T. C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK TARİHİ ANA BİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
YAZICIZÁDE èALÌ’NİN
SELÇUÚ-NÁME İSİMLİ ESERİNİN EDİSYON KRİTİĞİ GİRİŞ - METİN - DİZİN
DOKTORA TEZİ
Abdullah BAKIR
İstanbul 2008
T. C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ TÜRK TARİHİ ANA BİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI
YAZICIZÁDE èALÌ’NİN
SELÇUÚ-NÁME İSİMLİ ESERİNİN EDİSYON KRİTİĞİ GİRİŞ - METİN - DİZİN
DOKTORA TEZİ
Abdullah BAKIR
Tez Danışmanı Prof. Dr. Hüseyin SALMAN
İstanbul 2008
ÖZET Bu çalışmamızda YazıcızÀde èAlì tarafından Osmanlı Sultanı II. Murad’ın emriyle 827/1423 tarihinde kaleme alınan TevÀrìò-i Ál-i Selçuú adlı yazma eserin transkripsiyonu ve tespit edilen bazı nüshalarıyla edisyon kritiği yapılmıştır. Eserin büyük bir kısmını İbn Bìbì tarafından kaleme alınan el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye adlı Farsça eserin YazıcızÀde èAlì tarafından Türkçe’ye çevirisi oluşturmaktadır. Tercüme amacıyla eserine başlayan müellif, daha sonra el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’nin çevirisine kendisinden ve devrin bazı önemli eserlerinden yeni bilgiler koymuş, bazı bölümleri ise kaldırarak yeni bir eser meydana getirmiştir. YazıcızÀde èAlì tercümeye başlamadan önce ilk kısma Reşìdeéd-dìn FazlullÀh’ın,
CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserinden ve Uygurca Oğuz Destanından faydalanarak hazırladığı Oàuz-nÀme adlı bir bölüm eklemiştir. İkinci bölüm yazılırken RÀvendì’nin RÀhatüés-sudÿr ve Àyetüés-surÿr adlı eserinden istifade edilmiştir. Ayrıca İbn Bìbì’nin kendisi ve ailesi ile ilgili bilgilerin verildiği yerlerin bir kısmı
çıkartılmış, èAlÀéaéd-dìn èAùÀ Melik Cüveynì’ye
methiye bölümlerinin yerine Sultan II. Murad ile ilgili methiyeler eklenmiştir. Oğuz boylarının isimleri, tamgaları, sünükleri ve görevlerinin anlatıldığı kaynakta; devlet yönetiminde uygulanan ikili teşkilat, han ve bey olma usulleri dile getirilmiştir. Türklerdeki toy, orun, ülüş adetleri ile diğer Türk töreleri ve uygulanışları anlatılmıştır. Türkiye Selçukluları devri olaylarının detaylı olarak anlatıldığı eser yardımıyla, Selçuklularda ordu sistemi, unvanlar, diğer devletlerle olan ilişkiler, hükümdarların tahta geçiş usulleri ve o dönemde Anadolu’da kullanılan yer adları hakkında bilgilere ulaşılabilir. Eser bir bütün olarak ele alındığı zaman İslâm öncesi Türk tarihinden Selçuklu, Moğol, Beylikler Dönemi ve Osmanlıların kuruluşuna kadar geçen dönemin anlatıldığı bir ana kaynak özelliği taşımaktadır.
ABSTRACT In this study, with the order of Ottoman Sultan Murad II in 827/1423, the work called
TawÀrìkh-i Ál-i Saljuq by YazıjızÀda èAlì, has been translated and edition critic, with some detected copies, has been done. The Persian work, written by Ibn Bíbí, al-AvÀmìr al-
èAlÀéiyya fiél-umÿr al-èAlÀ’iyya’s Turkish translation, by YazıcızÀda èAlì, composes the big proportion of this work. The author,starting to write with the aim of translation by making additions from himself, from the important works of his age to al-AvÀmir al-èAlÀéiyya fíél-umÿr al-
èAlÀéiyya and also by removing some parts from it, created a new work at the end. Before starting to translate, YazıjızÀda èAlì added a section called Oghuz-nÀma which was prepared from benefiting the work of Rashíd al-Dín Fazlallah’s JÀmiè al-tawÀrìkh while the second section was being written, the author was profited from RÀvandí’s RÀhat al-
sudÿr wa Àyat al-surÿr. Also, the parts related with Ibn Bìbì’s family and himself were removed and sections about Sultan Murad II. were added instead of èAlÀéal-Dín èAùÀ Malik Juwaini The source which mentions the names of Oghuz clan, signs, bones, and duties expresses double organization applied in government management and procedures to be khan and chief. İt is told about gothering, protocol, sharing customs and their appliances. With the help of the work telling Turkish Seljuk period in detail, information can be attained about army system, reputations, relationships with other governments, procedures of ascending the throne and names of the places used in Anatolia at that time at Seljuks. When it is handled in general, the work includes features of a source telling the age of Seljuk, Mongol, Anatolian Beyliks’ and the period until Ottoman’s.
ÖNSÖZ Ortaçağ Türk Tarihi ile ilgili ana kaynak niteliği taşıyan eser sayısı oldukca sınırlıdır. İbn Bìbì’nin el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye, Anonim Selçuk-nÀme ve çalışmamızın konusunu teşkil eden YazıcızÀde èAlì’nin TevÀrìò-i Ál-i Selçuú (Oàuz-nÀme,
Selçuk-nÀme, TÀrih-i Ál-i Selçuú) eserleri de bu cümledendir. YazıcızÀde èAlì tarafından elEvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye adlı Farsça eserin Türkçe’ye çevirisi olarak hazırlanan bu kaynak eser; müellifin yaptığı eklemeler ve çıkartmalarla tamamen farklı bir kitap halini almıştır. Selçuklu tarihi niteliğinde bulunan diğer eserlerden farklı olarak TevÀrìò-
i Ál-i Selçuú, içerdiği konular itibariyle Türklerin tarih sahnesine çıkışından Osmanlılara kadar olan dönemi kapsayan bir Genel Türk Tarihi niteliği taşımaktadır. Eser yardımıyla Türklerin tarih sahnesine çıkışları, Oğuz boyları, tamgaları, gelenekleri ile Selçukluların şeceresi, Türkiye Selçukluları, Gazan Han dönemi ve Osmanlıların Anadolu’ya gelişleriyle Kayı boyu hakkında detaylı bilgilere ulaşılabilir. İçerdiği dönemin siyasî, sosyal ve kültürel tarihini günümüze yansıtan bu yazma sayesinde Osmanlı Sultanı II. Murad (1421-1443, 1444-1451) dönemi kültür hayatı ve dil yapısı hakkında da önemli bilgilere ulaşılabilir. Bu güne kadar tamamı üzerinde detaylı bir çalışma yapılmamış olan TevÀrìò-i Ál-i Selçuú yazıldığı dönemde Türklük şuurunun bir yansıması olarak karşımızda durmaktadır. Bu kaynağın ele aldığı dönemlerle ilgili olarak Türk tarih araştırmalarına bir katkı sağlayacağı düşüncesindeyiz. Bu çalışmada TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Türk ve dünya kütüphanelerinde bulunan nüshalarından tespit edebilen sekiz farklı nüsha incelenmiştir. Bunlardan Topkapı Sarayı Kütüphanesi nr. 1391 de kayıtlı olan nüsha ana nüsha olarak tespit edilip transkripsiyonu yapılmıştır. Edisyon kritik çalışmasına esas olarak alınan Paris, Berlin ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi nr. 1390 da kayıtlı nüshalar ile transkripsiyonu yapılan ana nüshanın bir karşılaştırması yapılarak farklılıklar ortaya konulmuştur. Tez hazırlığı esnasında eserin Dünya kütüphanelerindeki nüshalarının yerlerinin tespiti ve temin edilmesi hususunda bazı zorluklarla karşılaşılmıştır. Bunlardan Berlin nüshasının ortaya çıkarılmasında, o sırada Almanya’da görevli olarak bulunan Sayın Yrd. Doç. Dr.
Osman Gazi
ÖZGÜDENLİ’NİN
büyük yardımları olmuştur. Hocamız bu eserin yerini tespit
ederek, mikrofilmini alıp bize ulaştırmıştır. Bu yardımlarından dolayı kendisine teşekkür ediyorum. Paris nüshası ve eserin muhtasarı ise Fransa’nın Strasbourg Konsolosluğu’nda görevli Muzaffer
İMRE
Bey aracılığıyla temin edilmiştir. Kendisine yardımlarından dolayı
teşekkürü borç biliyorum. TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Türkiye’de bulunan nüshalarına ulaşmak fazla zor olmamıştır. Ancak İstanbul Üniversitesi nüshasına, üniversitenin Nadir Eserler Bölümü’nün tamirat nedeniyle kapalı olmasından dolayı biraz geç ulaşılmıştır. Doktora öğrenimim süresince hocalığımı yapan, tez konusu ve kaynakların tespitinde yardım ve fedakarlıklarını esirgemeyen Danışman hocam Prof. Dr. Hüseyin SALMAN’A, hocam Yrd. Doç. Dr. Osman Gazi
ÖZGÜDENLİ’YE
ve yazım ve dil yönüyle benden yardımlarını
esirgemeyen hocam Doç. Dr. Gülşen Seyhan
ALIŞIK’A
minnet duygularıyla teşekkürlerimi
sunmayı kendime bir borç biliyorum. Ayrıca tezimin yazım ve kontrolü esnasında yardım ve desteklerini eksik etmeyen Türk Dili ve Edebiyatı öğretmeni Faysal Okan
ATASOY’A
teşekkürlerimi sunuyorum. Abdullah BAKIR Mart 2008
da
İçindekiler I. GİRİŞ ................................................................................................................................................................. I 1. MÜELLİF .............................................................................................................................I A. HAYATI .......................................................................................................................................... I
2. ESER..................................................................................................................................IV A. TEVÁRÌÒ-İ ÁL-İ SELÇUÚ ......................................................................................................... IV a) İbn Bìbì .......................................................................................................................................... IV b) el-EvÀmirü’l-èAlÀiéyye fìél-umÿréil-èAlÀéiyye ...............................................................................V c) TevÀrìò-i Ál-i Selçuú .................................................................................................................... VII d) TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Tarihi Değeri ve el-EvÀmirü’l-èAlÀéiyye fi’l-umÿri’l-èAlÀéiyye Arasında Bulunan Farklar ................................................................................................................................. XI B. TEVÁRÌH-İ ÁL-İ SELÇUÚ’UN NUSHALARI .................................................................... XXIX 1- Topkapı nüshası R.1390 .......................................................................................................... XXIX 2- Topkapı nüshası R.1391 ............................................................................................................XXX 3- Topkapı nüshası R.1392 .......................................................................................................... XXXI 4- Topkapı nüshası R.1393 ......................................................................................................... XXXII 5- Paris nüshası Sup. Turc.737.................................................................................................... XXXII 6- Berlin nüshası ........................................................................................................................XXXIII 7- Ankara nüshası ....................................................................................................................... XXXV 8- İstanbul Üniversitesi nüshası ................................................................................................XXXVI 9- Houtsma Neşri .......................................................................................................................XXXVI 10- èAlì Emìrì nüshası ...............................................................................................................XXXVI C. TEVÁRİH-İ ÁL-İ SELÇUÚ ÜZERİNE ŞİMDİYE KADAR YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMALAR ................................................................................................................................................ XXXVIII D. TRANSKRİPSİYON (ÇEVİRİ YAZI) VE EDİSYON KRİTİK ÇALIŞMASINDA UYGULANAN YÖNTEM ........................................................................................................... XLIII E. TRANSKRİPSİYON ALFABESİ............................................................................................ XLVI G. KISALTMALAR ....................................................................................................................XLVII H. BİBLİYOGRAFYA .............................................................................................................. XLVIII
I. TEVÁRÌÒ-İ ÁL-İ SELÇUÚ METNİ İÇİNDEKİ BAŞLIKLAR ............................................... LIV
II. METİN (TEVÁRÌÒ-İ ÁL-İ SELÇUÚ) ................................................................................................. 1 I. TRANSKRİPSİYONU YAPILAN ANA NÜSHA İLE EDİSYON KRİTİKE ESAS ALINAN NÜSHALARIN SAYFA KARŞILIKLARI.................................................................................... 790
III. DİZİN ............................................................................................................................... 804 IV. SONUÇ .................................................................................................................................................... 826 V. EKLER ...................................................................................................................................................... 828 EK-1 OĞUZNÁME ............................................................................................................. 828 EK 2. .................................................................................................................................... 832 EK 3 ..................................................................................................................................... 833 EK 4 ..................................................................................................................................... 834 EK 5 ..................................................................................................................................... 835 EK 6 ..................................................................................................................................... 836 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................................................... 840
I. GİRİŞ
1. MÜELLİF A. HAYATI: Müellifin hayatı hakkında yeterli bilgiye henüz ulaşılmış değildir.1 Şimdiye kadar YazıcızÀde èAlì’nin kaleme aldığı ve bilebildiğimiz tek eser olan TevÀrìò-i Ál-
i Selçuú adlı yazma eserle ilgili yapılan ilmi çalışmalarda olsun, Türk tarih yazıcılığı, Osmanlı Dönemi tarih yazıcılığı veya eserin kaleme alındığı II. Murad (1421-1451) Dönemi tarih yazıcılığı
ile
ilgili
yapılan
çalışmalarda
müellifimiz
hakkında
doyurucu
bilgiye
ulaşılamamıştır. Müellifin kendisi de eserinin herhangi bir yerinde ne kendisi ne ailesi ne de görevi hakkında açık bir bilgiye yer vermiştir. YazıcızÀde èAlì’nin hayatını kendi eserinden ve yaşadığı devirde yapılan çalışmalardan ve devrin müelliflerinin çalışmalarından faydalanılarak aydınlatma yoluna gitmek mümkün olabilecektir. Müellif eserinde bu durumu şu şekilde belirtmektedir:
èAlì kim duèÀ gÿy sulùÀndur Şeyhüñ sevgüsi cismine cÀndur Eger olsa èÀm-ile ver òÀã-ile DuèÀcısıdır şeyhüñ iòlÀã-ile Dil-rÿódan olduúca cümle şÀm ÒudÀvendigÀr olduàun müstedÀm”2. Ger elúÀb sulùÀnlar inşÀ úılam èUùÀrid yire óÀãıl elden úılam Egerçi şehüñ kemterin úulıyam, Ve lìke aãılla Yazıcıoàlıyam3.
1
Nihad Sâmi Banarlı, “Yazıcı-oğlu èAlì ve SelçuúnÀme (OğuznÀme)”, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1971, s. 499; Kemal Eraslan, “Yazıcı-zÀde’nin Oğuz-nÀmesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1992, 1995, s. 31; Ahmet Kabaklı, Türk Edebiyatı, İstanbul, 2002, s. 565. 2 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1390, vr. 234a. 3 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1390, vr. 235a.
I
II. Murad dönemi, Osmanlı tarih yazıcılığının ve Türkçe yazma geleneğinin yaygınlaştığı, Arapça ve Farsça olarak yazılmış olan tüm eserlerin Türkçe’ye çevirisinin yapıldığı, Türklük şuurunun, ilim, kültür ve sanat çalışmalarının yüksek bir seviyeye ulaştığı devirdir.4Bu devrin incelenmesiyle Onun hayatı ve ailesi hakkında bilgiye ulaşma yoluna gidilmesi doğru olabilecektir. Bu dönemin YazıcızÀde unvanıyla anılan iki müellifi bulunmaktadır. Bunlar Yazıcı SÀlih’in oğulları “Yazıcıoğlu Mehmed ve Yazıcıoğlu Ahmed Bìcan”dır5 Burada sözünü ettiğimiz şahsiyetlerle II. Murad döneminde yaşamış ve aynı işi yapmış olan YazıcızÀde èAlì’nin aynı aileye mensup olma ihtimali oldukça yüksektir. Bu fikrin bildiğimiz kadarıyla reddi yapılmamıştır. Bu konuyla ilgili kesin bir bilgi olmayışından olsa gerek ki, böyle bir iddiada da bulunulmadığı anlaşılmaktadır. Ancak Paul Wittek, “Der Islam, XX, 1932” de F. Babinger’in Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke, Leipzig, 1927” adlı eserinin tanıtımı ile ilgili kaleme aldığı bir yazıda müellifimiz YazıcızÀde èAlì’yi II. Murad dönemi müverrihlerinden Yazıcıoğlu Mehmed’in kardeşi olarak anmaktadır6. Bu konu üzerinde önemli çalışmalarda bulunmuş olan Herbert W. Duda da, Yazıcıoğlu èAlì’nin Gelibolu’lu Mehmed ve Ahmed Yazıcıoğlu’nun akrabası olarak ve Hacı Bayram Veli’nin dìnì çevresine bağlı bir kişi olduğunu belirtmektedir7. Buna göre YazıcızÀde èAlì; II. Murad dönemi yazarlarından, Anadolu’da astroloji üzerine kaleme alınan ilk Türkçe eser olarak bilinen Şemsiyye isimli eserin müellifi Yazıcı SÀlih’in oğludur. Yazıcı SÀlih’in oğulları Mehmed (öl. 855/1451) ve Ahmet BìcÀn (öl. 870/1466)’dır. Babalarının görevinden dolayı YazıcızÀde unvanlarını almışlardır.8 Bizim konumuz olan TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un yazarı YazıcızÀde èAlì’nin bu müelliflerle aynı soy ismini taşıması, aynı asırda yaşaması ve aynı mekanda aynı işleri yapması onlarla kardeş olmalarının bir delili sayılabilir. Doğum ve
4
Necdet Öztürk, Fatih Devri Kaynaklarından DüstÿrnÀme-i Enverì, Osmanlı Tarihi Kısmı (1299—1466), İstanbul, Kitabevi, 2003, s. XXIV. 5 F. Babinger, “Yazijioghlu Mehmed” Enzyklopedia des Islam, IV, s. 1268. Âmil Çelebioğlu- Kemal Eraslan, “Yazıcı-oğlu”, İA, XIII, s. 363—368. 6 V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, çev. Azer Yaran, Ankara, y.y., 1988, s. 14. 7 Herbert W. Duda, “Zeitgenössische islamische Quellen und das OàuznÀme des Jazyğyoàlu èAlí zur Angeblichen Türkischen Besiedlung der Dobrudscha im 13. Jhd. n. Chr.”, Spisanie Na Bulgarskata Akadamiya Na Naukit İ İzkustvata Kıniga LXVI, Sofiya, Peçatnitsa Kınipegraf , 1943, s. 139. 8 Amil Çelebioğlu, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1998, s. 159, 175—176.
II
ölüm tarihleri bilinmese de, eserini yazdığı tarih tespit edilebilmiştir. Bu tarih, (827/1424) senesidir ki9, yukarıda sözü edilen Yazıcıoğlu unvanlı Mehmed ve Ahmed Bìcan’ın hayatta bulundukları ve Sultan II. Murad (1421-1451) döneminde hizmette oldukları zamana denk gelmektedir. Bu şahsiyetler iyi derece Arapça, Farsça bilmektedirler ve bu eğitimi babalarından almışlardır.10Anadolu’da tarih yazıcılığının ve tarih eserlerinin Türkçe’ye çevirisinin yeni yeni başladığı bu dönemde sarayda aynı unvanı alan farklı ailelerden kişilerin olması mümkün değildir. Eserinden de anlaşılacağı üzere YazıcızÀde èAlì, iyi derecede Arapça ve Farsça bilmektedir, muhtemelen bu eğitimine de Yazıcıoğlu Mehmed ve Yazıcıoğlu Ahmed Bìcan gibi babası Yazıcı SÀlih’ten almıştır. Sultan II. Murad döneminde sarayda görev yapan YazıcızÀde èAlì, aynı zamanda bir elçi olarak Sultanın, Mısır’da Memlük Devleti’nde elçilik görevini de üstlenmiştir. Neşrì
TÀríòi (KitÀb-ı CihÀn-numÀ)’nde bu durum şu ifade ile zikredilmektedir; “Yazıcıoğlu’nu Mısır’a elçi göndermişdi. Ol dahi… Mısırdan çok armağanlar getürdi” ifadesi bulunmaktadır.11 Osmanlı sarayında önemli bir dîvân görevlisi, devlet elçiliği12 yapabilecek bir siyaset adamı, o devirde Arapça ve Farsça kaleme alınan eserleri Türkçe’ye çevirebilecek düzeyde iyi dil bilen bir âlimdir YazıcızÀde èAlì. O aynı zamanda Türk tarihine, kültürüne vakıf millî duyguları yüksek bir şahsiyettir.
9
Paul Wittek, “Das Datum von Yazıcıoğlu’s OğuznÀme”, Türkiyat Mecmuası, XIV, İstanbul, Edebiyat Fakültesi, 1965, s. 264. Herbert W. Duda eserin yazılış tarihini, Berlin nüshası’nda bulunan “ger evvelki óarfine tÀrìh øam, úılursañ nedir biline keyf-ü kem “ ifadesinden yola çıkarak, ebced hesabıyla tarihlendirmiştir (“Zeitgenössische islamische Quellen und das OàuznÀme des Jazyğyoàlu èAlí zur Angeblichen Türkischen Besiedlung der Dobrudscha im 13. Jhd. n. Chr.”, s. 138. 10 Âmil Çelebioğlu-Kemal Eraslan, “Yazıcı-oğlu”, İA, XIII, s. 365, 367. 11 Mehmed Neşri, Neşri Tarihi, I, Ankara, Kültür Turizm Bakanlığı Yayınevi, 1988, s. 239; Nihad Sâmi Banarlı, “Yazıcı-oğlu èAlì ve SelçuúnÀme (OğuznÀme)”, s. 499. 12 M. Orhan Bayrak, Osmanlı Tarihi Yazarları, İstanbul, Osmanlı Yayınevi, 1982, s. 221.
III
2. ESER A. TEVÁRÌÒ-İ ÁL-İ SELÇUÚ a) İbn Bìbì: TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un ana kısmını teşkil eden bölüm İbn Bìbì (öl. 1285’ten sonra) tarafından Farsça kaleme alınmış olan el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-
èAlÀéiyye’nin YazıcızÀde èAlì tarafından Türkçeye tercümesidir. Bundan dolayı konumuza geçmeden önce bu eserin yazarının hayatı, ailesi ve eseri hakkında bilgi vermek doğru olacaktır. Türkiye Selçuklu Devletinin ana kaynaklarının başında sayılabilecek nitelikte olan bu eserin müverrihi İbn Bìbì’nin hayatı hakkındaki bilgiler sadece eserlerindeki anlatımlarına dayanmaktadır. Kendisinden NÀãıreéd-dìn Óüseyin bin Muóammed bin èAlì el-Caèferì el-Ruàadì ismiyle bahseden13 İbn Bìbì, ailesiyle ilgili olarak şu bilgileri vermektedir; müellifin annesi olan “Bìbì Hanım”; NíşÀbÿr daki Şafiîlerin reisi KemÀleéd-dìn SimnÀnì’nin kızı ve ana tarafından da ünlü Fıkıh alimi Muhammed bin YahyÀ’nın torunudur14. İbn Bìbì eserinde annesinden “el-Bìbì el-Müneccime” olarak bahsetmektedir. Çünkü annesi müneccimlik ilminde kendisini geliştirmiş, yıldızlara bakarak gelecek hakkında önemli bilgiler verdiği görülmüştür. Bu özelliğinden dolayı uzun bir zaman CelÀleéd-dìn ÒvÀrizmşÀh (1220-1231) ’ın hizmetinde bulunmuş ve itibar görmüştür.15 İbn Bìbì, annesinin isminden dolayı bu adı almıştır.16 İbn Bìbì’nin babası ise Kÿr-i Suró seyyidlerinden Cürcanlı Mecdeéd-dìn Muóammed’dir. èAlÀéaéd-dìn èAùÀ Melik Cüveynì (1226-1283) ’nin dedesi Şemseéd-dìn Muóammed bin èAlì’nin yanında mükemmel bir eğitim görmüş iyi bir münşi olarak yetişmiş olan babası uzun bir müddet Òvarizmşahlar Devleti’nde görev yapmıştır17.
13
İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye, neşr. Adnan Sadık Erzi-Necati Lugal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1957, I, s. 7. 14 Adnan Sadık Erzi, “İbn Bìbì”, İA, V/2, s. 712. 15 Herbert W. Duda, “İbn Bìbì’nin Selçuk Tarihi”, Şarkiyat Mecmuası, II, 1958, s. 2. 16 Abdülkadir Özcan, “Bìbì”, DİA, VI, s. 125. 17 İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, Ankara, Milli Kütüphane Başkanlığı Basımevi, 1996, I, s. 1.
IV
CelÀleéd-dìn ÒvÀrizmşÀh’ın Ahlat şehrini kuşatması esnasında buraya elçi olarak gelen Selçuklu Sultanı I. èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’ın Veziri Kemaleéd-dìn KÀmyÀr, Bìbì Müneccime’yi tanıma fırsatı bulmuş ve Konya’ya döndüğünde Sultana onun marifetlerinden bahsetmiştir. Selçuklu Sultanı I.èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd (1220-1237) bu olaydan sonra sözü edilen bu hanım Müneccime ile ilgilenmeye başlamıştır. Yassı Çimen Savaşı’nda Selçuklulara karşı büyük bir yenilgi alan (1230) CelÀleéd-dìn HvarizmşÀh, bunun ardından da Diyarbakır dolaylarında Moğollara mağlup olmuştur (1231). Bu olaylardan sonra İbn Bìbì’nin babası ve annesi Şam’a gelerek burada Eyyubî Meliki Melik Eşref’in (1200-1237) hizmetine girmişlerdir. Bu olayı haber alan Selçuklu Sultanı I.èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd, Şam Meliki’nden onları Konya’ya göndermesini istemiştir. Bu istek üzerine İbn Bìbì’nin ailesi (1231-1233) yıllarında Selçuklu hizmetine Konya’ya gelmişler ve annesi I.èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’ın müneccimi olarak hizmete başlamıştır18. Sarayda büyük itibar gören Müneccime’nin kocası ise “firÀş-òÀne-i óÀãã müşrifliği” görevine getirilmiştir. II. áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev (12371246) zamanında İbn Bìbì’nin babasına tercümanlık ve elçilik vazifesi de verilmiştir19. Bundan sonraki hayatı boyunca Selçuklu Devleti adına elçilik görevlerinde bulunan İbn Bìbì’nin babası; Bağdad ve Şam’daki Moğol karargâhlarına ve AlÀmÿt’a elçi olarak gönderilmiştir. Uzun bir devlet hizmetinden sonra 670 yılının Şaban ayında ölmüştür (Mart 1272)20. Böyle itibarlı bir ailenin çocuğu olarak saray içerisinde yetişen İbn Bìbì, babası Mecdeéd-dìn Muhammed TercümÀn’dan iyi bir eğitim almıştır. b)
El-EvÀmìrü’l-èAlÀéiyye
umÿriél-èAlÀéiyye, SelçuknÀme
fìél-umÿriél-èAlÀéiyye:
el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye
fíél-
veya TÀrìò-i İbn Bìbì gibi adlarla anılan ve İbn Bìbì
tarafından kaleme alınan eser Türkiye Selçuklu tarihinin 1192-1280 yıllarını kapsamaktadır. İbn Bìbì eserini èAlÀéaéd-dìn Aùa Melik Cüveynì’nin Anadolu’nun fethinden başlamak üzere Türkiye Selçuklu Devletinin bütün bir tarihini yazmasını emretmesi üzerine kaleme almıştır21. Türkiye Selçukluları tarihi için ana kaynak niteliği taşıyan bu eserin isminde geçen èAlÀéiyye
18
Abdülkerim Özaydın, “İbn Bìbì”, DİA, XIX, s. 379 Adnan Sadık Erzi, “İbn Bìbì”, İA, V/2, s. 712. 20 Muhammed Cevâd Meşkûr, AòbÀr-ı SelÀcika-i Rÿm, Tahran, 1350, s. 17. 21 İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, I, s. 4. 19
V
kelimelerinden ilki Moğolların Bağdad Valisi èAlÀéaéd-dìn Aùa Melik Cüveynì’ye ikincisi ise Türkiye Selçuklu Sultanı I.èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’a atfen kullanılmıştır22. Yazar Farsça kaleme aldığı bu eserde alıntı yaptığı kaynaklardan bahsetmemiş, bizzat kendi gördüklerini, duyduklarını edebi bir üslupla nakletme yoluna gitmiştir. Selçukluların ilk zamanlarına ait kaynakların azlığı yüzünden İbn Bìbì eserine 1192 yılında tahta çıkan I. áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev (1192-1196, 1205-1211) babası II. Úılıç-Arslan (1155-1192) tarafından veliaht tayin edilmesinden başlamış ve kendi yaşadığı zamana kadar getirmiştir. Müellif kendisinin de bizzat şahit olduğu dönem olan I.èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd dönemini teferruatlı bir şekilde anlatmıştır. Müellif sarayda görevli olduğu için elde ettiği birçok diplomatik belgeyle eserini süslemiştir23. İbn Bìbì eserini kaleme alırken kendisinin görüp yaşadıklarından hariç olarak, Meliküéş-şuarÀ unvanlı BahÀeéd-dìn Ahmed bin Maómÿd ÚÀnièì-yi Ùÿsì’nin manzum SelçuknÀme’sinden istifade etmiş, I. èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’a ait dönemin büyük bir kısmını KÀnièì Ùÿsì’nin eserinden yararlanarak yazmıştır. Müellif eserine II. áıyÀåeéd-dìn Mesèÿd’un (1284-1297) Kırım’dan Anadolu’ya geçişinden sonra Diyarbakır, Harput, Malatya ve Sivas hakimiyetinin İlhanlı hükümdarı Abaka Han (1265-1282) tarafından tanınmasının anlatıldığı konuyla son vermiştir24. Yazar eserini 679 (1280-1281) yılında tamamlamıştır25. Eserin günümüzde tespit edilebilen nüshaları şunlardır: Ayasofya Kütüphanesi nr. 2985 de kayıtlı olan ve 744 varaktan oluşan nüsha. Bu nüsha 1280 senesinde III. áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev’in (1264-1283) husûsî kütüphanesi için İbrÀhím bin Ebÿ Bekr el-Úayãerì tarafından istinsah edilmiştir. Diğeri ise Paris Bibliothèque Nationale, Supp. Persan 1536 numarada kayıtlı olan nüshadır. Bu nüsha Ayasofya nüshasının adı tespit edilemeyen bir müstensih tarafından yazılmış muhtasarıdır26.
22
İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye, neşr. Adnan Sadık Erzi-Necati Lugal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1957, I, s. 7. 23 Herbert W. Duda, “Zur Geschichtsforschung über die Rum-Seldschuken”, ZDMG, 89, NF 14/3-4, 1935, s. 20. 24 Abdülkerim Özaydın, “İbn Bìbì”, DİA, XIX, s. 380. 25 Paul Wittek “Yazijioghlu 'Ali on the Christian Turks of the Dobruja”, BSOAS, University of London, 1952, XIV/3, s. 642. 26 İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, I, s. 9-10.
VI
YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú adlı eserini II. Murad döneminde kaleme almıştır. Bu dönemin (1421-1451) Türk tarih yazıcılığında önemli bir yeri bulunmaktadır. Daha önceden Arapça ve Farsça olarak yazılan eserler bu dönemde yoğun bir şekilde Türkçe’ye çevrilmiştir. Bu faaliyetlerin yaygınlaşmasında II. Murad’ın ilim adamlarına sağladığı imkân ve teşviklerin büyük rolü bulunmaktadır. Bu devirde sadece Osmanlı Sarayında değil Anadolu Beyliklerinde de beyler adına pek çok eser yazılmış, pek çok eserin de Türkçeye çevirisi yapılmıştır27. II. Murad Türk dil ve edebiyatının gelişmesine yazıya dökülmesine büyük katkıları olan bir devlet adamıydı. Kendisi de şiir yazmış, bilimle, edebiyatla yakından ilgilenmiş; devrin alimlerini, şairlerini, müzisyenlerini sarayına toplamıştır. Onları ödüllendirip Arapça’dan ve Farsça’dan pek çok eserin çevirilerini yaptırmıştır.28 II. Murad zamanında onun adına ithafen yazılan veya onun desteğiyle ortaya çıkan birçok eser Türk tarihine ve medeniyetine ışık tutacak niteliktedir29. Onun zamanında birçok devlet adamı da bu ilmi faaliyetlere katılmış Türk tarihi için önemli eserler ortaya koymuşlardır. Bu döneminin önemli devlet adamlarından olan Timurtaş Paşa’nın oğlu Umur Bey bir çok eserin Türkçeye tercümesi için ve Türkçe eser yazılması için büyük gayretler göstermiştir30. YazıcızÀde èAlì’nin kaleme aldığı TevÀrìò-i Ál-i Selçuú adlı eserini bu dönemde ortaya çıkan, millî şuur ile Türk dili, edebiyatı ve tarihi alanında başlayan uyanışın ve gelişmelerin bir yansıması olarak ele alabiliriz. c) TevÀrìò-i Ál-i Selçuú: YazıcızÀde èAlì TevÀrìò-i Ál-i Selçuú adlı eserini Osmanlı Sultanı II. Murad’ın isteği üzerine kaleme almıştır. Müellif sultanı şu şekilde methetmiştir.
“SulùÀn MurÀd bin Muóammed Òan ki eşref-i Àl-i èOsmÀn’dandur, pÀdişahlıàa ensab ve elyaúdur. Oàuz’uñ úalan òanları uruàından belki Cingiz Òanları uruàından, daòı mecmÿèından ulu aãl ve ulu süñükdür, şerè-ile daòı èörf-ile daòı. Türk òanları daòı úapusına gelüp selÀm virmege ve òiõmet itmege lÀyıúdur. AllÀhu teèÀlÀ bÀúì .ve pÀyidÀr úılsun, ãoyı 27
Şehabettin Tekindağ, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Belleten, XXXV/140, 1971, s. 657, 658. Köprülüzade Mehmet Fuad, Anadoluda Türk Dil ve Edebiyatının TekÀmülüne Bir Bakış, İstanbul, Akşam Matbaası, 1934, s. 33, 34. 29 Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000, s. 17. 30 Köprülüzade Mehmet Fuad, “Anadoluda Türk Dil ve Edebiyatının TekÀmülü”, Yeni Türk Mecmuası, İstanbul, İstanbul Devlet Matbaası, 1933, s. 380. 28
VII
èÀlem olduúca cihÀndÀr u cihÀnda vÀr olsun.31” II. Murad’a takdim edilen32 eserin yazıldığı tarih hakkında nüshalarda net bir ifade bulunmamaktadır. Bundan dolayı inceleme yapan bilim adamları farklı tarihler üzerinde durmuşlardır. Çoğunluk, ittifak ile eserin telif tarihini (827/1423) yılı olarak kabul etmektedir. Eserdeki “Ger evvelki óarfine tÀrìh øam, úılursañ
nedir biline keyf-ü kem33” ifadesinden yola çıkılarak ebced hesabıyla yazılış tarihi H. 827 olarak tespit edilmiştir34. YazıcızÀde èAlì; İbn Bìbì tarafından yazılan el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-
èAlÀéiyye adlı Farsça eserin Türkçe'ye çevirisini yaparak TevÀrìò-i Ál-i Selçuú‘un omurgasını oluşturmuştur35. Tercüme bir eser ortaya çıkarmak amacıyla işe başlayan müellif, eserin bazı bölümlerini kaldırarak, bazı bölümlerine kendisinden ekler koyarak farklı bir eser meydana getirmiştir.
YazıcızÀde
el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’nin tercümesine
başlamadan evvel baş kısma bir Oàuz-nÀme bölümü eklemiştir. Bu bölümü kaleme alırken Reşìdeéd-dìn FazlèullÀh’ın(1248-1318), CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserinden faydalanmakla birlikte,36 tarihi Oğuz efsanelerinden ve Uygurca Oàuz-nÀme’den de istifade etmiştir37. İkinci bölüm yazılırken RÀvendì’nin RÀhatüés-sudÿr ve ayetüés-surÿr adlı eserinden istifade 31
YazıcızÀde èAlì, TevÀriò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr.
14b. 32
Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, I, İstanbul, Matbaèa-yı Âmire, 1342, s. 183. YazıcızÀde èAlì, TevÀriò-i Ál-i Selçuú, Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. Or. Quart. 1823, vr. 450a. 34 Herbert W. Duda, “Zeitgenössische islamische Quellen und das OàuznÀme des Jazyğyoàlu èAlí zur Angeblichen türkischen Besiedlung der Dobrudscha im 13. Jhd. n. Chr.”, s. 138. 33
35
“Bende-i kimesne bu iki mücellid içinde geçmiş işler ve óikÀyetleri ki åenìr ve şuhÿr-ı mÀøiye der Rÿm memÀlikinde hÀdis ve ôÀhir olmuşdı. PÀrisìden Türkìye dönderip úaleme getürdi ve CenÀb-meÀb-ı óayÀtasÀ devlet-i maévÀ aèllÀhu taéÀlÀ ebeden ve sermeden òaøretine mahall-i èarøa yitürdi ve mechÿd miúdÀrı mebõÿl úıldı ümìddir ki eger sehv ve òaùÀ vÀúiè olduysa pÀdişÀh òaøretinüñ efÀãılı ıslÀó buyurup úalem-i èafv birle termìm el fÀsıd dirià aàyÀlarki insan nisyÀndan òÀlì degil èAlì kim duèÀ gÿy Sulùÿndur Şeyhüñ sevgüsi cismine cÀndur Eger olsa èÀmile veròÀã-ıle DuèÀcısıdır şeyhüñ iòlÀã-ıla Dil-rÿódan olduúca cümle şÀm ÒudÀvendigÀr olduàun müstedÀm” YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1390, vr. 234a. 36 ”Oàuz şuèbesi şöyle kim Ànuñ şerhi Oàuz-nÀme’de ve CÀmièuét-tevÀrìò’de gelür” YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 2b. 37 Sergey Grigoreviç Agacanov, Oğuzlar, çev. Ekber N. Necef-Ahmet Annaberdiyev, İstanbul, Selenge Yayınları, 2003, s. 53.
VIII
edilmiştir38. Ayrıca İbn Bìbì’nin kendisi ve ailesi ile ilgili bilgilerin verildiği yerlerin bazıları çıkartılmış, èAlÀéaéd-dìn Ata Melik Cüveynì’ye methiye bölümlerinin yerine Sultan II. Murad’la ilgili methiyeler eklenmiştir39. YazıcızÀde’nin yapmış olduğu eklemelerden dolayı eser Türkiye Selçuklu’larının tarihinin anlatıldığı kitap niteliğinden çıkıp, İslâm öncesi Türk tarihi, Selçuklu, Moğol, Beylikler Dönemi ve Osmanlı tarihinin anlatıldığı muhteşem bir Türk Tarihi niteliği halini almıştır. Toplam dört bölümden meydana gelen eserin birinci bölümünde Türk ve Moğol boylarının tarihi ile şeceresi ve Oğuz boylarının adlarının nereden geldiği, tamga ve ongunlarının neler oldukları anlatılmaktadır. Boyların tamgaları düzgün bir şekille çizilerek gösterilmektedir. Metinde bulunan “Oàuz şuèbesi şöyle kim Ànuñ şerhi Oàuz-nÀme’de ve
CÀmièuét-tevÀrìò’de gelür” ifadesinden müellifin bu bölümü yazarken Reşìdeéd-dìn FazlullÀh’ın CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserinden istifade ettiği anlaşılmaktadır. YazıcızÀde èAlì bu bölüme Dede Korkut ve Akkoyunlu Beyi Kara Osman hakkında bilgiler eklemiştir. Türklerin soyunun Nuh Peygamberin oğlu Yafes (Yafet)’e40 kadar dayandığının anlatılmasıyla başlanan bu bölümde Oğuz boyları ve uygulanan ikili teşkilat, boyların görevleri, han ve bey olma usul ve sıraları da anlatılmıştır. Oğuz boylarının makam ve mevkilerinin anlatıldığı bölümde Türklerde toy41, orun42 ve ülüş43 gelenekleri hakkında da bilgiler sunulmuştur.
38
Nihad Sâmi Banarlı, “Yazıcı-oğlu èAlì ve SelçuúnÀme (OğuznÀme)”, s. 500; Adnan Sadık Erzi, “İbn
Bìbì”, İA, V/2, s. 716, bk. Tezin XXIII, XXIV. sayfaları. 39 Abdülkerim Özaydın, “İbn Bìbì”, DİA, XIX, s. 381; İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréilAlaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, I, s. 11. 40
Bir çok ilmi kaynakta “Yafes” olarak kaleme alınan bu isim YazıcızÀde’nin eserinde “Yafet” olarak yazılmıştır. 41 Toy, Türk devletlerinde resmi bir görüşme gayesiyle toplanılan veya Türk boylarının, topluluklarının belli bir amaç doğrultusunda bir araya geldikleri toplantılardır. Hükümdarlar çeşitli sebeplerle toy düzenlerlerdi. Bunlar, tahta çıkış toyu, zafer toyu, düğün toyu, doğum toyu, ad koyma toyu gibi toylardır. Bu toylar Türklerde sosyal hayatın düzenlenmesi açısından büyük önem taşımaktadır; bk. Abdulkadir Donuk, İdarî-Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul, 1988, s. 85; Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul, 2001, II, s. 782783; İbrahim Kafesoglu, Türk Milli Kültürü, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1986, s. 246-247, 336. 42 Orun, Türk hanlarının saraylarında veya devlet törenlerinde, toylarda Türk boylarının alacakları, oturacakları yerlerin tespit edildiği kurallardır. bk. Abdulkadir İnan, “Orun ve Ülüş Meselesi”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, İstanbul, 1931, s. 121-128.; Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, II, s. 782-783; İbrahim Kafesoglu, Türk Milli Kültürü, s. 688. 43 Ülüş, kelime manası itibarıyla bölmek, ayırmak anlamına gelmektedir. Eski Türk devlet geleneğine göre ülkenin hanedan üyeleri arasında paylaştırılması âdetini ifade etmektedir. Önceleri Oğuz boylarında kesilen etten boylara ayrılan hisseyi ifade ederken, sonraları siyasi manada bir hal alarak ülkenin hanedan üyeleri
IX
İkinci bölüm ise Selçuklu Hükümdarlarını, Oğuzlara bağlayarak Büyük Selçuklu tarihine giriş yapar. Selçuklular hakkında övgüler ve boy beylerinin oturdukları mevkiler dile getirildikten sonra, Selçuk bin Dokak (öl. 1009) hakkında kısa bilgiler verilir. Arslan Yabgu’nun (1009-1025) Gazne Hükümdarı Sultan Mahmud (998-1030) tarafından hile ile Hindistan Kalesi’ne44 hapsedilmesiyle devam eden bölüm, Sultan Mahmud’la yapılan mücadeleler ve Sultan Tuğrul’un tahta geçmesi anlatıldıktan sonra Irak Selçuklularına da değinilerek son bulur. Bu bölüm RÀvendì’nin RÀhatüés-sudÿr ve Àyetüés-surÿr adlı eserinden alınmıştır45. Üçüncü kısım Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluşuna kısaca değinilerek başlar ve
İbn Bìbì’nin kaleme aldığı el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’nin aynen Farsça’dan tercümesiyle son bulur. Bu bölümde olaylar õikr-i ifadesiyle başlayan başlıklar altında anlatılmıştır. Tercümeye esas ana metinde bulunan şiirler Türkçe’ye çevrilmiştir ancak, bazı zor olanları da aynen Farsça olarak verilmiştir. Son bölüm ise Gazan Han (12951304)’ın ölümünden sonra Anadolu’daki sosyal ve siyasal durum, Osmanlıların mensup olduğu köken ve Anadolu’ya gelişleri anlatılarak son bulmaktadır. Eserin Berlin ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü nr. 1390 nüshalarının sonunda farklı olarak II. Murad’a hitaben yazılan bir manzume bulunmaktadır. Eser bir bütün olarak ele alındığı zaman İslâm öncesi Türk tarihinden Osmanlıların kuruluşuna kadar geçen dönemin anlatıldığı bir kaynak özelliği taşmaktadır. Oğuz boylarının isimleri, tamgaları, sünükleri ve görevlerinin anlatıldığı kaynakta; devlet yönetiminde uygulanan ikili teşkilat, han ve bey olma usulleri dile getirilmiştir. Türklerdeki toy, orun, ülüş adetleri ve uygulanışı anlatılmıştır. Eserde Selçuklular Devri ordu sistemi, unvanlar, diğer
arasında paylaştırılması kuralına dönüştürülmüştür. Ülüş sistemi bilim adamlarınca göçebe devlet anlayışı ve teşkilât sistemine dayandırılmıştır. Abdulkadir İnan, “Orun ve Ülüş Meselesi”, s. 123; Osman G. Özgüdenli, Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2006, s. 43. 44 Arslan Yabgu; farkılı eserlerde “İsrÀil” ismiylede zikredilmiştir. Burada Hindistan Kalesi olarak adlandırılan yer Kalincar Kalesi’dir. bk. Abdülkerim Özaydın, “Arslan bin Selçuk”, DİA, III, s. 402, 403. 45 Adnan Sadık Erzi, “İbn Bìbì”, İA, V/II, s. 716; Nihat Azamat, II. Murad Devri Kültür Hayatı, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yeniçağ Tarihi Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul 1996, s. 168; Herbert W. Duda, Die Seltschukengeschichte des Ibn Bìbì, Munskgaard/Kopenhagen, 1956, s. 12.
X
devletlerle olan ilişkiler, hükümdarların tahta geçiş usulleri ve o devir Anadolu’sundaki yer ve şahıs adları hakkında bilgilere ulaşılabilir. Nüshalarında ve çeşitli çalışmalarda TÀrìò-i Ál-i Selçuú, Selçuk-nÀme, Oàuz-nÀme ve
Moàol-nÀme gibi isimlerle de anılmıştır, ancak nüshaların baş kısmına bu adların bir çoğu sonradan eklenmiştir, yazıldığı dönemdeki tarih kitapları için kullanılan ve çeşitli zamanlarda eserle ilgili çalışma yapan bilim adamlarının da kullanmış oldukları “TevÀrìò” (TevÀrìò-i Ál-i
Selçuú) adıyla çalışmamızda değerlendirmeye tabi tuttuk. Kaleme alınalı neredeyse altı asır geçmiş olan bu eser, o kadar güzel bir Türkçe ile yazılmıştır ki, günümüzde bile çok rahat bir şekilde anlaşılabilecek düzeydedir. TevÀrìò-i Ál-i Selçuú II. Murad dönemindeki kültür hayatının canlılığının, Türklük şuurundaki gücün günümüze bir yansımasıdır. d) TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Tarihi Değeri ve el-EvÀmirüél èAlÀéiyye fiél umÿriél-
èAlÀéiyye Arasında Bulunan Farklar: TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, İbn Bìbì’nin eserinin bir çevirisi ve RÀvendì’nin, RÀhatüés-sudÿr ve ayetüés-surÿr ile Reşìdeéd-dìn FazlèullÀh’ın, CÀmièuét-
tevÀrìò adlı eserlerinin katkılarıyla hazırlanan bir eser gibi algılanmaktadır. Ancak eser tam manasıyla bir değerlendirmeye tabi tutulduğunda durumun böyle olmadığı görülmektedir.
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un yazıldığı dönemde uygulanan çeviri metodunda, müstensihler konuyla ilgili olarak kendilerinden ve dönemin diğer kaynaklarından faydalanarak pek çok eklemeler yapmaktaydılar. II. Murad devri çeviri çalışmalarında uygulanan bu usul dönemin çeviri eserlerini farklı bir kimliğe büründürmektedir. Herbet W. Duda konuyla ilgili olarak yazdığı makalesinde YazıcızÀde’nin eserinin orijinalliğinden ve serbest yani kelime kelime olmayan bir tercüme şekliyle yazıldığından bahsetmektedir. YazıcızÀde èAlì de bu çalışmasına ismini vermediği pek çok kaynaklardan eklemeler yapmış, bazı bölümlerini ise çıkartmıştır. İbn Bìbì tarafından kaleme alınan el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye adlı Farsça eser, YazıcızÀde èAlì tarafından yapılan bu çalışmalar neticesinde farklı bir kimliğe bürünmüş, anlatıldığı devirle ilgili önemli bilgilerin verildiği kıymetli bir kaynak halini almıştır. Yazıldığı dönemden günümüze kadar geçen zaman içerisinde el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye
fiél-umÿriél-èAlÀéiyye üzerinde yapılan istinsah, neşir ve diğer ilmi çalışmalarla TevÀrìò-i Ál-
XI
i Selçuú üzerine yapılan ilmî çalışmaları kıyaslayacak olursak; YazıcızÀde èAlì’nin eseri üzerine yapılan çalışmaların çok daha fazla ve detaylı olduğu görülmektedir. Bu durum birinin diğerinden üstün olduğu anlamına elbette gelmemektedir, ancak TevÀrìò-i Ál-i Selçuú ‘un el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’den tamamen farklı özellikler taşıyan yeni bir eser olduğunu ortaya koymaktadır. Bu duruma örnek olması açısından iki eser arasında ki, farklardan birkaçını gösterebiliriz: I. áıyÀåeéd-dìn Keyhusrev’in Alaşehir’i kuşatmak gayesiyle, ordu toplamak için yayınladığı emir üzerine toplanan Selçuklu ordusu hakkında, iki eserde farklı bilgiler verilmiştir.
el-EvÀmìrüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú
èAlÀéiyye Padişahın yüce fermanı uyarınca,
Emr-i aèlÀ mÿcebince cümle emir
askerlerin seçkinleri (kaffe-i leşker keşan),
ve çeri başları ve Úayı ve Bayat ve Salur
büyüklerin (serveran) ve komutanların
ve
(sipahdaran) ileri gelenleri ve yardımcıları,
bahÀdurları her ùarÀfdan eyü yaraú ve
taraftarları, ünlü ve şanlı askerleriyle
istièdÀd-ı tamÀm birle pÀdişÀh dergÀhına
ihtişamıyla Ruzbe ovasında bulunan kutlu
Úonya ovÀsına Ruzba yazusına óÀøır
karargahta hazır oldular (İbn Bìbì, el-
oldılar (YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i
EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye
Selçuú,
(SelçuúnÀme),
Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 111a, st. 13-
Ankara,
Milli
haz.
Mürsel
Kütüphane
Öztürk, Başkanlığı
Bayındur
ve
Topkapı
sÀyir
Sarayı
boyları46
ve
Kütüphanesi,
16).
Basımevi, 1996, I, s. 126).
46
B. 84a/7. // T. 54b/20. “...alpları”
XII
I. áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev’in
Alaşehir’i kuşatmak amacıyla harekete geçmesi üzerine;
Alaşehir Tekfuru’na batıdan yardıma gelen ordu ve bunların karşılarındaki Selçuklu ordusu iki eserde şu şekilde tasvir edilmiştir.
el-EvÀmìrüél-èAlÀéiyye fiélumÿriél-èAlÀéiyye
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú
Rumdan Alman’dan, Kıfçak’tan ve Alan’dan oluşan askerler gösterilirken Şol
miúdar
çeri
Rÿm’dan
ve
diğer yandan ... İslâm Ordusu da gökyüzü Firenk’den
ve
BulàÀr
ve
Engürüs,
gibi ilerlemeye, ateş küresi gibi kaynamaya AlmÀn’dan cemè olup geldiler. Bu ùarafdan başladı,
Askerlerin
Elburz
dağı
gibi sulùÀnuñ çerileri Türk ve TürkmÀn alpleri
heybetli gürzlerinden şimşek gibi parlayan ve bahÀdurları Baór-i Aòøarì gibi úarcaşup kılıçlarından, dağı delen mızraklarından alaylar düzdiler, ışıúlar şuèÀèından ve korkan Merih’in ödü patlayıp, denizler kılıçlar ve çomaúlar barúından gözler kurumaya, ölüm can çekişmeye yüz tuttu (İbn
Bìbì,
el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-
umÿréil-Alaéiyye
(SelçuúnÀme),
úamaşurdı ve atlar kişnemesinden ve süñüler çoúlıàından Zühre-i Merrìò Àb ve
haz. deñizler èayn-i serÀb olurdı (YazıcızÀde
Mürsel Öztürk, I, s. 127). èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 111b, st. 9-13).
XIII
I. èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’ın faziletleri, adalet sevgisi ve iyi huylarının anlatıldığı bölümde, iki eser arasında aynı konu üzerinde farklı ifadelerde bulunmaktadır. YazıcızÀde, eserinde, èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’ın hüküm verirken Oğuz töresine uyduğunu belirterek, Uç bölgelere atadığı Türk boyları ve boy beyleri ve Çobanoğulları hakkındaki bilgilere yer vermiştir.
el-EvÀmírüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriélèAlÀéiyye Hiç bir zaman abdest almadan ferman imzalamazdı. Sık sık Kimya-yı
Saadet ile vezir Nizamü’l-mülk’ün Allah rahmet
eylesin
Siyerü’l-Mülük’ünü
okurdu, yakınlarından ve sırdaşlarından hiçbiri onun mübarek dilinden kötü söz veya küfür çıktığını duymamıştı. İç ve dış temizliğe çok önem verirdi. Tavla ve satrancı iyi oynar, ciritte ve okta rakiplerini geride
bırakırdı.
kuyumculukta, bakırcılıkta,
Mimarlıkta,
bıçak
ressamlıkta
yapımında, ve
dericilikte
büyük bir bilgi ve beceriye sahipti. Mücevherlerin değerini öyle iyi bilirdi... (İbn
Bìbì,
el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-
umÿréil-Alaéiyye
(SelçuúnÀme),
Mürsel Öztürk, I, s. 246-247).
haz.
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú Ve Àbdestsüz nişÀn ve tevúìè yazmazdı. Ve dÀyim KimyÀ-yı SaèÀdet kitÀbın ve NiôÀmüélMelik’in kitÀbı, ki Sìyer-i Mülÿk adlu kitÀbdur, muùÀlaèa iderdi. Oàuz töresin ve OàuznÀme ve sÀyir tevÀrìói eyü bilürdi. Çerì ve yasÀú bÀbında dìvÀn-ı aókÀmı Oàuz töresince veyÀ Oàuz töresine úıyÀs idüp óükm iderdi. Ve Rÿm ve Ermen ve Rÿs ve Engürüs ve GürcistÀn ve aùalar mecmÿè òarÀc güzÀr muùìè ve bende ve óiõmetkÀr olmış-idi. Begler begi meróÿm ÓüsÀmeéd-dìn Çoban Beg çerìyle geçüp úurudan deşte varup ÚıpcÀà’ı baãıp ãıyup Soàdaú’ı fetó idüp Ruéÿsuñ òarÀcın alduúdan ãoñra daòi küffÀra temerrüd idemediler. TÀ Tatar fetretine degin SulùÀn èAlÀéaéd-dìn çeriyle kendüzi Úonya’dan SulùÀnuyuñı’na geldi. KüffÀrı yÀàì oldıàı sebebiyle uç ùarafına teveccüh itdi. Tatar geldügin işidicek kendü girü döndi. Ucı ÓüsÀmeéd-dìn oàlanlarına ve Úayı’dan Erùuàrul’a ve Gündüz Alp’a ve Gök Alp’a ısmarladı. Al-Úıããa: Girü anuñ aòlÀúına gelelüm anuñ òavÀããı ve mülÀzımlarından kimse anuñ mübÀrek aàzından ve dilinden fuóş ve yaramaz nesne işitmedi. ÕÀtında ve fièlinde arılıú temÀm-idi. Nirde ve şaùranc bì-neôìr oynardı. Ve ãanaèatlerde yÀycılıú ve durÿdgerlik ve naúúÀşlıú ve ressÀmlıú ve òaùùÀùlıú ve sarrÀclıú ve bıçúılıú eyü bilürdi. Bu bÀblarda mahÀreti ve óadÀúati vardı. Ve cevÀhiri daòı eyü bilürdi (YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 166b, st. 8-17, vr. 167a, st. 1-6).
Türk tarihi açısından büyük öneme sahip olan bu iki eser üzerine günümüze kadar yapılmış olan çalışmaları genel itibarıyla şöyle sayabiliriz: el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-
umÿriél-èAlÀéiyye’nin günümüzde bilinen tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde
XIV
bulunmaktadır.47 Bunun dışında, adı geçen nüshadan istinsah edilen; Millet Kütüphanesi ve Paris Bibliothèque Nationale’de birer nüshası daha bulunmaktadır. Ayasofya nüshası Prof. Dr. Adnan Sadık Erzi tarafından önsöz ve fihrist ilave edilerek tıpkıbasım halinde yayınlanmıştır.48 Prof. Dr. Adnan Sadık Erzi daha sonra Prof. Dr. Necati Lugal ile birlikte eserin tamamının tenkitli metnini hazırlamayı planlamıştır. Ancak, eserin II. Úılıç-Arslan’ın vefatından I. èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’ın saltanatının başlangıcına kadar olan dönemi yayınlanabilmiştir.49 Eser Prof. Dr. Mürsel Öztürk tarafından Türkçe’ye tercüme edilerek iki çilt halinde yayınlanmıştır50. Eser ile ilgili yapılanan diğer önemli çalışmalar arasında; Ch. Schefer tarafından I. áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev ile II. Süleyman Şah (1196-1204) dönemlerinin anlatıldığı bölüm Fransızca çevirisi51, M. Th. Houtsma’nın el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-
umÿriél-èAlÀéiyye’nin Paris’te bulunan muhtasarını kullanarak yaptığı neşir çalışması52, bundan istifade eden Muhammed CevÀd Meşkÿr’un hazırladığı AòbÀr-ı SelÀciúa-i Rÿm53 yayın ve Mehmet Nuri Gençosman54 ile H. W. Duda’nın yaptığı çalışmalar55 ve Kurt Erdman’ın eserin sanat tarihi açısından yaptığı değerlendirmeyi56 saymak mümkündür. Aşağıda eserin nüshalarının tanıtıldığı bölümde ayrıntılı olarak anlatılacağı gibi,
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Paris’te bulunan muhtasarını da dahil edecek olursak, 9 adet nüshası 2 adet de neşir çalışması bulunmaktadır. Bunların dışında çalışmamızın TevÀrìò-i Ál-i Selçuú
47
Ayasofya, nr. 2985.
48
İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye, Tıpkıbasım neşr. Adnan Sadık Erzi Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1956. 49 İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye, neşr. Adnan Sadık Erzi-Necati Lugal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1957. 50 Mürsel Öztürk, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), Ankara, Milli Kütüphane Başkanlığı Basımevi, 1996. 51 “Quelques chapitres de l’abrege du Seldjouk Nameh compose par l’emir Nasreddin Yahia”, Recuil de textes et traductions publie a l’occasion du Vllle congres international des orientalistes tenu a Stocholm en 1889. 52 M.Th. Houstma, Recueil de Textes Relaties l’histoire des Seldjoucides, III, Leide, E. J. Brill, 1902. 53 Cevad Meşkur, AòbÀr-ı SelÀcika-i Rÿm, Tahran, 1350. 54 Mehmet Nuri Gençosman, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi, İbn Bìbì’nin Farsça Muhtasar SelçuknÀmesi’nden, Ankara, 1941. 55 Herbert W. Duda, “Zeitgenössische islamische Quellen und das OàuznÀme des Jazyğyoàlu èAlí zur Angeblichen Türkischen Besiedlung der Dobrudscha im 13. Jhd. n. Chr.”, Spisanie Na Bulgarskata Akadamiya Na Naukit İ İzkustvata Kıniga LXVI, Sofiya, Peçatnitsa Kınipegraf, 1943; Herbert W. Duda, “Zur Geschichtsforschung über die Rum-Seldschuken”, ZDMG, 89, NF 14/3-4, 1935; Herbert W. Duda, Die Seltschukengeschichte des Ibn Bíbí, Munskgaard / Kopenhagen, 1956. 56 Ibn Bibi als Kunsthistorische Quelle, İstanbul 1962.
XV
üzerine şimdiye kadar yapılmış olan önemli çalışmalar başlığıyla kaleme alınan kısımda anlatılan 17 ilmi çalışma bulunmaktadır. Eser öneminden dolayı ilgi uyandırmış çoğaltılma yoluna gidilmiş hatta hayır amaçlı olarak Osmanlı sarayı içerisinde istinsah ettirilip bağışlandığı zamanlar olmuştur.57
Kilisli Muallim Rıfat eserin Berlin nüshasını Alman
Konsolosluğu aracılığıyla devrin imkansızlıklarına rağmen getirtip inceleme yoluna gitmiş, nüshanın başına ve bazı sayfa kenarlarına düzeltme ve bilgi notları düşmüştür.58 Seyyid Lokman b. Hüseyin el-Áşÿrì TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’u özetlemiş, bu eseri J.J. Wilhelm Lagus Latince çevirisiyle birlikte neşretmiştir.59 Fuad Köprülü, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú‘u İstanbul Üniversitesindeki öğrencilerine Disiplin Travayı adıyla incelettirmiştir. Muharrem Ergin’de eser üzerinde öğrencilerine çalışmalar yaptırmıştır. İbn Bìbì ve eseriyle ilgili yapılan ilmi çalışmalarda YazıcızÀde’nin eserine mutlaka değinilmiştir. Adnan Sadık Erzi, Necati Lugal’in yaptıkları el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’yi önsöz ve fihrist ilave ederek tıpkı basımını gerçekleştirme çalışmaları esnasında TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’dan istifade edilme yoluna gidilmiştir60. Houtsma el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’nin Farsça muhtasarının neşrinden sonra, önemine binaen TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un neşrini de yapma ihtiyacı duymuştur. Eserle ilgili olarak yapılan bu ilmi çalışmaların yanında tezimizin “TevÀrìò-i Ál-i Selçuú üzerine şimdiye kadar yapılmış olan önemli çalışmalar” başlığıyla dile getirilen konular göz önünde bulundurulacak olursa TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un tarihi değeri ve önemi daha iyi anlaşılmış olacaktır. YazıcızÀde èAlì, eseri TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’u hazırlarken el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye
fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’den farklı olarak eserine eklediği ve çıkarttığı bölümlerle, RÀhatüéssudÿr ve ayetüés-surÿr ile CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserleri kullanırken yaptığı değişiklikleri ayrıca müellifin kendisinden ve ismini belirtmediği kaynaklardan yaptığı eklemeleri eserin 57
YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Paris Bibliothèque Nationale, nr. Regius Supp. Turc. 737, vr. 1a. nüshanın başında bulunan kayıtta áÀzì SulùÀn MuãùafÀ Òan ibn áÀzì SulùÀn Muóammed Òan’ın hareminde bulunan èAfìfe ÒÀtÿn adlı bir kadın tarafından saraya hayır amaçıyla 1139/1726 yılında bağışlandığının anlatıldığı bir kayıt bulunmaktadır (bk. Berlin nüshası’nın başındaki ketebe kaydı). 58 YazıcızÀde èAlì, OàuznÀme (TevÀrìò-i Ál-i Selçuú), Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. Or. Quart. 1823. (Nüshasının baş kısmında yer alan üç sayfalık Kilisli Muallim Rıfat’ın eklediği bölüm, bk. ek 6). 59 Abdülkerim Özaydın, “İbn Bìbì”, DİA, XIX, s. 381. 60 İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye, neşr. Adnan Sadık Erzi-Necati Lugal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1957, I s. 11.
XVI
tarihi değerini belirtmesi yönünden ortaya koymak gerekmektedir. Bu farklılıkları kısaca şu şekilde ortaya koyabiliriz. Müellif eserine Oğuzlarla ilgili kronolojik ve tarihi bilgilerin anlatıldığı OàuznÀme adlı bir bölüm ekleyerek başlamıştır. Türklerin soyunun Nuh Peygamberin oğlu Yafet (Yafes) kadar dayandırılarak başlanılan bu bölümde Türk ve Moğol boylarının tarihi ve şeceresi üzerinde teferruatlı bir şekilde durulmuştur. Bu bölümde Oğuz boylarına verilen boy adların hangi sebeple niçin verildikleri anlatılarak, Türk boylarının tamga ve ongunlarının neler oldukları dile getirilmektedir. Boyların kullanmış oldukları tamgaların şekilleri yaldızlı ve düzgün olarak eserde çizilerek gösterilmektedir.61 YazıcızÀde èAlì bu tamgaları Reşìdeéd-dìn FazlèullÀh’ın, CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserinde belirtilen şekillerinden farklı olarak göstermiştir. Farklı ilmi kaynaklarda tamka, damga gibi isimlerle anıla gelmiş olan tamàa kelimesi çeşitli devirlerde farklı anlamlar ifade etmiş, farklı amaçlar doğrultusunda kullanılmıştır. Kelime anlamı itibarıyla elle çizilen motif anlamına gelen bu tamgalar; boyların simgesi, Türk hanlarının soy alameti olarak kullanılmaktadır. Paralarda resmi yazışmalarda, mimari eserlerde, bayraklarda tamga kullanıldığı gibi, büyük baş hayvanların sağrılarına, küçük baş hayvanların kulaklarına kime ait olduğunu bildirmek amacıyla tamga vurulmuştur. Bunların yanında Türk boylarında dokunan halı, kilimlerin üzerinde, kullanılan ev eşyalarında ve mezar taşlarında da tamga yaygın olarak kullanılmıştır.62 Oğuz tamgaları’nın ortaya çıkışı TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’ta şu şekilde ifade edilmektedir. Oğuz Han vefat ettikten sonra yerine geçen oğlu Gün Òan’ın müşìri ve vezìri olan aynı zamanda devrin bilgesi kabul edilen Yengi Kinetlü Arúíl ÒvÀce adlı kişi Gün Òan’a kardeşlerinin aralarında ileride ortaya çıkabilecek olan anlaşmazlıkların önüne geçmek için şu şekilde bir teklifte bulunur. “Oğuzun her oğlu ve her torunu için birer nişan, tamga olarak tespit olunsun. Yarlıà ve hazinelerini, yılúı ve davarlarını bu nişanla tamga etsinler, bu sayede mal ve mülkten ötürü ilerde anlaşmazlıklar ortaya çıkmasın. Zaman içerisinde Oğuz’un oğul
61
YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr.1391, vr.1b-
13b. 62
Yusuf Halaçoğlu, “Damga”, DİA, VIII, s. 454; Gerhard Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, II, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden, 1965, s. 554-565.
XVII
ve torunları kendi adını ve lakabını unutmasın.” Bu teklifi beğenen Günòan Yengi Kinetlü Arúíl ÒvÀce’den her Oğuz boyu için bir nişanı tamga olarak tespit etmesini ister, o da yirmi dört boy için ayrı ayrı bir tamga hazırlar, böylelikle Oğuz tamgaları ortaya çıkmıştır.63
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’ da gösterilen Oğuz boylarının tamgaları Reşìdeéd-dìn FazlèullÀh’ın, CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserinden istifade ederek hazırlanmamış, YazıcızÀde èAlì tarafından bizzat esere konulmuştur. Burada kullanılan tamgaların tamamı ve boy adlarının çoğunluğu hiçbir eserde bu şekilde gösterilmemektedir. Ne Kaşgarlı Mahmud’un DìvÀn-u
LugÀt it Türk adlı eserinde ne de CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserde Oğuz boylarının tamgaları TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’da gösterildiği şekilde belirtilmemiştir.64 YazıcızÀde bu tamgaları eserinde belirtirken diğer eserlerden farklı olarak göstermiş, belli bir düzen içerisinde itinalı ve altın yaldızlı olarak çizmiştir.
63
YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr.
10a. 64
Kaşgarlı Mahmud, DívÀnü LugÀt-it Türk, Millet Kütüphanesi. Ali Emirî Bölümü, nr. 4189, vr. 20b, 21a., Kaşgarlı Mahmud, DívÀnü LugÀt-it-Türk Tercemesi, çev. Besim Atalay, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992, I, s. 55-58, Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1999, s. 101 (boy simgelerini gösteren tablolar); Neriman Görgünay, Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Sanatlarımızdaki İzleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2002, s. 9.
XVIII
FARKLI KAYNAKLARA GÖRE OĞUZ BOYLARININ TAMGALARI TevÀríò-i Ál-i Selçÿk
TevÀríò-i Ál-i Selçÿk
CÀmièü’t TevÀríò
DìvÀn-u LugÀt it -Türk
GÜN HAN
BAYÁT ALÚA EVLİ ÚARA EVLÜ
AY HAN
YAZIR DÖGER DODURáA YAPARLU AVŞAR YILDIZ HAN
B O Z O K L A R (S A Ğ
K O L )
ÚAYI
ÚIZIÚ BEGDİLLİ ÚARÚIN
GÖK HAN
PENCENE ÇAVUNDUR ÇEPNİ
DAĞ HAN
äALUR EYMÜR ALAYUNDLU ÜREGİR İSKENDER (İGDİR) DENİZ HAN
Ü Ç O K L A R
(S O L
K O L)
BAYINDUR
BÜGDÜZ YIVA ÚINIÚ
XIX
Yirmi dört boyu simgeleyen tamgaların tamamı sadece TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’da tam olarak eksiksiz gösterilmektedir. Kaşgarlı’nın eserinde 22 Oğuz boyu zikredilmiş ancak 21 tanesinin tamgaları gösterilmiş, Reşìdeéd-dìn’in eserinde ise 24 boydan bahsedilmekte, yalnız 23 boyun tamgaları verilmiş ve bu iki eserdeki tamga çeşitleriyle YazıcızÀde’nin eserindeki tamgalar arasında farklar bulunmaktadır. Toy törenlerinde boylara ülüş olarak ayrılan koyunun kısımlarına, CÀmièuét-tevÀrìò’de endÀm-i guşt (etin bir kısmı) adı verilirken,
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’da bu kısma süñük (kemik) adı verilmektedir. Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) adlı eserinde; YazıcızÀde eserinde, Oğuz boylarını simgeleyen tamgaları kaynağına en yakın olarak gösterdiği için eserinde bu tamgaları aynen yayınladığını belirtmektedir.65 W.M. Thacston, CÀmièü’t-tevÀríò’in İngilizce tercümesinde Berlin ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi nr. 1390, nr. 1391 nüshalarını kullanma gereği duymuştur.66 Anadolu Beylikleri, Akkoyunlular, Karakoyunlular ve Karamanoğulları kullandıkları fermanlarda, emirnâmelerde ve devletler arası yazışmalarda gönderilen mektuplarda kendilerini ifade eden tamgaları
kullanmışlardır. Osmanlı Devleti’ne
gelindiğinde; Osman Gazi ile birlikte ferman ve beratlara tamga yerine tuğra çekilme adetine başlanılmıştır. Ancak Sultan II. Murad devrine gelindiğinde ilk kez resmi olarak Osmanlı paralarında ve silahlarında Oğuz boylarının tamgaları yer almıştır.67 II. Murad zamanında kestirilen Osmanlı sikkelerinde ok ve yaydan oluşan Kayı boyunun tamgası kullanılmıştır.68 II. Murad’ın burada kullanmış olduğu tamga bizzat kendisinin isteği üzerine YazıcızÀde èAlì tarafından kaleme alınan TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’da belirtilen motiftir. Padişah burada gösterilen ve kendi boyuna ait olduğuna inandığı Kayı tamgasını döneminde bastırttığı paralar ve imal edilen askeri malzemeler üzerinde kullanmıştır. Burada dile getirilen farklılıklar
YazıcızÀde’nin
eserinin
orijinalliğinin
ve
öneminin
bir
delili
olarak
değerlendirilebilir.
65
Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), s. 210. Reşíde’d-dín Fazlullah, JÀmièu’t-TawÀríkh. Compendium of Chronicles, İngilizce terc. W. M. Thacston, s. XXXI-XLIV. 67 Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), s. 206; Yusuf Halaçoğlu, “Damga”, DİA, VIII, s. 454. 68 Neriman Görgünay, Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Sanatlarımızdaki İzleri, s. 8. 66
XX
YazıcızÀde èAlì, Oğuz boylarında uygulanan ikili teşkilat, boyların görevleri, han ve bey olma usul ve sıralarını geniş bir şekilde anlatmıştır. Oğuz boylarının makam ve mevkilerinin anlatıldığı bu bölümde Türklerde toy, orun ve ülüş gelenekleri hakkında bilgiler sunulmuştur. İbn Bìbì’nin eserinde bulunmayan bu bölümü müellif Reşìdeéd-dìn FazlèullÀh’ın
CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserinden ve değişik kaynaklardan istifade ederek oluşturmuştur. Metinde bulunan “Oàuz Şuèbesi şöyle kim Ànuñ şerhi Oàuz-nÀmede ve CÀmièuét-tevÀrìò de
gelür”69 ifadesi de bu bilgiyi doğrulamaktadır. YazıcızÀde èAlì bu bölüme kaynağını belirtmeden kendisinden Dede Korkut70 ve Akkoyunlu Beyi, Kara Osman71 hakkında bazı bilgiler eklemiştir. Eserin geneli ve Oàuz-nÀme bölümünün hazırlanmasıyla ilgili olarak; Fuad Köprülü
Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eserinde, müellifin Uygur hattıyla yazılmış bir Oàuz-nÀme ile adı zikredilmeyen farklı kaynaklardan istifade edildiğini belirtmiş, bunun yanında, Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları isimli eserinde ise, Oğuz ananesi ile ilgili olan malumatın tevsikinin mümkün olmadığını kaydetmiştir. Kemal Eraslan, Belleten’de yazdığı “Yazıcızade’nin Oğuz-nÀmesi” adlı makalesinde; Yazıcızade’nin Oğuzlarla ilgili metninin yazılı ve sözlü rivayetlerinin bir özeti olduğunu dile getirmiş ve muhteva bakımından oldukça önemli olan eserin ayrı ayrı üzerinde durulup incelenmesi gerektiğini vurgulamıştır. Fahrettin Kırzıoğlu, Dede Korkut Oğuznameleri adlı kitabında YazıcızÀde èAlì’nin
69 70
eserini
meydana
getirirken
kendisinden
çeşitli
katmalarda
bulunduğunu
YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 2b. YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr.
14b-15a: Atasından ãoñra çoú õamÀn Úayı, òanlar òanı oldı. Pes bu .delìl ve erkÀnca padişÀh-ı Àèôam seyyid-i
selÀùìnüél-èArab veél-èAcem úÀyid-i cüyÿşiél-.muvaóóidìn, úÀtiliél-kefereti veél-müşrikìn sulùÀn bin sulùÀn pÀdişÀhumuõ SulùÀn MurÀd bin Meóemmed Òan ki .eşref-i Àl-i èOsmÀn’dandur pÀdişahlıàa ensab ve elyaúdur. Oàuz’uñ úalan òanları uruàından belki Cingiz Òanları uruàından, daòı mecmÿèından ulu aãl ve ulu süñükdür, şerè-ile daòı èörf-ile daòı. Türk òanları daòı úapusına gelüp selÀm virmege ve òiõmet itmege lÀyıúdur. AllÀhu teèÀlÀ- bÀúì ve pÀyidÀr úılsun, ãoyı èÀlem olduúca cihÀndÀr u cihÀnda vÀr olsun. Bi-én-nebiyyi ve Àlihi ve hem peyàamber -èalayhiés-salÀm- zamÀnına yaúìn õamÀnda BeyÀåi boyından Úorúut Ata úoydı Oàuz úavminüñ bilgesi-y-idi, ilhÀm iderdi. Eyitdi: “Áòir zamÀnda girü òanlıú Úayı’na dege, daòı kimesne ellerinden almaya.” didügi èOsmÀn -raómatuéllÀh- neslindendür. 71 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr.1391, vr. 15b, st. 12-13: Meróÿm Úara èOåmÀn daòı, dÀyim bu ögüdi oàlanlarına virür imiş: “Olmasun ki oturaú olasız ki beglik TürkmÀnlık ve yürüklik idenlerde úalur” dir imiş.
XXI
belirtmektedir72. Ayrıca Adnan Sadık Erzi, M.E.B. İslâm Ansiklopedisi’ne yazdığı İbn Bìbì maddesinde; TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Oğuz boylarıyla ilgili kısmının farklı kaynaklardan ve Uygur hattıyla yazılmış OàuznÀmeden de istifade ederek yazıldığını dile getirmiş. Yine Adnan Sadık Erzi ve Necati Lugal el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye adlı eserin birinci cildinin neşrinde, YazıcızÀde’nin tercüme esnasında esere Oğuzlar ile ilgili eklemelerde bulunduğunu belirtmişlerdir73. YazıcızÀde, İbn Bìbì’nin tercümesine geçmeden önce metne Büyük Selçuklu Devleti, Irak ve Suriye Selçuklarına ait siyasi olayların ve Türkiye Selçuklarının şeceresi hakkında bilgilerin anlatıldığı yeni bir bölüm eklemiştir. Selçuklu Hanlarını, Oğuzlara bağlayarak, Büyük Selçuklu tarihine bir girişle başlanılan bu kısımda, Tuğrul Bey’den (1040-1063) itibaren Sultan Sencer’e (1118-1157) kadar geçen dönemin siyasi olaylarından söz edilmektedir. İbn Bìbì’nin eserinde bulunmayan bu bölümde; Selçuklular hakkında övgülerden ve boy beylerinin oturdukları mevkilerden söz edilmiştir. Ardından; Selçuk bin Dokak hakkında bilgiler zikredilerek, Arslan Yabgu’nun Gazne Hükümdarı Sultan Mahmud tarafından hile ile Hindistan (KÀlincar) Kalesine hapsedilmesi konu edilir. Son olarak Sultan Mahmud’la yapılan mücadeleler ve Sultan Tuğrul’un tahta geçmesi anlatıldıktan sonra Irak Selçuklularıyla ilgili özet bilgiler verilir. Bu bölüm hazırlanırken RÀvendì’nin RÀhatüés-sudÿr
ve Àyetüés-surÿr adlı eserinden istifade edilmiştir.74 Bu duruma örnek olarak iki eser arasındaki şu benzerlikleri verebiliriz: Selçuklu Sultanı MelikşÀh’ın (1072-1092) özellikleri tahta geçişi ve dönemindeki devlet yöneticileri ile ilgili bilgiler TevÀrìò-i Ál-i Selçuú ve RÀhatüés-sudÿr ve Àyetüés-surÿr adlı eserlerde bir birine benzer olarak anlatılmıştır.
72
Kırzıoğlu. M., Fahrettin, Dede Korkut Oğuznâmeleri, İstanbul, Erenler Matbaası, 1952, s.9. 73 İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye, neşr. Adnan Sadık Erzi-Necati Lugal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1957, I, s. 7. 74 Nihad SÀmi Banarlı, “Yazıcı-oğlu èAlì ve SelçuúnÀme (OğuznÀme)”, s. 500; Adnan Sadık Erzi, “İbn Bìbì”, İA, V/2, s. 716.
XXII
RÀhatüés-sudÿr ve ayetüés-surÿr Melikşah’ın
boyu
SulùÀn MelikşÀh’uñ òïb ãÿreti var-
tamamdı. Geniş omuzlu, kuvvetli bazulu,
idi ve kuvvetlü bÀzÿsı var-idi ve semizlige
şişmanca, toparlak sakallı idi. Yüzünün
mÀyil idi ve degirmi saúalı vÀr-idi75, ammÀ
rengi pembe idi; bir gözü yaradılıştan değil
şöyle degül ki èayb ola.Ve at üzerinde silÀó
de, adetinden biraz şaşı idi. Her türlü
oynamaúda àÀyet cüst idi. Ve dört yüz kırk
silahları kullanırdı. Binicilikte ve kûy ile
beşinci yılÿñ cemÀõiyeél-ÿlÀsında vilÀdet
çevğan oynamakta çok çevikti. Doğumu
bulmış-idi. Müddet-i èömri otuz sekiz yıl
455 senesindedir, ömrü 38 yıl, veziri
idi. Ve pÀdişÀhlıàı yigirmi yıl idi. Ve vezìri
NiôÀmüél-Mülk eléHasan bin Ali bin
NiôÀmüél-melik’idi. ÓÀcibi ÚımÀc’idi. Ve
İshak, hacibi Hacip Komac. O, kudretli,
SulùÀn MelikşÀh bir pÀdişÀh-idi ki baòtı
murat sürmüş, bahtiyar, talihli, her şeyi
muvÀfık ve rÿzigÀrı müsÀéid ve esbÀbı
hazır, istediğini elde eder tanrı tarafından
müheyyÀ, teèyìd-i ilÀhì birle müèeyyed ve
kuvvetlendirilmiş,
tevfini
Tevfìk-i RabbÀnì birle muvÀffak idi.
(RÀvendì,
(YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú,
kazanmış
bir
yüzü
güzel,
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú
Allah’ın padişahtı.
RÀhatüés-sudÿr ve Àyetüés-surÿr, çev.
Topkapı
Ahmed
Bölümü, nr. 1391, vr. 27b, st. 16, 17; vr.
Ateş,
İstanbul,
Kurumu, 1999, I, s. 122-123).
Türk
Tarih
Sarayı
Kütüphanesi,
Revan
28a, st. 1-3).
75
B. 37a/15. “...ve bir gözi fiél-cümle óavl gibi vÀridi ammÀ şöyle degül ki...” / T. 25a/10 “...ve aú beñüzlü-y-idi. ve bir gözi fi él-cümle óavl gibi...”
XXIII
Sultan Melikşah’ın Vezir NiôÀmüél-Mülk’ü görevden alması, Sultan’ın ve NiôÀmüél-Mülk’ün ölümü TevÀrìò-i Ál-i Selçuú ve RÀhatüés-sudÿr ve Àyetüés-su,rÿr adlı eserlerde biri birine benzer olarak kaleme alınmıştır.
RÀhatüés-sudÿr ve Àyetüés-surÿr
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú
Bir gün birini gönderip NiôÀmüélMülk’e şu haberi verdi; “sen hükümdarlıkta benimle ortaksın ve bana danışmadan istediğin şeyi yapıyor, oğullarına vilayet ve iktalar veriyorsun. Emredeyim, vezirlik sarığını başından alsınlar da gör!” O,”Sana taç veren benim başıma sarık koymuştur ve bunların her ikisi birbirine bağlı ve merbuttur”. diye cevap verdi. Sözü götürüp getirenler ona ilaveler yaptılar ve bu söz sultanın kızgınlığını artırdı. Onu TÀcüél Mülk’ün eline teslim etti. O, Nihavend’e ulaşınca, yardımsız terkedilmiş olan mülhidler, vezir TÀcüél Mülk’ün kışkırtması üzerine, NiôÀmüél-Mülk’ü kamaladılar; çünkü hiç bir Müslüman böyle bir insanı öldürmeğe çalışmazdı. NiôÀmüél-Mülk, o zaman yaşı sekseni geçmiş bir ihtiyardı. Sanki onun o sözü bir fal idi. Çünkü Sultan Bağdad’a vardıktan on sekiz gün sonra öldü ve ikisinin ölümü arasında bir aydan az bir müddet vardı. (RÀvendì, RÀhatüés-sudÿr ve Àyetüés-surÿr, çev. Ahmed Ateş, İstanbul, Türk Tarih Kurumu, 1999, I, s. 131-132).
Bir gün NiôÀmüél-Melik’e Àdem gönderdi, eyitdi: “Ne dirsin? Benümle pÀdişÀhlıú da şerìk misin ki benüm meşveretümsiz ve icÀzetümsiz taãarruflar idersin. Ve vilÀyetlerüñ iútÀéın üleşdürürsin ve memleketleri oàlanlaruña virürsin. Diler misin ki Àdem gönderem dülbendüñi başuñdan alalar?” NiôÀmüél-Melik eyitdi: “SulùÀnéa eydüñ ki ol vaút ki onuñ başına tÀc úodılar, benüm başuma dülbend úodılar. İkisi birbirine baàludur ve ulaşuúdur, ayrılmaà olmaz.” didi. Naúl idenler SulùÀn’a daòı ziyÀde úatup ayruúsı ãÿret-ile itdiler. TÀ ki SulùÀn àaøab idüp Niôamüél-Melik’i èazl itdi ve vüzÀreti TÀcü ’l-Melik’e virdi. Ve NiôÀmü él-Melik mÀèzÿl yüridi, tÀ leşker NihÀvend’e gelince. Ana gelicek, TÀcüél-Melik bir niçe devletsüzleri taórìk itdi, vardılar, èaleél-àafle NiôÀmüél-Melik’i bıçÀà-ile öldürdiler, şehìd itdiler. Ve cemìè èÀlem anuñ-çün acıdılar. ZìrÀ ki aña lÀyıú degüldi. Ve èömri seksenden geçmiş-idi. -Ka-annahu- anuñ ol SulùÀn’a didügi kelÀm fÀl gibi düşdi. ZìrÀ ki bu vÀúıèadan ãoñra SulùÀn, BaàdÀd’a geldi. On sekizinci gün SulùÀn daòı fevt oldı. (YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 30a, st. 1-10).
Müellif eserin çeviri kısmına; Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluşuna kendisinden de eklemeler yaparak başlar. İbn Bìbì’nin kaleme aldığı II. Úılıç-Arslan’ın oğlu I. áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev’i kendi yerine veliaht atamasından başlayıp, Türkiye Selçuklu Sultanı II. èİzzeéddìn KeykÀvus’un oğlu II. áıyÀåeéd-dìn Mesèÿd’un İlhanlı Devleti’nin hükümdarı Abaúa Òan’ın huzuruna gelmesi arasında geçen zamandaki olayların anlatıldığı el-EvÀmirüél-
èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye’nin
Farsça’dan tercümesiyle bu bölüme son verir. Bu
XXIV
bölümde olaylar “õikri“ ifadesiyle başlayan başlıklar altında asıl metne bağlı kalınarak anlatılmıştır. Eserde esas ana metinde bulunan şiirler Türkçe’ye çevrilerek verilmiş ancak bazı zor olanları aynen Farsça olarak bırakılmıştır. Konu içerisinde geçen bazı Farsça mektuplar yazanın belagatini göstermek amacıyla Farsça olarak aynen yazılmıştır. Konu içerisinde geçen ayet ve hadislerin büyük bir çoğunluğu kırmızı renkli olarak kaleme alınmıştır.
el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye içerisinde yer alan èAlÀéaéd-dìn Ata Melik Cüveynì’ye methiye bölümleri YazıcızÀde èAlì tarafından çıkartılarak yerine, eserin yazılması emrini veren Sultan II. Murad’a methiye bölümleri eklenmiş ayrıca metnin değişik yerlerinde de onun soyu hakkında çeşitli övgülerde bulunulmuştur.76 Müellif çeviriyi yaparken Selçuklu hükümdarlarının tahta geçişi esnalarında ve farklı konularda hüküm vermeleri esnasında Oğuz geleneklerini uyguladıklarından ve bu uygulamaların ne şekilde gerçekleştiğinden bahsetmiş, toy ve saçı saçma geleneklerini dile getirmiştir.77 YazıcızÀde esere Anadolu’da farklı yer adları, Selçuklu komutanlarının ve askerlerinin hangi Türk boylarından geldikleri, İbn Bìbì’nin eserinde zikredilmeyen farklı üst düzey devlet görevlilerinin ve Uçlarda hizmet veren Türk beylerinin isimlerini de eklemiştir.78 TevÀrìò-i
Ál-i Selçuú’un nüshalarından Berlin ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi 1390 numaralı nüshalarının son kısımlarına münacat ve methiye kısmı eklenmiş, müellifin adının ve eserin yazım tarihinin çıkartıldığı ketebe kaydı da burada yer almaktadır.79 Ayrıca Topkapı Sarayı
76
YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 14b. “SulùÀn MurÀd bin Muóammed Òan ki eşref-i Àl-i èOsmÀn’dandur pÀdişahlıàa ensab ve elyaúdur. Oàuz’uñ
úalan òanları. uruàından belki Cingiz Òanları uruàından, daòı mecmÿèından ulu aãl ve ulu süñükdür, şerè-ile daòı èörf-ile daòı. Türk òanları daòı úapusına gelüp selÀm virmege ve òiõmet itmege lÀyıúdur. AllÀhu teèÀlÀ bÀúì . ve pÀyidÀr úılsun, ãoyı èÀlem olduúca cihÀndÀr u cihÀnda vÀr olsun. 77 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr.1391, vr. 43a, 43b, YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 113b, 140a, 160b, 166b, 167a, 175a, 294b, 317b, 384b, 400a, 413b, 414b, 421a. 78 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr.1391, vr. 98a, 107a, 108a, 111a, 113b, 117a, 120a, 125a, 167a. 79 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1390, vr. 285a, st. 13-286b. YazıcızÀde èAlì, OàuznÀme (TevÀrìò-i Ál-i Selçuú), Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. Or. Quart. 1823, Vollst, vr. 448b-450a.
XXV
1390 numaralı nüshanın baş kısmında diğer nüshalardan farklı olarak “OàuznÀme” adlı bir bölüm bulunmaktadır.80
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’la ilgili olarak şimdiye kadar yapılan çalışmalarda, İbn Bìbì’nin kendisi ve ailesi ile ilgili bilgilerin verildiği yerlerin, YazıcızÀde tarafından tercüme esnasında çıkartıldığı dile getirilmektedir. Ancak yapmış olduğumuz çalışma esnasında müellifin, İbn Bìbì’nin babası, annesi ve görevleri ile ailesinin Türkiye Selçukluları hizmetine girişi hakkında açık bilgiler verdiğini gördük.81 Eserin son bölümü de çeviriye esas alınan ana metinden tamamen farklıdır. Bu bölüme de; YazıcızÀde èAlì kaynağını belirtmeden kendisi yeni eklemelerde bulunmuştur. Eserin bu kısmında; Osmanlıların mensup olduğu boydan, Ertuğrul Gazi’den ve Osman Bey’den bahsedilmiş, onun soyunun temellerine inilmiş ve
Osmanlıların Anadolu’ya gelişleri
anlatılmıştır. Osman Gazi'nin bey seçilmesi ve bu esnada uygulanan Oğuz Töresi dile getirilmiştir.82 Anadolu’da kurulan Türk beylikleri ile ilgili bilgilerin de verildiği TevÀrìò-i Ál-
i Selçuú’da Sarı Saltuk’un faaliyetlerinden bahsedilerek onun zamanında Dobruca dolaylarının Türkler tarafından fethi anlatılarak o zamanda Balkanlardaki Türk faaliyetleri hakkında önemli bilgiler günümüze ulaştırmıştır.83 Ayrıca İlhanlı hükümdarı Gazan Han
80
Bk. tezin ekler bölümü ek 1. YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 73a, st. 5: .Ve bu kitÀbıñ müellifiniñ bir èazìz kişi üstÀdı vÀr-imiş, eydürmiş ki: “RÀfiøì yılan gibi olur. Nitekim yılan úarıcaú ejdehÀ olur, rÀfiøì daòı úarıcak mülóid olur” dirmiş. YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 304a, st. 1-3: “Ve tercümÀnlıàı bu efsÀne müellifinüñ atası Seyyid Muòammed el-Caèferiyye’ye -raòmatuéllÀh- erzÀnì buyurdı. Ve andan kÀmurÀn ve şÀduman ve óÀtır-ı mesrÿr ve düşmen-i maòõÿl ve maúhÿr .rÀyet-i manãÿr altında Úonya’ya geldi ve cÀm-ı şerÀb birle şibÀb-ı èuãrati şÀdÀb ùutardı, -veés-selÀm-”. YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr.1391, vr. 305b, st. 5-10. “-.müéellif atası Mecdeéd-dìn TercümÀn’ı -raòmatuéllÀh-, ki SulùÀn CelÀleéd-dìn zamanında anlaruñla maèrifet ve inbisÀùı vardı, SulùÀn èAlÀéaéd-dìn zamÀnında müéellif anası Bìbì Müneccime’yi -anlaruñ .terbiyyetine ve óÀcÀtları arøına úıyÀm gösterüp èinÀyet ve şefúat úılurdı, ol ve sÀyil birle anları daèvet itmege risÀlet gönderdi ki vara istimÀlet ve iyÀlet maúãÿdı vechi-y-ile girü Rÿm memÀlikine daèvet úıla. Ve her òÀn-içün teşrìf-i mÀlikÀne ve şÀhÀne òilèatler ve altÿn úurlu úılıçlar ve úur eyerlü uyanlu òÀã atlar irsÀl buyurdı”. 82 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 167a, 411a, 423b. 83 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 414a-415b, 444a, 444b. 81
XXVI
(1295-1304)’dan84 da teferruatlı bir şekilde söz edilmiş; Gazan Han’ın Müslüman oluşu, onun döneminde Anadolu’da cereyan eden olaylar ve Gazan Han’ın faaliyetleri, ölümü hakkında detaylı bilgiler verilmiştir.85 Bu bilgilerin Reşíde’d-dín Fazlullah tarafından kaleme alınan
CÀmièüét-tevÀríò isimli eserden alındığı anlaşılmaktadır. Bunların ardından esere üç farklı hikaye eklenmiştir. Bunlar; Gazan Han dönemine ait Cemal Lök adlı bir âsinin çıkardığı olaylar,86 diğeri Gazneli Mahmud ile ilgili bir hikaye87 ve son olarak da Osman Gazi ile ilgili olan hikayelerdir.88 İbn Bìbì‘nin el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye adlı eserinin bir tercümesiymiş gibi düşünülen TevÀrìò-i Ál-i Selçuú; bizzat YazıcızÀde èAlì tarafından esere eklenen bilgiler ve çıkartılan bazı bölümler sonucu, Türkiye Selçuklu tarihinin anlatıldığı tercüme bir eser niteliğinden çıkmış, yeni bir kimliğe bürünmüştür. Bu eser sayesinde Türklerin soyu, Oğuz boylarının tamgaları, boy isimlerinin hangi olaylar sonucu verildiği, han ve yönetici olma usulleri, ordu sistemi ve sosyal yaşantı ile ilgili İslâm öncesi Türk tarihi hakkında önemli bilgilere ulaşılmaktadır. Çobanoğulları’nın beyi, Mahmud Bey hakkında tek bilgi sadece YazıcızÀde èAlì’nin eserinde verilmektedir. Çobanoğulları’nın soyunun Kayı boyuna dayandırıldığı bu eserde, Hüsameddin Çoban Bey’in, èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd döneminde uç bölgelerdeki faaliyetlerinden teferruatlı olarak söz edilmiştir.89 Müellifin verdiği bilgiler doğrultusunda; Anadolu’da kullanılan Türkçe yer adları, Selçuklu Devleti içerisinde Türk töresinin, geleneklerinin uygulanışı, Türklerde boy teşkilatı, askeri teşkilat, uç
84
Hayatı ve faaliyetleri için bk. Osman G. Özkuzugüdenli, GÀzÀn HÀn ve Reformları (694/1295703/1304), Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2000. 85 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 416b-433b; YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Paris Bibliothèque Nationale, nr. Regius Supp. Turc. 737, vr. 416b-451b. 86 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 445b-450a. 87 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 451b-453b. 88 YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391, vr. 453b. Bk.YazıcızÀde èAlì, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1390, vr. 284b-285a. 89 Ali Sevim-Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1998, s. 225, 228, 235.
XXVII
bölge uygulamaları, devlet idaresindeki yöneticilerin unvanları ve makamları, halkın sosyal durumu hakkında bizlerin teferruatlı bilgilere ulaşmamıza imkân sağlamıştır. YazıcızÀde èAlì’nin katkılarıyla Türkiye Selçuklularının bir döneminin anlatıldığı el-
EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’nin tercümesi niteliğinden çıkarak Selçuklu, Moğol, Beylikler döneminin ve kuruluş devri Osmanlı sosyal ve siyasal tarihinin anlatıldığı bir umumi tarih halini alan TevÀrìò-i Ál-i Selçuú; Farsça yerine Türkçe’nin hem halk hem Osmanlı sarayı içerisinde bir ilim dili halini aldığı Sultan II. Murad dönemindeki halkın anlayabileceği arı bir Türk diliyle tarih yazma geleneğinin bir ürünüdür.90 Bu dönemde pek çok çeviri eserler hazırlatan, Sultan Murad büyük bir milli şuur içerisinde dile müdahale etmiş, Türkçe’nin sadece halkın konuştuğu bir dil olmaktan çıkmasını, devlet ve bilim dili olmasını sağlamıştır.91 TevÀrìò-i Ál-i Selçuú kendisinden sonra kaleme alınan pek çok tarihi esere kaynak teşkil etmiştir,92 bu eserlere örnek olarak; II. Beyazıd (1481-1512) dönemi tarih yazarlarından Mehmed Neşri’nin eseri KitÀb-ı CihÀn-nu-mÀ yı gösterebiliriz. Neşrì eserini hazırlarken büyük bir oranda TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’dan istifade etmiştir.93 Bu eser aracılığıyla Osmanlı padişahlarının; kendi şecrelerini Oğuz Kağan’a dayandırdıkları,94 ayrıca Anadolu’da kendilerinden önce hüküm süren Türkiye Selçuklu devletinin kurucularının Oğuz soyundan gelmesinden dolayı, uygulamalarıyla kendilerini onların mirascıları kabul ettikleri görülmektedir. YazıcızÀde èAlì’nin eseri; kaleme alındığı devirde Osmanlı Devletinde ortaya çıkan, Türkçülük anlayışının ve milli dil alanında başlayan uyanışın bir göstergesi olarak karşımızda durmaktadır.
90
Köprülüzade Mehmed Fuad, Anadolu’da Türk Dil ve Edebiyatının Tekamülüne Bir Bakış, İstanbul, Akşam Matbaası, 1933, s. 27. 91 Mustafa İsen, “Başlangıçtan XVIII. Yüzyıla Kadar Türk Edebiyatı”, Genel Türk Tarihi, İstanbul, Yeni Türkiye Yayınları, VI, s. 561. 92 Fehameddin Başar, “İlk Osmanlı Tarihçileri”, Türkler, Ankara, Semih Ofset, 2002, XI, s. 410; Ahmet Aydın, “ Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı”, Türkler, Ankara, Semih Ofset, 2002, XI, s. 417. 93 Sergey Grigoreviç Agacanov, Oğuzlar, Çev. Ekber N. Necef-Ahmet Annaberdiyev, İstanbul, Selenge Yayınları, 2003, s. 53. 94 Halil İnalcık, “Osman I”, DİA, XXXIII, s. 444.
XXVIII
B. TEVÁRÌH-İ ÁL-İ SELÇUÚ’UN NÜSHALARI YazıcızÀde èAlì tarafından kaleme alınan TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Türkiye ve dünya Kütüphanelerinde tespit edebildiğimiz toplam 9 nüshası, 2 tane de neşir çalışması bulunmaktadır. Bu nüshaların çoğunluğu tamdır, ancak geç dönemlerde kaleme alınan nüshalar eserin sadece belli bölümleri alınarak istinsah edilmiştir. Genelde az bir bölümü harekelenerek (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi 1391 numaralı nüsha hariç) istinsah edilen bu nüshaların, son dönemlerde kaleme alınanlarında ise hiç hareke kullanılmamış ve bunalar rikèa yazı türüyle yazılmıştır. Bugüne kadar eserin tam neşri yapılmamıştır, Houtsma tarafından 1902 yılında yapılan neşirle, şu anda bir nüshasını Millet Kütüphanesi’nde tespit edebildiğimiz bir forma olarak neşredilmeye çalışılan bir eksik nüshası bulunmaktadır. YazıcızÀde èAlì tarafından Osmanlı Sultanı II. Murad döneminde kaleme alınan TevÀrìò-i Ál-
i Selçuú’un tespit edebildiğimiz nüshaları şunlardan ibarettir. 1. Topkapı Nüshası (R. 1390): TÀrìò-i Ál-i Selçuú. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü R.1390 numarada kayıtlıdır. Bu yazmanın özellikleri şu şekildedir: 288 varak, Aharlı kâğıt, 270 mm. boy ve 180 mm eninde düzenlenmiştir. Her varak 125 mm uzunluğunda 23 satır olarak, nesih yazı türüyle yazılmıştır. XVI. yüzyılda kopya edildiği tahmin edilen95 yazmanın konu başlıkları kırmızı renkli mürekkeple yazılmıştır, cildi şemseli zeytÿnì deridendir. Diğer nüshalara göre daha itinasız bir yazıyla istinsah edilmiştir. İlk varak (1a) “TÀrìò-i Ál-i Selçuú, Sancaktan gelen” ibaresi bulunmaktadır. 2a-2b3a-3b arası varaklarda Oğuz Destanından bir parça yer almaktadır.96 Bu bölümde sırasıyla Oğuz’a övgü, Oğuz’a dua ve destanda geçen kahramanların özellikleri anlatılmaktadır. Eser’in başlangıcında (vr. 4a) TÀrìò-i Ál-i Selçuú, ibaresi bulunmaktadır. Asıl metin varak (4b) den itibaren şu ifadelerle başlamaktadır: 95
Blochet, A.F., 62 s. 737. Mustafa S. Kaçalin, Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuznâmesi, Kitabevi, İstanbul, 2006, s. 294; Bahaeddin Ögel, “Dede Korkut Kitabı’nın Eski ve Yazılı Kaynakları Hakkında (Topkapı Sarayı’ndaki Oğuz Destanı Parçaları İle Karşılaştırma)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı -Belleten 1988-, 1994, s. 113-129; AhmetZeki Validi, “On Mubarakshah Ghuri”, BSOAS, VI/4, 1932, s. 847—858. 96
XXIX
1.
-BiésmiéllÀhiér-RaómÀniér-Raóìm-
2.
-èAded-i óamdi bì-èaded ve vüfÿri sipÀsi bì-úıyÀs ol Meliküél-mülk celle celÀlühü ve
èamme…Eser kendi içinde dört bölüme ayrılmaktadır. Birinci bölüm Türk boylarının Tarihini, Oğuz’un şeceresini, Türk boylarının tamgalarını ve ongunlarını anlatır. İkinci bölüm Büyük Selçuklu Devleti’nin anlatıldığı kısımdır. Burada Tuğrul Beğ’den Sultan Sencer’e kadar olan dönemden bahsedilmektedir. Arkasından da Irak Selçukluları anlatılmıştır. Üçüncü bölüm İbn Bìbì’nin eseri el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’nin aynen tercümesidir. Burada Türkiye Selçukluları ve Osmanlı ailesinden bahsedilir. Ayrıca Anadolu beylerinin şecereleri de dile getirilmiştir. Son bölümde ise Türkiye Selçuklularının Moğollar tarafından yıkılmasından, Gazan Han’ın savaşlarından, Osmanlı Devleti’nin kurulduğu dönemden bahsedilmektedir. Ayrıca bu nüshanın (286a-287b) numaralı sayfalarında II. Murad’a atfen yazılmış bir manzume yer almaktadır. 2. Topkapı Nüshası (R. 1391): Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü 1391 numarada kayıtlı bulunan bu yazmanın eser özellikleri şu şekildedir: 455 varak, aharlı kağıt, 355 mm. boy ve 255 mm eninde düzenlenmiştir. Her varak 165 mm uzunluğunda 17 satır, nesih yazı türüyle harekeli olarak yazılmıştır. Yazmanın konu başlıkları kırmızı renkli mürekkeple yazılmış, cildi şemseli zeytÿnì deridendir ve tamir görmüştür. Eserin son varağında “951” (1544) yılında tamamlandığı ibaresi bulunmaktadır. Diğer nüshalarda istinsah tarihi yoktur, ancak Paris Bibliothèque Nationale’de bulunan nüshanın başında 1139 tarihi bulunmaktadır. Bu tarih “áÀzì SulùÀn Muãùafa Òan İbn áÀzì SulùÀn Muóammed Òan” ın hareminde bulunan èAfìfe ÒÀtÿn tarafından saraya hayır amaçlı bağışlanma tarihidir. Varak (2a) MoàolnÀme ve ŞehzÀde SulùÀn BÀyezıd ifadesi ile başlayan eserin ilk iki satırı şu şekildedir: 1.
-BiésmiéllÀhiér-RaómÀniér-Raóìm-
2.
-èAded-i óamd-i bì-èaded ve vüfÿr-i sipÀs-i bì úıyÀs ol Meliküél-mülk celle celÀlühü
ve èamme nevÀlühü…-
XXX
Başlangıç kısmında MoàolnÀme ve ŞehzÀde SulùÀn BÀyezıd ibaresi bulunan bu nüshanın YazıcızÀde èAlì’nin TevÀrìò-i Ál-i Selçuú adlı eseri olduğuna şüphe yoktur. Birçok ilmî çalışmada bu nüsha tam ve doğru nüsha olarak esas alınmıştır97. Eserin birinci bölümünde Türk ve Moğol boylarının tarihi ve şeceresiyle Oğuz boylarının adlarının nereden geldiği, tamga ve ongunlarının neler olduğu anlatılmaktadır. Müellif bu bölümü yazarken Reşìdeéd-dìn FazlullÀh’ın CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserinden istifade etmiştir98. Metinde bulunan “Oàuz şuèbesi şöyle kim Ànuñ şerhi OàuznÀme’de ve
CÀmièuét-tevÀrìò’de gelür” ifadesi de bu bilgiyi doğrulamaktadır. YazıcızÀde èAlì bu bölüme kendisinden Dede Korkut ve Akkoyunlu Beyi Kara Osman hakkında bilgiler eklemiştir. İkinci bölüm Selçuk Hanları, Oğuzlara bağlanarak Büyük Selçuklu tarihine girişle başlar. Bu bölümde Selçuklular hakkında övgüler, onların oturdukları mevkiler anlatıldıktan sonra Selçuk bin Dokak’ın hayatı ve Arslan Yabgu’nun Gazne Hükümdarı Sultan Mahmud tarafından hile ile Hindistan Kalesine hapsedilmesi anlatılır. Bundan sonra Sultan Mahmud’la yapılan mücadeleler ve Sultan Tuğrul’un tahta geçmesi anlatıldıktan sonra Irak Selçuklularına da değinilir. Üçüncü bölüm Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluşuna kısaca değinilerek başlar ve İbn Bìbì’nin kaleme aldığı el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye’nin Farsça’dan bazı eklemeler ve çıkartmalar yaparak hazırlanan bir tercümesiyle son bulur. Son bölüm ise Gazan Han’ın ölümünden sonra Anadolu’nun durumu ve Osmanlıların menşei ve Anadolu’ya gelişleri anlatılır. Eser, istinsahının 951 tarihinde tamamlandığı ifadesiyle son bulmaktadır. 3. Topkapı Nüshası (R. 1392): Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü R.1392 numarada kayıtlı olan bu yazmanın eser özellikleri şu şekildedir: 304 varak, aharlı kağıt, 200 mm. boy ve 200 mm eninde düzenlenmiştir. Her varak 140 mm uzunluğunda 17
97
Reşíde’d-dín Fazlullah, JÀmièu’t-TawÀríkh. Compendium of Chronicles, W. M. Thacston, s. XXXIX; A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, İstanbul, Enederun Kitabevi, 1985, s. 195. Fuad Köprülü tarafından Disiplin Travayı olarak İstanbul Üniversitesi Türkoloji Kürsünde bu nusha esas alınarak çalışmalar yaptırılmıştır. Bk. Müazzez Taku (Tüker), Selçukname Tetkiki Sömester 5-6, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Kütüphanesi Kayıt nr. Travay 17, 1937. 98 Kemal Eraslan, “Yazıcı-zÀdenin Oğuznamesi”, s. 29.
XXXI
satır olarak, konu başlıklarının çoğu kırmızı renkli mürekkeple yazılmıştır. Bazı başlıkların da üzerine kırmızı çizgi çekilerek başlık olduğu belirtilmiştir. Yazılar harekesiz olarak kaleme alınmıştır. Miklep ve şemseli kahverengi deri ciltle kaplanmış olan bu nüsha tahminen XVI. yüzyılda istinsah edilmiştir99. Diğer nüshalardan sonra ve eksik olarak istinsah edilen bu nüsha transkripsiyonumuza esas alınan Revan 1391 nüshasından 101 varak eksiktir. Varak (2a) da Sancaktan gelen TÀrih-i Ál-i Selçuú ifadesi bulunan nüsha, varak 2b “1.Óamd-i bì óad ve åenÀ-yi bì-èaded evvel pÀdişahlar pÀdişÀhı Kerìm Tañrı’ya kim 2.
bu èÀlemleri yoúdan vÀr idüp göñülleri ılduzları-y-ıla müzeyyen idüp…” İfadeleriyle
başlayıp, Õikr-i vürÿd-ı resÿlan-ı SulùÀn CelÀleéd-dìn kerret-i åÀnì bì-òidmet-i SulùÀn
èAlÀéaéd-dìn anÀraèllÀhu burhÀnahÿ başlıklı konuyu tamamlayarak sona ermiştir. İlmi çalışmalarda yok denecek kadar az ele alınan ve müstensihi belli olmayan bu nüshanın da YazıcızÀde èAlì’nin TevÀrìò-i Ál-i Selçuú adlı eserinin orijinalinden istinsah edildiği kesindir. 4. Topkapı Nüshası (R. 1393): Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü 1393 numarada kayıtlı olan bu yazmanın eser özellikleri şu şekildedir: 169 varak, aharlı kağıt, 260 mm. boy ve 174 mm eninde düzenlenmiştir. Her varak 100 mm uzunluğunda 17 satır olarak nesih yazı türüyle harekesiz kaleme alınmış ve konu başlıklarının kırmızı renkli mürekkeple yazılmıştır. Müstensihi belli olmayan bu eser; TÀrih-i Ál-i Selçuú ibaresi ile başlamaktadır. Bu yazma YazıcızÀde èAlì’nin TevÀrìò-i Ál-i Selçuú adlı eseride Türkiye Selçuklularının anlatıldığı bölüm esas alınarak istinsah edilmiştir. 5. Paris Nüshası (Supp. Turc. 737): TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Paris nüshası olarak bilinen bu nüsha, Paris Bibliothèque Nationale, Regius Bölümü no.
Supp. Turc. 737
(R21964.pdf)’de kayıtlı bulunmaktadır. Yazma 455 varaktır. Her varakta 17 satır bulunmaktadır. Nesih yazı türüyle kaleme alınan bu nüshanın boyutları 330x230 mm.100 F. Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, Istanbul, 1961, I,
99
s. 292.
XXXII
ebadındadır. Bazı Farsça bölümler hariç harekeli olarak yazılan nüsha; Türk tarzı kırmızı meşin, gömme baskılı yaldızlı bir ciltle kaplanmıştır. Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü nr. 1391 nüshasının birebir kopyası olarak yazılmıştır. İki nüshanın satırlarındaki ifadeler farklı bile olsa sayfalardaki satırların başlangıç ve bitişlerindeki ifadeler bile aynı olarak kopya edilmiştir. Nüshalar arasındaki farklar çalışmamızda gösterilmiştir. Revan 1391 nüshasından farklı olarak giriş bölümünde “áÀzì SulùÀn MuãùafÀ Òan ibn áÀzì SulùÀn Muóammed Òan” ın hareminde bulunan èAfìfe
ÒÀtÿn adlı bir kadın tarafından saraya hayır amaçlı 1139 yılında bağışlandığının anlatıldığı bir kayıt bulunmaktadır101. Bu tarih, eserin saraya bağışlanma tarihidir; çünkü R,1391 nüshasından sonra istinsah edildiği, nüsha farklarından anlaşılmaktadır. Eser H. 951 tarihinden sonra yazılmıştır. Yazmanın ilk varağının başında “Úıããa-yı TevÀríò-i OàuznÀme” başlığıyla bir çerçeve içinde eserin èAfìfe ÒÀtÿn tarafından saraya hediye olunması anlatılmaktadır. Nüsha (vr.2a) şu ifadelerle başlamaktadır: 1.
BiésmiéllÀhiér-RaómÀniér-Raóìm
2.
èAded-i óamd-i bì-èaded ve vüfÿr-i sipÀs-i bì-úıyÀs ol Meliküél-mülk celle celÀlühü
ve èamme nevÀlühü, óaøretine … Fransa’ya ne zaman ve ne suretle götürüldüğünü bilemediğimiz bu nüsha, içerdiği konular ve bölümler itibarıyla yukarıda tanıtmış olduğumuz Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü 1391 nüshası ile benzerlikler gösterir. 6. Berlin Nüshası (Ms. Or. Quart. 1823): TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Berlin nüshası olarak bilinen eser, Staatsbibliothek zu Berlin Ms. Or. Quart. 1823, Vollst’da kayıtlı bulunmaktadır. Yazma 456 varaktır her varakta 17 satır bulunmaktadır. İyi bir müstensihin kaleminden çıktığı anlaşılan bu nüsha nesih yazı türüyle kaleme alınmıştır. Ancak 1-28.
100 101
E. Blochet, Catalogue des Manuscrits Turcs, Paris, Bibliothèque Nationale, 1933, s. 47. YazıcızÀde èAlì Efendi, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, Paris Bibliothèque Nationale, nr. Regius Supp. Turc.
737, vr. 1.
XXXIII
varaklar arası harekelenmiş daha sonraki bölümlerde harekeleme işlemi yapılmamıştır. Nüshanın kenarları zaman içerisinde yıpranmıştır, yırtılan yerleri kağıt parçalarıyla yapıştırılarak tamir edilme yoluna gidilmiştir. Berlin nüshasında; Topkapı Sarayı Revan Bölümü nr. 1391, Paris, Topkapı Sarayı Kütüphane Müzesi Revan Bölümü nr. 1390 da kayıtlı bulunan nüshalardaki konular aynen yer almıştır. Nüsha üzerinde daha sonraki zamanlarda yapılan incelemeler sonucu eksik veya yanlış görülen yerler düzeltilmeye çalışılmış, bu düzeltme işleminde rikèa türü yazı kullanılmıştır. Bu düzeltmeyi eser üzerinde kapsamlı bir inceleme yapan Kilisli Muallim Rıfat’ın yapmış olma ihtimali büyüktür. Nüshanın baş kısmına Kilisli Muallim Rıfat kendi el yazısı ile üç sayfalık bir ek yazmıştır. Buna göre; Kilisli Rıfat nüshayı Taksim Alman Enstitüsü direktörlüğü aracılığıyla 1936 senesinde getirtmiş ve inceleme fırsatı bulmuştur. Yaptığı bu inceleme sonucunda 129130. sayfalarının eksik olduğunu tespit etmiş ve eksik olan sayfaları diğer nüshalardan yaptığı karşılaştırmalar sonucu tespit edip bunu ekte belirtmiştir. Ayrıca eserin İstanbul nüshaları hakkında kısa bir bilgi de vermiştir102. Kilisli Rıfat’ın 16 Mart 1936 tarihinde yazmış olduğu bu ek kısmından sonra TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Berlin nüshası başlamaktadır. Nüshanın ilk varağına düşülen kayıtta: “Evrak 450. OàuznÀme. äÀóib mÀlik Meómed Aàa bin ÚÀsım Paşa bin áÀzì Beg bin
Müsevves Beg äÀóibuhu ve mÀlikihu tÀrìh vezìr-i müşìr-rÀéy es-ãÀéib biél-fikri eå-åÀúıb ÀãÀfiéz-zamÀn el-áÀzì biél-mestÀn Muhammed Aàa ibn ÚÀsım Paşa ibn áÀzì Beg ibn Müsevves Beg. Sene 1207, Zíélúaède 26” ifadesi yer almaktadır. Eser bu ifadeye göre, Muhammed Ağa tarafından 26 Zíélúaède 1207/1792 tarihinde istinsah ettirilmiş olabileceği gibi, sonradan esere sahip olan Mehmed Ağa tarafından düşülmüş bir tarih de olabilir. Berlin nüshasının başlangıcı şu şekildedir: “1.-BiésmiéllÀhiér-RaómÀniér-Raóìm-
102
YazıcızÀde èAlì, OàuznÀme (TevÀrìò-i Ál-i Selçuú), Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. Or. Quart. 1823,
Vollst.
XXXIV
2.
-èAded-i óamd-i bì-èaded ve vüfÿr-i sipÀs-i bì-úıyÀs ol Meliküél-mülk celle celÀlühü
ve èamme nevÀlühü- óaøretine ki …” Eser kendi içerisinde dört bölüme ayrılmaktadır. Besmeleyle başlayan birinci bölümde, Oğuz’un soyu, Türk boylarının tarihi, tamgaları ve ongunları anlatılmaktadır. İkinci bölüm Büyük Selçuklu Devleti’nin anlatıldığı kısımdır. Burada Tuğrul Bey’den Sultan Sencer’e kadar olan dönemden bahsedilmektedir. Arkasından da Irak Selçukluları anlatılmıştır. Üçüncü bölüm; İbn Bìbì’nin eseri el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fìél-umÿriél-
èAlÀéiyye’nin tercümesidir. Burada Osmanlı ailesinden ve Anadolu beylerinin şecerelerinden de bahsedilmektedir. Son bölümde ise Türkiye Selçuklularının Moğol akınları sonucu zayıflayıp yıkılmasından, Gazan Han’ın savaşlarından, Osmanlı Devleti’nin kurulduğu dönemden bahsedilmektedir. Ayrıca bu nüshanın sonunda bir ketebe kaydı bir münacat ve Osmanlı Padişahı II. Murad’a atfen yazılmış bir manzume de yer almaktadır. Berlin nüshasını diğerlerinden ayıran en önemli fark içerisine konulan iki minyatürdür. Çünkü diğer nüshaların hiçbirisinde minyatür kullanılmamıştır. 8. varaktan sonra konulan minyatürde Oğuz’un bir ulu toy düzenleyip kavimlerine ve beylere teşrif verip hilatler giydirmesi ve hepsine bahşişler vermesi anlatılmıştır. Varak 11 den sonra yerleştirilmiş olan minyatürde ise Oğuz’un ulu bir toy düzenleyip bütün hatunlarını, oğlanlarını, beylerini, çeribaşlarını ve belli kişileri hazır edip yedirip içirmesi, hepsine hilatler giydirip bahşişler vermesi resmedilmektedir. Burada sözü edilen her iki minyatürün de zaman içerisinde sayfaları yıpranmış, renkleri solmuştur. 7. Ankara Nüshası (Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi, İsmail Saib Bölümü, nr. 1727): Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, İsmail Saib Bölümü nr. 1727103 numarada kayıtlı olan bu nüsha 176 varaktan müteşekkildir. Kullanılan yazı tipi ve kâğıt özelliklerinden dolayı diğer nüshalardan çok sonra istinsah edildiği anlaşılmaktadır. Nüshanın başında bir varaklık şiir daha sonra da YazıcızÀde èAlì tarafından kaleme alınan
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un kopyası yapılmıştır. Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü nr. 103
YazıcızÀde èAlì, SelçuknÀme, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Kütüphanesi, İsmail Saib Bölümü, nr. 1727.
XXXV
1392 kayıtlı nüshadan rikèa yazı türüyle kopya edildiği anlaşılan ve konu başlıkları çoğu yerde net olarak belirtilmemiş olan nüshada Türk boylarının tamgaları özensiz olarak resmedilmiştir. 8. İstanbul Üniversitesi Nüshası (Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. T. 9291): İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. T. 9291 (F) numarada kayıtlı bulunan bu nüsha 126 varak olarak istinsah edilmiştir104. Yukarıda sözünü ettiğimiz Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Kütüphanesi nüshası ile aynıdır, her iki nüsha aynı müstensihin kaleminden çıkmıştır. 9. Houtsma Neşri: TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Paris ve Leiden nüshalarından yararlanarak M.TH. Houtsma neşretmiştir105. Bu neşirde TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Türkiye Selçuklularına ait olan kısmı ele alınmıştır106. Neşrin ilk sayfasında “TÀrìò-i Ál-i Selçuú,
Üçüncü Cild, müãtemil Ber TÀrìò-i SelçuúiyÀn-ı Rÿm-i Türkì” ifadesi bulunmaktadır. Zikr-i PÀdişÀh-ı SulùÀn SüleymÀn ŞÀh Der Rÿm başlığıyla başlayan eser “Zikr-i Vurÿd-u Resÿlan SulùÀn CelÀleéd-dìn Kerret-i äÀni SulùÀn èAlÀéaéd-dìn -AnÀraéllÀhu BurhÀnahu-” bahsiyle son bulmaktadır. TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un bir muhtasarı niteliğindeki bu eserde I. áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev, II. èİzeéd-dìn KeykÀvus ve I. èAlaéaéd-dìn KeyúubÀd dönemleri anlatılmıştır. 10. Ali Emirî Nüshası (Millet Genel Kütüphanesi, Ali Emirî, Tarih, nr. 332): Millet Genel Kütüphanesi, Ali Emirî kısmında TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un çok az bir kısmının neşir çalışması bulunmaktadır.107 Bu eserde neşir çalışmasının kim tarafından yapıldığı hakkında bir malumat bulunmamaktadır. Sadece ilk sayfaya kurşun kalemle İsmail Hakkı Konyalı ibaresiyle şu not düşülmüştür: “Bu kitÀb SulùÀn MurÀd-ı SÀní tarafından (YazıcızÀde èAlì)
namında bir ôatındır. Aãlı Topkapı Sarayı’ndadır. KitÀb tabè edilirken Baóriye matbaèasında yanmıştır”. Bu nottan anlaşılacağı üzere neşir için hazırlanan eserin büyük bir çoğunluğu
104
YazıcızÀde èAlì, SelçuknÀme, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. T 9291. M.Th. Houstma, Recueil de Textes Relaties l’histoire des Seldjoucides, III., Leide, E. J. Brill, 1902. 106 Adnan Sadık Erzi, “İbn Bìbì”, İA, V/II, s. 717; bk. P. Wittek “Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke”, Der Islam, XX/2, 1932, s. 204; M. Şemseddin, İslâmda Tarih Müverrihleri, İstanbul Şehzadebaşı, Evkafı İslâmiye Matbaası, 1339-1343, s. 435. 107 YazıcızÀde èAlì, SelçuknÀme, İstanbul, Millet Genel Kütüphanesi, Ali Emirî, Tarih, nr. 332. 105
XXXVI
yanmıştır, bundan dolayı “Õikr-i es-SulùÀn Rükneéd-dünyÀ veéd-Dìn Ebÿ ÙÀlib Ùuàrul bin
Arslan -úasìm emìriél-müéminìn-” bahsinin sonuna kadar toplam 88 sayfa olarak eksik neşredilebilmiştir. Bu eserin neşrini hazırlayan hakkında bilgi, Feridun Nafiz UZLUK tarafından kaleme alınan Anadolu Selçuki Devleti Tarihi adlı eserde şu şekilde verilmektedir: “Adı geçen eserin neşrini hazırlayan Necip Asım Bey’dir.108 Necip Asım109; TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un neşir çalışmalarına Birinci Dünya Savaşı’ndan önce başlamıştır, ancak tamamlamaya muvaffak olamamıştır.”110 Bu çalışmada neşre esas alınan nüsha, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü nr. 1391 de kayıtlı olan yazmadır. Neşir esnasında bu nüsha ile Topkapı Sarayı Kütüphanesi Müzesi Revan Bölümü 1390 numarada kayıtlı olan nüsha arasındaki farklar dipnotlarda gösterilmiştir.
108
M. Nuri Gencosman-F.N. Uzluk, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, Ankara, Uzluk Basımevi, 1941, s.
9. 109
Necip Asım Yazıksız (1861-1935). İstanbul Üniversitesi Türk Tarihi ve Türk Dili hocalarından, tarihçi, yazar olan Necip Asım; Fransızca, Arapça, Uygurca ve Çağatayca bilmektedir. Türk dili hakkındaki eserlerinden dolayı 1892 yılında Amerika Chicago sergisinde ödül kazanmıştır. Paris Societe Asiatique üyeliğine 1895 yılında seçilen yazar 1927 yılında Erzurum milletvekili olarak meclise girmiştir ve 1935 yılında vefat etmiştir. Başlıca eserleri Osmanlı Tarihi, Orhun Abideleri, Hibetüél-Hakayık, Celaleddin Harzemşah, Gök Sancak, Eski Savlar, Bektaşi İlmihali, Asarı Muasırından ve Umdetüél-tevÀrìò adlarını taşımaktadır. Bk. M. Orhan Bayrak, Osmanlı Tarihi Yazarları, s. 223. 110 V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, s. 16.
XXXVII
C. TEVÁRÍÒ-İ ÁL-İ SELÇUK ÜZERİNE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMALAR SelçuknÀme veya Oàuz-nÀme olarak da adlandırılan TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un bütünü üzerinde detaylı bir çalışma yapılmamıştır. Değişik zamanlarda eserin farklı bölümleri üzerinde çeşitli incelemeler yapılmıştır. Bu çalışmaları şöyle sıralayabiliriz.
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Muhtasarı: MünteóÀb-ı TevÀrìh-i SelÀçika’adı ile anılan Paris Bibliothèque Nationale nr. 1182'de kayıtlı olan eseri
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú üzerine yapılan
ilk çalışma olarak sayabiliriz. Müellifi ve istinsah tarihinin belirtilmediği bu yazma YazıcızÀde’nin eserinden özetlenerek hazırlanmıştır. Başlangıcından yedinci (7.a) varaka kadar olan kısım TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Oàuz-nÀme bölümünden özetlenerek alınmıştır. Burada Türklerin ortaya çıkış sahaları, Türk boyları ve isimlerinin nasıl verildiği anlatılmış, boyları simgeleyen tamgalar itinasız ama doğru olarak kopyalanmıştır. Oğuz Han’ın nasihatları ve hangi boyun han olmaya hangi boyun beylerbeyi olmaya layık olduğu anlatılarak ilk bölüm son bulmuştur. Ardından, Dokak Bey’in han seçilmesi, mensup olduğu boy ve ongunu anlatılmış, Selçukluların Oğuzlarla sürtüşerek Maveraünnehre gelmeleri dile getirilmiştir. Selçuk Beyin yönetici olması ve İsrail’in Sultan Mahmut’a gönderilmesi onun Sultan Mahmut tarafından Kalincar kalesine hapsedilmesi anlatılarak Selçuklu tarihine geçilmiştir(7b). Bundan sonra Selçuklu tarihi ile ilgili bölümler özetlenmiştir. Harekesiz ve sayfada 25 satır olarak kaleme alınan bu eserin vr. (150b) sonrası eksiktir ve arada da 3 varağı kayıptır. Necip Asım Bey tarafından Yapılan Neşir Çalışması: Necip Asım Bey TevÀrìò-i Ál-i
Selçuú’un neşir çalışmasına Birinci Dünya Savaşından önce başlamıştır, ancak tamamlamaya muvaffak olamamıştır111. Bir forma halinde İstanbul Bahriye Matbaası tarafından yayınlanan bu eserin neşir tarihi ve kim tarafından neşredildiği konusunda mevcut eserde bir malumat bulunmamaktadır. Sadece eserin ilk sayfasına İbrahim Hakkı Konyalı ibaresiyle şu not düşülmüştür: “Bu Kitab Sultan Murad-ı Sani tarafından (YazıcızÀde èAlì) namında bir
zatındır. Aslı Topkapı Sarayındadır. Kitab tab edilirken Bahriye matbaasında yanmıştır.” Bu ibareden anlaşılacağı üzere TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un büyük bir bölümünün neşri 111
M. Nuri Gencosman-F.N. Uzluk, Anadolu Selçuki Devleti Tarihi, s. 9.
XXXVIII
yapılamamıştır. Sadece “Õikr-i Sulùan Rükneéd-dünyÀ veéd-Dìn Ebÿ Ùalib Ùuàrul Bin Arslan
úasım Emìreél-müéminìn” bahsinin sonuna kadar toplam 88 sayfa olarak eksik neşredilebilmiştir112. Bu çalışmada Necip Asım Bey (Yazıksız) neşirde, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü nr. 1391 de kayıtlı olan yazmayı esas almış, aynı kütüphane 1390 numarada kayıtlı olan nüsha ile karşılaştırma çalışması yapmıştır. Kilisli Muallim Rıfat Tarafından Yapılan İnceleme Çalışması: Kilisli Muallim Rıfat
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un Berlin nüshasını Taksim Alman Enstitüsü Direktörlüğü aracılığıyla 1936 senesinde getirtmiş ve inceleme yapmıştır113. Yaptığı bu inceleme sonucunu da nüshanın baş kısmına not etmiştir. Burada yazmanın 129-130. sayfalarının eksik olduğunu tespit etmiş ve eksik olan sayfayı diğer nüshalarda yaptığı karşılaştırmalar sonucu belirleyip Berlin nüshasının başına bir ek olarak yazmış, ayrıca eserin İstanbul nüshaları hakkında da kısa bir bilgi vermiştir. Kilisli Muallim Rıfat’ın TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’la ilgili yaptığı inceme hakkında Berlin Nushasının baş kısmına konulan ek dışında başka bir bilgiye ulaşılamamıştır. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nde Yapılan Çalışma: Prof Dr. Fuad Köprülü disiplin trayası olarak 1937 yılında İstanbul Üniversitesi bünyesinde Müazzez Taku (Tüker),adlı bir öğrencisine SelçuknÀme Tetkiki adı altında TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’u çok kısa bir şekilde ödev olarak incelettirmiştir.114
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un OàuznÀme Bölümü İle İlgili Yapılan Çalışmalar: Kemal Eraslan, “Yazıcı-zÀde’nin OğuznÀmesi” adı altında TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un ilk bölümündeki
Oàuz-nÀme kısmının teferruatlı bir değerlendirmesini yapmıştır115. Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü 1390 numarada kayıtlı bulunan Tevarih-i
Ál-i Selçÿk’un nüshasının baş kısmında bulunan Oğuz Destanı üzerinde de çalışmalar yapılmıştır: Bunlardan ilki 1934 yılında Marif Vekaleti tarafından yayınlanan Türk Tarih,
112
YazıcızÀde èAlì, SelçuúnÀme, İstanbul Millet Genel Kütüphanesi, Ali Emirî, Tarih, nr. 332. YazıcızÀde èAlì, OàuznÀme (TevÀrìò-i Ál-i Selçuú), Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. Or. Quart. 1823, vr. 1-2, bk. Tezin ekler bölümü, Ek, 6. 114 Müazzez Taku (Tüker), Selçuúname Tetkiki Sömester 5-6, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Kütüphanesi Kayıt, nr. Traya 17, 1937. 115 Kemal Eraslan, “Yazıcı-zÀde’nin Oğuznamesi”, s. 29-35. 113
XXXIX
Arkeologya ve Etnografya Dergisinde Rıdvan Nafiz Ergüder tarafından Oğuz Destanından Bir Parça adıyla Oğuz destanı üzerinde inceleme yapılmıştır. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı adlı eserinde; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Kitapları, nr.1390 da kayıtlı olan TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un baş kısmında bulunan Oàuz-nÀme bölümünü incelemiş ve bu bölümün Dede Korkut Kitabıyla bir karşılaştırmasını yapmıştır116 Orhan Şaik Gökyay tarafından “Yazıcıoğlu èAlì’nin Tarih-i Ál-i Selçÿk adlı eserinin baş tarafında bulunan OàuznÀme parçası (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Kitapları, nr.1390)” başlığıyla “Dedem Korkudun Kitabı” adlı eserin içerisinde OàuznÀme ile ilgili inceme yapılmıştır117. Bahaaddin Ögel “Dede Korkud Kitabı’nın eski ve yazılı kaynakları hakkında (Topkapı Sarayı’ndaki Oğuz Destan parçaları ile karşılaştırma)” adlı makalesinde TevÀríò-i Ál-i
Selçÿk’un baş kısmındaki Oğuz destanı hakkında bir çalışma yapmıştır118. Mustafa S. Kaçalin, Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi, Kitabevi, İstanbul,
2006 adlı eserinde; Topkapı Sarayı Müzesi Ktp.Revan Kit. 1390. sy.’daki OàuznÀme başlığıyla Oğuz Destanının transkripsiyonu yapmış ve destanın sözlüğünü çıkararak detaylı bir incelemesini yapmıştır.
TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, yabancı bilim adamlarının da dikkatini çekmiş, çeşitli konularda kaynak olarak kullanılmıştır. Eser hakkında yabancı bilim adamlarının çalışmalarını şöyle sıralayabiliriz. XVI. yüzyıl Osmanlı müellifi Seyyid LoúmÀn b. Óüseyin al-Áşÿrì119, (1009/16001601) yılında TevÀríò-i Ál-i Selçuú’un kısa bir hülâsasını hazırlamıştır. Bu hülâsa daha
116
Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı I., Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1958, s. 37,38. Orhan Şaik Gökyay, “Yazıcıoğlu èAlì’nin Tarih-i Ál-i Selçuú Adlı Eserinin Baş Tarafında Bulunan OàuznÀme Parçası (Topkapı Müzesi Kütüphanesi, Revan Kitapları, nr. 1390)”, Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul, 1973, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, s. 577. 118 Bahaaddin Ögel, “Dede Korkud Kitabı’nın Eski ve Yazılı Kaynakları Hakkında (Topkapı Sarayı’ndaki Oğuz Destan Parçaları ile Karşılaştırma)”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı -Belleten 1988-, 1994, s. 552. 117
XL
sonrada Finlandiyalı bilim adamı Jac. Joh. Wilhem Lagus tarafından Latince’ye tercüme edilerek Seid Locmani ex Libro Turcico qui Oghusname Inscribitur Excerpta, Primus Edidit
Latin Versit Explicativ Jac. Joh. Wilh. Lagus başlığı ile Helsingsforsiae’de 1854 yılında yayınlanmıştır.120 M. Th. Houtsma YazıcızÀde’nin eserinin, Türkiye Selçukluları’na ait olan kısmını 1902 yılında Leiden’de neşretmiştir.121 Neşrin ilk sayfasında “TÀrìò-i Ál-i Selçuú, Üçüncü
Cild, müãtemil Ber TÀrìò-i SelçuúiyÀn-ı Rÿm-i Türkì ifadesi bulunmaktadır. Zikr-i PÀdişÀh-ı SulùÀn SüleymÀn ŞÀh Der Rÿm başlığıyla başlayan eser “Zikr-i vurÿd-ı resÿlÀn-ı SulùÀn CelÀleéd-dìn kerret-i sÀní SulùÀn èAlÀéaéd-dìn -AnÀraéllÀhu BurhÀnahu-” bahsiyle son bulmaktadır. TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un bir muhtasarı niteliğindeki bu eserde I. áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev, İzzeéd-dìn KeykÀvus ve I.èAlÀéaéd-dìn KeykubÀd dönemleri anlatılmış YazıcızÀde èAlì’nin esere tercüme dışında eklediği kısımlar neşre dahil edilmemiştir. Houtsma, neşir esnasında sayfa altlarına kullandığı nüshalar arasında bulunan farkları dipnotlarda belirtmiştir. Herbert W. Duda 1943 yılında “Zeitgenössische islamische Quellen und das OàuznÀme des Jazyğyoàlu èAlí zur Angeblichen türkischen Besiedlung der Dobrudscha im 13. Jhd. n. Chr.” [XIII. yüzyılda Dobruca’nın Türkler tarafından iskânına dair çağdaş İslâmî kaynaklar ve Yazıcıoğlu èAlì’nin OğuznÀmesi] adıyla yayınladığı makalede Dobruca’nın Türkler tarafından iskânı ile ilgili rivayetleri incelemiş ve bu konuda Yazıcıoğlu èAlì’nin
119
Seyyid LoúmÀn b. Óüseyin al-Áşÿrì Azerbaycan’ın Urmiye şehrinde (977-1569) yılında dünyaya gelmiştir. Selçuklu’lardan Osmanlı’lara kadar süre gelen bir gelenek olan Şehnamecilikle görevlendirilmiş bir Osmanlı tarihçisidir. Defterdarlık görevinde de bulunan, Óüseyin al-Áşÿrì (1004/1595) yılında vefat etmiştir. Eserleri; Mücmelüél-Tÿmar, KıyÀfetüél-İnsÀniyye fì ŞemÀiliél-OsmÀniyye, ŞehnÀme-i OsmÀn, SelimnÀme, ŞÀhinşÀhnÀme ve HünernÀme’dir. Bkz. Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (çev. Coşkun Üçok), Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000, s. 181-183; Harun Güngör, “Seyyid Lokman ve Oğuznâmesi”, Türk Bodun Bilimi Araştırmaları, Kayseri, Kıvılcım, 1998, s. 367. 120 Bk. Abdülkerim Özaydın, “İbn Bìbì”, s. 381; İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, I, s. 11. Bu bölümün Türkçe tercümesi Harun Güngör tarafından yapılmıştır (bk. Harun Güngör, “Seyyid Lokman ve Oğuz-nâmesi”, s. 367-381). 121 M.Th. Houstma, Recueil de textes Relaties l’Histoire des Seldjoucides, III, Leide, E. J. Brill, 1902.
XLI
OğuznÀmesi’nin verdiği bilgilerin önemi üzerinde durmuştur122. Duda çalışmasında; Yazıcıoğlu’nun kim olduğu ve yaşadığı dönemde Osmanlı Devleti’nin kültürel durumu üzerinde durmuş, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un yazım tarihi hakkında önemli bilgiler vermiştir. Yazar eserin bazı nüshaları ve Houtsma neşrinin bir değerlendirmesini yapmıştır. Bu çalışmada Selçuklu tarihi üzerinde değerlendirmeler yapılarak, Sarı Saltuk zamanında Türklerin Balkanlar’a geçişi konusunda, TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’a (Oàuz-nÀme) dayanarak bir değerlendirmesini yapmıştır. Yine Herbert W. Duda, İbn Bìbì’nin Farsça muhtasar metninin Almanca tercümesine hazırladığı girişte123 ve “Zur Geschichtsforschung über die Rum-Seldschuken”124 isimli makalesinde İbn Bìbì ve eseri hakkında incelemeler yaparken, YazıcızÀde ve tercümesi üzerinde de durmuş ve eserin içerdiği konular hakkında değerlendirmeler yapılmıştır. P. Wittek, Franz Babinger’in “Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke” isimli eserine yazdığı tanıtım yazısında, Yazıcıoğlu èAlì’nin OàuznÀmesi (TevÀrìò-i Ál-i
Selçuú) hakkında önemli bilgiler vermiştir125.
122
Spisanie na Bulgarskata Akadamiya na Naukit i İzkustvata Kıniga, LXVI, Sofya, 1943, s. (H.
Duda’nın makalesinin metni P. Mutafciev tarihinde tebliğ olarak okunmuştur).
tarafından Sofya’daki Alman Bilim Enstitüsü’nde 30.12.1941
123
Die Seltschukengeschichte des Ibn Bìbì, Kopenhagen, 1959.
124
Herbert W. Duda, “Zur Geschichtsforschung über die Rum-Seldschuken”, ZDMG, 89, NF 14/3-4,
1935, s. 20. 125
P. Wittek, “F. Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke”, Der Islam, XX/2, s.
197, 205.
XLII
D. TRANSKRİPSİYON (ÇEVİRİ YAZI) VE EDİSYON KRİTİK ÇALIŞMASINDA UYGULANAN YÖNTEM Edisyon kritik çalışmasında TevÀrìò-i Ál-i Selçuú adlı eserin tespit edilebilen yedi farklı nüshası kullanılmıştır. Elde bulunan yazma nüshaların yazıçevrimi yapılmış, en eski ve tam olan nüsha tespit edilmeye çalışılmıştır. Yaptığımız çalışmalar doğrultusunda Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü nr. 1391’de kayıtlı bulunan nüshanın diğer yazmalara göre daha kapsamlı olduğu, diğer nüshalardaki birçok bölümle ortak özellikler taşıdığı ve sadece bu nüshada istinsah tarihinin belirtilmiş olduğu görülmüştür. Bu nüshanın tamamı harekeli olarak kaleme alınmış olması okuma hataların en aza indirilmesini sağlamıştır. Ayrıca Anadolu’daki ilk Türkçe yazmalar genelde harekeli olarak kaleme alınmıştır. Bütün bunların yanında Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanes nr. 1391 nüshasında diğer nüshalardan farklı olarak fazladan kaleme alınmış bölümler bulunmaktadır. Bu sebeplerden dolayı çalışmaya Topkapı nüshası R. 1391 esas olarak alınmıştır. Transkripsiyon çalışması yapılırken Türk Dil Kurumu tarafından ortaya konulan transkripsiyon sistemi esas alınmıştır. Metin tamamen okunuşuna göre kelimesi kelimesine transkripsiyon edilmiştir. Kelimelerin okunması esnasında tespit edilebilen ve yazım esnasında unutulduğuna kanaat getirilen harfler köşeli parantez işareti içinde gösterilmiştir. Müellif özellikle başlıkları kaleme alırken çoğunluğunu Farsça yazmış ancak bazılarını ise Arapça olarak yazmıştır, bu farklılık çalışmamızda olduğu gibi yansıtılmıştır. Metnin çeşitli yerlerinde bazı kelimeler özellikle yer isimleri farklı şekillerde harekelendiği için, farklı okumalara sebebiyet vermiştir. Bu farklı ifadelerin harekelendiği şekli ile aynen transkripsiyonu yapılmıştır, böylelikle devrin Türkçe’sinde yer isimleriyle ilgili farklı adlandırmaların neler olabileceği ortaya konulmaya çalışılmış, orijinal şekilleri ise metinde ilk geçtiği yerde dipnotta tırnak işareti içerisinde gösterilmiştir. Ancak yer adlarından günümüz ifadesine yakın şekilde yazılmış olanlar, anlaşılır olduğu için dipnotta gösterilme ihtiyacı duyulmamıştır. Ayrıca ana nüshada orijinal şeklinden farklı olarak yazılmış, fakat edisyon kritik çalışmamıza esas alınan diğer nüshalarda orijinal şekliyle kaleme alınmış olan yer isimleri, nüsha farkı olarak dipnotta gösterildiği için ikinci kez açıklama yapılmamıştır. Nüsha
XLIII
üzerinde okunmasında zorlanılan veya silinmiş bölümler ise diğer nüshalardan istifade edilerek düzeltilme yoluna gidilmiş, düzeltme hangi nüsha esas alınarak yapılmışsa dipnotta gösterilmiştir. Nüshalar arası kelime farklılıkları dipnotta belirtilmiştir. Kelimenin hemen arkasına konan dipnot işaretiyle, kelimenin atıfta bulunulan nüshanın varak/satır numarasında çift tırnak (örnek: “kelime”) işareti içinde esas alınan nüshadaki farklı yazılışı veya kelimenin yerinde yer alan başka bir kelimeyi göstermektedir. Çift tırnak içinde üç nokta ile başlayan dipnotlarda (örnek: “...kelime”) kelimenin, atıfta bulunulan nüshada, dipnot işaretinin bulunduğu iki kelimenin arasında yer aldığını göstermektedir. Ayrıca metin içerisinde sonradan silindiği veya fotoğraflama esnasında net olarak çıkmadığı tespit edilen bazı başlıklar diğer nüshalarda yazıldığı haliyle dipnotlarda aynen verilmiştir. Satır sonlarında bölünen kelimelerin yazımında kısa çizgi işareti hem satır sonuna hem de bölünen hece veya birleşik kelimenin ikinci kelimesi önüne konmuştur: “Zeyne-13.-éd-dìn” örneğinde olduğu gibi. Yazma metnin içerisinde bulunan ve kırmızı renkli mürekkeple yazılan konu başlıkları transkripsiyon esnasında ilk harfleri büyük olmak üzere koyu renkle yazılmıştır. Metin içerisinde geçen ayet ve hadisler tırnak içerisine alınarak italik yazı fontuyla belirtilmiş, ayetlerde geçen tenvinler üst simge olarak yazılmıştır. Nüshadaki varak numaraları tırnak işareti içerisinde
şeklinde belirtilerek, her satırın başları üst simge olarak
numaralandırılmıştır. Metin içerisinde geçen beyitler alt alta gelecek şekilde satır numaraları belirtilerek yazılmıştır. Konu içerisinde geçen Oğuz boylarını simgeleyen tamga resimleri orijinal metinden aynen kopyalanarak çalışmamıza aktarılmıştır. Metnin anlaşılırlığını kolaylaştırmak ve konu bütünlüğünü sağlamak amacıyla noktalama işaretleri konularak temiz ve düzgün bir metin oluşturma yoluna gidilmiştir. Edisyon kritik amacıyla Paris, Berlin ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü nr. 1390 nüshaları çalışmamıza esas alınmıştır. Bu nüshalar diğer nüshalara göre tam ve düzgün istinsah edilmiştir. Sözü edilen nüshalar birbirleriyle ortak özellikler taşımalarına rağmen aralarında bazı önemli farklar da bulunmaktadır. Bu çalışmamızla ana nüshasına ulaşılamayan TevÀrìò-i Ál-i Selçuú’un aslına en yakın şeklinin ortaya çıkarılmasına gayret edilmiştir. Edisyon kritik çalışmamızda nüsha farkları (P., B., T.) harfleriyle simgelenerek sayfa altlarında dipnot şeklinde belirtilmiştir. Dipnotlama esnasında karşılaştırmaların daha
XLIV
kolay anlaşılabilmesi ve incelenebilmesi amacıyla, sırasıyla nüshanın simgesi, varak numarası ve satır numarası aynen yazılmıştır. Tespit ettiğimiz ana nüsha ile karşılaştırmalarını yaptığımız diğer nüshaların sayfa karşılıkları da transkripsiyon metninin sonunda bir çizelge şeklinde verilmiştir. Yazma nüshaları dipnotlarda gösterilirken anlaşılırlığı kolaylaştırmak amacıyla tam künyesiyle gösterilmiştir. Ayrıca Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan Bölümü nr. 1390 nüshasının başında bulunan üç varaktan müteşekkil “Oğuz-nÀme” bölümünün transkripsiyonlu metni çalışmamızın sonuna eklenmiştir.
XLV
E. TRANSKRİPSİYON ALFABESİ ﺁ
À, Á
ظ
ô, Ô
ﺀ,
é
ع, ﻌ, ﻋ
è
ب, ﺒ,
b, B
غ, ﻐ, ﻏ
à, á,
ت, ﺘ
t, T
ف, ﻓ, ﻔ
f
ث, ﺜ
å, æ
ق, ﻘ, ﻗ
ú, Ú
ج, ﺠ
c, C
ك, ﻜ,
k, g, ñ; K, G
چ, ﭻ, ﭽ
ç, Ç
ل, ﻟ, ﻠ
l, L
ح, ﺢ, ﺤ
ó, Ó
م, ﻤ
m, M
خ, ﺦ, ﺨ
ò, Ò
ن, ﻨ
n, N
د
d, D
ﻪ,
a, e, A, E
ذ
õ, Õ
ه,ﻬ
h
ر
r, R
و
v, V; v
ز
z, Z
ى
y, Y
س, , ﺴ
s, S
ي
ì, Ì
ش, ﺸ
ş, Ş
ژ
j, J
ص, ﺼ
ã, ä
پ
p, P
ض, ﻀ
ø, Ø, ê, ë
گ, ﮕ, ﮔ
g, G, ñ
ط
ù, Ù
@, D, F
g, G
XLVI
G. KISALTMALAR A. : Transkripsiyon ve edisyon kritiğe esas alınan ana nüsha. Topkapı Sarayı Kütüphanesi nr. 1391. B.
: Berlin nüshası
P.
: Paris nüshası
T.
: Topkapı Sarayı Kütüphanesi nr. 1390
bk.
: Bakınız.
haz.
: Hazırlayan.
vr.
: Varak.
s.
: Sayfa.
sy.
: Sayı.
Sr.
: Sıra.
st.
: Satır.
öl.
: Ölümü
y.y.
: Yayın yeri yok.
nr.
: Numara.
Çev.
: Çeviren.
İA
: Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi.
DİA
: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi.
TTK : Türk Tarih Kurumu. ZDMG : Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft. BSOAS: Bulletin of the School of Oriental Studies.
XLVII
H. BİBLİYOGRAFYA AGACANOV, Sergey Grigoreviç, Oğuzlar, çev. Ekber N. Necef-Ahmet Annaberdiyev, İstanbul, Selenge Yayınları, 2003. AYDIN, Ahmet, “ Osmanlılarda Tarih Yazıcılığı”, Türkler, Ankara, Semih Ofset, 2002, s.417425. AZAMAT, Nihat, II. Murad Devri Kültür Hayatı, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yeniçağ Tarihi Ana Bilimdalı, Doktora Tezi, İstanbul, 1996. BABINGER, Franz, “Yazijioghlu Mehmed”, Enzyklopedia des Islam, IV, s. 197-207. BABINGER, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı, 2000. BANARLI, Nihad SÀmi, “Yazıcı-oğlu Ali ve SelçÿknÀme (OğuznÀme)”, Resimli Türk Edebiyat
Tarihi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1971, s. 499-500. BAŞAR Fehameddin, “İlk Osmanlı Tarihçileri”, Türkler, Ankara, Semih Ofset, 2002, s. 409416. BAYRAK, M. Orhan, Osmanlı Tarihi Yazarları, İstanbul, Osmanlı Yayınevi, 1982. BLOCHET, E., Catalogue des Manuscrits Turcs, Paris, Bibliothèque Nationale, 1933. BURSALI MEHMED TAHİR, Osmanlı Müellifleri, I, İstanbul, Matbaa-yı Amire, 1342. BADILLI, Abdülkadir - HEKİMOĞLU
İSMAİL
- YEGİN, Abdullah - ÇALIM, İlhan, Osmanlıca-
Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügât, İstanbul, Tüdav A.Ş., 1985. CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, Enderun, 1993. CLAUSON, G, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen Century Turkish , Oxford University Pres, 1972. ÇELEBİOĞLU, Âmil-Eraslan Kemal, “Yazıcı-oğlu”, İA, XIII, 1988, s. 363-368. ÇELEBİOĞLU, Âmil, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1998. ABU HAYYAN, KitÀb al-İdrÀk li-LisÀn al-AtrÀk, haz. Ahmet Caferoğlu, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1931. DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 1982. DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983.
XLVIII
DOERFER Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, II, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden, 1965. DONUK, Abdulkadir, İdarî-Askerî Unvan ve Terimler, İstanbul, 1988. DUDA Herbert W., “İbn Bìbì’nin Selçÿk Tarihi”, Şarkiyat Mecmuası, II, İstanbul, 1958, s. 110. DUDA, Herbert W., “Zeitgenössische Islamische Quellen und das OàuznÀme des Jazyğyoàlu èAlí zur Angeblichen Türkischen Besiedlung der Dobrudscha im 13. Jhd. n. Chr.”,
Spisanie Na Bulgarskata Akadamiya Na Naukit İ İzkustvata Kıniga LXVI, Sofiya, Peçatnitsa Kınipegraf, 1943, s. 130-145. DUDA, Herbert W., “Zur Geschichtsforschung über die Rum-Seldschuken”, ZDMG, 89, NF 14/3-4, 1935, s. 19-21. DUDA, Herbert W., Die Seltschukengeschichte des Ibn Bíbí, Munskgaard / Kopenhagen, 1956, s. 1-15. ERASLAN, Kemal, “Yazıcı-zade’nin Oğuznamesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, -Belleten
1992-, 1995, s. 29-35. ERGİN Muharrem, Dede Korkut Kitabı I., Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1958. ERZİ, Adnan Sadık, “İbn Bìbì” İA, V/2, s. 712-718. GENCOSMAN, M. Nuri - UZLUK, F. N., Anadolu Selçÿki Devleti Tarihi, Ankara, Uzluk Basımevi, 1941. GORDLEVSKİ, V., Anadolu Selçuklu Devleti, çev. Azer Yaran, Ankara, y.y., 1988. GÖKYAY, Orhan Şaik, “Yazıcıoğlu Ali’nin Tarih-i Áli Selçÿk Adlı Eserinin Baş Tarafında Bulunan Oğuzname Parçası (Topkapı Müzesi Kütüphanesi, Revan Kitapları, nr. 1390)”, Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları. 1973. GÖRGÜNAY, Neriman, Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Sanatlarımızdaki İzleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2002. GÜNGÖR, Harun, “Seyyid Lokman ve Oğuz-nâmesi”, Türk Bodun Bilimi Araştırmaları, Kayseri, Kıvılcım, 1998, s. 367-381. HALAÇOĞLU, Yusuf, “Damga”, DİA, VIII, s. 452-453.
XLIX
HOUSTMA, M.Th., Recueil De Textes Relaties L’Histoire Des Seldjoucides, Vol. III., Leide, E. J. Brill, 1902. İBN
BİBİ,
el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fíél-umÿriél-èAlÀéiyye, neşr. Adnan Sadık Erzi-Necati
Lugal, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1957. İBN BİBİ, el-Evamirüél-Alaiéye fiél-Umÿriél-Alaéiyye (SelçÿknÀme), I-II, Hazırlayan, Mürsel ÖZTÜRK, Ankara, Milli Kütüphane Başkanlığı Basımevi, 1996. İBN-İ MÜHENNÂ, İbn-i Mühennâ Lügatı, Aptullah Battal, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayını, 1988. İNALCIK HALİL, , “Osman I”, DİA, XXXIII, s. 443-453. İNAN, Abdulkadir, “Orun ve Ülüş Meselesi”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, İstanbul, 1931, s. 121-128. İSEN, Mustafa, “Başlangıçtan XVIII. Yüzyıla Kadar Türk Edebiyatı”, Genel Türk Tarihi, İstanbul, Yeni Türkiye Yayınları, VI. KABAKLI, Ahmet, Türk Edebiyatı, İstanbul, Türk Edebiyat Vakfı Yayınları, 2002. KAÇALİN, Mustafa S., Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi, İstanbul, Kitabevi, 2006. KAFESOĞLU, İbrahim, Selçuklu Tarihi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1972. KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1986. KARATAY, F. Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, İstanbul, 1961. KAŞGARLI MAHMUD, DivÀn-ı LugÀt-it Türk, Millet Kütüphanesi. Ali Emiri Böl, nr. 4189 KAŞGARLI
MAHMUD,
DivÀnü LugÀt-it-Türk Tercemesi, çev., Besim Atalay, Ankara, Türk
Tarih Kurumu Basımevi, 1992. KAŞGARLI
MAHMUD,
DivÀnü LugÀt-it-Türk, I-III, İstanbul; yay. Kilisli Muallim Rıfat, Tıpkı
Basım, Ankara, 1941. KIRZIOĞLU, M., Fahrettin, Dede Korkut Oğuznâmeleri, İstanbul, Erenler Matbaası, 1952. KÖPRÜLÜZADE, Mehmed Fuad, Anadoluda Türk Dil ve Edebiyatının TekÀmülüne Bir Bakış, İstanbul, Akşam Matbaası, 1934. KÖPRÜLÜZADE, Mehmed Fuat, “Anadoluda Türk Dil ve Edebiyatının TekÀmülü”, Yeni Türk
Mecmuası, İstanbul, İstanbul Devlet Matbaası, 1933, s. 375-395.
L
KUBAN, İklil, Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995. M. Şemseddin, İslâmda Tarih ve Müverrihleri, İstanbul, Şehzadebaşı, Evkafı İslâmiye Matbaası, 1339-1343. MUHTAR, Cemal, İki Kur’an Sözlüğü Lugat-ı Ferişteoğlu ve Lugat-ı Kânûn-ı İlâhî, İstanbul, M.Ü. İlahiyat Fak. Vak. Yay., 1993. MERÇİL,
Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi
Yayınları, 1985. MEŞKUR, Cevad, AòbÀr-ı SelÀcika-i Rÿm, Tahran, 1350.
Muhtasar Selçukname, Paris Bibliothèque Nationale No. Regius Supp. Turc. 1182. NEŞRİ, Mehmed, Neşri Tarihi, I, Ankara, Kültür Turizm Bakanlığı Yayınevi, 1988. OLGUN, İbrahim - Drahşan Cemşit , Farsça-Türkçe Sözlük, Elhan Kitabevi, Ankara, 1984. ÖGEL, Bahaeddin, “Dede Korkut Kitabı’nın Eski ve Yazılı Kaynakları Hakkında (Topkapı Sarayı’ndaki Oğuz Destanı Parçaları ile Karşılaştırma)”, Türkdili Araştırmaları
Yıllığı-Belleten 1988, Ankara Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994, s. 113-128. ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, II, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2001. ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Arslan bin Selçuk”, DİA, III, s. 402-403. ÖZAYDIN, Abdülkerim, “İbn Bìbì”, DİA, XIX, s. 379-382. ÖZCAN, Abdülkadir, “Bìbì”, DİA, VI, s. 125. ÖZGÜDENLİ, Osman G., Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2006. ÖZKUZUGÜDENLİ, Osman G., GÀzÀn HÀn ve Reformları (694/1295-703/1304), Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2000. ÖZTÜRK, Necdet, Fatih Devri Kaynaklarından DüstÿrnÀme-i Enverì Osmanlı Tarihi Kısmı (1299—1466), İstanbul, Kitabevi, 2003. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Milli Eğitim Yayınları, 1993.
LI
RÁVENDÌ,
RÀhatüés-sudÿr ve Àyetüés-surÿr, çev. Ahmed Ateş, I-II, Ankara, Türk Tarih
Kurumu, 1999 REŞÍDE’D-DİN
FAZLULLAH,
JÀmièu’t-TawÀríkh. Compendium of Chronicles, English
Translation, Annotation by W. M. Thacston, Puplished at Harvard Universty, 1998. SEVİM Ali-YÜCEL Yaşar, Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1998. SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1999. ŞEMSEDDİN SAMİ, KÀmus-ı Türki, İstanbul, Çağrı Yayınları, 2005. ŞEYHÜLİSLAM MEHMED ESAD EFENDİ, Lehçetüél-Lügat, Hazırlayan, Kırkkılıç Ahmed, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. TAKU, (Tüker) Müazzez, Selçukname Tetkiki Sömester 5-6, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Kütüphanesi Kayıt nr: T.r. 17, 1937. TEKİNDAĞ, Şehabettin, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Belleten, XXXV/140, Ankara, 1971, s. 655-663. TİETZE, A, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı (A-E), İstanbul, Simurg Kitabevi, 2002, I. TOGAN, A. Zeki Velidi, Tarihte Usul, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1985. TOPALOĞLU, Bekir - KARAMAN, Hayreddin, Arapça-Türkçe Yeni Kâmus, İstanbul, 1983. TOPARLI, Recep, Ed-Dürretüél-Mudiyye fi-él-Lügatiét-Türkiye, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003. TURAN, Fikret, Bahşayşi Lügati /Eski Oğuzca Sözlük, Bay / Bilimsel Akademik Yayınlar. 2002. TURAN, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988. Validi Ahmet-Zeki, “On Mubarakshah Ghuri”, BSOAS, V/I4, s. 847-858. WİTTEK, Paul “Das Datum von Yazıcıoğlu’s OğuznÀme”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1965, XIV, s. 263-265. WİTTEK, Paul “Franz Babinger , Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke” , Der
Islam, XX/2, 1932, s. 197-207.
LII
WİTTEK, Paul “Yazijioghlu 'Ali on the Christian Turks of the Dobruja”, BSOAS, University of London, 1952, XIV/3, s. 639-668. YAZICIZÁDE èAlì, TevÀriò-i Ál-i Selçuú, Paris Bibliothèque Nationale, No. Regius Supp. Turc. 737. YAZICIZÁDE èAlì, OàuznÀme (TevÀriò-i Ál-i Selçuú), Staatsbibliothek zu Berlin Ms. Or. Quart. 1823, Vollst. YAZICIZÁDE èAlì, SelçuknÀme, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Kütüphanesi, İsmail Saib Bölümü nr. 1727. YAZICIZÁDE èAlì, SelçuknÀme, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. T 9291. YAZICIZÁDE èAlì, SelçuknÀme, İstanbul, Millet Genel Kütüphanesi, Ali Emiri Tarih, nr. 332. YAZICIZÁDE èAlì, TevÀriò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1390. YAZICIZÁDE èAlì, TevÀriò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1391. YAZICIZÁDE èAlì, TevÀriò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1392. YAZICIZÁDE èAlì, TevÀriò-i Ál-i Selçuú, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Revan Bölümü, nr. 1393.
