jcam sen j/ttne fcan ile yursın : 211. kaplu kaplu bağalar : 152, 161, 172, 176. K aracaahm et : 305. Karasioğulları : 7, 8. N e kart var ne koca .- 69, 83, 206. Kârhâneyi bünyâd-iden üstâdt........ : 126. Karpuz gibi yoğun yum rt sözden top yonup........ : 126, 147. K arun : 116. K arye-be-karye : 125. karye-i ada : 24. Kasîde : 170. Kasîde-i Dolab : 55, 170.
329
K asrü’l-ayn ; 54, 79, 296, 304. K aş : 21, 24. k atre : 123. K aya Kuşu : 124, 212. Kaygusuz Abdal’a âit yerler verilmemiştir. Kaygusuz admı almış : 88. K aygusuz Çeşmesi : 83. K aygusuz İbrahim : 305. K aygusuz Mahallesi : 83. K aygusuz rehâ buldun : 77. Kaval : 199. K avak ağacı ; 45. K ayılar : 8. K aygıdan u za k olma........ ; 77. K ayser : 116. Koza ve kader : 236. Kazzâz : 125. Kefersûd : 11. Kel ilaç eylese önce kendi başına çatardı : 127. Kelebek ok ya y almış : 161. Kelebek uçm akla kuş olmaz : 113. keleci söyleme : 249. Kendini hilen Rabbtm UUr : 123, 226, 227, 258, 271. Kellle ve Dimne : 20. Kelime hazînesi : 181. Kelime-i Şahadet : 240, 241. Kendi kendine tecelli : 265. Kendini bil sen hayvan değilsin : 116. Kenz-1 mahfl : 263. Kerpiç eyledi : 123. Kertenkele dirilmiş : 161. K esret : 115, 265, 281, 303. K eşşâfü’l-K u lû b : 111, 273, 293. Kevâkib : 263. Kevn ü m ekân : 277. Kıble-i cân bilmezem : 155. Kıbrıs K rah Pierre : 14, 71. Kılağılı Isâ : 36, 37, 38. Kılıscı Yûsûf (Ahî Yusuf) zâviyesi : 24.
330
Kıl u kâl : 200, 260. K ırgılluk : 138, 190. K ırtm geçmege : 161. K ırk yıl hizmet : 65, 297. K ırk devriş : 45, 46. Kıssa ini hikâyet : 268. Kibir : 115, 247, 250, 302. K isrâ ; 116. Kitâb-% Mtglâte : 91. 94, 97, 98, 99, 100, 129, 193, 227, 228, 236, 240, 270, 287, 294, 298, 299. Koç üe Ism&il : 230. K ocatürk, Vasfı Mâhir : 62, 63, 65, 66, 67, 78, 102, 207. Konşı hakkt Ta n n haJtkt aösü : 126, 197. Konya : 6, 11, 14, 19. Korkudeli : 22, 23. Kosova zaferi : 9. Koşma : 172, 175. Kozmik kavram lar : 105, 300. Köçek : 130. Köprülü, Fuad : 27, 62, 63, 80. Kösedag H arbi : 5 K ul Kayg%ısuıs : 78, 165. Kulhuva’llahü A had : 156, 217. K urt Koyun-üa bile kanşdi. : 118, 210. Kuş dili bilirsen söyle : 128, 295. Kuz eylemegil : 162. K üfr ü İm ân : 125. Kûh-ı K âf : 114, 192, 265, 272. KülU hâl : 150. Küllü m en aleyhâ fa n : 197, 255. Künbed-i devvâr : 200. Kûn fe - yekûn : 255. Kürd ayran içer : 113. Kûrd için cacıg ; 117. Kûzeger balçığı ; 124. Ladik : 7. lâ-b eU : 262. m U h e illallâh : 144, 175, 176, 240, 241. lâ-m ekân : 106, 195, 245, 261, 299. Lâ-yem ût : 246.
331
L e m -y e z al : 217, 263. Leylâ - mecnûn : 117, 136, 26S. Leylek : 113. Livâ-i Teke : 23. lutf u ihsan ; 48. lutf-ı vefâ : 157. Mahmud bin Alaeddîn bin Yusûf ; 72. M aglata (bak : Kitâb-ı M ıglate) : 129, 130. Mahbûb-ı dildârum : 156. Mâh-ı tâ'bân : 246. Mahlas ah§ı : 41, 77. M akâm-ı Kâhe K avseyn : 135. M akam ve hâl ehli : 124. Mahrem-i esrâr : 121. M alazgirt : 7. Mâlike’l - Mülk : 217. Manastır’da bir başaouk : 82, 83, 88, 214. M anavgat ve Alâiye emirlikleri : 72. Mancmık K urulur : 133. M ansür ; 119, 160, 266. M antıku’t - T ayr : 18, 20, 109, 122, 192. M arburg nüshâsı : 93, 104, 106, 169, 298. M ârifet : 145, 151, 237, 287, 289, 290. Marsuvam/da at katır kom adım geçdüm : 178. Marzubân - nâme : 20. M â-tek ad d em : 277. Mecâz : 198, 201, 260. Mecmûâ-ı Latife : 92. M ekke-M edine : 246, 296. Melâmîlik ; 26. Melâmet tatoU : 295. Melekler (Cebrâil, Isrâfil, MikâU, Azrâll) : 220, 221, 222, 272. Memlûkler : 87. Menâkıbu’l - Arifin : 20. M enâkıbnâme ; 27, 28, 29, 35, 39. 59, 65, 76, 78, 100. Menkabevî hayatı : 63. Men arefe nefsehu : 111, 140, 147, 197, 258. 271, 302. Merât%b-ı erbaa : 110. 112, 138, 242, 287, 290, 295, 303. Mesâlikü’l - ebs&r : 71.
332
Mesnevî : 90, 93, 109, 114, 118, 170, 280, 298. Mesnevî-i Baba Kaygumss : 90, 93, 94. Mest ü şeydâ : 200. Mey : 294. Meyhâne ; 294. M ey -fü rû § : 249. Mevlâna Celâleddîn-i Rûm i : 18. Mevlâna Şemseddin İbni M uhammed el - Fenâri : 24, 57, 298. Mevc : 285. M ısır : 7. 15. 28. 44, 47, 53. 58, 78, 297, 298. M ısır'a geliş tarih i ; 65. M ısır Sultânı : 49, 51, 53, 71. 135, 136, 296. M ısır - Sûrlye Memlûk tm paratorlug'u : 2, 5. Mihnet ü cefâsı : 34. Jlinbem âm e : 74. 75, 89, 91, 102, 120, 170, 289, 298. M irâc : 119, 150, 245. Miskine dahi nazer eyler : 131. Miskin Kaygusuz ; 78. M iskin Sarâyî : 78. Mizân : 196, 233. M ogallar ; 1, 2, 4, 5. 6, 11, 13. 14, 17, '18, 25, 26. MoUa Sevündük ogh A cı Doyuran A ganm Ulu Babası Hızır : 122, 214. Mora ve A ttika Seferi : 9. Muo/szam bir şehre benzer : 206, 272. Muhammed (Hz. M uhammed) : 106, 107, 108, 128, 132, 134, 136, 139, 141, 142, 143, 145, 149, 225, 260, 264, 294. M uhtâr-ı keşşâf : 272. Mukâleme : 193. M ukattara dağı : 855. M ünacaat •: 109. Murad Hân (2. Murad) : 3, 9, 8, 24, 58, 65, 66, 67, 69, 203. M urad Efân’a halvet anlatsa sözi ; 70. M urad H ân (bize bin m u t pirinç dise Murad Han) : 70. Murad Hân’a vanm adum : 68, 163. M urakkâ : 145. M usam m ât,: 169. M ustafâ Alî : 64. M uvahhidlik K âl ile olmaz : 124. M utasavvıflar : 17.
333
M übârizü’d - Din Mehmed Bey ; 21, 22, 23, 72, 73, 74. Muinüddün Pervane : 5. Mülâzimet : 146. Mülhid : 124. Mürşid-i Kâmil : 127, 145, 146, 290. Mülk ü im âret : 199. Mü’mtnin Kalbi Allah’m evidir : 259. Mü’m in mil’minin aynasıdır : 259. M ünakkag : 196. M ûsâ (Hz. Mûsâ) : 108, 119, 128, 150, 224, 265. M üstezâd : 104, 105, 171, 301. nâfe : 266. N akşibendîlik : 26. nakş, nakkaş : 15, 147, 303. nakş ü hayâl ; 143, 239, 265, 266. nakş ü pergâl : 128, 263. N am as : 242, 244, 246, 246. N am as sorar imsin : 242, 243, 244. N âm eler ve haberciler : 123. nâr-ı câhim : 234. nasihat verme : 186. ’ Nasreddin Boca : 215. N ât-ı Aliyyü’l - M ürtaza : 94. nefs : 111, 119, 121, 125, 126, 142, 162, 173, 195, 221. 222, 241, 280. nefir : 231. nefs-i kül : 238, 262. nefy : 241. nefy ü isbat : 241. nemed ile post diyü ; 165, nem rûd : 116, 132, 133, 150, 223. Nergis - Gülbahar : 162, 202, 214. N esim i : 20. N ü N ehri : 53, 296. nişân bî - nişân ; 277, 281. Nizamî : 20. nöker olmagıl : 288. N ur, R ısa ; 27, 28, 58, 62, 63, 65, 76, 79, 84, 85, 86, 102. nûr-ı im ân : 246.