LIII
I. TEVÁRÌÒ-İ ÁL-İ SELÇUÚ METNİ İÇİNDEKİ BAŞLIKLAR
el-Úıããa ....................................................................................................................................4 Fihrist .......................................................................................................................................4 Õikr-i SelÀtìn-i Ál-i Selçuú....................................................................................................... 30 Õikr-i es-SulùÀneél-Muèaôôam Ebÿ ÙÀlib Ùuàrul Beg Muóammed bin MìkÀéìl bin Selçuú .. 36 Õikr-i es-SulùÀneél-Aèôam èAêudeéd-Devle Ebÿ ŞücÀèAlp Arslan Muóammed bin DÀvÿd bin MìkÀéìl bin Selçuú.................................................................................................................... 44 Õikr-i es-SulùÀn Muèizzeéd-DünyÀ veéd-Dìn MelikşÀh bin Muóammed Úasìm [EmìreélMüéminìn] ................................................................................................................................ 47 Õikr-i es-SulùÀneél-Muèaôôam Rükneéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿél-Muôaffer Berkiyaruú bin MelikşÀh Yemìn Emìreél-Müéminìn -ÙÀbe Marúadehü- ......................................................... 59 Õikr-i es-SulùÀn áıyÀåeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿ ŞücÀè Muóammed bin MelikşÀh Úasìm Emìreél-Müéminìn.................................................................................................................... 65 Õikr-i es-SulùÀneél Aèôam Muèìzzeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebuél-ÓÀriå Sancar bin MelikşÀh BurhÀn Emìreél-Müéminìn....................................................................................................... 73 Õikr-i es-SulùÀn áıyÀåeéd-DünyÀ veéd-Dìn Maómÿd bin MelikşÀh Yemìn Emìreél-Müéminìn .................................................................................................................................................. 82 Õikr-i es-SulùÀneél-Muèaôôam Rükneéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿ ÙÀlib Tuàrul bin Muóammed bin MelikşÀh Yemìn Emìreél-Müéminìn.................................................................................. 83 Õikr-i es-SulùÀn áıyÀåeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿél-Fetó Mesèÿd bin Muóammed bin MelikşÀh Úasìm Emìreél-Müéminìn. ....................................................................................................... 84 Õikr-i es-SulùÀn Muàìåeéd-DünyÀ veéd-Dìn MelikşÀh bin Muóammed bin MelikşÀh Yemìn Emìreél-Müéminìn.................................................................................................................... 93 Õikr-i es-SulùÀn áıyÀåeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿ ŞücÀè Muóammed bin Maómÿd bin MelikşÀh Úasìm Emìreél-Müéminìn ........................................................................................................ 95 Õikr-i es-SulùÀn Muèizzeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿél-ÓÀriå SüleymÀn bin Muóammed bin MelikşÀh Úasìm Emìreél-Müéminìn ...................................................................................... 102 Õikr-i es-SulùÀn Rükneéd-DünyÀ veéd-Dìn Arslan bin Ùuàrul bin Muóammed ÚÀsim EmìreélMüéminìn ............................................................................................................................... 104
LIV
Õikr-i es-SulùÀn Rükneéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿ ÙÀlib Ùuàrul bin Arslan Úasìm EmìreélMüéminìn ............................................................................................................................... 112 Õikr-i İstimÀè-ı SulùÀn Rükneéd-dìn VefÀt-ı Peder-rÀ ve äarf-ı İhtimÀm ber-İntizÀè-ı Mülk ezÚabøa-yı Temllük-i BirÀder ve Temekkün-i ß ber-Serìr-i Memleket-i Salùanat................... 144 Õikr-i CelÀé-i SulùÀn áıyÀåeéd-dìn ve VÀúıèÀtì ki ß-rÀ der-Án èAzìmet ÜftÀd be-Ùarìú-i Tafãìl ................................................................................................................................................ 148 Õikr-i Vuãÿl-i SulùÀn áıyÀåeéd-dìn be-ErmenistÀn............................................................... 150 Õikr-i Vuãÿl-i SulùÀn be-Maórÿse-i EblistÀn ........................................................................ 151 Õikr-i Resìden-i SulùÀn be-Maórÿse-i MalÀùıya -Humiyet èaniél-Beliyye- ........................... 152 Õikr-i Peyvesten-i ŞÀh be-Mülk-i ŞÀm ................................................................................. 153 Õikr-i Vüãÿl-i SulùÀn be-Òıùùa-i Ámid -èAmmarahÀéllÀhu teèÀlÀ- ........................................ 154 Õikr-i Vuãÿl-i SulùÀn be-Òıùùa-i AòlÀù .................................................................................. 156 Õikr-i Teveccüh-i SulùÀn be-CÀnib-i CÀniyet ve MÀcerÀ-yı Án AóvÀl ................................. 158 Õikr-i Resìden-i SulùÀn ez-Ùaraf-ı Maàrib be-CÀnib-i İstÀnbÿl............................................. 159 Õikr-i MübÀrezet-i SulùÀn der-MeydÀn-ı Rÿm bÀ Firenk ve İstièlÀ-yı SulùÀn Berd............... 160 Õikr-i EyyÀm-ı PÀdişÀhì-i SulùÀn Rükneéd-dìn Süleyman ŞÀh ve Taúrìr-i Baèøì ez-MunÀúat-i Kerìmeş .................................................................................................................................. 164 Õikr-i èAzm-i SulùÀn-ı ÚÀhir Rükneéd-dìn SüleymÀn ŞÀh be-èAzm-i GürcistÀn ve MürÀcaèat-ı ß ez-ìncÀ ber-ÒilÀf-i İrÀdet ve Õikr-i Baèøì ez-MaóÀmid-i Melik Faòreéd-dìn BehrÀmşÀh RahimehümaéllÀh-................................................................................................................ 173 Õikr-i EyyÀm-ı PÀdişÀh èİzzeéd-dìn Úılıç-Arslan Püser-i SulùÀn Rükneéd-dìn SüleymÀn ŞÀh RaóimehümÀéllÀh-.................................................................................................................. 176 Õikr-i İrsÀl-i Melikeél-Emr Muôaffereéd-dìn Maómÿd bin Yaàıbasan-rÀ ZekeriyyÀé ÓÀcib -rÀ be-Ùaleb-i SulùÀn áiyÀåeéd-dìn Keyòusrev ..........................................................................177 Õikr-i Duòÿl-i SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev bin Úılıç-Arslan der-Şehr-i Úonya ve Cülÿs ber-Taót-ı Salùanat.................................................................................................................. 185 -Allahu Müfettióüél-EbvÀb Eòÿhü Óaúúan- Keyòusrev [bin] ÚılıçarslÀn .............................. 188 Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn áıyÀåeéd-din Keyòüsrev be-Fetó-i Anùaliyya ................................. 192 Õikr-i MürÀcaèat-ı SulùÀn áiyÀåeéd-dìn ez-Fetó-i Anùaliyya ................................................ 198 Õikr-i PÀdişÀhì-i SulùÀn èİzzeéd-dìn KeyúÀvus ...................................................................... 205 Õikr-i Resìden-i Òaber-i VefÀt-ı áiyÀåeéd-dìn Keyòusrev be-Semè-i èAlÀéaéd-dìn ............. 207 Õikr-i MekÀrim-i AòlÀú ve Óüsn-i ÓiãÀl-i SulùÀn èİzzeéd-dìn KeyúÀvÿs.............................. 214
LV
Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvÿs be-CÀnib-i Engüriyye ve MuóÀãarat-ı Maórÿãei BirÀdereş Melik èAlÀéaéd-dìn ............................................................................................ 218 Õikr-i èİãyÀn-ı SükkÀn-ı Anùaliyya ve Fetó-i Án Sugur BÀr-ı Dovvom Ber-Dest-i BendegÀn-ı Devlet-i Salùanat...................................................................................................................224 Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn-ı áÀlib be-Ùaraf-ı Sìnïb ve Fetó-i Án Der-èÁhd-i HumÀyÿn-ı ß ... 228 Õikr-i İrsÀl-i SulùÀn Şeyh RabbÀnì Mecdeéd-dìn İsóÀú-rÀ -RaómetuéllÀhi èalayhi- be-Óaøret-i DÀrués-SelÀm be-İèlÀm-ı Feth-i Sìnïp..................................................................................234 Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn-ı áÀlib KeykÀvus be-Ùaraf-ı Ùarsus................................................ 236 Õikr-i Vürÿd-ı RasÿlÀn-ı Lìfÿn be-Taøarruè-ı İstièùÀf ve Ùaøèìf-i ÒarÀc ve Taøìl ez-İhmÀl ki der-Òiõmet CÀyiz DÀşte-bÿd ................................................................................................243 Õikr-i Tezvìc-i SultÀn-ı áÀlib èİzzeéd-dìn KeykÀvus -RaómetuéllÀh- be-Kerìmet-i ezÕürriyyÀt-ı Melik Fahreéd-dìn BehrÀmşÀh bin DÀvÿd ŞÀh Melik-i ErzincÀn .......................244 Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn-ı áÀlib èİzzeéd-dìn KeykÀvus be-Úaãd-ı VilÀyet-i ŞÀm.................. 252 Õikr-i Òaber be-Fiten-i VÀlide-i Melik èAzìz ez-Kaãd-ı SulùÀn èİzzeéd-dìn Memleket-i ŞÀm-rÀ ve ÚıyÀm-ı Tedbìr-i Defè-i Eõiyyet ve Refè-i Fiten-i SulùÀn ................................................ 257 Õikr-i MüşÀveret-i UmerÀ-yi Devlet ve ErkÀn-ı Memleket ber-İòtiyÀr-i Melikì ez-ŞehzÀdegÀn der-Tefvìø-i ZumÀm-ı FermÀndehi ve Salùanat der-Kef-i KifÀyeş......................................... 267 Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn-ı Aèôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd ez-SìvÀs be-Maùlÿb-i Úoniya ..... 275 Õikr-i Duòÿl-i SulùÀn-ı Muèaôôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd der-DÀrüél-Melik Úoniya ve Temekkün-i ß der-Serìr-i Salùanat .......................................................................................278 Õikr-i Baèøì ez-CelÀyil-i FeøÀyil ve EãnÀf-ı ve İttisÀf ve Seyr-i Maraø-ı SulùÀn-ı Aèzam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd èAlÀéllÀhü fiél-CinÀn DeracÀtihi ....................................................286 Õikr-i Vürÿd-ı İmÀm-ı RabbÀnì èAbduéllÀh bin Muóammed es-Sühreverdì min Úıbel-i Òaøret-i Òirfet ......................................................................................................................295 Õikr-i Şurÿè-ı SulùÀn-ı Aèôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -AnÀraéllÀhu burhÀnehu raóimehümÀder-CihÀngìrì ve Evvel-i Fetó-i Úalèa-i èAlÀéiyye ki Kalvirÿs Mì-güftad ............................ 300 Õikr-i AmÀn ÒvÀsten-i KirfÀrid ve Siporden-i Úalèa-i KÀlyïrus be-BendegÀn-ı SulùÀn-ı Aèôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -AnÀraéllÀhu burhÀnehu -...............................................................309 Õikr-i Fetó-i Úalèa-yı AlÀra ber-Dest-i BendegÀn-ı SulùÀn èAlÀéaéd-dìn ............................. 315 Õikr-i èİmÀret-i BÀrÿ-yı Úoniya ve SìvÀs ve Tevcihè-i Án ber-ÜmerÀ-i Devlet der-Sene-i æamÀna èAşar ve Sitta-miéa .................................................................................................319 Õikr-i Vürÿd-ı Muóyiéd-dìn el-Cevzì ez-Òaøret-i ÒilÀfet be-RisÀlet Nezd-i SulùÀn ve İstincÀdı èAãÀkir ve Mendÿb-şoden-i BahÀéaéd-dìn Úutluca be-İúÀmet-i Án ...................................327 Õikr-i Giriften-i SulùÀn ÜmerÀé-i KibÀr-rÀ der-DevletòÀne-i Úayãariyya ve SiyÀset Fermÿden ............................................................................................................................................. 335
LVI
Õikr-i Fetó-i Úalèa-i KÀòta der-EyyÀm-ı Devlet-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -AnÀraéllÀhü BurhÀnehÿ-........................................................................................................................... 341 Õikr-i Fetó-i Úalèa-i Çemişgezek der-EyyÀm-ı Devlet-i SulùÀn-ı Muèaôôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd — AnÀraéllÀhu? BurhÀnehÿ- .................................................................................350 Õikr-i Teõellül-i Melik Mesèÿd be-Òiõmet-i Óaøret-i Salùanat ve İrsÀl-i Resÿl ve İstìfyÀ-yı BÀúì ber-Mülk Nümÿden......................................................................................................358 Õikr-i MuãÀharat ve ÚarÀbet Fermÿden-i SulùÀn be-EvlÀd-ı Melik èÁdil............................. 363 Õikr-i Sebeb-i Úaãd-ı SulùÀn be-Fetó-i äaórÀ-yı KıpçÀú ve Giriften-i äoàdaú ber-Dest-i Meliküél-ÜmerÀé ÓüsÀmeéd-dìn Emìr ÇobÀn ......................................................................369 Õikr-i İúÀmet-i SulùÀn be-Mevøiè-i KeyúubÀdiye der-Müddet-i áaybet-i ÜmerÀé ............... 376 Õikr-i Gozeşten-i Leşker-i SulùÀn der-İhtimÀm-ı Meliküél-ÜmerÀé ÓüsÀmeéd-dìn Emìr ÇobÀn -RaómetuéllÀhi- ez-DeryÀ-yı Òazar ......................................................................................381 Õikr-i LÀbegerì Kerden-i Melik-i Rÿs ve MuãÀlaóa Costen ez-Òiõmet-i Meliküél-ÜmerÀé ÓüsÀmeéd-dìn -RaómetuéllÀh- .............................................................................................390 Õikr-i EyyÀm-ı Devlet-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn -AnÀraéllÀhu BurhÀnehu- ber-Dest-i MeliküélÜmerÀé ÓüsÀmeéd-dìn Emìr ÇobÀn .....................................................................................395 Õikr-i MesÀèì-yi MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì ÇÀşnigìr ve Kemninÿs ve Müfrez-i Rÿm der-VilÀyet-i Ermen ve Fetó-i ÚılÀè ki Õikr-i Rÿd..................................................................................... 406 Õikr-i Fetó-i Úalèa-i Çinçìn .................................................................................................. 406 Õikr-i Fütÿó-ı KılÀè-i SevÀóil ber-Dest-i Emìr MübÀrizeéd-dìn Er-Toúuş -RaómetuéllÀh-... 415 Õikr-i Vüfÿd-ı Melik èAlÀéaéd-dìn DÀvÿd ŞÀh äÀóib-i ErzincÀn be-Òiõmet-i SulùÀn -Raómetu éllÀhi- ve Vaãf-i Òiùùa-i ErzincÀn ve NevÀóì-i Án.................................................................417 Õikr-i Nüzhet-i ÚubÀd ve İnşÀ ve èİmÀret Fermÿden-i SulùÀn der-Án Mevøiè ..................... 426 Õikr-i EsbÀb-ı EùmÀè-ı SulùÀn ber-İntizÀè-ı ErzincÀn ez-Úabøa-i Temellük-i Melik èAlÀéaéddìn DÀvÿd ŞÀh bin BehrÀmşÀh -RaóimehümuéllÀhu teèÀlÀ- .................................................428 Õikr-i Fetó-i Úalèa-ı Küàÿniye ve İstizlÀl-i Melik Muôaffereéd-dìn Muóammed ez-ÁncÀygÀh .............................................................................................................................................435 Õikr-i İrsÀl-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn Melik áıyÀåeéd-dìn-rÀ PÀdişÀhì-yi Memleket-i ErzincÀn der-İhtimÀm-ı Emìr MübÀrizeéd-dìn Atabeg Er-Toúuş -RaóimehümuéllÀh- ........................437 Õikr-i ÚÀêiyüél-ÚuêÀt fìél-MemÀlik MucìruéllÀh veéd-Dìn ÙÀhir bin èÖmer el-ÒvÀrezmì ezÒiõmet-i SulùÀn CelÀleéd-dìn be-Òiõmet-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn -RaóimehümuéllÀh- ...........440 Õikr-i Vürÿd-ı ResÿlÀn-ı SulùÀn CelÀleéd-dìn Kerret-i æÀnì be-Òiõmet-i èAlÀéaéd-dìn AnÀraéllÀhu teèÀlÀ- ...............................................................................................................445 Ôikr-i CevÀb DÀden-i SulùÀn ResÿlÀn-ı SulùÀn CelÀleéd-dìn-rÀ -AnÀraéllÀhu BarÀhìnehümÀ.............................................................................................................................................448 Õikr-i İstiúbÀl Fermÿden-i SulùÀn Melik Eşref-rÀ -RaóimehümaéllÀh- ................................. 456
LVII
Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn ve Melik Eşref ve Dìger Mülÿk bÀ èAsÀkir-i Manãÿre ez-Maórÿãe-i SìvÀs be-Ùaraf-ı Yassıçemen be-MuóÀrebe-i SulùÀn CelÀleéd-dìn........................................462 Õikr-i İnkisÀr-ı ÙalÀya-yı SulùÀn èAlÀéaéd-dìn ez-Leşker-i ÒvÀrezmì ................................... 463 Õikr-i Óareket-i RÀyÀt-ı Manãÿr-ı Salùanat ve İnkisÀr-ı ÙalÀya-yı Leşker-i ÒvÀrzumşÀh...... 467 Õikr-i Herb u Óarb-i ÙalÀya-yi ÒvÀrzumşÀh Sevvom Kerrat ez-ÙalÀyiè-i èAsÀkir-i Manãÿra-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeykubÀd -RaóimehümaéllÀh- .............................................................477 Õikr-i MuúÀbele-i Dÿ Leşker ve İnhizÀm-ı SultÀn CelÀleéd-dìn ve Esìr-i Erzeniér-Rÿmì ve BirÀdereş bÀ-EkÀbir-i Devlet ve der-Rÿz-i Bìst u Heştom-i RamaøÀn ..................................481 Õikr-i Nahøat-i RÀyÀt-ı Manãÿr-ı Salùanat be-äavb-i Merz-i Bÿm-i Erzeniér-Rÿm ve Fetó-i Án ber-Dest-i SulùÀn .................................................................................................................. 487 Õikr-i ÒiyÀnet-i DizdÀr-ı èAlÀéiyye ve Teédìb YÀften-i ß der-Án-bÀb ................................ 495 Õikr-i TÀòten Ávurden-i Úaravul-i Moàol bÀ Maórÿsa-i SìvÀs -ÓamÀhaéllÀhu teèÀlÀ- ........ 497 Õikr-i MüdÀòalet-i èAsÀkir-i SulùÀn der-DiyÀr-ı Gürç ve Fetó-i Baèøí ez-Án ÚılÀè ber-Dest-i Meliküél-ÜmerÀ KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr -RaóimehuéllÀh-...................................................498 Õikr-i LÀbe Kerden-i ResÿlÀn-ı Melike-i İbòÀz be-Òiõmet-i Meliküél-ÜmerÀé KemÀleéd-dìn ve MuãÀharat ve MuãÀlaóat Talebìden-i ez-DergÀh-ı Salùanat..............................................500 Õikr-i SulùÀn be-Ùaraf-ı İrmen ve İstiòlÀã-ı Òiùùa-i AòlÀù ve BÀúì-i BilÀd-ı İrmen ve İøÀfet-i Án bÀ Dìger MemÀlik-i Maórÿsa ............................................................................................... 503 Õikr-i Teveccüh-i äÀóib ØiyÀéeéd-dìn ve Saèdeéd-dìn-i Müstevfì ve TÀceéd-dìn-i PervÀne beÙaraf-i VilÀyet-i İrmen .........................................................................................................505 Õikr-i TÀòten Ávurden-i Leşker-i Moàol ber-ÒvÀrezmiyÀn ve Luóÿú-ı Tafriú be-Farú-i ÌşÀn ............................................................................................................................................. 509 Õikr-i EùmÀè-i Melik KÀmil ber-MemÀlik-i Rÿm ve Fikr-i FÀsid Ávurden-BÀb ................... 511 Õikr-i MuóÀrebet-i Mülÿk-ı ŞÀm ve Şemseéd-dìn äavÀb be-èAsÀkir-i SulùÀn ve Münhezim Şoden-i ŞÀmiyÀn ve Taóaããun Numÿden-i be-Úalèa-yı Òartaperd .......................................514 Õikr-i Fetó-i ÓarrÀn ve RehnÀ ve Raúúa ve TevÀbiè ve LevÀóiú-i Án.................................. 518 Õikr-i Taãaddì-i TÀceéd-dìn PervÀne be-MuóÀãarat-ı Ámed ve İltizÀm Nümÿden-i Fetó-i ÁnrÀ der-Òiõmet-i Salùanat ve Teveccüh-i MürÀcaèat Nümÿden ..............................................521 Õikr-i Vürÿd-ı İlçiyÀn Ordÿ-yı ÖgetÀy Òan Nezd-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd AnÀraéllÀhu BurhÀnehÿ-.......................................................................................................522 Õikr-i SevÀd-ı Yarlıà ki Nezd-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -AnÀrallÀhu BurhÀnehÿ- Ámed ............................................................................................................................................. 524 Õikr-i VefÀt-ı SulùÀn-ı Meróÿm èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -AnÀraéllÀhu BuróÀnehÿ- ............. 526 Õikr-i Temekkün-i SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev bin KeyúubÀd ber-Serìr-i PÀdişÀhì Rÿz-i Dÿşenbe Pencom-i MÀh-ı ŞevvÀl Sene-i Erbaèa ve æelÀåe ve Sitte-Mièe ............................. 531
LVIII
Õikr-i Giriften-i Köpek ÓüsÀmeéd-dìn Úayır Òan ve Gorìòten-i Leşker-i ÒvÀruzmiyÀn beTaraf-ı ŞÀm ez-MemÀlik-i Rÿm -èAmmarahaéllÀhu teèÀlÀ-..................................................534 Õikr-i Şürÿè-ı Köpek der-Úatl-i EkÀbir-i MemÀlik-i Rÿm-èAmmara-hÀéllÀh-...................... 536 Õikr-i Úatl-i Melike èÁdile ve Óabs-i EvlÀdeş èİzzeéd-din Úılıç-Arslan ve Rükneéd-dìn beÚalèa-i Buràulu ....................................................................................................................537 Õikr-i Küşten-i Köpek TÀceéd-dìn PervÀne-rÀ -RaóimahuéllÀhu teèÀlÀ-............................... 538 Õikr-i Feth-i Úalèa-ı SìmsÀù ber-Dest-i Köpek-èAlayhi mÀ-yesteóaú-.................................. 540 Õikr-i Giriften-i Köpek HüsÀmeéd-dìn Úımrì ve KemÀleéd-dìn ÚÀmiyÀr -RaóimehümaéllÀhu teèÀlÀ- ...................................................................................................................................542 Li-óükmiéş-ŞehÀb es-Sühreverdì el-Maútÿl ......................................................................................... 543 Liél-Emìr KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr ........................................................................................................... 543 Ôikr-i İhtimÀm-ı SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev ber-Úatl-i Köpek ve Teşeffì-i äudÿr-ı ÒavÀãã ve èAvÀm .................................................................................................................544 Õikr-i Vuãÿl-i Mehd-i Melike-i Gürcì be-Maórÿsa-i Úayãariyye ve İntiôÀm-ı èAúdu ZifÀf derMelikiél- YetÀm der-Án EyyÀm ...........................................................................................546 Õikr-i İètinÀ-i SulùÀn be-Daèvet-i ÒvÀruzmiyÀn be-MemÀlik-i Maórÿsaya ........................... 548 Õikr-i İsticÀd-ı Mülÿk-i ŞÀm ez-Óaøret-i Salùanat ve İnhizÀm-ı Leşker-i ÒvÀruzmì ve TulÀy ÌşÀn be-Óaøret-i DÀrués-SelÀm .............................................................................................550 Õikr-i Feth-i Memleket-i Ámed ber-Dest-i BendegÀn-ı SulùÀn ............................................. 552 Õikr-i Ôuhÿr-i ÒavÀric-i BÀbÀéì ez-NÀóiyet-i Küfürsÿd ve İnùifÀ-i Şuèle-i Fitne-i İåyÀn berDest-i BendegÀn-ı SulùÀn ....................................................................................................... 558 Õikr-i İhtimÀm-ı SulùÀn ber-İntizÀè-ı MiyÀfÀrikìn ez-Úabøa-i Temellük-i Melik GÀzì beSebeb-i BÀr-i Çetr-i Manãÿr -NaãraéllÀhü-teèÀlÀ-.................................................................563 Õikr-i Óudÿå-i Fetret der-Memleket-i Rÿm ve Hidem-i ÚavÀèid-i Revnaú-ı Salùanat-ı Hükm-i ÁferìdgÀr ve Sünnet-i PerverdigÀr-Celle CelÀlühü-..............................................................567 Õikr-i VÀúıèa-i Òıtùa-i ErzÀniér-Rÿm ve İstìlÀ-yı Leşker-i Moàïl ve İyÀdet ve İhlÀk-ı SÀkinÀnı Án-DiyÀr ............................................................................................................................570 Õikr-i İstièdÀd-i SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev ve èİcÀret-i Leşker-i Moàol ve Cemè-i Zaòmì ki der-Köse ÙÀà Rÿz-i Pençşenbih-i Dehom-i MÀh-ı Muóarrem-i Sene-i İòdÀ ve Erbaèìn ve Sitte Miée ß Rÿy Nümÿd .....................................................................................................573 Õikr-i ÒarÀbì-i Úayãariyya ve HelÀk u TebÀr-ı MaóãÿrÀn u MuúìmÀn-ı Án ber-Dest-i Leşker-i CerrÀr-ı TatÀr........................................................................................................................582 Õikr-i èAzìmet-i äaóib Müheõõibeéd-dìn -èAlÀ RaómetüéllÀh- Nezd-i BÀyçÿ-yi Noyan ve Temhìd-i ÚavÀèid-i MaãÀlióat ve Taúrìr-i ŞerÀyit-i MühÀõebet ...........................................584 Õikr-i MuèÀvedet-i äÀhib Şemseéd-dìn ez-CÀnib-i ŞÀm be-Òaøret-i Salùanat....................... 588
LIX
Õikr-i èAvdet-i äÀóib Müheõõibeéd-dìn -RaómetuéllÀh- ez-Òiõmet-i BÀyçÿ Noyan ve İtmÀm-ı Maãlaóat-ı MeãÀlióat ............................................................................................................591 Õikr-i Teveccüh-i Meliküél-ÜmerÀé Şemseéd-dìn èİãfahÀní-i NÀéib be-Òiõmet-i Veled-i dÀvÀr-ı DeryÀ-yı Òazar .........................................................................................................592 Õikr-i èAzìmet-i äÀóib Şemseéd-dìn ve ÜmerÀé ve èAsÀkir be-Úasd-ı VilÀyet-i Sìs ............ 595 Õikr-i Cülÿs-ı SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvus ber-Serìr-i Salùanat ve Taúrìr-i ÓavÀdiå ki derEyyÀm-ı Devleteş ÔÀhir Şode-est........................................................................................... 598 Õikr-i İstiúlÀl-i äÀóib Şemseéd-dìn der-Mesned-i Óükm ve Manãıb-ı CelÀl ......................... 601 Õikr-i Emìr CelÀleéd-dìn ÚaratÀyì -RaómetuéllÀh- ve EyyÀm-ı AókÀm-ı ZevÀl-i Vey......... 620 Õikr-i VezÀret ve EyyÀm-ı Devlet-i İmÀm-ı Meróÿm äÀóib-i Şehìd èİzzeéd-dìn Atabeg Muóammed bin Maómÿd-ı RÀzì -RaómetuéllÀhı teèÀlÀ- ve MÀl ÓÀl....................................626 Õikr-i MuóÀlefet-i SulùÀn èİzzeéd-dìn ve SulùÀn Rükneéd-dìn -Raóime-hümÀ éllÀh- ki ve MuóÀrebet ki ÌşÀn-rÀ Kerret-i Dovvom VÀúièŞod ve İnhizÀm-ı SulùÀn Rükneéd-dìn ve GiriftÀr-şoden ve Maóbÿs ve Mescÿn-mÀnden-i der-ÚılÀè ki Õikr-üfted .............................. 630 Õikr-i Sebeb-i Teverrüd-i BÀyçÿy Noyan Yardum-ı der-MemÀlik-i Rÿm ve ÓavÀdiå-i Futÿr ki der-Án EyyÀm Ôuhÿr YÀft ve VaúÀyiè ki ÓÀdiåe Geşt.......................................................... 637 Õikr-i CelÀé-i SulùÀn-ı Meróÿm èİzzeéd-dìn KeykÀvus -RaómetuéllÀh- BÀrÀvul ve Bìrÿn Ámeden-i SulùÀn-ı Şehìd Rükneéd-dìn Úılıç-Arslan -RaómetuéllÀh- ez-Óabsi-i Úalèa-i Buràulu ve Temekkün-i ß ber-Serìr-i Salùanat der-Maóruãa-i Úonya -ÓamÀ-hÀéllÀhu teèÀlÀ.............................................................................................................................................642 Õikr-i MürÀcaèat-ı SulùÀn-ı Meróÿm èİzzeéd-dìn -AnÀraéllÀhu BurhÀnehÿ- ez-CÀnib-i Leşkerì ve Teveccüh-i SulùÀn-ı Şehìd Rükneéd-dìn -RaóimehuéllÀh- be-Òiõmet-i İlòan .................. 646 Õikr-i VefÀt-ı Melik èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd der-RÀh-ı TürkistÀn ve èAvdet-i äÀóib Şemseéddìn ÙuàrÀ’ì ez-Òiõmet-i Úa’an be-MemÀlik-i Rÿm .............................................................. 648 Õikr-i Azìmet-i Her Dÿ SulùÀn be-Òiõmet-i Òan .................................................................. 650 Õikr-i İnhizÀm-ı SulùÀn-ı Meróÿm èİzzeéd-dìn-i Asàar -AnÀraéllÀhu teèÀlÀ BurhÀnehuYardum ez-èAlıçaú ve Teveccüh-i BÀz be-CÀnib-i Mülk-i Rÿm ve MÀl ÓÀl Ávurden.........654 Õikr-i PÀdişÀh-ı SulùÀn Rükneéd-dìn Úılıç-Arslan -AnÀraéllÀhu BurhÀnehu- ve Taúrìr-i Baèøı ez-ÒaãÀyiã-i MekÀrim ve MenÀúıb ve FeøÀyil ve Taúdìd-i ÓiãÀl ber-Sebìl-i İcmÀl.............. 658 Õikr-i Sebeb-i VÀúıèa-i HelÀk-ı SulùÀn Rükneéd-dìn -AnÀraéllÀhu BurhÀnehu- ................... 660 Õikr-i Salùanat-ı SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev bin Úılıç-Arslan -RahmetuéllÀh-.............. 666 Õikr-i Sebeb-i İètizÀl-i äÀóib Faòreéd-dìn èAlì bin Óüseyin ve Óabs-i ß der-ÚaraóiãÀr-ı èOåmÀncÿú ...........................................................................................................................667 Õikr-i Tebdìl-i MenÀãib-i AsóÀb-ı MerÀtib der-DìvÀn-ı Salùanat-i Memleket-i Rÿm èAmmarahÀ éllÀhu teèÀlÀ-.....................................................................................................671
LX
Õikr-i Baèøí ez-ÒiãÀl-i Óamìd ve ÒalÀl-i Reşìd-i Meliküél-UmerÀ’ Mecdeél-Mille veéd-Dìn Ebuél-MaóÀmid Muóammed el-ErzincÀnì -RaómetuéllÀh va raêiyaéllÀhu èanh-..................672 Õikr-i Teşrìf-i Melike-i MuèaôôÀma Selçuúì ÒÀtÿn bint es-SulùÀnuél-Maôlÿmiéş-Şehìdiél Meróÿm Rükneéd-dìn Úılıç-Arslan ve Tezevvüc-i PÀdişÀh-zÀde-yi Rÿy-ı Zemìn İlòan-ı Aèôam ve İstìlÀ ve èİãyÀn-ı Şeref-i ÒÀùíreéd-dìn-i EyyÀm ....................................................674 Õikr-i Vüãÿl-i Mehd-i Melike-i MuèaôôÀma be-PÀdişÀh-zÀde-i Rÿy-ı Zemìn Aràÿn Òan ve TemÀm-ı Mühimm-i ZifÀf ve MürÀcaèat-ı æÀóib PervÀne ve NÀéib ve Sükÿn-ı Fitne-i EvlÀd-ı Òaùır der-Şühÿr-ı Sene Òamse ve Sittìn ve Sitte Miée..........................................................678 Õikr-i Òurÿc-ı FınduúdÀrì ve VakÀyiè ki der-Án Şuhÿr Meşhÿr-şod ve Fütÿr ki der Án èAhd Ôuhÿr YÀft............................................................................................................................681 Õikr-i Sebeb-i Óareket-i RikÀb-ı CihÀngìr PÀdişÀh-i Rÿy-ı Zemìn İlòan-ı Aèôam DÀrÀ-yı èÁlem Abaúa Òan Tencÿm-i MemÀlik-i Rÿm -ÓamÀhaéllÀhu teèÀlÀ- .................................. 698 Õikr-i Baèøı ez-ÒiãÀl-i Óamìd Emìr Muèìneéd-dìn SüleymÀn PervÀne-i Şehìd -RaómetuéllÀhi teèÀlÀ- ...................................................................................................................................701 Õikr-i Sebeb-i İstilÀ-ı ÚaramÀniyÀn ve Tasalluù-ı Cimrì ve İstièlÀ-i ß ber-Serìr-i Salùanat beDÀrüél-Mülk-i Úonya ...........................................................................................................703 Õikr-i Baèøì ez-Şìm-i Sedìd-i NÀ’ib Emìneéd-dìn MìkÀyìl -İlÀ RaómetuéllÀhi teèÀlÀ-.......... 708 Õikr-i Salùanat-ı Cimrì ve VizÀret-i Meóemmed Beg Püser-i ÚaramÀn der-Án ZamÀn ........ 710 Õikr-i MuóÀrebet-i Cimrì bÀ EvlÀd-ı äÀóib ve Nekbet ÌşÀn der-Án Maèreke ....................... 712 Õikr-i Sebeb-i Teşrif-i MemÀlik-i Rÿm bi-Úudÿm-i HümÀyÿn-ı Òidìv-i Muèaôôam Destÿr-ı Mükerrem SulùÀnuél-VüzerÀ fíél-èÁlem äÀóib Şemseéd-dìn İnÀnç Uluà Úutluà RaómetuéllÀh- ......................................................................................................................715 Õikr-i MuèÀvedet-i Maòdÿm-ı CihÀniyÀn äÀóib-dìvÀn-ı Aèôam be-Bendegì-i İlòan-ı Rÿy-ı Zemìn ve İúÀmet-i ÓudÀvend-zÀde-i CihÀn Şerefeéd-dìn ÒvÀce Harun der-MemÀlik-i Rÿm 717 Õikr-i MuóÀrebet-i SulùÀn-ı AèôÀm áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev bin Úılıç-Arslan -RaómetuéllÀhbÀ Cimrì-yi ÓÀricì ................................................................................................................ 718 Õikr-i Gozeşten-i Melik èİzzeéd-dìn KeykÀvus ez-DeryÀ-yı Òazar be-Kişver-i Rÿm derŞuhÿr-ı Sene-i Tisèa ve Sebèìne ve Sitte Miée....................................................................... 723 ÓikÀyet-i Münşerió-şoden-i Sìne-i MübÀrek-i PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn Òan be-Nÿr-ı ÌmÀn ve İslÀm Avurden-i ß ve UmerÀ-i ß be-Óuøÿr-i ŞeyòzÀde äadreéd-dìn-i Óamavì -RaómetuéllÀhu teèÀlÀ- ..................................................................................................................................... 730 ÓikÀyet-i Teveccüh-i RÀyÀt-ı HümÀyÿn-ı PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn be-CÀnib-i BÀydÿ Nevbet-i Dovvom ve İl-Şoden-i UmerÀ’ ..............................................................................733 ÓikÀyet-i Teveccüh-i RÀyÀt-ı HumÀyÿn ez-DÀruél-Mülk-i Tebrìz be-CÀnib-i ÚışlÀú BaàdÀd ve Tefvìô-i Manãıb-ı VizÀret ÒvÀce Saèdeéd-dìn ve Vuãÿl-i Òaber-i èİãyÀn-ı Sülemiş EmìrüélÜmerÀé-i Leşker-i Rÿm ve Reften-i Leşker be-Defè-i ß ......................................................738
LXI
Õikr-i Baúiyye-i ÓikÀyet-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd BirÀder-zÀde-i SulùÀn Mesèÿd ve Fetó-i BilÀcÿk ber-Dest-i Meliküél-áuzÀt Meróÿm [u] Maàfÿr OåmÀn Beg bin Erùuàrul RaóimehümuéllÀhi teèÀlÀ- ....................................................................................................741 ÓikÀyet-i Teveccüh-i PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn be-Taraf-ı ŞÀm ve Mıãr ve MeãÀf Kerden-i bÀ-MıãriyÀn ve Şikest-i ÌşÀn ve Fetó-i VilÀyet-i ŞÀm ...........................................................743 ÓikÀyet-i Teveccüh-i PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn Òan be-CÀnib-i ŞÀm ve Mıãr Nevbet-i Rÿm .. 750 ÓikÀyet-i Teveccüh-i PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn Òan be-YaylÀà-ı Alataà ve ez-İncÀ be-RÀh-ı NaòcuvÀn be-Úışlaúí ez-Án ve Vüãÿl-i İlçiyÀn ki be-Mıãr Refte-bÿdend.............................752 ÓikÀyet-i Ùïy-ı èÁm Fermÿden-i PÀdişÀh-ı İslÀm der-Ordÿ-yı Zerrìn be-Mevøiè-i Baà-ı ßcÀn ve Óatm Kerden-i ÚuréÀn der-İncÀ ve Beõl-i èÁm-i Fermÿden............................................ 754 ÓikÀyet-i Teveccüh-i RÀyÀt-ı HumÀyÿn ez-Şehr-i İslÀm-ı ßcÀn be-CÀnib-i BaàdÀd ve AóvÀl ki der-RÀh HÀdiå [Geşt] ve Vüãÿl be-VÀãıù ve Óille ve Taãmim-i Aôìmet-i ŞÀm der-Àn DiyÀr ............................................................................................................................................. 756 ÓikÀyet-i Vuãÿl-i ÚutluàşÀh NoyÀn be-Leşker-i Mıãrì ve MürÀcaèat Nümÿden-i ez-İncÀ ve MürÀcaèat Nümÿden-i RÀyÀt-ı HumÀyÿn be-ßcÀn...............................................................762 ÓikÀyet-i Porsìden-i Yaràÿ-yı UmerÀ’ ve LeşkeriyÀn ki ez-ŞÀm MürÀcaèat Nemÿde bÿdend ve ÚurıltÀy Saòten-i be-Mevøıè-i ßcÀn ve Bagişmişi Kerden-i İşÀn.....................................763 ÓikÀyet-i TÀrì Şoden-i Remed PÀdişÀh-ı İslÀm-rÀ ve Vuãÿl-i ŞehzÀdegÀn ez-ÒorÀsÀn ve Teveccüh-i RÀyÀt-ı HumÀyÿn be-BaàdÀd ve Nüzÿl Fermÿden-i be-Hulan-Müren...............764 ÒikÀyet-i VefÀt-ı Kermün Òatun ve Naúl-i Merúadeş be-Tebrìz ve KelimÀt-ı Cend ÓikmetÁmìz ki PÀdişÀh-ı İslÀm der-ÓÀl-i Òalú Fermÿde-est ve VefÀt-ı PÀdişÀh-ı İslÀm.................766 ÒikÀyet-i MeéÀl-i AóvÀl-i Memleket-i Rÿm Baèd ez-VefÀt-ı Meróÿm Ebÿ Saèìd SulùÀn áÀzÀn Òan.......................................................................................................................................770 ÓikÀyet-i Sebeb-i PÀdişÀhì-i Peder-i Án ŞÀh-ı Manãÿr ve ŞÀh-ı ŞücÀè -RaóimehümuéllÀh- 773 ÓikÀyet-i But-perestÀn Ámedend be-SulùÀn Maómÿd bin Sebük-Tekin ez-HindistÀn be-áaznì ................................................................................................................................................ 781 ÓikÀyet-i Ámeden-i RuhbÀnÀn be-èOsmÀn áÀzì -RaóimahuéllÀh- ez-ManÀstìr-i MÀràÀrìt beSögüt....................................................................................................................................... 788
LXII
TEVÁRÌÒ-İ ÁL-Ì SELÇUÚ - METİN -
1
1.
-BismiéllÀhiér-RaómÀniér-Raóìm-
2.
èAded-i óamdi bì-èaded ve vüfÿr-i sipÀs-i bì-úıyÀs ol Meliküél-mülk1 -celle celÀlühü
ve èamma nevÀlühü-, 3.óaøretine ki ketm-i èademden ãaórÀ-yı vücÿda bir nice2 hezÀrÀn hezÀr Àdemi be-dìdÀr idüp 4.eùrÀf-ı èÀlemden her birinüñ õürriyyÀtı yayılmaà-içün bir iúlìmi menşeé ve maúÀm úıldı. Ádem -ãalevÀtuéllÀhi 5.èaleyhiye- ÓavvÀ’yı çift3 virüp, -ve beååe min-hümÀ
ricÀlen keåìren ve nisÀéen- mÿcibince ikisinüñ 6.neslin4 yir yüzine yaydı. Ve Nÿó -èaleyhiésselÀm- oàlanlarından Yafeå5 õürriyyÀtına TürkistÀn 7.iúlìmini yir ve yurt virdi ki, anda çoàalup andan çıúup úalan iúlìmlere daòı pÀdişÀh 8.olup, àazÀ ve cihÀd úılalar. Ve dürÿd-ı bì-şümÀr peyàÀmberümüz Muóammed Muãùafa -èaleyhiéã-ãalÀtu 9.veés-selÀm- üzerine, ki cihÀn òalúını hÀviye-i àevÀyat ve êalÀletden úurtardı ve baùÀlet ve
10.
cehÀlet tìhinden manÀhil-i maèrifete
irişdürdi- ve anuñ Àli ve aãóÀbı üzerine olsun. 11.
AmmÀ baèd bilmek gerekdür ki aúÀlìm-i èÀlemden her iúlìmde yirlü ve ãaórÀ-nişìn
ve göçgün olurlar. şìnlikden ırÀà ola;
12.
Òuãÿãan ol vilÀyetde ki muràzÀr ve çayırlar ve ot çok ola ve imÀret ve
13.
şöyle ki ÌrÀn-zemìn òudÿdında, èArap mülki6 ki, otı çok, suyı yok
beyÀbÀndur ve bunuñ 14.gibi yir deveye münÀsibdür ki otı çok yir ve ãuyı az içer. Ol sebeb-ile èArap
15.
úabìleleri ve boyları andan ziyÀdedür ki óadd ü óaãr itmek ola. Şöyle ki Magrìb
bidÀyetinden
16.
Hind Deñizi sÀóili nihÀyetine degin tamÀmet ãaórÀ ve yazılar ve dereler ve
ùaàlar ve bìãe 17.ve ormanlar, ki vardur, èArap sÀkin-dururlar7. Ve Deşt-i Úıpçaú ve Rÿs ve Çerkes ve Başàırd8
.1.
ve Tulas9 ve äayrum ve İpir ve
Sipir10 ve11 Enúura12 Irmaàı ve TürkistÀn ve AyàuristÀn13 ve 2.Nayiman ùÀéifelerine mensÿp
1
B. 1b/2. “MÀliküél-milk” B. 1b/3. “bunca” 3 P. 1b/5. “cift” 4 P. 1b/6. “neslini”// B. 1b/5. “neslini” 5 B. 1b/6. “YÀfiå” 6 T. 4b/12. “milki” 7 T. 4b/15. “...ve yürirler.” 8 T. 4b/16. “Başàard” 9 B. 2a/4. “TalÀs” 2
2
olan ırmÀúlar ve dereler ve Göl14 İrdiş15 ve İrdiş16 ve Úaraúurum ve17 Altay 3.Ùaàları ve Uràan Suyı ve Úırúız VilÀyeti ve Kemceyut ve mevÀøiè-i yaylaú ve úışlaúlar ki 4.maèrufdur, MoàolistÀn’a ve Kirayit aúvÀmına otun ve KilivrÀn ve ÙÀlÀt-ı bi-él-cüyÿs18 ve BurúÀn úÀledÿn 5.
ve KÿñÀn’a ve Vurÿbu pìrn’a ve RÿúÀrúÀt ve Künìn ve Ergünü19 ve Úılır ve Sülinike20 ve
Barúuçìn Tüküm 6.ve Úalalçin Alt ve Ütküh, ki Òıtay südne21 muttaãıldur, tamÀmet anlaruñ úabìleleri ve Türk 7.şuèbeleri ve boyları sÀkin-dururlar idi. Ve şimdi daòı evvelki úarÀr üzere otururlar. Ve tamÀmet Çin 8.ve Hindÿ Keşmir ve Ìran zemìn ve Rÿm ve ŞÀm ve Mıãır vilayetlerine úuvvet ve şevket ve tasalluù ve istìlÀ 9.birle müteferriú olup ekåer memÀliki, rubèi meskÿni taót-ı taãarruflarına getürüp ol boylardan mürÿr-i eyyÀm-ile 10.çoú úabìle ve boylar22 münşaèib oldılar. Ve her zamÀnda her boydan şuèbeler peydÀ oldılar ve her biri bir sebeb 11.ve èillet-ile bir dürlü ad ve lakÀb adandılar23; Oàuz gibi ki mecmÿèı ol úavme bu zamÀnlarda TürkmÀn dirler ve anlar
12.
münşaèib dururlar. Úapçaú ve Úılıç ve Úanúlı ve Úarluú daòı
úabìleler ki anlara mensÿb dururlar. Ol
13.
úavmlar, ki bu zamÀnlarda anlara Moàol dirler:
CelÀyir ve Tatar ve Oyrat ve Merkit ve àayrıları gibi. Ve daòı
14.
baèøı úabìleler, ki Moàol’a
beñzerler ve her birinüñ pÀdişahları vÀr-ıdı: Kirayet ve Nayiman ve Öngüt
15.
ve anlaruñ
emåÀli. Ve ol úavmlar ki úadìmden bu zamanlara degin bu adlarla maèrÿf olmuşlardı: 16.
Úankurat ve Úurlas ve Engiras ve İlçikin ve Oryngüft ve Külüngüt ve àayrıları, ki anlara
17.
cümle dirligin Moàollar’ı ve Nìrÿn Moàolları, ki òÀã Moàollar dururlar. Şöyle ki anlaruñ 1.
õikri ve óikÀyetleri áaõan Òan -raóimehuéllÀh- tÀrìóinde gelür, egerçi eşkÀl ve luàÀt ve
lehçeleri 2.biri birine yaúındur amma her birinüñ Àb u hevÀsı muúteøÀsınca her ùÀéifenüñ 10
B. 2a/4. “...Sipir ve Pulad ve Enúura...” T. 4b/16. “...Pulad” 12 T. 4b/16. “Anúara” 13 B. 2a/5. “UyàuristÀn” 14 T. 4b/17. “Gök” 15 B. 2a/6. “Gök İrdiş” 16 T. 4b/17. Bu kelime yok. 17 B. 2a/6. // T. 4b/17. “ve BalúÀn” 18 T. 5a/2. “BÀél-cüyÿs” 19 B. 2a/9. “Ergine” 20 B. 2a/9. “Selinke” 21 B. 2a/10. // T. 5a/4. “seddine” 22 P. 2a/10. “boylar” ifadesi yok. 23 P. 2a/11. // T. 5a/10. “idindiler” 11
3
miõÀcı ve ùabìèatları 3.ve şekl ve lehçeleri biri birinden mütefÀvitdür. Şöyle ki: RÀvìler rivÀyet iderler ki Oàuz úavmi TürkistÀn’da-4.-y-iken şekilleri Moàol çehre-y-idi ve lehçeleri daòı anlara yaúìn-idi. Çün Ìran-zemìn ve Rÿm ve ŞÀm’a 5.geldiler, şekilleri TÀcik, çeóre ve dilleri revÀn ve yumşaú oldu dirler. El-Úıããa Bunlaruñ nesebleri 6.rivÀyetin óakìmleri ve muèteber nÀúilleri rivÀyetinden, ki Ayàur òaùùıyla Oàuz-nÀme’de yazılmışdur, 7.-èalÀ sebìliél-ìcaz- mufaããal yazılur ve bu namaù ve ùarìúa siyÀúat istìfÀ iåbÀt olınur ki õikr olundı. 8.
Fihrist
9.
EsÀmì-i aúvÀm24-ı EtrÀk-i äaórÀ-nişìn ki tamÀmet Dip Yaèúÿb’uñ dört oàlÀnları 10.
neslinden-dürürler
ki ol Abulca Òan oàlıdur ki anı şimÀl-i şarúì ve şimÀl-i àarbì eùrÀfına
göndermiş-idi. 11.Ve hem Úara Òan ve Or Òan ve Gün Òan ve Gür Òan ol vÀsıùa birle ki Úara Òan oàlı müvaóóid oldu.
12.
Ve baèøı úavmları ki anuñla müttefiú oldılar, iki úısım oldılar ve
cümlesinüñ şerói Oàuz-nÀme’de gelür.
13.
Anlar ki Oàuz’la müttefiú oldılar, müvaóóid olup
Tengri’yi bir bildiler; anlar ki ittifÀú itmeyüp Oàuz’a uymadılar, ve Tatar oldı.
14.
kÀfir oldılar, adları Moàol
15.
Oàuz şuèbesi, ki meõkÿr Úara Òan’uñ oàlı-y-ıdı ve baèøı aúrÀn ve
èammuzÀdelerinden ki anuñ-ile müttefiú oldılar. 16. 25 17.
Oàuz şuèbesi şöyle-kim anuñ şerói Oàuz-nÀme’de ve CÀmièuét-TevÀrìó’de gelür,
anuñ altı oàlı vÀr-ıdı ve anlaruñ
1.
her birinüñ ÒÀtÿnlarından dörder oàlÀnları vÀr-ıdı. Ve
Oàuz çerinüñ 2.saà úolı ve ãol úolın anlara virdi, bu mÿcebce ki õikr olınur: 3.
äaà Úol:
4.
Gün Òan,
Ay Òan,
Yılduz Òan
5.
Úayı, Bayat, Yazur, Döger,
Uşar26, Úayzıú27
24
P. 2b/9. “úavm” Her iki nüsha da da bu satır boş bırakılmıştır. 26 B. 3a/11. // T. 5b/16. “Avşar” 25
4
6.
Alúaövli, Úaraövlü28,
Davdaràa29, Yaparlu, Bigdeli, Úarúın
7.
äol Úol:
8.
Gök Òan,
Ùaú Òan,
9.
Payındur30, Becene31,
Dingiz Òan Salur, İymür32,
İgdür, Bügdüz
10.
Çavundur, Cibini33, Alayundlu, Evdagir34, Yıva, Úınuú
11.
Şuèbe:
12.
Oàuz’uñ úardaşları ve baèøı èammuzÀdeleri ki anuñ-ıla müttefìú oldılar:
13.
Ayàur, Úanúlı, Úapçaú, Úarluú, Úılıç35, Aàaçeri36
14.
Úısm37
15.
Oàuz’uñ èammÿları úavmlarınuñ şuèbeleri: Or Òan ve Gür Òan ve anuñ úardaşları
16.
ve anuñ
oàlanları, ki Oàuz-ıla müttefìk degüller idi. Ve bu úavmler, ki iki úısım dururlar,
biri ol ki anlaruñ 17.aãlı ve şuèbeleri úadìmlıú cihetiyle mufaããal [ve] maèlÿm degül ve biri ol ki tafãìl-ile maèlumdur. 1.
Şuèbe
2.
Ol úavmler ki èahd-i úadìmi vÀsıùasıyla anlaruñ şuèbeleri aãlı38 tafãìl-ile maèlÿm
olmadı. 3.
Úısm39:
27
B. 3a/11. “Úızıú” B. 3a/12. “Alúaevli, Úaraevlü” / T. 5b/7. “Alúaevli, Úaraevli” 29 B. 3a/12. // T. 5b/17. “Doduràa” 30 T. 5b/20. “Bayındur” 31 B. 3a/15. “Bayındır, Biçene” 32 T. 5b/21. “Çepni” 33 B. 3a/16. “Çavındır, Çepni” / T. 5a/21. “Çepni” 34 B. 3a/16. // T. 5b/21. “Üregir” 35 T. 6a/1. “Úalaç” 36 B. 3b/2. “Uyàur, Úanúılı, Úıpçaú, Úarluú, Úalaç, Aàaçeri” 37 B. 3b/3. // T. 6a/2. “Óarf” 38 P. 3b/6. “aslı” ifadesi yok. 39 B. 3b/10. // T. 6a/8. “Úısm-ı Evvel” 28
5
4.
Ol40 şol ùÀifelerdür ki bu zamÀnda anlara Moàol derler, ammÀ aãılda anlaruñ adı
Moàol degüldi 5.ki bu lafôı anlaruñ èahdinden ãoñra ìòtiraè itmişler. Ve bu ùÀyifenüñ her şuèbesinden 6.çok şuèbeler olup her birisi bir ad-ıla adandılar, bu mÿcebce41: 7.
Sevniyyet
8.
Kürlüt Tulas
9.
BulàÀçin
Kermuçin
10.
Tamàalıú
Taràut42
11.
Baràut44
Úuri
12.
Kistemi
Uyanúa
13.
SeúÀyet
CelÀyir Merkiyet Tumat Urasut Uvirat43 Telenküt ÚurúÀn
Tatar
İkinci Úısım: 14.
Şol úavmlar ki anlar yaúìn zamÀnda Moàol oldılar. Ve bu cemÀèat çoúlık úabÀyil
15.
ve ùevÀyif -dururlar ve ol úabilelerden, ki adları maèlumdur, tafãìl oldı: 16.
Kirayet
Nayiman
Önküt Tengiúut
Begris Úırúız
17.
Şuèbe 1.
Şol úavmler ki maèlumdur ki anlaruñ şuèbelerinüñ aãlı ol iki kişidendür ki
Ergine-2.-úon’a gittiler ve tevÀlüd ve tenÀsül birle anlaruñ uruàı çok oldılar ve Moàol lafôı anlaruñ cinsi 3.oldı ve úalan úavmlara ki anlara beñzerler mecÀz yöninden Moàol dirler ki bu lafô iùlÀú 4.olmaú anlaruñ èahdinden ibtidÀ oldı. Ve bu Moàol, Türk ùÀyifelerinden bir úavm idiler ve çün èinÀyet-i 5.ezelì anlaruñ óaúúında vÀr-ıdı dörtyüz yıla yaúın õamÀnda çok úavmlar boylar anlardan 6.peydÀ oldı ve çoúluà-ıla úalan ùevÀyifden õiyÀde oldılar. Ve anlaruñ şevkati vÀsıùasıyla kalan 7.ùevÀyif daòı anlaruñ adıyla adandılar. Şöyle ki: EtrÀk’uñ ekåerine 40
B. 3b/11. Bu kelime yok. T. 6a/11. “...kim õikr olınur.” 42 B. 3b/16. // T. 6a/14. “Turàut” 43 B. 3b/17. // T. 6a/ 14. “Oyırat” 44 T. 6a/14. “Buràut” 41
6
şimdi Moàol dirler. Nite ki 8.bundan öñdinki õamÀnda çün Tatar àÀlib-idiler, cümlesine Tatar dirlerdi. Ve henüz 9.èArap’da ve Hindÿ ve Òıtay’da Tatar şöhreti vardur. Ve bu aslı Moàollar tedrìc-ile iki úısm oldılar45. 10.
Úısm-ı Evvel
11.
Ol şuèbelerdür ki anlardan Moàol aãlı, ki Ergeneúon’da idiler, anlardan peydÀ oldılar
ve her 12.biri bir ad ve laúaba maòãÿã olup andan çıkdılar: Niñüz46, Oryanküft, Arlat47,
13.
Külünküt48, Nuncin, Usetin49, Suldus, Ilduzgin, Urtavut,
14.
Úunkeftan50, Úankarat51, İkiyras, Olúunut, Torubarlas52, İlçikin, Úünkülyüt53. 15.
Úısm-ı Dovvom54
16.
Şol úavmlerdür ki Dÿbÿn BÀyÀn Òatun’ı Alanúuva adlu òatundan eri vefÀtından
ãoñra
17.
bundan
vücÿda gelüp münşaèib olup ùevÀyif oldılar. Dÿbÿn BÀyÀn aãlı Moàollardan ki adı 1.
öñ õikr olındı. Ve Alanúuva Òatun Úurlas55 úavmindendi ve bu ùÀyifeler daòı
iki kısım oldılar. Birine
2.
Nirun, birine Hirun dirler. Nirun; muùlaú ve bunlar onaltı
boydururlar56: 3.Úanúın57, Salçiyut58, Hertekan, Cins, Navnaúın59, Dürban, 4.Baris, Barlas60, Hederkin61, Cüryat, Budat, Duúlat, Bisut, 5.Sukat, Úınúıúyat. Timur Beg Barlas boyındandur. Şöyle: Timur bin Tiraài bin Berkel bin İltengir 6.İçil BahÀdır bin Úaraçar Noyan bin Suàuçiçin
45
T. 6b/7. “...vaéllÀhu aèlam.” T. 6b/14. “Teküz/Neñüz/Teñüz?” 47 T. 6b/14. “Orlat” 48 T. 6b/14. “Külenküt” 49 T. 6b/15. “Üstin” 50 T. 6b/16. “Úunkeútan” 51 T. 6b/17. “Úunkurat” 52 T. 6b/17. “Toruburlas” 53 B. 4b/3-6. “Tekÿr, Oryangüft, Orlat, Kelenküt, Nÿncin, Üstìn, Süldüs, İldüzgin, UrnÀvÿt, ÚungüftÀn, ÚunúurÀt, İgirÀs, Olúunut, TurubarlÀs, İlçigin, Úunkelyut” / T. 6b/17. “Úunkelyut” 54 B. 4b/7. // T. 6b/18. “İkinci Úısım” 55 T. 6b/20. Bu kelime yok. 56 T. 6b/23.’de, kalın yazılı bu cümle başlık olarak yer almaktadır. 57 T. 7a/1. “Úınúın” 58 T. 7a/1. “Talciyÿt” 59 T. 7a/2. “NÿnÀúına” 60 T. 7a/3. “BirlÀs” 61 T. 7a/3. “Hiderkin” 46
7
bin İrdimçi Barlas bin ÚÀçulı BahÀdır bin Tumana Òan 7.bin Bankar62 Òan bin Úabduúan63. Çenúiz atalarına64 Hirun -ki bunlar Úıyat dirler- ve iki úısım-dururlar65: 8.
Úıyat muùlaú bu mÿcebce yüregin cingeşüp
9.
Úıyat Burçaúìn yaèni ala gözlü ve bunlaruñ
10.
Úıyat YesÀr
11.
Şuèbeleri atadan Çingiz Òan atasından peydÀ oldılar. Çingiz bunlara mensÿbdur.
Çün Türk 12.Ùayifelerinüñ adları her biri ki bir ad ve laúaba maòãÿã olmuşlardı, adlu adı-y-ıla añıldı. Şimdi her 13.úavmuñ óikÀyetin ve maèlum olan úabìlelerden õikr idelüm. Tariò66
14.
ve óikÀyÀt-ı aúvÀm-ı Oàuz ve yigirmi dört boy ki meõkÿruñ oàlanları
oàlanlarından baèøı
15.
úardaşları ve èammuzÀdelerinden ki anuñ-ıla müttefìú olmışlardı ve
anlardan Ayàur ve Úıbçaú
16.
ve Úanúılı ve Úarluú ve Úılıç67 peydÀ oldılar. Şol mÿceb üzere,
ki anlaruñ óakìmlerinden naúl iderler 17.ve anlar daòı bunuñ üzerine müttefik dururlar ve daòı şol mÿceb üzre ki, İslÀm Ehli
1.
TevÀrìóinde meõkÿrdur ve Benì İsrÀéil’ün68 Tevrìt
kitabında mesùurdur ki Nÿó Peyàamber -èaleyhiés-selÀm-2.yiryüzin cenÿbdan şimÀle degin üç úısım itmişdi. Evvel úısmı oàlanlarından Óam’a virmişti, 3.ki Úaralar atasıdur. 69Ve üçünci úısmı Yafet70’e, ki Türkler atasıdur, virmişdi. Ve Yafet71’i şarka göndermiş-idi. 4.Türkler ve Moàollar daòı böyledirler. AmmÀ Türkler Yafet72’e Abulca Òan derler ve muóaúúak bilmezler ki bu Abulca Òan 5.Nÿó oàlı mudur yoúsa Nÿó’uñ oàlı oàlanlarındanmıdır. İllÀ buña müttefìú dururlar ki “Anuñ 6.neslindendür ve aña yaúìn úarìb-ül èahddur. Ve tamÀmet
62
T. 6b/13. “Baysunúur” T. 6b/13. “Keydukan” 64 A 4b/5. satırın ortasındaki “Timur..” kelimesinden buraya kadarki yaklaşık üç satır, diğer nüshalardan farklı olarak T nüshasında “Úısm-ı Evvel” başlıklı bölümde verilmiştir. 65 T. 7a/5. de bu son cümle başlık olarak yer almıştır. 66 B. 5a/6. // T. 7a/11. “TÀrìò” kelimesi başlık gibi kırmızı yazılmıştır. 67 B. 5a/9. // T. 7A/14. “Úalaç” 68 t. 7a/11. “...Tevrìt” 69 B. 5a/13. “Ve ikinci úısmı SÀm’a, ki èArab ve Fars ve èUmrÀnìler atasıdur, virmişdi” Bu cümle A. ve P. metinlerinde yoktur. // T. 7a/18. 70 P. 5a/3. “Yafeå” B. nüshasında da kelime geçtiği yerlerde bu şekilde yer almıştır. 71 P. 5a/4. “Yafeå” 72 P. 5a/4. “Yafeå” 63
8
Moàollar ve eãnÀf-ı Etrak ve ãaórÀ-nişìnler 7.anuñ neslindendür.” dirler73. Ve ol óÀluñ şeróini bu mÿcebce takrir iderler ki: “Ebulca Òan74 ãaórÀ- 8.-nişin ve göçgün75-idi, yaèni yabÀn yurtlu ve yürük idi. Ve anuñ yaylaàı Urtaú ve Kertay76 Taàlarında-9.-idi ki èaôìm ulu ve yüce ùaàlardur. Ve ol nevÀhìde İnanç adlu bir şehir vardur. Ve anuñ
10.
úışlaúı daòı ol nevÀóìdedür.
Ve ol yirlerde, ki anlara Bursun77 ve Úakıyan ve Úarúarum78 dur, 11.-Úarakırım daòı dirler- ve Tulas79 şehri ve ÚÀrıãıbram80 ol yirlerüñ yaúìnine düşübdür. Ve ÚÀrı-12.-ãıbram81 úadìm şehirdür ve èaôìm ulu şehirdür.” dirler. Anlar ki görmişlerdür, şöyle dirler ki: “Bir
13.
ucından
bir ucına bir günlük yoldur.” dirler. “Ve úırú úapusı vardur.” dirler. “Ve bu õamanda müslümÀn
14.
Türkleri anda muúìm dururlar.” dirler. Ve úayduya taèalluúdur ve Úuyÿneci82
ulusına. Ve ol yirlere, ki 15.anuñ oàlanları otururlar, yaúìndur. Ve bu Bulca Òan’uñ bir oàlı83 vÀr-ıdı, adı DibyÀúÿy84
16.
-ki maènìsi devlet ve ulu
manãıb yiri dimekdür; yaèni mecmÿè úavmüñ ulusu ve başı85. Ve bu pÀdişÀhlıú esbÀbıyla atasından artuà-ıdı86 ve dört oàlanları vÀr-ıdı.
17.
oàlan şevkat ve
1.
adları: Úara Òan ve
Or Òan ve Gün Òan ve Gür Òan. Ve mecmÿè úavm ve úabìleleriyle kÀfirler 2.idiler87. Ve Úaraòan atası yirine òan oldı ve anuñ bir oàlı ùoàdı ve vücÿda geldi. Üç gün 3.üç gice anasınuñ emcegin almadı ve südin emmedi. Anası ol sebebden aàlardı ve taøarruè 4.ve zÀrìlıú iderdi. Ve her gice düşinde şöyle görürdi ki ol oàlancuk aña eydürdi88:
5.
“İy benüm anam! Eger
73
B. 5b/1. Bu kelime yok bir önceki kelime de “neslindendürüler” şeklindedir. T. 7b/2. “Abulcaòan” 75 T. 7b/2. “Göçgünci” 76 T. 7b/3. “Kürtaú” 77 B. 5b/5. // T. 7b/5. “Yursun” 78 T. 7b/5. “Úaraúum” 79 T. 7b/6. “Talas” 80 B. 5b/7. “Úarı äıram” / T. 7b/6. “Úaraãıyram” 81 T. 7b/6. “ÚÀrãıyram” 82 B. 5b/9. “úoyuncı” yan satıra çıkma olarak da “ve ol úavm anda yazılıúlar ve andan görürlerdi” ifadesi yer almaktadır. / T. 7b/9. “úoyuncı” 83 B. 5b/10. “ki oldı” 84 B. 5b/11. // T. 7b/10. “DibtÀúÿy” 85 B. 5b/12. “atası yirine òan itdiler” 86 B. 5b/13. “atasından artuà-idi ve ulu òan oldı” 87 B. 5b/15. “andan DibtÀúÿy oldı” 88 B. 5b/17. // T. 7b/14-15. Bu cümle metinde yok. 74
9
Tengri’ye ùapup Tengri’yi sevicilerden olursañ
89
südiñi emerem.” 6.Ve ol òatun eri ve
tamÀmet ol úavmlari kafirlerdi, úorúardı ki eger Tengri’yi bir 7.bilür90 Tengri’ye tapduàın aşkÀre iderse Ànı ol oàlancuà-ıla helÀk iderler diyü gizledi91. 8.Göñlinden Teñri’ye ìmÀn getürüp bir bildi ve tamam iòlÀã-ile Óaú -teèÀlÀ-’ya muóib oldı. Ve ol oàlancuú 9.anasınuñ 10.
ve
emcegini alup emdi. Çün bir yaşına yitişdi, àÀyet arı ve görklü ãÿretlü-y-idi. Ve rüşd hidayet ÀåÀrı alnından yaldurardı. Atası çün ol maènìyi anda görürdi, eydürdi ki:
11.
“Bizüm
uruàumuzdan bu şekl ve bu ãÿretlü oàul vücÿda gelmüş degüldür. Bu oàlan aúrÀn 12.ve ekfÀsı arasında anlardan ulu ve muèaôôam olısardur ve ululuú ve kemÀl merÀtibine iriserdür.” aña ad úomaú bÀbında anlaruñ-ıla danışup meşveret iderdi. Ol bir yaşında oàlancuk
13.
Ve
14.
söze
gelüp söyledi: “Benüm adumı Oàuz úoñ!” diyü çaàırırdı92. ÓÀøırlar ol óÀlden yavlaú èacebe 15.
úaldılar ve anuñ sözi mÿcebince, ki aña mürşid Óaú -èazze ve èalÀ- idi, aña Oàuz ad
virdiler. 16.
Çün ulalup bülÿà óaddına irişdi, atası Úaraòan kendünüñ úardaşları
Güròan’uñ úızını, ki àÀyet görklü ve arı ve òÿb ãÿret idi, anuñ-için
17.
úızlarından
1.
alı virdi. Oàuz sırr-
ıla aña eytdi: “Eger Tengri’ye ùapup Tengri’yi bir bilürseñ ve Tengri’yi 2.sevicilerden olursañ ben daòı seni severem ve saña yaúınlık iderem.” Ol úız èaôìm istibèad gösterüp naãióat 3.úabÿl itmeyüp eydürdi ki: “Ataña diyem seni, helÀk ide!” didi93. Oàuz ol sebeb-ile aña iltifÀt itmedi. 4.
Çün atası gördi ki Ànı sevmez, Gür Òan adlu bir úardaşınuñ daòı úızın alıvirdi. Çün Ànı
Oàuz’a 5.teslìm itdiler. Ol úıza daòı hemÀn ol sözi söyledi. Ol úız daòı úabÿl itmedi. Ve Óaú -
teèÀlÀ-’ya 6.ìman getürmedi. Ve Oàuz anı daòı sevmedi ve Ànuñ úatına varmadı. Úara Òan çün gördi ki 7.Oàuz’uñ ol úıza daòı meyli olmadı94 ve ol iki èavratdan hiç birinüñ úÀtına varmaz, 8.
muóabbet ve şefúat yöninden -ki Ànuñla vÀr-ıdı- Uz Òan95 adlu bir úardaşınuñ daòı úızını
9.
Oàuz’a çün alıvirdi. AmmÀ henüz eve getürmedin bir gün Oàuz evden gelürken ol Uz-10.-
89
B. 6a/1. // T. 7b/16. “senüñ” B. 6a/2. “bilüp” 91 B. 6a/3. // T. 7b/17. “gizlüde” 92 B. 6a/10. “çaàırdı” 93 B. 6a/17. “dirdi” 94 B. 6b/4. “yoúdur” 95 B. 6b/5. // T. 8a/11. “Or Òan” 90
10
Òan’uñ96 úızını su úırañında gördi ki úaravaşlar-ıla oynardı ki ol úaravaşlar giyesi97 11.yumaàa çıkmışlar-ıdı. Oàuz atın sürüp ol úızıñ úatına vardı ve sırr-ıla aña eyitdi ki:
12.
“Bilürsin ki
èammülerüm úızlarından ikisin aldum ve anları sevmezem ve anlaruñla ãoóbet itmezem. 13.Ol sebeb-ile ki diledüm ki Gök Tengrisi’ne ìmÀn getüreler ve Ànı sevicilerden olalar.
14.
Benüm
sözimi eslemediler ve münkir oldılar. Şimdi seni benüm adaúlum idüp dururlar. Eger Tengri’niñ birligine
15.
iúrÀr iderseñ ve aña ìmÀn getürürseñ ve Ànı sevicilerden olursañ seni
aluram ve seni98 severem. Ol
16.
úız şöyle cevÀb virdi ki: “Ben Tengri’yi tanımazam ve
bilmezem, ammÀ senüñ sözüñden tecÀvüz itmeyem
17.
ve senüñ buyruàuña muùiè ve münúÀd
olam. Oàuz eyitdi: “Benüm daòı köñlüm dilegi oldur ki.”
1.
Ve şöyle buyurdı99 ki: “Sen
Tengri’ye ìmÀn getürüp Ànuñ sevicisi olasın.” Ol daòı eyitti: “Senüñ sözüñ 2.úabÿl itdüm.” ve ìmÀn getürdi ve Óaú -teèÀlÀ-’ya muóib oldı. Andan ãoñra Oàuz Ànı aldı ve sevdi ve dÀyim 3.
anuñ úatına varup öñdinkiler úatına varımazdı. Ve çün kendü muvaóóid ve ehl-i niyÀz ve tesbìó-idi, dilemez-idi
4.
ki atası ve
èammuları birle úarışa, zìrÀ anlar kÀfirler-idi. Ve dÀyim anlardan ırÀà olmaàı isterdi. 5.Ve anlardan ayru ava giderdi. Ve dÀyim Tengri100 adın èArabì lafô-ile “AllÀh, AllÀh” diyü õikr iderdi. Ve kimse101 6.bilmeõdi ki ol ne dir ve ol lafôuñ maènìsi nedür. Ve ol hemìşe òoş ÀvÀzile “AllÀh!” dirdi. Ve ol 7.úavm şöyle ãanurlardı ki semaè ezgüsi ve elóÀn-içün ve lehv ü oyuniçün102 ol lafôı eydür ãanurlardı. Ve ol 8.lafô aña kÀmile103 ve èÀdet olmış-ıdı. Bir gün Úaraòan gelinlerine ùoy itdi ve anlara nüvÀòat idüp òoş ùutdı ve ãordı ki: “Bu iki öñdünki gelinler ol ãoñraàı gelinden görklürek 9.ve arıraú dururlar. Nicedür ki oàlum Ànı buñlardan yigrek sever ve Ànuñ úatına varur ve anuñ-ıla 10.ãoóbet ider ve bu iki gelinlere iltifat itmez?” Ol iki gelinler çün ki erinden òoşnut 11.degiller idi ve tamÀm àayretleri ve kevìneleri104
96
B. 6b/7. // T. 8a/13. “Or Òan’uñ” B. 6b/8. “geyesi” 98 B. 6b/13. Bu kelime yok. 99 B. 6b/16. “buyuram ki” 100 B. 7a/4. “Teñri” Kelimesi B. metninde hep bu şekilde yer almıştır. 101 B. 7a/5. “kimesne” 102 P. 6a/7. “ve lehv ü oyun-içün” ifadesi yok. 103 B. 6a/8. “meleke” 104 B. 7a/14. “ve günìleri” 97
11
vÀr-ıdı furãat bulup Oàuz’ı úovladılar ìúaúlıú105 12.itdiler ve eyitdiler ki: “Ol bir din daòı ùutup Gök tengrisine ìmÀn getürüpdür ve Ànı sever. Ve diledi
13.
ki biz daòı anuñ-ıla muvÀfaúat
idevüz. Biz aña inkar idüp anuñ sözine iltifÀt itmedük, ol 14.sebeb-ile anuñ göñli bizüm-ile bir olmadı. Ve ol ãoñraàı gelin Tengri’ye ìmÀn getürüp Ànuñ-ıla muvÀfaúat
15.
itdi; lÀ-cerem Ànı
sevdi, bizi sevmedi.” Ol vaútin Oàuz kendü nökerleri ve baèøı dostlarıyla ava
16.
gitmiş-idi. Úaraòan
úardaşların ve èammusı oàulların ve úavm òıãımların ve beglerin cemè idüp eyitti: 1.
“Oàlum Oàuz, oàlanlıú óÀlinde àÀyet muúbil ve müsteèid görinürdi. Ve benüm aña köñlüm
àÀyet òoş-ıdı, 2.severdüm. Şimdiki óÀlde bir yavuz iş ùutmış, bizüm dinimüzden dönmiş. Anı diri úomaú olmaz. TamÀm 3.ol cemè olanlar bu sözden incindiler, girü106 cümle Ànı öldürmege ittifÀú itdiler. Oàuz’uñ èavratı çün 4.bu óÀl üzre vÀúıf oldı, hem ol vaútin úonşılardan bir èavratı, ki aña inanur idi, Oàuz úatına gönderdi, 5.tÀ aña bildürdi. Oàuz daòı ãavaş yarÀàın idüp muãÀf ve muóÀrebeye müsteèid oldu. Ve tamÀmet nökerlerine 6.ve dostlarına òaber itdi, kendi úatına oúıdı. Hem ol av avladıàı yirlerde aña ulaşdılar ve atası ve 7.èammüleri ve úavm òıãımları anuñ úasdına bindiler. Ve iki cÀnibden ãaflar ve alaylar düzetdiler ve ãavaş 8.
eylediler. Ve atası Úaraòan’a úılıç irişdi ol cirÀóat-ile fevt oldı. Ve ol cihet-ile ki èammüleri
ve úavmlarından 9.Oàuz’a çoúluú boylar ve òalú uymuşlardı. Yitmiş biş yıla yaúın bir biri-yile óarb ve úıtÀl iderlerdi. Yılda birúaç 10.kerret ãavaşurlardı. Ve ulusu ve çeri tamam çÀkerleridi107. èÁúibetüél-éemr Oàuz àÀlib oldı ve ol Türkistan
11.
memleketlerini Talas ve
äayram’dan108 BuòÀra’ya degin tamÀm ùutdı ve aña müsellem oldı. Baèøı èammüleri
12.
ve
úardaşları oàlanlarından, ki Ànuñ-ıla müttefiú degüllerdi, Şarú ùarafına gidüp anda yirlendiler. Ve 13.anlaruñ úatında şöyle muúarrerdür ki mecmÿè Moàollar anlaruñ neslinden-dürürler ve ol zamanda
14.
cümle úÀfirlerdi109 ve mürÿr-i eyyÀm-ile anlar daòı uruàlarıyla muvaóóid oldılar.
Ve çün Oàuz’a ol
15.
memÀlik musaòòar oldı ve ol ùaraflaruñ pÀdişahlıàı aña karÀr ùutdı. Bir
105
B. 7a/14. “ittifÀú” B. 7b/8. Bu kelime yok. 107 B. 8a/1. “tama çalarlardı” 108 B. 8a/2. “äırım’dan” 109 B. 8a/7. “kÀfir-idiler” 106
12
16.
uàlu büyük derìm bÀn oúuradurdı110. Ve bir ulu ùoy itdi ve úavmlarına ve beglere
altundan 17.
teşrìf virdi, òilèatlar geyürdi ve mecmÿè òaõìnesin inèÀm ve baòşìş itdi. 1.
Ve úavmlarından ve èammÿlarından bir cemÀèat, ki Ànuñ-ıla müttefìú olmışlÀr-
ıdı, Ayàur111 laúab úodı ki 2.anuñ maènìsi ol zamÀn dilince “biri birine ulaşmaú” ve “meded itmek”dür. Ve tamÀmet Ayàur úavmi anlaruñ
3.
ãoyındandurlar112 ki Oàuõ-ıla müttefìú
olmışlardı ve anuñ uruàına úarışmışlÀr-ıdı. Ve hem 4.birine ad úonıldıàınuñ sebebi bu tafsìl-ile ki mufaããal olur. 5.
Ayàur113:
6.
Ol vaútin ki Oàuz-ıla atası ve úardaşları arasında Tengri’ye ùapduàı vasıùasıyla
muòÀlefet
7.
oldı ve ãavaş itmege başladılar. Oàuz’uñ baèøı uruàları òıãımları Ànuñ-ıla
birikdiler ve anuñ 8.cÀnibin ùutup ber-ùaraf oldılar. Ol ùÀyife ki Oàuz’a ulaşup aña meded iderlerdi, Oàuz 9.anlara Ayàur114 adı virdi ki anuñ maènìsi ol zamÀn Ùürkì dilince “bize ulaşdı ve meded 10.ve muvÀfaúat itdi” dimek olur. Ve bu cemÀèat dÀyim Oàuz-ıla bile olurlardı. Şol 11.
àayri memleketleri ùutmaàa èazm itdi, anları Derbendì115 Şehri nevÀóìsinden girü
vaútin ki
dönderdi tÀ ol ùaraflarda
12.
oturalar, ol memleketleri ãaúlayalar aña degin ki ol girü döne. Ve
tamÀmet Ayàur kavimleri anlaruñ ãoyındandur116. 13.
Úanúlı117:
14.
Hem ol zamanda, ki Oàuz atası ve èammüleri ve úardaşları ve úardaş118 oàlanları
birle ãavaşurdı, 15.aralarında cenk ve muóÀrebe ve muúÀtele úÀyimdi. Ve vilÀyetleri àÀret idüp çapardı. Cümle úavmlardan
16.
òıãımları ki aña ulaşup Ànuñ-ıla müttefìú olmışlardı, bu úavm
110
B. 8a/9. “oúurdurdı” B. 9b/2. “Uyàur” Berlin nüshasında kelime hep bu şekilde harekelenmiştir. Bundan sonra geçtiği yerlere dipnot konmamıştır. 112 B. 9b/2. “ãoyındandururlar” 113 T. 9a/13. “Uyàur” Kelime kırmızı mürekkeple başlık olarak yazılmıştır. 114 T. 9a/17. “Uyàur” 115 B. 9b/11. // T. 9a/19. “Derbend” 116 B. 9b/13. “ãoyındandururlar” 117 B. 9b/14. // T. 9a/21. “Úanúılı” 118 T. 9a/22. “Úarındaşları ve úarındaş” 111
13
urmaú çapmaú vaútinde urduúları
17.
úavmlardan olçÀyı119 ve àanìmet alup ùavarlaru120, ki
yükledürlerdi, òayli zaòmet çekerlerdi. Bunlar kendü òÀtırlarından
1.
úanúlı121 taãnìf idüp
düzediler. Olçalar ve úazançların ve malların ol úanglıya yüklediler122. 2.Ol úavme bu sebebile Úınúılı diyü ad virdiler123, ol tamÀmet Úınúlı124 şuèbeleri anlaruñ neslinden-dürürler125. 3.
Úıbçan126:
4.
Ol vaútin ki Oàuz İtbaraú úavminden, ki anlaruñ-ile muãÀf ve ãavÀş iderlerdi, 5.ãındı
ve ikisinüñ arasında bir aùada127 úalmış-ıdı ve anda yirlenmiş-idi. Bir yüklü èavrat ki 6.anuñ erini savaşda öldürmişler-ıdı. Bir içi çürimiş büyük aàacuñ içine girüp oàlan 7.ùoàurmış. Ol óÀli Oàuz’a dimişler, aña teraóóum itmiş ve eyitmiş ki: “Çün bu èavratın eri yoúdur, 8.
oàlancuú benüm oàlum olsun.” diyü. Ol oàlancuú Oàuz’uñ oàlı mesÀbesinde oldı; 9.aña
Úıbçaú128 ad virdi ki úoyuúdan müştaúdur ki Türkìce “için129 boş aàaç” dimek olur.
10.
Ve
tamÀmet Úıbçaú130 tÀyifesi ol oàlanuñ neslinden-dürürler. Ve on yidi yıldan ãoñra Oàuz
11.
İtburaú131 úavmini urdı ve ÌrÀn iúlimlerine geldi ve ol
memÀliki daòı müsaóóar eyledi. Çün 12.yıylÀdan132 ãoñra kendü vilÀyetine gitdi. Òaber geldi ki “İtburaú úavmi girü yaàılıú
13.
itmek isterler.” didi diyü. Pes Úıbçaú133 uruàını viribidi ki tÀ
İtburaú ve Naiman vilayeti 14.arasında oturalar, tÀ anlaruñ yaàılıàından emìn ola. Ol zamÀndan
119
B. 10a/1. “OlcÀy” B. 10a/1. “ùavÀrlarına” 121 B. 10a/2. “Úanúılı” 122 B. 10a/3. “úanúılıya yüklerlerdi” 123 B. 10a/4. “Úanúılı diyü ad virildi” 124 B. 10a/4. “Úanúılı” 125 T. 9a/5. “dürür” 126 B. 10a/5. “Úabçaú” / T. 9b/5. “Úıbçaú” 127 T. 9b/6. “iki ãunuñ arasında bir adada” 128 B. 10a/11. // T. 9b/10. “Úabçaú” 129 B. 10a/11. “içi” 130 B. 10a/11. “Úabçaú” 131 B. 10a/14 “İtbarÀú”. Kelime bundan sonraki geçtiği yerlerde de bu şekilde harekelenmiştir. 132 B. 10a/15. // T. 9b/13. “çoú yıllardan” 133 P. 8a/13. “Úıbçan” 120
14
berü Úıbçaú134 ùÀyifelerinüñ
15.
yaylaúları úışlaúları ol nevÀóì ve óudÿda úalıbdur. Deşt anlara
da yir yurt olmışdur şöyle biline. 16.
Úarluú:
17.
Şöyle rivÀyet iderler ki: Çün Oàuz áur ve áÿrcistÀn vilÀyetlerinden kendü úadìm 1.
mürÀcaèat itdi. Yolda bir ulu ùaàa irişdiler. Bir ulu úar yaàdı, bir úaç evler úar
yurtına
yaàduàı 2.sebeb-ile andan teòalluf idüp úaldılar. Çün yayaú yoà-ıdı ki kimesne úala, Oàuz ol hareketi 3.begenmedi ve eyitdi: “Kişi úar yaàdugı-çün úalmak nice olur?” Ve ol birúaç evlere, ki úaldılar, Úarlıú135 ad 4.virdi, yaèni úarlıkda úalan olur ve tamÀmet úarlıú úavmları anlaruñ neslinden dururlar. 5.
Úalaç:
6.
Şöyle rivÀyet iderler ki, Oàuz çün IãfahÀn’ı aldı ve girü yirine yurtına136 döndi. Yolda
bir 7.èavrat oàlancuk ùoàurdı ve açlıú ve úızlıú sebeb-ile àıdÀ bulumamaàın ol èavratuñ südi gelmedi. 8.Oàlancÿàı acıdı137 ol èavratuñ eri úÿt isteyü girü úaldı. Gördi, bir çaúal138 bir süñlüni 9.ùutup gider aàÀc-ile ite139 süñlüni bıraúdurdı, alup iletdi, bişürüp èavratına yidürdi. 10.
südi geldi ol oàlancuàını süd-ile ùoyurdı. Ve bir úaç günden ãoñra göç140 irişdi.
èAvratuñ
Oàuz 11.çün ki yasÀú ki hiçbir èillet-ile kimesne andan úala incinüp eyitdi, Úalaç dirler, ol lafô anlara ad oldı. 12.
Aàaçeri:
13.
Bu ad úadìmüél-eyyÀmda yoà-imiş, şol vaútin ki Oàuz úavmları bu memleketlere
gelmişler, anlardan bir ùÀyife
14.
ki anlaruñ yurtları ormanlu biååelü yirlere düşdi, bu ad-ıla
mevsÿm oldılar. Yaèni bìåe eri 15.anuñ begi ki Moàol ùÀyifeleri anlara ki yurtları orman ve bìåe úatında idi, hÿrmiy erkÀn 16.ad virdiler. Yaèni Biåe úavmi ol Türkler ki Oàuz-ıla bile müttefìú
134
P. 8a/14. “Úıbçaú” B. 10b/5-8 arası satırlarda geçen “úarlıú” kelimesi bu metinde “úarluú” şeklindedir. 136 T. 9b/23. “yurdına” 137 T. 10a/2. Bu kelime yok. 138 T. 10a/2. “şaàal” 139 B. 10b/12. “atup” / T. 10a/3. “atıb” 140 T. 10a/4. “göçe” 135
15
olup yardım itdiler, bu õikr olan
17.
kavimlerdür. Ne úadar ki evvelden Ayàur adı bu müttefiú 1.
olan úavmlaruñ cümlesine ad úonıldı. Çün
andan ãoñra onlardan bir úaç úavm her biri
bir sebeb-ile, şöyle ki şeró olundı, bir ada maòãÿã oldılar, Ayàur 2.lafôı úalanına muúarrer oldı. Ve anlar ol ad-ıla şöhret buldılar. Ve Oàuz’uñ oàlanlarından yigirmi dört 3.boy peydÀ oldı ve şöyle mufaããal yaõıldı. Her biri bir ada ve laúÀba maòãuã oldılar ve tamÀm TürkmÀn’lar,
4.
èAcem’de,
ki
èArap’da,
Rum’da,
Şam’da
vardururlar,
anlaruñ
neslindendürürler. Ve bu yigirmidört boyuñ oàlanlarındandur. 5.Fi-él-cümle ol vaútin ki Oàuz úavmları kendü vilÀyetlerinden MÀverÀéinnehr ve ÌrÀn iklimlerine geldiler 6.ve tevÀlüd ve tenÀsülleri bu iúlimlerde oldı, bu yirlerüñ ãÿyı ve havÀsı mukteøÀsınca tedrìc-ile şekilleri 7.
TÀcik şekline döndi. Ve çün muùlaú TÀcik degüllerdi, TÀcik úavmları anlara TürkmÀn
didiler. 8.Yaèni Türk’e beñzer dimekdür, Ànıñçün bu ad mecmÿè Oàuz ùÀyifine iùlaú olundı ve Ànıñ-ıla maèrÿf 9.olup dururlar. Ve bu yigirmi dört boy Oàuz oàlanları, ki yarısı saà úol dururlar, şimdi
10.
daòı her biri kendü boyların ve asılların bilürler ki úanúı úavmdan ve
úabìleden dürürler. 11.Ve ol óÀlüñ şerói böyledür ki Oàuz’uñ altı oàlu vÀr-ıdı anlaruñ adı işbu 12.
taføìl ve tertìbce: Gün, Ay, Yılduz, Gök, Ùaú, Dingiz. Şöyle ki anlaruñ tevÀrìóinde Oàuz-
nÀme’de gelmişdür. Oàuz tamÀmet Ìran ve Tÿran ve Şam
13.
ve Mıãır ve Rÿm ve àayri vilÀyetleri ùutdı ve
andan ãoñra ki cümlesin müseòòar itmişdi, UrtÀú ve Kürtaú ki anuñ aãıl yurdı-y-ıdı, vardı, çün ol yaylaúlara irişdi, bir ulu dirnek oúurdırdı. Ve bir ulu ùoy itdi. 141
14.
ve cemèiyyet itdi ve altun başlu altunlu oàlu bÀn
1.
Şöyle naúl iderler ki ol ùoyda ùoúuz yüz baş kısraú,
toúuz yüz baş sıàır ve ùoksan biñ 2.baş ìrek142 koyun boàazlamışlardı. Ve tamÀmet òatunların ve oàlanların ve beglerin ve çeri-3.-başları ve bellü kişilerin óaøır idüp dürlü aşlar bişürdi143. Ve süçi ve úımız ve úımran firÀvan getürdiler. 4.ŞöylÀn döşenüp yidürüp içirüp cümlesin òoş görüp òilèatlar geyürdi, baòşìşler itdi. 5.èAlaél-òuãÿã bu altı oàlanlarına memleketler almaúda kendü-y-ile bile saèylar idüp úılıç urmışlardı, 6.õiyade èÀùıfet ve nüvÀõişe maòãÿã oldılar.
141
A. ve P.’e bu sayfa 16 satır olarak yazılmıştır. B. 12b/2. “eyrek” 143 B. 12b/4. “bişürdiler” 142
16
Bir úaç günden bu oàlanlar ittifÀk-ile ava gitdiler. Yabanda 7.bir altun yay ve üç altun oú buldılar ve ataları úatına iletdiler ve eyitdiler ki, nice üleşelüm diyü. 8.Oàuz daòı alup yayı uvadup üç büyük oàlanlarına virdi ve buyurdı ki: “Ol úavmlar, ki ol 9.ulu oàlanları neslinden peydÀ olalar, ki yay anlara virildi, anlara Bozoú disünler!” Maènisi pÀre 10.idüp üleşmekdürür. ZìrÀ yayı üç pÀre itdiler, üleşdürdiler. Ve çerinüñ ãaà úolı bu üç oàlana 11.taèalluú ola ve ol 144 12.
kavimlerüñ adların, ki ol üç oàlan neslinden olalar, ki anlara Üçok
adı virdi ve eyitdi ki:
“Çerinüñ ãol úolı bu üç oàlana ve nesillerine taèalluú ola!” ve buyurdı ki:
13.
“Andan soñra
anlaruñ oàlanları bu laúaba mensÿb olalar ve her biri bileler ki çerinüñ kanúı
14.
yanından
dururlar. Ve çün yol tura-y-ıla saà úoluñ yolı olur úadar ve yay ki padişÀh 15.meåÀbesindedür, anlara virmişüm.”didi. “Ve her kim ki ilçi ve nöker menõilesindedür anlar ki
16.
sol úol
dururlar.” Ve tamÀmet ãaà úol ve ãol úol yurtların bu mÿcebce anlara muúarrer itdi
17.
ve
buyurdı ki: “PÀdişahlıú taòtı ve benüm yirüme òan olmaú yolı, Bozoúúavminüñdür. 1.
Eger benden ãoñraki gün benüm ulu oàlumdur, óayatda olursa ol pÀdişÀh olsun ve illÀ ikinci
2.
oàlum olsuñ, ki adı Ay’dur.” Oàuz fevt olduàından ãoñra anuñ vaãiyyeti mÿcebince 3.Günòan taòta oturdı ve yitmiş
yıl pÀdişahlıú itdi. Ve atasınuñ bir nÀyibi vÀr-ıdı, Yengi 4.Kinetlü145 Arúíl ÒvÀce dirlerdi ki Günòan’uñ müşìri ve vezìri ve müdebbiri146 bir gün 5.Günòan’a eydür: “Oàuz bir ulu pÀdişahidi ve yir yüzinüñ memleketlerin ùutup çoúlıú 6.emvÀl ve óaõÀyın ve mevÀåì ve ùavar óÀãıl idüp cümlesin size, ki oàlanlarsız, úodı. Ve size daòı 7.Óaú -teèÀlÀ- luùfı ve tevfìúi birle dir, dürr-i muúbil oàullar virdi. Bundan147 olmasun ki bu oàlan-8.-lar mÀl ve mülkden ötüri biri biri-y-ile muòÀãemet ve düşmanlıú ve münÀzaèat ideler. Maãlaóat 9.oldur ki Oàuz vaãiyyeti mÿcebince her birinüñ manãıbı ve yolı ve turası ve adı ve laúabı èalÀ ceddihì148
10.
muèayyen ve muúarrer
ola. Ve her birinüñ bir nişÀnı ve ùamgası ola ki yarlıà ve òazÀnelerin ve yılúı
11.
ve tavÀrların
anuñ-ile nişÀn ve tamàa ideler, tÀ hiç biri149 biri-y-ile mücÀdele ve èinÀd idebilmeyeler. Ve her
144
B. 12b/12-13. yan satır olarak ekleme yapılmıştır: “üç oúı üç kiçi oàlına virdi ol” T. 11a/3. “Künetlü” 146 T. 11a/4. “...idi,” 147 B. 13a/12. “bundan ãoñra” 148 T. 11a/10. “óadde” 149 T. 11a/11. “birisi” 145
17
12.
birinüñ oàlanları ve oàul oàlanları ve boyları zamÀn döndükce kendü adlu adın 13.ve laúabın
ve yolı ve ùurasın bileler.” Eyitdi: “MÀdÀm ki yollu yolın bileler, devletleri úÀyim olup 14.
dünyÀda ve Àòiretde eyü ad úazanalar.” didi. Ve andan ãoñra, ki altı oàlanlara Boõoú ve
Üçoú ÒvÀce
15.
laúab muèayyen olmış-ıdı, Günòan bu sözi àÀyet begendi150. Yengi Kinetlü151 Arúıl
16.
anuñ tertìbine meşàÿl oldı ve çerinüñ ãaà úolı ve ãol úolı anlara maòãÿã olup her
17.
birine yengi ad ve nişÀn ve tamàa muèayyen ve muúarrer itdi. Ve her boya bir cÀnavarı
maòãÿã itdiler ki
1.
anlaruñ oyúunu ola. Ve bu lafôuñ iştiúÀúı oynuúdandur ki ol
ôamÀnuñ Türkçesince 2.úutluluúdur. Şöyle ki “Oynuú bolsun!” dirlermiş, yaèni “Úutlu olsun!” dimekdür. Ve èÀdet 3.ve tÿra oldur ki, her cÀnavar ki bir boyuñ oyúunı ola. Çün anı tefeééüliçün mübÀrek-4.-lige muèayyen itmişlerdür, aña kaãd itmeyeler ve incitmeyeler ve anuñ etin yimeyeler. Bu zamÀna degin ol 5.maènì muúarrerdür. Ve ol boylardan her úavm kendü oyúunın bilürler ki Oàuz böyle 6.muèayyen itdi ki her vaút ki şöylÀn ve òïn döşene ve ùoy ve dügün ve dirnek olÀ 7.ve iş152 üleşdüreler, at ùavÀruñ úanúı endÀmı ve süñügi her boyuñ ne ola, tÀ her vilÀyet ve her maúÀmda ki 8.olalar, ùoy ve iş vaútinde her birinüñ óiããesi maèlÿm ola. İşiçün153 biri biri-y-ile nizÀè ve 9.göñül úomaú itmeyeler. Ve ol yigirmi dört boyuñ adları -ki aãılda anlaruñ adıdur ve her 10.úabìle ve şuèbe ol ad-ıla şöhret bulmışlardur ve ol ad ol úavme èalem olmışdur, meşrÿó
11.
ve mufaããal yazılup154 ve her biriñüñ tamàa ve oyúunı ve etden
süñügi ki her birine maòãÿã 12.olmışdur, altında åebt olınur. Şöyle ki idrÀki fehimlere ÀsÀn ola: EsÀmì 13.ve ElkÀb FerzendÀn Şeş Pes155 Oàuz Ki Seh rÀ Bozoú ve Seh rÀ Üçoú156 14.Ve Tamàa Ve Oyúun CÀnÀvarÀn Ve EndÀm-hÀ-i Güşt ki Be-157-ÌyşÀn-ı Maòãÿã-est üzere ki Yengi Kinetlü158 Arúıl159 ÒvÀce
16.
15.
Şol mÿceb
muèayyen itdi, Oàuz begendi duèÀ itdi.
17.
Bu
mÿcebce õikr olur160:
150
T. 11a/15. “begenmişti” T. 11a/15. “Künetlü” 152 B. 14a/1. // T. 11a/23. “Àş” 153 B. 14a/4. // T. 11a/23. “Àş-içün” 154 B. 14a/7 “yazılur” 155 T. 11b/6. “püser” 156 B. 14b/3. “künìd” kelimesi sonradan eklenmiş. / T. 11b/6. “künid” 157 P. 10b/14. yok. 158 T. 11b/7. “Künetlü” 151
18
1.
ÚÀn161, yaèni 2.Òanlar 3.òanı, süñügi Baş ve Uca162.
4.
Bozoú 5.úavmları ki ãaà úol dururlar. 6.Gün Òan 7.oàlanları ki dükeli oàlanlaruñ
ulusıdur. 8.
Evvel: 9.Úayı, yaèni muókem.
10.
äaà úarı yaàrın süñük, şÀhin úuş
tamàa
11.
Dovvom: 163 12.äaà úarı yaàrın süñük, şÀhin úuş
13.
Sevvom: 164 14.äaà úarı yaàrın süñük, şÀhin úuş
15.
CehhÀrom: 165 16.Süñük, şÀhin úuş
tamàa
tamàa
tamàa
1.
Ayòan, oàlanları ki ikinci oàuldur.
2.
Evvel: 3.Yazır, yaèni çoú vilÀyet anuñ ola.
4.
Aşuúlu ve imÀce166 süñük, úartal úuş
tamàa
5.
Dovvom: 6.Döger, yaènì dirilmek-içün bir yire geleler.
7.
Aşuúlu ve imÀce167 süñük, úartal úuş
tamàa
8.
Sevvom: 9.Doduràa, yaènì milk ùutmaú ve yasamaú.
159
B. 14b/7-8. “Kentlü Irúıl” T. 11b/8. “olunur...vaéllÀhu aèlam” 161 B. 15a/1. “Òan” / T. 11b/9. Bu kelime yok. 162 T. 11b/9. “Buña úÀn dirler” 163 B. 15a/6. // T. 11b/14. “Bayat yaènì devletlü ve nièmetlü” 164 B. 15a/8. // T. 11b/16. “Alúaevli yaènì her yire yararlar muvÀfaúat iderler.” 165 B.15a/10. // T. 11b/18. “Úaraevlü yaènì evleri úara. äaà úarı yaàrın” 166 T. 12a/3. “umaca” 167 T. 12a/5. “umace” 160
19
10.
Aşuúlu ve imace168 süñük, úartal úuş
tamàa
11.
CehhÀrom: 12.Yapar ki169, Yaparlu.
13.
Aşuúlu ve imace süñük, kartal úuş
tamàa
1.
Yılduz Òan, oàlanları ki üçüncü oàuldur.
2.
Evvel: Avşar yaènì cüst ü çÀlÀk ve av ve cÀn-vara úuşa hÿslıú170
3.
äaà umÀce ve adlu ãüñük, tavşancıl úuş
tamàa
4.
Dovvom: Úızıú171 úuvvetlü ve yasaúda cidd ü cehd idici.
äaà umÀca ve adlu ãüñük, Tavşancıl úuş,
tamàa
5.
Sevvom: Begdilli, yaènì begler sözi èazìzdür.
6.
äaà umÀca ve adlu ãüñük, tavşancıl úuş
tamàa
7.
CehhÀrom: Úarúın, yaènì ulu Àş ve ùoyurıcı. 8.äaà umÀca ve adlu ãüñük, Tavşancıl úuş
tamàa 1.
Üçoú, úavmlar ki ãol úoldururlar.
2.
Gök172 Òan, oàlanları ki dördüncü
oàlandur. 3.
Evvel: Bayındur, yaènì hemìşe bÀy ve nièmetlü ol.
168
T. 12a/7. “umaca” T. 12a/8. Bu kelime yok. 170 B. 16a/2. “heveslü” 171 T. 12a/13. “Úınıú” 172 B. 16b/2. “Gök Òan” şeklinde geçmektedir. Doğrusu da bu olmalı. A metninde “Gün Òan” şeklinde yazılıdır. 169
20
4.
Úarı173 yaàrın ãol süñük, sunúÿr úuş
tamàa
5.
Dovvom: Pencene, yaènì eyüdür süçi174.
6.
Úarı yaàrın ãol süñük, sunúÿr kuş
tamàa
7.
Sevvom: Çavundur, yaènì namuslu ve iyreú çavlu175.
8.
Úarı yaàrın ãol süñük, sunúÿr kuş
tamàa
9.
CehhÀrom: Çepni, yaènì kandaki yÀàı göre deróÀl savaşur ve çÀpar.
10.
Úarı yaàrın ãol süñük, sunúÿr úuş
tamàa
1.
Ùaú Òan, oàlanları ki beşinci oàuldur.
2.
Evvel: äalur, yaènì176 “äÀl, ur!” úanda ki irsesin úılıç ve çomaúuñ revÀn olsun.
3.
Uçayla adlu süñük, süñük, uç úuş úuş
tamàa
4.
Dovvom: Eymür, yaènì óadsüz eyü ve bÀy ol.
5.
Uçayla adlu süñük, uç úuş úuş
tamàa
6.
Sevvom: Alayundlu, yaènì úısraúları al177 ve eyü atlu.
7.
Uçayla adlu süñük, uç úuş úuş
tamàa
173
B. 16b/4. “äol úarı...” A. ve P. nüshalarında 4-6-8 ve 10. satırlarda tek başına geçen “úarı” kelimesi B ve T nüshalarında “ãol úarı ” şeklinde geçmektedir. Doğrusu da budur. Bk. T. 12b/8-9-10-12. satırlar. 174 B. 16b/6. “Biçene yaènì eyü dürişici” // T. 12b/7. 175 T. 12b/9. “Çavındır, yaènì nÀmuslu ve ıraú çavlu” 176 T. 12b/14. “...‘Sal! Ur!’ yaénì kandaki isesin...” 177 B. 17a/6. // T. 13a/1. “ala”
21
8.
CehhÀrom: Üregir, yaènì hemìşe iylük ve iósÀn idici.
9.
Uçayla adlu süñük, uç úuş úuş
tamàa
1.
Dingiz Òan, oàlanları ki altıncı oàuldur.
2.
Evveli: İskender178, yaènì iyilük ve ululuú ve bahÀdurlıú.
3.
Aşuúlu ve úıç süñük, çakır úuş,
tamàa
4.
Dovvom: Bügdüz179, yaènì dükeline tevÀøuè ve úulluú 180 ider.
5.
Aşuúlu ve úıç süñük, çakır úuş,
tamàa
6.
Sevvom: Yıva, yaènì anuñ181 mertebesi dükelinden üstin ola.
7.
Aşuúlu ve úıç süñük, çakır úuş,
tamàa
8.
CehhÀrom: Úınıú yaènì her yirde bunlar dükelinden èazìz ola.
9.
Aşuúlu ve úıç süñük, çaúır úuş,
tamàa
1.
Oàuz’uñ vaãiyyet idüp tura úoduàı ve aòlÀkı ve sìreti ve emåÀl ve óikmet
2.
söõleri ki anuñ mübarek lafôından ôuhÿra geldi, söyledi182. 3.TamÀm-ı TürkistÀn ve ÌrÀn ve
Tÿran’ı müsaòòar idüp úadìm yurdına varduàu vaútin mecmÿèoàulları 4.ve oàul oàulların devşürüp her birin183 illü ilinden boylu boyından getürdüp bir ulu ùoy 5.itdi. Her birine cevÀhir altun ve gümiş ve muraããaè òilèatlar ve mertebelü mertebesince vilÀyetler virdi. 6.Daòı eyitdi: “İy benüm oàlanlarum ve ciger-kÿşelerüm! Uş ben pìr oldum, Àòirete naúl itmegüm 7.yaúìn 178
B. 17b/2. “İgdir” T. 13a/8. “Bügder” 180 B. 17b/4. // T. 13a/8. “ve úulluú ve òiõmet” 181 T. 13a/10. Bu kelime yok. 182 T. 13a/16. “...ve Çinkiz Òan daòı bu sözü söyledi ve bu töreyi yiñiledi.” 183 B. 18a/6. “yirden” 179
22
oldı. Size her naãìóat ve ögüt ki virürem ve vaãiyyet iderem, gerekdür ki cÀn 8.úulaàı-y-ıla işidüp Ànı èayn-ı saèÀdet ve devlet bilüp anuñ-ıla èamel úılasız ve èoàlanlaruñuza ve õü-9.riyyÀt ve uruú184 ve ãoyuñuza daòı benüm ögüdüm ve sözüm ve vaãiyyetüm diyesiz. Anlar daòı anuñ-ıla 10.èamel idüp zamÀn döndükce oàul oàlanlarına diyeler ve yitüreler ki mÀdÀm ki dünyÀda olasız
11.
ve uruú ve ãoyuñuz yayıla, bu ögütler birle èamel idelerse düñyÀ
memleketlerine pÀdişÀh olalar;
12.
hiç düşmÀn anlara ôafer bulmaya ve dinlerin yÀvi úılup
ezmeyeler. Hemìşe din ve dünyÀları maèmÿr ola.
13.
Ve şol vaútin ki benüm ögütlerüm185 ve
törem birle èamel itmeyeler, lÀcerem biri birine uymayalar;
14.
ol sebeb-ile anlaruñ üzerine
düşman ôafer bulup186 àÀlib ola. Her bir boy, bir iúlìme düşe; TÀcik
15.
ve otırÀú ile úarışalar,
boylu boyunı ve süñügini unıdalar.” didi. Daòı òalvet idüp altı oàlına
16.
ve yigirmi dört
oàlanları oàlanlarına eyitdi, bir gün “Bir oú virüñ!” didi. Aldı eliyle 17.uvatdı. Ve ikisine eyitdi “İki oú virüñ.” didi. Virdi187, aldı, uvatdı. Ve üçinden birer oú diledi,
1.
dizine urup
uvatdı. Ve Àltısından birer oú diledi, dizine urup uvadımadı. Ve on ikisinden 2.birer oú ve on ikisinden daòı birer oú diledi, alup birer ip-ile baàladı ellerine virdi, eyitdi: 3.“Ne úadar güç ve úuvvetiñiz vÀr-ise idüñ görüñ uvada bilür misiz?” didi eyitdi188. “Uvanmaz!” didiler. 4.Eyitdi: “İşbu temåìl delìlince gerekdür ki biri biriñüõe uyup vaãiyyetüm mÿcebince Gün, òan ola! 5.
Anuñ ardınca oàlı, Úayı òan ola. MÀdam ki Úayı ãoyından òan var ola, Bayat òan 6.olmaya;
meger kendü boyına beg ola. Úayı òan olıcaú Bayat ãaà úol begler begisi ola. Ve 7.ãol úol beglerbegi Bayındur dur. İşbu tertibce aàa varken Àyini aàalıú itmeye, yaèni ulu úardÀş 8.vÀriken kiçi úardaş beg olmaya. Úayı Òan òan olıcaú on iki boy ãaà úolına ve on 9.iki boy ãol úolına ùuralar. Ve altı boylardan189, ki èammu oàlanlanlarudur190, birisi ãaà úola 10.ùura, biri òanlar òanı boyına úarşu úarışa, ikisi Úaravul ikisi Çaàdavul olalar. AmmÀ Úaravul 11.başı ve aàası191 Úınuú’dur.” didi.
184
T. 13b/7. Bu kelime yok. P. 14a/13. “ve sözüm” 186 T. 13b/12. “...ôafer bulup” kelimeleri yok. 187 B. 18b/8. // T. 13b/15. “virdiler” 188 B. 18b/13. // T. 13b/18. “eyitdiler” 189 T.13b/23. “...kendi boyuna oàlan veya úardaşı begler begi dege. Ve Gündüz òanlar òanı boyuna dört òan ola.” 190 T. 13b/23. Bu ara cümle yok. 185
23
Atasından ãoñra çoú õamÀn Úayı òanlar òanı oldı. Pes bu
12.
delìl ve erkÀnca padişÀh-ı
Àèôam seyyid-i selÀùìnüél-èArap veél-èAcem úÀyid-i cüyÿşiél-13.muvaóóidìn, úÀtiliél-kefereti veél-müşrikìn sulùÀn bin sulùÀn pÀdişÀhumuõ SulùÀn MurÀd bin Meóemmed Òan ki
14.
eşref-i
Àl-i èOsmÀn’dandur192 pÀdişahlıàa ensab ve elyaúdur. Oàuz’uñ úalan òanları uruàından belki 15.
Çingiz193 Òanları uruàından, daòı mecmÿèından ulu aãl ve ulu süñükdür, şerè-ile daòı èörf-
ile
16.
daòı. Türk òanları daòı
194
úapusına gelüp selÀm virmege ve òiõmet itmege lÀyıúdur.
AllÀhu -teèÀlÀ- bÀúì 17.ve pÀyidÀr úılsun, ãoyı èÀlem olduúca cihÀndÀr u cihÀnda vÀr olsun. Bién-nebiyyi ve Àlihi ve hem
1.
peyàamber -èaleyhiés-selÀm- zamÀnına yaúìn õamÀnda
BeyÀåi195 boyından Úorúut Ata úoydı Oàuz úavminüñ 2.bilgesi-y-idi196, ilhÀm iderdi. Eyitdi: “Áòir zamÀnda girü òanlıú Úayı’na197 dege, daòı kimesne ellerinden 3.almaya.”
198
didügi
èOsmÀn -raómetüélÀh- neslindendür199. Oàuz buyurdı mecmÿè òalúı üç bölük itdiler. 4.èÀúillere ve bilgelere ve muóÀsiblere mÀl ve ùavar cemè itmek ve òaraç itmek ve kedòudÀlıú ve vezìrlik 5.ve yazıcılıú virdi. Ve bahÀdırlara çeri begligi virdi. Ve celed ü çÀlÀk kişilere uruú 6.virüp at güdmege gönderdi. Ve ebleh ve bön kişiler eline aàaç virüp deve ve ãıàır ve úoyun 7.güdmege gönderdi. Ve eyitdi ki úaçan bir yüzbaşı ve ellibaşı fevt olsa yarar oàlı úalmasa 8.anuñ bölüginde göreler kim at binmekde ve at tımÀr itmekde bilgey-ise ve yancuàında sırımdan9.ve úavdan ve çaúmaúdan ve anduzdan ve at gözine úoyacaú otdan bulınur olsa ve úalanı andan 10.úorúar utanur gibi olsalar ve eyer ve uruàın200 ve uyan süñügin düze. Ve diye ki bilse201 ve yay 11.úurmaúda ve ãarmaúda bilür olsa Ànı ol bölüge aàa ideler. Ve daòı biñbegi ve ùumÀn 12.begi olsa ve yarar oàlı úalmasa biñ ve tumÀn içinden úanúısı bahÀdır ve ìş görmiş ve çeri úolayın
13.
bilür ve ãavaşlar ãınamış
191
T. 14a/2. “...Bayundur ve Çavdavul’uñ” B. 19a/7. “èOåmÀn’dur” 193 T. 14a/6. “Çingiz” 194 B. 19a/10. // T. 14a/7. “daòı Tatar òanları” 195 B. 19a/12. // T. 14a/10. “Bayat” 196 B. 19a/12. // T. 14a/10-11. “...bilgesi-y-idi, ne dirse olurdı. áÀéibden òaberler söylerdi. Óaú -teèÀlÀ- ilhÀm...” 197 T. 14a/12. “Úayı’ya” 198 B. 19a/15. “didi” 199 B. 19a/15. // T. 14a/13. “neslidür” 200 P. 15a/10. “onàın” / T. 14a/20. “unıàın” 201 B. 19b/6. // T. 14a/20. “dike bilse” 192
24
kişi olsa anı biñ begi ve ùümÀn begi ideler. Ve dÀyim göç
14.
ideler, oturaú olmayalar. Yazın
yazlada ve yÀyın yaylaú yirlerde yüriyeler ve güzin güzle ve úışın
15.
úışlaú ve sÀóil yirlerde
yüriyeler, úıtlıú görmiyeler. Ve ùavarları202 aruúlamaya ve úımız ve úımrÀn
16.
ve süd yoàurt
eksük olmaya. Ve èıyş ve çaràÀmuú firÀvÀn olup diñleneler. Andan ãoñra 17.eger biş yüz yıl ve biñ yıl ve on biñ yıl oàlanlar ùoàup vücÿda geleler ve ataları
1.
yiri ve urunına oturalar,
büyüsün ve bu töre ve yasaú ki benden yÀdigÀr úalur saúlayup 2.ayruúısını itmeyeler. Hem gökden anlaruñ devletine meded gele ve dayim èıyş ve èişret içinde olalar. 3.Ve Óaú -teèÀlÀanlara eylüú ide, nièmetler vire. Ve èÀlem òalúı anlara duèÀ ideler ve èömürleri uzun, 4.ve devleti nièmetden beròurdÀr olalar. Menòasunet-i siyÀsete dÀmet riyÀsete bu maèniye işÀretdür. 5.
Ve daòı eytmiş çoú oàullular bundan ãoñra òanlardan ve pÀdişahlardan vücÿda
6.
geleler. Eger ulular ve begler ve pehlevÀnlar ki anlaruñ úatından olalar, yasÀàı úÀtı
ùutmayalar,
7.
òanlıú ve padişÀhlıú işi müzelzel ve münúatiè ola. Oàuz Òan’ı arzu-y-ıla
isteyeler, bulımayalar. 8.
Ve daòı eyitmiş: “TümÀn begleri ve biñ begleri 203 evvel Àóir geleler ve Oàuz Òan’uñ
ögüdin
9.
ùutmayalar. èAcib204 anlar çerilere serverlik idebileler mi? Ve anlar ki kendü 10.
yurtlarında oturalar çıúamaya veya şol
úalalar ve ögüt işitmeyeler; anlar şol ite beñzerler ki çoú ãuya düşüp
11.
oúa ki gÿr u sÀz içine atarlar yÀvì úılınur anuñ gibi kişiler serverlige
yaramazlar. 12.
Meróÿm Úara èOåmÀn daòı, dÀyim bu ögüdi oàlanlarına virür imiş: “Olmasun ki
oturaú
13.
olasız ki beglik TürkmÀnlık ve yürüklik idenlerde úalur.” dir imiş. Ve daòı eyitmiş:
“Her kim ki205
14.
on kişi başarabilür, elli kişi başarabilür; biñ begi olmaàa yarar. Ve daòı her
kim206 ki kendü evi
15.
düzenin düze bilür, on başı olmaàa yarar207. Ve her kim ki biñ kişi
202
T. 14b/2. “ùavarı” B. 20a/5. // T. 14b/12. “...ve yüz begleri ki...” 204 P. 15b/9. “èAceb” 205 B. 20a/10. “kendü evi düzenin bilür on başı olmaàa yarar. Ve her kim ki on kişi başarabilür, elli kişi başarabilür. Ve her kim ki elli kişi başarabilür, yüz begi olmaàa yarar. Ve her kim ki yüz kişiyi başarabilür, biñ begi olmaàa yarar. Ve her kim ki ...” 206 T. 14b/18. satırda A15b/14. satırın atlanmış olduğu görülüyor. 203
25
başarabilür, tumÀn begi 16.olmaàa yarar. Ve her kim bir tumÀn başarabilür, boy başı olmaàa ve bir boya òan olmaàa yarar ve 17.il iúlim pÀdişahlıàına yarar.” Daòı eyitmiş: “Her kim ki kendü 1.
evi içini arı ùutabilür mülk
ve iúlìmi daòı uàrıdan ve yalancıdan arıdabilür.” Ve daòı
eytmiş ki: “Her onbaşı kendü evine 2.yasaú idebilmeye Ànı ãuçlu idüp èavratı oàlan-ıla mücrim úılmaú gerek ve Ànuñ öninden birini 3.on başı itmek gerek. Ve yüzbaşı ve biñ begi ve tümÀn begi daòı bunuñ gibi ve çeriden bir kişi 4.ùaşrada bir sehel ãuç işlese tumÀn begine buyuralar ki biñbaşı her kim ise ve zehm ide azarlaya208. 5.Ve biñ begleri yüz beglerin döge209. Ol kişi getüreler cezÀsı ne-y-ise 210 uàrı óarÀmi 6.daòı böyle bulalar. Her kişi óükm itdügi yirde vÀúiè olsa aña bulduralar.” Ve daòı eyitmiş 7.ki: “Her söz ki üç bilige aña ittifÀú ideler, ol sözi her yirde dimek olur. Ve illÀ aña 8.iètimÀd itmek olmaz. Kendü sözüñ ve ayruú kişi sözüni ol bilgeler sözine úıyÀs it. Eger 9.muvÀfıú düşerse Ànı söylemek olur ve illÀ hiç söylememek gerekdür.” Daòı eyitmiş ki: “Her at daòı yaòşì segirde, ol
10.
ki semüzlikde eyü segirde ve orta atlu ve uruú olduúda
11.
segirtmeye aña yahşi at
ata yaòşì at dimek olur. AmmÀ şol at ki bu üç óalde birinde eyü
12.
dimek olmaya.” Ve daòı eyitmiş ki: “Ol begler ki server olalar ve
tamÀmet çericileri birle çün
13.
ava ve çeriye bineler, kendü adlarını muèayyen úılalar. DÀyim 14.
Óaú -teèÀlÀ-ya òayr duèÀ úılup göñüllerin aña
baàlayup cevÀbınuñ fetóin ve eylügin
dileyeler, tÀ úadìm tañrı úuvvetiyle dört óad ùutıla.
15.
Ve çeriye giricek yeñi ùoàmuş buzaàu
gibi epsem oluñ. Ve ãavaş idicek şol aç ùoàan gibi, 16.ki av üzerine uçar, cenge girüñ.” Ve daòı eyitmiş ki: “Er kişi güneşi degül ki dügeli yirde 17.òalúa göstere. ÓÀtun kişi gerekdür ki çün eri ava ve çeriye gitmiş ulaşmış ola, ol evini
1.
müretteb bezenmiş ùuta. Şöyle ki eger ilçi
veyÀ àayrı úonuú eve úona dükeli nesneyi tertìb birle 2.düzenlü göre ve eyü aş bişürüp úonuàuñ eksügin geregin düzetmiş ola. LÀcerem erinüñ 3.eyü adın çıúarmış ola ve kendünüñ daòı eyü adı meóÀfil ve mecÀlisde söylene. Eyü er, eyü òatun 4.kişiden maèlÿm ola. Eger òatun kişi yaramaz ve ked bÀnÿ olmayacaú olursa erüñ yolsuzlıàı 5.ve tedbirsüzligi andan
207
T. 14b/18-20. Bu bölüm biraz karışık olarak şöyle yer almıştır: “Her kim kendü evi düzenin bilür, on başı olmağa yarar. Her kim ki on kişi başarabilir, elli kişi başarabilür. Her kim ki elli kişi barabilür, yüz begi olmaga yarar. Ve her kim ki yüz kişi başarabilür, ben begi olmaga yarar.” 208 T. 15a/3. “...biñ başlarına zahm ide, azarlaya.” 209 B. 20b/5. // T. 15a/4-5. “Ve yüz begleri elli başın ve onbaşların döge, ki ol kişiyi ùutup getüreler...” 210 B. 20b/6. // T. 15a/5. “ne-y-ise olına”
26
maèlÿm olur. Ez òÀne-i be-ketòudÀ-yı MÀne-i hemeçìr [Manuçihr] daòı eyitmiş ki şöyle ki: 6.
“BÀzirgÀnlar altunlu úumaşlar ve tengsÿúları-y-ıla gelürler, aããı ümìd-ile, göñülleri úuvvetlü
ve ümìd-ile olurlar. 7.
Çeri begleri daòı gerekdür ki oàlanlarına oú atmaú ve at segirtmek ve güreş 8.ùutmaú
eyü ögredeler ve anları bu işler-ile ãınayalar. Ve şöyle bahÀdur ve alp ideler ki: ‘BÀzirgÀnlar 9.
aããına211 göñülleri inanur gibi, anlaruñ daòı göñli hünerlerine inana. Yüreklü alp olalar
öleler.’
10.
Ve daòı eyitmiş ki biz ve uruàumuzdan muúarrer olmış yasaàa bir kerret òilÀf itse,
aña, diliyle
11.
ögüt vireler. Ve eger girü212 muòÀlefet iderse geregi gibi tehdìd ve cevr ideler. 12.
itse anı ırÀú yire Òoten ùarafında ıssuz yazılara, ki anda il yokdur,
Ve eger üçinci kerret yılda iki kerret uç-ile
13.
varurlar, anda göndereler, anda ùura. Bir müddetden213 girü getüreler.
Eger uãlanup èÀúil olursa
14.
fe-bihÀ ve illÀ zindÀna bıraúalar; andan daòı çıúsa èÀúil olmasa,
cümle aàa ve ini dirilüp dÀnışalar, 214 15.maãlaóatını görüp yasaàa yitüreler.” Ve daòı eyitmiş ki: “TumÀn begleri ve biñ ve yüz begleri
16.
gerekdür ki kendü ve
çerisin ve nöker ve yoldaşın yasÀyup óÀøır ùuralar ki her vaút ki òükm ola
17.
gice ve gündüz
dimeyüp bineler.” Ve daòı eyitmiş ki: “PÀdişahlar gerekdür ki gice Óaú -teèÀlÀ- úapusında dilenci olalar,
1.
eylük ve kerÀmet dileyeler. Ve gündüz òalúa pÀdişah olalar.” Ve daòı
eyitmiş ki: “äoñra gelenler 2.öñdin gelen pÀdişahlaruñ òayrın bozmayalar, tÀ anlaruñ daòı òayrı cihÀnda bÀkì úala.” 3.Ve daòı eyitmiş ki: “PÀdişahlaruñ yÀrı ve nedìmi bile oturup ùura kişileri şunuñ 4.gibi kişiler gerekdür ki uãlu ve èÀúil ve görklü ve ulu aãıl ve eyü adlu ve arı pÀk 5.dÀmen ve òoş ùabè ve şìrìn sözlü ve cihÀn görmiş ve iúlimler gezmiş ve eyü yavuz ãınamış 6.kişi ola.” Ve daòı eyitmiş ki: “PÀdişÀhuñ ketòuõÀsı ve vezìri bir kişi gerek ki pÀdişahuñ 7.malından dìnine215 şefkat ide ve raèiyyete óayf itmek revÀ görmeye.” Ve daòı eyitmiş ki: 8.“Úulluk itmiş ve úulluúdan úalmış úocaları ve muótaçları göre gözede, rızú virmek-ile elini ala.” 9.Ki eyitmişlerdür ki: “Her kim ki düşmişler elini almaya, serverligi
211
T. 15b/3. “aããıya” B. 21a/13. // T. 15b/6. “girü” kelimesi yerine “ikinci kerrat” 213 T. 15b/9. “...ãoñra” 214 B. 21a/17. “anuñ” 215 B. 21b/11. // T. 15b/20. “...dìnine yigrek...” 212
27
yaramaya.” Ve daòı eyitmiş ki:
10.
“PÀdişahlar öksüzlerüñ ve yetimlerüñ atasıdurlar216, gerek
öksüzlere şöyle şefúat ideler 11.ki atasından biñ şefúati ola. TÀ ki bÀy ata-y-ıla yoúsul arasında farú ola.” Ve daòı eyitmiş 12.ki: “İl ulusı ve memleket ùutmaú ulu işdür. PÀdişah dÀyim öñlü ve her işden òaberdÀr gerek. Ve her 13.vaútde Óaú -teèÀlÀ-ya duèÀ ve münÀcÀt itmekde gerek ki tÀ anuñ elinden ve dilinden ve úalem ve úademinden
14.
şol nesneler ôÀhir217 ola ki il ulusı ve
mülk ve memleket ve dìne ve dünyÀya yarar ola.” Ve daòı eyitmiş 15.ki: “PÀdişÀh ulu işleri ve defter ve dìvÀnì işleri hünermend ve işler ãınamış kişilere ıãmarlamaú gerek.
16.
İşi ãınamadıú
kişilere ıãmarlaya ki ãoñra peşìmÀn olur.” Ve daòı eyitmiş ki: “ÒÀyin ve ãuçlu 17.kişiyi elbette yasaàa yitürmek gerek ki daòı kimesne òiyÀnet ve uàurlıú ve óarÀmìliú itmeyeler.
1.
Ve
güç ve ôulüm görmiş kişilere dÀd virmek gerek ki güç ve ôulüm idiciler daòı bìzar olmayalar.” Ki 2.eyitmişlerdür ki: “PÀdişÀh uàrı óarÀmì defè itmeye kendü eli-y-ile il ve kÀruvÀn urur. ZìrÀ pÀdişÀh-3.-laruñ ilden temettüè ve fÀyide gördügi218 şol vaút óelÀl olur ki yavuzları üzerlerinden 4.defè ideler. Bu söze muúavvì ve delil NÿşìnrevÀn-ı èÀdil, ki küfürle fevt oldı. Düşde 5.gördiler òoş òürrem yirde oturur. Eyittiler: “Bu maúÀma neden irdüñ?” didiler. Eyitdi: “Mücrimlere 6.şefúat itdüm ve ãuçsuzları incitmedüm.” didi. Ve dahì eyitmiş ki: “Mürüvvet ve kişilik oldur ki 7.çün bir kimesne bir kimesneden òayr ve eylük görmiş ola, anuñ minnetin kendü üzerine sÀbit bilmek 8.gerek; anı rièayet idüp aña eylük ve iósan itmek gerek ve anuñ òaúúını yirine getürmek 9.gerek. Ve haúìúatda pÀdişÀhlaruñ devleti ve óürmeti nöker ve il ve memleket-iledür. Eger nöker 10.ve il ve raèiyyet olmayacaú olur ise pÀdişÀhlıú mümkin degüldür. Pes eger nökerüñ ve il ve raèiyyetüñ 11.
úadrini bilmeye ve anları òoş ùutup rièÀyet itmeye àÀyet mürüvvetsüzlik ola.” Ve daòı
eyitmiş ki:
12.
“YÀvuzlaruñ úulaàın burup teédìb idüp úoyı virmek şuña beñzer ki úurdı ùutup
13.
and virüp úoyı vireler. Uàrı ve óarÀmì ve şerìrlere inanmaú olmaz. Şol kişinüñ ki şerri
14.
maèlÿm ola anı öldürmek yigrekdür. Úovup ilden219 çıúarmaúdan ki yılan ve úuyruàı uzunı
15.
kendü evinden alup úoñşı evine bıraúmaú eyü olmaz.” Ve daòı eyitmiş ki: “PÀdişÀh òişam
216
T. 16a/1. “atasıdururlar” T. 16a/5. “ãÀdır” 218 P. 17b/3. “gördükleri” 219 P. 17b/14. “elden” 217
28
ve úaúımaú vaútinde
16.
ivmek ve taècìl itmek gerekmezdür ki diri öldürmek olur ve ölüyi diri
úılmaú olmaz. Niteki 17.sınuàı bütün itmek olmaz, bütüni ãındurmaú olur.” Ve daòı eyitmiş ki: “Fevt olmış kişilerüñ
1.
mÀlın ve ùavarın öksüzlerine vireler. PÀdişÀhlaruñ himmetlü ve
devletlü illeri anuñ gibi mala 2.bulaşmaú lÀyıú degü ve úuvvetlü olmaz. DünyÀda eyü addan àayrı nesne bÀúì úalmaz.” Ve daòı eyitmiş ki: “Düzenlik 3.ve muvÀfaúat itmiş düşmanları ùaàıtmaú olmaya. Meger şol vaútin ki anlardan birúaçını dost 4.ideler getüreler.” Ve daòı eyitmiş ki: “Şol pÀdişÀh ki èadl itmeye şol ikinciye beñzer ki 5.ùÀru veya arpa eke, buàday uma.” Ve daòı eyitmiş ki: “Øaèif ve güçsüz kişileri úatı 6.incitmeyeler ve zaómet virmeyeler ki úarıncalar ittifÀú-ile úaàan arslanı èÀciz ü dermÀnde úılurlar. 7.Ve çoú üyez ve sivri süñek pìli dermÀnde úılurlar.” Ve daòı eyitmiş ki: “ŞöylÀn ve ùaèÀmı geç 8.yiyeler ki iştihÀ àÀlib ola. Ve söz ve keleci ol vaútin ideler ki bir øarÿret vÀúiè ola. 9.Ve uyúu ol vaútin uyuyalar ki uyúu àÀyet àÀlib ola220. Ve hem oàlan olursa körpe ve úuvvetlü 10.ola. Òan ve begler ùaèÀmı şöylÀn ki yiyeler bir ãadr ve iki úuluñ sofra ve kendürleri ki
11.
götürülmelü ola, her begüñ öñindeki
artan ùaèÀmı ayaú üzerinde ùuran nökerlerine vireler, 12.tÀ ki kimse maórÿm úalmaya.” 13.
Fi-él-cümle bu õikr olan oymaúlar ve boylar bu resme ki şeró olundu,
cümle
muvaòòid ve Teñriyi bir biliciler-idiler. Ve Teñri -teèÀlÀ-nuñ dilegi şöyle olmış-ıdı ki 14.
peyàamberümüz Muóammed Muãùafa ãallÀéllÀhu -èaleyhi ve sellem- nübüvveti zamÀnında
İslÀm ãınıfından olalar. Cümle
15.
müsülmÀn oldılar, peyàamberi görmedin ìman getürdiler.
Peyàamber -ãallÀéllÀhu èaleyhi ve sellem- SelmÀn-ı PÀrisì anlara gönderdi.
16.
Vardı anlara
ìmÀn ve İslÀm erkÀnın ögretdi. Ve uzÿn müddetler ve çoú yıllar Oàuz’dan
17.
ve anuñ
oàlanlarından ve úavmlerinden çoú kişiler pÀdişÀhlıú itdiler. Ve her devirde bu yigirmi dört 1.
boydan óanları neslinden bir ulu úuvvetlü devletlü pÀdişÀh ôÀhir olup uzÿn müddetler
pÀdişÀhlıú 2.anuñ òÀnedÀnında úalmışdur. Şöyle ki, padişÀhlık nice müddet Salur neslindendi ve ol boy 3.dükeli boylardan güçlü ve üstün idi zìrÀ Oàuz içinde ãaà úol òanlar uruàından, 4.ki òanlıú itmiş kişi ola kimesne bulımadılar begler ve ulular ve úetóüõÀlar úurultay ve dirnek idüp 5.dÀnişdiler bu töreyi söyleşüp meşveret itdiler. Çün Salur boyunuñ òanı bahÀdur ve
220
T. 16b/12. “... Ve cimÀè şol vaútin ideler kim şevú ve iştihÀ àÀlip ola.”
29
müdebbir úoymış-ıdı. 6.Ve hem bunlaruñ süñügi ve naãìb ve mevcÀları ucadur, òanlar òanına mensÿbdur. Bu sebeb-ile aàa ini Salur 7.Òanını Òan itdiler. Çoú zaman Ùürk’e TÀcik’e óükm itdiler. Bunlardan soñra TürkistÀn iúlimlerinde 8.çoú yıllar fetret oldı. ÓÀnlıú itmişlerüñ ãoyından Úınıú uruàından LoúmÀn Òan’ı buldılar. 9.Çün bahÀdur ve müdebbir ve oàullu-y-ıdı dirnek ve dÀnışıú itdiler, töre ãorışdılar, eyitdiler: “Bunlaruñ
10.
kuşı çaúırdur ki úuşlaruñ
yüreklü ve bahÀdurıdur egerçi ãol úoldandur ve dükeli boylardan
11.
ãoñra õikr olurlar öpüp
Oàuz bunları aàırlayıp bunlara çaúırı taèyìn itdi ve anadan daòı EfrÀsiyab 12.neslindendürler ki Türk ilinüñ úadìm pÀdişÀhıdur ve hem niteki Úaravul begi ve Çaàadul221 ve DümdÀr
13.
begi
Úınıú’dur, Úaravullıú ve DümdÀrlıú liki ulu ìşdür” didiler, aàa ini ittifÀú-ile LoúmÀn’ı mecmÿèı Türk illerine
14.
òan itdiler Oàuzuñ muèaôôam pÀdişahları ki ÌrÀn ve Tÿran ve Mıãır
ve ŞÀm ve Rÿm iúlimlerine biş
15.
yüz yıl andan ki Òiùay úapusıdur maàrib ve FirengistÀn
Deñizi úırÀñına222 degin óükm itdiler LokmÀn
16.
Òan vefÀtından ãoñra oàlı Selçÿú òan oldı;
Selçÿú daòı vefÀt itdi, oàli İsrÀéil òan oldı. 17.
Õikr-i SelÀtìn-i Ál-i Selçÿú
Ál-i Selçÿú’uñ ibtidÀsı oldı ki bunlar bir bì óad leşker ve bì èaded
1.
tÀife idiler.
Oàuz’uñ her boyından boyları saà úol begleri Úayı ve Bayat ve sol úol begleri 2.Bayındur ve Biçine ve Çavandur. Fi-él-cümle her boy uymışlardı. Ve çok malları ve óaylì ve óaşemleri 3.ve niémet ve şevketleri var-ıdı. DÀyim yaraà-ile ve ittifÀú ile olurlardı. Ve hem dìndÀr ve èÀúil kişilerdi. 223
4.
BeytuéllÀh’a mülÀzemet iderdi. Ve èulemÀ-i èiôÀma varurlardı, gelürlerdi.
Çoúluúlarından ve otlaú 5.yerlerinden ùarlıàından TürkistÀn’ı úoyup MÀverÀéü’n-nehr’e
geldiler. Úışın BuóÀrÀ’da ve Tÿr’da
6.
úışlarlardı ve yazın äıfat’da224 ve Semerúand’da
yaylarlardı. Ve bunlaruñ ulularına Selçÿú bin LoúmÀn 7.DaúÀú dirlerdi. Ve bunuñ dört oàlı var-ıdı, ulusı İsrÀéìl idi, SulùÀn Keyóüsrev’üñ 8.sekizinci ceddi idi. Cemì è oàlanlarından èÀúil
221
B. 23b/12. // T. 17a/10. “Çaàdavul” T. 17a/13. “kenÀrına” 223 B. 24a/7-9. satırlar A ve P metinlerinde yoktur: “Ol zamÀnda TürkistÀn’da Türk ve Moàol àÀyet çoú olup TürkistÀn’uñ yazıların ve yaylaú ve úışlaúları adam ve ùavarla ùolmış-idi. Bunlar daòı çoúluúlarından ...” 224 T. 17a/23. “seferde” 222
30
ve zìrek idi. Ve bÀúìsin MìkÀéìl ve Yÿnus 9.ve MÿsÀ Yabàu-y-ıdı. Çün SulùÀn225 Maómÿd bin Sebüktegin İlig226 Òan-ıla muãÀlaóa itdiler ve SulùÀn Maómÿd
10.
biri-y-ile buluşdılar ve èahd u miãÀú berkitdiler. Ve her birinüñ
Ceyóÿn kenÀrına gelüp bir
11.
memleketleri ve óaddu227
nevÀóìsi muèayyen oldu. Ve İlig228 Óan başın úaldurup SulùÀn Maómÿd’a 12.eyitdi ki: “Bir cemÀèat niçe yıldur ki TürkistÀn’dan bizüm memleketümüze gelmişlerdür, BuóÀrÀ’nuñ
13.
ve SemerúÀnd’uñ
otlaúlarına düşmişlerdür, bì-óadd leşkeri vardur. Muúaddemlerine Selçÿú bin LoúmÀn dirler, 14.
bir kişidür. Dört oàlı vardur, her birinüñ òayli yarÀàı ve leşkeri vardur. Anlardan emìn
15.
olmaàa yaramaz; şöyle ki229 HindÿsitÀn ùarafından bir iş düşüp müteveccih olursañ,
bunlaruñ-ıla
16.
ittifÀú idüp bunlardan yardım istemek vÀcibdür.” didi. Ve bu keleci SulùÀn
Maómÿd’a óaylì bunlara ilçilige
17.
eser itdi ve anlaruñ tedbìrine meşàÿl oldı. Ve bir mütekellim faãìó kişi 1.
gönderüp eyitdi: “Aceb görürem sizüñ èaúlıñuzdan ferÀsetüñüzden ki
bunca zamÀndan 2.berü bizüm koñşulıàımızdasız, bizden hìç bir dilek itmedüñüz ve bir nesne Àrzÿ itmedüñüz. Bizüm óïd 3.sizüñ-ile dïstlÿk itmege àÀyetde iştiyÀúımuz vardır. Ve biri birümüze yardım itmekden müstaànì degülüz. Eàer 4.şöyle ki sizden ve cemìè úardaşlarıñuz gelmege müteèazzir olursa, bÀrì biriñüzi iótiyÀr idün, bize yaúıncaà-iken 5.gelsün. Ceyóÿn kenarında anuñ-ile bulışalum, ãoóbet idelüm ve èahd u úavl berkidelüm.” didi. Çün 6.bunlar bu sözi işitdiler, müslümÀnlıklarından ve ãıdúlarından İsrÀéìl230, ki bunlaruñ muúaddemi idi, iótiyÀr 7.idüp gönderdiler ve bile óaylì leşker úoşdılar. SulùÀn Maómÿd işidüp fiél-óÀl bunlara úarşu 8.Àdem gönderdi ki: “Şimdiki óÀlde leşkere iótiyÀc yoúdur, maúãÿd hemÀn kendüler-ile bulışmaúdur. 9.HemÀn leşkeri anda úoyasız ve óÀãekìler-ile siz gelesiz.” didi. Hem eyle idüp geldiler. Çün ki İsrÀéìl yetişdi,
10.
SulùÀn Maómÿd aña iktirÀm-ı tÀm idüp kendü-y-ile taóta
geçürdi. Ve óoş görüp meróaba ve perestiş231 úıldı. 11.Ve söz eãnÀsında eyitdi ki: “Bize dÀyim HindÿstÀn’dan yaña küffÀr-ile àazÀ itmege çoú leşker gerek 12.olur. Eger bundaòı leşkeri alup 225
P. 19a/9. “SulùÀn” ibaresi yok. B. 24a/16. “Eylik” olarak harekelidir. 227 B. 24b/1. // T. 17b/15. “óudÿd” 228 B. 24b/2. “Eyilik” olarak harekelidir. 229 B. 24b/6. “...şöyle ki saña...” 230 B. 25a/1. “İsrÀéìl’i” 231 T. 17b/21. “persiş” 226
31
gidersevüz, memleket-i ÒorÀsÀn muéaùùal ve mühmel kalur. Ümìd dür kim232
13.
sizüñ-ile
tamÀm úavlümüz ola kim her ne vakt ki bir ùarafdan óaãm belüre ve fitne úopara sizden 14.
muèavenet ola, bize leşker viresiz.” didi. İsrÀéìl cevÀp virdi, eyitdi ki: “Bizden taúãìrlıú
yoúdur.
15.
Her ne úulluú buyurursanız, biz turmışuz.” didi. SultÀn Mahmÿd eyitdi: “Bir hÀcet
düştügi vakt
16.
ne nişÀn-ıla bize meded yitişe, ne úadar kişi gele.” didi. İsrÀéìl bir yay kolına
bıraàup ve üç oú
17.
biline sokmuş-ıdı. Bir oúı SultÀn’uñ öñine úodı233, eyitdi: “Bunu bizüm
boyumuza gönderesiz,
1.
yüz234 biñ atlu yitişe.” didi. SultÀn eyitdi: “Eger kifÀyet
itmezse?” Eyle diyicek bir oú daòı çıúardı, eyitdi:
2.
“Bunı BalòÀn235 ùaàına, ki bizüm
TürkistÀn’da yaylamuzdur236, gönderesiz, size elli biñ237 atlu yitişe.” SulùÀn eyitdi: “Eger ol daòı kifÀyet itmezse?” 3.Pes İsrÀéìl yayı öninde koyup eyitdi: “Bunı TürkistÀnéa gönderesiz, size iki yüz bin daòı dirseñüz, 4.leşker yetişe.” didi. Bu keleci SultÀn Maómÿdéuñ óÀturına katı teşviş geldi, mekr ü híyle terdbírine 5.başladı. Ve emr itdi ki taèÀm ve şarÀb getürdiler, üç gün üç gice bunlara ùoy eyledi ve aàır hilèatlar 6.İsrÀéil’e ve anun ser-òayıllarına ve boy başlarına ve Àdemlerine geydürdi. Ve añdan soñra beglerine buyurdı ki bu gelen 7.cemÀèatüñ her birin bir beg úonuúlıú itdiler ve aàır şarÀblar virdiler. HemÀn ki mest oldılar, cemèisin demürlediler.
8.
Ve SulùÀn Maómÿd daòı İsrÀéìléi ùutup demirledi. Ve hemÀn ol gice
HindistÀn’a KÀlincar kalèasına 9.gönderdi. Çün İsrÀéìl mestlik içinden238 uyandı, kendüyi baàlu ve bendde gördi, øarÿr-ı Óaúúéuñ 10.
úaøÀsına rıøÀ virdi. Bu leşkerden ki her birisini dutmışlardı, bir úaléaya gönderdilerdi. Ve
İsrÀéil yedi 11.yıl bu KÀlincar úalèasında dutsaú oldı. Ve bunuñ leşkerinden iki Türkmen gelüp bu úalèada nice yıl
12.
saúúÀlıú239 itdiler, ãu ùaşıdılar ki bir furãat bulup İsrÀéìl’i uàurlÀyalar.
Áòir furãat buldılar, İsrÀéìl’i 13.aldılar, çıúardılar. Yollarında nÀgÀh bir meşelü ve ormanlu yire geldiler. Yol ezüp irteye úaldılar. Yarındası bu úalèanuñ 14.begi úalaba leşker-ile gelüp yitişdi. 232
B. 25a/9. // T. 17b/23. “Ümìd oldur ki...” B. 25a/16. // T. 18a/4. “Bir oú çıúarup sulùÀnuñ öñinde úodı.” 234 P. 20a/1. // T. 18a/5. “...size yüz biñ atlu...” 235 B. 25b/1. // T. 18a/7. “BalúÀn” 236 P. 20a/2. satırda “Ki bizüm TürkistÀn’da yaylamuzdur” ara cümlesi bulunmamaktadır. 237 B. 25b/2. // T. 18a/7. “yüz elli biñ” 238 B. 25b/11. // T. 18a/15. “uyúusından” 239 T. 18a/18. “saúúalıú” 233
32
Çün İsrÀéìl bunı gördi, kendüden ümìd kesüp bu Türkmenlere 15.eyitdi: “Benüm úardaşlarıma selÀm idesiz ve eydesiz ki şimdiden girü pÀdişÀhlıú ùalebinde dürüş-16.-sünler. Ve eger on nevbet daòı ãınmaú vÀúiè olursa girü iúdÀm itsünler ki bu pÀdişÀhuñ
17.
nesebi yoúdur ve hem
úavli aàıludur240 ve hem àaddÀrdur. Buña pÀdişÀhlıú muúarrer olmaz, elbette bundan intiúÀl 1.
gerek.” didi. Ve daòı İsrÀéìl’i ùutup girü kaléaya iletdiler ve bundan daòı muókem
itse
úıldılar, Àóir anda vefÀt itdi. 2.Beyt241: Ölümden kim ola ki bula necÀt, Çün oldı cihÀn menzili óÀdiãÀt. Kişi ger faúìr ola, yÀ pÀdiãÀh, 3
Yiri èÀúibet ola òÀk-i siyÀh.
Hüner-mend olur-ısa yÀ bì-hüner, Ölümden úaçan úurtıla serbeser? 4.
Kimsenüñ öldügine olma şÀd,
Ki bu çarò kimseye virmez murÀd. Úanı Ál-i Selçÿú ü SÀsÀnìler? 5.
Úanı Deylemìler ü ÒorÀsÀnìler242?
DemÀdem ecel cÀmını içdiler, Pey-À-pey èadem mülkine göçdüler. 6.
CihÀn bunları ãöyle úıldı nihÀn,
Ki bilmez kimesne bulardan nişÀn. Meger şol ki òïş èadl-ile dÀdı var, 7.
TevÀrìò içinde anuñ adı var.
CihÀnun çü ne-y-idügi rÿşen durur. Buña èÀúil aldansa kevdendürür. 240
B. 26a/4. “úul oàlıdur” şeklinde harekelidir. T. 18b/2. Bu kelime yok. 242 T. 18b/7. “SÀmÀniler” 241
33
8.
Kişi Àóiretden degüldür ırÀú,
Gerek her dem ide anuñ-çün yarÀú. Çü mecmÿè-ı óalúa baúÀ andadur, 9.
Úamu itdügine cezÀ andadur.
Dürüş kéola cennetde cÀnuñ muúìm, Ne àam cism olursa èiôÀm-ı ramìm 10.
Nitekim revÀndur SelÀùìn-i Rÿm
Ki èÀlemde vaôè itdiler óoş rüsÿm. áazÀ vü cihÀd idi anlara kÀr, 11.
Anuñ-çün úılurlar cihÀnda úarÀr.
Óalef oldı anlara SulùÀn MurÀd, Daòı artuà ider olardan cihÀd. 12
DuèÀlar úılur cümle rÿóÀniler
Ki dÀyim duta devri èOåmÀnìler Nesr:243 Ve İsrÀéìl’ün oàlı Úurtulmış244
13.
Çünki babasınuñ vefatı òaberin işitdi,
taàyír-i ãÿret idüp bu kalèanuñ çevresinde gezerdi245.
14.
HindÿsitÀn’dan beyÀbÀn yolınca SìstÀn’a geldi ve
andan BuòÀrÀ’ya gelüpè ammularına ve ùayılarına
15.
òaber virdi. Bunlar óïd pÀdişÀhlıú
ùalebine furãat isterlerdi ve òurÿc itmege bahÀne gözedürler-idi.
16.
Çün bu òaberi işitdiler,
Sultan Maómÿd’a Àdem viribidiler ki: “Bize bu ara ùÀrdur246, bizüm ùavarlarumuza
17.
kifÀyet
itmez. Bize destÿr virsün ki Ceyóÿn’ı ıãra geçüp NisÀ-y-ile BÀverd arasında maúÀm idinelüm.” didiler.
1.
Arslan CÀôib ki Ùÿs’uñ vÀlisi idi. SulùÀn’a eyitdi: “äavÀb degüldür
ki anlara yol viresin, 2.ÒorÀsÀn’a giçeler; zìrÀ ki anlaruñ óaylì çerisi vardur ve yaraàı var,
243
P. 20b/12. // T. 18b/19. “Nesr” ifadesi yok. B. 26b/7. “Úutalmış” 245 B. 26b/7. // T. 18b/19. “yürürdi” 246 T. 18b/23. “bu aradandur” 244
34
nÀgÀh bir fesÀd ideler.”didi. 3.SulùÀn iltifÀt itmedi, destÿr virdi geçtiler. AmmÀ mÀdÀm ki SulùÀn hayÀtda idi, hareket itmediler. 4.Ve SulùÀn vefÀt idicek dört yüz onsekizinci yıl içinde MikÀéìl’üñ dört oàlı ki uluları 5.Çaàrı Beg, Ebÿ SüleymÀn-ı DÀvÿd ve Ebÿ TÀlib Tuàrul Beg, Muóammed idi, baş çeküp247 leşker çekdiler ve NişÀbÿr’un 6.melìkine òaber gönderdiler. Ve İbn Muètez’iñ sürüsin ùaleb itdiler ki anda yurt idineler. Melik daòı SulùÀn 7.Maómÿd’uñ oàlı SulùÀn Mesèÿd’a biti gönderdi ve Selçÿúlar’uñ àalebesin ve òurÿcın bildürdi. Ve 8.SulùÀn Maómÿd daòı CürcÀn’da idi. Leşkeri MÀõendirÀn seferinden úatı zaèíf olmışlardı ve 9.yarÀúları yaàmurdan ıãlanmış-ıdı ve atlar gök ot yimiş-idi, fi-él-cümle kendisi varmaàa mecÀli 10.yoà-ıdı. Pes çerisi begini iótiyÀr idüp óaylì leşker ile anlaruñ muúÀbelesine gönderdi. Ve bu leşker daòı 11.nÀgah yitişdiler. Henüz Selçÿúìler àÀfil idiler, yarÀúları yoà-ıdı. Ve Bunları àÀret itmege meşàÿl oldılar.
12.
Selçÿúìler àayret idüp girü ricèat itdiler, aralarında
çoú cenk oldı, Àóir Mesèÿd’uñ leşkeri sındı.
13.
Be-àÀyet rüsvÀyılıà-ıla hezìmet buldılar. Ve
Selçÿúìler yüz kez yüz biñ dìnÀrlıú bunlaruñ tecemmülÀtın ve silÀóın
14.
ve develerin cemè
itdiler. Ve ittifÀú SulùÀn Mesèÿd’a daòı HindistÀn cÀnibinden şuàul ôÀhir oldı. Selçÿúìlerle 15.
muóÀrebe úayusı úalmadı. Bi-éø-øarÿre bunlarıñ-ile muãÀlaha idüp HindistÀnéa gitdi,
yevmen fe-yevmen Selçÿúìlerüñ
16.
devleti tezÀyüdi üzerine olup úuvvet dutardı248. Ve
pÀdişÀhlıú èalÀmeti bunlaruñ aóvÀlinüñ ãafaóÀtinden 17.ôÀhir olurdı ve iúbÀl ü pertev bunlaruñ elinden tecellì iderdi. Çün SulùÀn Mesèÿd HindistÀn’dan
1
mürÀcaéat idüp áaznìn
vilÀyetine geldi. Selçÿúìlerüñ şevúeti ve istilÀsı òaberi yitişdi. Pes249 ÓorÀsÀn’uñ
2
emìrine
òaber gönderdi ki elbette varsın, Selçÿúìlerle uàraşsın, anları ùaàıdsın diyü. ÓorÀsÀn begi 3
cevap virdi ki: “Anlaruñ işi andan ziyÀdedür ki ben ve benüm emãÀlüm anlaruñ-ıla
muúÀvemet idebile.” 4.SulùÀn eyitdi: “Benüm bir mühimmüm ôÀhir olıcaú bunuñ gibi taéallül mi eyder, elbette varsun.” didi. Eyle olsa 5.muøùarr olup Emìr ÒorÀsÀn leşkerinden cemè idüp vardı, hemÀn hezìmet buldı ve ãınàun geldi. 6.Ve Selçÿúìler tamÀm cüréet ve èaôìm èaôÀmet
247
T. 19a/6. “úaldırup” B. 27b/1. // T. 19a/18. “oldı úuvvet ùutdı” 249 P. 21b/1. “Pes” ifadesi yok. 248
35
buldılar.
250
Ve ÒorÀsÀn’a ùoàruldılar ve Ùuàrul Beg NişÀbur’a geldi 7.ve SulùÀn Mesèÿd’uñ
taótında oturdı ve óalÀyıka emn ü emÀn úıàırtdı. Õikri-es-SulùÀneél-Muéaôôam Ebÿ ÙÀlib 8.Ùuàrul Beg251 Muóammed bin MìkÀéìl bin Selçuú Muóammed bin MìkÀéìl bin Selçuú Sene erbaéa ve è işrìne ve erbaèa ve miéede salùanata ÀgÀz úılup 9.ve pÀdişÀhlaruñ seyr-i óamìdesin pìş dutup ve cihÀndÀrlıú Àyinin ve rüsÿmin ôÀhir úıldı. Ve vezir
10.
ve nedim ve óÀcib ve kÀtib dutdı. VüzerÀsı Ebÿél-ÚÀsım-ı
GÿyÀnì idi. Ve Ebÿ Aómed DihistÀnì ve èAmìdüél-mülk
11.
Ebÿén-Naãr Künder’idi ve óÀcibi
èAbdurrahmÀn Ágaóì idi. Ve yigirmi altı yıl pÀdişahlıú eyledi, çünki AllÀhü
12.
-teéÀlÀ- bir
kulına saèÀdet-i ebedì virmek isteye ve dünyÀda ve Àòiretde aòyÀr ve ibrÀr menzilin erzÀnì úıla,
13.
anı şerìèatuñ muèÀlemin aèlÀ itmege óarìã úılur ve óayrÀt ve ãadaúÀt úılmaàa meşàÿl
úılur. Şöyle ki
14.
SelÀùìn-i Ál-i Selçuú’a müyesser úılmışdı ki İslÀm şehirlerinde ne úadar
muèteber şehirler var-ise cemìéinde bunlaruñ 15.òayırları ve èimÀret ve medreseleri var-ıdı. Ve çün SulùÀn Ùuàrul Beg HemedÀn’a geldi, evliyÀdan üç pìr
16.
vÀr-ıdı. HemedÀn’uñ úatında
Óiãar adlu bir ùaà- cuàuz var-ıdı, anda sÀkin oldılardı. Baba ÙÀhir ve Baba Caèfer
17
ve Şeyò
ÓamşÀd dirlerdi, SulùÀn bunları işidüp leşkeri úodı ve yayaú oldı. Ve Vezìr Ebÿ Naãr’ıla bunlaruñ
1.
úatına geldi ve bunlaruñ elin öpdi. Ve Baba ÙÀhir bir pÀre Àşüfte şekl-idi.
SulùÀn’a eyitdi “Yürük252 bu AllÀh’uñ 2.halúını nice itsek gerekdür?” SulùÀn eyitdi: “Sen nice dirseñ eyle idem253.” didi. Baba ÙÀhir eyitti: “Aàa254 3.nice dirse eyle it ki -innaéllÀhe yeémürü
bi-él-èadli ve él-iósÀn-.” didi. SulùÀn aàladı, eyitdi: “İnşÀaéllÀh 4.eyle idem.” didi. Ve bir ibrìú emzügini, ki Baba nice yıllardır ki anuñ-ile Àbdest alurdı, ãıyup barmaàına 5.geçürüp dururdı, çıúardı, sulùÀnuñ barmaàına geçürdi, Eyitdi: “èÁlemüñ pÀdişÀhlıàını şunuñ 6.gibi elüñde
250
B. 27b/11-14 // T. 19b/3. “Ve ãaà úol ve ãol úol boyları TürkmÀnlardan úoyunlu ve ùavarlularından baèøılarını TürkistÀn’da ve baèøılarını MÀverÀéüén-nehir’de úoyup urand u çeriyile ÒorÀsÀn’a ...” 251 T. nüshasında “Ùuàrul Beg” kelimeleri de başlığa dahil edilerek kırmızı yazıldığı için buraya alınmıştır. 252 T. 19b/20. “Ey Türk!” 253 T. 19b/21. “iderem” 254 B. 27b/17. “AllÀh”
36
úoduú.” didi. PÀdişÀh daòı dÀyim anı pÀzÿ-bendleri arasında ãaúlardı. Bir cenk olsa 7.Ànı çıúarup barmaàına geçürürdi; AllÀh -teèÀlÀ-255 ôafer virürdi. Çün SulùÀn Mesèÿd işitdi ki 8.Ùuàrul Beg’üñ salùanatı muúarrer oldı ve èaôameti yevmen fe-yevmen ziyÀde oldı, sürüp áaznìn’e geldi. 9.Ve leşker cemé idüp tamÀm yaraú 10.
úarındaşıyla bir arada
úılup ÒorÀsÀn’a geldi. Ve ol vaúitde Ùuàrul Beg Ùÿs’da idi ve
degildi. SulùÀn Mesèÿd diledi ki bunuñ üzerine şebìòÿn eyleyüp úarındaşı-y-ıla 11.
buluşdırmaya. Çün aòşÀm oldı, SulùÀn Mesèÿd bir àayet yürigen fìl üzerine süvÀr olup
12.
ve
leşker daòı muókem atlara bindiler ve Ùÿs’dan yaña müteveccih oldılar. Ve yigirmi biş ferseng yol-ıdı úaãd
13.
itdiler ki ol gice irişeler. Yolda fìl üzerinde uyòu galebe itdi, kimesne
uyarmaàa cüréet itmedi.
14.
Ve fìli daòı úatı sürmediler. Çün irte oldı, Ùuàrul Beg’e òaber
yitişüp çıúdı, úarındaşı Çaàrı Beg’e
15.
buluşdı. Ve SulùÀn işidüp àÀyetde melÿl oldı ve fíl-
bÀnlara siyÀset itdi. Ve ol aradan dönüp 16.cenk yaraàın gördi ve Seraòs-ıla Merv arasında bir saórÀ var-ıdı, ol arada Selçuúìler- ile uàraşdılar.
17.
Ve Selçuúìler ol arada ne úadar ãu vÀr-ise
kendüler alup ve úuyuların ùoldurmışlardı. Çün SulùÀn
1.
Mesèÿd’uñ256 leşkeri ve
ùavarları ãu bulımadılar, ãusuzlıúdan àÀyetde buñaldılar. Ve Àòir yüz dönderüp 2.münhezim oldı. Ve SulùÀn Mesèÿd gördi ki kendüsi yalıñuz úalmış, kendü daòı döndü ve bir yügrek 3.fìle bindi, degme at anı çekemezdi. Ve úaçmaàa yüz ùutdı ve òazìne ve esbÀb ve tecemmül her ne var-ısa 4.úodı gitdi ve yaàmaladılar. Ve bir úaç TürkmÀnì sürüp, SulùÀn Mesèÿd úovlar-ıdı, Mesèÿd úaúıyup 5.fìlden indi ve ata bindi ve bunlara óamle eyledi. Bir atluya bir gürz urdı. Ol kişi ve atını òurd eyledi. 6.Ve úalanı dönüp úaçdılar. Ve her bölük leşker, ki gelürdi, bu zaómı görürdi, heybet alurdı ve gerü dönerdi. 7.Bir kişi ol óÀli Mesèÿd’a eyitdi: “Ey ÒüõÀvend! Bir kişi ki øarb-ı desti bu vech-ile ola, hezìmet olmak 8.nedendür?” didi. Mesèÿd eyitdi: “Hüner budur, ki gördüñ; ammÀ devlet yoúdur, elden ne gelür?” Ve Selçuúìler çün
9.
bu leşkeri ãıdılar, tamÀm úuvvet bulup şevket ùutdılar ve
ÒoraãÀn’da ne úadar ùaàılmış leşkerler var-ısa cemìèi
10.
úatlarına cemè oldılar. Ve bunlarıñ
cemìéi úulÿbda tamÀm teéãìr oldı ve pÀdişÀhlık muúarrer ve cihÀn müsaòòar oldı.
255 256
11.
Pes iki
T. 20a/3. “...celle ve èalÀ” P. 22b/1. “Maómÿd’uñ”
37
úardaş, ki Çaàrı ve Ùuàrul Beg’dür ve èammÿları MÿsÀ bin Selçuú, ki Yabàu GilÀn dirlerdi ve èammÿ-12.-zÀdeleri ve uluları ve çeri begleri úamÿ müctemiè oldılar ve ittifÀú idüp èahd berkitdiler. Ve Ùuàrul Beg257
13.
úarındaşınuñ eline bir oú virdi. “Bunı ãı!” didi. Ol daòı bì-
tekellüf ãıdı. Ve bir daòı virdi, daòı eyitdi:
14.
“İkisin bir aradan ãı!” didi. Anı daòı ãıdı. Ve üç
oú virdi, teklìf258 ile “äı!” didi. Ve dört olıcaú259 saèy idüp ãımadı.
15.
Ùuàrul Beg eyitdi:
“Bizüm meséelemüz260 şöyledür, mÀdÀm ki yalıñuz olavuz, her Àdemì bize úaãd ider. Ve mÀdÀm ki
16.
bir arada olup ittifÀú idevüz, kimesne bize ôafer bulmaz. Ve eger ortamuzda
muòÀlefet olursa, cihÀn açılmaz.
17.
Ve òaãm cüréetlü olur ve salùanat elümüzden gider.” didi.
Andan ãoñra ittifÀú idüp, muútezÀ-yı èaúl ve kifÀyet
1.
üzerine Òalìfe Emìrü ’l-
müéminìn El-ÚÀéim-i bi-EmriéllÀh’a mektÿb yazdılar ki: “Biz úullaruñ, ki Ál-i Selçuú’uz. Bir tÀyife-y-idik 2.ki dÀyim Óaøret-i Nübüvvet dergÀhınuñ úulları ve ÒulefÀ òaøretinüñ devletòvÀhları idük. Ve hemìşe 3.àazÀya ve cihÀda meşàÿl idük. Ve Kaèbe-i Muèaôôam’uñ ziyÀretine mülÀzemet iderdük. Ve bizüm èammÿmuz 4.vÀr-ıdı, ortamuzda muúaddem ve muòterem idi. İsrÀéìl bin Selçuú dirlerdi. Yemìneéd-Devle261 Maómÿd bin 5.Sebüktigin günÀhsuz ùutup HindistÀn’da KÀlincar Úalèasına gönderdi ve yidi yıl anda maóbÿs 6.itdi, Àòirete ulaşdı262. Ve çoú taèallüúÀtumuzı ve òısımlarumuzı ùutup müteferrik úalèalara gönderdi. Çün 7.Maómÿd öldi, Mesèÿd anuñ yirine oturup lehve ve ùaraba meşàÿl oldı. Ve münkir ve nÀ-meşrÿè işlere 8.
mübÀşeret ider oldı. Ve umÿr-ı memleket ve meãÀlió-i rièÀyÀ mühmel úaldı. LÀ-cerem aèyÀn-
ı ÒorÀsÀn ve meşÀhir cemè9.olup bizden der-òÀst úıldılar ki bunlaruñ óimÀyetine ve memleketüñ rièÀyetine iúdÀm idevüz, tÀ meãÀlihü
10.
él-müslimìn perìşÀn olmaya. Eyle olsa
Mesèÿd’uñ leşkeri bize teveccüh idüp bizüm úaléamuza iúdÀm itdiler.
11.
CenÀb-ı Óaúú’uñ
èinÀyeti-y-ile ve Óaøret-i Nübüvvet’üñ muècizÀtı-y-ıla furãat bizüm olup Mesèÿd’a hezìmet oldı ve èalemi
12.
ser-nigÿn olup yüzi úaçmaàa duttı. Ve tÀc ü taòtını ve mülk ü devletini bize
257
B. 29b/3. // T. 20b/5. “Tuàrul Beg Oàuz Òan meåelin eydüp...” T. 20b/17. “tekellüf” 259 P. 22b/14. “Ve dört olıcaú” ifadesi yok. 260 T. 20b/19. “miåÀlümüz” 261 B. 29b/17. // T. 20b/15. “Emìnüéd-Devle” 262 B. 30a/1. // T. 20b/15. “Àòir anda Àhirete ulaşdı.” 258
38
úodı. Pes bu nièmetüñ şükri-y-içün
13.
AllÀhu —TeéÀlÀ-263 dergÀhına óamd ü sipÀs kılup
rièÀyÀya èadl u inãÀf selÀùìn-i mÀøìye üzerine ola 14.ki Emìrü’l- müéminìn óarøetlerinden icÀzet alup ve òayr naãìóatlerin işidevüz.” didiler. Ve muètemedi Ebÿ İsóÀú
15.
birle gönderdiler. Ve
ol vaútda vezìri èAbdüél-Melik idi. Çün bu nÀmeyi gönderdiler, vilÀyetleri 16.ve memleketleri úısmet itdiler. Bu muúaddemlerinden her birisi bir ùarafı kendülerine eyledi. Çaàrı Beg264 ve rièÀyÀ’ya
17.
àÀyetde òoş gelüp duèÀlar ve åenÀlar itdiler. Ve çün BaàdÀd’a yitişdi, doàru
dÀrüél-òilÀfete müteveccih olup
1.
südde-i şerìfeye yetişdi. Ve şerÀyìù-i taèôìmi ve
òiõmeti yirine getürdi. Çünki girü dönüp menzilinde kondu, 2.Òalìfe mübÀlaàa úonuúlıúlar ve aàırlıúlar265 gönderdi. Ve girü daévet idüp òoş øiyÀfetler itdi ve sipÀ-3.-rişler kıldı. Ve éÀlemüñ vilÀyetini sulùÀnéa muúarrer úılup èIrÀúeyn’üñ ve KÿhistÀn’uñ vesÀyir memÀliküñ 4.
istióúÀúıyla ve icÀzetiyle pÀdişÀh oldı. Ve çün ki Ùuàrul Beg bir niçe gün Òalìfe òaøretinüñ
5.
ãoóbeti-y-ile muàtenem ve müşerref oldı, Òalìfenüñ icÀzeti-y-ile girü memleketine revÀn
oldı.
263
T. 21a/2. “...celle ve èalÀ” Burada A ve P nüshalarında bulunmayan yaklaşık bir buçuk sayfalık bir metin vardır. Bu metin B. 30a/16 31a/6 // T. 21a/5 - 21b/6. satırlar arasındadır: “Ulu úardaşı-y-dı, Av’ı dÀrüél-mülk idindi. Ve ÒorasÀn’uñ çoàın òÀã idindi ve Ùÿs’ı bìàÿ HerÀ’yı ve SìstÀn ve ol nevÀóìde ki fetó ide bilürse kendü adına idindi. Çaàrı Beg’üñ ulu oàlı ÚÀvurd nevÀóì-yi KirmÀn’ı ùutdı. Ve SulùÀn Ùuàrul Beg èIraú ùarafına müteveccih oldı. Çün ki Rìy’i fetó itdi, kendü Án’ı dÀrüél-mülk idindi. Ve İbrÀhìm bin İnal ki ana bir úarındÀş-idi, Ebher’e ve ZingÀn’a ve anuñ nevÀóìsine gönderdi. Ve èammÿsı oàlı Úutalmış GergÀn’a ve DamàÀn’a gönderdi. Ve úarındaşı Çaàrı Beg oàlı Alp Arslan Muóammed’i úatında alı úoyup nedìm ve muãÀóib idindi. DÀyim meşvereti ve sır keleciler anuñ-ıla-y-ıdı. Ve bu ùarafdan çün SulùÀn Ùuàrul’ Beg’üñ nÀmesi Emìreél-müéminìn El-ÚÀyim Bi-éllÀh óaøretlerine yetişdi. ÒÀlìfe óaøretleri be-àÀyet taèôìm ve ikrÀm birle oúıyup şÀdÀn oldı. Ve gelen kişiye ve çok ièzÀz-la aàırlıúlar idüp bilesince HibetüéllÀh bin Muóammed el-Meémÿn’ı SulùÀn’a risÀlete viribidi. Ve aàır armaàanlar ve òoş sitÀyişler birle RevÀn’a úaldı ve ıãmarladı ki “Sen anı elbette teràìb úılàıl kim gelüp BaàdÀd’ı müşerref úılsun. Ve hem bir birimüzi görelüm ki fırãatı viãÀl zamÀnı òayÀl gibidür, mÀdÀm ki anda úudret mülÀúÀt vardır, saèy ide görmek gerekdür.” didi. Emr itdi ki BaàdÀd’uñ minberlerinde Ùuàrul Beg’üñ adına òuùbeler oúıdılar. Dört yüz otuz yidinci yılda ve adını sikkede naúş itdiler ve elúab itdiler kim “as-SulùÀn Rükneéd-devlet Ebÿ ÙÀlib Ùuàrul Beg İbn MìkÀéìl-i Yemin Emir el-muéminìn”. Ve Òuùbede anuñ adından ãoñra èAøadüéd-devlet Deylemì’nün oàul oàulı Sulùanuéd-devle Melik Raóìm adın õikr iderlerdi. Çün HibetuéllÀh SulùÀn óaøretine yitişdi, SulùÀn be-àÀyet taèôìm ve ikrÀm idüp mültezim oldı ki BaàdÀd’a vara ÒÀlìfe óaøretleri-y-le bulışa. AmmÀ eùrÀfda memÀlik ve nevÀóì fetó itmekden eli degmezdi. TamÀm üç yıl HibetuéllÀh SulùÀn úatında oldı. Áòirüél-emr envÀè tertìb-ile úonuúlıúlar viribidi. Ve Melik Raóìm daòı istiúbÀl idüp NehrvÀn’a geldi. Ve bu Melik Raóìm’üñ òayli SulùÀn’a infièÀli ve zaómeti yitişürdi. SulùÀn ùutup Rìy’e gönderdi. Ve rièÀyÀya àÀyetde òïş gelüp duèÀlar ve åenÀlar itdiler...” 265 P. 23b/2. “aàırlıúlar” ifadesi yok. 264
39
BesÀsìr,
6.
ki BaàdÀd memleketinüñ sipeh-sÀlÀrı idi, òalìfe üzerine òurÿc eyleyüp
òalìfeyi ùutmaà eyledi266. 7.Òalìfe daòı taècìl SulùÀn’a Àdem viribidi267, girü BaàdÀd’a oúıdı, SulùÀn daòı taècìl birle dönüp BaàdÀd’a268 8.teveccüh itdi. Anı işidicek BesÀsìr’i ve daòı ne úadar èÀãì olmış leşker vÀr-ise cemìè bile úaçup ŞÀm’a gitdiler. 9.Ve İbrÀhim bin İnal daòı SulùÀn’a èÀãì olup döndi, memleket úaãdına HemedÀn’dan yaña gitdi. ardınca dutup yitişdi, dutdı, öldürdi. Ve çün BesÀsìrì işitdi ki
10.
SulùÀn daòı anuñ
11.
SulùÀn girü dönmiş, ol daòı
BaàdÀd’a geldi ve Mevãıl PÀdişÀhı, Úaravaşın bin el- Muúalled dirlerdi, bunuñ-ıla
12.
bile
ittifÀú itdiler. Òalìfeyi óaremde muóÀãara itdiler ve Àòir esìr itdiler. Ve reéìsél-rüéesÀ vÀr-ıdı, ki be-àÀyet fÀøıl 13.ve kÀmil kişi idi ve envÀè-ı kemÀlÀt-ile Àreste idi, zÀrìlıà-ıla öldürdiler. Ve Òalìfe’yi èÁn’da óabs
14.
itdiler. Ve MuhÀrişin269 adlu bir èArab’a ıãmarladılar. Ve BaàdÀd’da
bir yıl Mıãrìler adına òuùbe oúudılar. Ve BisÀsìrì’nüñ
15.
düşmanlıgı cemìè müsülmÀnlaruñ
göñlinde muókem oldı. Aytigin SüleymÀnì dirlerdi, BaàdÀd’uñ şıhnesi-y-idi,
16.
úaçıb
ÓulvÀn’a270 geldi ve ÓulvÀn’da òalìfeden bir ruúèa yitişdi ki elbette ıãmarlamış ki Aytigin bu 17.
rukéayı SulùÀn’a yitüşdüre. Ruúèada yazılmış-ıdı ki “AllÀh! AllÀh! MüsülmÀnlıàa tedÀrük it.
Meded yitiş ki,
1.
düşmÀnlıàın müstevlì olup küfr şiéÀrın iôhÀr itdi. Ve müsülmÀnlıú
èalÀmetlerin getürdi.” didi. Aytigin 2.bunı SulùÀn’a yitişdürdi. SulùÀn be-àÀyet perìşÀn oldı. BisÀsìr’e àÀyetde úaúıdı ve vezìri 3.èAbdüél-melik’e eyitdi: “Tìz Aytigin’e cevÀb yaz ki kendü yollarıñuz gözedürsin271 ve òıfô idersin.
4.
Uş biz daòı yitişdük. Ve bu cevÀbı òalìfeye
bildüresin ki anuñ daòı göñline tesellì óÀãıl ola.” 5.didi. èAmìdüél-mülk daòı äafì Ebÿél-èUlÀ, ki fuøalÀ-yı kitÀbdan baúiyye idi, oúıyup Aytigin’den gelen 6.ruúèayı èarø itdi. “Baña bir muòtaãar ve müfìd cevÀb yaz. Şöyle ki eger òalìfeye yitüşürse òalìfenüñ göñli 7.muùmaéìn ola” didi. Ebuél-èUlÀ ol rukèayı alup ardına bu Àyeti yazdı ki “-İrciè ileyhim fe-lÀ-neétiyennehüm
müncidìn272 8.lÀ úibele lehüm bi-hÀ ve lÀ nuòricennehüm min-hÀ eõilleten ve hüm ãÀàirÿn-.” MaénÀ-yı Àyet budur ki: “Varanlara ki 9.biz varasuz gerekdür onlara bir leşker-ile ki anlaruñ ol 266
B. 31b/1. “eyleyıb” B. 31b/1. “gönderdi” 268 P. 23b/7. “BaàdÀd’a” ifadesi yok. 269 T. 21b/22. “MuhÀriş” 270 P. 23b/16. “ÓalvÀn” 271 B. 32a/2. // T. 22a/7. “gözedü ùursun” 272 T. 22a/9. “bi-cünÿdin” 267
40
leşkere muúÀbele itmege çÀreleri yoúdur.”
10.
daòı “Anları òorlıà-ıla ol memleketden çıúarsın
gerekdür.” didi. Çün èAmìdüél-mülk bu cevÀbı 11.sulùÀna èarz itdi, SulùÀn’a be-àÀyet òoş gelüp kendü geydügi ùonları tamÀm ol Ebuél-èUlÀ’ya
12.
virdi ve bir òïb úatır kendü úatırlarından273
virdi. Ve bu274 mektÿbı Aytigin’ e gönderüp SulùÀn’a daòı
13.
şol úadar leşker-ile ki
aàırlıàından yirler ditrer idi ve tozından gökler yir rengin dutardı, 14.èIrÀú ùarafına müteveccih oldı. Ve yitişüp AllÀh’uñ éinÀyeti-y-ile BisÀsìr’i ele getürdi. Ve BaàdÀd’uñ úapu-15.-sında aãa úodı. Ve ne kadar ki baş çekmiş kişiler vÀr-ısa, cemìèsine siyÀset itdi. Ve dört yüz
16.
elli
birinci yılda-y-ıdı ki SulùÀn, Òalìfe òaøretlerine Àdemler gönderüp èandan maúarr-ı òilÀfete getürdi. 17.Çün BaàdÀd’a yaúın geldi, SulùÀn kendü cemiè275 leşkeri-y-ile istiúbÀl idüp taèôìmile getürdiler. 1.
Çün úapusına geldiler, SulùÀn atdan inüp yayaú oldı ve òalìfenüñ atı öniñce
taèôìm içün yüridi. 2.Òalìfe276 çoú çoú duèÀlar ve åenÀlar idüp eyitdi: “Arkibì277 yÀ Rükneéddìn!”, yaènì “Atuña bin yÀ Rükneéd-dìn!”“ didi. Pes bundan
3.
soñra sulùÀnuñ278 laúabı
devletden dìne münúalib oldı. Ve Emìreél-Müéminìn òalìfe dÀrüél-òilÀf’da muúarrer oldı. 4.Ve bir niçe gün èıyş ü ãoóbet itdiler. Ve bir gün sulùÀn vezìri èAmidüél-mülk’i oúıyup eyitdi: “Gerekdür ki 5.varasın, òalìfeye bizden selÀm idesin ve eydesin ki gÀh gÀh bize lÀzım olur ki BaàdÀd ùarafından279 gelevüz, 6.òalìfe óaøretlerin görüp müşerref olavuz. AmmÀ leşkerümüz çoúdur, òalìfeden dilerüz ki BaàdÀd’un nevÀóìsinde 7.bir ùÀrafuñ òaracını bizüm leşkerümüze taéyìn ide ki fi-él-cümle leşkere òaraclıú ola.” didi. èAmìdüél-mülk eyitdi: “Uzlıú 8.degüldür ki òalìfe bu iltimÀsı sizden úabul ide. Bu vilÀyetüñ baèøını kendü-y-içün sizden dilek úıla, ammÀ
9.
pÀdişahuñ sözi, yirinde olsun varayım.” didi. Turup òalìfe sarÀyından yaña
müteveccih oldı. Yolda gördi
10.
òalìfenüñ vezìri gelür. Eydür ki: “Òalìfe beni sulùÀn úatına
gönderdi, bir niçe òaberüm vardur.” èAmìdüél-mülk
11.
bildi ki niçün gelür, hemìn bile dönüp
273
B. 32a/14. “òÀã úatırlarından” P. 24a/11. “bu” kelimesi yok. 275 P. 24a/17. “cemìè” ifadesi yok. 276 P. 24b/2. “Òalìfe” kelimesi yok. 277 B. 32b/7. “İrkib” 278 B. 32b/8. // T. 22b/1. Bu kelime yok. 279 B. 32b/12. “tarafına” 274
41
evvel sulùÀn úatına girdi. Eyitdi: “Òalìfenüñ vezìri geliyorur, àÀlib 12.ol úaøiye-y-içün gelür280. Eger eyle dirse, eyitgil ki ‘Biz daòı ol tedbìrde idük.’, èAmid-ile Ànı meşveret
13.
kılurduk.
Diyelüm, Òoca anun tedbìri ne ise kılsun.” didi. Andan ãoñra òalìfenüñ vezìri görüp selÀm itdi. 14.Ve eyitdi ki: “Òalìfe óaøretleri sulùÀndan itmek ister ki BaàdÀd nevÀóìsinde taéyìn olına ki anlar daòì
15.
anun-ıla zindigÀnì úılalar.” SulùÀn daòı ol cevÀbı èAmìdéü’l-mülk’e telkìn
itmiş-idi. Vezìr gitdükten soñra 16.èAmìdü’l-mülkée BaàdÀdéuñ defterlerin ve úÀnÿnların cemè itdi. Ve şol ki sulùÀnlıàa müteallikdür, øabt idüp 17.defter itdi. Òalìfe daòı bir miúdÀr muéayyen tevfìr itdi. Ve andan ãoñra sulùÀn kendüsi EdirbiycÀnéa281 ve Tebrìzée
1.
müteveccih oldı.
Ve èAmìdüél-Melik’i BaàdÀd’da úodı ki Seyyidetüén-nisÀ òalìfenüñ úız úarındaşı sulùÀna òuùbe 2.ide. Ve merÀsim-i nikÀó úayura ve tezvìc idüp Tebrìz’e getüre. Eyle olsa èAmìdüélmülk bunı òalìfeye 3.èarz itdi. Òalìfe bu bÀbda òaylì muøÀyıúa itdi. Pes èAmìdüél-mülk daòı òalìfenüñ nüvvÀbınuñ ve
4.
tevÀbièinüñ veôÀyifine ve vech-i maèìşetlerin mevúÿf úılup
muøÀyıúa iderdi. TÀ Àòir muøùarib 5.olup òalìfeye ittifÀk-ıla ilzÀm itdiler. Òalìfe daòı rÀzı oldı. Andan ãoñra BaàdÀd’uñ Úaêiyyü 6.él-ÚuêÀt Òalìfe Seyyidetüén-nisÀ-y-ıla ve èAmìdüél-mülkile Tebrìz’e gönderdi. Anda varup òutbe-i 7.nikÀó oúıya ve FÀùìmÀtüéz-Zehra -raêiyaéllÀhu
èanhÀ- óaøretlerinüñ mehri üzerine, ki dört yüz 8.dirhem gümiş ve bir dìnÀr altun-ıdı, èaúd eyleye. Hem eyle itdiler. Çün Tebrìzée yitişdiler, mecmÿé Tebrìz òalúı 9.úarşu çıúup ãaçular ãaçdılar ve åenÀlar eylediler. Ve Úaêiyyü ’l-ÚuêÀtı éaúd-i nikÀó idüp -õÀlike yevmü
mecmuè le-huén-nÀsu ve õÀlike yevmün meşhÿd- Àyetin oúıdı. Ve SulùÀn eyitdi: “MaãlaóÀt
10.
budur ki didi.
11.
dÀrüél-mülkümüze varavuz, zifÀf anda ola ve anda daòı toy ve dügün eyleyevüz”
12.
Tebrìz’den Rey ùarafına müteveccih oldı. Yollar àÀyetde ıssı-y-ıdı, fi-él- cümle yolda
sulùÀna øaèaf óÀãıl
13.
oldı. Be-àÀyet havÀnuñ óarÀreti vaúti idi. Rey’den ùaşra bir òïş havÀlu
köy var-ıdı. Gelüp anda 14.úondılar. Ve sulùÀna burun úanı müstevlì oldı. Ne úadar ki muèÀlece úıldılar, çÀre olmadı. TÀ ki
15.
fevt sÀúıù olup dÀr-ı dünyÀdan èuúbÀya riólet úıldı, dört yüz elli
beş yılınuñ RamaøÀnında. Ve 16.girü òatunı BaàdÀd’a gönderdiler. Beyt:
280 281
P. 24b/12. “gelür” kelimesi yok. B. 33a/14. “ÁõerbìcÀn” / T. 22b/19. “ÁõirbìcÀn”
42
CihÀnuñ budur resmi vü èÀdeti Ki key besledügini dutar úatı 17
Kime virse cÀm-ı mey-i òoş-güvar
Yine úılur anı aña zehr-i mÀr Nice yüksege gider olsa kişi 1.
Úatı düşmek olur ser-encÀm işi
Kimesneye úalmaz cihÀn cÀvidÀn Ne mìr ü gedÀ vü ne pìr ü civÀn 2.
Gönül virme bu èişret-ÀbÀda sen
İnanma bu dehrÿze bünyÀda sen Ki sìl-i belÀya budur reh güzer 3.
Úılısar esÀsına bunuñ eåer
CihÀn bir deñizdür neheng-ile pür Girü vehm ola bunca úıymetlü dür 4.
Velì èÀúil olan dutar sÀóilin
Baàışlar nehengine dürr óÀãılın CihÀn çün serÀy-ı sürÿr olmadı 5.
Anuñ-çün ãabì ùoàıcak gülmedi
Bu òalú uyòudadur uyanur degül Bu uyòudan aãlÀ uãanır degül 6.
Meger ola ki Óaú Ànı bìzÀr ide
Ki dünyÀda èuúbÀ-y-içün kÀr ide Nite kim şehenşeh murÀda ÒuêÀyì 7.
Olupdur nice òayr işe reh-nümÀyì
43
ÒidÀyÀ daòı yigrek it óÀlini Refìú eyle tevfìúa efèÀlini282 8
Ôikr-i es-SulùÀneél-Aèôam èAêudeéd-Devle Ebÿ ŞücÀè Alp Arslan Muóammed bin DÀvÿd bin MìkÀéìl bin Selçuú 9.
Dört yüz elli bişinci yıluñ õiél-óiccesinde Alp Arslan Muóammed bin Ebì SüleymÀn
meróÿm, maàfÿr 10.SulùÀn Ùuàrul Beg’üñ oàlancuàı SüleymÀnéı yanına aldı. ZìrÀ ki SüleymÀn 11.
küçücük-idi èAmmÿsı
ve taóta geçti. Ve èIrÀú’uñ ve ÒorÀsÀn’uñ pÀdişÀhlıàı aña muúarrer oldı.
12.
Ùuàrul Beg’den soñra on iki yıl pÀdişÀhlıú eyledi. Ve iki yıl daòı èammÿsı
13.
zamÀnında atası Çaàrı Beg vefÀt idicek ÒorÀsÀn’da pÀdişÀh-ıdı. Müddet-i ömri otuz dört
14.
yıl idi. Vezìrleri NiôÀmüél-mülk ve Óasan bin èAlì bin İsóÀú-idi. ÓÀcibleri ÓÀcib Yigrek-idi
15
ve èAbdurraómÀn Aàacı-y-ıdı, Tevúìèi “Bi-NasrıéllÀh” idi. Ve gÀyet heybetlü ve siyÀsetlü
pÀdişÀh-ıdı.
16
DìndÀr ve kÀmkÀr dÀyim düşmÀnlar ãımaúda ve òaãımlar üzerine àalebe
eylemekde ve cihÀ-17.-ngìrlikde idi. Ve àÀyet òÿb oú atardı. Şöyle ki, attuàı ok aãlÀ òaùÀ úılmazdı.
1.
Ve uzun boylu-y-ıdı ve sakalı daòı àÀyetde uzun idi. Ve bir uzun tÀc
geyürdi. 2.Eydürlerdi ki: Saúalı ucından tÀcınuñ depesine degin iki arşun, idi. Ne úadar ki 3.
ilçiler ve yÀd begler gelüp görürlerdi, heybet olup ditrerler-idi. Ve zamÀnında memleketi 4.àÀyet de rÀóatda idi. Ve èammÿsı Ùuàrul Beg öldükten
soñra vezìri Abdüél-Melik’i ùutdı. 5.Ve NiôÀmüél-mülk, ki evvelden kendünüñ mülÀzımı-y-ıdı, vizÀreti aña virdi. Ve sulùÀn-6.-lıàından bir yıl ãoñradan NisÀ şehrinde èAmìdüél-Melik’i öldürmege emr itdi. Ve bu bÀbda 7.NiôÀmüél-mülk ãaà-ıdı. Ve bunuñ öldürmesine rÀøì idi. Ve çün ki cellÀd èAmìdüél-Melik’i
8.
öldürmege getürdi. èAmìdüél-Melik cellÀddan mühlet
dileyüp Àbdest aldı ve iki rekéat 9.namÀz úıldı ve cellÀda yalvardı ve and virdi ve eyitdi: “Çün 10.
ki pÀdişÀhuñ fermÀnı óaøretine diyesin.
yirine getüresin, senden dilegim budur ki òaberüm vardur ki pÀdişÀh
11.
Ve bir òaberüm daòı vardur vezìri ÒvÀce NiôÀmü’l-mülk’e diyesin.
AmmÀ pÀdişÀha diyesin ki, ne
282
13.
12.
eyitdi ki: “Ne baòt ü saèÀdet ki baña sizüñ úapıñuzda açıldı ve
devlet ve èizzetlere ki sizüñ òiõmetiñüzde yitişdüm, şöyle ki bunca zamÀn
14.
èammÿñ
B. 34a/13. “aóvÀlini”
44
Ùuàrul Beg baña dünyÀ ululuàın erzÀnì úıldı, cemìè memleketleri benüm 15.óükmümde úodı. -
Bi-hamdi li-él-lÀh- ki şimdi sen Àòiret ululuàın erzÀnì úılup şehìd 16.úılduñ ki senüñ sebebüñile òÿr u cihÀn283 müyesser oldı. AllÀó sizüñ aãlıñuzdan 17.ve nesliñüzden òoşnÿd olsun ki ben òoşnÿdum. DünyÀyı ve Àòireti sizüñ-ile buldum.”
1.
didi. Ve vezìri Niôamü’l-mülkée
diyesin ki: “Zişt ü bidéat ve yaramaz úÀèide úoduñ. 2.Bu èÀlemde senden öñdin yoà-ıdı, ki vezìr öldüreler. Úorúaram ki bu sünnet girü 3.senüñ ve éikÀbun üzerine daòı cÀrì olmasaydı.” didi. Ve andan soñra cellÀd anı şehìd 4.úılup, bu òaberleri sulùÀn’a ve vezìre yitişdürdi. Bunlar daòı òaylì müteéeååìr oldılar. Ve SulùÀn 5.Alp Arslan cihÀngìr pÀdişÀh-ıdı, cemìè èÀlemde yüriyiş úılurdı, ekåer284 fetó iderdi. FÀris’i 6.fetó itdi ve ŞebÀnkÀre’yi àÀret idüp çoú òalúı úırdı ve siyÀset gösterdi. Ve andan 7.ãoñra Rÿm àazÀsına úaãd úıldı. Rÿm Meliki ErmÀnÿs285 altı yüz biñ kişi-y-ile DarüélİslÀméa 8.yüridi. Ve SulùÀn daòı on iki kez yüz bin kişi-y-ile úarşu yüriyüp uàraşdı. AllÀhü -
teéÀlÀ- nuãret 9.ãıdı ve kırdı. Ve ErmÀnÿs bir Rÿmì úuluñ elinde dutsaú olup SulùÀn’a getürdiler. Meger 10.ki SulùÀn bu çeri yaraàın görürken BaàdÀd’da emr itdi ki leşkeri kendüye èarø ideler. 11 Eyle idüp leşkeri tamÀm èarø iderlerdi ve yazıcılar ùurup yazarlardı. Ve èarø iden Emìr Saèdü
12.
éd-devlet idi. ÇerrÀr286 arasında bir Rÿmì úul àÀyetde óaúìrüél-óÀl bile geçdi,
kÀtib bunuñ adın yazmadı. 13.Saèdüéd-devlet eyitdi: “Muøayıúa itme, yaz; ola ki Rÿm melikini ol duta.” didi. Hem girü ittifÀú şöyle 14.düşdi ki, Rÿm leşkeri hezìmet olıcaú bu úul ErmÀnÿs’ı bilürdi, nÀgÀh, gözi ùuş oldı,
15.
dutup getürdi. Ve SulùÀn bu úula mübÀlaàa nesne virüp
ErmÀnÿséı bir úaç gün esìr itdi. Andan günde biñ filïriye Rÿm’ı òarÀca kesdi.
16.
17
ãoñra úulaàına óalúa geçürüp amÀn virdi. Ve her
Ve ErmÀnÿs’ı salıvirdi. Ve dÀyim bu miúdÀr harÀcı
ErmÀnÿs SulùÀn’a gönderdi287. Ve andan ãoñra
1.
SulùÀn bir zamÀn daòı kìtì-güşÀlıú ve cihÀngìrliú hevesinde
yüridi, tÀ Àòir èahdında úaãd itdi ki 2.geçüp MÀverÀéién-nehr’i daòı fetó ide ve òan-ıla cenk
283
B. 35a/11. // T. 24a/1. “cinÀn” T. 24a/7. “ekåerin” 285 B. 35b/4. “ErmÀniyus/ArmÀniyus” Kelime bu metinde geçtiği yerlerde böyle yazılmıştır. 286 T. 24a/13. “çeri” 287 B. 36a/1. “gönderürdi” 284
45
ide. ZìrÀ ki sulùÀnuñ anası bu òanlar ãoyından idi. “Ve ol 3.memleketlerde daòı benüm mìrÀåum vardur.” dirdi. Dört yüz altmış bişinci yıl içinde, çün ki Ceyhÿn288 ıãra geçdi, 4.
Nirzüm ãuyı kenÀrında bir muòtaãar úaléa vÀr-ıdı, leşkerden bir úaç yuva varup ol kalèayı
fetó itmişler. Ve úalèanuñ begine 5.Yÿsuf-ı Nirzümì dirler-imiş, dutup alup SulùÀn’a getürdiler. Ve SulùÀn buna aóvÀldan nesne ãorardı, bu rÀstın 6.söylemezdi; SulùÀn àaøab iderdi. Her ne úadar ki nesne sordı-y-ise çare olmadı, doàrısın söylemedi. 7.Eyle olsa SulùÀn úaúıyup bunı öldürmege buyurdı. Çün ki Yusuf-ı Nirzümì kendüden ümmìd kesdi, bildi ki
8.
elbette
öldürürler, edügi içinde bir bıcaàı vÀr-ıdı, çıúarup SulùÀnéa óamle itdi. SulùÀn elinde bir oú gezlemiş-idi. 9.Dört yañadan òÀã oàlanlar ve silÀhdÀrlar segirdişdiler ki Yÿsuféı dutalar. SulùÀn úaúıyup çaàırdı, bunları
10.
menè itdi ve kendü oúına iètimÀd itdi. Atup okı òaùÀ itdi. Yÿsuf
irişüp SulùÀn’ı zaòımladı. BaàdÀd’uñ
11.
şaònısı Saèduéd-devlet SulùÀn’uñ öñinde duru289
yorurdı, kendüyi sulùÀnuñ üzerine bıraúdı. Saèdüéd-devle’ye
12.
daòı zaòm yetişdürdi. AmmÀ
Saèdüéd-devle’nüñ yarası úatı degüldi, girü òïş oldı. Ve SulùÀn’uñ öñinde iki biñ
13.
úul ãaf
baàlayup dururlardı, kimesne bu Yÿsuf’a cüréet itmedi. Yÿsuf daòı bıçaú elinde úaçardı. CÀmiè-i 14.NişÀbÿrì dirlerdi, ferrÀşlaruñ birisi elinde bir çÀdır ùoúmaàı dutup dururdı. Ardından yetişüp depere urdı,15.beynisini òurd eyledi. Ve SulùÀn daòı ol cirÀóÀtdan şehìd oldı. Ve òalÀyıúdan naàra ve feryÀd úopup zÀr u
16.
efàÀnı feleklere yetişdürdiler. Ve merÀsim-i èazÀyı
yerine getürüp Merv’de defn itdiler. Ve óikÀyet olınur290 ki SulùÀn
17.
MelikşÀh zamÀnında BaàdÀd’da Óalìfe’nüñ
úullarından bir úul bu CÀmiè-i NisÀbÿrì’nüñ oàlını bir úaøiyye sebebi-y-ile
1.
savaş
arasında urdı, öldürdi. Ve CÀmiè yetişince úul úaçdı. CÀmiè şol Úaàan Arslan gibi naèra urup 2.
ve ejdehÀ gibi dem çeküp ardınca úovlardı. Ve úul úaçup òalìfenüñ óaremine girdi. CÀmiè
daòı óarem úapusına 3.yetişüp feryÀd eyledi. Òalìfe menè itdi. CÀmiè andan gelüp SulùÀn’a yetişdi. SulùÀn daòı atlanmış-ıdı, 4.seyrÀna giderdi. Atınuñ saúÀàına yapışdı, eyitdi: “Ey SulùÀn MelikşÀh! Sen benüm oàlum öldiren şöyle eyle ki, 5.ben senüñ atañ öldüren úıldum.” didi.
288
B. 36a/7. “Ceyóÿn’ı” B. 36b/2. “ùuru” 290 T. 24b/14. “iderler” 289
46
SulùÀn “Girçek eydür!” didi. Pes Emìr ÓÀcib Úımac’ı gönderdi, Óalìfe’nüñ 6.óareminde291 ol úulı güç-ile çıkartdı. Òalìfe “On biñ fülori vireyin, benüm nÀmÿsum ãımasun.” didi. ÇÀre olmadı 7.getürüp úıãÀã eyledi. Ve SulùÀn Alp Arslan bu vÀúıéa olduàı vaúù, cemiè ÒorÀsÀn’ı ve èIraú’ı ve etrÀfı
8.
ve nüvÀóìsin òÀliã kendünüñ úılmış-ıdı. Ve on oàlı var-ıdı, arasında
MelikşÀh’ı velìèahd idinmiş-idi. 9.Ve hem girü pÀdişÀhlıàını aña mìrÀå úodı, gitdi. Beyt: 10.
ÒaúúÀ ne úadar ki geldi SulùÀn
Selçuúlar veyÀ Àl-i SÀsÀn 11.
Çün geldi ôuhÿra nesl292-i èOãmÀn
Mecmÿèınuñ293 adı oldı pinhÀn 12.
YÀ Rab bu ôuhÿrı dÀyim eyle
MÀdÀm ki devr ide bu devrÀn 13.
Ser-sebz olÀ bÀà-ile gülistÀn
Şol şÀhì ki servdür294 òırÀmÀn 14.
DünyÀ çemeninde úÀyim eyle
Maúãÿd-ı zamÀn murÀd-ı insÀn Ôikr-i 15.es-SulùÀn Muèizzeéd-DünyÀ veéd-Dìn MelikşÀh bin Muóammed Úasìm295[EmìreélMüéminìn] 16.
SulùÀn MelikşÀh’uñ òïb ãÿreti var-ıdı ve kuvvetlü bÀzÿsı var-ıdı ve semizlige mÀyil
idi ve degirmi
17.
saúalı vÀr-ıdı296, ammÀ şöyle degül ki èayb ola.Ve at üzerinde silÀó
oynamaúda àÀyet cüst idi. Ve dört
1
yüz kırk beşinci yılÿñ cemÀõiyeél-ÿlÀsında vilÀdet
bulmış-ıdı. Müddet-i èömri otuz sekiz yıl idi. Ve pÀdişÀhlıàı 2.yigirmi yıl idi. Ve vezìri NiôÀmüél-melik’idi. ÓÀcibi ÚımÀc’idi. Ve SulùÀn MelikşÀh bir pÀdişÀh-ıdı ki baòtı muvÀfık 291
B. 37a/3. “óareminden” T. 25a/4. “Àl” 293 T. 25a/4. “Úamÿsınuñ” 294 B. 37a/11. “serdar-ı” 295 B. 37a/13. “Úasìm” 296 B. 37a/15. “...ve bir gözi fiél-cümle óavl gibi vÀr-idi ammÀ şöyle degül ki...” / T. 25a/10 “...ve aú beñüzlü-yidi. ve bir gözi fiél-cümle óavl gibi...” 292
47
3.
ve rÿzigÀrı müsÀéid ve esbÀbı müheyyÀ, teèyìd-i ilÀhì birle müèeyyed ve Tevfìk-i RabbÀnì
birle muvÀffak idi. Ataları cihan-4.-gìrlik idüp èÀlemi fetó itdiler. Bu, cihÀn-dÀrlıú idüp pÀdişahlıàun leõõetin gördi. Ve onlar salùÀnatuñ dikmesin 5.diktiler, bu yemişin yidi. Şöyle ãanayduñ ki anuñ zamÀnı, devletüñ yigitliki eyyÀmıdur. Ve pÀdişÀlıàuñ bahÀr günidür. 6.
èÁlemi müsellem ve èilmi manãÿr idi. Ve raèiyyet òoşnÿd ve memleket maèmÿr idi. Ve
bunca zamÀn bu èÀlem meydÀnında murÀd 7.ùopın oynadı ve kÀmrÀnlıú atın segirtdi. Hiçbir ùarafa ve bir mühimme teveccüh itmedi, illÀ ki muãaòòar oldı. Ve çün ki 8.babasına bu vÀkıèa oldı, kendüsi ÒorÀsÀn’dan èIrÀúéa geldi. Ve Úavurdì, ki èammÿsı idi, pÀdişÀhlıú benümdür
9.
diyü daèvì úılurdı. Bì-nihÀyet leşkerle ÚirmÀn’dan
èIrÀú’dan yaña teveccüh itdi. Ve SulùÀñ MelikşÀh daòı 10.leşkeri-y-ile bunı úarşılayup Kireç297 úatında buluşdılar. Üç gün üç gìce tamÀm ortalarında muóÀrebe oldı. Áóir
11.
Úavurd
leşkerinde bir kişi ilerü meydÀna yüridi, MelikşÀh ãafınuñ öñine geldi. Ve MelikşÀh leşkerinden biri anuñla
12.
muúÀbele idüp anı şol vech-ile çaldı ki tamÀm belinden iki pÀre
eyledi. Bilinden yuúarusı düşdi ve belinden
13.
aşaàısın atın alup döndi ve Kavurd leşkerine
vardı. Çün Úavurd bu zaòmı gördi, eyitdi: “Şimdiden298 girü
14.
durmaú vaútı degüldür.” didi.
Ve dönüp299 úaçdı ve òazìnesin ve cebeòÀnesin ve mecmÿè-ı raòtın yaàmÀladılar. Ve Àòirüélemr 15.kendüyi daòı dutdılar300. Ve ol aradan geçüp feth ü nuãret birle HemedÀnéa geldiler. Anda gelicek SulùÀn’uñ leşkeri
16.
fiél-cümle nÀz itmege başladılar301 yaénì ki bunuñ gibi, “Feth itdük, bizüm
ùımÀrumızı arturmaú gerekdür.” didiler. Ve cemè olup
17.