334
n u tk -1 h ak : 276, 279. nutfe : 190, 256. nutuk : 175, 178, 301. Nûh Tüfânı ; 108. N ûr u zulm et birliğe yitdi tam am : 111. nüsha-i âlem : 271, 273, 287. Oba K öyü (Alanya) : 72. Od : 112. O glanhk : 138. Oğuzlar : 6, 17. On sekiz bin âlem : 261, 278. OruQ tu tm ak : 245, 246. ' OsmanlI Devleti : 1, 2, 3, 8, 9, 23. Osman Gazi : 8, 9, 64. Osmank - K aram an Savağı : 9. , öğle N am azı : 243. öküz : 221. öküzün balığın is* bitm iş : 134. ölüyü m esanndan çıkarıp soyar : 119. örflyye : 123. ö z Kan-tyla yudı : 199. özünden geçmeyen/rabbını bilmez : 121. P aflagonya : 7. Pam pyIlya : 22. P am uk yaratıldı : 108. P a rsa u ra ; 193. P â s - b â n : 209. Peleng : 30. Pelekanon : 8. Penbe a ta r hallaç : 125. P ergâl : 146, 196, 263, 264. Peygam berlerin isim leri : 109, 225, 228. P lerre : 71. Pilâv (K aygusus) ; 77. Pinhân : 156, 198, 278, 279, 280, 283, 284. P îr (pir tutanm ak, pire bağlanm ak) : 110, 228, 289, 290. Pococke : 85.5 Provençelahlar : 14. Rabbmm rahm eti : 257. R âif yelkenci ; 103.
335
rehber : 290. revnak : 238. Rıdvan : 233. Risâle-i Kaygtıaus : 91, 93, 97, 121, 122. R lsâletü’l - Ahmediyye : 59. riy â : 242, 248, 302. Rom a Imparatorluğru : 1. Rudolf T sc h û a : 27, 60, 84. Rumeli ; 1, 8, 84, 298. Rumeli’den bahseden şiirleri : 80. RumeU F âtlh i : 8. r u ’yetu’llah : 285, 303. Sabah N amazı : 243. Saddâk söylerem : 166. Sâdi ; 20, 192, 294. Sadr-ı âlâ : 44. safUk (riyâsızlık) : 247. sag u sol : 285. sahib-i kem âl ; 156. sakal kırkm ak : 295Salâtnûm e : 105, 242, 245. Salcı, V ahit Lütfi : 27, 28, 102. Salsal - nâm e : 19. Sam : 230. S aray K asabası : 63, 78. Sarayî mahlasım kuUantr : 63, 78, 207. S aray : 207, 239, 240. Saraynâme : 91, 93, 94, 147, 153, 170, 239, 241, 279, 298, 300. Saruhanogulları : 7. Savm ü salât : 245. Seb’al - mesânî : 51. Secde Kihhan ayagm öpdüği : 251. Sefer : 286. sekâhum - rabbuhum : 233, 285. sekiz y ü z yılında geldi : 65. Selçuklular : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 17. 19, 21, 22, 24, 73. Semendire Fâtihi Gazi İshak Beg : 67. Sen sana değeni iste : 131.
336
Sencû : 233. Serencâm. : 200. Serdih olubdur : 199. S ettarü’l - uyûb : 217, 248. seyâhat : 286. Sevda (siyahlık) : 116, 246, 282, 295. Sevgiliye hasret : 284. Seydî Hızır zaviyesi : 24. Sır (sırr-ı İlâhi) : 278, 279, 280, 281, 282. Sır pinhân : 280. Strata’l - m üstakim : 116, 233, 234, 274. Sırp H udut Kumandam : 58. S ım m sevdiğin kardesden sakvn : 209. sırr-ı lâ - yezal : 119. sırr-ı m uğlak : 269. sırr-ı ezel ü ebed : 292. Sidretü’l - m üntehâ : 135, 224. Sîm urg : 109, 110, 114, 192, 272. Sipahi : 197. siyâh libasU : 11. Sofya’ya göçsem direm : 82. Sogant arpa e k m e ğ in i............ : 113. Sogdak şerefi : 4, 14. Söğüt : 3. Söfî : 290. Soy soylayaınîar : 155. Sör : 280. Sözün yükünden perdesin : 195. Su oldı a k tı : 106. Su dolabı : 55, 105. Su görmeden etegün çemrenirsün : 209. Subh u şâm : 264. Sultan : 281. Sultân-ı yegâne : 281. Sultânü’s Sevâhll : 21. Sultan Veled : 18, 19. Sular damarım : 128, 143. Sûret-i İnsan : 284. Sûretü’l-Mülk Tefsiri : 19. Süheylü N evbahar : 20.