Veøìri NiôÀmüél-Melik úatına
geldiler ve òaylì úatı söylediler. Eyitdiler302: “Eger bizüm ùımÀrlarumuzı ve tonluúlarumuzı ziyÀde itmezseñüz
1.
devlet ve saèÀdet Úavurd’uñdur.” didiler. NiôÀmüél-Melik çün bu
sözi işitdi, eyitdi: “Sabr idüñ bu gice SulùÀn-ıla 2söyleşüp siziñ maúsÿdlaruñızı yirince getürelim.” didi. Ve ol gìce SulùÀn-ıla meşveret idüp Úavurd’a 3.zehir virdiler. Ve iki oàlanuñ 297
B. 37b/14. // T. 25a/22. “Gürcì” B. 38a/2. “şimden” 299 B. 38a/2. “döndi” 300 B. 38a/4. // T. 25b/4. “...dutdılar, esìr itdiler...” 301 B. 38a/5. “...başladılar ve serkeşlik idüp yaénì ki...” 302 P. 28a/17. “Eyitdiler” ifadesi yok. 298
48
gözlerine mìl çekdiler. Ve yarındası çün girü leşker NiôÀmüél-Melik úatına geldiler. 4.cevÀb istediler. NiôÀmüél-Melik eyitdi: “Gìce bu maènìden SulùÀn’a nesne dimege yaramazdı, zìrÀ ki 5.
èammÿsı óabsde melÿl olup yüziginde zehir vÀr-imiş, içüp ölmüş. SulùÀn bu sebebden úatı
münfaèil olmuş-ıdı.” 6.didi. Çün leşker anı işitdiler vesveseleri sÀkin olup ayruú keleci itmediler ve ùaàılışdılar. Ve andan soñra dört 7.yüz yetmiş birinci yılda SulùÀn MelikşÀh ÒorÀsÀn’da leşker cemè-idüp buyurdu303. EùrÀf memleketin gördi304 ve leşkerden 8.şol cenge ve maãlaóata yarar kişileri305 iòtiyar idüp Semerkand’uñ üzerine düşdi, muóÀãara itdi306. Ve ùoplar
9.
ve
303
B. 38b/2. “yürüdi” / T. 25b/15. Bu kelime yok. B. 38b/2. “...Rÿm Fasilyusı ErmÀniyÿs èÀãì olup òarÀc göndermedi. Úardaşı oàlı SulùÀn SüleymÀn ŞÀh seksen biñ TürkmÀn ile Rÿm àazÀsına gönderüp kendüzi leşkerden...” 305 B. 38b/5. “kişilerle” 306 Bu satırdan itibÀren B nüshasında ve T nüshasında, A ve P nüshalarında olmayan başlıklarla farklı konular işlenmektedir. Bu sayfalar B nüshasında 38b/6. satırda yer alan “Õikr-i PÀdişÀh-ı SulùÀn SüleymÀn ŞÀh Der Rÿm” başlığıyla başlamakta ve 46a sayfasına kadar sürmektedir. 38b sayfasında başlıktan sonra uzun bir çizgiyle sayfa iptal edilmiş gibi görünmektedir, yine bu sayfaların yazıçevrimi aşağıya alınmıştır. Aynı sayfalar T nüshasında 26a/7. satır ile 28a sayfaları arasındadır. B nüshasında Sayfa kenarında derkenar olarak bulunan satırlarda şu ifadeler yer almaktadır: “ÁdirbÀycÀn eùrÀfına geldiler. Úarabaàı úışlayup Alaùaà’ı yayladılar. Bu yaylaú ve úışla òïb ve vÀsiè yaylaú ve úışlaúdur kim hìç bir iúlìmde anlaruñ gibi bulınmaz. Yaz u úış ot ve sular eksük olmaz ve yeme ve ... muótÀc olmaz. Ve yaylasında siñek ve óaşerÀt olmaz, at başın ãalmaz. Pes òaylì zamÀn ana yaylayup úışladılar. TÀ aña degin ki pÀdişÀh-ı aèlem ... ve AòlÀù ùarafından Ermen tekÿrı Lìfun’ı sıyıb Rÿm’a müteveccih oldı.” B. 38b/7. - 46a/11. 6. Õikr-i PÀdişÀh-ı SulùÀn SüleymÀn ŞÀh Der Rÿm 304
7.
Çün SulùÀn SüleymÀn ŞÀh’ı Rÿm àazÀsına nÀmzed itdiler, TürkistÀn’dan 8.gelen yüz yigirmi biñ TürkmÀn’ı SulùÀn aña çeri virdi, anı 9.Rÿm’a gönderdiler. Çün Rÿm pÀdişÀhına mendÿb olup Rÿm’a 10.geldi, Rÿmdaki Oàuz begleri ve úulları, ki àazÀ ve aúına gelmişlerdi, 11.MalÀùiyya’da istiúbÀ idüp ièzÀz ve Àyìn ve erkÀn-ı tamÀm birle 12.getürdiler. Úoniya’da taòta geçürdiler. Fasilyus úorúup iùÀèat 13.itdi ve İstanbÿl’dan Rÿm tengsÿúlarından ve Frengì kemòÀlarından 14.ve úaùìfelerinden ve çuúalarından ve altun ve gümìş avadanlıúlarından 15.ve úadeóler ve yüz biñ filÿri göndürüp selÀmladı ve menzil-i mübÀrek 16.bÀd úıldı. Ve Alaşehir begi ve Rÿm begleri òiõmeti ve selÀmı getürüp 17.selÀmladılar. Ve mecmÿèTürk ve Rÿm begleri òiõmeti ve selÀmı ve pìşkeşler [B 39a] 1.itdiler. Rÿm aña ve anuñ nesline muúarrer oldı. Çün bir müddet 2.Rÿm pÀdişÀhlıàın itdi, ecel irişdi. Yirine oàlı SulùÀn 3.Maómÿd pÀdişÀh oldı. Ol daòı fevt oldı, oàlı SulùÀn 4.Mesèÿd pÀdişÀh oldı. Ol daòı fevt oldı, oàlı Úılıçarslan 5.pÀdişÀh oldı. Aña daòı ecel irişdi, ol daòı fevt oldı. 6. Õikr-i Salùanat-ı SulùÀn áiyÀåeéd-dìn Keyòüsrev Çün 7.-le-úad òaleúnÀél-insÀne fì aóseni taúvìm åümme radednÀhü esfele sÀfilìn- 8.óükmi muúteøÀsınca tünd-bÀd-òazÀn SulùÀn saèìd Úılıçarslan 9.óayÀtı bÀàınuñ aàãÀnı evrÀúı üzerine esdi ve rÿzigÀruñ 10. cÀmdÀrı anuñ yigitligi óullesi pìrlik ve meşìb dedÀsına 11.mübeddel itdi ve úavì-yi øaèfı aèøÀ-i fütÿrı anuñ teni şehrine 12.yol buldı ve bu muúarnas dolabuñ dönmesi anuñ oú 13.gibi ùoàru úÀmetini yÀy gibi büküp muúavves itdi ve fenÀ sÀótından 14.irtiòÀli ve beúÀ dÀrına intiúÀli muóaúúaú oldı, SulùÀn áiyÀåe 15.éd-dìn Keyòüsrev’i, ki kiçi oàlı-y-ıdı ve ùufÿliyyet zamÀnından bulÿà 16.óaddine irişince kendü úatında ve naôarında mürebbì úılmış-idi ve on 17.bir úarındaşından atası óaøreti mülÀzimetinde iòtiãÀã bulmış-idi, [39b]1.óÀøır getürdi ve eytdi “İy benüm
49
sevdük oàlum ve iy cigergÿşem 2.-bi-óamdiéllÀhiél-kerìm ve minnetüél-èamìm- ki úurratuél-èayn-i devlet ve úuvvet-i bÀsiùa-i 3.salùanat ve sÀèid-i müsÀèid-i memleketsin. Ve cihÀn-dÀrlıú ferri ve tÀcidÀr-4.-lıú ÀåÀrı senüñ şemÀyiliñde peydÀ ve baòtiyÀrlıú delÀyili senüñ sekenÀt 5.óarekÀtuñdan hüveydÀdur. ZìrÀ ben firÀset meãÀóibi nÿrıyla ve kiyÀset 6.ãabÀóı øiyÀsıyla baúıb görürem ve bilürem ki úarındaşlaruñdan pÀdişÀhlıàa 7.sen yigrek yararsın ki eyüyi yaramazdan temyiz idersin. Beyt: 8.
Yoú serìre senden özge beh nişÀn Memleketsin şÀhı úılmışdur güzìn
9.
Ol sebeb-ile devlet ãÀliói nÀúısınuñ zamÀmını ve memleket meãÀliói ve mefÀsidi 10.óiùÀmını kef-i kifÀyetüñe ve yemìn-i emÀnetüñe ısmarladum. Ve mülki saña ve cÀnı RıêvÀn’a 11.virdüm. Ve benüm ögüdüm ve vaãiyyetüm salùanat úavÀèidi teésìsinde LoúmÀn 12.vaãiyyetinüñ àayri degüldür ki eytdi “-YÀ bunayya! LÀ taşrik
biéllÀhi inneéş-şirke le-ôulmin 13.èaôìmin. YÀ büneyye! Aúimiéã-ãalÀte veémür biél-maèrÿfi ve énhe èaniél-münkeri ve ãbiréalÀ mÀ eãÀbeke 14.inne õÀlike le-min azmiél-umÿr. Ve lÀ taãèir òaddüke lién-nÀsi ve lÀ temşi fìél-arêi 15. maraóan. İnnaéllÀhe lÀ yuóibbü külli muòtÀlin faòÿr-. Gerekdür ki bu miåÀli kendü efèÀlüñe 16.muútedÀ ve aèmÀlüñe müntecÀ idü ol ùarìú sÀlikleri ferìúine refìú olup 17. -İnnaéllÀhe yeémerü biél-èadli veél-iósÀni ve ìtÀéi õiél-úurbÀ ve yenhÀ èaniéfaóşÀéi [40a]1.veél-münkeri veél-baày. Yaèiôuküm leèalleküm teõekkerÿn- fermÀnı mÿcebince yolın 2.varasın. Ve anuñ imtiåÀlini kendüzüñe cÀn dilinüñ verdi ve cinÀn 3.cinÀnınuñ verdi ve baãìret baãarınuñ naãbını úılasın. Ve yaúìn bilesin ki 4.àaddÀr ferÀrid niye hìç kimesneye úarÀr ùutmadı bundan gülmegüñ ve aàlamaúlıàuñ 5.miåli şol dirilür ùaàılur bulıt gibidür ki gÀh dirilür ve gÀh ùaàılur: 6.
Bilürem işitmiş olasın sen AóvÀl-i mülÿk-ı mÀ taúaddam 7.
Şeler-idi müéeyyed muôaffer Begler-idi müşerref ü mükerrem
8.
DÀrÀ vü Sikender ü Ferìdÿn Keyòusrev ü TÿrvÀyirc ve Cem
9.
Ôahmÿreå ve Dìvübend ü ëahhÀk Güderz ü cihÀn-güşÀy Nìrem
10.
Úamÿsı èadem yirine gitdi İçdi úamÿ mevt cÀmını hem 11.
Úahr aàÿsına ne aããı tiryÀk YÀra urıcaú ecel ne merhem 12.
Eger óayÀt gülinden èalÀ sebìlién-nedret veél-ittifÀú bir ãÀóib dilüñ meşamına 13.bir rÀóat nesìmi yitürürse biñ bìçÀralıú ve dermÀndelıú zükÀmını 14.anuñ ardınca viribir ve yüz biñ òïrlıú ve òasÀret àubÀrın anuñ 15. rÿzigÀrı gözine bıraàur. Beyt: Dehr içinde kimesne bir gül-èiõÀra irmedi 16. Kim zamÀn cevri anuñ baàrına yüz òÀr urmadı. ŞÀne gibi şaòãuñ olmayına göñli şÀò şÀò Bir nigÀruñ zülfi ucına elin irgürmedi hìç èÀkil bu dünyÀda ki
17.
[40b]1.
Mücerredler ve ÀzÀdeler gözinde bir yazı ve beyÀbÀn içinde òarÀb olmış 2.dört dìvÀrı úalmış yıúuú kÀruvÀnsarÀya beñzer maúÀm ve rÀóat 3.olıcaú yir düzmez ve anuñ serÀbı òudèasına ve şarÀbı curèasına maàrÿr olmaz 4.ve anuñ iúbÀlin ve idbÀrın düş gibi görüp aña aldanmaz hÀ zinhÀr anuñ 5.yalan imÀnına aldanmayasın ve èÀúibet endìş olasın ve göñlüñi dünyÀyı 6.dìnine baàlamayasın. Beyt: Virme dil dünyÀya ki ol bir bì-vefÀdır pür cefÀ 7. CÀm anuñ ber şarÀb olur şarÀb bì ãafÀ
50
Nÿşi õevúine heves úılma ki ãoñı nìşdür 8. İçme òamrın kim ãidÀèider saña ender úafÀ Çü bu vaãiyyetleri òalú óuøÿrında 9.didi òalvet sarÀyında úalan oàullarını úatında tamÀm iletdi begler ve erkÀn-ı 10.devleti oúıdı. Cümle anuñ úapusına ki devlet beşigi ve maôlÿmlar duèÀsı 11.ve muótÀclar nevÀsı irdügi úapu-y-ıdı, geldirler ve pÀdişÀhuñ øaèìf ve naóìf olduàına 12.maózÿn ve melÿl olup tefekkür elin yüzlerine diriyüp oturdılar. Çün SulùÀn 13.selÀmlıú ãuffasın òÀã ve èÀmdan ùolu gördi, eytdi: Óaú -celle celÀlühü ve èamme 14.nevÀlühü yemdüdküm bi-emvÀlin ve benìn ve yecèal le-küm cennÀtun ve yecèalü leküm enhÀran- vaèdesini benüm 15.óaúúumda envÀè ièzÀz-ile incÀza irişdürdi. Ve baña oàulları nÀ-maèdÿd mÀllar 16.ve óadsüz memleketler virdi. Ve úanúı ùarafa ki teveccüh itdüm Óaúú’uñ èinÀyeti-y-ile ve rasÿl 17.muècizÀtıyla muôaffer ve manãÿr geldüm, Çarò u felek gözi daòı görmeye bir güzìn [41a]1.ol luùflar ki eyledi óaúúımda KirdikÀr óÀliyÀ cihÀn èadlimüzle maèmÿrdur ve sizüñ 2.gibi óaú-güzÀr ve vefÀdÀr begler ve nökerler ve úullaruñ dirìàsüz úılıcuñuzla ki 3.-veélleõìne maèahÿ eşiddÀéü èalÀél-küffÀri ruóamÀéü beynehüm- Àyeti sizüñ şÀnıñuza nüzÿl 4.itdi. Pür-nÿr ve maèlÿmdur ki yigitlik rìèÀnından ki ãibÀéì ÀmÀnı tensimde ve gül-berg-i 5.şÀdumÀnì tebsimde idi. TÀ şimdiye degin, ki èömrüñ Àòiridür, rÀóatlar òilèatların 6.ve libÀsın bile geydüg ve leõõetleri cÀmını bile içdüg ve kÀmkÀrlıú meydÀnında 7.şehsüvÀrlıú ùopını geregi gibi urduú. Şimdi, ki bizüm iúbÀlümüz güneşi kemÀl 8.derecesine ve zevÀl dìvÀrına ulaşdı, eger èuúbÀ riyÀøını dünyÀ diyÀrı ve mÀvÀsì 9.üzerine iòtiyÀr idü beúÀè ve riyÀè meélÿfe vidÀè idersevüz inãÀf evãÀúiyle 10.muttaãıf ve maèÀdır şÀdì cÀddesine iltizÀm göstermege muèterif olmış olavuz.” didi. 11.Ve vaúitdür ki rÿzigÀr bizüm óaúúumuzda daòı şöyle ki İskender ve DÀrÀ ve àayrıları 12.óakkında oúıdı ki kim -terakÿ min cennÀtinve èuyÿnin ve zerÿèin ve maúÀmin kerìmin ve nièmetün 13.kÀnÿ fìhÀ fÀkihìne keõÀlike ve evraånÀ-hÀ úavman Àòarìn- Àyetin oúıya. Ve yaúìndür ki melik 14.mÀliksüz ve cihÀn sulùÀnsuz ve şehir şehriyÀrsuz olmaz ve èÀlemüñ kevni ibtidÀsından 15.benì Ádem’üñ nesli inúiøÀsına degin bu úıããa muúarrerdür ki, beyt: 16.
Çü birisi gider ve biri gelür Bir cÀn virür biri yiri yirin alur 17.
Böyle vaøè etmiş ezelden rehnümÀy Ki olmaya òalú-í cihÀn bì ketòuõÀy [41b]1.
Maàribde ve maşrıúda bu maènì-yi ãÀdıú olı gelmişdür bilüñ. Ferzend dilinde 2.Minÿçihr, Ferìõÿnfer oàlum Keyòusrev, ki muúbil-i ùÀliè ve maúbÿl-i ùalèat 3.fünÿn-ÀdÀb-ı pÀdişÀhÀne ve ãunÿfiélelùÀf-ı òusrevÀne birle müteóallìdür. Eger- 5.-çi úalan úarındaşlarından tertìb-i zamÀn birle tÀ òarì vardur ammÀ 6.vüfÿr-i èaúl ve ôuhÿr-i èadl birle anlaruñ ve úalan aúrÀnınuñ üzerine 7.rÀció ve muúaddemdür ve baòtiyÀrlıú ÀåÀrı ve úÀmkÀrlıú envÀrı 8.devleti óabìninden lÀyió ve lÀmiève sÀùiè ve èiyÀndur ve bu maènì 9. iúÀmet burhÀndan maènÀ kemÀl õÀtì müstaànì şürÿó ola çün 10.ne óÀcet aydını ayuñ şeb tecellìye ben pÀdişÀhlıàı aña virdüm. 11.Ve anuñ óükmini vilÀyet ve raèiyyet üzerine kendü óÀlì óayÀtumda 12.nÀfid úıldum ve ol vÀriå ferr ü temkìn ve ãÀóib tÀc ve Òusrev ve MuãùafÀ òalìfen 13.Ebÿ Bekr-i äıddìú Emìrüélmuéminìn èÖmer İbnüél-ÒaùùÀb -raøiyaéllÀhü èanhümÀ- 14.ki hÀdim bünyÀd küfr ü mÀhud nihÀd-ı dìndür. Eytdi ki: “-İnnì estaólifat èaleyküm 16.baèdì èÖmer bin al-ÒaùùÀb AllÀh ve rasÿlehu ièlam fe-inne èadl fe17.
õÀlike ôannì bihi ve èilmì fìhi ve in beddele feél-òayrihi eradet aèlemüél-àaybi ve se-yeèlemeélleõìne [42a]1. ôalemÿ eyyü munúalib yenúalibÿn-” didi. Ol resme itdüm ol daòı evvel 2.şerÀyiùuñ taúdìmini kendüzüne vÀcib ve lÀzım bilüp èuhdesine aldı 3.ve anuñ úıyÀmına iltizÀm gösterdi. Ve -fe-men nekeåe fe-innemÀ yenküåü èalÀ nefsihì 4.ve men evfÀ bi-mÀ èÀhede èaleyhuéllÀhe fe-se-yüétìhi ecran aôìmenfudÿnını cÀn 5.cÿyibÀrında dikdi. Ümìõdür ki ãabÀé-i ãıdú birle mürebbì ve afêÀl 6.zülÀli-y-ile muãaffÀ olup devlet åemerÀtı mülk ü millet hevÀdarları 7.meõÀúına irişe. -Ve mÀ õÀlike èalÀéllahi bi-èazìz-. Gerekdür ki siz daòı 8.andan öñdin ki bikÀr-ı óallet ve vidÀè-ı muóaúúaú ve ictimÀè-ı 9.mufarraú ola, aña mutÀbaèat gösteresiz ve anuñ óükmi 10.ve fermÀn imtiåÀlin nefè ve øarrda ve òayr ve şerde ve naãb 11.ve èazilde ve èaúd ve óiãÀlde maúãÀd aúãa bilesiz ve yirlü úaya ve ãahran samma gibi anuñ hevÀ ve
51
velÀsına åebt-i úadem olasız. Ve anuñ úapusından muùÀvaèat úuşaàının ãÀdıú ve niyet birle serde ve èalÀniyyette berk úuşanasız.” Çün bu veseyÀ dunları òÀøırların istimÀéi ãadefine irişdi, 16.mecmÿè aàlaşdılar. Úudret-i èibret her birinüñ gözlerinden 17.yüzleri üzerine revÀn oldı. Çoú òasret [B. 42b]1.ve òoşt birle Àh idüp cevÀp viremediler. èÁúibetü 2.él-emr ittifÀú-ıla tekellüme gelüp söylediler ve eyitdiler 3.Aúsem esúam ki òasrı eyyÀmuñ èaãr-ı muùahharında vÀúiè 4.olmışlardı, ièÀdan devlet ecsÀm òastası ve memleket 5.menaz ileri ervÀóı behresi olsun. PÀdişÀhuñ ãÀyib rÀyine ki kemÀlet ser-firÀzı ve bende-nüvÀzı 6.der muúarrer ve muãavverdür ki çün bizüm dedelerimüz ve ced-7.-lerimüz SulùÀn-ı aèôam MelikşÀh edviyeéllÀhü sadahu 8. óükmi birle sizüñ ceddüñüze SulùÀn SüleymÀn ŞÀh 9.áÀzì anÀraéllÀhu burhÀnahu rikÀb-ı meymÿnı 10.ve çetr-i humÀyÿnı gölgesindeki Rÿm memÀliki fetóine 11.müdebbir ve mevsÿn olmışlardı. Anuñ ÀsumÀn 12. esÀtilatunı çukuhi ve yümn-i berekÀtında ihlÀk 13.zamÀn üzerine seyyÀreler óasrıyu gibi 14.süvÀr oldılar. 15. sadet sevÀrın sÀèat-i mürÀdet üzerine 16.urandılar. [B. 43a]1.tımÀrlar virdi, yurtlar ve yaylaú ve úışla ve mÀl ve tavar ıssı oldılar. Ve aúınlar 2.ve àazÀlar idüp àazÀ åavÀbın ve şehÀdet merÀtibin buldılar. Ve ulu küffÀr pÀdişÀhlar-ile 3.aàır şeb manãur ve muôaffer oldılar. Ve úatelÿél-müşrikìne kÀffeten Àyetin nidÀsını iclÀs 4.ve úullıà-ıla istimÀè úıldılar ve keskün úılıçlar òançerler ve nacaòlar zahmı birle ve süñü sinÀnlı 5. ve aàlar demürini ve tìr-i bÀrÀn zahmi birle yer yüzin düşmanlar úanından lÀlezÀr gibi itdiler. 6.
áÀzìler atınuñ ayaàı tozını görüp Çoúdan Mesiòler yönü her bÀr úıldılar. 7.
Çoúdan kelìsa ve salbüñ yirine hem MihrÀb ve minber ve der ü dìvÀr úıldılar.
Biz daòı iõÀ vecedenÀ èalÀ ümmetin ve innÀ èalÀ ÀåÀrihim muhtedÿn óükmi birle ol 9.ùÀrìúayı meslÿk úılup el-veledüél-òurrem taúaddì bÀbÀyì al-àurri mÿcebince bizüm ulumuz ve kiçimüz 10. şehriyÀruñ fermÀnı ve óayy-i ÀsumÀnì gibi kendü üzerimüze lÀzım ve mülÀzım ve müvÀcip 11.bilelüm. Ve devleti muòÀliflerine muòÀlefet ve hevÀdÀrlarını muvÀfaúat idüp elden geldükçe 12.dürişelüm diyü bu mevÀsıú üzerine eymen-i àalìô ve èahd-i vÀåik itdiler. Ve and içdüklerinden soñra 13.cümle beyler ve ulular ùÀliè-i mesèÿd ve saèìd ve feròunde birle memleket taótına ve salùanat 14.serìrine naãb itdiler. Üç gün Oàuz resmince yükinüp tapu ve òiõmet resmin yirine getürdiler. 15.Ve eùrÀf serverlerin ve Türk ve Rÿm beyleri úulluú elin baàlayup saàdan ve soldan ùurdılar 16.ve direm ve dìnÀr getirüp niåÀr ve saçu saçdılar ve òob rÀyióalu şerbetler ve úımız ve úımrÀn 17.içildi ve altÿn èanber ve èabìr tütsüleri altun mecmereler-ile ulandı ve òazÀneden aàır teşrìfler [B. 43b] 1ve òilèatler ve naúd altÿn ve aúçe ve iúdaó ve ıãùabldan èarabì ve Türkì atlar beglere ve ululara 2.yazıcılara ve şuèarÀya ve sÀyir nevÀkìre ve òiõmetkÀrlara virildi. Ol günden bì úıyÀs 3.ve pÀyÀn inèÀm ve baóşiş oldı, şöyle ki òavÀã ve èavÀm köñli sulùÀn velÀsı 4. muóabbetine úarÀr ve úıvÀm ùutdı. Cümle òoş göñül birle fermÀnına muùiè ve münúÀd oldılar. Ve on 5.gün müddeti miúdÀrı meclìs-i şÀdumÀnì ve èişret-i kÀmurÀnì oldı-y-ıdılar ve açdılar ve çeşni 6.ãoóbet ÀrÀyişinden hiç nesne fevt olmadı, andan soñra memleket tedbìrin ve raèiyyet 7.rièÀyatına ve maèdilet ve naãfet eşàÀline meşàÿl oldı. 8.
8.
BÀb
Õikr-i İçtimÀè-i FerzendÀn-ı SulùÀn ÚılıçarslÀn Be-Òiõmet-i Rükneéd-dìn … 11.
Çün memleket SulùÀn áıyaåeéd-dìn’e tefvìø olınduàı úardaşları mesÀmièine irişdi. 12 óaset her birisinüñ bÀùınında belürüp eşkÀre oldı. Her biri anlaruñ çok 13çeri ve mal ve ùavar-ıla müstazhirdi ve her biri bir vilÀyete pÀdişÀh idi. Şöyle ki 14.ToúÀt ve tevÀbièi Melik Rükneéd-dìn SüleymÀn ŞÀh elinde-y-idi ve DÀnişmend ili müøÀfÀtı Melik15.NÀãıreéd-dìn BerkiyÀruk elinde-y-idi ve AblistÀn Melik Muàìseè ddìnTuàrul ŞÀh elinde ve 16.Úayãariyye Melik Nureéd-dìn SulùÀn ŞÀh elinde ve SìvÀs ve Aúsaray Melik Úutbeéd-dìn 17.Melikşah elinde, Malaùıyya Melik Muàizeéd-dìn ÚayserşÀh elinde ve Erakliye Melik Sencer ŞÀh elinde [B44a] 1.ve Nigide Melik Arslan ŞÀh elinde Amasıyya Melik NiôÀmeéd-dìn Aràun ŞÀh
52
elinde ve Engüriye 2 Melik Muóiyeéd-dìn Mesèÿd ŞÀh elinde ve Buràulu Melik áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev elinde-y-di. Şöyle 3 ki azdan ve çoúdan õikr olan vilÀyetlerüñ maóãÿlÀt ve maèmÿlÀtından atalarınuñ4 salùanatı divÀnına gelmezdi, belki anlar muèÀf ve müsellem taãarruf iderlerdi. Her yıl bir kerret 5 ataları òiômetine gelürlerdi. Ve mülÀzimet ve òiõmet şerÀyiù iúÀmetin yirine yitürüp óuãÿl-i mÀmÿl 6 ve idrÀk-i maúãÿd birle yirlü yirine getürürlerdi. èÁlem èÀlimleri ve ÀfÀú fÀøılları anlara varurlar, 7 ikrÀm ve ièzÀz bulup inèÀm ve keremlerin görüp teysir-i maùÀlip ve merÀm birle mürÀcaèÀt kılurlardı. 8 èİlm-ü èÀlemi anlaruñ eyyÀmında àÀli ve şièr ve seèir rÿzigÀrlarında àÀlì idi. Şöyle ki kendüler 9 daòı faøl ve belÀàat ve óüsn-i òaù ve berÀèatda mÀhir ve mütefennin idiler. Ve Melik NÀãıreéd-dìn BerkiyÀruú 10 ki ÚoyluóiãÀr ve NiksÀr begi-y-idi ÓurzÀd ve PerìzÀd úıããasın naôm itmişdür. Ve ol maùbaè11 ve ÀbdÀr ve masnuè güher-berderleri ùabè-ı selìm ve òÀùırı müstaúimden muraããaè ve müzeyyen úılmışdur ve andan 12 bir şemke kitÀbınuñ ãadrinde ìrÀd ve inşÀ úılmışdır. Õikr olınur ki anuñ belÀàat ve feãÀòatın istidlÀl olına: 13.
Der Tevóìd-i BÀrì teèÀlÀ ve óad TaèÀlÀ AllÀh òad anda muúaddes BedìdÀr nÀdeéi saúıf mukarnas 14
Berìd óaøreteş peki dur neki Baãuret muòtelif rÿmì ve zengì
15
Benkaş kaèbetin øanèi bì mad Meşid rekerde naùè hint güşer [B. 44b] 1.
ResÀnende be-gÿş çÀre Güher Tanìn in gühen ùÀsi müdevver 2.
Nebeşte úudreteş ber taòta-i òÀk Ruúÿm-ı naúş-ı teésìrÀt-ı eflÀk
3.
Der ìn deyr-i müdevver şekl-i mìnÀ Dü úurã ez nÿr-ı gerdÀnìd peydÀ
4.
Çü vehm-i tìz rev ender tekÀpÿy Revende sÀl ü meh çün Àb-ı der cÿy
5.
Óadìå naúd ü cins çÀr èÿnãÿr Tehì muàzÀn saòn rÀnend ez an per
6.
ÒudÀvend çü mÀrÀ Àferìdì Véez inhÀ ki Àferìdì ber-güzìdì
7.
Ki èacz ez germ feryÀd-ı mÀris Ki luùfet cümle rÀ feryÀd res bes 8.
Fì Naètién-Nebiyyi èalayhiés-salÀm
9.
DurÿdÀ ez mÀ revÀn ber cÀn mihter Ki ez kevn ü mekÀn ev bÿd Bihter
10.
Òidìv-i şehr-i dÀrüél-mülk-i levlÀk Şüdde õÀteş sebeb-i der òulú-i eflÀk 11.
Benì bÿdÿ mübeyen münhec-i dìn Henüz Àdem àarìúuél-mÀéi veéù-ùìn
12.
Şüdde çeşm ü çerÀà her dü èÀlem Berìn dergeh-i ùufeyl ïst Ádem
53
13.
HümÀyÿn õÀt ï maúãÿd-ı günìn Girifte èarş rÀ der zìr-i naèlìn
14.
Yetìm-i bì nevÀ lÀkin cihÀn-baòş Şüdde der zìr-i pÀyiş ÀsumÀn baòş
15.
Der Óasb-i ÓÀl-i Òïdeş 16.
Çü ez ketm-i èadem naúúÀş-ı taúdìr BerÀber levó-i fıùrat dÀd-ı taãvìr 17.
NihÀd-ı çarò rÀcistem bedÀneş Meger peydÀ şüd ber men nihÀneş [B. 45a] 1.
Besì esrÀr ber men güşt peydÀ Ez ìn heft ümmehÀt ü çÀr ÀbÀ 2.
Be-nezd-i sÀl ü meh ìn sebz-i Gülşen Şümar-dÀz èömr-i hefde òaãl-ber men
3.
Hüner hÀy ki tezyìn-i dil-Àmed Ze-işrÀú-ı ilÀhì óÀãıl-Àmed
4.
BedÀnestem bed ez nìk ü çep ez rÀst Dilim rÀ Àz rÿ-yi naôm ber òÀst
5.
Çü ber evc-i hüner pervÀz kerdem Saòn-ı der naôm ü neår ÀàÀz kerdem
6.
Mer ez evvel çü òÀùır dÀd yÀrì Nişeste ber bisÀù-ı şehriyÀrì
7.
KüşÀdem çeşm ü dìdem kÀr-ı èÀlem Çü zülf-i òïb rÿyÀn refte dirhem 8.
KejbÀn-ı emel her yek bed ü dest Girifte saòt çün mì merdüm mest.
9.
Çü dìdem kÀr-ı èÀlem bì ser ü pÀy FürÿmÀndem ze terì òuşk ber cÀy
10.
Nesìm-i luùf-i Ìzid bang ber zed Ki her nì rÀ gücÀ baş ed ùaberzed
11.
Ze şÀhì ber terÀyi erbÀr òvÀhì Derìn bistÀn gül-i nì òÀr-òvÀhì 12.
Çü òod-rÀ der maúÀm-ı èacz dìdem Çü Ìsì şerbet úurbet çeşìdem
13.
Zervì bendegì çün nìk rÀyÀn SipÀseş rÀ zebÀnem şüd serÀyÀn
14.
Hemì güftem ki yÀ RÀb maóremì de Dil-i mecrÿó dÀrem merhemì de
15.
Çü dÀdı bende rÀ ìn taòt-ı şÀhì Nige dÀreş ze-Àyin tebÀhì
54
mancınıúlar úurdı, cenk itdi. Òan-ı Moàol anuñ içinde idi. Áòirüél-emr Semerkand’ı alup òanı dutdı.
10.
Ve òanı yayaú sulùÀnuñ öñine getürdiler. Gelüp yir öpdi. Ve ol aradan geçüp
IãfahÀn’a geldiler. Ve òanı
11.
esìr IãfahÀn’a getürdiler. Ve IãfahÀn’da girü òanı da istimÀlet
idüp Semerkand’uñ emÀretin virdi. Ve òaylì 12.èizzet ü ikrÀm-ile gönderdi. Ve çün ki sulùÀnuñ leşkeri Ceyóÿn geçdi; Vezìr NiôÀmüél-Melik gemicileri
13.
ücretin
AnùÀkiyye’den ãaldı, ellerine berÀtlar virdi. Ve bu gemiciler varup sulùÀna çagrışdılar ve feryÀd itdiler ki:
14.
“Eger bir yigit bundan AnùÀkiyye’ye varsa, girü gelince pìr olur. Bize
andan ücret gerekmez.” didiler. SultÀn
15.
NizÀmüél-Melik’e baba dirdi. Eyitdi: “İy baba! Bu
16.
ki Ànuñ òaùùı reşkinden İbn-i HilÀl bedrekin helÀl olurdı, bedr gibi meóÀúda gibi iótiraúa düşerdi.
17
idi ve èUùÀrid
[B. 45b]1.
AfÀ òaùùihi min külli úalbin şahvatan ÓattÀ ka-anna midÀduhaél-ahvÀéi 2.
ŞehÀbeè d-dìn maútÿli maúbÿl muúarreb òÀtır ve inìs òalvet ve müfìd óaøret úılmışdı. 3 ve óikmet eczÀsını be-küllì andan iştiàÀl úılup diñlemişdi ve taóúìú babında taèammuú ve tenavvuú 4. úılmışdı. Óaôôı evfer ve úısù-ı eczel birle maóôÿô olmışdı. Ve mebÀdì-i taóãilde 5.MevlÀnÀ ŞehÀbeèddìn PertevnÀme adlu bir kitÀb anuñ hümÀyÿnı adına taãnìf ve teélìf 6.kılmışdı. SulùÀn Ànı baòş ve muóÀfakada getürdi ve küllì rumuz ve işÀret üzerine 7.ol bÀbda mahÀret buldı. Ve anuñ nefs-i èalìli óuãÿl-i åefÀ vaútinde èallame-ke mÀ lem tekün taèlem 8.mÿcebince ve rıôÀ-i cehÀletden necÀt-ı meémenete irişdürdi. Ve ol zümrenüñ øavÀbaù ve úÀnÿn9.ısùılÀhı üzerine vÀkıf oldı. Anuñ gibi ki reşkilter revÀn bu èÀlì sìnÀ10 ve SulùÀn áıyÀåeèd-dìn Keyhüsrev ve envÀè feøÀyıl birle pÀdişÀh çemeninde miål-i ser-i òırÀmÀn 11.ve şÀdÀn oldı. Ve anuñ luùf-i ùabìèatı ve teveúúüd-i úarìóatı ve sürèat-i bedìhÀtı bÀd-ı şimÀl leùÀfÀtından 12 ve Àb-ı zülÀl selÀsetinden ve barúuél-maèÀşından ve vehm-i ùayarÀnından sebkat iderdi. Beyt: 13.
EyyÀm perdesine ne eser úaldı kim Gün bigi ruşen itmedi úalıb münevverì
14.
Álemde Àb ve òÀk terÀkìbini Ànuñ Òaclet-ile maóv eyledi ùìn-i muùahharı
15
Meånevìlerden ki evúÀtda dimüşdür ve manôÿmÀtı incileri ki òÀùır-ı elmÀsı 16,birle delip Àb-ı zülÀl gibi düzmişdür. Ve vaktÀ ki àurbette inúılÀbdan ferÀàat buldı 17.ve memleket-i mevrÿåeye mürÀcaèat virüp geldi ve serìr-i servere geçüp oturdı. MüktedÀyı [B. 46a] 1Àfak Şeyò Mecdeèd-dìn İsóak bevvÀheéllÀh aèlÀél-cenÀni ve ãabba èaleyhi siccÀluél-àufrÀn talebi-y-içün, 2 ki SulùÀnuñ nekbeti ve àurbeti sebebi ile úadìm vaùanından gidüp ŞÀm diyÀrında mukìm 3 olmışdı, mektÿb irsÀl úıldı. Ve ol mektÿbda èurbetnüñ veúÀyiè ãÿretin ve kerbetinüñ 4. bedÀyiè-i aóvÀlin taúrìr itdi; mevøıèında ìrÀd olına. Ekåer bu şehzÀdelerüñ her birinüñ mehÀmed 5.ve menÀkıbında söz söylene, kitÀb eùnÀbe irişüp maúãÿd ve mefúÿd olur. Ve eger erlikleri 6.ve pehlüvÀnlıúları ve şehÀmet ve serÀmetleri õikrine şüruè olına ki merÀkiz-i ièlÀm ve emvÀridı 7.óüsÀm-ı intiúÀm-ı cÀn-ÀşÀm birle Rÿm vilÀyetleri óidìv-i dìn küffÀruñ òabÀyetinden 8.muãaffÀ úılup her yıl bir ùarafın fetó idüp yüz biñ nefer bel ziyÀdesin İslÀm diyÀrına 9.getürüp müsilmÀn iderlerdi. Ve bu fütÿóuñ çÀvını aúÀãì ve edÀnì-i èÀlem müsÀmièine 10. irişdürürlerdi. Çün bu úarındaşlar òÀùırına óased-i òuùÿr itdi. Ve memleket-içün bevÀèiå” 11.
55
ne işdür ki itdüñ, bì-inãÀflıúdur.” didi. Vezìr eyitdi: “İy 16.ÓuøÀvend anlara hìç óÀcet degüldür ki yirlerinde óareket ideler. Bizüm leşkerümüz de kişiler vardur ki anlaruñ
17.
berÀtların naúd
akçeye alurlar. Ben bu işi senüñ salùanatuñ taèôìmi ve memleketüñ çoúluàın izóÀr itmek içün 1.
úıldum ki óalÀyıú bileler ki rubé-ı meskÿn tamÀm elümüzdedür. Bir şehir gibi
baèøınuñ ùonluàın baèøıdan salavuz.” 2.didi. SultÀn bunuñ tedbìrin ve firÀsetin begenüp taósìn itdi. Ve SulùÀn MelikşÀh iki nevbet AnùÀkiyye’den 3.Ezcünd’e vardı. Áòir nevbet dört yüz seksen birinci yılda ki AnùÀkiyye’ye geldi ve andan LÀúiyye’ye geldi, deñiz 4.kenÀrına. Ve atlarına deñizden ãu virdiler. SulùÀn seccÀde ùaleb idüp iki rekèat namÀz úıldı. Ve AllÀh dergÀhına 5.şükür úıldı, ki bunuñ pÀdişÀhlıàı nihÀyeti maşrıúdan deryÀ-yı maàrìb kenÀrına degin yetişdi. Ve òÀã úullarına ŞÀm 6.vilÀyetinüñ aúãÀsından ve muóìù deñizinüñ kenÀrından muúÀùÀéalar ve tımÀrlar virdi. Ve Òalebéi Úasìmiéd-devle’yi
7.
Aúãunúuréa ve Ruha-yı
éİmÀdüéd-devle-i Bojan’a vardı. Ve Mavãıl’ı daòı bir úulına virdi. Ve andan girü dönüp 8.
Semerúand’a geldi. Ol idi ki Semerúand’ı alup SüleymÀn Òan’ı esìr kıldı. Ve andan ãoñra
İznik’de ve ÒıùÀl ü ve 9.Òoten óudÿdına degin her ne şehre ki yetişdi, bir vÀlì diküp ve bir óadd üzerine muúÀùaèa kesdi ve ôulm
10.
ve bidéat ve muódeå úÀnunları ne varsa getürdi. Ve
SulùÀn’uñ rÀbıt kişisi ki her ne vaút atlansa óÀżırdılar.
11.
Ve defterde adları müåebbet idi, úırú
altı biñ atlu-y-ıdı. Lìkin bunlarıñ ùonluúların bu memleketlerde müteferriú idi. Her
12.
úanúı
memlekete varsalar, nafaúaları ve òarçlıúları eksük olmaya. Ve SulùÀn MelikşÀh’uñ èadli ve siyÀseti
13.
bir óadde idi ki anuñ zamÀnında hiç
şikÀyetçi olmazdı. Ve eger olsa daòı gelürdi SulùÀn-ile musÀfaóa
14.
söyleşürdi. Ve ÓicÀz
yolından bÀc ve bedriúayı götürmiş-idi. Ve Emìr óaremine ve beriyye èarablarına ve Kaèbe-i Muéazzama’nuñ
15.
mücÀvirlerine ol kadar inèÀmlar itmiş-ıdı ki óaddi vü óaãrı yoà-ıdı. Ve
anuñ òayrÀtınuñ mücÀvirlerine eåerlerinden
16.
dürr-i berriyye’deki berkeleri ve úuyuları, zìrÀ
cemìèini ol düzetmişdi ve daòı SulùÀn lehvden ve temÀşÀdan av avlamaàı
17.
àÀyetde severdi.
Ve SulùÀn’uñ ŞikÀr-nÀmesinde yazılmış-ıdı ki sulùÀn bir günde yetmiş geyigi oúıla urdı. 1.
Ve úÀèidesi oldı, her geyik ki uraydı bir fülori taãdìú iderdi dervişlere. Ve èIrÀú’da ve
ÒorÀsÀn’da 2.ne úadar av yirleri vÀr-ise, cemìèinde menÀre buyırmışdı, geyik boynuzından
56
yapalar. Ve henüz MÀverÀéién-nehr’de 3.ve BÀdiye-yi èArap’da ve ÒorÀsÀn’da ve IãfahÀn’da anuñ eåerleri ve èalÀmetleri bÀúìdür. Ve kendüsi dÀrüél-melik idinmege cemiè 4.memleketlerinden IãfahÀn’ı iótiyÀr úılmışıdı. Ve anda çoú èimÀretler yapmış-ıdı. Şehirde ve şehirden ùaşrada baàlar ve köşkler 5.
itdürmiş-idi. Ve bir úalèa şehir içinde ve bir úalèa ùaşra ùaàda yapdurmış-ıdı, òazìnesi anda 6.
idi. Ve bunuñ eyyÀm-ı
devletinde vezìr NiôÀmüél-Melik idi. áÀyetde muèaôôam ve
muóterem idi. Ve cemìè memÀlik elinde idi. Ve on iki oàlı 7.vÀr-ıdı. Her birine bir vilÀyeti ıãmarlamış-ıdı. ZìrÀ şol nesneler ki vüzÀretde gereklüdür: èakl ve mürüvvet ve seòa ve 8.kerem ve øabù ve kifÀyet ve óüsnüél-òulú ve heybet, cemìèisi bunda vÀr-ıdı. Ol sebebden SulùÀn bunı terbiyyet 9.úılurdı, anuñ sözinden çıúmazdı. Ve TürkÀn ÒÀtÿn ki TamàÀç Òan’uñ kızı-y-ıdı. Ve SulùÀn’uñ òÀtÿnı idi.
10.
Lìkìn
SulùÀn’a her ne óükm itse, geçerdi. Ve SulùÀn anuñ sözinden tecÀvüz itmezdi. Ve bu TürkÀn ÒÀtÿn’uñ 11.bir vezìri var-ıdı. TÀcüél-Melik adlu, ãÿreti ve sìreti gökçek-idi ve èaúlı ve kifÀyeti kÀmil kişi-y-idi. DÀyim
12.
TürkÀn ÒÀtÿn bunuñ üzerine-y-idi, ki NiôÀmüél-melik’den bunı
ilerü çeküp vüzÀreti buñÀ ilvire ve hemìşe 13.NiôÀmüél-Melik’i PÀdişÀh’a úovlardı. Ve ãÿretin ve sìretin PÀdişÀh’a õemm iderdi.Ve èuyÿbın isteyüp
14.
ve SulùÀn’a bildürürdi. Ve bu
èadÀvetde sebeb ol-ıdı kim SulùÀn MelikşÀh’uñ TürkÀn ÒÀtÿn’dan bir oàlı vÀr idi, 15.Maómÿd adlu. Òatun dilerdi ki SulùÀn velì-èahd anı idine. AmmÀ àÀyet de kiçirek idi. Ve BerúiyÀruú Emìr- i YÀkÿtì 16.úızı Õübeyde ÒÀtÿn’dan idi. SulùÀnuñ oàlanlarından büyücek-idi. NiôÀmüélmelik meyli aña-y-ıdı ve hem SulùÀn daòı
17.
aña meyl iderdi ve TürkÀn ÒÀtÿn ol sebebden
NiôÀmü’l-melik’i ùaró itdürmek ardınca olmış-ıdı. Fiél-cümle
1.
şol úadar SulùÀn’a müsÀvì itdi ki SulùÀn daòı müteàayyir oldı. TÀ
şuña degin ki bir gün NiôÀmüél-Melik’e Àdem gönderdi, 2.eyitdi: “Ne dirsin? Benümle pÀdişÀhlıú da şerìk misin ki benüm meşveretümsiz ve icÀzetümsiz taãarruflar idersin. Ve vilÀyetlerüñ 3.iútÀéın üleşdürürsin ve memleketleri oàlanlaruña virürsin. Diler misin ki Àdem gönderem dülbendüñi başuñdan alalar?” 4.NiôÀmüél-Melik eyitdi: “SulùÀnéa eydüñ ki ol vaút ki onuñ başına tÀc úodılar, benüm başuma dülbend úodılar. İkisi birbirine 5.baàludur ve ulaşuúdur, ayrılmaà olmaz.” didi. Naúl idenler SulùÀn’a daòı ziyÀde úatup ayruúsı ãÿret-ile
57
itdiler. TÀ ki 6.SulùÀn àaøab idüp Niôamü’l-Melik’i èazl itdi ve vüzÀreti TÀcü’l-Melik’e virdi. Ve NiôÀmüél-Melik mÀèzÿl yüridi, 7.tÀ leşker NihÀvend’e gelince. Ana gelicek, TÀcüél-Melik bir niçe devletsüzleri taórìk itdi, vardılar, èaleél-àafle NiôÀmü 8.él-Melik’i bıçÀà-ile öldürdiler, şehìd itdiler. Ve cemìè èÀlem anuñ-çün acıdılar. ZìrÀ ki aña lÀyıú degüldi. Ve èömri seksenden 9.
geçmiş-idi. -Ke-ennehü- anuñ ol SulùÀn’a didügi kelÀm fÀl gibi düşdi. ZìrÀ ki bu vÀúıèadan
ãoñra SulùÀn, BaàdÀd’a 10.geldi. On sekizinci gün SulùÀn daòı fevt oldı. Ve SulùÀn, Àòir vaútine yakın ne úadar ki úadìmi kişileri vÀr-ise 11.tebdìl itmiş-idi. Şöyle ki NiôÀmüél-Melik’i, TÀcüél Melik’e tebdìl itmiş-idi. Ve Şerefüél-Melik’i müstevfì, ki cihÀnda münèimlik
12.
ve
mütenaèèimlik-ile meşhÿr-ıdı, Mecdüél-Melik-i Úammìyye’yi tebdìl itdi, ki buòl ile meşhÿr idi. Ve bu işler mübÀrek olmadı. Beyt307: 13.
Kişiden ki yüz döndere rÿz-ı baót
Yaraşmaz olur aña hem tÀc ü taòt 14.
Úamÿ işi nÀ-òïş gelür nÀ-sezÀ
Egerçi dil-efrÿz ola cÀn-fezÀ 15.
Eger òayra úaãd eyleye şer gelür
Ve ger nefèa iúdÀm øÀr gelür 16.
Çü devlet gide èaúla noúãÀn gelür
Ne õikr itse bÿc ü perìşan gelür 17.
Ne sulùÀn ki vaøèın teàayyür ide
ÒilÀf-ı ãavÀb üzre tedbìr ide. 1.
İde èadl yirinde ôulm ü sitem
Úıla úahr idecege beõl ü kerem. Ne kim işidür-ise úıla èamel, 2.
Óaúìr ola úatında ehl-i düvel.
307
P. 30a/12. “Beyt” kelimesi yok.
58
Úıla àayr-i ehline tefvìø işi, Başarur ãana her işi her kişi. 3.
éAceb ola mı devleti ber-úarÀr,
Yaòÿd úala mı óışmeti pÀyidÀr?
-Bi-óamdi èl-lÀh- ol ÒÀliú-i reh-nümÀy 4.
Virüpdür şehümüze gün gibi rÀy
Ki tedbìri her laóôa éayn-ı ãavÀb TemennÀsı her işde óaúdan åevÀb 5.
Úıla Óaú anuñ èömrini müstedÀm
İde èadl ü dÀdını ber-devÀm Õikr-i 6es-.SulùÀneél-Muèaôôam Rükneéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿél-Muôaffer BerkiyÀruú bin MelikşÀh Yemìn Emìreél-Müéminìn -ÙÀbe Merúadehü7.
SulùÀn BerkiyÀruú be-àÀyet òïb ãÿretlü-y-ıdı. Muètedil úÀmetlü ve açuú úaşlu. Evvel
pÀdişÀhlıàı dört yüz 8.seksen altıncı yılda idi. Müddet-i èömrü yigirmi beş yıl idi. Ve on iki yıl pÀdişÀhlıú itdi. On üç yaşında 9.pÀdişÀh oldı ve vilÀdeti DÀrüél-Melik IãfahÀn’da idi. Tevúìè-i “-İètimÀdi èalÀéllÀh-” idi. Ve Vezìrleri èİzzi 10.él-Meliki308él-Hüseyin Bin NiôÀmüél-Melik idi. Ve anuñ úardaşı Müéeyyedüél-Melik idi. Ve bir úarındaşı daòı Faòrüél-Melik idi ki
11.
bunlar
NiôÀmüél-Melik’üñ oàlanları idi. Ve bir vezìri daòı Mecdüél-Melik-i Úamì idi. Ve óÀcibleri ÚımÀc idi. Ve óÀcib 12.èAbdüél-Melik idi. Ve SulùÀn BerkiyÀruú àÀyetde òïb-rÿy ve òoş-òÿy-ıdı. Ve baòşişci idi. AmmÀ anuñ rÿzigÀrında 13.çok óadiåeler ve àarìb vÀkıèalar oldı ve dürlü dürlü zaómetler çekdi. Çün SulùÀn MelikşÀh dünyÀdan gitdi,
14.
bu on üç yaşında úaldı. Ve oàlanlarınuñ büyücegi-y-idi ve atası
bunı velìèahdlige taèyìn itmiş-idi. Ve ol 15.óÀletde bu IãfahÀn’da idi. TürkÀn ÒÀtÿn BaàdÀd’da Emìrüél-müéminìn MuútedÀ Bi-’llÀh’dan der-òˇÀst úılurdı ki 16.
kendü oàlı Maómÿd bin MelikşÀh’ı sulùÀn úıla ve òuùbe anuñ adına oúına. Ve Emìrüél-
308
P. 30b/10 “él-Mülk” sayfada geçen diğer “Melik” kelimeleri “Mülk” olarak harekelidir.
59
müéminìn úabÿl itmezdi. Eydürdi:
17
“Senüñ oàluñ henüz küçücükdür, pÀdişÀhlıàa yaramaz.”
dirdi. Ve Òalìfe’nüñ Emìr Caèfer adlu bir oàlı vÀr-ıdı,
1.
MelikşÀh’uñ úız úardaşından.
Ve anı TürkÀn ÒÀtÿn terbiyet iderdi. Ve iúdÀmı bunuñ üzerine idi ki 2.MuútedÀ dirliginde daòı TürkÀn ÒÀtÿn beni Emìrüél-Müéminìn idineydi. Ve MelikşÀh ölmedin èazmları bunuñ üzerine 3.
idi ki İãfahÀn’da dÀrüél-òilÀfe düzeler ve óalìfe anı anda almaya ve Emìrüél-müéminìn
idivireler. Ve bu maènìyi òalìfe bilürdi. 4.Ve àÀyetde òïş gelürdi. Şimdiki óÀlde daòı TürkÀn ÒÀtÿn bu Emìr Caèfer’e ve atasına ve taéalluúÀtına mübÀlaàÀ ile 5.mÀl virdi. TÀ Àòir bu Emìr Caèfer varup babasından dilek itdi ki Maómÿd’ı sulùÀn úıla. Òalìfe daòı rÀøì olup 6.anı sulùÀn úıldı ve buyurdı ki òuùbeyi anuñ adına oúuyalar. Ve TürkÀn ÒÀtÿn Emìr Kerbuàa’yı getürdüp söyleãdi. 7.MübÀlaàa mÀl ve esbÀb virdi, ki vara, IãfahÀn’da BerkiyÀruú’u duta. Ve Emìr Kerbuàa daòı bir óaftada BaàdÀd’dan 8.IsfahÀn’a yetişdi ve NiôÀmél-Melik’üñ úulları bunuñ geldügin duyup BerkiyÀruú’ı şehr içinde gizlediler. TamÀm 9.IãfahÀn Emìr KerbuàÀéyı arayup bulmadı. Ve ol gice aldılar, Atabeg Gümiştigin, ki baña atabeglik eylemişdi, SÀve’de olurdı, 10.
anuñ úatına iletdiler. Ol daòı alup BerkiyÀruú’ı Rey’e iletdi. Ve anda taòta geçürdi. Ve Ebÿ
Müslim, ki Rey’üñ reéìsi idi, 11.bir muraããÀ tÀc BerkiyÀruú’uñ başına urdı ve sulùÀnlık ãÿretin baàladı. Ve yigirmi biñ miúdÀrı kişi Rey’de bunuñ
12.
úatına cemè oldı. Ve TürkÀn ÒÀtÿn anı 13.
işidüp oàlı-y-ıla BaàdÀd’dan IsfahÀn’a geldi ve IsfahÀn’a girüp
şehri kendüleri úaléa
idindiler. Ve BerkiyÀruú daòı leşkeri-y-ile yüriyüp IãfahÀñ’un üzerine geldi. TürkÀn ÒÀtÿn daòı
14.
òazìne açup mÀl üleşdürdi ki üzerinden BerkiyÀruú’ı defè ide. Áòirüél-emr Mecdüél-
Melik ve TÀcüél-Melik, ki müdebbirleri
15.
ve meşveretçileri idi ve İsfehsÀlÀr-ı and adlu emìr,
ki MelikşÀh’uñ muúarreb úulıydı, ittifÀú idüp tedbìr itdiler,
16.
ki beş yüz biñ filoriyi
BerkiyÀruúéa babasınuñ mìrÀåından vireler. TÀ IãfahÀn’dan geçüp gide. BerkiyÀruú daòı 17.
úabÿl idüp mÀlı aldı ve andan geçüp HemedÀn’a geldi. Ve TürkÀn ÒÀtÿn Melik èİsmÀil’e, ki BerkiyÀruú’uñ
1.
ùayısıdur, mübÀlaàa mÀl
ve esbÀb ve cebeòÀne ve ÀlÀt-ı óarb gönderdi ki BerkiyÀruú’ıla cenk ide. Eger ele 2.getürürse TürkÀn ÒÀtÿn Melik İsmÀèìl’e varup menkÿóası ola. Ol daòı rÀøì olup esbÀb düzdi. 3.Ve Kireç nevÀóìsinde BerkiyÀruà-ıla uàraşdı. Ve furãÀt BerkiyÀruà’uñ olup Melik İsmÀéìl’i ãıdı. Úaçup
60
4.
Zübeyde ÒÀtÿn úatına, ki úız úardaşı-y-ıdı ve BerkiyÀruà’uñ anasıydı, geldi. SulùÀn daòı
nesne dimedi. Áòir 5.bir ùarìúa ile dutup öldürdi. Ve andan ãoñra BerkiyÀruà’uñ èammusı Alp309 Arslan oàlı Tebeş òurÿc idüp àalaba 6.
leşker cemè itdi ve KuhistÀn nevÀhìsine geldi. Ve BerkiyÀruú úatında leşker azdı,
muúÀvemet idemezdi. Ve TürkÀn 7.ÒÀtÿn daòı fevt olmışdı. Diledi ki úarındaşı Maómÿd’ıla ittifÀú ide. Sürüp IãfahÀn’a geldi. Ve Maómÿd daòı işidüp 8.istiúbÀl itdi. Ve birbiri-y-ile bulışup at üzerinden görüşdiler; òïş muóabbet-ile söyleştiler. Götürüp BerkiyÀruú’ı 9.
úondurdılar. Ve MelikşÀh’uñ úulları ayru ve Bilge’nüñ ki Maómÿd òiõmetinde idiler, ittifÀk
idüp BerkiyÀruú’ı meydÀn
10.
köşkinde dutdılar, óabs itdiler. Ve yarındası úaãd itdiler kim
BerkiyÀruà’uñ gözine mìl çekeler. NÀgÀh Maómÿd
11.
òasta oldı ve ùÀéÿn çıúardı. Eyle olsa
tevaúúuf itdiler. ÒÀli nice olur görelüm, didiler. Ol hafta 12.içinde Maómÿd Àòirete naúl itdi ve BerkiyÀruú’ı çıúarup taòta geçürdiler. Ve ol aralıúda Müéeyyedüél-Melik310 ÒorÀsÀn’dan 13.
yetişüp vezìr oldı. Ve cemì meãÀlih311-i salùanatı başarmaú ardınca oldı. NÀgÀh SulùÀn
BerkiyÀruú daòı 14.nesne çıúardı, bir vech-ile oldı ki bundan daòı ümìdi kesdiler, Áòirüél-emr AllÀhü -TeéÀlÀ- şifÀ virdi.
15.
TamÀm ãıóóat bulıcak leşker cemè idüp èammusı Neteş’üñ
cengine teveccüh itdi. Ve HemedÀn’a gelüp uàraştılar. Dört
16.
yüz seksen sekizinci yıl içinde
ãafer ayında BerkiyÀruú àÀlib olup èammusını ãıdı. Ve ol aralıúda
17.
Faòrüél-Melik ibn
NiôÀmüél-Melik ÒorÀsÀn’dan gelüp mübÀlaàa pìşkeşler ve armaàÀnlar getürdi. Óarìr-i serÀperdeler gibi
1.
ve aùlas dìvan-òÀneler gibi ve muraããaè taòt ve tÀzì atlar gibi ve cebe-
òaneler ve àarìb nesneler getürdi. Ve Ber-2.-kiyÀruú’a àÀyetde òïş gelüp MüéeyyedüélMelik’i èazl itdi. VizÀretini bu Faòrü ’l-Melikée virdi. Ve bir niçe günden ãoñra 3.bir úaç mülóid fidÀyìler BerkiyÀruú’ı bıçaà-ıla urdılar. Òaylì zaómet çekdi. Áòirü’l-emr AllÀhü -TeéÀlÀ- şifÀ virdi ve andan 4.geçüp èammusı Arslan Aràunéı ki ÒorÀsÀn’da baş çekmiş-idi, aña uàraşmaàa gitdi. Ve úarındaşı Sancaréı Atabeg 5.
ÚımÀc birle leşkerüñ öñince yürütdi ve kendüsi ardınca añıl añıl gitdiler. Bu èammusından
àÀyetde óaõer iderdi ve 6.iòtiyÀt úılurdı. ZìrÀ àÀyetde bì-bÀk ve cüréetlü idi. Ve bì-nihÀyet 309
P. 31b/5. “olup” şeklinde “vav”lı yazılmış ve harekelenmiş. P. 31b/12. “él-Mülk” olarak yazılmıştır. 311 P. 31b/13 “maãlaóat” 310
61
leşker daòı vÀr-ıdı. Buñlar bu úorúı-y-ıla 7.gelürlerdi. AllÀh taúdìri-y-ile Merve’de bir úul Arslan Aràun’ı bıçaà-ıla urup öldürdi. Ve BerkiyÀruú 8.cengsiz ve zaómetsüz òazìneye ve esbÀba yetişdi. Ve anuñ emvÀlini cemè idüp geçdi, Türmüdée geldi ve anda 9.daòı ne kadar mÀlı vÀr-ise aldı. Ve úarındaşı Sancar’ı ÒorÀsÀn’da emìr diküp kendüsi èIrÀú’a teveccüh itdi. Ve ol
10.
vaút ki Müéeyyedüél-Melik maèzÿl oldı, SulùÀn MelikşÀh’uñ úulı Anar úatına
geldi, eyitdi: “Niçün óareket 11.úılmazsın? TürkÀn oàlı Maómÿd senden yeg midi? SulùÀn òïd seni cemìè oàlanlarından yigrek severdi ve saña 12.oàul dirdi. Ve cemiè rièÀyÀ ve sipÀhìler seni yigrek isterler. Ve mÀluñ çoú ve bahÀdurlıàuñ var, òurÿc
13.
eyle Bir defèa fetó itdügüñ gibi
cihÀn saña müsellem olur.” didi. Bu daòı maàrÿr olup baş çekdi ve úızıl
14.
otaú ve günlük ve
serÀ-perde kendü elúÀbıyla itdürüp dutdı ve daèvÀ-yı salùanat itdi ve IãfahÀn’dan, ki
15.
kendü
óükminde idi, çıkıb Riy’den312 yaña teveccüh itdi. Bir menzil varınca bıçaà-ıla urup ol arada313 helÀk itdiler. Ve 16.Müéeyyedüél-Melik çün bunuñ gibi günÀhda bulundı ve Mecdüél-Melik, ki òaãmıydı, pes èIrÀú’da ve ÒorÀsÀn’da yiri
17.
yoà-ıdı, úaçup314 Genci’ye SulùÀn bin MelikşÀh
úatına geldi. Ve bunı daòı ùalebine teràìb itdi ve az leşker-ile
1.
Genci’den ÒorÀsÀn’dan
yaña teveccüh itdürdi. Ve BerkiyÀruú daòı ÒorÀsÀn’dan KÿhistÀn’a geldi ve Mecdüél-Melik 2.
Ebuél- Faøl-ı Úamì ki vezìr ve müstevfì-y-idi ve cemìè memÀlik elinde idi, ve umÿr-ı
salùanat úamusı aña tefvìø olunmuşdı. 3.AmmÀ begler ve òÀãekìler rÀøì degüldiler. SulùÀn’a èarø itdiler. SulùÀn itmedi, bunlara àazab itdi. Ve bunlar 4.daòı Mecdüél-Melik’üñ çÀdırına úaãd itdiler. Mecdüél-Melik úaçup SulùÀn’uñ serÀ-perdesine düşdi. Mecdü
5.
él-Melik’üñ
çÀdırını ve esbÀbını yaàmaladılar. Andan yüriyüp serÀperde úatına ve SulùÀn’a òaber viribidiler ki “Anı elbette 6.bizüm elümüze virgil!” didiler. SulùÀn rÀøì olmazdı. Ve MecdüélMelik eydürdi: “İy PÀdişÀh! Çün devlet maãlaóatı 7.bendedür, úo beni çıúayın; her ne ki maúãÿdlarıdur baña itsünler. Ve SulùÀn gine kendü saàlıàında ve salùanatda315 8.olsun.” didi. SulùÀn ruòãat virmezdi. Çün leşker gördiler ki SulùÀn virmez, yüriyüp òazìneyi ve 9.òaymeyi yaàmaladılar ve serÀ-perdeyi yırtıb girdiler. Otaú içinden Mecdüél-Melik’i, saúalına yapışup
312
“Rey”, bk. RÀvendì, RÀhatüés-sudÿr ve Àyetüés-surÿr, çev. Ahmed Ateş, I, s. 141. P. 32a/15. “orada” 314 P. 32a/17. “úaçup” kelimesi yok. 315 P. 32b/7. “salùanatında” 313
62
10.
çıúardılar ve
pÀre pÀre eylediler. SulùÀn çün bu òÀli gördi, àÀyetde perìşÀn olup serÀ-
perdenüñ bir ùarafından çıúdı.
11.
Úaçup Emìr-i Áòur Begéüñ çÀdırına düşdi. Emìr-i Áòur Beg
úarşu çıúup yir öpdi, eyitdi: “SulùÀn
12.
nite oldı, böyle geldi?” didi. SulùÀn eyitdi: “Bu ne bì-
edeplik ve ne óürmetsüzlikdür ki bu leşker itdiler,
13.
óaremümüze girdiler. Bunca küstaòlıú
itdiler. Dur, var bunlara eyit ki maúãÿdları ne ise òïd itdiler gine óÀcetleri
14.
ne ise yirine
getürelüm, daàılsunlar, gitsünler.” didi. Emìr-i Áòÿr Beg SulùÀn’ı çÀdırda úoyup kendüsi atlandı, 15.bu leşkere geldi. Evvelden òïd bile ittifÀkı vÀr-ıdı. IãlÀò itmege muúayyed olmayup SulùÀn’a Àdem gönderdi, eyitdi:
16.
“Bunlar ıãlÀóa úÀbil degüller, elbette azàunlıú üzerine
iúdÀm itmişlerdür. HemÀn tedbìr oldur kim başuñ çÀresin
17.
úılasın ve bir ùarafdan çıúup
gidesin.” didi. SulùÀn girü Àdem gönderüp der-òˇÀst úıldı ki: “Bir pÀracuú
1.
bunları
teskìn úıl ki ben316 bir menzil urayım.” didi. On on bìş òÀãakì-y-ile çıúup Riy’den yaña gitdi. Ve bu
2.
leşker cemìè SulùÀn Muóammed bin MelikşÀh úatına cemè oldılar. Ve SulùÀn
Muóammed daòı HemedÀn’a gelüp bìş nevbetde 3.kös ü neúúÀre urdı. Ve tamÀm sulùÀn olup Müéeyyedüél-Melik’i vezìr idindi ve tedbìr-i memlekete meşàÿl oldı. 4.
SulùÀn BerkiyÀruú yüriyüp ÒorÀsÀn’dan ve GirÿgÀn’dan ve Riy’den leşker cemè idüp
SulùÀn Muóammedéüñ üzerine 5.yüridi. SulùÀn Muóammed daòı berÀber olup cenk itdiler. İttifÀúa SulùÀn Muóammed ãınup úaçdı ve Müéeyyedü 6.él-Melik ele girdi. Birkaç gün óabs itdiler. Óabs’den òaber gönderdi, eyitdi: “Eger SulùÀn benüm günÀhum èafv idüp 7.beni ÀzÀd kılup girü manãıb vizÀreti bañÀ virse, SulùÀn’a yüz biñ dìnÀr vireyüm.” didi. SulùÀn 8.daòı filoriye muòtÀc idi. RÀzì olup yedi güne vaéde úıldılar. Yedi günde Müéeyyedüél-Melik mÀlı teslìm ide 9.ve yedinci gün vizÀreti teslìm ideler. Ol daòı çıúup mÀlı bulışdurmaàa ve ödünç almaàa başladı. TamÀm mÀlı
10.
tertìb itdi ki bu gün teslìm ide ve yarın mühr-i òazìneyi ve
devÀt-ı vizÀreti öñinde úoyalar. Ve òazinedÀrlar-ıla
11.
ol gün bu mÀluñ nakdinde ve cinsinde
ve úıymetinde münÀúaşa itdi, anları incitdi. Ol sebebden ol gün 12.bu úaziyye teéòìr olundı. Yarındası SulùÀn otaúda yaturdı, uyurdı. Oàlanlardan bir ibrìú oàlanı 13.bir cemÀèat-ıla keleci iderdi ve eydürdi ki: “Bu Selçuúlar nice óamiyyetsüz ve àayretsüz olurlar. Bir kişi bunları şol 316
14.
úadar iş itdi ki bir deféa atasınuñ úulına iàvÀ idüp baña èÀãì úıldı, pÀdişÀhlıàına
P. 33a/1. “ben” kelimesi yok.
63
úaãd itdi.
15.
Ve aña bunca çetr ve serÀ-perde ÀlÀt-ı salùanat düzivirdi317. Ve ikinci deféa
Gencì’ye varup úarındaşı fÀrià 16.iken taórìk itdi. bunca vaút ÀvÀre eyleyüp Àòir getürdi bunuñıla uàraşdurdı. Şimdiki óÀlde
17.
bu girü aña vizÀret virüp memleketini aña tefvìø ider.” didi.
Ve bunı sulùÀn işidürdi. áÀyetde
1.
bu söz eåer idüp àazaba geldi ve bir minceyi eline
alup otaúdan ùaãra çıkdı, eyitdi: “Tìz Müéeyyedüél-Melik’i getürüñ!” 2.Getürdiler. Eyitdi: “Gözin baàlañ!” Baàladılar ve bir kürsì üzerine oturtdılar. Ve SulùÀn kendü eliyle, bir zaómì kendü 3.eliyle şöyle urdı ki başı yire düşdi. Ve SulùÀn ol söyleyen oàlana baúup eyitdi ki: “Selçuúlaruñ
4.
óamiyyetin gördüñ mi, nice imiş?” didi. HemÀn ol oàlan úaçup ayruú
SulùÀn’uñ yüzine gelmedi. Ve andan ãoñra 5.girü nice deféa SulùÀn BerkiyÀruú-ıla SulùÀn Muóammed arasında cenk oldı. Fi-él-cümle biş deféa aralarında 6.cenk; dört deféasında BerkiyÀruú àÀlib oldı, bişinci defèa nuãret SulùÀn Muóammedéüñ olup BerkiyÀruú’ı 7.ele getürdi, helÀk itdi. Beyt: Budur Àdet-i çaró-i nÀ-pÀyidÀr Ki birdür aña sÿúì vü şehriyÀr 8.
Úamusına ãunar ecel cÀmını
Cemìèine baàlar fenÀ dÀmını Ne şÀh olduàiyçün müdÀrÀ úılur 9.
Ne dervìş olıcak muóÀbÀ úılur
BerÀberdür aña velì vü nebì Dimez bu cüvÀndur yÀòÿd bu ãabì 10.
Gehì kişi halúa ser-tÀc ider
Yine MÀl ü mülkin tÀrÀc ider Gehì menzilin evc-i eflÀk ider 11.
Yine merúadın èÀúibet òÀk ider
317
P. 33a/15. “düzdi”
64
Kamu şÀdìlıàuñ soñı àam durur Úamu düginüñ ãoñı mÀtem durur 12.
ŞarÀbuñ ãafÀsın giderür òumÀr
Deger mi gülüñ rengine renc-i òÀr Kişi saèy idüp arturur mÀlını 13.
Uzanduúça uzadur ÀmÀlını
Gider kendüsi kalur ÀmÀl ü mÀl èAmel yoà-ısa göre kim néola óÀl 14.
Düriş hÀãıl itmege ãÀlik-i èÀmÀl
Niye irişiser bu ùÿl ü emel èAmeldür gereklü kişiye hemìn 15.
Ki úabrinde anuñla olur emel
Nite geldi şol ŞÀh SulùÀn MurÀd áazÀ ıssı, èadl ehli, pÀk iètikÀê. 16.
İşi dÀyimÀ òayr ü ihsÀn durur
CihÀn òalúına ôıll-i RaómÀn durur Anuñ devletin úıla Óaú pür-devÀm 17.
Ki èÀlem dutupdur anuñla niôÀm.
Õikr-i es-SulùÀñ áıyÀåeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿ ŞücÀè
1.
Muóammed Bin MelikşÀh
Úasìm Emìreél-Müéminìn Emìreèl-müéminìn SulùÀn Muóammed tamÀm úad-ıdı ve uzun úaşlu, ãaruşın ve úara 2.
ãakullu. VilÀdeti dört yüz yetmiş dördünci yılda idi. PÀdişÀhlıàı on üç yıl idi ve müddet-i
èömri otuz 3.yedi yıl idi. Evvel318 PÀdişÀhlıàı SulùÀn BerkiyÀruú öldükten ãoñra dört yüz doúsan sekizinci yılda idi.
318
4.
Tevkìè-i “-İstaènetü biéllÀh-”-idi. Vezìrleri: Evvel vezìri
P. 34a/3. “ol”
65
Müéeyyedüél-Melik idi. Andan ãoñra319 ÒÀùirüél-Melik idi. Andan 5.ãoñra Saèdüél-Melik idi ve NiôÀmüél-melik bin Aómed idi ve Rebìbüéd-devle idi. Ve hÀcibleri èAbdüél-Melik idi ve èömri úırú 6.etegin Ve ÓÀcibi èAlì BÀr idi. Ve SulùÀn Muóammed be-àÀyet dìn ü diyÀnet-ile maérÿf ve èadl ü ãiyÀnet-ile mevãÿf idi. 7.Ve rÀyib-i ãÀyib ve èahd-i åÀbit ve vaédesi ãÀdıú idi. Dìnüñ ièõÀzında ve melÀhide ve melÀèìnüñ úalèında 8.ve úÀhrında be-àÀyet mecd ü sÀèy-ıdı. Ve beyøa-i İslÀm saúlamaúda yed-i beyzÀ göstermiş-idi. Ve bidéatı ve ilóÀdı 9.götürmekde cehd-i belìà kılmışdı. Şimdi hikÀyeti õikr olunsa gerekdür: Göre-y-idi SulùÀn’uñ cehdine ve ciddine
10.
ve ol
úalèanuñ fetóinde kÿşeşine iètiúÀd úılaydı ki tamÀm yedi yıl anuñ üzerine düşüp muóÀãara úıldı. Gicede 11.ve gündüzde bir pÀre rÀhat olmadı. TamÀm fetó idüp melÀóide úalìè itmeyince 12.
ve her kimde ki ol ilóÀddan eåer ü nişÀn
bulınaydı ve yÀhÿd ol melÀóide ile fi-él-cümle
münÀsebeti ola-y-ıdı, başın kesüp siyÀset iderdi. Ve SulùÀn
13.
Muóammed evvel ki pÀdişÀh oldı, karındaşınuñ úul oàlanları äadaúa vü
Ayaz adlu kişiler èÀãì oldılar. BaàdÀd’da 14.bì-nihÀyet leşker cemè itdiler. Şöyle ki SulùÀñ’dan leşkerleri ve şevketleri ve esbÀb ve Àletleri ziyÀde idi.
15.
Ve SulùÀn daòı varca leşkerin cemè
idüp anlarÿn muóarebesi-y-içün BaàdÀd ùarafına müteveccih oldı. Ol gün ki
16.
cenk oldı,
AllÀhü -TeéÀlÀ- ùarafından meded-i ÀsumÀnì yetişdi ve nuãret-i RabbÀnì ôÀhir oldı. Eydürler kim “Bu òaãm
17.
leşkerinüñ üzerine gökde bir úara bulut belürdi. içinde ejdeha şeklinde
ãÿretler vÀr-ıdı, aàızlarından odlar
1.
ãaçılurdı. Şöyle ki, anuñ heybetinden cemìè leşker
vehm alup ekåer silÀóların320 dökdiler ve ölmege muntaôır 2.durdılar321. Ve kıyÀmet úorúusını tamÀm müşÀhede úıldılar ve perìşÀn olup başlı başı úayusı oldı. Şöyle ki, 3.iki leşker bir arada bulınmadı. Ve äadaúa ol cenkde öldi. Ve Ayaz dutsaú oldı. Ve SulùÀn anı daòı siyÀset 4.itdi ve buyurdı kim äadaka’yı ölüler arasında isteyüp, gövdesinde nişÀnlar vÀr-ıdı. Ol nişÀnlar sebebi-y-ile 5.buldılar ve başın kesüp SulùÀn úarındaşı Sancar’a ÒorÀsÀn’da gönderdi.
319
P. 34a/4. “ãoñra” kelimesi yok. P. 34b/1. “silÀóların ve yaraúların” 321 P. 34b/2. “ùurdılar” 320
66
Ve ol eyyÀmda ki SultÀn Muóammed ile 6.BerkiyÀruú arasında iótilÀf vÀr-ıdı ve SulùÀn Muóammed’e fütÿr gelmiş-idi. MelÀóide-i melÀèìnüñ işleri àÀyetde 7.úuvvet ve şevketleri ziyÀde olmış-ıdı. Ve her şehre Àdemler göndermişler-di, iòfÀ-y-ıla ilóÀda daèvet iderlerdi. 8.Ve IãfahÀn’da bir kişi, èAbdüél-melik èAùùÀş dirlerdi, ibtidÀda kendi şìèaya nisbet iderdi. Bundan ãoñra 9.ilóÀd töhmetin itdiler. IãfahÀnéuñ ulemÀsın úaãd itdiler ki aña taèrìz idüp ortaya getüreler. Andan úaçup Rey’e geldi.
10.
Ve andan ãoñra gelüp Òasan-ı äabÀó’a bulışdı ve
àÀyetde òïb òaù yazardı. IşfahÀn’da ekåeri kitÀblar 11.Anuñ òaùù-ıla idi. Ve bu èAùùÀş’ıñ bir oàlı vÀr-ıdı, Aómed adlu. Babası322 zamanında bìzÀrlıú iderdi ve kendi
12.
şöyle gösterürdi ki
atasınuñ meõhebine ve iètiúÀdına münkirdür ve andan bìzÀrlıú getürürdi. Ol sebebden
13.
atası
müttehem olup úaçıcak aña kimesne taèrìø úılmadı ve IãfahÀn’da kaldı. Ve ol úalèanuñ, ki 14.
SulùÀn MelikşÀh
IãfahÀn’uñ öñinde bünyÀd úılmış-ıdı ve düzgün itdürmiş-idi ve SulùÀn ki
àÀyip oldukları vaút òazìneleri
15.
ve silÀó-òÀneleri ve oàlanları ve sarÀy úızları cemìè anda
olurlar-ıdı. Ve DiyÀlmi’den bir cemÀèat vÀr-ıdı ki 16.Anlaruñ üzerine emìnler ve óÀfıôlar idiler. Bu Aómed bin èAbdüél-melik bunlaruñ ile ÀşinÀ olmış-ıdı ve oàlancuúları
17.
muèallimligi
ãÿreti-y-ile gelür giderdi ve bu sarÀy òalúına ùon ve giyecek ve sÀyir óavÀyiclerin alıvirür-idi. 1.
Ve sarÀy
úulcaàızların taèlìm ider-idi. Ve ol Deylemì’ler ile oturup bunlara ilóÀd ü
işrÀb iderdi ve bunlaruñ-ıla dostlıú ider-idi. 2.Bunlar òïd ilóÀda yaúìn idi. TamÀm bunuñ daèvetin úabÿl úıldılar ve bunı óÀkim úılup kendiler tÀbiè oldılar. Andan
3.
ãoñra bu Aómed-i AùùÀş IãfahÀnéuñ úapusında bir daèvet-òÀne düzdi.
Şehirden323 her gice cemÀèat gelürler-idi. 4.Ve bunuñ küfriyyÀtın ve ilóÀdın işidürlerdi. Varup kendüler maóallelerinde bir cemÀèat üzerine tamÀm muúarrer kılurdı324. 5.Pes alup bu daèvetòÀneye getürürlerdi. TÀ ki otuz biñ kişi bunlaruñ daévetin úabÿl úılup mülóid ve 6.dehrì ve bìdìn oldılar. Şöyle ki, buldıúları yirde müsülmÀnları helÀk iderlerdi ve oàlancuúları 7.uàrulayup öldürürlerdi. Ve ol èahdde bir gözsüz vÀr-ıdı, èUlvì Medenì dirlerdi ve ol daòı bunlardan 8.
olmış-ıdı. Onuñ bir úarañuca ãoúaàı vÀr-ıdı. Aòşama yaúın bu gözsüz bu ãokaàuñ başında
9.
durur idi. “AllÀh raómet itsün aña ki beni evüme iledüvere!” dirdi. Kim ki bunuñ eline
322
P. 34b/11. “baba” P. 35a/3. “şehre” 324 P. 35a/4. “úılup” 323
67
yapışup ol ãoúaàa
10.
varaydı, bir cemÀéat óÀøır durmışlardı, hemìn yapışup ol kişiyi içerü
çekerlerdi. Ve ol körüñ evlerinüñ
11.
dibinde bir úuyı vÀr-ıdı. Ol úuyıdan yollar eylemişlerdi,
zìr ü zemìnler vÀr-ıdı, anda kalurdı. Biş altı ay
12.
bunuñ üzerine geçdi ve bu şehrün ekåeri
yigitçükleri mefúÿd oldılar. Hiç kimesne bilmez ki nereye gitdiler. Öldükleri
13.
ve dirilikleri
bilinmezdi. Ve anaları ve ataları aàlayup yürürlerdi. Bir gün bir dilenci èavrat bu evüñ úapusına
14.
geldi, nesne dilenmege. Bu evden bir
iñildü işitdi. Òasta var ãandı, eyitdi: “Hastalara İlÀhì, şifÀ virgil!” 15.didi. Bu ol òalúı bu nesne ôann itdi, öle diyü. Dilediler ki etmek virmek bahÀnesi-y-ile bunı
16.
içerü çekeler. Bu èavrat 17.
cemÀèata
girmedi. Bunlar ilzÀm itdiler. Bu daòı úaçup bu åoúaàdan çıúdı ve bir bölük
uàradı. Eyitdi ki: “äol ãoúaàda bir evüñ öñinde bir yaramaz ÀvÀz işitdüm ve ol evüñ òalúı 1.
baña daòı úaãd itdiler, úaçdum.” didi. Ve bu òalÀyıú òïd cemìè àÀyiblerin istemekde ve
teftìşde idiler. Bunlardan 2.fiàÀn u feryÀd úopup tamÀm şehre òaber oldı. Bu soúaàa dopdolu oldılar. Ve bucaúları ve delikleri ararken nÀgÀh 3.ol zìr ü zemìnüñ yolın buldılar, gördiler. Gördiler kim biş altı yüz kişi daòı artuú kimsenüñ başın 4.kesmişler, kimisinüñ çÀrmìò eyleyüp elin ve ayaàın divÀra ùoúumışlar ve kimisin açlıàından ölmiş ve henüz 5.üç dört kişi daòı nefes virür, ölmemiş. Ve bu òalú kimisin oàlın buldı ve kimisin úarındaşın ve kimisin òıãımın ve yÀrin, dostın 6.buldı. Ve bu şehrüñ içinde bir àırìv ü feryÀd düşdi ki IãfahÀn’da ol gün úıyÀmet güni oldı ãandılar. Ve ol 7.köri ve èavratını ve oàlanını bulup getürdiler. BÀzÀr içinde oda yaúdılar ve ol maóalle òalúını tamÀm úırdılar. Ve úaçup 8.ol úalèaya giren úurtuldı. Ve SulùÀn Muóammed daòı çünki Sadaúa’nuñ ve Ayaz’uñ cenkinden fÀrià oldı ve 9.
IãfahÀn’a geldi. Bu melèÿnlar bu úalèaya tamÀm müstevlì olup yaraúları ve azuúları silaóları
ve bì-óÀd esbÀb
10.
ve ÀlÀt cemè itmişlerdi. SulùÀn daòı IãfahÀn òalúıyla bu úalèanuñ
muóÀãarasına meşàÿl oldı. TamÀm 11.yedi yıl óiãÀr itdi. Ve bu eånÀda vezìr Saèdüél-melik Ebì IãfahÀn’uñ uluları ve eéimmesi müttehem buldılar ve bir
12.
úaç deféa bunuñ óÀlini SulùÀn’a
èarø itdiler, inanmadı. ZìrÀ ki buna iètiúadı tamÀm idi, hìç bundan yaramazlıú
13.
ve bir türlü
òıyÀnet ôann itmezdi. Bu Saèdüél-melik’üñ bir óÀcibi vÀr-ıdı, cemìè esrÀrına muùìè idi ve hìç andan
14.
gizlü nesnesi yoà-ıdı. Ve ol muùùÀliè idi ki bunuñ melÀóide ile dili vardur. Meger ki
óiãÀrdan Aómed èAùùÀş
15.
bu Saèdüél-melik’e òaber gönderdi ki “Õaòìremiz dükendi, bize
68
õaòìre çÀre eylesün, yoà-ise tamÀm èÀciz olduk; 16.kalèayı virürüz.” didi. Saèdüél-melik eyitdi: “Bir hafta daòı ãabr eylesünler ki ben bu itüñ yaènì ki SulùÀn’uñ ayaàına
17.
yapışayım, yere
urayım, ortadan götüreyim.” didi. Ve SulùÀn daòı be-àÀyet mecrÿrüél-mizÀc idi. Ayda bir kez 1.
faãd iderdi. Saèdüél-melik faããÀd-ıla ittifÀú-ı feãÀda mübÀlaàa nesneler vaède itdi. Ve
biñ dìnÀr naúd virdi. 2.Ve bir zehirle ãuvarılmış nişter virdi ki SulùÀn bunuñ-ıla faãd ide. Bu òaberlere óÀcib müùùÀliè idi. Ve bu óÀcibüñ 3.bir àÀyet ãÀóib-cemÀl avratı vÀr-ıdı ki andan hìç nesne gizlemezdi. Bu vezìrüñ óÀlini ve úan alıcı-y-ıla 4.bu èavrata didi. Ve bu èavratuñ bir doãtı vÀr-ıdı ki gÀh gÀh òalvet bulışurdı. Anuñ-ıla bir gice bulışup eånÀ-yı 5.kelÀmda èavrat bu bÀbdan aña keleci söyledi. Ve anuñ daòı Şerefüél-İslÀm Àdemlerinden bir doãtı vÀr-ıdı, aña 6.
söyledi. Ol daòı Şerefüél-İslÀm’a söyledi. Şerefüél-İslÀm hemÀn ki işitdi, tevaúúuf itmegi
revÀ görmeyüp 7.durdı, SulùÀn’a geldi. Ve òalvet úılup SulùÀn’a bu keleciyi söyledi. SulùÀn daòı yarındası tecribe içün 8.kendüyi hastaya urdı ve “Tìz faããÀdı getürüñ!” didi. Ve faããÀd gelüp SulùÀn’uñ úolını baàladı ve nìşter çıúardı. 9.SulùÀn gördi ki nìşterüñ rengi bir dürlü, daòı pür325-heybet-ile faããÀduñ yüzine baúdı. FaããÀd SulùÀn’uñ heybetinden
10.
ve òıyÀneti
òavfından ditreyüp SulùÀn’uñ ayaàına düşdi. SulùÀn buyurdı ki ol nìşter ile bu faããÀddan 11.úan alalar. Fiél-óÀl úolı úararup öldi. SulùÀn, Saèdüél-melik’ün ilóÀdına tamÀm iètiúÀd idüp şekki ve şübhesi
12.
úalmadı. Ve buyurdı ki, anı daòı Ebÿél-èUlÀ-yı Maføal’ı daòı, ki aña daòı bu
töhmeti iderlerdi, dutup aãdılar. Ve hemÀn
13.
anuñ aãdugın göricek úaléaya vardılar326 ve
Aómed èAùùÀş’ı úalèadan indürdiler ve elini baàlayup bir devenüñ üstüne
14.
berkitdiler. Ve
IãfahÀn’a iletdiler. Yüz biñden ziyÀde idi èavrat ve oàlan ki çıúup öñünce ve ardınca yürirler, 15.
kim necÀset-ile oturdı kim topraà-ıla kim yüzine úara dürterdi ve başına kömür ve kül
ãaçardı ve öñünce
16.
ùabllar ve defler ve nÀylarla çalıcılar ve rü bÀéìler oúurlardı. Ve
muòanneåler ve ãÿret-bÀzlar oynardı. Bu èaôamet-ile
17.
ve izdióÀm-ıla şehre girüp meydÀnda
aãa úodılar. Yedi gün tamÀm durdı. Her gün oúlar ve ùaşlar urup
1.
nişÀngÀh
idinmişlerdi. Ve ol aãılduàı vaútde şehirden bir doãtı gelüp eyitdi: “Bu sen òïd èilm-i nücÿm 2.
daèvÀsın úılurduñ, hìç kendü ùÀlièüñde bu güni bilmedüñ mi?” didi. “VallÀhi ùÀlièümde
325 326
P. 36a/9. “pür” kelimesi yok. P. 36a/13. “úalèayı virdiler”
69
görmişdüm. Bir èacÀyib taèôìm-ile 3.ve izdihÀm-ıla IãfahÀnéa girürem ki hìç bir pÀdişÀh ol taéôìm-ile gelmedi. AmmÀ bu keyfiyet-ile olduàın bilmedüm.” didi. 4.
Ve daòı ol úalèada ne úadar melÀhide vÀr-ise çıúarup cemìèin envÀè-ı èuúÿbetler ile
depelediler. Ve SulùÀn ol úalèayı 5.òarÀb idüp yaúdı. Ve AllÀhü -TeéÀlÀ- dergÀhına şükürler idüp ãadaúalar üleşdürdi. Ve bu úalèanuñ fetói sebebi-y-ile 6.sÀyir melÀóide-i melÀèiyyenüñ daòı úuvvetleri ãındı ve başları aşaàa oldı. Ve andan ãonrÀ SulùÀn aàır leşker-ile 7.Şìrgìréi äaòrÀ-yıél-mevtée gönderdi ki andaàı melÀóideyi daòı daàıda. Şìrgìr varıcaú anlar daòı óiãÀra girdiler ve Şìr- 8.-gìr óiãÀruñ üzerine düşüp muóÀãara úılurdı. Ve tamÀm èÀciz úılmışdı ki SulùÀn’uñ vefÀtı òaberin işidüp 9.Şìrgìr’i kodı gitdi. AmmÀ SulùÀn’uñ himmeti bunuñ üzeriney-idi kim, ne úadar melÀóide vÀr-ise, cemìèini úalè idüp 10.èÀlemden bunlaruñ tamÀm vücÿdını götüreydi. ZìrÀ ki SulùÀn be-gayet dìndÀr kişi idi. èUlemÀyı ve ãuleòÀyı gÀyetde
11.
severdi,
ammÀ cemè-i mÀla be-àÀyet mÀyil idi. ÒvÀce Ahmed bin NiôÀmüél-melik ki bunuñ vezìri idi, Seyyid Ebÿ
12.
HÀşimée, ki HemedÀn’uñ reèìsi idi, úaãd itdi ve øÀmin oldı ki SulùÀn’a biş yüz
biñ filori vire. 13.Bu şarù-ıla ki SulùÀn, Seyyid Ebÿ HÀşim’i eline vire. Ve SulùÀn daòı rÀøì olup Seyyid’i dutmaàa Àdem gönderdi. 14.Ve bu Àdem varmazdan öñdin Seyyid’e òaber oldı. Fi-él-hÀl Seyyid üç oàlı-y-ıla atlanup bir gizlü yoldan
15.
bir haftada HemedÀn’dan
IsfahÀn’a irişdi. Ve SulùÀn’uñ òÀãlarından bir Àdem isterdi ki gicede bunı
16.
SulùÀn úatına
ilede. LÀlÀ Úara Tigin’i gösterdiler ki bu iş anuñ elinden gelür. Fiél-óÀl bir kìseye on biñ dìnÀr 17.
úoyup sürdi, Úara Tigin’üñ odasına geldi ve kìseyi öñüne dökdi eyitdi: “Bunı maèõÿr dut ve
bizi bu gice
1.
SulùÀn-ıla buluşdur.” didi. Kara Tigin èömründe bu úadar mÀl
görmemişdi. Müteóayyir kaldı, eyitdi: “MÀlı SulùÀn’uma
2.
yetişdürmek gerekdür.” didi.
Seyyid eyitdi: “Bu mÀl senüñdür.” didi. LÀlÀ daòı úabÿl idüp ol gice bunı 3.SulùÀn’a irişdürdi. Seyyid àÀyetde pìr idi ve nÿrÀnì-y-idi. AmmÀ gözleri örtülmişdi. Ol sebebden SulùÀn’uñ 4.òÀtÿnı Úutluà ÒÀtÿn daòı gitmedi, oturdı. Ve Seyyid, SulùÀn’a duèÀ itdi ve hediyye bir dürr-i yetìm ki, SulùÀn cemìè 5.èömründe anuñ miålin görmemişdi. SulùÀn’a tuòfe virdi ve aàladı. “ÒvÀce Aómed bir nice müddetlerdi ki 6.ben duèÀcınuñ ardınca olmışdı ve adumuzı yıúmaàa úaãd úılmış-ıdı. Şimdiki óÀlde işitdüm ki SulùÀn óaøretinden 7.ben úulını biş kez yüz biñ filoriye ãatun almış ki ben úulını SulùÀn anuñ eline vire. İmdi hÀşÀ SulùÀn’uñ èadlinden
70
8.
ve inãÀfından ve diyÀnetinden ki peyàamber oàlını metÀè-ı dünyÀya ãata. İşde ol biş yüz
biñ!” didi. “Ben duèÀcı 9.sekiz yüz biñ eyleyin, SulùÀn’a teslìm ideyin, SulùÀn anı banÀ teslìm itsün.” didi. “BÀri biz ôÀlim ve ôÀlim-ôÀdeye
10.
ne úadar taèaõõüp olursa daòı SulùÀn’a èayb
gelmez.” didi. SulùÀn bu úadar mÀl adın işitdi. Vezìrüñ muóabbetini
11.
göñlinden çıkardı ve
Seyyid’üñ sözini úabÿl úıldı. Ve bilesince müvekkel úoşdı, bu meblaàı teslìm idüp getüre. 12.
Andan soñra Ò˘Àce Ahmed’i Seyyid’üñ eline vireler. Seyyid bu müvekkel birle çün
HemedÀn’a geldiler, bu SulùÀn’uñ úulı
13.
bu şehirden nüzÿl úonak istedi. Seyyid eyitdi:
“Úonaú kÀrubÀn-sarÀydur ve nüzÿl kendi kìseñden yimek gerekdür.” didi.
14.
Bu, úula saòt
olup katı söyledi. Seyyid eyitdi: “Eger ebsem oturmassañ buyururam ki seni şu kapuda aãa úorlar.
15.
Ve ol meblaàa yüz biñ filori daòı øamm iderem, pÀdişÀha iletürem, biñ senüñ gibi
úuldan aña ol yigrekdür.” didi.
16.
Ol úul bu sözi işidicek sÀkin oldı ve bir hafta geçmedi ki
Seyyid bu sekiz yüz biñ filoriyi óÀøır 17.kıldı. Kimesneden ödünç almadı ve hìç nesne ãatmadı. Bu úul àÀyetde taèaccüp itdi. Ve Seyyid buyurdı ki
1.
aàaçlar getürdiler. Aàacı üçer úarış mikdÀrı kesdürüp
pÀreledi. Seksen pÀre aàaç eyledi ve uçlarını kesdürüp pÀreledi ve içlerini oydılar. 2.Ve her birinüñ içine bir kìse úoydılar ki on biñ filori vÀr-ıdı. Ve üzerine bir taòta mıòladılar, demürden 3.bir úaç ùoú úuşaúlar eylediler. Ve her iki aàacı bir deveye yükletdiler. Ve úırk deve tamÀm sekiz yüz biñ filori 4.birle bu úula úoşdı. Ve biñ filori daòı bu úula virdi ve gönderdi. Ve kendü daòı ardınca gitdi. Úul 5.çün ki bu meblaàı SulùÀn’aèarø itdi. SulùÀn ãordı, eyitdi: “Bu mÀlı ne yirden óÀãıl itdi?” Úul eyitdi: 6.“Kimesneden ödünç almadı ve mülk nesne ãatmadı ki cemì èini óazìnesinden çıúardı. Bu úadar daòı eglendük, 7.ùartmaúda ve naúad itmekde eglendük.” didi. SulùÀn be-àÀyet taèaccüp itdi ve ÒvÀce Aómed’i dutdı ve Seyyid 8.
gelicek eline virdi ve her èaôÀb ki ol Seyyid içün fikr itmiş-idi, anuñ aøéÀfını Seyyid aña itdi.
Naôm: 9.
Biregü-y-içün her ki úuyı úazar
Hemin kendü düşmeg-içün yir düzer Yimezsin çün sen rızkını kimsenüñ 10.
Yimez rızúını daòı kimse senüñ
71
Nedür arada pes bu cenk ü cidÀl Bu mekrÿ dü àÀ fitne iótiyÀl. 11.
Niçün àayrına úişi yavuz ãana
Ki itdügine ãoñ ucı utana Nice ãuãamış kişi àarka varur 12.
HemÀn girü ãusuzken cÀn virür
Ezelden ne kim kısmetüñdür hemÀn Saña irişen ol durur bì-gümÀn 13.
Kişi nice kim gÿşiş ve saèy-ile
Naãìbinden artuú getürmez ele Bu degül ki hìç itmiyesin ùaleb 14.
Ki Óaú úıldı her nesneye bir sebeb
Velì kimsenüñ mÀlına dutma göz YÀòÿd cÀh içün ãunma327 aña yüz 15.
Ki ãen òod gidersin kalur mÀl ü cÀh
Hemìn ortada óÀãıl olur günÀh CihÀnuñ fenÀsında yoú şekk ü rayb 16.
Bunuñ-çün èadÀvet olur saña éayb
Kimsenüñ irişme göñüline sen Ki úala senüñ daòı göñlüñ esen 17.
Eger görmedüñ ise bir pÀú zÀt
Ki cemè ola anda bu úamu ãıfÀt Gel imdi bu òalú ıssı sulùÀnı gör 1.
Göñül gögine mÀh-ı tÀbÀnı gör
327
P. 37b/14. “ãanma”
72
Ki oldur murÀd-ı zemìn ü zamÀn ZamÀn fitnesinde hem oldur amÀn 2.
Õikr-i es-SulùÀn-ı Aèôam Muèizzeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebuél-ÓÀriå Sancar bin MelikşÀh BurhÀn Emìre 3.él-Müéminìn Sancar, buàday eñlü kişi-y-idi ve yüzinde úabarcuú nişÀnları vÀr-ıdı ve saúalı úaba-y-
ıdı. Ve ammÀ bıyıàınuñ 4.baèøı úılı, úabarcuúdan gitmişdi. Ve yaàrını yaããı idi. Ve tevúìèi “-
tevekkeltü èalÀéllÀh-” idi. Vezìrleri Muèìneéd-dìn KÀşì 5.ve ŞahÀbeéd-dìn Ebu ’l-MuóÀsin idi ve Şerefeéd-dìn Ebÿ ÙÀhir idi ve Yaàan Beg ÚÀşúarì idi. Ve óÀcibleri ÓÀcib 6.áaz èAlì idi ve ÓÀcib Óüseyn idi ve Hacib NiôÀmeéd-dìn Maómÿd idi. Ve èÁl-i Selçuú’da SulùÀn328 Sancar gibi uzun èömür 7.sürmiş ve çoú pÀdişahlıú eylemiş yoà-ıdı. Ve bunuñ ùayyib èıyş ü mÀl óaãıl ìtdügi ve murÀdlarına ôafer bulduàı 8.ve şehirleri fetó itdügi ve leşkeri ãıduàı hiçbir pÀdişÀhda yoà-ıdı. Ve cihÀndÀrlıú ve padişÀhlıú úÀèidelerin 9.gökcek bilürdi. Umÿr-ı cüzéiyyede bir pÀre bön idi. Emekleri fikirlerde rÀy-ı ãÀyib-idi. Ve leşker çekmede ve òaãımla
10.
uàraşmaúda èaceb tedbìrleri vÀr-ıdı. Ve èadl ü
inãÀfı ve taúvÀsı èafÀfı be-àÀyet úÀmil idi. İbtidÀ-i emÀretinden,
11.
ki BerkiyÀruú úarındaşı
ùarafından ÒorÀsÀn’a beg oldı, Àòir salùanatına altmış bir yıl idi. Ve bu altmış br yıl içinde on 12.
ùokuô ulu fetó itdi. Ve áaznìn sulùÀnın dutdı ki hìç bir pÀdişÀh aña ôafer bulmaz-ıdı. Ve hem
girü SulùÀn Maómÿd 13.oàlanlarından BehrÀmşÀh’ı girü beg diküp muúarrer úıldı ki günde biñ filori bu şehrüñ àalÀtından SulùÀn Sancar’a
14.
vire. Ve kendü dìvÀnı òalkından bir Àmil nÀsb
idüp gitdi. Ve BerkiyÀruú vefÀt itdükden ãoñra ki Aómed Òan
15.
èÀãì olup Semerúand
memleketin dutmışdı, gelüp SulùÀn Sancar dört ay Semerúand’ı óiãÀr eyledi ve Àòir feth itdi, 16.
biş yüz yigirmi dördünci yılda. Ve Aómed Òan’ı dutdı ve atası MelikşÀh’uñ ne úadar
vilayeti vÀr-ise, tamÀm dutdı. 17.ZiyÀde daòı SìstÀn ve áaznìn’i ve ÒvÀrezm’i dutdı. Ve Atsuz bin Muóammed bin Nÿştiginée ÒvÀrezmì şÀhlıàını ol
1.
verdi.
Ve TÀceéd-dìn Emìr Ebuél Faøl Nìm-rÿz virdi ki dÀyim ulu cenklerde leşkerinüñ pehlevÀn oldı ve áaznìn 2.cenkinde anuñ filleriyle èacÀyib işleri vÀr-ıdı. Ve úarındaşı SulùÀn 328
P. 37b/6. “sulùÀn” ifadesi yok.
73
Muóammed, ki beş yüz on birinci yılda vefÀt 3.úıldı, SulùÀn Sancar’a èIrÀú’a geldi. Ve bu SulùÀn Muóammed’üñ oàlı SulùÀn Maómÿd anda sulùÀn olmış-ıdı
4.
ve taòta oturmışdı.
Úatındaàı begler taórìk itdiler ki èammusı SulùÀn Sancar ile muòÀrebe itdi. Áòir münhezim olup 5.úaçdı, Iãfahan’a gitdi. Ve SulùÀn Sancar memÀliki musaòòar úılup èadl ü dÀda meşàÿl oldı. Ve bir müddetden ãoñra Riy’e 6.geldi. Ve Maómÿdéÿn atabegi èAlì BÀr şöyle maãlaóat gördi ki SulùÀn-ıla meãÀlióa ideler. èAmmusı SulùÀn úatına Riy’e 7.vara ve bir ay sulùÀnuñ òiômetinde ola. Ve göçdügi vaút ùabl ve borı çaldurmaya ve úonduàı vaút úızıl 8.serÀperde dutmaya ve èammusı bindügi vaút ve atdan329 indügi vakt öñünce yayaú yüriye ve salùanat daèvÀsın 9.terk ide. Ve èAlì BÀr bu maãlaóat üzerine SulùÀn’a Ebuél-ÚÀsım İnsÀbÀdìèyi gönderdi. Ve Maómÿd ùarafından èözürlendi,
10.
eyitdi: “Bu óareket oàlanlık ve bilmezlikden
oldı. Destÿr olursa sulùÀnuñ òiõmetine varsun.” didi.
11.
SulùÀn daòı úabÿl idüp icÀzet virdi.
Maómÿd gelüp bir ay SulùÀn’uñ ol vaãf olınan keyfiyyeti üzerine
12.
oldı. Andan ãoñra SulùÀn
daòı buña òilèat geydürüp ol terk itdügi Àyìnleri girü erzÀnì úılup ve cevÀhir-ile
13.
muraããaè
úaftÀn ve laèl-ile muraããaè eyerlü atlar ve filler, muraããaè vaòt-ile ve çetr ve serÀ-perde baóşiş úıldı. Ve èIrÀú’uñ salùanatın 14.erzÀnì úıldı. Ve bÀúì beglerine mertebesine göre èizzet ve ikrÀm úılup aàırlıúlar virüp gönderdi. Ve andan ãoñra
15.
her şehirde èIrÀú ve MÀverÀéién-nehr
şehrlerinden kÿylar ve yirler kendü-y-içün òÀã dutundı. Ve SulùÀn Sancar
16.
be-àÀyet aôamet
óÀãıl itdi. Şöyle ki; anuñ óuùbesi KÀşàır’a óaddinden Yemen’üñ aúãÀsına degin Mekke’de 17.
ve TÀyif’de ve UmmÀn’da ve AderbiycÀn’da330 tÀ Rÿm sınurına degin oúınurdı.
Memleketüñ vüsèatı şol denlü idi ki
1.
kendü vefÀt itdükden ãoñra bir yıla degin öldügi
memleketüñ uclarında işidilmedi. Henüz òutbeyi anuñ adına 2.oúurlardı. Ve àÀyet devletlü ve dìn-perver pÀdişÀh-ıdı. Ve èulemÀyı be-àÀyet sever-idi. Şöyle ki; anuñ zamÀnında 3.òuùbeyi ÒorÀsÀn èÀlimlerinüñ mÀúãadı ve èÀmillerinüñ mercaèı olmışdı. Ve èulÿmuñ ve feøÀyilüñ menbaèı ve hünerlerüñ 4.maèdeni olmış-ıdı. Ve SulùÀn èulemÀ-y-ıla ve zühhÀd-ıla ve abdÀllar-ıla be-àÀyet iòtilÀù iderdi ve bunlaruñ-ıla dÀyim 5.òalvet, ãoóbet úılurdı. Ve ùon geymekde hiç tekellüf çekmezdi. Ekåer evkÀt sÀde bìz úaftÀnlar ve úuzı derisi 6.kürk
329 330
P. 38b/8. “andan” “Azerbeycan”,bk. İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1972, s. 85.
74
geyürdi. AmmÀ dÀyim taht üzerinde otururdı ve salùanat Àyìninden nesne eksük itmezdi. Ve 7.
çün ki cümle cihÀn aña müsellem oldı ve mülÿk-ı eùrÀf müsaòòar ve şarúda ve àarbda bunuñ
fermÀnı nÀfid oldı ve ulu 8.begler ve òadem ve óaşem bunuñ eyyÀm-ı devletinde gördiler ki kendülerden ulu kimesne yokdur, tÀgì ve bÀàì331 olup 9.ôulm elin uzatdılar ve rièÀyÀya bì-vech işler itmege başladılar. Şöyle ki; MÀverÀéién-nehr’de, ki SulùÀn’uñ dÀrüél-
10.
mülki Merv’den
ıraà-ıdı, øulümler ve bidèatlar itdiler ki hìç Àferìde aña taóammül itmiye-y-idi. Ve SulùÀn daòı 11.
biş yüz
otuz beşinci yılda memleketin ùavÀf idüp bunları øabù itmege Merv’den
Semerúand’a geldi ve ÒıùÀy’dan İlòan
12.
kÀfir ÀvÀzesi vÀr-ıdı ki bilÀd-ı İslÀm’a úaãd eyledi 13.
ve sulùÀn etbÀèinüñ
diyü. Ve bu MÀverÀéién-nehr’üñ òalúı ÒorÀsÀn’dan, leşkerinden
ôulminden ve taèaddìsinden şol úadar incinmişlerdi ki el altından kÀfire òaber gönderdiler, 14.
yürisün diyü. Ve bu leşker kendü azàınlıúları üzerine ve dimÀglarında kibirleri ve kendü
nefslerine iètiúÀdları
15.
daòi ziyÀde olurdı. Ve eydürlerdi ki: “Şimdiki òÀlde bizüm yüz biñ
tamÀm yaraúlu ve silÀólu atlumuz vardur ki 16.kimesne bize muúÀvemet idemez.” dirlerdi. Ve lÀf ururlardı. Bu eånÀda İlòan KÀfir ÒıùÀy’dan bunlaruñ üzerine
17.
yüridi. Úum ve Úayır
saàışınca leşker-ile ve Òarlıú adlu kÀfirüñ daòı otuz úırú biñ atlusı bilelerince
1.
gelüp
buluşdılar. SulùÀn leşkerinüñ varcasın tertìb idüp muúÀbil olıcak kÀfir bì-nihÀyet idi. ÒorÀsÀn leşkerine 2.hezìmet vÀúiè oldı. Bir vech-ile ki otuz biñ kişi tamÀm ki ol cümleden tamÀm dört biñ ulu begleri şehìd 3.oldılar. Ve ol vÀúıèa daòı tevÀrìhde yazılıcak muãìbet oldı ve SulùÀn müteóÀyyir kaldı. Öñin ve ardın kÀfir aldı. 4.
TÀceéd-dìn Ebuél-Fazl ki Nìm-rÿz pÀdişÀhıdı, eyitdi: “İy SulùÀn! Ne ùurursın?
Ùuracak vaút mıdur? 5.Başÿñ çÀresin yimek gerek.” didi. Eyle diyicek üç yüz -demire müstaàraú- atlu-y-ıla kendüyi kÀfir 6.leşkerine urdı ve bir ùarafa çıúdı. Ve gördi ki hemìn on biş kişi úurtulmış. Ve bu on biş kişiyle yüz 7.ãaórÀya dutdılar. Ve bir Türkmen ele girdi, úılavuz idindiler. Ve Belò vilÀyetine geldiler. Ve Tirmiõì úalèasına girdiler. 8.Andan ãoñra eùrÀfdan leşker òalúından kaçan úurtılan birer birer gelmege başladılar. Gelüp ölmişler-çün taèziyet idüp 9.ve bÀúìler içün tehniyet iderlerdi. Ve Ferìd KÀtib dirlerdi, bu vÀúıèada iki Beyt didi. Beyt: 331
P. 38a/9. “yaàı”
75
10.
Úılıcuñ birle şehÀyir yüzini dutduñ tamÀm,
Düşmanuñdan úırk yıldur kim alursın intiúÀm. 11.
Ger irişdiyse yüzüñüz devletine ne èaceb
Şol ki bir óÀl üzre bÀúì úala óaúdur veés-selÀm. 12.
Neår: Ve çün ki SulùÀn leşker içinden gitdi. Nìm-rÿz pÀdişÀhı TÀceéd-dìn SulùÀn’uñ
yerinde durup mübÀlaàay-ıla
13.
cenk itdi. Çün kÀfiri úırdı ve bunuñ bahÀdurlıàına ÒiùÀy332
òalúı óayrÀn kaldılar, Àòir ele girdi. Dutup
14.
İlòan’a getirdiler. İlòan be-àÀyet òïş gördi. Bir
yıl ãalıvirmedi ve TürkÀn ÒÀtÿn daòı, SulùÀn Sancar’uñ
15.
eşi, ol daòı ele girmişdi ve Bir
yıldan ãoñra İlòan ikisin daòı SulùÀn’a gönderdi. Ve MÀverÀéién-nehr’i tamÀm
16.
İlòan
kendüye müsaòòar kıldı ve hükm ü óükÿmete meşàÿl oldı. Ve bu nekbet esnÀsında ÓvÀrezmşÀh Atsuz
17.
daòi èÀãì oldı ve Merv ve NìsÀbÿr’ı be-àÀyet yaàmaladı ve çok òazÀyin
ve defÀyin buldı ve ôaòìrelerin Aldı.
1.
SulùÀn anı işidüp aña òaber gönderdi. Ol daòı
fuøÿlÀne cevÀb virdi. SulùÀn daòı muúayyed olmadı. 2.Kendü daàılmışların divşürmege333 ve aóvÀlin øabù itmege meşàÿl oldı. Ve bir yıla degin tamÀm girü erkÀn-ı devlet 3.cemè olup esbÀb-ı salùanat müheyyÀ oldı. MÀfÀtalara tedÀrükler olındı ve eùrÀfdan ilçiler ve hedÀyÀ gelmege 4.ve devlet ve pÀdişÀhlıú girü ibtidÀsından dutdı. Ve bunuñ üzerine yedi yıl tamÀm pÀdişÀhlıú müstemirr oldı. 5.Ve biş yüz úırk üçünci yılda SulùÀn, Riy’e geldi. Ve eùraftan ilçiler geldiler. Her birine mertebesince aàırlıú idüp
6.
gönderdi. Ve SulùÀn Mesèÿd áaznìn’den áÿr pÀdişÀhı Sÿrì’nüñ başını
göndermişdi, èarø itdiler. 7.Ve andan ãoñra SulùÀn gelüp on beş gün SulùÀn-ile oldı ve anı daòı uàurlayup èahdi bekleyüp 8.gönderdi. Ve cümle èIrÀú beglerine òilèat virüp òoş gördi. Ve bu yılın ramaøÀnında girü ÒorÀsÀnéa geldi. 9.Ve yıldan ãoñra áÿr’uñ meliki Óasan biniél-Óüseyn òurÿç itdi. Ve èAlì Çetrì ki SulùÀn óÀcibi idi, HerÀ’nuñ334 begligini
10.
virmişdi, ol daòı èÀãì
olup Òasanéıla ittifÀú eyleyüp bile yüridiler. Ve SulùÀn’a cemìè nesneden bunuñ èÀãìliàı 11.úatı
332
P. 39b/13. “ÒiùÀéì” P. 40a/2. “dirşürmege” 334 P. ve A. “HerÀ’nuñ” olarak yazılan kelimenin “Herat’uñ” olduğu muhakkaktır. 333
76
geldi. ZìrÀ ki buña bunca eylük idüp müsÀòaralıú335 mertebesinden çıúarup bu mertebeye irüşdürmişdi.
12.
SulùÀn daòı Merve’den ne úadar leşkeri vÀr-ise cemè idüp HerÀt nevÀóìsine
geldi. Ve Óasan daòı èAlì Çetrì 13.birle ittifÀk idüp úarşu yüridiler. AmmÀ bunlaruñ leşkeri beàayet mübÀliàa idi. Fiél-cümle ortada òaylì cenk 14.oldı. Áòirüél-emr Óasan leşkeri münhezim 15.
Fiél-óÀl buyurdı.
olup SulùÀn àÀlib oldı. Óasan’ı ve èAlì Çetrìéyi dutup SulùÀn’a getürdiler.
èAlì Çetrì’yi èalem dibinde ikiye biçdiler. Ve Óasan’ı bile esìr idüp aldı, ÒorÀsÀn’a gitdi. Ve ÒıùÀyìlerüñ
16.
muãìbetinden berü SulùÀn henÿz bir fetó itmemişdi. Bu fetóe be-àÀyet şÀdÀn
olup heybeti ve óışmeti girü evvelki
17.
gibi oldı ve pÀdişÀhlıú yeñi revnÀú buldı. Ve bir
müddet daòı bunuñ üzerine geçdi. Áòir biş yüz úırú sekizinci
1.
yılda èUzlar336 VÀúıèası vÀúiè oldı. Anuñ keyfiyyeti
bu vech-iledür ki bunlar bir bölük TürkmÀn ùÀéife idi. Otlaúları 2.ve yaylaúları Belò yöresinde idi. Her yıl yigirmi dört biñ úoyun sulùÀnuñ maùbaòına vaøìfeleri idi ve Òïn-3.-sÀlÀrı dÀyim kendü Àdemìsinden Àdem gönderürdi, getürürdi. AmmÀ bu varan Àdem anlara úatı taèaddì iderdi, 4.ve taóakküm iderdi. Úoyunuñ eyüsinde ve yavuzında bunları òaylì incidürdi ve şenìè lafôlarla sögerdi. 5.Ve bunlaruñ arasında èırø ehli ve nièmetlü kişiler vÀr-ıdı. Anlara cürèet iderdi. Anlardan rüşvet umardı. 6.Anlar daòı rüşvet virmege èÀr iderlerdi. Áòirüél-emr incinüp ol kişiyi iòfÀ-y-ıla helÀk itdiler. Çün ki 7.koyunuñ maùbaòa varacak mevsümi oldı, bu kişi gelmedi ve koyunını getürmedi. Ve ÒÿrsÀlÀr daòı bu óÀli işitdi, 8.SulùÀn’a èarø itmedi. Maùbaòuñ úaydını kendü yanından gördi, tÀ ki Belò’üñ VÀlì ÚımÀc’ı SulùÀn’ı görmege geldi, 9.
úapu òalúı bu óÀdiåeyi ÚımÀc’a didiler. ÚımÀc daòı SulùÀn’a èarø itdi: “Ol áÿzlar èÀãì olup
baş çekmek isterler. 10.İmdi anlar Beló yöresindedür. Eger SulùÀn ben úulına anlaruñ şıóneligin ãadaúa iderse yılda sulùÀnuñ maùbaòına
11.
úoyunı otuz biñ gönderem ve anları tamÀm øabù
idem.” didi. SulùÀn daòı bu sözi úabÿl idüp ÚımÀc’a
12.
ıãmarladı. ÚımÀc daòı bunlaruñ içine
bir şaóne gönderdi. Ve “Ol öldürdügüñüz kişinüñ cürmin virüñ ve bÀúi
13.
èÀdetüñüz úoyun337
virüñ!” didi. Bunlar bu Şaóne’ye temkìn virmediler. Eyitdiler: “Biz sulùÀnuñ òÀãıyuz. Bize SulùÀn’dan 14.àayrı kimesne óükm itmez.” didiler. Ve ol şaóneyi ióÀnet-ile úodılar, gitdi. Eyle 335
P. 40a/11. “masòaralıú” P. 40b/1. “áuzlar” 337 P. 40b/13. “úoyunı” 336
77
olsa Emìr KımÀc ve oàlı èAlÀaéd-dìn,
15.
ki şarú melikiydi, tamÀm leşker cemè idüp áuzlaruñ
üzerine yüridiler. áuzlar daòı leşker cemè idüp bunlara muúÀbil
16.
oldılar. Bunları basup
ÚımÀc’ı ve oàlını öldürdiler. Çün bu haber SulùÀn’a yetişdi, erkÀn-ı devlet ve ümerÀ-yı 17.
haøret ıøùırÀba düşdiler eyitdiler338: “Bunuñ gibi işe iúdÀm idenlere muúayyed olmamaú
pÀdişÀhlıú degüldür. 1.
Eger anlar kendü miúdÀrların bildürmezlerse daòı ziyÀde taèaddì iderler.
Elbette lÀzımdur ki SulùÀn óareket ide 2.ve at arúasına gele.” didiler. SulùÀn daòı bunlaruñ söziyle óareket idüp áuzlardan yaña teveccüh itdi. Bunlar 3.çün ki sulùÀnuñ óareketin işitdiler, teşvìşli olup be-àÀyet ıøùırÀba düşdiler ve ilçiler gönderdiler ki: 4.“Biz evvelden pÀdişÀhuñ úullarıyuz ve pÀdişÀhuñ buyruàından ùaşra degülüz. Bizüm aramıza geldi, evümüz yaàmalamaàa 5.úaãd úıldı. Biz daòı ehl ü èayÀl rièÀyeti-y-içün anlaruñla úarşu olduk. Bizüm úaãdumuz yoà-iken aralıúda ol daòı 6.oàlı daòı helÀk olmış. PÀdişÀh bizüm günÀhumuzı èafv itsün. İşde yüz biñ filori ve biñ güzel oàlan 7.pÀdişÀha gönderelüm, birinüñ adını ÚımÀc úılsın.” didiler. PÀdişÀh úabÿl úıldı, ammÀ ümerÀ ittifÀk idüp pÀdişÀha 8.mübÀliàa itdiler. PÀdişÀhuñ iòtiyÀrınsız cebri ile alup bunlaruñ üzerine vardılar. Çün pÀdişÀh yaúìn geldi, bunlar 9.ne úadar èavratları ve oàlancuúları ve úızları ve úocaları vÀr-ise öñlerine dutup taøarruè ide aàlaşup
10.
SulùÀn’a úarşu geldiler ve zÀrìlıúlar
itdiler ve èafv ùaleb itdiler ve rÀøì oldılar SulùÀn’a her evden anlaruñ batmÀnıyla 11.yedi batmÀn gümiş vireler. SulùÀn bunları esirgeyüp teraóóum itdi. Diledi ki atını çevüre, dönüp gide. Emìr Müéeyyed
12.
ve úalan begler sulùÀnuñ dizginin dutdılar, eyitdiler: “Dönmek hìç maãlaóat
degüldür. Fi-él -cümle SulùÀn ne úadar dönmek
13.
itdiyse Müéeyyed ilzÀm idüp úomadı. Çün
ki áuzlar gördiler ki yalvarmaúdan çÀre yoúdur, tamÀm sulùÀnuñ teraóóumından
14.
nevmìd
oldılar. NÀçÀr cÀnların ve òÀnumÀnların saúlamaà-içün cenke iúdÀm itdiler. Ve sulùÀn leşkerinüñ ekåeri sevmezlerdi.
15.
Çün bu iş Müéeyyed iúdÀmı-y-ıla oldı, anlar daòı cenkle
teúÀsül itdiler. Bir sÀèat geçmedi ki sulùÀnuñ leşkeri
16.
münhezim oldı, döndi. Ve áuzlar
bunlaruñ ardına düşdiler ve SulùÀn bunlaruñ memleketine gelince yedi meşeúúatlü 17.ãu geçdi. Şimdiki óÀlde ol ãulardan leşkerüñ çoàı helÀk oldılar. Ve SulùÀn daòı ele girdi. Müéeyyed’üñ 338
P. 40b/17. Bu kelime yok.
78
1.
bir nÀ-şÀyiste fikr-ile bunca pÀdişÀhlıú bozuldı. Ve SulùÀn’ı dutup, alup Merveéye
geldiler. Ve kendülerden 2.óavÀşì ve òademi ve óaşemi tertìb itdiler. Ve SulùÀn’ı bir ãÿret idindiler. Vezìrleri ve ketòüdÀları düzdiler, ammÀ her bir 3.hafta taàayyür ve tebdìl iderlerdi. Ve Merve ki Çaàrı Beg zamÀnından berü dÀrüél-mülki idi, òazÀyin ve defÀyin 4.dolu idi, pÀdişÀhlaruñ. Ve begler ve aèyÀn şehri gizlemiş-idiler. áuzlar üç gün tamÀm yaàmaladılar. Evvelki gün altun 5.ve gümiş ve óarìri aldılar. İkinci gün demür ve baúiyyeyi altun aldılar. Ve üçünci gün döşek ve úÀlí aldılar. Ve nehÀlì 6.ve bÀúì òurdavÀt ne vÀr-ise, óattÀ úapların daòı çıúarup aldılar ve şehr òalúınuñ ekåerin esìr itdiler. Ve yaàmadan 7.soñra bunlara işkenceler iderlerdi ki gizlü úuyular ve zìr ü zemìnlerde nesne vÀr-ise eyitdürürlerdi. Fi-8.élcümle yir yüzinde ve yir altında hìç nesne úomadılar, aldılar. Ve andan ãoñra NişÀbÿr’dan yaña teveccüh itdiler ve kendüler 9.leşkeri deklü üç dört daòı daşradan bile uydılar. Ve NişÀbÿrì òalúı daòı cüréet itdiler. Evvel gelen bölüge
10.
temkìn virmediler ve
anlardan baèøını aldılar. Ve çün ki ãoñı gelüp yetişdi, her birine başı úayÿsı oldı. Ekåer 11.
èavratlar ve oàlancuúları cÀmièe ve mescide dirildiler. Úılıclar çeküp girdiler, mescid içinde
ãol úadar Àdem öldürdiler ki 12.úan gövdeleri örtdi. Bu mescid àÀyetde büyük mescid idi ki her namÀz vakùında iki biñ kişi bulınurdı içinde.
13.
Ve yüce úapuları vÀr-ıdı ve cemìè aàaçları ve
direkleri ãandulus-ıla yaàlanmışdı. Ve bÀzÀruñ katında idi. Çün 14.aòşÀm oldı, bu mescidi oda urdılar ki yetişüp şuélesi şöyle yuúÀru çıkdı ki tamÀm şehr gündüz gibi
15.
oldı. İrteye degin
yaàmaladılar ve òalúın esìr itdiler. Ve bir niçe gün şehrden ùaşra durdılar. Her ãabÀó gelürlerdi.
16.
Ve esìr nesne
bulmazlardı, yaúarlardı ve sarÀyları ve èimÀretleri òarÀb iderlerdi. Ve esìrlere işkence iderlerdi.
17.
Ve işkenceleri buydı ki: Esìrlerüñ aàızına ùopraú ùoldururlardı. Şol úadar ki, yÀ
mÀla iúrÀr iderlerdi yÀóÿd
1.
cÀn virürdi. Ele girmeyen kişiler gündüz úuyılarda ve
kÀrizlerde gizlenürlerdi. Ve Müéeyyed’üñ bu óareketi ucından 2.úıyÀmete degin laènet eksük deàüldür. ZìrÀ ki Şeyò Muóammed-i AkkÀf ki ol zamÀnda muútedÀ-yı èÀlem idi ve òalef ü selefü 3.éã-ãÀlióìn idi ve MuóÀmmed bin YaóyÀ ki èIrÀú’uñ ve ÒorÀsÀn’uñ èulemÀsınuñ muútedÀsı-y-dı ve imÀmüél-müslimìn idi, 4.işkencede aàızlarına -ki nice yıllar èulÿm u maèÀrif iderlerdi- ùopraú doldurmada oldılar; ayruú kişilere òïd ne 5.iètibÀr?
79
Ve ol eyyÀm içinde helÀk olan müsülmÀnlaruñ óaddi ve óaãrı yoà-ıdı. Çün ki áuzları tamÀm àÀret 6.ve tÀrÀc úılup gitdiler, bu şehrüñ òalúı arasında iòtilÀf-ı meõÀhib vÀr-ıdı, ol sebebden birbirine kìn 7.ve óuúud iderlerdi. Şimdi ki furãat buldılar, her gice birbirinüñ maóallesin baãarlardı ve evlerinüñ úalancÀsın daòı
8.
oda ururlardı, tÀ şol ki áuzlardan
úurtulmışdı, ol daòı òarÀb oldı. Ve bu şehr àÀyetde úaót olup 9.vebÀ oldı. Anlar ki úılıcda ve şikencede ölmemişdi, açlıúdan ve baèøı ùÀèÿndan úırıldılar. Ve èulvìlerden ve şehrüñ 10.
aèyÀnından baèøı ki Hinduz adlu yire, ki úalèa idinüp mancınıúlar úurup anda sıàınmışlar
idi, şehrde bÀúì úalan øaèaflar
11.
daòı anlaruñ sıàıncaàına vardılar. Ve anda sulùÀnlaruñ sarÀyı
vÀr-ıdı. Anı èimÀret itdiler ve şehirde bulduúları 12.kirmedi ve aàacı ve ùaşı ne vÀr-ise aña şarf itdiler. Fi-él-cümle NìşÀbÿr iki yıldan ãoñra şöyle oldı ki kişi
13.
gelib kendü maóallesin
bulımaz idi. Ve burada evler var mıdı yÀòÿd yoú mıdı bilmezdi. Ve ol medÀris ve cevÀmiè, ki 14.
èulÿm ve maèÀrif oúunurdı ve èibÀdet ve ùÀèat úılınurdı, cemìè úoyunlar tìàı olmış ve yabÀn
cÀnavarlarına mekÀn olmış
15.
idi. Ve ÒorÀsÀn’uñ cemìè şehrlerini bu áuzlar bu vech-ile
itdiler. İllÀ HerÀ’ya girmediler ki ol òaylì muókem idi. Ve SulùÀn
16.
Sancar bunlaruñ ellerinde iki yıl zebÿn oldı. İttifÀú şöyle düşdi ki bu
áuzlar Belò úatına geldiler ve sulùÀnuñ
17.
cemÀèatından baèøı, SulùÀn úatına geldiler. AmmÀ
elbette áuz beglerinden kimesne SulùÀn úatına óÀøır olsa gerekdi.
1.
ol sebebden keleci
idemezlerdi ki SulùÀn’a muúayyed olmayalar. SulùÀn eyitdi: “Teferrüclenelüm, Ceyóÿn kenÀrına varalum.” 2.didi. Atlanup Ceyóÿn kenÀrında seyr iderken Türmüd’üñ beraberinde geldiler. Ol arada evvelden gemi óÀøır úılmışlardı. 3.SulùÀn gemiye girüp Türmüd’üñ úalèasına geçdi. Bu áuzlar segirtdiler, yetmeyüp “Hey! SulùÀn úaçdı!” diyü geldiler ve 4.bÀkìlerine daòı òaber virdiler. Çün sulùÀnuñ kurtulduàı òaberi eùrÀfa münteşir oldı. ÒorÀsÀn begleri birin 5.ikin gelmege başladılar. SulùÀnuñ úatında òaylì cemè oldılar. SulùÀn daòı úuvvet dutup dÀrü ’lmülk Merve’den yaña 6.teveccüh itdi ve aóvÀlin øabù itmege ve memleketin tedbìr itmege başladı. AmmÀ efkÀr-ı fÀãide àalebe úıldı. Görürdi ki 7.òazÀyin òÀlì, esbÀb ve ÀlÀt yok ve rièÀyÀ müteferriú ve leşker her biri bir yaña baş çekerler, aèvÀn ve òaddÀm yok. Bir iki 8.ay geçdi ki øaèf-i insÀnì ve endìşe-i nefsÀnì muúÀrin olup maraø èÀrıø oldı ki Àòir ol maraødan dÀrüél-Àòirete 9.naúl itdi, biş yüz elli birinci yılda. Merve’de yapduàı devlet òÀnesinde defn
80
itdiler. Ve SulùÀn Sancar’uñ müddet-i
10.
èömri yetmiş iki yıl idi ve salùanatı altmış bir yıl.
Yigirmi yıl ÒorÀsÀn ’da BerkiyÀruú ùarafından ve úırú bir yıl kendü istiúlÀli
11.
ile ve iki
tevúìèin gördiler. Birisi dört yüz ùoúsan birde ve birisi biş yüz elli birde yazılmış. İkisinüñ arası 12.altmış bir yıl idi. Beyt: ZamÀndan kim oldı ki güç görmedi YÀòÿd tÀc u taòtı yile virmedi. 13.
Ne nÿş ola kim ãoñı zehr olmaya
Ne luùf ola kim anda úahr olmaya VefÀsı belÀdur safÀsı cefÀ 14.
äafÀ görmedi dünyÀdan MuãùafÀ
Ne-çün özidür kişi óabl ü emel Çün boynındadur baàlu dÀm-ı ecel 15.
Gerek kim kişi aça èibret gözin
Diler ise kim göre rÀóat yüzin CihÀnuñ àurÿrına aldanmaya 16.
Ululıàı bÀúi úalur ãanmaya
Ne aããı çü devlet müéebbed degül YÀ bu èizz ü müknet muòalled degül. 17.
Eger isteseñ menzil ü bì-zevÀl
Ki anda ola niémet lÀ-yezÀl, BekÀ milkini eylegil iòtiyÀr 1.
Ki ol oldı úÀmuya dÀrı úarÀr.
Şehinşeh MurÀd’a ÒuõÀ-yı enÀm Bu èÀlemde virsün murÀdın tamÀm 2.
Hem ol èÀleme eylesün pÀdişÀh
Ki olmışdur İslÀm’a püşt ü penÀh.
81
Õikr-i 3.es-SulùÀn áıyÀåeéd-DünyÀ veéd-Dìn Maómÿd Bin MelikşÀh Yemìn EmìreélMüéminìn SulùÀn Maómÿd degirmi yüzlü 4.ve degirmi saúallu ve orta boylu, bÀzÿsı úuvvetlü ve aèøÀsı münÀsib idi. Müddet-i èömri yigirmi yedi yıl idi. 5.Ve pÀdişÀhlıàı on dört yıl idi. Ve òÿb-rÿy ve Òïş-òÿy-ıdı. Ve laùìf ùabìèatlü ve ùatlu dillü ve şìrìn sözlü 6.Àdem idi. Ve òÿb òaù yazardı. Ve gökçek èibÀreti vÀr-ıdı. Tevúìèi “-İèteãamtü biéllÀh-” idi. Vezìrleri Rebìbü 7.éd-devle idi ve Ebÿ Manãÿr idi ve KemÀleéd-dìn-i Semìr idi ve Şemsüél-melik bin èOåmÀn bin NiôÀmüél-melik idi. ÓÀcibleri 8.Muóammed bin èAlì BÀr idi ve ÓÀcı ÙoàÀn idi. Ve Ál-i Selçuú’da bu SulùÀn Maómÿd’dan mÀèrifetlü ve cüzéiyyÀta düşinür, 9.hìç yoà-ıdı. Mecmÿè-ı òiãÀl-i óamìde ve aòlÀú-ı pesendìde ile mevãÿf idi. Ve ãayd itmege àayetde óırãı vÀr-ıdı.
10.
PÀrisleri ve tÀzì atları altun úulÀdeler-ile àÀyetde çoà-ıdı ve
ùoàanları daòı ziyÀde. Çün ki èammusı SulùÀn-ı 11. èAôam SulùÀn Sancar èIrÀú’a geldi, sekiz aydan ãoñra bunı tahrìk itdiler. èAmmusı-y-ile muóÀrebe itdi. Áóirüél-emr
12.
ãınup úaçdı. èAmmusı girü bunı
úatına getürüp nuvÀòt itdi ve MÀh-ı Melik ÒÀtÿn ki kendünüñ úızı idi, buña
13.
virdi. TamÀm
cehÀõ-ıla ve muraããÀè raòtlu fìller-ile. Ve èIrÀú’uñ sulùÀnlıàını tefvìø úıldı. Ve MÀh-ı Melik ÒÀtÿn
14.
bir zamÀn bilesince oldı, Àòirete naúl itdi. Andan ãoñra èammusı Sittì òÀtÿnını
gönderdi. Ve mÀdÀm ki
15.
èömri adı èIrÀú’da sulùÀn-ıdı ve aàlıb iúÀmeti IãfahÀn’da idi. Ve ol
zamÀnda BaàdÀd’da Emìrüél-müèminìn
16.
Òalìfe Müsterşid-i Bi-éllÀh idi. Bir defèa şöyle
vÀúiè oldı ki bir cüzvì óÀdiåe içün ortalarında Maómÿd, BaàdÀd’ı óiãÀr
17.
vaóşet vÀúiè oldı. Òalìfe BaàdÀd’a girdi ve
1.
itdi. Ve Àóir zïr-ile aldı ve òalìfe ile girü müãÀlióa idüp
maèìşet úıldılar. Ve bu SulùÀn Maómÿdéuñ 2.zamÀnında òÀdimler çoà-idiler ve hem òïş-vaút idiler. Ol sebebden ki SulùÀn Maómÿd, èavratları 3.úatında çoú otururdı, anlaruñla àÀyetde ãafÀsı vÀr-ıdı. Pes òÀdimler daòı her birisi ulu olup 4.devlete yetişürlerdi. Ve SulùÀn dìvÀn óÀlinden ve beglerüñ aútÀèatından àÀyetde òaberdÀr-ıdı. Ve her 5.vaút vezìrlerinden ve müstevfìlerinden óisÀb alurdı. Memleketde hìç bir nesne maòfì degüldi. Ve òavÀtìne
6.
àÀyet muúayyed
82
olmaúdan ve bunlaruñla çoú mübÀşeret itmekden buña müzmin maraølar èÀrıø oldı ki 7.Àòir helÀkına müveddì oldı, Àòirete gitdi. Beyt339: Selçuú’dan berü bu selÀùìn ki geçdiler, YÀ RÀb èömürlerin 8.Şehinşeh Murÿdéa vir! Kim muòliã ise kuh-ãıfÀt eyle üstüvÀr, Kim düşmÀn ise òırmeni èömrini bÀda vir! 9.
Õikr-i es-SulùÀneél-Muéaôôam Rükneéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿ ÙÀlib Tuàrul bin Muóammed bin MelikşÀh 10.Yemìn Emìre’l-Müéminìn SulùÀn Tuàrul bin Muóammed bir padişÀh-ıdı, úızıl beñizlü ve uzun boylu, yaàrını 11.ve
gögsi yaããı. Müddet-i èömri yigirmi biş yıl idi. HemedÀn’da vefÀt itdi. Senetü tiséa ve èişrìn ve òamse mi’e de.
12.
Üç yıl pÀdişÀhlıú eyledi. èAdli ve siyÀseti ve óayÀsiti ve óamiyyeti ve
keremi ve şecÀèati tamÀm yirinde idi. Ve
13.
èömrinde hezl ve herze keleciler söylememişdi.
Úarındaşı Mahmÿd mÀdÀm ki ãaà-ıdı, èIrÀkéa sulùÀn-ıdı ve Ùuàrul
14.
èammusınuñ òìõmetinde
idi. Çün Maómÿd vefÀt itdi, èammusı SulùÀn Sancar èIrÀú’uñ sulùÀnlıàın buña tefvìø
15.
itdi.
Çün bu èIrÀúé a geldi, úarındaşı Mesèÿd’ile ortalarında muòÀrebe vÀúiè oldı. Niçe defèa àÀlib oldı 16.ve niçe deféa maàlÿb oldı. Bir deféa hezìmet vÀúiè olup úaçarken ÒvÀzistÀnéa uàradı ve ÒvÀce
17.
Úudìm’i dutup Labşur’uñ úapusında aãa úodı ki, “Benüm sergerdÀnlıàum senüñ
öcüñdendür.” diyü. Be-àÀyet
1.
èulemÀya ve ãuleóÀya taèôìm ve terbiyet úılurdı. èUlemÀnuñ ãol
úadar, anuñ terbiyyeti sebebi-y-ile èizzeti vÀr-ıdı ki 2.èİmÀdì dirlerdi bir şÀèir, èİbÀdì adlu bir dÀnişmendüñ meclisinde bir úÀãìde okıdı. Bu beyte geldi ki: 3.
Ger çarò işügüñi irişüben öpmedi,
èÖzrin úabÿl eyle ki ol pÀy ider refìè Çün ol340 dÀnişmend 4.bu beyti işitdi, eyitdi: “İy òvÀce, şÀèirüñ Àrzÿsı vÀr-ise dilesün!” didi. Bu şÀèirüñ bilesince bir úÀøì 5.oàlanı vÀr-ıdı. Bu şÀèir eyitdi: “Biñ kızıl fülori borcum var. 339 340
P. 43b/7. Bu kelime yok. P. 44a/3. Bu kelime yok.
83
Beni óabs idüp dururlar. İşde bu bilemce müvekkeldür.” 6.didi. èİbÀdì başın aşaàa eyledi. Muóiblerinden birisi baş úaldurup eyitdi: “Ben vireyin” didi. èİbÀdì baş 7.úaldurup eyitdi: “Ben vireyin. Bu biñ fülori borcına virecekdür. Biñ fülori daòı gerek buña341 ki kendü nafaúa 8.
ide.” Bir mürìd daòı başın úaldurup eyitdi: “Biñ fülori daòı ben vireyin.” didi. İmdi ol
pÀdişÀhuñ èulemÀya 9.iètiúÀdı ve himmeti eåeri idi ki cemìè memÀlikinde daòı meràÿm u muóterem idiler342. Ve HemedÀn’da bir medrese yapdurdı
10.
ki cemìè èÀlemde anuñ gibi yoú-ıdı. Ve
èAlÀéaéd-dìn Mecdiél-İslÀm’ı müderris úıldı. Ve ol úadar evúÀf ve ùÀéife
11.
taèyìn itdi ki hìç
bir pÀdişÀh itmemişdi. Şièr: BióÀmdiéllÀh ki şimdi ŞÀh-ı èÀlem 12.
MurÀdı ùıynet-i evlÀd-ı Àdem
İder èÀlemler ol deñlü ikrÀm Ki yok èÀlemde bunlardan mükerrem. 13.
Õikr-i es-SulùÀn áıyÀåeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿél-Fetó Mesèÿd bin Muóammed bin MelikşÀh Úasìm 14. Emìreél-Müéminìn SulùÀn Mesèÿd buàday eñlü-y-ıdı ve úÀmeti ve úuvveti cemìè leşkerden ziyÀde idi,
şöyle ki; 15.yaluñuz arslanı depelerdi. Tevúìèi “-İétimÀdi èalÀéllÀh-” idi. Vezìrleri Şerefeéd-dìn Ebÿ ŞirvÀn bin ÒÀlid idi
16.
ve èİmÀdeéd-dìn Ebÿél-BerekÀt idi
ve KemÀleéd-dìn bin Muóammed idi ve èİzzüél-Melik Taravcar’dı ve Müéeyyediéd-dìn ÙuàrÀì 17.idi. Ve óÀcibleri ÓÀcib Münker idi ve ÓÀcib Tatar idi ve ÓÀcib èAbduér-RaómÀn idi ve ÓÀcib äalı idi.
1.
Müddet-i èömri úırú biş yıl idi ve pÀdişÀhlıàı on sekiz yıl idi. Be-
àÀyet görklü ve boylu ve heybetlü idi. Ál-i Selçuú’da 2.bu boylu ve ãÿretlü hìç gelmemişdi. Ve taòtuñ yaraşıàı idi ve meydÀnuñ zìneti idi. Bir óÀmlede bir leşkeri ãır idi 3.ve bir êarbede arslanı öldürürdi. Ve èÀdil ü küşÀde-rÿy idi. Ve hezl ü laùìfeyi severdi. Ve anuñ zamÀnında òalÀyıú 4.diñlenüplerdi ve cihÀna nièmet úapuları ve rÀóat yirleri açılmışdı. Ve bu óÀlleri anuñ 341 342
P. 44a/7 “daòı aña gerek” şeklindedir. P. 44a/9. “ideler”
84
zamÀnına yetişenler cemìè 5.taãdìú iderlerdi. Ve èÀlimleri severdi ve günÀh óÀãıl olacaú işlerden bì-zÀr-ıdı. Ve tanaèèum ve tekellüf sevmezdi. 6.Ve abdÀllar-ıla başı be-gÀyet òïş-ıdı. Ve úuşları severdi ve ãayddan uãanmazdı ve dÀyim arslanları 7.yaluñuz depelerdi. Ve maòãÿã bir atı arslan içün örgenmiş-ıdı ki bì-teklìf girürdi. Ve ekåeri evúÀtda 8.òazìnesi òÀlì idi ve eùrÀfdan mÀlları, ki gelürdi, hemÀn meclisde baàışlardı. Ve çün ki úarındaşı SulùÀn 9.Ùuàrul HemedÀn’da èAlÀéiéd-devle sarÀyında Àòirete naúl itdi, ol BaàdÀd’da idi. èIrÀk begleri fi-él-óÀl peyk 10.gönderdiler ki “Ne oturursın? Úarındaãuñ Ùuàrul dünyÀdan naúl itdi ve biz úullaruñ rikÀb-ı hümÀyÿnuñ vüsÿline
11.
müteraúúib ü
muntaôıruz.” didiler. Ve SulùÀn DÀvÿd Tebrìz’de idi, bir kişi daòı aña gönderdiler. Ve SulùÀn Mesèÿd yetişüp
12.
salùanat bunuñ oldı. Ve SulùÀn ki BaàdÀd’dan çıúdı, ÓalvÀn’a geldi.
MübÀliàa úar düşüp sovuúlar oldı ki 13.yolları úar aldı. Pes ne úadar deve vÀr-ise cemé itdiler, öñce sürdiler, anlar yolı fiél-cümle belürtdiler. Anlaruñ
14.
ardınca atlular yöridiler, tÀ
HemedÀnéa yetişdiler. ErkÀn-ı devlet úarşu çıúup rikÀbın öpdiler. Ve SulùÀn Mesèÿd’ı 15.taòta giçürdiler ve padişÀhlıú serìrinde muúarrer úıldılar. Ve çün ki DÀvÿd yetişdi ve SulùÀn anı òïş görüp 16.úızı Güher ÒÀtÿn’ı aña virdi ve kendüden ãoñra anı velìèahd úıldı. Ve ol èahdde Òalìfe Müsterşüd
17.
Bi-él-lÀh idi. BaàdÀd’dan çıkdı, Ùuàrul’uñ
memleketi úaãdına èIrÀú’a ve ÒorÀsÀn’a ve KÿhistÀn’a yürüdi. Ve SulùÀn
1.
DÀvÿd’ıla ve
Atabeg Úara äunúur’ıla vaéde úılmış-ıdı ki bile bulışalardı. Ve ittifÀk düşmedi buluşmadılar. Ve Penc-Engüşt’de
2.
SulùÀn Mesèÿd-ıla buluşdılar ve uàraşdılar. İttifÀúa òalìfe leşkeri
münhezim olup ne úadar BaàdÀd begleri 3.vÀr-ise úaçdılar. Òalìfe bir depe üzerinde yaluñuz úaldı, SulùÀn anı görüp ÓÀcib Tatar’ı gönderdi ki “Var 4.anuñ öñünde yir öp ve úatında dur, kimesne küstÀòlıú itmesün!” didi. Ve SulùÀn buyurdı ki Òalìfe 5.içün serÀ-perde ve otaú dutdılar ve iótirÀm u ièzÀz-ıla getürüp Òalìfe’yi úondurdılar. Ve esbÀb-ı maùbÀò ve ÀlÀt-ı 6.
ãoóbet tertìb itdiler. SulùÀn dÀyim gelüp anuñla ãoóbet iderdi. Ve SulùÀn AderbicÀn’a teveccüh idüp MürÀàı’ya 7.geldi. Ve mülÀhideden bir ùÀéifeyi
Òalìfe’nüñ otaàında ser vaúùine girüp Òalìfe’yi öldürdiler. SulùÀn işidüp 8.be-àÀyet müteéellim oldı, mülóidlerüñ ùalebinde cehd idüp ele getürmedi. Ve bir zamÀndan ãoñra işitdi kim 9.
Òalìfe’nüñ oàlı RÀşid leşker çeküp SulùÀn-ıla uàraşmaú ister ve babasınuñ úanın ùaleb itmek
85
ister.
10.
SulùÀn òïd anuñ úanından343 müberrÀ idi. Pes SulùÀn be-àÀyet aàır leşker cemé idüp
BaàdÀd’a yöridi. Ve ol yıl 11.èIrÀú’da ve KÿhistÀn’da mübÀlıàa úızlıú olmışdı. Bu leşker òaylì zaómetle BaàdÀd’a344 geldiler. Çün RÀşid bunı işitdi,
12.
úaçup IãfaóÀn’a vardı ve Iãfaóan’ı
óiãÀr itdi. ve Saèdiéd-devle’yi, IãfahÀnuñ vÀlisi idi, ne úadar õaòìre,
13.
vÀr-ise óiãÀra koydı.
Şöyle ki, RÀşid’üñ leşkeri biri birin öldürür idi. Ve melÀóideden bir kişi vÀr-ıdı, 14.bu SÀèdiéddevle’ye òiõmet iderdi. Òiõmetinde bir defèa furãat bulup gördi, RÀşid’i bıçaà-ıla öldürdi. 15.
Ve çün SulùÀn, RÀşid’üñ öldügin işitdi, Müsterşid’üñ úardaşı Emìrüél-Müéminìn Muútefì
BaàdÀd’da idi, 16.çıúarup anuñla bìèÀt itdi ve òalìfe idindi. Ve BaàdÀd’dan girü dönüp HemedÀn’a geldi. Ve beglerden
17.
bir cemÀèat Lìşter’üñ
vÀlìsi Porsuú birle ittifaú itmişlerdi ki SulùÀn’a muhÀlifet ideler ve SulùÀn’dan
1.
dürlü
dürlü bì-tevcìh dilekler iderlerdi. Ve olmaz iltimÀslar úılurlardı. Ve SulùÀn daòı bunlaruñ óÀline muùùaliè
2.
olmışdı. Bunlar Lìşter’üñ öñünde bir çayırda otururlardı. SulùÀn
HemedÀn’dan ol leylde atlanup yürüdi345, 3.tÀ yarındası öyle vaúùinde ki cemìè àÀfil uyurlardı, üzerlerine vardı. AmmÀ hìç kimseye nesne dimeyüp ùoàru 4.evlerine vardı, bir òaymeye úondı. Çün ki bunlar gördiler óÀl böyle oldı, birin ikin gelüp SulùÀn’uñ öñünde 5.yir öpdiler. SulùÀn daòı úabÿl idüp günÀhlarından geçerdi, tÀ cemìèisini muòliã ü ãÀfì oldılar. Ve ol úış BaàdÀd’a 6.
geldi ve andan Muóammed ÒazìnedÀr’a vizÀret virdi. Ve ol òaylì úuvvetlü ve cüréetlü-y-idi,
èaúlı ve kifÀyeti 7.yirinde idi. Ve ammÀ beglere óürmet ol úadar itmezdi ve bunlara tımÀrlarını kifÀyetlerinden artuú virmezdi. Pes éümerÀ 8.Atabeg Úara Sunúur’a biti yazdılar ki “Bu vezìr bize istiòfÀf ider ve SulùÀn úatında kimesneye úadr úomaz ve saña 9.daòı SulùÀn’ı müteàayyir eylemişdür.” didiler. “Ve eger bunuñ tedÀrikin itmezseñ daòı istìlÀsı ziyÀde olur.” didiler. 10.
Ve cemìè leşker bunuñ èadÀveti üzere ittifÀú itdiler. Ve SulùÀnAtabeg Úara Sunúur’a buyurmışdı ki úarındaşı
11.
Selçuú-şÀh’ile FÀrs’a vara,
Selçuú-şÀh’ı anda beg eyleye. Çün ki Úara Sunúur Selçuú-şÀh’ıla ÁderbìcÀn’dan
12.
gelüp
Aèlem adlu yiri geçdiler ve Şinük murà-zÀrında úondılar. Úara Sunúur SulùÀn’a òaber gönderdi ki “Bu òizmete
13.
varmazın, tÀ ki ÒazìnedÀr Muóammed’üñ baña ãaà elini ve başın
343
P. 44b/10. “úatından” P. 45a/11. “BaàdÀd’da” 345 P. 45b/2. “yürütdi” 344
86
göndermeyince!” didi. SulùÀn bu òaberden müteéellim oldı.
14.
Cemìè begler ittifÀú idüp
eytdiler: “Şimdi anuñ vaútı degül kim Úara Sunúur’ı münfaèil úılasız. Ol ne dirse
15.
itmek
gerek.” didiler, àÀyetde mübÀlıàa itdiler. SulùÀn muøùarib olup vezìrüñ başını ve ãaà elini 16.
kesdürüp
Úara Sunúur’a gönderdi. Úara Sunúur andan FÀrs’a vardı ve anda FÀrs’uñ meliki
Mengü Bires birle uàraşdı 17.ve ãıdı. Ve Selçuú-şÀh’ı beg dikdi ve girü döndi, gitdi. Çün Úara 1.
Sunúur’uñ gitdügin Mengü Bires işitdi,
girü FÀrs’a yüridi. Selçuú-şÀh òasta bulundı,
muúÀvemete çÀresi yoà-ıdı. Pes muóÀfeye binüp úaçdı. 2.Mengü Bires yetişüp atdan indi, maófesi öñinde yir öpdi, eytdi: “VilÀyet ve memleket senüñdür, niçün gidersin?” 3.diyü alup Selçuú-şÀó’ı şehre geldi ve Úalèa346-i Sipìd’e gönderdi, anda Àòirete ulaşdı. Ve çün Úara Sunúur
4.
Selçuú-şÀh’dan ayrılıcaú HemedÀn’da SulùÀn’a geldi. SulùÀn buña teşrìf idüp
òilèatladı ve ÁdirbìcÀn’a 5.gönderdi ve ol yolda bu daòı Àòirete naúl itdi. Ve bu vefÀt itdükden ãoñra CÀvì CÀndÀr ulu oldı 6.ve bunuñ mertebesi aña degdi. Ve SulùÀn Mesèÿd HemedÀn’dan Riy’e teveccüh itdi. Meger Riy’üñ meliki èAbbÀs’a SulùÀn-ı 7.Aèôam Sancar müteàayyir olmışdı ve buyurmışdı SulùÀn Mesèÿd ki varup ala ve èAbbÀs’ı duta. SulùÀn Mesèÿd 8.çün Riyée geldi, èAbbÀs istiúbÀl idüp òïş úulluúlar úıldı ve garìb pìşkeşler virdi. Fi-él-cümle sulùÀnını 9.àÀyetde utandurdı. SulùÀn daòı anı incitmege maãlaóat görmedi, zìrÀ ki àÀzìlıà-ıla meşhÿr idi, anı incitmek 10.bed-nÀmlıú olurdı. Andan ãoñra SulùÀn HemedÀnéa geldi ve andan IãfaòÀn’a vardı. Ve emìr-i óÀcib èAbdu
11.
ér-RaómÀn idi. Begler bunuñla ittifÀú itdiler vezìri
èİzzüél-melik’e úaãd itdiler. Ve SulùÀn’ı daòı anuñ üzerine
12.
taóriú itdiler. TÀ ki vezìri dutdı,
ÓÀcib Tatar’a ıãmarladı. Çün HemedÀn’a geldiler vezìr Àòirete naúl itdi.
13.
Ve èAbdu’r-
RaómÀn SulùÀn’a bir úonuúluú itdi ki hìç èuhde anuñ gibi úonuúlıú kimesne nişÀn virmemişdi baòşìşlerden
14.
ve pìşkeşlerden ve tekellüflerden. Boz-Aba ve èAbduér-RaómÀn ve èAbbÀs
ittifÀú itmişlerdi SulùÀn’a muòÀlifet ideler.
15.
Ve èAbduér-RaómÀn bunlara òaber gönderdi ki
bu leşker meşveret ideler. Bunuñ òaberi varınca Boz-Aba Muóammed’i
16.
Ve Melik-şÀh’ı ki
SulùÀn Meãèÿd’uñ úarındaşı SulùÀn Maómÿdéuñ oàlanları idi, alup İsfahÀn’a getürdi.
17.
Ve
sulùÀnuñ úatında daòı hìç leşker yoà-ıdı. SulùÀn İldüñüz’e ki ÁderbìcÀn’da idi, Àdem gönderdi taècìl 346
1.
ÁderbìcÀn leşkeri-y-ile gelüp SulùÀn’a buluşa. Ve SulùÀn daòı HemedÀn’dan
P. 46a/3. Bu kelime yok.
87
çıúup ÁderbìcÀn’dan yaña gitdi. Henüz 2.üç göç varmışdı ki Boz-Aba geldi. HemedÀn’a yetişdi ve Atabeg eyledüñüz mübÀliàa leşker cemè itmiş, gelüp KirmÀn-3.şÀhÀn’da SulùÀn’ı úarşuladı. Ve ÓelvÀn’da bir kar yaàdı ki hìç bir kışda kimesne anuñ gibi görmemişdi. 4.SulùÀn durdı, bir ay BaàdÀd’da oturdı, úışdan çıúmadı. Ve andan ãoñra çıúup ÁderbìcÀn’a vardı. 5.Ve Melik Arslan’ı ve Melik ŞÀh bin Selçuú’ı Tikrìt úalèasında Emìr Mesèÿd’a ıãmarladı ve SulùÀn MerÀàı’ya geldi. 6.Ve ÁderbìcÀn begleri Çavlı CÀndÀr’ile òiõmete yetişdiler ve anda iúÀmet itdiler ve andan MiyÀna’ya geldiler. SulùÀn 7.ol vaútde ÒÀã Bal Beg Arslan’ı ilerü çekmişdi ve beglere àÀyetde úatı gelürdi. Ve ittifÀú idüp buña 8.úasd itmişlerdi. TÀ ki Çavlı’ya daòı şikÀyet idüp anı kendülere muvÀfıú úıldılar. Ve úaãd itdiler ki ÒÀã Beg’i 9.dutalar. SulùÀn işidüp Çavlı’ya eytdi: “Ben seni anuñçün getürdim ki benüm düşmanum defè idesin. Sen òïd
10.
gelüp ol defèden benüm òÀsekìme
úaãd idermişsin.” Çavlı utanup, SulùÀn’a zemìn-pÿs úıldı, èöõür diledi.
11.
Ve andan ãoñra
SulùÀn diledi ki bu ÒÀã Beg’i ulu eyledügine ve ièzÀz itdügine bir èöõür beyÀn ide. Buyurdı, 12.
çevgÀn oynamaga meydÀna, Çavlı daòı bile çıúardı. Ve ÒÀã Beg’e buyurdı ki meydÀna
girüp çÀpüklik göstere. 13.ÒÀã Beg daòı girüp ùop oynamaúda ve at segirtmekde ol úadar hüner gösterdi ki Çavlı taèaccüp idüp
14.
barmaàın ıãırdı. Ve muúırr oldı ki hìç bu diyÀrda bunuñ
naôìri yoúdur. Ve Çavlı Beg, ÒÀã Beg’i otaàına
15.
getürüp òoş òilèatlar ve atlar ve muraããaè
eyerler, uyanlar virdi. Ve andan ãoñra MiyÀnédan ZingÀn’a geldiler. 16.
Ve èAbbÀs SultÀn’uñ úardaşı Melik SüleymÀn-ıla èalem mÀóiyetinde nüzÿl
itmişlerdi mübÀliàa leşkerle. Ve buraya
17.
daòı Muóammedì ile ve Melik-şÀh-ıla ki SulùÀn
Maómÿd’un oàlanlarıdur, anda geldiler sulùÀn-ıla muèÀrıøÀ úaãdına.
1.
Ve SulùÀn’uñ
leşkeri bulardan àÀyetde iótiyÀù iderlerdi. Ve SulùÀn AllÀhü -TeèÀlÀ- óaøretine ãıàınup hìç 2.
bunlardan iótiyÀù itmezdi. TÀ şol vaúte degin ki bir birine yaúın geldiler ki ãabÀó bu leşker ol
gice Melik SüleymÀn’ı 3.úoyup Riyée gitdi. èAbbÀs bunuñ gitdügin işidüp ardınca gitdi. Ve çün Boz-Aba bunı gördi iótiyÀùa düşdi 4.ki bu tefrìúden nÀgÀh bize bir şikestelik olmasun, diyü. ol daòı bu melikleri alup IsfahÀn’dan yaña gitdi. 5.SulùÀn bunı işidüp àÀyetde feróÀn oldı ve Çavlı’yı leşker-ile bunlaruñ ardınca gönderdi. Ve SulùÀn 6.Riyéden yaña müteveccih oldı.
88
Ve èAbbÀs úaçup İrdehin’e gitdi. Ve Melik SüleymÀn SulùÀn’a úarşu geldi ve yir 7.öpdi. Ve SulùÀn daòı bunı òïş görüp nevÀòt347 úıldı ve dÀyim meclisine ve meydÀn teferrücine óÀøır úılurdı. 8.Emìr-i ÓÀcib Abduér-RaómÀn ve daòı begler cemè olup SulùÀn’a eytdiler: “Bu Melik SüleymÀn úardaşuñdur, pÀdişÀhuñ 9.úardaşı kendüye dost olmaz, emìn olmak gerek. NÀgÀh bir úaç müfsid348 bunuñ úatına varup bunı başdan 10.çıúarurlar, alurlar bir ùarafa giderler. PÀdişÀha bir teşvìş óÀãıl olur.” didiler. Bu söz SulùÀn’a eåer idüp
11.
buyurdı ki SüleymÀn’ı ol úonduàı
yirden çıúarmayalar, anda maóbÿs gibi otura. Ve andan ãoñra èAbbÀs daòı
12.
Ardahan’dan
SulùÀn’uñ òiõmetine geldi ve èöõür diledi. SulùÀn daòı öõrin úabÿl úıldı ve nesne dimedi. 13.Ve Çavlı daòı BozÀni’ye yetişmedin döndi, òiõmetine geldi. SulùÀn-ıla vaède úılmışdı ki SulùÀn, oàlınuñ
14.
atabegligini Çavlı’ya vire. Pes èArap ÒÀtÿn’dan MelikşÀh adlu oàlını Pürçìn
úalèasından getürüp Çavlı’ya 15.ıãmarladı. Ve ÁderbìcÀn’a gönderdi ve SüleymÀn’ı ol úalèaya gönderdi. Ve Çavlı çün ki ZingÀn’a geldi anda 16.úan aldurdı ve úan aldurdugından ãoñra oú atdı. Úatı yay çekerdi. Girü úuvvet ile çekdi, damarı boşandı,
17.
úanı dutulmadı, vefÀt itdi. Ve
SulùÀn atabegligin èAbduér-RaómÀn’a virdi ve Gince’yi ve IrÀl’ı buña erzÀnì úıldı.
1.
Ve
èAbduér-RaómÀn bir niçe ketòüõÀları bile ve sulùÀn oàlını ÌrÀn’a gönderdi. Ve kendüsi SulùÀn’uñ òiõmetinden 2.gitmedi. AmmÀ dÀyim eyderdi ki: “Boz-Aba yarar úulluúçıdur. SulùÀn òiõmetine lÀyıúdur. gerekdür ki SulùÀn aña 3.iãtimÀlet ide, ben úulunı göndere, varup òizmete getürem.” didi. SulùÀn icÀzet virdi, èAbduér-RaómÀn 4.Fars’a gitdi, Boz-Aba’ya. Ve SulùÀn HemedÀn’a geldi. Ve Abduér-RaómÀn daòı Melik Muóammed’i ve BozAbaéyı alup 5.SulùÀn óaøretine getürdi. Ve SulùÀn daòı bunları òïş görüp bir úaç gün ãoóbet itdi. Ve úızı 6.Güher ÒÀtÿn’ı, ki Melik DÀvÿd nÀmzed olmış-ıdı, Melik Muóammed’e virdi ve velìèahd idindi. Ve èAbduér-RaómÀn 7.daòı kendü rıøÀsı-y-ıla óÀcibligin Boz-Aba’ya virdi ve Boz-Aba sulùÀn óÀcıblıàın èAbbÀs’a virdi ve 8.vezÀreti TÀceéd-dìn PÀrs’a virdi. Ve Melik Muóammed Boz-Aba’y-ıla PÀrs’a gönderdi. ve èAbdu’r-RaómÀn diledi ki 9.Gencì’den ve İrÀn’dan yaña gide. SulùÀndan dilek itdi ki Atabeg eyledüñüz ve òÀãbegi BahÀeéd-dìn’i
347 348
P. 47a/7 “nüvÀòt” olarak harekelidir. P. 47a/9. “müfsidler”
89
Munãır-ıla úoşa,
10.
zìrÀ ki bunlaruñ SulùÀn úatında olduúların dilemezdi. SulùÀn daòı bunları
bile úoşdı ve SulùÀn 11.BaàdÀd’dan yaña teveccüh itdi. èAbbÀs ve TÀceé d-dìn Vezìr, SulùÀn’uñ òiõmetinde idiler. Ve èAbduér-RaómÀn’ıla giden
12.
begleri èAbduér-RaómÀn’uñ Boz-Aba’y-
ıla ittifÀúına ve SulùÀn’a muòalifet úaãdları varduàına muùùaliè idiler. Çün ki
13.
Gince
nÀóiyetine vardılar, èAbduér-RaómÀn’uñ óareketi azdı, bunlar daòı ittifÀú idüp èAbduérRaómÀn’ı öldürdiler. Ve SulùÀn
14.
oàlı Melik-şÀh’uñ atabegligini ÒÀãbeg aldı. SulùÀn bu
òaberleri işitdi, èAbduér-RaómÀn’uñ oàlı Faòreéd-dìn’e
15.
nesne dimedi, ammÀ BaàdÀd’uñ
şahnesi idi, andan maèzÿl úaldı. Ve çün èAbbÀs èAbduér-RaómÀn’uñ öldügin işitdi,
16.
Òalìfe
Muútedì birle ittifÀú itdi ki bayram güni çün ki SulùÀn namÀza gele, anda ãaórÀda anı dutalar, 17.
ittifÀúen. Ol gün be-àÀyet yaàmurlar oldı ki hìç kimse evinden çıúmaàa mecÀli olmadı. Ve 1.
Óaú -SubóÀnehü ve teèÀlÀ-
SulùÀndan ol şerri defè itdi. Ve bir úaç günden ãoñra
èAbbÀs’uñ bu ittifÀúı duyuldı. SulùÀn bunı sarÀyına 2.getürtdi, dutdı, anda başın kesdi. Ve èAbbÀs’ıla èAbduér-RaómÀn’uñ vefÀtları arasında bir ay geçmedi ki 3.SulùÀn, TÀceéd-dìn Vezìr’i daòı bu sırdan òaberi vardı diyü èazl itdi. Ve Boz-Aba349’ya òaber gönderdi ki: 4.“Ol hem ahtlerüñ nice olduàın işitdüñ, eger senüñ daòı hevesüñ vÀr-ise, gelesin.” didi. VizÀreti 5.
Müéeyyediéd-dìn bin350 ÙuàrÀ’ya virdi ki kemÀl-i faøl-ıla ve èilm-ile meşhÿr-ıdı ve luàatı ve
şièiri ve maèrifeti be-àÀyet 6.kemÀlde idi. Şöyle ki öñüne devÀt-ı vizÀret úonulduàı vaút turu gelüp SulùÀn’a seksen beyt bir èArabì 7.úaãìde oúudı. Ve SulùÀn’uñ kemÀl-i maèrifetinden oldı ki vizÀrete anuñ gibi kişileri getürürdi. Ve kemÀl-i maèdiletinden 8.oldı ki bunca muóÀrebe ve inúılÀblar ki oldı bir dervìş ve bir raèiyyet incinmedi. Ve çün Boz-Aba bu òaberi 9.işitdi leşker cemè itdi ve Melik-şÀh’ı ve Muóammed’i alup IãfahÀn’a geldi ve IsfahÀn’uñ şaónesi èAlì Beg úarşu 10.gelüp Melik Muóammed’i taòta geçürdi ve úarşusında penc nevbet çaldurdı. Ve SulùÀn daòı BaàdÀd’dan HemedÀn’a
11.
gelmişdi ve leşkeri àÀyetde az-ıdı. Tìz
Àdemler gönderdi ÒÀã Beg’e ki ÌrÀn ve Gence leşkeri-y-ile bize yetişsin diyü ve
12.
Emìr Şìr-
gìr’e ki ÁdirbìcÀn leşkeri-y-ile gelüp yetişsün diyü. AllÀh’uñ taúdìri-y-ile Boz-Aba, ki SulùÀn’uñ üzerine yörürdi,
349 350
13.
àÀyetde teéennì birle yörürdi. Her menzilde bir gün iki gün
P. 48a/3. “Boz-abi” P. 48a/5. Bu kelime yok.
90
otururdı. TÀ ki SulùÀn’uñ daòı leşkerleri cemè olup 14.yetişdiler ve HemedÀn’a geldiler. SulùÀn buyurdı ki cemìè leşkeri Úara Tigin çayırında úondılar. Ve Boz-Aba daòı ol arada
15.
gelüp
yetişdi. MuúÀbele itdiler, cenk itdiler. Ortada be-àÀyet ãavaş oldı ve SulùÀn’uñ ãol ùarafı 16.
leşkerini
be-àÀyet òarÀb itdiler. AmmÀ leşkerler içinde Rüstem adlu bir úara úul vÀr-ıdı,
SulùÀn òalúından idi, ammÀ çoú
17.
zamÀn Boz-Aba’ya òiõmet itmişdi. NÀgÀh Boz-Aba’ya
uàrayu geldi ki yayaú úalmış atdan aòtarılmış. Ve bu Úara’yı görüp
1.
bildi, eytdi: “Gel
FÀrs begliginüñ yarusın saña vereyin, baña bir at vir.” didi. Úara daòı bunı dutup alup SulùÀn’a 2.getürdi. SulùÀn daòı kendü òÀã úılıcın ÒÀã Begüñ eline virdi. ÒÀã Beg daòı çalup ortasından iki pÀre 3.eyledi ve başını BaàdÀd’a gönderdi. Muúteàì’nüñ sarÀyı úapusında aãa úodılar. Ve bu iki meliki dutup PÀrs’a 4.gitdiler. Ve SulùÀn HemedÀn’a geldi. Ve andan ãoñra úaãd itdi ki èammusını SulùÀn-ı Aèôam Sancar’ı vara göre. 5.ÒÀã-Beg menè iderdi. ZìrÀ işidürdi ki SulùÀn Sancar, ÒÀã Beg’i terbiyet idüp èIrÀú’ı ve ÌrÀn’ı aña tefvìz 6.itdügi içün. SulùÀn Mesèÿd èitÀb u úaãd iderdi ki gelüp ÒÀã Beg’üñ başın ala. Áòirüél-emr ittifÀú anuñ üzerine 7.úıldılar kim SulùÀn òalvet bir úaç çeri begleri-y-ile èammusı òizmetine vara ve ÒÀã Beg’i ve úalan leşkeri ve aàrıàı Esed-8.-ÀbÀd’a úoyalar. Hem eyle idüp SulùÀn èammusı òiõmetine vardı. ÒÀã Beg mübÀliàa armaàÀnlar düzib SulùÀn-ıla 9.gönderdi. SulùÀn èammusına èarø idüp ÒÀã Beg ùarafından èöõür diledi. SulùÀn daòı úabul úıldı. 10.
Ve SulùÀn èammusı-y-ıla on sekiz gün Riy’de oldı. Ve andan ãoñra SulùÀn bilesince
gelen begleri ve SulùÀn,
11.
èammusı-y-ile on sekiz gün Riy’de oldı351. Sancar’ı òilèatlayup
ièzÀz u ikrÀm-ıla gönderdi. Ve andan BaàdÀd’a
12.
geldi. Ve SulùÀn-ı Aèôam ÒorÀsÀn’a vardı.
Ve SulùÀn Mesèÿd BaàdÀd’dan352 ÁdirbìcÀn’a gelüp Tebrìz’e bir menzil yir
13.
úalmışdı ki ol
arada iki ay oturdı. Ve SulùÀn Mesèÿd’uñ úızı Güher Òan’ıla Melik Muóammed arasında bir nevè
14.
vaóşet olmışdı. SulùÀn Reşìd, cÀmedÀr viribiyüp anları getürdi ve barışdurdı. Andan
ãoñra gelüp
15.
MerÀàa’yı muóÀãara itdi, iki günde fetó itdi ve şehrini òarÀb itdi. Ve ÒÀã Beg
birle Atabeg arasında sözler 16.geçmedi. Birbirine haylì taàayyürleri vÀr-ıdı. Úalèa-yı Revìn’de éümerÀ oturup, ortaya düşüp bunları barışdurdılar.
351 352
P. 48b/11. Altı çizili olan ibare P. ve A. metninde cümle içinde iki defa geçmektedir. P. 48b/12. Bu kelime yok.
91
17.
Ve andan ãoñra SulùÀn güz faãlı idi ki BaàdÀd ùarafına müteveccih, ãayda ve
temÀşÀya àÀyet muúayyed olurdı.
1.
Ve Melik ŞÀh daòı bile idi. Ol seferde SulùÀn’a fi-él-
cümle zaómet èÀrıø oldı. Tìz BaàdÀd’dan Ebÿ’l-BerekÀt 2.Ùabìb’i getürdiler ve daòı ne úadar éetibbÀ vÀr-ise cemè olup muèÀlece iderlerdi. Áòir fÀéide olmadı. Biş yüz úırú 3.altıncı yıl içinde Àòirete naúl itdi. Alup HemedÀn’a vardılar, anda kendü medresesinde defn itdiler. 4.
Naôm: Çü cÀn gitmege tenden Àheng ider İy niçe FelÀùÿnları denk ider Ne var çÀresi ùıbbuñ ve óikmetüñ 5.
Ne òïd ıããısı mÀlüñ ve nièmetüñ
Maraø kim anı Tañrı defè itmeye Mesìh olur-ise ki nefè itmeye 6.
İçürdügi tiryÀú-ise zehr olur
Ne lÿùf-ile dutsa aña úahr olur Ölüm derdi bir çÀresiz derd olur 7.
Ana çÀre istense ki serd olur
Pes imdi gerek, ölmedin ölesin Varacaú yir içün èamel úılasın 8.
Anı geliserler elüñden be-zÿr
Düriş göñlüñi andan itmege dÿr Ki varlıàı yoúlıàı yeksÀn ola 9.
Saña Àòir ayrılmaú ÀsÀn ola
Nite geldi SulùÀn MurÀd’uñ cihÀn úatında bula èizzet ü bì-mekÀn 10.
Úılur bir arada èaùÀ ãad-hezÀr
Óaú itsün anuñ èömrini pÀy-dÀr.
92
Õikr-i 11.es-SulùÀn Muàìåeéd-DünyÀ veéd-Dìn MelikşÀh bin Muóammed bin MelikşÀh Yemìn Emìreél-Müéminìn 12.
SulùÀn Melik ŞÀh ãaruşın kişi-y-idi ve yüzinde úabarcuú nişÀnları vÀr-ıdı. Ve úaddi
muètedil ve saúalı 13.degirmi idi. Tevúièi “-İsteèÀnetü biéllÀh-” idi. Vezìri Şemseéd-dìn EbÿénNecìb idi. ÓÀcibi ÒÀã Beg idi. Ve
14.
èömri otuz iki yıl idi. Ve pÀdişÀhlıàı SulùÀn Mesèÿd’dan
ãoñra dörd ay oldı ve bir defèa daòı 15.IãfahÀn’da on altı gün oldı. Ve úuvvetlü ve şevketlü-yıdı. Ve àÀyetde úatı yay çekerdi. Ve cömerd idi.
16.
Ve hezeli ve masòaralıú severdi. Ve
cimerÀyı òoş dutardı. Ve av avlamaàa ve şarÀb içmege àÀyetde óarìã idi.
17.
Ve cimÀèa ve
geymege àÀyetde muúayyed idi. Sene sebèa ve erbaèìn [òamse miée] 353de èammusı SulùÀn Mesèÿd vefÀt itdükden ãoñra 1.
Receb ayında SulùÀn oldı ve hem bu yıluñ şevvÀlinde girü èazl oldı. Ve èazlinüñ
sebebi bu idi ki SulùÀn 2.Melik-şÀh beglere iltifÀtı ol úadar itmezdi ve tımÀr ve vaôìfe az virürdi. Ve ÒÀã Beg bunuñ óaúúında yavuz354 3.ãanurdı355 ve SulùÀn daòı aña muùùaliè idi. Ve ÒÀã Beg hemÀn SulùÀnı at üstünde görürdi ve odasına 4.gelmez idi. SulùÀn úaãdı bu-y-ıdı ki bir gün ÒÀã Beg’i odasına getüre, duta. Ve SulùÀn Melik-şÀh CemÀl adlu 5.bir èavratı severdi. Gice vü gündüz anuñla èişret iderdi. Ve bir iki mechÿl kişiler daòı bile muãÀóibet iderler. ÒÀã Beg 6.SulùÀn’uñ fikrini duyup kendüye idecegin, ol SulùÀn’a itdi. äoóbet yaraàın úıldı, ol èavratı ve ol kişileri 7.düzdi ki SulùÀn’ı alup ÒÀã Beg’üñ odasına geldiler. Üç gün anda ãoóbet eylediler. Ve SulùÀn ol èavrat-ıla 8.yatarken SulùÀn’ı dutup bu evde óabs itdi. Ve SulùÀn Muóammed’e Àdem viribidi ki gelüp ÒÿristÀn’dan irişdi. 9.Ve HemedÀn’uñ köşkinde taòta geçdi. Ve úarındaşı Melik-şÀh’ı daòı úatına getürdi ve buna müstaúbel bir köşk 10.düzivirdi ki on biş gün anda oldı. Ve bir gice mütevaøÀdan biri-y-ile Melik-şÀh ãaórÀya indi ve bir at 11.
óÀøır itdürmişdi, bindi ve ÒÿristÀn’a úaçdı.
353
P. ve A. metinlerinde bu ifade yoktur. P. 49b/2. “çoú” 355 P. 49b/3. Bu kelime yok. 354
93
Ve mÀdÀm ki úarındaşı ãaà-ıdı, bu ÒÿristÀn’da idi; zìrÀ ki
12.
muúÀvemet itmege
úuvveti yoà-ıdı, ammÀ úız úardaşı356 àÀyetde severdi. GÀh gÀh IãfahÀn’dan ÒÿristÀn’a 13.varup buna yükler-ile fülorìler iletürdi ki: “Çeri devşür ve èulÿfeci dut ve úardaşuñla ugraş!” dirdi. “Bunı 14.SulùÀn Muóammed’e di!” Ve yedi Atabeg Ayaz’ı leşker-ile viribidi ki vardılar ol mÀlı ve òazìneyi yaàmaladılar ve hem
15.
Melik-şÀh’uñ cemèiyetin ùaàıtdılar. Áòirüél-emr SulùÀn
Muóammed vefÀt itdi, SüleymÀn ŞÀh HemedÀn’da oturdı.
16.
Melik ŞÀh IãfahÀn’ı dutdı ve
salùanat ùarìúin iôhÀr idüp biş nevbet naúúÀre urdurdı. Dilerdi ki
17.
SüleymÀn birle muèÀraøa
ide. èömri vefÀ itmedi, on beş günden ãoñra AllÀh raómetine vÀãıl oldı hemÀn óasret aldı, gitdi. 1.
“İy niçe Àrzÿ naúdin zamÀne òÀkisÀr eyler
İy niçe mÀye-i èömri bu devrÀn kim àubÀr eyler. 2.
Bu vÀdìde iken olma emel bünyÀdına meşàÿl,
Gelüp bir gün ecel sìli, cihÀnı tÀrümÀr eyler.” 3.
Heves muràı úılur-iken hevÀ-yı èişrete pervÀz,
Ecel èanúÀ-yı maàribdür ki tìh-veş şikÀr eyler. 4.
Kime kim gülse bir sÀèat ãoñunda aàladur yıllar,
Kime kim cÀm-ı mey ãunar ãÿ gibi zehr ü mÀr eyler. 5.
Egerçi bir zemÀn senüñ-ile yÀr u zÀd olur,
Velì çün furãat el virse èadÀvet ÀşikÀr eyler. 6.
Bu dünyÀnuñ belÀsından kimesne bulmadı maòlaã,
Meger şol merd-i merdÀne ki terk-i kÀrübÀr eyler. 7.
SaèÀdet ehli oldur kim görüben èÀlemüñ óÀlin,
Bu sulùÀnlar neye irdi bunlardan iètibÀr eyler. 8.
Nitekim şÀhumuz SulùÀn MurÀd bin Muóammed Òan,
Refìú-i Àòiret olmaàa òayrı iòtiyÀr eyler.
356
P. 49b/12. “úız úardaşı Gevher Nesib beni”
94
9.
İlÀhi üstüvÀr eyle anuñ èömr-i esÀsın kim,
BinÀ-yı ôulmi úılur maóv ü èadli üstüvÀr eyler. 10.
Õikr-i es-SulùÀn áıyÀåeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿ ŞücÀè Muóammed bin Maómÿd bin MelikşÀh 11.Úasìm Emìreél-Müéminìn SulùÀn Muóammed be-àÀyet òÿb şekl idi. Úızıl beñüzlü ve gözlerü büyük ve şaçı uzun
12.
ve saúalı az, úaddi münÀsib idi ve ÀèøÀsı münÀsib idi. Ve meydÀnda be-àÀyet çÀpük idi. Ùop
oynamaúda
13.
ve oú atmaúda kÀmil idi. Ve leşker tertìbinde bì-naôìr idi. Ve kimesneyi
incitmek bilmezdi. Vezìrleri CelÀle
14.
éd-dìn Ebÿél-Faøl ve Şemseéd-dìn Ebÿén-Necìb idi. ÓÀcibleri
İliàfüşt idi ve NÀãireéd-dìn Ayaz idi. Ve pÀdişÀhlıàı
15.
yedi yıl idi ve müddet-i èömri otuz iki
yıl idi. Ve èaúlı kÀmil idi ve rÀy-ı ãÀyib idi ve èahdi åÀbit ve sözi
16.
ùoàru-y-ıdı. Ve dìni ve 17.
diyÀneti eyü idi. Ve èulemÀyı severdi ve daúìú maènìlere düşünürdi. Evvel pÀdişÀhlıàı
beş
yüz úırú sekizinci yılda idi. Çün úarındaşı Melik-şÀh’ı HemedÀn’da taòta geçürdiler ve ÒÀã Beg tedbìri ile 1.
girü óabs idüp èazl itdiler ve ÓÀcib CemÀleéd-dìn’i ÒÿristÀn’a SulùÀn Muóammed’i
getürmege gönderdiler. Varup 2.SulùÀn’ı getürürken yolda SulùÀn Muóammed’e telúìn iderdi ki: “Ol gün ki HemedÀn’a irişesin, ÒÀã Beg’i dutmaú gerek. 3.ZìrÀ ki ol senüñle hemÀn úarındaşuñ muúÀbilesin itse gerek, aña ne itdi-y-ise saña daòı eyle itse gerek. 4.Ve Òalìfe ile úavl eylemişdür ve èahd-i muókem úılmışdur ki pÀdişÀhlıgı aña vire ve bu Selçuúlar òÀnedÀnın ortadan 5.götüre.” dirdi. TamÀm bu keleciler SulùÀn Muóammed’üñ mizÀcına eåer itmişdi. Çün ki HemedÀn’a yetişdiler, ümerÀ cemìè 6.istiúbÀl itdiler. İnanç ve ÒÀã Beg ve BÀúì Begler ve ne úadar SulùÀn Mesèÿd’uñ tevÀbièi vÀr-ise cemè olup Úara Tigin 7.çayırında ãoóbet itdiler. Ve ikinci gün Úaãr-ı SulùÀn Mesèÿdì’de ãoóbet itdiler. Bu begler cemìè pìşkeşlerin çekdiler. 8.Ve ÒÀã Beg bir vech-ile pìşkeş çekdi ki bir èuhde de kimesne anuñ gibi nişÀn virmiş degül idi. Çün ki tamÀm oldı, 9.òalvet itdiler, àalaba gidüp ÒÀã Beg úaldı ve CemÀleéddìn Ìluàfuşt ÓÀcib úaldı ve Zengì CÀndÀr úaldı
10.
ve Şumla úaldı. Ve bu ikisi ÒÀã Beg birle
dïstlar idiler ve bÀúì òasekìler úaldılar. Cemìè begler ayaàın dururlardı, 11.ÒÀã Beg oturmışdı. Ve pÀdişÀhlıú ùarìúasına ve salùanat tertìbin gösterürdi. Ve söyleyenlerüñ sözi ziyÀde
12.
úaldı,
95
miúdÀrından ziyÀde sevilmege başladı. Eyle olsa ÓÀcib CemÀleéd-dìn gelüp ardından yaúasına yapışdı,
13.
eytdi: “Söz vaútı degüldür, dur!” didi. Ve äÀrim bin Yÿnus daòı bile
yardım idüp bunı dutdılar, óabse iletdiler.
14.
Ve Zengì CÀndÀr bunı görüp úılıcınuñ úabzasına
yapışdı. Fi-él-óÀl anı daòı dutdılar. Ve Şumla hemÀn sÀèat
15.
bu óÀli göricek köşkden bir
òastalıà-ıla indi, ÒÀã Beg’üñ Emir-i aòÿruna geldi bir yüzük gösterdi, 16.eytdi: “SulùÀna nesne 17.
gerek oldı, tìz bir òÀã yigrek at virsün eyeri-y-ile.” didi. ÒÀã atı muraããaè eyeri-y-ile
alup
bindi ve ÒÿristÀn yolın dutup gitdi. MÀdÀm ki SulùÀn Muóammed ãaà-ıdı, ayruú ol diyÀra gelmedi. 1.
Ve bir laóôadan bu ùaşradaàı òalú gördiler kim köşkde ıøùırÀb oldı, àavàÀ oldı,
ÒÀã Beg’üñ leşkeri 2.óÀøır durmuşlardı ve bì-nihÀyet leşker idi. Cemìèi köşke úaãd idüp yüridiler bunı girüp ÒÀã Beg’üñ
3.
ve Zengì CÀndÀr’uñ başların kesüp köşkden aşaàa
bıraúdılar. Leşker çün bunı gördüler perÀkende olup her biri 4.bir yaña daàıldılar. Ve sulùÀnuñ leşkeri hemÀn ÒÀã Beg’üñ òazìnesine ve atlarına ve raòtına yaàmalamaàa segürtdiler. 5.Anuñ òazìnesinde bulınan úumÀşlaruñ cümlesinden bu-y-ıdı ki on üç biñ bütün úırmızı aùlas vÀr-ıdı 6.
ve şarÀb-òÀne Àleti altundan ve gümişden bi-nihÀyet idi. Ve cümlesinden yidi gümiş küpi
vÀr-ıdı. Büyük òusrevÀnì 7.kübler gibi kendü òÀã şarÀb içün itmişdi. Ve aòırında davaruñ òïd nihÀyeti yoà-ıdı. Biñ dört yüz òÀã úatırı 8.vÀr-ıdı ki cemìè òÀã eyerler-ile ve rikÀblar-ile. Ùaşra köylerde ve illerdeki davarından àayrı fi-él-cümle şol úadar 9.mÀl ve tecemmül naúdden ve cinsden bunuñ òazìnesinden sulùÀn òazìnesine yetişdi ki hìç bir sulùÀn ol
10.
vech-ile cemè
itmemişdi. Ve ol ki vidÀyiè ve defÀyinden vÀr-ıdı, ki ãoñra oàlanları eline girürdi357, nihÀyetin 11.
AllÀhu -teèÀlÀ- bilürdi. Ol vaút ki SulùÀn Mesèÿd vefÀt itdi, úarındaşı Süleyman ŞÀh yedi yıl idi ki
12.
Ferzìn
úalèasında maóbÿs-ıdı. Bu úalèanuñ Emìneéd-dìn adlu bir emìni vÀr-ıdı. SüleymÀn’ı bir gice salıvirdi.
13.
SüleymÀn varup ÁdirbìcÀn’a düşdi ve andaàı begleri cemìèini kendüye münúÀd
eyledi. Atabeg İldüñüz gibi ve Eltıèavs?
14.
gibi. Ve èavratınuñ úarındaşı ÒvÀruzm ŞÀh Yÿsuf
daòı bunuñ úatına geldi. Ve çün SulùÀn Muóammed ÒÀã Beg’i getürdi
15.
ve SüleymÀn anı
işidüp leşker cemè idüp aàır çeri-y-ile HemedÀn’a yörüdi. Ve SulùÀn Muóammed’üñ leşkeri 357
P. 51a/10. “girdi”
96
az-ıdı ve azı daòı
16.
perìşÀn olmışdı. SulùÀn Muóammed bunları iåtimÀlet idüp altunı taúyeler
ùolusı baàışladı ve ùonları çuvÀlları ile
17.
baàışlardı, alurlardı ve girü muòliã olmazlardı, şöyle
ki az úaldı ki ÒÀã Beg’üñ òazìnesi tamÀm ola. 1.
SulùÀn gördü ki kendü úatında leşker az úaldı ve düşmen bì-nihÀyet leşker-ile
yaúın geldi, pes Óasan-ı CÀndÀr 2.ve Reşìd CÀmedÀr ve Yemìniéd-dìn Emìr’i Buldı ile fi-élcümle şol kendü-y-ile ÒÿristÀn’dan gelen cemÀèat-ıla 3.HemedÀn’dan IsfahÀn’dan yaña gitdi. Bu çıúup gitdükden üç gün ãoñra gelüp SüleymÀn irişdi ve taàı 4.ve taşı leşker dutdı. Ve HemedÀn’uñ öñünde iki ferseng yire vardı ve úondı; şöyle ùÿl ve èarøı 5.her ùarafdan tamÀm iki fersengdi. Ve òalÀyıúuñ göñline èaôìm heybet düşdi. Ve SulùÀn Muóammed leşkerinden 6.daòı anlaruñ kim evleri ve tımÀrları HemedÀn’da-y-ıdı, úaçup SüleymÀn’a gelürlerdi. Şöyle ki SulùÀn Muóammed’üñ 7.leşkeri az úaldı. Úaãdları bu-y-ıdı ki SüleymÀn IãfahÀn’a teveccüh iderse, hemÀn bunlar ÒÿristÀn’a geleler. 8.Ve Cemìè èÀlemüñ göñli SüleymÀn’uñ pÀdişÀhlıàına baàlandı. Ve SüleymÀn’uñ memleketi èaôamet dutdı hìç kimsenüñ 9.òÀùırına düşmezdi ki bunuñ cemèiyyetine tefriúa gele ve bu tertìb bozula diyü. Faòreéd-dìn-i KÀşì vezìri idi ki 10.ve ÒvÀruzmşÀh Yÿsuf Emìr ÓÀcib idi. Bu sÀyir begler ol ikisini daòı dilemezlerdi, manãıblarını taàayyür itdürmek
11.
isterlerdi. Ve vüzerÀtı Şemseéd-dìn Ebÿén-Necìb’e isterler-idi ki SulùÀn
Mesèÿd’ı vezìri idi. Ve emìr-i
12.
óÀcibliài Muôaffereéd-dìn Alp Aràu’ya isterlerdi.
ÒvÀrÀzumşÀh bu ittifÀúa muùùaliè oldı ve úız úardaşına
13.
ki sulùÀnuñ òÀtÿnı idi, eytdi: “FulÀn
gice SulùÀn’a eytgil ki, ÒvÀrzumşÀh’dan àayrı leşker tamÀm ittifÀú
14.
itmişlerdür ki bu gice
senüñ üzerüñe yöriyeler. Seni götürüp Muóammed’i sulùÀn eyleyeler.” didi. Fi-él-cümle ol gice
15.
ÒvÀrzumşÀh kendü leşkerin yaraà-ıla serÀ-perdenüñ çevresinde úodı, SulùÀn begleri
gibi, ki eger sulùÀn
16.
òÀtÿnuñ sözine iètibÀr idüp çıúup yörenürse ÒvÀrzumşÀh’uñ leşkerin
ãoñra, ki óÀøırdur, dimişlerdür
17.
ki kendi óıfô iderler ve ÒvÀrzumşÀh’a muóabbeti ve iètiúÀdı
ziyÀde ola. Çün òÀtÿn ol gice SulùÀn’a
1.
ol keleci didi, SulùÀn muztarib olup fi-él-óÀl bir
òÀã at getürdi ve òazìneyi getürdi bildigince aldı ve hemÀn 2.iòfÀ-y-ıla çıúup bir ùarafdan ÀvÀre oldı, gitdi. Ve salùanat ve milk ve mÀl ne úadar vÀr-ise úodı, terk itdi. 3.Ve hìç kimesnenüñ gitdügi maèlÿm olıcaú òazìneyi ve raòtı yaàmalayup her biri bir yaña ùaàıldı. Çün bu òaber ki
97
4.
SulùÀn Muóammed’e yetişdi evvel358 defèa inanmadı, eytdi: “Bu bir óìledür ki ben sürüp
HemedÀn’a varam, daòı anlar eùrafdan 5.çıúup beni ele getüreler.” didi. Áòir gördi ki òaber tevÀtire yetişdi, feraó ü şÀdì birle dÀrü’l-mülk HemedÀn’a 6.teveccüh itdi. -KefÀéllÀhüél-
müéminìneél-úitÀle ve kÀneéllÀhe úaviyyen èazìzen- bu Àyeti oúudı ve gelüp taòtında muúarrer oldı. 7.Ve HemedÀn’uñ úapusında iki köşk yapdurdı ve ol eski köşküñ ÀlÀtını cemìè bunda getürdi. Ve éümerÀ daòı 8.her birisi köşkler bünyÀd itdiler. Ve CemÀleéd-dìn Úıfşıt emir-i óÀcib idi. Ve Şemseéd-dìn Ebÿén-Necìb’i vezìr eylediler. 9.
Ve ol vaút ki SulùÀn SüleymÀn HemedÀn’dan úaçdı, MÀzenderÀn’a vardı ve andan
ÒorÀsÀn’a vardı; kimesne
10.
iètibÀr itmedi. Ve andan ãoñra beş yüz elli yıl içinde beyÀbÀn
yolından beş yüz atlusı-y-ıla sürüp IãfahÀn’a geldiler.
11.
Ve IãfahÀn’uñ vÀlìsi Reşìd CÀmedÀr
idi, buna dürlü dürlü vaède itdi ve ümìdler virdi ki: “Eger baña IãfahÀn’uñ
12.
úapusın açarsañ
seni pÀdişÀhlıàumda şerìk úılam.” didi. Reşìd úabÿl úılmadı, eytdi: “Bu şehir359 baña úardaşuñ 13.
oàlı Muóammed’den emÀnetdür; emÀnete òıyÀnet úılmazam, var aña cevÀb vir. Andan ãoñra
IãfahÀn daòı ve cümle
14.
memleket daòı senüñdür.” didi. Çün SüleymÀn bundan nevmìd oldı,
sürüp BaàdÀd’a geldi, Òalìfe Muútefì’den
15.
úonşulıú ùaleb itdi. Ol sebebden BaàdÀd’da
SüleymÀn’a Melik Müstecir dirlerdi. Òalìfe daòı úabÿl idüp 16.bunı ùaleb idüp terbiyet úıldı ve ÀlÀt u esbÀb düzivirdi. Ve sulùÀnlıú adın virüp bunı ÁdirbìcÀn’a gönderdi. 17.SüleymÀn daòı sürüp ùoàru Atabeg İldüñüz’üñ òaymesine geldi. Ve İldüñüz daòı biéø-øarÿre bunı òïş gördi. 1.
Ve Aú Sunúur daòı SulùÀn Muóammed úatında İnÀnıç’dan òoşnÿd degüldi. Ol
daòı bunlara teveccüh úıldı ve İnÀnıç’ı 2.daòı SulùÀn Muóammed’le yed-i ittifÀúan Arıs kenÀrında cenk itmelü oldılar. Fi-él-óÀl İnÀnıç Arıs’ı geçdi ve èaúabince 3.SulùÀn Muóammed geçdi. HemÀn SüleymÀn’uñ leşkeri münhezim oldı, ùaàıldı. SüleymÀn úaçup Mÿãul’a düşdi. 4.
Ve Atabeg İldüñüz kendi işlerine iètiõÀr idüp gelüp sulùÀnuñ öñünde yir öpdi360. SulùÀn aña
istimÀlet idüp 5.nüvÀòt úıldı ve èIrÀú’a gönderdi.
358
P. 52a/4. “ol” P. 52a/12. “şehri” 360 P. 52b/4. Metinde altı çizili kelimelerin sıralaması müstensih tarafından üst notlarla düzeltilmiştir. 359
98
Ve SulùÀn çün ÁdirbìcÀn’dan emìn oldı, BaàdÀd’a teveccüh itdi, ÚaøÀèa 6.köşkinde bir ay tevaúúuf itdi. ZìrÀ ki Mÿfik gerdbÀzÿ mültezim olmışdı ki Zeyneéd-dìn èAlì Köçek’i Mÿãıl’dan 7.SulùÀn’a yardıma getüre, aña muntaôır idiler. Ve ol RÀzÀn nÀóiyetine gelüp anda bir geçüt buldılar, Dicle’yi geçdiler. 8.Ve Zeyneéd-dìn èAlì Köçek daòı firÀvÀn ve müretteb leşker-ile gelüp irişdi ve BaàdÀd’uñ üzerine düşdiler. İçinde 9.Òalìfe Mutúafì idi ve SulùÀn ve òÀsekìleri ve Zeyneéd-dìn àarbì ùarafına úondılar. ve Úímaz oàlanları ve Atabeg
10.
Ayaz ve
Şerefeéd-dìn şarúì ùarafına úondılar. Ve sulùÀnuñ ve Zeyneéd-dìn’üñ leşkeri ırmaàa úarşu kondılar.
11.
Ve mancınıúlar düzdiler. Ve èIrÀú’dan Muôaffereéd-dìn ÓımÀd’uñ oàlanları dört
yüz gemi-y-ile dolu Àdem ve silÀó ve Óal’den361 12.reéìs oàlanlar iki üç biñ yaya getürdiler. Ve vÀfir leşker cemè oldılar362. ve her gün ãavaş olurdı. Ve bir úaç
13.
ùaş birbirine atarlardı ve
gemiler birle uàraşurlardı. Ve şehrüñ yayaları çıúup bu üzerindeki yayalar-ıla 14.cenk iderlerdi. Ve hìç bir gün izdióÀm-ıla leşker ulu cenk itmediler, zìrÀ ki içerüden ÒÀlìfe’nüñ
15.
úavmi
SulùÀn’ı öldürelerdi. Her gün eydürlerdi ki: “FalÀn gün fulÀn úapuyı açup çıkaruz, sulùÀnuñ òiõmetine
16.
yetişürüz.” dirlerdi ve ol gün geçicek bir bahÀne iderlerdi, “FülÀn gün çıúaruz.”
dirlerdi. Ve el altından
17.
İl-düñüz’e òaber göndermişlerdi ki Melik-şÀh’ıla yöriyeler. Anuñ
òaberine muntaôır idiler, ammÀ óÀlleri be-àÀyet
1.
mükedder olup úızlıú olmışdı. ZìrÀ ki
nevÀóìde ne úadar àalle vÀr-ise sulùÀnuñ leşkeri aldılar. Şehre hìç yirden 2.azıú yetişmege çÀre yoà-ıdı. NÀgÀh òaber yetişdi ki Melik-şÀh Atabeg İldüñüz ile HemedÀn’a yöridiler diyü, eyle olsa
3.
sulùÀnuñ leşkeri bölük bölük úaçmaàa başladılar. SulùÀn gördi kim øabù mümkin
degüldür, buyurdu ki: “YÀrın 4.biz daòı suyı geçüp HemedÀn’dan yaña gidelüm.” didi. Bunı işitdiler, leşker òalkı eytdiler ki: “YÀrın àalaba olur, bu gün 5.ki òalvetdür geçelüm, didiler. Şöyle izdióÀm itdiler kim köpri üzüldi, zìrÀ ki gemilerden kim birbirine baàlamışlardı 6.ve gemiciler ne úadar vÀr-ise, anlar daòı gemilerin bıraúdılar, kaçdılar. Ve leşkerüñ içine fetret düşdi. Her kişiye 7.başı úayusı oldı, úıyÀmet güni gibi. Ve cÀnib-i àarìbden yayalar çıúup bunları yaàmalamaàa başladı. Ve şehrüñ 8.leşkeri gemiler-ile gelüp sulùÀnuñ úatında óÀcib-i
361 362
P. 52b/11 “ve cilden” P. 52b/12. “oldı”
99
şarúìde ne úadar raòtı vÀr-ise yaàmaladılar. Ve Àòÿrı ve serÀ- 9.perde ve òazìne ve sarÀy úızları ve ÀlÀt-ı maùbaò ve şürb, cemìè cÀnib-i àarbìde idi. Zeyneéd-dìn èAlì Köçek leşker-ile
10.
silaóların geyüp ãaf baàladılar, durdılar, cenk
itdiler. Hìç kimesneyi ol yaña geçürmediler. Ve Zeyneéd-dìn buyurdı
11.
ki ne úadar
mancınıúlar vÀr-ise yaúdılar. Ve ordu bÀzÀr aàaçdan ve taòtdan ve raòtdan şol ki öte geçürmege
12.
müteèaõõir idi, yaúdılar363. Ve hemçünÀn ãaf baàlayup durdılar, tÀ ki sulùÀnuñ
raòtı ve úızları geçdiler ve anlaruñ
13.
èaúabince kendüler geçdi. Bu ùarafda SulùÀn on on biş
kişi-y-ile at üzerinde durup irteye degin şöyle
14.
durdılar. BÀúì leşkeri ãu kenÀrında cenk
iderlerdi. Yarındası raòtı ve esbÀbı döküp cüréet itdiler, àÀyet
15.
tekellüf-ile göçdiler. Ve bir
ferseng yol miúdÀrı varup úondılar. Egerçi SulùÀn àÀyet şikestliliú birle göçdi.
16.
Ve lìkìn
BaàdÀd òalúında daòı ol úadar úuvvet yoà-ıdı ki bunlaruñ ardınca varalardı. Ve gelüp úonduúları yirde
17.
SulùÀn’uñ esbÀbdan bir dehlìsi ve bir úÀlìsi ve bir bÀrgìri vÀr-ıdı. Begler 1.
kendü maùbaòlarından sulùÀnca getürürlerdi.
TÀ ki ÒelvÀn’a yetişdiler, ol arada
Zeyneéd-dìn èAlì Köçek, SulùÀn’uñ esbÀbını ve maùbaòı ve òazìnesini ve sarÀy 2.úızlarını ve aòÿrını, cemìèini selÀmet yetüşdürdi. Şöyle ki bir iplik øÀyiè olmadı. Çün SulùÀn HemedÀn’a 3.dört beş menzil yol úaldı, İldüñüz dönüp úaçdı ve Melik-şÀh ÒÿzistÀn’a364 gitdi. SulùÀn daòı gelüp 4.köşkde úondı BaàdÀd’uñ üzerine düşüp dügininden fÀéidesi hemìn bunca zaómet çeküp ve bunca 5.mÀl telef olmaà oldı. Andan soñra ayruú yire gitmege heves úalmadı. Úışın SÀve’ye varurdı, yazın HemedÀn’a 6.gelürdi. Ve buña òastalıú èÀrıø oldı ve bundan öñdin ŞahÀbeéd-dìn MiåúÀl’i ve İmÀm SìbÀn’ı göndermişdi 7.ki KirmÀn òÀtÿnını KirmÀn’dan yaña nikÀh idüp getürelerdi. Bu òastalıú eånÀsında getürdiler, tamÀm şehir òalúı 8.karşu çıúup muùribler-ile ve ùavullar-ıla şÀdìlıúlar365 eylediler. Ve SulùÀn daòı maóÀfe-y-ile istiúbÀl itdi ve şehre getürdiler.
9.
Bìş ay sulùÀnun úatında oldı, òastalıú
sebebinden SulùÀn aña yaúınlıú idemedi. Áòir SulùÀn biş yüz 10.elli dördinci yıl idi ki vefÀt itdi. Ve bu òÀtÿn girü hemçünÀn mühri-y-ile girü yirine gitdi. Beyt:
363
P. 53a/12. “yıúdılar” P. 53b/3. “ÒÿristÀn’a” 365 P. 53b/8. “şÀõìlıúlar” 364
100
11.
DirìàÀ ki gözümüz açılmadı,
Bu sevdÀ-yı bì-hÿde k’Àçılmadı. YÀ bu òvÀb-ı àafletden uyanmaduú, 12.
Bu şer işlerümüzden uãanmaduú.
Nice nice bÀrì bu sevdÀ-yı òÀm, Ki yüz devr olursa bu olmaz tamÀm. 13.
Yaúın geldi kim tündibÀd-ı ecel,
Esüp üzile şÀòisan-ı emel. Bu baà içre úalmaya ki berk-i heves, 14.
Bu gülşende ne murà ola vü ne úafes.
Çü biz yoà-iken bu cihÀn vÀr-ıdı, Hemìn nièmet ü şehr-i bÀzÀr-ıdı. 15.
Yine biz gidicek ne noúãÀn aña,
ZiyÀn ortada bañadur saña. Aç imdi bu bir laóôa èibret gözin! 16.
İşit cÀn úulaàı-y-ıla óikmet sözin!
Çü bir nesne gördüñ ki elden çıúar, Sen evvelden anı göñülden çıúar. 17.
Ki saña ãoñ ucı elem gelmeye,
Vücÿduñ fenÀ bulsa àam gelmeye. FenÀ bulsa ten néola, cÀn zindedür, 1.
BelÀ vü úaøÀ cümle bu tendedür.
Çü òayr itmege úÀdir ola kişi, Niçün olmaya òayr her dem işi. 2.
Nitekim şehinşÀh SulùÀn MurÀd,
İşi òayr u iósÀndurur, èadl ü dÀd,
101
ÒudÀyÀ úabÿl eyle òayrÀtını! 3.
İrişdür semÀvÀta ÀyÀtını!
Õikr-i es-SulùÀn Muèizzeéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿél-ÓÀriå SüleymÀn bin Muóammed bin MelikşÀh Úasìm 4.Emìreél-Mü’minìn SulùÀn SüleymÀn buàday eñlü-y-idi, ortaboylu ve úısacuú boyunlu. PÀdişÀhlıàı altı ay oldı. 5.Müddet-i èömri úırú beş yıl idi. Vezìri ŞahÀbeéd-dìn æiúa idi. ÓÀcibi Muôaffereéd-dìn Alp Aràÿn’idi. Ve SulùÀn 6.SüleymÀn òïb-ãÿret ve òoş-òulú ve laùìfeci-y-idi. Ve èişret ve ãohbeti çoà iderdi, amma devlet müsÀèid 7.degüldi. Niçe defèa taòta geçdi ve baòtı bÀruluú itmeyüp girü indi. Her ne úadar ki cidd ü cehd itdi, fÀéide 8.itmedi. Çün SulùÀn Muóammed biş yüz elli dördünci yılda Àòirete naúl itdi, Girde BÀzÿ ki cemìè beglerden úuvvetlü 9.ve òişmetlü idi. Ve NÀãireéd-dìn Aúas366 ve èİzzeéd-dìn äatmaz ve Atabeg Ayaz ittifÀú idüp bu pÀdişÀhlıàuñ tedbìrine
10.
meşveret úıldılar. Her birisi bir kişiye 11.
meyl itdi. Gördiler ki iòtilÀf olur, Àòir muúarrer úıldılar kim Riy’den İnanıç’ı
oúıyup anuñ-
ıla meşveret ideler. Ol ne rÀy iderse aña ittibÀè ideler. Çün ki İnanç geldi, bu bÀbda meşveret 12.
úıldılar. SulùÀn SüleymÀn’a úarÀr itdiler. Ol vaútda ol Mÿãıl’da idi. Atabeg Úutbeéd-dìn
Mevdÿd varup tamam 13.yaraú u raòt u esbÀb düzüp, alup geldi. Ve SulùÀn SüleymÀn beş yüz elli beşinci yılda dÀrüél-melik HemedÀn’a 14.gelüp taòta geçdi ve sulùÀn oldı. Ve ŞahÀbeéd-dìn æiúa’yı vezìr idindi. Ve Muôaffereéd-dìn Alp Aràu’yı
15.
emìr-i óÀcib idindi. Ve èadl ve dÀd
itmege ve ùarìú-i salùanat gözetmege başladı. Ve Melik Arslan’ı ki SulùÀn
16.
Muóammed’üñ
oàlı oàlı-y-ıdı ve Atabeg İldüñüz’üñ òÀùırın rièÀyet úılmaà-içün velì-èahd idindi ve òutbeyi ve sikkeyi 17.anuñ adına bile úıldı. Ve Mÿfiú Kerd Yılduz-ıla NÀãıreéd-dìn ve èİzzeéd-dìn arasında muòÀlefet vÀúiè oldı. 1.
ZìrÀ ki Mÿfiú SulùÀn Muóammed zamÀnında cümletüél-melik-idi. Şehri ol taãarruf
idemez oldı. ZìrÀ ki SulùÀn SüleymÀn 2.gice ve gündüz soóbete meşgÿl idi. Ol sebebden Mÿfiú SulùÀn’ı giç görürdi. AmmÀ NÀãireéd-dìn ve èİzzeéd-dìn 3.dÀyim mülÀzimleri-y-idi. Ve her vaútde SulùÀn’ı taórìk iderlerdi ki Mÿfiú’i duta-y-ıdı. TÀ óaddì kim bir gün ãoóbet 366
P. 54a/9. “Aúaş”
102
4.
bahÀnesine SulùÀn’ı Mÿfiú’uñ odasına getürdiler ki Mÿfiú’i duta-y-ıdı. Mÿfiú daòı àÀfil
degüldi. dÀyim iótiyÀùın 5.iderdi ve òaylì leşkeri vÀr-ıdı. Her vaút silÀóları-y-ile gicede ve gündüzde sarÀyınuñ çevresinden gitmezlerdi. 6.Pes SulùÀn’a şol ki ùarìú-i òiõmet ve Àyìn-i ãoóbetdÀr eyledi ve tekellüfÀtda ve pìşkeşlerde hìç eksük komadı. 7.AmmÀ kendüzini saúınup iótiyÀù-ıla deprendi, şöyle ki furãat bulmayup durdılar, gitdiler ve daòı sÀyir 8.leşker SulùÀn’uñ müdÀvemetinden incindiler. ZìrÀ ki SulùÀn idmÀn sebebinden òalúdan müteneffir olur oldı 9.ve göñli ùar oldı. äoóbetden çıúsa her kim keleci iderse úaúır idi ve èırøın bozardı. Pes begler buña hìç
10.
yol bulamazlardı ve kelecilerin idemezlerdi. Eyle olsa Mÿfiú birle ittifÀú idüp
Atabeg İldüñüz’e òaber 11.gönderdiler ki Melik Arslan’ı getüre. Çün SulùÀn SüleymÀn işitdi ki begler kendüden vaóşet dutmışlar,
12.
Melik Arslan’ı
getürmege tedbìr eylemişler, bunlara Àdem gönderdi, eytdi: “Çün ki òÀùırunuz Melik Arslan’ı 13.
getürmek oldı idi, şimdiye degin kimseñüz bundan ziyÀn görmedi ve incinmedi. Baña
mühlet virüñ ki
14.
Mÿãıl’dan ne ki getürdümse alup bir yaña gideyim. BÀúì òazìne ve
salùanatdan ne ki óÀãıl itdümse úoyayım, her
15.
niçe iderseñüz idesiz.” didi. Begler daòı
dilediler ki buña rÀøí olalar, girü eytdiler: “İnanıç’a meşveret 16.itmedin olmaz, evvel daòı bunı getürmekde İnanıç’la meşveret úıldık, girü anuñla meşveret idelüm.” didiler.
17.
Ve İnanıç’a
Àdem viribidiler. İnanıç’dan òaber geldi ki “ZinhÀr eger andan incinüp ayruú pÀdişÀh getürmek
1.
isterseñüz, anı elden çıúarmaú maslahat degüldür.” didi. “ZìrÀ ki emìn
olmazsız. Ola ki ÒorÀsÀn’a vara leşker getüre, 2.ol incidicek benem.” didi. “Pes maãlaóat oldur kim anı mevúÿf idesiz. TÀ bir SulùÀn daòı gelince, andan ãoñra óükm 3.anuñ ola.” didi. Eyle olsa bu begler fikr itdiler kim nÀgÀh SüleymÀn bir gice çıúa, bir yaña gide. Pes her gice atlular yaraà-ıla 4.köşk çevresinden gitmezlerdi. TÀ ki Atabeg İldüñüz Melik Arslan birle gelüp yetişdi. İstiúbÀl idüp 5.Arslan’ı taòta geçürdiler ve SüleymÀn’ı baàlar arasında bir köşkde óabs itdiler. Ve bir aydan ãoñra SulùÀn Arslan 6.IãfahÀn ùarafına müteveccih oldı. SüleymÀn’ı èAlÀéiéd-devle úalèasında óabs itdiler. Anuñ èömri óabs-ile geçmişdi. 7.Hem bu óabsde Àòirete naúl itdi. Ve úarındaşı SulùÀn Mesèÿd türbesinde defn itdiler. 8.Beyt: Her Àrzÿ ki úıldı irişmedi beşer Her leõõeti ki bulmadı insÀn aña ôafer
103
Her úadr u menzilet ki var imkÀn içinde lìk 9.
Vehm ü òayÀl ü èaúl úamu anda bì-òaber
SulùÀn MurÀd’a vire úamusını bì-dirìg Ol mübdiè-i bedÀyiè ol vÀhib-ãuver 10.
Õikr-i es-SulùÀn Rükneéd-DünyÀ veéd-Dìn Arslan bin Ùuàrul bin Muóammed ÚÀsim Emìreél-Müéminìn 11.
SulùÀn Arslan úızıl beñizlü-y-idi ve orta boylu-y-ıdı ve uzun zülfleri vÀr-ıdı. Müddet-
i èömri úırú 12.üç yıl idi ve pÀdişÀhlıàı on biş yıl idi. Tevkìèi “-İèteãadtü biéllÀh-” idi. Vezìrleri ŞahÀbeéd-dìn
13.
æiúa idi ve Faòreéd-dìn bin Muèayyeneéd-dìn idi ve CelÀleéd-dìn bin
ÚıvÀmeéd-dìn idi. Ve óÀcibleri ÓÀcib
14.
Muôaffereéd-dìn idi, Atabeg Ayaz idi ve Atabeg
PehlevÀn idi. Ve SulùÀn Arslan àÀyet òÿb-ãÿret 15.ve òÿb-sìret idi. Ve óayÀlu ve óalìm idi. Ve aòlaúında kerem ü mürüvvet àÀlib-idi. Ve aóvÀlinde óilm ü sükÿn
16.
ôÀhir idi. Hìç kimesne
andan nesne der-òvÀst úılup ol aña yoú dimiş degüldi. Ve hìç òiõmetkÀr 17.andan nÀ-şÀyiste söz işidüp incinmiş degüldi. Ve ammÀ daòl u òarc u øabù-ı òazìne ve emvÀl u aóvÀlden 1.
àÀfil idi, bunlaruñ teftìşinde ve tefaòòuãında müsÀhele ve müsÀmaóa iderdi. Tenaèèumı ve
èişreti severdi. 2.Ve geymekde ve yimekde tekellüfi àÀyetine yetişdürdi. Şöyle ki fÀòir ùonlar ve òıùÀì bizler ve zer-bÀft kimòÀlar anuñ 3.zamÀnında úıymet bulduàı gibi hìç bir zamÀnda bulmamışdı. Ve ol geydügi ve baàışladuàı ùonları hìç kimse 4.geymemiş ve bagışlamamışdı. Ve anuñ meclisinde fuóş u laàv keleci geçmezdi. Ve hìç kimesneden òÀric óareket ãÀdır 5.
olmazdı. Ve SulùÀn Arslan çün pÀdişÀh oldı, ne úadar bÀclar vÀr-ise götürdi, ôulm ü bidèat ne
6.
vÀr-ise defè itdi. Anuñ bereketinde memÀlik òoşluú ve ucuzluú ve refÀhiyyet oldı ve rièÀyÀ
òoşnÿd, gice vü 7.gündüz duèÀlar iderlerdi. Çünki atası SulùÀn Ùuàrul bin Muóammed AllÀh raómetine ulaşdı, bu henüz bir yaşına 8.yitişmemişdi. Ve èammusı oàlı Melik-şÀh Bin Selçuú daòı hem ol yaşda idi. SulùÀn Maómÿd bunları terbiyet 9.idüp mektebe virdi ve dÀyim kendüy-ile bile olurlardı. TÀ ki BaàdÀd’dan Derbend yolınca Boz-Aba’nuñ defèine 10.teveccüh itdi şöyle ki SulùÀn Mesèÿd tÀrìòinde õikr olundı- Melik-şÀh’ıla Arslan’ını Tikrìt úalèasına 11.
viribidi ve Emìr ÓÀcì Mesèÿd’ı bile, ki ıãmarladı ve anlar niçe yıl ol úalèada úaldılar, niçe
104
taúallup-ı eùvÀr ve
12.
tagayyür-i aóvÀl oldı ve SulùÀn Mesèÿd daòı dünyÀdan naúl itdi. Andan
ãoñra Melik-şÀh bin Muóammed dört
13.
ay taòta oturdı. Andan ãoñra SulùÀn Muóammed bin
Maómÿd ÒÀã Beg’i ÒÿzistÀn’dan getürüp pÀdişÀh eyledi. 14.Ve Mesèÿd BilÀl daòı BaàdÀd’da 15.
vÀlì idi, bu òalifeden iótiyÀù idüp BaàdÀd’uñ riyÀsetin ve vilÀyetin
dÀrüél-òilÀfenüñ
nÀyiblerine ıãmarladı, úaçdı, SulùÀn Muóammed’e geldi. Bir müddetden ãoñra Mesèÿd BilÀl ùaleb
16.
itdi ki “Baña ÓüsÀmeéd-dìn Alp-àÿs’ı, ki Bend-óÀn vilÀyetinüñ ve MÀhikì úalèasınuñ
vÀlìsi-y-idi, bile úoşalar.
17.
Varup BagdÀd’da Òalìfe ile cenk ide. SulùÀn Muóammed daòı
icÀzet virdi. Andan ãoñra Mesèÿd, BilÀl’e
1.
eytdi: “Eger, Emìre’l-Müéminìn Muútefì
kendüsi muóÀrebeye çıúarsa, bizüm içümüzde selÀùìn aãlından kimesne yoúdur, 2.leşkerümüz durmazlar. Eger SulùÀn icÀzet virürse ki ol melik-zÀdeler ki Tikrìt úalèasında vardurlar, birisini
3.
bile alavuz, hem vechi vardur.” didi. SulùÀn daòı úabÿl úıldı. Mesèÿd, BilÀl,
ÓüsÀmeéd-dìn’ile revÀn oldılar. 4.Andan ãoñra SulùÀn ol melik-zÀdelere ruòãat virdügine peşìmÀn olup biti yazdı ki melikzÀdeyi 5.alup gitmeyesiz, diyü. Bunlar muúayyed olmayup Arslan’ı çıúardılar, bile alup gitdiler. Emìre’l-Müéminìn Muútefì kendüsi 6.çıúup cenk itdi, ol Emìre’l-Müéminìn leşkerine hezìmet vÀúiè oldı ve bunlaruñ leşkeri daàılup yaàmaya 7.meşàÿl oldılar. Eyle olsa emìrüél-müéminìn mürÀcaèat idüp leşker-ile girü óamle úıldı. Bu defèa hezìmet bunlara 8.vÀúiè oldı, úaçdılar; MÀhekì vilÀyetine düşdiler ve Alp-àuş bu Melik Arslan’ı bilesince ãaúladı. NÀgÀh
9.
kendü AllÀh raómetine ulaşdı. Andan ãoñra Sunúur
HemedÀnì Melik Arslan’ı alup İldüñüz úatına geldiler367 kim
10.
Arslan’uñ vÀlidesin almışdı.
Ve bunları daòı òïş görüp bunlaruñ úatında oldı. TÀ ki SulùÀn Muóammed
11.
dünyÀdan naúl
itdi. Ve andan ãoñra nevbet SulùÀn SüleymÀn’a degdi. Ve SüleymÀn daòı İldüñüz òÀùırı-y-çün 12.
Arslan’ı velìèahd úılup adını òutbeye ve sikkeye bile úatdı. Ve çün ki baòt müsÀèade úılmamışdı, SüleymÀn
13.
sekiz aya yetişmedin maèzÿl olup
SulùÀn Arslan, HemedÀn taòtını müzeyyen úıldı. Ve cihÀn anuñ èadli
14.
ve siyÀseti birle ve
Atabeg Aèôam’uñ rÀyı ve ÀãÀbeti birle revnaú dutdı. Ve eùrÀfdan éumerÀ úulluú úulÀdesin 15.
boyunlarına geçürdiler ve rièÀyÀ ôıll-i maèdilet ve èÀùıfetde mirfeéiél-óÀl oldılar ve vizÀret
367
P. 56a/9. “geldi”
105
mesnedine ÒvÀce ŞahÀbe
16.
éd-dìn æiúa müteèayyen oldı. Ve ÒÀtÿn KirmÀn SulùÀn’ı kendüye
nikÀh úıldı. Ve biş yüz elli altı yıluñ evvelinde 17.SulùÀn ve Atabeg SÀve’den IãfahÀn’a vardılar. Ve Emìr èİzzeéd-dìn äatmaz ve ÓüsÀmeéd-dìn İnÀnıç Melik Muóammed’e
1.
iderlerdi. Bu
eånÀda Emìr èİzzeéd-dìn’e SulùÀn ùarafından mÿcib-i melÀlet olıcaú bir nesne ãÀdır oldı. 2.Fiél-óÀl FÀrs’a Melik Muóammed’e Àdem gönderüp kendüler daòı èisyÀn iôhÀr idüp sulùÀn úatından gitdiler ve Melik 3.Muóammed’i úarşulayup buluşdılar. Ve ol vaútde Atabeg İldüñüz HemedÀn’da idi. SulùÀn-ıla hemÀn Girde BÀzÿ 4.NÀãireéd-dìn vÀr-ıdı. Eyle olsa SulùÀn daòı varup Atabeg ile buluşdı ve leşker cemè itdi. Ve işbu 5.ùarafdan Melik Muóammed İnanıç’ıla ve äatmaz’ıla HemedÀn’uñ üzerine yöridiler. SulùÀn daòı Atabeg-ile bunlara úarşu 6.yöriyüp KÀbil’de mülÀúÀt oldı. áÀyetde muókem ãavaş itdiler. Áòir melik leşkeri münhezim olup Melik Muóammed 7.ÒÿzistÀn’a düşdi. Ve èİzzeéd-dìn äatmaz Úum ùarafına düşdi. Ve İnanıç Riy’e vardı ve SulùÀn’ıla Atabeg 8.İnanıç’uñ ardınca vardılar. Ol daòı andan GergÀn’a düşdi. Ve bu eånÀda ki Atabeg ÁderbìcÀn’ı368 úoyup 9.SulùÀn-ıla muóÀrebelerde eglendi. Ol diyÀra yaúın kÀfir pÀdişÀhı memÀlik-i İslÀm’a tamÀè itdi, yöriyüp òaylì 10.
müsülmÀnlıàa zaómet virdi. MübÀliàa kÀfir leşkeri cemè oldı. SulùÀn ve Atabeg çün anı
işitdiler, eùrÀfdan
11.
leşker-i müslimìn cemè idüp tamÀm esbÀb u silÀó ve ÀlÀt-ı óarb-ile
yöridiler. Sañayduñ ki bir demürden ùaà-ıdı
12.
ki götürilüp giderdi. YÀòÿd yir yüzi tamÀm
óareket iderdi. Ol àÀzìler tevúìè-i şahÀdet mÀ aórÀz åevÀb-ı àazÀ
13.
idüp cÿşa gelmişlerdi.
Süñiler mìşe olup dibindekleri arslanlara dönmişlerdi. Bu ùarafdan kÀfirler
14.
girü buàø-ıla
ùolup küfürleri üzere muókem olup leşkerlerini tertìb idüp yörimişlerdi. Gelüp bir
15.
araya
bulışdılar. Ortalarında èaceb muóÀrebe geçdi. -Ke-ennehü- ol gün kÀfirler üzerine úıyÀmet gününe döndi, 16.her birine başı úayusı oldı. MüslümÀnlaruñ úılıçları bunlaruñ üzerine yıldırım gibi inerdi ve úan gövdeleri 17.götürüp yörürdi. Hemìn ol melÀèìnüñ melikleri úurtuldı. BÀúìsin úırup èalemlerini ve altun òÀçlarını
1.
ve gümiş kübelerini ve bÀkì esbÀblarını
yaàmalayup fetó u nuãret birle döndiler, AllÀhu -teèÀlÀ- dergÀhına şükürler úıldılar.
368
P. 56b/8. “AredbìcÀn’ı”
106
2.
Ve bunda ki bunlar küffÀra müúÀbil olup cenk itmek yaraàında idiler, Úızvun’dan
melÀóede -laèanehümüéllÀh- furãat bulup 3.ùaà içinde üç pÀre úalèa yapdılar. Gicelerde ùavar arúası-y-ıla kireç ve esbÀb-ı şehrden iledürlerdi ve dìvÀrları 4.yaparlardı. Şöyle ki, bir iki ay içinde Úazvìn òalúı muùùaliè olunca muókem dìvÀrlar eylediler ve mancınıúlar úurdılar 5.ve azuú ùoldurdular. Çünki Úazvìn òalúı muùùaliè oldılar, feryÀd idüp SulùÀn’a bildürdiler. SulùÀnı aèôam daòı 6.cihÀd-ı aãàardan mürÀcaèat idüp cihÀd-ı ekbere teveccüh itdiler. ZìrÀ ki bunlaruñ fitnesi ol ùaşradan gelen kÀfirlerden 7.artuà-ıdı ve bunlar dÀrü’l-İslÀm içinde idiler. Pes gelüp bu úalèalaruñ üzerlerine düşdiler. Dört ay tamÀm 8.muóÀrebe itdiler. Áòir ol úalèaları alup malÀóedeyi cümle úırdılar ve ol arÀlarda MüsülmÀnlar úodılar ki ol arÀyı 9.óıfô eyleyeler. Ve andan ãoñra ÚıhÀb vilÀyetine geldiler, meger anda daòı melÀóede SulùÀn Mesèÿd zamÀnında bir úalèa
10.
yapmışlardı bir yüksek ùaà başında ve CihÀn-güşÀy ad virmişlerdi. Ve
SulùÀn Mesèÿd gelüp bir iki gün 11.içinde ol úalèayı fetó ide. Yörürken begleri arasında iòtilÀf vÀúiè oldı, úodı gitdi. Ve bu mülÀóede
12.
şevket bulup iètiúÀd itmişlerdi ki ol úalèayı SulùÀn
Mesèÿd alamadı, hìç kimesne alamaz diyü. Yaraúlar ve zaòìreler 13.getürmişlerdi. SulùÀn gelüp sehel vaútda anı daòı aldı ve bu iki fetó -ki bu SulùÀn itdi, küffÀra ve melÀóedeyi-14.be-gÀyet ulu fetóler idi. Ve eùrÀf-ı èÀleme òaber yetişüp MüsülmÀnlar şÀõìlıúlar eylediler. Ve SulùÀn ve Atabeg andan
15.
IãfahÀn’a geldiler ve IãfahÀn’da Vezìr ŞahÀbeéd-dìn
òaste oldı ve anda vefÀt buldı. CenÀzesini HemedÀn’da
16.
yapduàı òan-úÀhına iletdiler. Ve
Zengì BÀris daòı sulùÀn òiõmetine geldi ve bir hafta sulùÀn òiõmetinde olup 17.ièzÀz u ikrÀm-ile teşrìf bulup gitdi. Ve andan SulùÀn-ı aèôam ve Atabeg HemedÀn’a geldi. Bir úaç gün Úara Tigin
1.
çayırında olup andan HemedÀn úapusında Köşk-i Maèmur’a geldiler. Ve ol ay
içinde NÀãireéd-dìn Aúaş 2.vefÀt itdi. Andan ãoñra Riy’e vardılar ve anda èİzzeéd-dìn äatmaz vefÀt itdi. Ve HemedÀn’dan Faòreéd-dìn-i 3.Muèìneéd-dìn’i getürüp vizÀreti aña ıãmarladılar. Ve ol vaútlarda SÀve’de bir yil esdi, ki hìç kimesne nişÀn 4.virmiş degül idi, evleri yıúdı ve minÀreyi yıúdı ve òaymeleri ve dìvÀrları perÀkende oldı. Ve andan ãoñra 5.Şerefeéd-dìn Gerd BÀzÿ vefÀt úıldı, tÀbÿtın HemedÀn’da binÀ úılduàı medreseye getürdiler. Ve üç gün Atabeg
107
6.
oturup anuñ aèzÀsın369 dutdı. Ve İnanıç bundan öñdün kendü elindeyken SÀve’yi ve
ÓirdebÀdiúÀn’ı ve Riy’den 7.ùaşra her ne taãarruf iderse SulùÀn’a teslìm itmiş-idi ki Riy’i kendüye muúarrer úıla. Çün Şerefeéd-dìn 8.Gerd BÀzÿ’nuñ vefÀtın işitdi, SulùÀn’a ilçi gönderüp girü ol úoduàı yirleri istedi. Ve hem zamÀnından 9.MÀzenderÀn pÀdişÀhı ile daòı dïstlıàı vÀr-ıdı, andan daòı ilçi alup bile gönderdi. Ve SulùÀn bunlaruñ
10.
ilçilerine hìç iltifÀt itmedi ve cevÀbı bu oldı ki:
“Eger İnanıç SulùÀn òiõmetine gelürse SulùÀn her ne
11.
virürse úanÀèat itmek gerek, yoàsa
kendü bilür.” didi. Çün İnanıç bu òaberi işitdi, nevmìd olup
12.
ve meded isteyüp ÒvÀruzmşÀh
ùarafına gitdi. Ve SulùÀn HemedÀn’a geldi ve Atabeg ÁdirbìcÀn’a gitdi. Ve Riy’üñ 13.begligini èÖmer-i èAlì BÀr’a virdiler. Ol daòı gelüp Ùabrük úalèasını èimÀret itdi ve çoú esbÀb u ÀlÀt ve 14.
zaòìre cemè itdi ve muókem úıldı. ZìrÀ ki İnanıç’dan emìn degüldi. Ve biş yüz altmış ikinci yılda SulùÀn ZencÀn’a 15.geldi. İnanıç ÒvÀrzumşÀh’dan meded
almış, ÒvÀruzm leşkerleri-y-ile, mübÀlaàa leşker-ile èIrÀú’a teveccüh itdi ve ùoàru
16.
Riy’üñ
üzerine düşüp Ùabrük úalèasını óiãÀr itdi. Ve bu gelmezden öñdin èAlì BÀr ÁdirbìcÀn’a Atabeg’e
17.
meded-nÀme yazmışdı ve “Taècìl irişmek gerek!” dimişdi. İnanıç gördi kim bu
úalèa alınur degül ve hem
1.
Atabeg daòı gelür, irişür ve ÒvÀruzmşÀh leşker isterler kim
yaàma vü àÀret ideler. Ve evlerine geldiler. Eyle olsa İnanıç 2.Ebher’den ve ZingÀn’dan yaña teveccüh itdi. Ve ol vilÀyetlerde ÒvÀruzm leşkeri ne úadar gerekse, bì-edeblikler itdiler. 3.Ve Úazvìn’den bir iki deve yükledüp ÒvÀruzm’a aldılar, gitdiler. Ve SulùÀn ve Atabeg bulışup Riy’e geldiler ve İnanıç 4.úaçup GergÀn’a vardı. Ve èÖmer-i èAlì BÀr Riy’üñ vÀlìsi olup ve Ùabrük úalèası gibi muókem úalèa elinde olduàı sebebi-y-ile 5.òaylì dimÀàı az-ıdı ve èiãyÀna meyl itdi ve atabegüñ óükmlerine muúayyed olmaz oldı. SulùÀn bu daúìúaya muùùaliè 6.olup anı bir vech-ile maèõÿr úılup òiõmete getürdi. SulùÀn òïş görüp Diylemìler sarÀyında uàurladı. 7.
Ve andan ãoñra òalvet idüp anı daòı ve Muèìneéd-dìn SÀv’ı daòı, ki müstevfìd dutdı, óabs
itdi ve òazìne-8.-lerden ve mÀlların yaàmaladılar. Ve müstevfìlik ve ÒvÀce èİzzeéd-dìn’e vardılar.
369
P. 57b/6. “èazÀsın”
108
Çün İnanıç èÖmer-i èAlì BÀr’uñ dutulduàını
9.
işitdi, girü Riy’e úaãd úıldı. Ve
MÀzenderÀn pÀdişÀhından meded istedi ve andan mübÀlaàa leşker alup
10.
Riy’e getürdi. Ve
sulùÀnuñ úatında Emìn ÓÀcib PehlevÀn ve ne úadar begler vÀr-ise leşker-ile İnanıç’uñ üzerine yöridiler.
11.
Ol defèa İnanıç’uñ leşkerine hezìmet vaúiè oldı, ammÀ çün sulùÀn leşkerinde
SulùÀn bile degüldi ve bir 12.mütaèayyen başı daòı yoà-ıdı, durmadılar, şikest olup úaçdılar. Ve SulùÀn daòı işidüp SÀve’den HemedÀn’a
13.
teveccüh itdi. Úış güni-y-idi, òaylì Àdemler yolda
sovuúdan helÀk oldılar. Ve ÓÀcib PehlevÀn ve BÀúì İnanıç’dan
14.
münhezim olan begler
sulùÀnuñ ardınca HemedÀn’a geldiler ve İnanıç daòı bunları úovalayu SÀve’ye degin geldi. Ve ol
15.
vilÀyetde çoú òarÀblıúlar itdi, ammÀ HemedÀn’a úaãd idemedi, girü döndi, Riy’e geldi.
Çün Atabeg bu vaúıèayı 16.işitdi, àaøaba geldi, bì-úıyÀs leşker cemè itdi ve Riy’e teveccüh itdi, gelüp Riy’i óisÀr itdi. Ve İnanıç
17.
daòı şehri muókem idüp mancınıúlar úurmışdı. Atabeg
ãavaş yörütdi, İnanıç’uñ başına èÀlemi ùar itdi. Atabeg’e
1.
ilçiler viribidi ki muãÀlaha
ide, úapuyı aça ve ikinci gün Atabeg-ile bu leşker SulùÀn’a varalar. Atabeg daòı rÀøì oldı 2.ve and u èahd itdiler. Andan ãoñra İnanıç úapuyı açdı ki yarın atabeg-ile bu leşker ol gice İnanıç’ı çadırında 3.ölmiş buldılar. Atabeg’e pes Riy’üñ şehri ve vilÀyeti müsellem oldı. Ve SulùÀn daòı Riy’e geldi ve buyurdı ki 4.úalèayı òarÀb itdiler. Ve SulùÀn daòı geçüp muúarrer oldı ve Riy’i Emìr-i ÓÀcib PehlevÀn’a virdi. Ve èÖmer-i èAlì BÀr370 daòı 5.müvekkeller elinde üç yıl maóbÿs oldı, Àòir vefÀt itdi. Ve SulùÀn SÀve’ye gelüp andan IãfahÀn’a geldi. 6.İspehsÀlÀr Úızıl Arslan ve sulùÀnun vÀlidesi cemìè IsfahÀn’a geldiler. Ve ÒvÀce IsfahÀn’da vezìr oldı. 7.Ve andan ãoñra SulùÀn yazın HemedÀn’da ve úışın SÀve’de sÀkin olup tedbìr-i memlekete meşàÿl olurdı. Ve biş yüz 8.
altmış sekizinci yılda Tebrìz úatında Saèìd-ÀbÀd’da úarar dutdı ve bir yıl anda sÀkin olup girü
andan HemedÀn’a 9.geldi. Ve anda sulùÀnuñ vÀlidesi ÁdirbìcÀn’dan geldi ki İbòÀz meliki girü mübÀlıàa kÀfirle óareket úıldı. SulùÀn
10.
gelmek gerek, didi. SulùÀn daòı ÁdirbìcÀn’a
müteveccih oldı. Ve Atabeg ve Emìr-i ÓÀcib ve Úızıl Arslan cemìè
11.
anda-y-ıdıler, SulùÀn’a
istiúbÀl idüp buluşdılar ve tertìb itdiler ki ikinci, SulùÀn, İbòÀzì vilÀyetine kendüsi
12.
yöriye.
ZìrÀ ki aralıúda üç günlük yol vÀr-ıdı. NÀgÀh SulùÀn’a òastalıú èÀriø oldı, birúaç gün 370
P. 58b/4. Bu kelime “YÀr” olarak yazılmıştır.
109
13.
tevaúúuf itdiler, daòı ziyÀde oldı. Pes sulùÀn vÀlidesi-y-ile anda úoyup bÀúì leşkeri İbòÀzì
vilÀyetine segirtdiler. 14.sulùÀnuñ zaómeti ziyÀde oldı. Úırú günden ãoñra Arıs kenÀrına geldi ve ol arada ordıya vebÀ vÀúiè oldı.
15.
Ki yüz
kişide bir kişi kurtulmadı, mübÀliàa Àdem helÀk oldı. Ve bu ùarafda Atabeg mübÀlıàa leşkerile İbòÀz melikinüñ
16.
muúÀbelesine vardılar. Ve Ermen pÀdişÀhı daòı bunlara gelüp
muvÀfaúat úıldı ve İbòÀz meliki sınup ùaàa úaçdı,
17.
ki bunlar aña ôafer bulmayalar. Pes eyle
olsa Aú-Şehir adlu bir şehr yapmış-ıdı. Be-àÀyet maèmÿr şehr idi anı
1.
ve vilÀyetini
yaàmaladılar ve yıúdılar, òarÀb itdiler ve andan Ermen pÀdişÀhı bile gelüp sulùÀn-ıla NaòcivÀn’da buluşdılar. 2.SulùÀn bir úaç gün anda anlaruñla olup Àòir òilèatlar ve ikrÀmlar-ile her birisini gönderdi ve sulùÀnuñ vÀlidesi 3.òasta, NaòcivÀn’da úodı gitdi. Kendüsi Tebrìz’e geldi ve Tebrìz’e óÀtÿnuñ vefÀtı òaberi geldi ve ammÀ SulùÀn’a 4.işitdürmediler, ta HemedÀn’a gelince ve anda işitdürdiler. áÀyet cezè ü fazè idüp taèziyet itdi. -Ke-ennehü- ol devletüñ 5.
nizÀmı ve ol salùanatuñ rükni ol òÀtÿn-ıdı. áÀyet dìndÀr ve taúvÀ ıssı ve èÀlim-pìrÿz-idi ve
ãadÀúatı 6.ve òayrÀtı bì-óad idi. Ve cümleyi òïş ve maúbÿl óareketlerinden birisi oldı. Ol vaút ki SulùÀn’ı İbòÀz meliki 7.àazÀya daèvet úıldı, ol zamÀnuñ muútedÀsına ki Ôahireéd-dìn Belòì idi, cemìè èulemÀnuñ ulusı-y-ıdı. Ádem viribiyüp 8.der-òvÀst úıldı ki “Bizüm raàbetümüz vardur ki àazÀ-yı mübÀreke teveccüh idüp durur. èUlemÀ-yı İslÀm’dan bir niçe èÀlimler 9.bile olalar. Anlaruñ daèvÀsı ve himmeti daòı SulùÀn-ı İslÀm’a refìú, pes gerekdür kim bir niçe èÀlimlerden taèyìn idüp
10.
bile alup gelesiz.” didi “Ve àazÀ åevÀbında
şerìk olasız.” didi. Eyle olsa Şeyhü’l-İslÀm daòı on kişi
11.
taèyìn itdi ki kendü-y-ile bile
geldiler. ÒÀtÿn ol on kişiye on müntehÀ raòt-ıla úatırlar virdi binmege ve on
12.
úatır daòı
viribidi raòtların çekmege ve bir úaç òiõmetkÀr ve ÀlÀt-ı maùbaò ve mafraşlar ve úÀlílar fi-élcümle ne ki
13.
yolun óevÀyici vÀr-ise anlaruñ-çün gönderdi. Ve azuúların ve óelvÀların
bişirdüp gönderdi. Ve her birine biñ
14.
aúça gönderdi ki “Òarçlıú idinsünler. Biz òïd her
úonaúda anlaruñ úaydın görevüz.” didi. Ve hem ol òÀtÿnuñ 15.himmeti berekÀtından ol vaútda kÀfirler leşkeri-y-ile muúÀbele vÀúiè oldı, fi-él-cümle İslÀm leşkerine süstlük gibi 16.èÀrıø oldı. HemÀn Şeyhü’l-İslÀm Ôahìreéd-dìn bir naèra urup şol vech-ile óamle itdi ki eger Rüstem-i
110
17.
DÀsitÀn371 diri olsa ol vech-ile itmeye-y-idi. Ve Atabeg daòı cümle begleri-y-ile anuñ
èaúabince óamle itdiler.
1.
Óaú -teèÀlÀ- bir fetó virdi ki hìç bir zamÀnda anuñ gibi
olmamışdı. Ve Saèìde ÒÀtÿn’uñ bunuñ gibi òaãletleri 2.çoà-ıdı. èUlemÀya èaùÀları ãadaúÀtı bì-óad idi. HattÀ HemedÀn’a bir muèteber medrese bünyÀd itdi ki hìç 3.yirde yoà-ıdı ve tamÀm olıcaú Òoca İmÀm Óanefìéd-dìn’i müderris itdi ve eclÀs-ı èÀm úıldı. Cemìè şehrüñ 4.èulemÀsı cemè oldı ve envÀè-ı eùèime óÀøır úıldı ve sükker-i óelvÀlar tertìb itdi. Ve ne úadar ki ÀlÀtı vÀr-ise 5.
úamu gümişden idi: sìnìleri ve saóanları ve tebsìleri. Ve dÀnişmendlerden birisi diledi kim
bir saóanı etegi altına 6.alup gide. Òïn-sÀlÀr’un gözi ùuş oldı, menè itmek istedi. ÒÀtÿn òïnsÀlÀr’a úaúıdı, eytdi: 7.“Úo ki bende ne úadar gümiş Àleti vÀr-ise cemìè bunda óÀøır olan èulemÀnuñdur, götürsünler ammÀ èadl-ile üleşsünler. Ve 8.bunun emåÀli çoú-ıdı. Ve hem girü ol medresede defn itdiler. Ve anuñ vefÀtı èaúabince Atabeg Aèôam’uñ daòı 9.vefÀtı òaberi geldi. Anı daòı getürüp HemedÀn’da medresesinde defn itdiler. Ve SulùÀn henüz òastalıú
10.
üzerine-y-idi. Ve beş yüz yetmiş birinci yılda SulùÀn, Sittì
FÀùıma, ki Seyyìd Faòreéd-dìn-i èAlÀéiéd-devle’nüñ úız úardaşı 11.idi, nikÀh itdi ve on biş gün bile olup Àòirete naúl itdi. Ve ol úadar ki ÀrÀyiş ve èaôamet ve salùanat 12.ve rüsÿm-ı ãoóbet -ki bu düzmişdi- hìç bir pÀdişÀhda yoà-ıdı ol úadar muùribler ve şÀèirler ki anuñ vÀr-ıdı.
13.
Ve ol
deñlü fÀòir geyecekler ve bisÀùlar ve envÀè-ı zìnetler, ki vaãfa úÀbil olmaya, tertìb itmişdi; úodı gitdi. 14.
Bu dünyÀdur ol kim mülÿk-i èAcem
Çü BehrÀm ü DÀrÀ vü Cemşìd ü Cem. Çü bir niçe gün bunda óükm itdiler, 15.
Girü hemçünÀn úodılar gitdiler.
Bu èÀlemdür ol kim Moàÿl u ÒaùÀ Çü Cenúìs ü áÀzÀn yÀòÿd AbúÀ
371
P. 59a/17. “destÀn”
111
16.
Gelüp itdiler bunca şÿr u fiten,
Gine gitdiler úaldı èÀlem esen Bu menzildür ol kim selÀtìn-i Rÿm, 17.
Gelüp úodılar bunca vaøè-ı rüsÿm,
Gine her biri oldılar tÀr ü mÀr, Bu menzil daòı hemçünÀn ber-úarÀr. 1.
Dime kim cihÀn çün ki fÀnì-y-imiş,
Bizim gelmegümüz ne maènì-y-imiş. Ki dÀrüél-beúÀya budur reh güzer372, 2.
Bu yoldan olur ol cihÀna sefer.
Bulunur bunuñ-ile èömri ebed, Görür illÀ bunda civÀr-ı ãamed. 3.
Dilerseñ bu daèvÀya bürhÀnı sen,
Gör imdi bu èadl ıssı SulùÀn’ı sen. Ki dünyÀda èuúbÀyı úılur şikÀr, Refìúi durur nuãret-i KirdigÀr. 04.
Õikr-i es-SulùÀn Rükneéd-DünyÀ veéd-Dìn Ebÿ ÙÀlib Ùuàrul bin Arslan 373 EmìreélMüéminìn 05.
SulùÀn Ùuàrul be-àÀyet òïb ãuretlü-y-ıdı ve saçını üç bölük idüp arúasına bıraúmışdı.
Ve saúalı 6.àÀyetde çoà-ıdı. Ve bıyıàı úulaàı dibine degin varurdı. Ve boyu uzun ve gögsi úatı yaããı idi. Hiç kimesne 7.anuñ yayını çekemezdi ve çomaàını salmazdı. Tevúìèi “-İéteøadtü bi-
éllÀh vaódehü-” idi. Vezìrleri CelÀleéd-dìn idi 8.ve KemÀleéd-dìn-i NióÀnì idi ve äadreéd-dìn-i merÀàì ve èAzìzeéd-dìn-i Müstevfì idi. Ve óÀcibleri Emìr ÓÀcib 9.Úaragöz idi. Ve CemÀleéddìn-i Ay-aba idi.
372 373
P. 60a/1. “gider” P. 60a/4. “Úasìm”
112
Ve SulùÀn Ùuàrul bir pÀdişÀh-ıdı ki devlet yuvasında ùoàup ve salùanat
10.
òÀnedÀnında
beslenüp hemìn peşkinde taòta geçmişdi. Ve edeb mektebinden pÀdişÀhlıú merkebine süvÀr olmuşdı. 11.Ve zaómetsüz rÀóata yetişmişdi. Ve nice zamÀnlar vaède-i eyyÀma ve teéåìr-i ùÀlièa ve aókÀm-ı intiôÀr çekmiş degüldi.
12.
Ve müretteb òvÀna ve müzeyyen meclise mükemmel
òazÀyine müstevlì olmuşdı. Ve bu cemìè Atabek muèaôôam Maómÿd bin İldüñüz’üñ 13.
terbiyetini ve óüsn-i tedbìri ve kemÀl-i kifÀyeti sebebi-y-ile idi. Şöyle ki mülk elden girüp
ve memlekete biregü müstevlì
14.
olmuşdı. Ve eùrÀfı dutmışdı. Ve SulùÀn hemÀn Atabeg’üñ
óimmeti-y-ile iúdÀm úılup bir ay içinde iki defèa
15.
yüriyiş itdi. Bir defèa FÀrs’a yüriyib
musaòòar kıldı. Ve bir defèa IãfahÀn’a yüriyüp musaòòar úıldı. Ve bu iki 16.iúlìmi bir ay içinde òÀliã ve müstaòliã úıldı. Ve içindeki melikeler úaçıb memleketden çıúdılar. Ve atalarından
17.
ve dedelerinden hìç bir pÀdişÀhda cemè olmamışdı ol òaãÀyil ki
kemÀl-i èaúlından ve vüfÿr-i èadlinden ve şümÿl-i
1.
èilminden ve óilminden ki bunda
cemè olmışdı. Ol òaãÀyil ki at üzerinde silÀh oynamaàa ve çÀbüklike ve söze deúÀyıú-ı 2.
fikirler itmege ve şièir eytmege hìç kimesne aña muúabil olmazdı. Ve cemìè şuèarÀnuñ
şièrine münúÀd olup iètirÀf úılurlardı. 3.Ve ekåer òalúuñ dilinde oúunan anuñ şièri idi. Ekåer beyt ki òoş maènìleri mütamaøøin olaydı, idüp òalúa viribirdi. 4.Bir defèada iki beyt374 ki Türkì tercümesi budur ki: “Mecmÿè selÀùìn-i cihÀn emrüme rÀm, Maşriúda vü Maàribde ne var ise temÀm. 5.
Bu salùanat ve memleket içre bu èacebdür,
Kim sen baña óÀkimsin ve ben saña àulÀm.” Kendü òaùùıyle yazup altun
6.
óalliyle teõhìb idüp HemedÀn’da Yeñi Köşk’de
Muôaffereéd-dìn Úızılarslan’a gönderdi. Ve on yıl tamÀm Atabek Muèaôôam 7.Muóammed bin İldüñüz devletinde ve anuñ ceddi ve kÿşiş-i berekÀtında emìn ve refÀhiyyet birle salùanat sürdi. 8.Ve cemìè esbÀb ve müéneti óÀøır idi. Ve Atabeküñ himmeti bunuñ üzerine idi ki şol esbÀb-ı Àyìn ki SulùÀn 9.Sencer ve sÀyir pÀdişÀhlar cemè itmişlerdi, bu cemè iderdi. Her laóôa 374
P. ve A. metinlerinde 60b/4. satırda yer alan “biñ” ifadesinin “beyt” olması doğru göründüğünden, kelime “beyt” olarak alınmıştır.
113
eùrÀfa ilçiler gönderüp her memleketde sikkesin ve
10.
òuùbesin ÀşikÀr itdürdi. Ve dÀyim ÀvÀze
çıúarurdı ki “BaàdÀd’a varsavuz gerekdür, tamÀm BaàdÀd’ı øabù 11.itsevüz gerekdür, sulùÀnuñ sarÀyını meremmet idüñ!” diyü buyururdı. Ve òalú arasında eydürdi ki
12.
“Òalìfe çün ki imÀmdur, pes aña gerekdür ki dÀyim işi
namÀz ola ki dìnüñ rüknidür ve cemìè işlerüñ yigrekidür. Ve anda
13.
taúaddum ve òalú aña
iútidÀ úılduàı tìz-óaúìúat pÀdişÀhlıàı oldur, bu mecÀzı pÀdişÀhlıàa ol daòl itmek bì 14.maènìdür. Bunı selÀùìne ıãmarlamaú gerekdür.” dirdi. Ve “CihÀndÀrlıú sulùÀnuñdur, ol elin çeksün.” 15.
dirdi. Ve bunuñ
gibi òayr-endìş ü müdebbir Àtabegi olduàı-çün SulùÀn Ùuàrul èÀlem
òalúınuñ maàbÿù ve maósÿd olup dururdı. 16.
Çün Atabek Muèaôôam ibtidÀ-yı begliginde iki fetó adı vÀr-ıdı ki anuñla èÀlemi
musaòòar úıldı. Pes şol begler ki
17.
fi-él-cümle serkeşlik iderlerdi, cemìè teéennì-y-ile ve 1.
istimÀlet-ile ele getürüp ortadan götürdi. Ve her birinüñ yirine
kendü úulların úodı.
Şöyle ki leşkerde altmış sancÀú kendü kulları çekerdi ve her bir nÀóiyet ısmarlamış-ıdı. 2.
Yaènì ki kendünden soñra oàlÀnlarına vefÀ ideler ve muèÀvenet úılup düşmenlerine àalebe
ideler. Áòirüél-emr cemìé oàlÀnların 3.ol úulları úırdı. Ve anlaruñ ve sulùÀnuñ èiyşin müneffiø úıldılar. Ve her úul bir ùarafa müstevlì oldı. Ve sulùÀnuñ
4.
óükmini hìç úulaúlarına
úoymazlardı. Ve Atabek bu úulları tamÀm Fars’uñ yaàması-y-ile ùoyurmışdı. Ve nice defèa 5.
kendüsi-y-ile varup ol memleketleri yaàmalamışlardı. Ve bir kaç defèa daòı SulùÀn’ı bile
iletmişlerdi. Ol sebepden 6.müsülmÀnlaruñ òÀtÿnları yaàmaya varup Àòir ol fesÀd èIrÀú’a daòı yetişdi. Ol işleri itdiler èIrÀú’da ki Òoruzmìler 7.itmiş degüldir. Ve müsülmÀnlaruñ evlerinden yaàmaladuúlarını ki bÀzÀra ãatmaàa götürdiler, birisi üç dört yoràan 8.götürdi dellale virdi ãatmaàa. İçinden üç dört aylıcaú oàlÀncuú ölü düşdi yire. Ve muãóaflar ve vaúf 9.kitÀblar ki müderrislerden yazdururlardı.
alurlardı,
getürüp
naúúÀşlara
vaúfını
bozdurup
ôulmünüñ
elúÀbın
10.
Ve bir birine armaàÀn gönderürlerdi. Atabek buña yetecegin bilmezdi.
Memleketi ecnebìden taólìs itmek fÀyidesin mülÀóaôa
11.
itdi. Ve meéÀlìde memleketüñ òarÀb
olacaàın taãavvur itmedi.
114
Ve oàlÀnlarına ve kıôlarına àÀyetde ihtimÀmı vÀr-ıdı ve her
12.
oàlÀna bir memleketi
tamÀm ıãmarlardı. Ve her kıôın virdigi kişiye bir memleket virürdi. Ve İnanç adlu óÀtÿnı vÀrıdı,
13.
óÀkime oldı. Ol ne dirse hemÀn ol olsa gerekdi. Ve biş yüz seksen birinci yılda
äalÀóaéd-dìn-i ŞÀm ki
14.
gazÀ-y-ile meşhÿrdı, Mÿsıl’a gelüp Atabekden icÀzet diledi ki bu ki
yol vire geçüp melÀóide àazÀ ide.
15.
Ve kalèaların óiãÀr ide. Ve Úazvìn’de ve BesùÀm’da ve
DamàÀn’da ne kadar melÀóide úalèaları vÀr-ise úalè ide.
16.
Ve bu işi èIrÀk’uñ fetóine
muúaddime úıla. Atabek daòı fikr idüp meéÀlinden üşendi ve yol virmedi. Pes bi-éø-øarÿre 17.
muóÀrebeye müéeddì oldı. Ve bunı defè itmege ifrÀù-ile cidd ü cehd idüp gÿşiş úıldı. Ol
sebebden buña
1.
ôahìre maraøı müstevlì oldı. BÀr’ı äalÀóaéd-dìn dönderdi, ammÀ
kendüye yevmen fe-yevmen maraø àalebe itdi. Ve oàlanları 2.Rìy’de idiler. Ùobruk úalèasında ki Atabek maèmÿr úılmışdı, anda cemè olup ùururlardı. Atabek óasta anlaruñ 3.úatına geldi. Ne denlü eùibbÀ vÀr-ise cemè olup muèÀlece itdiler, fÀyide olmadı. Áòir Àòirete ulaşdı. Ve üç dört ay 4.anuñ ölüsini bildürmediler. Döşeginde yatur òastadur diyü meşveret ve tedbìr úıldılar. Úulları ve taèalluúÀtı eydür-5.-lerdi ki “Oàlanlarından birisini iòtiyÀr idüp bunuñ yirine naãb itmek gerek.” dirlerdi. Amma ãudÿr-ı èayÀn375
6.
bilürlerdi ki SulùÀn Ùuàrul ve Úızılarslan bunca müddetdür ki bu furãata
muntaôırlardur, bu iş ilerü varmaz. 7.Eydürlerdi ki “İttifÀú idüp SulùÀn Arslan’la èahd itmek gerek ve Ìran ve EdirbìcÀn Úızılarslan’a müsellem
8.
dutmaú gerek.” dirlerdi. ZìrÀ ki
Úızılarslan’dan cemìè òalú òoşnÿd idi. Òademi ve óaşemi cemìè muùìè ve münúÀd 9.müéeddeb kişilerdi. Ve kerem ü luùf-ile cemìéinüñ göñline girmişdi. Anuñ atabegliàine úamÿsı rÀøì-yıdı. Pes 10.bu vech-ile úÀøiyyeyi SulùÀn’a èarø itdiler. SulùÀn Ùuàrul daòı gördi ki òalúuñ úulÿbı cemì aña mÀyildür, eger
11.
kendü muòÀlefet iderse òalú aña tÀbiè olur, ol óiãÀrdaàı sulùÀn-
zÀdelerden birisin çıúarup, sulùÀn iderler
12.
ve kendü muèaùùal úalur. Eyitdi: “Bu òalúa
muvÀfaúat ideler, getürüp atabek idelüm, ammÀ soñra anuñ úaydın görevüz.” didi.
13.
Ve
Şerefeéd-dìn’i alup Aràÿn’ı kendü òÀã ùonı ve tÀcı birle dürlü dürlü armaàÀnlar-ile EdirbìcÀn’a Úızılarslan’a 14.gönderdi. Ve èahd-nÀme daòı yazup bile gönderdi ki atabek idinüp anuñ rÀyına muùìè ola. 375
P. 61b/5. “aèyÀr”
115
Ve Úızılarslan daòı
15.
müpÀlÀàa leşker-ile EdirbìcÀn’dan dÀrüél-mülk HemedÀn’a
teveccüh itdi. Gelüp yetişüp köşkte SulùÀn’a dest-bÿsi376 kıldı.
16.
HemÀn ol vaút Úaragözi
SulùÀn dilediler ki bunı öldüre. SulùÀn gözi-y-ile işÀret idüp menè itdi. Ve bu óarekete ki 17.
Úızılarslan mutùaliè oldı. SulùÀn’a àÀyetde iètimÀd ziyÀde oldı, ammÀ bu òÀãekìlere göñli 1.
bir ùarìúay-ile SulùÀn’dan kesdi. Ve Úaragözüñ gözine mìl
yaramaz olup her birin
çekdi, eyle olsa yevmen fe-yevmen Úızılarslan’uñ işi 2.muókem oldı, temekküni ve úuvveti ziyÀde oldı. ZìrÀ ki leşker evvelden göz buña dutmuşlardı, şimdi göñli daòı 3.buna baàladılar. Şevketi bir vech-ile oldı, ki az tedbìrle úalèı müyesser olmazdı. Pes SulùÀn bu bÀbda èÀciz ve müteòayyir kaldı 4.ve òayret deñizine àarú oldı. Ve ol zamÀnuñ ekÀbirinden CemÀleéd-dìn-i Òucendì dirlerdi, SulùÀn’a ruúèa yazdı ki 5.“Egerçi SulùÀn òasm bÀbında müteóayyirdür, lÀkin377 àalebe sulùÀnuñdur ki óaddinden ùaşra óareket ider, anuñ ser-nigÿn olacaàı 6.ôÀhirdür. SulùÀn òoş òÀùır olsun ki yaúından eåeri belüriserdür.” didi. Ve hem ol èazìzüñ sözi fÀl oldı. 7.
Çün SulùÀn ve Atabek ve Kızılarslan Riy’e vardılar, meger Ay-aba ve Rÿsı èiãyÀn
ãÿreti-y-ile çıúup gidüp ùururlardı.
8.
BesùÀm ve DamàÀn ùarafında yürürlerdi, Atabeg’e
eyitdiler ki: “Varup anları getürmek gerek.” didiler. Atabek fikr itdi ki 9.anlaruñ elbette SulùÀn-ile muvÀøaèası ve ittifÀúı vardur diyü, varmadı. DolÀb üzerinde maúÀm dutup bir úaç 10.
gün óal ne olur görelüm diyü iúrÀr itdi. Ve SulùÀn daòı Atabegüñ muùùaliè olduàın bilüp
iótiyÀùa düşdi. 11.Bir furãat isterdi ki bundan ayrılup Ay-aba bulışa, meger nÀgÀh gÀh gÀh ayaàı zaómet-vÀr-ıdı, girü anı
12.
bahÀne itdi döşeàe düşdi. EùibbÀ gelüp muèÀleceye meşgÿl oldılar.
Şöyle ki Atabek daòı fÀrià oldı. Bir
13.
gìce mecÀl bulup çıúdı. Bir nice òademle Ay-aba’ya
geldi. Ve anlaruñla MÀzenderÀn’a vardı. Ve MÀzenderÀn sulùÀnı
14.
RÀfizì-y-idi, bed-iètiúÀd
idi. SulùÀn’a tamÀm lÀyıú òiõmet itmezdi. Ve lìkin görürdi ki revÀfiøuñ reìsleri
15.
èIrÀú’da
idiler. Ve SulùÀn’a tÀbiè idiler. Ve bu ittifÀúda anlaruñ daòı medòali vÀr-ıdı. Ol sebebden SulùÀn’a şer 16.yetişdürmezdi. AmmÀ dÀyim Atabeg’e òaber virüp ãulùÀnuñ aóvÀlini ve øaèfını ièlÀm iderdi. SulùÀn daòı 17.varca leşkeri-y-ile ol ùaraflardaàı melÀóideyi dÀyim yaàmÀlamaúda ve àÀret itmekde idi. Pes yevmen fe-yevmen şevket
376 377
1.
ziyÀde olur-ıdı. Atabek bunı
P. 61b/15. “dest-pÿs” P. 62a/5. “lìkì”
116
işidüp melÿl oldı, DolÀb’dan göçüp EdirbìcÀn’dan yaña müteveccih oldı. Ve HemedÀn’a 2.
gelüp şehrüñ öñinde úondı. Ve ol gice ãovuú giceydi. Ol gice HemedÀn’uñ emìri èAlÀéüéd-devle dÀmı üzerinden
3.
çoú od yaúdı. Atabek görüp şöyle ôan itdi ki SulùÀn geldi ve bu anuñ èalametidür. Pes hemÀn
atlanup EdirbìcÀn’dan 4.yaña revÀne oldı. Ve èIrÀú begleri úaldılar. Ve bu òaberi SulùÀn işidüp HemadÀn’a geldi ve UmerÀ-yi èIrÀú cemìè gelüp 5.sulùÀnuñ elin öpdiler. Ve Òoca èAzìz’e SulùÀn vizÀret virdi. Ve HemedÀn şehrinüñ òalúı SulùÀn’uñ geldügine be-àÀyet 6.şÀd olup şÀõiliúler eylediler. Ve ol úış mübÀlaàa úar yaàdı. SulùÀn şehre girmek istedi Emìr èAlÀéüéddevle 7.kendü sarÀyların virüp SulùÀn ol úışın be-àÀyet aàırladı, bahÀra degin HemedÀn’da oldılar. Ve Ay-aba 8.ve Rÿs gÀyetde tasalluù ederlerdi ki yaènì òiõmet yaraşdurduk, Atabegüñ münhezim olduàına biz sebeb olduú, 9.dirlerdi. SulùÀn daòı taóammül iderdi, tÀ şuña degin ki Ay-aba’y-ile Rÿs arasında muòÀlefet düşdi. Ay-aba
10.
dilerdi ki Rÿs’ı ortadan götüre,
memleket bi-él-külliye kendi hükminde ola. Eyle olsa Rÿs’ı SulùÀn’a
11.
úovalayup iúdÀm
itdürdi ki Rÿs bir gice odasında mest yaturken adamlar viribiyüp dutdılar ve mÀlını
12.
ve
esvÀbını yaàmaladılar. Ve anuñ bahÀnesinde leşker ol maóalleyi tamÀm yaàmÀladılar, àÀyetde òarÀb itdiler, amma HemedÀn òalúınuñ
13.
SulùÀn-ile muóabbeti şol vech-ile idi ki müèellif-i
kitÀb eydür: “Ol maóalde bir èazìz kişi vÀr-ıdı, Necmeéd-dìn-i 14.Dÿ-beytì dirlerdi ve Dÿ-beytì didüklerine sebeb oldı ki her yirde ki iki beyt görse, elbette yazardı. İkişer 15.beyt-ile dìvÀnlar ve mecmÿèalar ùoldurmışdı, mübÀlaàa nièmeti vÀr-ıdı, cemèini ehl-i hünere ãarf iderdi. DÀyim elinde
16.
devÀt u úalem yürürdi. Edìbler378 ve èÀlimler ve şÀèirlerle ãoóbet iderdi. Şöyle ki
kendünden ãoñra vÀriåleri 17.elli batman kÀàıd ki tamÀm ikişer beyt-ile ùoluydı, üleşdiler. Fì-élcümle ol gice ki ol maóalleyi yaàmÀladılar, bunuñ daòı
1.
evini yaàmÀlayup mübÀlaàa
nesnesin aldılar, fi-él-cümle hìç bir aúçalıú nesnesi úalmadı. Müéellif-i kitÀb eydür: “Yarındası 2.ben anuñla buluşdum. Didim ki ‘Bu SulùÀn’a kişi nice muóabbet itsün ki bir ùÀyifeyi óavÀle eyleyüp bir maóalleyi şöyle itdirdi ki, 3.òuãÿsÀ úi
378
P. 62b/16. “edebìler”
117
senüñ gibi èÀzizüñ evini yaàmÀlatdı. Bu hÀle yetişdürdi.’ didüm. Baña cevÀb virüp eyitdi: ‘ÓÀşÀ ki
4.
SulùÀn bunuñ gibi nesneye rıøÀ vire. ÓavÀşìnüñ ve òademüñ bì-edebligidür,
sulùÀnun suçı nedür?’ didi. 5.Eyle olsa, bunuñ cevÀbını SulùÀn’a èarz itdüm. SulùÀn daòı buyurdı ki teftìş idüp anuñ nesi gitdi-y-ise buldılar, 6.getürdiler. Bulunmayan içün niçe bahÀsı deñlü hazìneden virdiler. Ve çünki Rÿs’ı dutdılar ve èAlÀéiéd-devle 7.úalèasında maóbÿs itdiler. NÀgÀh òaber geldi ki IãfahÀn òalúı Atabek Ebÿ Bekr ve bilesinde ne úadar begler vÀrise cemèini 8.IãfahÀn’dan çıkardılar, üzerlerine àalebe itdiler. Anlar daòı çıúup úaçdılar. Pes SulùÀn daòı anlaruñ yolına bir bölük 9.leşker gönderdi ki yolda pÿsu eylediler. Anlara geldiài vaút çıúup anları ele getüreler. Anlar daòı bu leşkerüñ geldügin
10.
ùuyup bunları her ùarafdan
tamÀm ióÀta itdiler. Ve bir vech-ile úırdılar ki bir cÀnlu úurtulmadı. Bunlaruñ òaberlerin 11.
HemedÀn’a ilede, dört biş gün HemedÀn’da hìç bunlaruñ òaberleri maèlÿm olmadı. Áòir
cÀsÿs gönderdiler. Varup
12.
gördi ki cemèìsi úırılmış yatur. Gelüp òaber itdi. Vardılar ölüleri
arabalar-ile getürdiler. Ve ol úaøiyye SulùÀn’a
13.
eyü fÀl olmadı. Ve SulùÀn ol úış anda ùurdı,
suvuàı bahÀne idüp óareket itmedi, tÀ ki bahÀrdan
14.
dÀr uél-òilÀfdan Atabek Úızılarslan’dan
òilèat geldi. Ve Òalìfe óaøretleri buyurmış ki: “İşde bizüm leşker-i
15.
manãÿrumuz óaøret-i
vizÀret-penÀhì-y-ile vardılar. Sen daòı bunlaruñla bulışup KirmÀnşÀh’da ittifaú idesiz. 16.Varup SulùÀn Ùuàrul HemedÀn’dan çıúarasız. Ve HemedÀn bizüm nÀyiblerümüze teslìm idesiz.” 17.
diyü mübÀlaàa
leşker, èaceb yaraúlar ki bì-bedel esbÀbla göndermiş ve vezìrin bile
göndermiş. SulùÀn anı işitdi ve henüz 1.
Úızılarslan anlaruñla buluşmadın SulùÀn anlaruñ üzerine yüridi. Ve hÀzır
UmerÀ, ki vÀr-ıdı, èİzzeéd-dìn-i äatmaz gibi ve 2.Şerefeéd-devle-i Ebherì gibi, cemìè ittifÀú itdiler ve dÀrüél-òilÀfe leşkeri-y-ile muúÀbil olup savaş itdiler. Ve Ay-aba Yemen’de 3.idi ve èİzzeéd-dìn Meyserede idi. Bir vech-ile muóÀrebe itdiler ki IrÀú leşkeri anuñ gibi savaş görmemişlerdi. 4.Ol defèada Ay-aba’ya hezìmet vÀúié oldı. Şöyle ki iki fersaò yol, Òalìfe leşkeri bunları úodılar, zìrÀ ki 5.bunlaruñ èaceb yaraúları vÀr-ıdı, çuvÀldÿz atarlardı, adamı ve Àdemì anı helÀk iderdi. Ve neft atarlardı 6.ki her neye irse yakardı. Adamı atıyla yakarlardı ve sulùÀnuñ çetrine ol úadar oú yaàdurdılar ki çetr oúdan
118
7.
örtüldi, óÀl ayruúsı oldı, Rüstem-i destÀn gibi naèra urup bir aàır gürzi eline aldı ve úafÀ-
dÀrlara 8.işÀret itdi. Cümle buradan óamle idüp vezìrüñ alÀyına yürürdiler. Vezìri dutdılar, hemÀn bÀúì leşkere hezimet
9.
vÀúìè oldı. BaàdÀd leşkerin bir vech-ile hezìmet idüp
yaàmaladılar ki HemedÀn’da bir tÀzì atı bir dìnÀra kimse
10.
almazdı. Ve mübÀlaàa úıymet ve
yükler-ile fulÿrìler alup döndiler. Ve BaàdÀdìler münhezim olup úılıçdan úurtılan 11.BaàdÀd’a vardılar. AmmÀ bu münhezimligi iètibÀr itmeyüp bundan ãoñra on defèa daòı gelüp münhezim oldılar
12.
ve yaàmalanup gitdiler. Ve bu fetói işidüp eùrÀfdan UmerÀ SulùÀn’a
teveccüh úıldılar. Ve MurÀà’dan AlÀéüéd-dìn gelüp
13.
SulùÀn’a dest-i bÿs úıldı379. SulùÀn daòı 14.
leşkeri dÀyim
aña ièzÀz ü ikrÀm úılup oàlı BerkiyÀruú’ı aña ıãmarladı. Ve sulùÀnuñ
Atabeg’le cenk iderüz, diyü Àrzÿ iderdi. Ve eùrÀfdan daòı leşkeri geldi, tÀ ki HemedÀn’da 15.
mübÀlaàa leşker cemè oldı. Ve Atabek ve Úızılarslan daòı bì-óad leşker-ile HemedÀn’a
teveccüh itdi, gelüp
16.
SulùÀn-ıla muúÀbelede oùurdı. Her gün “Uş yarın cenkdür!” diyü ÀvÀze
çıúarurlardı. NÀ-gÀh bir gün Atabek
17.
geçüp gitdi. SulùÀn daòı anuñ ardınca varmaàa Ay-
aba’ya èitimÀdı yoà-ıdı, varmadı. Pes Atabek úanda gitdügi
1.
bilinmedi.
Bir niçe günden ãoñra SulùÀn gördi ki bunlardan kendüye òaber gelmez. Ay-abayı sarÀyında dutup öldürdi. 2.Ve andan geçüp Riy’e vardı. Ve andan EdirbìcÀn’a teveccüh itdi. Ve Atabek daòı KirmÀn-şÀhına vardı. Anda Òalìfe’nüñ 3.òavÀããından ŞehÀbeéd-dìn òaylì leşker ile ùurmışdı, anlaruñla buluşdı. Ve alup anları HemedÀn’a geldi. Ve HemedÀn’da 4.òalúa mÀl saldı. Ol sebebden müsülmÀnları àÀyetde incitdi. Ve SulùÀn daòı Tebrìz’e varmışdı ve EdirbìcÀn 5.üşendürdi. Pes Atabeg’e øarÿret düşdi ki EdirbìcÀn’a vara. Pes HemedÀn’dan geçüp EdirbìcÀn’a teveccüh itdi. 6.HemÀn ol daòı geçdügi gibi SulùÀn HemedÀn’a vardı. Ve niçe defèa bu böyle oldu ki SulùÀn gidüp Atabek geldi 7.ve Ata-bek gidüp SulùÀn geldi. Ve SulùÀn’uñ èulemÀya iètiúÀd u iètibÀrı olduàı cihetden Ôahìreéd-dìn-i Belòì ile 8.òaylì muóabbet idüp irÀdet getürmiş-idi. Her gice varup anuñla ãoóbet iderdi. Ve Ôahìreéd-dìn-i Belòì SulùÀn’a eydürdi ki 9.“Bu begler ki senüñ katuñda vardur, cemèi sana muòÀlifdür. Senüñ devletiñüñ düşmenleridür, gerekdür ki cemìèsin dutup
10.
anlaruñ esbÀbını ve tecemmülini her
bir úulıña viresin ki saña iòlÀã-ile òiõmet ideler.” dirdi. Bu begler bu kişi 379
11.
bunuñ gibi telkìn
P. 63b/13. “dest-i pÿs itdi”
119
itdügin bilürlerdi. Pes iótiyÀù itdiler ve ittifÀúen ruúèalar yazdılar: “èAlÀéüéd-devle’ye göndermege
12.
ki SulùÀn her gice Ôahìr-i Belòì’ye varup ol bizleri aña yavuz añladur. Bizüm
SulùÀn’a hìç iètimÀdumuz úalmadı. Eger
13.
èAlÀéüéd-devle bizümle èahd idüp bize muèÀvenet
iderse biz SulùÀn’ı dutÀlım.” didiler. Ve bu ruúèaları bir pÀre 14.aàacı yoñup içine úoydılar. Ve üzerine yay tozın yapışdurdılar, hemÀn bir çomak gibi. Bir kişinüñ eline virüp
15.
gönderdiler.
Ve bir iki kişi daòı SulùÀn’ı cÀsÿslamaàa Ôahìr-i Belòì’nüñ evi yolına gönderdiler. SulùÀn’uñ ol
16.
kişilere gözi ùuş olup buyurdu ki dutdılar ve kim gönderdügin eyitdürdiler. SulùÀn anlara
istimÀlet itdi ki
17.
aãlÀ SulùÀn-ile buluşduúların kimesneye dimeyeler ki “Görelüm iş neye
irişür.” didi. Ve ol ruúèaları alup
1.
gideni daòı yolda sulùÀnuñ úaravulı vÀr-ıdı, anlara
uàradı. SirÀceéd-dìn Úutluà’ı Atabek oàlı görüp òaber ãordı. 2.Ol kişi daòı ãovuúdan zaómet çeküp dururdı, başı kayusı idi, cevÀb virmedi. Eyle olsa ol daòı bu kişiye 3.bir çomaàla urmaú istedi. Bu kişi daòı kendü elindeki çomaàı úarşu dutdı. Pes bu çomaú uşanup ol ruúèalar 4.
içinden dökildi. Alup oúıdılar, maømÿnın bilüp alup SulùÀn’a getürdiler. SulùÀn ol gice fikr
itdi ki 5.yarın aãóÀb münÀsib dìvÀna óÀøır olduúları vaút, her birin òalvete oúuyup rüsvÀy ide. Ve her birinüñ evini 6.bir úula taèyin itdi ki anı dutıcaú òazìnesin ve atlarun ve cebeòÀnesin SulùÀn’a getüre, bÀúìsin kendü ala. Ve hem 7.eyle itdi. TamÀm éümerÀ cemè olduàı vaút ol vezìri ÒvÀce èAzìz úatına getürüp aña bu óÀli èarø itdi. Ol 8.“MaèÀzaéllÀh!” diyüp inkÀr itdi. Ve andan ãoñra birbir cemìè begleri oúıyup yüzledi. Cemìè inkÀr itdiler. Pes bu 9.ruúèaları çıúarup bunlaruñ öñlerine dökdi. Müteòayyir olup mülzem oldılar. SulùÀn ùuru gelüp ÒvÀce èAzìz’i
10.
ayaàı-y-ile depdi ve buyurdı ki cemìèsin
ùutdılar. Ve ol kişiler ki her birisi-y-içün taèyìn olunmışdı, anlar daòı
11.
segridişüp bunlaruñ
evlerin ôabù itdiler; SulùÀn’a lÀyıú nesnelerin SulùÀn’a getürdiler, bÀúìsin kendüleri aldılar. 12.
Ve SulùÀn èAlÀéüéd-dìn Veled’in úalèasınuñ kilìdin dileyüp aldı ve bunları anda òabs itdi.
Ve kendü üzerlerine
13.
varup bendlerin muhkem itdürdi. Ve bunlar yalvarmaàa başladılar ve
SulùÀn’a mÀl virmege her birisi bir mübÀlaàa mültezim
14.
oldılar. Ve Ôahìreéd-dìn-i Belòì’ye
adam viribidiler ki: “ÇÀre eylesün, işde her birimüz bunca mÀl SulùÀn’a virelüm
15.
ve cemìè
emlÀkimüzi SulùÀn’a iúrÀr idelüm. Ve biz bir òırúa geyüp sÀyir mürìdler gibi imÀmuñ rikÀbına mülÀzemet
16.
idelüm.” didiler. Ol daòı dilek idüp SulùÀn’ı rÀøı eyledi. Bunlar daòı her birisi
mÀl istiúrÀø itmege meşàÿl 17.oldılar.
120
Bir gün SulùÀn úaléayı temÀşÀ iderdi. Ve “Bunlara biraz òarÀç içün aúça taècìl itsünler.” didi. Aradan
1.
birisi başlayup SulùÀn’a380 sefÀhat itdi, didi: “Bizüm
başlarumuz kesüp fülÀnuña soú.” Didi ki: “Ben senüñ başuñı
2.
babañ başı gibi itsem
gerekdür.” didi. Meger ki ol, sulùÀnun babası úullarından idi. SulùÀn eyitdi: “Babam saña 3.da mı ziyÀn itdi? Seni ãatun alup padişahlıú virdi.” didi. Ol eyitdi: “Babañ èavrat içün èAlÀéüéddevle 4.baña on biñ úızıl fülÿrì virdi ki babaña bir gice óamÀmda şerbet iletdüm, içüp helÀk oldı. Saña daòı 5.anuñ gibi itsem gerekdür.” didi. SulùÀn be-àÀyet àaøaba gelüp buyurdı ki ol maóbÿsları cemìèin bunuñ sözi-y-çün 6.úırdılar. Ve egerçi èAlÀéüéd-devle’ye SulùÀn amÀn virüp evvel suçından geçmişdi. Lìkin bu kişinüñ sözi girü 7.SulùÀn’ı taórìk itdi. Amma iôhÀr itmeyüp HemedÀn’dan geçmege emr itdi. Ve èAlÀéüéd-devle’ye daòı ilzÀm itdi ki: “Elbette 8.
sen daòı bile gelmek gerekdür.” didi. èAlÀéüéd-devle kendüyi òasta kıldı. SulùÀn eyitdi:
“Elbette gelmek gerek eùibbÀyla 9.gelsün ve hem tebdìl-i havÀ eylemek ola.” didi. Çün HemedÀn’dan iki menzil göçdiler, buyurdı ki èAlÀéüéd-devle’yi kiriş-ile
10.
boàdılar ve
cenÀzesin girü HemedÀn’a EslÀf türbesine getürdiler. Ve andan ãoñra HemedÀn’uñ óavÀlìsinde ùavÀf idüp
11.
yürürdi. Ve memleket tamÀm
isùiúÀmet ùutmazdı ki nÀgÀh Atabek EdirbìcÀn’dan óareket itdi. SulùÀnuñ muúÀvemete 12.
mecÀli yoà-ıdı, bi-éø-øarÿre DÀrüél-melik’i úoyup EdirbìcÀn’a teveccüh itdi. Atabek daòı
anuñ üzerine yüridi. SulùÀn 13.gördi ki leşkerde iòlÀã yoú, aèdÀ çoú ve èamelleri ve èam-zÀdları eùrÀfdan óareket itdiler, kendüde daòı
14.
ol úadar úuvvet yok, pes cemìèi raòtın ve esbÀbın
yaàma buyurup kendü mücerred ÚıfçÀú’a381 yetişdi. Ve Atabek HemedÀn’a
15.
ve eùrÀf-ı
èIrÀú’a tamÀm müstevlì oldı. Ve her yirde ki mÀl var, didiler, elbette bulup aldı ve òalúı beàÀyet incitdi. 16.Şöyle oldı ki rièÀyÀ ãadaúalar virüp mescidlerde ve maèbedlerde varup èibÀdet iderlerdi. Ve duèÀlar 17.iderlerdi ki “SulùÀn ne vaút gele?” diyü. Ve èIrÀk’da ehl-i hünerden ve ãulaóÀdan yigirmi biñ kişi vÀr-ıdı ki
1.
SulùÀn’ı
görmemişdi ve aãlÀ SulùÀn’dan fÀyidesi yoà-ıdı. Lìkin gice ve gündüz duèÀ iderdi ki: “AllÀhu
-teèÀlÀ- SulùÀn’ı 2.ne vaút göndere?” diyü. Ve tefeééül idüp òaber çıúarurlardı ki: “SulùÀn uş 380 381
P. 65a/1. Bu kelime yok. P. 65a/14. “Tıfçaú’a”
121
gelürmiş, fulÀn yire gelmiş!” diyü. Áòirüél-emr bir nice 3.yıldan ãoñra SulùÀn ÚıfcÀú’dan biraz leşker alup EdirbìcÀn’a geldi. Atabek tamÀm úuvvet ve şevket bulmışdı, varup 4.buluşdı. Bu ÚıfçÀú leşkerini hezìmet idüp úırdı, uşaúların esìr itdi ve mÀlların yaàma itdi. Ve SulùÀn daòı 5.
gördi ki devlet müsÀèade itmez ve her ùarÀftan seng-i mihnet yetişür, òaãm àÀlib, pes salùÀnat
Àrzÿsından vaz 6.geldi ve oàlın Òalìfe’ye òiõmet itsün diyü gönderdi. Ve kendü ehlüéllÀh’dan olup ecdÀdı türbesine HemedÀn’a 7.gelüp fÀrig olup oturdı. Ve Atabek daòı cüréet idüp üzerine gelmedi, ammÀ èIraú beglerinden bir nicesi-y-ile muvÀøaèa 8.itdi. Anlar Atabeg’den úaçar gibi sulùÀnuñ ardınca HemedÀn’a geldiler. Ve eyitdiler: “Biz Atabeg’den incinüp sulùÀnuñ òiõmetine 9.geldük, eger SulùÀn úabÿl iderse òiõmetin idelüm, yoòsa her birümüz başumuz alup gidelüm, bir iúlìme.” didiler. SulùÀn
10.
daòı bunuñ sözine maàrÿr olup adam viribidi.
Vardılar bunlara àılÀô u şidÀd itdiler. Çün ahd u úarÀr berkitdiler. Ve 11.SulùÀn bunlara tamÀm iètimÀd itdi. Ve bunlar SulùÀn elin öpmek istediler. SulùÀn şu Riy’üñ meydÀnın taèyìn itdi ki 12.
anda çıúa ve anlar gelüp anda buluşalar. Pes ikinci gün SulùÀn ol meydÀnda çetr-i hümÀyun dutup çıúdı. Bu cemÀèat daòı
13.
tamÀm yarÀà-ile çıúup sulùÀnuñ çetrin gerd-À-gerd ióÀtÀ úılup yaturdılar. Atabek şöyle
buyurmışdı ki: “SulùÀn
14.
bizümle DezmÀr’a382 varmaú gerek.” didiler. SulùÀn’dan cevÀb
gelmedi. Faòreéd-dìn Úutluà bu cemÀèat içinden úılıç çeküp 15.geldi, sulùÀnuñ çetrini çaldı ve düşürdi. Ve SulùÀn’ı esìr-i vÀz-ı giriftÀr idüp DezmÀr úalèasına iletdiler. 16.Ve Atabek daòı bu cemÀèatuñ èaúabince gelüp HemedÀn’a yetişdi. Ve melik ve padişÀhlıú muúarrer oldı. Ve Sencer Bin
17.
SüleymÀn -ki úalèada maóbÿs-ıdı- çıúarup salùanat taòtına geçürdi. Ve eùrÀf-ı
memÀlik beglerine menşÿrlar
1.
ve tìmÀrlar taúsìm itdi. Ve andan IãfahÀn’a geldi.
Ve İnanç Òatunla muvÀfaúat vÀúiè oldı. Ve şol ki dünyÀdan murÀdı idi, 2.irişdi; ammÀ DÀruél-òilÀf’dan geh geh bu ki işÀret olurdı ki: “Gerekdür ki salùanat taòtına sen geçesin; niçün 3.taúãìrlıú idersün?” diyü. Eyle olsa Sencer’i dutup girü úalèaya gönderdi ve salùanat383 taòtına kendisi geçüp 4.velì nièmetlerinüñ maúÀmına kasd itdi ve nièmetlerine küfrÀn gösterdi. LÀ-cerem ol óareket mübÀrek olmayup devleti 5.bundan ãoñra çok mümted olmadı. Ve İnanç
382 383
P. 65b/14. “DermÀr’a” P. 66a/2-3. “sen geçesin ... saltanat” kelimesine kadar olan satırlar P nüshasında yoktur.
122
Òatun ve èIrÀú begleri ittifÀú idüp meşveret itdiler ve eyitdiler: 6.“Çün ki salùanatı bu kendüye úabÿl itdi, şÀyet ki bize daòı iètimÀd itmeyüp dileye ki bizi daòı ortadan gidere ve 7.memleketü kendü úullarına üleştüre384. ZìrÀ ki bizden SulùÀn Ùuàrul’a ne resme àadr olduàın görmişdür, bize nice 8.iètiúÀd ve iètimÀd ola. Pes bu bizi úalè itmedi. Bize biz bunuñ tedbìrin idelüm.” didiler. Pes Atabek bir gice ãoóbetde 9.tamÀm mest idüp yaturdılar, ol gice öldürdiler ve memleketi bir biri-y-ile taúsìm itdiler. Ve Atabek Ebu Bekr ki Kızılarslan’uñ 10.karındaşı oàlı idi; Kızılarslan’uñ yüzüklerini ve nişÀnlarını alup ol gice EdirbìcÀn’a gitdi, gelüp andaàı 11.
kalèaları ve òazìneleri ve malları øabù itdi, kendü úabøına getürdi. Ve ÌrÀn’uñ ve
EdirbìcÀn’uñ begleri buña
12.
münúÀd olup óükmine muùìè oldılar ve kulluàına bel baàladılar.
Ve Úutluà İnanç ve èIrÀú begleri ve IrÀú’ı úısmet itdiler. 13.Ve EdirbìcÀn’ı Atabek Ebu Bekr’e kodılar. Ve her birisi kendü vilÀyetinde muúarrer ve müstaókem oldılar. Ve bunlar kendü aşìretlerine
14.
ve àurÿrlarına meşàÿl ve dehr-i pür mekr bunlara
intiúÀm úaãdına şaèbedeler ve òurdeler òarc ider. Şöyle ki
15.
DizmÀr’ıñ velìsi ÓüsÀmeéd-dìn
ve Emìr BÀr ittifÀú idüp SulùÀn Ùuàrul úalèadan çıkardılar ve az çok leşker-ile èIrÀú 16.
leşkerine muúÀbil yürüdiler. Ve bu óareket èIrÀúìlere masòaralıú gelürdi. ZìrÀ ki her birinüñ
şevketi ve èaôameti nice
17.
bunlar deñlü-y-ıdı. AmmÀ devlet ki çün müsÀèid ola, esbÀb ve
leşker óÀcet degül; fi-él-cümle bu èIrÀú leşkerinüñ
1.
öñinden ki cenk olısardur,
ekåerinüñ atları buàday yemişlerdi, arpa bulmamışlardı ve bu baèøısı daòı iltifÀt 2.itmeyüp yaraúsuz gelmişdi. Eyle olsa sulùÀnuñ leşkeri bunlara àÀlib olup münhezim úıldılar. Ekåeri atın bıraàup 3.yayaú úaçdılar, baèøısı esìr oldılar. SulùÀn àanìmet ve esbÀb ve silÀó ve leşkerle DÀrüél-melik HemedÀn’a 4.teveccüh itdi. Melik ve padişÀólıú muúarrer olup eùrÀfdan úullar ve òizmetkÀrlar òiõmete teveccüh itdiler. 5.Ve èIrÀú begleri ser-nigÀn ve òÿr olup memleketlerde ÀvÀre oldılar. Ve Faòreéd-dìn Úutluà ki sulùÀnuñ çetrine 6.úılıç urmuşdı, ele girdi. SulùÀn buyurdı, iki pÀre eylediler. Ve ÒvÀce Muèìn-i KÀşì’yi SulùÀn nüvÀòt 7.idüp devÀt-ı vizÀreti aña virdi. Ol daòı SulùÀn’a yüz biñ fülÿrì pìşkeş virdi. Beş yüz seksen 8.êoúuzuncu yıl idi ki girü òÀnedÀn-ı salùanat müzeyyen olup memleket revnaú ve şeref buldı.
384
P. 66a/6. “üleşdüre”
123
Ve çün SulùÀn 9.DÀrüél-melik HemedÀn’a geldi, meliküél-ümerÀ CemÀleéd-dìn Ay-abÀ SulùÀn òiõmetine yetişüp begler-içün şefÀèat
10.
iderdi. Henüz tamÀm èahd-i muókem
olmamışdı ki Emìr-BÀr Şerefeéd-dìn’üñ oàlı Alp Aràun gelüp yetişdi. 11.SulùÀnuñ òïd aña beàÀyet kìn ü úaãdı vÀr-ıdı, anı göricek taóammül idemedi. Emìr-BÀr’uñ oàlını daòı 12.
CemÀleéd-dìn Ay-aba’yı daòı dutdı, zindÀna gönderdi. Ve malların ve esbÀbların yaàma
buyurdı ki Emìr BÀr’uñ
13.
oàlına işkence itdiler, envÀè-ı taèõìb itdiler. Ol daòı işkence
zaómetinden bu cellÀdlara çoú nesne vaède 14.itdi ki bunı úaçırdılar, bir evde saúladılar. SulùÀn işidüp àÀyetde àaøab itdi. “Elbette buluñ!” diyü emr itdi. 15.Şehri tamÀm teftìş itdiler. Áòir ol arada buldılar. Dutmak istediler, boyun virmedi, cenk itdi. Bu aralıúda
16.
başına bir zaòm
yetişdi, andan helÀk oldı. Ve cemiè emlÀk ve òÀnümÀnı SulùÀn’a úaldı. Ve CemÀleéd-dìn Ay-aba
17.
SulùÀn’dan amÀn diledi. Ádem viribiyüp Ferzìn
úalèasından ehlini ve evlÀdını çıúartdı. Ve úalèanuñ kilidin
1.
getürüp sulùÀnuñ òÀãekìsi
Şemseéd-dìn MübÀrek’e ıãmarladı. Ve SulùÀn daòı òazÀyìn ve õaòÀyirin ve esìrlerin cemìè 2.ol úalèaya gönderdi. Ve èİzzeéd-dìn Feraó IãfahÀn’dan ve anuñ nevÀóìsinden yetmiş yük mÀl ol úalèaya gönderdi. 3.Ve Úaraúız SulùÀn’ı ve ÓÀcib ÒÀã CemÀleéd-dìn SulùÀn’dan şefÀèat itdiler. SulùÀn úabÿl idüp girü óimÀyet 4.itdi. Ve tìmÀrların ãaêaka itdi. Ve ol vaútde ÒuruzmişÀh Rìy’e gelmişdi. Ve Ùebrük úalèasını berkidüp 5.sulùÀnuñ úızın Yÿnus Òan almışdı. Ve İnanç ÒÀtÿn úaçup Ser-cÀòÀn’a varmışdı. Çün faãl-ı bahÀr oldı, 6.SulùÀn leşker-ile Rìy’e vardı. Varup Ùebrük úalèasını muóÀãara idüp aldı. Ve Ùamàaç Òuruzmì ki ol úalèanuñ 7.nÀyibi idi, öldürdiler. Ve ne kadar Hïruzmìler vÀr-ise, úırup ve baèøın esìr idüp Ferzìn úalèasına getürdiler. 8.
Ve SulùÀn HemedÀn’a gelüp ÒvÀce Muèìn Reyéde idi, Òïruzmìlerden baèøı ki GergÀn
ve BesùÀm ve DamàÀn 9.nevÀóìsinde vardı385, cemìè olup Òïca Muèìn úaçup sulùÀn òizmetine geldi.
10.
İlzÀm idüp SulùÀn’ı alup anlaruñ muúÀbelesine yüridi. Fi-él-cümle òaylì cenk
olduúdan soñra Òïruzmìlere 11.hezìmet vÀúiè oldı, be-àÀyet úırdılar. Ve Muóammed Òan gibi ve äavtÀş gibi yigirmi biş biñ kişisin esìr itdiler.
385
P. 67a/9. “varup”
124
Ve
12.
SulùÀn, Muòliã Saèd’ı viribiyüp İnanç ÓÀtÿn getürdi. DÀrüél-melik HemedÀn’da
òuùbe-i nikÀó oúıdup tezvìç
13.
itdi. Ve bir müddet anuñla èişrete meşàÿl oldı. Áòirüél-emr
eyitdiler: “İnanç ÚızılarslÀn ki ne òurde itdiyse,
14.
Àòir senüñle daòı eyle itse gerek.” didiler.
Pes SulùÀn buyurdı ki anı helÀk ideler. Ve Mecdeéd-dìn èAlÀéüéd-devle
15.
SulùÀnuñ àaybeti
zamÀnında sulùÀnuñ Zelìòa adlu maèşÿúa cÀriyesi-y-ile ãoóbet itmişdi. SulùÀn buyurdı ki 16.
işkence idüp biş yüz biñ dìnÀrın aldılar. Ve iki altun sebìkesin ki her biri yüz biñ dìnÀr idi,
aldılar. 17.Ve kendüyi Ferzìn úalèasına gönderdiler. Ve çün pÀdişÀh gördi ki devleti yevmen fe-yevmen teraúúìde ve düşmenleri 1.
menkÿs u menóÿs ve tedennìde ve kendünüñ zïr bÀzÿsı àÀyetde, mübÀlaàa-y-ile şöyle ki
gürzi otuz batman-ıdı, èIrÀúì 2.bir kişiyi atıyla bir êarb ile helÀk iderdi. Ve úılıçı yedi batman idi ve bir ùulumı urup üzerine yidi çuúÀl giydürürlerdi. 3.Ol úılıç-ile bir defèa çalup tamÀm iki pÀre eylerdi. Hiç kimesneden ihtiyÀù úılmayup ferÀàat-ile èìşe ve èişrete 4.meşàÿl oldı. Ve ÒvÀce Muèìn içün eyitdiler kim SirÀceéd-dìn ÚımÀz’a mektÿb varur didiler. Eyle olsa buyurdı ki 5.ÒvÀce Muèìn’i dutdılar, mÀlını ve esbÀbını yaàmaladılar. Ve vizÀreti Sahib-i Kebir Muóyiéd-dìn bin Hanefiéd-dìn’e virdiler. 6.Ve tamÀm ÀrÀyiş ü revnaú-ile mesned-i vizÀretde karar kılmışdı. Şöyle ki: “NizÀmüél-Melik zamÀnından berü bir vech-ile 7.vizÀret kimesne görmiş degüldür.” didiler. Ve SulùÀn tamÀm386 meãÀliói aña tefvìø úılup kendü èiyşe meşàÿl olmışdı ki 8.nÀgÀh Òoruzm-şÀh ki evvelden küfrÀn-ı nièmet-i selÀùìn bunlara mevrÿådur, şöyle ki atası Oàuz Sencer’e itdi387, 9.bu daòı èiãyÀn èilmini ÀşikÀre úılup daèvÀ-yı salùanat idüp çetr-i pÀdişÀhì dutundı, èIrÀú ùarafına teveccüh itdi.
10.
SulùÀn daòı kendü bÀzÿsına maàrÿr ve mülÿkden
kimesne kendüye muvÀfıú ve pek-dil yok, her vaút Úutluà İnanç’a 11.bitiler yazarlardı ki: “Her ne vaút ki muúÀbeleñüz ola, SulùÀn’ı hemÀn senüñ388 elüñde bil.” dirlerdi. SulùÀn bundan 12.
àÀfil idi. NÀgÀh “Úutluà İnanç yetişdi!” didiler. SulùÀnuñ leşkeri musùarib olup fi-él-óÀl
şehirden çıúup muúÀbeleye 13.yüridiler. Bir defèa iki cÀnibden óamle vÀúiè oldı. İkinci defèada kendü õÀt-ı mübÀreki-y-ile óamle idüp kendüsini 14.bu leşkerüñ ortasına bıraúdı. Her ne deñlü 386
P. 67b/7. Bu kelime yok. P. 67b/8 “idi” 388 P. 67b/11. Bu kelime yok. 387
125
ki üzerine cemè olup úaãd iderlerdi, defè iderdi. Áòirüél-emr müddet-i 15.èömri tamÀm olmışdı ve çerh-i bì-vefÀ yüz döndermişti, atdan ayırup öldürdiler ve başını aldılar, Òoruzm-ŞÀh’a 16.
getürdiler. Òoruzm-ŞÀh daòı biş yüz doúsanıncı yıl idi ki èIrÀú begleri-y-ile Darüél-melik 17.
geçti. Ve el uzadup èIrÀú beglerini óïr u zelìl itmege ve helÀk
HemedÀn’a geldi ve taòta
1.
idüp mÀlların almaàa başladılar. Ve èIrÀú’da hìç
kimesnede mÀl úomadı. Ve hìç
abadanlıú eserin úomadı, cemìèini òarÀb itdi. Ve leşker, köylerün topraàın daòı úazdılar. 2.Ve dìvÀrlarını yıúdılar, nesne aramaú için. Ve Òoruzm-ŞÀh ÚÀsım-ÀbÀd-ile Dÿzaò arasında bir köşk bünyÀd itdi. 3.Ve cemiè begler esbÀbın ve yaraàın müheyyÀ idüp bir ayda tamÀm itdiler. Ve her birisi daòı anda köşkler yapdılar. Òoruzm-ŞÀh 4.bir müddet anda úarÀr itdi. Ve HemedÀn’uñ èÀlimlerine cübbeler ve òilèatler ve dülbendler viribidi. Ve èIrÀú’uñ tımarlarını 5.
úısmet itdi. IãfahÀn’ı Kutluà İnanç’a virdi. Ve HemedÀn’uñ nÀyibligin Úaraúız’a virdi. Ve
Rey’i Melik Yÿnus 6.Òan’a virdi. Çün kendüsi girü Òoruzm’a geldi, Meliküél-umera Ay-aba diledi ki Ferzìn kalèasın ele getüre. 7.Úaraúız’a buyurdı ki: “Yÿnus Òan’a èÀsì ola.” Ve kendüsi kalèanuñ üzerine yüridi. Òoruzmì-ŞÀh úıbelinden bu kalèada 8.Şemseéd-dìn MübÀrek vÀr-ıdı. Úalèa òalkı fi-él-hÀl Şemseéd-dìn MübÀrek’i dutup úalèadan indürdiler. Úalèayı CemÀleéd-dìn 9.Ay-aba’ya teslìm itdiler. Ay-aba daòı Şemseéd-dìn MübÀrek’e nesne dimedi, ãalıvirdi. Ve kendüsi úalèaya 10.
girüp bu úalèanuñ eùrÀfını ve meróamete muòtÀc yerlerin muókem úıldı. Yaraú ve azuú
cemè itdi, tÀ ki Şemseéd-dìn MübÀrek
11.
varup Òoruzm-Şah’a bu òÀli èarø úıldı. Ve öñine
düşüp aldı. Bu úalèanuñ üzerine geldi. Her ne deñlü ki
12.
saèy itdiler, alımadılar; dönüp
feøÀhat-ile gittiler. Ve Ay-aba daòı bu úalèada daòı bünyÀdları ve èimÀretleri düzdi. Ve kendü 13.
òazìnesin ve òÀnumÀnın bunda úodı. Ve hem merúadi daòı anda oldı. Ve Úutluà İnanç ve
sÀyir èIrÀú leşkeri daòı
14.
èIrÀúìlıú èırúın óarekete getürdiler. Şol ki òilúatlerinde úonmışdı,
èisyÀndan ve azàunlıúdan girü iôhÀr itdiler. 15.
Ve Òoruzm-ŞÀh’uñ oàlu Yÿnus Òan çün bunlaruñ óareketlerin işitdi, tamÀm yaraú
düzüp leşker cemè itdi ve bunlaruñ 16.üzerine yüridi. Bunlar daòı BaàdÀd ùarafına yüz dutdılar. Pes Yÿnus Òan bunlaruñ ardına düşüp yetişdi, diye
17.
Muóammed-ile SÀmin arasında
126
buluşdılar. Òaylì cenk ü muúÀtele itdiler. Áòir èIrÀúìler münhezim olup yüz BaàdÀd’a dutdılar 1.
ve
úaçdılar. Ve Òïruzmìler bunlaruñ tecemmülÀtını ve esbÀbını yaàmaladılar. Ve
èIrÀú’uñ daòı òırsuzları ve sÿúìleri 2.ve úulları bunlara bile úarışup èIrÀú’uñ köylerini tÀrÀc itdiler. Şöyle ki bir köyi tÀrÀc idüp ùavarını ve rızúını 3.alurlar giderlerdi; ıssı, aàlayu aàlayu artlarınca gelürdi. Bunlar bir sıàır boàazlayup kebÀb idüp yirlerdi, ıssına 4.bir pÀre ciger daòı virmezlerdi. Bu vech-ile tamÀm èIrÀú’uñ köylerin òarÀb itdiler. Ve bu úaçan leşker bir araya cemè olup 5.ittifÀú itdiler ki BaàdÀd’a Òalìfe óaøretine varalar, andan bir reéis ùaleb ideler. Ve muèÀvenet isteyeler ki Yÿnus Òan’la 6.muúÀbele ideler. Hem eyle idüp Òalìfe óaøretine geldiler. Ve óallerin arø idüp reéis ùaleb itdiler. Òalìfe vezìri 7.Müéeyyeéd-dìn’ü bunlara reéis virdi. Ve biş biñ atlu bile koşdı. Ve bunlar daòı sürüp HemedÀn’a geldiler. Ve baúiyye 8.ne ki Òoruzmìlerden úurtulmış köyler vÀr-ıdı, bunlar yaàmaladılar, kendülere esbÀb ü ÀlÀt düzdiler. Ve Yÿnus 9.Òan daòı bunlaruñla berÀber olmadı. GürgÀn’dan yaña gitdi. Ve babasına òaber gönderdi. Ve bu èIrÀú leşkeri birúaç
10.
gün Müéeyyeéd-dìn’ile olurken, baña daòı èiãyÀn
úıldılar ve úaçup Rey’e girdiler. Ve Müéeyyeéd-dìn BaàdÀd leşkeri-y-ile
11.
bunları muóÀãara
úıldı, cenk itdiler. Meger Rey’üñ bir ùarafı RÀfiøìler-idi ve anlaruñ reéisine èİzzeéd-dìn NÀúib
12.
dirlerdi;
bu BaàdÀdìlerle anlaruñ éülfeti vÀr-ıdı, ol ùarafdaàı úapuyı açıvirdiler. BaàdÀdìler girüp Rey’e ùoldılar.
13.
Ve èIrÀúìler buldukların aldılar ve şehri yaàmaladılar. Ve müsülmÀnlaruñ mÀlları
ve ehl ü evlÀdları øÀyiè oldı. Ve
14.
Kutluà İnanç’ı ve bir úaç daòı èIrÀúì begleri can úurtarup
çıkup úaçdılar. Ve Siraceéd-dìn-i ÚımÀz ve Nÿreéd-dìn-i 15.ÚırÀy ve nice begleri öldürdiler. Ve CemÀleéd-dìn-i Ay-aba Úutluà İnanç-ile bile-y-idi, gelüp HemedÀn’a yetişdiler. CemÀleéd-dìn’in 16.HemedÀn’da medresesi vÀr-ıdı ki äadr-ı TÀceéd-dìn anuñ müderrisi idi. Ve dÀyim CemÀleéd-dìn Ay-aba’nuñ
17.
Àdeti bu idi ki úanúı şehre varsa, egerçi èulemÀsı aña
taèôìm idüp istiúbÀl iderlerdi, ammÀ ol kendüsi
1.
daòı müderrislere varurdı ve óadìå ve
tefsìr derslerin dinlerdi. Ve HemedÀn’da daòı ùoàru medresesine 2.geldi. Ve AllÀhü -teèÀlÀdergÀhına taøarruè ve niyÀz itdi389 ve ÚuréÀn fÀlını açdı. Bu Àyet geldi ki: “-Al-óamdü li-
389
P. 69a/2. “úıldı”
127
éllÀhiélleõì 3.neccÀna min el-úavmiéô-ôÀlimìn ve úul rabbi enzilnì münzelen mübÀreken ve ente òayrüél-münzilìn-.” yaèni “Şükr AllÀh’a ki beni ôÀlim 4.úavmüñ elinden úurtardı. İlÀhì beni bir mübÀrek menzile yetişdür ki cemiè menzile yetişdüricilerüñ òayırlusı sensin.” 5.dimek olur. Eyle olsa ãunup muãóafı öpdi, ùurup Úutluà İnanç’a buluşdı, bu fÀl òaberin didi. Eyitdi: 6.
“Benüm menzil-i mübÀreküm Ferõìn kalèasıdur, ben aña degin giderem.” didi. hem daòı ol
sÀèat çıúdı, revÀn oldı, 7.ve Úutluà İnanç’ı daòı bile; Gürci’den yaña revÀn oldı. Ve bunlar HemedÀn’dan çıúınca gelüp Müéeyyeéd-dìn’e yetişdi. 8.
Ve HemedÀn’da ne úadar dÀnişmendler ve òvÀceler vÀr-ise, cemìèine silÀó ve yaraú
virdi. Eyitdi: “Cemìèiñüz benümle 9.olmak gerekdür ki düşmeni ele getürevüz. Siz rÀóat olmaú olmaz.” didi. Ve bu ùarafdan Úutluà İnanç CemÀleéd-dìn Ay-aba’ya
10.
eyitdi: “Ùoàru
girü Rey’e varalum, çeri cemè idelüm, uàraş yaraàın görelüm.” didi. CemÀleèd-dìn eyitdi: “FÀyide
11.
yoúdur, nekbet ve nüòÿset eyyÀmıdur, ferÀàat gerekdür ki sÀèat-i nuòÿset saèÀdete
mübeddel ola. Her birimüz 12.bir köşeyi iòtiyÀr idüp bir zamÀn ıøùırÀbı úomaú gerekdür.” didi. Úutluà İnanç işitmeyüp390 ùoàru Rey’e Siraceéd-dìn-i 13.ÚımÀz’un terekesinden yüz altmış biñ füluri aldı, esbÀb u tecemmül düzdi. Ve mülk391 tamÀmına başladı. 14.
Ve Òoruzm leşkerinden birincisi ki SimnÀn’da ve DamàÀn’da vardılar, Úutluà-
İnanç’dan ahd istediler ki gelüp bunuñ
15.
òiõmetinde olalar. Bu daòı anlara rıøÀ gösterdi.
Geldiler, bunuñ-ıla olurlardı, ammÀ Òoruzm-ŞÀh-ile ittifÀúları vÀr-ıdı.
16.
Ve Yÿnus Òan’uñ
òÀtÿnı ki SulùÀn Ùuàrul’uñ úızı-y-ıdı, bu kişilerle úavil itmiş-idi ki babasınuñ úanın Úutluà İnanç’dan 17.alıvireler. Bir gün bu Òïruzmìler òaber çıkardılar ki: “BaàdÀd leşkeri gelürmiş!” diyü, ùurup Úuùluà İnanç’a
1.
vardılar, eyitdiler: “SÀve’den yaña úaravul göndermek
gerekdür, àÀfil olmaàa yaramaz!” didiler ne úadar yarÀr Àdemìsi vÀr-ise úaravul 2.bahÀnesine gönderdiler Úutluà İnanç òalvet úalıcaú dutup úoyun gibi boàazladılar ve başın kesdiler. Ve Rey’üñ ulusı, 3.Faòreéd-dìn-i Server dirlerdi, bunuñ başını ve gövdesini nice aàırınca altuna ãatun alup HemedÀn’a, atası türbesine 4.gönderdi; anda defn itdiler.
390 391
P. 69a/12. Bu kelime yok. P. 69a/13. “Meliklik”
128
Ve Müéeyyedüéd-dìn tamÀm èaôamet bulup çetri bÀrigÀh-ile HemedÀn’a geldi ve ol köşki ki 5.ÒoruzumşÀh HemedÀn’da yapdurmış-ıdı, ùoàru gelüp anda úondı. Ve Sunúur-ı Ùavìlì’yi iki biñ kişi-y-ile IãfahÀn’a 6.gönderdi anda äadr-i Óocendì vÀr-ıdı ki IãfahÀn’ı istìlÀ gösterüp òaylì zaómet virürdi. Sunúur-ı Ùavìlì 7.anı dutup öldürdi ve başını Müéeyyedüéddìn’e gönderdi. Ve bir gün Müéeyyedüéd-dìn ÒuruzumşÀh’uñ köşkine teferrüc 8.iderdi. Meger bir dìvÀrında ÒuruzumşÀh’uñ elúÀbın taèrìfin yazmışlardı, Müéeyyedüéd-dìn’üñ gözi aña 9.ùuş oldı, oúıdı, elúÀb içinde ÒuruzumşÀh içün -kehfüéå-åaúaleyn- yaènì cinnüñ ve insüñ ãıàınacı diyü
10.
yazmışlar. Anı görüp òoş gelmedi, eyitdi: “Ol úandan, bunuñ gibi laúab yazdurmaú
úandan?” diyü ùururken ol iki 11.kelime sıva-y-ile yazulurken arasından úopup düşdi, pÀre pÀre oldı; óalú taèaccübe úaldılar. Ve andan ãoñra 12.Müéeyyedüéd-dìn bir zamÀn daòı beglik itdi ammÀ çoú ôulümler ve bidèatlar iódÀå itdi. Cümle bidèatlarından
13.
birisi bu-y-ıdı ki müsülmÀnlaruñ elindeki
milklerin dutardı eydürdi ki: “Cemìè yirlere rÀøì memleketdür, Emìrüél-Müéminìn’üñdür, 14.
kimsenüñ milki yoúdur, iåbÀt itsünler.” dirdi ve èIrÀú’da ve ÒorÀsÀn’da çoú ôulümler itdi -
èaleyhiél-laènetü èl-ebediyyen-.
15.
AllÀh’uñ óükmi-y-ile çoú varmadı ki ecel yetişdi,
müsülmÀnlÀr anuñ ôulminden emìn olup -ve kefÀéllÀhüél-müéminìneél-úitÀl- 16.Àyetin oúıdılar ve şÀõìliúler itdiler. Ve ol gice ki Müéeyyedüéd-dìn fevt oldı. BaàdÀdìler gice içinde defn itdiler,
17.
iôhÀr
itmediler ve Mıãır’a yürürüz diyü ÀvÀz çıúardılar, yarÀú itmege meşàÿl oldılar. AmmÀ ÒuruzumşÀh’uñ
1.
MiyÀcuú adlu bir isfehsÀlÀrı392 vÀr-ıdı, bu úaøiyye’ye ol vÀkıf olup
fiél-óÀl ÒuruzumşÀh’a atlu çapdurdı
2.
ki: “Taècìl óÀøır leşker-ile ùoàru Rey’üñ üzerine
yürisün.” didi. Ve kendüsi bir nice biñ kişi cemè idüp 3.HemedÀn’a BaàdÀdìler üzerine yüridiler. BaàdÀdìler daòı bunlaruñla muúÀbele idüp ortalarından defèÀt-ile şikest 4.ve ricèat vÀúiè oldı. Áòir furãat MiyÀcuà’uñ olup BaàdÀdìler münheõim oldılar ve òaylì Àdemìler esìr oldı 5.ve raòtları ve mÀlları tÀrÀca vardı.
392
P. 70a/1. “SipehsÀlÀr”
129
Ve MiyÀcuú ùoàru ÒuruzumşÀh’uñ köşkine geldi ve Müéeyyedüéd-dìn’i 6.defn olduàı yirden çıúardı393, başını kesüp ÒuruzumşÀh’a gönderdi ve HemedÀn’uñ şehri òalúı MiyÀcuà’ı 7.
şehre geyürmediler. “BahÀne ile bizi yaàma idersin gidersin, ÒuruzumşÀh kendü gele!”
didiler. Áòir ÒuruzumşÀh geldi 8.köşke úondı şehre Àdem gönderdi ki “Gelsünler, beni görsünler.” didi. Şehr òalúından kimesne cüréet 9.idemedi. Áòirüél-éemr bu kitÀbı teélìf iden Muóammed bin èAlì el-RÀvendì’nüñ úarındaşı ve şehrüñ òaùìbi èİlmeéd-dìn
10.
ve ÚÀêì
Veciyeéd-dìn cemè olup vardılar, ÒuruzumşÀh’uñ elin öpdiler. ÒuruzumşÀh bunlara taèrìø idüp eyitdi:
11.
“-El-óamdü li-éllÀh- beni girü dirü-y-iken gördüñüz.” didi. Bunlar iètiõÀr idüp
eyitdiler: “ÓÀşÀ ki biz SulùÀn’dan ièrÀø iderüz,
12.
ammÀ MiyÀcuà, SulùÀn’a èÀãì ãanurduú.”
didiler. ÒuruzumşÀh bunlara istimÀlet idüp òilèatladı, eyitdi ki:
13.
“-İnşÀéa èllÀh- biz bu
èulemÀyı ve eéimmeyi èIrÀúìlerden yigrek rièÀyet idevüz.” didiler. “Ve anlaruñ zamÀnundan bizüm zamÀnumuzda
14.
daòı òoşraú olasız.” didi. Ve şehre münÀdì yüriyüp çÀàırdılar ki:
“Kimsenüñ kimesneye ôulmi ve güci olmaya. Bizüm müsülmÀna
õaómet
BaàdÀdìler’den
virüp
bì-edeblik
iderse,
15.
leşkerümüzden her kim ki bir
öldürsünler,
destÿrdur.”
didiler.
Ve
16.
esìr olanları daòı ãalıvirdi ve òilèat geyürdi ve eyitdi ki: “Biz daòı Òalìfe
óaøretinüñ bir úulıyuz, gerek
17.
bunda ùuruñ gerek Òalìfe’ye gidüñ.” didi. Ve bu ÒuruzumşÀh
be-àÀyet cüst ü çÀbuk ve müdÀrÀcı meóil kişi idi,
1.
ammÀ dÀyimÀ óìlesinden ziyÀn
iderdi. èAdle ve yasaàa emr iderdi, hiç kimesne işitmezdi; her ne gerekse iderlerdi, 2.
muúayyed olmazdı. Ve DÀrüél-òilÀf’dan Emirüél-müéminìn Mücìr-i BaàdÀdì adlu bir kişiyi ÒuruzmişÀh’a
risÀle gönderdi 3.ve eyittdi: “Senüñ atañ ve dedeñ bizüm úapumuzdan ôuhÿr buldılar ve dirlik idinecek miúdÀrı nesne bize taèyin itdüñ. 4.İmdi ÒuruzmişÀh memleketi, ki atañ dedeñ anuñla dirilirlerdi; sen daòı aña úanÀèat idesin; ziyÀde fuøÿllıú itmeyesin.
5.
MüsülmÀnları
usandurmayasın, yoúsa òïd eùrÀf-ı èÀleme mekÀtib gönderürüz; àazÀya ve cihÀda daèvet iderüz. 6.Kendümüz senüñ üzerüñe yürürüz bilmiş olasın.” didi. ÒuruzumşÀh bu ilçinüñ geldügin işidüp úarşu çıúdı 7.ve bir ùabaú altunı bunuñ başına ãaçdı ve nice aùlÀslar ve atları ayÀàına düşdi ve èizzetle getürüp úondurdı 8.ve aàırlıú itdi. Áòir òaberin alıcaú cevÀb virdi ki: 393
P. 70a/6. “çıúarup”
130
“VallÀhi ben Òalìfe òaøretlerinüñ bir úulıyam ve bir ùarafda şıónesiyem. 9.Ve lìkin düşmanum çoúdur, leşkersüz olımazam. Ol sebebden şimdiki óÀlde benüm yüz seksen biñ müsellaó yaraúlu atlum vardur.
10.
Bunlara dirlik gerekdür, ben bu úadar tımÀr-ile dirilimezem. Òalìfe
óaøretleri luùf idüp ÒÿzistÀn’ı daòı baña 11.virsün.” didi. Mucìr odasına vardı, hemÀn sÀèat fevt oldı. Ve bir faãìó kişi daòı bile yoldÀş-idi.
12.
ÒuruzmşÀh’ı394 aña ilçi úoşup gönderdi ve
kendüsi èIrÀú’ı úısmet itdi. Ve HemedÀn’ı oàlı Yÿnus Òan’a virdi.
13.
Ve HemedÀn’uñ
úÀêìlıàın äadrvezÀn’a virdi ve kendüsi IãfahÀn’a mütevveccih oldı. Ve äadrvezÀn ki
14.
HemedÀn’a yetişdi, Yÿnus Òan istiúbÀl idüp tÀèôìm-i tamÀm birle
şehre getürdi. Ve äadrvezÀn be-àÀyet 15.ùanùanayla úÀêìliú iderdi; óattÀ bayrÀm güni şehrüñ ne úadar èulemÀsı ve éümerÀsı vÀr-ise bilesince muãallÀya 16.vardılar ve andan evine geldiler. Ve HemedÀn’uñ cÀmìèinde bir büyük gümiş úandil vÀr-ıdı ve anı almışdı. Ve biñ
17.
dìnÀra tutu
úoyup ol gün bu òalúa òaraç eyledi. Ve Emìr aña nièmetler getürdi ve lìkin cÀmiè úandil bahÀnesinden
1.
fi-él-cümle èIrÀú’da úaøÀ ve tedrìs ve evúÀf cemiè bu vech-ile müstÀkile
eline düşmişdi. Hiçbir manãıb maóallinde 2.degüldi, ol sebebden meãÀlió-i memlekete mühmel ü muèaùùal úalurdı. Ve memleket ve raèiyyet perìşÀn óÀl olurdı. 03.
EkÀbir eydürlerdi kim “BilÀd-ı İslÀm, ki fetó olınur, anuñ istiúÀmeti dört kişi-y-ile
olur: ÚÀêì-yi èÀdil ki aókÀm-ı 4.şerèuñ imøÀsında óaú ùarafın gözede, òalúuñ meõemmetine baúmaya; ikinci, ãÀóib-i dìvan ki pÀdişÀhuñ úapusında 5.èadl ü siyÀset ider, gerekdür kim óaúúÀnì olup maôlÿmı ôÀlimden ve øaèìfi úavìden úurtara; üçünci, veõìr-i èÀúil ki 6.hem raèiyyeti rièÀyet ide ve hem òazìne-i pÀdişÀhı øabù ide ve hem emvÀl-i beytüél-mÀl muãarrıfına ãarf ide ve 7.dördünci, óÀcib ki pÀdişÀhuñ lisÀnı olur, doàru ve dindÀr ola ki müsülmÀnlaruñ óÀcetin pÀdişÀha tamÀm 8.èarø ide ve pÀdişÀhuñ cevÀbın girü bunlara bildüre. VaútÀ ki bu dört manãıb maóallinde ola, rièÀyÀ mürÀèiyye ve 9.óavÀéic mekfiyye ve sulùÀn èişretinde ve yoósullar rÀóatda olur. Ve illÀ ne sulùÀn èiyşinden leõõet alur
10.
ve ne rièÀyÀnuñ evinde rÀóat
olur.
394
P. 70b/12. “ÒoruzmişÀh” kelimesi A metninde “ÒoruzumşÀh” olarak geçmektedir.
131
Ve bundan ãoñra ÒuruzmşÀh’a, Òuruzm ùarafına sefer düşdi.
11.
Müeyyedüéd-dìn’üñ
oàlını dutup gözine mìl çekdükden ãoñra baş çekmeye; hemÀn ol günlerde
12.
kendü oàulu
Yÿnus Òan’uñ gözleri aàrıyup gözlerine úara ãu indi, görmez oldı. Ve ÒuruzmşÀh’a bu 13.
nesne bir pÀre naãìóat ve tenbìh oldı. Ve andan ReyòÀn’a geldi ve kendü òaùùıyla Atabek
Ebÿbekr’e biti yazdı ki
14.
“Benüm ÒuruzmşÀh ùarafında mühimmüm vardur, anda giderem.
ÚarındÀşum Ebÿbekr’i HemedÀn naôarı èinÀyetü birle melóÿô úılsun.”
15.
Ve Ebÿbekr cevÀb
yazdı ki: “Ben bu ùarafda kÀfire muúÀbil ùurmışımdur, bu aradan gidimezem. Úarındaşum Uz Beg ben
16.
göndereyim.” didi. Ve hem eyle idüp Uz Beg gönderdi. Ve Uz Beg daòı
HemedÀn’a geldi ve èİzzüéd-dìn äatmÀz-ile 17.buluşdı. Ve Nÿreéd-dìn Gökçe, HemedÀn’uñ vÀlisi-y-idi, ammÀ be-àÀyet ôÀlim ve bì-beg kişi 1.
idi, ÚÀnun-ı şanuúsa’yı
tamÀm icrÀ iderdi ve envÀè-i ôulüm daòı kendüsi iódÀs iderdi,
Uz Beg’i diledi ki Ànı duta. Ol daòı mütenebbih olup úaçdı. 2.Ve HemedÀn’uñ vilÀyetini yaàmaladı ve IãfahÀn’uñ kÀrubÀnın urdı ve gitdi. Ve CemÀleéd-dìn Ay-aba, ki èIrÀú’uñ èimÀretine 3.ve beúÀsına sebeb olmışdı ve èIrÀú’uñ her şehrinde anuñ èimÀretleri ve òayrÀtı vÀr-ıdı, bu Uz Beg’e gelüp meãÀóib 4.oldı ve tedbìr-i memleket iderdi. Ve güveygüleri vÀr-ıdı, Úuranòun oàlanları dirlerdi, anlar daòı gelüp her 5.birisi biñ atlu-y-ıla Uz Beg’e òiõmet iderlerdi. Ve Uz Beg daòı HemedÀn’uñ vÀlìliàin bunlara virdi. Òïş 6.èadl ü dÀd-ile maèìşet iderlerdi. Ve ol vaútde emìr-i èÀlem ve óüsÀm cidÀr-ı BaàdÀd’da idiler. Òalìfe óaøretlerinden 7.
dilek itdiler ki: Ebuél-hìç adlu Òalìfe’nüñ etbÀèından bir kişi vÀr-ıdı, anı bunlara reéìs úoşa ki
HemedÀn’a varup 8.dutalar. Òalìfe daòı úabÿl idüp anı ve òaylì leşkeri bunlara bile úoşup gönderdi. Çün Uz Beg bunlaruñ geldügin 9.işitdi, HemedÀn’uñ óiãÀrına girdi. Bunlar, geldügi sÀèat HemedÀn’ı aldılar ve emìr-i èÀlem Uz Beg’e kendüsi
10.
yaluñuz vardı, úapuyı açdılar,
girdi. Uz Beg’e ùapu úılup yir öpdi ve úoynından bir óamÀyıl çıúarup öñinde úodı.
11.
Eyitdi:
“Òalìfe óaøretleri selÀm idüp bunı size hediyye gönderdi. Biz daòı èÀlì dergÀhda òiõmet itmege 12.geldük.” didi. Eyle olsa Uz Beg daòı buña ikrÀm idüp ièzÀz itdi. Ve bu emìr-i èÀlem öñince ve Uz Beg ardınca
13.
çıúdı, DÀrüéã-ãaèÀde’ye geldiler. Ve ne úadar BaàdÀdìler vÀr-ise
Ebuél-hìç sìmin-ile gelüp Uz Beg’üñ öñünce yayaú sarÀya geldi.
14.
Ve bunlaruñla Uz Beg
132
ãoóbet idüp bunlara òilèatlar geyürdi. Ve CemÀleéd-dìn Ay-aba ol gice çıúup Rey’e geldi395, 15.
zìrÀ ki bu BaàdÀdìler’e iètimÀdı yoà-ıdı. Ve Nÿreéd-dìn Gökçe Atabeg Ebÿbekr’e vardı istişfÀè itdi. Atabeg 16.Ebÿbekr daòı Uz
Beg’e ilçi gönderdi Gökçe’ye girü HemedÀn’uñ niyÀbetin dilek itdi. Uz Beg daòı dilegin úabÿl idüp
17.
virdi. AmmÀ girü ôulümler iódÀå itdi ki ol defèaya òalúı ıãındılar ve eydür ki:
“MÀdÀm ki úılıcum elümdedür, beni
1.
kimse bundan èazl idemez.” dirdi. Tevúìèi “-
AllÀhü veés-seyf”- idi yaènì “İètimÀdum AllÀh’a ve úılıcumadur.” didi. Ve Uz Beg 2.daòı Atabeg Ebÿ Bekr òÀùırı-y-içün nesne dimezdi. TÀ ki Àòir Atabeg kendüsi bu óÀli işitdi beàÀyet òışm idüp 3.ÚÀêì Zeyn’üñ oàlın leşker-ile Uz Beg’e gönderdi ki Gökçeéyi ùutalar ve HemedÀn’a bir èÀdil nÀyib úoyalar. Bunı işidüp 4.Gökçe fi-él-óÀl èadl ü dÀd úıàırtdı: “Benüm nökerlerümden her kim ki bir kişiye ôulm iderse ve nÀ-óaú bir aúçeliú nesne
5.
alursa
boàazından aãaram!” didi. Ve andan ÚÀêì ZencÀnì dirlerdi bir úÀêı var-ıdı, anı úatına getürdi, daòı 6.vezìr idindi tÀ ki Atabeg’üñ ve Uz Beg’üñ òışımların defè ide. AmmÀ ôulmi şimden girü úÀêì icÀzeti-y-ile eyler oldı. 07.
Ol ôulümdür ve óarÀmdur diyü alurdı, şimdi óelÀldür diyü ider oldı. Ve bu úÀêì buña
müsülmÀnlaruñ emlÀkini 8.ve emvÀlini ãÿret-i şerè-ile mübÀó úılurdı. Bir günüñ dünyÀsı èimÀret olmaà-içün kendünüñ dìnini òarÀb iderdi.
9.
-Neèÿzü bi-éllÀh- èulemÀda diyÀnet
olmaya, pÀdişÀhlar ôulminden müsülmÀnlar’a bu müşkildür. AmmÀ bu ÚÀêì Zeyn’üñ oàlı ki Atabeg 10.Ebÿ Bekr’den gelüp Uz Beg’e vezìr oldı, be-àÀyet èÀúil ve kerìm kişi-y-idi. Şöyle ki her gün bir ùoy iderdi ve bir 11.ùÀéifeyi aàırlardı. Ve bunca vaúit vizÀret eyledi, Àòir eyü addan ve òalúuñ duèÀsından àayrı ãoñında rızúı úalmadı. 12.Zìra ki mÀl-ile kerem, dünyÀ-y-ile Àòiret gibidür; degme vaút ikisi cemè olmaz. [Şièr]: Kişide ki ola seòÀ vü kerem, 13.
èAceb ola mı kìsesinde direm?
Nite kişi faúrına dil tenk olur, Ki ehl-i seòÀya àınÀ neng olur.
395
P. 71b/14. “gitdi”
133
14.
Nìçün çeke kişi àavàa vü renc,
Ki ÚÀrun gibi óÀãıl eyleye genc. Ne evvelde Ànuñ ãafÀsın süre, 15.
Ne òïd Àòiretde vefÀsın göre.
Girü evvel gide, ban úala mülk ü mÀl Aña ortada óÀãıl ola vebÀl. Çü Óaú mÀl ü nièmet vire úulına, 16.
Ki Ànuñ dìn ü dünyÀsına bulına.
Çü merkeb idinmez anı cennete, Niçün ide bÀrı sebeb laènete. Ki bu òal-ile meşhÿr ola dünyÀda, 17.
Kim işitse adın laènet ide.
Eyü ad içün saèy olınsa revÀ, Ve illÀ bÀúìsi bÀd-ı hevÀ. Zihì devlet anuñ kim bìdÀr ola, 1.
Varup nÀn ü tÀma òirìdÀr ola.
Kimesnede kim ola cÿd ü kerem, Dü kevn içre maúbÿl ola muóterem. Ve ol 2.yıluñ ki biş yüz ùoúsan beşinci yıl-ıdı Muóarrem’de Uz Beg’üñ sulùÀn úızından bir oàlı doàdı. Adını Ùuàrul úodılar. 3.Şehirleri ve memleketleri ùonatdılar ve şÀõìliúler eylediler. Ve ol tÀrìòde Miyacuú IãfahÀn’a vardı ve Òuruzum ŞÀh’uñ 4.leşkerinden taórìk itdi, alup KÀşÀn’uñ üzerine geldi. KÀşÀn òalúı daòı şehri virmediler MiyÀcuú elbetde 5.almaú istedi. Dört ay óiãÀr itdi, Àòir vaèdeler ve istimÀletlerle396 hemÀn alduàı gibi buyurdı, yaàmaladılar. 6.Ve tamÀm şehürde ve vilÀyetde göze görinür ne vÀr-ise aldılar, andan ãoñra
396
P. 72b/5. “...aldı”
134
defìneleri aramaàa başladılar. Ne deñlü dìvÀrlar 7.vÀr-ise yıúdılar ve evleri úazdılar. Şol deñlü nesne buldılar ki bu evlerüñ ãÀóibleri müteòayyir úalurlardı. TÀ óaddi 8.ki bu kitÀbı teélìf iden kişinüñ şehrinde, ki Ravend dirler, bir ulu èÀlim kişi vÀr-ıdı. Óasib ve nesib nice 9.yıldan berü ve ol yirüñ uluları ola gelmişlerdi, MevlÀna BahÀéeéd-dìn Ebuél-èÿlÀ dirlerdi. Anuñ serÀyların arayup
10.
bunlar gizledügi defìneleri
çıúarup nice yük altun ve gümiş alduúlarından ãoñra bir òazìne buldılar ki èÁd 11.zamÀnından úalmış gümiş nerdübÀnlar gibi ve küliçe altunlar gibi çıúardılar. Ve bu ev ıssı dÀnişmend, laùifeci kişi-y-idi, 12.bunı görüp bu Òuruzmìler’den birisine eytdi: “İy yigit! Senden bir suéÀlim vardur, eger aña cevÀb virürseñ
13.
bu mÀlı size óelÀl iderem.” didi. Òuruzmì eytdi: “SuéÀlüñ
nedür? Eyit!” Bu danişmend eytdi: “İşbu evler on yedi 14.atadan berü bizüm mevrÿåumuzdur. Ve nice defèÀ atalarumuz yapdı ve bir úaç kerret benüm zamÀnumda yıúıldı, ben yapdum. İşbu
15.
siz bulduàuñuz òazìneyi biz nìçün bulımaduú?” didi. Òuruzmì eytdi: “Òaberde
gelmüşdür ki dünyÀ cìfedür, yaènì
16.
murdÀr leşdür ve murdÀruñ úoúusı Àdemden itlere artuú
iósÀs ider, ol sebebden biz ùuyduú siz ùuymaduñuz.”
17.
Ol dÀnişmend’e bu, òoş gelüp rızúını
óelÀl úıldı. Ve ol memleketde RÀfiøìler vÀr-ıdı, bunlara bunun gibi nesnelerini
1.
bunlar
úulavuzlarlardı. MüsülmÀnlara èadÀvetlerin iôhÀr idecek vaút buldılar, şol úadar zecr-ile itdiler ki óaddi ve 2.óaãrı, farúı İslÀm’da bunlardan azàun ùÀéife olmaz. Şöyle ki, Ebÿbekir äıddìú -raêiyaéllÀhu èanh- zekÀt virmeyenlerle 3.muúÀtele idüp zekÀtda teşdìd itdigi-içün bunlaruñ àalÀtı zekÀt’a úÀbil olmazlar imiş. Ve Ùÿsì’daàı Meşhed’i Kaèbe 4.idinüp anda varana óÀcı derlermiş ve namÀzı üç vaút dirlermiş, neèÿõü bi-éllÀh, Anlaruñ küfriyyÀtın söylemege yaramaz. 05.
Ve bu kitÀbıñ müellifiniñ bir èazìz kişi üstÀdı vÀr-imiş, eydürmiş ki: “RÀfiøì yılan
gibi olur. Nitekim yılan úarıcaú 6.ejdehÀ olur, rÀfiøì daòı úarıcak mülóid olur.” dirmiş. Ve çün MiyÀcuú bu memleketlerüñ emvÀlini tamÀm cemè 7.itdi ve ùavarlarını tamÀm dirşürüp bu397 mÀlları yükletdi ve Òuruzm’a gönderdi ve kendüsi HemedÀn’a yürüdi. 8.Pes Uz Beg ve Gökçe ve NÀãıreéd-dìn Aràÿş ittifÀú idüp bunuñla muúÀbele yarÀàın úıldılar ve CemÀleéd-dìn-i Ay-
397
P. 73a/7. Bu kelime yok.
135
aba 9.òaber gönderdiler ki gelsün bizümle olsun, didiler. CemÀleéd-dìn eytdi: “Anlaruñ işi dÀyim ôulumdür, ôulm-ile olan iş 10.tamÀm olmaz ve memleket èadl-ile dutılur.” didi. Çü sulùÀn olan kişi èadl itmeye, Hemìşe anuñ àuããası gitmeye. 11.
RièÀyÀ çü bulmayalar èadl ü dÀd,
Nice úıla şÀh anlara iètimÀd? Ne mÀl olsun ol ki çeküp cevr ü renc, 12.
İde zïr u zÀr-ile yoòsul úazanc.
Elinden alup èişret ide emìr, èAyÀl-ile ac ü yalıncaú faúìr. 13.
SarÀyında şÀh nice òandÀn ola,
Úapuda çü zÀr ü efàÀn ola? Ne lezzet bula uyòuda pÀdişÀh, 14.
Çü irteye dek yoòsul eyleye Àh?
Biregü varup ùaàda kese odun, Getürüp ãatup alsa bir avuc un, 15.
Yig andan ki yoòsul kazancın yiye,
Söze gelicek “PÀdişÀhum!” diye. Kimine birim diye kimine bÀc, 16.
Elinden alup úoya yoòsulu Àc.
-Bi-óamdü li-éllÀhi- ol ŞÀh SulùÀn MurÀd, Ki neşr eyledi èÀleme èadl ü dÀd. 17.
Ne ôulm işlerine èinÀyet úılur,
Ne şer işleyene óimÀyet úılur. Ki Ànuñ èadl ü cenbinde NÿşirevÀn, 1.
HelÀk u Çinúis gibi bir èavÀn.
136
ÒuõÀyÀ anuñ èömrin it müstedÀm, CihÀn òalúına bu duèÀdur tamÀm 02.
Yigirmi ikinci gün MiyÀcuú gelüp yitişdi, leşkerin tamÀm ÀrÀsta úılmış ve
èavratlarına daòı zırólar giydürmişdi. 3.Ve èIrÀú leşkeri daòı úalbi cenÀó dutup muúÀbil yüridiler. HemÀn ol defèa Òuruzmìleri getürdiler ve yaàmaya 4.meşàÿl oldılar. Ve MiyÀcuà’uñ èavratı òÀtÿnları leşker-ile bu èIrÀúìlerüñ ardından gelüp bunlara óamle itdi. èIrÀúìler 5.bunlara teveccüh idince MiyÀcuú daòı girü döndi, iki ùarafdan bu èIrÀúìleri úırdılar. Şöyle ki Òuruzm èavratlarından 6.èavrat öldi kim altmış èIrÀúì öldürdi. Ve Uz Beg ve Gökçe kendüleri bu leşkerüñ bir ùarafına urup çıúdılar, 7.ZencÀn’dan yaña gitdiler. Ve MiyÀcuú feth ü àanìmet birle yürüdi, HemedÀn’uñ öñinde úondı. HemedÀnuñ èulemÀsı ve ekÀbiri 8.bunı görmege geldiler. Ve bu daòı anlara istimÀlet idüp ièzÀz u ikrÀm úılup eytdi: “İşidürüz ki ôulminüñ size àÀyetde 9.taèaddìsi vÀr-imiş. Biz -inşÀéaéllÀh- èadl ü dÀd idevüz.” didi. “Anlar òarÀb itdügin biz èimÀret idevüz. Siz 10.daòı rièayÀ’ya bizüm ùarafımuzdan istimÀlet idüñ. Hìç üşenmesünler ve kimseden iótiyÀù úılmasunlar ve kendü
11.
kÀrlarında olsunlar.” didi. Ve çıúarup
ÒuruzmşÀh’uñ fermÀnın arø itdi. Yazılmış ki “Melik èÁdil cihÀngìr ü
12.
cihÀn-güşÀy MiyÀcuú ôÀhìr Emìrüél-müéminìn
bizüm òÀã úullarımuzdan. Çün bizüm èilmümüz bunuñ èadline ve rièÀyetine
13.
ve èaúlına ve
kifÀyetine muóìù-idi. Maãlaóat-ı salùanat bunı taúÀøa úıldı ki cemiè rüéesÀ ve úuøøÀt u rièÀyÀ 14.
buña rücuè úılalar.” diyü. Çün HemedÀn òalúı bu menşÿrı gördiler iùÀèat úılup inúiyÀd
gösterdiler. Ve MiyÀcuú
15.
daòı her şehre ve köylere nÀyibler ve Àdemìler gönderdi, tamÀm
øabù itdükden ãoñra başladı bir ôulüm göstere ki úıyÀmete
16.
degin kimesne idemeye. BÀr-ı
èIraú’da tamÀm ne úadar maøinne mÀl vÀr-ise cemèini buldı ve müsülmÀnlara dürlü dürlü 17.
işkenceler itdi. Ve evlerde ve õìr-i zemìnlerde bulduàı mÀlı aldı. Fi-él-cümle bu itdügi ôulmi
áÿzlar ÒorÀsÀn’da itmemişdi
1.
ve Cinúis Òan èIrÀúına úılmamışdı. CemÀleéd-dìn Ay-
aba bu işlere ãabr idemeyüp Atabeg Ebÿbekr’e vardı ve EdirbìcÀn 2.leşkerin cemè idüp MiyÀcuà’uñ üzerine geldiler. MiyÀcuú münhezim olup úaçdı. Bunlar birinci gün bunda úarÀr idince 3.òaber çıúardılar ki ÒuruzmşÀh bir gice şebòÿn idüp Atabeg’üñ üzerine gelse gerek imiş diyü atabeg daòı
4.
leşkeri az-ıdı, kodı EdirbìcÀn’a gitdi. Ve MiyÀcuú girü gelüp
memlekete müstevlì oldı. Evvelden 5.daòı bedter oldı ôulm itmekde.
137
Pes èIrÀú’uñ aèyÀnı ittifÀú idüp ÒuruzmşÀh’a bir àarrÀ mektÿb yazdılar
6.
ve
Miyacuà’un óÀlin ièlÀm itdiler. “Ve eger bu ôulmi defè itmezseñ cemìèimüzüñ òaãmı sen olursın.” didiler. ÒuruzmşÀh 7.daòı àaøab idüp fi-èl-óÀl èIrÀú’a teveccüh itdi. MiyÀcuú işidüp Lişter ùarafına revÀn oldı. ÒuruzmşÀh 8.ardından sürüb, bir ulu ırmaú vÀr-ıdı, anuñ kenÀrında yitişdi. MiyÀcuú gördi ki leşker 9.yetişdi ne úadar ùavarı vÀr-ise cemèinüñ siñirlerin kestürdi ve Àlat-ü esbÀb ne vÀr-ise
10.
ãuya dökdürdi. Ve kendü mücerred Ardahan úalèasına düşdi. Ve
ÒuruzmşÀh üzerine varup úalèayı 11.aldı ve MiyÀcuàı dutdı. Ve ne úadar leşkeri ve tevÀbìèi398 vÀr-ise kırdı. ÒuruzmşÀh’uñ leşkeri
12.
her defèa ki èIrÀú’a gelürlerdi, mübÀlaàa nièmetle giderlerdi.
Bu defèa nesne bulmadılar. Pes andan
13.
Úaõvìn’e vardılar andan melÀóidenüñ úalèaları vÀr-
ıdı, ol úalèaları fetó itdiler. Ve òaylì nièmetler óÀãıl
14.
itdiler ve èIrÀú’ı òarÀb ve vìrÀn úoyup
gitdiler. Ve bundan ùamaèların úaùè itdiler. Ve çün ÒuruzumşÀh
15.
Òuruzm’a geldi, vezìrine
töhmet itdi ki “MiyÀcuà’ı baña sen terbiyyet iderdüñ.” didi. Buyurdı ki
16.
veõìri öldürdiler ve
MiyÀcuà’ı Òuruzm içinde berdÀr eylediler. Ve nice gün ùurdı ve úıàırtdılar ki:
17.
“Nièmet
óaúúın bilmeyen ve küfrÀn gösterenüñ cezÀsı budur.” didiler. Ve kendüsi daòı Selçuúlar’uñ nièmetini
1.
küfrÀn úılup óaúú-ı nièmeti yerine getürmişdi. Bu kendüye daòı eyü faél
olmadı, bir ay geçmedin kendü daòı helÀk oldı. 2.Ve èIrÀú òalúı anuñ helÀkun işidüp şÀõìliúler eylediler. Ve Melik Uz Beg ve Gökçe èIrÀú’da ne úadar Òuruzmìler vÀr-ise 3.úılıçdan geçürdiler, cemèin úırdılar. Ebÿbekr EdirbìcÀn’dan èIãfahÀn’a geldi ve èIrÀú’ı úısmet itdi HemedÀn melìki 4.Uz Beg’e vardı ve Gökçe, Rey’de idi, Atabeg gelmedi. Baş çekdi, Atabeg-ile muèÀraøa úıldı. Áòirüél-emr 5.Atabeg’i úodı gitdi EdirbìcÀn’a. Ve Gökçe èIrÀú’da müstaúbil úaldı. Ve bu zamanlarda èIrÀú’da Selçÿkìlerden 6.kimesne yoà-ıdı. SulùÀn áıyÀåéed-dìn Keyòusrev bin Úılıçarslan, ki èAffeéd-dìn’üñ atasıdur 7.ve SulùÀn èİzzeéd-dìn, SulùÀn èAlÀéaéd-dìn atasıdur, ol vaútlerde DiyÀrbekr ùarafına düşmüş-idi. Ve Ermen, ki 8.kÀfiristÀn-ıdı, Lìfÿn adlu bir melèÿn tekfÿru vÀr-ıdı, müsülmÀnlara zaóm iderdi, EdirbìcÀn’ı 9.àÀyetde incidürdi. SulùÀn Keyòusrev DiyÀrıbekr’i fetó itdükden ãoñra leşker cemè idüp ol 398
10.
melèÿnuñ üzerine yüridi.
P. 74a/11. Bu kelime yok.
138
Ol-daòı bunuñ-ıla muèÀraøa úaãdına muúÀbil oldı. Óaú -teèÀlÀ- èinÀyet úılup
11.
müsülmÀnlar
àÀlib oldılar, İrmenìleri münhezim úıldılar, Lìfÿn ele girüp cemìè malını ve rızúını yaàmaladılar.
12
MüsülmÀnlar’a mübÀlaàa-y-ıla àanìmet óÀãıl oldı ve andan ãoñra Lìfÿn’ı
òarÀca kesüp girü ãalıvirdiler.
13.
Bir nice müddetden ãoñra girü èiãyÀn ôÀhir oldı. äulùÀn bu
defèa dutup helÀk itdi 14.ve memleketin müsülmÀnlara üleşdürdi. Ve andan ãoñra Rum ùarafına müteveccih oldı ve ol eånÀda 15.BaàdÀd ùarafından bir ilçi geldi kim Òalìfe óaøretleri göndermiş ve eytmiş ki: “èÁlemüñ salùanatı ve Benì
16.
Ermen399
şıóneligini saña virdük, yüriyesin, fetüóler úılasın.” dimiş. SulùÀn bu mektÿbı öpdi 17.ve bÀşına úodı, bu ilçi-y-ile mübÀlaàa ièzÀz ve ikrÀm úıldı. Áòir gönderecek bu bitiye cevÀb yazmaúda 1.
vüzerÀ èÀciz úaldılar, bir400 münÀsib cevÀb itmediler kim sulùÀnuñ òÀùırına òoş gele.
Ve SulùÀn her 2.şehrdeki cemèiye varurdı muúrìler oúurlardı ki -úul li-éllÀhümme mÀlikeél
mülki tüétìél-mülke
3.
men teşÀéü ve tenzìéuél-mülke mimmen teşÀé- yaèni “İlÀhi! PÀdişÀhlıú
senüñdür ki kime dilerseñ pÀdişÀhlıú 4.virürsin ve kimden dilersen pÀdişÀhlıú alursın.” SulùÀn bu Àyeti ezberlemişdi, pes kendüsi
5.
devÀt ve kalem alup bir òïb òaùù-ıla yazdı ki -
BiésmiéllÀhiér-RaómÀniér-Raóìm 6.úul li-éllÀhümme mÀlikeél mülki tüétìél-mülke 3.men teşÀéü ve tenzìéuél-mülke mimmen teşÀè ve tüõillü men teşÀéu bi-yedi-ke 7.él-òayr, inneke èalÀ külli şeyéin úadìr-. Ve hemin bu Àyetden özge nesne yazmadı. Çün ne ki bu cevÀb 8.Òalìfe óaøretine geldi, görüp kendüsinüñ sözine peşìmÀn oldı. Ve bunuñ kemÀl-i istièdÀdına 9.muèterif oldı. Ve Rum şehirlerinden nicesi daòı fetó oldı. Ve AnùÀliyya, úadìm dar-ül küfr-idi
10.
ve
tamÀm deñiz yüzine óükm iderdi ve içinde bunca müsülmÀnlar esìrleri vÀr-ıdı, gelüp muóÀãarat úıldı, Àòir fetó
11.
idüp küffÀrını úırdı ve müsülmÀnları òalÀã úıldı. Ve her yirde
köpriler ve kÀrbÀnsarÀylar ve èale èl-òuãÿã ÓicÀz
12.
yolında berkeler ve Rum şehirlerinde
medreseler ekåerì bu SulùÀn Keyòusrev’üñdür. Ve bu SulùÀn Keyòusrev 13.éİsrÀéìl bin Selçuú’uñ yedinci oàlıdur. İşbu tertìb üzerine ki SultÀnı Keyòusrev bin Úılıçarslan bin SulùÀn 14.Mesèÿd bin Úılıçarslan bin SüleymÀn bin áÀzì bin Úatılmış bin éİsrÀéìl bin Selçuú’dur. Ve bu SultÀn Keyòusrev 399 400
15.
siyÀset maóallinde be-
P. 74b/15. “Ádem’üñ” P. 75a/1. Bu kelime yok.
139
àÀyet müheyyeb idi. ZìrÀ pÀdişÀhuñ ki siyÀseti øaèìf oldı, riyÀseti daòı
16.
øaèìf olur. Şöyle ki
óikÀyet olınur, SulùÀn Muóammed bin MelikşÀh-ıla SultÀn BerkiyÀruú
17.
ata ve ana bir
úarındaşlar-ıdı, ammÀ SulùÀn Muóammed be-àÀyet muóib-idi. Ve SulùÀn BerkiyÀruú laùìf 1.
ùabè idi ve mìõÀh idici-y-idi ve her kişiye óüsn-ü òulúi vÀr-ıdı. Bir gün SulùÀn
Muóammed atasına ãordı, 2.eytdi: “Sen beni mi çoú seversin, yoúsa BerkiyÀruú’u mı?” didi. Atası eyitdi: “Seni çoú severem, ammÀ BerkiyÀruú’uñ 3.bir òoş óÀleti vardur ki ol sende yoúdur.” Eyitdi: “Nice?” Eyitdi: “BerkiyÀruú’un òulúi her kişi-y-ile 4.òoşdur ve açuúdur. Ve sen heybetlüsin ve yüzüñ küşÀde degüldür.” didi. SulùÀn eyitdi: 5.“Ol benüm heybetüm sebebdür ki memleketde ki biñ fersenk ìn ve biñ fersenk uzunı vardur.” didi 6.“Yoòsul rÀóat geçüreler eger ben siyÀset maóallinde heybet göstermeye-y-idüm ôulmen yoòsuluñ derisin 7.
yüzerlerdi ve maôlaması benüm üzerüme olurdı. ZìrÀ ki rièÀyÀnuñ aóvÀlin teftìş itmek
bunlardan 8.izÀyı ve øararı defè itmek selÀùin üzerine vÀcibdür. ZìrÀ ki ôılluéllÀh’dan èibÀret budur ki 9.ôıl, maóall-i rÀóatdur. Şöyle ki SüleymÀn PeyàÀmber ãalÀtuéllÀhi èaleyhi ve
selÀmühü, ol vaútde ki vÀr-ıdı, 10.neml üzerine uàradı, úarıncalara eytdi: “Yirlü yirüñüze giriñ kim sizi SüleymÀn çerisi baãmasun!”
11.
ÀvÀzını yil SüleymÀn’uñ semèine yitüşdürdi.
SüleymÀn PeyàÀmber bir úarıncayı getürüp ãordı, eytdi: “Sen
12.
bu úaruncalaruñ nesisin?”
Eytdi: “PÀdişÀhıyam.” Eyitdi: “Ne úadar leşkerüñ vardur?” Eytdi: “Yetmiş biñ kez biñ ulu 13.
beglerüm vardur ki her birisine yetmiş biñ kez biñ çeri bÀşı vardur ki her çeri bÀşınuñ
óükminde şol úadar
14.
leşker vardur kim èadedin AllÀh’dan àayrı kimse bilmez. Yedi ùabaúa
yirde úarıncası tamÀm benüm óükmümdedür. Ben şimdiki óÀlde yidinci ùabaúa yirde-y-idüm işitdüm ki
15.
‘Süleyman vÀdi-yi nemle uàrar.’ didiler, úorúdum ki bu úarıncalar àÀfil iken
senüñ çeriñüñ 16.birisi bunlardan birisine baãup helÀk itmeye kim vebÀl benüm boynuma olur. Pes yedinci ùabaúa
17.
yerinden gelüp yetişdüm ki bunlara òaber idem ki kendü yirlerine
varalar; kimesnesine øarar yitüşmeye.” didi.
1.
Ve bu SulùÀn Keyòusrev kerem
maóallinde bezl yirinde be-àÀyet cüvÀn-merd ve kerìm idi. Ve eydürdi ki: 2.“PÀdişÀhuñ keremi ve inèÀmı leşkere dÀyim yetişe durmaú gerekdür kim göñüllerinde muóabbet ziyÀde 3.muókem ola. Ve lìkin ol miúdÀr degül ki pÀdişÀhdan müstaànì varup òiõmetinde kÀhellik 4.eyleyeler, revÀ mıdı? Ve èöõürleri daòı ziyÀde gerekdür ki cidd ü cehde taúãìr itmeyeler.” Ve Àyet-i
140
óarbi ve tedbìr-i 5.muãÀfu be-àÀyet òÿb bilürdi. Ve eydürdi ki: “PÀdişÀh kendü leşkerinüñ aóvÀlinden òaãm-ı óÀlin 6.artuú teftìş itmek gerek! TÀ ki tedbìri aña göre úıla. Şöyle ki şanùranc-bÀz kendü oyunından 7.óaãım oyununı ziyÀde gözlemek gerekdür.” didi. “Ve düşman üzerine ôafer bulmaàuñ bir nice sebebleri vardur:” 8.dirdi, “Birisi, àanìmet ve yaàma ümìdi ki leşkerüñ göñüllerinde rÀsiò ola cidd ü cehdi itmekde 9.mübÀlaàa iderler ve àanìmet maóabbeti bunlaruñ göñlinden ölüm úorúusın giderür. Ve ikincisi, düşmana kìne
10.
ve intiúÀm úaãdı
şöyle ki leşkerü düşmandan Àcımış olalar ve göñüllerinde aña kìn dutmış olalar.
11.
Pes arada
intiúÀm úalbe müstevlì olur; òavfa ve iótiyÀùa yol vermez. Üçüncüsi, düşmÀn leşkerinüñ 12.
göñüllerine úorku bıraúmaú ki göñülde úorúu olınca aèøÀda úuvvet úalmaz ve elinde
dutduàı
13.
silÀóı iòtiyÀrsız elinden düşer. Dördüncisi, düşman leşkerinüñ göñlünde barışmaú
ve ãuló ümìdi
14.
olmaú ki ol daòı niyyetlerin süst eylerler ve èazìmetlerin nÀúıã úılurlar ve
iúdÀmda tekÀsül 15.iderler. Ve beşincisi bir àÀfil ilçidür ki cüst ola ve söz ehli ola ve baãìret ve 16.
firÀset ıssı ola. Ve sulùÀnuñ iòlÀã-ıla muóibbi ola ve baòşìşe óarìã olmaya. Ve düşmanuñ
17.
üzerine baúup aña münÀsib keleci söyleye. Ve saèy ide ki düşmanuñ leşkeri
1.
arasına
iòtilÀf bıraàa. ZìrÀ ki ulular dimişlerdür ki èadedi çoú 2.düşmandan úorkmañ ve lìkin ittifÀúlu düşmandan úorúuñ.” dirdi. Ve eydürdi 3.ki: “Óaú -subóÀnehu ve teèÀlÀ- óaøretleri401 -celle celÀlühü ve èamme
nevÀlühü ve lÀ ilÀhe àayrühü- daòı 4.furãatı şol vaúit müyesser ider ki leşkerüñ ümìdleri AllÀh -subóÀnehu ve teèÀlÀ- 5.dergÀhına muókem ola. Ve pÀdişÀh óaøretlerinüñ niyyetin òÀliã eyleye ve èadl ü 6.istiúÀmet üzerine olmaàa göñlinde berkide.” dirdi. Ve bu ùarìúları 7.bilüp rièÀyet itdügi sebeb-ile İbòaz kÀfir nÀm -èÀleyhiél-laène úÀtelehümüéllÀh 8.ennÀ yünfekÿn- nice yüz biñ kÀfirini bì dinleri cemè idüp SulùÀn 9.Keyòusrev’le uàraşdı. SulùÀn daòı Óaú -subóÀnehu ve
teèÀlÀ- óaøretlerinüñ èavni 10.èinÀyeti ve kerem-i bì-nihÀyeti ve luùf-i bilÀ-àÀyetine ãıàınup ve Muóammed RasÿluéllÀh -ãallÀéllÀhu
11.
èaleyhi ve sellem- muècizÀt-ı ãaóìóine ùayanup ol
melèÿnları bir vech-ile hezìmet úıluben
401
úırdı ki hiç kimesne ol vech-ile nişÀn virmiş
13.
degüldi. Ve hem kimin cÀmiè ve
12.
yüriyüp cemìè memleketini dÀrü èl-İslÀm eyledi. Ve kenìsÀların yıúup
14.
kimin mescid eyledi. Ve bu kitÀbuñ müéellifi Muóammed bin èAlì bin El-
P. 76b/3. “óaøreti”
141
15.
RÀvendì daòı anuñ getürdi, SulùÀn’a
zamÀnında idi ve bu kitÀbı anuñ adına èIrÀú’da düzüp aldı, Rÿm’a
16.
èarø itdi. SulùÀn Keyòusrev daòı ol úadar inèÀmlar úılup ki ol hergiz
17.
vaãfa gelmezdi. Ve cümle-i muúarreblerinden idindi. Ve andan ãoñra bir an ayruú úatından 1.
ãalıvirmedi.
ŞehÀbeéd-dìn maútÿli úabÿl ve muúarreb òÀùır ve enìs òalvet úılmış-ıdı.
Ve óikmet eczÀsını 2.be-küllì andan iştiàÀl úılup dökülmiş-idi. Ve taóúìú bÀbında taèammuú ve tanavvuú úılmış-ıdı. Be-óaùùı vÀfir ve úısù-ı 3.eczel birle maóôÿô olmışdı. Ve mübÀdì taóãìlde MevlÀnÀ ŞehÀbeéd-dìn PertevnÀme adlu bir kitÀb 4.anuñ hümÀyÿnı adına taãnìf ve teélìf úılmışdı. SulùÀn Ànı baóå-i muóÀfiúa da getürdi. Ve küllì rumÿza 5.ve işÀret üzerine ol bÀbda mahÀret buldı. Ve Ànuñ nefs-i èalìli óuãÿl-i şifÀ vaútinde -èalleme ke-mÀ lem- 6.-tekün
taèlam- mÿcebince varùa-yı cehÀletden necÀt-i meémineye irişdürdi. Ve ol zümrenüñ øavÀbiùi ve úÀnÿn-ı 7.ıãùılÀóı üzerine vÀúıf oldı, anuñ gibi ki reşkil-ter revÀn-ı èÀlì SìnÀ SulùÀn áıyÀåe 8.
éd-dìn Keyòusrev ve envÀè feøÀyil birle pÀdişÀhlıú cemninde miål-i402 òırÀmÀn ve şÀdÀn oldı 9.
ve anuñ
luùf-i ùabìèatı ve tevúid-i úarìóatı ve mirèat-i bedìhat-i leùÀfeti bÀd-ı şimÀl
leùÀfetinden ve Àb-ı zülÀl selÀsetinden
10.
ve berú-i lemèÀnından ve vehm-i ùìrÀnından sebúat
iderdi. Beyt403: 11.
EyyÀm perdesinde ne esrÀr úaldı kim
Gün bigi rÿşen itmedi úalb-i münevveri 12.
èÁlemde Àb u òÀk terkìbini Ànuñ,
Òaclet-ile maóv eyledi ùìn-i muùahharı. 13.
Ve meånevìlerden, ki evúÀtda dimişdür ve manôÿmÀt incüleri ki òÀùırı elmÀsı birle
dalup
14.
Àb-ı zülÀl gibi düzmişdür, vaútÀ ki àurbetde inúılÀbdan ferÀàat buldı ve memleket
mevrÿåına
15.
mürÀcaèat buyurup geldi ve serìr-i sürÿra geçüp oturdı. MuútedÀ-yı ÀfÀú Şeyò
Mecdeéd-dìn İsóaú
16.
-bevvÀhüéllÀhü èalÀél-cenÀni ve ãabba èaleyhi sicÀleél-àufrÀn- ùalebi-y-
içün, ki sulùÀnuñ nikbeti ve àurbeti
402 403
17.
sebebi-y-ile úadìm vaùanından gidüp ŞÀm diyÀrında
P. 77a/8. “serìr” T. 30a/9. Bu kelime yok.
142
muúìm olmış-ıdı, mektÿb irsÀl úıldı. Ve ol
1.
mektÿbda àurbetinüñ veúÀyiè-i ãÿretin ve
gurbetinüñ bedÀyiè-i aóvÀlin taúrìr itdi; mevøıèında irÀd olına. 02.
Eger bu şehzÀdelerüñ her birinüñ maóÀmid ü menÀúıbında söz söylene kitÀb aùnÀba
irüşüp 3.maúãÿdı mefúÿd olur. Ve eger erlikleri ve pehlüvÀnlıúları ve şehÀmet ve ãarÀmetleri õikrine şürÿè olına, 4.ki merÀkez-i ièlÀm ve mevÀrid-i óüsÀm-ü intiúÀm cÀn-ı ÀşÀm birle Rÿm vilÀyetleri óudÿdın küffaruñ 5.òibÀyetinden müãaffÀ úılup her yıl bir ùarafın fetó idüp yüz biñ nefer bil-an-yed esìr, İslÀm diyÀrına 6.getürüp müsilmÀn iderlerdi. Ve bu fütÿóuñ çÀvını aúÀãı ve edÀnì-i èÀlim mesÀmièine irişdürürdi. 7.Çün bu úarındaşları òÀùırına óased òuùÿr itdi ve memleket-içün bevÀèiå-i àayretleri óarekete geldi, 8.mecmÿè Melik Rükneéd-dìn SüleymÀn Şah òidmetine, ki ulu úarındaşları cemè oldılar, 9.ve SulùÀn olan úarındaşları óikÀyetinden şikÀyetine bünyÀd itdiler. Ve didiler ki: 10.“Salùanat-ı şerèiyye ùarìúasından tecÀvüz itmişdür ve memleket erkÀnı cÀddesinden èudÿl úılmışdur.
11.
Bize vÀcib ve lÀzumdur saña, ki ulu
úarındaşımuzsın, beyèat idüp cümlemüz senüñ-ile ittifÀú saèy itmeklik, ki mümkindür, bu bÀbda úılavuz. Ola ki
12.
eyleyüp yüriyevüz. Ve ne miúdar
13.
atamuzuñ bÀùıl işin óaúúa dönderib
bu èÀr şìşesini nÀmusumuz Àyinesi yüzinden silüp mücellÀ úılavuz.
14.