337
Sülemiş ve Demirtag : 6. Süleyman (Peygam ber) : 135, 188, 227. Sünnet : 244. Sünü çuvalda gizlenm ez dimişler : 117, sünük (eti gitm iş sünüge) : 161, 203. Sûr salmdı : 231, 281. §âh-ı kadîm : 157, 166. Şâm : 136. Şam ak şehri : 136. Ş arab içem (garab u ’ıy§) : 165, 260, 285, 286, 294. şarap içm ek mecâzî mânâ ile kullam im akta : 286. Şarkî K araağaç : 71. Şathiye : 29, 175, 176, 201. Şeceretü’l- İslâm : 130, 240. Şeddâd : 116, 133, 223. Şehir (insan) : 127, 135, 272. Şehirden on mil mesâfede.. : 78. Şehr-i muazzam : 138, 196, 208. Şehr-be-Şehr : 125. §em-i Fânus : 168. Şerâfi’d-Din Ali Yazdî : 21. Şeriat : 138, 242, 247, 287, 288, 289, 290. Şeyh Mehmed Efendi : 96. Şeyh-i Vaktız ; 127. Şeyh Balaban Zâiyesi : 24. Şeyh Beg zâviyesi ; 24. Şeyh Cûgî : 85 Şeyh tsh ak zâviyesi : 24. Şeyh Orhan zâviyesi : 24. Şeyhü’l-M agaverî : 85 Şeyhu’n-Nuhûs : 193. Şeytan : 130, 132, 133, 134, 193, 194, 220, 222, 223, 275.. Şeyiam n torhası ve dağarcığı: 132. Şeyyâd H am za : 18, 19. Şeyyâd ts â : 19. Şuayyûb : 265 Şükrü Elçin : 103. Şiblî : 127, 294. Şihâbeddin öm erî : 71, 72.
338
Şirâzlı Sâdi : 18. Şirâz şehrinde : 213. Ş î t : 108, 265. ScMmmel, Annam aria : 61, 84. Tabl-ı beşaret : 282. T a c a -T ac c a (Teke) : 23, 73. Tabduk Em re : 65. tahkiye : 186, 193. ta rik a t : 138, 242, 247, 250, 287, 288, 289. tasavvuf ve ta rik a tla r : 3. Tavus’a seyrân-ı bostan gerekir : 113. tecellî ; 216, 273, 274, 275. teferrüc : 286, 287, 300, 303. tefsîr : 260. Teke Beğ-i Mübarizeddin Mehmed : 87. Them a Anatolike : 1. Teke Beği : 23, 24, 35, 36, 38, 39, 74, 77, 87, 296. Teke ili : 21, 23, 24, 30, 37, 86. Teke emirliği : 22. Teke Sancağı : 48, 49. Teke Livası : 23. Teke oğulları : 21, 22, 23. Tekke edebiyatı : 20, 26. tekebbür : 144, 186, 241, 249, 289. Tekkeler - medreseler : 15. tenâvül eylese : 46. tendûre : 221. Ten ü Cân : 119, 277. tem âşâ : 285. Teravih n a m a z ı: 243. tertem iz içecekleri içirir : 257. teşbih : 20, 283. tevil : 260. T e v ra t: 224. Tevâzu : 247, 250, 302. tevhid : 120, 144, 241, 276, 283. ticârî köprü : 14, 15. tobrası (torbası) : 250. toz eylem g il: 162. Töre - düz ; 131, 283. Tuna : 9.
339
Tunca kıranundadur: 82, 101. Tûbâ : 235. TürTc Dilince hu kadar hilirüz : 145. Türk Dilîn Ta n n buyurdu : 191, 220, 221. Türk aşiretleri : 4 Türk Dlll ve Edebiyatı : 17. Türkçe bilmez m isin? : 143. Türkm enler : 7. 8, 9, 11, 12, 13, 210. T ürkm an b anşm az . . . . : 210. Türkm en’e cıg : 17. Türkm en yaylaya göçer : 113. Türkm ene vir yahni-y-ile Jmrmay% : 113. T ürk sofileri : 18. Tuz ekm ek hakkı : 211. Uc b e ti : 8. U çm ag : 159, 169, 221, 235. Ulcaytu Hüdâbende ; 7. Ulu’l-emre : 148. Ulus : 168. U m ur Beg : 7. Ug âvâre : 158. Uzuvlar (12 uzuv) : 138. ü ç - O k l a r : 23. Ümmü Gülsüm : 86. Ümmü’l-Kur’an : 51. üstâd-ı emîn : 196. Vahdet deryâsı dalgalandı : 120. Vahdet - Kesret : 276. Vahdet üstündeki perde : 106. Vahdet-1 vücûd : 109, 11, 114. 117, 118, 141, 143, 145, 146, 216, 218, 229, 233, 235, 237, 241, 245, 255, 261, 271, 274, 276, 299, 300, 302. Vâmık - A zrâ : 117. V araka ve Gülgâh : 20. V atan : 207. V atan-ı aslî : 123, 284. Vatican Turco : 102. Vasf-ı hâl : 124. Velâyet devrinin haşlaması : 108. Velâyetnâme-i Sultan Ahdâl Mûsâ : 95.
340
VeU : 115. Vitir-Vâcib : 243. Visâl-i bâde : 233, 285. Vize, Vizeli Alaeddin : 63, 78, 305. Ve hüve biküllî şey’tn m uhît : 302. Vuslat : 284. Vuslat-ı fürkat : 285. Vücûd : 206, 277. Vücûd-nâme : 91, 97, 98, 99, 101, 137, 208, 221, 268, 271, 272, 290, 298, 300, 304. Yakûb gibi gözleri yaşla dolu : 112. YanboU’da bir k a n : 82, 83, 88, 160, 161, 163, 173, 176, 177, 204. Yancucağı : 252. Yam rı yum rı söylerem : 177. Yatsı Namazı : 243. Yayın gerilmesi : 130. Y avuz Sultan Selim : 54. Yazıcıoğlu Ali : 73. Yedi seyyare : 137. Yinanç, mükrimin Halil : 71, 73. Yine gönlüm denizi taştı çağlar : 117. Yini H am am ’dan beri : 82. Yol eri (evliya) : 110, 111, 238, 289, 290, 292, 293. Yola diken helvaya tu z salmagıl : 210. Yorganın kadar uzat ayağın : 209. Yunus Em re : 18, 19, 20, 65, 303. Yusuf-ı Meddah : 20. Yusuf ve Zeliha : 19. Yücelerden yüce gördüm : 152, 163, 173, 176, 218. Y ü z eylemegil : 162. W alter BjörJcmann : 61, 84. Zafer-nâme : 21. Zagra-i Atikli Derviş Ali : 102. Zâhid öz huzûrunu beklemeli : 112. Zann ü güm ân : 246. Z ât : 26, 303. Zebûr : 224. Zekât : 245.
341
Zen ü ferzend : 288. Zerger eyledi : 125. Zerk ü tezvir (Zerk ü riyâ) : 248, 249, 251. Zeyneb : 86. Zihaf : 159, 301. Zirk ü teşbih : 112. Zina ; 246. Zîr zemin : 196. Z ülfikar : 150. Zülfinde ber - dâr olmuşam : 157. Zülf-i perîşân : 117.
342
YANLIŞ DOĞRU CETVELİ Yanlış osm anlılarm yada anarşi eitm iştir ilim, Kaç M enkâkıbnâme'ye Jakob Akainiş boş Kûf Câniü'n-nezâîr.de Saraâyî nısfınd abu kâdir K al'a dan S. H. Şofî (Acı D oyuran),ın devip rehifli «a5an halillullah Şahtiye -altıbini ne d ü rr ü dîvân kaş ne hiyleriyle yolyadı Künhü,l-Ahbar
Doğru
S atır
23 O sm anlılarm 12 ya da 5 anarşi 5 etm iştir 24 ilim 25 Kaş 2 M enâkıbnâm e’ye 10 Jacob dipnot Akçainiş 23 hoş 18 Kûfie 6 Câm iü'n - Nezâir’de 2 Sarâyî 7 nısfında bu 20 K adir 6 K al'adan 31 S .N . 10 Sofî (Acı D oyuran)'m 27 14 deyip 8 redifli «yayın 1 19 halîlullah 17 şathiye 22 altı binine 16 der ü dîvar Kaç 12 12 nebileriyle 2 yolladı 5 K ünhü’l - Ahbar
Sahifc 8 10 11 12 23 24 29 27 33 46 55 60 78 85 92 110 120 121 122 128 129 130 228 176 195 196 259 140 284 316 343