Úadìm óaúú-içün, ki
evveliyÀtında yoà-ıdı, Òalú-ı cihÀn ve cióÀnuñ ÀåÀrı olımazuz. Bu kelÀmına
15.
atanuñ rÀøì ne 16.
yirde saúlayalum? Biz nümük-ile èÀrì bu nevèa eúÀvil abÀùil ve kelimÀt-ı muzaòrafÀt èahd ü peymÀn õikrin tÀ şol óadde degin ki ol SulùÀn olan úardaşlarını taòtından
idüp
17.
ayırup
kendülerüñ murÀdları ãaydı úaydına iúdÀm ideler. Ve eger bir òaùÀ ve maóõÿr óÀdiå 1.
olursa èIrÀú’dan teferrücci olup sÀlim úılalar ve ol töhmetden berìéüés-sÀóat olalar. SulùÀn Rükneéd-dìn 2.SüleymÀn ŞÀh, ki èÀúil ve kÀmil ve dÀnÀ-y-ıdı ve eyyÀmuñ
tevsìnini teõlìl kemendi birle kendü
3.
taòrìri rütbesine çekerdi ve ãaóÀyif-i øamÀyiri
rÿşanlıàından, gelesi yıl olıcaú nuúÿş ve şuèÿbÀtı 4.bu yıl içinde oúurdı, biraz tefekkür ve teéemmül idüp cevÀb virirdi ki, ÒudÀyıgÀn-ı èÀlem sulùÀn-ı 5.muèaôôam -òallede-hu sulùÀnehu
ve eôhara fi-él-òÀfiúìn burhÀnehu- istiôhÀr ve istiúrÀr birle pÀdişÀh-ıdı. Varup ÚÀdir-i 6.-kün fe-yekÿn- Ànı emvÀli ve benÿn birle vÀåiú ve müsteôhir úılmış-ıdı. Ve éümerÀ-yı EtrÀk ve Rÿm iùÀèatına bil 7.baàlayup úÀtına gelmişlerdi. Ve rev muntaôır-ı işÀret ü fermÀn olmışlardı. Ve her ne ki diye ve buyura 8.sipihr andan òÀşiè ve òÀøiè ve çerò aña ùÀyiè ve tÀbiè olmışdı.
143
Bize vÀcibdür ki Ànuñ 9.aókÀmına imtiåÀl idüp cÀn ve köñül ve ikrÀm ve iclÀl-i tamÀm birle istiúbÀl úılavuz. Ve úullıàı óalúa-10.-sını úulaàa geçürüp taèôìmi àÀşiyesini çignümüze götürevüz ki ol mefÀòiret-ile Úayãar 11.ve ŞÀpur tÀcı ve Herúıl ve Faàfÿr külÀhına külÀhumuzı tercìó ve taføìl úılavuz. NÀ-òalef
12.
oàullardan olmayavuz. Ve her dilde ve her dìvÀnda
meõmÿm ve medóÿr olmayavuz. èAlì sìmÀ bu vaútin ki
13.
sìmÀyı teàayyur anuñ eyyÀmı ve óayÀtında404 ôÀhir olmışdur
ve vedÀ-yi zamÀnı ve içtimÀè-i tefrìúi ile kendü rumÿzı ile gülinc itmek
14.
irişmişdür. Anuñ bÀrigÀhı óükmine muòÀlefet itmek-
15.
èaúıldan bedìè ve baèìd görinür. SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’e
egerçi yaşda kiçi-y-idi ve ammÀ rÀy ve èaúılda
16.
-va èÀllemnÀ-hü min ledünnÀ- èilmen
üstÀdından muèallem ve ÀrÀstadur. -èAlleme él-insÀne mÀ lem yaèlem- muèallimi aña òanlıú 17.
ve pÀdişÀhlıú ÀdÀbın ögretmişdür. Ve yaúìndur ki úuvvetden fièle ve úavilden èamele
getüriserdür.
1.
Çün úarındaşları bu naãÀyiói istimÀè itdiler, ol sevdÀ mÀddesi, ki
dimÀàlarına yol bulmış-ıdı 2.ve àavàa nihÀdı ki òÀùırlarında muúarrer olmış-ıdı, müncesim ve münhezim oldı. Her biri òÀyib ve òÀsir 3.dönüp illü iline gitdi. Bu eånÀda òaber irişdi ki SulùÀn ÚılıçarslÀn dÀrüél-cinÀn’a 4.intiúÀl buyurdı ve SultÀn áıyÀåeéd-dìn istiúlÀl birle müsned-i èizz ü celÀl ve taòt u baòt u iúbÀl 5.üzre oturdı ve cümle nüvÀker ve òavÀyıl ve òadem ve óavÀşı ve óaşem éevÀmir ü nevÀhìsine inúiyÀd gösterdiler. Fi-06.-él-cümle uçlarda ùuran Türk begleri yine gelüp tecdìd-i òiõmet itdiler. Ve şerÀyiù-i taèziyet 7.ve tehniyyeti yirine yitirüp taraóı feraóa mübeddel úıldılar. Ve yeñi èahd ü mìåÀú idüp aókÀmı 8.cedìd olup gitdiler ve maùlÿb u maúÀãid óuãÿli-y-ile maúÀmlarına geldiler405. 09.
Õikr-i 10.İstimÀè-ı SulùÀn Rükneéd-dìn VefÀt-ı Peder-rÀ ve äarf-ı İhtimÀm-ı ber-İntizÀè-ı
Mülk -ez Úabøa-yı 11.Temllük-i BirÀder ve Temekkün-i ß ber-Serìr-i Memleket406-i Salùanat 12.
Çün Melik Rükneéd-dìn SüleymÀn ŞÀh atası vefÀtı òaberin işitdi, çoú firÀú ve óasret
13.
yaşların dökdi, èazÀ ve bükÀ şerÀyiùin yirine getürdi. AmmÀ çün -eyne mÀ tekÿnü yüdrik-
kümüél-mevt- 14.maènÀsı òÀùırında muúarrer ve muóaúúaú olmış-ıdı, irişiserdi cemerÀt-ı firÀúı 404
P. 78a/13. “cinÀtında” T. 31a/11. “ãındılar” 406 T. 31a/12. Bu kelime yok. 405
144
ve sÀyil-i sevÀyil-i éÀmÀúı 15.birle iùfÀ idüp tebkiyeyi tesliyeye tebdìl úıldı. Ve taècìl ile kendü ecnÀd u aèvÀnı ve növÀkir ve 16.èasÀkirine Àdemler gönderüp úatına oúudı, ki olmasun ki úalan úarındaşları zürriyet
17.
ve muãìbeti àanìmet ve furãat bilüp her biri teferrüd ve istiúlÀli iòtiyÀr 1.
úılalar. Ol sebeb-ile memÀlik
mehÀlike irişe ve ıøùırÀb ve ıøtırÀr ve herc ü merc ôuhÿr
bula diyü. Çeri dirilmedin kendüzi 2.Toúatdan çıúdı ve buyurdı ki her kişi yaraú ve istièdÀdın gördi. Ve kendüni ãoñra 3.mevkìb-i hümÀyÿn èaúabince müsÀraèat ve mübÀdarat úılup yolda bize mülóiú olalar. Ve çün AúsarÀ407 maórÿsasına
4.
irişdi, bì-èadd u óad çeri ve baèøı
úarındaşları ve begler ve melikler irişdiler. ZìrÀ öñürdi 5.mecmÿéını mevÀéìd-i cemìle birle müstaôhar úılmışdı ve her birinüñ irÀdet ve iltimÀsı vefúince iókÀm 6.ve taúrìrler virmiş-idi, raàbet-i tamÀm ve niyyet-i ãÀdıú birle anuñ iséad ü ièÀnetine iòlÀã ve iètiúÀd 7.úuşaàın úuşandılar. Ve anuñ rikÀb-ı hümÀyÿnı òidmetinde DÀrüél-melik Úoniya’ya vardılar. Ve Úoniya’nuñ 8.óalúı mumÀnaèat ve müdÀfaéat úalúanını yüzlerine dutup ãavaş ve muóarebe ve münÀzaèata meşàÿl oldılar. 9.Ve her gün altmış bìñ tìr-endÀz Melik Rükneéd-dìn çerisi ile ùañlaçuúdan408 aòşama degin
10.
muúÀtele ve muóÀrebe úılurlardı. Şöyle ki Melik Rükneéd-dìn 11.
Úoniya’nuñ bÀàÀtı ve bisÀtìni yaúınına
varmaàa imúan yoà-ıdı. Bu óÀl üzerine dörd ay
geçdi. Úonya’nuñ şehr yigitleri dirilüp vÀr-ıdı, iderüz, ki ola ki SulùÀn
12.
meşveret idüp eyitdiler: “Ne miúdÀr ki cehdümüz
13.
áıyÀåeéd-dìn’üñ nÀmÿsı şìşesi sınmaya. Ve èahd ü peymÀn
ki anuñ ile idüp dururuz, dönülmeye. Ve 14.mÀdÀm ki cÀnumuz tendedür, ol èahd ü peymÀndan dönmezüz. SulùÀn Rükniéd-dìn’üñ bunda serverler ve ulular, ki anlaruñ sözlerine
15.
sulùÀn olması mümkin degüldür.” didiler. AmmÀ
16.
iètibÀr olunırdı ve pÀdişÀhlaruñ meşveretine girüp
maóall-i mükÀlemet ve mülÀóaôat bulurlardı,
17.
ùaşra SulùÀn Rükneéd-dìn òidmetine Àdem
gönderdiler ve biti yazıb eyitdiler ki: “İkiñüz daòı
1.
bizüm pÀdişÀh-zÀdelerümüzsiz.
Sizüñ nÀmÿsuñuz muóÀfaôatı maãlaóatı biz òiõmetkÀrlar üzerine409
2.
ki atası óayÀtında
úarındaşı vilÀyeti-y-içün idübdür, åÀbit-úadem ola ve elini muóÀrebet ve muóÀãaratdan
407
“Aksaray”, bk. İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye, haz. Mürsel Öztürk, I, s. 51 P. 70a/9. “ãabaódan” 409 B. 48a/11. “...mehmÀ-emken vÀcib ve lÀzımdur eger Melik Rükneéd-dìn şol èahd üzerine...” 408
145
3.
çeküb, çeriyi Úonya üzerinden göçüre. Biz SulùÀn’a òidmeti naél bahÀ iòrÀcÀt-içün ki bu
4.
seferde olmışdur, biél-faúìrì iş bu tafãìlce òiõmet idelüm.” didiler. “Nakd, biş yüz biñ altun; aùlas-ı İstanbul, her boydan üç yüz ùonluú; zer-beft, iki yüz
ùonluú; çoúab, her nevi’den üç biñ arşun; keten, her nevi’den on biñ arşun; at,
üç yüz baş;
deve, üç yüz baş; úatır, iki yüz baş; ãıàır, iki biñ baş; úoyun, on biñ baş tertìb idelüm ve òazÀne ve iãùabl
11.
ve matbaò-ı èÀmireye gönderelüm. Ve eger elbette dünyÀ àaraøı sebebi-y-
içün úarındaşından ièrÀø idüp
12.
maúãÿdı sulùÀnlıúda-y-ise, and itsün ki hìç vech-ile anuñ
maøarratı SulùÀn áıyÀåeéd-dìn 13.Keyòusrev’e ve anuñ oàullarına ve òazÀyìn ve etbÀè ve eşbÀ 14.
ve evlÀd u taèalluúatı-y-ile Úoniya’dan
ve nevÀkirine irişmeye. Úoya ki mÀlı ve esbÀbı
çıúup, her ne yire dilerse gide. Ve biz daòı üç biñ müsellaó
15.
piyÀde anuñ hümÀyÿn-ı rikÀbı
òidmetince bedruúa ve úulavuz gönderelüm, tÀ ol memlekete degin ki
16.
anuñ maúãÿdıdur,
yitüreler. Andan ãoñra biz úapuları açalum, SulùÀn şehre girüp 17.mübÀrekligi-ile taòta geçsün diyü. Bu maènì Melik Rükneéd-dìn óuøÿrında maúbÿl ve mesmÿè olundı.
18.
Fì-él-óÀl veéz-
zamÀn sevkend-nÀme yazılmaàa işÀret úıldı. EymÀn àılaô ve şidÀd ve éumerÀ ve ekÀbir 19.
şehÀdeti birle meşhÿd ve meşóÿn erbÀb-ı düvel ve iúlÀm óuøÿrında úaleme geldi. Ve şehir
serverlerinüñ
1.
her birinüñ adına müsellemlik berÀtı ve tìmÀr ve menÀãıb aókÀmı
yazılup viribidiler. Çün èahd-nÀme 2.ve ahúÀmı şehir halúına irişdi, cemè olup SulùÀn áıyÀåeéd-dìn òiõmetine vardılar. Ve òidmet ve øirÀéat 3.yirin öpüp du’À ve åenÀ úıldılar. Ve eyitdiler: “SulùÀnuñ şerìf õÀtı rÿzigÀrı àaddÀr óavÀdiåinden 4.maórÿsı ve hümÀyÿnı óaøreti envÀé-ı òurremlik ve şÀdiúÀmlıú birle me’lÿf ve meénÿs olsun. PÀdişÀh-ı İslÀm’uñ 5.èÁlì rÀyına èalÀéllÀhü -teèÀlÀ- muúarrer olsun, ki muóÀãarat müddeti uzundı ve yaraú ve õaòìre az 6.úaldı. Ve Melik Rükneéd-dìn’i daòı uòuvvet ve úarÀbet ciheti-y-içün hìç nevèile reşÀd ve ãavÀb ùarìúına
7.
götüremedük. Ve anuñ àavàÀ ve àalebesin salùanat ve memleket üzerinden
götürimedük. Ve anuñ úatına 8.Àdem gönderüp óaøretüñ bÀbında mükÀleme úılduú. Ve cehd ve saèy-idüp bildürdük ki ‘Óaøretüñüz 9.salùanatı bÀbında úasem yÀd itmişüz. Óaú -teèÀlÀ-’yı ve enbiyÀyı anuñ üzerine ùanuú ùutmışuz ki,
10.
eger ol ìmÀna muòÀlefet idersevüz ehl-i
ìmÀndan olmayavuz.’ didük. Hìç bÀb-ile rıøÀ virmez. Çün gördük
11.
ki salùanat sevdÀsınuñ
àavàÀsın òÀùırından òÀlì úılmaz ve hìç bir ùarafdan bu óÀle çÀre ve dermÀn
12.
olmaz, eyittük:
146
‘Çün maúsÿdı elbette salùanatdur, èahd idüp sevkend-nÀme göndersün ki 13.aãlÀ ve reésen anuñ eziyeti ve beliyyeti úardaşlarınuñ ve erkÀn-ı devletinüñ ôahmeti hìç bÀb-ile SulùÀn 14.áıyÀåeéddìn’e ve evlÀdına ve taèalluúÀtına, ulusına ve kiçisine ve mÀl ve òazìnesine ve óavÀşì ve merÀkibine 15.irişmeye.’ Ve yol vire ki mübÀreklik ve selÀmetlıà-ile her yire ki maãlaóat göre, èazìmet úılavuz. 16.Úullar daòı üç biñ yaylu ve oúlu er òiõmetüñüzce úaãd itdügüñüz maúÀma degin bedruúa úoşavuz.
17.
Ve şehir úapularını pÀdişÀh ol maúÀma varup bize nişÀn
göndürmeyince úapuları açmaya.”
1.
Ve SulùÀn Rükneéd-dìn daòı bu tedbìri ãÀyib görüp
biz úullarıña sevkend-nÀme ve èahd-nÀme ve mübÀşir 2.gönderdi. Eger fermÀn olursa bu úavli ve mìåÀúı rièÀyet idelüm. Ola ki pÀdişÀhuñ ùÀlìèi ki 3.hubÿùa ricèat itmişdür. Bir müddetden yine şeref-i saèÀdetde vÀúiè ola. Ve eger fermÀn olmaz-ısa yine úıtÀl 4.ve cidÀle úıyÀm gösterüp hÀnümÀn ve ehli ve evlÀdumuzı410 pÀdişÀh yolına fidÀ idelüm.” didiler. SulùÀn
5. 411
cevÀb virdi ki: “Bu dört ay içinde kim muúÀrièat ve münÀzièata meşàÿl
olmışuz, sizüñ iòlÀã 6.ve itÀèaùuñuz ve vefÀdÀrlıàuñuz baña maèlÿm ve muóaúúaú oldı. Ve benüm içün çoú zaómet ve taèab çekdüñüz. 7.Ve luùf ve kerem ve èahd ü peymÀndan taúãìr itmedüñüz. Maãlaóat oldur ki şimden girü zaómeti üzerüñüzden 8.giderem.” didi. “Ve bir kişi daòı gönderüñ, varsun úardaşum-ıla ikiledin èahd ü peymÀnı 9.tÀze úılup teèkìd-ile and virsün ki bu úavl ü úarÀr üzerine bir õerre muòÀlefet itmeye. Ve baña
10.
yol vire, çıúup uç ùarafına
gidem.” Girü iki kişi daòı göndürdiler. Vardılar412
11.
and virüb, te’kìd-i èahd ü mìåÀú úıldılar.
Ve ol iki kişiye SulùÀn Rükneéd-dìn iki kişi 12.daòı úoşup SulùÀn áıyÀåeéd-dìn òiõmetine şehre gönderdi. èAhd ü mìåÀú ve sevkend-nÀme götürüp
13.
SultÀn áıyÀåeéd-dìn’e virdiler. Çün
SulùÀn muùÀlaéa úıldı, hÀùırı muùmaèìn olup şehir òalúına
14.
eyitdi: “Baña sizüñ yayalaruñuz
gerekmez. Ben kendü nökerüm ve cemÀèatum-ile riólet úılup àurbet
15.
yolına giderem. Ve
Óaú -teèÀlÀ- óaøretine tevekkül úılup ıøùırÀrdan celÀ iòtiyÀr iderem. -LeèallaéllÀhu yüóaddiå
baède õÀlìke éemren- mecmÿèuñuzı Tañrı’ya413 ısmarladım.” didi. “Gerekdür ki ben
16.
410
P. 80b/4. “èayÀlü” T. 32b/5. “...şol” 412 P. 80b/10. “ikiledin” 413 P. 80b/16. “ÒudÀ’ya” 411
147
gittügümden ãoñra úarındaşum
17.
òiõmetine414 varasız ve anı ikrÀm ve iclÀl birle taòta
geçüresiz.” didi. Ve anlara vidÀé idüp
1.
ehli ve èıyÀl ve ta’alluúÀtı-y-la göçdi. Ve firÀú
odınuñ óurúatından mecmÿèınuñ 2.cigeri kebÀb olup eşk-ü òÿn-Àb yüzleri üzerine revÀn oldı. 3.
Õikr-i CelÀé-i SulùÀn áıyÀåeéd-dìn ve VÀúıèÀtì ki ß-rÀ der-Án èAzìmet ÜftÀd be-Ùarìú-i Tafãìl 4.
Çün aòşam olup yılduzlar belürdi ve åevÀúıb-ı ve ezhÀr-ı kevÀkib çemen-i lÀjuverdìde
ôÀhir oldı, 5.SüleymÀn415 kendü kevkebesi birle şehirden çıúup İstanbul èazmine Aúşehir yolın ùutup gitdi. 6.Ve èacÀyib-i ittifÀúdan ve nevÀdir-i óikÀyetden şöyle ittifÀú düşdi ki àÀyet istiècÀl 7.
ve óÀl-i perìşÀnlıàından oàulları Melik èİzzeéd-dìn KeykÀvus ve Melik èAlÀéaéd-dìn
KeyúubÀd òidmetinden416
8.
ayru düşdiler. Ve èazìmet vaútinde SulùÀn anları istemege
istiècÀlden meşàÿl olınmadı. Ve şehirden 9.çıúup LÀdìú adlu bir köye irişdi. Ol köyüñ raèiyyetleri àÀyet sefìh ve óamÀúatlarından anuñ
10.
òavÀããı ve nevÀkirine ve úullarına istiòfÀf
idüp àavàÀ ve ãavaş úıldılar. Ve baèøını mecrÿó itdiler.
11.
Ve òaylì nesnelerini àÀret úılup
aldılar. Çün SulùÀn ol óÀli gördi, ol yoldan dönüp LÀrende 12.yolın ùutdı. Ve úarındaşına èitÀbile bir mektÿb yazıb gönderdi. Ve eyitdi ki: “Ùutalum ki 13.SulùÀn kendü èizzeti ve salùanatı-yiçün bizi àurbet ve úurbet ve mezellet yolına göndürmege 14.rÀøì oldı, ammÀ bu óÀle nice rÀzì 15.
bize buncılayın bì-edeblik ve òvÀrlıú
ola ki ata oàulları olavuz, daòı bir köyüñ rièÀyÀsı úılalar.” didi. Çün SulùÀn Rükneéd-dìn şehre girüp taòta
16.
úÀãıdları irişüp nÀmeyi eline ãundılar. Çün nÀmeyi
oturdı, fi-él-óÀl SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’üñ 17.
müùÀlaèa itdi, be-àÀyet àaøaba gelüp
úaúıdı. Ve óamiyyeti odı ve àayreti deñizi müştaèil ve müteveccih417 oldı.
1.
AmmÀ
maãlaóat ciheti-y-içün anlara úaúıyup çaàırup eyitdi: “Benüm memleketümüñ rièÀyÀsı muòÀliflere bunuñ 2.gibi iderler. Eger siz daòı -ve mÀ èalÀ èr-rasÿli illÀél-belÀà- hükminde olmasañuz, sizi daòı siyÀsete 3.yetirüp atlaruñuzı ùuème nesÿr ve sibÀèı ve loúma-i kilÀb ve 414
P. 80b/16. Bu kelime yok. T. 32b/20. “SulùÀn” 416 P. 81a/7. “òiõmetinden”. Bu kelime sonraki satırlarda da böyle geçmektedir. A nüshasında kelimenin yazılışında “òidmet” şekli tercih edilmiş görünmektedir. 417 B. 50a/17. // T. 33a/9. “mütemevvic” 415
148
øibÀè itdürivireydüm.” diyüp iòfÀ ve ìmÀ 4.birle òÀãekìlerden birine buyurdı ki: “Bunları bir eyü yire úondurup eyü òidmet úılup aàırlañ ki 5.ben bu óÀdiåenüñ tedÀrükine ve bu reziyyetüñ telÀfìsine, şöyle ki gerekdür, meşàÿl olam.” didi. 6.
Andan ãoñra buyurdı ki şehirde münÀdì úılup çaàırdılar ve eyitdiler ki: “Her kim ki
úardaşum 7.òalúını incitmişdür ve anlaruñ óaúlarından gelmişdür, úapuma gelüp óÀøır olsunlar ki anlara eyülük idem. 8.Her kimse ki ol bÀbda úuldan ve atdan ve ùondan bir nişÀn getürür-ise, aña anuñ iøèÀfınca 9.daòı nesne virem. Ve köy ve tìmÀr ve òilèat daòı virem.” diyü çaàırtdılar. VilÀyete çÀv oldı. Mecmÿè
10.
raèiyyetler ki ol işi itmişlerdi, úapuya gelüp her biri úuldan ve
atdan, ùondan ve bilgiden úılıcdan 11.ki almışlardı, işlerin girçek itmek içün nişÀn getürürlerdi ve her biri kendü
12.
zer-endÿz cevÀblar
maúãÿdın èarø iderdi. SulùÀn beşÀşet-i tamÀm birle işidürdi ve herbirine 13.
ve mürevveó ve müferraó ümìdler virüp her418 bölügini her şehir
aèyÀnından birine virüp saúlañ diyü, ısmarladı. “Oñat
14.
saúlañ ve òoş dutuñ.” dirdi. “TÀ aña
degin ki ferÀàat vaútinde anlaruñ maãlaóatı 15.görile.” didi. Ve Melik èİzzeéd-dìn KeykÀvus ve Melik èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’ı buluñ getürüñ.” 16.
didi. Bulup úatına getürdiler. anları kenÀra alup yüzlerin öpdi. İkisin iki yanına alup
dÀrlıú itdi. Ve ãordı ve eyitdi ki: “Eger benüm úatumda ùurursañuz, sizi
17.
dil-
1.
sizi cÀnumdan
èaziz-rek sevib, imkÀn olduúça òoş ùutaram. Ve òazÀnemde mevcÿd olan 2.ùañsuúlar ve úumaşlar ve aòÿrdaàı görklü atlar fi-él-cümle òÀùıruñuz ne dilerse, sizden dirìà degüldür.” 3.
didi. “Ve eger atañuz iştiyÀúı àÀlib olup òidmeti firÀúına meãÀbiret idemezseñüz saèÀdet ve
selÀmetlià-ıla
4.
göndüreyim. Varuñ gidüñ.” didi. İkisine daòı öñredü ögredib ve taèlìm
itmişlerdi ki, “Eger SulùÀn 5.bunuñ gibi söz söyleyecek olursa, böyle cevÀb virüñ ki ‘ŞÀh-ı cihÀn biz úullarına her şefúat 6.ve èÀùıfet ki buyurur, yaúındur ki, dirìg olmayıcaúdur. Ve biñ ol úadar pÀdişÀhuñ kemÀl-i 7.kereminden ve iósÀnından umaruz, ammÀ atamuz müfÀraúatına ãabr idemezüz419.’” didiler420, böyle cevÀb virdiler 8.ve gözlerinüñ yaşları óudÿd-ı gülnÀrları üzerine revÀn oldı. SulùÀn anlaruñ aàlamaàına 9.úatı421 riúúat idüp anları ataları òidmetine 418
P. 81b/13. Bu son iki kelime yok. B. 51a/11. // T. 33b/10. “...deyiñ” 420 P. 812a/7. “diyüp” 421 P. 82a/9. “àÀyet” 419
149
göndermege niyyeti ãÀdıú olup, nefìs úıymetlü teşrìfler 10.ve pÀdişÀhÀne òilèatler muraããaè úÿr úuşaúdan ve muàraú ve müfevveú tÀclardan ve muraãsaè ve gevher-nigÀr
11.
eyerlü ve úutaslu
atlardan ve bì-óadd ü şümÀr nuúÿd ve ecnÀsdan virdi. Andan ãoñra ol mücrimleri ki
12.
sulùÀnuñ beşÀşeti gösterdügine maàrÿr olmışlardı ve
eyülük elùÀfı ümìdi-y-ile422 kendü 13.suçlarına muúırr ve muèterif olmışlardı, katına getürtdi ve ikileydin423 şehzÀdeler úatında
14.
ãordı. Dükeli kendü günÀhlarına tÀze iúrÀr itdiler. SultÀn
15.
cellÀdlara buyurdı ki,
cümlesin şehir burçlarından çÀrmíò itdiler. Ve buyurdı ki çaàırtdılar
ki: “Her kim ki 16.Selçuúlara bunuñ gibi küstaòlıú ve bì-edeblik ide, anuñ cezÀsı budur.” diyü. Ve LÀdìú köyini oda 17.yaúdurdılar424. Andan ãoñra şehzÀdeleri ataları òidmetine revÀne úıldı. Ve beglerden ve òÀãekìlerden
1.
baèøını anlaruñ-ıla vidÀè resmin rièÀyet itmek-içün
İrmeni óudÿdı úılÀèına degin bile gönderdi.
2.
Çün anda irişdiler ve gördiler ki SulùÀn
áıyÀåeéd-dìn’i anda oàulları ve taèalluúÀtı intiôÀrından 3.tavaúúuf itmiş, varup mübÀrek elin öpdiler ve pÿsìde ve bì-hÿde iètiõÀr itdiler. Ve SulùÀn anlaruñ 4.èöõürlerini óüsn ü istimÀè ile iãàÀ buyırup ve teşrìfler virüp girü dönderdi. SulùÀn kendü 5.evlÀdı ve etbÀèı ve taèalluúÀtı-yile İrmen diyÀrına ki ol zamÀnda Lìfÿn adlu tekÿr mutaãarrıf-ıdı, müdÀòalet buyurdı. 6.
Õikr-i Vuãÿl-i SulùÀn èáıyÀåeéd-dìn be-ErmenistÀn
7.
Çün Tekÿr Lìfÿn’a SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’üñ mübÀrek úudÿmından òaber virdiler, şol
zülÀl ãuya ãuãamış 8.gibi ve bayram ayına müştÀú oruc kişi gibi taèôìm ve iclÀl-i tamÀm birle istiúbÀl itdi. Çün naôarı 9.SulùÀn’uñ çetr ü hümÀyÿnına irdi, atından inüp vardı SulùÀn’uñ elin öpdi. İèrÀz ve iètiõÀr 10.birle SulùÀn’a duèa ve åenÀ úıldı. Şöyle ki şevú ve sürÿrından bilmezdi ki SulùÀn’uñ
11.
şerìf òÀùırını ne èibÀret elfÀô-ile rièÀyet ide. Ve bir ay müddeti SulùÀn’ı kendü
ilinde úonuúladı 12.ve aàırladı. Ve her gün bir òaørÀ ve teferrüc mevzìèinde dürlü dürlü øiyÀfet úılup şol miúdÀr òïn 13.ve şarÀb dökerdi ki mecmÿè ol cemÀèata belki il òalúına daòı yeter ve artardı. Ve SulùÀn’uñ
14.
òÀùırı melÀleti izÀlet-içün dürlü dürlü oyınlar èacÀyip ve àarÀyib ve
422
P. 82a/12. “ümìõi-y-ile” P. 82a/13. “tekrÀr” 424 T. 33b/18. “yandurdılar” 423
150
leùÀyifden getürdip pÀdişÀha
15.
müşÀhede úıldurur-dı. Ve envÀè-ı ôerÀfetden gösterürdi425. Ve 16.
her hafta firÀvÀn cihÀn ùañsuúlarından
ve FirengistÀn úumaşlarından pÀdişÀha èarø idüp
pìşkeş úılurdı. Fìél-cümle øiyÀfet ve ièzÀz ve 17.òidmet levÀzımından hìç nesne eksük úomadı. Çün SulùÀn göçüp gitmege èazm itdi426,
1.
kendü ili seróadında derbende degin
òidmeti mülÀzemetinde bile vardı. Anda daòı bir ulu úonuúluú 2.idüp çok pìşkeşler çekdi. İrtesi, SulùÀn tekÿre òÀããa hilèat geyürüp òÀããa cenbet at buyurdı 3.ve iline ièÀde itmege işÀret itdi. Lìfÿn daòı òilèatı geyüp sulùÀnuñ elin öpdi, vidÀè idüp kendü iline gitdi. 4.
Õikr-i Vuãÿl-i SulùÀn Maórÿse-i EblistÀn427
5.
SulùÀn çün İrmenì óudÿdından geçüp mübarek èinÀnını EblistÀn’dan428 yaña maètÿf
úıldı, Melik Muàìåeéd-dìn 6.ÙuàrulşÀh İbn-i Úılıçarslan, ki EblistÀn429 pÀdişÀhı-y-ıdı, bir úaç gün òidmetinde úardaşlıú 7.óaúúını yirine yitürdi. Ve aàırlıú ve òidmet ki pÀdişah-zÀdelere lÀyıú ve muvÀfıú ola, taúdìm úıldı. 8.Ve şehrüñ úÀêísın ve dÀnişmendlerin oúıyup òalvetde anlaruñ úatında iúrÀr itdi430 ki: 9.“EblistÀn memleketi, ki SulùÀniés-Saèìd Úılıc Arslan baña temlìk itmişdür, SulùÀn-ı muèaôôam úardaşum
10.
SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev İbn-i Úılıc
Arslan’a mülklige virdüm, baèdeél-yevm benüm evlÀdumuñ 11.ensÀbumuñ İblistÀn’a431 ve aña taèalluú úaãabalarına ve köylerine müdÀòil ve taãarrufumuz olmaya.” AèyÀn ve ekÀbir 12.
óuøÿrında meliknÀme yazılup müseccel olundı. Her günde ki èÀdet üzerine úonuúluk ve
bezm úılup
13.
mütÀlaèa itdi.
ulular, muèteberler úatında meliknÀmeyi öpüp SulùÀn öñinde úodı. SulùÀn alup 14.
Anuñ óüsn-i aòlÀúına ve ikrÀm432-ı elùÀfına ve şefkÀt ve mükerremetine duèÀ
ve taósìn ve åenÀ úıldı. Ve eyitdi ki:
15.
“Bu ùarìúa-i insÀniyye kimden ôuhÿra gelür?” diyüp
nÀmeyi öpdi başına úodı. Ve didi kim: “Bu 16.baòşÀyişi úabÿl úılduú ve girü saña baàışladuú.”
425
P. 82b/15. “gösterdi” P. 82b/17. “eyledi” 427 P. 83a/4. “ElbistÀn” 428 P. 83a/5. “ElbistÀn’dan” 429 P. 83a/6. “ElbistÀn” 430 P. 83/8. “eyledi” 431 P. 83a/11. “EblistÀn” 432 P. 83a/14. “kerem-i” 426
151
didi. ÓÀøırlar ùañuú oldılar. Andan ãoñra
17.
èiyş ve èişrete şürÿè úılup bezmi nihÀyete
yitürdiler. 1.
Bir úaç günden ãoñra SulùÀn’uñ òÀùırına
MalÀùiyya èazmi düşdi. Çün kardaşına
bu fikir maèlÿm oldı, yüz biñ altun ve otuz baş òÀã 2.atlar ve otuz úatır ve elli deve ve yigirmi nefer úırnaú433 ve úumaşlar, ki aña lÀyıú ola, tertib itdi. 3.Ve kendü òazìnedÀrı ile sulùÀnuñ nÀyibleri ve kedòudÀları óuøÿrına gönderdi. Çün 4.SulùÀn’a ièlÀm itdiler, anı úabÿl itmezdi. Melik Muàìåeéd-dìn’üñ óÀcibleri ve muètemedleri úabÿl idüñ, 5.diyü ilóÀó iderlerdi. SulùÀn anlaruñ sözleri-y-ile úabÿl itdi ve Melik Muàìåeéd-dìn úatına oúıdı. 6.Ol gün SulùÀn odasında èişreti ve ãoóbeti àÀyete irişdürdiler. İrtesi SulùÀn Melik Muàìåeéd-dìn’e 7.fÀòir òilèat ve zerdÿzì cübbe ve keyÀnì kemer ve òusrevÀnì külÀh virüb, ùÀliè-i mesèÿd birle MalÀùiya 8.
ùarafına müteveccih oldı. Melik Muàìåeéd-dìn vidÀè itdi ve kendü menziline icÀzet dileyüp
döndi. 9.
Õikr-i Resìden-i SulùÀn be-Maórÿse-i MalÀùıya -Humiyet èaniél-Beliyye
10.
Çün Melik Muàìåeéd-dìn Úayãar ŞÀh’a SulùÀn gelür, diyü òaber itdiler, úonuúluú
yaraàın müheyyÀ úılup
11.
cümle etbÀè ve eşyÀé ile istiúbÀl úıldı. Çün SulùÀn’ı biraz434 ıraúdan
gördi, atdan inüp segirtdi, mülkinden çıúduàına
12.
varup sulùÀnuñ elin öpdi. Görüşdiler girü atına bindi. Ve SulùÀn
13.
àÀyet teéessüf ve telehhüf gösterüp àÀyetde ièzÀz ve435 iótirÀm úıldı.
Ve şehre getürdi ve salùanat
14.
sarÀyında ki anuñ-içün óÀøır itmişlerdi, úondurdı. Ve òazÀyin
kilìdlerini sulùÀn òazìne-15.-dÀrları eline virdiler ve anlaruñ ellerini cümle umÿr u vücÿda cÀrì úıldılar. Ve her gün bir nevè
16.
eyü òidmet ve èişret ve øiyÀfet idivirürdi436. Bir gice èişret ve
münÀdemet eånÀsında sulùÀnuñ
17.
öñine varup edebi-y-ile dizin çöküp oturup sulùÀnuñ
òidmetine èarø itdi kim: “Eger SulùÀn-ı
1.
èÀlem icÀzet ve ruòãat virürse, MÀlik-i èÁdil
úatına, ki benüm úayın atamdur, varayım, anda iúÀmet idüp 2.bu mülki SulùÀn ve etbÀè içün kendü etbÀèımdan òÀlì úılayım. SulùÀn mübÀreklig-ile bu yirde iúÀmet 3.idüp nekbet ve àurbet
433
T. 34b/8. “...úul ve on nefer” T. 34b/17. Bu kelime yok. 435 T. 34b/19. “...ikrÀm ve...” 436 T. 34b/21. “úılurdı” 434
152
eyyÀmı geçüp saèÀdet istiúÀmete mübeddel olınca bunda ùursun.” didi. Ve SulùÀn
4.
ol
tekellüfden tebessüm itdi ve buyurdı ki: “Melik èÁdil bir èÀúil ve kÀmil pÀdişahdur. Ve şol vech-ile 5.ki Melik Muèizzeéd-dìn-ile úarÀbet olmışdur. Şimdiki óÀlde yigrek oldu ki anuñ úatına ben varam ve kendü 6.óÀlümüñ keşfinde anuñ-ıla meşveret úılam, tÀ ne işÀret buyurur, görem. Melik kendü yirinde ùursun 7.ve úarındaşı-y-ile müdÀrÀ ve müsÀhalet, ki görklü aòlÀúında muètÀd ve meélÿfdur, úılsun ve beni Tañrı 8.-teèÀlÀ-ya ısmarlasun. Ve muntaôır olup görsün ki Óaú -teèÀlÀ- àayb perdesinden neler ôuhÿra getürür?” 9.
SulùÀn bir müddetden ãoñra Óaleb şehrine èazm itmege niyyet itdi. Melik Muèizzeéd-
dìn kendü óareminden bir kile,
10.
bindügi úıymeti elli biñ altundı, çıúardı ve sulùÀnuñ
òazìnedÀrlarına teslìm itdi. Ve andan àayrı
11.
virdi. Ve üç gün sulùÀn òidmetinde kendü
12.
naúd ve cins ve at ve úatır ve úul ve òalÀyıú ili ucına degin mülÀzemet itdi. Andan ãoñra
SulùÀn437 teşrìf ve òilèat virüp 13.kendü vaùanına gönderdi ve kendüzi ŞÀm diyÀrına yöneldi. 14.
Õikr-i Peyvesten-i ŞÀh be-Mülk-i ŞÀm
15.
Çün ŞÀm meliklerine haber itdiler kim ãubó-ı ÀsumÀn şÀh nÀgÀh anlaruñ
memleketine ùulÿè úıldı, 16.çoúluú nüzÿl ve aómÀl úarşu gönderdiler. Ve irtesi mecmÿè çeri ve cemèiyyet-i tamÀm birle úarşu òiõmete 17.müteveccih oldılar. Çün iki cemÀèat biri birine yaúın geldi ve telÀúì ve mülÀúÀt óÀãıl oldı,
1.
ŞÀmìler atdan indiler, yir öpdiler ve envÀè ve
eãnÀf tebcìl, ki èArap pÀdişÀhlarınuñ èÀdetidür, iúÀmete 2.yitürdiler. Ve kìseler-ile direm ve dìnÀr saçu saçup èArap çavuşları “-Ehlen ve sehlen ve meròaben” diyü çaàrışdılar 3.ki SulùÀn-ı èÀlem kendü evine ve maúÀmına geldi. “Milk ü mÀl ve ricÀlden her nemüz vÀr-ise, sulùÀnuñ òÀk-i 4.pÀyine ìåÀr idelüm. Ola ki sulùÀnuñ mübÀrek òÀùırı bizüm diyÀrumuzda melÿl ve maózÿn 5.olmayup òürrem ve şÀdÀn ola. Ve bunda iúÀmet itsün, tÀ aña degin ki muúırr-ı devletine ve serìr-i 6.salùanatına varmaàuñ furãatı ola ve selÀmetlià-ile vara.” SulùÀn mübÀrek òÀùırını òoş ùutup 7.bu Òürrem iúlìmde, ki her evleri ve çeharùÀúları besÀtìni ve teferrüc yirlerine müşerrefdür, èiyş ve ùaraba meşàÿl 8.olsun. Ve her vaút ki òÀùır-ı eşrefine ve ùabè-ı elùafına meydÀn ve ùop oynamaú meyli ola, veyÀòÿd 9.av avlamaàa ve şikÀr itmege iltifÀt
437
B. 53b/8. “...aña”
153
10.
buyura, bu úullara işÀret ide ki hümÀyÿn rikÀbı mülÀzemetinde
bile varup müşerref ve
muàtenem olavuz. TÀ aña degin ki àurbet nihÀyete ve pÀyÀna irişe. ZìrÀ ki 11.dünyÀnuñ aóvÀli bir úarÀra olmaz. Ve her èusruñ ardınca yusur muãavver ve muúarrerdür ki “-İnne maèal èusri
yüsran-” 12.dirler438. SulùÀn’ı her gün bir melik mihmÀnı ve øiyÀfet úılurdı. Ve her biri mükneti miúdÀrınca úuldan
13.
ve òalÀyıúdan ve èArabì atlardan ve envÀè úumaşlardan ve naúd ü
cinsden òidmet ve pìşkeş
14.
iderlerdi. Bir zamÀn bu óÀl üzerine geçdi, sulùÀnuñ òÀùırına Ámid
memleketi èazmi düşdi. 15.ŞÀm melikleri girü her biri tÀzì atlardan ve şarúì úullardan ve Mıãrì ve İskenderÀnì úumaşlardan
16.
ve altundan aúçadan girü her biri tertìb idüp sulùÀn òidmetine
göndürdiler. Ve bir úaç gün vidÀé
17.
resm-içün bile vardılar. Andan ãoñra SulùÀn her birine
òiléat virüp gönderdi. 1.
Õikr-i Vüãÿl-i SulùÀn be-Òıùùa-i Ámid -èAmmarahÀ èllÀhu teèÀlÀ-
2.
Çün SulùÀn, Ámid mülki óudÿdına irişdi, Melik äÀlió -raómetuéllÀhi- sulùÀnuñ
güyegüsiydi, öñdin 3.úız úarındaşın almış-ıdı, andan ãoñra Òalìfe En-NÀãireéd-dìnuéllÀh’uñ óaremlerinden birin almışdı, òaber 4.itdiler. Oàulların cümle òadem ve óaşem ile SulùÀn’a úarşu gönderdi. Ve buyurdı ki salùanat 5.sarÀyını envÀè-ı melbÿsÀt ve ÀlÀt ve altun gümiş avÀnìsi birle müzeyyen ve meşhÿn úıldılar. Ve veåÀúlarda ay 6.yüzlü úullar ve evlerde óavÀrì-i óÿruél-èayn óÀøır idüp úodılar. Ve kendüzi daòı iki günden 7.ãoñra kendü kevkebesi ve cemÀéatı-y-ile úarşu gitdi. Çün naôarı sulùÀnuñ çetr-i hümÀyÿnına 8.düşdi, atdan inüp yayan olmaú istedi. SulùÀn ÓÀciblere ve çÀvuşlara buyurdı ki 9.“Yortuñ ve uruñ, meliki inmege komañ!” didi. Vardılar atdan indürmediler. Çün biraz daòı yaúın istedi. SulùÀn úasem ve and-ile anı atdan inmege úomadı. At
10.
geldi, yine atdan inmek
11.
üstinden dest-i bÿs úılup
görişdi. Andan ãoñra èarø-ı iştiyÀú gösterib ãorışdı, 12.ve úurbet ve àurbet óÀlindan ãorup şehr 13.
úapusı yaúınına degin SulùÀn’a dil-dÀrlıú ve dil-nüvÀzlık sulùÀn öñinde şehre degin yayan yüridi. Ve çÀvuşlar439
438 439
ve “-Ehlen ve sehlen ve meróaben-!”
14.
diyü çaàırurlardı. Ve Ámid òalúı duèÀ ve åenÀ úılurlardı. Melik äÀlió’üñ oàulları her biri bir ùabaú altun
úıldı. Andan ãoñra atından inüp
15.
Çün SulùÀn sarÀy úapusına irişdi,
16.
götürüp SulùÀn üzerine saçu saçdılar. Ve
B. 54a/8. // T. 35b/5. “didiler” P. 85a/14. “...ve naúìbler ÀvÀz-ile”
154
kemòÀ ve úaùìfeler ki döşemişlerdi, cÀmedÀrlar
17.
divşürdiler. Çün ol taòt üzerine, ki SulùÀn-
içün tertìb itmişler-idi, SulùÀn oturdı. 1.
Ve òïn ve şöylÀn ki óÀøır440 itmişler-idi, tenÀvül úıldı, mümessek mÀverdì
şerbetler içildi. Melik 2.äÀlió úaléalarınuñ ve òazìnelerinüñ kilìdlerini sulùÀnuñ öñine getürüp ÀvÀz-ile çaàırdı 3.ki “-YÀ eyyüheén-nÀs! Eşhedü ve eèallÀ bi-èan cemiè mÀ-küntü emlÀkehü
min sebedin ve lebedin ve úalaèin ve beledin ve mÀlein 4.ve ricÀlin ve òazÀyinin ve defÀyinin ve nÀúatin ve cemelin ve òaylin ve àanemin ve melbÿsin ve mefrÿşin ve õehebin ve faøatin 5.ve øiyÀèin ve èaúÀrin kellehÀ eléÀn melik ùalaúa li-hÀõÀ és-SulùÀn mÀéòtelefeél-cedìdÀn veét-tefeúaélfiraúdÀn-” didi. SulùÀn anuñ èuluvv-ı hizmeti ve sümüvv-ı seòÀveti àÀyet òoş gelüp begendi ve sitÀyiş idüp 7.“-CezÀkeéllÀhü aósene él-cezÀéi ve defèi èan sÀóatike mekÀre vaéin ve menè-i
èan èuúÿbetüke nevÀzilüél-esvÀéü 8.úablenÀ-hÀ ve bi eføaliél-menan úÀbilenÀ-hÀ åümme radednÀ-hÀ ileyke mettaèakeéllÀhü bi-hÀ ve bÀrik fìke 9.ve èaleykeéllÀhü derreke mÀ èalÀ himmetüke veéàlì úamiyyetüke lÀ zÀlet müşerrefeten bi-beúÀéìkeél-mÀlike veél-memÀlike 10.ve mÀ beraóa maúhÿr amaèÀdìke ve sürÿrÀ mevÀlìke-.” didi. Andan bir zamÀn mükÀleme ve muóÀdeåe ãafÀsı
11.
úıldılar. Óïn geldi şunuñ gibi elvÀn èabÀlar ve ùaèÀmlar ki aòvÀnı ervÀóı anuñ
12.
hikÀyetin iderlerdi. Ve ôarÿf ve ãaóınlar ve ùabaúlar ol ùaéÀmlaruñ òoşlıàından
müzeyyen
13.
ve yiyenlerüñ meõÀkları mümessek ve muèaùùar ve meõÿú ve müleõõeõ-idi,
döşendi. Ve çün yinildi
14.
ve götürüldi ve mülÀzimler maúamlu maúÀmına gitdi, SulùÀn
hemşìresin görmege óarem-i hümÀyÿna
15.
içerü girdi. Çün Melike, SulùÀn’uñ cemÀlin gördi,
görüşdiler, teàayyyür-i óÀli ve devlet-i 16.inúılÀbı ve ıøùırÀr ve àurbeti-y-içün aàladı. Ve zÀrìlıú itdi ve sulùÀnun ayaàına düşdi. Bir zaman
17.
aàlaşup óÀùırları teskìn bulduàından ãoñra úız
úarındaşı eyitdi: “ŞÀh-ı cihÀn memleketden ayrılduàına
1.
melÿl olmasun ki her giz
güneş küsÿfdan ve ay òüsÿfdan ve bedir muóÀúdan ve seyyÀre iótirÀúdan òÀlì 2.olmaz. Her ne ki bizüm nÀùıú ve ãÀmit ve mevÀşi ve merÀkibümüz vardur, pÀdişÀha ìåÀr ü niåÀr olsun.” 3.didi. “Ve SulùÀn bu şehirde iúÀmet itsün ve taúdìr perdesinden èacÀyib ve àarÀyib esrÀr ãuné-ı 4.
YezdÀnì keşfine muntaôır ki tebdil-i abdÀl ve taúlìb-iél-éumÿri min óÀli ile óÀl ol úılur intiôÀr
440
P. 85b/1. Bu kelime yok.
155
úılsun, ola 5.ki celÀ maãlaóatı muúteøÀsınca olmış ola. -èAãÀéan tekrahÿ şeyéen ve hüve òayrun
leküm-. Çün Òatun úarındaşıyla
6.
bir zamÀn bu resme mukÀleme úıldılar, SulùÀn ùurup
òalvetine girdi, òvÀce-serÀylar 7.ve òÀdimler ilerü gelüp yir öpüp duèÀ ve åenÀ úıldılar. Türkì ve Rÿmì441 ve Çerkesì görklü ve òÿb cÀriyeleri, 8.ki Melik óÀøır itmişdi, SulùÀn’a èarø itdiler, SulùÀn naôarı úabÿl birle mülÀóaôa úılup òalvetinde 9.ol muòadderÀt birle rÀóat oldı. Ve muèÀnaúa ve mülÀèabe úılup biraz anlaruñ-ıla eglendi. Andan
10.
ãoñra bezm ü şìre Àletin, ki
müheyyÀ itmişlerdi, èazm idüp şarÀb-ı eràuvÀnì içüp semÀè-ı eràanÿnìye
11.
şürÿé úıldı. Vezìr
ve bim úullar ÀvÀzı ve naàamÀtı birle àuããa ve àamı rÿzigÀrı óavÀşìsinden dÿr
12.
itdi. Ve
gìcenüñ dil-efrÿzı meclisini ol óÀlet-ile ãubóa yitürdi. Uzun zamÀn ve çoúlıú müddet 13.anda ùurdı. Andan ãoñra İòlÀù şehrine teveccüh itmek niyyetin itdi. Melik äÀlió İèzÀz ve ikrÀm-ı
14.
tamÀm birle tebcìl ve taéôìm şerÀyiùin yirine
getürdi. Ve çoúlıú nuúÿd ve ecnÀsı ve èarabì atlar virdi ki
15.
virmiş-idi, bilesince gönderdi. Ve bir menzil vidÀé resmi-y-çün
ve úullar òalÀyıúlar ki öñdin 16.
òidmeti mülÀzimetinde bile
vardı. İrtesi sulùÀn AòlÀù’a442 yöneldi ve Melik äÀlió Ámide geldi. 17.
Õikr-i Vuãÿl-i SulùÀn be-Òıùùa-i AòlÀù
1.
Çün Melik yilüben sulùÀnuñ mübÀrek úudÿmı òaberin işitdi, oàulların ve òvïş-
Àvendlerin 2.ve etbÀè ve eşyÀèın biş günlik yola çoúluú nüzul ve nièam ve éeşribe birle úarşu gönderdi. Her menzilde 3.nüzul ve úonuúluú muèad ve mertebe úıldılar. Bir gün443 ãoñra kendü daòı òavÀs ve muúarribleri-y-ile istiúbÀle 4.müteveccih oldı. Çün irişüp naôarı şehinşÀhuñ mübÀrek çetrine irişdi, fi èl-óÀl úul gibi 5.atdan inüp yayan oldı ve ilerü varup òidmet yirin öpdi. Ve her ne ki tevÀøuè ve talaùùuf ve 6.tekellüf şerÀyiti-y-idi, yirine getürdi. Ve çün SulùÀn’a yaúın vardı, SulùÀn at başın çekdi ve tur-7.-dı ki elin öpdi. Andan ãoñra buyurdı, atına bindi ve eyitdi ki: “Zehì devlet güneşi ki ben 8.kemìne úul üzerine nÀgehÀn ùulÿè itdi ve zehì
441
B. 55b/7. “Rÿsì” P. 86a/16. “İòlÀù’” 443 B. 56a/4. // T. 36b/14. “günden” 442
156
saèÀdet sitÀresi ki àayb perdesinden 9.cemÀl gösterdi, -elóamdüliéllÀh vaél minhü- SulùÀn444-ı èÀlem bereket getürdi.” didi. Beyt: 10.
Her araya ki ire ùapuñ óaşre dek bì-reyb ü şek,
Bÿy-i devlet ire, òÀk-i rehüñdür Àruñdan şehÀ. 11.
Olduàınca çÀr erkÀn hìç bir dem olmasun,
İş bu dördüñ boş u òalvet ol çehÀrundan şehÀ. 12.
Òÿb ùabèuñ bezmden, devletlü dostuñ bÀdeden,
PÀk-i şemèüñ sÀz u çeşmüñ rÿy-i yÀruñdan445 şehÀ. 13.
Yoldaşuñ baòt-u saèÀdet úanda úılsañ èazm ü rezm,
TÀ ebed iúbÀl olsun yÀr-ı àÀruñdan şehÀ. 14.
SulùÀn rikÀbı òidmetinde hem-èinan olup gitdiler. Çün şehre yaúın irişdiler, atından
indi.
15.
Ve sulùÀnuñ àÀşiyesin götürdi ve öñince yayan sarÀy úapusına degin yüridi. SulùÀn ne
16.
miúdÀr ki menè itdi, ata binmege rÀzı olmadı. Ve àÀşiyeyi kimseye virmedi. Çün SulùÀn
17.
sarÀy úapusında atdan indi, kıymetlü kemòÀlar ve aùlaslar ve zer-beft-i Rÿmì sulùÀnuñ
úademine
1.
döşemişlerdi. Ve çoúlıú direm ve dìnÀr getürüp SulùÀn üzerine saçu saçdı.
SulùÀn içerü girüp 2.taòta geçdi. Taèôìm şerÀyiùini taúdìm itdüginden ãoñra bir ulu øiyÀfet ve úonuúluú itdi. Ve bir bezm 3.úılup şunuñ gibi èişret ve óürremlik itdi ki vÀãıflar vaãfından ziyÀde. Bir müddet SulùÀn anda 4.iúÀmet itdi. Melik her gün bir dürlü òidmet rièÀyet idüp eãnÀf-ı mekremetden nesne eksük 5.itmezdi. Áòirüél-emr úalèaları anaòtarların ve òazÀyìni tafãìlin SulùÀn òidmetine getürdi. Ve ilóÀ-6.-ó-ile tevaúúuè itdi ki şÀh-ı cihÀn bu muóaúúiri kendü muúarribleri ve etbÀèına ulaşdursun. Ve bu kemìne úulı 7.daòı bir manãıba mevsÿm ve müşerref itsün, tÀ iòlÀã ve hevÀdÀrlıú ÀåÀrın bì-úadri mechÿd ôuhÿra getürem, 8.-VaéllÀhü èalÀ
mÀ neúÿlü vekìl-” didi. SulùÀn cevÀb virdi ki: “Meliküñ fütüvveti ve cüvÀnmerdligi èarãası ol 9.
fesìóatda degüldür ki uzun endìşe birle kimesne anuñ òayÀline ire bile. Ümìddür ki
444 445
10.
Óaú -
T. 36b/20. Bu kelime yok. T. 36b/23. “nÀzuñdan”
157
teèÀlÀ-nuñ faølı birle saèÀdet enhÀrı merÀmumuz Ermì çayırında cÀrì ola ve meliküñ eylügi èivaøı 11.yirine gele -AllÀhü veliyyüél-éièÀne-” didi. Bir müddet anda iúÀmet itdüginden ãoñra CÀniyet’e teveccüh itmege
12.
niyet itdi.
Melik eùrÀf-ı ôarÀyifini, ki ol müddetde óÀãıl itmişdi, otuz biñ altun naúd-ile ve 13.on baş èarabì at ve on baş Türkì at muraããaè eyeri uyan-ile ve on baş bìserÀk deve ve biş 14.nefer úul ve biş nefer cÀriye SulùÀn’a gönderdi ve çoúluú èöõürler diledi. Ve bir iki gün sulùÀnuñ
15.
riúÀbı
òidmetince bile gitdi, tÀ SulùÀn’dan nüvaòt ve teşrìf bulup kendü maúÀmına mürÀcaèat úıldı. 16.
Õikr-i Teveccüh-i SulùÀn be-CÀnib-i CÀniyet446 ve MÀcerÀ-yı Án AóvÀl
Çün CÀniyet Melikine SulùÀnuñ şerìf muúaddeminde òaberi ìèlÀm itdiler -mekìnen
17.
èaleél-vechi lÀ-meşiyyen alÀél-úademi-
1.
istiúbÀl úıldı ve fünÿn-i iúÀmÀt-ı tekrìm ve
eãnÀf-ı murÀèÀt-ı taèôìm birle mevkeb-i hümÀyÿnına taúdìm úıldı. 2.Ve ne ki taãarrufında vardı, SulùÀnuñ mülÀzımlarına mebzÿl úılup eytdi ki: “Tavaúúuè oldur ki 3.sulùÀn-ı èÀlem dergÀh-ı nevvÀbına işÀret buyura, bu úuluñ bi-úadri mÀ-lÀbadın muèayyen úılalar ve CÀniyet 4.
melikinüñ úalan maóãÿlÀtını úalìl ve keåìr ne vÀr ise SulùÀn ve etbÀèı-y-içün taãarruf úılalar.”
didi. 5.SulùÀn Ànuñ mekremet ve insÀniyyetine firÀvÀn sitÀyiş ve Àferìn úıldı. Çün müddet anda daòı 6.iúÀmet itdi èazìmetini İstÀnbÿl’a taãmìm úıldı. CÀniyet Meliki eyü úadıràalar ve gemiler óÀøır itdi 7.ve çÀbük gemicilere ve mellÀólara buyurdı ve eslióa ve zaòìre birle gemileri ùoldurdı. SulùÀn 8.“-Ve úÀle érkebÿ fì-hÀ biésmiéllÀhi mecrÀ-hÀ ve
mürsÀhÀ-” Àyetin oúıyup atbÀèı ve eşyÀèiyle gemiye girdiler, 9.Melik daòı muvÀfaúat idüp bile girdi. SulùÀn anuñ-ıla bir úaç úadeó tenÀvül úıldı ve geydügi 10.cebe ve úaftÀn ve úor úuşÀú ve nevrÿzì börküni aña baàışladı ve mürÀcaèata icÀzet buyurdı.
11.
Melik sulùÀnuñ elin öpüp
gemiden çıúdı ve kendü maúÀmına gitdi ve gemiciler yilkenlerin 12.úaldurup İstanbÿl ùarafına müteveccih oldılar. Çün bir müddetden İstanbÿl Boàazına geldiler 13.úaøÀ-y-ıla ol gice yaàmur olup úatı yil úopdı. “-Tecrìér-riyÀóü bi-mÀ lÀ-teştehìés-sefine- yili esüp
14.
sulùÀnuñ gemilerini yil, aldı;
446
“Canit (Samsun)”, bk. İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, II, s. 238.
158
maàrib diyÀrı sÀóiline bıraúdı. Çün ãabÀó, kendülerini maàrib
15.
diyÀrı sÀóilinde gördiler;
nÀçÀr u nÀ-kÀm maózÿn ve giryÀn deñizden úuruya çıúdılar. SulùÀn eùrÀfda ùavÀf
16.
gemicilere teşrìf ve inèÀm buyurup girü döndürdi. Ve kendüzi etbÀèı-y-ıla ol
17.
idüp yürirdi. Ve cebbÀr pÀdişÀhlar-ıla nÀçÀrlıú eyyÀmını geçürür-idi, tÀ aña 1.
Emìrüél-müéminìn èAbdüél-müémin -raêiyaéllÀhu èanhu- úatına vardı.
degin ki
Emìrüél-müéminìn SulùÀn’ı òoş gördi. Şöyle 2.ki kendü óaøretine maóãÿã idüp vaúÀr-ı naôarı ve óişmeti ve óürmeti birle mermÿú ve melóÿô 3.olmış-ıdı. AmmÀ maàribì èArablarınuñ yavuz aòlÀúından incinürdi, velì nÀçÀr ãabr eyler-idi. Çün 4.bir müddet anda daòı iúÀmet itdi, girü İstanbul’a gelmege icÀzet diledi. Emìrüél-müminìn
5.
SulùÀn’a àayet ièzÀz ve iótiram-ile
gemiler virüp çoúlıú nesne virdi ve gönderdi. 6.
Õikr-i Resìden-i SulùÀn ez-Ùaraf-ı Maàrib be-CÀnib-i İstanbÿl
7.
Ol zamÀnuñ FÀsilyÿsı sulùÀnuñ muúaddemini muèaôôam görüp kendüzine ulu
àanìmet bildi. 8.Ve tevúìr ve iótirÀm ve ièzÀzı ve ikrÀmını àÀyet ve nihÀyete irüşdürdi. Ve eyitdi ki: “PÀdişÀh-ı İslÀm 9.bu memleketi kendü nevvÀbına ısmarlasun ve dÀd ü safÀ-yı ittióÀdı benüm ùarafumdan àÀyetde bilüp òazÀne bilüp taãarruf úılsun.” didi. SulùÀn aña Àferìn
10.
ve emvÀlden her ne ki vardur, kendinüñ
11.
ve taósìn úıldı ve eyitdi. “Niçe447 memÀlik
senüñ gibi èÀlì himmetlü FÀsilyÿs’a erzÀnìdür.” didi.
12.
Ve FÀsilyÿs bunuñ gibi her gün
mütevÀtir bir ulu çeşnì ve úonuúlıú iderdi. Ve SulùÀn’ı kendü taòtına geçi-13.-rüp sulùÀn-ile mükÀleme ve mülÀùafa úılurdı. Ve SulùÀn óuzÿrınsuz piyÀle ve nevÀle tenÀvül 14.úılmazdı. Çün bir müddet anda ùurdı, aña bir èacìb ve àarÀéib óikÀyet vÀúiè oldı ki ol óikÀyet 15.
sebebi birle ol pervìn gibi cemèiyyet benÀtién-naèşa mübeddel oldı. Sebeb bu-y-ıdı448 ki
FÀsilyÿs
16.
úatında bir fireng vÀr-ıdı ki erlik ve secÀèat ve şehÀmet birle FirengistÀn ve Rÿm
şehirlerinde eger dìvÀn
17.
meşhÿr ve maèrÿf olmış-ıdı. Şöyle ki her yıl on biñ altun mevÀcib yirdi. Ve 1.
ehli anuñ mevÀcibini edÀ itmekde biraz teéòìr idelerdi, FÀsilyÿsa èitÀb-ı
èanìf úılup 2.bì-edeblik ve bì-óayÀlıú gösterürdi ve hiç utanmayup ne gerekse söylerdi. 447 448
B. 58a/3. “...bunuñ gibi” P. 88a/15. “sebeb bu-y-idi” kelimeleri yok.
159
3.
Õikr-i MübÀrezet-i SulùÀn der-MeydÀn-ı Rÿm bÀ Firenk ve İstièlÀ-yı SulùÀn Berd
4.
Meger bir gün Fireng müvÀcibi bÀbında dìvÀnda yazıcılarla çekişüp nizÀè ve úÀl ü úìl
itmiş, FÀsilyÿs 5.òidmetine geldi ve anlardan şikÀyet idüp sözini uzatdı. FÀsilyÿs ne úadar ki Firengçe 6.aña eyitdi ki: “Bu gün SulùÀn bunda óÀøırdur, ãabr it, irte senüñ rıøañ mÿcebince 7.
tedÀrük olına.” dirdi, Fireng sözin Àòir itmezdi ve ãalÀbet ve edebsüzligin düketmezdi. Çün
8.
onuñ cüréeti óadden geçdi, SulùÀn úaúıdı ve tekÿrden ãordı ki: “Bu beg kişi ne dir?” Tekÿr
9.
cevÀb virüp eyitdi ki: “DìvÀn òalúı bunuñ maèlÿmın edÀ itmekde iómÀl itmişler, aña
10.
úaúır.” didi. SulùÀn buyurdı, úulları FÀsilyÿs şol deñlü küstÀó eydür ki kendülerüñ
11.
mürÀtibi ve muúÀdìrinden tecÀvüz iderler. Firengì, SulùÀn’a sefÀhat itdi. SulùÀn daòı bedter
úaúıyup 12.dest-mÀlini eline ùolayup Fireng’üñ úulaàı dibine yumruú urdı ki Fireng uããı gidüp 13.
oturdıàı kürsì üzerinden düşdi. Firengler ve Rÿmlar taèaããub ve àavàa itdiler. Ve SulùÀn’a
óamle
14.
úılup helÀk itmege úaãd itdiler. FÀsilyÿs òavÀããı ve mülÀzimlerine buyurdı, anları
dögüp menè itdiler. 15.Ve cümle Rÿm ve Fireng’i sarÀydan sürüp çıúardılar. FÀsilyÿs SulùÀn-ıla òalvet olup oturdı. EnvÀè-ı
16.
elùÀf ve aètÀf birle sulùÀnuñ óaùırını
rièÀyet úılmaàa meşàÿl oldı. SulùÀnuñ àÀyet óamiyyetinden
17.
àaøabı sÀkin olmadı. Ve
gözlerinden yaş ruòları üzerine revÀn oldı. Ve Àh-ı serd kılup pür-derd-i cigerinden 1.
kendü óÀline óayrÀn olurdı. FÀsilyÿs’a eyitdi ki: “PÀdişÀha maèlÿmdur ki ben Úılıçarslan
2.
oàlı MelikşÀh nesliyem ki maşrıúdan maàribe degin èÀlem òalúı bilürler ki cihÀn
memleketlerini benüm ecdÀdum 3.ve èammÿlarum úılıç-ıla açmışlardur. Ve dÀyim senüñ cedlerüñ avÀnì zer ve naúda ve iómÀl ve òarÀc ve bÀc 4.anlaruñ òazÀnesine gönderürler-idi. Ve sen daòı benüm òazÀneme gönderürdüñ. Şimdi revÀ görür misin 5.ki çün úaøÀ-yı ÀsümÀnì beni senüñ yirüñe bıraúdı. Baña bunuñ gibi istiòfÀf ola ve bir fireng-içün bunuñ 6.gibi èÀra taóammül idem. Çün úardaşlarum her biri bir iúlìmüñ sulùÀnı ve pÀdişÀhı dururlar, bu òaberi 7.
işideler ve bu óÀlden àayret idüp çeri çeküp geleler, senüñ şehirlerüñ ve úalèalaruñı 8.alalar,
òarÀb ideler” didi. FÀsilyÿs bir óalìm ve óakìm sìretlü kişiydi. Bildi ki sulùÀnuñ àaøabı 9.
àÀyetdedür, cevÀbında taècìl úılmadı. Óilm ve aèøÀ ki andan yigrek óiyle yoúdur, anuñ birle
èamel úıldı. 10.Çün bir zamÀn epsem oldılar, FÀsilyÿs söze başlayup ùalÀúat-ı lisÀn ve èaõÿbet-i beyÀn birle tekellüme söyledi. Ve eyitdi ki:
11.
gelüp sulùÀndan èöõür diledi ve mübÀrek òÀùırına òoş gelecek sözler
12.
“Her óükm ki SulùÀn baña ve benüm çerime ve ilüme, iúlìmüme
160
úılur449, nÀfid ü cÀrìdür.” didi. Bunuñ üzerine 13.andlar içdi. SulùÀn buyurdı ki: “Bu maènì baña ol vaút muóaúúaú olur ki her ne
14.
diyem, FÀsilyÿs andan tecÀvüz itmeye.” didi. FÀsilyÿs
teékìd-içün yine úasem yÀd itdi ki: “-İstüm 15.bistüm matı òarisıtu meni nebÀyÀ-” ki hìç vechile mücÀvezet idiser degülem.” didi. SulùÀn buyurdı
16.
ki: “Ben begendügüm bir dost silÀó ve
cebe buyur getürsünler ve òaããa atlaruñdan erenlere ve meydÀna 17.lÀyıú bir at getürsünler. Ve 1.
ol Fireng’i daòı atı ve ùonı birle buyur getürsünler ve baña işÀret it ki
anuñ-ıla
meydÀna girem ve girelüm, birbirümüzü ãınayalum. Eger ôafer benüm olacaú olursa, FÀsilyÿs anuñ 2.bì-edebligi-içün anı teédìb itsün. Ve eger Firenk beni yıúacaú olursa, beni öldürsün ki èanÀ-yı 3.àurbet ve fürúat-i memleket belÀsından òalÀã bulam.” didi. FÀsilyÿs eyitdi: “-HÀşÀ
liéllÀh- ki ben bu óÀlete
4.
ruòãat virem, eger -al-èiyÀõü biéllÀh- pÀdişÀha Fireng’üñ
ãadmetinden nekbet irişür-ise, benüm adum
5.
pÀdişÀhlar úatında óamÀúat ve cehÀlet-ile
söylene ki senüñ450 gibi óasìb ve ulu pÀdişÀhı 6.ióÀd-ı ecnÀdından bir Fireng’üñ muúÀbelesine getürdi, diyeler. Baèdeél-yevm bu maúÀmda senüñ úardaşlaruñ 7.úorúusından nice ÀrÀm idebilem. Kerem eyle bu òayÀli òÀùıruñdan çıúar.” didi. SulùÀn àÀyet 8.ıøùırÀb içinde-y-idi. Şöyle ki àayret odından yanmaú imkÀnı vÀr-ıdı. ÌmÀn ehli ìmÀnın yÀd idüp 9.and içdi ki: “Eger FÀsilyÿs bu úaøiyyede taèallül ve tevaúúuf úılursa, ben kendüzümi helÀk iderem.” 10.didi. FÀsilyÿs çün sulùÀnuñ ilóÀóını àÀyetde gördi ve cebeci başın ve emìr-Àòÿrın óÀøır idüp
11.
buyurdı ki cebe-òÀneden birúaç cebe ve eslihÀ-i
şÀhÀne óÀøır ide, tÀ her úanúısın ki SulùÀn 12.iòtiyÀr ide geye ve götüre. Ve emìr-Àòÿr yaòşı ulu gövdelü at getüre. Getürdiler. Begendügi
13.
cebeyi giyüp ve silÀóları götürüp ol ata bindi. Ve
Firenk’e daòı òaber itdiler ki: “Atuña binüp ne miúdÀr
14.
silÀóuñ vÀr-ise, götüresin ve her ne
hünerüñ ve bahÀdurlıàuñ vÀr-ise gösteresin.” didiler. Firenk ÀrÀste úıldı. Ve atınuñ úulaàını berkitdi451. Ve ãavaş-içün girüp, cevlÀn idüp lÀf ve güzÀf çoú söyleyüp çaàırurdı.
15.
daòı cebesin giydi ve silÀóın
16.
meydÀna èazm itdi. Ve meydÀna
17.
Ol diyÀruñ òalÀyıúı ulu kiçi ve
eùrÀfuñ bÀzirgÀnları èÀlim ve èÀmì ve müémin ve õemmì fiél-cümle
1.
Türk ve Rÿm ol
449
P. 89a/12. Bu kelime yok. B. 59b/3 // T. 38b/20. “bunuñ” 451 B. 59b/15. // T. 39a/6-7. “...çekti ve şöyle ki Frenklerüñ rem ü èÀyinidür, kendüzüni ata ve yire berkitti.” 450
161
meydÀnuñ eùrÀfına óaøır olup cümle iki bölük oldılar. Bir fevc SulùÀn ùarafına 2.meylÀn úıldılar ve bir úavm fireng taèaããubına Àhenk itdiler. áavàÀ ve velvele şehre ve yazıya düşdi. 3.Ve ùabl ve kös ÀvÀzından felek gÿşı ùutılurdı. Nefìr ve bevú ÀvÀzı èayyÿúdan geçerdi. TüccÀr emsÀr 4.
müémìn ve zinnÀrdÀr ki eùrÀf ve eknÀf-ı cihÀndan gelüp anda óÀøır olmışlardı, sulùÀnuñ
òademi 5.ve óaşemi ùarafına ùurdılar452. Müéminler tekbìr ve temóìd ÀvÀzı èarş-ı mecìde irüşürdi. Ve èilliyyìnden 6.her laóôa Rÿhüél-emìn ve -ve yenãura-keéllÀhü naãran èazìzannidÀsın sulùÀnuñ devlet ve saèÀdeti semèine
7.
irişdürürdi. SulùÀn bir demürden ùÀà gibi
FÀsilyÿs-ile úalbede ùurdı. Çün bir zamÀn 8.güneş gibi, ki şeref burcında ola, her ùarafa seyrÀn úılur-ıdı. Ve áaôanfer ÓÀdir453 gibi şekve 9.ve ferr-ile èasÀkir çevresinde cevelÀn úılur-ıdı. Ve ol zamÀn pehlevÀnları rüsÿmınca kendü 10.taèrìfinde bir úaç beyt inşÀd úıldı. 454 Menem ki bir raò gerdÿn çü revz-i meşhÿr est Heme faøÀyil cedd ü menÀúıb tedbirem455 11.
CihÀn maúarr şüd ü eyyÀm iètirÀf Àverd
Ki men òulÀãa-yi teèyìd ü mÀye-i ôaferem Beyefkend perr ü bÀl kerkesÀn sipihr 12.
Her Àngehì ki bebìnend tìr çÀr pürem
ŞehÀ çü berú zind gevherest ber tiàim Felek çü nÿred hed úubbe-i ayest sipürem 13.
Be piş men ãaf düşmen çeküne dÀr-ı dü pÀy
Ki laóôa laóôa ze-iúbÀl-i mey resd-i óaşurem Evvel Firenk süñü-y-ile
14.
SulùÀn’a óamle úıldı. SulùÀn úalúan birle defè itdi. Bir kerre
daòı bu èameli úıldı. SulùÀn red eyledi. 15.Her kere ki firenk Àhenk iderdi, cÿş u òurÿş àavàa ve úıyya Ve anuñ mutaèaããıbları küffÀrdan úopar-16.-dı. Üçüncü kertede SulùÀn, Firenk’e óamle
452
T. 39a/13. “durdılar” P. 90a/8. “ÓÀver” 454 B. 60a/12. “...Beyt:” / T. 39a/17. “...eytdi:” 455 B. 60a/13. // T. 39a/18. “pederem” 453
162
itdi ve bir ãadmede çomaú-ile Firenk’i atdan yıúdı. Şöyle
17.
iñiledi, vÀh úıldı ki ol laèìnüñ
iñüldüsi aãóab-ı siccìn ve esfel-i sÀfilìn muúìmlerine irişdi. Beyt456: 1.
Ol zamÀn iúbÀl u òürremliúden oúıdı felek,
Ki Àferìn olsun elüñ-ile gürzüñe iy şehr-i yÀr 2.
SulùÀnuñ çomaàı êarbından Fireng’üñ atı úaçmaàa yüz ùutdı. Ve Firenk ol sebeb-ile
ki kendüzin 3.ata muókem baglamış-ıdı, süst ve bì-hÿş olup atdan aãılu úaldı. MüsilmÀnlar FÀsilyÿs 4.ve begler ve serverler ve cihÀnuñ tÀcirleri ki óÀøır olmışlardı, Àferìn ÀvÀzın çerò-i berrìnden 5.geçürdiler. Ve Firengler òÀyib ve òÀsir oldılar. Dilediler ki àavàÀ ideler, FÀsilyÿs çeriye anları defè itmege
6.
işÀret úıldı. Ve baèøılarını ki taèaããuba úuşaúların berk
baàlamışlardı, siyÀsete itdürdi, 7.tÀ fitne denizi mevci òìze süúÿnda úarÀr itdi. Ve SulùÀn’ı kÀmrÀn ve òürrem ve muôaffer kendü 8.evine iletdi. Ve firÀvÀn mÀl ve bì-pÀyÀn nièmet ve dìvì atlardan saúlÀùÿnì úumÀşlardan 9.ve Rÿmì dìbÀlardan ve Daúyanÿsì ùolu kìselerden ve ÚafçÀúì, úullar ve cÀriyelerden ve altun 10.gümiş inçikü ÀlÀtından, şöyle ki pÀdişÀhlara lÀyıú ola, pìş-keş itdi. Ve cümle òavÀããına 11.èalÀ óidde baòşiş itdi. Ve ol gice ãabÀóa degin èiyş ü èişrete meşàÿl olup, ÀvÀz-ı èÿd ve rÿd-i sürÿd
12.
istimÀè itdiler. Çün SulùÀn òavÀããı-y-ile kendü meskenine
varup istirÀóat úıldı, Tekÿr gencÿrına
13.
buyurdı ki cümle bezm ÀlÀtını, ki abÀ vü ecdÀdından
müddeòar ve óÀøır idi, altun ve gümiş 14.saàraúlar ve memzÿc maşrabaları ve àayrı ne vÀr-ise òoş-bÿy ve òoş-güvÀr şarÀblar ve pervìn-dìdÀr
15.
nuúllar birle sulùÀnuñ şarÀb-òÀnesine iletdi.
Ol gün daòı anda èişret idüb, cÀm u cÀn-ÀşÀmı 16.encÀma yitürdiler. Ve her talaùùuf ve tekellüf ki mümkin ve maúdÿr ola, FÀsilyÿs rièÀyet idüp yirine
17.
ki: “Òusrev-i İslÀm’uñ mihr ü muóabbeti cÀn ü göñlüme
yitürdi. Ve mestlik pÀyÀnında eyitdi 1.
şöyle eåer itmişdür ki øamìr
hìç müfÀriúatinde ãÿret baàlamaz ve muvÀneset-i infisÀli birle bir nefes ãabr itmez. 2.Şöyle ki pÀdişÀhuñ mübÀrek õÀtınuñ maãlaóatı kendü meãÀlió ve irÀdetünden fÀøıl ve rÀció 3.görip taúdìm úıluram. äavÀb ve maãlaóat şöyle görürem ki Firenglerüñ òıúd ü óased ü fitneleri 4.
nÀyiresi òÀmid ü sÀkin olınca bir úaç zamÀn Mefruzÿm úatına, ki Rÿm úayÀãirası
ulularındandur
456
5.
ve óüsn-i aòlÀú ve luùf-i muèaşiret birle şehre-i afÀú olmışdur, rikÀb-ı
B. 60b/6. // T. 39b/3. Bu kelime yok.
163
hümÀyÿnı anuñ úatına rence 6.úılasız. Men daòı her ne ki mümkin ola, dÀyim cÀnib-i cenÀb-ı èÀliyyeye gönderem. Ol daòı òïd şol ki taèôìm şerÀyiùi-7.-dür, yirine getürüp ŞÀh-ı cihÀn bir müddet anda ùurup òoşlıú ve òürremliú birle rÿzigÀr geçürsün. Ola ki andan 8.ãoñra Óaú -
teèÀlÀ- bir òayr úapusın aça.” Bu kelimÀtı sulùÀnuñ müsÀmiè-i eşrefine mesmÿè oldı, yaraú idüp 9.bir úaç günden ãoñra òadem ve óaşem ve evlÀd ve óaremi-y-ile ol adadın yaña gönüldi ki İrem bÀàı gibi
10.
òurrem ve emìn èÀfiyet ve selÀmet ve refÀhiyet birle ÀrÀste ve pìrÀste idi,
müteveccih oldı. Ve gemi unıdurdı. Çün ol maúÀma
11.
içinde bÀde-i gülgÿn devri birle eglenüp çarò-i devrÀn cevrini
12.
irişüp gemiyi úıyıya yaúışdurup lenger saldılar, Mefruzurÿm
istiúbÀl idüp envÀè-ı taèzìm ve terkìm457 èıyş ve èişrete şürÿè úıldılar. SulùÀn
13.
birle iletdi ve úondurdı. Çeşn ve bezm ÀrÀste idüp
14.
ol adada mütemekkin oldı. Oàulları èİzzeéd-dìn ve
èAlÀéaéd-dìn çün mekteb ve taèallüm-i edebden fÀrià
15.
olurlar-ıdı, ava binerlerdi. Ve berr ü
baór avı-y-ile rÿzigÀr geçürürler-idi. Şimdi vaút oldı
16.
ki Rükneéd-dìn SüleymÀn ŞÀh
pÀdişÀhlıàı õikrine şürÿè olına. 17.
Õikr-i EyyÀm-ı PÀdişÀhi-i SulùÀn Rükneéd-dìn Süleyman ŞÀh ve Taúrìr-i Baèø-ı ezMunÀúat-i Kerìmeş458 1.
SulùÀn-ı úÀhir Rükneéd-dìn SüleymÀn ŞÀh -ekremaéllÀhü meéÀbehü- bir
pÀdişÀh-ıdı ki devlet ravøasında 2.ve serverlik cÿyibÀrında SulùÀn Úılıçarslan oàullarından belki Selçuú soyından anuñ bigi serv 3.bitmemiş-idi ve saèÀdet-i maşrıúdan anuñ gibi459 mesèÿd ve dıraòşÀn ve eli ebr-i nìsÀnì gibi dür-efşÀn ifÀøat-ı inèÀmı òÀã u èÀma irüşürdi. Her zamÀn
5.
aóvÀl-i dìvÀn istikşÀfından ve òazÀyìn daòli iòrÀcÀtından istìnÀf buyururdı. Ve
muóÀsib ve çÀbük-6.-dest ve òÿb-óaù kÀtiblere ve yazıcılara dÀyim terbiyet ve raàbet idüp úanúısı ki ol bÀbda üstÀd 7.ola, manãıb ve mertebe virürdi. Ve ol bÀbda taóúìú ve tedúìúi vÀcib görürdi. Ve pÀdişÀhlıú 8.ve uluél-éemr ãıfatı levÀzımından bir daúìúa ihmÀl úılmazdı. Her teşrìf ki anuñ cÀme-òÀnesinden 9.ve her inèÀm ki anuñ òazÀnesinden bir kimesneye irişeydi, bir müddet faúr u bì-nüvÀlıú úaydından
10.
úurtulurdı. Ve bundan öñdin daòı anuñ faøìletlerini
457
B. 61b/5 “tekerrüm” T. 40a/12. Bu kelime yok. 459 B. 61b/12 // P. 91b/3. “...anuñ gibi güneş ùuluè úılmamış-idi, ruòãÀrı çehre-i Müşterì gibi...” // T. 40a/13-14. yalnızca “güneş” kelimesi yok. 458
164
taúrìr itdükdi ki èÿlum-ı óikmet ve òat ve belÀ-11.-àatda mÀhir ü bì-naôìr idi. Ve şièr eyitmekde hem bì-mÀnend-idi. İki beyt ki úarındaşı Úuùbeéd-dìn MelìkşÀh óaúúında,
12.
ki aralarında
èadÀvet vÀr-ıdı, dimüşdür, ìrÀd olınur: 460 Ey úuùbu felek-vÀrez tü serenguşem 13.
TÀ çün nuúaùat be-dÀyire deren guşem
Ber gÿş keşìde bÀd-ı kìmaòt tenem Ger pür çemit ez kÀse-i ser berenkuşem 14.
Çün SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev Úonya úapusından ùaşra çıúup gitdi, aèyÀnı 15.ve
muètebirÀnı Úonya SulùÀnı ÚÀhir Rükneéd-dìn SüleymÀn ŞÀh’a istiúbÀl itdiler. Ve şol tabassuù ve küstÀòlıú
16.
içün ki SulùÀn áıyÀåeéd-dìn taèaããubi-y-içün ki anlardan ãÀdır olmış-ıdı,
èöõürler dilediler
17.
ve úurbÀnlar ve niåÀrlar ìåÀrlar itdiler. SulùÀn daòı mekremet ve luùf-ı bì-
dirìàinden anlaruñ èöõrini
1.
úabÿl idüb, suçlarından geçdi. Ve aòter-i hümÀyÿn ve
devlet-i rÿz-i efzÿn birle şehre girdi ve taòt-ı salùanat-ı 2.úadìme úadem úoyup cülÿs úıldı. Ve mekremeti ãıytı ve meróamet ve saòÀveti cÀve-yi èÀleme münteşir oldı. Beyt461: 3.
Diñlendiler bulup òürrem emn-i vaóş u ùayr
ÁrÀm buldı èadl kenÀrında ins ü cÀn 4.
Gerdÿn-i miyÀn-i tìàden açdı kemend ü bend
EyyÀm zühdin462 itdi òalÀ-kerden gümÀn. 5.
Úayàÿdan oldı úanı sici gibi dil sitem,
Gülmekden açdı èadl daòı gül gibi dehÀn 6.
Anuñ seòÀsı ol óadde-y-idi ki Alaşehir Tekÿrı Leşkerì463 biş yıllıú òarÀc gönderdi.
Varduàı 7.gibi ilçileri óuøÿrında elindeki degnek ucı-y-ıla òÀã u èÀma taúsìm ve tefriúa itdi. èUlemÀ ve fuøÀla 8.ve şuèarÀ ve hüner-mendler èÀlem diyÀrından anuñ bÀrigÀhına yüz ùutdılar. Ve her biri kendü hüner ü faøìletini 9.èÀlì rÀyına maóall-i èarøa yitürürler-idi. Ve her birine 460
B. 62a/5. “Beyt:” B. 62a/5. ve T. 40a/23’te yer alan bu kelime A ve P metinlerinde yoktur. 462 T. 40b/10. “...den” 463 Kelime El-EvÀmìrü ‘l-AlÀéiyye çevirisinde “Laskaris” olarak geçmektedir. s.122 461
165
iósÀn-ı bì-girÀn ve inèÀmı-ı bì-pÀyÀn ve cÀmegì
10.
ve èulÿfe ve cÀyize ve èaùiyye irüşürdi. Ve
her birinüñ naômın ve neårini kendü èulÿmı ve feøÀyili óükmi 11.birle iòtiyÀr ve imtióÀn úılurıdı. NÀúıãı ãaóìóden ve muètelli sÀlimden temyìz iderdi. ÚavÀfì ve meèÀnì-i
12.
eşèar baóåinde
temÀm işbÀè gösterürdi. äadr-ı imÀm meliküél-kelÀm õüél-beyÀnın óÀviyüél-èulÿm 13.
cÀmièüél-faøÀyil äahìreéd-dìn-i FÀriyÀbì -raómetuéllÀhi-464 anuñ medóinde kendü sözini
nevìn 14.müreddef úaãìde birle müşerref úılmış-ıdı ki maùlaèı budur: Beyt465: 15.
Zülf-i ser mestiş cÿ der meclis perìşÀnì küned
CÀn eger cÀn der nìndÀzed kerÀn cÀnì küned 16.
èAúla-hÀ ez perìşÀn zìsten be-nÿr girìz
Ender Àn meclis ki zülf ï perìşÀnì küned466 17.
NÀm bestÀn nìst ber süsen hemì sÀyed èabìr
Çün perìşÀn güşt ber gül-i èanber-efşÀnì küned 1.
Ez tekbìr nergis cÀdÿ-yı òïn ÀşÀm ï
Mÿy-ı èÀşıú yek naôar bÀãıd peşìmÀnì küned 2.
èAşú-ı èÀlem-gìr ï çün èÀlem-i dil rÀ girift
Kes endÀned tÀ der Àn èÀlem çi vìrÀnì küned 3.
Ey nigÀrì kez kemÀl-i óüsn-i tÿ ender cihÀn
Her ki òvÀhed tÀ beyÀn-ı ãunè-ı rabbÀnì küned 4.
Dìde-i men ebr-i nìsÀnest ve rüéyet-i gülistÀn-est
GülistÀn-rÀ tÀze raşó-i ebr-i nìsÀnì küned 5.
Kÿy-i dil-i mey efkenem der-i èarãa-i meydÀn-ı èÀşıú
TÀ mekerÀn kÿy-rÀ zülf-i tÿ çevgÀnì küned
464
P. 92a/13. “...èaleyhi” B. 62b/9. // T. 40b/19. Bu kelime yok. 466 T. 40b/21-22. Beyitlerin yeri değişiktir. A metni 16. satırdaki beyit, T metni 17. satırda; A metni 17. satırda olan beyit de T. metni 17. satırdadır. 465
166
6.
Çeng-i derefterÀk èadl-i şÀmil sulùÀn zenem
Kez dil-i suòt tÿ bÀ men süst-i peymÀnì küned 7.
Ôıll-i Óaú sulùÀn-ı èÀlem Şeh SüleymÀn Rükneéd-dìn467
Án ki gerdÿneş òaùùÀb-ı İskender-i åÀnì küned 8.
Án ki der-i dìvÀn ï Úayãar-i baóşmet dem-i nezed
Ve Àn ki ber dergÀh-ı ï Faàfÿred rabbÀnì küned 9.
An ki ez ùabè-ı laùìfeş ger meded-i yÀ büd ãabÀ
Der zamÀn-ı óasmÀniyÀn-rÀ cümle rÿóÀnì küned 10.
äaf zend-i dìvü yerÀ her laóôa tÀ taót-ı felek
ŞÀh-ı Rükneéd-dìn veéd-dünyÀ SüleymÀn468 küned 11.
Ravøa-i firdevs-şüd eyvÀn-ı zifr-i ùalèateş
ŞÀyed ez der bÀn ï daèvì-yi riøvÀnì küned 12.
CÀm-ı ï ber kÿåer ü tesnìm efsÿs Àverd
NÀm-ı ï ber nÀme-i taèôìm èunvÀnì küned 13.
YÀve bÀşed ber úıyÀs remó ü gürzeş kerkesì
Õikr-i remó-i Rüstem ü gürzìz yemÀnì küned 14.
Der ãalÀbet-i hemçÿ MÿsÀ keşt ü şÀyed ger günÿn
Ramóeş ender dìde-i aèdÀş åaèbÀnì küned 15.
Òusrev eger kìn tÿ ber-ÀsumÀn sÀzed maúÀm
Müşterì hirÀm gerded zühre-i keyvÀnì küned 16.
RÀy-ı aèlÀ-éi tÿ dÀyim mülk-i dìn rÀ terbiyet
Ez kemÀl-i nuãret ü teéyìd-i YezdÀnì küned 17.
SÀkinÀn-ı rubè-ı meskÿn rÀ kuh469-ı münúÀd tüvend
Mühr-i tÿ der-i dil-i mekÀn çün rÿó-i óayvÀnì küned
467 468
T. 41a/6. “Rükniéd-dìn T. 41a/9. “SüleymÀnì”
167
1.
Tìà-ı tÿ ebr-est òÿn-feşÀn ki mevc-i seyl ï
Her zamÀn der kişver-i òaãm-ı tÿ ùÿfÀnì küned 2.
Ber dert òÿrşìd egerçi bihte nihed vaút-i òusÿf
Ciheteş rÀ òÀk-i dergÀh-ı tÿ nÿrÀnì küned 3.
Òaãm-ı şeyùÀn sìret tÿ ger künd bÀtÿ òalÀf
An òilÀf-ı óaú hem ez ü savÀş-ı şeyùÀnì küned 4.
Tìr-i èazimet ez kemÀn-ı fetó çün kirdet-i cüõÀ
Mÿy-i ber aèøÀé-i aèdÀ-éi tÿ bìgÀnì küned 5.
BÀ vücÿd-ı èaúl-ı kÀmil cehl rÀ noúãÀn dehed
TÀ beúÀ-i èadl şÀmil-i ôulm rÀ afÀnì küned 6.
BÀş bÀúì der-i cihÀn tÀ pÀs pÀs hebtet
Dìn ü devlet rÀyifer tÿ nigehbÀnì küned 7.
Bu úaãìdeyi çün Ôahìreéd-dìn’e cÀyize ve èaùiyye ki buyurdı, biş nefer güzel úul ve
biş nefer òÿb- 8.-şekil cÀriye ve iki biñ altun ve biş baş bìserÀk deve ve üç baş görklü at 9.ve elli zerbeft kemòÀ ve aùlas ve úutnì èitÀbì ve isúarlÀt çuúa gönderdi. Ve aña bir mektÿb 10.
yazup bu úaãìdenüñ belÀàatı ve feãÀóatı medóinde ve maóall-i úabÿlda müstaósen düşdügin
11.
taúrìr idüp buyurdı ki: “Çün mektÿb şeref-i mütÀlièaya irişe, bì-tevaúúuf emel-i fasìó 12.birle
sulùÀn óaøretine èazm idüp gelmekde mübÀderet ve müsÀraèat úıla.” Çün cevÀyiz 13.ve ãalÀt ve 14.
mektÿb aña irişdi, anı faúr ve fÀúa ve iflÀs-ı meõelletinden istiànÀ riyÀøına ki: “Her medóet ve maómidet ki bu şÀh-zÀde vaãfından àayra diyeler,
irürdi. Ve eyitdi
15.
dürÿà ve dirìà ola
beyÀn. BilÀbilìn-i SulùÀn medÀyiói ve mekÀrim-i gülistÀnında tefennün eşcÀrı üzre 16.
terennüme götürüp eyitdi: “YÀ ayyuhÀél-malikiél-maymÿn-ı ùÀéira Va òayrun men fìél-verÀ yamşì bihìél-úadam
469
T. 41a/16. Bu kelime yok.
168
17.
Lam kunta man úabala tarèÀnÀ va takfìnÀ
LammÀ tahaddÀél-banÀéş-şaybi vaél-haram 1.
Ìn èamr küdeşte der-i óesÀb ki günem
Aòr beçe kÀrbÿde am çandìn sÀl Ve lÀkin farù-ı maèdeleti 2.ve kemÀl-i siyÀseti ol menziletde idi ki Ayas adlu ve Maómÿd sìretlü bir úulı vÀr-ıdı ki 3.òÿblıú ve şehsüvÀrlıú ãıfatında meşhÿr-i cihÀn ve serÀmed-i aúrÀndı. Ve her vaút ki elini yayı
4.
úabøasına ururdı, hezÀr nÀvek èuşşÀú ve
hevÀdÀrlarına irüşürdi. Ve çün atına binüp 5.cevlÀn úılurdı, nice göñüller ve gözler ardınca óayrÀn ve nigerÀn olurlardı. Meger sulùÀnuñ 6.òÀùırı köşesi, belki cümle cÀn ve dili ol mÀhrÿya mÀyil ve vÀlih idi. Ol sebeb-ile òavÀã-ı 7.devlet ve muúırbÀn-ı óaøret üzerine meziyet-i èinÀyet ve mezìd-i rièÀyet birle rücóÀnı vÀr-ıdı. Ve nice 8.kerret mestlik ve ayıúlıú eånÀsında anuñ èışúı ve taèaşşuúı babında bu resme ebyÀt oúıdı470: 9.
KÀfir paónÿk ki küfri uş dìnimdür
Hem dìndür özüme hem cihÀn benümdür 10.
Kimse úulına buncılayın úul ola mı
Kim bendeye bende olmaú Àyinimdür. 11.
AmmÀ SulùÀn ol cÀnÀndan bir müşÀhedeye rÀøì olmış-ıdı ve nefs-i emmÀresini yek-
pÀre şehvet-12.-perestlik nefiy ve nehiy idüp pÀrisÀlıú ve perhìz-kÀrlıú iòtiyÀr úılmışdı. EvúÀtda selÀùìn ve mülÿk-i 13.èaôÀm rüsÿlleri geldigi vaútın ki ulu konuúlıú ve bezm úılur-ıdı. Ve mürsil ve mürsel 14.kerÀmeti istimÀleti ciheti-y-içün bir úaç úadeó, şöyle ki içdügi şarÀbuñ kemiyeti miúdÀrına óirfÀnuñ
15.
ıùùılÀèı olmaya, tenÀvül úılur-ıdı. Çün meclis Àòire irişürdi,
devlet-òÀnesine girürdi ve giceden 16.bir baş geçince leõõÀt-ı nefsÀniyye şol vech-ile, ki óükmi şerèi aña maúrÿn ola, meşàÿl olur-ıdı.
17.
Andan ãoñra àusul ve ùahÀret ve Àbdest idüp irteye
degin taøarruè ve ibtihÀl birle -Õüél-celÀli
1.
teèÀlÀ ve teúaddes- óaøretine farø ve
nevÀfilden ùÀèat úılur-ıdı. Ve üç ay orucı ve düşenbih ve pencşenbih 2.orucın èÀdet idinmiş-idi. Ve anuñ arılıàı sebebinden sìpahì ve raèiyyetüñ iètiúÀdı anuñ veraè ve taúvÀsına 3.şöyle 470
B. 64a/5. // T. 41b/16. “oúırdı. Beyt:”
169
muókem idi ki her vaút ki bir óÀmile èavrat óamlin vaøè itmekde buñala-y-ıdı 4.sulùÀnuñ diz ùonını iledüp üstine bıraúurlar-ıdı. Fìél-óÀl veéz-zamÀn cümlesin vaøè idüp 5.òalÀã bulurdı. Ol zamÀnuñ pìrleri ve yaşamış úocaları anuñ èÀdeti ve aòlÀúını SulùÀn 6.Sencer’e teşbìh iderlerdi ve èadl ü dÀdını aña temåìl iderlerdi. Şöyle ki dÀyim óikmetde úavì 7.ve øaèìfi berÀber görürdi. dìvÀnda emìr ve gedÀ berÀber dururdı. Emr-i şerè mÿcibince óükm idüp 8.kimseye meyl ve muóÀbÀ itmezdi. Taúdìr-i yezdÀnì birle òÀtırına cihÀngìrlik sevdÀsı düşdi ve àazÀ 9.ve cihÀda úaãd idüp GürcistÀn àazÀsına èazm-i muãammam úıldı. Sebebi471 ki SulùÀn Úılıçarslan
10.
TÀmÀra ÒÀtÿn Gürcì melikesi ki GürcistÀn ve İbòÀz memleketine óükm iderdi.
11.
zamÀnında -AmmÀén-
nisÀéü fe-meåeline ilÀél-hevÀ- mÿcibince ùabìèat-ı zamÀmını nefsi472 eline teslìm itmişdi. Her úanda 12.ki bir òÿb-liúÀ ve serv ü bÀlÀ ve çÀbük-süvÀr ve şìrìn-güftÀr görklü ve güzel şehzÀde yigit ki
13.
işide-y-di -veél-üõünü taèaşşuúı úableél-èayni aóyÀnÀ- oúıyup cÀn ü dil-i birle anı
severdi. Ve her nevè-ile 14.ki mümkin ola anı ele getürüb473 maúãÿdın hasıl itmege cehd iderdi. Meger münhìler ki bu Úılıçarslan’uñ,
15.
iş içün illere vilÀyetlere gönderürdi, aña işitdürdiler ki SulùÀn
16.
ki mÀlik-i memÀlik-i Rÿm’dur, on iki oàlı úopmışdur ki her biri pÀdişÀhlıú
burcında bir mÀhdur ve her
17.
biri bir kişverde pÀdişÀh ve salùanat ve müsÀèadet-i devlet ve
muùÀvaèat-ı saèÀdetleri àÀyet-i irtiúÀda
1.
kÀffe-i ümem ve rièÀyÀya şefúat ve iósÀn-ı bì-
dirìàları vardur. Çün bu óikÀyetüñ óalÀveti melikenüñ 2.iştihÀsı meõÀúına irişdi, ôÀhir ve bÀùından èÀşıú ve şeydÀ ve hevÀdÀr oldı. Şöyle ki: 3.
Bu sözden göñline àam üstüne àam
İrüp zülfi gibi oldı ìşì der-hem. 4.
Yir anuñ eşk-i cezèinden474 ter oldı,
CihÀn göñline gözinden ùar oldı.
471
P. 94a/9. “...oldı” B. 64b/10. // T. 42a/12. Bu kelime yok. 473 P. 94a/14. “getürdi” 474 T. 42a/21. “cürèasından” 472
170
5.
èAdem-i ıãùıbÀr ü àÀyet-i ıøùırÀrından bilmezdi ki iòtiyÀr-ı úurèasın úanúı şehriyÀr-
içün bıraàa. 6.Bu sÿd ibtidÀsında serÀsìme ve şìfte olmış-ıdı. NÀgÀh fikri buña muúarrer oldı, 7.
dÀyesini, ki dürlü óiyel ve fiten birle müteóalliú ve muttaãıf idi. Ve şunuñ gibi mekkÀre úarı
ki anuñ 8.mekr ü dÀsitÀnı cihÀn içinde hezÀr destÀn olmış-ıdı. Beyt475: Diyü fièlinden anuñ ürkerdi 9.
Ger úarşu verdi söze telbìs
Mekr ü óìley-ile dürlü476 efsÿnda Úılmış iúrÀr úulluàına iblìs Oúıdı ve bu 10.rÀzı aña ièlÀm itdi. DÀye eyitdi: “Bu işüñ tedÀrüki àÀyet sehl ve ÀsÀndur. Gerekdür ki her ne
11.
ki dirsem ve ne tedbìr ki úılursam, anuñ-ıla èamel idesin.” didi. Eyitdi:
“N’itmek gerek?” 12.Eyitdi: “Bir naúúÀş bul ki sebük-dest ve girÀn-ferheng ve şìrìn-kÀr ola ki èaúılda óÀõıú
13.
ve timåÀli ve mÀnendi-gerlikde ãubó-ı ãÀdıútan ãÀdıú ve Çìn naúúaşlarından
ãÿretgerlik de èaúl-ı
14.
muãavver ve ãanèatı MÀnì ve Ázer ola, óÀøır itdüresin ki ben anuñ-ıla
Rÿm memÀlikine varam.
15.
Ve ol şehzÀdelerüñ ãÿretlerini kÀàıd üzerine yazup nigÀr ide. ve
anlaruñ aòlÀúı şemÀyilini keşf
16.
idüp şeróin yazduram. Ve óuãÿl-i muúÀãıd u mehÀm birle
òidmetine gelem.” didi. Bu ãıfatlu bir naúúÀşı
17.
óÀøır itdiler. Ve yol yaraàın ve esbÀbını
úaydın görüp Rÿm’a gönderdiler. Ve geldiler, cümle Rÿm
1.
memÀlikini gezdiler ve
tamÀmet şÀhzÀdelerüñ ãÿretleri naúşın yazup øabù itdiler. Ve mürÀcaèat úılup 2.GürcistÀnéa vardılar. Çün TÀmÀra kÀr-nÀmeyi müùÀlaèa itdi, SulùÀn Rükneéd-dìn ãÿretine meftÿn
3.
ve
mecnÿn olup eyitdi: “Benüm çiftüm mecmÿè èÀlemde bundan àayrı kimesne olmaàa yaramaz. Ve bu ãÿret 4.ıssından özge kimesne baña gerekmez” didi. Ve fìél-óÀl debìri úatına oúıyup buyurdı ki SulùÀn 5.Úılıçarslan òidmetine işbu minvÀlca bir nÀme yazdı ki: “Óaú -èazze şÀnehü ve celle sulùÀnehü- òüdÀyigÀn-ı 6.èÀlemüñ øamìr-i münìri ve òÀùır-ı eşrefini ki bedr-i ôÀhir anuñ mefÀòiri ÀåÀrından ve müéeååiri envÀrından 7.iktisÀb úılur ve
475 476
T. 42b/1. Bu kelime yok. P. 94b/9. Bu kelime yok.
171
muùÀlib-i taóãìli ve meéÀrib-i teysìri-y-çün cihÀn muótÀclarınuñ muúÀãıdını müyesser 8.ve muóaããal úıla. PÀdişÀhuñ cihÀn-ÀrÀyına maòfì ve pÿşìde olmaya ki BÀrì -celle celÀlühü ve
èamme nevÀlühü- 9.bu cÀriyelerine bir maèmÿr memleket ve ùavìl ve èarìø vilÀyet ve raèiyyet meùÀèı erzÀnì úılmışdur ve firÀvÀn
10.
genc ve òazÀyin abÀ ve ecdÀddan naãìb virmişdür, bu
dükelisi-y-ile ki Óaú -teèÀlÀ- baña naãìb
11.
úılmışdur. Benüm aãıl ve neseb ve memleketüme
lÀyıú bir óelÀlüm yoúdur ki bu memleket anuñ óirÀseti 12.yümni-y-ile eèÀdì taèriøinden maòrÿs ve maãÿn úıla ve yümkin ki baña anuñ ãulbinden bir oàul 13.Óaú -teèÀlÀ- ki vÀriå-i memleket477 temhìd-i esÀs-ı devlet ve muóyì-i ism-i òÀnedÀn-ı DÀvÿdì ola, rÿzì úıla.
14.
Berìd-i iúbÀl ve
münhì ve èizz ü celÀlden şöyle istimÀè olundı ki Meliküél-mülÿk Rükneéd-dìn SüleymÀn 15.
ŞÀh òiãÀl-i óamìd ve òalÀl-i reşìd-i pÀdişÀhÀne birle ÀrÀste ve meèÀnì-i cihÀniyÀnì ve idrÀk-i
16.
muùÀlib-i cÀvidÀnì birle pìrÀste itmiş. Bu feøÀyil delÀyili birle478 ve şÀyestedür ki anuñ 17.gibi
SulùÀn SüleymÀn, benüm bigi Belúís’ı çiftlene. Eger rÀy-ı aèlÀ rıøÀ virürse ki bu úarÀbet 1.
ve muvÀãılat èaúd ve niúÀóa maúrÿm ola ve ol pÀdişah-zadenüñ çetrü hümÀyÿnı gölgesi
bu memlekete, 2.ki óasretüél-mülÿkdur, düşe. Ve SüleymÀn ùÀliè-i mesèÿd birle hÀnedÀn-ı DÀvÿd’ı sebiştÀnı úıla. İødÀd 3.ve èafÀrìt óüssÀdı maúÀmiè-i òiõlÀn ve maúÀriè-i óarmÀn birle maúhÿr ve maúmÿé olalar.” didi. Çün 4.elçiler hedÀyÀ ve taóaf birle sulùÀn òidmeti óaøretine irişdiler ve mektÿb ve armaàanların virüp 5.selÀmladılar ve maúãÿd ve àaraøların edÀ úıldılar. SulùÀn Úılıçarslan şöylÀnı yinüp dìvÀnı 6.ùaàılduútan ãoñra òalvet sarÀyına girüp Melik Rükneéd-dìn’i óÀøır úıldı. Bu úaøiyyenüñ 7.úıããasını aña didi. Çün atasından bu óikÀyeti işitdi, infet ve istinkÀf odı müştaèal 8.olup èitÀb dilin uzatdı ki pÀdişÀhuñ kerìm nefesi-y-içün gerekdür ki bunuñ gibi 9.
denÀèet ve òasÀsete ruòãat vire. Ve bu úul gibi oàulı óiùÀm-ı dünyÀvì óuãÿli-y-içün, ki
10.
maèrÿø-i intiúÀl ve zevÀlidür, salùanat-ı dergÀhı òidmetinden ıraú ide. Ve bir fÀcire ve kÀfire
èişvesi
11.
demdemesi birle İslÀm dÀrüés-selÀmından küfr ü fısú maãùabasına göndere. Ve eger
buyurursa ki 12.úuvve-i ÀsumÀnì ve teèyìd-i rabbÀnì ve devlet-i sulùÀnì birle icÀzet olursa ki ol ùarafa aúın idem. 13.-Ve vaède-kümüéllÀhü meàÀnime keåìrtan teéòuõÿnehÀ- vaèdesi birle İbòÀz 477 478
T. 42b/22. “...sebeb-i” B. 66a/2 // P. 95a/16. // T. 43a/2. “...lÀyıú”
172
memÀliki fetóine çeri çekeyim ve ol
14.
diyÀruñ ùopraàın yile virüp ol èabede-i ùÀàÿtı-kemÀ
yesÀúaél-mücrimÿne ilÀén-nìrÀn-’ı zencìre
15.
düzüp -muúrinìne fìél-eãfÀd- getürem. Ve duyÿr
ve kenÀyis yirine mesÀcid ve medÀris binÀ úılam. Ve nÀúÿs
16.
ve çÀñ yirine şehÀdet-i
vaódÀniyyet ve nübüvvet-i Muóammedì ol maúÀmdan istimÀè olına. SulùÀn Úılıçarslan’a 17.
oàlınuñ himmeti rütbeti yañılup taósìn itdi ve èöõür diledi ve bu óÀlüñ maúÀlı fi-mÀ-[baèda
muúarrer] 479. 1.
Õikr-i èAzm-i SulùÀn-ı ÚÀhir Rükneéd-dìn SüleymÀn Şah be-èAzm-i GürcistÀn ve
MürÀcaèat-ı ß ez-ìncÀ ber480-ÒilÀf-i 2.İrÀdet ve Õikr-i Baèøi ez-MaóÀmid-i Melik Faòreéd-dìn BehrÀmşÀh -RahimehümÀéllÀh3.
AllÀhu -teèÀlÀ celle celÀlühü- taúdìri birle ol fikir SulùÀn Rükneéd-dìn òÀùırında
temkìn481 bulmışdı. Çün 4.atasınuñ devri geçüp kendü zemÀnı oldı, çoúluú çeri Türk ve Rÿm’dan cemè idüp 5.ol ùarafa müteveccih oldı. Ve öñdin úardaşlarına482 ve eùrÀf mülÿkine úaããÀd ve mıãraèlar
6.
göndermiş-idi ki ricÀl u ÀlÀtı óarb ve úıtÀl birle müstaèid olup
yaraúlansuñlar ve ordugÀh 7.ve cemèiyyet olduàı yere gelsünler diyü. Melik Muàìåeéd-dìn Tuàrul ŞÀh ki úardaşı ve ElbistÀn483 8.meliki-y-idi, mecmÿèından öñdin Aàaçeri Türki birle fermÀna imtiåÀl úılup sulùÀn òìõmetine
9.
geldi. Ve Melik Faòreéd-dìn BehrÀmşÀh -
raóimehuéllÀh- ki sulùÀnuñ güyegüsi ve Melik Mengücek áÀzì 10.neslinden idi ve óüsn-i sìret ve èuluvv-i himmet ve vüfÿr-i mevhibet ve èatiyye484 ve dìn ve diyÀnet
11.
ErzincÀn pÀdişÀhlıàı ki aña muúarrer idi, äalur ve Bayındur çerisi-y-ile
12.
birle Àreste idi. Ve
geldi. Ol yıl içinde
mübdièüél-kelÀm ÒvÀce-i İmÀm NiôÀmì-i Gencì -raóimehuéllÀh- Maózenüél-EsrÀr
13.
kitÀbını
anuñ hümÀyÿn-ı bÀrigÀhı adına dürr-i meknÿn gibi silk-i naôma getürdi. Ve óaøretine 14.hedìye ve tuófe gönderdi. Melik daòı aña biş biñ altun ve biş eyerlü oúlu at ve biş 15.eşkin úatırlar ve aàır ve fÀòir ve úıymetlü teşrìf ve melbÿs-ı muraããaè terãìè cevÀhir ve zevÀhir birle aña 16.
inèÀm buyurup nevvÀb ve óicÀbından bir kimesne ile ki anuñ-ıla muòÀùaba ve mükÀlemeye
479
B. 66b/5. // T. 43a/19. “...ola” T. 43a/21. Bu kelime yok. 481 T. 43a/22. “temekkün” 482 B. 66b/9. // T. 43b/1. “... ve aúrabÀsına” 483 B. 66b/12. // P. 96a/7. “EblistÀn” / T. 43b/3. “İblistÀn” 484 P. 96a/10. Bu kelime yok. 480
173
lÀyıú ola, irsÀl 17.buyurdı. Ve ol kitÀbı taósìn ve medó úılup buyurdı ki “Eger müyesser olaydı aña òazÀyin
1.
ve defÀyin-i èÀm ve èatiyye buyururdum, zìrÀ ki benüm adum bu kitÀb-
ile, ki lÀli gibi manôÿmdur, cihÀnda 2.muòalled ve bÀúì úalısardur. Ve fuøalÀ ve şuèarÀnuñ medói ve hicvüne ibúÀ-yı õikr ve ióyÀ-yı ismi çün 3.bu èÀlem nÀ-pÀyidÀr ve zamÀne-i àaddÀrda aãıl ve èaôìm èitibÀr vardur. Eger sulùÀn-ı kelÀm ve mÀlik-i riúÀb 4.èamele-i aúlÀm àavvÀs-ı bióÀr hükm-pìşvÀ-yı óükemÀ-yı èArap ve èAcem Firdevsì-i Ùÿsì -raómetuéllÀhi èaleyhi- ki 5.
ŞÀh-nÀmeyi naôm itdi ki zamÀne dercinde andan nefìsrek dürr-i meknÿn görinmez. Egerçi ol
renc 6.ve zaómetden bir genç bulmadı. Ve SulùÀn Maómÿd’uñ maómideti ol sebeb ile ki anuñ óaúúında taúãìrliú 7.itdi, èÀlem òalúınun efvÀhında müddemete mübeddel oldı. Beyt: Bende şÀh rÀ ber saòn destgÀh 8.
Ve ger ne merÀ bir nişÀndı be-gÀh485,
Çü ender tebÀreş büzürgü nebÿd NiyÀr-est nÀm bezirgan şünÿd 9.
Bu maènÀ baór u berde semr ü meåel úaldı. Beyt:
Án ÒusrevÀn ki nÀm-ı nekü kesb-i kerde end Reftend yÀdigÀr azìşÀn cezÀn nemÀned 10.
NÿşìnrevÀn egerçi firÀvÀneş genc bÿd
Cez nÀm nìk ez bì NÿşìnrevÀn nemend. Cümle anuñ sıdú u
11.
güftÀr u óüsn-i kerdÀrına iúrÀr itdiler. Ve duèÀ ve åenÀ ve yüce
himmetini semk ü semÀk ve zirve-i eflÀke 12.irişdürdiler. Yine söz evveline gelelüm: Çün SulùÀn Rükneéd-dìn her ùarafdan çeri daèvet itdi, ÀlÀt 13.ve esbÀb istièdÀd-ı tamÀm birle óÀãıl itdi. Çün ErzincÀn’a irişdi, Melik BehrÀmşÀh ulu úonuúluú 14.ve øiyÀfet ve òiêemÀtı lÀyıúa ki dil anuñ şerói ve beyÀnından úÀãır ola, taúdìm úılup mevkeb-i
15.
hümÀyÿnı
òiõmetinde Erzeniér-Rÿm486 ùarafına teveccüh itdi. Öñürdi ve bir fermÀn daòı Melik èAlÀéaéddìn’e, 485 486
16.
ki Erzeniér-Rÿm meliki-y-idi, irsÀl úıldı. SulùÀnuñ semèine irişdürdiler ki fermÀna
T. 43b/19. “...nişÀbedì be-gÀh” “Erzurum”
174
17.
inúıyÀd
itmeyüp teèallül gösterdi, diyü ol úıbelden vaóşet àubÀrı sulùÀnuñ òÀùır-ı óavÀşisine
1.
úondı. Anı èazl idüp ol memleketi buúÀè ve úılÀè ve bilÀd ve øiyÀèıyla andan cebren
ve kaóren alıb 2.Muàìåeéd-dìn Tuàrul ŞÀh’a virdi. Ve andan cemèiyyet-i tamÀm ve èasÀkir-i vÀfire ve mütekÀåire birle İbòÀz vilÀyetine 3.ve Gürcì iline yürüdi. Ol kefere-i fecere çün sulùÀnuñ èasÀkir ü rÀyÀtı óücÿmından òaberdÀr 4.oldılar, úitÀl ve cidÀle müstaèid olup mecmÿè GürcistÀn küffÀrı èavÀm ve òavÀãı cemè olup 5.mÿr u miló gibi sulùÀnı úarşulayup muúÀtele ve muóÀrebeye meşàÿl oldılar. Ve iki çeri arasında 6.şol miúdÀr ãavÀş ve kÿşiş ve keşiş oldı ki ol maèrake ãaórÀsında her yirde maútÿller uma 7.ùurdı. Úahr ve idbÀr èavÀãıfı küffÀr leşkerinden yaña yüz ùutdı. Ve ulu fetó ve àanìmet İslÀm 8.çerisine àayb perdesinden yüz gösterürdi ve yaúìn olmuş-ıdı ki küffÀr -ve levvÀ èalÀ edbÀrihim 9.nüfÿran- yolun ùutup úaçalar ve lÀkin -ve
kÀne emruéllÀhi úadran maúdÿran- óükmi anlaruñ èinÀnın ùutup 10.úaøÀ ve úaderden şöyle vÀúiè oldı ki, çetr-dÀruñ atı ayaàı sıçan delügine geçüp yıúıldı. Ve bahÀdurlaruñ naôarlarına çetr görünmedi, óarb ve úitÀlde
11.
yire düşdi. Çün beglerüñ ve
12.
Úaàan Arslan gibi güreş-ile
dürişüriken ve ÀbdÀr úılıçlar ve her tìr süñüler ùaènı birle müşriklerden
13.
feryÀd úoparurken
tevaúúuf itmege başladılar. äandılar ki düşmenüñ mekri úalbe eåer úıldı487 veyÀ 14.SulùÀn’a bir nekbet irişdi. Anlaruñ cemèiyyeti tefriúaya mübeddel olup øarìb maørÿb ve úÀtil maútÿl 15.
oldı. Fiél-óÀl çerinüñ bahÀdurları üşüp çetri úaldurdılar. ÇÀvuşlar feryÀd idüp 16.“Al-àalùu al-
àaltu! Ar-rucÿè ar-rucÿè!” diyü çaàrışurlardı. İşitmeyüp úaçmaàa yüz ùutdılar. Ve ne úadar ki 17.
SulùÀn çeri beglerinüñ adın añıb çaàırurdı, fÀyide itmezdi. ÚıyÀmet güni bigi nefsì488 oldı. 1.
Ve Melik Faòreéd-dìn BehrÀm ŞÀh, ki ErzincÀn meliki-y-idi ve daòı bir úaç ulu begleri
atdan ıòdurup 2.yıúdılar ve esìr ve destgìr idüp ùutdılar. Ve SulùÀn Melik Muàìåeéd-dìn ve bir bölük òÀãekìleri
3.
ve çeri begleriyle ol
hezìmetden úaçup Erzeniér-Rÿm’a düşdiler. Bir úaç gün andan çeri ardından 4.irişsün diyü andan ikÀmet itdiler. Bir úaç gün diñlenüp istirÀóat óÀãıl olduúdan ãoñra andan 5.gitdiler. Çün ÚonyÀ’ya geldiler yine èavdet-içün, çeri cemè olsun diyü buyurdu. Ol yaraú ve tedbìrde-yiken 487 488
6.
sulùÀnuñ õÀt-ı şerìfine bir nÀ-maraøì maraø èÀrıø oldı. Şöyle ki mecmÿè anuñ
T. 44a/20. “itdi” B. 68a/11. // P. 97a/17. // T. 44b/1. “nefsì nefsì”
175
muèÀlecesinde 7.èÀciz úaldılar. Çün bir müddet döşekde yatdı, anuñ muèÀş ve intièÀşından meéyÿs ve maúnÿù 8.oldılar. Bir úaç günden muèÀd yolın ùutup KirdigÀr civÀrına ulaşdı. Ve anuñ adli ve dÀdı 9.rÿzigÀr ãaóìfesinde ve eyyÀm cerìdesinde muòalled ü mübeddel489 úaldı. Beyt490: 10.
Bunun gibi derkÀr gerdÀn-ı sipihr
Gehì kìn ider kişiye gÀh mihr 11.
Birine úalur taót-ı çerò-i bülend
İrürmez vücÿdına derd ü gezend 12.
ZamÀne ki zehr-Àba ildürdi cenk
Ne doysun dil-i şìr ü çerm-i pelenk 13.
ZamÀne öñinde kim oynar seri
Ki düşmez başından yere efseri 14.
SerencÀm-ı dünyÀ hemÀn òÀúdur
äuyı zehr olur, ãanma tiryÀkdur. 15.
Õikr-i EyyÀm-ı PÀdişÀh èİzzeéd-dìn Úılıç-ArslÀn Püser-i SulùÀn Rükneéd-dìn SüleymÀn ŞÀh
-RaóimehümÀéllÀh-491 16.
Çün SulùÀn Rükneéd-dìn SüleymÀn ŞÀh -raómetuéllÀh- DÀrüés-selÀm’a ulaşdı ve
nÀzenìn rÿóiyle
17.
Firdevs-i berìn ve derecÀt-ı èilliyyìne cemÀl ve tezyìn virdi, anuñ devleti,
begleri ve salùanatı uluları Nÿó olup
1.
ve Aydın olup ve kendüzi alup ve Mende Beg ve
Tüze Beg ve Bedreéd-dìn Maómÿd Beg ve ŞahÀbeéd-dìn Luélué 2.ve Şemseéd-dìn Kürd ki Toúat’dan sulùÀnuñ rÀyÀtı òidmetince bile gelmişlerdi. Ve esrÀr ve meşveret-i 3.muhÀl ve ulu münÀãib ve èimÀrete müteúallid olmışlardı, sulùÀnıñ oàlı èİzzeéd-dìn Úılıçarslan’ı ki 4.henüz ùufÿliyyet óaddinden bülÿà menziline irişmemişdi ve baòtiyÀrlıú ÀåÀrı ve kÀmkÀrlıú envÀrı anuñ 5.rÿşen cebìninden lÀmiè ve ãÀùiè ve kerÀmÀt delÀyili ve saèÀdÀt emÀrÀtı anuñ óareúÀt ve
489
B. 68b/4. // P. 97b/9. // T. 44b/9. “müéebbed” B. 68b/4. // T.44b/9. Bu kelime yok. 491 T. 44b/15. Bu kelime yok. 490
176
sekenÀtından 6.ôÀhir ve bÀhir idi, bedr-i münìr gibi pÀdişÀhlıú serìrine geçürdiler. Ve her biri iólÀã ve havÀdÀrlıú ve muóÀ-7.-laãat ve óaú-güzÀrlıú yöninden devleti meãÀliói temşiyetine ve òÀã ü èÀm mühimmÀtı iúdÀmına úıyÀm gösterdiler. 8.Ve melikdÀrlıú Àyìni ve úavÀnìni birle mecmÿè Türk boyları başlarına inèÀm ve iósÀn úılup òoş dutdılar. 9.Mülÿk ve selÀùìn-i İslÀm ve Ermen tekÿrleri ve Rÿm Fasilyÿs’ı ol dÿdimÀnì kerìmi taèôìm ve terkìm
10.
itmekde
muvÀôabat úılurlardı. Ve òarÀç ve bÀc òazÀne-i èÀmireye gönderi vereler-idi. Ve hìç óÀl-ile ve samt u
11.
menúaãat ol òÀnedÀnuñ kemÀl çehresine irmezdi. Belki günden güne mezÀyid ü
tezÀyüd ve 12.tevÀlì ve terÀdifde idi. Ve bu şÀh-zÀdenüñ eyyÀmında İsparta úalèası ve vilÀyetin ki letÀfet-i Àb 13.ve hevÀda sÀyìr úılÀè ve bıúaèdan müntehÀ ve müsteånÀdur, fetó itdiler. Ve her bir úaç zamÀnda bir çeri
14.
ãıyup bir şehr alurlar ve ãalìb ve kenìsÀ yirine mescid ü minber
úılurlardı. Ve küllì492 himmetleri
15.
rièÀyÀ ÀsÀyişi ve sükÿnına eèÀdi úalièi ve úanèına maãrÿf
úılmışlar-dı. 16.
Õikr-i İrsal-i Meliküél-Emr Muôaffereéd-dìn Maómÿd bin Yaàıbasan rÀ ez- ZekeriyyÀé ÓÀcib-rÀ be-Ùaleb-i SulùÀn áiyÀåeéd-dìn Keyòüsrev493 17.
Muôaffereéd-dìn Maómÿd ve Ôahireéd-dìn ili ve SinÀneéd-dìn Yÿsuf ki uç begi
YÀàıbasan Beg’üñ
1.
oàlanlarıydılar ve şol sebeble ki evvelden SulùÀn áıyÀåeéd-dìn
Keyòusrevüñ havÀ-dÀr ve òiõmetkÀrıydılar.
2.
Hemìşe cÀdde-i nifÀúda yüriyüp ittifÀú
ùarìúından tenekküp úılurlardı. Ve SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’üñ 3.ve velÀsını òÀùırlarında naúş itmişlerdi. Bu üç úardaş çün uçuñ begleri ve uçlarda ùuran 4.beglerüñ çerileri begleriydiler. Uçdaàı Türk begleri ve Rÿm begleri anlara tÀbiè ve óükümlerine muùìè 5.olmuşlar-ıdı. Bu vesìleler ile àayrı eùrÀfuñ beglerüñ daòı SulùÀn áıyÀåeéd-dìn salùanatına 6.mÀyil úılup her biriyle andlaşdılar. Ve her birinden bu bÀbda sevkend-nÀmeler ve óüccetler aldılar. Ve ÓÀcib 7.
ZekeriyyÀ’yı, ki àÀyet èÀúil ve kÀmil ve zìrek ve kÀrdÀn-ıdı ve evvelden sulùÀn úapusında
óicÀbet 8.ve begler selÀmlatmaàa muştÿladı ve Rÿm’da söylenen dillerden PÀrsi ve Türkìden àayrı biş dil 9.bilürdi, ki Anadolı’da ve Rÿm ilinde söylenirdi, şöyle ki her vaút ki bu dillerden 492
T. 45a/9. “dükeli” Başlık B. 69a/13. satırdan alınmıştır, T. 45a/10. satırda da aynen geçmektedir. A. ve P. metinlerinde bu başlığın bulunduğu satırların boş görünmesi ya hiç yazılmamış olmalarından yahut da kırmızı mürekkebin uçmasından olabilir. 493
177
birinde
10.
tekellüm úılayıdı, òalúuñ gümÀnı ve ôannı şöyle olurdu ki aãıl ve neseb-ile ol
ùÀyifeden
11.
ãanurlardı, SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’i varup istemege iòtiyÀr itdiler. Ol èahid-nÀmeler
ve mektÿbları
12.
bir çoban degnegin oyup içine úoydılar ki hìç kimsenüñ ôannı ve gümÀnı
olmazdı. Ve ZekeriyyÀ’yı keşìş
13.
ùonına úoydılar ve anuñ-ıla bu úavl u úarÀrı itdiler ki, eger
bu ulu muèaôôam iş senüñ elüñ-ile 14.müyesser olur-ısa ki Óaú -teèÀlÀ- muèìn olup SulùÀn yine taót-ı mevrÿåına gele. Her ne ki ol
15.
óÀlde beglerden ve ekÀbirden iltimÀs ide, andan dirìà
itmeyeler. Ve ol daòı bu bÀb-içün anlardan
16.
óüccetler aldı ve müstaèìnÀ bi-éllÀh SulùÀn’ı
istemege gönüldi. SulùÀn áıyÀåeéd-dìn daòı bir müddet
17.
evin ve ehl-i èayÀlin adada úoyup
AlÀmÀn iline varmışdı. AlÀmÀn begi aña firÀvÀn nièam ve emvÀl
1.
virmişdi. Andan
dönüp yine adaya gelmiş-idi. Çün ZekeriyyÀ ol adaya irişdi, sulùÀnuñ sarÀyını
2.
sordı, gösterdiler. Ol sarÀyuñ
yöresinde gezüp yürürdi ki kişi eline gire ki anuñ 3.geldügin SulùÀn’a irişdüre. Ol gün aòşÀma degin yüridi, sırrın ÀşikÀre úılacaú bir kimse 4.bulımadı. ÒÀyib ve òÀyif girü döndi. Ol gice bir vìrÀne içinde yatdı. İrtesi girü ol 5.maúÀma geldi. Ve muntaôır oldı ki ol óÀle SulùÀn-ı bìzevÀluñ meşiyyetinden nice yüz göstere. 6.Öyle vaútinde gördi ki şÀh-zÀdeler èİzzeéd-dìn ve èAlÀéaéd-dìn óÀããa nökerleriyle494 7.seyrÀna binmişler, nesne söylemedi. Vardılar seyrÀn idüp bir òoş menzil ve murà-zÀrda ki envÀè-ı 8.ezhÀr u reyÀóìn-ile müzeyyen idi. Ve elvÀn-ı eşcÀr u serv ü çemen-ile Àreste. Ve enhÀr revÀn olup aúardı. 9.İnüp lehv ü luèba şürÿè úıldılar. Ve nite ki eùfÀl ve oàlancuúlar èÀdetidür, ãuda dolÀb
10.
degürmencükler düzmege başladılar. Ve óÀl
diliyle eydürlerdi ki egerçi felek degirmeni bizüm 11.murÀdumuzca dönmez ve şÀdumÀnlıú ve kÀmurÀnlıú ãuları ayruúlar arıàında aúar, ola ki bu fÀl 12.óükmi birle úuvvetden fièle gele ve bu hezl cidde döne. Beyt495: Oyundan rÀst düşdi iy nice fÀl Çün aòter döndi 13.ol fÀl oldı deróÀl ÓÀcib ZekeriyyÀ, Melik İzzeéd-dìn KeykÀvus úatına ki naúúÀş -ve ãevveraküm fe-
éósen ãuvaraküm494 495
14
-teèÀlÀ ve teúaddes- vücÿd-ı kÀr-gÀhında anuñ gibi bir nigÀrı taãvìr
P. 99a/6. “úullarıyla” B. 70a/12. // T. 45b/7. Bu kelime yok.
178
itmemişdi, vardı ve bì-muóÀbÀ yañaàından
15.
Taècìl-ile bindi, nökerleri daòı àÀyet şitÀbdan
öpdi, şÀh-zÀde ol küstaòlıúdan àÀyet úaúıdı.
16.
ZekeriyyÀ’ya dimeyüp ardınca gitdiler. Fi-él-
óÀl varup bu óÀli atasına èarø itdi ki bir keşìş bunuñ 17.gibi bì-edeblik taúdìm úıldı. SulùÀn anı 1.
buldurup getürtdi. Çün içerü girdi, ondan suéÀl itmedin
Mefrÿz-ı Rÿm buyurdı ki anı
óükm-i siyÀsete yitüreler. ZekeriyyÀ’yı ÓÀcib ol úorúudan burnusın yuúaru 2.úaldurdı ki alnı ve cÀhi göründi. SulùÀn fi-él-hÀl anı bildi ve Mefrÿz-ı Rÿm siyÀsetinden 3.dilek idüp úurtardı ve aóvÀl-i tefaóóuã-içün alı úodı. Ve PÀrsì dilince òaddÀmdan birine eyitti:
4.
“Biriñüz
òalvetüñüze eyletüñ. Şol vaút sarÀy òalvet ola getüresiz.” didi. 5.Çün sarÀyı òalvet oldı, ZekeriyyÀ’yı oúıdı. ZekeriyyÀ gelüp yir öpüp duèÀ ve åenÀ úıldı. SulùÀn buyurdı
6.
ki
“Úardaşum nitedür?” CevÀb virüp eyitti ki “Evc-i èaôamet ve zirve-i rifèatde felek anuñ 7.
murÀdı üzerine müdÀrÀ úılur. GürcistÀn memleketin ve cihÀn vilÀyÀtın musaòòar itdi.” didi.
Bu maúÀlÀt 8.eånÀsında ZekeriyyÀ tebessüm úıldı. SulùÀn aóvÀli istifsÀr buyurup sordı ki, “Gülmegüñ maènìsi 9.nedür?” didi. ZekeriyyÀ eyitdi “İcÀzet olursa daòı yaúın varayım ve aòvÀli kemÀhì èarôa úılayım” 10.didi. Emr-i muùÀè işÀreti mÿcebince yaúınaraú vardı ve aóvÀli evvelinden Àòirine SulùÀn’a taúrìr
11.
itdi. Andan sonra eyitdi. Yaàıbasan oàlanları
Muôaffereéd-dìn Maómÿd ve úardaşları Ôahìreéd-dìn ve Bedreéd-dìn begleri òiõmet ve duèÀ úılurlar ve MesìóÀ gibi SulùÀn devleti ióyÀsından
12.
ve bÀúì uç Türkì
13.
dem ururlar ve ol
bÀbda yed-i beyøÀ gösterürler ve memleketüñ úalan begleri ve ser-leşkerleri daòı 14.anlaruñ-ıla èahd ü peymÀn idüp and içişdiler. Uşta her birinüñ mektÿbı ve sevkend-nÀmesi diyü 15.degnegi açup mektÿbları sulùÀn öñine úodı. Çün SulùÀn èahd-nÀmeleri müùÀlaèa úıldı, egerçi
16.
yüregi úardaşı cevrinden mecrÿó-
idi. Riúúat idüp gözlerinden yaş revÀn oldı. Anuñ fevtine
17.
teéessüf ve telehhüf úıldı Pes
melik, mefrÿz-ı Rÿm’ı oúıdı, ol vÀúıèayı aña didi ve üç gün àazÀ ve bekÀ
1.
şerÀyiùin
yerine getürdi. Dördünci gün mefrÿz-ı Rÿm’a eyitdi: “MemÀliki mevrÿåa mürÀcaèat úıluram.” 2.
Melik cevÀb virdi ki “Eger pÀdişÀhuñ èazmi muóaúúaú olursa, òazÀyin ve emvÀlden nem
var-ise, 3.pÀdişÀhuñ’dur, alsun, taãarruf úılsun” didi. Ve bu úul daòı yaraàum idüp pÀdişÀhuñ hümÀyuñ-ı 4.rikÀb-ı òiõmetinde bile giderem.” didi. Bundan öñdin úızını SulùÀn’a virmiş-idi ve oàlını 5.SulùÀn’a mülÀzim úılmış-ıdı. SulùÀn mefrÿz-ı Rÿm’uñ cümle aúrabÀsına òÿb
179
vÀèdeler-ile müstaôhir 6.úıldı. Ve bi-úadr-i imkÀn her birine tÀze inèam ve iósÀn mebzÿl úıldı. Ve gemilere, úadıràÀlara girüp 7.èazìmet úıldılar. Çün İzniú’a irişdiler. Fasilyÿs SulùÀn’a gitmekden mÀniè oldı ve eyitti ki 8.“Ben SulùÀn Rükneéd-dìn oàlı-y-ıla yemin-i muàlaô496 idüp and içmişem ve muókem èahd ü peymÀn baàlamışam ki 9.hìç vech-ile anı ãımaàa çÀre yoúdur.” didi. Bir úaç gün bu úÀl ve úìlde mükÀleme úıldılar. Áòirüél-10.emr iş bunuñ üzerine muúarrer oldı ki, her ne ki Selçuúìler Rÿm vilÀyetinden tÀ Úonya óudÿdına 11.degin ki şehirler ve úalèalar almışlardur. ÒonÀs ve LÀdìú ve497 úalèaları Fasilyÿs nÀyiplerine 12.teslìm ideler. Ve sulùÀn iki oàlunı ZekeriyyÀ-yı ÓÀcib ile İzniú’da Fasilyÿs úatında úoya ve kendüzi
13.
gide. Çün ki ÚonyÀ’ya varup taótına otura, ol úalèaları Fasilyÿsuñ muètemedlerine
geçe ve
14.
teslìm
úıla. Ol vaútin sulùÀnuñ oàullarını ZekeriyyÀ-yı ÓÀcib’le Fasilyÿs SulùÀn’a göndere.
15.
Bu
taúrìr-ile SulùÀn ve Mefrÿz-i Rÿm èazìmet itdiler. Ve uç eùrÀfına irişdiler. Çün bir úaç gün bunuñ 16.üzerine geçdi. ÓÀcib ZekeriyyÀ Fasliyÿs úatına vardı ve eyitdi: “PadişÀha maèlÿmdur ki 17.şÀh-zÀdeler nÀzük-perverdÀr olurlar, dÀyim bir yerde oturmaúdan melÿl olurlar. ŞÀyed ki 1.
bu úabilden mizÀçlarına inóirÀú vÀúiè ola.” didi. Fasliyÿs destÿr virdi ki “Şimden
girü, her iki 2.günde bir, günde iki kerret, bir ãabÀó bir ikindün seyrÀna binsünler ve İzniú’üñ eùrÀfında tenezzüh ve teferrüc 3.úılalar.” didi. Ve bir úaç kişi kendü òavÀãından anlara mülÀzim úıldı. ÓÀcib ZekeriyyÀ Fasliyÿs’uñ 4.
adamlarını virmek ve ihsÀn-ile merhÿm inèÀm ve iósÀn úıldı. Ve leùÀyif óayl ve emåÀl ve
óikÀyÀt 5.birle ve tìmÀr ve aúùaè daèvet idüp kendülere dönderdi. Şöyle ki, anlaruñ òÀùırları 6.
dönüp úadìm yurtlarından ve Fasilyÿs òidmetinden uãandılar. Fasilyÿs’uñ òavÀãından biri ki
7.
müvekkellerüñ muúaddemi idi, bir gün ÓÀcib ZekeriyyÀ’yı òalvet buldı. Vaúti furãat görüp
ZekeriyyÀ’ya 8.eyitdi ki “Niçün bu şÀh-zÀdeleri bu úayddan òalÀs itmezsin? Bu firÀú ve hicrÀn bendinde 9.niceye degin olısarlardur?” didi. ZekeriyyÀ cevÀb virdi ki “Hay bu sözi göñüle daòı 10.
getürmek gerekmez, degil ki SulùÀn Fasilyÿs èahd ü peymÀn itmüşdür. Ve oàulları LÀdìú
11.
ve ÒonÀs ve àayrı úalèalar teslìm içün ùutu úomışdur, nicesi muòÀlif itmek ola” didi. Ol
Rÿm 12.cevÀb virdi ki “Bu dükeli söyledügin sözler bir yildür ki, ùaà ve ãaórÀdan eser ve geçer.
496 497
T. 46a/22. “muàallat” T. 46b/2. “...úalan”
180
13.
Bu maènì bahÀnedür ve èÀkiller bÀzÀrında aña bahÀnedür. Bu cemÀèat ki Fasilyÿs úablinden
14.
şeh-zÀdelere mülÀzim ve müvekkeldürler, dükeli benüm Òvïş-Àvendüm ve hem-rÀzlarum
dururlar. Ben anları 15.leùÀyif-i kelimÀt birle daèvet dÀyiresine çekeyim ve bu óikÀyeti añlaruñ úulaàına úoyayum. Şöyle eydeyüm ki
16.
òiõmetine varalum ve ol memÀlikden
şeh-zÀdeler òiõmetinde selÀmet ve saèÀdet ile sulùÀn 17.
úalèaları ki Fasilyÿs nÀyiplerine teslìm olmaàa
maèhÿd olmışdur, virdürmeyelüm. Ve bu iki
1.
òiõmet vesìlesi birle bize ol yir ve
iklìmde bir yüz ãÿyı óÀãıl ola.” didi. ZekeriyyÀ ãandı ki 2.Rÿm mekr ü óìle úılur ki anı söze çeküp fikr ü endìşesi nidügin bile ve Fasilyÿs òidmetine 3.maèlÿm úıla. Hìç bu sözleri úulaàına úoymazdı498. Rÿm İncìl ve ãalìb óÀøır itdi. 4.Ve anlara andlar içdi ki “Bu sözi iòlÀã ve iètiúÀd-ile gerçek direm. Ve bu sözde óìle 5.ve yalanum yoúdur.” didi. ZekeriyyÀ eyitdi: “Eger senüñ yÀrlaruñ ve óïşÀvendlerüñ mecmÿè 6.gelüp óÀøır olup İncil’e ve òaça and içerlerse, ol vaútin benüm göñlüm muùmaèìn olup 7.inanuram.” didi. Rÿm her birini òalvetde oúıyup imtióÀn birle söze çekdi. Ve her birinüñ mizÀcına 8.göre úanúısın ki úÀbil-i ãalÀó görürdi, maècÿn terkib iderdi, tÀ dükelin èazm-i ittifÀúına 9.yÀr idüp èazme cÀzim oldılar. Bir gün ikindü vaútinde şÀh-zÀdeler ava bindiler. Bir şikÀr-gÀha
10.
vardılar ki envÀè-ı 11.
mütenezzihÀt ve reyÀóìn birle Àreste ve naòçìr ve şikÀrlar birle pìrÀsteydi.
Her yaña at
segirtdürüp av ve şikÀr devşürürler-di. NÀgÀh ittifÀú-ıla ormandan bir azulu 12.ùoñuz çıúdı. Aña úaãd itdiler, İslÀm vilÀyeti ùarafına úaçdı. Kendü cÀnın òalÀã úılmaà-içün
13.
ol ùarafa penÀh
ùalebi-y-içün úaçardı. Eyitdiler: “Bu eyü fÀl ve èalÀmet ve delÀyil-i ãalÀódur ki ôÀhir
14.
oldı.”
didiler. Beyt: Dìni ki bizümdür kÀmumuzdur, Bu gün felek uş àulÀmumuzdur. 15.
Menşÿrı memÀliküñ ÒudÀ’dan
Bì-rÿmdur içinde nÀmumuzdur.
498
B. 72a/8. “...ve rÀøı olmazdı.”
181
Pes orman yolın ùutup
16.
ùoñuz úovmak bahÀne, gÀh segirdüp gÀh yorta gitdiler. Çün
irteye degin sürdiler, 17.ôulmet deycÿr kisveti nÿra499 mübeddel olup ãabÀó olduàı vaútin İslÀm hudÿdına irişdiler.
1.
İn-öñi’nde “-Óayye èalÀéã-ãalÀh-” 500 elfÀôın işitdiler. SulùÀn henüz
ol vaútin oralarda 2.uç òalúın istimÀlet501 ve her birinüñ mühimmÀtın ve maúÀãıdın görmege 3.
varmamış-ıdı. ZekeriyyÀ’yı ÓÀcib, SulùÀn’a ulaàıyla adam
meşàÿl-idi ve ÚonyÀ’ya
segirtdirdi. Ve biti yazup eyitdi ki: 4.“ZinhÀr ki úalèaları virmesünler ki uşta biz úurtulup geldük. Ve òaãmuñ murÀdı 5.şìşesi uvandı ve şeh-zÀdeler saèÀdet ve selÀmet-ile İslÀm diyÀrına geldiler. SulùÀn çün bu
6.
òaberi işitdi, àÀyet şÀdì ve ferÀóından şÀdumÀnlıú külÀhını
kÀmurÀnlıú felegine döndürdi. 7.Ve eyitdi ki “-Bi-óamdü li-éllÀhi teèÀlÀ- iúbÀli delÀyili ve saèÀdet muóÀyili ôaóir oldı ve baòt-ı müsÀèid ve devlet-i 8.muèÀøıd olup rÀy ve endìşelerümüz muvÀfıú düşdi.” didi. Beyt502: 9.
Kime kim baót müsÀèid ola ve devlet yÀr
Ebeduéd-dehr muôaffer olup ÀsÀn ola kÀr. 10.
Baàıyye-i rÿó-ı úuds ola ve ilhÀm-ı ÒüdÀy
Her ne kim òÀôır-ı ãÀfından anuñ úılsa kedÀr. 11.
Vefú-i taúdìr düşe úılduàı her endìşe,
Maóø-ı iúbÀl ola her ne ki úılursa şümÀr. 12.
SulùÀn àÀyet ferÀóından uç eùrÀfınuñ mühimmÀtın düzdi ve beglerden ve
serverlerden 13.her birini nüvÀziş ve ikrÀma iótiãÀã idüp her birinüñ maúãÿdların yirine yitürdi. Ve ÚonyÀ’ya
14.
müteveccih oldı. ÚonyÀ òalúı sulùÀnuñ úudÿmından òaber işitdiler. SulùÀn
Rükneéd-dìn’üñ vefÀdÀrlıàında
15.
ve oàlı èİzzeéd-dìn Úılıçarslan óiõmetinde ãadÀúat úuşaàın
berk baàlanup savaş ve mumÀnaèÀt yaraàın
16.
úıldılar ve òaber gönderdiler ki “Biz503 SulùÀn
Rükneéd-dìn ile oàlı vilÀyeti ve memleketi ahd içün and içüp
17
èahd ü peymÀn ve mìsÀú
499
T. 47a/17. “toza” B. 72b/7. “...Óayye èÀlÀél-felÀó” 501 T. 47a/19. “...itmekde” 502 P. 101b/8. “EbyÀt” 503 P. 101b/16. Bu kelime yok. 500
182
úılupdurlar504. Ve ol èahdi ayruúsı idiser degülüz” didiler. Naòvet-i şeytÀnì
1.
sulùÀnuñ
siyÀseti nìrÀniyeti505 müştaàıl úıldı. SulùÀn àÀyet àaøaba gelüp úaúıdı ve buyurdı ki “ÚonyÀ’nuñ 2.bÀàların ôarÀr baltaları ve úahır dahraları birle úaùè itdiler. Ve bÀàlar içindeki köşkler ve úaãırlarını cefÀ
3.
külünkleri ve intiúÀm úazmaları birle òarÀb itdiler. Bu
cümlesinden ÚonyÀ òalúınuñ óÀùırına teşvìş 4.ve infièÀl irişmedi ammÀ SulùÀn Úılıçarslan anlara eyitdi ki: “Ben bilürem ki èumÿm benüm kÀffe-i 5.etbÀèum ve eşyÀèumı biél-külliyye bu aradan úaliè itmege úuşanupdur. Çün ki eli irişe size ibúÀ ve muóÀbÀ 6.úılısar degüldür. Siz, òÀnumÀnuñuz ve ehl-i èiyÀliñüz meãÀliói içün gerekdür ki bì-fÀyide yire furãatı
7.
fevt
itmiyesiz. Ol nesne ki òÀliñüz ãalÀóına èÀéid olur, ÀsÀn ùarìúi-y-ile taúdìm úılasız. Eger benüm cÀnuma 8.amÀn virürse, ulu nièmet ve ganìmetdür.” didi. Anlar daòı sulùÀnuñ işÀreti mÿcibince SulùÀn áıyÀåeéd-dìn 9.òiõmetine òaber gönderdiler ki “Çün úardaşuñ506 SulùÀn Rükneéd-dìn siz ÚonyÀ’da-y-iken 10.muóÀsarata meşàÿl-idi. Ve bizüm şefÀèatumuz ki envÀèıla òiõmetine iblÀà itdürdük, úabÿl itmezdi.
11.
Ve ôÀt-ı eşref ve nefs-i muùÀhhari viúÀyeti ciheti-y-çün bunca
yıldan, atadan, dededen úalmış emvÀlumuz ve bir kesb 12.itdügümüz ãarf oldı. TÀ Àòirüél-éemr selÀmetlıà-ıla úardaşınuñ maøarratından òalÀã olup mÀl
13.
ve esbÀb ve etbÀè ve evlÀd-ıla
gurbete èazìmet itdük ve gitdük. Çün şimdi mübÀreklig-ile 14.èavdet itdük. Yümn-i maèdilet ve óüsn-i şefúatuñdan böyle ummazduú. Ol ùaøarruè ve istikÀmet
15.
ne-y-idi ve bir şimdi bu
tecebbür, tehevvür nedür?” didiler. SulùÀn buyurdı ki “Ol vaútin benüm ùÀliè-im
16.
nuóÿsetde
idi. Her ne tedbìr ki úılurdum, òaybet ve òüsrÀndan özge nesne óÀãıl olmazdı. 17.Ve sizden ol nesne ki òizmet-i óarìm-i salùanat òiõmetkÀrlıú ve havÀ-dÀrlıúdur, ôuhÿra geldi
1.
ve
saèy idüp úomaduñuz ki ùavÀrıú óaddeåÀndan bir mekrÿh ve àubÀrı baña ve benüm bÀrigÀhuma irişe, bu cefÀ 2.ol vefÀya ne münÀsebeti var? Bu òuşÿnet ki òilÀf-ı èÀdeti size irişür, andandur.” didi. ÚonyÀ’nuñ 3.aèyÀnı cevÀb gönderdiler ki “Biz dÀyim bu devletüñ vefÀdÀrlıàında ve siz şÀh-zÀdelerüñ nÀmusı 4.Àyìninde saèy-i dirìà itmeyü gelmişüz. Bu devletüñ hümÀyÿnı sÀyesinde hemìşe emn ü emÀn içinde hìç ziyÀn
5.
ve zaómet bize
irmemişdür. Her birimüz bi-úadri óÀl atalıú ve úardaşlıú ve oàıllıú óiùÀbi-y-ile muòÀtab 504
P. 101b/17. “úılup duravuz” T. 47b/12. “terÀnesini” 506 B. 73b/2. // P. 102a/9. “...Meróÿm...” 505
183
6.
olurduú. Ve şimdi óaúìkatdür ki çün elümüzi fuøÿllıú etegine urup başumuz edebsüzlük
7.
yaúasından çıúarduú. SulùÀn-ı èÀlem òïd kendü úardaşı oàlına bizden şefúatluraúdur. Lakin
eger taótı 8.ve şehri teslìm etmekte müøÀyaúa ôuhÿra gelür-ise, maúãÿdumuz ikiñüzüñ ãalÀó ve felÀóından 9.àayrı degüldür. Ve bu úullaruñ tevúìè ve ÀmÀli oldur ki pÀdişÀh úardaşı oàlına ol iósÀnı úıla ki
10.
atası şeh-zÀdelere úıldı. Ve anları refìú-ı selÀmet ve karìn-i saèÀdet birle
òidmetüñüze gönderdi. Ve ol
11.
cemÀèat ki bì-óürmetliú itdilerdi, tìà-i tevbìò ve taèrìk birle
mustÀéãıl ve maúhÿr úaldı. PÀdişÀhdan daòı anuñ
12.
èivaøı -men cÀée bi-él-óaseneti fe-lehü
èaşru emåÀlihÀ- ve dergÀh mülÀzimlerinden ve erkÀn-ı devletden
13.
iltimÀs oldur ki eùrÀf-ı
memÀlikden bir ùarafı bu şeh-zÀdeye bildüreler. Ve anuñ maóãÿlÀtını bunuñ iòrÀ-14.-cÀtı kifÀyetine úoyalar. Çün pÀdişÀhuñ èÀùıfet ve şefúat ãilÀé-i raóm rièÀyetinde maèùÿf olmış ola ve bu maènÀ
15.
muóaúúaú ola, sulùÀn-zÀdeyi òiõmete iledelüm. Varıb dest-i bÿs-ı eşrefe507
irişüp müşerref olsun. Ve şehriyÀr
16.
daòı fÀl-i meymÿn ve aòter-i hümÀyÿn birle şehre girüp
teşrìf-i óuøÿr-ı erzÀnì buyursun.” Bu òaberi
17.
SulùÀn Óasan istimaè birle işitdi ve maóall-i iómÀd ve irtiøÀya maúrÿn
úıldı ve Toúat vilÀyetini
1.
atası SulùÀn Rükneéd-dìn taãarruf itdügi bigi muúarrer
úılınup menşÿr u mesùÿr oldı. ÜmerÀ ve aèyÀn-içün daòı 2.tìmÀrları muèayyen olup taúrìrleri mevúiè oldı. Gelen kişiler-ile bir úaç gün òÀsekìleri eline virüp şehre
3.
gönderdi. Çün
ÚonyÀ’nuñ aèyÀnı ve ekÀbiri èuhÿd ve menÀşìri mütÀlaèÀ úıldılar, şÀh-zÀdeyi alup 4.èammÿsı úatına vardılar. Çün SulùÀn’a úardaşı oàlı geldügin ièlÀm itdiler, şÀh-zÀdeleri istiúbÀle 5.
gönderdi. Vardılar, şerÀyit-i ièzÀz ve iclÀl yirine getürdiler. Çün şÀh-zÀdeler dönüp sulùÀn
6.
úatına irüşdiler ve SulùÀn Rükneéd-dìn oàlı èammusı úatına gelüp òiõmet yirin öpdi ve diledi
7.
ki el úavşurup ayaàın ùura, sulùÀn menè itdi. Ve kendü úatına oúıyup öpdi ve işÀret 8.itdi,
dizin çöküp oturdı. SulùÀn istimÀlet tamÀm virüp òÀùırını ãordı ve geregi gibi 9.mükÀleme ve mülÀùife úılup, úoròu ve teşvìşi òÀùırından zÀyil úıldı. Ve pÀdişÀhÀne teşrìf ve òiléat 10.ve laèli dügmelü nevrÿzì börk ve muraããaè úur úuşaú ve altun úurlu úılıç ve muraããaè eyer uyan-ıla ve eyü at
507
11.
virdi. Ve buyurdı ki memleketin mühimmÀtından ve memÀlik eùrÀfı ve cevÀnibinüñ
P. 102b/15. “şerìfe”
184
iótiyÀùından ferÀàat
12.
óÀãıl olınca bir úaç gün KÀvele úalèasında ikÀmet ide. Andan ãoñra
şÀdumÀn 13.ve kÀmurÀn maórÿsa-i Toúat’a èazìmet úıla ve ol òürrem diyÀrda mütemekkin ola. 14.
Õikr-i Düòÿl-i SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev bin Úılıc-Arslan der-Şehr-i Úonya ve Cülÿs ber Taót-ı Salùanat 15.
SeóergÀh508 geçürdi çÿ òvÀb,
Yir öpdi úapusı öñinde ÀfitÀb 16.
Şehüñ úapusından belürdi òurÿş,
äanayduñ ki eflÀk yırtar-ıdı gÿş. 17.
äadÀ-yı fütÿó-ile àurìş-i kÿs,
Ôaferle itdiler şÀh eşigini bÿs. 1.
TebÀyed-i òurşìd ü çetr ü siyÀh,
Ki dehre anuñ sÀyesi-y-idi penÀh. 02.
CihÀndÀr bulup fer kird-i kÀr,
Der-i salùanatdan çün oldı süvÀr. 03.
ÇÀvuşlar ÀvÀzı ve muùribler sÀzı ve nÀy-i rÿyìni àulàulesi zemìn ve zamÀnı tezelzüle
getürdi. Áyìn 4.ve tertìb-ile ÚonyÀ şehrine ki anda bir sÀèat óayÀtda olmaú -òayrun min elfe
àayr-i bildÀn- dır. Beyt509: 05.
ZülÀli reşk-idi silsÀl ü tesnìm,
Güzellikde eylemiş firdevse taúdìm. 06.
HavÀsı miål-i rÿóuél-úudsdür pÀk,
Urur bÀd-i seóer çeşmine pür òÀk. 07.
Göriben ravôa-yı mìnÿ miåÀlìn,
ÒacÀletden aram unıtdı óÀlin
508 509
B. 74b/13. // T. 48b/14. // P. 103a/15. “...Òusrev...” B. 75a/2. // T. 48b/20. Bu kelime yok.
185
08.
SevÀd-ı Mıãr bÀ taèôìm ve tebcìl
Anuñ ùopraàı reşkinden olur nìl. 09.
Ùolu òÿbÀn nergis çeşm ü gül ruò
Ki ne FeròÀd görmişdi ne Òallaò 10.
Şeker-leb şÀhdÀn fitne engìz,
Be-zülf ü òÀl dilbend ü dilÀvìz. 11.
Oàuz boylarınuñ mecmÿèı çerìleri óÀôırdı, DeryÀ-yı AòøÀr gibi cÿşÀn ve aèdÀd-ı
emùÀr gibi 12.bì-pÀyÀn. Beyt510: SipÀhì tozı anuñ baàlamış reh-i debrÀn ŞihÀb-ı ãavleti êarbında cÀdı diyü racìm 13.
MehÀbet-ile úaøÀ gördi óÀl şerèì úavì
ŞecÀèÀt-ile úader úaldı kÀr şirki saúìm SaèÀdet-i müsÀèideti
14.
ve devlet-i müvÀfaúatı ve behcet-i mürÀfaúati birle hem-èinÀn
şehre girüp ÀbÀ-yı kerÀm taòtına geçdi zemìn 15.ve zamÀn bu beyt-ile sirÀyÀn ve gÿyÀn oldılar ki, 511: Serìr-i şÀhì şimdi úılur ser-firÀzı 16.
Ki ãÀya ãaldı serìrine òusrev-i áÀzì
EnvÀ-ı ibtihÀc ve efrÀó-ı òavÀã ve èavÀmı òÀùırına
17.
irişüp umur-i dìn ve devlet-i
kemÀl-i siyÀset-ile intiôÀm buldı -YÀ DÀvÿdu innÀ ceèalnÀ-ke óalìfeten fì
1.
él-arêi
feéóküm beyneén-nÀsi biél-óaúúi ve lÀ tettebièuél-hevÀ- óükmi birle memÀlik zemÀmını úabøa-yı iútidÀrına alup temlik 2.ve taãarruf úıldı ve cihÀnı èadl ü dÀd-ile maèmÿr itdi. EbyÀt: 03.
Çün iclÀl tÀcın úodı başına,
Olup tÀcı devlete baş-ile ÀşinÀ.
510 511
B. 75a/10. “...EbyÀt:” / T. 49a/4. Bu kelime yok. P. 103b/15. // T. 49a/8. “...Beyt:”
186
04.
Ne vìrÀn ki vÀr-idi hep úıldı şìn,
Dilü àam keşÀn àamdan oldı emìn. 05.
Ve òazÀyìnü úuflini götirüp beglere ve òadim ve óaşeme tefriúa itdi ve
Mefruzirÿm’uñ etbÀèına ve eşyÀ-06.-èına her birine miúdÀrı menziletine lÀyıú teşrìfÀsı pÀdişÀne ve ãalÀt-ı òüsrevÀne buyırup
7.
òoş gördi mecmÿè göñüllere muùÀvaèatine ve dillere
maómidetine münşerió ve münùalıú oldı ve rÿzigÀrıñ 8.gerdin geşlere mutiè ve münúÀd oldılar. Ve Mefruzirÿm’ı ulu manãıb ve mertebeye irişdürdi ve òavÀããı 9.muúareblerini ki kendü-y-ile àurbet çekmişlerdi fünÿn-u imtinÀn ve êurÿb-i iósÀn birle behremend
10.
úıldı ve münÀãıb ve
mürÀtib erzÀnı úıldı. Ve Maórÿse-i Malatıyya’yı Melik èİzzeéd-dìn KeykÀvus’a ve Melik 11.
DÀnişmend ilini Melik èAlÀéaéd-din KeyúubÀd’a virdi. Ve eùrÀf meliklerine ve
pÀdişÀhlarına
12.
ki zamÀne óÀl diliyle kendü sıfÀtını èÀlem òalúı müsÀmièine bu èibÀret-ile
irüşdürürdi ki512: 13.
Munùaôam geşt heme kÀrd rÀ fÀú-ı çenÀnek
Merbiè ahvÀ Çìn-i pìşe-i şìrÀ Cem-est. 14.
Zülfü çenkest ki der bezm-i pirÀz teşvìşest
Çeşm-i sÀúìst ki der òvÀb-ı fütÿr u dejmest. 15.
NÀmeler ve elçiler ve hediyeler gönderdi ve aèlÀ-yı saèÀdet ve müsÀèadet
devletinden ièlÀm itdi. Ve Şeyò
16.
Mecdeéd-dìn İsóÀk’ı, ki sulùÀnuñ àaybeti513 zamÀnında
Rÿm’dan Şam diyÀrına intiúÀl itmiş-idi, 17.bu meånevì ebyÀtı514 kılup daèvet itdi ve nÀmeyi bu tevúièle muvaúúaè úıldı:
512
P. 104a/12. “...EbyÀt:” / T. 49a/23. “...Beyt:” B. 75b/17. // P. 104a/16. // T. 49b/4. “...ve àurbeti” 514 B. 76a/1. // P. 104a/17. // T. 49b/5. “...inşÀ...” 513
187
-Allahü Müfettióüél-EbvÀb Eòÿhü Óaúúan- Keyòüsrev [bin] ÚılıçarslÀn516
515 1.
10.
èİzzÀ úırÀn517 yegÀne-i ÀfÀú
äadr-ı İslÀm Mecd-i dìn İsóÀú An refìú èazìz ve şÀyeşte 11.
Ve an çü cÀn-ı ferişte bÀyeste
BÀd tÀ rÿz-ı óaşre pÀyende Óürmet ve rütbeteş firÀyende 12.
Dest-i Àfet ze èarø-ı ï maãrÿf
Çeşm-i fitne õÀt-ı ï meknÿf Ey velì sìret nebì sünnet 13.
Ger be gÿyem ki enderìn müddet
Çi keşìdem zecÿr-ı çarò-ı óarÿn Müdde ber nÿk kilk-i gerd-i deòÿn 14.
DìdÀn mecmÿè ãudÿr-ı kirÀm
Ki zamÀne çekÿne gerd-i óarÀm PÀdişÀhi rimÀ be-ôulm-i bübred 15.
Begi bend bì óuffÀô sübred
Men çü Cem dil baàãate öñünde Şüde ender cihÀn parÀkende 16.
GÀh der-i ŞÀm gÀh der-i Ermen
GÀhem ıùlÀl çÀv gÀh dümen
515
A. 104b. A ve P. metinlerinde bu sayfa 10. satırdan başlamaktadır. Gerek eserin aslında (El-AvÀmirüélèAlÀéiyye) gerekse diğer nüshalar B. ve T. de, yapılan karşılaştırma ile atlanmış bir konu bulunmadığı görülmüştür. 516 T. 49b/6-8. // B. 76a/3. satırlarında yer alan bu başlık A ve P. nüshalarında yoktur. 517 P. 104b/10. “Faòr-i aúrÀn”
188
GÀh hemcÿn nihenk der-i deryÀ 17.
GÀh hemcÿn pelenk ber-i ãaórÀ
Geh sünbül-i çÀr geh èasker KÀh maàrib maúÀm ve kÀh berber 1.
Müddeti kÀr men zaèdur direnk
Tìà ü peşt semend ve óarb frenk RezmhÀ dìde óarbhÀ kerde 02.
ÙaènhÀ dÀde øarbhÀ òÿrde
GÀh gÀh hem èadÀ nedÀmet ü àam Ez bì dïstÀn ùabè-ı düjem 03.
DostÀnem çü nÀr ber künde
Hemçÿ men der cihÀn perÀkende BÀz çün luùf-ı Óaú cemÀl518-i nümÿd 04.
Gerdeş çarò hem vefÀ fersÿd
ÒavÀ bahÀy ãavÀb-ı mey dìdem Eåer Àn be-òvÀb-ı mey dìdem 05.
èAzm kerdem necÀn519 AlmÀn
KÀned ra Àmed mìşer yaman Òaber-i merg-i òaãm ve fetret-i mülk 06.
Güft-i hìn şÀd şÿ be-keåret-i mülk
NÀmehÀ-yı ekÀbir-i eùrÀf TÀ be-nÀm òulÀãa-i eşrÀf 07.
Güft-i mÀ cümle dÀèiyÀn-ı tÿyem
Mehd-i yÀhÀn ki sÀèiyÀn tÿyem 518 519
T. 50a/9. “şimÀl” T. 50a/11. “bi-cÀnibi”
189
Heme ÀyÀt-ı münfecir òvÀnde 08.
Dìde ber rÀh-ı munùaôır mÀnde
Her dem hÀtif üzre ilhÀm Güft-i èaccel ve óarrakaél-iúdÀm 09.
Úıããa-i kÿtÀh baór-i bebrìdem
TÿsbìnÀş anca men dìdem Ámed sÿy ber àuluvv-i be-murÀd 10.
Mülk rÀ pÀftem çÿ pür dür bÀd
Müfsid çend èazm kìn kerde Esb-i ôulm ü cefÀ yezìn kerde 11.
Òalú der àuããa-i Mıãr teşÀn520
Kes nedìde raò-ı muøır nişÀn Çün òudÀ bÿd yÀr u óÀfiô u beşt 12.
Òıred güştend gÀh zaòm dereşt
èÁúib baòt mÀ muôaffer şüd Memleket ser be-ser müyesser şüd 13.
Memleket rÀm mÀ ve rÀm şümÀst
Der-i cihÀn nÀm ü kÀm şümÀst Nìk òvÀhÀn ze faøl-ı dÀver mÀ 14.
Mecmuè dïstÀn mÀ ber mÀ
Hìn ki vaútest cÀ-yı incÀ cÿy Ger sert der gülest incÀ şÿy 15.
-İnşÀéaéllÀhü teèÀlÀ ve hÀõÀ òaùùì ve óasbünaéllÀhü ve nièmeél-vekìl-
520
T. 50a/20. “muøırr-ı nişÀn”
190
16.
Anı yine memleketi rücèatine daèvet idüp óuøÿrı müteberrik-içün irsÀl buyurdı. Çün
bu laùÀyifi
17.
kıdvetuéù-ùavÀyifi Mecdeéd-dìn òiõmetine irişdi òürrem ve şÀdÀn olup mübtehic 1.
müstebşir oldı.
Ve sulùanuñ mübÀrek dìdÀrı idrÀkine iúdam úılup Rÿm’a èazm itdi ve
gelmekde müsÀraèat 2.ve mübÀderet úıldı. Ve pÀdişÀhuñ liúÀsı mülÀòaôasıyla iúsÀm efrÀó ve esbÀb-ı inşirÀó òÀùır-ı şerìf 3.ve øamìr-i èazìzinde muøÀèaf oldı ve telÀ ve ãaóÀyifinde ve avradı ve ãanÀyifinde ãulùÀnuñ duèÀ ve åenÀsın 4.ziyÀde úıldı. SulùÀn daòı şeyòuñ mübÀrek úudÿmi 5.
iúbÀli ve ùalèati meymÿnı müùÀlaèası birle aèùÀf-ı
elùÀfı ezdiyÀdda oldı ve ièzÀz ve
iótirÀmında mübÀlaàa úıldı ve her gün birbiri-y-ile muóÀveret ve mücÀ-06.-veret úılup521:
-Ene men ehvÀ ve men ehvÀéanÀ Naónu rÿóÀn óalelnÀ bedenÀMenzilesine irişip istirvÀó-ı kÀmil
7.
ve istìnÀs-ı tamÀm óÀãıl oldı. SulùÀn, Melik
èİzzeéd-dìn’i Şeyò mürÀfaúatında Maórÿsa-yı MalÀùiyya’ya gönderdi, tÀ ki 8.Ànuñ mürÀfiúatı ve mücÀliseti yemìni berekÀtında iki cihan kÀmurÀnlıàı esbÀbın taóãìli amÀneyye-i cÀvidÀnì birle kendü-09.-zini müretteb ve müheõõeb úıldı. Ve Melik èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’ı daòı bir cemÀèat-ı efÀøıl ve aèyÀnı ve ehli temìz 10.ve emÀåil birle522 Toúat’a viribidi ve kendüzi devlet umÿrı mürÀèÀtı ve pÀdişÀhlıú ve cihÀnbÀnlıú erkÀnı
11.
maèdiletine meşàÿl oldı ve şerièat ve
óaúìúat nÀmÿsı Ànuñ hümÀyÿnı rÿzigÀrında evc-i èaôamet 12.ve zirve-yi rifèate irişdi. Her gün selÀmlıú ãuffesinde serìr-i memlekete oturup úÀêı müfti òuøÿrında
13.
maôlÿmlar şikÀyetin ve
deèÀvì ve úaøÀyÀ diñleyüp úaùè-ı daèÀvì ve faøl-ı òuãÿmÀta úÀêì ve eéimme 14.óuøÿrında óükm idüp fayãıla yitürür-idi. Bunuñ
zamÀnından
SulùÀn
èAlÀéaéd-dìn
zamanınuñ
Àòirine
15.
degin
pÀdişahlarınuñ èÀdeti böyle olurdı ki pençşenbih ve düşenbih günlerinde elbette orÿc
Rÿm 16.
ùutup
dÀrigÀhda òÀøır olurlar-ıdı ve ol iki gün ikindüye degin maôlÿma èadl ve dÀd ider-17.-lerdi şerè-i úaøÀyÀyı úaêıya óavÀle úılurlardı ve dìvÀnì ve èörfì muèÀmelÀtı ãÀóib dìvÀn ve kitÀbı fayãıla
521 522
1.
yitürürler-idi. Ve SulùÀn yılda bir kerret şerìèat maókemesine óÀøır gelürdi ve
T. 50b/11. “...Beyt:” B. 77b/6. // T. 50b/15. “...Maórÿãa-i...”
191
eger bir müddeèì olsa ki 2.sulùÀn-ıla daèvìsi ve sözi olaydı ol müddeèì-y-ile úÀêì úatında berÀber ùururdı. TÀ ki úÀêì 3.ol úaøiyyede her ne ki emr úılursa şerè müúteøasınca nÀfid olurıdı ve SulùÀn’a ol óÀletde hiç 4.óürmeti ve óışmeti şerìèat nÀmÿsı rièÀyet-içün olmazdı. Çün daèÀvì Àòir523 olurdı ve SulùÀn salùanat 5.serÀyına nüzul úılurdı úÀèide eyleydi ki ol gün úÀøìya vaøìfe ciheti-y-içün úıymetlü teşrìf 6.ve òilèat eyü eşkün úatır gönderürler-idi. Bu maènì SulùÀn èAlÀéaéd-dìn devri Àòirine degin muúarrer-idi.
07.
Rücuè itdük yine SulùÀn áıyÀåeéd-dìn
óikÀyetine: SulùÀn áıyÀåeéd-dìn ol vaútin ki Úonya’ya 8.geldi andan bir nÀdir óareket ãÀdır oldı ki hìç kimesne begenmedi. Ol nesne Úaêı-yı Tirmidì -raóimehuéllÀh-’ı 9.úatl itdügi-y-idi. Ol rÿzigÀruñ òalÀyıúı ulusı ve kiçisi anuñ zühdü diyÀnetine ve veraè ve taúvÀyı
10.
ve fetvÀyı ve
ãiyÀyetine muèteúid olmuşlardı ve anı İmÀm-ı Faúìh Ebuél-Leyå Semerúandì’ye beñzedürleridi. 11.Ve anuñ úatline sebeb ol oldı ki cemÀèat óisÀd ve iødÀd sulùÀn òiõmetine èarø itdiler ki: 12.
“Konya òalúı şehri teslìm itmeyüp tavaúúuf ve imtinÀè úılduklarına mÿceb oldı524 ki ÚÀêì
fetvÀyı
13.
virmiş-idi ki SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’e ol úabilden ki kefere525 tevellÀ úılup kefere
diyÀrında
14.
menÀhié-i şerèa mürtekib oldı salùanat degmez diyü. SulùÀn ol sebebden úÀúıyup
aña siyÀset buyururdı. 15.Ol nÀóaú úÀnuñ şomlıàından üç yıl müddeti Úonya’nuñ baàlarında ve bostanlarında fevÀkih olımadı
16.
ve zirÀèatları oñmadı. Her yıl vaútsüz ãovuúdan ve ùoludan
telef olurdı. Çün Àòiruél-éemr 17.SulùÀn’a ol ãÀóib àÀraølar iftirÀsı maèlÿm oldı, anlara taèrìk ve tevbìó taúdìm buyurdı ve ol
1.
itdügi işden be-àÀyet perìşÀn ve peşìmÀn olup ÚÀêì’nuñ
ãoñında úalanlardan çoú èöõür diledi ve 2.mümkin olduúca èaúÀru ve milki ve idrÀr buyurup anları rÀøì úıldı şol resme ki anlaruñ raziyyet ve muãìbetleri cebr olundı. 03.
Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn áıyÀåeéd-din Keyòüsrev be-Fetó-i Anùaliyya
04.
Bir gün SulùÀn èÀdet-i maèhÿd resmince salùanat taòtında oturmış-ıdı ve maôlÿmlara
dÀd virüp 5.ôÀlimlerden intiúÀm alurdı nÀgÀh bir bölük bÀzirgÀnlar dergÀha gelüp yaúaların yırtup feryÀd 6.ve fiàÀn idüp dÀd diyÿ çaàırdılar ve eyitdiler ki: “İy òidìv u heft kişver ve iy
523
P. 106a/4. Bu kelime yok. B. 78a/12. “olaydı ki” 525 B. 78a/13. // T. 51a/12-13. “küffÀr” 524
192
şÀh-ı bülend-i aòter! 7.Biz úullar bÀzirgÀnlaruz, ÒorÀsÀn ve èIrÀú eùrÀfından kesb-i óalÀl ùalebiçün Rubiè meskÿn nevÀóìsin 8.ayaà altına alup èayÀlumuz nafaúaları-y-içün meşaúúatler çekerüz ve ıssı ãovuú zaòmetin çeküp ùaàlar ve yaylaklar 9.ve deñizler úaù idüp yürirüz. Bizüm èayÀl ve eùfÀlümüz ol kesb sebebi-y-ile úulaúları òaber diñler gözleri
10.
yollar gözler. Şol
ümìde ki bir ata oàlu yüzin göre veyÀ bizden nÀme ve òaber irişüp anlara 11.tesellì úılup óaãıl ola. Şimdiki óÀlde Mıãır diyÀrına varmışduú, vÀãılu ticÀret idüp firÀvÀn àanìmet
12.
ve nièmet
ele getürmişdük. Çün İskenderiyye’ye varduú bir müddet anda tevaúúuf idüp firenk úumÀ-13.şların ve maàrib dañsuúların ãÀtun alup yük baàlayup gemiye girdük. Çün AnùÀliyya526 şehrine irişdük,
14.
AnùÀliyya óÀkimleri, ki Firenk melikleri úablinden anda óükm iderler, bizi
ùutdılar ve suçsuz günÀhsuz
15.
bizi óabs idüp nÀùıú ve ãÀmit, úalil ve keåìr nemüz vÀr-ise
ôulim-ile aldılar. Ne miúdÀr ki yalvarup
16.
meskenet gösterüp taøarruè itdük fÀyide olmadı,
èÀúibet ùanz-ıla eyitdiler ki ‘MüslimÀnlaruñ SulùÀnı
17.
èÀdil padişÀhdur èadli ve şevketü birle
Úonya’da salùanat taòtında oturmışdur ve maèdilet ve dÀd
1.
bisÀùìn maôlumlara
ièÀniyet-içün ÀrÀste úılmışdur. Ánuñ úapusına varuñ ve dÀd ve taôallum gösterüñ 2.tÀ ol çeriyi çeküp gele sizüñ mÀlıñuzı úurtarup Óaú müsteóaúa irişe’, dirler.” didiler. SulùÀn 3.çün bu maènìyi anlardan işitdi, anlaruñ õilleti ve úılleti óÀline riúúat itdi ve óamiyyet ve àaøabı odı müşteèil oldı. 4.Beyt527: Be-dÀd-ı rende sevkend òÿred Be-rÿz-ı sefìd ve şeb-i lÀjiverd. And içdi ki oturmayam ve diñlenmeyem ùÀ 5.sizüñ emvÀlüñüzi bi-tÀmÀme ele getürip size teslìm úılmayınca eger bir nesne telef olmış olsa òazìneden 6.yirine úoyam. Ben àurbet mürÀretin dÀdmışam ve ôalimlerüñ nekbÀtı oúı benüm cÀnum hedefine irmişdür. Beyt528: 07.
Ben bilürem sizleyin miskìn kişiler óÀlini
áurbet içre ol başumdan zìrÀ külÀhum vÀr-ıdı.
526
P. 106b/13. ve 14. geçen “Antakiyye” kelimelerinin yanlışlık eseri olduğu açıktır. T. 51b/13. Bu kelime yok. 528 T. 51b/17. Bu kelime yok. 527
193
Gerekdür ki òÀùıruñuzı 8.maòzÿn ve melÿl ùutmayasız.” didi. Andan ãoñra mihmÀndara buyurdı ki bunları bir eyü yire 9.úonduralar ve iftiúÀd ve taèahhüd úılup rÀtib ve vaøìfe muèayyen úılalar, aña degin ki SulùÀn 10.AnùÀliyya ùarafına èazm ide. İrtesi çün seyrÀndan dönüp salùanat serÀyına nüzÿl itdi ve òon
11.
yidiler ve götürdiler, dergÀhı münşìlerine pervÀne irişdi ki eùrÀf-ı
ve şöylÀnı getürdiler, 12.
memÀlike èasÀkiri
cemèiyet-içün nÀmeler úaleme getüreler. TÀ ne deñlü EtrÀk ve EkrÀd leşkeri ve àayri ùevÀyif vÀr-ise
13.
ÀlÀt ve èiddet ve ehibet-i kÀmil birle salùanat dergÀh-ı òiõmetine óÀøır olalar ve
gelmekde müsÀraèat
14.
ve mübÀderet úılalar. Çün nÀmeler yazılup muvaúúaè oldı, úıããÀd ve
müsrièlar eline virüp ıraúdaàı
15.
yaúındaàı mülÿk ve beglere viribidiler. Sehel müddet içinde
bì-kerÀn leşker envÀè-ı ùavÀyifden SulùÀn 16.úapusına dirildiler. Beyt: Ze bes leşker ber529 sulùÀn şüd benÿh Revan şedrevì hÀmÿn kÿh tÀ kÿh. 17.
Mecmuè saà úol ve ãol úol çerileri Úayı ve Bayat ve Bayındur ve Salur fiél-cümle
yigirmi
1.
dört boyuñ çerileri ve anlardan àayrı Kürd ve èArap ve àayrı ùavÀyif çerileri
óÀøır olmışlar-ıdı. 2.Yaban ve yazı ùolmışlar-ıdı şöyle ki dört yirde ordu bÀzÀr úurulup her biri bir muèaôôam 3.şehr gibi her ne isterler-ise bulınurdu. SulùÀn devleti mürÀfaèatı ve saèÀdeti muvÀfaúati birle Óaú -ùaéÀla-’nuñ 4.faølı ve èinÀyetine istiôhÀr úılup anuñ dergÀhından nuãret dileyüp leşker-i cerrÀr birle küffar diyÀrına 5.gönüldi. Bir úaç günden ãoñra ol óudÿda irişdi. Anuñ heybeti ve ãavleti úoròusından zelzele ol 6.diyÀr ve bilÀda düşdi ve zaòmet ve teşÀviş endìşeleri ol diyÀruñ òalúı başına üşdi, şunuñ 7.gibi sipÀh ki óarb ve muúatile vaútinde Sinan ejdehÀ kirdar birle530 kelleler ùaşlarını küffar-ı bedgìş 8.farúlarından úoparurlar-ıdı. Ve Àteş-i tìr-i bÀran-ı belÀları-y-ile ulu şehirleri ve giñ yazıları düşmÀn gözine 9.dìde mevrÿsına mÀrdan ùÀr gösterürler-idi. AnùÀliyya531 şehrinüñ dÀyiresine dÀyire-i SivÀr gibi 10.çepçevre úondılar. ve SulùÀn buyurdı Anùaliyya üzerine532 on mancınıú úurdılar. Beyt:
529
T. 52a/3. “ki” P. 107b/7. “kirdÀr-ıla” 531 P. 107b/9. ve 10. satırda geçen “Anùaliyya” kelimeleri yanlışlıkla “Anùakiya” olarak yazılmış olmalıdır. 532 B. 80a/1. // 107b/10. “üzerinde” 530
194
11.
DilìrÀne on mancınıú bitÀb
Ol arada kim uçmazdı èiúÀb. 12.
İrişdürdiler devn-ile tÀ ÀsumÀn,
Be-fermÀn ŞÀhinşehe kÀmurÀn. 13.
Ve nehenk gibi içerüden ve ùaşradan biri birinüñ cÀnı úaãdına Àhenk itdiler. Ve iki ay 14.
mütevÀtir ùañdan sÿrÀnlarına yol ceng-i sulùÀnì
aòşama cenk iderler-idi. Şöyle ki hiç nevè øaèìf ve fütÿr-i şehr ve
15.
irişmez-idi. Bir gün SulùÀn buyurdı ki çerinüñ mübÀrizleri ve bahÀdurları
16.
úılalar ve yayı oúı, gürz ve sinÀn yirine istièmal idüp tìr ü bÀrÀn ideler ve
mecÀl ve ÀmÀn virmeyeler ki
17.
hiçbir firenk bÀr u şerefÀtından çeriye naôar idebile.
PehlüvÀnlar fevc fevc ittifÀú-ile nerdübÀnlar óÀøır idüp
1.
nerdübÀnları bÀru üzerine
úoyup erlik ve óamiyyet ve cÀn sipÀrlıú èayÀrı birle kendülerini hümÀyÿn 2.óuøÿrında imtióÀn muóakkine urup erlik ôuhÿra getüreler, tÀ salùanat óaøretinden anlaruñ óaúúına inèÀm 3.ve iósÀn óÀãıl ola. Çün çavuşlar bu fermanuñ nidÀsına èasÀkir mücÀmiè müsÀmièine irüşdürdiler; ve cümle 4.umerÀ ve nevÀkir ve EtrÀk ve EkrÀd işidüp bildiler, egerçi úarınca gibi SulùÀn fermÀnıyla bil baàlamışlar-ıdı, 5.çekürge ve aru gibi úarcaşup cÿşa geldiler. NerdübÀnları evvelden óÀøır itmişlerdi, hemÀn sÀèat óiãÀruñ 6.óavÀlì ve eùrÀfında şol nerdübanları, ki felek bir vecìle hemrÀzlıú iderlerdi, bÀru üzerine úodılar. 7.Ol kimesne ki dilÀverlik idüp burca çıúdı, ÓüsÀmeéd-dìn laúablu Yavlaú ArslÀn adlu Úoniya 8.sipÀhilerinden, Salur boyundan idi, úılıcı ve cÿúÀlı ve ışıàı birle bÀru üzerine çıúup pelenk gibi 9.segirdüp kendüzin Firenk arasına bıraúdı ve Firenklerden bir úaç neferi cehennem seferine gönderdi.
10.
Ardunca dilìrler ve
bahÀdurlar her ùarafdan burca çıúup şehre girdiler. Firenklerüñ úalanı daòı çün úılıç 11.zaòmını àÀyetde gördiler, şeyÀùín gibi ki şehÀb zaòmından úaçarlar, terk-i úarÀr idüb533 firÀr yolın ùutdılar. Beyt: 12.
Becest bÀrò zerdÀz nehìb tìà-i kebÿd
Bes Àn bìd bahÀrı ze bìm bÀd-ı òazÀn
533
P. 108a/11. Bu kelime yok.
195
13.
Ve çün çerinüñ úalanı daòı ol óÀleti müşÀhede úıldılar her burc ve bedenden, ki her
birisi bir pulÀd
14.
ùaà gibi-y-idi, kemendler atup çıúdılar ve yoldaşların daòı yuòÀrÿ çekdiler.
Ve sulùanuñ sancaúını 15.yuòÀru534 çıúÀrup óiãÀruñ úulelerinde535 dikdiler. Ve ne miúdÀr çeri ki içerü girdiler, gürz ü gÿpÀl 16.ve çomaú ve nacaú birle ve bilÀ tigin birle ol mülÀèìni úahr idüp öldürdiler ve úapuları açdılar.
17.
Çerinüñ úalanı daòı şehre girdi. Ve çün muóÀãarat
müddetinde şehir òalúı nÀ-sezÀ vü nÀ-lÀyıú sözler
1.
söylemişler-idi, SulùÀn buyurdı ol
gün úıràın eylediler ve úan arúları düze ve deñize aúıtdılar. 2.Ve bunca müddet Baór-i Aòøar, nÿr-i bisÀù-ı aómer gibi oldı. Andan ãoñra çeriye SulùÀn’dan fermÀn irişdi 3.ki úılıçların úınlarına úoyalar ve neheb ve àÀrat ve esìr itmekden àayrı nesne itmeyeler. Biş gün àÀrat 4.ve àanÀyime ve esìr ve tÀrÀc úılmaàa meşàÿl oldılar. Altıncı gün amÀn oldı diyü çaàırdılar ve Anùaliya’nuñ 5.subaşılıàını MübÀrizeéd-dìn Ertoúış Beg’e, ki sulùÀnuñ òÀã úullarından idi ve àurbetde mülÀzi-06.-metinde bile-y-idi ve kifÀyet ve şihÀmet ve ãırÀmet ve rièÀyet-i umÿr ve muóafaôat-ı åuàÿr úılmaúda müdebbir 7.ve meşhÿr-dı, erzÀnì úıldı. Ve buyurdı ki: “Kendü óavÀşìsi ve nüvÀkir-ile şehre girüp şehri 8.bekleye ve úomaya ki baèdeélyevm çeri òalúında kimesne şehrüñ úılıcdan ve tÀracdan úurtulan cemÀèatına 9.el uzÀda.” Çaàırdılar ki her kim ki zìr ü zemìnlere ve delüklere girmişdür ve ùaàlarda maàaralarda
10.
ve
derelerde gizlenmişdür, úorúmayalar ve üşenmeyeler, çıúalar, şehre geleler; her biri evlü evinde ve meskeninde 11.mütemekkin olalar ki àavàa ve àÀret biél-külliye mürtefiè oldı, diyü. Bu sözi işitdükde şehr
12.
òalúı hep ivlü evine geldiler. Andan ãoñra SulùÀn bir müddet anda
iúÀmet itdi ki tÀ her raòne ki
13.
muóÀãarat vaútinde bÀr ve óiãÀrda olmış-ıdı ve mancınıú ùaşı
zaòmınden abdÀn ve bÀrÿ yıúılmış-ıdı,
14.
meremmet olındı ve anbarlara õaòìre úonuldı. Ve
cebeòÀnelere cebe ve esliòa ùoldurdı. Ve kelisÀyı mescid
15.
idüp úÀêì ve òaùib ve imÀm ve
müéeõõin úoyup minber ve miórÀb itdiler. Ve muóÀfıôlar ve óiãÀrları ve nefù
16.
atıcılar ve
zenberekciler ve topcılar úodılar. Ve azdan çoúdan hiç nesne eksük úomayup mecmÿèu müheyyÀ 17.úıldılar.
534 535
B. 80b/8. “yuúaru” P. 108a/15. “úullesine” / T. 52b/13. “úullesinde”
196
Andan ãoñra SulùÀn saèÀdet-ile rikÀb-ı humÀyÿnı Úonıya ùarafına ki Rÿm sulùÀnlarınuñ merkez-i aèlÀm-ı
1.
şehriyÀrı müsteúarr-ı serìr-i tÀcüdÀrıdır, maèùÿf úaldı. Çün
sevÀóilden bir menzil göçdi, nevvÀb ve ekÀbire 2.fermÀn oldı ki derbend aàzında ùurup pençyek alalar, ol bÀzirgÀnlara ki ôulüm itmişlerdi 3.ve bu sefer bìkÀrında bile mülÀzım-ıdılar ve binütleri òÀããa atlardan ve yimekleri maùbaòdan buyurulmış-ıdı, 4.oúıdılar. SulùÀn eyitdi ki: “Sizüñ metÀè ve úumÀşuñuzuñ kemmiyeti ve keyfiyetini nusòa idüp 5.dìvÀna getürüñ, tÀ her ne ki òumsdan óÀãıl olur, size virsünler. Ve eger tamÀm olmazsa Ertoúış 6.Beg’e óüküm yazalar ki anuñ úatındaàı àanÀyimden vire. Ve her ne ki eksük gelürse òazÀneden 7.tamÀm ideler, tÀ anlaruñ mÀllarından azdan ve çoúdan nesne telef olmaya ki o fetó-i mübÀreke ki 8.
İslÀm çehresinde andan naøÀret ve ùarÀvet ziyÀde oldı ve Óaú -teèÀlÀ- èinÀyeti birle ol Àb-rÿy-
i 9.rÿzì oldı sebeb ve bÀèiå anlar-ıdı.” didi. Ve kendüzi ùÀliè-i mesèÿd ve èÀúıbet-i maómÿd birle
10.
dìn-i Muóammediyye’ye revnaúı ziyÀde úılup sÀlimen ve àÀnimen devlet-i refìú ve
saèadeti úarìn göçüp gitdi. Beyt536: 11.
RevÀn oldı baòt u saèadet-ile şÀh
FirÿzÀn-idi çetri şah miålü mÀh. 12.
ÒırÀmÀn dÿtıban reh-i taòtını,
Göge irgürip efser-i baòtını, 13.
Olalar ve erbÀb nÀm u nişÀn
Çü devlet be-dergÀh şÀh-ı cihÀn. 14.
Kemer baàlamış her biri miål-i kÿh
Ki úılıçları kÿha ãalar şükÿh. 15.
Úoniya maórÿsasına537 irişdi ve beşÀret fetói ve538 eùrÀf-ı mülÿki ve òalÀyıúı semèine
irişüp cümle 16.didiler ki: Beyt:
536
B. 81b/9. // T. 53a/19. “EbyÀt:” P. 109a/15. “maórÿsa-i Úoniya’ya” 538 T. 53b/1. “...fütÿó” 537
197
Bu resme úılur ulular işi çün el vere kÀr Ki şÀhlar úılıcından úalur bu resme ÀåÀr 17.
diyü taósìn ve åenÀya meşàÿl oldılar. Çün bÀzirgÀnlar úumaşlarından ellerine girüp 1.
óÀãıl olanı
gösterdiler, eksük gelenini èarø itdiler. ÒazìnedÀr tuómìn ve úıyÀs
ùariúatıyla úıymet itdiler, bahÀlarını edÀ itdiler. 2.Ve her birine bir òilèat bi-úadr-i endÀze ve mertebe virüp óuãÿl-i meúÀãıd ve meróamet birle revÀn úıldı, 3.óükm virdi ki cümle memÀliú-i Rÿm’da ne úadar ki ticÀret idüp yüriyeler bÀc ve èuburi ve àar èavÀrı- 4.-ødan muèÀf ve müsellem olalar. CÀn-ile duèÀ ve åenÀ úılup vaùanlarına müteveccih oldılar ve pÀdişÀhuñ 5.
maèdilet ve meróameti çÀvını èÀlem óudÿdına irişdürdiler. Óaú -teèÀlÀ- anlara raómet idüp
pÀdişÀhumuz
6.
ÒudÀvendigÀr-ı aèôam, seyyidüél-àuzÀti veél-mücÀhidìn úamièuél-kefereti
veél-müşrikìn ôılluéllÀhi fiél-araøìn 7.SulùÀn MurÀd bin Muóammed bin BÀyezìd Òan’ı hemìşe eèÀdì üzerine539 manãÿr úılup zamÀne cebbÀrların 8.ve kefere èÀãìlerin úahru fermÀnıyla õelìl ve maòõÿl kılsun ve -yeróamüéllÀhü èabden úÀle Àmìnen9.
Õikr-i MürÀcaèat-ı SulùÀn áiyÀåeéd-dìn ez-Fetó-i Anùaliyya540
10.
Çün SulùÀn Antaliyya àazÀsından mürÀcaèat úıldı ve ol memleketi biraz müddetdi
Firenk eline Yürük eviyle
11.
düşmişdi, girü fetó oldı. Ve ol memleketüñ ãaórÀları ve bìşeleri Egdìr’den
12.
ve Kürd’den ve èArap’dan ùoldı ve bÀsúÀúlıú-içün anlara kışlaú virildi ve
zamÀnınuñ cebbÀrları
13.
SulùÀnuñ fermÀnına muùiè ve münúÀd oldılar ve her úanúısını ki bir
õerre fermÀna muòÀlefet idüp
14.
èubÿdiyetden inóirÀf ideydi fi-él-óÀl èitÀb èaõÀbıyla ve úahır
depüsi birle tevbìò ve teédìb idülirdi.
15.
TÀ -ùavèan ve kerhen- inúıyÀd ùarìúı sülÿkine iltizÀm
gösterürler-idi ve devlet-i úahire penÀhında óavÀdiå-i 16.zamÀneden úurtılurlar-ıdı. Ve mecmÿè anuñ úapusına gelüp èinÀyet naôarını kimyÀ-yı saèÀdet bilürle-17.-r-idi ve eydürler-idi ki, Beyt: TuvÀn şehriyÀrı ki hengÀm-ı kìn BerÀber úılursın gögi bÀ-zemìn
539
B. 82a/8. // T. 53b/10. “...muôaffer...” B. 82a/10. // T. 53b/12. Başlık bu iki nüshanın belirtilen satırlarından alınmıştır. A ve P metinlerinde başlık yoktur. 540
198
1.
Eger úahruñ ìrişe zülÀle, zülÀl
Ola Àteş-i şìfte bì mecÀl. Eger lutfuñ irüşür-ise eåìr 02.
Odı ãu olıban ùola Àb gìr
CihÀndan o tÀ dÀver-i rÀstin Saña yaraşur padişÀhì nigìn 03.
Çün refèat celÀl kemÀl derecesine irişdi ve noúùa-i iètidÀlde istiúÀmet ùutdı, hìç
kimesnenüñ òÀùırından 4.geçmezdi ki ol devletüñ èuúdesi incilÀl bula ve ol pÀdişÀhuñ evÀmìrü nevÀhìsi ve Àhı ola. 5.Bir èacìb ve àarìb bÀzìçe yüz gösterdi ki: “EõÀ tam emered nÀ naúãa Tavaúúuè-u zavÀlÀn iõÀ úìla tamma” 06.
sırrınuñ mektÿmı ôuhÿra gelüp ièlÀm óükmi ãaóìfesinde ôÀhir oldı. TÀ sulùÀnuñ
himmeti ve bevÀèiå-i 7.himmeti Rÿm bilÀdı àazÀsına Alaşehir Tekÿrı eline müãammam olup óarekete geldi. Ve bu fitnenüñ 8.mÀddesi sebebi olaydı ki Leşkeri bundan öñdin SulùÀn’a İslÀm vilÀyetine çıúmaàa mÀniè olurdı. 9.Ve çün ki çıúdı, salùanat taòtına oturup temekkün buldı. ÒarÀcı göndermekde ve fermÀna imtiåÀl
10.
göstermekde òiõmeti ve selÀmı irsÀl úılmaúda
temÀùül ve tekÀsül úılup ‘Uş bugün, uş yÀrın!’ 11.diyü egler-idi. Bir gün SulùÀn erkÀn-ı devlet ve müdebbirÀn-ı memleketi òÀøır idüp sarÀyı òalvet 12.
itdürdi. Ve anları şeref mükÀlemesine maòãÿã úıldı ve buyurdı ki: “Ol vaútin ki
13.
Leşkerì
iline uàrayup memÀlik-i mevrÿåeye gelürdük, ol daòı bize maènì oldı. Çün Óaú -teèÀlÀ-’nuñ 14.
faølı ve iènÀyeti-y-ile maúãÿdumuza irişdük, anuñ cürmi ve óaùìéÀtından geçüp èafv itdük.
15.
Şimdi daòı iùÀèat ve ùÀèatdÀrlıúdan el çeküp ùuàyÀn ve èisyÀn lafın urur. Eger bu
16.
óÀlüñ
tedarüki ve telÀfìsi olmaz-ise yümkin ki daòı küstÀó olup úudret eli Ànuñ 17.vaóşeti izÀletinden úÀãır gele ve úalan òarÀc güzÀrı gavur begleri daóı cadde-i mütÀbeèat óükminde 1.
münóarif olalar ve inbisÀù ve èisyÀn ôuhÿra getüreler. èÁúiller eyitmişlerdür ki ìşi òïr
görmemek gerekdür 2.ve mevar-ı mÀrı ãınmaú gerekdür, tÀ èÀúıbet tÀ anuñ ejdehÀlıàından peşìmÀnlıú óÀãıl olmaya. Çün 3.furãat müyesser olmış ola, Ànı úaliè ve úamıè itmekden hiç
199
bÀb-ıla tesÀhül itmek yoúdur.” didi. Saà úol 4.begler begi Úayı’dan Aşut Beg, ãol úol beglerbegi Bayındur’dan İbrÀhim Beg ve sÀyir erkÀn-ı devlet 5.eyitdiler: “Her ne ki pÀdişÀhuñ gevher-feşÀn elfÀôından ve dür-efşÀn kelimÀtından biz úullaruñ semèine 6.irişdi, reşk-i óükm-i Skenderì ve zübde-i muóÀsin-i kelime òüsrevì der òıred be güzìni ve hem devr-i beyyine ol 7.
söze inkÀr itmeklik mümkin degüldür.” didiler. Beyt: “Müsellemest miåÀl-i tÿ der ãalÀó-ı cihÀn Zi iétirÀø èuúÿl ü taãarruf-ı evhÀm.” 08.
“Ve lÀkin èÀlemüñ güni ibtidÀsından tÀ pÀdişÀhuñ devleti eyyÀmına degin ki inúırÀø
inúıøÀdan maãÿn 9.olsun her suéÀlüñ cevÀbı ola gelmişdür. Eger pÀdişÀh icÀzet buyurursa biz úullar daòı bu bÀbda eyitdi ki: “Taúrìr
10.
her ne ki maãlaóat ve ãavÀbdan görinür èarø idelüm.” didiler. SulùÀn
11.
úılmaú gerek.” Eytdiler: “PÀdişÀha maèlÿm ve muóaúúaú olsun ki èahd ü
peymÀnı naúø itmeklik èÀúibeti 12.nÀ-maómÿd ve bì-şek òÀtimeti meõmÿm ve şomdur. Ve andı sımaúlıàuñ ãoñı memleket òarÀblıàına ve devlet 13.perìşÀnlıàına mÿcibdür. Eger Leşkeri ùarìú-i çÀkerì ôuhÿra getürmez-ise elçiler ve úÀãıdlar gönderib
14.
vaèd ve vaèìd òaberin dimek gerek.
Ve úulluú şerÀyiùin iúÀmetinde tevaúúuf ve teòallüf iderse èitÀb u anuñ-ıla òavf idüp èöõür dileyüp günÀhına istiàfÀr iderse
15.
èanìf itmek gerek. Eger
16.
èözrin úabÿl idüb, çün igen
temerrüd aşikÀr itmişdür, suçını èafv itmek gerek. Ve eger girü temerrüd 17.ve nifÀú gösterürise ol müøÀyıúanuñ muèÀlecesin muèÀcele ùarìúıyla aòirüéd-devÀé iligi mÿcebince taúdìm 1.
úılup biz úulları úÀb-ı humÀyun òiõmetinde ol ãevabuñ fetóine müteveccih olalum ve ol
diyÀrı -úÀèan 2.ãafãafan- miåÀli úılalum. Ve asÀrı ve idbÀrı ùavúını Rum ve Firenk òiõlÀnı ve şeúÀveti boynına geçürelüm. 3.PÀdişÀh gerekdür ki bir az müddet mübÀreklik-ile ãabr idüp biz úullara mühlet erzÀnì buyura, 4.tÀ görevüz ki elçilere ne cevab virür?” SulùÀn buyurdı ki “Şek degüldür ki müdÀra ve mülÀùifet 5.padişahlıú Àyini ve erkÀnında aãıl muèteber ve rükn-i muèaôôamdur. AmmÀ ãafrÀ ve sevdÀ aòlÀùı àalebesi Leşkeri 6.
dimÀàında àÀlib olmışdur. Aña sengicübin sekkeri ve èunnÀbı fÀyide itmezin. Anuñ müzÀcı
óimÀúatına ve cehÀletine 7.muùùaliè olmışam. Bu óÀlde hiç bÀb-ıla muvÀfıú ve müfìd olacaú degüldür.” Beyt:
200
08.
“Şöyle bulmadı dimÀàında óamÀúatı temkìn
Ki úıla úÀbil-i ıãlaó anı maècÿn ve füsÿn.” 09.
didi ve fiél-óÀl buyurdı meúatìb ve aókÀm yazdılar. Mecmÿè memaliküñ ãaà úolı ve
ãol úolı beglerin
10.
ve sÀyir èaãÀkir eger èadÿ ve EtrÀkine irsÀl olınup işÀret olundı ki ve
mecmÿè istièdÀd ve yarÀà-ı tamÀm
11.
birle dergÀh-ı cihÀn-penÀha müteveccih olalar, tÀ sÀyir
ecnÀd ve èasÀkirü muvÀfaúatıyla küffÀr bilÀdına yönelüp
12.
-yÀ eyyüheén-nebiyyü cÀhidiél-
küffÀra veél-münÀfiúìne veéàluô èaleyhim-541 óükmi muúteøÀsınca nuãret-i dìn-i YezdÀnì 13.ve aèlÀ-yi ièlÀm-ı İslÀmì ciheti-y-içün åebÀt-ı iúdÀmı cümle mehÀmı üzerine muúaddem úılına diyü emr-i aèlÀ mÿcebince
14.
cümle emir ve çeri başları ve Úayı ve Bayat ve Salur ve
Bayındur ve sÀyir boyları542 ve bahÀdurları 15.her ùarÀfdan eyü yaraú ve istièdÀd-ı tamÀm birle pÀdişÀh dergÀhına Úonya ovÀsına Ruzba yazusına óÀøır oldılar543. 16.
HümÀyÿn fÀl ve ferruò-ı rÿz-ile şÀh544
Yüridi ùaraf-ı ãaórÀya ùutup rÀh Òurÿş-ı úös ve nÀy revìden-i òÀk, 17.
Örü ùurdı yazıdan miål-i eflÀk.
Çericiler èalem bÀlÀya çekmiş, Erenler raòt hem ãaórÀya çekmiş. 1.
Bilesince urundu şahsuvÀran,
RikÀbında piyÀde tÀcdÀrÀn. Kemer baàlu ve úaşları küşÀde, 02.
Başında efser-i şÀhì nihÀde.
ÙalÀl545-ı çetr-i meymÿnı şÀh üzre, Ki miål-i ebr düşmiş mÀh üzre.
541
P. 111a/12. Son iki kelime yok. B. 84a/7. // T. 54b/20. “...alpları” 543 T. 54b/22. “...Beyt:” 544 B. 84a/9. // T. 54b/22. “fÀl” 545 T. 55a/5. “ÔilÀl” 542
201
03.
CihÀnı546 úıluban bed, çeşm-i mehcÿr,
Iraúdan çÀvşÀn dirlerdi şevdur, Zemìni bÀr-Àhen eylemiş òam, 04.
HavÀ-y-ile duvÀr olmuşdı hemdem.
Kemer şimşìrlerden zer nigÀrı547, Úuşanup úıldı ãÀn, zerrìn óiãÀrı. 05.
Bu himmetle ki yir üzerinde olan seyr heybetinden havÀda uçÀn èuúÀb ve nusÿr
yüklerin dökerler-idi,
6.
yüriyüp revÀn oldılar. Çün Alaşehir óudÿdına, ki Rÿm’uñ ulu
şehürlerindendür, irişdiler, öñürdü cÀ-07.-sÿslar ve òaberciler rÀyÀtı ôafer nigÀrı óareketin ve èasÀkir cerrÀrı nuhøatin tekÿr leşkeri semèine irişdür-08.-mişlerdi, ol sebebden úarÀr ve ıãùıbÀrı úalmayup feryÀdnÀmeler küffÀr úabÀyiline ve il vilÀyet óükkÀmına ve adalara 9.irsÀl úılmışıdı. Şol miúdar çeri Rÿm’dan ve Firenk’den ve BulàÀr ve Engürüs AlmÀn’dan cemè olup geldiler
10.
ki -lÀ yüèeddü velÀ yuóøÀ ühibet- ve istièdÀd-ı tamÀm birle İslÀm leşkeri úıtÀline
yönüldi. Bu ùarafdan sulùÀnuñ 11.çerileri Türk ve TürkmÀn alpleri ve bahÀdurları Baór-i Aòøarì gibi548 úarcaşup alaylar düzdiler, ışıúlar şuèÀ-12.-èından ve kılıçlar ve çomaúlar barúından gözler úamaşurdı ve atlar kişnemesinden ve süñüler çoúlıàından
13.
Zühre-i Merrìò Àb ve
deñizler èayn-i serÀb olurdı. Beyt: 14.
Çü deprendi yirinden Àhenìn Kÿh,
Zemìne irdi ãÀnı zilzÀli ebnÿh. İki leşker biri birine òançer 15.
Çekìben úalıb ve ãaf ãaf ùurdı yekser.
Tirnek gürzü çÀkÀ çÀk-i şimşìr, Yürüdi549 maàz-ile ve Zühre-i şìr,
546
B. 84a/14. // T. 55a/6. “cihÀndan” P. 111b/4. Son iki kelime yok. 548 P. 111b/11. Bu kelime yok. 549 P. 111b/15. “irirdi” 547
202
16.
áırìv-i kös virmiş merdiye gÿş,
DimÀà-ı zindeyi terk eylemiş hÿş. Erenler tìà-ı berú-efşÀn çekerdi, 17.
Her bir an sÿbesÿ dendÀn çekerdi.
Sinan yüreklere ser tiz úılmış, CihÀnı rÿzi rüstÀòìz úılmış. 1.
Süñüler bÀş üzre bìşe úılmış,
Hezìmet hem mefer endìşe úılmış. Ne úurtulurdı anda şìrden gÿr, 02.
Ne şìr olurdı şimşìrden dÿr.
İrürdi şöyle darè altına per-i tìr, Ki zìr-i perde gül bÀd-ı şeb-gìr. 03.
èUúÀbı ey niçe úanlu òadengüñ
BerÀtın perde yazmışdı pelengüñ. Erenler merg ü cenginden serÀser, 04.
SemÀ dÀmın zemìn cebìni yırtar.
ÓamÀyıllar úılÿban her kişi zìr, Kimi şimşìr ve kimi zaóm-i şimşìr 05.
SulùÀn şeref burcına úonmış güneş gibi raòşÀn, çün laèl-i bedeòşÀn bikter geymiş-idi
ve firÀúdan úubbesi gibi 6.ışıú farúında úomışdı. Büyük balatigin çomaú elinde ve úatı yÀyı úolında ve tìà ü mühenned elmÀsı biline 7.baàlamışdı ve raèd miåÀl òïş şekl ve òıãÀl tÀzı ata binmiş-idi. Beyt550: 08.
Tek Àver berú seyr ü bÀd kirdÀr
Òaceste zÀà çeşm-i kebk reftÀr
550
B. 85a/10. Bu kelime yok.
203
09.
Sebk-i òìyzì ki çün berdÀştì bì551
KirÀn ter bÿdì ez ki bÀd bÀvì 10.
RÀh encÀmı ki çün menzil552-i berìdì
Ze tìzì bÀd gerdiş rÀnedidì 11.
Binüp úalbde ùurmış-ıdı. Çün ol savÀşda süñü ve oú cengi ve çomÀú serzenişi firÀvÀn
oldı. 12.SulùÀn àÀyet àayretinden óisÀm-ı óamiyyet úuşanmışdı niyÀmendin çekdi ve bir óamley-ile savÀş ãafını yarıb
13.
seóÀb-ı seyl-Àb vÀdì-yi şaèÀbdan revÀn eyledi. Ve şol deñlü kefere-i
fecereden úatl idüp pelìd cüååelerini
14.
ùopraàa bıraúdı ki aòzÀb-ı şeyÀùìn öñinden gür gür
úaçar-ıdı. Ve çün maèrekede düşmanuñ úalbine
15.
irişdi. Gördi, Tekÿr leşkeri ùurmış andan
úılıcı dirìà idüp ejdehÀ kirdÀr-ı afèì süñüyi eline aldı,
16.
ki düşmÀnuñ gözi zümrüd gibi ùaşra
sıçraya, muúÀbil yüridi ve Leşkeri’ne óamle idüp ãadme-i ÿlÀda aña gösterdi. Ve at arúasından götürip yire bıraúdı. SulùÀn’uñ
17.
ùÀmmetüél-kübra çehresini 1.
nökerleri ve òÀãeki
úulları dilediler ki inüp vücÿdını maóv ideler; SultÀn úomadı, buyurdı ki
2.
girü atına
bindürdiler ve koyıvirdiler. Çün Leşkeri’nüñ çerisine maèlÿm oldı ki Tekÿr menkÿb 3.oldı òÀyib ve òÀsir inhizÀm yolın ùutdılar ve sinüp úaçdılar. SulùÀn’uñ çerisi nehb ü àÀrete meşàul 4.oldılar. ÚaøÀyıla SulùÀnuñ òaãekileri ve cümle silaódÀrları ve cÀndÀrları SulùÀn’ı òalvet úoyup 5.yaàmaya meşàÿl oldılar. NÀgÀh bir Firenk SulùÀn’a muúÀbil düşdi. SulùÀn ãandı ki kendü 6.óaşem manãÿrındandur, aña iltifÀt itmedi, anı defè itmege silÀó istièmÀl itmedi. Çün 7.SulùÀn’dan geçdi at başın dönderdi ve bir óarbe êarbesi-y-ile SulùÀn’uñ nÀzenìn rÿóını firdevs-i 8.berrìne ulaşdurdı ve Ànuñ ÀlÀtı ve esbÀbını divşürib bir bölük Rÿm kÀfirleriyle, ki úaçup 9.gide yürürler-idi, anlara úarışup gitdi ve Leşkerì òiõmetine vardı. Çün Leşkerì ol
10.
giyimi gördi,
bildi ve ãordı ki: “Bunı úandan getürdüñ?” CevÀb virdi ki: “Bunuñ 11.ıssını öldürdüm.” didi ve “Bu giyimi üzerinden tamÀm ãoydum ve bir çoú Rÿmlar ki òiõmetüñe
12.
geldüm.” didi.
Leşkerì eyitdi: “Şimdi ol ölüyi varup bulup baña getürdi bilür misin?” didi.
13.
Eyitdi:
“Getüreyim.” didi. Çerisinden birúaç bahÀdurları anuñ-ıla gönderdi ve vardılar, SulùÀn’uñ 551 552
P. 112a/9. Bu kelime yok. T. 55b/12. “meclis”
204
muùahhar 14.úalbini götürib Leşkerì úatına getürdiler. Çün gördi fiél-óÀl bildi ve aàladı buña ve èavìl
15.
aàaz idüp sirişk-i òÿn-Àb gözlerinden ruòsÀrı üzerine revÀn úıldı. Ol óÀlüñ
tÀbinden 16.deróÀl buyurdı ki Firenk’üñ diriyle derisin yüzdiler. Çün beglere ve çeri serverlerine maèlÿm oldı
17.
ki SulùÀn şehÀdet derecesin buldı ve
saèÀdeti rÀyeti ve iúbÀlı çetri menkÿs ve müsülmÀnlıàuñ amÀli
1.
amÀnìsi maèkÿs oldı
serÀsìme ve òìze ve óayrÀn úaldılar. Ve cihÀn-bìn gözlerine rÿzi rÿşen gice gibi 2.maôlÿm ve tÀrìk oldı. Mecmÿèısı èazìmeti àanìmet ãayup -ve men baòiye yerÀsihi fe-úad rabeóa-y-ile èamel kıldılar 3.ve gitmege ve úaçmaàa yüz ùutdılar. Ve Leşkerì’nüñ çerisine yine intièÀş ve irtibÀş óÀãıl oldı, ehl-i İslÀm’uñ
4.
münhezimleri ardına düşdiler. Ve çoúluú òalú ol
derbendlerde ve derelerde kimi úatl 5.ve kimi àarú ve kimi çÀmura batmaúdan helÀk ve telef oldılar. Ve bir bölük beglerden Çaşnigìr İyibe ve áayra 6.gibi esìr ve destgìr idüp Leşkerì úatına iletdiler. Çün İybe, SulùÀnuñ mübÀrek cesedini gördi 7.feryÀd idüp aàladı ve yüzini sulùÀnuñ úademine sürdi. Leşkerì buyurdı İyibe’nüñ elin şaşdılar 8.ve aña tesellì virdi ve Alaşehir eùrÀfında olan MüsilmÀnlardan bir úaç nefer getürdüp SulùÀnuñ 9.cesedin müşk ve gülÀb birle muùahhar ve muùayyeb úıldurdı ve müsilmÀnlar meúÀbirinde èÀdet resmince 10.defn itdürdi. Bu vÀúıèa ve óÀdiåe Àòir oldıàından ãoñra Úonya’ya iletdiler, cedleri künbed-
11.
-
òÀnesinde úoyup RıêvÀn’a teslim itdiler. Beyt: Bu resme durur çarò-ı nÀ pÀyidÀr, 12.
Ki bilmez çeri ne, nedür şehriyÀr.
İrüp pìr ü yigit dimez hep biçer, Girür úana úanı ãu gibi içer 13.
Õikr-i PÀdişÀhì-i SulùÀn èİzzeéd-dìn KeyúÀvus553
14.
Çün SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’üñ eceli defter-i şehÀdet òatmiyle iòtitam buldı ve àazÀ
cihÀd yolından
15.
meèÀdu èaraãÀtına müteveccih oldı, -éÜlÀéike-hümü éã-ãıddìúÿne veéş-
553
B. 86b/5’te yer alan bu başlığın yeri A ve P nüshalarında boştur. T. nüshasında ise başlık daha uzundur ve müstensih hatası olarak 57a/8. satırda yer almaktadır. Altında anlatılan konu itibariyle B nüshasındaki yeri doğru görünmektedir: T. 57a/8. “...bin Keyòüsrev ve Fütÿó ki Der EyyÀm-ı Devlet-i Ï Şüyÿh-ı Be-dÀfet”
205
şühedÀé- zümresine münòariù oldı. Memleket 16.èarusı berkidi, ÒudÀ óükmi yüzinden ki devlet evinüñ úavÀèidü ve salùanat-ı kÀşÀnesinüñ øavÀbitini
17.
-Et-taèzìmü li-emriéllÀhiéş-şefaúahü
èalÀ òalúiéllÀhi- óüsni kifÀyeti birle mümehhid u müéeyyed úıla, muèaùùal úaldı.
1.
ve
niôÀm emn-i vilÀyet ve refÀhiyet-i raèiyyet anuñ maèdilet-i umÿri úıvÀmıyla maøbÿù ola, mühmel úaldı. Devlet 2.eyvÀnı müdebbirleri ve memleket bistÀnı muóÀfıôları meşveret ve dÀnışıú úılmaà-içün cemèiyet ve úurıltÀy itdiler. 3.Saà úol, ãol úol begleri Úayı ve Bayat ve Bayındur ve Salur uluları dirilüp ùÀnışıú itdiler ki, 4.èİzzeéd-dìn KeykÀvÿs’ı, èAlÀéaéd-dìn KeykubÀd ve CelÀleéd-dìn Keyferìdÿn bu üçinden úanúısın iòtiyÀr ideler, bu üç 5.şehzadeden taòtı úanúısına teslìm úılalar? NÀgÀh tedbìr-i maãÀliói müùÀlaèından ùulÿè úıldı ve savÀb-ı 6.
àayb óicÀbından çehre gösterdi. Nuãreteéd-dìn Melik Óasan bin İbrÀhìm Marèaş Melìki, ki
óÀtem-i õekeri 7.ùomÀrı anuñ seòÀveti zamÀnında ùay olmış-ıdı ve mekÀrim-i aòlÀúı nefaòÀtı èarãa-ı ÀfÀúı èaùùÀr külbesi belki 8.nevbahÀr nesìmi gibi muèaùùar ve muùayyeb úalmış-ıdı, eyitdi: “èİzzeéd-dìn KeykÀvus ulu oàuldır hem èÀúil ve kÀmil 9.ve bahÀdurdur, hem Oàuz töresinde daòı aàa varken iyine serverlik degmez, pÀdişÀhlıú SulùÀn èİzzeéd-dìn’e 10.
lÀyuúdur.” didi. Mecmÿè ekÀbir ve begler ve ulular ol söze taósìn itdiler ve ittifÀú-ıla
Úonya’dan Úayãariyya’ya
11.
teveccüh itdiler ve anda irişicek ekÀbir ve serverlerden birini
Melik èİzzeéd-dìn òidmetine554 MalÀùıyya’ya gönderdiler.
12.
Ve tiz iriş diyü müsÀraèat ve
mübÀderet úıldılar. Çün kÀãid MalÀùıyya’ya irişdiler, ekÀbir ve ulularına
13.
àazÀ ve aóvÀlin ve SulùÀnuñ
şehÀdetin ièlÀm itdi. Cümle ittifÀú-ıla melik úatına vardılar ve aóvÀli
14.
èarø itdiler, aàlayup
àazÀ ve bekÀ şerÀyiùin yirine getürdi. Üç günden ãoñra begler ve ulular devlet nevbeti 15.óuãÿli ve salùanat manãıbı ve ãavlı-y-içün tehniyyet ve mübÀrek bÀd úıldılar ve andan göçüp biş günde
16.
Úaysariyya’ya irişdiler. Begler ve serverler ki óÀøır olmışlardı, Gedük’de istiúbÀl
itdiler ve andan ièzÀz
17.
ve èaôamet ve tabcìl ve celÀlet-i tamÀm birle şehre geldiler ve meliki
salùanat taòtına geçürdiler, direm dìnÀr
1.
üzerine saçu saçdılar. Üç günden ãoñra SulùÀn
beglerüñ yÀs ùonın çıúarmaàa emr itdi ve her birine 2.mertebesi miúdÀrınca òilèat ve teşrìf ve ãalÀt ve meróamet buyurdı. KÀffe-i òavÀã ve èavÀm ãulùÀnuñ elin 3.öpüp müşerref oldılar ve 554
T. 56b/16. Bu kelime yok.
206
her biri mertebe ve menÀãıb menşÿrların tecdìd itdi ve tımÀr ve emlÀk ki iltimÀs 4.itmişlerdi, itdiler. İcÀbete maúrÿn olup her biri meknet ve istiôhÀrı miúdÀrınca mÀh-rÿ úullar ve úır-05.nÀúlar ve altÿn bedreleri ve èArabì ve Türkì atlar tertìb idüp bişkeş çekdiler. Maóall-i úabÿlde düşüp åÀúı ve òalvet òÀneye 6.ve òÀzÀniye ve Àòÿra teslìm olındı ve àazÀ tehniyyete mübeddel olup èìyş ve èişrete meşàÿl oldılar, bu fikirde-y-idiler 7.ki DÀruél-melik Úonya’ya èazm itdiler ki nÀgÀh òaber irişdi ki Melik èAlÀéaéd-dìn’i Ùoúat’dan çeri ve cemèiyet tamÀm 8.bu yaña teveccüh itmişdür diyü. Dükelisi serÀsìme ve òayrÀn oldılar ve ol óÀlüñ tedbìrinde sergerdÀn úaldılar555. 9.
Õikr-i Resìden-i Òaber-i VefÀt-ı áiyÀåeéd-dìn Keyòüsrev be-Semè-i èAlÀéaéd-dìn556 10.
Çün SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev’üñ vefÀtı òaberi SulùÀn èAlÀéaéd-dìn
KeykubÀd’uñ semèine irişdi ki 11.Toúat’da-y-ıdı, üç gün taèziye rüsÿmin ve raziyet merÀsimin merèì úıldı. Melik Muàiåeéd-dìn ÙuàrulşÀh’ı, ki
12.
Erzeniér-Rÿm meliki ve èammusı-y-ıdı ve
aralarında èahd u mìåÀú müstaókem omış-ıdı ve Lìfÿn ErmenistÀn
13.
Tekÿrına KÀãıdlar
gönderdi ve Úayãariyye’yi aña adadı. Ve Ôahireéd-dìn İli PervÀne’yi daòı mevÀèìd òvÀb birle 14.
kendü havÀdarları milkine úoydı ve her ùarafa mektÿblar ve elçiler mütevÀtir gönderdi. Çün
15
Rÿm çerilerinüñ varlıàı Oàuz ve Türk ùevÀyifidür ve her vaútde ki çeriler basılup iúlìmler
fetó
16.
olmışdur, Oàuz ùÀyifesi birle olmışdur. Her ùarìú-ıla, ki mümkindi, ekåer EtrÀk’ı
kendüye dö-17.-nderdi ve àalebe çeri cemè idüp cemèiyyet tamÀm birle Úayãariyya’ya teveccüh itdi ve kardaşını muóÀãarat itmege
1.
ihtimÀm úılup çoú müddet ve zamÀn
ãavÀş ve münÀzaèa ve muóÀãarat uzandı ve adlu beglerden 2.ve çericilerden iki tarafdan çoúluú òalú telef oldı. Ve hìç bir ùarafdan maúãÿd çehresi müşÀhede 3.olmaz-ıdı. Ve şehre ve óiãÀr òalúına èacz ü iøùırÀr irişdi. Şöyle ki: “SulùÀn’uñ daòı mübÀrek 4.mizÀcına øacr u melÀlet müstevlì oldı. Ve ol muóÀãaratuñ sÿreti farùından melik ve SulùÀn-içün 5.BerÀéat sÿresin oúıdı ve ol óükm-ile ki SulùÀn’uñ Ôahìreéd-dìn İli PervÀne’ye evlÀdın bì nihÀyet 6.èinÀyeti vÀr-ıdı ve anlaruñ arasında çoú èahd ü mìåÀú olmış-ıdı ve óÀli anuñ òilÀfınca 7.müşÀhede úılurdı. Ve vefÀ
555
B. 87b/6. “...veés-selÀm” // T. 577a/7. satırda bu kelimelere ek olarak “...veés-selÀm èalÀéd-devÀm” Başlık A ve P metinlerinde yoktur. T. nüshasında müstensih hatası olarak 57a/8. satırda yer almıştır. Aşağıda anlatılan konu itibariyle başlığın 56b/1. satırda olması gerekirdi. 556
207
yirine cefÀ görürdi, bu iki beyti kendü úarìóasından imlÀ ve inşÀ úılup 8.şikÀyet varaúına yazup ùaşra PervÀne’ye gönderdi. RubÀèi: 09.
Şemèum ki bu dem yazdı ve dögündi tenüm
Hiç olmadı bir gice òandÀn dehenüm. 10.
PervÀne, ki yÀr-ı àÀrum olmışdı benüm,
RÀøì ki uralar boynumı düşe bedenüm. 11.
Çün muóÀãarat mükÀbedeti zamÀnına aòir ôÀhir olmaz-ıdı ve mahãÿru manãÿrdan
belürmezdi, şol
12.
begleri, ki Maórÿse-i Malaùıyya’da òiõmetinde olurlardı, MübÀrizeéd-dìn
ÇÀvilì Beg’i ÇÀşnigìr ve Zeyne-13.-éd-dìn BeşÀre’yi Emìr-i Áòÿr MübÀrizeéd-dìn BehrÀmşÀh Emìr-i Meclìs bunları úatına oúıdı “Bu iş úÀtı uzandı ve çoúluú
14.
ve bu bÀbda bunlaruñ-ıla meşveret itdi. Ve buyurdı ki:
15.
òalú telef olurlar. Benüm rÀyuma şöyle sanc olur ki dün
buçuàında şehrüñ úapusın aça-16.-vuz ve taècìl ve segirdime kaçavuz, kendüzimüzi Úonya şehrine bıraúavuz. Ol muèaôôam şehr-ile yardımıyla murÀdumuz óÀãıl idevüz didi.
17.
arúalanup uç nevÀóìsi begleri ve çerileri 1.
Ulular eyitdiler pÀdişÀhuñ óükmi rastdur
ammÀ bir iş ki mekr u óiyle maèruôına yaúìn gelmiş oldı, 2.aña iètimÀd itmek olmaz. Ola ki Úonya’ya varmayavuz óissÀd ve iødÀduñ çerisi ve úırÀsı çoàalmışdur. 3.Ola ki yolda bize ôafer bulalar ve Melik öñdin gidüp helÀk eline düşevüz. Eger pÀdişÀh birúaç vaút 4.ãabr ve åebÀt gösterür-ise ümìddür ki merÀret tecerrièinüñ muúaddemisi ãabr-ıla óalvet netìcesi óÀãıl 5.olup murÀdumuz müõÀkına irişe ki -Eã-ãabrü evvelühü mürrün meõÀúatühü ve lÀkinne Àòirühü aólÀ
min el-èaseli-. Çün 6.CelÀleéd-dìn Úayãara, ki Úayãariyye’nüñ óÀkimi ve şıónesiydi ve SulùÀn şehid òiõmetinde àÀyet kifÀyet 7.ve dehÀsı birle ki vÀr-ıdı, müteraşşió-i meziyyet-i aómÀd ve müteveşşió-i mezìd-i iètimÀd olmış-ıdı, bu maènì maèlÿm 8.oldı. anuñ gitmesi menèinden taèallül gösterdi557. RÀst çün zülf-i şeb beşÀne zedend 9.
Raúam kefere bir zamÀne zedend.
557
P. 115a/8. “...Beyt:”
208
SulùÀn òiõmetine geldi ve sarÀyı òalvet itdürdi ve eyitdi:
10.
“Bu úul şöyle işitdüm ki
şÀh-ı cihanuñ -óÀşa li-éllÀh- ki bunuñ gibi nÀ-ãavÀb endişeyi óÀùırı eşreflerine SulùÀn bu óalden aãlÀ ve rÀésÀ melÿl olmasun. Ve daòı bunuñ gibi fikri ki
11.
óuùÿr úılmış,
12.
bì-nevÀlıú ve bì-
sÀmÀnlıú mÿcebìdür558 ögine ve diline getürmesün ki bu úuluñ òÀùırına bir 13.tedbir düşmişdür ki eger anuñ-ıla èamel olınursa ümìddür ki bu èuúde inóÀl bulup maùlÿb-ı
14.
èarÿsì çehresi
óicÀbından yüz göstere.” didi. SulùÀn eyitdi: “Tedbìriñi èarø it, işideyim.” 15.didi. CelÀleéd-dìn eyitdi: “SultÀn içerü óaremine girsün ve òavÀtìni muòaddarÀtuñ cilÀblarından
16.
bir úıymetlü
nesne, ki ErÀmine559 úatında dañsÿú ola, getürsün ben anı alup bu gice maúãÿd teyessür içün 17.
ùaşra iledeyim. Ôann-ı vÀåıúdur ki murÀd óÀsıl ola.” didi. SulùÀn anuñ fikri mÿcebiyle içerü
1.
óaremine girdi ve úız úarındaşından bir
dastÀrce aldı ki anuñ úıymatı on iki biñ altÿn-ıdı ve getürüp 2.CelÀleéd-dìn Úayãar’a virdi. Ol gice bir úaç nefer úul birle úarañuda şehirden ùaşra çıúdı 3.ve dizdÀra ısmarladı ki: “Ben girü gelince úapudan gitme ki úapuyı açasın benüm avÀzum 4.işidüb.” didi ve gitdi. Ve CelÀleéddìn Lìfÿn Tekÿr’uñ ordısına giderdi. NÀgÀh 5.ùÀlÀya ve úaravula sataşdı úaøÀyıla ùalÀya nevbeti ol gice Lìfÿn’uñ-ıdı. Çün Lìfÿn’uñ òalúı 6.Kayãar’ı ÀvÀzından ve sözinden bildiler ki hemìşe Úayãariye’den Sis ve Tarsÿs’a varış geliş 7.ve dostlıúları vÀr-ıdı, eyitdi: “Tekÿre benüm geldügüm òaberin bildürüñ.” didi, bidürdiler. Çün
8.
bu òaber Tekÿr’üñ semèine irişdi,
òÀãekilerinden birini -ki dÀyim andan Úayãar katına gelür 9.ve giderdi- gönderdi, eyitdi: “Var, bu óÀlüñ óaúìúatin bilüp gel.” didi. Çün gelüp gördi, gelmişdür.” didi. Tekÿr istiúbÀl itdi ve ièzÀz ve tebcìl
10.
varıb “Óaúìúat, Emìr CelÀleéd-dìn
11.
ùaúdìm úılup muãÀfÀt ve mevÀlÀt
şerÀyiùin yirine getürdi ve alup serÀperde ve çadırına girdi.
12.
“Tekÿr-ıla bir ulu ìş bÀbında sözü vardur, eger òalvet olurısa
CelÀleéd-dìn Tekÿr’e eyitdi: 13.
èarø ideyüm.” didi. Tekÿr
işÀret itdi, cümle òadem ve óaşem ùaşra gitdiler. CelÀleéd-dìn eyitdi: “Tekÿr’e 14.maèlÿmdur ki Selçÿkiler memÀlikinden hiçbir memleket Tekÿri müşÀreket úılacak degüldür. Pes
15.
ne
lÀzumdur ki Tekÿr bu bÀbda zaómet çeker, eger Melik Muàìseéd-dìn-ise úarındaşı mülkin ùaleb úılur ve her çi 16.Melik èAlÀéaéd-dìn KeykubÀd’dur, atası yirin ùaleb úılur. Pes bu güft ü
558 559
P. 115a/12. Bu kelime yok. P. 115a/16. “Ádem”
209
gÿyı ve cüst ü cÿydan Tekÿr’e
17.
arada ne óÀãıl olur? Pes àÀyet muóabbet ve meveddet
sebebinden şöyle maãlaóat görürem ki kendüzüñi
1.
bu fÀyidesüz varùadan ùaşra
çıúarasın ve varıb kendü meliküñ muóÀfaôatı ve kendü òudÀlıàına 2.meşàÿl olasın diyüp ol cevÀhirle muraããaè olmış dastÀrceyi öñinde úodı ve eyitdi ki: 3.“Melik bunı naèl bahÀ-y-içün úabÿl itsün, úıymatı on iki biñ mıãrì altÿndur.” didi Ve daòı Tekÿr’e 4.maèlÿm olsun ki, çün Tekÿr irte çerisi-y-ile göçüp gide ben mültezim olurum ki çün 5.memleket SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvÿs’a muúarrer ola on iki biñ müd taòıl Tekÿrüñ
6.
úalèalarına õaòire-y-içün ve
ùavarlarına èalef-içün ErmenistÀn’a gönderelüm ve SultÀn èahd idüp 7.and içsün ki salùanatı müddetinde Tekÿruñ mülkine ve úalèalarına maøarrat irgürmeye. MÀdÀm 8.ki Tekÿri èuhÿd ve mevÀåìú üzerine vefÀ-úıla, dostluú günden güne arañuzda müstaókem 9.ola. Tekÿr çün aòbÀrı işitdi ve ol cevÀhiri gördi CelÀleéd-dìn’üñ maèúÿl naãÀyióini 10.úabÿl mesÀmièi birle istimÀè úıldı ve eyitdi ki: “Benüm göñlüm şol vaútin muùmaéìn olur ki 11.
benüm emìnüm daòı SulùÀn óaøreti òiõmetine vara ve bu resme and vire.” CelÀleéd-dìn
eyitdi: 12. “Evvel Tekÿr èahd idüp and içsün ve nÀme yazıb kendü adamısıyla SulùÀn óaøretine 13.
varalum.” didi. Tekÿr bì taóalluf560 and içdi ki: “SulùÀn-ı èalem èİzzeéd-dünyÀ veéd-dìn
14.
pÀdişÀhlıàı müddetinde benüm úalèalarum ve şehirlerüme Àsìb ve zaómet irgürmeye ve
Ànuñ manãÿrı
15.
èasÀkiri ve óişemi teàallup ùarìúıyla benüm memleketüme müdÀòalet
itmeyeler. Ol nesne üzerine ki
16.
Emìr CelÀleéd-dìn taúrìr itdi, vefÀ göstere ve ol bÀbda
èahdnÀme göndere. Ben-daòı bu maúÀmdan
17.
bir èillet gösterib destÿr-ile kendü milkümden
yaña müteveccih olam.” didi. CelÀleéd-dìn
1.
Tekÿr’üñ Àdemi-y-ile şehre vardı. Çün SulùÀn óaøretine irişdi,
SulùÀn’a maúãÿdı óuãÿline 2.beşÀretin itdi. Tekÿruñ Àdemini561 getürip el öpdürdi ve müşÀfahat aóbÀrın söylendüp 3.ki bigi sevkendnÀmeyi èarø itdi. SulùÀn ol òaberden şÀdumÀn oldı ve SulùÀn’uñ kendü 4.desti óaùùı-y-la Tekÿr’üñ maúãÿdı mÿcebince sevkendnÀme yazıldı ve tekÿrüñ 5.Àdemine òilèat ve ãılat virdi. Aòşam olıcaú úapuyı açup viribidiler. Çün Tekÿr sevkend- 6.-nÀmeyi müùÀlaèa úıldı ve úÀãıdu muşÀfaha òaberleri, ki SulùÀn dimişdi, semèine 560 561
B. 90a/2. // T. 58b/5. // P. 116a/13. “...bì-tavaúúuf” P. 116b/2. “Àdemisini”
210
irişdürdi. 7.Kendü òademi ve òaşemi serverlerine buyurdı ki: “Hem bu gice àavàa ve àalebe itmeyüp göçüñ. 8.Şöyle gidelüm ki güneş ùuluè itdügi vaútin Develü óudÿdından geçmiş olavuz.” 9.didi. Pes develerin ve úatırların yükletdiler ve atların eyerleyüp mecmÿè óaşemi òademiyle 10.şöyle gitdiler ki irteye degin Develü óudÿdından geçüp İrmen óudÿdına irişdiler. İrtesi Melik
11.
Muàìåeéd-dìn ve Melik èAlÀéaéd-dìn KeykubÀd’a òaber itdiler ki:
“Tekÿruñ ordusı çadurların boş
12.
úoyup gitmişler.” didiler. Her biri bu óÀlden ùaña úalup 13.
endìşe fikir deñizine ùaldılar ve biri
birinden mütevehhim ve òÀyif oldılar. Melik èAlÀéaéd-
dìn sandı ki “Ol ùÀéife úardaşıyla hem-dÀ-14.-sitÀn oldılar ve dilerler ki iótiyÀl ùarìúıyla beni kardaşum eline esir ideler.” Melik
15.
içün úaãd idiserler, beni anuñ-içün
Muàìåeéd-dìn eyitdi “Úardaşlarum baña Erzeniér-Rÿm-
16.
mekrÿ òadìèatiyle bu araya çekmişler ki beni girüftÀr
idüp ol daòı ol gice úarañuda 17.göçdi ve úaçup gitdi.” Çün Melik èAlÀéaéd-dìn KeykubÀd Melik Muàìåeéd-dìn’üñ ordusı
1.
yirin irte
olıcaú müflisler ucı gibi çeriden boş gördi ve kendü ve cemÀèatın daòı ùÀàılup her bir yaña 2.
gitdüklerin bildi, óayrÀn ve sergerdÀn oldı. Ve şehürden daòı bunlar ùaàılduàına 3.şÀdumÀn
olup beşÀret çaldılar. Rÿyin buràular ÀvÀzı göge ve ãaórÀya yanúu virdi. Ve bahÀdurlar 4.ve alpler şehrden çün Melik èAlÀéaéd-dìn’üñ çerisin ezgürdiler, úapuyı açıb ùaşra çıúdılar ve çoú 5.
òalúı mecrÿh ve dutsaú úıldılar ve baèøını helÀk itdiler. Ve Melik èAlÀéaéd-dìn ol óÀli
müşÀhede úıldı, 6.at başın dönderip Engüriye562 yolın ùutdı ve úaçdı. Çün Engüriye’ye irişdi, úalèaya 7.girüp Engüriye úalèasını aldı. Ol şehrüñ mümneèat ve óiãÀneti birle vÀåıú ve müstaôhir oldı. 8.SulùÀn èİzzeéd-dìn ol şÀdumÀnlıúdan Úayãariyye’den ùaşra çıúup şÀdumanlıú külÀhın 9.hevÀya atıb563 döndi ve rÀbat-firÀzlıú ve düşman-güzÀrlıú meydÀnında şÀdumÀnlıú çevgÀnıyla 10.feraó topın oynadı. Ve ùaşra ordu úurıb oturdı ve cümle sÀà úol ve ãol úol begleri 11.
ve Úayı ve Bayat ve Bayundur ve Salur uluları ve alpleri òiõmetine geldiler. Cümlesine aàır
teşrifler 12.ve ãalat ve òilèatlar virüp meróamet ve nüvÀzişe maòãÿã úıldı. Ve pervÀneliài Emìr CelÀleéd-dìn 13.Úayãar’a ve ãÀóib dìvÀnlıú ve emvÀli defÀtìrin ÒvÀce Bedreéd-dìn ÒorÀsÀnì’ye, ki òaù ve belÀàat
14.
ve inşÀ ve siyÀúat ve óisÀbda Rÿm memÀlikinde naôìri yoà-ıdı, virdi. Ve
562
“Ankara”, bk. İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, I, s. 139. 563 P. 117a/9. “...yine”
211
inşÀ ve mektÿbÀtı ÓvÀce 15.Faòreéd-dìn èAliye-yi Tebrìzì’ye ki ol daòı òaù ve belÀàatde cihÀn-ı fÀnì içre åÀnìsi yoà-ıdı. 16.Ve on iki defÀtir, ki dìvÀn-ı vizarÀtda maèrÿfdur, her birin bir üstÀdu mÀhire teslìm úıldı.
17.
Ve şehirlerden her biri bir bege virdi: Nigide’yi Zeyneéd-dìn Besari’ye
ve Malatıyya’yı ÓüsÀmeéd-dìn Yÿsuf’a
1.
ve İblistÀn’ı MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì Beg’e
virdi. Çün Ôahireéd-dìn İli PervÀne Melik èAlÀéaéd-dìn
2.
òiõmetinden müfÀreúat itdi,
Negide’ye vardı ve Negide şehrinüñ aèyÀnı ve ahalìsini mÀl ve nièmet 3.virüp inèÀm ve ikrÀm úılmaà-ıla kendüye muùiè itdi. Ve anlaruñ göñüllerini denÀnìr ve teşrìfÀt
4.
beõli birle
fermÀnına maókÿm ve kendüye dost úıldı. Ve eéimme ve dÀnişmedleri cemè idüp aşlar ü óidamÀt 5.kıldı. İcmÀè-ı eéimme ve kÀffe-i raèiyyet óuøÿrında òalúa eyitdi: “Eger SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ çerisi şehri 6.muóÀãarat itmege gelüp baàlara maøarrat irüşdürürler-ise ve imlÀki òarÀb ideler-ise ki ol vaút 7.ben yÀ manãÿr veyÀ maúhÿr olam. Benüm baàlarum ve imlÀkum sizüñ mülkiñüz ola.” didi. Bu óiyle ve 8.efsÀn-ile bir müddet anda iúÀmet itdi ammÀ Negide’nüñ çumarÀ ve obÀşı564 anuñ etbÀèına òayli cefÀ iderlerdi. 9.Fikr itdi ki: “Şimdiki vaúitde, ki henüz şehri muóÀãarat itmege kimesne gelmemişdür ve bu 10.ùÀéife-yi cÀfiye bunuñ gibi küstÀòlıúlar iderler, eger bu gün yÀrın muóÀãarat olıcaú olursa óÀl
11.
nice olacaúdur?”
didi, andan göçdi ve Luluva kalèasına ilticÀ úıldı. Anda daòı ùuramadı, Sis
12.
yolından ŞÀm
diyÀrına èazm itdi. Çün Óaleb yaúınında TelbÀşir adlu bir yire irişdi, òaste oldı
13.
ve bir úaç
günden ãoñra fevt oldı ve defn itdiler. Andan ãoñra Zeyneéd-dìn BeşÀre’yi Emìr-i Àòÿr Negide 14.
şehrine èazm itdi ve Negide’nüñ ahÀli ve aèyÀnına fünÿn iósÀn ve ikrÀm gösterip nüvÀòat
15.
úıldı ve İrmen Tekÿrı Lìfÿn’a Àdemiler gönderdi muèÀraøalar ve münÀzaàalar’uñ òayib ve
òÀsır olup
16.
itdi. Leyfÿn
gitdüklerin ve Salùanat SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvus’a muúarrer olduàın ièlÀm
17.
Tekÿrı Ànuñ cevÀbını çoúluú armaàanlar ve hedÀyÀ ve tuófe birle tÀzì atlardan
ve altÿn gümiş avÀnı
1.
ve saàraúlardan ve sıúarlÀt filÀrlarından irsÀl úıldı.
Çün SulùÀn Úaysariye ve tavÀbièi mühimmÀtından 2.fÀrià oldı, memleketi müddeèiyle zaóamÀtından òÀlì gördi, AúsarÀ ùarafına müteveccih oldı. Aúsara’nuñ uluları 3.ve aèyÀnı çetrü hümÀyÿnu ve bÀrigÀh-ı meymÿne istiúbÀl úıldılar ve firÀvÀn saçu saçdılar ve şÀdìlıú úıldılar 4.
ve cümle Ànuñ vilÀsına iltizam gösterdiler. Çün ol zamÀnda ekåer EtrÀk ol eùrafda
564
T. 59a/23. “ulubaşı”
212
mütemekkin olmışlar-ıdı, 5.cümle fermÀnı muùiè ve münúÀd oldılar. SulùÀn bir úaç gün anda iúÀmet idüp şerìf õatına istirÀóat 6.irişdürdi. Andan DÀrüél-melik565 Úonıya’nuñ hocaları ve muèteberleri ve aèyÀnı şehri bezeyüp 7.Àyìn baàladılar ve úañlılar üzerinde köşkler düzetdiler. Ve sÀzlar ve muùribler ve fityÀn ve nevbetciler-ile 8.Obrÿú’da SulùÀn’ı úarşıladılar ve iclÀl ve taèôim ve tevúìr ve tekrìm-i tamÀm birle SulùÀn’ı şehre getürdiler 9.ve salùanat serìrine geçürdiler ve şahvÀr gevherler niåÀr itdiler. Ve çoúluú úurbanlar ol nièmetüñ şükrÀ-10.-nesiiçün Óaú yolına fidÀ itdiler ve óaúúaél-úudum yüz biñ aúçe ve biş biñ úızıl altun ve yüz pÀre zerbeft
11.
kemòÀ ve yüz elli pÀre aùlas ve otuz baş at ve yigirmi baş úatır ve elli baş biserek
deve getürdiler, çekdiler,
12.
cümle maóall-i úabÿl düşdi. Andan ãoñra SulùÀn anlardan ièÀde-i
úasem diledi, SulùÀnuñ rÀyi ve niyeti
13.
mÿcebince and içdiler. Andan SulùÀn buyurdı ki her
birinüñ emlÀú ve aúùaèı iókÀmını 14.tecdìd itdiler ve zindan dutsaúlarını azÀd itdiler. Ve cümle ulular ve muèteberlere òilèat ve teşrìf geyürdiler.
15.
Ve envÀè ve nièam ve şiylÀn dökilüp
yidiler ve òÿb úoòulu şerbetler ve kımız ve úımran ve şarablar içdiler.
16.
Ve bir hafta tamÀm
şürüp müdÀm ve nefsÀnì leôõÀt istifÀsına bezmü òusrevÀnì ve istimÀè-ı taàÀnnìye566 meşàÿl oldı-17.-lar. Andan ãoñra SulùÀn memleket umÿri temşiyetine şurÿè úıldı. Ve eùrÀf memÀlike meútÿbÀt ve fermÀnlar
1.
irsÀl úılup maúÀãıdı teysìrinden ve mÀréib óuãÿlinden tesellì
òaberlerin viribidi ve Ucì ve Gürcì eùrÀfı 2.EtrÀki’nüñ beglerin Salùanat dergÀhı òiõmetine daèvet itdi ve anları daòı muúÀãıd ve mÀmülleri 3.óuãÿli şerefi birle müstaôhir úıldı. Cümlesi gelmekde mübÀderet ve müsÀbeúat gösterüp ve salùanat
4.
óaøreti òiõmetine müteveccih
oldılar. Çün gelüp irişdiler, her biri menzilet ve mertebesi miúdÀrınca şeref 5.teúarrüp bulup nüvÀzişe maòãÿã oldılar ve menÀãıb beglikleri aókÀmın tecdìd itdiler. 6.Ve memleket niôÀm bulup tevò itdi. SulùÀn daòı èadl ü dÀda meşàÿl olup fÀriàuél-bÀl oldı.
565 566
B. 92a/2. // T. 59b/14. “...Úoniya’ya èazm itti.” P. 118a/16. “aàÀniye”
213
7.
Õikr-i MekÀrim-i AòlÀú ve Óüsn-i ÓiãÀl-i SulùÀn èİzzeéd-dìn KeyúÀvÿs567
SulùÀnı èİzzeéd-dìn KeykÀvÿs bir pÀdişÀh-ıdı ki -hablì mülken lÀ yenbaàì lÀ óaddin
08.
min baèdì- 9.anuñ eyyÀmı ve zamÀnı naãìb olmış-idi. Şeklü ve òulúı àÀyet òob ve meràÿm ve òulúı yavlaú èaôìm 10.ve maùlÿb ve seòÀ ve keremde eli seóÀb kaùaratı gibi bì-óisÀb ve zìrekligi Müşterì568 úarañu gicede
11.
pürtÀb ve òaùù ve inşÀ belÀàatda bì naôìr ve şecÀèat ve alplıúda
miål-i Rüstem dilÀver ve cihÀngìr
12.
ve aòlÀúınuñ medÀyió ve meóÀmidinde èArap ve èAcem
memÀliki vÀãıfları vaãfında mübÀlıàa úılurlar-ıdı 13.ve eydürürler-idi ki, Beyt: 14.
ÒudÀ yegÀnÀ ber vefú rÀy-ı EflÀùÿn
TerÀ ÒudÀ-yı zibihr-i meãÀlió-i cumhÿr BeyÀferìdez iúbÀl ãÿretet pes ez Àn Óulÿl-i kerd der ü cihÀn Behmen ü ŞÀpÿr ÇenÀn ki rÀó-ı be-şaòã-ı piyÀle naúl küned 15.
Pes ez müfÀriúat ï ze úÀlib-i enkÿr
Õi gerd òayl tÿ meşÀù-ı kÀn-ı èÀlem-i úuds Küşend àÀliye-i óüsn kerd èÀriø-i óÿr569 16.
Ve ekåer cevÀyizi ferÀyiøi ãÀyirdi şuèarÀya ãıla virmekde himmet-i èÀliye birle emr
idüp kendüzini
17.
ol bÀbda úÀãır bilürdi. Şemseéd-dìn Ùabas -raómetuéllÀhi- maófil güninde
SulùÀna medó inşÀ úıldı. 570
1.
äanÀyiè ve bedÀyiè selÀsetinden SulùÀn àış úıldı ve ol
medóÿñ ãılası èivaøı-y-içün, çün inşÀ ve 2.siyÀúatda daòı mÀhir-idi, Rÿm memÀlikinüñ emir-i èÀrızlıàın, ki çeri defterleri manãıbıdur, aña
3.
mufavvaø úıldı. Ve àÀyet hüner perver
olduàından Ànuñ dergÀhı erbÀb-ı feøÀyıl ve aãóab-ı fünÿn birle 4.arÀste-y-idi. Ve Ànuñ devleti eyyÀmında àazel-òvÀnlar ve ehli ùarab meràÿb u maùlÿb-ıdı, şöyle ki, her 5.ãÀóib-rÿó-ı ebuél-
567
B. 92b/6. ve T. 60a/7. satırda yer alan bu başlığın bulunduğu satır A ve P nüshalarında boştur. B. 92b/9. // T. 60a/10. “...gibi” 569 T. 60a/16. “...cÿr” 570 B. 93a/2. // T. 60a/18. “áÀyet...” 568
214
fütÿhı ve her nedìm-i İbrahim’i ve her gÿdekì Rÿdekì ve her bì-zübÀnı èacìbüéz-zamÀnı olmışıdı. 571 06.
Ol devrede eczÀ-yı türÀbuñ êarbı
Şöyleydi ki raúã ururdı õerre hevÀda 07.
Ve lÀkin dÀmını cìbü MÿsÀ gibi ùÀhir ve èafet içinde èİsÀ nefesi gibi zühd ü taúvÀ
felekinde zÀhir-idi. 8.Fütÿtı libası An-NÀãır li-dìniéllÀh òilÀfeti òiõmetinden giymiş-idi ve mürüvvet cÀmını -úul in küntüm tuhibbÿna-09.-éllÀhe feét-tebièÿnì yuóbib-kümüéllÀh- şarÀbòÀnesinde içmiş-idi. Ve dÀyim himmeti diyÀrı ve bilÀdı fetóine ve iødÀdı ve 10.óasÀdu kamèına ve memleket ziyÀde olmasına ve yeñi vilÀyetler açılmasına maãrÿf úılmış-ıdı, şöyle ki her 11.
óikayeti mevøıèında irÀde olına. Ve her tımÀr ve melik, ki Ànuñ dìvÀnında bir kimsenüñ
adına muúarrer ola-y-ıdı, 12.ebedüéz-zamÀn tebdìl ve taàyìr olınmazdı. Oàul oàula nesilÀ baèdi nesl úalurdı. Ve Ànuñ mübÀrek zamÀnında
13.
kızlıú ve belÀ vü àam ve nedam yoà-ıdı ve emn
ve amÀn ve erzÀnı ve rÀóat ifùÀr-ı cihÀnda muùlaúuél-èinÀn 14.olmış-ıdı. Ve anuñ èadl ve siyÀseti çÀvı çün FÀsilyÿs Leşkerì semèine irişdi şemèi mÀnendi 15.
harÀs tÀbından ürmege başladı. èÁúıl ve ãÀóib ray úişilerini óÀøır itdi ve bu endìşe 16.bÀbında
anlaruñ-ıla meşveret úıldı ve eyitdi ki “Bize Sulùan èİzzeéd-din’üñ mürÀsilini iftitÀóını taúdìm itmek gerek? Ve ol çerinüñ èöõrüni ki bizüm rıøÀmuz aña maúrÿn degüldi
17.
nice 1.
ne
resme dileyevüz?” didi. Ve baèøı eyitdiler “Niteme ki FÀsilyÿs úÀtile siyÀset buyurdı ve saóat kerìmine 2.ol töhmetden berÀt óÀãıl oldı bu maènÀ hïd muóaúúak ve muúarrerdür ammÀ èaúıl ve òürrem oldur 3.ki Çaşnigir Ayéibe, ki bunda òiõmetüñdedür, aña inèÀm ve iósÀn idüp úoyıvirüp
4.
nüvÀziş kılasın. Ve begenilmiş tuófe ve armaàanlar ve meràup ve maóbÿb
dañsuúlar, ki aókÀmı úavÀèid ü dÀd 5.ve teékìd-i mübÀnié-i ittióÀd mÿcebi ola müheyyÀ úılasın. Ve úapuñ mülÀzımlarından birisi-y-ile Seyfeéd-dìn 6.murÀfaúatında SulùÀn dergÀhına gönderesin. TÀ Seyfeéd-dìn vaóşeti ve èadÀveti àubÀrı defèinde 7.vasÀùat ve sufÀrat úıla, ki ol salùanat sarÀyınuñ òavÀããından ve ol dÿd-ı mÀnuñ mürebbìlerindendür, 8.ol bÀbda saèy-i dirìà itmeye, ki ola ki maóall-i úabÿlde vÀúiè olup rıøÀ semèiyle iãfÀ olına. 9.Ve egerçi èözri ièÀde
571
P. 119a/5. “olmış-dı” / T. 60a/23. “...Beyt:”
215
10.
itmeklik teõkìr-i zenb ve çerìmedür, lÀzım görmek gerek andan ãoñra bize
cemèiyet ricÀl
cemè itmege úıtÀli ciheti-y-içün iştiàÀl göstermek gerek eger bu visÀyil birle
11.
muãÀlaóat
ùarìúi yüz gösterür-ise -fe-hüveél-murÀd - ve eger mümÀnaèat úılup muóÀrebet bünyÀdın eydürler-ise bÀrì
12.
biz kendü işümüzden fÀrià olmış olavuz.” didiler. Bu rÀy FÀsilyÿs’a ve
Ànuñ erkÀn-ı devletine
13.
ãavÀb görindi. Pes úıymetlü hedÀyÀ ve tuófe åemìn firÀvÀn, ki
evhÀm-ı kitÀb-ı cihÀn anuñ øabùı 14.ve óasbilÀnından óayretde úalalardı, õerr ü åemìn ve bedreyi sengìn içi ùolu altÿndan ve altÿn gümiş
15.
avÀnı ve siúarlÀt filÀrları ve müõehheb firengì
úumÀşlar ve elvÀn ve envÀè kemòÀlar572 ve aùlaslar tertìb
16.
úılup bir ilçi-y-ile, ki feãÀóat-ı
beyÀn èaõÿbet-i lisÀn-ıla Rum bilÀdında ve diyÀrında meşhÿr-ıdı, 17.Seyfeéd-din mürÀfaúatıyla gönderdiler ve Seyfeéd-dìn’üñ òÀùırını geregi gibi ele alup göñlin
1.
òïş itdiler. Şöyle ki
be-küllì mücellÀ ve muãaffÀ olup ol meãÀlióa iltizÀm gösterdi. Ol ilçiler-ile 2.SultÀn òiõmetine müteveccih oldı. Çün İslÀm óudÿdına irişdiler, Seyfeéd-dìn öñürdü SulùÀn 3.dergÀhına èazìmet úılup müsÀraèat ve mübÀderet gösterdi. Ve şeref-i dest-i bÿsa irişdi ve Rum 4.ilçileri varduàın ve òaberlerinüñ òülÀãasın ièlÀm úıldı. Ve ol àubÀrı, ki SulùÀn’uñ 5.òÀùırına úonmış-ıdı, elùÀf istièùÀf Àsìtini birle silüp dÿr itdi. Ve SulùÀn ol vaóşet 6.àubÀrından òÀùırın muãaffÀ úılup atası züriyyeti muãìbetin úaøa ve úadere óavÀle úıldı ve bu mevèıôa birle 7.müteèèıô oldı. -MÀ
éeãÀbe min muãìbetin fiél-arêi ve lÀ fì enfüsiküm illÀ fì kitÀbin min úabli 8.en nebrÀhÀ inne õÀlike èalÀéllÀhi yesìr-. Ertesi anlaruñ-içün bÀr-i èÀm buyurdı cümle ümerÀ ve sipÀh 9.óÀøır oldılar. Ve buyurdı ki óÀcibler Àyìn ve şükÿh birle SulùÀn’uñ taòtı öñine getürdiler 10.ve taèôìm-içün yir öpdürdiler. Ve risÀlÀt ve müşÀfahÀtların iblÀà kıldılar ve tuófe ve òiõmeti ve selÀmı,
11.
ki getürmişlerdi,
çekdiler ve iledüp òazÀyine teslìm itdiler. Maómidet ve irtiøÀ maóallinde vÀúiè oldı. 12.Ve çeşn ve bezm buyurdı ve ilçileri meclìse óÀøır itdiler ve çehre-yi ãabÀóat ve zübÀn-ı liyÀúÀt birle anla-13.-ruñ-ıla mükÀleme kılup söyleşdi. Ve envÀè-ı iósÀn-ı òüsrevÀnì ve elùÀf-ı şÀhÀniye anları maòãÿã 14.kıldı. İrtesi òalvet buyurdı, selÀmlıú ãuffasını òalvet itdiler. Ve anları ve ekÀbir ü aèvÀn-ı salùanatı 572
15.
óÀøır itdiler ve mülk ve devleti mühimmÀtı ve müãÀliói bÀbında söyleşdiler ve
T. 61a/1. “úumaşlar”
216
SulùÀn’a Melik Rÿm FÀsilyÿs
16.
rıøÀsı mÿcebince and virdiler. Ve FÀsilyÿs-içün şöyle ki
selÀùìnüñ èÀlì himmetlerine lÀyıú ola 17.òazÀne ve ıãùabıldan armaàÀn ve tuófeler tertìb itdiler. Ve girü ve Emìr Seyfeéd-dìn’i Çaşnigìr Ay-ibe’yi
1.
ol risÀlete mevsÿm kıldılar, tÀ ki
mürÀcaèat úılup mühimmÀtı geregi gibi yirine getüre. FÀsilyÿs’a 2.erkÀn-ı salùanat ve bÀrigÀh-ı devlet rıøÀsı muúteøÀsınca and vire ve SulùÀn Şehìd’üñ şaòãı muùahhar
3.
ve úÀlibi
muèaôôımeyni Darüél-melik ÚonyÀ’ya ilede ve ÀbÀ ve ecdÀdı civÀrında laóde teslim ideler. 573
Seyfeéd-dìn-i 4.İbiye574 hedÀyÀ ve tuófe ve armaàÀnları alup Rum ilçileriyle revÀn
oldı. Çün kendü memÀliki 5.óavÀlìsine irişdiler, öñürdi FÀsilyÿs’a bir kişi gönderib iyş-i murÀd mÿcebince muúarrer olduàın 6.ve Emìr Seyfeéd-dìn girü resm-i risÀlet-ile bile geldügin ièlÀm itdiler. Çün yaúìnraú irişdiler, FÀsilyÿs 7.istiúbÀl itdi ve tevúìr ve taèôìm şerÀyiùini maóall-i nihÀyete yitürdi. Ve beõl-i nièam ve farù-ı keremden eksük 8.úomadı. İrtesi bir òoş meclìs Àraste idüp sÀz ve lehv ve èıyş ve èişrete ve ùarÀb levÀzımı bÀbında mübÀ-09.-laàa úılup òoş çeşni ve úonuúlıú úıldı. Ehl-i İslÀm ve Rum ùarìúınca aşlar ve büryÀnlar ve kebÀblar bişürtdi. 10.
Ve òïş-güvÀr şarablar, altÿn ve gümìş avÀnì ve bÀdiye ve muraããaèat úadeóler-ile enhÀr gibi
revÀn itdi575 11.Ve maúÀãıd óuãÿli ve salùanat cülÿs-ı vüãÿli-y-içün beşÀret çÀldurıb şÀdìliú itdi. Ve sev- 12.-kend-nÀme mÿcebince, ki salùanat óaøretinde kitÀbet olmış-ıdı ve SulùÀn and içmişıdı, ol daòı
13.
Emìr Seyfe-
úasem yÀd idüp İncìl ve Òirustïs’a and içdi ve evvel virdügi teşrìfüñ øaèfınca
14.
éd-dìn’e inèam ve iósÀn idüp emvÀl ve cevÀhir-ile müstaôhar úıldı. Ve SulùÀn
Şehìd’üñ tabu-15.-tıyla giden óuffÀô ve fuúarÀya tÀ defün olınca ãadaúa-y-içün yigirmi biñ altÿn virdi ve anuñ mübÀrek 16.heykelini iletmege mülki seróaddine varınca bile çeri úoşdı. Ve Emìr Seyfeéd-dìn Ayibe576 ilçiler girü bile
17.
döndiler ve dergÀh-ı òiõmetine
vardılar ve muúarrer olmış óiúÀyÀtı mükerrer úıldılar ve iki cÀnibden sürÿr ve óubÿr 1.
vüfÿrì birle maèmÿr oldılar. Çün SulùÀn’uñ çüååesini Úonya’ya iletdiler ve ceddi ve atası
2.
úardaşı yanında defn itdiler. İrtesi SulùÀn ziyÀrete vardı ve otuz biñ altÿn FÀsilyÿs 3.virdügi
altÿna iøÀfet idüp baèøını anda óuffÀô ve ùalebeye ve fuúarÀya tefrìúa itdiler ve baèøını 573
B. 94b/11. // T. 61a/21. “Emìr...” B. 94b/11. // 120b/4. “Ayéibe” 575 T. 61b/4. “oldı” 576 B. 95a/10. “Ayéibe” 574
217
4.
medÀris ve òÀn-úÀh ve zevÀyÀya gönderdiler ve bÀkìsin eùrÀf-ı memÀlike ve şehirlere irsÀl
úıldılar. Ol 5.yirlerde daòı müstaóaúlar ve erbÀb-ı èirfÀn ve eãóÀb-ı ìúÀna tevzìè itdiler. Ve bir nevbeti cünbeti anda mülÀzım 6.úodı ve úızıl aùlas berkistüvÀnì birle her Àõine gün müretteb úılup ùutarlar-ıdı. Ve FÀsilyÿs ilçilerini 7.inèÀm ve iósÀn-ile şÀkir kılup vaùanlarına gönderdi ve kendüzi pÀdişÀhlıú ve maèdilete meşàÿl oldı. 8.
Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvÿs be-CÀnib-i Engüriyye ve MuóÀãarat-ı Maórÿãe-i BirÀdereş Melik èAlÀéaéd-dìn577 09.
Çün bir müddet bu nameù üzerine kerÀmet şÀd-revÀnı SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvus
salùanatı eyvÀnına 10.mebsÿù úaldı. Ve memÀliküñ mühimmÀt ve meãÀlióı maøbÿù oldı ve baòtı taótı cihÀn-ÀrÀ ùalèat-ı
11.
ferrì birle ÀrÀyiş buldı. Ve memÀlik ve mesÀlik mÀlik ve sÀkinleri
hümÀyÿn ôılli yümni-y-ile ÀsÀyiş
12.
buldılar. Ve maèdileti envÀrınuñ şuèÀèı ve emin ve
amÀnında fÀriàüél-bÀl ve müreffehüél-óÀl oldılar. Ve dergÀh-ı
13.
èÀliyesi mülÿk ve selÀùìn
vürÿdı ve vüfÿdiyle izdióÀm buldı. Ve saà kol ve ãol úol beglerin
14.
Úayı ve Bayat ve
Bayındur ve Salur serverlerin úatına oúıyup serÀy-ı salùanat ve bÀrigÀh-ı èizzetinde 15.
müşÀveret ve tedbìr itdi. Ve bu ùÀnışuú ve kenügÀc eånÀsında mübÀrek dilinden bu kelÀm
16.
geçdi ki “MÀdÀm ki kardÀşum Engüriyye’de ola ve ol maúÀmda, ki tamÀm berk ve muókem
yirdür,
17.
anda mütaóaããin úala. Bize emn ve firÀà küllì óÀãıl olısar degüldür. Ol fitne
mÀddesini úaùè itmekligi ferÀyıø-ı
1.
umÿr ve levÀzım-ı meãÀlió-i cumhÿrdan ãaymaú
gerekdür ve tÀ ol óiúÀyetden bize ferÀàat tamÀm óÀãıl 2.olmayınca hìç bir mühimme daòı şürÿè itmemek gerekdür.” didi. Cümle ittifÀú-ıla ol fikri ãavÀb görüp 3.taãdìú ve taósìn úıldılar ki her ne ki padişÀh buyurdı èayn ve kifÀyet ve maóø-ı maslaóatdur
4.
diyü Àferìn úıldılar ve
eyitdiler578: “Fikrünüñ ãufóasındadur maófÿô Cümle naúış ãaóìfehÀè-i ezel
577 578
B. 95b/3. T. 61b T. 62a/5. “...Beyt:”
218
05.
Õihniñüñ ãÀfı nÿrì úÀtında
Dìde-i ÀfitÀba düşdi sebil 06.
Òod zamÀn-ı eleste didi úamÿ,
Óıãmuñuñ ‘LÀ!’ sözi beliyye bedel. 07.
Bu úulluàu taúdìm itmege, şöyle ki pÀdişÀh buyura, muùÀvaèat kemerini cÀn biline
baàlamışuz ve baãìret 8.baãarını fermÀn meåÀlì-çün munùaôır úılup iòlÀã úademi üzerine ùurup ùururuz didiler. 9.MektÿbÀt579 ve aókÀm beglere ve meliklere ve boy beglerine ve ùarafdÀrlara ve uç beglerine revÀn
10.
itdiler ki yarÀà ve istièdÀd-ı tamÀm birle salùanat bÀrigÀhı
èubÿdiyyetine èazìmet kılalar ve az müddet içinde 11.çoúluú çeri saà úol ve ãol úol ve Türk ve Rum ve AèrÀb ve EkrÀd ve İrmen çerìleri cümle Úonıya
12.
ãaórÀsına óÀøır oldılar ve SulùÀn
cebeòÀne ÀlÀtı ve muóÀrebe ve muóÀãırat isbÀbı ve iórÀú 13.ve eòrÀbı edevÀt ve ÀlÀtından fÀrià olmış-ıdı. TÀliè-i mesèÿdı birle Engüriyye óudídına müteveccih
14.
oldı. Melik èAlÀéaéd-dìn’e
Sulùan èİzzeéd-dìn KeykÀvus’uñ èazìmetini ièlÀm itdiler. BÀru ve óiãÀru aókÀmına 15.ve çeriyi ihtimÀmına ve şehir òalúınuñ òÀùırların rièÀyet itmege ve anlaruñ-ıla èahd ü peymÀnı tecdìd 16.
itmege meşàÿl oldı. Ol bÀbda mübÀlaàa úıldı. Çün SulùÀn Engüriyye’ye irişdi, 17.ol gün çeri
ãaflar ve alaylar çekdiler. Şunuñ gibi tertìb ve heybet-ile òiramÀndur ve dìde-i
1.
uluél-
abãÀr şehri çepçevre óiãÀr itdiler. Emìr MübÀrizeèd-dìn Candar èÌsÀ ve úarındaşları şehrden 2.meydÀna çıúdılar, ol sebebile ki MübÀrizeéd-ìn Candar èÌsÀ Beg-ile Necmeéd-dìn Candar BehrÀmşÀh 3.Sivas’da oàlanlıú èahdinde mekùebde òuãÿmet düşmüş-idi, dÀyim biribiri-y-ile muòÀãemet ve èadÀ-04.-vetde idiler. MübÀrizeéd-dìn èÌsÀ meydÀnda avÀz-ile çaàırup Necmeéd-dìn’i MübÀrizeti muúÀtele ve meydÀna 5.daèvet úıldı. BehrÀmşÀh, SulùÀnèİzzeéd-dìn òiõmetinden icÀzet diledi ve meydÀna èazm itdi. İki òaãım 6.bir birine irişdiler ve bì dirnek çün şìr ü pelenk süñü-y-ile cenk itdiler ve mÀr-ÀsÀ süñülerini Mÿsevì 7.ejderhÀ gibi bir birinüñ cÀnı úaãdına bìcÀn úıldılar. Ve saóra-yi Firèavn gibi ıøùırÀba ve Nemrÿd odı gibi 8.iltihÀba gelüp mütevÀtir òaãmÀne óamleler biri birine úıldılar ve hiç vech-ile àÀlib maàlÿbdan ôÀhir o-09.-lmazdı ikisinüñ daòı süñüleri pÀre
579
B. 96a/6. // T. 62a/10. “Pes mektÿbÀt...”
219
pÀre ve rìze rìze oldı ve hiç birine òaùÀ irişmedi. NÀçÀr el
10.
eyer úurubısına urup datoslar580
çıúardılar ve aàır çomaúlar-ıla çÀkÿç demürci örsine doúınur
11.
gibi biri birinüñ ışıàına ve
cebesine dögüşdiler. Girü581 èÀciz ve úÀãır úalup úÀhir maúhÿrdan 12.ôÀhir olmadı. Dilediler ki úılıçları úınından çekeler ve münÀzaèat ve òuãÿmeti fayãıla irüşdüreler. 13.Melik èAlÀéaéd-dìn şehir úapusında-y-ıdı buyurdı ki Emìr MübÀrizeéd-dìn èÌsÀ’ya çaàırdılar, çün 14.çavuşlar ÀvÀzı úulaàına irişdi, mürÀcaèat kılup döndi, Melik èAlÀéaéd-dìn úatına şehre 15.vardı. Necmeéd-dìn BehrÀmşÀh daòı SulùÀn èİzzeéd-dìn òiõmetine vardı ve SulùÀn anuñ ãabÀtı aúdÀ-16.-mına ve tehevvür iúdÀmına Àferìn úıldı. Ve óamalları red itdügini ve ãadamları defè itdügini ol muòÀãamatda
17.
òiãmÀna taúdìm úılmışdı, begendi. Ve òÀã òilèat buyurdı ve nièmet virdi ve 1.
mertebe ve maóallini ziyÀde
itdi. Evvel bahÀr evvelinden ikinci bahÀr evveline degin
bu ùarìúa muúÀtil ve muóÀrebete olırdı ve mancınıúlar 2.atılup derkÀr ve şehir óiãÀr olmış-ıdı. SulùÀn şehre berÀber buyurdı ki medrese bünyÀd 3.úılalar, ol niyeti üzerine ki eger şehir fetói müsellem ve müyesser olur-ısa aña evúÀf úoya ve ùalebe ve fuúahÀya
4.
kifÀyet idicek
müéennet cemiè cihÀtdan müheyyÀ úıla. Ve eger şehir fetó olmayıcaú olursa iúamet-içün sarÀyı 5.düzmiş olavuz, didi. Çün Engüriyye müstaóliã oldı, èahde ve neõre vefÀ gösterdi ve çoúluú 6.emlÀk aña vaúf itdi. Ve çün nevbet SulùÀn èAlÀéaéd-dìn’e degdi anı yıúmaàa ve evúafın ibùÀl 7.itmege óükm itdi. Ve henüz bünyÀdı bÀkì ùÿrÿr. Yine söz evveline varalum her beg bir ev yapdurdı. 8.Ve her kimüñ ki mükneti yoà-ıdı ve òayme ve òargÀha daòı eli irmezdi, yir altında kendüleri-çün birer 9.ev kazdılar ve atlarına ve ùavarlarına yir düzdiler. Ve ol úış bu resme pÀyÀne irürdiler. Çün güneş 10.noúùa-yı iètidÀle irüp nev-bahÀr bÀzÀrı revÀc buldı ve çemeni ãaónı kalbe-yi gevher fürÿş ve hevÀ pür
11.
òurÿş
olup ravøa-yı èarÿsları çilügirlige ve bÀd-ı ãabÀ yirdedürlige ve ùuyÿr menÀbir-i eşcÀr üzere òuùbe-12.-òvÀnlıàa ve belÀbil åebÀkÀt úuãÿr-ı eşcÀrdan nidÀé nüvÀè -fe-subòÀneéllÀhi òìne
tümsÿne ve óìne tüãbióÿn-
13.
aàÀz itdiler. Şehir sÀkinleri ve maóãÿrlarına èacz ü ıøùırÀr ve
úıllet-i õaòÀyir øarÿreti óadden geçdi.
14.
Biri biriyle söyleşüp eyitdiler ki “Bizüm işümüz bu
bi-çÀralıúda bir kezden elden gitdi. Ve SulùÀn’ı
580 581
15.
medrese binÀ itdügi ol cihet-içündür ki
T. 62b/4. // P. 121a/10. “debbÿslar” P. 121a/11. “Ve”
220
16.
kardaşınuñ fÀside efkÀrını münhedìm úıla ve şehri ala ve
leşkere bundan riólete icÀzet
virmeye. Bize bu teõellülüñ taóammüli hìç lÀzım degüldür. Ve Melik èAlÀéÀéd-dìn KeyúubÀd 17.
daòı mürüvvet ve diyÀnet ıssıdur. ŞÀyed ki bizüm mükÀbedet ve èinÀmuza şefúat ide gelüñ 1.
ittifÀú-ıla òiõmetine
varalum.” didiler ve cemè olup òiõmetine vardılar. Eyitdiler ki
“Melike maèlÿmdur ki biz úullar bir yıl müddeti 2.oldı ki şehriyÀruñ hevÀdÀrlıàı ciheti-y-içün óiãÀr zaòmetin çekerüz. Ve hiç bir yirden imdÀd ve muèÀvenet 3.müşÀhede itmezüz. Ve intiôÀr óadden geçdi. Eger şehri óürmet-ile teslìm itmezsevüz şol deñlü øaèìf 4.ve nÀtuvÀñuz ki hìç şübhesüz muóÀãara şehri cebren ve kahran alurlar. Çün tasalluù tíà-ıla alalar, yaúìndür ki 5.úavì ve øaèìf ve vaøìè ve şerìfe abúÀ ve muóÀbÀ olacaú degüldür. Eger biz kullar bu óÀletüñ iótirÀzı-çün şehri 6.teslìm idersevüz, maèõÿruz.” didiler. Melik èAlÀéaéd-dìn buyurdı ki “Gerçek eydürsiz ve girçeklik
7.
ve ãavÀb yolına
yürürsiz. Ben bu bÀbda dükeliñizden òacil ve şerm-sÀrum. Eger kardÀşum-ıla şarù ve èahd 8.
olursa, ki bizüm cÀnumuza maøarratı irişmeye ve size daòı maãÀdırat ve muvÀòadet úılup
müzÀóamet 9.irgürmeye, bu bÀbda kelÀm-ı úadìme úasem yÀd idüp sevkend-nÀme göndüre, ol vaútin hìç şehri 10.teslìm itmekden yigrek maãlaóat yoúdur.” didi. Şehrüñ muèteberleri çün bu icÀzeti ve ruhãÀtı Melik
11.
òiõmetinden buldılar, feraó ve şÀdìlià-ile ùaşra çıúdılar, dernek ve
ictimÀè idüp bir faãìó ve çerüb zübÀn
12.
úÀãidi Emìr Seyfeéd-dìn Ayéibe ÇÀşnigìr òiõmetine
gönderdiler ve amÀn dilediler. Emìr Seyfeéd-dìn çün
13.
bu hikÀyeti işitdi, fi-él-óÀl SulùÀn
òiõmetine vardı ve aóvÀli èarø itdi. Ve úÀãıdı dest-i bÿs-ile
14.
müşerref úıldı. Çün úÀãıd òaber
ve risÀletin edÀ idüp şehr òalúınuñ Melik èAlÀéaéd-dìn bÀbında şefÀèatin
15.
ièlÀm itdi. EsÀrìri
surÿr-ı cebìn-i mübÀrekinden ôuhÿr itdi. Ve farù-ı meserret ve şÀdımÀnlıàından devlet 16.
beglerini saà úol begler begi ÓüsÀmeéd-dìn Çoban Beg ve ãol úol begler begi Úızıl Beg, ki
ièÀôam
17.
ekÀbir aèvÀn-ı mümÀlik-diler ve keåret-i etbÀèı ve mÀl582 ve ricÀl birle müstaôhir
olmışlardı ve her biri muóÀsin-i aòlÀú
1.
birle şehre-yi ÀfÀú olup úapuları muúaããıd
èulemÀ ve müveyyil-i fuøalÀ ve melce-i sitem resìdigÀn cihÀn olmuş-ıdı.
2.
Ve hemìşe
himmetlerini úaùiè dÀbir kÀfir üzerine maãrÿf úılmışlar-ıdı, daèvet úıldı ve óÀli anlara didi. 3.
Ve cümle bu óikÀyÀtuñ istimÀèınden òürrem ve şÀdÀn oldılar ve sulùÀnı àılÀô ve şidÀdend
582
B. 98a/7. // T. 63a/21. “...ve eşyÀé”
221
içmege 4.taórìã itdiler. And içdi ki hìç tÀvìl-ile Melik èAlÀéaéd-dìn’e ve erkÀn-ı devletine terkìne ve tÀcìkine, 5.ulusına kiçisine maøarratı irmeye. Anı fÀriàüél-bÀl úılup úalèalarından birine ki aña iètimÀdı ola ve yirine 6.ve gerek yarÀàın ve esbÀbın geyÀsìden ve döşekden ve maùèÿm ve menkÿódan hìç birinden dirìà itmeye. 7.Ve şehir aèyÀnına daòı müdÀfaèat ve mümÀnaèatlar-içün, ki itdilerdi, müvÀòaõat úılmaya ve taèarruø buyurmaya ve èahd-08.nÀmeleri ol bÀbda yemìn itdükden ãoñra kitÀbete getürdiler kendü eliyle tevúiè idüp 9.ÚÀãıd’a teslìm úıldı. Çün ÚÀãıd şehre vardı ve óÀli ièlÀm itdi, şehir aèyÀnı sulùÀnuñ ièlÀmu
10.
ve
sancaúlarını dilediler. Emìr Seyfeéd-dìn Çaşnigìr Áyibe’yi istediler. Emìr Seyfeéd-dìn daòı óaøret-i
11.
salùanat penÀhì óükmi birle cebelü ve geymelü urındu ve çeriyle sancaú ve rÀyet
pÀdişÀh şehri alup şehre girdi
12.
ve èaôamet ve óişmet-i tamÀm birle úalèanuñ úullesine naãb
itdiler ve şehr ehlinüñ ulusına ve kiçisine
13.
istimÀlet virüp mevÀèid-i òÿb birle müstaôhir
úıldılar ve Melik èAlÀéaéd-dìn’i salùanat sarÀyında şehr
14.
aèyÀnından birinüñ evine naúl
itdürdiler ve üzerine müvekkeller úodılar. Andan ãoñra Emìr Seyfeéd-dìn
15.
şehrüñ aèyÀnı ve
muèteberlerini sulùÀn òiõmetine iledüp selamladup el öpdürdi ve istiàfÀr
16.
diliyle iètiõÀr
gösterdiler. Ve her birisi müretteb ve menziletine göre mükerremete maòãÿã oldı. Çün 17.şehir òalúı endìşe ve úorúudan emìn ve muùmaéìn oldılar, Emìr Seyfeéd-dìn salùanat óaøretinden 1.
iltimÀs itdiler ki şehre varup anlaruñ-ıla mevkeb niåÀrın cemè ide. Ve irtesi, çün èalem
ãubh-u afaf maşrıúdan 2.ùuluè úıldı ve afÀú-ı ôulmÀniyeyi nÿrÀnìye mübeddel úıldı ve şehrüñ muèteberleri Emìr Seyfeéd-dìn-ile 3.bÀrigÀh-ı salùanat òiõmetine geldiler ve iltimÀs itdiler ki sulùÀnuñ rikÀb-ı hümÀyÿnı 4.şehre úadem rence úılup şehre vara. SulùÀn fÀl-i ferrÿò ve rÿz-i mübÀrek ve sÀèat-i feròunde Àyin ve tamÀm 5.ve saèÀdet-ile şehre girdi. Òaber583: Daèvet ol úadar úıldılar aña òalú kim Úıldı àalùÀn-u afitÀbı ol duèÀ-yı müstecÀb. 06.
Devlet ve ôafer yemìn ve yesÀrında salùanat taòtına geçüp oturdı. Engüriye òalúı
duèÀ ve åenÀdan ãoñra 7.firÀvan direm ve dìnÀr getürüp òidemÀt-ı pesendìde taúdìm úıldılar. Ve altÿn ve aúçe kìseleri ve èArabì 8.ve Türkì eşkün atlar ve úatırları ve ay yüzlü ve serv úadlü
583
B. 98b/15 // T. 63b/18. “Beyt:”
222
sìm-endam úullar ve òalÀyıúlar èarø itdiler, maóall-i 9.úabÿlde vÀúiè oldı. Ve her birinüñ øamìri ve òÀùırı mÿcebince envaè iãùinÀè ve aãnÀf-ı elùÀf maòãÿã 10.olup her birinüñ adına taúrìr ve menşÿr u mestÿr oldılar. SulùÀn üç gün bezm-i cihÀn-efrÿz idüp 11.her birini teşrìfÀt ve ãalÀt birle müşerref maóôÿô úıldı, andan ãoñra Melik èAlÀéaéd-dìn’i Seyfeéd-dìn 12.Ayibe’ye teslìm itdiler, tÀ Maórÿse-i MalÀùya’ya iledüp ol nevÀóìde MünşÀr adlu bir úalèa da maóbÿs itdi. 13.
Ve rivÀyit ve veôÀyif-i beytüéå-åiyÀbı ve maùbaò ve şarÀb-òÀne ki gerek yarÀàını óÀøır ve
amÀde úıldılar. Ve ol
14.
ùarafuñ beglerinden ve serverlerinden Melik’i anda selÀmet teslìm
itdüklerine óüccet aldılar ve dergÀh-ı salùanat 15.òiõmetine mürÀcaèat úıldılar. Çün SulùÀn Engüriye mühimmÀtından ve maãÀliói øabùından ferÀàat buldı,
16.
Úonıya
dÀrüél-melikine muèÀvedet buyurdı ve nişÀù u bisÀùini mebsÿù ve o emri ve úabø ve basù-ı aókÀmını
17.
menşÿr úıldı. Her gün avdan ve top oynamaú ve seyrÀndan ve meydÀndan dönüp
sumÀù ve şöylÀn-ı èÀm
1.
buyururdı. Ve beglere teşrìf-i òÀã erzÀnì úılur idi. Ve èiyş
bÀàında şarÀbu kÀmurÀnì cÿbÀr-ı cüvÀnì 2.üzre revÀn úılur-ıdı èÀlim ve èÀlemìleri bì-dirià cÿdı ve èadl-i şÀmil ve iósÀn-ı kÀmil birle òoş 3.ùutup vaøiè ve şerìfi èÀùifeti birle mesrÿr ve maèmÿr úılurdı. TÀ dil ü cÀndan èArap ve èAcem ve kÀffe-i 4.ümem óaøretinüñ duèÀ ve åenÀsına meşàÿl olup bu resme medó oúurlardı ki: 05.
KülÀh gÿşe-i óilmüñ nefÀd yolından
Ser felekden alındı külÀh-ı cebbÀrı 06.
Zihì zihì ki bu åÀbit úademlià-ile zemìn
Yitürdi óilmüñ aña töhmet sebküsÀrı 07.
Ezelden irmişeş zìrü saúaf himmetüñe
CihÀr unãur ùÀúıyle çÀrı divÀrı 08.
Sen olasın ki ebedÀ renk ve bÿ-yi devletüñüñ
Çemen birinüñ rezì şüd ãabÀ baèiùÀrı 09.
CihÀnı külÀh sürÿrı yire ãala göresin
Diseñ ki iylemezem heft çaròa sürdÀrı
223
10.
Õikr-i èİãyÀn-ı SükkÀn-ı Anùaliyya ve Fetó-i Án Sugur BÀr-ı Dovvom Ber-Dest-i BendegÀnı Devlet-i Salùanat 584 11.
Bir müddetden ãoñra òayÀl-i vesvesesi ve øalÀl-i endìşesi Anùaliyya kÀfirlerinüñ
dimÀàında temkìn bolup aña
12.
bÀèìå oldılar ki farù-ı cihÀlet ve maóø-ı êalÀletinden èisyÀna
meylÀn úılup èahd ü peymÀn şìşesìni
13.
temerrüd ve òiõlÀn ùÀşıyla uvatdılar ve salùanat
devletinüñ nièmet-i óuúÿúını unudıb585 biri birine eyitdiler: “Bir
14.
ùÀyife ki dÀyim bizüm
milletümüze muòÀlefet iderler ve yüzlerini úıble-i ãalibden taórìf itmege lÀzım görürler dÀyim 15.
iùÀèat idüp anlaruñ meõelletin çekmek óamiyyet ve àayretden ùaşradur. Gelüñ ittifÀú-ile bir
gìce silÀó geyüp
16.
bundÀàı müsülmÀnlaru nÀyib üzerine hücÿm idelüm ve cümlesini tìà-ı
úahru iõlÀl birle helÀk úılalum. EmvÀli
17.
ve òazÀyini ve ùavarlarını alup úısmet idelüm ve 1.
murÀdumuz birle istiúlÀl feøÀsında cevlÀn idelüm. Eger feøÀ-yı
ÀsumÀnìden
müslümÀnlara bir óÀdiåe olur-ise, ki SulùÀn’a bizüm úayàumız olmaya, -fe-hüveél-murÀd- ve eger istimÀè 2.olursa ki müsülmÀnlara, bizüm úaãdumuza geleler, biz anlardan öñdün şehri Fireng’e ãatup teslìm idelüm. 3.Ve göñlümüz buña berkidelüm, ya cÀn virevüz ya cÀnÀn vuãÿline irevüz.” didiler. Ve cümle bu destÀn-ile 4hem-dÀsitÀn oldular ve silÀó geyüp her fevç cevf-i leylde şehr óÀkimlerinden bir óÀkimüñ evine vardılar. 5.Ve ulusın kiçisin ve pìrü cüvÀnın kıtal ve şehìd itdiler. Ve irte olınca cümle müsülmÀnları úatl idüp úanların 6.deñize revÀn úıldılar ve mÀl-u esbÀbların àÀrat úılup ehli ve èayÀllarin esir itdiler ve aralarında úısmet idüp 7.üleşdiler. Şehìd ervÀóı riyÀø-ı úudse vÀãıl olup üns ùutdılar. Üç günden bu vÀúıèanuñ òaberi SulùÀn’a 8.irişdi ve mübÀrek bÀùınında müşerref ôÀhirinde èaôìm taàayyur ve melÀlet peydÀ oldı. Begler ve uluları 9.ki úapusında óÀøırdılar daèvet itdi ve eyitdi ki “Anùaliyya gibi şehr ki, küffÀr iúlìmi 10.seróaddinde ve deryÀ kenÀrında muókem şehirdi, elden gitdi. Eger fi-él-óÀl anuñ tedÀrikine iúdÀm
11.
olınmazsa úalan sevÀóil
úalèalarında sÀkin olanlar daòı çün bu òaberi işideler temerrüd ve èisyÀna aàÀz ideler. 12.Ve ol sebeb birle memleketde tezelzel ve inzièÀç vÀúiè ola. Ol vaútin tedÀrük müşkil ve mizÀç-u devlet
13.
muúÀbil ola didiler. ÜmerÀ ve ekÀbir eyitdiler “Her ne ki SulùÀn buyurdu bu úullar
584
B. 99b/7’de ve T. 64a/17’de bulunan bu başlık A ve P metinlerinde bulunmamaktadır, başlığın bulunduğu satır boştur. 585 P. 124b/13. “oynadup”
224
anı iderüz. CÀnsipÀrlıú 14.ve ùÀèat-dÀrlıú şerÀyiùinden ihmÀl itmezüz.” didiler. Fiél-óÀl mekÀtìb ve aókÀm istihøÀr
15.
èasakìr ve ümerÀ-y-içün iúlÀm birle merúÿm olındı ve úÀãıdlar eline
virilüp emr olundı ki çapar
16.
ulaú ve yÀm atlar-ıla tìz her bege irüşdüreler. Cümle memÀlik-i
Rÿm’uñ saà úol ve ãol kol beglerine òaber
17.
oldı, sehel müddet içinde Úayı ve Bayat ve 1.
ve ricÀl gelür, mÀl Úonıya’nuñ
Bayındur ve Salur ve àayri boylardan çoúluú çeri
ãaóÀrı ve berÀrısına586 nüzÿl úıldılar. NevvÀb-ı dìvÀn-u salùanat-içün
2.
muóÀãarat esbÀbı
tertìbinden fÀrià olmışlardı. Çün çeriler cem èolup tamÀmet işler sÀòte ve per-03.-dÀòte oldı, serÀperde ve dehlìz salùanatı Anùaliyya fetói niyyetine fÀl-i ferruò ve ùÀliè-i feròunde birle Ruzbe 4.ãaòrÀsında naãb itdiler. SulùÀn irtesi ùÀyir-i hümÀyÿn ve aòter-i meymÿn birle èazm itdi. Çün Anùaliyya Rÿ-05.-mìlerine sulùÀnuñ rÀyÀt-ı cihÀngìri úudÿminde òaber virdiler cezeè ve èacz anlaruñ óÀline yol587 6.itdüklerine peşìmÀn olup işlerinde serÀsìme ve óayrÀn úaldılar. -
Ve eserruén-nedÀmete lemmÀ raéevüél-aõÀb- ol 7.aóval-u aózÀb şeyÀùìnüñ ãıfatı oldı ve øÀèìfler bu fitnenüñ münşÀ ve mübdÀnını úöylerinüñ niòveti ve 8.ve aècÀbına óavÀle úılurlardı. Anlar aña inkÀr idüp uàÀd endìşesine ve o bÀş efkÀrı rikÀketine 9.òavÀle úılurlardı. Çün úÀl ü úìl aralarında taùvìle ulaşdı, ol óÀdiåenüñ ıøùırÀru biçÀreliàinden 10.ellerini Firenk melikleri etegine urdılar ve anlardan istimdÀd ùaleb úıldılar. Anlar daòı taècìl-ile bir úaç gemiye
11.
er úoyup
anlara meded ve muèÀvenit-içün gönderdiler. Ol fecere-i kefere kendülerüñ imdÀdına deñiz yüzinden
12.
müşÀhede úıldılar, şÀdumanlıú naèrasını urup çaàrışdılar ve beşÀret urup boru
çaldılar. Çün
13.
Firenkler Anùaliyya’ya irişdiler, Rÿmiler ièzÀz-ı tamÀm birle anları şehre
giyürdiler ve anlaruñ-ıla müstaôhir
14.
olup arúalandılar. Ve ol münÀóìs esbÀb-u kÀr u zÀra
meşàÿl olup şehr içinde èirÀde ve şikence diyÀra düşdi, fiél-óal buyurdı ki leşkerü
15.
tertìb itdiler. Çün ŞÀhinşÀhuñ çetri sÀyesi ol
16.
dÀyire çeküp ol şehri ortaya aldılar ve tìrü bÀran
idüp ol èabadeyi aãnÀmeyi mecÀl virmediler
17.
ki bÀru ve abdÀndan ùaşra barmaú
gösteribileler-içün cebeòÀne ve Àlet-i muóÀrebete ve muóÀãarata ve naúamzenler
1.
ve
yayalar irişdiler, hem ol gice çeriye buyurdı ki çeperler baàladılar ve nerdübÀnlar düzdiler ve mancınıú-02.-lar èamele getürdiler ve bÀru içinden ol melÀèìnüñ ùaş atmaúdan àayri çÀreleri
586 587
P. 125b/1. “...gelüp” T. 64b/23. “...bulup”
225
yoà-ıdı. 3.ZìrÀ ki oú ve tìr-i bÀrÀn sihÀmından ol müdebbirlerüñ zehreleri yoà-ıdı ki bÀru üzerinden ÀşikÀra
4.
yüriyebilelerdi. Çün muúÀvemet müddeti uzın-ıdı, àÀyet àaøab ve
òışımdan SulùÀn buyururdı ki her beg 5.bir ayaúları giñ nerdübÀn ki bir defèada on nefer er çıúabileler, tertìb ideler. Ve çerinüñ dilìri ve bahÀdurları 6.bÀru üzerine çıúsunlar ve bu òuãÿmetüñ mÀddesini óusÀm-ı úÀùiè birle fayãıla irişdürsünler. FermÀna 7.imtiåÀl úıldılar ve ol resme nerdübÀnlar düzetdiler. Ve ol cemÀèatı ki nerdübÀnları bÀru dibine iledeler 8.ve ol ùÀyifeyi ki nerdübÀndan burca çıúaralar588. Ol úavm ki tìr ü bÀrÀn idüp oú-ıla kÀfire mecÀl úomayalar, 9.mufaããal ve muèayyen úıldılar. Çün tamÀm arÀste idüp düzetdiler, irtesi mecmÿè çeri musellaó oldı ve çetri
10.
ve rÀyetü menãÿrı óarekete geldi ve ãadÀ-yı kös ve nidÀ-yi
zurnayı heybet ve herÀsı tamÀm icsÀm-ı süfli úulÿbına
11.
ãalardı meleé-i aèlÀ muúaddemleri
avÀze ve òurÿş-ile çaàırurlardı. Beyt589: ÚıyÀmet oldı úılıcuñdan ol 12.bilÀd-ı Firenk Muãìbete irdi çomÀàuñdan uş bilÀd-ı Firenk ŞÀh-ı cihÀnuñ müsÀmièa-i eşrefine irüşdürürlerdi,
13.
sulùÀn-ı èÀlem çerinüñ bahÀdur ve
behlüvÀnlarını oúıyup cümlesine istimÀlet buyırup tesyir-ü muúaãıdından
14.
her birinüñ òïb
vaèdeler virdi, tÀ cümlesi dil ü cÀn birle dürişip mülaèìn küffÀruñ úanlarından
15.
enhÀru revÀn
eylediler. Tìr u tìàuñ nehbetinden yÀ Rab ol gün mi-y-idi kim ıøùırÀ itdi felekde hem zemìnde ıøùırÀr
-yevme590 temÿrrüés-semÀéi mÿran ve tüsìruél-cibÀlü seyran- óÀleti ôÀhir oldı. Ve ol
16.
ùÀyife kim nerdübÀnlar naúline müteèayyin
17.
olmışlardı fiél-óÀl nerdübÀnları bÀru üzerine
úodılar ve dilÀverler ve bahÀdurlar daòı aàır çomaúlar
1.
ve yeni zırhlarla onar onar
ittifÀú-ıla güneş gibi úılıçlar çeküp fiél-óÀl yıldırım gibi çıúdılar ve o Firenk 2.melaèin, ki tüfÀk ve ok úorúusından ki bedenlere ardında siñmüşlerdi, nacaú ve çomaú birle 3.kelle-yi bì saèÀdetlerini òaşòÀş idüp aşaàa dökdiler. Ve segirdü ve aşaàa inüp úapu bekleyen Firenkleri 4.
daòì tìà-i úahr birle helÀk úılup pelìd cüååelerini yire dökdiler. Ve úapuları açdılar, úalanı
leşker 5.daòı şehre úoyuldılar bì óaddu èaded úan döküp kÀfirlerüñ ulusına ve kiçisine abúÀ ve muóÀbÀ itmediler. 6.Ve mÀl ve èayÀllarını berde ve esir úıldılar. 588
P. 126a/8. “nerdübÀndan çıúa burca çıúalar” T. 65a/23. Bu kelime yok. 590 P. 126a/16. Bu kelime yok. 589
226
İrtesi SulùÀn òurşìd-i raòşÀn kibi ruòuş-u cihÀn nÿrına 7.binüp óÀtemì elini açup kemeri keykÀvÿsı beline baàlayup külÀh-ı küyÀnı bÀşına urundı. Ve kemÀn-ı 8.çÀcı úulına bıraúdı. Şunuñ gibi revnÀú-ile ki iødÀd ve óisÀde andan heybet ve şükÿh tamÀm ola. 9.Şehre girdi ve memleket taòtına oturdı ve àÀyet èÀùıfet ve şefúatden buyurdı ki dilÀverler ve bahÀdurlar 10.
kÀfirleri úırup cÀnlarını esfel-i sÀfilìne irürmekden fÀrià olalar ve daòı kimesneye hiç vech-
ile 11.óikÀyeti nekbÀt itmeyeler. CidÀl şuèlesi iltihÀbdan ve belÀ deryÀsı ıøùırÀbdan sÀkin oldı. -
Ve úìle
12.
yÀ arøü ablÀèì mÀéeke ve yÀ semÀéu aúlaèì ve àiyøaél-mÀéü ve úuêiyeél-emrü-
fermÀnı ziyde ve èömrü üzerine nÀfid oldı.
13.
Çün salùanat irÀdeti sefìnesi Cÿdi-i òuãul üzre
úarar ùutdı, SulùÀn bezm-i èÀm buyurdı ve kÀffe-i
14.
ümerÀ ve serverleri ve bölük serdÀrlarını
ve mübÀrizleri ve bahÀdurları óÀøır idüp èavÀùif-i nÀ-maóãÿrì birle 15.maóôÿô ve maèmÿr úıldı. Ve bir hafta demÀdem rezmi bezme mübeddel idüp şÀdumÀnlıú kìselerini anlara ìåÀr
16.
itdi.
MübÀlıàa altÿn ve aúçe virdi, andan ãoñra Anùaliyya’nuñ maòzenlerine ve evlerine naôar idüp neúìr ve úıùmìr-17.-den gereklü meãÀlióìn görüp ol nesne ki elbette nÀkiri yezdi isteddi ve 1.
maèdÿmi mevcÿd úılup
azı çoú eyledi ve cümle eksügin görüp buruç ve bÀrÿlarınuñ
meremmet olmalu yirlerini mesdÿr ve meremmet 2.kıldurdı. Ve sÿbaşılıàını girü MübÀrizeéddìn Ertoúuş Beg’e buyurdı tÀ kim ol iùlÀèı vefúi üzere, ki 3.vÀúıfdı, girü taúdìm úılup müteferriúlerini yirlü yirine daèvet ide. Ve SulùÀn ol óÀyin olup ölenleriñ 4.yirlerin ve ãÿların ve esbÀb ve emvÀlin òÀãa ciheti-y-içün taãarruf itdi. DìvÀn-ı aèlÀda fÀtirinde åebt 5.itdürdi. Ve baèøını aúùÀèat-ı òÀãiyye’ye iøÀfet buyurdı ve bu mihmÀtı itmÀmına irürib ve kÀmurÀ-06.-nlıú ve şÀdumÀnlıú birle Darüél-melik Úonya’ya müteveccih oldı. Ve çün anda irüp devlet taòtına ve salùanat 7.maóalline oturdı, eùrÀf-ı ve eknÀf-ı memÀlikine fetó-nÀmeler irsÀl úıldı. Ve her bir pÀdişÀha mertebe mikdÀ-08.-rınca ol àanìmetden tuófe ve armaàÀnlar viribidi ve beglerüñ münÀşir ve teúÀrìrini murÀdları vefúi mÿcebince 9.mesùÿr úıldı. Ve her birine pÀdişÀhÀne teşrìfler ve òilèatlar virüp illü iline ve evlü evine destÿr
10.
virdi, her biri kendü boyı ve nökeriyle yüridiler yine ve menzillerine vardılar.
Ve ol úışı kendü serÀyında
11.
leõõat ve raóÀt-ile rÿzigÀr geçürüp èıyş ve nÿşa meşàÿl oldı ve
òalúa èadl ü dÀda meşàÿl oldı.
227
12.
Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn-ı áÀlib be-Ùaraf-ı Sìnïb ve Fetó-i Án der-èAhd-i HumÀyÿn-ı ß 591 13.
Çün rebìè çehresi seóÀb-ı kÀfÿr-ı niúÀbı kisvetinden açıldı ve ùabìèat ferrÀşları ve 14.
ãanÀèat meşÀùaları
bisÀù-ı gÿn-À-gÿn ve çÀdır buúalimÿn kÿh ve hÀmÿn çehresi üzerine
düşdi. Beyt592: 15.
äabÀ ki sebz-ile zeyn itdi bÀà-ı dünyÀyı
Ùarì ve tÀze úılup mürà-zÀr-ı èuúbÀyı 16.
Nesìm-i bÀd ki òÀki dirildür iècÀzı,
İletdi Àb-ı ruò-ı muècizÀt-ı èÌsÀ’yı. 17.
Çeriler cemè olup şÀh dergÀhına gelecek vaút oldı. Cümle devlet ü ikbÀl gibi 1.
bÀrigÀh-ı celÀl-i
salùanata yöneldiler. Ve her ùarafdan ôarf-ı tuóaf ve hedÀyÀ birle
ubÿdiyyete müteveccih olup mülÀzemet-i òiõmete 2.iştiàÀl gösterürler-idi. TÀ meãÀlióden her ne ki sÀnió ola, cÀn ve göñül birle ol úulluàı 3.yirine getüreler. SulùÀn kendü òÀãekìleri ve cemÀèatı ve saà úol593 begleri birle haftada bir gün 4.meydÀna çıúup ùop ve çevgÀn oynar-ıdı. Ve süñü ve çomaú ve sÀyir eslióa idmÀni-y-içün silÀó-şïrlıú 5.idmÀnı úılurlar-ıdı. Bu óÀlüñ eånÀsında SulùÀnuñ SìvÀs òuùùasına èazìmet òÀùırına düşdi. 6.èİnÀn-ı èÀlem-ÀrÀyini ol ãavba mÀyil ve maèùÿf úıldı. Ve maèhÿd olmış èÀdeti üzerine anda ùurıb 7.òÀãã u èÀma inèÀm ve iósÀn buyurdı. Ve farù-ı maèdilet ve óilye-i nıãfet birle melik ve devlete zìb ve ziynet 8.virür-idi. Bir gün SulùÀn bezm-i KÀvusì ÀrÀste úılup cÀm-ı Keyòusrevì nÿş iderdi. Ve aódÀå-ı çeró 9.ve irveti594 ferÀmÿş idüp bÀde-i gül-gÿn-ıla nÿş-À-nÿş ãoóbet iderlerdi. Sinïb eùrÀfı muóÀfıôlarından
10.
ÚaããÀd irişüp bir mühürlü nÀme óaøret-i salùanata irişdürdiler kim Kìr
Aleksi tekÿr CÀnit’üñ cinÀyeti
11.
ôÀhir olup kendü óÀssından tecÀvüz itmüşdür ve pÀdişÀhuñ
òÀããa ser-óaddından taãarruf úılmışdur
12.
ve Sìnïb’ı uàurlamışdur, diyü. Çün SulùÀn nÀmeyi
mütÀlaèa itdi, egerçi ol aòbÀruñ istimÀèından 13.mübÀrek òÀùırı infièal buldı. Ve lÀkin ol óÀlde
591
B. 102b/10. // T. 66a/10.satırda yer alan bu başlık A ve B metinlerinde yoktur. B. 102b/12. Bu kelime yok. 593 B. 103a/2. // T. 66a/18. // P. 127b/3. “...ve ãol úol...” 594 P. 127b/9. “Àrÿbì” 592
228
óurefÀ’nuñ èıyşı münèiê595 ve iòvÀn-ı ãafÀnuñ meclisi
14.
mükedder olmasun diyü, iôhÀr
olmadı596. İrtesi çün ki seyrÀna bindi, mütefekkir ve müteàayyir yürirdi.
15.
Begler ve ulular
muàayyer ÀåÀrını mübÀrek çehresinde müşÀhede úılurlardı, ammÀ keyfiyyet-i óÀlüñ 16.suéÀline mecÀl bulımazlar-ıdı. Çün SulùÀn seyrÀndan dönüp devlet-òÀneye nüzÿl úıldı, òvÀn 17.ve şöylÀn döşediler ùaèÀm yendi. SulùÀn òalvet-sarÀyına girüp beglerin ùaleb itdi ve óÀli
1.
anlara
taúrìr úıldı. Cümle àaøab vÀdìsine ve àayô àayôası deñizine ùÀlib itdiler. Bu kÀfir kişi bednihÀd 2.ki hemìşe bu óaøretüñ arÀc-güzÀr ve bÀc-dÀr ola gelmiş ola, bunuñ gibi küstÀòlıú ide ve 3.buncılayın óadde irişe ki memÀlike ùamaè idüp kendü mertebe ve miúdÀrından tecÀvüz úıla. Eger şÀh-ı 4.cihÀnuñ fermÀnı olursa ki bende-gÀn-ı devlet ve hevÀdÀrÀn-ı memleket ol kÀfirüñ 5.üzerine varavuz, ümìd-i perverdigÀrdan oldur ki òançer-i Àb-dÀr birle ol òÀk-sÀruñ úanını yire 6.dökevüz. Ve úahr u evrÀúları birle ol bilÀduñ mezrÿèatını èasÀkir-i manãÿra òüyÿliçün faãìl 7.ve èalìú úılavuz. Ve anuñ aèmÀl-i úabìóasınuñ cezÀsını virüp tìre-baòt òayra ve rÿzigÀr úılavuz, didiler. 8.SulùÀn bir cemÀèatdan, ki Sìnïb’ı görmişlerdi ve anuñ keyfiyetini baãìret baãarıyla iètibÀr 9.úılmışlardı, suéÀl itdi. CevÀb virdiler ki Sìnïb’ı ceng-ile almaà olmaz. Meger ki bir müddet
10.
muóÀãarat ideler. Şöyle ki anuñ òalúı õaòìre azlıàından
buñalalar ve deñizden ve úurudan hìç nevè-ile 11.anlara medÀd irişmeye. İmkÀnı var ki ol şehir bu vech-ile fetó olına. RÀy oldur ki bu yıl leşker
12.
gönderesiz, anuñ ilini uralar ve anlaruñ
èayÀlini esìr ideler. Ve ol nevÀóiyeyi bi-külliyye óarÀb ideler.
13.
Çün nevÀóìsi òarÀb olup
deñizden daòı nesne gelmeye, ol vaútin almaú àÀyet geñezdür, didiler.
14.
Cümlesinüñ rÀyı
bunuñ üzerine úarÀr ùutdı. İrtesi tamÀm cemèiyyet ve ÀlÀt ve èiddet-ile Sìnïb’a azìmet itdiler. 15.
Öñürdi cÀsÿslar gönderdiler, tÀ Kìr Aleksi’nüñ ve vilÀyetüñ ve Sìnïb’uñ aóvÀlini
giregi bigi
16.
bileler ve becid mürÀcaèat idüp òaber ièlÀm úılalar. Çün cÀsÿslar èavdet idüp
geldiler, eyitdiler: “Tekÿr 17.Kìr Aleksi biş yüz atlu-y-ıla àÀfil ol diyÀrda şikÀra meşàÿldür. Ve her gün bir çeşme-sÀr üzerinde
1.
bir àam-güsÀr-ile mey-i eràuvÀnì tenÀvül úılur ve hìç
óÀl-ile bu ùarafdan fikr ü endìşesi yoúdur” didiler. 2.Çün serverler bu òaberi işitdiler Mirrìó gibi ıøùırÀba ve Zühre gibi meserrete yüz ùutdılar ve şÀõìliú 3.külÀhını hevÀya atdılar, yine 595 596
B. 103a/14. // T. 66b/4. “münaààıø” T. 66b/5. “itmedi”
229
dutdılar. Ve vehm miåÀli segirdime şürÿè itdiler ve yortdılar. Ve nÀ-gÀh 4.bir şikÀr yirinde aña irişdiler ki bir çeşme üzerinde èıyş ve nÿşa meşàÿldi. Hem ol 5.èişreti maóallinde ve selveti meclisinde cÀnı yaúasını ele aldılar. Egerçi dilÀverliú ve bahÀdurlıà-ıla evvel 6.ãadmede597 óamle itdi, èÀúibetüél-emr iõlÀl úılÀdesini ÀmÀlı boynına urıb èasÀkir-i manãÿrì çÀdırlarına 7.
getürdiler. Ve çerisinüñ baèøısını úatl itdiler ve úalanını -mukarrinìne fi-él-eãfÀdi- ãıfatıyla
cebe-òÀne-i 8.òÀããda dutsaú idüp üzerlerine müvekkeller úodılar. Ve fi-él-óÀl ulaú óaãr ve ÀfÀú òidmetine 9.irsÀl úıldılar ve ol feròunde òaberi ièlÀm itdiler. Çün mübeşşir òaber virdi ki óaøret-i salùanatuñ 10.maùlÿb ve maúsÿdı müyesser oldı ve taèab ve zaómetsüz devleti düşmeni esìr-i miónet ve õelìl-i nekbet oldı,
11.
SulùÀn bu òaberden şÀdÀn olup ÚÀãid’i mÀl ve iúùÀè ve
teşrìf ve iósÀn birle deñiz ve kÀn gibi
12.
bay úıldı. Ve ol melik ve nuãretüñ beşÀreti çÀvını
göklere irişdürdiler. Çün beglerüñ nÀmesi
13.
maómidet ve yümn-i naúìbet birle meşóÿn-ıdı,
tamÀm şÀõìliúda mübÀlaàa úılup bezm-i èÀm itdi. Ve ol òaberüñ
14.
istimÀèı-y-ıla semÀè-ı
eràanÿnì ve şerÀb-ı eràavÀnì úuvve-i sÀmièa ve õÀyiúa-i maóôÿô oldılar. Ve buyurdı ki
15.
ol
maòõÿlüñ muóÀfaôatında iótiyÀù ve ihtimÀm tamÀm lÀzım úılsunlar ki mevkib-i hümÀyÿn daòı uş
16.
anlaruñ èaúabince varur ki her ne ki muúteøÀ-yı rÀy ve müstedÀ-yı maãlaóat ola, begler
óuøÿrında 17.taúdìme irişe. Üçünci gün SulùÀn daòı Sìnïb’a revÀn oldı. Ve òürrem ve kÀmurÀn ve şÀõümÀnlıà-ıla 1.
ol óudÿda irişdi. Cümle èasÀkir ve eslióa ve èiddet-i tamÀm-ıla rÀyÀt-ı salùanata
istiúbÀl úıldılar. Çün 2.óaøret-i salùanata yaúın oldılar, atdan inüp ıraúdan òiõmet yirin öpdiler. Ve begler ve serverler 3.şehriyÀr-ı èÀlemüñ gevher-bÀr elini öpmek-ile şeref-i taúbìl buldılar. SulùÀn her birini ayru ayru nüvÀziş 4.idüp sordı. Çün serÀ-perde-i mübÀreke nüzÿl buyurdı ve emr itdi ki Kìr Aleksi ayaàı 5.baàıyla òiõmete óÀøır itdiler. Çün taòt-ı òiõmetine irişdi, øarÀèat ve meõellet yirin öpdi. 6.SulùÀn àÀyet mürüvvet ve mükerremetinden aña nüvÀziş buyurdı. Ve eyitdi ki: “ÒÀùır melÿl 7.itmeyesin ve bu óÀdiåenüñ vuúÿèı-y-içün mütefekkir olmayasın. Çün el-Àn selÀmetsin, mümkin ki 8.murÀda daòı iresin” didi. Ve Kìr Aleksi çün bir laóôa bÀrigÀhda oturdı, SulùÀn destÿr 9.virdi, veåÀúa vardı. İrtesi SulùÀn buyurdı ki çeri mecmÿè geyimlerin geyüp 597
10.
atlanalar ve óiãÀruñ úuru ùarafını muóÀãara úılalar. Ve Kìr Aleksi’ye òaber gönderdi
T. 67a/4. “...bir úaç”
230
ki çünki
11.
mevkib-i hümÀyÿnumuz bu óudÿda óuzur-ı mübÀrek erzÀnì úıldı, maúÀãıd óÀsıl 12.
olmayınca mürÀcaèata
imkÀn yoúdur. Gerekdür ki kendü èÀdemlerinden her kimine ki
inanur, şehre 13.göndere ve şehrüñ òalúına naãìhat ide. Tekÿr ùutsaú olan beglerinden birisini iótiyÀr itdi.
14.
SulùÀn óükmiyle ayaàın baàdan 15.
virüp şehr içindeki ululara598
òalÀs itdiler ve tekÿr úatına iletdiler. Tekÿr aña dil òaberüñ gönderip eyitdi ki şehri sulùÀnuñ úullarına
16.
úÀãır idrÀklü müdebbirler dillerini heõeyÀn
teslìm itsünler diyü. Çün Úaãid şehre vardı, ol
17.
ãıfatıyla uzatdılar ve eyitdiler ki: “Eger Kìr
Aleksi ùutsaú oldı-y-ısa anuñ ulu irişmiş oàulları
1.
vardur ki her biri kişverdÀrlıú
ÀdÀbıyla ÀrÀste CÀniyet ve Ùarabizïn’da ùururlar. Anlardan birini 2.pÀdişÀh iderüz ve bu memleketi Türk’e ve müsülmÀna virmezüz.” didiler. Çün ÚÀãid mürÀcaèat úıldı, 3.ol nesne ki işitmiş-idi, didi. SulùÀn buyurdı ki anlaruñ óüccetine ilzÀm-içün girü şehre 4.varsunlar ve anlara ögüt ve naãìóat itsünler. Vardılar naãìóat itdiler, fÀyide itmedi. Çün ÚÀãid 5.óÀyib girü döndi, SulùÀn ol óÀlden úatı àaøaba gelüp úaúıdı. Buyurdı ki Kìr Aleksi’yi 6.aàır bend-ile şehr úatına ileteler ve èaõÀb-ı belìà birle işkence ideler. Ve eydeler ki: “YÀ şehri virüñ, 7.yÀ Kìr Aleksi’yi helÀk iderüz.” diyeler. CellÀdlar bu óükm mÿcebince aña işkence virdiler. Ol daòı feryÀd u fiàÀn 8.úılup çaàırurdı. Ve şehir òalúı daòı bÀrÿ üzerinden baúarlardı. Ve Kìr Aleksi anlara eydürdi ki: 9.“İy dinsüzler, şehri kimün-içün saúlarsız? Çün beni öldüreler ve sizi úahır úılıcıyla úıralar ve esìr 10.
ve berde úılalar. Bu mümÀnaèatuñ size ve baña fÀyidesi nedür?” didi. Ol gün daòı bu
mÿcebce geçdi
ve aòşam irişdi. İrtesi SulùÀn buyurdı ki Kìr Aleksi’yi yine ol araya ileteler
12.
aãa úoyup işkence úılalar. İletdiler, şol úadar ãıúdılar ki maãrÿè ve medhÿş
ve başı aşaàa gibi bì-hÿş
11.
13.
oldı. Çün şehir òalúı gördiler ki pÀdişÀhlarınuñ zÀrìlıàı óadden geçdi ve menè
nefè itmez, şehir òalúı gelsün sözümüz vardur,
14.
bÀrÿ üzerinden çaàırdılar ve eyitdiler: “Tekÿrüñ Àdemi girü şehre
15.
diyelüm” didiler. Çün ÚÀãid şehre vardı, ulu kiçi cemè olup úatına
dirildiler ve eyitdiler: “Eger selÀmetlià-ıla kendü
598
16.
SulùÀn and içerse ki Tekÿr’i öldürmeye ve icÀzet vire ki
17.
vilÀyetine gide ve bize daòı amÀn virüp cÀnumuza ve mÀlumuza úaãd
B. 105a/4. // T. 67b/4. “...ve serverlere...”
231
1.
nireye dilersevüz gidevüz, şehri teslìm idevüz.” didiler. Çün
itmeye ve destÿr vire ki
ÚÀãid girü döndi ve òÀli taúrìr itdi, 2.Tekÿr sulùÀnuñ òavÀã-ı muúarrebesinden birini oúıdı. Ve bu maènìyi anlara didi ki şehr òalúı bunuñ 3.gibi peyàam göndermişler diyü. Çün bu maèÀnì òudÀygÀnì semèine irdi599, begleri óÀøır 4.idüp aóvÀli bildürdi, cümle şÀdümÀn oldılar. SulùÀn Tekÿr’i oúıyup anuñ úatında and içdi 5.ki: “Eger şehri bize teslìm ideler, bizden Tekÿr Kìr Aleksi’nüñ cÀnına ve tenine maøarrat ve ziyÀn irişmeye. 6.Azdan çoúdan anlaruñ daòı mÀlına, cÀnına taèarruø irişmeye. Ve icÀzet buyuravuz ki tÀ her 7.úanda ki iótiyÀrları ola, iúÀmet ideler. Ve mÀdÀm ki Tekÿr benüm-ile muùÀvaèat ve òarÀc-güõÀrlıú
8.
idüp yılda mÀl ve iómÀl
òazìneme göndere ve ne úadar çeri ki yılda iltimÀs olına, viribiye,
9.
ben daòı CÀnit
memleketinüñ Sìnïb’dan àayrını ÙarÀbizon ve Laz vilÀyetleriyle600 aña muúarrer úılam601. 10.
Ve eger bu maèÀnìnüñ òilÀfın úılurlar-ısa ve şehri teslìm 11.itmekde tehÀvün gösterürler-ise,
ümìdüm Óaú -teèÀlÀ-’nun faøl ve èinÀyetine şöyledir ki 12.şehri úahr-ıla alam ve Tekÿr’ü daòı helÀk úılam ve bu şehri ve vilÀyeti òalúını ulusın ve kiçisin
13.
esìr úılam.” Çün úÀãidler
sevkend-nÀmeleri şehre iletdiler, òalúı muùmaéìn ve sÀkin ve emìn oldılar
14.
ve sulùÀnuñ
sancaúın istediler. Begler biraz óaşem-i manãÿrıdan ve biraz Tekÿr òalúından sulùÀnuñ 15.
sancaúını èaôamet ve Àyìn-i tamÀm birle şenbe güni CemÀõiyeél-Àòirüñ yigirmi altıncı
güninde ki sene
16.
-iódÀ èaşera ve sitte-miée- yılındadur, şehre iletdiler ve bÀrÿ üzerinde naãb
itdiler. Gice irteye degin döşedib Tekÿr’i meclis
17.
beşÀret urup şÀdìlıú úılurlardı. SulùÀn ùaşrada bezm-i hümÀyÿn 1.
ünsine óÀøır itdürdi ve oturıb èişret ve şÀdümÀnlıàa meşàÿl
oldılar. Ve àubÿúı ãubÿóa 2.irişdürdiler. Ve irtesi çeri-y-ile sulùÀn fermÀnıyla atlandılar ve şehir muúÀbelesinde ãufÿf çeküp ùurdılar. 3.Şehrüñ aèyÀn ve muèteberleri gice sancaú-ıla giren begler-ile ùaşra çıúdılar ve sulùÀn öñinde 4.yir öpdiler. Tekÿri sulùÀn öñinde yayan ùurur gördiler. Ve şehrüñ kilìdlerini tekÿr óuøÿrında
5.
sulùÀn úullarına teslìm itdiler. SulùÀn
baèøılarına istimÀlet idüp òilèat geyürdi. Şehre 6.vardılar ve saçular óÀøır idüp müheyyÀ
599
P. 130a/3. “irişdi” T. 68a/6. “vilÀyetiyle” 601 B. 106/3. // P. 130a/10. “...ve dÀyim naôar-ı èinÀyetüm andan dirìà olmaya.” 600
232
úıldılar. SulùÀnuñ müneccimi daòı sulùÀnuñ ùÀlièi mÿcebince 7.vaút iòtiyÀr iderdi. Çün derece-i saèÀdete irişdi, sulùÀn rikÀb-ı hümÀyÿnını şehre dönde-8.rüp èaôamet ve heybet ve óaşmet-i tamÀm birle şehre girdi ve nuãret ve fetó ve ôafer taòtına oturdı. Ve bezm 9.döşenüp şehr òalúı direm ve dìnÀrı niåÀr itdiler. SulùÀn Tekÿr’i taèzìm ve tebcìl ciheti-y-çün biraz ayaàı 10.üzerine ùurdı. Andan ãoñra emìr-bÀra işÀret itdi, Tekÿr’e cümle beglerden
11.
yuòaru yol602 gösterdi. 12.
Oturdı ve temkìn ve tekrim-i tamÀm itdi. Ve tenaèèum u taúaddüóe meşàÿl oldılar. giceyi gündüze ulaşdurdılar. İrtesi SulùÀn seyrÀna bindi. SeyrÀndan dönüp Tekÿr’i
Ve
13.
óÀøır
itdürdi. Ve andan èahd ü peymÀn diledi. Tekÿr daòı ol müsvedde mÿcebince, ki SulùÀn 14.
dìvÀnında úaleme gelmiş-idi, kasem yÀd idüp and içdi ki çün SulùÀn-ı àÀlib èİzzeéd-dìn
KeykÀvus 15.İbn-i Keyòusrev baña, ki Kìr Aleksi’yim, cÀnuma amÀn vire ve CÀnit memÀlikini ki Sìnïb’dan àayrıdur,
16.
muøÀfÀt ve levÀóikı birle baña ve benüm evlÀduma muúarrer tuta.
Her yıl on biñ altun fìlïrì ve biş yüz
17.
baş at ve iki biñ baş sıàır ve on biñ baş úoyun ve elli 1.
yük envÀè-ı tuóaf ve maólÿbÀtdan
òazÀne ve maùbaò ve ıãùabl ve şarÀb-òÀneyi òÀããa
vireyim. Ve istimdÀd vaútında imkÀn olduúça çeri daòi 2.dirìà itmiyem, diyü and içdi. Bu cümle üzerine ùarafeynüñ emÀåili ve ekÀbiri úÀyimi ve úÀèidi şÀhid 3.oldılar. Çün sevkendnÀme tamÀm olup òazÀneye iletdiler, SulùÀn, Tekÿr’e bir nefìs teşrìf ve şÀhÀne 4.òilèat şöyle ki selÀùìn himmetine lÀyıú ola, cÀme-i òÀndan-i zer-dÿzì ve külÀh-ı müfevveúini nev-rÿzì 5.
getürtdi ve geyürdi. Ve pÀygÀhdan eyü muùavvaú at muraããaè eyer ve uyanıla getürdib virdi.
Ve bir úaç 6.nefer òÀãekìleri daòı bu resme teşrìf ve òilèatlar buyurdı. Ve ıãùabl-ı òÀãdan bÀrgìrler ve tÀzì atlar 7.ve yük úatırları ve àayra virdiler. Ve buyurdı ki Kìr Aleksi daòı atlana. Tekÿr èÀúil ve gürbüz kişiydi. 8.Fiél-óÀl ki SulùÀn ayaàın üzengiye úoyup bindi ve nefìrler borular çalındı ve çavuşlar 9.ÀvÀzı ve dÿrbÀşlar “äavuluñ!” dimesi ÀvÀzı yayıldı, Tekÿr àÀşiyeyi SulùÀn rikÀb-dÀrı elinden zaman yüridi, SulùÀn buyurdı,
10.
aldı ve yayan revÀn SulùÀn’uñ atı öñince yüridi. Çün bir
11.
yanınca hem-èinÀn olup söyleşib
àÀşiyeyi yine rikÀb-dÀra virdi ve atına bindi. SulùÀnuñ
12.
yürirlerdi. SulùÀn bir sÀèat sevÀóil eùrÀfında seyrÀn úıldı.
Andan ãoñra èinÀn-ı mübÀrekini
13.
óÀøır idüp meclis-i cihÀn-efrÿzı
14.
602
şehr ùarafında maèùÿf itdi ve òïn ve taèÀm diledi. Ve òïn
miål-i nev-rÿz ÀrÀste úıldılar. Tekÿr-ile èişret-i nÿş-À-nÿş
B. 106b/7. “yir”
233
úılup cümle úayàuları ferÀmÿş itdiler.
15.
Ve Tekÿre şarÀb eåer itdügi vaútin ièzÀz idüp envÀè-
ıla dil-nüvÀzlıú gösterdi. Ve destÿr 16.virdi ki kendü taèalluúÀtından ve şehr aèyÀnından kimi ki bile alup gitmek isterse, 17.alup gide. Ve irtesi Tekÿr’e destÿr virdi ki selÀmetlıàıla bì-mÀniè ve menÀziè kendü
1.
kendü vilÀyetine gide. Ve bunlarıñ-i-çün gemiler müretteb úıldılar ve
gemilere binüp CÀnit ve ÙarÀbuzon ùarafına 2.revÀn oldılar. Andan ãoñra SulùÀn buyurdı ki her şehrden bir ãÀóib-i müknet bay òvÀceyi 3.göçüreler, Sìnïb’a göndereler. Ve eger öz vaùÀnından emlÀki ve èaúÀrları olduàın bahÀne úılalar òÀããa-yiçün
4.
sulùÀnlıàa alalar ve tamÀm bahÀ vireler. Salùanat óaøretinüñ óükmi mÿcebince
memÀlikden şol òvÀceleri, 5.ki kemÀl-i èaúl ve vüfÿr-ı mÀl birle mevãÿf ve maèrÿf olmışlardı, uyurtladılar ve eùbÀè ve eşyÀè ve taèalluúÀt-ıla
6.
Sìnïb’a gönderdiler. Ve nÀyibleri
vilÀyetlerden ne deñlü çiftsüz ve yirsüz ãusuz raèiyyet varısa, 7.ki Sìnïb elinden kÀfir olduúda úaçmışlardı, girü úadìm vaùanlarına getürdiler. Ve çift öküzleri 8.ve toòum virüp zirÀèata meşàÿl úıldılar. Ve kelìsÀyı mescid-i cÀmiè itdiler. Ve úÀêì ve òaùìb ve minber 9.ve müèeõõin ve muaèrraf naãb itdiler. Ve emìn dizdÀr ve müstaófıôlar taèyìn itdiler. Ve burc ve bÀrÿda raòne
10.
ve yaruúların meremmet úıldılar. Ve çeri beglerinden birisini sübaşılıàına mevsÿm
úıldılar. Ve biraz çeri daòı 11.ol ùarafuñ muóÀfaôạtı-y-çün anda anuñ-ıla úodılar. Ve ilüñ şehrüñ úayd u yaraàını geregi gibi
12.
gördiler. Andan ãoñra refìú-i saèÀdet ve muãÀóib ü selÀmet
SìvÀs’a müteveccih oldı. Ve andan
13.
beglere ve ululara ki bìkÀr zaómetin çekmişlerdi, òilèat
ve teşrìf buyurup envÀè-ıla iósÀn ve nüvÀziş
14.
úıldı. Ve evlerine ve ehl-i èayÀlları-y-çün
kemòÀlar ve eyü armaàÀnlar virdi. Ve destÿr buyurdı,
15.
tÀ şÀdì ve òürrem her biri kendü
evlerine müteveccih oldılar, varup vaùanlarında rÀóat oldılar. 16.
Õikr-i İrsÀl-i SulùÀn Şeyh RabbÀnì Mecdeéd-dìn İsóÀú rÀ -RaómetuéllÀhi èaleyhi- be-Óaøreti DÀrués-SelÀm be-İèlÀm-ı Feth-i Sìnïp603 17.
Ol
rÿzgÀrda
sulùÀn-ı
irişdürmişlerdi. Melik Eşref
603
àÀlib
èİzzeéd-dìn
KeykÀvus’uñ
müsÀmiè-i
eşrefine
1.
-raómetuéllÀhi- óaøret-i òilÀfet adına bir ùurnayı havÀ
T. 69a/10 ve B 107b/17. satırlarda yer alan bu başlık diğer iki metinde yoktur.
234
yüzinde kemÀn gulÿle bınduúıyıla düşürdi. 2.ÚaøÀ ve úader ol bınduúı aña ùoúındurdı604. Bir mektÿb meşóÿn şevÀhid-ü èadÿl birle mesùÿr 3.úılup bir elçiyle ve ol ùurnayı ùuzlayıb daòı bir úaç tuóaf ve armaàÀnlarla òalìfe óaøretine gönderdi. 4.Ve òalìfeden daòı aña naôar-ı èinÀyet olup úur eyerlü uyanlı úatır ve teşrìf geldi. Ve elúÀbında 5.ziyÀde oldı. Çünki Sìnïb fetó oldı ve İslÀm şièÀrı küffÀr diyÀrında ôuhÿr buldı 6.ve óamd ü åenÀ Rabbüél-èÀlemìn -teèÀlÀ ve
teúaddes- óaøretine ve ãalavat, óaøret-i seyyìdüél-mürselinüñ muúaddes
7.
ravøasına -
ãallÀéllÀhu èaleyhi ve sellem- ve emìrüél-müéminìn -raøiyaéllÀhü èanhü- duèÀsı ziyÀde olduàı yaúın ve ıraú 8.òalÀyıú semèine irişdi. SulùÀn şeyò-i èÀlem pişvÀ-yı ÀfÀú Mecdeéd-dìn-i İsóÀú’ı -raómetuéllÀhi- iómÀl ve tuóaf 9.ve hedÀyÀ-yı bì-óad birle cevÀhir ve efrÿzì ribúat ÒıùÀyì ve Rÿmì ve kettÀn-ı Rÿm ve sıúarlÀt-èamel benÀt
10.
ve úullar ve òalÀyıúlar ve egdiş ve tÀzì atlar
ve úatırlar ve pìserek develer ve altun ve gümiş ÀlÀtı birle
11.
ol mübÀrek fetóüñ aóbÀriyçün
óaøret-i òilÀfete irsÀl úıldı. Çün Şeyò Mecdeéd-dìn maúarr-ı òilÀfet
12.
dÀrüél-melik-i imÀmete
irişdi, anuñ muèaôôam muúaddemi ikrÀmında mübÀlaàa gösterdiler. Ve -ehlen ve sehlen 13.
biér-rasÿli ve cebdü vechiér-rasÿli li-óubbi vechiél-mürseli- kerÀmetini dile getürüp bu
tekerrüm ki şeyò óaúúında
14.
telaffuô buyurdılar. Õikr-i kerìmini cerìde-i eèÀôìm içre åabit605
úıldılar. Ve icÀzet-i inãırÀf vaútinde èismet
15.
ve ùahÀret serÀvìlini ve mürüvvet meyzerini
emìrüél-müéminìnüñ muùahhar ve mükerrem bedeninden fütüvvet-nÀme 16.ve destÿr-ı salùanat yazdılar ve külÀhı üzerine ãarılmış dülbend ve derÀèa ve muúarraèa ve menşÿr-i salùanat 17.
mesùÿr-ı tavãıyyet-i iúÀmet óudÿd-ı şerìèat birle ve biş eşgün berdaèì úatırlar muraããaè eyer
ve uyan-ıla ve biş
1.
tÀzì atlar mübreúaè berküstüvÀn aùlas-ı zerdÿzì birle ve on baş
óecìn-i ÓicÀzì ve eãnÀf-ı elùÀf 2.ve envÀè-ı inèÀm Hindu606 Ve ŞÀm úumaşlarından ve èÿd ve èanber ve ziyÀd ve nÀficÀt-ı Türkì ve sÀyir tuófe ki èuhÿd-i 3.sÀlifde hìç bir pÀdişÀh anuñ gibi ikrÀm ve iótişÀm bulmadı, viribidi. SulùÀn ol teşrìfÀt ve hüsn-i 4.iltifÀta meserrÀt ziyÀde idüp tefÀhür ü mübÀhÀt gösterdi. Şeyò SulùÀn’a irüşdügi ol zamÀn 5.èÀlem òürremlıúdan Baór-i Aòøar gibi mütemevvic olmışıdı. MesÀlik emìn ve memÀlik sÀkin ve fitne uyòuda 6.ve devlet uyanuà-ıdı. Memleket èimÀret 604
T. 69a/13. “ùokındı” B. 109a/17. // T. 69a/23. “åebt” 606 P. 132b/2. “HindÿsitÀn” 605
235
ve saèÀdet, huşyÀr ve şerìèatı úuvvetlü ve ôulm ve bidèat maèdÿm olmış-ıdı. 7.EùrÀfuñ eşrÀfı ve uluları salùanat fermÀnına muùìè ve òidemÀt-ı veøÀyifine muvÀôabet ve meşÀbir607 ve taúdìm-i 8.
evÀmir ü muùÀè üzre mesÀbıú ve meşÀbir olup cümle eùrÀfı ve diyÀrı müreffehüél-óÀl rÿzgÀr
geçürürler-idi. 9.
Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn-ı áÀlib608 KeykÀvus be-Ùaraf-ı Ùarsus
10.
Çün SulùÀn-ı ferr-i YezdÀnì ve nuãret-i sübhÀnì birle Sìnïb fetóinden èavdet idüp ol
úış salùanat
11.
maúarrında sükÿn buldı ve maèdilet ve kerÀmÀt birle ol úışı yaza çıúardı. Ve
SüleymÀn ve irùirÀóa-yı
12.
èaôamet üzre ittikÀ úılup perì-çehre úullar ekvÀb ve ebÀrıú birle
şarÀb-ı raóìú dÀyire úılurlar-dı,
13.
diyü sirişt-i àulÀô ve şidÀd-ı serhengler ve yasavul ve
úapucılar bÀrigÀhdan ùaşra òiõmete iltizÀm
14.
gösterürler-idi. Ve eùrÀf ve eknÀf serverleri
selÀmlıú ãuffasında ãaf çeküp úulluú òìdmeti-y-içün
15.
el baàlayup úarşu ùururlar-ıdı. Ve
mülÿk ve ekÀbir ve èuôamÀ ve emÀcid óarfÀ ve ùurfÀ-yı èArap ve èAcem edeb-ile
16.
dizin
çökib tÀb-òÀnede èìyş ve èişrete meşàÿl olup muùribler terÀnesin ve sÀzìler sözin istimÀè 17.
úılurlardı. Ve òurÿş-i cenk ve ÀvÀ-yı nÀyì òarçengden geçürürlerdi. Bu namaù üzere bisÀù-ı 1.
döşenüp tomÀr-ı bìkÀr dirilmiş-idi. Ve bu resme giceyi609 gündüze ulaşdırup
ùarab
èiyşa meşàÿl 2.olmışlar-ıdı. Ve şuèarÀ ve nüdemÀya ãıla ve inèÀm bì-pÀyÀn irişürdi. Ve elvÀn teşrìfÀt melbÿsÀtdan 3.şehriyÀruñ eyvÀnı mülÀzimleri nev-bahÀr çimeni ezhÀrı gibi reng-À-reng olmışlar-ıdı. Çün bahÀr 4.oldı, SulùÀn maórÿse-i Úayãariyye’ye èazm itdi. Ve dergÀh-ı èÀliyyenüñ muúarreb ve òavÀã ve beglerine 5.fermÀn ãÀdır oldu ki eùrÀf beglerine iókÀm yazıla ki cümle ki èÀsÀkir ü çeriler-ile YingibÀzÀr çayırlarına 6.ve otlaúlarına müteveccih olalar. Ve begler úapuya gelüp SulùÀn dest-i bÿsi-y-ile müşerref olalar. TÀ 7.evÀmir ü meãÀlió nice ki ãÀdır olurısa, anuñ mühimmÀtına iúdÀm olına. FermÀn-ı aèlÀ mÿcebince cümle 8.ser-leşkerìler ve bahÀdurlar èidde ve yaraà-ı kÀmil birle ol bÀzÀr-gÀh yazılarına müctemiè oldılar. Ve begler òalvet 9.eãnÀf-ı nièam ve pìşkeşler-ile óaøret-i salùanat òiõmetine úapuya vardılar. Ve dest-i
607
P. 732b/7. “mübÀdir” B. 108b/14. “...èİzzeéd-dìn” 609 T. 69b/20. “gice” 608
236
bÿs-i eşrefe irişdiler.
10.
Ve seyrÀnda ve meydÀnda ve òvÀn ve içküde sulùÀnuñ naôar-ı
èinÀyetine melóÿô ve maòãÿã olurlar-ıdı.
11.
Bu eånÀda Sis eùrÀfınuñ òarÀccıları Sìs tekÿri
Lìfÿn’dan şikÀyet-i tamÀm birle mürÀcaèat idüp
12.
dergÀh-ı èÀliyyeye geldiler. ÒazÀne
yazıcıları bu maènìyi óaøret-i salùanat òiõmetine èarø itdiler. SulùÀn 13.bu òaberüñ istimÀèından àÀyet àaøaba gelüp óamiyyeti ùamarı óarekete geldi. áÀyib begleri óÀøır
14.
idüp úạøiyyeyi
anlara didi. Mecmÿèı eyitdiler ki ol bed kişi ve bì-edebe zecr ve gÿşimÀl itmeklik
15.
àÀyet
maãlaóatdur, ammÀ bu mevsümde anuñ iline girmeklik ıssıdan ve üyezden ve süvri siñekden 16.
àÀyet taèaõõüri vardur, zìrÀ ki çerilerimüz aúvÀm-ı EtrÀk’dür ve yaylaú yirlere müteèavvid
olmışlardur.
17.
Eger SulùÀn meróamet buyurup güz faãlınuñ Àòirine degin ãabr iderse ki hem
atlar semirüp nièmetler vÀfir ola,
1.
ol vaútin güneşiñ issisi münùafì olur yümn-i teéyìd-i
rabbÀnì ve faøl-ı nuãret-i yezdÀnì ve fer-i devlet-i sulùÀnì birle 2.müteveccih olalum. Ve cemèiyyeti tamÀm birle ol müdebbire varıb teédìb ve taèrìú-i -kemÀ-yenbaàì- evveline ki610 3.
andan úalan mütemerridleri daòı òirÀsÀn olup èibret alalar. Beyt611: KenÀr-ı bÀà úamu pür-òazÀyin-i dÀrÀ 4.
FeøÀ-yı rÀà úamu pür-defÀyin-i úÀrÿn
áubÀr yirine saçdı riyÀó müşk ü èabìr Yemiş yirine zebercedle laèl virdi àuãÿn 5.
Çün ki güz faãlı irişdi, èasÀkir-i manãÿra óarekete geldiler ve Kÿsidere yolından
Gügerin’e geldiler. Ve ordu 6.anda idi. Çün bu òaber Tekÿr’e irişdi ki, SulùÀn FirÀvÀn çeriyle Sìs vilÀyeti úaãdına èazm idüp 7.gelür diyü, sìm-Àb gibi ıøùırÀba, cigerinüñ òarÀreti od gibi iltihÀba geldi ve taúsìr-i òidmet ve ihmÀl-i 8.ubÿdiyyet itdügine óayrÀn olup perìşan ve peşìmÀn oldı. Ve rÀyet-i salùanat úıbÀlından kendüzini 9.cerìò-i úıtÀl ve úatìl-i tìà-i cidÀl bilüp ol óÀlet óÀdiåenüñ defèinde óayl-i letÀyif-ile defè itmege
10.
ve meşverete mecÀli úalmadı. Ve
muøtar olup her ùarafdan çeri cemè itdi. Ve muóÀrebet ve cenge cÀzim ve èÀzim 11.oldı. Ve bu óÀlüñ meéÀli mevøièinde maèlÿm ola.
610 611
P. 133b/2. Bu kelime yok. T. 70a/13. Bu kelime yok.
237
Çün mevkib-i hümÀyÿn èasÀkir-i manãÿriyle Çençiz612 úalèa-12.-sına irişdi ki Lìfÿn’uñ andan muókemrek úalèası yoà-ıdı, sulùÀnuñ fikr ü rÀyı şöyle oldı ki
13.
fÀtióÀ-yı fetó ve
muúaddime-yi naãr ol úalèayı úıla. Çün èavn-i RabbÀnì birle ol úalèa úabøa-yı teysìre gele, 14.
úalan úalèaları daòı tìzde müyesser ola diyü buyurdı ki mancınıúlar ve ùoplar naãb613 úalèaya
15.
atdılar üç gün ve gice mütevÀtir atıb ùolu gibi óiãÀrı ùaş-ıla ùoldırdılar. ÓiãÀr óalúı àÀyet
16.
èaczlerinden cezè idüp serÀsìme ve óayrÀn fiàÀn-ı “El-amÀn yÀ şÀh614-ı cihÀn!” diyü
çaàırdılar ve üç gün
17.
mühlet dilediler ki eger üç gün olınca tekÿrden meded irişmezse daòı 1.
hìç èöõür itmeyip úalèayı teslìm
ideler. SulùÀn anlaruñ mültemisini icÀbete maúrÿn
úıldı. Úalèa ehlinüñ úÀãidi çün tekÿr úatına 2.irişdi, aóvÀli didi. CevÀb virdi ki “Ben kendü işümde óayrÀn úalmışam, sizüñ óÀliñüz 3.tedÀrükine mecÀlüm yoúdur. Elüñüzden geldükçe kendünüze çÀre úıluñ.” didi. Çün úÀãid úalèaya mürÀcaèatdan 4.ãoñra Tekÿr òaberin ehl-i úalèaya ièlÀm itdi salùanat óaøreti òiõmetine gönderdiler. Úalèayı SulùÀn’a 5.şol şarù-ıla teslìm iderüz ki SulùÀn bizüm cÀnumuza amÀn virüp and içe ki çerisinden bizüm 6.emvÀl ve evlÀd ve èayÀlumuza ziyÀn irmeye. SulùÀn anlaruñ iltimÀsını úabÿl idüp ol resme èahd 7.ve peymÀn itdi. Ve buyurdı ki ol resme èahd-nÀme yazdılar ve virdiler. Úalèanuñ muèteberleri dehlìz-i 8.cihÀnpenÀh òiõmetine geldiler ve sulùÀnuñ sancaúını úalèaya iletdiler ve dìvÀn nÀyibleri ve emìnleri 9.
daòı yuúaru úalèaya vardılar. Ve evlerin ve yaraàın ve õÀòìrelerin görüp eksügin bitürdiler ve
diz-dÀr
10.
yöneldi
11.
ve óiãÀr erleri naãb itdiler. Andan fÀrià olduútan ãoñra SulùÀn Kançin úalèasına ve ol úalèanuñ sÀkinleri müdÀfaèat ve mümÀnaèata başlayup óarb itdiler. SulùÀn
buyurdı ki mancınıúlar
12.
ve ùoplar naãb ideler ve úalèa ve ehline òalel ve õelel irgüreler ve
mancınıúlar naãb idüp nerdübÀnlar
13.
daòı düzdiler. Salùanat óükmiyle şöyle nerdübÀnlar
itdiler ki her defèada on nefer silÀó-pÿş 14.er çıúa belìdi ve çeng-i sulùÀnì ulaşdurup tìr u bÀrÀn atdılar. Şöyle ki kÀfirler bedenden
15.
baúamaz oldılar. Bir óamlede dilìrler ve bahÀdurlar
kendülerin nerdübÀndan çıúup úalèaya bıraòdılar.
16.
KÀfiri ol miúdÀrda úırdılar, úanın sìl gibi
revÀn olup aúdı. Andan ãoñra úalèa 17.úapusın açdılar bÀúì èasÀkir-i manãÿr615 girdiler ve úalèa
612
B. 110a/6. // 70a/22. “Cincin” B. 110a/9. // T. 70b/2. // P. 133b/14. “naãb idüp” 614 T. 70b/3. “pÀdişÀh-ı” 615 B. 110b/14. // T. 70b/20. “...óiãÀra...” 613
238
1.
ve úatìl úılmaàa meşàÿl oldılar. Çün ol mühimden
ehlini àÀrat ve nehb ve esìr
ferÀàat buldılar, nevvÀb ve dìvÀn úalèaya vardılar. 2.Ve yaraú õeòÀyirin anbÀrların görüp øabt itdiler ve dizdÀr óiãÀr erleri istiófÀô içün naãb 3.itdiler. Andan ãoñra Lìfÿn-ı melèÿn pıñÀrına yöneldiler. Ol daòı yaraú ve istièdÀdın görüp 4.
tereddüd ve òavf-ıla ãavaşa gelmiş-idi. Emìr-i meclis, ki ol óÀletde ÙalÀya begiydi, üç biñ
bahÀdur 5.nÀmudÀr atlu yaraúlayıb irte olmazdan öñdin kendü òavÀããından bir iki nefer-ile kÀfir èasÀkiri yaúınına 6.vardı ki kÀfir çerisinüñ keyfiyyeti ve kemmiyyetini bile. NÀ-gÀh küffÀr anları ortaya aldılar ve oú 7.ve úılıc-ıla atlaruñ düşürdiler ve anlar yayan úalup bergìrüni616 penÀh idündiler. Ve oú ve úılıç ve çomaà-ıla 8.defè-i eõiyyet-i küffÀr úılurlardı. Çün güneş ùulÿè itdi, ÙalÀya begleri Emìr-i meclis òiõmetine yöneldiler 9.ve anı ol maúÀm-ı maèlÿmda bulamadılar ve úaøiyyeyi maèlÿm itdüklerinden ãoñra tekÿr çerisi ùarafına müteveccih 10.oldılar. Emìr-i meclisüñ cümle òÀããa leşkerinden yüz nefer bahÀdur iòtiyÀr itdi, ki Emìr-i meclis anları biñ
11.
ãavaş erine muúÀbil ùutardı ve anlara eyü úaãaba köyler ve
tìmÀrlar ve óÀãıllu yirler virmiş-idi ve dÀyim 12.anları envÀèıla rièÀyet idüp òïş görirdi, bir ùaà üzerine çıútılar ki kÀfirüñ çerisi 13.üzerine baúarıdı. NÀgÀh gördiler ki bir kişi bir köbrü üzerine çıúmış ve kÀfirler anuñ çevresine 14.dirilmiş ve anuñ aóvÀli ùarlıàa düşmiş. Cümle óamle idüp üzerlerine at ãaldılar. Ve ol kÀfirler ki 15.anda dirilmişlerdi, tefriúa itdiler ve baèøını èalef-i tìà idüp telef úıldılar. Ve yidek çekib Emìr-i meclis’i
16.
atlandırdılar. Çün çerisine mülóıú oldı,
ãaflar ve ÀlÀylar Àraste gördi. SulùÀn òiõmetine ièlÀm
17.
itdi ki bu bende İrmeni leşkerinüñ
úuvvet ve şevketi ve keyfiyyetine vÀúıf oldı. Eger sulùÀn-ı èÀlem
1.
destÿr virürse, işbu
çeriyle ki óÀøır olup ÀlÀylar düzmişler ve ùururlar, ãavaşa ve óarbe yüz 2.ùutsunlar617. Ve salùanat óaøretinden çavuşlara fermÀn oldı ki ÀvÀz-ıla “Atlan! Atlan!” diyü çaàrışdılar. 3.Çün bu nidÀ çeriler úulaàına irişdi, mecmÿè raèd gibi òurÿşa ve deñiz gibi cÿşa geldiler. 4.Ve úaøÀ ve úader gibi savaşa müteveccih oldılar. Ve her bölük demürden ùaà gibi ve oddan deñiz gibi 5.
Melcime ãaórÀsında ãaf çekdiler. Ve düşmendin yaña úalıb cenÀh-ı meymene ve meysere
baàladılar. 616 617
P. 134b/7. “birküprÿni” B. 111b/2. // T. 71a/14. “...diyü...”
239
Ve tekÿr
6.
Lìfÿn daòı cemè itdügi çerileri atlusı ve yayası birle sulùÀn èasÀkiri
muúÀbiline getürdi ve Baron 7.FÀsìl ve Baron Oşin ve Baron Kond äùabl adlu beglerin ve bahÀdurların, ki cümle leşkeri-8.-nüñ arúası bunlardı, öñe ùutdı. Ve anlara istimÀlet ve dildÀrlıú idüp ögütledi, iki ùarafdan úılıçlar çeküp süñüler ve çomaúlarla óamle idüp618 sìl ãuyı gibi dere 9.ve depeden aúdılar ve biri birine úarşu yüridiler. Emìr-i meclis evvel óamlede Kond äùabl adlu bahÀdurlarını düşürdi. Ve buyurdı ki
10.
ki aralarında bahÀdırlıà-ıla şöhreti vÀr-ıdı, süñü sinÀn-ile yire
11.
sipÀhìye ısmarladı ve didi
elin ve boynın baàlayup çeke çeke sulùÀn òidmetine iletdiler ol 12.
ki “Eyit ki, bu kişiyi atdan ben yıòdum digil.” didi. Ve Baron
Oşin ve Nuşin’i daòı bu yazı-13.-cıyla düşürdiler. Ol ikisin daòı iki ispÀhìyeye teslim idüp sulùÀn úalb-gÀhına
14.
gönderdiler. SulùÀn ol üç nefer ispÀhìye daòı aàır òilèatlar buyurdı ve
anlaruñ adlarını 15.ve elúÀbını aúrÀnları üzerine ziyÀde úıldı. Ol gün ãubó vaútında güneş zevÀle irişince 16.èasÀkir-i manãÿra küffÀr úıùÀlına meşàÿlıdıler. èÁúibet òiõlÀn eli ol müdÀbirüñ zamÀnları
17.
yaúasın ùutdı. Ve nuòÿset idbÀrı anlaruñ 1.
tutup úaçdılar “-fe-úutièa dÀbirüél-
ÀmÀlı etegine yapışdı. Żarÿret-ile hezìmet yolın
úavmiélleõìne ôalemÿ veél-óamdü liéllÀhi rabbiél-èÀlemìn-” ve üç atlı-y-ıla, ki Emìr-i meclis 2.
ihtimÀmında-y-ıdılar, bunlaruñ-ıla iş kifÀyete ve ãavaş nihÀyete irişdi. Ve úalan èasÀkire
óareket-i 3.óarb iótiyÀc olmadı. Emìr-i meclis “-KefaéllÀhüél-müéminìneél-úitÀl-” oòıyup619 leşkeri manãÿr-ıla muôaffer ve mesrÿr yüz 4.aúlıàıyla mürÀcaèat itdiler. Ve şol miúdÀr küffÀrı ki úatl itmişlerdi, niçe yirde omalar ve başlar ve ecsÀd 5.yıàıldı. SulùÀn Emìr-i meclise taósìn-i firÀvÀn idüp geydügi giyesilerin cism-i muùahharından çıúardı 6.ve aña geydürdi. Ve anuñ menzileti ve mertebesini ziyÀde idüp begler arasında mükerrem ve muèazzez úıldı. 7.Şöyle ki anuñ vücÿdıyla ol zamÀnda Emìr-i meclisiñ mansıbı begler begiliginden artuà-ıdı. Ol gice 8.çeri êarb ve óarb taèabından istirÀóat buldılar, irtesi mecmÿè çeriler ùaàa ve ormanlara Lìfÿn tekÿr 9.ùalebi-y-içün yayıldılar. Ve ãaàa ãola segirdüp kimi bulsalar yÀ úatl yÀ esìr úılurlar-ıdı. Bir hafta bu ùarìú
10.
üzerine İrmen vilÀyetinde uràun ve segirdim itdiler.
Sekizinci gün çeriler İrmen vilÀyetinüñ eùrÀfından
618 619
11.
çoúluú àanÀyim ve úazançlar-ile esìrden
P. 135a/8-9. “ögütledi...idüp” kelimeleri arası yok. T. 71b/8. “oúıyıb”
240
ve atdan ve úatırdan ve aúçadan ve altundan ve envÀè úumÀşlarla,
12.
ki óÀãıl itmişlerdi,
geldiler. Ve maèlÿm olındı ki Lìfÿn tekÿr úalèalarından bir berk620 ve muókem úalèasına 13.
müteóaããın olmış ve anı penÀh idinüp mücrem ve mendebÿr olurmış. Çün leşker-i şÀh
manãur ve düşmen maúhÿr
14.
ve maóãÿr oldı ve çeriler ve sipÀhìler vaøìè ve şerìf ve saàìr ve
kebìre çoúluú úazanç ve nièam-ı nÀ-maóãÿr 15.müyesser oldı, begler ve ulular ve erkÀn-ı devlet ve aèyÀn-ı óaøret salùanat òiõmetine maóall-i èarøa 16.yitürdiler621 ki “Maãlaóat oldur ki şimden girü sÀóilüñ yaàmurları yaàup ve sìller aòup
17.
çamurlar ve balçıúlar olmadın çerilerimüz
memÀlik-i maórÿsaya muèÀvedet úılalar ki mevkib-i hümÀyÿn maúarr-ı
1.
SulùÀn’a
vuãÿl úıla. Lìfÿn daòı ol mücerrebden çıúup elçiler göndere ve òuzÿè ve òuşÿè yolın 2.ùutup yalvara ve kendü devletin ióyÀ itmek-içün pÀdişÀhuñ bÀrigÀhı riøÀsın her ne vech-ile ki 3.
mümkindür ùaleb úıla.” didiler. Bu rÀy ve fÀl-i ferruò ve rÿz-i hümÀyÿn birle SulùÀn
memÀlik-i maórÿsaya èazm itdi. 4.Şunuñ gibi àanìmet ve úazanc-ıla ki óisÀba gelmezdi. Şöyle ki Úayãariyye maórÿsasında bir òÿb 5.çehre İrmeni úul ve òalÀyıú elli aúçaya ve bir baş sıàır iki aúçaya ve biş úoyun bir aúçaya622. SulùÀn çeri beglerine 6.içkü ve úonuúlıú itdüginden ãoñra aàır hilèatlar buyurdı. Ve tìmÀrların ve köylerin ziyÀde eyledi. 7.Ve her birinüñ maúãÿdı ve murÀdı mÿcebince iókÀm ve taúrìrler virüp her kişiye kendü maúar ve mevøièine 8.varmaàa icÀzet virdi. Ve buyurdı ki evvel bahÀra degin her biri kendü maúamında rÀóat
9.
olup çün nev-bahÀr güli àayb
ekmÀmından açıla, mecmÿè pervìn gibi salÀùìn güneşi dergÀh-ı
10.
òiõmetinde müctemiè olalar
ve evÀmir ve nevÀhì taúdìmine munùÀôır. Bunuñ üzerine müteferriú olup gitdiler. 11.Ve SulùÀn kendü òavaã ve muúarrebleri-y-ile éiyş u ùarab ve ava ve ùop oynamaàa meşàÿl
12.
olup
Úayãariyye’de iúÀmet itdi. -VaéllÀhü aèlem bi-éã-ãavÀb-623.
620
T. 71b/16. Bu kelime yok. T. 71b/19. “yitişdürdiler” 622 B. 112b/12. // T. 72a/1. “...oldı.” 623 T. 72a/7. İtalik bölüm yok. 621
241
13.
Õikr-i Vürÿd-ı RasÿlÀn-ı Lìfÿn be-Taøarruè-ı İstièùÀf ve Ùaøèìf-i ÒarÀc ve Taøìl ez-İhmÀl ki der-Òiõmet CÀyiz DÀşte-bÿd 14.
Çün SulùÀn-ı àÀlib -anÀraéllÀhü burhÀnehu- Sis àazÀsından muèÀvedet buyurdı ve
kÀmurÀnı ve eyyÀm-ı cevÀniye
15.
dÀd virivirdi, Lìfun ol úalèadan çıúdı, bÀúì òavÀã ve
begleriyle ol muãìbetüñ tedÀrikinde
16.
ve ol raziyyetüñ telÀfìsinde meşveret itdi. Mecmÿè
yalvarmaú ve meõellet ve meskenetden àayrı çÀre bulımadılar.
17.
Pes firÀvÀn pìşkeşler eyü
atlardan ve eşkün úatırlardan ve altun gümiş meclis ÀlÀtından ve ãıúarlÀt
1.
çuòalardan
ve pÀre pÀre624 bedirlerinden ve ùoàan ve şÀhin tertìb itdiler. AèyÀnından kÀfì ve èÀúil kişilerle 2.
salùanat óaøreti òidmetine viribidi ve risÀlesinüñ maømÿnı ve maúÀlesinüñ zübdesi. Beyt: 03.
Ger pest idesin úuluñu bünyÀduñdur,
Ver úoparsın nihalü ve evtÀduñdur. 04.
Ben úulam ve padişÀ senüñ aduñdur,
Topraàı625 bıraúma gerçi626 azÀduñdur. 05.
Eger ãÀóib-i àareøleri ŞÀh-ı CihÀn’uñ mesÀmièine òilÀf vaúiè bu bendenüñ naóvesi
ùÀliè-i nuóÿsetinden naúiller 6.itmişlerdür, tÀ ol vÀsıùa-y-ıla òudÀyigÀn-ı èÀlemüñ eşref-i óÀùırı bu müstemend úulına müteàayyir olmış-ıdı. 7.Anuñ-içün òod kendü sezÀm ve cezÀmı gördüm, beglerüm depelendi ve memleketüm òarÀb oldı. Tevúiè-i 8.pÀdişÀhuñ bì-dirià meróametden oldur ki -óasbeten li-éllÀhi- kemÀl-i şefúati ve mükerremetinden bu bìçÀrenüñ 9.günÀhını èafv ide ve günÀhumdan geçe ki óaúìúatdür627 ki eger ŞÀh-ı CihÀn Sìs’in vilÀyetini bu bendeden 10.
alursa bir àayrı úulına viriserdür. Bu kemìne úulı ol úulı ãansun. -Min baèd-, iòlÀã küşvÀrın
11.
úullıú úulÀàına daúayım ve iùÀèat àÀşiyesin çignüme götüreyim. Ve òarÀcı ki ol miúdÀr
vireyim
12.
ve yılda maèhÿd èÀdet olmış òiõmetinden ziyÀde biş yüz nefer cebel ü yaraúlu çeri
daòı vireyim. Ve her 13.òiõmetiñe mümkìn ola taúdìm úılayum diyüp ulu beglerden bir úaçını kendüzine şefiè ùutdı.
14.
TÀ mecmÿè ittifÀú-ile anuñ tertìbi ve óuãÿli maúÀãıdında saèy idüp
624
B. 113a/8. // T. 72a/12. “per pere” T. 72a//15. // P. 136b/4. “topraàa” 626 T. 72a/15. “...kim” 627 P. 136b/9. Bu kelime yok. 625
242
pÀye-i taòt-ı èÀliyede nÀmerdlik
15.
ve vaóşet àubÀrını ãulùÀnuñ òavÀùırı óavÀşìsinden zÀyil
úıldılar ve buñı muúarrer oldı ki yılda
16.
yigirmi biñ filori òarÀc ve tuófe ve armaàÀnlar ve
òiõmeti ve selÀmı ki lÀyıú ve muùÀbıú ola salùanat òazÀnesine
17.
viribiye ve geçmiş yıluñ
òarÀcı ki üzerinde úalmışdur edÀ ide ve -baèdeél-yevm- òiõmete ve úullıú 1.
daúÀyıúından bir daúìúa ihmÀl úılmaya. SulùÀn bu şerÀyiùi üzerine Sis memÀlikin girü ve aña
muúarrer úıldı 2.ve and içdi ve ãÀóib ØiyÀéeéd-dìn ÚaraarslÀnı, ki ol zamÀnda Divìd-dÀr begiy-idi, cevÀb ve bÀúì 3.òarÀc-içün Lìfÿn’a, tekÿre gönderdiler. Ve ol memÀliküñ menşÿrın ve òilèat ve òÀããa-i yedek bile gönder-04.-diler. Çün Lìfÿn’a ãÀóib ØiyÀéeéd-dìn’üñ úudÿminden òaber oldı, firÀvÀn nüzul úarşu gönderdi. 5.Ve irtesi gündüzi daòı cemÀèat-ile karşu varıb ØiyÀéeéd-dìn’i ièzÀz-ile getürdi ve628 sarÀyına 6.úondurdı ve aàırlıú ve úonuúlıú ve òiõmet deúÀyıúından hiç bir daúìúa nÀ-merèì úomadı ve ikrÀm 7.ve ièzÀz bÀbında mübÀlıàa gösterdi. İrtesi sulùÀnuñ óükmini ve ol memleketüñ taúrìri menşÿrını óÀøır 8.beglerü ve èÀm ve òÀãı katında oúıdılar ùekÿr Lìfÿn istikÀnet meõellet-içün alnın yire úoyup duèÀ 9.ve åenÀ úıldı ve saçu saçulup beşÀret çalındı ve ulu úonuúluú idüp óÀãu ve èÀmı øiyÀfetine 10.óÀøır itdi. Ol gün ùaèÀm yinüp iúdÀh ve kÀsÀt sÀyir-u dÀyir oldı. İrtesi ãÀóib ØiyÀéeéd-dìn 11.
müsvedde itdi, tÀ Tekÿr ol mÿcebce and içdi ve èahidnÀme kaleme geldi. Ve altı aylıú
òarÀc-içün
12.
on biñ filori salùanat òazÀnesi òiõmetine viribidi ve daòı tuófe ve armaàanlar ve
òadimeti ve selÀmı 13.bile gönderdi. Çün Emìr ØiyÀéeéd-dìn Úayãariyye’de óaøret-i salùanat-penÀha irişdi ve bÀúì òarÀc 14.
ve tuófe-i meõkÿreyi òazÀne-i èÀmire’ye teslìm itdi ve ùekÿrüñ sevkend-nÀmesini èarø itdi.
SulùÀn
15.
teúÿrüñ elçilerine bì-girÀn iósÀn buyurdı. Ve ol begler, ki maóbÿs olmışlardı, úoyı
16.
virdi. Ve her birine miúdÀrınca teşrìf ve ãalatat ve ùon virüp meróamet buyurdı. Ve
mekùÿblar
17.
ve fermÀnlar eùraf-ı memÀlike ve uca irsÀl úıldı ki “Şimden girü èavÀrıø
münÀzaèat cÀnibinden
1.
mürtefeè olup illük oldı. Gerekdür ki yolları ve derbendleri
açuú ve emìn úılalar, tÀ iki ùarafdan 2.yolcılar ve bÀzirgÀnlar úorúusuz geleler ve gideler ve pÀdişÀhÀne maèdilet ve nuøàat kanàında ferÀàat-ıla 3.her kişi kendü maãlaóatında ola.” diyü.
628
P. 137a/5. “...kendü”
243
Ve629 elçileri òoş göñül-ile gönderdi ve kendüzi òavÀã 4.ve muúarrebler ile Anùaliyya úışlasına èazm itdi. Çün630 anda irişdi kÀmurÀnlıú ve şÀdumÀnlıú birle baór u ber 5.şikÀrına ve èıyş ve èişrete meşàÿl oldı, ol úış şÀdmÀnlıú ve kÀmurÀnlıúla pÀyÀne irürdi. 6.Çün rÿzigÀr-ı úış Àòir olup bahar irdügi üzerine úaãÀyid ve faãÀyıl inşÀ itdi. Ve cemìnüñ kÀfürì 7.libÀsı sebz-zernigÀrı òilèatına mübeddel oldı. Ve her kille-zÀrı bir gül-zÀr ve her fÀòte ve bülbüli menÀbir-i 8.
eşcÀrda òuùbe-i bahÀr oúımaàa ÀàÀz úıldı. SulùÀn girü Úayãariyye ùarafına mürÀcaèat buyurdı
ve begler 9.ve uluları hedÀyÀ-yi nÀ-maèdÿd birle èÀdet-i maèhÿd üzerine bindügi dergÀh úıldılar. Ve maórÿseyi dÀrü-
10.
él-fetó Úayãariyye’de dest-i bÿsa irişdiler ve èubÿdiyet-i 11.
óÀøır olurlar-ıdı. Ve her laóôa
mülÀzimetinde seyrÀn ve eyvÀn ve şikÀr ve şerb-i èuúúÀre
elùÀf-ı şÀhÀneden bahre-yi ekmel ve óiããa-i eczel bulur-12.-lar-ıdı. Ve salùanatuñ inãÀfı ve şefúati gölgesi èÀlem òalúınuñ üzerine mebsÿù ve fitneler
13.
merbuù ve òÀã ve èÀm èArap ve
èAcem’üñ işleri maøbÿù olmış-ıdı. -VaéllÀhü aèlem-. 631 14.
Ôikr-i Tezvìc-i SultÀn-ı áÀlib èİzzeéd-dìn KeykÀvus -RaómetuéllÀh- be-Kerìmet-i ezÕürriyyÀt-ı Melik Fahreéd-dìn BehrÀmşÀh bin DÀvÿd ŞÀh Melik-i ErzincÀn632 15.
Çün SulùÀn irtisÀm-ı evÀmir-i ilÀhiyye -teèÀlÀ ve teúaddes- ve imtiåÀl-i aókÀm-ı
óaøret-i óayruél-enÀm ãÀóib-i
16.
şerìèat -èaleyhi eføalüéã-ãalevÀt ve ekmelüét-taóiyyÀt- cümle
efèÀli ve aóvÀli ve àarÀyiminde iltizÀm göster-17.miş-idi. Ve Ànı pÀdişÀhlıàınuñ devÀmı sebebin bilürdi ve mürøÀt-ı ilÀhiyyeyi menÀr-ı şerìèat maãùafÀ-yı633 ittibÀèında
1.
bilürdi.
Diledi ki ŞebistÀn maùharı ve óarìm-i kerìmini bir şeb-efrÿz gevherü vücÿdıyla ki óasìb bir uyÿn 2.èismeti ãadefinde perveriş bulmış ola ve kerÀmeti èù-ùarafeyn ãafÿùiyle sıfatlanmış ola, -
fa-énkihÿ ammÀ ùÀbe 3.leküm min en-nisÀéi meånÀ ve åelÀåe ve rubÀè- muúteøÀsı üzerine ve teòìrÿ veél-ùÀfiküm fe-inneél-èirú dessÀs- işÀre-04.-tiyle kÀşÀne ve serÀyını münevver ve müzeyyen úıla. Pes erkÀn-ı devlet ve ümerÀ-yı memleketle meşveret itdi. Mecmÿè beóÀr-ı 5.
efkÀrda àavvÀãlıú itdiler ve endìşe sefìnesiyle rubè-ı meskÿn cihÀtını seyr itdiler. Bir òandÀn
629
P. 137b/3. Bu kelime yok. P. 137b/4. Bu kelime yok. 631 B. 114b/10. // P. 137b/13. “...biéã-ãevÀb.” / T. 73a/7 Bu kelime yok. 632 B. 114b/11. // T. 73a/8. “...Raóime-hümÀéllÀh” 633 T. 73a/10. Bu kelime yok. 630
244
ki 6.kemÀl-i èiffet ve envÀè-i feøÀyil ve nesebi ve mükerremet birle ÀrÀste oldı. ErzincÀn pÀdişÀhı Melik Faòreéd-dìn
7.
-raómetuéllÀh- dÿdimÀnından àayrı bulmadılar. ZìrÀ ki ol
èummÀnuñ ãadefi daòı iãlÀb ve ensÀb-ı 8.ùÀhir SulùÀn ÚılıçarslÀn’dan istiòrÀc bulmış-ıdı ve Selçuú neslinden münşaèab olmışlardı. 9.Mecmÿè ùÿl-i istiòÀreden ve istişÀreden ãoñra anı iòtiyÀr itdiler ve ittifÀú-ile SulùÀn óaøreti òiõmetine 10.èarz itdiler. SulùÀn bu intiòÀba istiósÀn-ı 11.
èaôìm gösterdi ve buyurdı ki hedÀyÀ-yı åemìn
ve ecnÀs-ı tuóf-i nefìs òazÀneden çıúarup
tertìb itdiler. Ve èuúalÀ ve ekÀbirden birini bu òaùbeye
12.
nÀmzed buyurdı ve ol iómÀli anuñ
ãoòbetinde irsÀl úıldı. Çün òaber Melik Faòreéd-dìn’e irişdi 13.ki melikeyi dileyü óaøret-i sulùÀnüés-selÀùìnden ilçi gelür diyü, ibtihÀc idüp istiúbÀl
14.
buyurdı ve ièzÀz ve iclÀl-i tamÀm birle getürüp devlet-
òÀneye úondurdı. İkrÀm ve iótirÀmda mübÀlaàa 15.úılup ÀdÀb-ı èizzetden nesne eksük úomadı. İrtesi bÀr-ı èÀm idüp ekÀbir ü eãÀàiri óÀøır
16.
melik hem öpüp bÀşı üzerine úodı ve ayÀàı
itdi. İlçi sulùÀnuñ nÀmesini öpüp melike virdi
17.
üzerine ùurup müùÀlaèa úıldı ve müùÀlaèadan 1.
fÀrià olduúda ilçiye eyitdi “MüşÀfa òaber
vÀr-ise taúrìr olunsun.” didi. İlçi daòı
müşÀfahÀtı iblÀà idüp mültemisÀtı rÿşen úıldı. 2.Ve hidÀyÀyı tafãìl-ile òazÀne-i melike teslìm itdi. Melik daòı òalú içinde avÀz-ıla söyledi ki 3.bunuñ gibi mevhibenüñ ki -teèÀlÀ celle
celÀlühÿ- bì dirìà lüùuf ve keremi òazÀnesinden ben úulı 4.óaúúında fÀyiø úıldı, şükrüni úanúı dil-ile edÀ úıla634 bile ki? Eger sulùÀn óaøreti òiõmetinden fermÀn 5.oldı ki635 benüm èayÀlum anuñ hümÀyÿn-ı óaremi civÀrìsi arasında muntaôım ola-y-dı hem mÀdde iftiòÀr-ı 6.rÿzigÀr ve sebeb-i mübÀhÀt ièúÀb ve tiyÀr olurdı. Fe-keyfe ki bunuñ gibi bir pÀdişÀh ki bende-07.nüvÀzlıú ve çÀker-firÀzlıú mebõÿl buyurdı, -biér-raési veél-èayn-. Ve lÀkin eger bir ay müddeti mühlet olursa 8.ki cihÀzdan baèøını, ki tamÀm olmamışdur, itmÀma irüşdürile. HemÀyılıàı esbÀbı rièÀyet olınup 9.ãavÀba maúrÿn olına. Andan ãoñra adam göndürevüz ki itmÀm-ı mühimÀtı ièlÀm úıla tÀ her kimi ki iòtiyÀr 10.ideler, irsÀl buyuralar.” didi. Ve elçiyi envÀè èaùÀ ve aãnÀf-ı mevÀhib birle behremend úıldı ve óükm-i
11.
imtisÀl itdügine şükr ve sipÀsı bì úıyÀs-ıla
müzeyyen ve muraããaè èibÀrÀt-ile irsÀl buyurdı. Anı taèôìm
634 635
12.
ve tekrìm birle vidÀè idüp
T. 73b/5. “úılam ki” T. 73b/6. “olaydı ki”
245
gönderdi ve dönüp gelüp tertìb-i techize meşàÿl oldı. Ve her ùarafdan
13.
óÀõiú ve mÀhir
ãÀnièler636 getürdüp üç ay müddeti işlendi, muraããaè ekÀlìl ve òalÀòil 14.ve òavÀtim-i nefìse ve melbÿsÀt-ı muraããaè fÀòir ve fünÿn-ı cevÀhir birle arÀste ve avÀnì ve ùaslar ve ùaşt 15.ve ÀfitÀbe ve altun gümiş nerdübÀn ve süpürge ve Çin ve Òoten tuòfeleri ve civÀrì-yi mÀh-rÿ ve àılmÀn-ı òÿn-16.-çehre ve cenìbet-i muùavvaúa637 bÀd-ı pÀ atlar ve úatırlar ve naúid ve cinsü bì-óadd u èaded müretteb itdürdi. Ve äadrü
17.
İmÀm ÚÀêì Şerefeéd-dìn ki ekÀbir ve emÀåìl ve úuøÀt-ı
cihÀndandı cihÀzı tertìbi ve èaúd
1.
ve nikÀh taúdìm-içün bile viribidi. Çün SivÀs’da
emir-i meclìs MübÀrizeéd-dìn BehrÀm ŞÀh anı aàırlayup 2.envÀè müúÀrim ve ikrÀm-u ùaúdìm úılup anuñ ãoóbetinde salùanat òiõmetine müteveccih oldı Ve Kudÿr 3.şehrinde öñürdü638 ve sulùÀn òiõmetine varup óÀli èarø itdi. SulùÀn erkÀn-ı devletini Emìr Seyfe-04.-éd-dìn-i Çaşnigir Ayibe ve Zeyneéd-dìn BeşÀre ve BahÀéaéd-dìn Úutluca ve MübÀrizeéd-dìn Çavlu Beg ve şehrüñ 5.sÀyir aèyÀnı ve muèteberlerini istiúbÀl-içün úarşu gönderdi, tÀ anuñ muúaddemini muèaôôam ve mükerrem görüp 6.şehre getürdiler. Ve bìraste òïn, envÀè abÀ ve naèam-ile döşediler. ÙaèÀm yindüginden ãoñra ùaàıldılar. 07.
İrtesi, Sulùan bÀru èÀm buyurdı ve dergÀhı ve eyvÀnı ekÀbiru ve begler-ile arÀste
úıldı. 8.Ve Türkì ve Úazvìnì ve Deylemì ve Rÿmì serhenkler ve bölük başları ve çavuşlar ve dÿrbÀşlar ellerinde 9.züpinler ve degnekler ve çevgÀnlar iki ùarafdan ùurdılar. SulùÀn külÀh-ı güyÀnı bÀşına
10.
úoyup taòt-ı kÀmrÀnı üzere oturdı. ÓÀcibler ve vükelÀ639 Úaêì Şerefeéd-dìn’i
daèvet itmege vardılar.
11.
KerÀmet-i tamÀm birle salùanat bÀrigÀhı òiõmetine oúıdılar. Çün
sulùÀn640 òiõmetine geldi, nüvÀziş ve ikrÀmdan
12.
şöyle lÀyıú ve muùÀbıú ola ve selÀùìn-i
nÀmudÀr ve mülÿk-i tÀcidÀrdan anuñ gibi èÀlime iótirÀm ola,
13.
olundı. SulùÀn iètizÀz ve
iótirÀm rusÿmin rièÀyet itdüginden ãoñra melik Faòreéd-dìn’i -raómetuéllÀh-’ı
14.
ãordı. ÚÀêì
Şerefeéd-dìn èibÀret ve belÀàat-ı tamÀm birle Melik Faóreéd-dìn’üñ iòlÀsı ve iùÀèatin
15.
ve
hevÀdarlıú ve úarÀbetin taúrìr itdi641. Çün òïn götürülüp fevÀkih tenÀvül olundı ve mümessek
636
P. 138b/13. “ãÀyièlar” T. 73b/14. // P. 138b/16. “maèùÿf” 638 B. 116a/6. // T. 73b/19. Altı çizili kelimeler yok. 639 P. 139a/10. “müvekkeller” 640 B. 116a/16. // T. 74a/3. “salùanat” 641 P. 139a/15. “eyledi” 637
246
ve òÿb
16.
rÀyióalı şerbetler ve úımız ve úımrÀn içildi. ÚÀêì Şerefeéd-dìn’i taèôìm ve tecyìl-i
tamÀm birle veåÀúine iletdiler. 17.İrtesi Úaêì ve eéimme ve èulemÀ ve úuøÀt, ki bu mühim-içün evvelden şehirlerinden gelüp müctemiè olmışlardı,
1.
selÀmlıú sofasına daèvet idüp
óÀøır itdi. Vardı ve buyurmış-idi ki altÿn tenkler 2.murÀtib-ile biñ miåúÀl ve biş yüz miåúÀl ve iki yüz miåúÀl ve yüz miåúÀl ve elli miåúÀl şeker642 úalıbları 3.içinde Anùaliyya’da taèbe itmişlerdi ve her şekerdeki altunuñ veznini ruúam-ile üzerinde merúÿm 4.itmişlerdi. Altÿn ve gümìş ùabaúlar içine úoyup ol meclise óÀøır olan aãóÀb-ı èilm ve èalem ve erbÀb-ı seyf 5.ve úalem öñinde rièÀyet-ü merÀtib idüp úodılar. Ve serÀyuñ òavøı ve berkesine ãu yirine şerbet ùoldurdılar. 6.Çün eyvÀnuñ ãuffası aèvÀn-ı devlet ve aèyÀn-ı memleket eyyÀm-ı dìn ve úuøÀt-ı İslÀm birle arÀste ve meşòÿn 7.oldı, iki ùarafuñ vekili ve ùanuúları óÀøır oldılar. ÚÀêié-i imÀm cebìr-i hümÀm äadreéd-dìn Rÿóavì, 8.ki ol zamÀnun müftìsi ve ol èaãruñ imÀmı-y-ıdı ve bu nikÀóuñ èaúdeti643 müteèayyin olmış-ıdı, 9.Emìreél-müèminìn òalìfenüñ òuùbesini oúudı ki “-
El-maómÿdu hüvaéllÀhü veél-MusùafÀ rasÿlüéllÀhi ve òayrun mÀ
10.
èamele bihi kitÀbüéllÀhi
úÀleéllÀhü teèÀlÀ veénkióÿél-eyyÀmì min-küm veéã-ãalióìn min èibÀdi-küm 11.ve imÀéi-küm en yekÿnÿ fuúarÀée yuànihümüéllÀhü min faølihi- ve òuùbeéi Àòirìne degin ve nikÀó munùaôım oldı ve yüz biñ filori mihr taèyìn olup èaúde óal
12.
oúıdılar. Çün èaúd
13.
viãÀl úurbet úarabet
istiókÀm buldı. Ve çÀvuşlar ve dÀèìler “Úutlu ve mübÀrek olsun!” avÀzını semek-i
14.
semmÀk
ve õirve-i eflÀkdan aşurdılar. Ve altÿn ve gümìş ve cevÀhir saçu saçılup bÀrigÀh ve eyvÀn 15.ve sÀóat-i gülefşÀn rayièi gibi ki yire saçulur müzeyyen oldı. Ve òavÀn-ı òÀãı döşeyip ãalÀ-yı 16.
èÀm itdiler. Ve her kişi elin ùaèÀma uzadıb tenÀvül úıldılar. Ve envÀè dÀne ve zerde ve zirbÀ
ve duàbÀ ve mÀsit 17.Àba ve süñülemeler ve biryÀnlar ve óelvÀlar ve senbÿseler yinüp her kişi 1.
muradınca ekl itdi. Şöyle ki
oturanda ve ùuranda kimesne maórÿm úalmadı ve
muèaùùar-ı mümessek şerbetler ve úımız ve úımrÀn Oàuz resmince içildi. 02.
Andan ãoñra -fe-izÀ ùaèimtüm feénteşirÿ- oúıdılar. ÚÀêì Şerefeéd-dìn maúÀmına
gitdi. SulùÀn altun 3.ve aúça ve teşrìf ve firÀvan kemòÀlar ve at ve úatır ve úul ve òalÀyıú ardınca gönderdi. ÚÀêì Şerefe 642 643
4.
éd-dìn daòı èÀdet-i maèhÿd üzerine sulùÀnuñ yedeginüñ
P. 139b/2. “sükker” P. 139b/8. “èaúdine”
247
üzengüsin öpdi ve taèôìm-içün baş 5.úoyup duèÀ ve åenÀ vaøìfesin yirine getürdi. İrtesi SulùÀn òazìnedÀrlara buyurdı ki emtièÀ 6.ve esbÀb ki degerlü, ki varanlar iledisirlerdür644. Şöyle ki gerek ve lÀyıúdur, tertìb ideler emr-i645 muùÀè 7.mÿcebince çoúlıú ÀlÀt ve esbÀb müretteb ve müyesser oldı. SulùÀn Emìr-i Meclis MübÀrizeéd-dìn BehramşÀh’ı 8.ol mühimme mendÿb úıldı. ÜstÀdıéd-dÀr ve çÀvuşlar altÿn gümìş ÀlÀtın ve mülevven nefìs aàır kemòÀları ve deve 9.
úatır úatarlarını ve muùavvaú ve ser-efsÀrlu yidekleri ve zerdÿzì aùlas örtülü ve altÿn úubbelü
èimÀriyi ve urundı 10.ve emìn pÀkìze òadimleri iledüp Emìr-i Meclis’e teslim itdiler. Ve ekÀbir ve buñlaruñ òatunların
11.
taèyìn itdiler ki Maórÿse-i ErzincÀn’a melik òiõmetine varalar ve
anuñ òiõmetince bile geleler. Çün12.mühimmÀtı itmÀma irişdi, Emir-i Meclìsi ve ÚÀêì Şerefeéd-dìn ve òavÀtin lÀyıú ve rÀyıú libÀsÀt ve tecemmülÀt birle
13.
èazìmet kıldılar. Çün
ErzincÀn hudÿdına irişdiler, ÚÀêì Şerefeéd-dìn öñürdü ilerü gitdi
14.
SulùÀnÿñ eãnÀf-ı646 iósÀnını ki müşÀhede úılmış-ıdı, diyüvirdi.
Ve Emìr-i meclìs-ile òayli
ve melik òiømetine vardı.
15.
ulular ve leşkeri ve òavÀtìn geldügini ièlÀm itdi. Melik her kişi-y-içün úadr u menzileti 16.
miúdÀrınca menzil ve nüzÿl tertìb buyurdı ve firÀvÀn nüzullar dÀyeler ve òÀdimler ve
òavÀtìn ve aèyÀn-ıla istiúbÀle
17.
gönderdi. Çün Emìr-i Meclìs şehre yaúìn irişdi, ki bir menzil
úalmış-ıdı, revnaúı ve àalebe-i tamÀm
1.
ve sancaúı ve ièlÀm birle òÀããa muùribleri ve
şehir mutriblerini úarşu gönderdi. Çün iki bölük 2.biri birine irişdiler ve iki ùarafuñ çerileri ãaf çeküp şÀdiliú èalemlerini çözip biri biriyle 3.görişdiler647 ve Emìr-i Meclisüñ naôarı meliküñ burúına düşdi, atından indi. Melik Faòreéd-dìn daòı Emìr-i 4.Meclìs’i gördi atından indi ve úuca úuca görüşdiler. Ve malÀéime ve melÀéimeden648 ãoñra girü atlarına 5.bindiler. Emìr-i Meclis sulùÀnuñ selÀmını Melik’e irişdürdi. Ve persiş ve iúrÀmdan nesne bÀúì úomadı. 6.Melik daòı baş úoyup eyitdi “Ben şÀh-ı cihÀnuñ benden ve òiõmetkÀrım ümìdidür ki baèdeél-yevm 7.
senüñ649 gibi òiõmet650 ve úulluúlar, ki salùanat dergÀhına lÀyıú ola, bu bendeden ãÀdır ola.”
didi. 8.Bu resme mülÀùıf ve muúÀveøa gösterip her bÀbda bir biriyle mukÀleme ve muóÀdiåe 644
T. 74b/5. “ilediserdür” P. 140a/7. Bu kelime yok. 646 P. 140a/14. “...elùÀfı” 647 P. 140b/3. “irişdiler” 648 B. 117b/16. // P. 140b/4. “malÀéime ve muéÀnaúadan...” 649 P. 140b/7. “şunuñ” 650 P. 140b/7. “òidemÀt” 645
248
úılurlar-ıdı. Çün şehre
9.
irişdiler, Emìr-i Meclìs651 ve sulùÀnuñ beglerini kendü sarÀyına
úondurdı ve òüsrevÀne-i mÀyide ve òïn
10.
döşedi. Òïn götirülüp duèÀ úılındıàından652 ãoñra
bezm ve èişret ÀlÀtı úonuldı. Ve erden èavratdan
11.
her ãınıf muùribler geldiler ve bezmüñ
çehresi gül-i ãadberk ruòı gibi firÿzÀn ve òandÀn oldı. Ve eflÀk-u
12.
mücÀmièi sÀkinlerinüñ
müsÀmièi anlaruñ naàamÀtı zìr ü bìm ve elóÀn-ı òoş nevÀlarından ùoldı. Çün
13.
aúdÀó-ı efrÀh
rÀói kerrÀt ve merrÀt-ile sÀyir ve dÀyir oldı, dostigÀnì resmiyle ùolular içmege
14.
başladılar.
Çün ol gün meclìsi bu resm-ile pÀyÀna irişdi, irtesi Emìr-i Meclìs esbÀb ve emvÀl ve òazÀyini, 15.
ki SulùÀn göndermiş-idi, tafãìl nüsòası birle sulùÀnuñ ümenÀ ve òazìnedarları birle melik
òiõmetine
16.
gönderdi. Melik SulùÀn èuluvv-i himmet ve kemÀl-i seòÀvetine duèÀ ve åenÀlar
úılup òazÀnedÀrlar ve boàçadÀrları
17.
esbÀb müheyyyÀ ve müretteb oldı.
envÀè iãùinÀè ve iósÀn birle653 iki gün müddetinde cümle 1.
Melik Emir-i Meclis ve iki ùarafuñ begleri ve
uluları èiyş ve èişret ve kÀmuranlıú ve şÀdumanlıà-ıla rÿzigÀr 2.geçürdiler. Ve semìni binÀ gÿş sÀúìlerüñ nÿşÀnÿşı avÀzı ùÀram-ı nìlgÿndan güõer úılurdı. 3.Şöyle ki mümkin ola-y-ıdı ki ol èişretüñ muùriblerinüñ elóÀnı òoşlıàından zehrenüñ zehresi 4.meõÀb olurdı. Çün yarÀú ve kÀr rÀstlıúdan ferÀàat buldılar, Melik üç yüz aèlÀ evsaù 5.ve ednÀ òilèatlar ve üç yüz biñ sulùÀnì aúçe ve muraããaè eyerlü ve uyÀnlu654 Emìr-i Meclis’e gönderdi, tÀ ki maãlaóat 6.vaútin muúteøÀsı üzerine begler ve òadem ve óaşeme tefriúa itdi. Ve aòşama yaúìn esbÀb ve emvÀl 7.ve òazÀyin ve cihÀz-ı mehd-ü muèaôôam birle şehirden ùaşra naúl itdiler. Ve seóergÀh göçgüsin urup òürremliú 8.ve şadumÀnlıú birle salùanat óaøreti ùarafına teveccüh itdiler. Çün İtmeksüz menziline irişdiler, Emìr-i Meclis 9.öñürdü SulùÀn òiõmetine vardı. Ve aóvÀl ve úaøÀyÀyı èarø úıldı. SulùÀn buyurdı ki 10.eõìn baàladılar ve şehri bezediler ve salùanat sarÀyınuñ evlerini envaè zìnet birle müzeyyen úıldılar. 11.Ve altÿn mücmereler içinde buòurlar itdiler ve bezm ve èişret esbÀbını müheyyÀ úıldılar. Ve ulu ve aèyÀnuñ òatunlarını,
12.
ki
óÀôırdılar, mühedü655 istiúbÀline vardılar. Çün gìceden bir pÀs geçdi ùarafeynüñ cümle muòaddarÀtı
13.
ve òavÀtìni òÿruél-èayn òuldu berrìn gibi muraããaè altÿn bilezükler ve óarìr
651
P. 140b/9. “...bu resme” P. 140b/10. “úılındı andan” 653 T. 75a/7. “...òoş gördi” 654 P. 141a/5. “...atlar” 655 P. 141a/12. “mehd-i aèlÀ” 652
249
libÀslara müstaàraú olup mehd-i
14.
aèlÀ òiõmetince şehre geldiler. Ve hümÀyÿn şebistan ve
gerdege girdiler ve Melike’yi girdek taòtına
15.
naãb itdiler. Ve şol úadar buòÿr-u sürÿr
mecmere-i óubÿr içinde tütüzdiler ki kevÀkib-i èulviyye-i ecrÀmı
16.
süfliyye-yi tesòìr656
rabiúasına baàladılar. Ve şol miúdÀr mumlar ve maşÀèil firÿzÀn oldı ki salùanat
17.
devletinüñ
hevÀdÀrları àÀyet irtiyÀódan lÀdÀn oldılar. Çün gicenüñ åülüåÀnı geçdi, Emìr-i Meclìs
1.
bezm-ü bisÀùini dürip Àòir itdi. ŞÀh
KÀvus èazm-i şebistÀn-ı gülistÀn-ı èarÿsì úılup girdege girdi. ÒavÀtìn-i 2.zehre èizÀr ve óÿrçeóre perì-dìdÀr ki her biri èiffet ve èiãmet içinde, ki her biri Ásiye-yi zamÀn ve Meryem-i 3.
devrÀn-idiler, ay gibi óücrÀt óicÀbı àamÀmına girdiler ve selÀùìn güneşi òavÀtìn mÀhı birle
ayÀàın 4.taót üzerine úodı. NiúÀb-ı seóÀbını gülberk-i ãiyÀnet ve malÀóatdan açdı ve óoblıú cihÀnı úıblesin05.úıble erzÀni görip dudaúlarında öpdi ve elini zülfi kemendü ve òalúa-i müşkbÀrına urdı. Ve bÀnu-06.-nuñ dÀyeleri zÀnÿ-yı edeb üzerine gelüp òudÀyigÀnuñ edüklerin ayaàından çekdiler. NÀgehÀnì
7.
genc-i şÀyıgÀnì edükleri içinde bulup daóire-i èömür
cÀvidÀnına irişdiler. ŞÀh-ı tÀc-ı salùanatı ve kemer kiyÀnı 8.başından ve bilinden alup derice-i rifèatde úodı ve ãoyınup döşege girüp ol serv ü çemeni gül òirmeni gibi 9.kenÀra çekdi. Şerìèat ruòãatı ve tabìèat fetvÀsı birle elmÀs-ı úudret-ile laèl-i kerÀmeti siftah úıldı657. 10.
Lióaf-ı òusrev-idi ten üzre
Gümiş ùoúıdı eller gerdan üzre 11.
èAlem dökdi teõavvuú şehrine şÀh
Götürdi dürc-i derden mihr-i dergÀh 12.
èAúìú-i nÀbe aúıtdı lÀli
Ve yÀòÿd laèlden sìmÀbı óÀli 13.
NigÀrın tÀ seóer òufta sitÀndı
Lebinde pÀdişÀ bÿse sitÀndı
656 657
P. 141a/16. “müteóayyir” B. 119a/11. // T. 75b/8. “...EbyÀt”
250
14.
Gehì şìrìn dudÀàını emerdi
Gehì úullar óamÀyil ki kemerdi. 15.
Çün ãubó-i ãÀdıú ùulÿè úıldı, SulùÀn ol èAørÀ kenÀrından VÀmıú gibi ùurup óammÀma
16.
èazm itdi. Ve buyurdı ki bezm ve sürÿr ÀlÀtını ve èìyş ve èişret edevÀtını geregi bigi tertìb
17.
ve tezyìn idüp daúÀyıúı òurde-dÀnì ve rusÿm-i şÀdımÀnìden bir şemme ihmÀl itmeyeler.
SulùÀn istiómÀmdan
1.
ãoñra bÀrigÀha gelüp nüzhet ve òürremliú birle taòtına çıúdı ve
ve óÀciblere buyurdı ki 2.úapucılar perdeyi yuòaru getürüp begler bÀrigÀha girmege destÿr virdiler. Ve ErzincÀn beglerini 3.mükerrem ve muóterem mürÀtib ve mecÀlis-i şerìfeye daèvet itdiler ve oturdılar ve òïn-ı nihÀrì yinüp 4.götürüldükden ãoñra èişret ÀlÀtını bÀdiye ve memzuc maşrabaları ve ùÀsÀt ve kÀsat ve cÀmÀt 5.tezyìn ve tertìb idüp èamele getürdiler. Muùribler rÿd-i sürÿd-ile avÀz itmege ÀàÀz itdiler. Ruó-u úuds 6.her lahôa ol behişt-ÀbÀd-ı meclise -ve in
yekÀdü- Àyetin oúurdı. Andan ãoñra girü ibrÀ rÀste òïn 7.döşediler, biryÀn pilÀvlar ve tavuú ve gögercin ve keklük ve dürrÀc süñülemeleri ve nÀrdenk aşları 8.ve elvÀn naèam yinüp òÀã ve èÀm ùoydı. Ve óavÀşì ve òudem nüvÀleler getürdiler. Baède ez refè-i mÀyide, girü 9.iúdÀó ve 10.
ifrÀó dÀyir ve sÀyir oldı. Ve èuúÀb-ı èuúÀr ehl-i meclis dimÀàı feøÀsında pervÀz itdi.
Ve
sürÿr ve ibtihÀc imtizÀcuél-mÀé-i bÀli-ér-rÀó vÀsıtası birle tamÀyile geldi. SulùÀn her sÀèat elùÀf-ı bì 11.nihÀyeti birle meclis ehlini rièÀyet ve dildÀrlıú úılurdı. Ve ãaà ve ãol úol beglerine ve ErzincÀnìlere
12.
ùolu ve dostigÀnì içüp göñüllerin tesellì úılurdı. Bu óÀlet üzerine bir hafta
müdÀm-u şerb-ü müdÀma 13.meşàÿl oldılar. Andan ãoñra SulùÀn biş yüz óilèat ve yedi yüz biñ aúçe ve yüz baş at ve yüz baş 14.úatır ve dürlü dürlü kemòÀlar ve úumaşlar ve úul ve òalÀyıúı òazÀnedÀrlar ve Emìr-i Àòÿr ve Emìr-i meclìs birle ÚÀêì
15.
Şerefeéd-dìn’e irsÀl úıldı. ÚÀêì
Şerefeéd-dìn ErzincÀn beglerine her birine mertebe ve miúdÀrınca naúud ve òilèatlar
16.
ve at
ve úatırdan üleşdürdi. Begler òilèatı geyüp salùanat óaøreti óiõmetine vardılar ve el öpdiler 17.
ve èìyş ve èişret ve şÀdì selvet-ile ol gün daòı rÿzigÀr geçürdiler. İrtesi, SulùÀn seyrÀne bindi
1.
cümle begler ve sipÀhiler mevkeb-i hümÀyÿn
òiõmetinde mülÀzım ve óÀøır oldılar. ErzincÀn begleri meydÀnda 2.atdan inüp yayan oldılar ve vidÀè-içün el öpdiler ve ve şÀkir-i elùÀf ve õÀkir-i ayÀdı ve óÀmid-i inèÀm òüsrev-i 3.eyyÀm melik óiõmetine müteveccih oldı. SulùÀn èÀdeti mÀlÿf üzerine devlet serverleri ve begleri-y-ile
251
4.
top ve çevgÀn oynadı ve èalÀ raàmı devrÀn-ı cihÀn-u cefÀkÀr rÿzigÀrını òürremliú ve
şÀdumÀnlıà-ıla 5.geçürdi. Ve èÀlem òalúını rehìn-i èadl ve rahié-i faøl ve cÿd u imtinÀn úılurdı. 06.
Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn-ı áÀlib èİzzeéd-dìn KeykÀvus be-Úaãd-ı VilÀyet-i ŞÀm658
07.
Çün ãÀóib-i Óaleb äalÀóaéd-dìn oàlı Melik ÙÀhir Óaú civÀrına ulaşdı ve oàlı Melik
èAziz659 ùıfıl-ıdı 8.ve ümerÀ-yı devlet øarÿretden aña beyèat itdiler. Ve atası yirine dikdiler ve anası kÀfile-i memleket ve óÀkime-i 9.devlet oldı. Ve òaber SulùÀn èİzzeéd-dìn semèine irişdi, Óalep melìkinüñ ùalebi ki andan öñdin 10.èammÿları óükminde ve nÀyibleri taãarrufında-y-idi. MübÀrek óÀùırına düşdi memleketinüñ beglerin 11.ve ulularını saà úolı ve ãol úolı ve Mecdeéddìn èÌsa Beg’i ve Meliküél-ümerÀ Seyfeéd-dìn Ayibe’yi ve Zeyneéd-dìn
12.
BeşÀre’yi ve
MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilü’yi óÀøır buyurdı ve eytdi ki “Bizüm rÀy ü fikrümüz şöyle oldı
13.
ki
şimdiki óÀlde ki Melik ÙÀhir memleketine vehn ve perìşÀnlıú vÀúiè oldı ve660 ol diyÀruñ 14.
temliki bir ùıfıla ve bir serpÿşìdeye, ki anlaruñ rÀyı èuúalÀ ve erbÀb-ı kifÀyet iètibÀrında
vezni
15.
yoúdur ve eger cemèiyet tamÀm birle úaãd-ı vilÀyet-i ŞÀm úılavuz. Andan öñdin ki
anlar defè tedbìrin idüp
16.
çeri cemè itdiler. Óaú èavniyle bizüm devletümüz sancaúı ol
memleketüñ şerefÀtı üzere òÀfiú olup
17.
èarãa-yı bilÀdı füsóat ve vüsèat bula. Ve ÒÀnedÀn-ı
Selçuú’uñ661 nÀmÿsı ziyÀde ola.” Begler eyitdiler ki
1.
pÀdişÀhlarun ùabièatı raèd ve
yıldırım miåli iftitÀh-ı memÀlike mecbÿldur ve hiç kimesne güneşe dıraòşÀn-02.-lıúdan ve òïblar zülfine müşk-efşÀnlıúdan mÀniè ve vÀziè olıbilmez. Ve lìkin çün pÀdişÀh rütbet-i istişÀret 3.erzÀnì buyurdı, mecÀl-i istimÀè-ı muúÀli dirìà itmeye. Egerçi Melik ÙÀhir oàlına ãuàrÀsın ve ùıfÿliyet 4.óÀlinde Óaú -teèÀlÀ- atası memleketi birle èazìz úıldı, ammÀ anuñ abÀ vü ecdÀdı dÀyim bu òÀnedÀnuñ iólÀãı ve hevÀ-05.-darlıàından dem ururlar-ıdı ve dÀyim istimdÀd-ı èasÀkir içün iómÀl ve emvÀl gönderürler-idi ve muòÀ-06.-lifler defèi ve úalèı-içün bu devletden ve bu óaøretden istièÀnet ùalep úılurlardı ve daòı şöyle istimÀè07.olınur ki eùrÀfuñ melikleri ve pÀdişÀhları anda taèziyet ve tahiyyet-içün elçiler gönderdiler -ãadÀúatiél-ÀbÀéi úarÀbeti-08.él-
ebnÀéi- esÀsın müstaókem úıldılar, bu óaøretden ki dÀyim cihÀn serkeştlerinüñ ve 658
B. 120a/12. // T. 76a/13. “...Der Án-ı EyyÀm...” B. 120a/14. // T. 76a/14. // P. 142b/8. “...henüz...” 660 P. 142b/14. “daòı” 661 P. 142b/17. “...nÀm ve” 659
252
dermÀndelerinüñ müéebbel 9.ve penÀhı ola gelmişdür. Ve ol memÀliküñ mezrÿèÀtın biçmege ve ol òÀnedÀnı vìrÀn úılmaàa àaøab
10.
orÀàı ve úahr baltÀsı bilendi. Ulu sulùÀnlar ve rÿzigÀr
melikleri ve ekÀbir ve èÀúilleri ve òired-mendler úa-11.-tında bu maènìyi mesmuè ve pesendìde olmaz. RÀy ve maãlaóat662 oldur ki evvelden olu gelmiş úÀnÿn ve èÀdet 12.üzerine bu óaøretden aña teşrìf ve663 sancaú ve memleket menşÿri irsÀl olına. Ve emr-i ilÀhiye ki
13.
-ve lÀ taúrabÿ
mÀleél-yetìme illÀ biélletì hiye aósen-’dir, imtiåÀl úılına. Ve Ànuñ òÀùırın ãürmeúden istimÀlet 14.
ve dildÀrlıú kemÀ yenbaàì olına. TÀ ki ol güzìde ve pesendìde sìretüñ aèmÀli mülÿk-ü
ùevÀyifine èÀdet
15.
olına. Ve yümkin ki çün çeriler ol memlekete müteveccih olalar, anuñ
anası, ki Melik èÁdil kızıdur, 16.elin àayrı pÀdişÀhlar etekine ura. Ve anlardan istièÀn-içün çeri ùalep ide ve anlardan daòı farù-ı óamiyyet 17.ve óimÀyet diyÀrı ve rièÀyet cÀr-içün -ve ìtÀéi õiél-
úurbÀ- hükmi birle ãıfatlanalar. Ol ùarìú-i şefÀèat-ıla
1.
araya düşeler tÀ salùanatuñ
èinÀnını ol yetìmüñ memleketi úaãdından döndereler. Ve eger şefÀèat müfìd o-02.-lup maóall-i úabÿlde düşer-ise -veél-èavdü aómede- okıyup döneler. Ve eger şÀh-ı cihÀn anlaruñ şefÀèati ve aúvÀline 3.iltifÀt itmezse nÀçÀr mümÀnaèat ve müdÀfaèat-ile úarşu geleler. Eger ãınup menkÿb olurlar-ısa uvaú meliklerdür, 4.anları sımaúdan ne iftiòÀr. Eger -veél-èiyÀõü biéllÀhibize çeşm-ü zaòm irerse ol èÀruñ eåeri rÿzigÀrı çehre-05.-sinde bÀúì úala ve óased ve iødad-u çìre ve şìrgìr olalar. Bu endìşede “-sÿdi ï cümle ziyÀn-est ve ziyÀneş 6.heme sÿd.-” Çün ki SultÀn erkÀn-ı devletinden bu rÀyi ve naãÀyıóı istimÀè úıldı bir sÀèat ùefekküre vardı. 7.Andan ãoñra anlara baúup eytdi ki “Şek degül ki ve aúÀrìb ve ecÀnib mülÿkine mürÀèÀt itmeklik ekÀrim 8.ve aèÀôim mürüvvetine lÀzım ve vÀcibdür. Ve anlaruñ ikrÀ-yı rièÀyeti şerÀyiùi farø ve emr-i maótÿmdur. 9.Amma şol vaútin ki bir nÀmdÀr pÀdişÀh664 kuvvet ve iútidÀr silÀóın giye ve cihÀngìrlik atına binür,
10.
ayaàını kişveristÀnlıú üzengüsine basa ve
èazìmet-i èinÀnını bir memleket úaãdına maèùÿf úıla ve ümem-i
11.
rièÀyetini ve kerem-i
muóÀfaôatını -ve lÀ iròÀmu beyneél-mülÿk- maènìsini eczÀ úıla, memÀlik aña musaòòar olur.” didi. 12.Ve daòı eytdi “Size maèlÿm olsun ki eger mülÿk diyÀrı taèziyet ve tehniyet-içün rusul irsÀl úıldılarsa èacz-13.-lerinden òoş kişi görünürler. Aña mürvet müzevirdürler.” didi. 662
P. 143a/11. Bu kelime yok. B. 121a/5. // T. 76b/11. // P. 143a/12. “...ve òiléat” 664 T. 77a/1. Bu kelime yok. 663
253
Ve ãaà úol ve ãol úol beglerine 14.ve çerilerine ióøar-u èasÀkir-çün mektÿbÀt irsÀl úıldı. Az zamÀnda çoúluú çeriler dirilüp geldiler. 15.Ve mancınıú ve cebeòÀne ve esbÀb-ı muóÀrebat ve levÀzım-u muóÀãarat, ki óÀøır olmış-ıdı, tafãìl olup èarø o-16.-lındı. SulùÀn eytdi “Firãat itmek olmaz ve anuñ bigi vilÀyeti bunuñ bigi vaúitde elden úomaú èaúıldan 17.bedièdür.” didi. UmerÀ-yi devlet, serverÀn-ı memleket çün pÀdişÀhuñ raàbetini ol memleket èazmine ãÀdıú 1.
dillerin SulùÀn medóine gÿyÀ kılup duèÀ ve åenÀ úıldılar ve eytdiler ki “-
gördiler,
Úulÿbiél-mülÿki òazÀyinüéllÀhi- 2.óükmi birle ola ki biz úullar ol sırra ki şehriyÀr-ı cihÀnuñ øamìr-i münìrinde òazÀne-i àaybden vedìèat 3.úonulmışdur, iùtılÀèımuz olmaya. Ve òidìv-i rÿyi zemìnüñ fikr-i metìn ve dÿri beynì çarò-i buryan-ıla berÀbarlıú 4.imkÀn-ı taãavvÿra gelmez. Eger bu úullar òiõmetkÀrlar èÀdeti üzerine èörf yöninden bir úaç kelime èarø 5.itdükse pÀdişÀh vüfÿr-ı mükerremet ve meróametinden èafv buyursın. Çün èÀzim olmaàa cÀzim oldı, 6.bu úullar daòı bi-vasè-i ùÀúa cÀn fidÀ úılalum. Ve iòlÀãı ve cÀn sipÀrlıúdan bir daúìúa ihmÀl ve dirìà 7.itmeyelüm.” didiler. SulùÀn buyurdı Marèaş Begi Nuãret-dìn’e bir nÀme yazdılar mevkeb-i hümÀyÿn 8.
cünÿd ve cüyÿş-ı firÀvÀn birle ol óudÿda varur gerekdür ki úadìm çeri ve óavÀşìsini
9.
yaraúlayup daòı atlu ve yaya èulÿfeye daèvet ide ve muóÀãarat ve mancınıú ÀlÀtın ve sÀyir
cebeóÀne 10.yarÀàın görüp óÀøır ola. Ve bir mektÿb daòı bu resme Malaùıya ve SivÀs beglerine yazıldı ve bir meútÿb
11.
daòı uç beglerine ki EtrÀkuñ maèhÿd çerilerini atludan ve yayadan 12.
ve cevÀnibe, ãaà úol ve ãol úol beglerine mektÿbÀt
direler, getüreler. Fiél-cümle eùrÀf úaleme gelüp revÀn oldı. Cümle cemèiyet-i vÀhibet
13.
tamÀm birle İblistÀn saórÀsına müteveccih oldılar. Ve bì
óadd u óaãr èasÀkir eùrÀf-ı memÀlikden cemè oldı.
14.
SulùÀn daòı kevkebe-i òÀs birle İblistÀn
tarafına teveccüh itdi. Çün anda irişdi, bezm-i èÀm buyurdı.
15.
Ve ãaà úol ve ãol úol beglerini
uluları ve serverleri ve mecmÿè sipÀhìleri úatına oúıyup yidürdi
16.
ve içürdi ve her birine bir
nevè istimÀlet itdi. Ve ŞÀm şehirlerinden her şehri bir bege adadı. Ve anları
17.
iòlÀã ve
hevÀdÀrlıàını taórìø ve teràìb úıldı. Cümle zemìni bendegi öpüp baş urdılar ve duèÀ-yi devlet 1.
óaøret-i salùanatı dil ü cÀn-ile edÀ úıldılar. Ve eydürlerdi ki “Her ne ki imkÀn
254
dÀyiresine sıàar ola 2.mebõÿl olınur.” didiler. “Ve ümiõdür ki bÀrigÀh-ı cihÀn-penÀhuñ maùÀlib ve mürÀdÀtı èavn-i RabbÀnì birle 3.müyesser ve müsehhel ola.” İrtesi SulùÀn seyrÀna bindi. Çün seyrÀndan döndi, òïn yinüp götürüldi. 4.Cümlesin óÀøır idüp anlaruñ-ıla meşveret úıldı ki úanúı yoldan girmek gerek ve ol mühimme nice 5.
iúdÀm itmek gerek diyü. Bir ùÀyife, ki ol ùarafıñ yirlerin ve yolların bilürler-idi, eytdiler “Bu
ùarafda 6.MerzübÀn ve RuèbÀn ve TelbÀşir yolından yigrek yol yoúdur.” didiler. “Ve andan Óaleb’e degin yoluñ 7.çoàı düzdür.” didiler. SulùÀn ol yolı begendi. Beyt: 08.
Cenìn-i küft mÀrÀ cez ìn rah nìst
Begìti be ez rÀh-ı kÿtÀh nìst 09.
Çün èazìmet ol ùarafa muúarrer oldı, emìr-i èÀriø’a emr oldı óaøret-i SulùÀn óükmi
birle begler ve serverler
10.
ittifÀú-ile çerinüñ saà kol ve ãol úolın ve topın ve úaravulın ve
çaàdÀvulın taèyìn idüp úaleme getürdi, 11.salùanat óaøretine iletdiler; begendi. Çün ol terùìbden fÀrià oldılar, devlet ve saèÀdet delÀleti
12.
ve çoúluú çeri-y-ile
MerzubÀn úalèasına revÀn oldılar. Çün anda irişüp úondılar, mancınıúlar úurdılar.
13.
Ve
naúamcılar naúam urmaàa başlayup ve tìr-endÀzlar oú yaàdurdılar. Ve tamÀm cidd-ile muóÀãarat itdiler.
14.
Üç günde úalèa müstaòliã olup alındı. Sulùan’uñ rÀyÀtı ve sancaklarını
úalèaya çıúardılar. NevvÀb 15.ve küttÀb úalèaya çıúup õaòìre ve cebeòÀne ve sÀyir alÀt ve yarÀú ve esbÀbın úaleme getürdiler.
16.
Ve sipÀhìler ve müstaófıôlar ve emìn dizdÀr ve óiãÀr erleri
naãb itdiler. Ve çün ol mühimden ferÀàat
17.
óÀãıl oldı, SulùÀn bezm buyurdı. Ol mücedded
fetó-içün èişrete aàÀz idüp bu óÀletüñ eånÀsında
1.
Marèaş Meliki Emìr Nuãreteéd-dìn
firÀvÀn ve arÀsta çeriyle salùanat òidmetine irişdi. SulùÀn àÀyet 2.begenüp müstaósen gördi ve meómidet ve sitÀyişe maúrÿn oldı. Andan RuèbÀn úalèasına èazimet itdiler 3.ve úalèa òalúı sulùÀnuñ rÀyÀt ve salùanatı ùulÿèından àÀyet úorúup raèab ve herÀs göñüllerinde 4.ôÀhir oldı. SulùÀn buyurdı, mancınıúlar úurdılar ve savaş itdiler. Şöyle ki RuèbÀn òalúınuñ 5.fiàÀnı ÀsumÀna irişdi. Bim-i cÀndan amÀn dilediler. Salùanat dìvÀnından fermÀn oldı, aman virdiler. 6.Ve amÀn-içün èahidnÀme úaleme
255
getürüp anlara virdiler. Çün fermÀnı müùÀlaèa úıldılar kalèanuñ aèyÀnı 7.ve muèteberleri eytdiler, sulùÀnuñ elin öpmeg-ile müşerref oldılar. Ve òilèatlar geydiler ve665 sulùÀnuñ 8.
sancaàını úalèaya iledüp burc üzerinde naãb itdiler ve beşÀret naúúÀresin çaldılar. SulùÀn ol
9.
kalèanuñ daòı yarÀkı ve mühimmÀtını şöyle ki gerekdür görüp dizdÀrlıàını Emìr Nusreteéd-
dìn’üñ
10.
güyegüsine mufavvaø úıldı. Ve andan TelbÀşìr úalèasına èazm itdi. Ve ol úalèanuñ
begi müdÀfaèat ve mümÀnaèat 11.úaãdına SulùÀn’a úarşu geldi. SulùÀn çeriye buyurdı ki ceng-i sulùÀnì aàÀz itdiler. Ve on
12.
gün mütevÀtiri muóÀãarat itdiler, hiç fÀyide olmadı. Her laóôa 13.
úalèa ehli ãavÀş ve laf ve herze ve güzÀflarını
ziyÀde iderlerdi. Ve içerüden ve ùaşradan
çoúluú òalú telef ve helÀk olurdı. SulùÀn bu bÀbdan
14.
melÿl olup àÀyet àaøaba geldi ve
buyurdı ki cebeòÀneden her sipÀhì eline bir balta vireler
15.
ve baàlarınuñ ve baàçelerinüñ
aàaçlarını ãabaódan aòşama degin keseler. Çün sipÀhìler teberi
16.
şecere urdılar ve úalèadan
eşcÀr ve bostÀnlarını úaùè ve úalè itdüklerini müşÀhede kıldılar ve ittifÀú-ile begleri
17.
úatına
varıb eyitdiler “Bizüm vech-i maèÀşımuza sebeb baàlar ve baàçelerümüz-idi. Çün Rÿm çerisi 1.
bizüm kirüm ve eşcÀrumuzı úahır baltasıyla úaùè ideler, baèdeél-yevm bizüm
èayÀlümüzüñ vech-i menÀli 2.nirde ola. Çün iş bu óadde irüşdi, ekÀbir ehli ve èayÀlümüz maãlaóatı cehti-y-çün úalèayi 3.sulùÀn òidmetine teslìm iderüüz, maèõur ùutasız.” didiler. Begleri eytdi “Baña şol 4.mikdÀr mühlet virüñ ki sulùÀn òiõmetine òaber gönderem ve òÀli ièlÀm úılam.” didi. Pes salùanat 5.dergÀhına bir úÀãid gönderdi ve eytdi ki “Úuluñ ve etbÀèınuñ maèìşeti bu úalèadandı. 6.SulùÀn çün bu úalèayı benden ala, pes bu úuluñ ve etbÀèınuñ maèìşeti nirden ola? Eger salùanat 7.devletinüñ åebÀtı ciheti-y-çün memÀliki maórÿsada bu úul adına iúùÀè ve timÀr dìvÀn-ı aèlÀdan taèyìn 8.iderlerse ve bu kalèayı anuñ èivaøı taãarruf úılurlar-ısa ve úalèayı ehline èasÀkir-i manãÿreden ziyÀn 9.olmaz-ise úalèayı ùÿà ve raàbet birle sulùÀn úullarına teslìm idelüm.” didi. Çün bu maènì sulùÀnuñ
10.
mübÀrek semèine irişdi, òandÀn ve feraóÀn
oldı. Ve Heynev vilÀyetini aña tımÀr ve iúùÀè erzÀnì buyurdı
11.
ve menşÿr ve sevkendnÀme
mesùÿr oldı. Úalèa úÀãidleri ve sulùÀn ilçileri olup úalèaya vardılar
12.
ve salùanat óaøretinüñ
elùÀfını, ki anlaruñ óaúúında fÀyiø olmışdı, taúrìr itdiler. Cümle emìn 665
13.
ve muùmaéìn olup
P. 145a/7. “...daòı”
256
begler-ile aşaàa indiler ve sulùÀn’uñ elin öpüp müşerref oldılar. Ve sulùÀnuñ
14.
sancaúını
èaôamet ve Àyìn-i tamÀm birle úalèaya iletdiler ve cumèa gün òuùbeyi SulùÀn adına oúıdılar. 15.
SulùÀn ol yirüñ begligin ve sübaşılıàın Emìr Nuãreteéd-dìn’üñ úardaşına erzÀnì úıldı ve666
sipÀ-16.-hìler ve müstaófıôlar ve emìn óiãÀr erleri úodılar. Ve MÀlaùıya ve İblistÀn nevvÀbına fermÀn667 ãÀdır oldı ki
17.
yarÀú ve õaòìre-y-içün iki
yüz úañlı tertìb idüp göndereler ve taèallul ve tehÀvun úılmayalar çün
1.
ol
mühimmÀtdan şehriyÀruñ òÀùırı ferÀàat buldı müsÀmiè-i eşrefine inhÀ úıldılar, ki ÔÀhireéd-dìn 2.
İli PervÀne çün óaøretden müfÀraúat idüp bu ùarìúa gelmiş-idi. Bunda rencÿr olup668 Óaú
fermÀnına 3.vÀãıl olmış ve bunda medfÿndur diyü. SulùÀn buyurdı, anuñ meşhedini isdeyüp buldılar ve süñüklerini 4.úabirden çıúardılar ve odun yıàup üzerine oda urdılar ve külini yile virdiler, tÀ òÀùırına teşfìè óÀãıl oldı. 05.
Õikr-i Òaber-i be-Fiten-i VÀlide-i Melik èAzìz ez-Kaãd-ı SulùÀn èİzzeéd-dìn Memleket-i ŞÀm-rÀ ve ÚıyÀm-ı Tedbìr-i Defè-i Eõiyyet ve Refè-i Fiten-i SulùÀn669 06.
Ol sebebden ki ŞÀm melikleri ve óÀkimleri hemìşe àÀfil olmayup cezim ve yuúøat
birle mütenebbih 7.olurlar-ıdı, dÀyim cÀsÿslar ve münhìler eùrÀf-ı èÀleme gönderürlerdi. ÒÀããayı Rÿm memÀlikine dÀyim 8.cÀsÿsları mülÀzim olurlardı. Ve Rÿm vilÀyetinüñ aèyÀn ve muèteberlerini mÀl ve ÀmÀl birle kendülere 9.muòliã ve hevÀdÀr úılup müstazóir úılurlardı. TÀ her òayr ve şer ki il ve vilÀyetde ve dìvÀn ve bÀrgÀh-ı 10.salùanatda vÀúiè olayıdı, günden güne øabù idüp ve úaleme getürip anlara ièlÀm iderlerdi. 11.
Çün rÀyÀt-ı salùanat-ı maórÿsa-i Úayãariyye’den çerilerle ŞÀm memÀliki úaãdına
óarekete gelüp İblistÀn yazısında 12.nüzÿl úılındı ve SulùÀn anda bezm-i èÀm úoyup èişret itdi. CÀsÿslar ki anda óÀøırdılar, Melike
13.
òiõmetine ve CemÀleéd-dìn Lÿlÿ’ya ki memleketüñ
óÀkimi ve Melike’nüñ nÀyibiydi, tafãìlle inhÀ
14.
úılup ièlÀm itdi ki anlaruñ òaberinden
serÀsìme ve perìşÀn oldılar. Ve ol óÀdiåe ve vÀúıèanuñ
15.
defé-i tedbìri óayrÀn úaldılar. Ve ol
666
P. 145b/15. “...daòı” P. 145b/16. Bu kelime yok. 668 P. 146a/2. “oldı” 669 B. 124a/13. Bu kelime yok. / T. 78a/23. “Eõiyyet” kelimesinden itibaren gerisi yok. 667
257
óükümle ki bir server ve óÀkimleri yoà-ıdı ki vuúÿè-ı óavÀdiåde
16.
anuñ rÀyına rücÿè ideler,
yek-pÀre bì-çÀre oldılar. èÁúibetüél-emr eyitdiler ki “Melik Eşref’den, ki
17.
Melike’nüñ 1.
úarındaşıdur, bu ulu vÀúıèa deféinüñ tedbìrini istemek gerek ve bu bÀbda
andan
istièÀnet dilemek gerek ve her ne ki buyurursa eyle itmek gerek.” didiler. Pes kifÀyet ve feãÀóat 2.ve óaãÀfet ehli elçiler iòtiyÀr itdiler. Ve anlaruñ-ıla her nevèden iómÀl ve tuóaf irsÀl úılup ièlÀm itdiler 3.ki “Rÿm sulùÀnı èaded-i nücÿm miúdÀrı çeriler bizüm vilÀyetümüze müdÀòelet úıldı. Eger bu memÀlik aña müyesser 4.olursa, bilmiş olasız ki size daòı amÀn viriser degüldür. Gerekdür ki bundan öñdin ki 5.Melik ÙÀhir úablinden Melik Eşref’üñ pÀkìze òÀùırında vÀúiè olan vaóşet àubÀrını raómet ve şefúat 6.ãuyı birle zÀyil ve ùÀhir úıla, -èindeéş-
şedÀyidü yüõhibeél-ahúÀd- oúıya. Ve bu Merz-i bÿm’dan Rÿm sulùÀnını 7.defèitmege çÀre ide.” Çün resÿl, Melik Eşref òiõmetine irişdi ve bu kelimÀtı èarø itdi, egerçi 8.Melik Eşref’üñ sulùÀn-ıla ittióÀdı ve meveddeti vÀr-ıdı ve úoyı muóabbet ve iólÀã bÀbında ôÀhir olmışdı, 9.
ammÀ bu maènì fikrinde maèkÿl ve makbÿl düşdi. FirÀvÀn çeriler òÀããa nevÀkirinden ve
sipÀhìlerinden ve yeñi èulÿfe-10.-òÿrden ve èArap ve Kıpçaú ve Kürd cemè ve gird idib Óaleb’e geldi. Çün úız úarındaşı Melike úatına 11.irişdi, eyitdi: “PÀdişÀhlar ve melikler mÀl ve òazÀyini bunuñ gibi gün içün cemè iderler. Ve aú aúçayı
12.
úara gün içün dirşürürler670. Eger
yüz yıllıú õaòÀyir ve òazÀneyi bir vìrÀn köyi saúlamaú içün ãarf ideler. Ve
13.
úomayalar ki
düşmen taãarrufına düşe, ucuz ve rÀyigÀn görinür, devleti cÀnı virüp ãatun almaú gerek.
14.
Ve
òazÀne-i ziyÀnın firÀvÀn aããı ãatmaú gerek,” didi. Melike úarındaşı rÀyı üzerine bunca yıldan 15.
madòar ve cemè olınmış òazÀyini671, ki ŞÀm uluları ve melikleri niçe saèy ve tedbìr-ile
dirşürmişlerdi,
16.
çıúarıb çeri dutup nöker dirşürdi. Ve anlaruñ eslióa vaèdeleri tertìbine
meşàÿl oldı. Ve ol
17.
arada salùanat-ı devletinüñ cebelini munãarım ve münúaùiè úıldı. Ve
mecrÿó cigerinüñ àayet-i cirÀóatına
1.
bir merhem peydÀ úıldı. Ve ol şöyle idi ki isteyüp
Rÿm’dan bir kişi buldılar ki sulùÀnuñ cümle 2.beglerinün ve aèyÀn ve muèteberlerinüñ adlarını bilürdi ve öñdinden anlaruñ ile ÀşinÀ olmış-ıdı 3.ve anı óÀøır idüp ãordılar. Mecmÿèınuñ 670 671
T. 78b/20. “cemè iderler” P. 146b/15. “òazÀneyi”
258
adlarını ve manãıb ve tìmÀrlarını bir bir taúrìr úıldı. Aña firÀvÀn 4.mÀl virdiler. Ve àılÀô ve şidÀd and içdiler ki çün maúãÿd müyesser olup Rÿm èasÀkiri bu memleketden 5.mürÀcaèat úılalar, ol virilen mÀluñ øaèfınca aña mÀl vireler. Cümle beglere tezvìr cevÀb-nÀmeler yazdılar 6.
ki iòlaã ve óüsn-i muèÀhede ve peymÀn ki begler itmişlerdi ve ol vaède ki SulùÀn’ı ŞÀm
óudÿdına 7.getüreler ve ol maènìyi úuvveden èamele ve úavilden fièle getüreler. FirÀvÀn Àferìn dinildi, uş biz daòı 8.èazìmet itdük. Gerekdür ki her ùarìúle ki mümkin ola, SulùÀn’ı muóÀfaôat itmekde cidd-i belìà 9.göstereler, tÀ ki SulùÀn bu úaøiyyeden òaberdÀr olup dönüp gitmeye. Ol vaútin mecmÿèımuzuñ saèyi
10.
bì-óÀãıl ve bÀùıl ola. Ve beglerüñ her birine Mıãrì altunlar ve
tÀzì atlar ve her levnden nefìs úumaşlar
11.
fulÀn-ile viribildi diyü ve ol iòmÀli daòı böyle
viribidiler. Ve ol kişiye eyitdiler “Sen öñürdü 12.sulùÀn ordusına var ve òafiye-y-ile kendüzüñi ol bilişlerüñüñ birisinüñ çadırına bıraú.
13.
Ve bu maènìyi ùarìú-i inõÀr birle ièlÀm it. Ve
vefÀdÀrlıú ve óaú-güzÀrlıú göster. Ve eyit ki ‘Ben ŞÀm
14.
çerisi içinde idüm ki bu beglerüñ
bitileri anlara irişdi. Ve ŞÀm’dan her biriyçün firÀvÀn mÀl
15.
ve esbÀb ve nefÀyis
getürmişlerdür ve fulÀn yerde ùurup furãat gözlemişlerdür, tÀ vaútinde her birisine 16.getüreler. Ve eger dilerseñüz ki benüm sözüm gerçekligin bilesiz, ol didügüm yire varuñ,
17.
tÀ bu óÀli
müşÀhede úılasız.’” Ol şaòã anlaruñ efsÿniyle kendüzin óìle sillesine
1.
bıraàıb ve özini sulùÀnuñ òÀã
úullarından birinüñ úatına bıraúdı ve óÀli aña ièlÀm itdi. 2.Ve ol úul fiél-óÀl salùanat óaøretine varup bu úaøiyyeyi èarø itdi. SulùÀn birúaç emìnlerini ki 3.anlara inanurdı, ol şaòãla ol maúÀma, ki dimişdi, gönderdi. İòmÀl ve òazÀneyi, ki ol kişi 4.dimişdi, didügi bigi bulup götürdiler ve SulùÀn òiõmetine getürdiler. Ve ol nÀmeleri bir kìse 5.içinde mühürlü buldılar. Çün SulùÀn ol nÀmeleri müùÀlaèa itdi672, melÿl ve müteàayyir oldı. Ve suçsuz 6.ve günÀhsuz úadìm beglerine gümÀnlu oldı. Ve buyurdı, ol kişiyi dutup saúladılar, tÀ ki hìç kimse 7.ol óÀle muùùaliè olmadı. İrtesi SulùÀn Emìr-i Meclis MubÀrizeéd-dìn BehrÀm ŞÀh’a buyurdı ki 8.dört biñ er ile úaravula vara ve dört biñ er ile daòı Emìr Seyfeéd-dìn Ay-ibe anuñ ardınca 9.vara, tÀ eger medede ve muèÀvenete iòtiyÀc olursa, meded ideler. Ve SulùÀn daòı ol dört biñ
672
T. 79a/20. “úıldı”
259
10.
mükemmel ve müsellaó er ile topda anlaruñ ardınca revÀn oldı. Úalan úara çeriyi daòı
ardınca gelsünler, 11.didiler. Çün Emìr-i Meclis ŞÀm çerisine yaúın irişdi, SìvÀs’uñ bölük başlarından Maómÿd Alp 12.
adlu bahÀdurı, ki èömri heştÀda irmişdi ve niçe savaşlar ve óurÿb ve êurÿb müşÀhede
úılmış-ıdı 13.ve cenklerde êarb urup ve êarb yiyüp başlar ve cirÀóatlar oñaltmış-ıdı, buyurdı ki bir depe 14.üzerine çıúup ŞÀm çerisinüñ úarasını görüp úıyÀs ide. Çün Maómÿd Alp bir depeye çıúdı ve
15.
ŞÀm çerisinüñ kemmiyyet ve keyfiyyetini istikşÀf idüp baãar-ı baãìret birle úıyÀs
itdi, Emìr-i Meclis úatına
16.
gelüp eyitdi: “Biz bu dört biñ kişiyle ŞÀm çerisi muúÀbelesine
varmaú èaúl u kifÀyetden bedìè
17.
ve baèìd görinür. Eger ÇÀşnigìr Beg’e ve çerinüñ topına
ièlÀm olınursa ki becid óareket idüp
1.
bize mülóiú olalar, àÀyet maãlaóatdur.” didi.
Emìr-i meclis bunı fikr itdi ki taúdìr ve óükm-i ezelì nefÀd 2.bulup àurÿr yili àÀlib ve maàlÿbuñ naòveti dimÀàlarından çıúsun diyü ol cihÀn-dìde pìrüñ 3.sözine iltifÀt itmedi ve èitÀb dilini uzatdı. Ve buyurdı ki cümle çeri òalúı atlarınuñ 4.úolañlarını muókem çekdiler ve cenge Àheng itdiler. Maómÿd Alp feryÀd u fiàÀn idüp çaàırurdı ki: 5.“Hey ÒüdÀvend ivmek ve taècìl vaúti degüldür, bu óarb ve ãavaş işi, oyın degüldür. ÇÀşnigìr Beg’e 6.ve SulùÀn’a tìzrek òaber itmek gerek ki anlar daòı becid bize mülóiú olup düşmen-ile görüşevüz.” dirdi. Emìr-i 7.
Meclis pìrüñ sözine baúmayup ãovuú cevÀblar virdi. LÀ-cerem nuãret ãÿretini renc ve
meşaúúate mübeddel 8.gördi. Egerçi evvel óamlede düşmen çerisini münhezim úıldı ve ÇÀşnigìr Beg’e adam gönderib ièlÀm 9.itdi ki ŞÀm çerisi münhezim oldılar, diyü. Óükm-i YezdÀnì ve taúdìr-i ÀsumÀnì birle bir sipÀhìyi Melik Eşre-10.-f’üñ beglerinden bir beg ùutup Melik Eşref úatına iletdi. Ve andan ãordılar ki: “Bu bahÀdurlar çerisi,
11.
ki evvel ãadmede
bunuñ bigi ãarÀmet ve alplıú gösterdiler. SulùÀn bunlaruñ ile bile midür, yoòsa
12.
degil mi?”
CevÀb virdi ki: “SulùÀn ıraúdur ve bu dört biñ er úaravuldur ve muúaddemleri Emìr-i Meclis’dür.”
13.
Ve dört biñ atluyla daòı ÇÀşnigìr Beg ardlarıncadur.” didi. Çün bu óikÀyet
Melik Eşref’üñ 14.sem’ine irişdi, feryÀd idüp çaàırdı ki, “-El-müsteèÀnü yÀ müslimìn- bu úadar çeriden, ki az
15.
çeri dururlar ve mededleri ıraúdur, yüz döndermeñüz ve óamiyyet ve
àayretden dönüp óamle idüñüz
16.
ki çün Óaú -teèÀlÀ-’nuñ èavni birle bunlara cevab virmiş
olavuz. -Fe-hazemÿhüm bi iõniéllÀh- menşÿrını 17.èilliyyìn dìvÀnından bizüm adumuza mesùÿr úılmış olalar, anlaruñ mededi ki èaúablerince gelür
1.
olalar. Çün óÀlì müşÀhede úılalar,
260
úıtÀla mecÀl bulmayıb şikeste-dil ve bì-óÀãil mürÀcaèat úılalar. Ve eger 2.veél-èiyÀzu biéllÀh süstlıú ve tehÀvün gösterürseñüz, Rÿm çerisinüñ úahrına giriftÀr olursız. Ol vaútin 3.yaúındur ki uluñuz ve kiçiñüz ve vÀøì ve şerìfüñüze ibúÀ ve muóÀbÀ úılısar degüller.” didi. Çün Melik-i 4.èÁdil ve Melik-i ÙÀhir çerileri ve úulları bu òaberi işitdiler, dönüp girü ãavaşa yüz ùutdılar. İki çeri 5.yil ve ùoz gibi biribiriyle úarışdılar ve dutruú ve od gibi birbiriyle ãarmaşdılar ve iki ùarafdan firÀvÀn 6.leşker úatı oldılar. Emìr-i Meclis bir sipÀhı ÇÀşnigìr Beg’e çapdurdı ki düşmen çerisi àalebe itdiler, 7.tìz irişüñ,” diyü. ÇÀşnigìr673 cevÀb virdi ki “Şimdiye degin lÀf u güzÀf ururdı ve òaber 8.gönderürdi, düşmenler sındılar ve úaçdılar diyü. Şimdi meded mi ister? Biz varavuz, çün murÀdı müyesser ola. 9.Ve ol muôaffer ve işi ve sevÀsı bezetmiş olavuz. Ve ad anuñ olup diyeler ki Emìr-i Meclis ŞÀm çerisini 10.sıdı diyü.” áÀyet óased ve óıúdından ki vardı, muòÀlefet itdi. Ve bunuñ bigi nÀzenin memleketi 11.
ki yir yüzinüñ òalúı andan tamÀm rÀóat ve ÀsÀyiş bulurlar-ıdı. Ve rubè-ı meskÿn efÀøıl ve
mesÀkìn-i
12.
selÀùin-i Selçuú’uñ èaùÀ ve kereminden nièmet ve iósÀn-ı bì-gìrÀne irişürlerdi,
şerefi zevÀl ve fenÀya 13.irişdi, bir úadem ilerü basmadı. Ve kendüzin girü çekerdi ve salùanat óaøretine óÀli ièlÀm 14.itmedi. TÀ úaøÀ-yı ÀsumÀnì nefÀd bulup düşmen şìr-gìr oldı. Ve çoúluú çeri telef olup ve òaylì beglerle 15.Emìr-i Meclis’i ùutsaú itdiler. Çün Emìr-i Meclis’i Melik Eşref úatına iletdiler, istiúbÀl idüp úoca 16.úoca görüşdi. Ve cerrÀólar674 getürdib zaòmlarını òuşk-bend itdürdi. Ve teşrìf ve òilèat-ı òÀã 17.geyürdi. Ve şöyle ki ãÀóib-i mürüvvet pÀdişÀhlaruñ mekÀrim-i aòlÀúı levÀzımından maèhÿddur.
1.
Emìr-i
Meclis’e istimÀletler idüp dil-dÀrlıú úıldı ve eyitdi ki: “Çün başuñuz selÀmetdür, Óaú -teèÀlÀ’ya 2.şükr itmek ulu kerÀmetdür.” didi. İrtesi Melik Eşref Emìr-i Meclis’i ve ol ùutsaú olan begleri Óaleb’e 3.gönderdi. Emìr-i Meclis’i ve begleri úalèaya iletdiler ve úalan uvaú sipÀhìleri ve ióÀd ve ecnÀdı şehirde 4.óabs itdiler, ammÀ tebcìl ve tevúìr ve èulÿfe ve vaôìfelerinde taúãìr itmezlerdi. Melik Eşref, Melike’ye òaber gönderdi ki: 5.Emìr-i Meclis ve úalan Rÿm beglerine èulÿfe ve nafaúa ve iòtirÀmda taúãìr olınmasın, diyü. Melike 6.hem úardaşı işÀreti ve óükmi
673 674
P. 148b/7. Bu kelime yok. P. 1148b/16. “cerÀóatlar”
261
birle Emìr Meclis’e ve bile maóbÿs olan beglere ièzÀz ve iótirÀm idüp nafaúa 7.ve èulÿfe eksük itmezdi. Çün úaravul beglerinüñ sınduàı òaberi salùanat óaøretine irişdi. 8.àÀyet úaúıyup àaøabı odı caóìm mÀnendi yelkilendi. Emìr ÇÀşnigìr’e buyurdı ki: “Cümle begler ve çeriler 9.bu gice uyanuú olup silÀòların şaşmayup atlarından inmesünler, tÀ irte olınca ãabaó nice maãlaóat ise, 10.
ol mucìbince taúdìm olına.” didi. İrtesi Melik Eşref èArap çerilerinden iki biñ atluya
buyurdı 11.ki ilerü varalar ve sulùÀnuñ èazìmeti ve hezìmeti ve úaãdı aóvÀlinden istifsÀr úılalar. Çün irişdi, çekmişler
12.
gördiler ki sulùÀnuñ bÀr-gÀhı úurulmış, ammÀ çerisi cebelenüp müsellaó olup
13.
ve rÀyÀt-ı şehriyÀrì eşcÀr-ı nevbahÀrì gibi yilden óarekete gelmiş ve atlar
kişnemesi ve erenler ÀvÀzı 14.gürüldüsi ve yanúusı kümbed-i òaørÀya irmiş. Çün èArÀb bu óÀli görüp girürek döndiler. SulùÀn
15.
àÀyet-i àaøabından úaúıyup beglere eyitdi: “İy kÀfir-i nièmetler, eger bir beg
menkÿb oldıysa Àòir çerinüñ çoàı
16.
ve sulùÀn çetri bÀúìdür, ne gördüñüz neye uàraduñuz?”
didi. Çün begler SulùÀn’dan bu zehr-Àlÿd 17.èitÀbı istimÀè úıldılar, bir aàuzdan seyl gibi óamle idüp èArÀb’dan yaña aúdılar ve èArÀb’ı úılıçdan geçürüp
1.
yir yüzini úanlarından lÀle-
zÀr itdiler. Ve èArÀb’uñ úılıçdan úurtulanları úaçmaàa yüz ùutdılar, varıb 2.óÀli Melik Eşref òiõmetine ièlÀm itdiler. Ol daòı ãaflar düzib çerisine dil-dÀrlıú ve tesellì itdi 3.ve hem ol ùurduàı yirde åÀbit olup ùurdı. Ve eyitdi: “İlerü varmaú eyü degüldür. Eger gelürlerse, 4.elden geldükçe dürişelüm. Ve eger mürÀcaèat iderlerse fa-bihÀ.” didi. Bu ùarafdan SulùÀn buyurdı ki, serÀperde 5.ve dehlìzi úaldurup ilerü naãb itdiler. Ve girü èArap çerisinden úaravul göründi, girü anlara 6.daòı öñdünki bigi óamle úılup dest-bürd göstereler675. Anlar daòı dönüp úaçdılar. Varıb Melik Eşref’e òaber 7.itdiler ki: “Bu gün SulùÀn iki kerrat serÀ-perde ve dehlìzi indürdip iki kerrat naãb itdi” diyü eyitdi. Meger 8.SulùÀn óarb ve savaşa èazm ider, begler mÀniè olurlar, ola.” didi.
675
B. 128a/14. “gösterdiler”
262
Çün aòşam oldı, SulùÀn çeri 9.ve bÀr-gÀhı úoyıb kendü biraz girürek varıb anda úondı. Ve çeri ve begler irteye degin anda müsellaó olup 10.bÀr-gÀhı ùolanurlar-ıdı. İrtesi SulùÀn andan İblistÀn’a èazm itdi. Çün Melik Eşref’e sulùÀnuñ
11.
mürÀcaèatı maèlÿm oldı, ol daòı dönüp 12.
Óaleb’e gitdi. Ve çün SulùÀn İblistÀn’a varduàı muhaúúaú oldı,
çerisin dirüp TelbÀşir ve
RuèbÀn ve MerzübÀn úalèalarına vardı. Ve sulùÀnuñ naãb itdügi dizdÀrı ve nevvÀb ve
13.
óiãÀr
erlerin muóÀãarat itdüginden ãoñra vaèd u vaèìdle úorúıdup òoş vaèdeler ve676 ùatlu söz-14.-lerile úalèalardan çıúardı ve kendü yeñi müstaófıôlar úodı. Çün ol mühimmÀtdan ferÀàat buldı, sulùÀnuñ naãb
15.
itdügi nevvÀb ve dizdÀr ve óiãÀr erlerini óürmet ve iótişÀm-ı tamÀm birle
úoyıvirüp Rÿm’a gönderdi ve kendüleri
16.
dönüp Óaleb’e vardı. Ve anda Emìr-i Meclis ve
ùutsaú olan beglere daòı òilèat ve ãalt ve at ve ùon
17.
virüp ièzÀz ve iótirÀmla sulùÀn òiõmetine 1.
gönderdi ve kendüzi Dımışú ùarafına müteveccih
oldı.
Çün SulùÀn İblistÀn’a irişdi, bir úaç gün anda tevaúúuf itdi. Nuãretüéd-dìn’üñ úardaşı ve güyegüsi 2.RuèbÀn ve TelbÀşir úalèalarını Melik Eşref’e teslìm úılup sulùÀn òiõmetine geldiler. SulùÀn ol õikr olan 3.nÀmelerüñ cevÀbından úaúımışdı. Úaravul sınduàı vÀúıèadan àÀyet melÿl olup her sÀèat beglere 4.èitÀb iderdi ve àaøab ile söylerdi. Çün işitdi ki úalèalara naãb itdügi kişiler úalèaları teslìm 5.idüp geldiler diyü, be-küllì müteàayyir olup àaøabı odı yelkilendi. Ve buyurdı ki: Nuãretü 6.éd-dìn’üñ güyegüsin ve úardaşın fiél-òÀl boàazından aãdılar ve beglerüñ ulusından ve kiçisinden 7.hìç kimsenüñ sözi söylemege zehresi yoà-ıdı. İrtesi buyurdı ki: “Cümle begler ve serverler 8.bÀr-gÀha óÀøır olalar, tÀ bu òallüñ tedÀrükinde ve bu zellüñ tedbìrinde meşveret olına” diyü. 9.Ve sulùÀnuñ òiõmetinde olan òÀãekì sipÀhì oàlanlarına ve úullara iòfÀ ile òaber olındı ki
10.
silÀóa gireler. Çün begler dükelisi bÀr-gÀha
gireler, çepçevre òalúa örip ùuralar ve hìç 11.Àferìde içerü girmege ve ùaşra çıúmaàa úomayalar. Ve muntaôır olalar, tÀ içerüden anlara ne fermÀn olursa,
12.
anuñ etbÀèını lÀzım bileler. Çün
begler mecmÿèı bÀr-gÀha girdiler, òÀãekìler ùaşradan silÀó-ile
13.
òalúa idüp ùurdılar. Baèøısı
süñüler ùutıb ve baèøısı yalın úılıçlar ellerinde ve baèøı çomaúlar ùururlar-ıdı. SulùÀn ol cevÀb-nÀmeleri divìtdÀrdan dileyüp
14.
çiginlerinde òalúa olup
15.
her birinüñ mektÿbını öñlü öñine
bıraúdı. Her biri mütÀlaèa itdüklerinden ãoñra ol bì-günÀh bì-çÀreler ol 676
16.
vÀúıèada òìre ve
T. 80b/22. “...tanuúluú”
263
óayrÀn ve serÀsìme úaldılar. Ve “-Subhaneke hÀõÀ bühtÀnun aôìm-” Àyetin oúıdılar. Ve ol 17.
işiden inkÀr idüp yir ve gök götürmez andlar içdiler. Ve ol bühtÀnuñ àÀyet-i teşvìrinden 1.
şuèarÀya bu ebyÀtı inşÀ itdürüp oúıdılar ki tercümesi budur ki õikr olınur. EbyÀt677: 2.
Óaúúuñ óaúúı ki şehenşÀh-ı miål-i cÀn-içün
Ki taòt-ı dilde aña vardur hemìşe mekÀn 3.
Úulaúdan úılıb ilçi vü úaravul gözden
Vezìri gÿşdan itdi vekìl-i bÀb-ı zebÀn 4.
Resÿl içün ki semÀsÀy farúı üzre anuñ
Ki nÀcì úodı ele güvÀhdur ÚuréÀn 5.
èAlì şecÀèati, äıddìú rÀstlıàı óaúúı
èÖmer mehÀbeti ve şerm-ãÿret-i èOåmÀn, 6.
Be-rezm-i Rüstem-i destÀn be-bezm-i Keyòusrev
Be-cÿd-i ÒÀtem-i ÙÀyì ve èadl-i NÿşirevÀn 7.
DevÀm-ı devletüñ-içün ki müstedÀm olsun,
MüdÀm nièmetüñ-içün henì vü cÀvidÀn. 8.
“Ki biz úullar bu sözlerden ÀgÀhımuz ve òaberümüz yoúdur ve gicede gündüzde hìç
bir vaút 9.bu endìşe òÀùırumuzdan òuùÿr itmedi. Ve bu vaúıèa ve töhmetde biz Yÿsuf-ı äıddìú’dan
10.
maôlÿmraú ve anı yidi diyü bühtÀn itdükleri úurtdan beriregüz. ŞÀh-ı cihÀn
aãóÀb-ı mekìde
11.
óìlesine iltifÀt itmesün ve ãÀóib-àaraølar söz-ile biz bì-çÀreler ièrÀz
buyurmasun. Ve bunca
12.
yıllıú atadan, dededen, bende ve bendezÀdeler óuúÿúını iúÀmet-i
bürhÀn ve ìøÀó-ı beyÀn olmadın èuúÿú
13.
ve òiõlÀna mübeddel úılmasun ki bu ôulmüñ
veòÀmeti salùanat-ı devletinüñ àayrı úulları mizÀcına seúÀmet
14.
irürüp bu intiãÀfuñ inãÀfı eli
pÀdişÀhuñ òÀlì etegine ve celÀlì yaúasına yapışmaya.” Ne miúdÀr
15.
ki ol mesÀkin taøarruè ve zÀrìlıú úılup yalvardılar, eåer itmedi. SulùÀn
buyurdı, tÀ cümlesinüñ 16.ellerin ve ayaúların baàlayup bir ev içine úoydılar, evüñ çevresine ve 677
B. 129a/15. // T. 81a/19. Bu kelime yok. P. 150b/1. “Beyt:”
264
üzerine çoúlu odunlar yıàdılar
17.
ve od urdılar. Şunuñ gibi od yandı ki Nemrÿd odı gibi 1.
yalıñları evc-i ÀsumÀna irişdi.
Ve ol bì-çÀre günÀhsuz begler ol od içinde mecmÿè
yanmaàa başladılar. Her úanúısı ki baàdan
2.
úurtılup raòne ve revzenden úaçıb ùaşra
çıúarlardı. èAvÀnlar ve ôÀlimler678 cÀn alıcı gibi ãıruúlariyle 3.yite yite od içine úoyarlar-ıdı. Mecmÿèı yanıb tütünleri evc-i ÀsumÀna irişdi ve ol siyÀsetüñ 4.odından cigerler kebÀb ve gözler pür-Àb oldı. Ve hìç kimesneye şefÀèat itmege mecÀl olmadı. 5.
Çün sulùÀnuñ òışmı ve àaøabı ol siyÀset-ile yirine irişdi, ol gice èÀlem-i àaybdan ol
fièl-i úabìóüñ 6.ve èamel-i şenìèüñ buùlÀnı ôÀhir oldı ki düşinde anı çoú melÀmet itdiler. Şöyle ki 7.SulùÀn ol düşden àÀyet úorúdı ve ıøùırÀb-ı èazìm birle uyanup işine perìşÀn ve peşìmÀn 8.
olup eydür-idi ki: “Ol begler ki benüm hevÀdÀrlıàumda ve òiõmetkÀrlıàumda rÿzigÀr
9.
geçürip her mühim ve úıtÀl ve cidÀlda cÀn ile dürişürler-idi, àÀyet-i àabÀvet ve cihÀletden
helÀk idüp 10.elden çıúardum. Beyt: Çün cÀm-ı zi-dest üft-i gırÀbe şikest679 ÒÀyìden leb çi sÿ mÀlìden dest, 11.
Ve úalan begleri àÀyet melÀmet itdi ki “Niçün ol vaút benden münÀãaóat dirìg idüp
12.
àaøabım odını øarÀéet ve şafÀèat-ıla söndürmedüñüz” didi. Anlar èöõürler dilediler ve ol óÀli
13.
taúdìr-i RabbÀnì ve úaøÀ-yı ÀsumÀnìye óavÀlet úıldılar. Ol úorúu ve vehimden SulùÀn’a duú
ve melÀl680 renci
14.
müstevlì olup øaèìf oldı. Ve óÀõiú tabìbler eùrÀfı ve cevÀnibden getürdiler.
Mecmÿèa ol rencüñ
15.
müèÀlecesinde dermÀnde úaldılar, eyitdiler ki: “SìvÀs’uñ ãuyı sulùÀnuñ
mübÀrek mizÀcına ve bu
16.
maraøa muvÀfıú degüldür.” VìrÀn-şehre varıb anda menzil
müretteb itdiler. Şöyle ki Malaùıyya’dan FurÀt 17.ãuyı sulùÀnuñ şerÀb-òÀnesine dest-be-dest her gün gelürdi, èÀúibet681 èÀfiyet bulmadı. Ve ol
1.
maraølar-ıla bu cihÀn-ı fÀnìden be-küllì
ièrÀø úılup dirlikden ümìdi úaù oldı. Ve ol nevmìõlik 2.vaútinde bu iki beyti dürr-i şÀhvÀr gibi ÀbdÀr-ı ùÀbè-ı mevzÿnından naôm itdi. Ve Àb-ı silsÀl ve zilÀl-i muèìn gibi 3.inşÀ úıldı: Beyt:
678
A 151a/2. satırdan A 151b/14. satırlar arası Berlin nüshasında yoktur. T. 81b/21. “riúúati úarÀya be-şikest” 680 P. 151a/13. “selÀl” 681 P. 151a/17. Bu kelime yok. 679
265
Biz cihÀnı ki terk idüp gitdük Rencini dilde berk idüp gitdük 4.
Şimden girü nevbet irdi size
Nìte kim evvel irmişdi bize Ve buyurdı ki bu ebyÀtı, 5.türbesi úapusındaki maórÿsa-i SìvÀs’da mübÀrek èahdinde binÀ itdürdügi dÀruéş-şifÀda, ki yapılmışdı, 6.naúr u naúş itdiler. Andan ãoñra èaúlı ve uããıyla bìdÀr ve hÿşyÀr “-Raêìtü biéllÀhi rabben ve biél-İslÀmi dìnen 7.ve bi-Muóammedin sallÀéllÀhü
èaleyhi ve selleme nebiyyen ve biél-ÚuréÀni imÀmen ve biél-kaèbetü úıbleten ve biél-müéminìne iòvÀnen-” oúıyu oúıyu 8.cihÀndan naúl idüp dÀrüél-úarÀra müteveccih oldı. Ve cennÀt-ı682 èadn derecÀtına teãÀèud úıldı. Ve dÀr-ı 9.fenÀdan riòlet idüp, dÀr-ı beúÀyı iòtiyÀr itdi. Ümìõdür ki Óaú -teèÀlÀ- anuñ óasenÀtını úabÿl
10.
idüp seyyièÀtını maóv ide, zìrÀ ki afÀúı ÀfÀtdan emìn
itmişdi. Ve ùabè-ı kerìmìden ÀzÀd olup 11.kimesne anuñ şìrìn aàzından telò söz işitmemişdi. “-
VeéllÀhü àaffÀruéz-zünÿbi ve settÀrüél-èuyÿbi-” cülÿsından ãoñra SìvÀs dÀrüéş-şifÀsında defn
12.
Andan ãoñra anı SulùÀn èAlÀéaéd-dìn
13.
idüp RıêvÀn’a teslìm itdiler ve tìn-i laódini
anuñ mübÀrek çeşniyle münevver ve muèaùùar úıldılar. EbyÀt: 14.
Úamu nìk ü bed òÀk-içün ùoàmışuz
Degül ol ki eflÀk-içün ùoàmışuz 15.
Eger taòt bulduú ve ger tÀc u genc
Nice nice yildük çeküp derd ü renc 16.
SerencÀm-ı Àòirde topraú ve òışt
Nite ki evvel anuñ-ile bulduú sirişt 17.
Eger sÀl-ı ãad ola ger şeãt ü penc
Bir oldı, çün añıldı derd ile renc.
682
P. 151b/8. Bu kelime yok.
266
1.
Õikr-i MüşÀveret-i UmerÀ-yi Devlet ve ErkÀn-ı Memleket ber-İòtiyÀr-i Melikì ez-
ŞehzÀdegÀn der-Tefvìø-i ZumÀm-ı FermÀndehì ve Salùanat der-Kef-i KifÀyeş 2.
Çün SulùÀn èİzzeéd-dìn òuld-i berrìne naúl itdi, begler ve ulular Emìr Seyfeéd-dìn
Ayibe ÇÀşnìgìr 3.ve Şerefeéd-dìn Muóammed PervÀne ve Emìr MübÀrizeéd-dìn Çavlı ve MübÀrizeéd-dìn BehrÀm-şÀh Emìr-i Meclis ve Zeyneéd-dìn 4.BeşÀre Emìr-i Àòÿr sulùÀnuñ ölümini iòfÀ itdiler. Ve äÀóib Mecdeéd-dìn Ebì Bekir’le, ki zübde-i fuøalÀ-yı 5.cihÀn ve èumde-i èuúalÀ-yı dÿr idi, eger vüzerÀè-i mÀøiyye èÀlem-i òÀkiyye ricèat müyesser olayıdı, Áãaf anuñ 6.ãavÀb-ı rÀyından òaclet-i óicÀb-ile maócÿb olup óayrÀn ola-y-ıdı. Ve äÀóib KÀfì İsmÀèìl keff-i kifÀyetine 7.taúbìl lÀzım úılayıdı, naômı dil-berler zülfi ve dendÀnı gibi müşkìn èiõÀr ve manôÿm ve Àb-dÀr ve neåri ferÀèid-i 8.óÿrì ve nücÿm-ı æüreyyÀ gibi maèdÿd ve müõehheb ve hÿb ve òaùùı ÚandehÀr luèbetleri zülfi gibi müşk-bÀr 9.ve müselsel ve mensÿb, her nükte ki elfÀô-ı dürr-efşÀnından taúrìr olına-y-ıdı, efÀøıl-ı cihÀn ve emÀåil-i 10.devrÀn anuñ selÀset ve leùÀfetinden óayrÀn olurlar-ıdı. Ve her laùìfe ki ebyÀt-ı àarrÀsından 11.ôuhÿra geleydi, reşk-i şuèarÀ-yı evÀéil ve evÀòir olurdı ve meşhÿr dü-beytlerinden ki buyurmışdı
12.
biri budur
Beyt683: Der bend-i kìtì ki rÀsd-i ÀzÀdì Ber dÀştem est çi nÀm dÀred şÀyì 13.
Ber dÀştem şüd bÀ tÿ sanem be-nihÀdì
Áyin-i vefÀ úaèide-i bìdÀdì Ve Meliküél-küttÀb Nÿreéd-dìn Óamza 14.İbn-i Müéeyyed eù-ÙuàrÀyì -raómetuéllÀh-684, ki óüsn-i òaùù ve sürèat-i kitÀbetde ve cezÀlet-i èibÀret ve nihÀyet-i berÀèatde
15.
ve kemÀl-i
belÀàat ve metÀnet-i naôm ve óaãÀnet-i neåirde nihÀyete irişmiş-idi ve deúÀyıú-ı èilm-i beyÀn ve óaúÀyıú-ı
16.
maèÀnì üzre ióÀùa bulmış-ıdı ve teressül inşÀsı şìvesinde ve taúrìr ü beyÀn-ı
kelÀmda felek-i tÀsièden
683 684
17.
tecÀvüz itmiş-idi, kitÀb-ı èÀlim ve büleàÀ-yı benì Ádem ve fuøalÀ-
B. 130a/17. Bu kelime yok. P. 152a/14. “...èaleyhi”
267
1.
ittifÀú itmişlerdi ve medóinde
yı ÀfÀú anuñ münşeèÀtı cezÀletinde ve èuõÿbetinde eytmişlerdi: Beyt: 2.
K’ey ber ser-küttÀb terÀ manãıb-ı şÀhì
Münşì-i felek dÀda berrìn-i úavl-i güvÀhì 3.
NÀ òÿrde müşìr úilmet èayn-i be-úÀf
NÀdìde naôm suònet nìk tebÀhì 4.
Bir iki beyti ki anuñ ùabè-ı leùÀèifi kÀr-òÀnesinden ki685 fehm-i maèúÿlÀt-ı EflÀùÿn 5.ve
èibret-i gül-zÀr óadìúa-i mìnÀ-yı çerò saúlÀùÿndur, ìrÀd olındı. TÀ erbÀb-ı bedÀyiè 6.ve eãóÀb-ı úarÀyìó anuñ birle istidlÀl úılalar, tercümesi budur: Beyt: 7.
Gül derc-i zümürrüdìn ki açmış bugün
Zerrìn-ùabaú laèle saçmış bugün 8.
Ger şÀh-ı reyÀóìn degüldür gül-i şürò
äad-berg-ile ruò ne yüzden açmış bugün 9.
Ve Meliküés-sÀde veliyyüél-ifêÀl veés-siyÀde mÀliküél-berèat veél-èibÀret NiôÀmeéd-
dìn Aómed NÀyib-i èarø, ki 10.Maómÿd vezìr oàlıydı, SulùÀn-ı memÀlik-i kelÀm Firdevsì-i Ùÿsì -raómetuéllÀh-’dan ãoñra andan mÀhirrek
11.
niôÀm-ı ittifÀú düşmedi ve rübÀèì suéÀl ve cevÀb
lüélüé-i hoş-Àb gibi netÀyic-i ùÀbè-ı selìm ve úarìóa-i
12.
müstaúìminden naôma getürmiş-idi,
iåbÀt olındı, tÀ anuñ luùf-ı ùabìèatına istidlÀl olına 686. 13.
Koftem àam-ı zülfi tu Õikr netevÀne òured
Ve zi-meşk-i tu bìş ez ne ciger netevÀne òured 14.
KoftÀ àam çeşm u leb mene nìz meòur
KÀfir heme bÀdÀm u şeker netevÀne òured 15.
Ve äÀóib Şemseéd-dìn-i IãfahÀnì ki ol zamÀnda salùanat óaøretinüñ òÀã münşìsi ve
óarìfi
685 686
16.
ve enìsi ve òalvet ve selvet mecÀlisinüñ celìsi-y-idi. Ve naôar-ı ikrÀm ve iòtirÀ birle
P. 152b/4. “...deşk” B. 131a/3. // T. 83a/5. “...Beyt:”
268
manôÿr olup úurbetde 17.teraúúì bulmuş-ıdı. Ve anuñ úurbet ve derecÀtınuñ ziyÀdalıàına sebeb 1.
èİzzeéd-dìn -raómetuéllÀhi- Úayãariyya’dan Aúsaray’a
ol idi ki bir vaútin SulùÀn
èazm itdi. Çün Sünnetlü úonaàından SurÀòÀn köyine 2.irişdi ve ol köyde meclis-i èişret idüp aúdÀó-ı ifrÀó dÀyir oldı, SulùÀn ber-sebìl-i imtióÀn 3.óarìflere eytdi ki her biriñüz iki beyt-i bedìhe etsün ve bu iki yirüñ adını ol beytlere 4.telfìú itsün. Şöyle ki ol iki ribÀùuñ óüsn-i taômìni istimÀèından neşÀù ziyÀde ola.” 5.didi. äÀóib Şemseéd-dìn bu iki bedìhe eyitdi ki RübÀèi687: 6.
Olsun baña bu gice senüñle iy cÀn
Bir óÀl ki luùf-ı şeróine olmaya imkÀn688, 7.
BÀdÀm şebì bÀ tÿ gilìdÀm çünÀn
Giz àÀyet luùf-i şeró gerden netüvÀn689 8.
Leb ber leb u ruò ber ruò ve Àn ki pes ezÀn
Sünnetlÿ rÀ nihÀde ber SÿrÀòÀn690 9.
Yüz yüze ve leb lebe urıban èüryÀn
Sünnetlü-y-ile òÀããa ùola SurÀòÀn691 10.
SulùÀn istiósÀn idüp buyırdı ve anuñ úarìóası cevdetine ve bedìhesi sürèatine
maómidet
11.
úılup mertebesini aúrÀnı üzerine ziyÀde úıldı. Ve münşìligi üzerine müşerreflik
mertebesin daòı virdi ki
12.
maùbaò kitÀbetidür ve ol günden èömri Àòirine degin günden güne
èÀlì mertebeler ve manãıblar bulurdı. 13.Meşveret itdiler ve ulu úurultay idüp saà úol ve ãol úol begleri dirilüp ùanışdılar.
14.
Ve eyitdiler ki memleket taòtına ve salùanat serìrine kimi naãb
ideler ve ŞÀh KÀvus yirine Selçuúìlerden úanúısını
15.
mÀlik-i riúÀb úılalar. Bir ùÀyife Erzen-
iér-Rÿm pÀdişÀhı Ùuàrul ŞÀh oàlı Melik Muàìåeéd-dìn’e meyl
16.
itdiler ki èÀdil ve raèiyyet-
perver pÀdişÀh-ıdı. Ve bir bölük Keyòusrev oàlı Key-Ferìdÿn’ı naãb 17.itmege cÀzim oldılar ki sulùÀnuñ úarındaşı-y-ıdı ve ÚutluóiãÀr’da maóbÿs-ıdı. Emìr
1.
MübÀrizeéd-dìn BehrÀm
687
T. 83a/14. “Beyt:” B. 131a/17. // T. 83a/17. satırda yer almaktadır. 689 B. 131a/15. // T. 83a/15. satırda yer almaktadır. 690 B. 131a/16. // T. 83a/16. satırda yer almaktadır. 691 T. 88a/18. satırda yer almaktadır. 688
269
ŞÀh ve Emìr-i Meclis ve Emìr Seyfeéd-dìn Ayibe, ki begler begilerdi ve virmek 2.ve iósÀn-ile mecmÿè begleri ve boy başlarını kendülere muóib itmişlerdi ve her gün maùbaòlarında 3.yüz baş úoyun òarc olurdı. Ve anuñ meclisi ve òvÀnı Àleti cümle muraããaè ve altun gümüş-idi ve àÀyet 4.tekellüflü yiyecekler ve giyecekler iderdi. Ve anuñ kemter şÀèire ve zÀyire inèÀmı biñ altundan eksük olmazdı. 5.Ve anuñ cümle àarìb óikÀyetlerinden birisi budur ki meger bir vaútin úatı úış olup ùoñlar ve ãovuúlar 6.olmış. Şöyle ki: Aàızdan nefes çıúduàında bıyıú ve saúal ùoñarmış. ŞöylÀnì döşenicek òvÀnı keklik 7.süñülmesinden òÀlì görmiş, òvÀn-sÀlÀrı óÀøır itdürüp àÀyet úaúıdı. ÒvÀn-sÀlÀr cevÀb virdi 8.ki “Avcılar úardan ve ãovuúdan ava çıúmadılar.” didi. Buyurdu ki “Şehre bisülü keklik 9.iste ve cehd it, òvÀnı kekliksüz úoma, úorsañ seni yaramaz iderem.” didi. ÒvÀn-sÀlÀr ve matbaòuñ
10.
müşerrefi Meliküél-ümerÀ úoròusından her
kekligi şehr avcılarından elli altmış aúçaya alup òvÀnı ÀrÀyiş 11.iderdi. Baèøı begler eyitdiler: Melik èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd, ki sulùÀnuñ ortancı úardaşıdur, tÀc 12.ve taòta andan zìbÀraú kimse yoúdur, pÀdişÀhlıú envÀrı ve ululuú ÀåÀrı anuñ nÀãiyesinde 13.
mübeyyen ve mevcÿddur ve pÀdişÀhlıàa andan elyaú kimesne bulınmaz.” didiler. äÀóib
Mecdeéd-dìn ve Şerefeéd-14.-dìn Muóammed PervÀne eytdiler ki “Biz ToúÀt şehrinde aña mülÀzım-ıduú. Óaúÿd ve mütekebbir ve óasÿddur.” 15.didiler. MübÀrizeéd-dìn BehrÀm ŞÀh ve Emìr-i Meclis ve Meliküél-ümerÀ Seyfeéd-dìn Ayibe Çaşnìgìr anlaruñ rÀyına 16.iltifÀt itmediler ve muòÀliflerüñ bürhÀnları menè idüp eyitdiler “Melik èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd üzerine 17.
meziyet ùaleb itmek olmaz.” didiler. Úalan begler daòı -ùavèan ve kerhen- anlaruñ-ıla hem-
dÀstÀn olup
1.
Melik èAlÀéaéd-dìn salùanatına rÀøı oldılar ve biri biriyle èahd ü peymÀn
úıldılar. Çün mecmÿè ittifÀú 2.idüp muvÀfaúat úıldılar. Meliküél-ümerÀ Seyfeéd-dìn Ayibe eyitdi “Ol vaútin ki ben Engürìden 3.mülk-i Malaùiyya ùarafına ittürdüm, benüm úablümden hümÀyÿn-ı òÀùırına vaóşet àubÀrı oturmışdur, 4.icÀzet virüñ, ben kendüm varayım ve andan amÀn dileyem ve yolda iòlÀã-ile òiõmet gösterüp 5.göñline gireyim.” didi. Cümle eyitdiler ki “äavÀb-endìşe ve maómÿd-ı fikretdür.”
270
Pes sulùÀnuñ yüzügini 6.ve dest-mÀlini nişÀn-içün alup bir úaç eşkün yoràa atlar ve úatırlar iòtiyÀr itdi. Ve sulùÀnuñ 7.óavÀããından692 bir úaç nefer-ile, ki tamÀm vaúar ve iètibÀrları vÀr-ıdı, Malaùiyya ùarafına Güõerpirt 8.úalèasına, ki sulùÀnuñ ikinci óabsi-y-idi, gönüldiler. İkindün şehirden çıúup 9.gice irteye degin yüridiler. Güneş ùulÿè itdügi vaútın Güõerpirt úalèa10.
-sına irişdiler. Melik èAlÀéaéd-dìn namÀzı úılmış-ıdı ve evrÀd tilÀvetin idüp seccÀde
üzerinde 11.oturmış-ıdı. Baúdı gördi, depe üzerinde bir bölük atlu yortum-ıla becid gelürler. Ve 12.
SulùÀn gelür
gice düşinde görmüş-idi ki bir pìr-i nÿrÀnì manôar-ı RaómÀnì ve ferr-i SübhÀnì birle
13.
ve sulùÀnuñ ayaàından demüri giderür ve buyurur bir eyerlü uyanlu ulu berdaèì úatır
14.
getürürler ve elini sulùÀnuñ koltuàına urup SulùÀn’ı ol úatıra bindürür ve SulùÀn’a 15.dil-dÀrlıú
úılup eydür ki “Hemìşe èÖmer-i Muóammed-i Suhreverdì’nüñ himmeti ve maóabbeti şehriyÀr-ı
16.
kişverdÀr èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd-iledür.” dir. SulùÀn egerçi ol düşi görmiş-idi,
øamìr-i 17.münìrinde anuñ taèbìrin úılmış-ıdı. Çün ol atlulara naôar idüp gördi, tamÀm úorúu 1.
ve hirÀs òÀùırına müstevlì oldı ve eyitdi: “Bunlaruñ taècìl-ile geldükleri benüm èömrüm
ipin 2.kesmek úaãdına gelürler ola ve ol gice gördügüm düş -aêàÀåu ve aòlÀmin- ola diyü 3.
èömri firÀúı ve óayÀtı hicrÀn-içün aàlamaàa başlayup bu beyitleri oúıdı ki: 4.
èÁlem beni ki óazìn ve giryÀn buldı.
Her şÀdì ùonından teni èuryÀn buldı. 5.
Her şÀm melÀlet beni àam-gìn gördi.
Her ãubó beşÀşet beni giryÀn buldı. 6.
VÀ-óasretÀ vÀ-derdÀ diyü úalèanuñ diz-dÀrına eytdi “Şol gelen cemÀèati bir laóôa
óiãÀr úapusında 7.egle, tÀ tecdìd ve ãoúulup vedÀè-ı èömr ve müfÀreúat-ı óayÀt-içün iki rekèat namÀz úılayım ve PerverdigÀrum 8.Óaøretinden istiàfÀr idüp èöõür dileyeyim, andan anlara icÀzet virüñüz, girsünler ve işlerin 9.bitürsünler.” didi. Çün kütüvÀl úalèa úapusına çıúdı, ÇÀşnìgìr’i anda óÀøır gördi
10.
ve ãordı ki “Meliküél-ümerÀnuñ gelmesi òaber içün midür?”
didi. CevÀb virdi ki Beyt693:
692 693
T. 84a/1. “òÀããından” T. 84a/18. Bu kelime yok.
271
11.
Ol vaède ki taúdìrde-y-idi irdi vefÀya
Ol iş ki eyyÀm dilerdi ilerü geldi 12.
“Meliküñ reziyyet ve nekbeti òÀtimet-i devlet ve meserret fÀtióasına mübeddel
oldı.”, diyüp “Keyfiyyet-i
13.
óadiåe-i mecÀliset vaútinde taúrìr idevüz.”, diyüp sulùÀnuñ
yüzügin ve dest-mÀlin ki úaraya
14.
açdı, Meliküél-ümerÀya bir nefer
15.
óiãÀra girdi, úılıcın çözüp
bandurmışdı, dizdÀra gösterdi. DizdÀr daòı inüp úapuyı
úulıyla óiãÀra girmeye icÀzet virdi. Çün Meliküél-ümerÀ
16.
kütüvÀl içerü girüp SulùÀn’a
kütüvÀle teslìm itdi, ikisi bile SulùÀn úatına vardılar. Evvel
17.
tesliyet ve taèziyet itdi. Ve Meliküél-ümerÀ Seyfeéd-dìn çün 1.
icÀzet diledi, icÀzet oldı, içerü
girdi. Çün naôarı sulùÀnuñ mübÀrek sìmÀsına düşdi,
istikÀmet yüzini meõellet yirine úodı 2.ve gözlerinden yaş revÀn idüp úoltuàından kefenin çıúardı, boynına ùoladı ve kütüvÀle vir-3.-dügi úılıcı alup SulùÀn öñine úodı ve eyitdi “Her ne óükm, ki pÀdişÀh buyurur, bu bende üzerine nÀfiõdür.” Beyt694: 4.
Ger úÀniè iseñ aña ki úanumı dökesin
Olsun óelÀl ùapuña teéòìr úılmaàıl 5.
Melik àÀyet úorúup cÀnı ürkmiş-idi. Çün bu kelimÀtı işitdi, biraz muùmaèin oldı ve
Emìr Seyfeéd- 6.-dìn’e nüvÀziş idüp èöõr diledi ve òïb vaèdlar virdi. Emìr Seyfeéd-dìn eyitdi “Eger pÀdişÀh 7.bu maènÀyı ãıdú-ıla diyüp èinÀyet buyurursa, gerekdür ki mübÀrek dilinden and ãÀdır olup 8.ol bÀbda dest-i òaùù-ı eşref mesùÿr ola.” didi. SulùÀn daòı anuñ iltimÀsı mÿcibince and içüp 9.sevkend-nÀme ve amÀn mektÿbın kendü eliyle úaleme getürdi. Emìr Seyfeéd-dìn anuñ-ıla daòı tesellì
10.
olmayup óamÀyilini úabından çıúardı ve SulùÀn öñinde
úodı ve eyitdi “Egerçi and ve dest-i òaùù-ı
11.
temhìdi-y-içün Tañrı kitÀbına daòı and dirìg
eşref óÀãıl oldı ve lÀkin bu úÀèidenüñ teékìd ve
12.
buyurmayasız.” didi. Melik girü elin óamÀyile
urup and içdi ki “Meliküél-ümerÀ Seyfeéd-dìn’e 13. ecel irinceye degin benden ve benüm etbÀè ve eşyÀèumdan Meliküél-ümerÀnuñ cÀnı ve tenine ve mÀl
14.
ve ùavarına ziyÀn irişmeye. Ve
elbette ve aãlÀ hìç vech-ile maøarrat irişmeye ve dÀyim amÀn ve selÀmet
15.
kenefinde olup
èÀlì-cenÀbına bir mekrÿh-ı lÀ-óaú olmaya “-VeéllÀhü èalÀ mÀ naúÿlü vekìl-.” didi.
694
T. 84b/3. Bu kelime yok.
272
Çün
16.
Meliküél-ümerÀ ol èuhÿd birle695 vüåÿk bulup òÀùırı muùmaèìn oldı, SulùÀn’a
duèÀ ve åenÀ úılup 17.eyitdi ki “SulùÀn-ı èÀlem ve pÀdişÀh-ı benì Ádemüñ èömri nefÀdı evÀmir 1.
ve nevÀhìde çoú yıllar uzun
olsun. Úardaşuñuz rÿó-ı òıùùa-ı òÀkdan õirve-i eflÀka
gönilüp CenÀb-ı CennÀt-ı èAdin’e naúl 2.itdi ve óavø-ı Kevåer ve Selsebìl civÀrına taóvìl buyurdı. Memleket ve salùanat bendegì ve òiõmet 3.irüşdürüp taòtı ve nekìn “-İnnekeél-yevme
le-deynÀ mekìnun emìnun-” Àyetin oúurlar ve pÀdişÀhlıàı sulùÀn-ı èÀlem 4.òiõmetine “-baède mÀ lebise fìés-sicni sinìn-” dergÀh-ı ceberÿt ve bÀri-gÀh-ı melekÿtdan “-tüétìél-mülke 5.men teşÀé” veceddü veceddü müsÀèadet saèÀdet ve ekÀbir-i devlet ve emÀcid-i salùanatuñ óüsn-i intiòÀb 6.
ve yümn-i iòtiyÀrlarına maúrÿn oldı. Cümle feraó-bìn-i èÀlem-ÀrÀy ve ùalèat-ı behcet-fezÀy-ı
òuõÀyigÀn-ı 7.èÀleme müştÀú dururlar ve taøarruè ve ibtihÀl birle Óaøret-i õüél-celÀl’den -teèÀlÀ
ve teúaddes- cemÀl-i 8.mübÀrek ve ùalèat-ı hümÀyÿn şÀh-ı rÿy-i zemìni dilerler ve èarøa úılurlar ki: Beyt: 9.
Vechüñüñ Àrzÿsıyla iy nev-bahÀr-ı çeşm
Yol üzre óadden aşdı çoú intiôÀr-ı çeşm 10.
oldur ki
“Tevúiè-i pÀdişÀhuñ mekÀrim-i ser-firÀzlıú ve kemÀl-i èÀùıfet bende-nüvÀzlıàından 11.
tìzrek mübÀrek ayaàın rikÀba úoyup ata bine ve hem-èinÀn-ı saèÀdet ve devlet-i
salùanat serìrine
12.
didi. Çün SulùÀn
zìnet ve ÀrÀyiş erzÀnì buyura ve gitmekde müsÀraèat ve mübÀderet úıla.”
13.
firÀset ve úıyÀs-ıla taóúìú menziline irüp yaúìn óÀãıl oldı, “-Rabbi úad
Àteytenì mineél-mülk-” Àyetin
14.
oúıyup şükrÀn-içün iki rekèat namÀz úıldı ve bulıtdan ay ve
úınından úılıç çıúar gibi 15.zindÀn-òÀneden eyvÀn ve kÀşÀne ùarafına müteveccih oldı. Andan Emìr-i meclis’üñ Oàul 16.Beg adlu emìr-i Àòÿrı bir berú-i sìyrÀ eşkün ve rehvÀr úatır ol heyéetde ki düşinde 17.görmüş idi, öñine çekdiler, Emìr Seyfeéd-dìn “-va úÀleérkebÿ-” diyüp elin şehriyÀruñ
1.
úoltuàına urup úaldurdı ve faøl-ı KirdgÀr-ile süvÀr úılup
bindürdi. “-devletü in yekÀdü-” 2.Àyetin oúıyu bilÀbil-i iúbÀl -èaleyke èaynüél-lÀhi- birle serÀyÀn ve rÿzigÀr-ı cefÀ-kÀr èöõr-òvÀhlıú birle 3.zübÀn-ı åenÀ ve Àferìn ve duèÀ birle küşÀde
695
P. 155a/16. “üzerine”
273
úılup sulùÀn-ı zemìn neverd úatır üzre binüp yola girdi. 4.Ve müsÀraèat-ıla gidüp menÀzil ve merÀóili úaùè itdi, seóer vaútinde şehr úapusına irişdiler. Emìr-i Meclis 5.gice irteye degin atına binüp óiãÀr içinde gezerdi ve òalúa naãìóat idüp sulùÀnuñ saàlıàı 6.òaberiyle istimÀlet virürdi. Ve hìç kimsenüñ SulùÀn èİzzeéd-dìn vefÀtından ve SulùÀn èAlÀéa7.éd- dìn’i getürdüklerinden òaberi ve ÀgÀhı yoà-ıdı. Emìr-i Meclis ol gice elli nefer nökerlerine 8.tamÀm silÀó geyürüp şehr úapusında úomış-idi ki çün Emìr-i Àòÿr Oàul Beg irişüp 9.çaàıra, aña òaber ideler. Oàul Beg úapuya irişüp çaàırdı. Emìr-i Meclis’e ièlÀm itdiler, serÀyından
10.
çıúup segirdü segirdü geldi ve şehr úapusını açdı. Çün Emìr-i Meclis
SulùÀn’ı gördi, yir öpüp
11.
irdi, sulùÀnuñ ayaàın öpdi. Ve Emìr-i Meclis ve ÇÀşnìgìr SulùÀn
òiõmetinde úardaşınuñ 12.tÀbÿtı üzerine vardılar ve tÀbÿtuñ kapaàın açdılar, sulùÀn úardaşınuñ yüzin gördi. Çün 13.ziyÀretden fÀrià olup mürÀcaèat úıldı, ùÀliè-i Mesèÿd ve ferr-i YezdÀnì birle taòt-ı sulùÀnì üzre naãb
14.
itdiler ve úÀêì ve eéimme vaøìè ve şerìfden salùanat dergÀhına óÀøır
itdiler ve aóvÀlüñ keyfiyyeti
15.
her kimseye maèlÿm degüldi. Çün SulùÀn taòt üzerine
mütemekkin oldı ve silÀó-dÀrlar ve cÀn-dÀrlar
16.
her biri yirlü yirine ùurdı, Emìr Seyfeéd-dìn
sulùÀn òiõmetinden ùaşra dehlìze çıúdı ve eyitdi
17.
ki eéimme ve ekÀbire maèlÿm olsun ki
SulùÀn èİzzeéd-dìn Key-kÀvus Óaú -teèÀlÀ- raómeti
civÀrına intiúÀl itdi. -Ve sekìnetun
1.
min rabbiküm- tÀbÿtı úıyısını menzil úılup òuld yirine ulaşdı. 2.Ve úardaşı SulùÀn-ı Muèaôôam èAlÀéaéd-dìn KeykÿbÀd ferr-i saèÀdet-baòşı birle cihÀnı münevver ve müzeyyen úıldı. Andan 3.
ãoñra destÿr virdi, serÀ-perdenüñ perdesin úaldurdılar, cümle eéimme begler ve muèteber
içerü 4.girdiler ve òiõmet yirin öpüp duèÀ ve åenÀ úıldılar. Emìr-i Meclis her birinüñ elin alup SulùÀn òiõmetine 5.iledüp muãÀfaóa itdürüp selÀmladurdı. Çün ol mühimden ferÀàat óaãıl oldı, serÀy 6.mescidine vardılar ve teékìd-i tamÀm birle SulùÀn èAlÀéaéd-dìn adına úÀêì telúìni birle and içdiler. 7.Çün SulùÀnì úuşluú oldı, SulùÀn resm-i àarrÀ-y-içün aú aùlas geydi ve begler başlarına 8.maúlÿb börkler geyüp geyesileri üzerine aú àÀşiyeler çekdiler ve üç gün àarrÀ Àyìnini 9.bükÀ ve teéessüf ve telehhüf birle rièÀyet itdiler. Dördünci gün SulùÀn yas libÀsını èişret 10.ve keése mübeddel itdi. Ve begler ve ululara menÀzil ve merÀtibleri tertìbi üzerine vÀfir ve fÀòir òilèatlar 11.virüp merÀtib ve menÀãıblarınuñ menşÿr ve taúrìrlerini tecdìd itdürdi. Ve her ùarafa ve her şehre taèziyet
12.
ve tehniyet
iúÀmetiyçün muòbirler irsÀl úıldılar. MuóÀfaôat-ı úavÀnìn-i taèziyetden ãoñra øamÀéir ve
274
èaúaéid-13.-lerinde úavaèid-i havÀ vü velÀ-yı KeykubÀdìyi müéekked úıldılar ve èuhÿd ve 14.
ìmÀn-ı àalìô birle
istiókÀma irişdürdiler. Ve beşÀretler çalınup ve iõinler baàlanup şehrler
bezendi. 15.Ve SulùÀn-ı civÀn-baòt memleket taòtı üzre cülÿs úılduàı yÀdına kÀsÀt-ı meserret ve aúdÀó-ı irtiyÀó
16.
dÀyir oldı. Andan begler ve nüvvÀb memleketüñ eùrÀf ve cevÀnibinden
hedÀyÀ ve niåÀr-ı bì-şümÀr birle maórÿsa-i
17.
òidemÀtı taúdìm úılup metÀlib meéÀriblerini
SìvÀs’a müteveccih oldılar. Ve dest-bÿsa irişüp 1.
èarø iderlerdi. İncÀz’a maúrÿn olurdı.
SulùÀn çün ol cihÀnuñ mühimmÀtından ferÀàat 2.buldı, rÀyÀt-ı saèÀdetini DÀrüél-melik Úonıya ùarafına müteveccih idüp ol vilÀyetlerüñ ve uç 3.nevÀóìsinüñ kifÀyeti cihetiyçün Úonıya’ya vardı. 4.
Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn-ı Aèôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd ez-SìvÀs be-Maùlÿb-i Úoniya696 5.
Çün SulùÀn işlerüñ úavÀèidini rÀy-ı åÀúıb ve fikret ãÀyibi vefúi üzerine muókem úıldı,
ùÀliè-i feròunde 6.ve devlet-i fezÀyende ve cedd-i mesèÿd ve sipÀh-ı nÀ-maèdÿd birle Úonya’ya ki müstaúar serìr-i devlet 7.ve menşeé-i nihÀl-i celÀl ve menbaè-ı zülÀl-i iúbÀl ve maùlaè-ı ÀfitÀb-ı şehr-i yÀrı ve maşrıú-ı òÿrşìd-i 8.tÀc-dÀrıdur, müteveccih oldı. EbyÀt697: 9.
Çü SìvÀs andan olup behre-mend
HemÀn èazme èaùf itdi rÀy-ı bülend 10.
Úılup güç-ber-güç taòt-gÀh
Güneş bigi bıraúdı çetr-i şÀh 11.
SipÀh-ı ôafer ber-yemìn ü yesÀr
SaèÀdet özine olup pìş-gÀr 12.
Semendi semenden úılup laèl-seng
SipÀhi ùozından havÀ müşg-reng
696
B. 135b/8’de yer alan başlık P. 157a/3-4’te yok. / T nüshası 85b/16’da ise yalnızca başlıktaki “èAzìmet” kelimesi yok. “Maùlÿb” kelimesi de “ãavb” olarak yazılı. 697 T. 85b/20. “Beyt:”
275
13.
Büründi698 dünyÀ gözi miål-i nÿr
Sitem òufte baòtıydı ve mendebÿr Emìr-i Meclis öñürdü gözüñe
14.
699
icmÀl inzÀl virmiş-idi. Ve sÀz-ı bezm ve elvÀn ve
envÀè-ı eùèime 15.taúaddüme müretteb ve müheyyÀ úılmış-ıdı. Çün SulùÀn irişüp nüzÿl itdi, bir laóôa istirÀóat
16.
itdi. Emìr-i Meclis icÀzet diledi ve bir mÀéide müştemil eãnÀf-ı ùaèÀm ve
menvÀè-ı fevÀkih birle fekÀhet
17.
iòvÀn-ı ãafÀ birle müzeyyen ve bir meclis-i firdevs-i èişret-
ÀbÀdı gibi mürevvaú laèl şerÀb-ile mülevven
1.
ve dürlü dürlü nuúllar birle arÀste idüp
döşediler. Ve muùribler hezÀr-dÀstÀn gibi elóÀn-ı 2.cÀn-efzÀy birle sürÿda şürÿè úıldılar. Ve cÀm-ı şerÀb içmege ve barbuù ve rebÀb istimÀèına 3.meşàÿl oldılar. Ve úuşluú vaútinden aòşÀma degin nÿş-À-nÿş ve ùolu dostigÀnì içdiler700. 4.
Çü şeb èanberìn zülfine virdi tÀb
Felek ùonına müşkden saçdı Àb 5.
ÚanÀdìl-i zerden dürüp aòterÀn
Bezendi úamu úubbe-i ÀsmÀn 6.
SulùÀn şebistÀn ve devlet-òÀne-i hümÀyÿnına girüp õÀt-ı mübÀreki birle ÀsÀyiş firÀşını
ÀrÀyiş úıldı. 7.
Seóer çün leb-i ãubó pür-òande-di
Feraó-ıla dil-i èÀlem öñinde-di 8.
Úuvva-i òÿr-i şarú kìtì firÿz
Şeb Àrzÿyı úamu úıldı rÿz 9.
SulùÀn Emìr-i Meclis’i istedüp óuøÿrına óÀøır itdürdi ve aàır teşrìf geyürüp SìvÀs
10.
ùarafına muèÀvedet itmege destÿr virdi. TÀ ol cihÀnuñ işàÀlini sedd-i süàÿr ve kifÀyet-i
11.
umÿr ve ŞÀm bilÀdına irsÀl-i úiãÀd ve istikşÀf-ı istièlÀm aòbÀrı etrÀf-içün taúdìm úıla. Andan
698
T. 86a/1. “yüzündeydi” P. 157a/14. “...ihmÀl ve...” 700 B. 136a/8. // T. 86a/7. “...Beyt:” 699
276
12.
ãoñra kendüzi úarìn aòter-i Mesèÿd, kendü boy nökerleri ve úulları ve etbÀè ve eşyÀèı 13.birle
Úayãariyya ùarafına revÀn oldı. EbyÀt: 14.
Bite-y-idi perverdi-gÀr-ı cihÀn
CihÀn şÀh-ı nev-baòt-ıla buldı cÀn 15.
Ôuhÿr itdi çün naère-i gir-nÀy
Şehen-şeh rikÀb üstine úodı pÀy 16.
Anuñ gibi pìrÿzlıú tÀze-di
Ki pìrÿze-i çarò üzre ÀvÀz-di 17.
Yir üzre çeri ãaf ãaf oldı revÀn
Øemìn-i ôafer olıban ÀsmÀn 1.
Emìr Seyfeéd-dìn Ebÿbekir Úayãariyya subÀşısı şehrüñ ve vilÀyetüñ cümle
aèyÀnı ve muèteberlerine òaber 2.itmişdi. TÀ revÀn köşkler ÀrÀste ve úañlı ve meóÀfeler elvÀn neèam ve tezyìn birle pìrÀste ve mÀhir ve muùribler 3.ve nev-beyitler ve úuvvÀllar birle Çubuú menziline úarşu vardılar. Çün ekÀbir ve aèyÀnuñ gözleri SulùÀnuñ 4.mübÀrek sancaúına ve çetrine düşdi, mecmÿèı atdan inüp baş urup dest-bÿs-ı eşref-ile müşerref 5.oldılar ve persiş ve nevÀziş-i iltifÀt-ı salùanata maòãÿã oldılar. Andan atlarına binüp mevkib-i
6.
hümÀyÿn
òiõmetinde òalÀyıú maóşer güni gibi şehirden ùaşra çıúup niôÀra úılurlardı. 7.Ve memleket Yÿsıf’ınuñ cemÀlin müşÀhede úılup, müùÀlaèa iderlerdi. Bu heyéet ve heybet-ile maórÿsa-i 8.
Úayãariyye’ye müdÀòalet buyurdı ve atası dedesi taòtına cülÿs úıldı. Ve direm ve dìnÀr ve
lüélüé-i 9.şeh-vÀr úaùarÀt-ı emùÀr gibi niåÀr olındı. Seyfeéd-dìn Ebÿ-Bekir subaşı ceşn ve øiyÀfet bÀbında 10.óad ve imkÀndan ùaşra òiõmet itdi ve bunca zamÀndan kesb itdügi emvÀlini òidmeti ve pìş-keş
11.
resmiyle SulùÀn’a èarø itdi. Ve envÀè ve eãnÀf muùribler ve müşaèbidler
óÀøır itdürüp dürlü terennüm
12.
ve naàamÀt birle felek dimÀàını rÀyióa-yi müşt-i Tatar ve
nÀèime-i zemzeme-i mÿsìúÀr birle memlÿ úıldı. SulùÀn
13.
bir úaç gün istirÀóat ve istiúÀmet-i
aóvÀl-i raèiyyet-çün Úayãariyya’da iúÀmet itdi. Andan ãoñra iúbÀl-i
14.
celÀl ve elùÀf-ı aèùÀf-ı
277
RabbÀnì birle refìk-i naãr DÀruéô-ôafer AúsarÀy’a ki, meémen-i ãuleóÀ ve àurebÀ 15.ve miskìn aàniyÀ ve fuúarÀ idi, mevc-i fevc-i mülÿk ve cÿş-ı ceyş-i melÀyik arasında revÀn oldı701. 16.
Mevkib-i SulùÀn-ile Firdevs-i aèlÀ di zemìn
Merkebi gerdinden olmış-ıdı hem gerdÿn eåìr 17.
Mevkibinüñ ùÿl ve èaraøından gümÀn-idi münúaùı
Baór-i èamiú mevkibinden münhezim ãaff-ı øamìr 1.
Çün PervÀne rubÀùına irişdi, AúsarÀ’nuñ mukìmleri ki serÀ ve øarrÀda
SulùÀnuñ devlet-òvÀhları 2.ve èÀlem-ÀrÀ ùalèatınuñ müştÀúları-y-dılar, èÀşıú-ı mehcÿr gibi viãÀli ùarafına veyÀ ãusuz rencÿr gibi 3.Àb-ı zülÀl ùalebine bÀr-gÀh-ı celÀl-i salùanata müteveccih olup istiúbÀl itdiler ve zemìn bÿs úılup 4.idrÀk-ı saèÀdet-i dest-bÿsa irişdiler. Ve salùanat óaøreti òiõmetinde meémÿl muúteøÀsı birle şeref-i 5.meåÿl buldılar. Ve revÀn köşkler ve Àyìn ve zìnetler ve muùribler ve oyuncılar ve envÀè-ı mütenezzihÀt birle şehr 6.ùarafına revÀn oldılar. Ve òiõemÀt-ı pesendìde rièÀyet idüp cÀn ve göñül birle direm ve dìnÀr ve cevÀ-7.-hiri biri birine úarışdurup semend ve taòt-ı bülendì ayaàına niåÀr itdiler. SulùÀn bir iki 8.üç gün anda daòı istirÀóat buyurdı. Andan DÀrüél-melik Úonya’ya èaôm itdi. 9.
Õikr-i Duòÿl-i SulùÀn-ı Muèaôôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd der-DÀrüél-Melik Úoniya ve Temekkün-i ß der-Serìr-i Salùanat702 10.
Çün bÀd-ı ãabÀnuñ berìdi şÀh-ı cihÀn rÀyÀtınuñ àÀliye-i ùarabı nesìmini AúsarÀy
maúÀmından DÀrüél-melik
11.
Úonya sÀkinleri ve aèyÀn ve ekÀbiri müãÀmına irişdürdi703.
Mecmÿèınuñ àarÀmÀt-ı devÀèìsi
12.
ve raàabÀt-ı bevÀèiåi sulùÀn-ı èÀlemüñ mülÀúat-ı saèÀdÀtına
èÀşıú-vÀr-ı ãÀdıú oldı. Mükteseb aèmÀr ve müddaòar
13.
ièãÀrı úudÿm-ı şehriyÀrı niåÀr704
úıldılar. Úañlılar ve muóÀfeler üzerinde köşk ve cusuúlar envÀè-ı
14.
sündüs ve istebraú birle
müzeyyen ve åiyÀb-ı fÀòir ve zevÀhir705 èArab-ı itrÀb ve àiderÀ-yı kuèÀb gibi
15.
muàìåì ve
701
T. 86b/9. “...Beyt:” B. 137a/17. ve T. 86b/18/19. satırda yer alan bu başlık P. ve A. metinlerinde bulunmamaktadır. 703 P. 158b/11. “irişdi” 704 B. 137b/4. // T. 86b/22. “...içün ìåÀr” 705 P. 158b/14. “...cevÀhir” 702
278
mücellÀ úıldılar. Biş yüz köşk düzdiler, iki yüzi revÀn ve üç yüzi sÀkin ve dükelini
16.
silÀó ve cerÀyid-i mellÀó birle hÿr úuãÿr dÀrüél-úarÀr gibi cÀmÿslar boynında revÀn
àarÀyib
17.
itdiler.
Rÿd-ı sürÿd ÀvÀzı èayyÿúa irüp ùaà ve yazı zemzeme-i IãfahÀn ve ÓicÀzì birle memlÿ 1.
oldı. Ve bu tertìb ve Àyin-ile Obrÿú menziline úarşu vardılar. Çün òudÀyigÀn-ı èÀlemüñ yekrÀnı ùavrıyla 2.gözlerin rÿşen úıldılar ve atlarından inüp
zemìn-bÿs idüp dest-bÿs-ı eşref-ile müşerref oldılar
3.
ve PÀdişÀhuñ muúaddem-i şükrÀnesi-
çün úurbÀnlar itdiler ve direm ve dìnÀr ve lüélüé getürüp niåÀr itdiler 4.ve pìş-keşler çekdiler ve òiõmeti ve selÀmı getürüp òÀnmÀn ve dil ü cÀn SulùÀn muóabbetine revÀn idüp 5.ìåÀr itdiler,
“-El-óamdü liéllÀhiélleõì eõhebü ennÀél-óazÀna-” Àyetin oúıdılar. ÓüsÀmeéd-dìn èÁrif subaşı ve daòı 6.muèteberler ve ulular şÀh-ı cihÀnuñ şeref-i destbÿsına irişüp saèÀdet-i cÀvidÀnì óÀãıl 7.úıldılar ve persiş ve nüvÀziş birle müstesèid oldılar ve şÀhen-şÀhuñ òïnı ve beõminde òurremlıú ve şÀd-mÀ-8.-nlıúdan behre-i eczel ve óiããe-i ekmel óÀãıl úıldılar. Ve ol aradan iki menzilde mevkib-i 9.hümÀyÿn kÀm-rÀnlıú ve şÀd-mÀnlıú birle Rÿzbe yazısında nüzÿl itdi. Beyt: 10.
Seóer-gehde bu ùÀú-ı pìrÿze reng
Yüzine urup ãayúal ve sildi jeng 11.
Yelkilendi ruòsÀre-i ÀfitÀb
Bi-ferr-i ruò-ı Òüsrev-i kÀm-yÀb 12.
ÁfitÀb-ı çetr-i hümÀyÿn serÀ-perde-i cihÀn-gìr ufúından ùulÿè itdi ve nÀy-ı Rÿmì
ÀvÀzı ve derÀy-ı
13.
Hindì ve sanç ãadÀsı zemìn ve zamÀnı òafaúÀna getürdi. Ve havÀ mizÀcı
üzerine mevkib-i şÀh-ı cihÀnuñ 14.merÀkibi ùozından müşk ve èabìr-Àmìz oldı ve biñ nefer zÿrÀzmÀy ve Àhen-hÀy atla silaóşïr 15.pür-zÿr peleng-i cenk ve neheng-i Àheng erenler. Beyt706: ŞìrÀn-ı mürg-zÀr ve dilìrÀn-ı kÀr-zÀr 16.
MerdÀn-ı rÿzgÀr kerìmÀn-ı rÿzigÀr
706
B. 138a/8. // P. 187a/16. Bu kelime yok.
279
Úonya yigitlerinden ki çerò anlaruñ nÀóci úorúusından
17.
çerò ururdı ve kÿh-i ÚÀf
anlaruñ ittifÀúı vaútinde der yirine úan dirlerdi ve bunlar kevkebe-i
1.
òÀãuñ çevre
yanında ıraúdan òalúa olup ùurdılar. Ve çetr-i humÀyÿna zemìn bÿs idüp ikrÀm 2.itdiler ve öñe düşüp gitdiler ve ulu begler daòı bir umÀc mesÀfeti miúdÀrı ãaf çeküp 3.ve hem-èinÀn olup öñce yürürlerdi ve nevbetleri ve èalemdÀrları sancaú-ı èÀlemgìr-i kişveristÀn birle raèd-ı 4.
òurÿşÀn gibi ve sipÀhì ve çerìler Baór-i Aóøar gibi cÿşÀn olup yürürlerdi ve elli nefer
silaódÀrlar 5.ve cÀndÀrlar ki hemìşe devlet bed-òÀhlarınuñ úanın dökmege óÀøır ve dilìr olmışlardı 6.ve ellerinde ve úollarında Dımışúì ve ÇÀçì yaylar ve altun kevbeklü úalúanlar ve nÀcaólar ve altmış nefer cÀmedÀrlar 7.zerdÿzì aùlas boàcalarla içi ùolu nefìs òilèatler ve dürlü dürlü zerbefet úumÀşlar riúÀbı 8.úatırlariyle götürüp ve èuúÀbı çetr-i humÀyÿnı òurşìd-i selÀùìn üzerine devlet gölgesin 9.ãalup şÀh-ı cihÀn-ı ÀfitÀb ruòşÀn gibi semendi zemìn pemÀy ve felek-i fermÀy üzerinde ki hilÀli naèl 10.ve encüm míò ki, Beyt: äanaydÿñ 707semendi ki genc revÀndi YÀ genc zire ùavú zerinde nihÀn-idi 11.
Biş yüz bölük başları Türk ve Kürd ve Úazvìnì ve Deylemì ve Rÿs ve Rÿmì, ki her
biri bÀs ve heybet
12.
içinde münker-i dìdÀr ve nekìr-i kirdÀr idiler, rikÀb-ı mÀlik riúÀbı
òiõmetinde yürürler-idi. Ve yüz 13.yigirmi nefer cÀndÀr ve Merriò-dìdÀr zerrìn-kemer şimşìrler úılÀde-yi CevzÀ gibi óamÀyil idüp SulùÀnuñ 14.saàından ve ãolından şükÿh ve Àyin birle revÀn olurlar idi. Çün şehre yaúın vardılar, cümle
15.
begler ve ulular pÀdişÀh òiõmetinde atdan inüp
yayan oldılar. Emìr Çaşnigìr daòı eteklerini 16.úuşaàına soúup KeyúubÀdì külÀh başına urdı ve SulùÀnuñ èinÀn-ı cihÀn-güşÀyı mübÀrek fÀli ve feròunde
17.
öñince yüridi. Çün aòter-i saèÀdet ùÀliè derecesine irüşdi, saèatde nuúbÀ -udòulÿ-hÀ bi-selÀmin- Àyetin cÀndan oúıyu
1.
şehre girdi. MuòaddarÀt úudsì cini ve insi 2.birle başlarını manôara-i mìnÿ miåÀl derrìclerden naôÀr úılmaàa çıúarup cümle-i èarş mecìdi taøarruèıla 3.ellerin -rabbiécèalhü raêiyyen- duèÀsına úaldurup felek devleti velÀsına ve fermÀnı inúıyÀdına úulluú
4.
kemer bendini baàlayup
gözlerin ve úulaúların evÀmir muùÀè bÀrigÀhı cihÀn penÀhı istimÀèına açdılar. 5.-Rabbi enzilnì
707
P. 159b/10. // T. 87b/5. “...ol...”
280
münzelen mübÀreken ve ente òayrüél-münzilìn- Àyetini mübÀrek lisÀnında cÀrì úılup 6.ayaàın taóta tÀcidÀrı üzerine úodı -veél-óamdü liéllÀhiélleõì ãadeúanÀ vÀèdehü ve rabbi úad Àteytenì
min el-mülki- 7.Àyetini tilÀvet idüp ve iósÀn-ı salùanat şükri edÀsını -rabbi evziènì en eşküra nièmatekeélletì 8.enèamte èaleyye- elfÀôı birle lÀzım gördi ve øamìrde èaúl ve gözde nÿr ve cevher ve úıymet 9.gibi serìr-i sürÿruñ dil ve cÀnında mütemekkin oldı. Ve altun gümiş ve gevher niåÀrlar ve imdÀd-ı raómet 10.ve elùÀf-ı kird kÀrı bì-óad ve şümÀrı ìåÀr olundı ve zübÀn-ı saèÀdet farù-ı beşÀşetden 11.bu ebyÀtı inşÀd úılup oúıdı. Beyt708: Leb-i sükke adıyla püróandedi Dil minber-i eõkÀr ile zindedi 12.
Bulup revnaúı dìn ehli óicÀz
Zemìn-i ÀsümÀn üzredi serfirÀz Hem oldı fiten-i müstelikden òarÀb 13.
Ki bìdÀdliàin unutdurdı òÀb
Hem and içdiler anda çetr-i òar-gÀh709 Ki biz görmedük böyle feròunde şÀh 14.
Ôafer naúş-ile olup munaúúaş nigìn
Úılur taòt-ı şÀhì şÀhÀ Àferìn Andan ãoñra bir òïn 15.döşediler ki anuñ Õikr ü óikÀyetini ÓicÀz sÀkinleri cemÀèatinüñ mecÀèat ebÀdì úatında
16.
eger õikr idelerdi -eùèamehüm min cÿèin- ayetini anlaruñ şÀnında
nuzÿl bulmaya-y-ıdı ve eger èİsÀ -èaleyhiés-selÀm- 17.óavÀrìlerine ol ùaèÀmuñ icÀdì muóaúúaú ola-y-ıdı ÀsumÀndan iltimÀs-ı istinzÀl-i mÀyide itmezlerdi.
1.
Çìnì ve altun ve ãaóanlar
ve tepsìler içinde elvÀn nièam dÀne ve müzaèfar ve úılyÀt ve bÿri inbÀt ve meémÿniye 2.ve óalÀvet aòlÀú ehl-i èirfÀn gibi mümessek ve muèaùùar ve yaònìler ve süñülemeler ve biryÀnlar ve tavuú ve gügercin 3.ve keklik ve bıldırcın süñülemeleri ãadra ve iki úola Oàuz resmince
708 709
B. 139a/8. Bu kelime yok. T. 88a/2. “...çetr-ile gÀh”
281
başdan başa döşenip 4.müzeyyen ve müretteb oldı ve kÀsÀt úımız ve úımrÀn ve mümessek ve muèaùùar şerbetler Oàuz’uñ resmi ve erkÀnı 5.üzerine içildi. Ve bunuñ zamÀnına ve oàlÀnları zamÀnına degin işbu710 tertìbince töre sürü-06.-lürdi ve saà úol begler begligi Úayı ve Bayat begine ve ãol úol begleri begligi Bayındur ve Çavındur 7.
begine virilürdi ve úalan beglikler daòı bu yigirmi dört büyük begleri ve oàlanlarına
8.
virilmeyince àayre virilmezdi. İşbu tertìb üzerine õikr olınur. Beyt: 09.
Òanlar atası Oàuz Òan söyledi;
Böyle töre yol ve erkÀn eyledim. 10.
İşbu resm-ile vaãiyyet úıldı ol
TÀ ola oàlanlarına töre yol 11.
Didi Úayı çünki ãoñra òan ola
Saàa begler begi Bayat andan ola 12.
Töremüz begler begi hem ãol úola
Şöyle gerekdür ki Bayındur ola 13.
Töre ve yol ve aàırlamaú daòı
İş bu tertìb üzre ola iy aòì 14.
Kim Úayı otura andan ãoñra Bayat
äoñra òalúa ulu fere ulu bÀåabÀn 15.
Pes otura Yazur ve andan Döger
Pes Ùoduràa-y-ile YÀpurlu meger 16.
Avşır ve Úızıú ve ãoñra Begdili
Saà úoluñ iñ ãonı Úarúun’dır belì 17.
äol úoluñ başında Bayındur gerek
Andan alçaú kiçi úardeşin Beçenek
710
B. 139b/6. // P. 160b/5. // T. 88a/11. “EbyÀt”
282
01.
Pes ÇÀvındur otura Cibinì711 bile
Daòı äalur otura İymÿr ile 02.
Pes Alayundlu ve Üregir Bıyıú
Ìgdür ve Bügdüz ve YivÀ ve Úınıú 03.
İş bu tertìb üzere otursuñ712 gerek
Öñlerinde mevcler ùurmaú gerek 04.
Úımız u úımrÀnda bu tertìb-ile
AàÀ ve ini arÀsında içile 05.
Manãıb ve beglik daòı bu resm-ile
Uruà ãuyına göre virile 06.
İşbu ãuylardan úamuya vireler
Artar ise ayruàı òoş göreler.” 07.
Dimiş. Òïn götürüldiginden ãoñra bezm-i òusrevÀni úoyup713 altun ve gümiş avÀnì
ve muraããaè göbeklü 8.aúdÀó ve bÀdiye ve memzÿc meşrebleri ÀrÀste olınup aúdÀó-ı efrÀó dÀyir u sÀyir oldı. 9.Ve üstÀd muùriblar emir de òoş avÀz şÀkirdleri-y-ile anlaruñ laùìf elóÀn ve naàamÀtı èÀşıúlaruñ 10.aòrÀnı ve kayàÿları raòtlarını sülvet kişverine naúl itdürüp taróları feróa mübeddel olurdı. 11.Çün ki Àhenk ve nÀye nevÀ ve muàanniye àanÀ itdürüp ãofìler ãıfatı çeròa getürdiler ve rÀó-ı sürÿrı
12.
ve óubÿrından óurefÀ ve nüdemÀ kelimÀtı maãnÿè ve mevzÿn ve
leùÀyif maøÀóuk-ı meşóÿn birle
13.
tekellüme geldiler. Ve envÀè fevÀkih alma ve emrÿd ve
şeker-i bÀdÀm ve finduú ve fıstÿú
14.
ve envÀè nuúuller tenÀvül iderlerdi ve gÀh dostigÀnì
resmine ùolular içerlerdi. 714 15.
Ol bÀdeden ki baà dil içinde úorúdum
CÀn èaúıl gevherini úılur başına niåÀr
711
B. 140a/2. // T. 88a/23. “Çepni” B. 140a/4. // P. 161a/3. // T. 88b/2. “oturmaú” 713 P. 161a/7. “úurılup” 714 B. 140a/16. // P. 161a/14. // T. 88b/12. “Beyt:” 712
283
16.
Ol eràavÀn-ı tebessüm715 ve ol zaèferÀn-ı ferruó
Ol müşk-i tÀze gÿne ol ÿd-i bezincÀr 17.
Şeker yirine telòdur ve cism-i luùf u cÀn
Hem òÀm èömri buóte ve hem Àb-ı rengi nÀr 1.
Ve altun üskünlü aú ve úızıl börklü semìn saú sÀúìler ki anlaruñ gül çehreleri
ve şeker feraóine 2.èuşşÀk èÀşıú ve leb teşne ve ÚandeóÀr bütleri ve òaló güzelleri cesedlerine reşk ve óased iletürlerlerdi. 03.
SÀúilerdi nice diyem ki olaruñ her biri
äanki gülgÿn-ı úumrì dÀm-ı muèÀnber ùutar 04.
Òÿylardı ki berrìn zÀhid òuşkü er görse
Baór-i èışúa özin atar ve anı berde ùutar 05.
Zühre sÀàrılarına baúsa urur raúã óabÀb
Göre çün her biri leb kÿşe-yi sÀàır ùutar 06.
Leblerinden meåelÀ naúl úılan bÿseleri
Bÿse-éi ãÀn nemek ve piste ve şekerde ùutar 07.
SulùÀn güneş gibi ki saèÀdet maşrıúından ùulÿè ider, taòt-ı raòşÀn üzerinde kÀmurÀn
8.
kÀmÿrÀn oturmışdı. Her laóôa óarìflerden birine istimÀlet ve dildÀrlıú úılup durur elfÀôı
9.
birle ikrÀm farúı òavÀã ve èÀma ìåÀr716 úılurdı. Çün süçinüñ sÿreti dehşet
10.
niúÀbını bezm
ehlinüñ çehresinden giderdi, begler ve Úonıya’nuñ mürÿrları ãoffa öñinden eyvÀnına vardılar ve òiõmet maóalline ùurup her biri kendü úudreti ve istiôhÀrı
11.
bÀrigÀó
12.
miúdÀrınca
dürlü pìşkeşler ve ãandÿúlar meşóÿn tefÀrìú nÀm birle cevher ve altun ve gümiş
13.
ve
úumÀşlarıyle ve ay yüzlü úullar ve bikr ve òïb çehrelü717 ve iàdiş ve èArabì atlar ve úatırlar 14.
èarô itdiler. Cümle maóall-i úabÿlde vÀúiè olup óaøretden meróamete ve şÀdi bÀşa maúrÿn
715
P. 161a/16. “nesìmi” B. 140b/12. // T. 88b/23. “...ve niåÀr” 717 P. 161b/13. // T. 89a/3. “...úızlar” 716
284
oldılar. Çün718
15.
şerÀb-ı nesìmì èişret baàında nedimÀnuñ ekemÀmı ezhÀrını taórike getürdi,
yaúın oldı-y-ıdı ki
16.
çiçek gibi øamìrlerinüñ rÀzını iôhÀr idüp müteferriú olalardı ve üftÀn ve
òìzÀn gidelerdi. 17.
Çün şÀm olup úanÀdil-i sìmìn úubbe-i berrìn altında ôÀhir oldı, SulùÀn maúÀm-ı
selvet ve meclis-i
1.
èişretden rÀóat ve refÀhiyet menziline taóvìl buyurdı. İrtesi begler
ve ulular kevÀkib maèdi mÀnendi 2.burc-i vefÀkde müctemiè oldılar ve dehlìzde destÿra munùaôır olup otururlardı. SulùÀn, Reşìde 3.éd-dìn Vezìr’e ve Beglerbegi Seyfeéd-dìn Ayibe Çaşnigìr’e ve Seyfeéd-dìn Ebÿ Bekir NÀyib’e ve CelÀle 4.éd-dìn Úayãer PervÀne’ye òÀlvet-i icÀzet huøÿrı erzÀnì buyurdı ki uç eùrÀfına Türk beglerine 5.mektÿbÀt ve aókÀm yazıb úudÿmi ièlÀm şehriyÀrì Úonya şehrine ve temekkün-i saèÀdet baòtiyÀrì 6.serìrine ièlÀm ideler. Ve anda iştimÀlet úılalar, dergÀh-ı salùanat òiõmetine mübÀderet 7.úılup geleler, diyü. Pes salùanat dergÀhı dìvÀnınuñ katibi ve münşìleri óÀøır itdiler
8.
ve her bege maúÀm ve menzileti
miúdÀrunca fermÀn merúÿm oldı. Ve çün tevúìè-i cihÀn 9.küşÀdı birle mevúìè oldı úıããÀd eline virüp istiècÀl-ile irsÀl úıldılar. Beyt: 10.
Uluları her leşker u kişverüñ
Ne719 yirde ki ola nÀmı nÀm Àverüñ 11.
Úılıb òiõmeti şÀh kìtì penÀh
Úamÿ oldılar èÀzim-i bÀrigÀh 12.
Meliküél-ümerÀ ÓüsÀmeéd-dìn Çoban Beg ve Meliküél-ümerÀ Seyfeéd-dìn Úızıl
Beg ki Úayı ve Bayındur
13.
boyından úadìm ulu begler ve saà úol ve ãol úol begleri begi-
idiler, tuóaf ve hedÀyÀ ve nièam-ı
14.
bì-pÀyÀn birle geldiler. Direm ve dinÀr ve oàlan ve
òalÀyıú getürdiler ve úalan uc begleri 15.daòı720 oàlan ve òalÀyıú ve Àdet-i meélÿf üzerine ulÿfile úoyunlar ve at ve deve èarø itdiler. Maóall-i 16.úabÿlde vÀúiè olup iómÀd u irtiøÀya maúrÿn oldı ve her biri persiş ve nuvÀzişe maòãÿã
17.
olup bezm ve òvanda ve Àvare ve meydÀnda
òırfet-i mükÀlemet rütbetin ve menziletin bulurlardı
1.
ve göñül murÀdı ve firÀà-ı òÀtır
718
P. 161b/15. Bu kelime yok. P. 162a/10. Bu kelime yok. 720 P. 162a/14. Bu kelime yok. 719
285
birle iókÀm ve menşÿrlerin yeñiledüp èulu menÀãıb ve semÿ 2.mürÀtib birle mürÀcaèat úılup illerine gitdiler. Ve SulùÀn úalan begler ve ulular ve òavÀã 3.ve muúarrebleriyle maèdilet ve cihÀn bÀnlıú ve işret ve şÀdumÀnlıàa iştiàÀl úıldı. 4.
Õikr-i Baèøì ez- CelÀyil-i FeøÀyil ve EãnÀf-ı ve İttisÀf ve Seyr-i Maraø-ı SulùÀn-ı Aèzam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd èAlÀéllÀhü fiél-CinÀn DeracÀtihi721 06.
ErbÀb-ı tevÀrìò úatında mübeyyen ve muóaúúaúdur ki meróÿm ve maàfÿr saèìd ve
şehìd SulùÀn èAlÀéa7.él-óaú veéd-dünyÀ veéd-dìn KeyúubÀd’ın Keyòusrev’in Úılıç Arslan -
anÀra èllÀhu burhÀnehu- Selçuúìler 8.òÀnedÀnınuñ sirÀc-ı vehhÀc ve Àyet-i muókemiydi. Oàuz òanlarından ve Oàuz neslinden İslÀm 9.sancaúlarını ve èalemlerini anuñ gibi yüceldici SulùÀn gelmedi ve anuñ gibi kişverdÀr-ı dìn
10.
perver ÿ şehriyÀr dÀd göstere ve SulùÀnı şeyùÀn sÿr u
cihÀnbÀnì binÀ 11.aydüz TürkistÀn èAcem iúlìmlerine ve Rÿm’a inmedi. Beyt722: 12.
-Ke-ennemÀéd-dürrü tÀcün ve hüve dürriyyühü723
Veél-milkü veél-mülkü keffün ve hüve òÀtemühü13.
-Veél-berrü veél-baórüé l-aèlÀm ecmaèühÀ
Veél-òalúu veél-fülküéd-davÀru òÀdimühü14.
Anÿñ şÀnında dinledi evc-i èaôametde ve zurve-i refèatde ol mertebeye irişmişdi ki
mülÿk
15.
emãÀr724 ve cebÀbire-i rÿzigÀr müémin ve zunnÀrdÀr ÓicÀz diyÀrundan GürcistÀn ve
İbòÀz óudÿdına 16.degin ve Rus vilÀyetinden Ùarsÿs óudÿdına degin ve Anùaliyya óudÿdından Anùakiyya
17.
aúãÀsına degin ve SaàdÀú ve ÚıpçÀk yazılarundan ŞÀm ve èIrÀú beriyyelerine
degin ve Rÿm ve Frenk ve
1.
vilÀyetinüñ bidÀyetinden MedÀyin ve Yemen vilÀyetinüñ
nihÀyetine degin cümle anuñ fermÀnına muùìè ve munúÀd 2.olmışlardı. Ekåer eúÀlìmde òuùbe ve sikke anuñ adıyla müşerref müzeyyen-idi óükmini lÀzım ve mübìn 3.bilürdi. Rÿm’da ve ŞÀm’da ve Ermen ve DiyÀrbekir’de ne úadar Oàuz cinsinden EtrÀk ve EkrÀd begleri 4.var-ise óükminden tecÀvüz idemezlerdi. 721
B. 141b/9-10. satırlarda yer alan bu başlık A ve P metinlerinde bulunmamaktadır. B. 142a/1. Bu kelime yok. 723 T. 89b/21. “durratuhu” 724 P. 162b/15. “mülÿk-ı imøÀr” 722
286
-RÀéav ùavèuhü óatemen ve farøan ve lÀzimen Ve iólÀãa fiéd-dìni veél-mülki vÀciben5.
Ve anuñ úapusınuñ ve bÀrigÀhınuñ aókÀmını taúdìm ve tenfìd itmegi kendülerüñ
selÀmet 6.ve refÀhiyetlerine sebeb bilüp anuñ çerisine mülÀzemet iderlerdi. Ve yılda mÀl ve iómÀl ve armaàanlar 7.ve òiõmeti ve selÀmı anuñ úapusına getürip òazÀne ve ıãtablına teslìm iderlerdi. Ve eger kimesne 8.muòÀlefet ve taòallüf ve temerrüd iôhÀr itse fiél-óÀl veéz-zamÀn èiãyÀnı cezÀsın ve meylÀnı sezÀsın bulur-09.-dı. Ve şöyle ki fulan ùarafdÀrlara inzicÀr ve iètibÀr sebebi ola geregi gibi kÿşimÀl ve teédìp úılurdı725. 10.
İy nice gürbüzi ki zebÿn eylemiş-idi
Arslanları õelìl ve ne dÿn eylemiş-idi 11.
Ermen tekÿrların ve úamÿ Rÿm beglerin
FermÀnına muùìè duyÿn eylemiş-idi 12.
Bir arı nefesi vÀr-ıdı ki ferişte ãıfat pÀk ve ùÀhirdi. ÒazÀnesinüñ emvÀli ve cevhÀtına
13.
kendüzi daòı tefaòòuã ve tedennaú726 ve istikşÀf şÀfì úılurdı ve daòil ve òaracı ãorÀr-ıdı. 14.Ve
taãarrufında temÀm-ı øabù-ile -ve lÀ-tecèal yedeke maàlÿlaten ilÀ èunuúike ve lÀ tebsuùhÀ
külleél-basùi-
15.
mÿcebince òarc buyururdı ve niçe ki çerìsin Oàuz’uñ yigirmi dört boyını
èadedince 16.yigirmi dört tümÀn ki iki yüz úırú biñ er olur her birinden bir tüman er dÿrmış-ıdı 17.
ve kendü boyı daòı dört tümÀn mecmÿè Rÿm’uñ ve Ermen’üñ ve DiyÀrbekr’üñ çerileri cemè 1.
olsa biş yüz biñ er miúdÀrı cemè olurdı. Kendü boyından àayri yigirmi dört 2.òanlar
ve melikler vÀr-ıdı, kimi kendü boyından Úınıú’dan Selçuúìler’di ve kimi úalan Oàuz 3.
beglerinden ve úullarından daòı begler vÀr-ıdı. Ve dìvÀnında daòı yigirmi dört kÀtibler ve
münşìler 4.vÀr-ıdı. On iki dìvÀn vezÀret kÀtibleri, ki emvÀl memÀliki øabù iderlerdi, aókÀm 5.ve defÀtir yazarlardı. Ve on iki dìvÀn èarø kÀtibleri ki çerì ve muvÀciblerin ve timÀrların 6.
yazarlardı. Ve bunlardan àayri òarÀc kÀtibleri ve kÀr-òÀnları, yazıcıları ve maùbaò ve cebe-
òÀne 7.ve ùaşt-òÀne ve rekìb ve şikÀr-òÀne ve anbÀr ve cÀmedÀr òÀne-gibi. AmmÀ727 bu
725
B. 142a/17. “...Beyt:” T. 90a/5. “teõennak” 727 P. 163b/7. Bu kelime yok. 726
287
cümlesinüñ aóvÀlin kendüzi 8.teftìş iderdi ve her birinüñ hezìn ve kifÀyetin görürdi. Úanúısı ki òaùù ve belÀàatde ve inşÀ ve siyÀúÀtde 9.mÀhir olsa terbiyet ve şefúat idüp mersÿm ve mevÀcibin ziyÀde iderdi. UmerÀ ve sipÀhìdar daòı
10.
úanúısınuñ çerì bÀbında bilüsi ve èaúlu ve kifÀyeti ziyÀde
olsa anı òoş ùutardı. Her kim 11.çerì bÀãsa728 mübÀlià mÀl ve atlar ve òilèatler virürdi. Ve èÀdet ve töre şöyle ola bahÀdurların aútarsa bellü olurlardı.
12.
gelmişdi ki her alp er ki alay bÀãsa ve bahÀdurlıú idüp düşmen
13.
anı boynına altunlu úutÀs daúarlardı; bahÀdur ve alp erenler úutÀsıyla
14.
Ve her kim Àvda oú-ıla úaplÀn depelese bilegine úablÀn úuyruàın aãarlardı.
Ve her kim bir Àtımda 15.oú-ıla úuş ursa sorúÿc götürürdi ki atıcı-y-ıduàı maèlÿm ola. Ve daòı èÀdeti böyleydi
16.
ki úaçan bir fevt olmış begüñ ve sipÀhìnüñ oàlını atası yirine úomaú istese
meydÀnda at 17.segirtmesin ve süñü ve úılıc ve çomÀú oyunı görüp begenmeyince atası timÀrın 1.
ve mevÀcibin virmezdi
ve eydürdi ki “Bu Rÿm ve Ermen iúlìminüñ timÀrları ve
mevÀcibleri àÀzileri óaúúıdur ve óaúúını 2.ehline virmeyicek yarın úıyÀmet güninde İslÀm óaúúında ùaúãìrlıú itdüñ diyü mÀòÿd729 olavuz.” 3.dirdi. Ve her kişinüñ atası ne mertebe ve manãıb-ıdı-y-ise mÀdÀm ki oàlı atası mertebesine yarasa àayri 4.kişiye virmezdi. LÀ cerem kitÀb, òaù ve belÀàatde ve óisÀb ve siyÀúatde rÀàıb olup mÀhir olurlardı. 5.Ve sipÀhìler daòı haftada iki gün meydÀna çıúup oú atmaú ve silÀó oyının oynarlardı ve taèlìm 6.ve idmÀn idüp ol bÀbda üstÀd olurlardı. Ve SulùÀnuñ taèlìm òÀneleri daòı vÀr idi ki 7.SulùÀn úÀtındaàı sipÀhì oàlanlarına ve òÀãekìlere ve úullara oú atmaú ve sÀyir aslióa taèlìmin 8.iderlerdi. Ve eùrÀfuñ gelen ilçilerine ve sÀdÀt ve èulemÀsına şol úadar mÀl ve nièmet ve altun 9.ve gümiş ve òilèatler ve elvÀn çïkÀlar ve úumÀşlar virürdi ki àanì olup giderdi. AmmÀ èimÀli ve emvÀli
10.
taãarruf iden nevvÀb ve küttÀb eger mÀla òıyÀnet itseler úatı münÀúaèa730 ve
muùÀlebe ve muóÀsebe idüp 11.ol bÀbda ihmÀl ve ebúÀ ve muóÀbÀ itmegi revÀ görmez-idi. Ve birÀz günÀh ki bir büyük
12.
sipÀhìden ãÀdır olaydı ki èadl ve şerè ve örf ve emÀnet ve
muèÀmelet revnÀúına andan òalel 13.geleydi ve noúãÀn olaydı èaõÀb ve èiúÀb-ı belìà buyururdı. Ve belki anlaruñ vücÿdı 14.-ke aècÀzü naólin munúaèir- zecr u tevbìòi birle belÀya uàradup -ve 728
B. 143a/3. // T. 90a/18. “...ve ãısa” P. 164a/2. “meséÿl” 730 P. 164a/10. “münÀúaşa” 729
288
la-naõìúenne-hüm mineél-ÀõÀbiél-ednÀ
15.
dÿneél-èaõÀbiél-ekber- anlara gösterip -innÀ min el-
mucrimìne müntaúimÿn- Àyetin birle èamel idüp
16.
teédìb ve taèrìk-i müstÀk-ile ve òÿneyi
kendüzine lÀzım bilürdi ve evúÀt èafv daòı iderdi. LÀ cerem
17.
irtibÀè ve siyÀseti úorúusından
mecmÿè memÀliküñ nevvÀb ve küttÀb ve ãubaşları rÀstlıú ve emìnlik
1.
kendülere pìşe
idüp èÀdet çü kühne şüd ùabìèat gerded muúteøÀsınca yavlaú emìn olmışlardı. 2.Ve her vaút luùf-i nesìmini hüner-mendler ve èulemÀ ve ãuleóÀ üzerine esdürip maèdilet ve dÀd ãavleti sademÀtından 3.cevr ve ôulm óudÿdı èÀlemden girìzendì bi-él-küllì vücÿdları yoà-ıdı. ÚaøÀ ve úader çerì731 başları bölüginde
4.
muòiraù-ıdı ve devlet-i732 èahdinde èilmüñ èameli èarş
şerefÀtından geçüp millet-i óanìfì ve sünnet-i şÀriè felek 5.tÀsaèdan tecÀvüz idüp eùrÀf-ı müsÀlik ve eknÀf-ı memÀlik èarãa-i òurrem ve ravøa-i İrem gibi -òadÀyiúa zÀt 6.behçet- olmışidi başdan başa úoz içi gibi ùolup şiynelmiş-idi ve kendüzi èilim ve èamele ve ãalÀóiyet 7.birle ÀrÀste olmış-ıdı. Emìr BüzürgüvÀr ve yegÀne-i rÿzigÀr CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì -raómetuéllÀh-, ki 8.úutb-ı felek evtÀd u ÀfitÀb-ı ÀsumÀn ve zühhÀd-ı èibÀd-ıdı, böyle rivÀyet iderdi ki “On sekiz yıl müddeti 9.SulùÀn èAlÀéaéd-dìn óaøretine mülÀzım-idüm. SulùÀn’ı gicenüñ åülüåÀnından ziyÀde döşeginde uyur
10.
ve rÀóat olur görmedüm. İllÀ ki enÀ-i leylde ÚurèÀn tilÀvetine ve evrÀda ve
nÀfile namÀzlara ve duèÀya
11.
meşàÿl gördüm. -Úumiél-leyle illÀ úalìlen nıãfehü ev inúuã
minhü úalìlen ev zid èaleyhi ve rattili 12.él-ÚuréÀne tertìlen- fermÀnını naãbuél-èayn úılup èÀdet idinmiş-idi ve anı cennÀt-i èadnda derecÀt-ı refèına
13.
sebeb bilmiş-idi. İstiàrÀú-ı bekÀ ve
aàlamaú óÀletinde Óaú -teèÀlÀ- óaøretine şol úadar taøarruè ve miskìnlik 14.gösterürdi ki àÀyet riúúatden ùaàlar işitse seng-òÀrÀdan nÀle ve dÿd-ı dil ôÀhir olaydı.” 15.
“Ve eger eùrÀf-ı memÀlik ve mesÀlikde óarÀmì ve úatÀè ùarìúi işitse òalúuñ helÀkine
ve mÀline úaãd ide-16.-lerdi àÀyet melÿl olup úayàuya batardu. Ve fi-él-óÀl anlaruñ tedÀrükine iúdÀm idüp EtrÀk’den 17.boy başlarına ve sipÀhìlere ve cihÀn görmiş ve ãavÀş sınamış kişilere emr iderdi. Varurlar, dürlü óiyeller
1.
ve ãanèatlar-ile kimin úırarlar, kimin ùutup
getürürler; helÀk iderlerdi. Ve beglere ve sübaşılara 2.emr u yasÀú itmiş-idi, ‘Úanúuñuzuñ 731 732
B. 143b/17. // T. 90b/21. “...ve boy” P. 164b/4. Bu kelime yok.
289
ilinde ve boyında ve vilÀyetinde óarÀmì ve òırsuz olur-ısa 3.ki ùutup getürmeyesiz, sizden bilüp cezÀ ve èiúÀb-ı belìà itsem gerekdür, şöyle bilesiz.’ dirdi. 4.Fi-él-cümle óarÀmìleri ve òırsuzları bildürüp helÀk itdürmeyince rÀóat olmaz-ıdı ve yemekden 5.ve içmekden leõõet bulmazdı. Ve maôlÿmlaruñ dÀdın virüp ôÀlimleri úahr itmeyince diñlenmezdi.
6.
Ve ‘El-óaú budur ki
pÀdişÀhlıú óükm ve dÀd itmekdür ve illÀ yimek ve içmek erbÀblara ve bÀzirgÀnlara 7.daòı müyesser olur.’ Ve mecmÿè memleketinde her müteveffÀnuñ terekesin vereåesine temÀm teslìm iderlerdi. 8.Niçe ki İmÀm-ı èAôam Ebÿ Òanìfe-i Kÿfì -raêiyaéllÀhü anhü- mezhebin sülÿk úılup uãÿlde ve fürÿèda 9.kendüzine vÀcib ve lÀzım úılmışdı. Ama ãubó namÀzın İmÀm-ı Muèaôôam ŞÀfièì raêiyaéllÀhü anhü meõhebi
10.
üzerine733 úılurdı. Ve ãalavÀt ve tilÀvet ve
evrÀd ve daèvÀt rabbiél-erbÀb teèÀlÀ ve teúaddes
11.
óaøretine óÀcÀtin refè itdükden ãoñra -
udèÿnì istecib le-küm- mÿcebince selÀmlıú ãofasına
12.
çıúup otururdı. Ve SulùÀn’ı úuşluú
vaútine degin müftì ve úÀêì óuøÿrında kendüzi 13.óükm idüp maôlÿmlara dÀd virürdi. Şerèì ve 14.
dìvÀnì işleri kendü görürdi şerèì 15.
kendüzi cevÀb virürdi. Andan öñinde ve iki ùarafda
işi ehl-i şerè meşvereti-y-ile fayãıla yitürürdi ve dìvÀniye
ãoñra òïn ve şöylÀn dökilürdi. Bir ãadr kendü reyisì kendü
16.
iki úolda sumÀù ve destÀr òïnlar döşenürdi. èÁlim ve seyyidler, müftì
ve úÀêì ve ulu şehzÀdeler
17.
kendü-y-ile bile yirler-idi. Úalan begler ve ulular iki úolda
mertebelü mertebesince sumÀùa
1.
otururlardı. ÒÀãa sögüş ve süñülme ve biryÀndan
Oàuz resmince her òanÿñ ve meliküñ süñüklü 2.süñügin úorlardı. Úalan işleri òÀn-sÀlÀrlar ve Çaşnigìrler dÀne ve zerde ve nÀrdenk ekşileri 3.ve mastÀve ve börekler dökilürdi. Şöyle ki oturanda ùuranda kimesne maórÿm úalmaz-ıdı. ŞöylÀn
4.
yinüp úalúılınduúdan ãoñra ki
çavuşlar duèÀ ve alúış idüp734 giderlerdi, kendüzi òalvet 5.sarÀy ve óaremine girüp vezir ve ãÀóib dìvÀn ve yazıcılar emvÀl øabùına ve aókÀm ve defÀtir 6.ve óisÀba meşàÿl olurlardı. Andan anlar daòı giderlerdi ikindin girü gelürlerdi 7.õikr olan mÿcebince735 Àyin ve erkÀn-ile işlü işine meşàÿl olurlardı. Mecmÿè umÿr şöyle 8.müretteb ve maøbÿù olmışdı ki, her bir úaç dürlü maãlaóat, ki birine mufavvıø-ıdı, biri birinüñ
9.
işine nizÀè itmezdi. Ol sebebden
733
P. 165a/10. // T. 91a/21. “...ir” T. 91b/8. “...kimesne maórÿm úalmazdı” 735 P. 165b/7. “üslub üzerine” 734
290
10.
müsilmanlaruñ meãÀliói günden güne teéòìr olup úalmazdı.
Her maãlaóat söylendügi gün,
ya irtesi biterdi. Ve vaúitlerde ki iş maãlaóat olsa eyyÀmda ulu av iderdi. Şöyle ki on biş günlük miúdÀrı
bir kerret ava giderdi ve yılda iki kerret
12.
yirleri süzerlerdi cÀnavarları süzip av yirine
13.
ve oàlanlarıyle ve begleriyle varup óalúa içine
getürdüklerinden ãoñra kendü òÀãekìleriyle girüp Oàÿz resmince evvel kendü atardı.
11.
14.
Ve andan ãoñra oàlanları ve andan ulu òanlar ve
melikler ve begler begiler atarlardı. Andan ãoñra
15.
aşaàa beglere ve sipÀhìlere destÿr olurdı.
Andan ãoñra úalanın ÀzÀd buyururdı, óalúayı açup
16.
meydÀna çıúup ùop ve çevgÀn oyunın oynarlardı736
17.
úoyı verürlerdi. Ve haftada iki gün
ve silaóşïrlıú ve oú atmaú idmÀnın
iderlerdi. Ve bezm ve şerÀb ãoóbetin daòı evúÀt ki iş
1.
ve maãlaóat olmasa eyyÀmda bir
kerret iderdi. Ve ôurefÀ ve óurefÀ ve nedemÀ ve şuèarÀya ãıla ve òilèa ve baòşìş 2.virürdi. Ve umerÀ ve sipÀh ve alp yigitlere ùolu ve dostigÀnì içüp òilèat ve baòş ve inèÀm 3.iderdi. Ve iştimÀlet ve dildÀrlıú idüp göñüllerin ele getürürdi. AmmÀ dÀyim bezm ve şerÀba 4.meşàÿl olmazdı ve eydürdi ki “Biz Tañrı -teèÀlÀ- úullarınuñ meãÀlióin gözetmege ve çobanlıàa 5.
úodılar. Çoban mest olup uyısa, úoyunı úurd alÿr.” dirdi. Ve anuñ meclisinde heõl ve yaramaz 6.kelecilere mecÀl muóÀl-ıdı, kimesne èayıblu
keleci söylemezdi. Belki úadìm pÀdişÀhlar tevÀrìòi 7.ve óikÀyetleri ve õikr-i muóÀmede ve muóÀsin seyirlerle müstaàraú-ıdı. Ve semÀè vaútinde úaãÀyid ve àazeller oúınup 8.nÀylar urılup sÀzlar çalınup pişrevler ãavtlar737 idilse eşèÀruñ maèÀnìsì ve nükteleri ve ãanèatleri 9.ve evzÀnından baóå olınurdı. Ve maúÀmÀt ve êurÿb ve buóÿr taóúìúından söylenirdi; türrehÀt 10.
ve mÀlÀ yaènì söz söylenmezdi. Ve mecmÿè nedìmleri fuøalÀ ve şuèarÀ ve ehli ve şìrìn
zubÀn kişileri
11.
kendüzi daòı envÀè istièdÀd ve menÀúıb birle ÀrÀste-y-idi ve şuèarÀ daòı
eydürdi. Vaútlerde
12.
ki ùabè selsÀli muèayyen ve zulÀli mübeyyeninden dü beytì şièr ki
eydürdi ve şerÀb ãuóbetinde inşÀ úılurdı.
13.
Meşhÿrlarından iş bunlardur ki õikr olınur. Her
çend ki kendüzi Türkì Àãl ve Oàuz 14.sulùÀnlarından-ıdı, ammÀ çün738 ol vaútin daòı Türkì şièr
736
P. 165b/16. “oynardı” P. 166a/8’den alınmıştır. 738 P. 166a/14. Bu son iki kelime yok. 737
291
yoà-ıdı ve èAcem iúlìminden
15.
gelmişlerdi ekåer-i evúÀt PÀrsì söylerlerdi, PÀrsì eydürdi.
Beyt739: 16.
Ber tÀ huşyÀrem òurdem tÀvÀnest
Çün mest şüdem èaúl-ı zemin pinhÀnest 17.
Mey òÿr ki meyÀn-ı mestì ve hoşyÀrì
Ve vaút-est ki aãl-ı zindegÀnì Ànest 1.
Ve eger óurefÀ ve nedìmelerinden kimseden kendü mertebesinden ziyÀde söz
ve óareket ãÀdır olsa daòı 2.anı òÀããa meclise getürmezdi ve aña èitÀb-ile òiùÀb iderdi. Ve 3.
vakÀr ÿ taèôìm birle diline getürürdi740. Ve geçmiş İslÀm
úadìm SulùÀnlaruñ õikrini
pÀdişÀhlarından Yeminüéd-devleti SulùÀn Maómÿd4.bin Sebüktigin’e ve Emìr Şemsiél-meèÀlì ÚÀbÿs bin Şemkir -anÀraéllÀhü barÀhini-hümÀ-’ya úatı muèteúid-idi. 5.Ve anlaruñ aòlÀúı ve feøÀyiline temeååül idüp anlara öykinürdi. Ve seferde òatem revÀn böyle yürürdi. 6.äubó namÀzından ãoñra òoş ÀvÀz ve mecevved óÀfıôlar òatm idüp duèÀ úılurlardı. Ve göç olıcaú 7.
neúúareler ve kösler ve ãÿrnÀlar ve nefìr ve bÿràÿlar ve ãancılar çalınurdı. Şöyle ki
heybetinden ùÀàlara 8.zelzele düşer, ãalınurdı. Ve gice gündüz biş nevbet Sencerì çalınurdı. Ve abdestsüz nişÀn 9.ve tevúìè yazmazdı. Ve dÀyim KimyÀ-yı SaèÀdet kitÀbın ve 10.
NiôÀmüél-Melik’in kitÀbı, ki Sìyer-i Oàuz-nÀme ve sÀyir tevÀrìói eyü
Mülÿk adlu kitÀbdur, muùÀlaèa iderdi. Oàuz töresin ve
11.
bilürdi. Çerì ve yasÀú bÀbında dìvÀn-ı aókÀmı Oàuz
töresince veyÀ oàuz töresine úıyÀs idüp 12.óükm iderdi. Ve Rÿm ve Ermen ve Rÿs ve Engürüs ve GürcistÀn ve aùalar mecmÿè òarÀc güzÀr muùìè
13.
ve bende ve óiõmetkÀr olmış-ıdı. Begler
begi meróÿm ÓüsÀmeéd-dìn Çoban Beg çerìyle geçüp úurudan
14.
deşte varup ÚıpcÀà’ı baãıb
ãıyup Soàdaú’ı fetó idüp Rüéÿsuñ òarÀcın alduúdan 15.ãoñra daòi küffÀra temerrüd idemediler. TÀ741 Tatar fetretine degin SulùÀn geldi. KüffÀrı yÀàì oldıàı
16.
èAlÀéaéd-dìn çeriyle kendüzi Úonya’dan SulùÀnuyuñı’na
17.
sebebiyle uç ùarafına teveccüh itdi. Tatar geldügin işidicek kendü
739
B. 146a/1. Bu kelime yok. P. 166b/2. “getürmezdi... ...getürürdi” arası kelimeler yok. 741 P. 166b/14. Bu kelime yok. 740
292
1.
döndi. Ucı ÓüsÀmeéd-dìn oàlanlarına ve Úayı’dan Erùuàrul’a ve Gündüz Alp’a
girü
ve Gök Alp’a 2.ısmarladı. Al-Úıããa: Girü anuñ aòlÀúına gelelüm anuñ òavÀããı ve mülÀzımlarından 3.kimse anuñ mübÀrek aàzından ve dilinden fuóş ve yaramaz nesne işitmedi. ÕÀtında ve fièlinde 4.arılıú temÀm-ıdı. Nirde ve şaùranc bì naôìr oynardı. Ve ãanaèatlerde yÀycılıú ve durÿd-gerlik 5.ve naúúÀşlıú ve ressÀmlıú ve òaùùÀùlıú ve sarrÀclıú ve bıçúılıú eyü bilürdi. Bu bÀblarda mahÀreti 6.ve óadÀúati vardı. Ve cevÀhiri daòı eyü bilürdi. Ve òulefÀ -raóimehümuéllÀh-’dan mektÿb gelse 7.“SulùÀn-ı aèôam ve Úasìm-ı muèaôôam” diyü òiùÀb olınurdı. ÓicÀz ve Medìne sulùÀnlarına ve BaàdÀd 8.
òalìfelerine àÀyet èizzet idüp ne óükümleri ve sözleri olsa úabÿl iderdi. DÀrüél-òilÀfdan
9.
óükm ve mektÿb gelse geregi bigi iótirÀm-ile oúurdı ve öpüp başına úoyup “Semèan ve
ùÀèatan”
10.
dirdi. Ve eger münşì ve yazıcıya oúutsa oúıyınca èizzet idüp örü ùururdı. Girü
11.
“Semèan ve ùÀèatan” diyüp otururdı. Ve eşrÀf ve seyyidlere àÀyet èizzet ve iótirÀm iderdi.
èÁlem seyyidi
12.
gelse taòtından inüp istiúbÀl iderdi, muãÀfaóa ve muèÀnaúa idüp mulÀùafet
gösterürdi,13.ãadra geçirürdi. Ve cümle memÀlik maóãÿlÀtından ve àazÀ òumsından seyyidlere idrÀr taèyìn itmişdi. 14.İnèÀm ve idrÀrı ve øÀyif eùrÀfı ve eknÀfdaàı èulemÀ ve fuøalÀ fuúarÀsına yitürdi, kimesne maórÿm 15.úalmazdı. Ve mecmÿè sipÀh ve rièÀyÀnuñ aóvÀli maôbÿù ve merèìy-ıdı. Ve mecmÿè memÀliküñ mesÀcidi
16.
ve medÀrisi ve òavÀnıú evúÀfı maóãÿlatını
dìvÀnından maósÿb olup müstÀkile nesne fevt
17.
olmaz-ıdı, yirlü yirine ve maóalline maãrÿf
olurdı. LÀ cerem anuñ eyü adı èÀleme münteşir olup
1.
dillerde söylenürdi. Ve fitneler
odı söyinüp ôÀlimler şerèi defè olmış-ıdı. DehÀ ve zekÀ ve faøÀyil 2.ve mekÀrimi ki cihÀn cÿd ve maèÀnì-y-ıdı. SiyÀrÀt dìvÀnı münşìsi anuñ kemÀl-i fıùrat ve niôÀm-ı 3.ùıynet ve vüfÿr-ı maèÀnì ve óüsn-i òiãÀli cihÀn-bÀnìsine bu èibÀret-ile åenÀ-òanlıú iderdi ki Şièr742: 04.
İy ramóuñuñ nihÀlì nuãrete ve fer-i ilÀhì
Tìàuñadur müsellem iúlìm-i mÀh ü mÀhì 05.
Ger nisbet itmeyeydi çetruñ sivÀdına şeb
Maóv eylerdi rÀyÿñ şebden bu kevnü siyÀhì
742
P. 167b/3. “Beyt:”
293
06.
Seóer-gÀh açardı der-i bÀrigÀh
Gelür-idi eùrÀfdan dÀdu òÀh 07.
Virilür-idi çün dÀdu her bÀmdÀd
Bu kez bÀbı tedbìr iderdi küşÀd 08.
Ùururlar-ıdı úarşu kerÀn tÀ girÀn
Ulular u her şìr ü ner behluvÀn 09.
Úamÿ ùaót öñinde cihÀn dìdeler
Oturmışlar ve şÀhda dìdeler 10.
Pes irmiş üstine dutup úarÀr
Ki andandı rÀmiş rÿzigÀr 11.
Úamÿ rÿzì úılurdı revÀn
Ki bir mÿr úalmazdı bì Àş ü nÀn743 12.
Şunuñ gibi bezmi bezerdi temÀm
Ki bulurdı zühre òiõmetinde kÀm 13.
äurÀóì gözinden revÀnìydi òÿn
Ruòì sÀàaruñ òürrem ve laèl gÿn 14.
BisÀùu mey ve óaøreti pÀdişÀh
SemÀè òoş ve şÀdì-i àuããa gÀh 15.
LiúÀ-yı şehenşÀh kìtì firÿz
Şeb tìre iderdi girdÀru rÿz 16.
GÀhì ùop oyını ve gÀhì şiúar
Sürerdi surÿriyle òoş rÿzigÀr
743
Bu beyitten sonra B. 147b/2’de ve T. 93a/6’da şu beyit yer almaktadır: “Gicelerde bezm-i semÀè ve şarÀb Óarìfi úamÿ mest ve düşmen òarÀb”
294
17.
Õikr-i Vürÿd-ı İmÀm-ı RabbÀnì èAbduéllÀh Bin Muóammed es-Sühreverdì min Úıbel-i Òaøret-i Òirfet744 1.
Çün ùulÿè-i ùalÀyiè-i devlet ve ôuhÿr-ı bedìè-i saèÀdet òaberi ki óaøreti
èİzzetden -tüèùi él-mülke men teşÀéü- 2.imdÀdı birle SulùÀn-ı Aèôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -
anÀraéllÀhu burhÀnehu-énüñ emÀli imdÀdına ve aóvÀli 3.isèÀdına erzÀnì olındı. Ve anuñ serìr-i rifèatde mütemekkin olduàı istiúrÀr ve temşiyyet umÿr-ı pÀdişÀhì 4.ve riøÀ-yı ilÀhì vefúi üzerine muúarrer olduàı ve memleket levÀzımınuñ tertìbi farø ve sünnet úÀnÿnı üzerine 5.ve raèiyyet maãÀliói rièÀyeti şerìèat òaberi millet üzerine bünyÀn-ı èadl teèkìdinden ve aóyÀ-i úavÀèìdü merÀsim-i
6.
şehriyÀrì ve aèlÀ-yı muèÀllim kişverdÀrìsin Òalìfe An-NÀãır Li7.
DìniéllÀh’a èarø itdiler ki “Rÿm
ve DiyÀrbekir ve Ermen salùanatı mübÀrek vücÿdına
muúarrer olmışdur ve suruè-ı muùahhar Muóammedì -èaleyhi eføaluéã-ãalevÀt 8.ve ekmelüét-
taóiyyÀt- mecmÿè memÀlikde èadli berakÀtiyle cÀrì olmışdur ve mecmÿè diyÀr u aúùÀr müfsidleri 9.ve şerìrleri şerrinden òÀlì ve emìn olmışdur, niyÀbet ve istimÀlete lÀyıúdur.” diyü. Pes Òaøret-i ÒilÀfetden
10.
memÀlik-i Rÿm ve Ermen ve DiyÀrbekr’üñ salùanat ve
niyÀbet ve óükÿmeti menşÿrın ve pÀdişÀhlıú teşrìfin 11.ve úılıc ve yüzük İmÀm-ı RabbÀnì Ebÿ Yezìd-i vaút Cüneyd-i æÀnì óÀzin künÿzı rumÿz-ı cevÀhir-i SubóÀnì, MÀlik-i
12.
melik-i èirfÀn
fermÀn-revÀ-yı kişver-i taóúìú ve ìúÀn-ı èÀrifuél-óaúÀyıú úÀriè-i şevÀhiúüél-deúÀyıú şehÀbü 13.
él-milleti veél-óaúúi veéd-dìn Ebÿ èAbdullÀh èÖmer bin Muóammedüés-Suhreverdì -
aèlÀéllÀhü derecetühü ve ismÀ fì marÀkiél-kirÀmÀti 14.menziletihi- ãoóbetinde irsÀl buyurdılar. Çün SulùÀn’a maèlÿm itdiler ki Şeyò RabbÀnì -raêiyaéllÀhü èanhü-15.-nüñ mübÀrek745 úudÿmi AúsarÀ maórÿãasına irişdi diyü, begleri firÀvÀn nuzÿl ve iómÀl birle istiúbÀle 16.gönderdi. Çün ki Zencìrlü menziline irişdi, SulùÀn buyurdı ki Úonya’nuñ úÀêıları 17.ve eéimme ve meşÀyió ve mutaãavvıfa ve aèyÀn-ı cemèiyyet tamÀm-ile úarşu varalar ve tebcìl ve tevúìr şerÀyiùinden bir
744
Bu başlık A. ve P. nüshalarında yoktur. Buraya Houtsma neşri 222. sayfadan alınmıştır. T. 93a/12/14. ve B. 147b/8-9’da ise şöyle geçmektedir: Õikr-i Vuãÿl-i Şeyòuél-Şüyÿòi Fiél-èÁlemi Úuùbiél-EvtÀd veél-EfrÀd LisÀniél- Óaúúi ŞihÀbiél-Milleti veéd-dìn HÀdiyüél-İslÀm veél-Müslimìn èÖmer bin Muóammed Suhreverdì RaêiyaéllÀhü èAnh Be RisÀlet-i Òaøret-i ÒilÀfet Nezd-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd AnaraéllÀhü BurhÀnehÿ. Eserin Mürsel ÖZTÜRK tarafından yapılan Türkçe çevirisi sayfa 248’de başlığın B. nüshasındaki başlığa uygun olduğu görülmektedir. 745 P. 168a/14. Bu kelime yok.
295
şerìùa
1.
mühmel úomayalar. Ve kendüzi daòı bir ÀrÀste çeri ve tertìb ve Àyìn birle, ki
eger geçmiş pÀdişÀhlar diri 2.olup girü dÀr-ı dünyÀya ricèatı mümkin olayıdı, anuñ eóÀd-ı ecnÀdı muúÀbili olabilelerdi, Şeyò 3.-raêiyaéllÀhü èanhü- istiúbÀline müteveccih oldı. Çün sulùÀnuñ nazarı şeyhüñ mübÀrek cemÀline irişdi, 4.eyitdi: “Bu ùalèat ol ãurete beñzer ki úalèa ve zindÀndan çıúduàum gice düşde gördüm idi 5.ki buúaàuyı ayaàımdan giderürdi. Ve elümi alıb beni úatıra bindürürdi. Ve eydürdi 6.ki meémÿl óÀãıl ve maúsÿd müyesser oldı. Ve zindÀn taòta mübeddel ve memleket hükmüñe muùì ve 7.münúÀd oldı. Ve hemìşe èÖmer Muóammed-i Suhreverdì’nüñ ve himmet ve duèÀsı mülÀzım olısar diyü. Çün müsÀfat müùÀ-8.-laèadan muèÀnaúaya ve müşÀhededen muãÀfaóaya irüşüp görüşdiler, Şeyò girü ol düşdigi 9.kelimÀtı ièÀde úılup buyurdı ki “Hemìşe èÖmer Muóammed-i Suhreverdì’nüñ òÀùırı ve himmeti SulùÀn-ı
10.
İslÀm cÀnibinedür. Ve -al-minnetü li-éllÀhi- ki óulÿl-i mÀlÀ bida
minhudan öñdin óuãÿl-i mÀlÀ èivaø teysìr 11.dÀyiresine geldi. -El-óamdü li-éllÀhi élleõì eõhebe
ennÀél-óazne inne rabbenÀ le-àafÿrun şekÿr-. SulùÀnuñ
12.
ãadrına àÀyet irtiyÀódan inşirÀó belürüp kemÀl-i şÀdimÀnìden gül-i ãad-
berg-i kÀmurÀnìsi müteøÀèif elin öpdi, emvÀd-i iètiúÀdi
13.
oldı. Ve tamÀm şevú ve şeàaf birle selÀmdan ãoñra Şeyò’üñ
14.
òiõmeti irÀdetine ziyÀde úıldı. Ve şeyòüñ kudÿmına taèôìm ve
terkìm birle nihÀyet-i kemÀle ve àÀyet-i
15.
òiõmetinden inèÀm buyurmuşlardı. Şeyòüñ
iclÀle irişdi. Ve şeref-i ikrÀm üzerine ki imÀm 16.
mülÀúÀtı kirÀmÀtını muàtenem ve müteberrik
görüp ercaó ve efêal buldı. Ve ol fevzüñ şükrÀnesini, ki 17.mÿceb-i cevÀz-i saèÀdet-i dü-cihÀnı ve sebeb-i idrÀk meèÀrib-i cÀvidÀnì-y-idi, diledi ki İbrÀhìm
1.
Edhem gibi èÌsì-i Meryem
ùarìúin tutup kendüzini varlıàından cüdÀ úıla, tÀ anuñ nÀzenìn cÀnınun 2.hevdeci maóall-i bÀrgÀhı kibiryÀda óÀãıl ola. Ve bu òÀúdÀn-ı àurÿrdan ièrÀø itmek-ile 3.-Elem yaéni li-élleõìne
Àmenÿ en teòşaèa úulÿbühüm li-õikriéllÀhi ve mÀ nezele min el-óaúúi- reh-Àverleri yolında ola. AmmÀ her laóôa 4.óÀl-i dili şeyòüñ kìmyÀ-yi òÀããiyet ãadefinden anuñ sırrı semèine naãìóat ve tenbìh úılurdı ki 5.“ -Ed-dünyÀ óarÀmün èalÀ ehliél-Àòireti veél-Àòireti óarÀmün èalÀ
ehliéd-dünyÀ ve hümÀ óarÀmÀni èalÀ ehliéllÀhi-.” 6.Ve şeyò nÿr-ı RabbÀnì naôarı birle sulùÀnuñ òÀùırına òuùÿr iden sırları müşÀhede iderdi. 7.Ve ãafÀ-yı bÀùın kemÀlinden ôÀhirde her birine bir sÀfì cevÀb óÀøır idüp ùalebi daàdaàasına ki
8.
-elest èahdi-nde SulùÀn’a andan bir naãìb
296
virilmişdi, teskìn iderdi. -Ve mÀ minnÀ illÀéllÀhü maúÀmen maèlÿmen- 9.Àyetin tefsìr úılurdı746. MuóÀveret øımnında söylenüp Beyt: 10.
Òÿdendìd-est der cihÀn yÀrì
Kar-ı her merd, merd her kÀrì. 11.
BeyÀn iderdi ve èadl-güsterlik veøÀyif-i iúÀmetine ve dìn-perverlik úavÀèid-i
aèlÀsına ve mebÀnì-i òayrÀt iktisÀbına úılurdı. Şöyle ki, çün şehre irişdiler,
12.
ve idòÀr õikr-i cemìl ve ecr-i cezìl üzerine taórìã
13.
ve Şeyò’i, erkÀn-ı devlet ve memÀlik serverleri ve
begleri mübÀrek menzìline mihmÀn-òÀneye iletdiler.
14.
SulùÀn naòvet ve àurÿr ve èucup
libÀsından be-küllì münsaliò ve bÿdı ve cÿdı òayr-ı maóø olmışdı. İrtesi
15.
Şeyò -raêiyaéllÀhu
èanhü- salùanat sarÀyına dÀèvet itdiler, tÀ SulùÀn’a òilÀfet òilèatin geyürdi ve BaàdÀd’da 16.
ãarıb gönderdikleri dülbendi başına kodı. -èAlÀ meleéi én-nÀs- óudÿd muúarrièası, kim
17.
sulùÀn olursa arúasına ururlar ve òulefÀ èÀdeti bu resme olı gelmişdür, úorúuz resmi teédìb1.
içün
sulùÀnuñ mübÀrek arúasına edeb ve arúunluà-ıla doúundurdılar. Şeyò üç kerret
“èAdl idesin, 2.şerìèatden tecÀvüz itmeyesin.” diyü taòtına oturmaàa destÿr virdi. Ve erkÀn tamÀm olmaàı-çün atlanmaú 3.istediler. Muraããaè uyanlu ve eyerlü ve altun naèllu úatırı, ki dÀrüél-òilÀfdan SulùÀn’a gönderilmişdi, 4.öñine çekdiler. SulùÀn kÀffe-i enÀm óuøÿrında imÀm gönderdügi yidi gün ùoynaàın öpdi.
5.
Ùolu niåÀr tabaúlarını, ki DÀrüél-òilÀfdan
göndermişlerdi, saçu saçdılar. Andan ãoñra SulùÀn,
6.
Şeyò ãoóbetinde çetr ü sancaú ve
nevbetìler-ile747 seyrÀna bindi. SulùÀn’ı mecmÿè òalú ol heyéetde müşÀhede úıldılar. 7.
Çün seyrÀndan muèÀvedet itdiler ve sarÀy-ı salùanatda nüzÿl úıldılar, bir ÀrÀste òïn
envÀè-ı ùaèÀmlar 8.ve ÀbÀlar ve süñülemeler ve biryÀnlar ve aú ve muzÀèfer dÀneler ve óalÀvat ve senbÿseler ve şeker748 şerbetleri aúıtmışlar. 9.Bir ãadr ve iki úola döşenüp taøèìf olundı. Ve her bir úadem yirde birer büyük tebsi içinde arı 10.aú bardaúlar ve süküreler içinde mümessek ve muèaùùar şerbetler ve ãovuú ãular úonuldı. Ve ay yüzlü güzel 11.saúa oàlanlar ve müzeyyen
746
P. 169a/9. “...va lìkin èamala ricÀlan” // T. 94a/7. “...va li-külli èamalin ricÀlin” P. 169b/6. “nevbetler-ile” 748 P. 169b/8. “sükkerì” 747
297
úırbalar ve taãlarıla ãu ve749 şerbetler içürürler-idi. Çün òïn yinüp götürüldi,
12.
òÀã úavvÀllar
def ve nÀy birle semÀèa ÀàÀz itdiler. Ve şeyòüñ muèteber mürìdleri ve mülÀzimleri, ki bile 13.
gelmişlerdi, vecde gelüp semÀèa girdiler. Ol gün bir müõevvek semÀè, ki óÀlet-i şevú ve
14.
õevúden óÀãıl olur, óÀôırlara ôÀhir oldı. Ve SulùÀn’a ve úalan beglere fe-bimÀ750 Emìr
CelÀlüéd-dìn
15.
ÚaraùÀyì’ye muúarriø kÀrì oldı. Ve baèøı begler hem irÀdet òırúasın geydiler.
Ve çün Şeyò sarÀy-ı
16.
salùanatdan mübÀrek menziline, ki maôhÀr-ı bÀriúaù-ı SübhÀni ve
menşe-i levÀèih-i YezdÀnì-y-idi, taóvìl itdi,
17.
SulùÀn mubÀliàa nuúÿd ve ecnÀsdan Şeyò -
raêiyaéllÀhü èanhü-nüñ ardınca irsÀl buyurdı. Ve Şeyò maórÿse-i
1.
Úonya’da
mütemekkin olduàı müddet içinde bir niçe kerret ziyÀretine varup istisèÀd ùaleb itdi ve Rÿm’un 2.cümle óavÀã ve èÀmı èalaél-òuãÿã Úonya mukìmleri ve aèyÀnı ve pìrleri ve yigitleri Şeyò’e irÀdet
3.
getürüp ekåeri ber sebìl-i teberrük òırúa giydiler. Ve her kişi istièdÀdı
miúdÀrında Şeyò’üñ -raêiyaéllÀhü èanhü- 4.mübÀrek himmetinden naãìb aldılar. Ve sünnet ùarìúasında şerìèat yolın varup óaúìúate irişdiler. -Ve ilÀ 5.yevmine hÀõÀ- henüz ol saèÀdetüñ yaàmurı bu diyÀrda bÀúìdür ki bu diyÀruñ òalúı anuñ mürìdi 6.İrdibil şeyòlerinüñ müştÀúıdur. Ve çün Şeyò’e mürÀcaèat hengÀmı ve inãirÀfı zamÀnı irişdi, SulùÀn 7.Rÿm ve Ermene naãÀrÀsı òarÀcından yüz biñ aúça ve biş biñ altun sulùÀn sikkesiyle meskÿn 8.ve fünÿn iósÀn ver-daèì úatırlar ve igdiş ve tÀzì atlar ve Rÿmi úullar ve taòta cÀmeler ùolu åiyÀb-ı 9.nefÀyis birle Emìr CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì ve Necmüéd-dìn Ebuél-ÚÀsım-i Ùÿsì birle teşrìf resmi-y-çün 10.
Şeyò’e gönderdi. Ve irtesi vedÀè içün ictimÀè buyurdı. Ve Zencirlü menzìline degin Şeyò
murÀfaúatında
11.
muvÀfaúat gösterdi. Ve Şeyò òiõmetinden istimdÀd himem-i èÀliyye ùaleb
úılurdı ve èöõürler dilerdi.
12.
Şeyò -raêiyaéllÀhü èanhü- imdÀd-ı daèvÀt-ı müsteùÀb müstecÀb
birle anuñ devlet eyyÀmına, ki tarìò-i emr
13.
ü amÀn ve selvet u rÀóat èÀlemi-y-idi, ulu õaòìre
úodı ve muèÀnaúadan ãoñra bì-iòtiyÀr müfÀraúat
14.
úıldılar. Ol óÀletde Şeyh’üñ -raêiyaéllÀhü
èanhü- diline işbu iki beyt gelüp eyitdi ki751:
749
P. 1169b/10. “sovuú sular... ...ve taãlar-ıla ãu ve” kelimeleri de dahil aralarındaki kelimeleri içeren bir satır atlanmış. 750 P. 169b/13. “simÀ” 751 T. 94b/21. “...Beyt:”
298
15.
Ve in kÀne yedèÿ ehlehÿ ve lem erkeltü
Dìé aúìè manôÀru liét-taèÀnuúi 16.
Ve liél-manãuri merÀél-haldÀ elyanü
CÀõe melÀsetü min kefi elfi mufÀriúi752 17.
Ve ulu beglerinden ve òÀã mihmÀndÀrlardan maórÿsa-i Malaùiyya’ya degin bile
gönderdiler, tÀ şehirlerde
1.
ve yollarda ièzÀz ve iótirÀm ve iclÀl ve tevkìr merÀsiminden
hiç daúìúa iómÀl úılmayalar ve her yirde nüzÿl 2.ve iómÀl óÀøır idüp aàırlayalar. Ve ol rÿzgÀrda Şeyò-i rabbÀni àavvÀs-i bihÀr sebèaél-meåÀni èÀrifüél- 3.-óaúÀyıú úÀriè-i şevÀhiúuéddaúÀyıú necmüél-milleti veéd-dìn er-RÀzì el-MÀèrÿf Necm-i DÀye -raómetuéllÀhi- MirãÀduélèİbÀd 4.kitÀbını, ki cümle ùuruú-ı ehl-i sülÿk üzerine sevúa ve mülÿkdan müştemildür ve ol taãnìfüñ bir ãınıfında 5.ki andan òaùù-ı kÀmil òÀãıl ola, şehriyÀr-ı eyyÀmüñ -èaleyhiér-raómetüadına teélìf itmişdi. BaàdÀd’dan gelürken 6.maórÿsa-i Malaùiyya’da Şeyò òiõmetine raêiya -
éllÀhü èanhü- irişdi ve kitÀbı şeyhüñ hümÀyÿn müùÀlaèasıyla 7.müşerref itdi, Àferìn ve taósìn-i tamÀm buldı. Ve Şeyò òiõmeti muãannif ve muãannef taèrìfinde cevÀhir ve zevÀhir 8.birle mükellel SulùÀn’a bir mektÿb yazdı ve belÀàat-ı tamÀm birle úaleme getürdi. Çün sulùÀn òiõmetine 9.irüşdi, envÀè-ı ıãùınÀè ve eãnÀf úabÿlinden úılup ve òavÀùırda müéeååir ve maúbÿl düşüp
10.
ol kitÀbun óurÿfı èadedince kendünüñ eùrÀf-ı ÀmÀlini mÀl-À-mÀl úıldı. Ve şÀkir-i
letÀyif 11.ve õÀkir-i èavÀrif olup salùanat bÀr-gÀhından maúarr-ı òilÀfete èavdet buyurdı. Ve SulùÀn
12.
Şeyò müfÀraúatından ãoñra Úayãariyya’ya èazìmet itdi. Çün Şeyò -
raêiyaéllÀhü èanhü- DÀruél-İslÀm’da imÀm 13.òiõmetine irişdi, SulùÀnuñ eãnÀf-ı elùÀfı ve óüsn-i iètiúÀdını óilÀfet óaøretine ièlÀm idüp
14.
tekrÀr ile ièÀde úılurdı. Ve imÀmet óaøretinüñ dÀr-ı
èinÀyeti SulùÀn óaúúında her zamÀn izdiyÀd bulurdı.
15.
Ve her yıl òilÀfet óaøretinden SulùÀn’a
nevÀziş olup rütbe ve menzileti teraúúìde olup müteãÀèid
16.
olurdı. Ve cenÀb-ı muúaddes
imÀmün yümnüél-iltifÀtından devlet ve memleket ve salùanatı umÿrı olurdı. Ve devleti güreşi saèÀdet maşrıúından ùulÿè idüp yıldurardı.
752
17.
teøÀèif ve terÀdüf 1.
Ve memleketler
B. 150b/1’de, T. 94b/22-23 ve P. 170a/15-16’da beyit şu şekilde geçmektedir: “Va lam arkaltu dìè-i aúbaóa maôaran Va in kÀna yadèÿ ahlahÿ liét-taèÀnuúi Va liél-ãÀrimiél-hindìél-yanni cÀniban malÀmisatun man kafu alfi mufÀriúi”
299
açup düşmenleri úahr ve maóõÿl itmekde çok zamÀnlar ve uzun müddetler 2.müşÀhede úılurdı. Şöyle ki óikÀyat ve úıããaãı fì mÀ baèd õikr olına. 3.
Õikr-i Şürÿè-ı SulùÀn-ı Aèôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -AnÀraéllÀhu burhÀnehu raóimehümÀder-CihÀngìrì ve Evvel-i Fetó-i Úalèa-i èAlÀéiyye ki Kalvirÿs Mì-güftad753 4.
Çün Yemen meliki müteèÀl ve kemÀl-i èinÀyet bÀr-gÀh-ı õüél-celÀl -teèÀlÀ ve
teúaddes-dan hergün 5.sulùÀnuñ saèÀdeti rÀyÀtı ve devleti ièlÀmı şeyÀhiú-i murÀdat ve úulel-i iúbÀl üzre teøÀèüd ve teraúúì 6.bulurdı. Ve èadl ü meróameti vilÀyet ve raèiyyetüñ úavìleri ve øaèìfleri üzerine dirìà olmazdı. Ve ol 7.óüsn-i eşfÀú ve mekÀrim-i aòlÀúı vÀsıùasıyle ekinlerde ve ùavarlarda bereket ôÀhir olurdı. 8.Ve anuñ baòt-ı bì-dÀrı óirÀsetinüñ àÀyetinden memleket sÀkinleri emr ü refÀhiyyet içinde 9.uyıb diñlemişlerdi. Ve müfsidler ve şerìrler siyÀset-i ÀteşbÀrı úorúusından yirlü yerinde
10.
fersÿde ve muòtefì olmışlardı. Ve mecmÿè raèÀyÀ ve ehl-i 11.
óirfetüñ ãatu ve bÀzÀrları revÀc-ı tamÀm Abaúa’nuñ754 øamìrleri eşrÀrına küdÿret
bulmışdı. Çün erbÀb-ı èirfan ve aãóab-ı taóúìú
12.
şevÀyibinden ãafÀ óÀãıl olup bezm-i èişret ve sürÿr
u behcet revnÀkı evc-i rifèata irişmişdi. 13.Úullar ve muùribler anuñ feraó-fezÀy ve teraó-züdÀy meclisinde maúÀmÀt ve eãvÀt-ı tevÀtirle edÀ
14.
olınduàından755 mehÀretleri ziyÀde olup yiñi
pìşrevler ve pÀreler tasnìf úılurlardı. Beyt756: 15.
Meger bir gün ol óaøret-i şehriyÀr
Oturmışdı òiõmetinde òalú-ı diyÀr 16.
Ululardı pür dÀnişi rezm-cÿy
Úamu köyde ùoldıdı güft ü gÿy. 17.
Òidìv-i zamÀn şehriyÀr-ı zemin
PenÀh-ı mihmÀn pÀdişÀh-ı mehìn 1.
Didi, Àòir bu dünyÀyı ol kirdigÀr,
Òïd itmedi bÀz-içün ÀşikÀr. 753
A ve P metinlerinde bulunmayan bu başlık B.151a/8-9. ve T. 95a/20-21. satırlardan alınmıştır. B. 151b/1. // P. 95b/4. “ÌúÀnuñ” 755 P. 171a/14. “àayrı” 756 P. 171a/14. Bu kelime yok. 754
300
2.
ÒulÀãÀ-i mevcÿdÀt ve neúÀve-i maólÿúÀt Muóammed MuãùafÀ’ya -ãallÀéllÀhu èaleyhi
ve sellem- ki SulùÀn-ı 3.serìr-i levlÀkdur ve anuñ mübÀrek vucÿdı sebeb-i icÀd-ı eflÀk-ıdı, barmaàında yüzügin çevürdügi-içün 4.Óaú -teèÀlÀ e fe-óasibtüm enne-mÀ òalaúnÀküm èabeåen
ve inneküm ileynÀ lÀ-türceèÿn- òiùÀbiyle muéÀòiõet 5.buyurdı. Bize bezm dil-nüvÀzlıàından rezm kÀr-sÀzlıàına úaãd itmek gerek. Ve salùanat úÀnÿnları 6.şöyle ki anuñ óaúúında ola, düzmek gerek. Fikirlerüñiøi cihÀnuñ cihÀtı feøÀsında cihÀngìr-7.-lik maãlaóatı rièÀyet-içün müctemiè úıluñ ki tÀ şol iş ki andan fikr ü endìşe ziyÀde 8.olur, ortadan giderelüm. Ve anuñ telÀúúìsi birle cenge Àheng idelüm, didi. 9. Emìr Esedüéd-dìn Ayas Beg, ki gerdiş-i eyyÀmdan tamÀm ticÀret bulmışdı ve SulùÀn-ı şehìd GıyÀsüéd- 10.-dìn Keyòusrev -anÀraéllÀhu burhÀnehuòiõmetinde sefer ve àurbet ve nekbet ve èusret zaómetlerin görmiş-idi ve devÀhì-i leyl ü nehÀr birle puòte olup ıssı ve ãovuk çekmiş-idi,
11.
ve óavÀdiå-i rÿzigÀr
12.
ve MübÀrizeéd-dìn
Ertoúış Beg, ki úadìm ulu beglerinden-idi ve mÀl ve hazÀyin ve defÀyin birle müstaôhir 13.
sulùÀnuñ taòtı òiõmetinde edeb ile dizin çökip oturdılar. Ve eyitdiler ki “Mülk757-i YunÀn
14.
ve İskender pÀdişÀhlıàı SulùÀn-ı èÀleme serbeser müyesserdür. Beyt758: 15.
Şehüñ Yim kenÀrında bir şehri vÀr
Ki úışı olur miål-i hürrem bahÀr 16.
Úamu deştidür lÀleden laèl-reng
LetÀfetde bitürmemiş ãuy seng 17.
Gülidür laùìf ve úoyı tÀze-bÀr
Velì incidür güllerin zaòm-ı òÀr 1.
Yoú Anùaliya gibi òürrem behişt
Ki ùopraàdur müşk ü èanber-sirişt 2.
AmmÀ KÀluyorus759 úalèası cihetinden ki gök anuñ úatında yir gibi alçaúdur ve ùaà
eteginde
3.
depecük gibi görinür ve deñizden òendek ve òÀrÀ ùaşından óiãÀrı var. Úoru
ùarafından Sis
4.
vilÀyetine óükmin revÀn itmişdür. Ve deñiz tarafından aàır òarÀc Mıãr
757
P. 171b/13. “Meliki” T. 95b/22. Bu kelime yok. 759 P. 172a/2. “Úalıyoburs” 758
301
hükkÀmı üzerine úonmışdur. Bir úalèadur 5.ki anuñ küngüresi üç keyvÀn-ile berÀberlik ve ÀsmÀn-ile ser-efrÀzlık úılur. Şöyle ki şÀyeste 6.ve lÀyıúdur ki pÀdişÀh anı taòt idine. Ve lìkin pÀdişÀhlardan hiç kimsenüñ ol úalèa 7.üzerine çeri iletmek òÀùırından òuùÿr itmemişdür, didiler. Beyt760: 8.
Ne ol rÀhdan uçı bilür èuúÀb
Ne òïd girmege yol bulur ÀfitÀb 9.
Eger ùutduñ rÀh-ı deryÀ kenÀr
Geçilürdi bì-óadd u èadd cÿy-i bÀr 10.
Úamu pìl-mevc ve úamu nìlgÿn
Ki mevci úılur idi pìli zebÿn 11.
áÀyet heybetlü óiãÀrdur. Eger şÀh-ı cihÀn biz úullara fermÀn buyurursa leşker-i
manãÿrdan
12.
sivri siñeài
13.
her biri ejderhÀ ve her ötlügün bir hümÀ olup ve sulùÀn çerisinüñ her üyez ve
şÀh-ı cihÀne
bir pil-i demÀn olurlar. Ve bu úullaruñ ümìdi dÀrÀ-yı mÀh ve òÿrşìde ve iúbÀl-i
14.
pÀdişÀhlık ve kÀmurÀnlıúda çetr-i hümÀyÿnuñ bÀzı pervÀzda olsun. Eyledüler
ki: Beyt: 15.
Eger şìr olursa muúÀbil bize
Ùurımaz biñ olırsa birümüze. 16.
Eger yol ùolu òÀr u òÀrÀ ola
Biz irişicek pehn ü ãaórÀ ola. 17.
“Ol úalèayı ki anuñ semeki semmÀk-ile berÀberlik ve eflÀk ile hemserlik úılur.
ŞerefÀtı gökde ay birle
1.
ve óaøìøì yir altında balıú birle münÀcÀt úılur. Salùanat devleti
úullarınuñ kemer-bendler-ile alalum
2.
ve memleketi deñiz kenÀrından úalan memÀlike
ulaşduralum. Óaú buyurursa ol daòı bÀúì vilÀyÀta 3.muntaôam ve mülóiú olsun.” didiler. Bu rÀy SulùÀn úatında begenilüp iómÀd mevúièinde düşdi, Àferìn úıldı, 4.ve buyurdı “TÀ ãabÀó göç itdiler ve mecmÿè cüyÿş birle DÀrüél-melik Úonya’ya teveccüh itdiler. Çün
760
5.
AúsarÀ
T. 96a/8. Bu kelime yok.
302
maórÿsasına irişdiler, farù-ı feraó ve àÀyet-i ùarabdan bezm ÀlÀtı ÀrÀste oldı. Ve èişret meclisi 6.
ravøÀ-ı cennet gibi edevÀt-ı sürÿr u mÀh-çehre sÀúìler miål-i Óÿr müzeyyen úıldılar. ErkÀn-ı
devlet 7.ve aèvÀn-ı memleket şÀh-ı cihÀn òiõmetinde gÀh bÀde-i nÀb nÿş iderlerdi. ve bir zamÀn ÀvÀz-ı çeng 8.ve rebÀb diñlerlerdi. Ve bir saèat sulùÀnuñ saòÀ vü keremini õikr idüp savaş ve úalèa almaú tedbìrin 9.iderlerdi. Çün sebük-rÿhlaruñ başları rÀó sÿretinden kerem olmaàa başladı. NüdemÀ-yı meclis 10.ve óurefÀ-i üns her biri odasına gitdiler. İrtesi çün yılduzlar şÀhı ve seyyÀreler òüsrevi ol
11.
ÀfitÀb-ı èÀlem-nÿrı da başını serÀ-perde-i lÀciverdden yuúaru
úaldurdı, zemìn ve zamÀnun kulaàı òurÿş 12.nÀy-ı rÿyinden ùutulmaàa ve devlet kÿsı ÀvÀzından ùaà ve dere yanúulandı. Ve ôafer şÀh-ı cihÀn
13.
penÀh dergÀhı öñinde úulluk yirin öpdi. Ve
òurşìd çetr-i sipÀh ki mÀye-i surò rÿy-ı devlet
14.
ve sersebze-i saèÀdetdi, bÀr-gÀh öñinden
lemeèÀna geldi. Ve şehriyÀr ü ferr-i KirdigÀr birle 15.devlet atına bindi ve cihÀn ol şeb dìvÀèucı nijÀd tÀbından cÿşa geldi. Yir yüzi
16.
ùolu çeri ve hevÀ ferişte ùoldı. Ve ışık ve cevşen
berúından dere ve deşt demür görünürdi.
17.
münóanì olurdı. Ve eflÀküñ derèini sinÀn çÀk
Ve yir yüzi bÀd-pÀy atlar ayaàı zaòmından 1.
idüp atlar ayaàı ùozından kÿh pest ve
cihÀn mest olurdı. Nìze-dÀr ve zırh-pÿş alplar ve bahÀdurlar 2.cenk ve kìòÿn kaşların çatıb zırh-pÿşlar ve òançer-güzÀrlar ıøùırÀbından deñiz gibi bì-úarÀr 3.olmış-ıdı. Ol çerinüñ àalebe ve çoúlıàından úuru deñizden ve yazı taàdan belürmez-idi. ŞÀh 4.tipde òÿrşìd gibi ki şeref burcında ve cÀn gibi tende revÀn olmışlardı. Her yire ki 5.ol çerinüñ menzil ve úonacak yiri ola-y-ıdı, kuşlar ve ulu cÀnÀvarlar uçup úaçmaà-ıla çeriden 6.çıúmayup Àdem ÀvÀzından aşaàa düşerdi. Bu nevè ile menzil-be-menzil taòt-gÀha 7.irişdiler. Ol giñ yazıda ki atlu bir haftada güç-ile irüşirdi, úonup ùınÀb ùınÀba 8.ulaşdurup çadırlar úurdılar. CihÀndÀr-ı kÀmkÀr devlet-ber yemìn ve saÀdet ber-yesÀr 9.şehre girdi ve buyurdı ki bezm esbÀbını müheyyÀ itdiler761. Beyt: 10.
Yaraúlandı sÀlÀr-ı bezm ol zamÀn,
Dem-i naúd bezmi bezedi revÀn. 11.
Didüñ meger ãaón-ı mìnÀ-y-ıdı,
Ki her ãaón-ı òvÀn ãaón-ı saórÀ-y-ıdı.
761
T. 96b/19. “úıldılar”
303
12.
Ùarab u sÀz muùriblerine ãalÀ
İdib úıldı úamu òalÀyı melÀ 13.
Çerinüñ uluları ve eùrafuñ begleri şÀõìlik farùından bÀr-gÀha müteveccih oldılar. Bir
14.
meclis ÀrÀste olmış gördiler ki Pervìn anuñ reşkinden şerm-sÀr olurdı. SemÀè eràanÿnì birle
15.
şarÀb-ı eràuvÀnì içilürdi. Gönülleri cihÀn-ı fÀnì úayàularından ìmin itdiler. Òoş sÀzlar ÀvÀzı
semÀ-16.-èından ve òoş-güvÀr şarÀblar nÿşından ve pìrler cÀnı ikiledin yigitlige ièÀdet kılurdı. SulùÀn
17.
Skender-sıfÀt taòt-ı èÀc üzre tÀc-i fer-i yezdÀnì farú-ı cihÀn bÀnìsi üzre úoyup
oturmışdı. Beyt762: 1.
HayÀt Àbı oldı hemÀn cÀm-ı mey
Ki deñizdi çer-i èİsÀ mülk-i rey 2.
NevÀy semÀè ve nişÀt-ı şarÀb
RevÀn itdi cÿy-ı cüvÀnlıúda Àb 3.
Savaş erenleri fetó añmaklıàla cÿşa gelüp ùarab-ıla oturdılar ve bÀde nÿş úıldılar. Bu
óÀletüñ 4.eånÀsında SulùÀn buyurdı ki çeriler óÀzır itmek-içün uç eùrÀfına bitiler úaleme getüreler. 5.Ol laóôada bÀr-gÀh ve divÀn münşìleri enfÀs-ı èabìr-ÀsÀyı kÀfur úırtÀs üzerine münteşir úıldılar. 6.Ve ÀfitÀb-manôar mÀh-rÿlar zülfi ve müşterì-peyker dilberler ùarsì gibi aú kaàıd yüzini müselsel saùırlar 7.birle müzeyyen úıldılar. Ve tevúiè-i hümÀyÿn birle muvaúúaè úılup nökerler ve úullarla eyyÀm atlarına bine. Çapar ulaú 8.birle uçda ùuran Türk beglerine revÀn itdiler. Çün mey-i laèl tÀbından serverlere istirÀòat 9.niyÀzı oldı, SulùÀn èişret meclisinde rÀóat serÀ-çesine taóvìl buyurdı. İrtesi ãeher vaútında çün 10.leb-i ãubh pür-òande ve dil-i mihri miål-i şÀh-ı cihÀn münevver ve òüsrev-i èÀlem mihri birle müzeyyen oldı, 11.SulùÀn meydÀna meylÀn úıldı. Ve ùop ve çevgÀn oyınına ÀàÀz itdi. Beyt: 12.
ÁsumÀn şod hem-çÿ kÿyì tÀ-be-çevgÀn edeb
Fitne-i Àòir zamÀn rÀ ez siriş birÿn küned
762
P. 173a/17. Bu kelime yok.
304
13.
Ve çeri serverlerinüñ ve beglerinüñ baèøısını meydÀn ve ùop ve çevgÀn hirfeti
iòtiãÀãına 14.erzÀnì úıldı. Yigitler yügrük atlar ile meydÀna girüp çevgÀn birle ùopı başdan başa çalup 15.geregi gibi oynayup meydÀn ùozını keyvÀna irişdürdiler. Beyt: 16.
Güneş gibi çün şÀh kìtì-nüverd
Ki andan muøı günbed-i lÀjiverd 17.
Úılup zevr Àheng ve zaòm-ı gevÀn
İrürürdi ùopını tÀ Àsÿman 1.
Çün meydÀndan dönüp eyvÀna èazm itdi ve ÀsÀyişden ãonra ùarab tÀze
buyurup cihÀnı 2.bahşìş-i bì-endÀzesi birle pervÀz itdi. Ve bir hafta müdÀm ùop oynamaàa ve cÀm-ı şarÀb ve èişrete 3.meşàÿl olup fÀnì rÿzigÀr-ı leõõÀtı ve rÀóat ile geçürdi. Sekizinci gün bir çeri, ki anla-4.-ruñ atları ayaàı ùozı ay ve güneş yüzine àubar nikÀbin ùutardı, eyü yarar yaraú ve èiddet-i ÀlÀt ÀrÀste ve şÀyeste silaó birle irişdi. Ùoúuzuncı gün çün ãubó-ı ãÀdık ùuluè idüp ùÀú-ı pirÿze 6.reng ruòsÀrınuñ Àyìnesi açılup çehre-i ÀfitÀb ferr-i òüsrev-i kÀm-yÀb birle 7.
fürÿzÀn
oldı. ŞehriyÀr-ı kişver-gìr kìtì-baòş Rüstem ãavlet èazìmet raòşına süvÀr oldı.
NaúúÀre ve ãurnÀ ve borular çalındı, zelzele 8.bilÀd ve diyÀra düşdi. Beyt763: Ne ùozlar ki úopardılardı ol zamÀn Ki o764 yir altı oldı sekiz Àsÿman 9.
Anuñ gibi pirÿzlıú tÀzıdı
Ki gerdÿn pirÿzda ÀvÀz-ıdı İrÀn765-ı fetó dÀrÀ-yı òurşìd ü mÀh
10.
zamÀnında fevc fevc gürÿh gürÿh revÀn oldılar.
Ve SulùÀn buyurdı ki cemiè çeri üç bölük 11.olalar. Bir bölügi peleng gibi òÀr ve seng ve ùaà ve úayalara çıúalar ve bir tÀyife neheng misÀli deñiz
12.
úırañı yolından cenge varalar ve bir fevc
seyl ve mevc gibi gemilere ve kaduràalara úoyılup úalèa
13.
ùarafına varalar ve ol depeye, ki
gerdÿn yüceliginden òìre ve úara bulıtdan tìre-y-idi ve anda miål-i kÿh
14.
mancınıúlar ki
763
B. 154b/4. // T. 97b/4. Bu kelime yok. P. 174a/8. Bu kelime yok. 765 B. 154b/7. // P. 174a/9. “SipÀh” 764
305
ùaşından Elburz taàı sütÿha gele úuralar ve şol dilìrler ve bahÀdurlar ki ãavaş
15.
ve neberd
úatında ki úatı taş anlaruñ úatında yumuşaú úumaş görinür, ol depeye çıúalar. Çün
16.
salùanat hükmi vefúi üzerine mancınıúlar úuruldı, SulùÀn-ı èAôam KeyúubÀd
cÀm-ı Keyòüsrevì ted-17.-vìrine ÀàÀz idüp birúaç úadeh devr itdüginden ãoñra úalèanuñ bÀrÿsına naôar itmege vardı.
1.
Gördi ki sipeh óarbe úıtÀle iúdÀm itmişler. Çün SulùÀn’ı
gördiler, óazret-i SubhÀniden fetó 2.ve nuãret iltimÀs idüp peleng ve neheng gibi ùaàdan ve deñizden ceng-i sulùÀnì úıldılar. Çün Kir-3.-fÀrid, ki ol úalèanuñ keyfÀlisi-y-idi, işitdi ki SulùÀn aàır çeri ile ol sudan geçdi ve anuñ 4.iniş ve yoúışından anlara hiç Àsìb irişmedi, eyitdi: “Bu òaberden ben úadìm mülkünden ayrılısaram ve bunda 5.èuúdeyi ben ne tedbìr-ile açısaram.” didi. èÁlem òÀk üzre ãu içinde bir úalèa bu raúÀmdan muókemrek, kimesne 6.nişÀn virmez ve ùaàdan bÀru ve deñizden òendek hiç kimesne görmiş degüldür. Bundan öñdin 7.güneş daòı bu ùaàuñ üzerine hezÀr bedreúa bile gider úılurdı. Şimdi ŞÀh-ı cihÀn KeyúubÀd miål-i berú 8.ve bÀd üzerine çıúdı ve “Aña ÀsmÀn-ıla bì-kÀr gerdÿn-ile kÀr-zÀr itmek, èavn u èinÀyet-i KirdikÀrdan 9.òÀlì degüldür. Biz daòı ãabr ùonın giyüp ãabr úapusında oùurmaúdan àayrı çÀre yoúdur. Ayruú 10.çÀre ve dermÀn úalmazdı.” didi. Çün ÀfÀk Ànuñ tìre-baòtı gibi úara libÀs-ıla mültebis oldı, 11.içi óarÀretinden Àh-ı cigersÿz úılurdı. Ve gice irteye degin tedbìr ve çÀre fikr idüp uyımadı. Çün
12.
úubbe-i lÀciverd
üzerine rÀyÀt òüsrev-i cihÀna nÿrı istièlÀ úıldılar, èÀlem çerinüñ atı ayaàı 13.ùozından tÀrìú oldı. Ve çetr-i hümÀyÿn başında şìr-peyker ve úubbe-i zerrìn yıldurardı. Ve atları kim 14.kimÿre vire atlularıñ ãavleti ve heybetinden úalèa ehlinün endÀmı sögüt yapraàı gibi ditrerlerdi.
15.
ol sehminÀk maúÀma zamÀne düşvÀr baúabilürdi ve eger yaàmur yirine bulutdan ol
Egerçi
16.
úalèa
muúìmleri üzerine oú ve úılıç yaàar-ise, anlara zaòmet ve gezend irişmeye ve bir úalèanun ki cebbe 17.hÀnesi ùolu çarò oòı ola, çarò oòı aña gìc eåer úıla. Beyt766: 1.
Velì hışım çün eyleye baòt-ı şÿm
Úıla seng-i òÀrÀyı mÀnend-i mÿm
766
P. 174b/17. Bu kelime yok.
306
SulùÀn buyurdı ki 2.çeri bi-él-külliye ol ùaàa èuúÀb mÀnendi perrÀn ve peleng miåli dirrÀn cümlesi ol ùaş ve ùaà 3.üzerine çıúdılar. Ve ol ùaà üzerindeki kimesne çıkmaàa endìşe úılmazdı, çıúup ãavaşa ùur-4.-dılar. Ol bahÀdur ve nÀmdÀrlaruñ óarb ve kıùÀlinden Àsÿman taóayyüre ve zemìn ıøùırÀba ve taúallübe düşdi. -Ve yevme 5.temürrüés-semÀéü mevran ve
teésìruél-cibÀli seyran- óÀleti èayÀn oldı. Çün dìvÀn felekden günüñ revzÀnisi 6.úaùè itdiler, òurşìd maşrıú cirmini zevÀyÀ-yı maàribde nihÀn úıldı. Ve hezÀrÀn çirÀà-ı zerrìn bu sebz-i bÀà 7.
çarò-ı berrìn üzre müşèaşaè ve rÿşen úıldılar. SulùÀn çeri ile serÀ-perdeye èazm itdi. ÜmerÀ-yi
devlet bÀ-vücÿd ki 8.cÀn-sipÀrlık ve mirÀnlıú767 iôhÀr úılmışlardı, düşmen dilìrligi ve úalèa ãarplıàından SulùÀn’a úarşu 9.el baàlayup iètiõÀr gösterdiler. SulùÀn anlaruñ óaúúında bendenüvÀzlıú úılup her birinüñ òiõmeti
10.
miúdÀrınca ki añlardan müşÀhede úılmış-ıdı, óürmet ve
úurbetlerini ziyÀde buyurdı. Ve eyitdi ki “Eger-11.-çi bu muókem úalèa ki gerdÿn-ı òavÀdis vaútında buña penÀh úılmaà ister, ne mancınıú birle alçaú olur
12.
ve ne naúam-ıla delinür ve
ne oú ve süñü aña eåer úılur. Ucı fevc-i kevÀkibe ulaşmışdur ve cümle 13.eùrÀfından ãavaş yolı baàlanmışdur. Ve lìkin Óaú -teèÀlÀ-’nuñ èavni ve èinÀyetiyle yarın bir óarb
14.
ve úıtÀl itmek
gerekdür ki müéminlerüñ ervÀóına rÀóat ve teşfì óÀãıl ola.” Begler ve ulular 15.Oàuz resmince yükinib edeb yirin öpüp SulùÀn’a Àferìn ve åenÀ úıldılar768 ki “Çün şÀh-ı èÀlem
16.
himem-i
èÀliyyesini aña maãrÿf úılur, eger demür daòı olur-ısa úulları eli ile mÿm gibi yumışana. 17.İrte ya cÀn virüp şehìd olavuz, veya cÀnÀn vaãlına irişevüz.” didiler. Beyt769: 1.
Seóergeh ki òüsrev tamÀm itdi òÀb
Yir öpdi úapusı öñinde ÀfitÀb 2.
Yine cÿş úıldı çeri cÀy-cÀy
Òurÿş itdi kÿs ve figÀn úıldı nÀy 3.
Şol atlar ki anlardı hÀmÿn-nured
İrişdiler770 baóirden göge gerd
767
B. 155b/9. // P. 175a/8. // T. 98a/14. “merdÀnalıú” B. 155b/17. // T. 98a/21. “...ve eyitdiler...” 769 B. 156a/1. Bu kelime yok. 770 T. 98b/3. “irişdirdiler” 768
307
4.
Şehinşah rikÀb üstine úodı pÀy
Felek kÀm-baòş ve ôafer reh-nümÀy 5.
Çeri óiãÀruñ çevre yanına geldiler ve ãavaş idüp şöyle tìr u bÀrÀn itdiler ki óiãÀr ehlini
6.
óayrÀn ve ser-gerdÀn úıldılar. Ve SulùÀn buyurdı óiãÀruñ çevre yanında yüz aàır mancınıú
úurup 7.óiãÀra ùaşlar atdılar. Çün úış faãlıydı ve havÀ èabìr-sÀy ve bulıtlar kÀfur-bÀr olmış-ıdı, iki 8.ay müddeti óiãÀr ve ãavaş oldı. Bir gice SulùÀn hemìşe maèhÿd èÀdetince teheccüde meşàul oldı 9.ve çoú taòaşşuè ve taøarruè birle Óaú -teèÀlÀ- óaøretinden úalèa fethini suéÀl itdi. Hem ol gicede
10.
çün uyòu mizÀcına müstevlì oldı, uyıdı. Düşinde gördi ki bir òoş ãÿretlü
11.
şaòıã ve ferişte sìretlü er aña èibÀret-ile tekellüm idüp söyledi ki771: 12.
Ki bu óıãn-ı tende daòı bÀr yoú
Buña kimsede dest-i peykÀr yoú 13.
Velì772 cihÀn-Àferìn saña yÀr
Olıpdur úayurma òoş olur bu kÀr 14.
SipÀhuñ ger Àheng gerdÿn ide
Ser mühürden maàzı birÿn ide 15.
Ve ger ùaraf deryÀdan olursa ceng
Deñizden úuru yire úaça neheng 16.
Belì oldı bu òusrevì taòt-gÀh
Senüñ çünki èavn itdi faøl-ı İlÀh 17.
SulùÀn bu beşÀretüñ feraóından uyòudan uyandı ve devÀt ve úalem istedi. Ve bu
ebyÀtı bir pÀre
1.
kaàıda iåbÀt itdi. İrtesi çün èasÀkir ôulmÀtı inhizÀm ùarìúin dutup øiyÀ
deryÀsı temevvüc úılup 2.rÿz-i rÿşen oldı, ümerÀ-i devlet ve erkÀn-ı memleket salùanat dergÀhı dehlìzine óÀøır oldılar. 3.Ve destÿr oldı, bÀrigÀha girdiler. SulùÀn düş óikÀyetin didi ve beyitleri beglere 4.oúıyı virdi. Her birinüñ şÀdımÀnlıàı ãubóı ùulÿè úılup rÀóat gülleri øamìrleri saòtında murÀd 5.ãafÀsı birle açıldı. Andan ãoñra buyurdı ki yüz baş ãıàır ve biñ baş úoyun ve on 6.biñ 771 772
B. 156a/12. // T. 98b/10. “...Beyt:” B. 156a/14. “Çün”
308
aúça ol àızÀda óÀøır olan fuúarÀ ve manùÿèlara tefriúa úıldılar. Ve beglerden her birisi ol 7.
bÀbda bi-úadr-i imkÀn sulùÀn-ıla muvÀfaúat itdiler. Ve her biri mükneti ve miúdÀrınca òayr
ve óasenÀt itdiler. 8.
Õikr-i AmÀn ÒvÀsten-i KirfÀrid ve Siporden-i Úalèa-i KÀlyïrus be-BendegÀn-ı SulùÀn-ı Aèôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -AnÀraéllÀhu burhÀnehu773 9.
Ol gice ki èÀlem-i melekÿtdan SulùÀn’a işÀret oldı, úalèa beginüñ rÀyı şöyle oldı ki
mümÀnaèat
10.
ve müdÀfaèatı terk idüp àaflet ve cehÀlet uyòusından uyandı. Kendünüñ ÀèyÀn 11.
ve muèteberlerini
úatına oúıdı ve eytdi ki “Biz SulùÀn’la mümÀnaèat babında başa
çıúamazuz, egerçi bu úalèa ve maúÀmumuz
12.
şehÀb-ile hem-zÀnÿ ve èiúÀb-ile hem-pehlÿdur
ve lakin úaøÀ ve úader óükminden anuñ nefÀd güõer úılmaú ãavÀb
13.
gelmez ki bir pÀdişÀhıla
ki Óaú taèÀlÀ’nuñ feri aña erzÀnì olmışdur, nizÀè itmek belki anuñ-ıla
14.
bì-gÀneligi aşinÀlıàa
tebdìl itmek gerekdür ki gökden inmiş úuvvet ve nuãret ile muúÀvemet
15.
itmek maãlahat
degüldür. RÀy oldur ki başumıza sulùÀnuñ óükmi òattına úoyup muùìè ve münúad
16.
olavuz.
Ola ki sulùÀnuñ kìtì-ÀrÀ úuvvet ve feri birle pìr baòtumuz ikiledin nev-civÀn ola.” didi.
17.
Bu
dil-peåìr endìşe dükelinüñ òÀùırında yir itdi, bir ãÀdıú ve òïb lehçe úÀãıdı ìòtiyÀr itdi ve 1.
AnùÀliya
sübaşı MubÀrizeéd-dìn Ertoúış Beg òiõmetine gönderdi ol óïm-ile ki biri
biriyle evvelden 2.úonşılıú ve gelmek ve gitmek ve aşinÀlıú úılurlardı ve murÀsilÀt ve muãÀfÀt ve ãadeúÀt esbÀbı aralarında 3.iókÀm bulmışdı, irsÀl úıldı ki vÀsıùa ola ve bu úayàunuñ dikenini, ki anuñ aàrusı 4.dil u cÀna irişmişdür, elùÀf-ı munúÀşì ve mükremet ili birle bizüm şÿrìde rÿzigÀrsuz ayaàından 5.çıúara ve günÀhumuzı şÀh òiõmetinden dilek ide, diyü. ÚÀãid MübÀrizeéd-dìn òiõmetine geldi ve óÀli 6.èarø itdi. Fiél-óÀl Emìr MubÀrizeéd-dìn, SulùÀn òiõmetine vardı ve el baàlayup úarşu ùurdı. 774 07.
ŞahÀ Àferìn aàzını açdı zÿd
Didi iy berter ÀsumÀnu kebÿd
773
Başlık B ve T nüshaları B. 156b/10-11. // T. 98b/23-T. 99a/1. satırlardan alınmıştır. A ve P metinlerinde yoktur. / P. 176a/8. başlık yok. 774 B. 157a/11. // T. 99a/15. “...Beyt:”
309
08.
Felek şuèbesi baòt-ı pìrÿzuñuñ
CihÀn bendesi tìà cÀn sÿzuñuñ 09.
YarÀdandan Óaú, özüñi senüñ
Yanuñda úomış arzuñı senüñ 10.
Seni şöyle úılmışdur ol kÀmiyÀb
Ki görimezdi İskender ol resme òÀb 11.
Ôafer-i tià òvÀn-òÿruñuñ zindesi
CihÀn baòt-ı bìdÀruñuñ bendesi 12.
Her yaña kim rikÀb-ı humÀyÿn úadem rence úılup èazm ü rezm buyura, zamÀn-ı 13.
mümteåil aókÀm ve cihÀn muùìè úÀãidi bende úatına geldi
úabô ve ibrÀm şÀhenşehì olur. Şimdiki óalde KirufÀrid’uñ
14.
ve òaber getürdi ki bu gerdÿn şükÿh úalèa-i pÀdişÀha ol vaútin
müyesser ola ki bizümle 15.èahd u peymÀn ide ki bize ateş şerÀr heybetinden emÀn ola. Ve bizi inãÀfı etegi altında eyyÀm
16.
iàtişÀfından sÀlim úıla. SulùÀn’a bu beşÀretden delÀyil-i sürÿr
mübÀrek cebìninde ôÀhir oldı.
17.
Buyurdı ki ol nesneye, ki anlaruñ riøÀlarındur, hem dÀsitÀn
olmaú gerek ve anı bÀúì hevÀdÀrlar
1.
ve muóliãler zümresinde úoyup çerip-zebÀnlıú ve
şìrìn beyÀnlıú òavÀã òÀne ve óarras ÀsitÀne úılmaú gerek. 775 02.
Bilürsin bilür nice òalú-ı cihÀn
Ki iki yÀrdur tià ü şìrìn zebÀn 03.
Ne zaòmi ki irişdürür tìà tìô
ZebÀn aña merhem uyur tiz tìz 04.
Eger tenedu hem ola çerò kebÿd
Dem ve tÀb tià-ile açıla zÿd 05.
Anı açın ol kimsedür bì gümÀn
Ki Àúil olup ura zaòmi zebÀn
775
B. 157b/7. // T. 99b/2. “...Beyt:”
310
06.
Çün Emìr MübÀrizeéd-dìn bu nevÀdar óükmi òiõmet-i dÀrÀy-ı ümmeden istimÀè itdi
ve kendü serÀ-perdesine
7.
mürÀcaèat itdi ve ol úÀãidi óÀôır úıldı. Ve anlaruñ muúÀãıdı
óuãÿlinden aña ièlÀm 8.itdi ve eyitdi “Tiz KirfÀrid òiõmetine var ve eyt ki “Göñüller senüñ irÀdÀtuñ vefúi muúteøÀsınca 9.döndi. Ümìddür ki ŞehriyÀr’uñ èÀùıfeti birle gerdüş-i rÿzigÀrdan selÀmetliú amÀnın bu-10.-lasın. Şimden girü velÀ vü vefÀ yolın ùut. Ve úullıú úuşÀàın úuşan ve úalèa teslìm itmek-ile
11.
kayàulardan úurtılasın ki cihÀnuñ èÀúilleri ve ıssı ve ãovuú zaómetin
çekmiş uluları böyle 12.dimişler ve òÀùırlar elmÀsı birle óikmet derilerin delmişler.” 776 Şol Àh-ile kim itmiş òurdedÀylıú 13.
Ol ider mi şìriyle hemsÀylıú
Niçündür ùoàan şÀh perendigÀn Ki ùutmaz777 èuúÀbuñ neyinde ÀşiyÀn 14.
Egerçi gice nÿrıdur miåli rÀà
Ùulÿè itse òurşìd neyler cirÀà “RÀy oldur ki òÀtırını
15.
pìşe úıla ve úalèa muóabbetini
endìşeden òÀlì úıla ve òusrev eyyÀmuñ aòkÀm-ı muùÀvaèatini 16.
sÀyesinde ùalep úıla ki SulùÀnuñ
göñlinden úalè ide. Ve şimden girü penÀh şÀhuñ mübÀrek
17.
bì-dirìà meróameti, ki Óaú -celle ve èalÀ-’nuñ gölgesidür,
seni berr ve baór meliklerinüñ arasında
1.
güneş gibi meşhÿr ide.” diyü 778úalèadın yaña
òoş göñül-ile mürÀcaèat úıldı. Ve óikÀyeti bidÀyetinden
2.
nihÀyetine degin taúrìr itdi.
KirfÀrd’uñ beñzi nevbehÀr güli bigi òandÀn oldı ve cÀn ve göñül 3.birle úalèayı virmege rÀøì oldı. Ve bir èÀúil ve şìrìn zebÀn elçi bu bÀbda SulùÀn òiõmetine gönderdi. 4.Ve bir nÀme yazıb maømÿnı úulluú ve ittióÀd ve ãadÀúat ve bendegì ve şehperesti bu cümle üzerine ki maømÿnı 5.
bu ebyÀtdur. Beyt779: Úılup evvelÀ yÀd-ı perverdigÀr Ki andandur nìk ve bed ÀşikÀr
776
T. 99b/12. “...Beyt:” T. 99b/14. “dutmaz” 778 T. 99b/18. “...úÀãid” 779 B. 158a/12. Bu kelime yok. 777
311
06.
FirÀzendì ùÀú pìrÿze ten
Ferÿzendi şemè nilì lìkin 07.
ÒuêÀvend cÀn baòş ve ruzi resÀn
Ki vaãfında úÀãırdurur her zebÀn780 08.
Úamÿya olur andan ümìd ve herÀs
Aña herdem olsun hezÀrÀn sipÀs 09.
Hem olsun úuluñdan èaôìm ferìn
Saña iy şehinşÀh-ı rÿy-ı zemìn 10.
ŞehinşÀh-ı aèôam ulu KeyúubÀd
CihÀn adlu dÀduñdan abÀd bÀd 11.
Güzìn cihÀn faòri SelçuúiyÀn
Şeh şìru yezdÀn vaóìdur nişÀn 12.
“İstimÀ buyurmış olalar ki bu tende Seng-i DÀrÀ ve Hÿşenk ve İskender ve Úayãer
zemÀnından bu
13.
bende ser-efkendenüñ abÀ ve ecdÀdından úadìm yurdumuzdur. Ve hìç bir
pÀdişÀh ve şehriyÀr bu
14.
úalèÀya úaãd idüp cenk ve bikÀr úılmamışdur. Zaòìre ve esbÀbunı
şemÀr ve her berÀàì yirinde
15.
yücelikde sihirle berÀberliú ve mühr-ile hemserlik úılurdum.
AmmÀ çün naôarum çetr-i manãÿr üzerine düşdi,
16.
andan fütÿr-ı aèøÀ ve nÿr-i baãaru øaèf-ı
úuvvÀ óÀãıl oldı. Ve bu muókem úalèa şÀh heybetinden
17.
gözüme781 göründi, kendüzüme
eyitdim. Ùaàı yerinden úoparmaú ve bìze yumruú urmaú, bÀşı yile
1.
virüp eli øarar
maèraøına getürmek olur. Bu vasiùay-ile şÀh-ı cihÀñ’uñ mühr-i cÀn-efrÿz sÀyesinde 2.mufer ve muúÀr istemeklik lÀzım oldı. Eger èÀùıfet ve meróamet-i şÀhÀne bu biçÀre óaúúında şÀmil olursa 3.ki cÀna amÀn ve baña memÀlik SulùÀn’dan
782
óÀãıl ola.” áÀyet bende-nüvÀzlıú ve
nihÀyet çÀker-firÀzlıú nesri miydi783:
780
Bu beyitin sıralaması P nüshasında farklıdır. Bu beyit üç beyit aşağıda P. 177b/10. satırda yer almaktadır. B. 158b/8. // P. 177b/17. “çÀh” 782 T. 100a/14. “...nÀn” 783 B. 158b/12. “olısardur didi. Beyt:” / P. 178a/3. “olısardur.” 781
312
04.
Eger baña bir kÿy SulùÀn ola
Yig andan ki Melik SüleymÀn ola 05.
Benümle eger ola ferhumÀyi
Olur baña ferr-i cihÀn gez òudÀyi 06.
Eger adum olınırsa dìvÀn şÀh
İçinde beni òoş ùutar mihr-u mÀh 07.
ŞehriyÀr anuñ güftÀrını begendi ve buyurdı ki “Bu kişi terbiyet bulmış ve ehl-i dÀniş
ve belki 8.zebÿnuñ mÀøiyi òuãÿlini iltimÀsı mÿcebi üzerine yirine getürmek gerek. Ve eger ãadÀúa niyyeti 9.erkÀnını úarÀbet esbÀbı evtÀdı birle aókÀm itmege imkÀn olursa, tìzrek taúdìm 10.
úılmaú gerek tÀ iètimÀdı artÿàraú olup bizüm baórimiz óamituz şerbetinden leõõet anuñ
meveddeti
11.
muõÀúına irişe.” Begler ve ulular bu fikr-i verÀyı àÀyet begendiler ve cümle
yükünüp ve baş úoyup SulùÀn’a 12.taósìn ve aferìn itdiler. Ve úÀãıda bu saèÀdet beşÀretini inhÀ úılmaàa mürÀcaèat buyurdılar. Çü KìrfÀrid
13.
bu maèÀni istimÀ úıldı, şÀdÿmÀnlıúdan külÀhın
havÀya atdı ve ùÿtdı başı üzere úodı. Ve faòr 14.başını firÀz itdi. Ve úÀãıdı riøÀ ve aúrÀr ve ùavè òaberiyle yine irsÀl úıldı. Anuñ óarem-i muhÀddarÀ-15.-tından SulùÀnuñ óaremi muùahherÀtı silkine girdi. SulùÀn emr-i şerè-i Muóammedì üzere nikÀh idüp
16.
şebistÀn-ı humÀyÿnı içinde
duòÿl itdi ve KirfÀrud’uñ umÿrı esbÀbını nevk-ile munùaôım oldı. menşÿri ve bir úaç pÀre eyü küpler mülkiñe masùÿr olup
17.
Ve Aúşehr’üñ begligi
1.
úaããÀd eliyle KirfÀrid’e
gönderdiler. Çün784 aúùÀèı ve temlìk øiyÀè-ı menşÿrini 2.muùÀlaèa úıldı. Ve èaúd ve nikÀó itmÀmını istimÀè itdi. Ol gice şÀzìlıú ve óürremlıúdan 3.nişÀù itdi. İrtesi çün güneşüñ zevraú-ı zerrìni deryÀ-yı ufú-ı ÀsumÀndan çıúa geldi, 4.KirüfÀrid úalèa ucından SulùÀn bÀrigÀhı óaøıøına ki memÀsi eyvÀnı keyvÀn idi. 5.Ve nice yirde yir öpüp iètiõÀr ve istiàfÀr dilini açdı. SulùÀn naøar-ı rÀfet ve èÀùıfet 6.birle aña mulÀóaôa buyurdı ve her laóôa bir nevè ikrÀm ve iótirÀsında mübÀlaàa úılurdı. KirfÀrid 7.edeb birle dizin çöküp taòt öñine vardı ve eyitdi ki “Eger SulùÀn-ı cihÀn èÀlim-i Àlem 8.giri gönderüp mübÀrek úademini bu yeñi melik ve úalèayı müşÀhede úılmaàa renc buyurursa, èÀlem 9.òalúına bu úul óaúúında şÀhuñ raàbeti ãıdúı muóaúúaú olur.
784
T. 100b/4. “...KìrfÀrid”
313
Egerçi SulùÀn úalèa èazmine niyet 10.itmemiş-idi, çün KirfÀrid’den bu sözi işitdi, nişÀùı ziyÀde oldı ve çetr ve sancaú ve feròande revÀn oldı. Kÿs ve ãÿrna ve úişiler fevc ve fevc
11.
birle güneş gibi gerdÿn gerdÀn evcine úalèadan yaña
12.
ve nefìr ve naúúÀreler çalınup zemìn ve zemÀn cÿşa geldi. EkÀbir
13.
ve gürÿh gürÿh aşaàa inüp elleri ùolu niåÀr ve dillerinde åenÀ birle
irişüp dest-bÿs-ı eşref-ile 14.müşerref oldılar785. Çün aàdı óiãÀre şeh-i dÀdger äanayduñ ki èaúliyle cÀn buldı ser 15.
Ne úalèa ki şehriydi ÀrÀste
Ki dil óasretindendi ki kÀste Ùaà üstinde bir pühen ãaórÀ idi 16.
TemÀşÀ-yı cÀn ve dil-ÀrÀ-y-ıdı
Yemişler aàacı úamÿ sÀyidÀr Özüm tÀkine òïd yoà-ıdı şümÀr 17.
Ùolu çevresi gülşen ve mÿràzÀr
HezÀr idi her bir güle müràızÀr. 1.
Ekinler ve õaòìreler firÀvÀn úalèa SulùÀn’a ÀsÀn müyesser oldı,
ve bì kirÀn ol úalèada óÀãıl gördi. Çün anuñ gibi
2.
Óaú -teèÀlÀ-’nuñ nièmeti şükr-içün -el-óamdü li-
éllÀhiélleõì ãadeúanÀ vaèdehü ve naãara èabdehü ve fetóa lehuéã-ãayÀãì 3.ve meleknÀél-ednÀbe veén-nevÀãì- tilÀvet itdi. Ve beglere buyurdı ki “Anuñ şükrÀnesi-içün 4.ki bu yüce úalèayı fetó itmek-ile Óaú -teèÀlÀ- beni bülend-i aòter úıldı ve bizüm adımuzı èÀlì avÀze 5.úıldı, bu sengòÀr üzerinde bir bÀru ve bÀra düzmek gerek ki anı görmekden endìşe 6.tendü kendü ola. TÀ kÀffe-i òalÀyıúa èÀlem serverleri arasında farú ôÀhir ola. Ve bizüm 7.zamÀnumuzdan ãonraàı zamÀnlarda yÀdigÀr úalup bizüm tedbìr-ü kifÀyetümüze andan istidlÀl 8.úılalar. Ve eger veélèiyÀzu biéllÀhi maşriú ùarafından ulu ve úutlu yÀàı Rÿm memÀlikine hücÿm idüp 9.bizüm evlÀdu ve ecnÀdumuz muúÀvemet idemeyüp hezìmet bulacaú olurlarsa baèøı bu úalèÀya
10.
ve
baèøı Sìnïb’a iltica úılalar.” didi. Andan ãoñra ol maúÀmı kendü mübÀrek elúÀb ve adıyla 785
T. 100b/15. “...EbyÀt:”
314
11.
şerefu intisÀb birle erzÀnì úıldı. Ol faøìlet-ile çerò çenberi ve künbed-i nìlÿferì birle rufèat
12.
ve óiãÀnet ve metÀnetde berÀberliú gösterdi ve buyurdı ki mÀhir üstÀd bennÀlar ve çerb des
ressÀmlar
13.
-yaèmelÿne lehü mÀ yaşÀéü min meóÀrib ve temÀåìl- óükmi birle işte786 şürÿè
itdiler. Beyt787: 14.
Anuñ gibi kÿh itmemişdi güzìn
Daòı yiryüzinde cihÀn-u aferìn 15.
AzÀcuú zamÀñ içre oldı bedìd
Berÿóıyla bÀrÿ sedìd ve şedìd 16.
Ki anı vaãf idimezdi úavl ü zübÀn
Meger çeşm göreydi andan nişÀn 17.
Bir arada kim küfri nÀmÿs-ıdı
Úamu çÀñ üni bÀng-i nÀúÿs-ıdı 1.
Bu kez úıldı tevóìd-u nÀm-i òuøÀ
Bunuñ gibi şeh ü åenÀya sezÀ 02.
Anuñ gibi yirden yüzi çeşm-i dÿr
Óaú itsün anı beyt-i maèmÿr nÿr. 03.
Õikr-i Fetó-i Úalèa-yı AlÀra ber-Dest-i BendegÀn-ı SulùÀn èAlÀéaéd-dìn788
04.
Çün SulùÀn-ı Àlem èAlÀéiyye èimÀretinden fÀrià oldı èinÀnı cihÀngìrini Anùaliyya
ùarafına dönderdi. 5.Yolda naôarı AlÀra úalèasına düşdi, ki dere içinde seng-i òÀrÀ üzere yapılmışdı ve sipihr 6.gibi ol úaya üzerinde üstüvÀr olmış-ıdı ve rÿzigÀr gözi anda òayra veyÀtında bir ırmaú-ı nìl 7.gibi yire revÀn olmış-ıdı. KirfÀrid’uñ úarındaşı, ki etegini cihÀn leõõÀtından 8.çekmişdi ve aùlas üzerine libÀsı belÀsı iòtiyÀr itmiş-idi ve keyvÀn gibi ol úalèanuñ eyvÀnında 9.oturmış-ıdı. SulùÀn beglerden birine buyurdı ki “Bir bölük çerìyle AlÀra úalèası ùarafına 10.revÀne ola. Ve ol úalèanuñ óÀkimine eyde ki úardaşuñ, ki bunca kifÀyet va ãarÀmet786
T. 101a/9. Bu kelime yok. B. 160a/8. Bu kelime yok. 788 B. 160a/15. // T. 101a/16. 787
315
11.
ile maèrÿf daòı
12.
daòı
13.
ve mevãÿf-ıdı, KÀliyïrïs úalèasını bizden sipÀh ve kemÀt birle saúlayımadı. Sen
bir èÀúil kişisin ve eyyÀm-ı cefÀkÀrdan ièrÀø itmişsin. CÀdde-i selÀmet senüñ óÀlüñe
münÀsibdür, eger úardeşüñüñ kifÀyeti ùarìúasın ùutup úalèa bize teslìm iderseñ kendü
mÀnend
14.
ve muúÀãıduñı bizüm bì-kerÀn mekÀrimimüzden óÀãıl bulasın. Ve eger bir adım
bizüm óüküm ve irÀdÀtımuz
15.
òilÀfınca iderseñ ol òilÀfuñ dikenini kendü cehÀlet ve
àabÀvetüñ gözinden ùaşra 16.görmeyesin.” diyü, óüccet ilzÀmı ciheti-içün bir789 úaç kelime ìrÀd ve iblÀà olundı. Beyt: 17.
Be fermÀn-ı maéì Àn-i saòn-i yÀd-gir
MübÀdak-i gerded sert-i bÀd-gir Çün suùanuñ
1.
fermÀnını aña irişdürdiler, salùanatuñ ferrÿ şükÿhì heybeti anuñ
dil ve cÀnına eåer itdi ve àÀyet 2.fezèu ve cezèindan ıøùırÀb ve inúılÀba düşüp fiél-óÀl aña úulınc renci irişüp úaøÀ-yı nÀgehÀnì 3.müstevlì oldı. Ve ol taóayyür ve taøaccürde cÀnını MÀlik’e teslìm itdi. Ol úalèanuñ uluları 4.ve muèteberleri ol óÀdiåenüñ havlinden úorúup muteóayyir ve bì-hoş oldılar ve raàbeten ve rehbeten790 5.SulùÀn gönderdigi beglere teslìm itdiler. Ve SulùÀnuñ sancaúın úalèaya çıúardılar ve şehriyÀruñ 6.duèÀsı nidÀsını ol diyÀruñ sÀkinleri semèine irişdürdiler. Ve anuñ gibi úalèayı ol èacib ittifÀú 7.ve òaber vÀãıùası birle savÀşsuz ve úılıçsuz memÀliküñ úalan úalèalarına øamm itdiler.
8.
Ve salùanat-ı dìvÀnı
defterlerinde iåbÀt olundı ve maóãÿlÀtı muóÀsibler óisÀbına girdi791. 09.
ŞehÀ çünki dÀr-ı bÀver ola
Ùufeylì anuñ taótu ve efser ola 10.
MurÀdınca anuñ revÀn ola Àb
Ne dürlü arzuya úılursa şitÀb 11.
Anuñ emriyle döne bi dirnek
SaÀdetle bu çaró-ı pìrÿze renk
789
P. 179b/16. “bu” B. 161a/1 “...úalèayı” 791 B. 161a/5. “...Beyt:” 790
316
12.
Çün ol fetó-i åanì òaberi ÒudÀyiàÀnì semèine irişdi bezm-u èÀm döşenüp òavÀã ve
èÀm ve liyÀm 13.ve kirÀmı óÀøır itdi. Ve cenk sevdÀãın başdan çıúarup rebÀb ve çenk birle bÀde 14.
nÿş itdi.
Ve çün Anùaliyya’ya irişdi, mecmÿè begler ve ululara teşrìfÀt ve òilèatler virüp
pÀdişÀhÀne kendüzini
15.
nüvÀzişe maòãÿã itdi. Ve her birine yirlü yirinde úışlamaàa icÀzet virdi. Ve
16.
òÀãekìler ve muúÀrrebleriyle AnùÀliyya’da úışladı. Anuñ mübÀrek vücÿdiyle
Anùaliyya müzeyyen ve müşerref oldı792. 17.
äoñında cihÀndÀru pìrÿz-ı rezm
Úılurdı her günde bir tÀze bezm 1.
ŞehinşÀha olurdı bì dirnek
Gehì rÀyu cenk ve gehì nÀyì ve çenk 02.
Felek yÀr SulùÀna deryÀ kenÀr
Her aradan irürdi bÿ-yı behÀr 03.
HevÀ mişk-i pÀş ve zemìn sebz-i bÿş
HezÀr onlar-ile cihÀn pür òurÿş 04.
Leb u sebze bulıtdan içmişdi şìr
CüvÀn baòt şeh geyibdi merd-i pìr 05.
FiàÀn çeke vü gele bÀng-ı rebÀb
İrürmiş göñüle nişÀù-ı şerÀb 06.
äabÀ zülfi şimşÀde di şÀne zen
DehÀnu semen ùolu mişki Òoten 07.
Mey-i nÀb içmiş güli hÿşiyÀr
Velì nerkisüñ gözi olmış òumÀr 08.
ZimüstÀnda mestÀn ve deryÀ kenÀr
Her arada meclisdi miålu behÀr
792
B. 161a/14. “...Beyt:”
317
09.
Òurÿş-ı belÀbil-ile ÀvÀz-ı çenk
Úılurlardı ãÀn rezmde ÀàÀz-ı çenk 10.
Yaàar-ıdı yaàmur ve ùoàardı mihr
Açılurdı yazu dil efrÿz çehr 11.
Raò-ı şeh ki òurşìdur òaşendedi
Keremde kefì ebri baòşendedi 12.
BerÀy eyledi ãoóbet-i èÿd ü çenk
İçüp cÀm-u dÀrÀyı pìrÿzı cenk 13.
Gehì ãaydu úılurdı seyrÀn gehì
Úılurdı tehìden arøı tehì 14.
Úılmazdı bir laóôa hergiz direnk
Úalıñ bìşede şìru ùÀà üzere renk 15.
Amma rÿzigÀruñ ziyÀdesini óarb ve úıtÀl endìşesine ãarf idüp ãavÀş ve buyigÀr
istièdÀd
16.
ve yaraàını ve èadl ve eyü ad úazanmaàı cÀm-ı şarÀb ve naàme-i rebÀb üzerine
muúaddem ùutardı. Ve dükelinden
17.
eyü adı terció iderdi ve eydürdi ki “Egerçi793 òoş güvÀr-
ile cÀn feraó ve úarÀr bulur, ammÀ
1.
lehv ü èişret-ile rÿzigÀr øÀyiè olur.” Beyt794:
02.
Egerçi òoş işdür şerÀb-ile bezm
Olur lìk bir gün daòı rÿzi rezm 03.
Çün ola muşaèşaè mey-i òoş güvÀr
Ùuta elde cihÀngìr düşmen şikÀr 04.
Kefì anuñ kefìl emÀnì ola
Ruòı ferÀòì eràuvÀnì ola 05.
Úamÿ úullar andan ala zìb ü fer
Ola tÀze bircÀn hem andan meger
793 794
B. 161b/15. // T. 102a/15. Bu kelime yok. B. 161b/16. // T. 102a/16. Bu kelime yok.
318
06.
Söz ehli irgüre sözi tÀ nezdi mÀh
Ola yek dilegin hezÀrÀn sipÀh 07.
Bu şìve ve óÀlet üzerine Anùaliyya’da defè-i melÀlet úıldı. Ve temettüé ve tenaèèum
itdi. Ve andan fÀl-i 8.ferruò ve kÀmurÀnì birle taòtigÀh ùarafına teveccüh itdi. Her ùarafdan rasÿller795 ol fetóuñ tahiyyeti-içün 9.firÀvÀn tuóaf ve bì-kerÀn emvÀl birle şÀh-ı òusrev-nişÀn dergÀhına yöneldiler. Beyt: 10.
İşitmemişdür hiç gÿş-ı zamÀn
Bu nevè-ile bir müjde-i kÀmurÀn. 11.
Zehì fetò kim úıldı şÀh-ı cihÀn,
Ki óükm-i úaøÀ gibi oldı revÀn. 12.
Zemìnden zamÀna ulaşdı òurÿş,
Anuñ gibi kim baórìler796 úıla cÿş. Õikr-i èİmÀret-i BÀrÿ-yı Úoniya ve SìvÀs ve Tevciè-i Án ber-UmerÀ-i Devlet der-Sene-i æamÀna èAşar ve Sitta-miéa797 13.
Bir gün ki sipihr-i lÀciverd endÿd üzerine òusrev-i òÀverì798 ferò gösterdi, SulùÀn
14.
bir gün ki sipihr-i lÀciverd endÿd üzerine òusrev-i òÀverì ferò gösterdi799, SulùÀn
15.
bÀrigÀhdan mÀnend-i ÀfitÀb raòşÀn ber seyyÀre girdÀr bÀd yaya süvÀr oldı. Ol heyÀtdan
cihÀn
16.
DÀrü
17.
gördi.
heybet aldı ki SüleymÀn-ile süvÀr olup geçdi, seyrÀn resmine begler ve serverler-ile
él-melik ÚonyÀ ãıóÀrì ve riyÀzında seyr iderdi. NÀgÀh şehr ùarafına baúdı, bir şehr 1.
ÒalÀyıú ve emvÀl birle arÀste ve enìne ve uzÿnına bir günlik yol baàlar ve
795
B. 162a/6. // T. 102a/22. “...ve ilçiler” T. 102b/3. “...baór-ile” 797 Bu başlık A, B ve P metinlerinde yoktur, yalnızca T. 102b/4’de yer almaktadır. 798 B. 162a/13. “...ruó-ı” // T. 102b/5. 799 A nüshasında iki kere yazıldığı için ikinci kez yazılan kısım satır sayısının kaymaması ve karşılaştırma yapmak isteyenlere kolaylık olması için eğik yazıyla verilmiştir. P nüshasında mükerrer değildir. 796
319
yemiş aàacları ve envÀèı 2.mütenezzihÀt birle pìrÀste, rÿzigÀr óavÀdiå àubÀrını anuñ bisÀtın ve mütenezzihÀtı eşcÀrı 3.üzerinden nÀzu ièzÀz niài birle silmişdi. Beyt800: 04.
Girü virmiş Àyine Àb-ı óayÀt
Yilinden yire girmiş Àb-ı óayÀt 05.
Uzanmış niçe òalú her yirden
İrüp anda düzmiş büyÿt u vaùan 06.
Nice şehr ki ol èÀlem-idi temÀm
Bir ulu deñiz-idi ve şehr-i nÀm 07.
Velì burc bÀrusı şehre göre
Yoà-ıdı ki öñidi her kim yöre 08.
HemÀn oldı gevher şeb firÿz
Şeb-idi aña nisbet aóvÀl-i rÿz 09.
Sÿri bÀrÿ ve óalelinden muèaùùal úalmış, SulùÀn umerÀ-yı devlet ve muúribÀn-ı
óaørete buyurdı ki “Bunuñ
10.
gibi adlu ve ulu şehri, ki diyÀr-ı èÀlem aúùÀrından aramış ve
ÀsÀyiş ciheti-y-çün hezÀrÀn hezÀr 11.òalÀyıú aña müteveccih olmışlardur. Ve òÀnumÀn-ı nièmet ve mÀl birle ùoldurmışlardur. Ve bu dÀr-ı emÀnda
12.
ÀşiyÀn düzüp óavÀdiå-i eyyÀmdan emÀn
bulmışlardur. Bunuñ bigi maóalli ve müzeyyen şehri ki nev-arÿã
13.
gibi raènÀ derbÀr u
òilèatlerinden muèaùùal úomaúlıú maóø-ı òaùÀdur. Egerçi bizüm Àhenk pìrÿz-ı sinÀn
14.
ciger-
sÿzumuzdan cihÀn-ı eùrÀfı bÀrÿdur ve lÀkin òurrem ve èaúl oldur ki erbÀb-ı òÿş ve òıred 15.
hemìşe özi niyÀz-ı Àsibinden her-ÀsÀn ve tersÀn olalar ki devrÀn-ı rÿzigÀr bu minvÀl ve
şumÀr 16.üzerine úarÀr itmez. ZamÀne óÀdiåe-i zÀy ve Àyine-i ÀsümÀn anda nümÀyed801 HezÀr naúş berÀred, zamÀna ve benÿd 17.
Yekì çünÀn ki der Àyine-i taãavvur-mÀst
Bizüm inÀyetümüzüñ àÀlib himmeti anuñ üzerine maãrÿf
1.
oldı ki Azer u
zigÀrda bir üstüvÀr bÀrÿ şöyle ki dehr-ü devr nigÿn külüngi aña eåer 2.itmeye. Ve taèÀúib-i 800 801
B. 162b/3. Bu kelime yok. T. 102b/21 “...Beyt:”
320
edvÀr ve mürÿr-ı rÿzigÀr anuñ úavÀèid-i maókemesine vehn irürmeye, bu şehr çehresine ve 3.
ve SivÀs óavÀlìsine çekile.” didi. Cümle berÀ-yı metìn üzerine SulùÀn’a Àferìn úıldılar ve
eytdiler ki “Her óükme, 4.ki rÀy-ı òuõÀyigÀn-ı Àlem iútiøÀ ider, biz úullaru anuñ taúdìmine úadem-i cÀn birle ùururuz.” didiler. 05.
SulùÀn buyurdı diyü anuñ çÀbuk-dest muóÀsibleri ve mühendisleri ve bennÀları ve
şaónehu èimÀret 6.ve üstÀd-ı mièmÀrlar ve òÀõiú ressÀmlar óÀøır oldılar. Ve SulùÀn atlandı ve begler ve ulular ve serverler 7.ve mièmÀrlarla şehrün çevre yanın devr itdi ve buyurdı, burclar ve bedenler mevÀøıèini muèayyen itdiler ve úapuları 8.resm idüp salùanat óaøretine arø itdiler. Ve SulùÀn imèÀn-ı temÀm ve fikr ü endìşe birle muùÀlaèa 9.úıldı ve ıãlÀó ve teàayyür buyurdı. Çün úapular ve burÿc ve ebdÀn ièdÀdı muèayyen oldı ve arşun çÀpük-dest muóasibler ve yazıcılar, ki óisÀb ile çoúlıúda
10.
óisÀbiyle ùÿl u èarøı ölçüldi,
11.
deñizi óisÀb iderlerdi ve azlıúda
naúìr-i úıtmìrden ve zerre-i hubÀ ve şaèìrden temyiz iderlerdi,
12.
yapılmadın arşun óisÀbıyla
êarb u úısmet itdiler fiél-cümle ne òarc olacaàını bilüp şÀha 13.èarø itdiler ve binÀlar ve şaóne-i èimÀret ve kitÀb-ı mültezim olup boyınlarına aldılar ki rÿzigÀr ile saèy idüp
14.
itmÀmına
irişdüreler802. Bu resm ile olurdı ol vaút kÀr SiyÀúat ile inşÀ òuùÿù ve şümÀr 15.
MuóÀsib ki fenninde mÀhir ola
Ruúÿm ve siyÀúatde úÀdir ola 16.
Úazanmış ola darb u ve ùaróında nÀm
Úıla rubè-ı meskÿn óisÀbın temÀm 17.
Alımaya bir pulı müstÀkile
Alursa ola òulúÿmına añıla 1.
Úılurlar idi işi tefvìø aña
Ne aña ki bilmeye úala ùÀña
802
B. 163a/17 // T. 103a/12. “...Beyt:”
321
02.
Kişi kim siyÀúÀtde úÀdir deàul
Ulular óuøÿrında óÀøır degul 03.
Anÿñ gibiye inanıcaú işi
äoñunda utanur inÀnan kişi 04.
Yeñilür ve çoú meblaà ider telef
Úılur mÀl u SulùÀnı gÀh ve èalef 05.
Ùutalım ki kendüsi yimeye hiç
Velì çünki bilmez úalur işi piç 06.
Belì ol ki hem yiye hem bilemeye
ÓisÀb olacaú cÀresi úalmaya 07.
ÙuzÀàa ùutılmış gibi Ehrimen
Olup ãìne üstine biñ biñ tümen 08.
Velì şol kim işinde úÀdir durur
MuóÀsibler içinde mÀhir durur 09.
Eger yer ise bir aúçe mÀldan
Bire biñ èivaø virür aèmÀlden 10.
Emìn ilerü yazıcılarıdı
Degül kim úapıb úazıcılar-ıdı 11.
VizÀrat óuøÿrında on iki rast
DefÀtir yazılurdı bì kem ve kÀst 12.
Emìr melikler úatında aòì
Yazılurdı on iki defter daòì 13.
Bular cümle divÀnda olurdı
DefÀtir daòı anda yazılurdı 14.
Ki olmazdı bir pul-i SulùÀn telef
Bu ùavr-ileydi èÀdet u mÀ selef
322
15.
Çerìler muvÀceblerine óisÀb
Úılınurdı dìvÀn şehde kitÀb 16.
Ki bir ciftlik yiru bir terle hem
Bulınmazdı òÀrecde ol lÀ cerem 17.
Úamÿ defter içinde mektÿb-ıdı
MuóÀsib nÿyisinde meràÿb idi 1.
èAsÀkir olınurdı her yılda èarø
Ki her birine olmışdı timÀr farø 02.
Görürdi müdebbirlerüñ èÀúılı
Ki her birisinuñ ne dur óÀãılı 03.
Úamÿ sine buydı şehden yasÀú
Ki eydürlerdi timÀra göre yarÀú 04.
Cebiyle zire at şimşìr hem
Siyahlıú ÀlÀtı bì piş ü kem 05.
Óuãÿlu èuúÀr emr u erkÀn-ile
Virilürdi fermÀn dìvÀn-ile803 06.
Ki zìrÀ vilÀyetde ve ilde
Eger yazıda ola ger bìlde 07.
MuóÀsib hüner ehli ve kÀrdÀn
Emìn yazıcılar-ıdı ol zamÀn 08.
Ùurup pÀdişÀh ve sipÀhuñ úamÿ
Ne maóãÿli kim ve ersÀ ol ve bu
803
Bu beyitten sonra B. 164a/10. ve T. 103b/16. satırlarda şu beyit yer almaktadır: “SipÀhì yaraàı degül iken tamÀm Alınmazdı tımÀr maóãÿli nÀm”
323
09.
Úılurlar idi øabù ve defter temÀm
Úılup èarø her bir eri veés-selÀm 10.
Yaraàı temÀm olıcaú óÀãılìn
Virürlerdi óuccet ki ala hemìn 11.
Daòı memleket içre evúÀfı hem
Ne kişi ki úılmışdur bìş u kem 12.
Aña nÀøır u yazıcı şÀh dan
Úılurlar idi úorúup AllÀh’dan 13.
Ne óÀãıl kim olurdı defter úılup
ŞahÀ èarø iderlerdi anı gelüp 14.
Sürerlerdi şÀh emir le maãrife
Verilmezdi her ebter u müsrife 15.
ÓisÀbını her yılda divÀna hem
Virürlerdi heb bì úuãÿr ve elem 16.
Úılmadın cihÀn ôulmeti nÿr-ıdı,
MemÀlik bu vechile maèmÿr-ıdı. 17.
Ki zìrÀ úamÿsını bilürdi şÀh
Ger ola bÀr reèÀyÀ vü rÀvule sipÀh 1.
Ne andan ne bundan biri olmazdı kem
Ki bulmışlardı úalemden èalem 02.
AóÀùa anları münşiéi pÀdişÀh
Úıldı ve bu-y-idi hen rÀstrÀh 03.
Daòì şol kişiye ki yoúsıl-ıdı
Raèiyet şehÀéü óaúÀ kulıdı 04.
Eger güci zerè itmege yitmiye
Meded úılınurdı ki tÀ gitmeye
324
05.
Aña tuòm-ile cift hem mezrièa
Virürler idi tÀ saèy ide mezrièa 06.
Bu resm-ile maèmÿr-ıdı memleket
Bu vech-ile mesrÿr-ıdı salùanat804 07.
Ve SulùÀn buyurdı ki òÀããa maldan şehrüñ dört úapusın ve bir úaç muèteber burcın
èimÀret 8.ideler ve bÀúi úalanlarını beglerden her bir bege èalÀ óadde úadar ve mükneti miúdÀrınca úısmet buyurdı. 9.Ve buyurdı ki ol bÀbda taècìl úılalar ve furãatı àanìmet bileler. Ve bu maènìde bir fermÀn mektÿb
10.
ùarafuñ melikleri ve begleri meşveret
SivÀs’a Emìr-i Meclis’e irsÀl buyurdı, tÀ ol daòı ol 11.
ve istiãvÀsı birle SivÀs-içün daòı muòkem Úuvve
nihad bÀrÿ bünyÀd kılalar. Ve bu taúrir ve úısmet mÿcibince, 12.ki úalan begler adına olmışdur, yapup düzdiler. İótiyÀù ve ictihad bÀlià taúdìm úılalar.
13.
Úonya ve SivÀs’da bÀrular inşÀsına aàÀz itdiler ve gìce
Salùanat óaøretinüñ aèyÀnı ve uluları 14.
gündüz her biri imkÀn olduúca ol
èimÀretüñ itmÀmında úıyÀm gösterdiler ve taèaããub ve óased-ile, bulmışlardı, ictihÀd-ı belià kıldılar. Ve aókÀmı kavÀèidü ièlÀé-i
15.
ki óÀli tevfìúden taórìø
16.
abdÀn ve teşeyyed-i burÿc
idüp aú mermer-ile envÀè teãÀvìr ve temÀåìl birle tezyin ve tevşió úıldılar. Ve ÀyÀt-ı 17.ÚuréÀn ve meşÀhir-i aóÀdiå-i nebevì ve emÀåil-i óikmet sözleri ve ŞÀhnÀme ebyÀtından yazıb mermer 1.
üzerinde úazıdılar. Ve ez eyyÀm ve rÿzigÀrda ferìzedÀnı ve devlet-i sulùÀnı birle anuñ
èimÀretinden 2.ferÀàat óÀãıl oldı. Ve baède ez itmÀm SulùÀn òiõmetine ièlÀm kıldılar. SulùÀn atlandı ve Òandaú 3.eùrÀfında ùavÀf buyurdı ve cümle bÀruları nazar-ı iètibÀr-ile muùÀlaèa úılup begendi. Ve mahmidet 4.ve sitÀyìş buyurdı ki kendünüñ elúab-ı hümÀyÿnı úapular ve burÿc üzerinde altun-ıla mesùÿr 5.olduàı gibi anlarÿñ adın daòı yapdukları burÿc üzerinde mestÿr úılalar. TÀ çoú sinìn 6.ve aèmÀru ve edvÀrını şumÀr geçüp anlaruñ mesÀèi-i meşkÿrelerinden cihÀnda nÀm ve nişÀn úala. Bu 7.mevhibet menzileti-içün, ki salùanat óaøretinüñ elùÀfından buldılar, yayan oldılar ve yükünüp 8.baş urdılar. Ve SulùÀn-ı selÀùìnüñ binÀsını çarò-i berrìne irüşdürdiler. EbyÀt805:
804 805
B. 164b/11. // T. 104a/11. Bu beyit yok. B. 165a/15. “Beyt” // T. 104b/4. / P. 184a/8. Bu kelime yok.
325
09.
Didilerki iy òüsrev rÀsitìn
ÒüdÀvend dìhìm ve taòtı ve nekìn 10.
CióÀn virmiş ol èahdü ve peymÀnuña
Kemer baàlamuş çerò fermÀnuña 11.
Fütÿóat tabàuñdan oş her zemÀn
Ôafer yaàmurın yaàdurur ÀsumÀn 12.
Şehinşahlıúda sen ol payidÀr
Ki derd ü cihÀndan úala yÀdigÀr 13.
Ve ger ne ãular kim kemer baàladı
Eşigine şÀhuñ yüceldi adı 14.
SerÀyına döndi yine pÀdişÀh
Ùÿtıban sürrunı nişÀùıyla rÀh 15.
İrişdi nüzÿl eyledi taòtına
Úılup şükr-i òaú devlet ve baòtına 16.
Buyurdı bezendi yine bezmgÀh
Olup kÿh ve şÀdì veèam miål-i gÀh 17.
Úurıb bezmiñe miålü òürrem behişt
Ki toòm-ı sürÿr-ile dì kÀr-ı keşt 1.
Ulu meclis òÿb ve gevher nigÀr
Maãadarda taòt-ı cihÀn-ı şehriyÀr 02.
Şunuñ gibi bezendi ol bezmigÀh
CihÀn pür sitÀre oldı, mihr u mÀh 03.
İçinde encüm sÀàır pehlevi
Meh encümen cÀm Keyòusrevì 04.
ŞehenşÀh mÀnend-i raòşende mihr
Úılup tÀze úulları-çün mÀ çehir
326
05.
Gül òürremì açdı eùrÀfdan
äordı gülini mey-i ãÀfdan 06.
Dil pehlÿ anlardı pürtÀb ve cÿş
Felekden melek dirdi nÿş nÿş 07.
Òoş avÀzdan mest olurdı òıred
Baàışlardı cÀn sÀúı-i sırr u úad 08.
Çün aåÀr-ı èuúÀr şehriyÀruñ nÀmudÀrları dimÀàında iôhÀre irişdi ve SulùÀnı rÿzigÀrı
ferrinden 9.mihr şerm-sÀr olup başına dìbÀ-yı úar örtündi ve meclis sipihr berin cÀm yemüni birle ùoldı
10.
ve serÀ perde èilliyyìn reşk-i nigÀr òÀne-i806 oldı, begler ve serverlerüñ başları
bÀde-i nÀbend 11.tÀb bulup saròïş oldılar. Ve dìde-i óurefÀ salùanat devletinüñ bedòÀhları baòtı gibi uyòuya
12.
müşerref oldı.
meyl itdi. SulùÀnuñ cÀme òÀnesinden her beg teşrìfÀtını ve nefìs òilèatler birle 13.
El öpdüklerinden ãoñra dükeli dÀmen güşÀn SulùÀn òiõmetinden kendülerüñ
evùÀnına revÀn oldılar. 14.
Õikr-i Vürÿd-ı Muóyiéd-dìn el-Cevzì ez-Òaøret-i ÒilÀfet be-RisÀlet-i Nezd-i SulùÀn ve İstincÀd-ı èAãÀkir ve Mendÿb-şoden-i BahÀéaéd-dìn Úutluca be-İúÀmet-i Án807 15.
Çün SulùÀnuñ òÀùır-ı eşrefine Úonya bÀrusı èimÀretinden ferÀàat müyesser oldı,
memÀliküñ bÀúì meãÀliói
16.
merÀèÀti ciheti-çün mübÀrek èinÀnın Úayãariyye ùÀrafına maèùÿf
úıldı. Çün anda irişdi MalÀtıyya’nüñ 17.begleri ve serverlerinden úaããÀd irişüp òaber virdiler ki òilÀfet óaøreti òiõmetinden Muhyiéd-dìn İbn
1.
él-Cevzì risÀlete gelür diyü. SulùÀn
buyurdı ki mihmÀndÀrlar ol cenÀbuñ rusili úudÿmine lÀyıú nüzÿl 2.tertìb ideler ve maórÿsa-i SivÀs’a degin istiúbÀl úılalar. Ve bir fermÀn daòı SivÀs nevvÀbına isùÀr olundı 3.ki muúaddemi taèôìminde ve maverd-i teclìlinde mübÀliàa lÀzım bileler. Emr-i aèlÀ mÿcebince geregi gibi iòtirÀm 4.idüp taèôìminde taúãìr itmediler ve salùanat dergÀhı òiõmetine degin murÀfaúatından mufÀreúat itmediler. 5.Çün Lala kÀruvÀn sarÀyına vuãÿl úıldı, salùanat dergÀóına ièlÀm itdiler.
806
B. 165b/7. “Çìn” // T. 104b/23. // P. 184b/10. B. 166a/5-6. // T. 105a/3-4. satırlarda yer alan bu başlığın yeri A ve P metinlerinde boş görünmektedir. / T. 105a/4. satırda başlıktaki “Be-iúÀmet-i Án” kelimeleri yok. 807
327
SulùÀn bir Àyin ve erkÀn-ile, ki 6.geçmiş pÀdişÀhlaruñ revÀnları ol revnaúuñ àayretinden òacil olalardı. Beyt808: 07.
İstiúbÀl itdi neúúÀre onıla efàÀn nÀy
äanayduñ ki dünyÀya degşurdi cÀy 08.
SaèÀdet rikÀbında olupdı revÀn
Ki reşki iletürdi aña ÀsümÀn 09.
Ùutdı sözine anuñ baòt gÿş
Olup pìşkÀr cenÀbı sürÿş 10.
ZamÀn saòra-i óükm fermÀnı anÿñ
Zemìn òaste-i lÀèli yikrÀnı anuñ 11.
Ol istiúbÀlüñ èaôametinden ve ol iclÀlüñ dehşetinden İbnüél-Cevzì geçmiş pÀdişÀhlar
õikr
12.
ve óikÀyetini òÀtırı ãaóìfesinden mahv olup nisyÀn cerìdesine düşdi ve eyitdi ki
13.
“-
HÀõÀ mulku lÀ ana mulk ve huva sulùÀn illÀ ana sulùÀn òalaúa man ãalãÀliéã-ãavlati ve óamÀéili óamiyyeti 14.ve nüfiåe fìhi rÿóiél-erìóati ve dirìl defèiél-beliyyeti min el-beriyyeti ve cebeleés-sükÿn809 el-memleketü ve rÀóatüér-raèiyyetü-
15.
muèÀnaúa idüp görüşdüklerinden ve
Emìreél müéminìn selÀmın iblÀà úılduàından ãonra SulùÀn anuñ ile
16.
mukÀleme úılup òayli
mulÀùifÀt ve muóÀdiåÀt úıldı. EbyÀt810: 17.
Úavì811 dil-nüvÀzi ki aña itdi şÀh
Ki Cevzì irişdürdi cevzÀye rÀh 1.
Rusÿl òilÀfeti bu kirÀmdan
Özin ãaydı şÀhÀn-ı İslÀm’dan 02.
Olup hem-èinÀn şeh812-i kÀmurÀn
Şehiyle sarÀya irdiler ol zamÀn
808
P. 185a/6. Bu kelime yok. T. 105a/21. “li-yekÿne” 810 B. 166b/10. Bu kelime yok. / T. 105a/23. “Beyt:” 811 P. 185a/17. “úodı” 809
328
03.
Ve her sÀèat telaùùuú gösterib nüvÀzìş iderdi ve bì óad ikrÀm ve iótirÀm úılurdı. Çün
4.
şehir úapusına irişdiler, fermÀnde ifÀúa ikrÀm ve vidÀè idüp veåÀúına gitdi. İrtesi 5.çün şìr-i
murà-i zÀr miynÀyı taúdìr -veéş-şemse veél-úamera veén-nücÿmü musaòòaratün bi-emrihi inãafından òusrev 6.seyÀrgÀn temegìnì çekdiler ve SulùÀn lÀciverd serìr bu sebìr-i óenk BÀdi-i Mesìr’e süvÀr oldı 7.ve yine cihÀngìrlik úılıcın urmaàa başladı. MÀlik u riúÀbuñ bÀrigÀhını RıêvÀn ravøası 8.gibi bezemişlerdi. SulùÀn-ı aèôam celÀlet tÀcını èaôamet farúı üzerinde úoyup 9.
cihÀnbÀnlıú serìrine SüleymÀn gibi taòtında oturdı, serverleri ve umerÀ-éi kibÀr yemni ve
yesÀrında
10.
ãaf baàladılar. Rasÿli istisèÀ buyurdı. İmÀm Muhyeéd-dìn müşteri gibi diyÀnet
ùaylasÀnını
11.
başına örtüp èiffet ve óurmet durÀèasını öñine ãalıb òilèatler ve gevher-nigÀr
ùoúalu ve altun
12.
baàlu yidek úatırlar edevÀt ve ÀlÀt-ı müzehheb be-müzehheb birle salùanat
bÀrigÀhına geldi. Çün ki
13.
SulùÀnuñ bÀrigÀhı eşigine úadem úodı, begler ve ulular istiúbÀl
itdiler. CelÀle-14.-éd-dìn Úayãer PervÀne ve TercümÀn oàlı Ôahìreéd-dìn Manãÿr Rasÿlüñ saàından ve ãolından
15.
ièzÀz ùarìúiyle elin ùutup ùaòt öñine iledüp kürsì üzerine naãb itdiler.
DÀrüél-òilÀfuñ boàca-16.-dÀrları getürdükleri òilèatler boàcalarını ãofa kenÀrında dize úodılar. Ve altun àallÿ murÀããaè
17.
berküstivÀnlu úatırı ãofa üzerine çekdiler. SulùÀnuñ ferrÀşları ãofa 1.
kemerindeki perdeyi aşaàa
bıraúdılar. SulùÀn taòtından inüp taèôim-içün òilÀfet
yideginüñ ayaàın öpdi ve òilÀfet òilèatini 2.geydi ve èimÀmesini başı üzerine úodı. Muóyiéddìn, SulùÀn’uñ elin ùutup girü taòt üzerine 3.geçürdi. FerrÀşlar girü perdeyi yuòaru götürdiler. Begler ve serverler altun ve cevÀhir ùolu 4.niåÀr ùabaúları getürüp SulùÀn üzerine saçu saçdılar, SulùÀn gicede kevkeb-i dürri ve laèl-i 5.bedaòşÀn gibi raòşÀn taòt üzerinde oturup çün iltifÀù olundı, bisÀt-ı sümÀù döşendi. 6.SümÀù yinüp götürüldükden ãoñra Muóyeéd-dìn, SulùÀn’dan òalvet ùaleb itdi. Fiél-óÀl èaraãa-éi 7.bÀrigÀhı òalÀyıúundan òÀlì úıldılar. Muhyeéd-dìn aàız açup Óaú -teèÀlÀ-’ya óamd u åenÀ itdi ve MuãùafÀ’ya 8.ãalavÀt virdüginden ãoñra An-NÀãır li-dìniéllÀhi imÀmet óaøretine duèÀ itdi ve salùanat bÀrigÀhına 9.
maómidet ve åenÀ úıldı ve eyitdi ki “Emìreél-müéminìn Òusrev-i İslÀm irişdürür ve dÀyim
ôamìr-i
10.
münìrini bu cÀnibüñ iltifÀtına nigrÀne úılur ve buyurur ki çün Tatar çerìsi
Muóammed HvaruzmşÀh’ile 812
11.
ãavaşup ayrıldıúlarından ãoñra mÀl ve òazÀne ve at ve ùon-ile
T. 105b/2. “şÀh”
329
müstaôhir oldılar. CÀsuslar böyle òaber 12.getürdiler ki anlar bu óudÿd úaãdında dururlar. Eger iki biñ atlu baèÿd-ı müsÀfet sebebiyle, ki ziyÀde
13.
olmaya, hemÀn bir ad ola. Rum
memÀlikinden bunda gele, muteøammin-i meãÀliói mülk ve milet ve dìn ve devlet
14.
ola. Ve
úalan İslÀm pÀdişÀhlarına daòı bu bÀbda mektÿb irsÀl olundı. Ve anlar bu úaøiyye telÀfìsi-içün 15.
gelüp óÀøır oldılar.” didi. SulùÀn “Semèan ve ùÀèatan tìzde tertìb idüp gönderelüm.” didi.
16.
Rasÿl sözi úÀbÿl oldıàına şÀdumÀn olup ibtihÀcı izdiyÀd buldı ve maómÿd miretlu
17.
SulùÀnuñ elùÀfına meóÀsidu firÀvÀn úıldı ve òoş göñil ile menziline vardı. Ve SulùÀn
1.
óalvet sarÀyına girdi, bir sÀèat rÀóat olup girü bÀrigÀóa çıúdı ve ulu
begleri oúutdı 2.ve eyitdi ki “Bizüm iètiúÀdumuz Emìreél-müéminìn’üñ kifÀyeti ve kemÀli óiãÀfeti ve dirÀyetine bundan 3.ziyÀdey-idi ki bir çeriyle ki sìl gibi aèdÀ813 müvÀdì òışmına èazm itmişlerdür ve tÀze devlet ve baòt-ı 4.cüvÀn birle deryÀyı ateşini gibi iøùirÀb ve iltihÀba gelmişlerdür, anlaruñ-ıla müdÀrÀ ve mülÀùıfet ve muvÀsÀ 5.ve mucÀmeletden àayri nesney-ile ilerü varılmaz. äavÀb şöyle görinür, her ìúlìmden bir Rasÿl 6.kÀfì. Daòı ki feãÀt ve kifÀyet ve şehÀmet ve kiyÀset birle meşhÿr diyÀr u maèrÿf emãÀr ola. 7.Ve yemn-i naúibetü ve ãarÀmet-i èazìmet birle meõkÿr ve kemÀl-i òÿrde dÀnì ve büzrek menşì birle ãıóóat ve maraø ve cevher 8.
ve èaraø arasında ittifÀú ve iftirÀú ôÀhir itmiş ola. FirÀvÀn tuófe ve hidÀyÀ birle ol diyÀruñ
metÀèı 9.ve úumÀşından alup ve mecmÿè bir muèayyen mevøıède müctemiè olalar. Ve ittifÀú be vifÀú birle 10.selÀmet-i nefs ve taóarrì-i maãlaóat ve devlet ve din ve ibúÀ-yı baãÀret óadìúai yaúın yöninden Emìr-el müéminìn
11.
rasÿli muãÀóabetinde òan òiõmetine revÀn olalar. Ve
pÀdişÀhlar úablinden, ki kendü zÀtlarıyle
12.
istiúbÀle müteveccih olmadılar, òan òiõmetine
vuãÿl ve muåÿl úılduúları vaútin maúbÿl èöõürler dileyeler
13.
ki benüm pÀdişÀhum ve
maòdÿmum fikr itdi ki eger kendü õÀtıyla òiõmete müteveccih olursa
14.
inúılÀb ve tezelzel ve
iøùırÀb anuñ memÀlikinde ôÀhir ola diyü ve envÀè dildÀrlıú birle 15.ùÀèatdÀrlıú iôhÀr ideler. Çün bu vech-ile èöõürler temhìd olına ki hemÀn ki úabÿle maúrÿn olup 16.maúãÿd-u maóãıl ola. Ve şöyle ki muúteøÀ-yı maãlaóat ola. RÀyı ve tedbìrlerini biribiriyle düz idüp
17.
muãÀlaóat ve
müsÀlemete muókem binÀ ve pÀyidÀr úÀèide ve üstüvÀr bünyÀd úoyalar ve vech-i iósÀn-ile óasem mÀde-i fesÀd 813
1.
úılalar. Ve ol óÀletüñ mizÀcı ãıóóati óıfôını rièÀyet ideler.” didi.
T. 106a/10. “...iødÀd”
330
Cümle begler ve ulular ve serverler 2.şehriyÀrı Melik ErÀy’uñ rÀyına Àferìn oúudılar. Andan SulùÀn buyurdı ki “Eger çerì göndermezden
3.
öñdin bu muúaddimÀtı Emìreél-
müéminìn’üñ mesÀmiè-i şerìfesine irişdürürsüz. èAcz u øaèfa óÀmle 4.ideler ve ãanalar ki çerì göndermege taúãìr itdük. Çün iki biñ atlu istediler, biş biñ òançer-5.-güzÀr nÀmdÀrı Rÿm diyÀrında ve Türk bahÀdurları ve alplarından, ki her bir erüñ bişer 6.òiõmetkÀrı ola, virib óükm itmek gerekdür ki bir yıllık yaraà ve àılle ve zÀdü verÀlar ve beglerden 7.bir úaçını óüsn-i ùÀlèat ve iètidÀl-i úÀmet ve şecÀèat ve åervet ve kifÀyet ve dirÀyet ve yaraú 8.ve ÀlÀt ve èÀdet birle ÀrÀste ve mevãÿf ve mustaøhar olalar. Ol çerìyle bile viribimek gerek ve her 9.bölügi814 ısmarlamaú gerek ki menzilet815 ve mertebesi miúdÀrınca rièÀyet ideler. TÀ anları daòı anuñ ihtimÀmında vÀcib
10.
bu bìkÀrda nÀmÿs şerÀyiùini rièÀyet idüp ol yÀd illerde ittifÀú ve yoldÀşılıàı
11.
bileler.” didi. Ve bu resme taúdìm úıldılar ve serhenklerden elli nefer Türkden ve
Deylemì ve Úazvinìler’den
12.
sancaú òiõmetinde mülÀzım buyurdı. Ve muvÀcebden àayri on
biñ aúce daòı yol nafaúası buyurdı.
13.
virdi. Şöyle ki varmaúda gelmekde
Ve elli òÀã midÀk aùlas-ı şÀhÀne berkestüvÀnlarla bile
14.
dÀşòÀrlıú ve zaómet görmeyeler. Mecmÿè SulùÀnuñ
èuluvv-i himmeti ve kemÀl-i kifÀyet ve vufÿr-ı dirÀyetine åenÀlar 15.úıldılar. Ve fiél-óÀl vilÀyet ve memleketlere nÀmeler ve mektÿblar bu mühim-içün ve çerìlere taórìø-içün ki
16.
MalÀùiyya
ùarafına sürèat-ile varup Meliküél-ümerÀ BahÀéaéd-dìn Úutluca ihtimÀmında DÀrüés-selÀm ùarafına 17.varmaàa yazılup nÀfid oldı. İrtesi SulùÀn seyrÀne binüp Rasÿli ùalep úıldı. Ve óikÀyeti şöyle ki
1.
muúarrer
olmış-ıdı, Rasÿl’e dindi ve inãirÀfa icÀzet virdi. Çün Muóyeéd-dìn kendü menziline vardı 2.òÀã òazÀnedÀrları elli nefer óÿb ãuretlü Rÿmì úullar ve on baş igdiş at ve biş baş eşkün 3.úatír muraããaè ùavú ve ser-efsÀr ve ayrÀ ve oyın ve elli biñ SulùÀnì aúçe ve yüz ùÀúa dürlü meşìn 4.ve nefìs nevÀèiden kemòÀlar ve otuz òilèat ve yigirmi biñ aúçe daòı ilçi-y-ile gelen muèteberlere iletdiler. 5.Çün revÀn olup gönüldiler, cümle çerì èiddete ve esbÀb-ı maórÿsa-i Malaùıyya’ya varmışlardı ve sancaú-ı hümÀyÿna
6.
muntaôır olmışlardı. SulùÀn, sancaàı Ôahìreéd-dìn
tercümÀn ve bölük başları ve yideklerü ve candÀrlar 7.ve silÀódÀrlarla viribidi. Ve BahÀéaéd-
814 815
B. 168b/6. // T. 106b/6. “...birine” P. 187a/9. “nüzület”
331
dìn Úutluca Beg daòı sefer yaraàın ve esbÀbın geregi gibi 8.düzüp görüp óÀøır olup çün Ôahìreéd-dìn irişdi ve sancaúı ve fermÀnı virdi, Úutluca Beg 9.saà úol, ãol úol ve úarÀvul ve çiàdÀvul serverler ve elli başlarını muèayyen ve müretteb úıldı, MalÀùiyya’dan
10.
göçdi. Çün
eùrÀfı ve diyÀruñ melikleri Óarbit816 ve Amed ve MÀrdìn ve Muãul’dan ol èaôamet
11.
esbÀbı
müşÀhede úılurlardı, sulùÀnuñ èaôameti817 ve salùanatı ana818 maèlÿm ve muóaúúaú olurdu819. Ve envÀè
12.
BahÀéaéd-dìn
kirÀmÀt birle øıyÀfÀt idüp pìşkeşler çeküp òiõmÀt taúdìm úılurlardı. Emìr 13.
daòì ol diyÀruñ mülÿk ve ekÀbirinüñ ikrÀm ve iótirÀmlarında mübÀlaàa
úılurdı. Ve her şehr ve birle maóôÿô
14.
maúÀma, ki irişürdi, ol mülÿk ve ekÀbìrine SulùÀn teşrìf ve inèÀm
15.
ve behre-mend úılurdı. Çün Maórÿse-i Muãul’a irişdi, Melik Bedreéd-dìn
Muãul Meliki Melik BahÀéaéd-dìn 16.üç gün egleyüp geregi gibi aàırladı. Şunÿn gibi òiõmet ve ièrÀz úıldı ki vaãfa gelmeye.
17.
Dördünci gün BahÀéaéd-dìn Melik Bedreéd-dìn’i kendü
bÀrigÀhına iletdi ve bir ceşn ve bezm arÀste
1.
úıldı ki Melik Bedreéd-dìn anuñ èuluvv-i
himmetine óayrÀn oldı. Ve SulùÀn’a Àferìn firÀvÀn úıldı ve eyitdi 2.ki SulùÀnuñ kemÀl-i óakÀk ve irtifÀè zerevi muèÀlìdine bunuñ gibi gerdÀn úullardan 3.istidlÀl itmek olur diyü dilini åenÀ ve duèÀya revÀn úıldı. Beyt820: 04.
Zehì ki èaúl gibìdür nigÿ kÀrì821
Ùapuña lÀyıúmış manãıb cihÀndÀrı 05.
Ezelde diriliben zìre saúf himmetüñe
Úoşdı tÀ úıla èunãÿr-ı cihÀr dìvÀrı 06.
Ve Melik Muôafereéd-dìn’e bir nÀme yazdı ki Rÿm’dan bir aàır çeri SulùÀn
òiõmetinden imÀmet èatebesine 7.gelür. Eger anlara anda tevaúúuf olursa dìvÀn-ı azìze egerçi tefÀvüt olmaya ammÀ firÀvÀn òarc ve iòrÀcÀt 8.olur. Aãliha ve evlÀ oldur ki anlara tizrek kendü maúÀmlarına daèvet822 úılmaàa icÀzet vireler diyü. Melik 9.Muôaffereéd-dìn nüzul ve pìşkeşler
816
T. 106b/22. “Óartapert” T. 106b/23. Bu kelime yok. 818 B. 169a/10. // P. 187b/14. “anlara” 819 P. 187b/11. “oldı” 820 B. 169b/2. // T. 107b/8. Bu kelime yok. 821 T. 107a/8. “Zehì ey èaúl gibidür elim nìk ü kÀrì” 822 B. 169b/8. // T. 107a/12. “èavdet” 817
332
müheyyÀ úıldı ve kendüzi istiúbÀle müteveccih oldı.
10.
Çün irişüp çerìyi o namus ve tertìb-ile
gördi, àÀyet begendi ve Melik Bedreéd-dìn’üñ rÀyını ãavÀb
11.
görüp ièlÀm-ı óÀl ve maãlaóat-
içün varaúuéù-ùayr üzerine bir muòtaãar nÀme yazup güvercin úanadına
12.
èazìz òiõmetine uçurdı. DìvÀndan cevÀb irişdi ki mihmandÀrlar anda
baàlayup dìvÀn-ı 13.
varınca Melik
Muôaffereéd-dìn Rÿm çerìsini anda egleyüp envÀèu iãtinÀè ve leùÀyif-i ikrÀm ve iótirÀm 14.
birle anları rièÀyet ide ùursun diyü. Melik MuôÀffereéd-dìn daòı semÀóat-ı Óaydarì ve 15.
seóÀvet-i ÒÀtemì
birle anlaruñ ièzÀzında mübÀlaàa úılup envÀè øiyÀfet-ile, ki anuñ zÀtına
èÀdet ve ùabìèat olmışdı
16.
ve ol sebeble èÀlem içinde engüşt-nümÀ-y-idi, taúãìr itmedi. Ve bir
úaç günden ãoñra òilÀfet óiõmetinden 17.ulu beglerden bir beg ãudÿru ve ekÀbirle Muôaffereéd1.
dìn òiõmetine geldi. Ve Muôaffereéd-dìn’ile BahÀeéd-dìn
úatına geldi ve Emìr el
müéminìn’üñ selÀmı ve peàÀmını iblÀà úıldılar. Emìr el-müéminìn añıldıàı vaútin Emìr BahÀ2.
éeddìn baş yire úodı ve nÀme öpüp başı üzerinde úodı. Ve muùÀlaèa úıldı “NÀmede
yazılmışdı 3.ki bu günden öñdin çav ve òaber oldıydı ki Moàol çerìsi çün MuóÀmmed ÒÿruzmşÀh’uñ 4.işin bitürdi, bu eùrÀfa èazìmet itse gerekdür, diyü. Biz daòı iótiyÀù-içün SulùÀndan çerì
5.
ùaleb úılmışduú. Şimdiki óÀlde istimÀè olur ki anlar bu ùarafa gelmek 6.
fikrinden döndiler. Biz daòı ol
mühimm-içün gelen begler ve melikleri destÿr virüp
maúÀmlarına gönderdük.” BahÀéaéd-dìn Úutluca 7.Beg daòı çerìyi alıb selÀmetlià-ile mürÀcaèat úılsun diyü elli bin òalìfeti altun ve yüz baş deve 8.ve yüz baş at, elli baş eyerlü ve uyanlu úatır ve on biñ baş úoyun ve üç yüz aàlÀ ve evãat 9.ve ednÀ òilèatler ve iki yüz baş deve yüki maékülÀt ve óalÀvÀt mihmÀndÀrlar getürdiler. Emìr
10.
BahÀéaéd-dìn Emìr el-müéminìn’üñ inèÀm ve iósÀnı ve
ãadÀúatine duèÀ ve åenÀ úıldı ve alnını yir üzerine 11.úodı. Ve Emìr el müéminìn’üñ úaããÀd ve mihmÀndarlarına SulùÀn òilèatlerin virdi ve at ve úatır buyurdı.
12.
òÀlì oldı, ne ki getürmişlerdi cümlesin müşÀhede ve muùÀlaèa
13.
Çün serÀperde-i aàyÀrdan úılup gördi ve kendünüñ
müşerrefeti óÀôır idüp beglerüñ her birinüñ rütbet ve miúdÀrınca
14.
altÿndan ve attan ve
úatırdan ve devÀdan ve òilèatler ve úoyundan beglere úısmet itdi ve mufaããal úaleme 15.
getürüp her birinüñ çadırına iletdiler. Andan ãoñra buyurdı ki irte cümle çerì berk-i vaèide
16.
tamÀm alet-ile atlanalar ve envÀè şehÀmet ve nìze-bÀzlıú ve tìr-endÀzlık idüp óalúalar ve
úaplar ve her 17.hüner ki sipÀhìlerüñ olur her kimse ki bilür, ôÀhir úılalar.
333
İrtesi çerìler arÀste olup
1.
atlandılar, begler òilèatler geydüler, çün ki BaàdÀd ve
Erbil mevÀkibi ôÀhir oldı. Òilèat giyen begler 2.atdan inüp yönlerin DÀrués-selÀm’a idüp baş yire úodılar. SulùÀnuñ çavuşları Emìreél-müéminìn 3.An-NÀãır li-dìniéllÀh -raêıyaéllÀhü anhüduèÀsına ve şÀh-ı cihÀn èAlÀéaéd-dìn-i KeyúubÀd -anÀraéllÀhü burhÀnahü- 4.åenÀsına başlayup avÀz-ile çaàrışdılar. Çün BaàdÀd çerìsi ve Melik Muôaffereéd-dìn -raómetuéllÀh- ol 5.tevÀøuèı müşÀhede úıldular ve SulùÀn çerìsinüñ çoúlıàın ve çÀpük-süvÀrlıàın ve süñü oyunın 6.ve oú atduúların ve silaóşïrluú ve óalúa úapduúların ve tamÀm yaraúların gördiler, 7.eyitdiler ki “Bir SulùÀn ki anuñ bölük çerìsinüñ bunuñ gibi vaúÀr u èaôameti ola, çün 8.ol kendü nefsiyle bir memlekete úaãd ide, anuñ cÀn şikÀr ãadmetinden hiç Àferìde 9.òalÀã bula mı?” didiler. Emìr BahÀéaéd-dìn o çerìye buyurmışdı ki biri birine Àferìn itdiler
10.
ve vidÀè idüp esnelmiş-idi ve
Rÿm cÀnibine mürÀcaèat úıldılar. Úaravulı èÀdeti üzerine girü
11.
ve serverlerüñ cÀnibi taèôìminden envÀè mudÀrÀt-ile mürÀèÀt
12.
begler ve melikler bu begler
úıldılar. Begler ve ulular ve
kÀffe-i èasÀkir ve sÀyir óavÀşì, óaşem ve óadem şÀdumÀn menzilinden menzile
13.
òoş göñül
birle maórÿsa-i Malaùiyya’ya geldiler. Emìr BahÀéaéd-dìn çün kendü evine geldi,
14.
begler ki sefer u bìkÀrda kendüye
mülÀzım ve muãÀóib olmışlardı uşlu ôiyÀfet itdi. 15.Ve her birine nevè-ile nüvÀziş ve iósÀn ve inèÀm buyurdı. Ve dükeline maúÀmlarına varmaàa icÀzet 16.virdi. Ve SulùÀn beglerinüñ birine salùanat sancaúını teslìm idüp kendü nÀyibini kendüzi èözr diledi. Ve bir aydan ãoñra salùanat
17.
bile úoşup SulùÀn òiõmetine gönderdi ve 1.
dergÀhına geldi ve şeref-i destbÿsa
irişüp aóvÀli ve mÀcerÀyı ve begler ve meliklerüñ 2.aàırlıkların ol diyÀruñ òalúı bunlaruñ sÀz u silÀó ve Erbil pÀdişÀhı Melik Muôafereéd-dìn’üñ 3.aàırlıú ve úonuúluúlarını SulùÀn’a taúrìr itdi. SulùÀn’a bu meèÀlì begenilüp maóall-i iómÀdda vÀúiè oldı. 4.Ve Rasÿller nefÀyis-i òalè ve kerÀyim-i nüvÀziş bir melike revÀn úıldı. Ve anlaruñ taúarrubÀtını 5.kendü rıøÀsına maúrÿn úıldı. ve Emìr BahÀéaéd-dìn’i envÀè mükerremete maòãÿã úıldı.
334
6.
Õikr-i Giriften-i SulùÀn-ı UmerÀ-i KibÀr rÀ der-DevletòÀne-i Úayãariyya ve SiyÀset Fermÿden823 07.
Çün bir müddet salùanatı eyyÀmı devlet nevbeti üzerine óükmi nefÀd buldı ve SulùÀn
èAlÀéaéd-dìn’üñ 8.-anaraéllÀhu burhÀnehu- èuluvv-i şÀnı üzerine geçdi ve óabs ve zindÀn günleri zaómetlerini èìş ve işrete, 9.mecÀlis-i zevúleri şerìf óÀùırınuñ levóinden maóv itdi. Ve bedgÿvÀr şerbetlerinden, ki ol belÀ
10.
ve zaómet evúÀtında ki rÿzigÀruñ cevrì devri sÀúìsi
elinden tecerruè itmişdi, 11.ifÀúat buldı. Ve nÀz taòtında ve ièzÀz derecesinde pÀyidÀr oldı. Devletinüñ ulu begleri
12.
Seyfeéd-dìn Çaşnigìr Ayibe Beg ve Zeyneéd-dìn BeşÀre
Emìr-i Àòur ve MübÀrizeéd-dìn BehrÀmşÀh Emìr-i
13.
meclis ve BahÀéeéd-dìn Úutluca úıdmet 14.
òiõmet ve kemÀl-i åerve ve keåret-i etbÀè ve istiøhÀr-ı úarÀbÀt olup inbisÀù ùarìúin ùutdılar. Ve òïn ve meclis ve seyrÀnda
ve eşyÀè óükmi birle maàrÿr
15.
SulùÀn’a bì úıyÀs taóakkümler
itmege başladılar ve ayaúlarını kendü óaddi dÀyiresinden 16.ve merbutları824 miúdÀrından ùaşra tecÀvüz itdiler. Şöyle ki SulùÀnuñ maùbaóında her gün òÀã
17.
ve èÀm şöylÀn ve rÀbıtlar-içün 1.
otuz baş úoyun mürettebe oldı. Emìr Seyfeéd-dìn Ayibe Beg maùbÀòınuñ
rÀti seksen
baş úoyun oldı ve naúø ibrÀm ve basù ve úabø ve refè ve òafìø zamÀnını begli kendü 2.óükmine almışdı. Çün SulùÀn òiõmetinden kendü ve menziline varurdı, SulùÀn sarayı 3.eùrÀfında deyÀr görinmez olurdı. Cümle begler ve erkÀn-ı devlet anı kendülere server ve zaèìm 4.ve muúaãıd ve muùÀè bilürlerdi. Ve muèÀôımÀt-ı umÿrda anuñ emr ü nehyine rücÿè iderlerdi. Ve SulùÀnuñ 5.
óicÀbetinde anuñ işÀretine muòÀlefet itmek mümkin degüldi. Ve SulùÀnuñ pÀdişÀhlıú serìrine
cilvesi itdügi 6.ibtidÀsından -ilÀ yevmiél-mevèÿd- bu ùarìú-ile maèìşet iderdi. Ve bu sìreti verziş úılurdı. Ol úabilden
7.
SulùÀnuñ mübÀrek úalbinde àayret aóúÀdı ve óamiyyet kìneleri
müterÀkim olurdı. Çün furãata mecÀl 8.bulmazdı, anlaruñ-ıla müdÀrÀ ve muvÀsÀt úılurdı. Ama evúÀt-ı òalvetinde söylenüp andan kelimÀt-ı zehr-
9.
-endÿd ôÀhir olurdı. Ve ol kÀfir-i
nièmetler, ki SulùÀn òalvetinüñ muúarrebleriydiler, SulùÀnuñ cümle
10.
esrÀrını ol beglere
823
A ve P metinlerinde boş bulunan bu satırda, B ve T metinlerinde T. 108a/8. ve B. 171a/8. satırlarda bu başlık yer almaktadır. 824 T. 108a/16. “mertebeleri”
335
yitirürlerdi. Anlar daòı tevÀøuè ùarìúın iôhÀr iderlerdi, ama òalvetde SulùÀnuñ
11.
úaãdına
meşveret úılurlardı. Ve ôÀhir óÀli rièÀyet iderlerdi ve úurt gibi biri birinüñ dilikü-
12.
-
cikliginden òÀyif ve muóteriz olurlardı. Meger bir gice825 pÀyÀnında826 biri biriyle úÀrÀr idüşdiler ki
13.
buúaàÿ uralar
SulùÀn’ı Emìr Seyfeéd-dìn evine úonuúluúa daèvet úılalar ve dutup ayaàına 14.
ve Keyferìdun’ı, ki ÚoyluóiãÀr’daydı, varup getüreler ve salùanat taòtına
geçüreler. 15.Ve dükeli işleri ve óükÿmÀtı kendü ellerine alalar. Meger bir oàlan ki ol meclìsde anlara hem-rÀz-imiş 16.àÀyet saròoşlıàından ol meclisden ùaşra çıúar. Mest, lÀ yaèúıl ÓoúúÀbaz oàlı Seyfeéd-dìn’üñ 17.evine varur ve beglerüñ endìşe ve SulùÀn’a úaãd itdüklerini Seyfeéd-dìn Beg’e taúrìr itdi. Seyfeéd-dìn
1.
Beg hem ol gice SulùÀn óaôretine vardı ve óÀlì ièlÀm
itdi, tÀ eger irte SulùÀn’ı daèvet 2.idecek olurlarsa icÀbet itmeye. Çün irtesi Çaşnigìr SulùÀn’ı úonuúlıàa daèvet itdi, 3.taèÀllül idüp varmadı. Andan ãoñra iótirÀs-ı tamÀm birle anlaruñ-ıla rÿzigÀr geçürürdi. Ve mülhim 4.òiredden naãìóat istimÀè iderdi. Ve ÀsütÀr àayundan bu àammuñ keşfine ve bu ôulmetüñ zevÀline iètiôÀr 5.iderdi. Çün ol óÀlet aùÀlete irişüp uzandı ve anlaruñ tecÀsür ve inbisÀùı daòı mütemÀdì 6.ve ziyÀde oldı, bir vaútin ki SulùÀn AnùÀliyya úışlaúında-y-ıdı ÓoúÀbaz oàlı ve Emìr KemÀnÿs, 7.ki SulùÀn òiõmetinde maóremiyyet ve esrÀrda maóall-i aèlÀ bulmışlardı, SulùÀn şikÀyet ùarìúiyle bu óikÀyeti 8.anlara didi. CevÀb virdiler ki “Eger pÀdişÀhuñ rÀyı anlaruñ úalèına maãrÿf ve ãÀdıú-ise vücÿd 9.Àyinesinden anlaruñ teni jengine cilÀ virmekden ÀsÀnraú tedbìr olmaya.” didiler. “Ve ammÀ ol cihetden 10.
ki MübÀrizeéd-dìn Ertoúış Beg yigirmi yıldur ki AnùÀliyya’nuñ sübaşısı ve óÀkimidür ve
sadÀúat
11.
aókÀmı ve ilbaşı ve muvÀfaúat aralarında ibrÀm ve aókÀm bulmışdur, bu maènì bu
yirde müyesser olmaya. Eger 12.pÀdişÀh buyurursa Úayãariyya’da bu endìşeyi yirine yitüre. Ve bu àamdan mübÀrek sìnesi ãÀfì ola.” 13.SulùÀnuñ mübÀrek mizÀcına bu rÀy muvÀfıú geldi. Çün bahÀr irişüp AnùÀliyya’dan rıólet vaúti ol beglerüñ vücÿdları nişÀnì hedem-içün anda ol Úazvinì’ye perdedÀr ve òÀã úapuçılar bÀşı-y-idi,
14.
oldı, SulùÀn Úayãariyya’ya èazm itdi ve
15.
bu muúaddime buyurdı, ki Şemseéd-dìn
16.
elli çomaú urdılar. Ol bahÀne-y-ile ki
úapuçılar òiõmet ve mülÀzimetden eksük olurlar, niçün baña 17.inanmazsın diyü ve buyurdı ki
825 826
B. 171b/16. // T. 108b/5. “...mestlik” T. 108b/5. “bÀbında”
336
1.
Çün bu úÀèide
“Baèdeél-yevm dergÀhdan nevbetler ve úapucılar eksük olmasunlar.”
müstemir ve muùùarid oldı, SulùÀn tedbìre mecÀl buldı. Ve KemnÀnÿs ve Seyfeéd-dìn ÓoúúabÀz 2.oàlı ve MübÀrizeéd-dìn èİsÀ Candar-ile tedbìr ve meşveret itdi ki fülan gün begler çün 3.hemìşekì èÀdet üzerine devlet òÀnda bezm ve şerÀb meclisine óÀøır olalar, KemnÀnÿs ve MübÀrizeéd-dìn 4.kendü óavÀşìleriyle silÀó geyüp òafiye-y-ile SulùÀn’uñ baàçesi bÀrÿsında ùavÀf ideler. 5.Ve òÀã úullar silÀó-ile resm mÀlÿf üzerine sarÀy ãofasında yataú úÀnÿnì mÿcebince mülÀzım olalar. 6.Ve perdedÀrlar ve úapuçılar begler sarÀya girdiklerinden ãoñra sarÀy úapusın berk baàlayup 7.hiç kimse girmege úomayÀlar. Andan ãoñra Emìr MübÀrizeéddìn èİsÀ CandÀr ve úardÀşları bezm-08.-òÀne úapusına gelüp èìde ve esbÀba merdÀne birle óÀøır ùuralar. Beglerden kim ki esriyib 9.odasına gitmege èazm ide ùutalar bir ev içinde baàlayup bıraúalar. Çün mecmÿè ùutılup 10.ãaydu úaydına giriftÀr olalar, salùanat òiõmetine ièlÀm ideler. TÀ her hüküm ki SulùÀn anlara ide
11.
yitüreler. Çün ol vaède güni irişdi, begler sünnet-i
mesnÿn üzerine ikindü vaútinde pÀdişÀh
12.
bÀrigÀhına müteveccih oldılar. SulùÀn buyurdı ki
devletòÀnda bezm Àraste úıldılar. KemnÀnÿs
13.
bir úaç nefer kendü úullarına, ki anlaruñ
iòlÀãına iètimÀdı var-ıdı, silÀó geyürdi 14.ve SulùÀnuñ baàçesi bÀrÿsında devrÀn iderdi. Ve çün begler dükeli içerü girdiler ve her biri 15.yirlü yirinde oturdılar ve muùribler sÀz-ı semÀéa ÀàÀz itdiler ve sÀúìler aúdÀóı dÀyir úılup aàır ùolular 16.içilmege başlandı, SulùÀn Seyfeéd-dìn Ayibe bir ùolu içdi ve Emìr MübÀrizeéd-dìn èİsÀ úardeşleriyle úapuçılar sarÀy úapusını yapup berkitdiler. Çün serverlerüñ
17.
úapuda óÀøır olup ùurdı. Ve 1.
başları ùolu içmekden
aàırlandı, Seyfeéd-dìn Ayibe’yi Çaşnigir SulùÀn òiõmetinden ùaşra çıúdı 2.ve evine èazm itdi. MübÀrizeéd-dìn èİsÀ Beg ve úardÀşları öñine geldiler ve eyitdiler “Óüküm şöyledür ki 3.Beg bu eve gire!” CevÀb virdi ki “Yañlış ola.” Eyitdiler “Girecek! Ve ãavÀbdur.” Fiél-óÀl börküni yire 4.urdı ve eyitdi “Baña ol gün ki SulùÀn baàçe seyr iderdi. Buyurdı ki úarı aàaçların 5.kesib yirlerine yigit aàaçlar dikmek gerek. Maèlÿm oldı kim ol bunuñ gibi èadÿ idiserdür. 6.Eger ben ol gün bu úaøiyyenüñ tedÀrikin itseydim, bu gün èÀciz olup esÀr úaydında òÀkisÀr 7.olmazdum. Ama tedbìr müfìdi olmaz ve óÀdiåe vuúÿèından ãoñra endìşe mÿceb şifÀ-yı èillet olmaz.
337
8.
ÚaøÀya riøÀ virdüm. Dil taúdìr-i RabbbÀnìye tedbìr-i insÀnì fÀyide úılmaz. Ve úaøÀya hiç
óÀlet-ile defè-i imkÀn olmaz.”827. 9.
Dil cÀn-ile òÀnumÀndan itdüm nevmìd
Òursendem, elüme üşde gitdüm nevmìd. 10.
Andan ãoñra Zeyneéd-dìn BeşÀre Emìr-i èÁòur ùaşra çıúdı. Anı dÀòì ùutup bir eve
úoydılar. Úalan
11.
begler bu óÀletden fÀrià ve gÀfil, SulùÀn òiõmetinde èìş ve èişrete
meşàÿldiler. Andan ãoñra
12.
BahÀéaéd-dìn Úutluca daòı çıúup eve gitmek istedi. Anı daòı
ùutdılar mecmÿèından ãoñra Emìr-i
13.
Meclis ùaşra çıúdı anı daòı mülzem idüp ùutdılar. Çün
14.
oàlı Seyfeéd-dìn Beg SulùÀn òiõmetine girdi ve eyitdi ki
begler ùutsÀú oldılar, Óoúúabaz
“PÀdişÀh’a SulùÀnlıú ferruò ve neceste 15.ve mübÀrek olsun.” Andan ãoñra SulùÀn Emìr DÀd’uñ úulları ol beglerüñ úullarını, ki 16.ùaşra sufada oturmışlardı, ùutdılar ve zindÀna iletdiler. Andan ãoñra SulùÀnuñ sarÀyı úapusın
17.
açdılar ve SulùÀnuñ nüvvÀb ve emìnleri ol beglerüñ evlerine
vardılar ve anlaruñ esbÀb-ı mecellÀtını
1.
yazup úaleme getürdiler. Ve dükelinüñ evlerin
mühürleyüp müvekkeller úodılar ve òaãımlarınuñ ve müteèalliúlarınüñ 2.ve úullarınuñ evlerini urıb ùÀrÀc itdiler. SulùÀn àÀyet ve baèøından ki Çaşnigir úablinden göñlinde 3.vardı, dilerdi ki tìzrek Emìr Seyfeddìn Ayìbe’yi öldüre. Úayãariyye sübÀşısı Mecdeéd-dìn İsmÀèil anuñ 4.
úatına gönderdi ve eyitdi ki “KüstÀòlıú mÿcebi ve inbisÀù ve taóakkümÀt sebebi, ki
gösterürdüñ, 5.ne-y-idi?” didi. CevÀb virdi ki “Ben àurbet vaútinde seni ve úardÀşuñ eynüm ve çeginüm üzerine 6.götürüp besleyüp dururam. Ve atañuñ muùahherÀtını Rÿm ilinden DÀruél İslÀm’a getürdüm 7.ve beglerüñ ve vezirlerüñ rÀyine òilÀf idüp vÀrıb seni òabsden çıúarup getürdüm
8.
ve taòta geçürdüm. Ve atañ nökerlerinden ve úullarından benden eski ve
muúÀdemraú kimesne yoúdur. Ve taóakküm 9.ve inbisÀù úılurdum-ise bu vesÀyil ve vesÀyiù-ile úılurdum. Ve zindÀn güninde olan èahd ü mìåÀúa 10.iètimÀd-ı küllì úılup inanmışdum. HemÀnÀ ki pÀdişÀha benüm gibi bir müşfiú ve ãÀdıú úul óÀãıl
827
11.
olısar degüldür. Çün bir iş düşip
B. 173a/15. // 109a/23. “...Beyt:”
338
dermÀnde olasın, ol vaútin benüm úadr u 12.úıymetümi bilesin. Ama pişmÀnlıú fÀyide itmeye.” didi. Beyt828: 13.
Efsÿs ki ez óÀl-i minnet nìst òaber
Án ki şÿdet òaber ki efsÿs hÿrì 14.
Çün bu refìú kelimÀtı SulùÀnuñ mesÀmièine irişdürdiler, göñlinüñ àılôatı ve úasÀveti
ziyÀde oldı, 15.deróÀl celÀdlara buyurdı, anı bir burca iletdiler ve başını teninden ayırdılar. Ve Zeyneéd-dìn BeşÀre
16.
bir eve úoydılar ve úapusını urdılar; açlıúdan anda helÀk oldı. Ve
MübÀrizeéd-dìn BehrÀmşÀh Emìr-i Meclis’i
17.
òÀdum Rÿzbe ile Zementu úalèasına
gönderdiler. Ve BahÀéaéd-dìn Úutluca’yı palan úatırlarına bindürüp Ùoúat’a gönderdiler. Çün işlerin bitürdiler SulùÀn ol begleri, ki ol
1.
giryÀn ve nÀlÀn
2.
işüñ829 iúdÀmın
göstermişlerdi, oúıdı KemnÀnÿs ve MubÀrizeéd-dìn CÀndÀr èÌsÀ Beg ve úardaşları 3.SulùÀn úatına girdiler ve òiõmet yirin öpdiler. Cümlesini üns meclisinde enìs úıldı ve ol gìce 4.begler begligi KemnÀnÿs’a virdi. Ve irte olınca èìş èìşrete meşàÿl idi. İrtesi Beyt: 05.
Çü gerdende bu óavô-ı nìlüferì
Siòr úıldı rÀy-i semen perverì 06.
Üzìn çeşme-yi nìlgÿndan èinÀn
Úılup çıúdı òÿrşìd-i zerrìn sinÀn 07.
SulùÀn830 maèhÿd òilÀfınca ùabl nefìr ve ãanç ve çetr ve èalem birle meydÀna èazm
itdi. Ve tehniyet temÀm birle 8.Meşhed yazısında seyrÀn úıldı. Andan ãoñra èinÀn-i mübÀrekini meydÀna dönderdi ve öyle vaútine 9.degin meydÀnda Àt segirtdürüp ùop ve çevgÀn oynatdı831. Ol óÀletüñ eånÀsında baúup gördi
10.
ki KemÀleéd-dìn-i KÀmiyÀr ve Ôahìreéd-dìn-i Manãÿr ve
Şemseéd-dìn-i ÒorÀsÀnì, ki orta begler- 11.-den-idiler, SulùÀn òiõmetinde iòlÀã úuşaàın úuşanıb munùaôır-ı fermÀn olmışlar. SulùÀn anlara 12.meróamet naôarıyla baúdı. Çün meydÀndan dönüp salùanat sarÀyına nüzÿl itdi, KemÀleéd-dìn-i 13.KÀmiyÀr’ı oúıdı ve nüvÀziş úıldı ve òÀã ve teşrìf
828
B. 174a/3. Bu kelime yok. B. 174a/10. // 109b/23. “...itmÀmına” 830 T. 110a/5. Bu kelime yok. 831 B. 174b/1. “oynadı” 829
339
ve òilèat ve bìñ filori ve beş baş büyük
14.
úatırları ve beşi eyerlü uyanlu at ve beş nefer úul
virdi. Ve SìvÀs nüvÀóìsinden áars ilini, ki
15.
ol zamÀnda yüz biñ aúça óÀãılı ve elli nefer
òiõmetkÀrları var-ıdı, aña tìmÀr virüp meróamet buyurdı.
16.
KÀmiyÀr’uñ saèÀdeti kevÀkebì sipihr-i iúbÀle teãÀèud úıldı
Ol günden berü KemÀleéd-dìn-i
17.
ve ŞÀm risÀletine mendÿb oldı. 1.
SulùÀn CelÀleéd-dìn
Ve ol risÀletde firÀvÀn emvÀl úazandı ve SulùÀn èAlÀéaéd-dìn’i
ÒvÀrezmişÀh-ıla muóÀrebe úılmaàa ol taórìø itdi, óikÀyeti mevøièinde söylene. 2.
Çün SulùÀn meydÀndan eyvÀna èazm itdi, ÓoúúabÀzoàlı salùanat óaøreti óiõmetine
girü èarø itdi, 3.ki depelenen ve ölen beglerüñ müteèalliúleri ve úulları ve òiõmetkÀrları çoúdurur endìşe olur ki 4.nÀgÀh bir fitne becereler diyü. SulùÀn buyurdı ki cümlesini siyÀset ideler, tÀ fitne mÀddesi 5.be-küllì müncesim ola ve mÀl ve esbÀblarını salùanat òazÀnesine naúl ideler. SulùÀn riøÀ ve imøÀ-y-içün yüzü- 6.-gin virdi ki çün gice ola cümlesinüñ vücÿdın maèdÿm ideler. Çün bu òaber KimnÀnÿs tecÀvüz itdi 7.semèine irişdi, àÀyet eylüginden ve şefúatinden bir nefer úul ve rekibdÀr-ile atlandı ve SulùÀn 8.dergÀhı òiõmetine geldi ve destÿr istedi. Çün icÀzet oldı, içerü girdi ve baş 9.yire úoyup eytdi “ŞÀh-ı èÀlemüñ hezÀrÀn sÀl-i èömri kÀmurÀnlıúda bÀúì olsun, bu gün çün bu
10.
kemìne úuluñ salùanat sarÀyından veåÀúÿma
vardum. Úadìm ve yeñi nöker832 bilemce yürürler-idi.
11.
Ol cümleden şimdi hemÀn bir úul ve
bir rikÀbdÀr úaldı ve úalanı hep ùaàıldılar, gitdiler.” SulùÀn
12.
buyurdı “Sebep nedür?” CevÀb
virdi ki meger nÀyib Seyfeéd-dìn’e icÀzet olmış ki helÀk
13.
olan beglerüñ úulların ve
nökerlerin helÀk ideler diyü. Çün úuluñuñ833 òalúı ve nökerleri daòı bu
14.
maènìyi işitdiler,
15.
òÀùırları melÿl olup eyitdiler ki “Eger ìrte berì gün senden daòı bir günÀh mÿceb-i siyÀset ola, bize daòı bu òiùÀb olısardur. Ol yegdür ki vÀúıèa ki
ãÀdır olursa, ki
16.
óulÿlinden öñdin
kendü óÀlümüz tedÀrükine úiyÀm gösterürüz ve kendü başumuz úayàusın 17.yiyevüz.” didiler. SulùÀn buyurdı ki girçek eydürler diyü, amÀn destmÀlin virdi ki ol
1.
óükm bÀùıl ola ve
yüzügi yine sileler, pes eyle itdiler. Ve beglerüñ muèteber óıãımlarını úalèalara iledeler ve úulları- 2.-nuñ mÀl ve esbÀblarını, çün almış olalar, destÿr vireler ki varup rızıúların ùaleb
832 833
T. 110a/22. “nevÀkir” T. 110a/23. “úaravuluñ”
340
ideler, gideler. 3.Ve kiçi úullarını, ki ùaşt834 òÀneye lÀyıú olalar, CelÀleéd-dìn-i ÚaraùÀyì’ye teslìm itdiler. Ve úalan úullarını oralar-04.-da babalara ismarlayalar tÀ tertìb ideler. Andan ãoñra cümle memÀlik-i maórÿsaya fermÀn ve mekÀtib yazılup 5.gönderildi ki nÀyipler anlaruñ esbÀbı ve emvÀli ve defÀyin ve òazÀyin ve emlÀki iòtiyÀùında cehd-i belìà 6.taúdìm úılalar. NevvÀb anuñ taóãìlinde tamÀm ictihÀd gösterdiler ve emvÀli icmÀl-ile úaããÀd ãoóbetinde òazÀne-yi 7.èÀmire òiõmetine gönderdiler ve defÀtir ü muóÀsebe-yi metrÿkÀt evrÀúın dìvÀn òiõmetine èarø itdiler. 08.
Çün SulùÀn beglerüñ úatli úablinden ferÀàat buldı ve òazìneleri ve ãanduúlar nuúÿd
ve cevÀhirle 9.ùoldı ve pÀdişÀhlıú ve nefÀd ü óükm taótinde istiúlÀl birle mütemekkin oldı ve bilÀd ü úalÀè fetóine, ki
10.
memÀliki óudÿdına muttaãıl-ıdı, şürÿè buyurdı. Cümle kendü
mevøièinde mufaããal ve muèayyen õikr olına. 11.
Õikr-i Fetó-i Úalèa-i KÀòta der-EyyÀm-ı Devlet-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -
AnÀraéllÀhü BurhÀnehÿ-835 12.
CÀsÿs ve münhìler aòbÀrı eùrÀf-ı salùanat òiõmetine maóall-i èarøa yitürdiler ki Ámed
MÀrdìn pÀdişÀhı
13.
Melik Mesèÿd farù-ı cehÀlet ve àÀyet àabÀvetden başını çenber-i iùÀèatden
munóarif úılmışdur ve salùanat
14.
óaøretinüñ òiõmetin ve havÀdÀrlıàı cÀddesinden tenkib
gösterip Melik KÀmil’e mütevessil olup sikke
15.
ve òuùbe-yi anuñ adına döndermişdür deyü.
Bu maènìden SulùÀn àÀyet àaøaba geldi ve úaúıdı
16.
ve buyurdı ki “Rÿm memÀliki eknÀfi ve
eùrÀfınuñ çeri başları cümle esbÀb bìkÀr ü edevÀt kÀr-i zÀr
17.
birle maórÿsa-yı Malaùıya’ya
teveccüh úılalar ve ne óükme ki meémÿr ve maókÿm olurlarsa yirine getüreler.” Az zamÀnda
1.
Esedeéd-dìn-i AyÀz Beg ki cümle ulu beglerden ve úuvvet ve
åervet ve oàullar ve tìr-endÀz nöker ve úullarıyla 2.istiôhÀr-ı tamÀm bulmış-ıdı. Ve Emìr MübÀrizeéd-dìn-i CÀvelì ÇÀşnigìr ki vüfÿr-i mÀl ve keåret-i etbÀè 3.ve ricÀl birle meşhÿr-ıdı çerìler-ile dÀrüér-rifÀèa Malaùıya’ya irişdiler ve óÀli ŞehriyÀr-i eyyÀmi dergÀhına ièlÀm 4.
itdiler. MiåÀli óaøreti ol cümleti üzerine nefÀd buldı ki Emìr MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì Beg
834
B. 175a/14. “...ideler” T. 110b/13. ve B. 175b/7-8. satırlarda yer alan bu başlık A ve P metinlerinde okunamaz haldedir. Bulunduğu satır boş görünmektedir. 835
341
çerinüñ 5.bir bölügi-y-ile KÀòti’ye, ki Ámed memÀlikindendürür, ol úalèayı fetó ide. Ve Emìr Esedeéd-dìn 6.AyÀs Beg bir bölük çeri-y-ile Çemişgezek úalèasına èazm ide ve anı daòı ol fetó eyleye. Emìr MübÀrizeéd-dìn-i 7.ÇÀvilì Beg çerileri ve muóÀãarÀt Àletleriyle KÀòti’ye vardı. KÀòti’nüñ úalèası àÀyet yüksek seng-08.-òÀrÀ üzerine yapılmışdur. AmmÀ úalèanuñ úapusı göñlek yaúası gibi aşaàa inmişdür. Úapuya úarşu 9.bir ulu maàribì mancınıú ve saà ùarafına bir ve ãola bir mancınıú naãb itdiler. Çün Ámed meliki ol óÀletden 10.ÀgÀh oldı, Melik Eşref’e istièÀnet nÀmına yazıb firÀvÀn hedÀyÀ ve tuófe birle revÀn úıldı ve feryÀd
11.
ve fiàÀn
idüp ilçi aàzından peyÀm gönderdi: Didi diyesin ki iy şeh-i tÀziyÀn836 Bizüm aããımuz oldı yekseri ziyÀn 12.
CihÀnda seni ister-idüm penÀh
Ki vaútinde baña úılduñ nigÀh 13.
Bu ammÀl-ile-y-di göñül üstüvÀr
Olup àÀfil Àòir cümle kÀr 14.
Çevirdim şehinşÀhdan yüzümi
Úılup òalúa rüsvÀy kend’üzümi 15.
Bu kez irdi fermÀn gerdÿn şükÿh
SipÀhì-yi şÀhinşehì miål-i kÿh 16.
Şunuñ gibi uruldı bünyÀdı kÀr
Ki alına çoú geçmedin rÿzigÀr 17.
Eger ùura bir hafta anda sipÀh
SerÀser cihÀn baña olur siyÀh 1.
CihÀnda baña yÀver ol úalèadur
Kilididür kişver ol úalèadur
836
P. 194a/11. “baéziyÀn”
342
02.
Ger olursañ baña feryÀd res
Bıyuràıl ki vaúti bu demdür ve pes 03.
Çün Melik Eşref Ámed mülkinüñ èaczü úuãÿrunı taãavvur ve istièÀnet-nÀmeyi
müùÀlaèa úıldı, buyurdı ki
4.
“Meliküél-umerÀyı veél-EkrÀd èİzzeéd-dìn ibnüél-Bedr úabÀyil-i
EkrÀd ve AèrÀb’dan on biñ atlu-y-ıla KÀòta ùarafına 5.müteveccih olalar ve Rÿm çerilerini KÀòta úalèası üzerinden gidüreler.” Çün KÀòta’ya yaúìn 6.vardılar, MübÀrizeéd-dìn-i ÇÀvilì Beg’e òaber oldı ki ŞÀmìler muóÀribete ve müdÀfaèata bil baàlayup 7.geliyorurlar diyü. Çeri beglerinden bir cemÀèati mancınıúlar üzerine úodı ve kendüzi úalan begler ve sipÀ-08.-hìlerle müsteèad-ı úıtÀl ve müttÀhibbü cidÀl olup aşaàa ovaya aèdÀ muúÀbelesine vardı. İrtesi iki 9.
çeri biribirine úarşu vardılar ve ol óÀletde altı biñ atlu daòı Ámed mülkinden ŞÀmìlere
yardıma geldi837: 10.
äadÀsıyla tÀzìlerüñ miål-i ebr
Olurdı revÀn èaúl ü hÿş hezr 11.
Úarıldı iki leşker nÀmecÿy
Olup biri birine bihÿde gûy 12.
Biri dìr çeri ger ola ãad hezÀr
Benüm bigi bulınmaya on süvÀr 13.
Eger şìr peydÀ ola yÀ pelenk
Ne deñlü bizüm-ile úılı bile cenk 14.
Úılavuz süñü-y-ile çün biz sitìz
Felekden úıla naèş ü pervìn girìz 15.
Eger uravuz ùaàa gürz-i girÀn
ÚaøÀ irişe başına nÀgehÀn
837
B. 176b/9. “...Beyt:”
343
16.
Çün bu lÀf u güzÀf ve ãalaf, ki anlara mÿceb-i telef-idi, MübÀrizeéd-dìn-i ÇÀvilì Beg
semèine irişdi 17.gülüp beglere ve serverlere baúdı ve teşmìl mÿcebince buyurdı ki, ebyÀt838: 1.
Çün olmış ola kişi èömrine sır
ÚanÀra görinicek pes olur dilìr 02.
Güneş yaúınında nedürür perin
Melek-ile ne gÿşiş úıla Ehrimen 03.
Buyurdı ki gìce sipÀhìler mecmÿè sÀz u seleblerin geyip óÀøır ve Àgah olalar. Ve
irtesi irceñizden 4.savaşa müteveccih olalar. Beyt839: èAdÿvv-i dìn baña her şeb olurdı cÿş Úılurlar-ıdı işlerinde òurÿş 05.
Şeb-tìre òÀlì ki olurdı nìm
Geyürdi çeri åevb ü ümìd-i bìm 06.
Çün itdi güneşden èiyÀn tìà-i kÿh
CihÀn oldı tìà-i sipihden sütÿh 07.
Emìr MübÀrizeéd-dìn anlaruñ óÀline baúıb gördi ve esbÀb-ı vaède ve şevketlerini
iètibÀr göziyle 8.fÀtióden òÀtime degin müùÀlaèa úıldı çerinüñ nÀmdÀrlarına eytdi ki salùanatuñ devleti 9.güli ãabÀ-i nuãret birle açılısardur ve bu muóÀrebe ve ãavaşdan sulùÀnuñ çerilerine firÀvÀn 10.esbÀb ve úazanç óÀãıl olısardur840. Eger irişe bìşe-yi şìre Gÿr Úılavuz yÀàıla èazm-i gÿr 11.
Ve beglerüñ baèøına buyurdı ki siz çeriñüz-ile úalèa yolını saúlañ didi ve kendüzi
12.
silÀó-ı cenk geyüp nÀm ü neng-içün biş úardaşları-y-ıla ve aàır çeri-y-ile yürüdi ve ŞÀmìlere
úarşu gelüp
13.
alplar ve bahÀdurlar-ıla åebÀt gösterib ùurdı ve ŞÀm leşkerinüñ óamlesine
838
T. 111b/4. “...Beyt:” T. 111b//6. Bu kelime yok. 840 B. 177a/11. // T. 111b/12. “...Beyt:” 839
344
muntaôır oldı
14.
tÀ imzÀc841 vefú üzre celÀl èilÀcı taúdìm úıla ve sulùÀnuñ èasÀkirü manãÿrası
abdÀr úılınçlarını
15.
úınından çıúarıb yılan gibi süñülerini düşmen gögsi berÀberine ùutup ve
aàır çomaúlarını ãarÀmet ve åehÀmet 16.döşleri üzerine úoyup neúúÀralar çalındı ve nefìr uruldı Emìr MübÀrizeéd-dìn ãaflar ve alaylar
17.
düzetdi ŞÀmìler ùarafından çaàrışmaú vefìr ü sipÀh
mÀha irişürdi ve ãavaş ve feròÀş erenlerinüñ
1.
àavàasından sipihre ãudÀè vÀúiè olurdı
evvel kerre ŞÀmìler úarcaşdılar. Emìr MübÀrizeéd-dìn-i ÇÀvilì 2.ve úardaşları ve FerdaòlÀ oàlanları ki yaúında Leşkerì ilinden SulùÀn úatına gelüp 3.terbiyet ve naôar-ı meróamet bulmışlardı ol ãadmeye iltifÀt itmeyüp åebÀt gösterdiler ve ŞÀmìler girü 4.döndiler üç kerre bunuñ gibi óamle idişdiler. Beyt842: 05.
Yine dönderip yüz biri birine
Göñül ùutdılar cenk tedbìrine 06.
Òurÿş eyledi kÿs ve her pehlüvÀn
Alıb ellerine èamÿd-ı girÀn 07.
Yaàar-ıdı tirkeşlere tìà ü gürz
Uşadıb biri birinüñ yÀl ü bürz 08.
HavÀ üze min ùolu gird-ile merd
İrişmişdi òÿrşìde cÿş-ı neberd 09.
Göñülden çıúup cümle sÿd u ziyÀn
Úamÿ kişi şimşìre virmiş zebÀn 10.
Süñüler göñüllerde dirdi saòn
Ki úalmazdı dillerde rÀz-i gühen 11.
Ol işlerle sürò-idi hep rÿy-i tìà
LebÀleb-idi òÿndan úamÿ cÿy-ı tìà 12.
Göñüller içinde ãunulmış emel
Ki peykÀne virmiş niyÀbet ecel 841 842
B. 177a/16. // T. 111b/16. “tÀ óali mizÀc” P. 195b/4. “EbyÀt:”
345
13.
Şunuñ gibi ŞÀmìleri süñdiler
Ki çadırları üstine dökdiler 14.
Niçe adlu begleri ùutdılar
Niçelerden ol günde oyun ütdiler 15.
Uluya şümÀr u girÀn yoà-ıdı
Úarancılar ol óadde kim çoà-ıdı 16.
CefÀcef tìr ü tirnek kemÀn
HemÀn òaãma baàlardı rÀh u amÀn 17.
Düşübdi úamÿ òaymeler ser nigÿn
Üzülmiş ùanÀb ve uşanmış sütÿn 1.
Ol eånÀda èİzzeéd-dìn bin Bedrì, ki AèrÀb ve EkrÀd ve sÀyir èasÀkirüñ
serveriydi, ùutsÀú 2.itdiler. Çün úalÀn çeri óarb ve úıtÀli àÀyetde gördiler, hezìmet yolın ùutup úaçdılar. Ve vaòş u òÀşÀk 3.mÀnend-i pìl úoròusından serÀsìme óayrÀn olup her biri bir ùarafa yüz ùutdılar843. 04.
Gelürken úamÿ ted ü çevşÀn-ıdı
Çü raèd-ı bahÀrì òurÿşÀn-ıdı 05.
Gider vaúitde ebr deryÀ kenÀr
Siyeh-rÿ ve lerzende ve eşk-bÀr 06.
SulùÀn leşkeri çün kim düşmen òirmeninden tütün úopardılar ve anlaruñ aslaóa ve
esbÀb 7.ve yaraúlarını kendü yaraúlarına øamm itdiler ve dönüp çadırlarına mürÀcaèat úıldılar. ve èİzzeéd-dìn 8.el-Bedrì844 iótirÀm-ı tamÀm birle MübÀrizeéd-dìn’üñ serÀ perdesine iletdiler ve envÀè ikrÀm ve elùÀf-ile 9.nüvÀòat úıldılar. Andan ãoñra ısıcaúla úalèadın yaña segirdim idüp girü845 tÀze cenge başladılar.
10.
Çün úalèa ehlinüñ daòı ümìdi úalmadı òasta ciger olup
cihÀndan ümìõlerin kesdiler 11.ve sögüt gibi ditremege başladılar ve pìl gibi heybetlü mancınıú
843
T. 112a/15. “...Beyt:” B. 178a/11. // T. 112/18. “...bin el-Bedrì” 845 P. 196a/9. Bu kelime yok. 844
346
zaòmından cigerleri kebÀb 12.oldı. NÀçÀr u nÀ-kÀm savaşı úoyup “El-amÀn!” diyü fiàÀn itmege başladılar. Çün aòşÀm olup 13.ùÀú-ı pìrÿze renk ùamında òayl ü siyÀh jenk ôÀhir oldı, úalèanuñ dilìrlerinden
14.
bir úaç atlu aşaàa indiler. ÙalÀya òalkı anlara úarşu segirtdiler. Çün anlaruñ
yaúınına irişdiler,
15.
anlar çaàrışdılar ki “Biz úalèadan amÀn ùalebine pehlüvÀn úatına
varuruz.” diyü. ÙalÀya Begi anları bir
16.
bölük atlu-y-ıla Meliküél-emr úatına gönderdi. Çün
begler begi anlar geldügin işitdi, çerìnüñ
17.
anlara içerü girmege icÀzet virdi.
1.
begler ve serverlerini óÀøır itdürdi andan ãoñra
Çün içerü girüp oturdılar, Emìr MübÀrizeéd-dìn
anlara telaùùuf úılup nüvÀziş itdi 2.ve muóÀãarat ve mükÀbedet zaómet ve meşaúúatinden ãordı. Beyt846: 03.
SerÀser öñinde öpeyin zemìn
Dile geldiler çoú úılup Àferìn 04.
Ki pìrÿz olsun cihÀn-ı şehriyÀr
Bu pìrÿze gün ùÀúda kÀmukÀr 05.
Kim ola saña miåil ve hem-tÀ bu gün
Eger ola úanı hüveydÀ bugün 06.
KemÀn ideridüñ ki hengÀm cenk
Eger ola hep gerd úalèa belenk 07.
Úatılıúda bu seng pür pìç ü tÀb
Ne canúÀl úoya dürüst ve ne tÀb 08.
Ve lì çün ire heybet pehlüvÀn
Òalellü ola bÀrÿ-yı ÀsumÀn 09.
Úalb cehd ü kÿşiş ne deñlü ki vÀr
BeşşÀr yamduú meskeninden ne èÀr 10.
Çün oldı bize baàlu rÀh-ı ümìd
Şeh eşigi olsun penÀh-ı ümmìd
846
B. 178b/6. // P. 196b/2. // T. 112b/4. Bu kelime yok.
347
11.
Òurÿşiyle ol şìr ü peyker sipÀh
Ki kÿşişde her biridi ebr-i siyÀh 12.
Bular úılmamışlardı bu resme èazm
Ki artuú úılalardı efkÀr u rezm 13.
Ve lì çÀre-i kÀr luùf-ı òudÀ
Daòı òalú u fermÀn fermÀn revÀ 14.
Ùapuñ hem her ümmìdedür reh-nümÀ
Ne iderseñ it ümidi behr òudÀ 15.
Emìr MübÀrizeéd-dìn anlara istimÀlet buyurdı ve miònet jengini anlaruñ emniyyeti
Àyinesinden
16.
silüp maóabbet ve telaùùuf maãúalıyla muãayúal itdi. ve perverdigÀr ki -veés-
semÀée benìnÀhÀ-847 úavlini dest-i
17.
úudreti birle bülend úıldı. Ve SulùÀn-ı cihÀn BistÀn
devletine and içdi ki “Ben ki ÇÀvilì’yem
1.
ve sulùÀnuñ çerìleri ve bÀúì begleri mÀdÀm
ki úalèa ehli ùÀèat ve inúiyÀd yolın ùutup úalèayı 2.sulùÀn úullarına teslìm ideler, anlara azdan çoúdan zaómet irişmeye. Canlarına ve mÀllarına ziyÀn olmaya. 3.Ve salùanat óaøretinden her arzu ve murÀdları ki ola, iltimÀs idevüz. Ve hìç kimseñüzi 4.inèÀm ve iósÀn ve teşrìf ve tìmÀrdan maórÿm úomayavuz. Ve her kimi ki göçüp gitmege 5.hevesi ola, ehl ü èiyÀl ve mÀl ve esbÀbı birle nìreye giderse mÀniè olmayavuz. SulùÀnuñ 6.àaraøı hemÀn úalèa dururlar.” 848 Çün aèyÀn-ı úalèa bu maèÀniyi Emìr MübÀrizeéd-dìn óaøretinden istimÀè 7.itdiler, òoş göñülile úalèaya gitdiler, ehl ü èayallerin ve ùavarların úalèadan indürüp úalèayı boşaltdılar. 8.İrtesi ùañlacak çün seyyÀreler rÀyeti úalèayı úalèadan gerdÿn gibi kürdÀn olup ôÀhir oldı, Óaú 9.-
ãubóÀnehÿ ve teèÀlÀ-’nun ferr ü nuãreti birle Meliküél-Emr ve begler ve serverler sipÀh u şÀh’uñ sancaúlarını 10.èaôamet ve şekvet birle tamÀm KÀòta úalèasına çıúarup efrÀòte úıldılar. Óaú -subóÀnehÿ
11.
ve teèÀlÀ-’ya óamd -celle celÀlühü- ve Rasÿl óaøretine ãalavÀt
vìrdüklerinden ãoñra ol849 pÀdişÀh
12.
óaøretine duèÀ iúÀmete irişdürdiler. Andan ãoñra òïn-ı
òüsrevÀnì ve bezm-i kÀmurÀnì 13.döşendi ve baòt-ı pìrÿz-ile gìceyi ol úalèada rÿza irişdürdiler.
847
P. 196b/16. İtalik kelimeler yok. P. 197a/6. “didiler” 849 T. 113a/5. “...úalèada” 848
348
Andan salùanat óaøretine
14.
bir nÀme yazdılar ki óÀdiåe ãÿret üzerine müştemil ŞÀmìler
muóÀrebesi ve inhizÀmından ve èİzzeéd-dìn
15.
bin Bedrì ve úalan beglerinden ve úalèa fetó
olduàından ve ehline istimÀlat ve tìmÀrdan úaleme getürdiler. 16.Ve èİzzeéd-dìn bin Bedrì yüz nefer sipÀhì-y-ile sulùÀn óaøretine850 irsÀl úıldılar. Beyt: 17.
Şehinşehi òod öñdin işitmiş-idi
äanasın ki işi kendü itmiş-idi 1.
Buyurdı ki tÀ tìz de ana bir
Ki irüvere semÀya úılmadın ãarìr 851 02.
Yekì tÀze fermÀn u kişveristÀn
Yazıla ki tÀ bileler serverÀn 03.
Ki maèlÿm oldı úılınan neberd
Göründi úamÿ gevher merd merd 04.
Úavì Àferìn dindi her birine
Bularuñ úovı rÀy u tedbìrine 05.
Ata anaya hep bende-i mihribÀn
PerestÀrı tÀc u nigìn şehÀn 06.
Bular şimdi mi úıldılar kÀr u zÀr
èAdÿya hemìşe itdiler kÀr u zÀr 07.
Ne geldi-y-ise küllì pesendìdedür
Úamÿ kÀr-ı merdÀn be-güzìdedür 08.
Bulara hezÀrÀn hezÀr Àferìn
ŞehinşÀhlardan ilÀ yevmi dìn 09.
Andan ãoñra úalèanuñ dizdÀrlıàını òÀã úullardan birisine, ki ôÀhir ü bÀùınì salùanat
10.
devleti èubÿdiyyetinüñ iòlÀãı birle müteóallì ve mütezeyyin-idi, tefvìø buyurdı. Ve
850 851
B. 179b/14. // T. 113a/8. “òiõmetine” T. 113a/9. Şiirin ilk beyti budur. Üstteki beyit bundan sonra gelmektedir.
349
Meliküél-ümerÀ anuñ nÀmesi 11.cevÀbı-y-içün mektÿb olınan fermÀnı getüren, ãoóbetinde aàır òilèatler beglere ve serverlere ve úalèa 12.ehlinüñ tìmÀrları taúrìrlerin ve meùÀlib ve muúÀãidın irsÀl úıldı ve buyurdı ki DÀrkerd ki ãavÀş yirleri var-ısa,
13.
úalèasına irişdikleri vaútin ùaà üzerine çıúalar ve ne yerde
14.
eger direksüz ùaà olursa daòı úoparup düz eyleyeler ki tÀ kimesne
15.
girmeyeler. Ve çeri iótiyÀù yirlerin tamÀm itdüklerinden ãoñra mürÀcaèat
altında busuya
úılalar. UmerÀ èalÀ-yı óaøret-i
16.
èulyÀ mÿcibince úalèanuñ cümle muóÀfaôatı esbÀbını ve
vilÀyet maãÀlióini düzedüp óÀøır idüp muôaffer
17.
ve mesrÿr òürremliú ve kÀmurÀnlıú birle
dergÀh-ı salùanat òiõmetine irişdiler. 1.
Õikr-i
Fetó-i Úalèa-i Çemişgezek der-EyyÀm-ı Devlet-i SulùÀn-ı Muèaôôam èAlÀéaéddìn KeyúubÀd AnÀraéllÀhu?BurhÀnehÿ-852
02.
Emìr Esedeéd-dìn AyÀs Beg, ki Malaùıya eùrÀfınuñ çeri begi idi, Emr-i ùÀè mÿcibince
èasÀkir-i 3.manãÿranuñ nÀm-dÀrlarından ve alplarından biş biñ atlu, beşer nökerlü bahÀdur iòtiyÀr itdi, 4.muóÀrebe ve muóÀãarat alÀtı birle Çimişgezek úalèasına revÀn oldı853. Beyt854: 05.
Ki anuñ-ıla dil imdi şÀd idi
Demürden ki Àña bìò855 u bünyÀd idi 06.
Yucalmış bir ùaş tÀ ÀsumÀn
K’irişmez aña kemend ü kemÀn 07.
Yaradılmış içinde bir ulu àÀr
Ki düşde anı görmemiş rÿzigÀr 08.
RevÀn ırmaà öñündedür miål-i Nìl
Ki anuñ úoròusından úaçar cÀn pìl 09.
äÿrın yaña bir şehr-i muókem binÀ
MuèallÀ burÿc u müşerref havÀ
852
B. 180a/7. “muèaôôam” ,“BurhÀnehu” kelimeleri yok. //T. 113b/2-3. ek olarak “KeyúubÀd” bulunmamaktadır. T. 113b/2-3. “oldılar” 854 B. 180a/10. Bu kelime yok. 855 T. 113b/6. “penç ü” 853
350
10.
SavÀdı òïş u gerdi òürrem bahÀr
Ùolu nièmet içinde miål-i enÀr 11.
AyÀs Beg çün ol úalèaya naôar itdi, begler ve serverlere eytdi ki “Bunuñ gibi bir
maúÀm, 12.ki ùavşancıl anuñ üzerine pervÀz itmege pervÀsı olmaya ve naúamcı dilüp bir ruòne itmege
13.
mecÀli olmaya, bunda ãavÀş itmek maãlaóat degüldür. Ve èadÿ vaèìd ve taòvìf ve
tehdìd itmek-ile bunı
14.
murÀd-ı kemendine çekmek gerek. Eger faøl-ı kird-i kÀr devlet-i
şehriyÀr birle çeri zaómet 15.ve meşaúúat çekmedin fetói müyesser olursa -fe hüveél-murÀd- ve eger açılması şeşdür. Taèaõõür ve taèassur
16.
düşerse Àòiruéd-devÀligi oúuyup ehline sözi
mancınıú ve ãapan dilinden sürmek gerek.” Dükeli 17.beglere ve sipÀhìlere úocalarına ve yigitlerine bu rÀy ãavÀb göründi. İcmÀè ve ittifÀú-ıla bir faãìó
1.
ve şìrìn zebÀn kişiyi iòtiyÀr itdiler ve eytdiler ki “DizdÀr úatına var
eyit ki işitmiş olasız 2.ki KÀòta úalèası nice fetó oldı ve ol úalèanuñ ehli muóÀãarat zaòmetin çekdükleri 3.kendülere úaldı. èÁúibet gördiler ki alınur, nÀçÀr olup virdiler. Ve Melik Eşref gönderdügi 4.ŞÀm çerisine ne bed-nÀmlıú óÀãıl oldı ãınup úırılup perÀkende oldılar. Yaúìndur ki 5.Melik Mesèÿd’uñ ùÀlièi menòÿs olmışdur ve856 èaúılsızlıàından sergerdÀn úalmışdur.”857 06.
Kişiden ki andan ala raòat ü taòt
Úaçıcı olur merdümi nìk ü bi-baòt 07.
Ger olmışsa saña òired reh-nümÀy
İdeyin şÀh eşigini süknÀ vü cÀy 08.
Gelüp òiõmet-i Òüsrevì pìşe úıl
Ne iş òÿb ise anı endìşe úıl 09.
Ki şehden bulasın besi Àrzÿ
Saña göstere baòt feròunde rÿ 10.
Eger bu sözi ãanasın miål-i bÀd
äoñında iken úılasın beni yÀd 856 857
B. 180b/12. // P. 198b/5. // T. 113b/21. “...ve kendü” B. 180b/13. // T. 113b/21. “...Beyt:”
351
11.
Ol gönderdükleri kişi úalèaya yaúìn vardı. Kişkinóìr oúı ve ùop ve finduú yaàmÿr
12.
gibi rìzÀn oldı. Úalèanın başına çeküp çaàırdı ki “Ben ilçiyem ve bir risÀlete ki sizüñ
13.
selÀmatlıàuñuz mÿcebi ola gelmişem. Eger mecÀl olursa saña yaúìn varam, edÀ idem. Ve
eger
14.
àÀyet sefihden úulaàuñuz àaflet panbuàıyla ùıúanmış ola ve eyüler naãìóatın úabÿl
itmeyesiz teéyìd-i
15.
Kird-i kÀr ve devlet-i şehriyÀr birle cezÀ vü sezÀ gözi göresiz.
Cemèiyyetüñüze tefrìú ôÀhir ola 16.ãoñra nedÀmet fÀyide itmeye.” didi. Çün bu söz dizdÀr semèine irişdi cevÀb virdi ki
17.
“Bu dilìr kişi ise eydüñ ki eger
èömrine ùoymamış ise dönüp gitsün ki bizüm seferümüz anlara gele.
1.
Oú saèìrinden
àayr-ile olacak degüldür.” diyü úÀãidu maèÀvedet idüp aóvÀli èÀrø itdi. ÁyÀs Beg 2.eytdi “Çün söz ve keleciyi úabÿl itmediler, bize ãavÀş itmek vÀcib oldı.” Buyurdı tÀ èirÀdeler düzüci 3.
üstÀd cenk Àhengi-y-çün èirÀdeler düzmege ÀàÀz ide ve bìkÀr esbÀb ve idÀvetini ve yaraú
4.
esbÀb çerìnüñ bahÀdurları ve dilÀverlerine tefrìúa buyurdı ve eytdi ki “Ìrte inşÀéallÀh nÀm u
5.
neng yöninden bu tend senge şöyle cenk ulaşduralum ki rÿz ü rustaòìr ôÀhir olsun.” İrtesi
6.
çün seyyÀreler şÀhı taòtı pìrÿõe-yi ÀsumÀndan ôÀhir oldı ve ôulumÀt-ı zemìni fer èÀlem-ÀrÀyı
birle nÿrÀnì 7.úıldı çeri. Beyt858: Demür ùÀà gibi yüridi sipÀh Felek kÀr ü sÀz u ôafer baòt u òvÀh Ve kapu ve dervÀzda 8.bir zaóf ve ãavÀş itdiler ki anuñ ÀvÀzesi künbed-òÀne-yi ÀsumÀna irişdi. Ve bir mancınıú-ı girÀn 9.daòı naãb itdiler ve al ve zenberek oúı-y-ıla úalèa muúìmlerinüñ ümìõleri gülini pür-òÀr itdiler. Beyt: 10.
MümÀndem ki ùÀvÿs zerrine per
Bu nìli felekden èiyÀn itdi ser 11.
Úomadı çerì rÀóat olmaàa rezm
äanayduñ ki ol rezm idi anlara bezm 12.
TÀ Àòir ü èacz ü ıøùırÀrdan dönüp çadırlarına vardılar. AyÀs Beg buyurdı òïn
ùaèÀmından ãoñra 858
13.
bezm ÀlÀtın óÀøır itdiler ve şarÀb-ı laèl-fÀm cÀm-ı billÿra dökdiler. ve
T. 114a/15. Bu kelime yok.
352
úalèa sÀkinlerinüñ úanı
14.
yÀdına çün bÀde nÿş itmege başladılar, ol eånÀda çerìnüñ
serverlerine buyurdı ki “Şol 15.bahÀdurlar ve erenleri, ki cenk isteyü nÀm ü neng ùaleb úılurlar ola, deñizden ve ùÀàdan ve hem
16.
ùÀşdan úazanç ve murÀdları yolına çÀre isteyeler ola, ki
teéyìd-i RabbÀnì birle nÀm ü nÀmÿsı ùalebi-y-çün Ümìõdür ki işüñ serencÀmı òayr olup şehriyÀr
17.
bu úatı ùaşa çıúmaàa yüz úatı úılavuz. 1.
òiõmetinde şerm-sÀr olmayavuz.” didi.
Cümle ittifÀú-ıla bu óükmüñ imtiåÀline inúiyÀd úılup taúabbul ve tekeffül
2.
gösterdiler.
Beyt859: Olup ùÀlib neng ü nÀmÿs u nÀm Uyımadılar ãubó olınca tamÀm 03.
Òurÿş itdi kÿh860-i der pehlevÀn
äanayduñ ki ùÀà içre şìr-i jiyÀn 04.
Yüridi çerì miål-i kÿh-i siyÀh
Ki ùoldı çerìden yine rezimgÀh 05.
Bir hafta gìce vü gündüz ãavÀşa ulaşdılar. Çün cenk bÀbında òÀyib ü òÀsir oldılar, bir
óìle daòı 6.ùutup on demür ãanduú, şöyle ki her biri on nefer ãavÀş eri alur ola düzdiler. Ve oú 7.
atıcaú delikler eylediler. Ve ol maàaranuñ üstünden aşaàa ãaròıttılar. Çün maàara úapusına
8.
indiler, bulutdan ùolu yaàar gibi úalèa òalúınuñ üzerine oú yaàdurdılar. AyÀs Beg ol bìçÀra-
9.
-lıúdan úatı muøùaribüél-óÀl idi ve ol derde hìç bir dermÀn taãavvur itmezdi. Beyt861: 10.
Çün irişdi maàrib deñizine mÀh
İçüben nihÀnì der bÀr-i gÀh 11.
Vuøuè aldı vü yudı èÀlemden el
Úılup rÀst AllÀh’a çeşm-i emel 12.
Bu arada úıldı iki rekèat namÀz
İki gözi pür eşk ü dil-i pür-niyÀz
859
P. 199b/2. // T. 114b/2. Bu kelime yok. T. 114b/4. “gök” 861 P. 199b/9. Bu kelime yok. 860
353
13.
Úılup cÀndan ol ÒÀliú’a Àferìn
Kim oldur ÒuõÀ-yı ÀsumÀn u zemìn 14.
Pes andan duèÀya zebÀnın revÀn
Úılup didi Ìy kÀrisÀz-i cihÀn 15.
Úamÿ eylügi sen úılursın bedìd
Úamÿ baàlÿ işlere emrüñ kilìd 16.
Sen Ìy rehnümÀ bende-yi kÀrisÀz
Bu gün bize úıl úaãr-i renc-i dırÀz 17.
ZülÀl-i aúdan feyø içün ùÀşdan
KemÀle iren èaúl içün başdan 1.
Çün oldı fürÿ beste bu işde rÀy
Sen ol bize teéyìd-ile rehnümÀy 02.
Bu gün mihr-i luùfuñdan iy gird-i kÀr
RevÀ görmegil kim úılam şermsÀr 03.
Bu nevè-ile tÀ ãubó zerrìn ùırÀz
AyÀàın ùurup úıldı òaylì namÀz 04.
SeóergÀh çün çekdi òurşìd tìà
Òurÿş itdi kÿs ü neúúÀre çü mìà 05.
Oluban çerì miål-i yekpÀre kÿh
CihÀnı ùutupdı çerìden şükÿh 06.
NÀgÀh bir òoş sìmÀ ve òÿb liúÀ yigit, melek ãÿretlü bester sìretlü Esedüéd-dìn AyÀs
Beg úatına geldi ve eytdi862: 07.
“ 863Ìy bed sekÀlende derd-i Àm tÿ
Sipeh ser püser mest-i inèÀm tÿ
862
B. 182b/4. “...Beyt:”
354
08.
Geçen gìce abdÀl u óayrÀn ãıfatında ùÀà yöresini seyrÀn iderdüm. ÓiãÀr maàarasınuñ
yanında bir yÀruk 9.buldum ki eger pehlevÀn naúìmcilere işÀret iderse ki ol yÀruàı úazup açalar. Ümmìõ
10.
budur ki az müddetde óiãÀr fetói úablinden ferÀàat òÀùır ola. Çün Emìr
Esedeéd-dìn 11.bu beşÀreti andan istimÀè itdi, úavì şÀõumÀn oldı ve buyurdı ki “Çerì hemìşegì 12.
heyÀt ve èÀdetlerince muóÀãarata müteveccih olalar.” Ve kendüzi òoş göñül ve òurremliú
birle atlanup 13.úaya vü ùÀà üzerine çıúdı. TÀ ol işüñ çÀresi nedür ve nìce gerekdür úıla. Çün ol raòneyi 14.gördi, şÀõÀn olup YezdÀn-ı RabbÀnì diline getürdi ve buyurdı ki elli nefer şìr-i merd 15.
ve óamiyyetlü naúìmcıları getürdiler. Ve864 bÀzÿ birle külünkler ellerine aldılar ve sehel
vaúitde bir delik bir FerhÀd oldı
16.
deldiler. Ve ol Òüsrev ãıfatlu begüñ şìrìn zebÀnı ve ùatlu söziyle her üstÀd
17.
ve az zamÀnda ol óiãn-i óiãniye òalel-i metìn irgürdiler. Ve bir ìnlü derìñ 1.
úuyu úazdılar. AòşÀmın begleri óÀøır itdi ve eytdi ki
çün ki úuyı tamÀm oldı, Esedeéd-dìn òiõmetine ièlÀm itdiler,
2.
“Çün faøl-ı ilÀhì ve ferr-i cÀn pÀdişÀh birle çÀh perdÀòte oldı
bize ãavÀş ve şecÀèat yolu giñ 3.ve úalèa ehline ùÀr oldı. Gerekdür ki ìrte çerìnüñ baèøı èÀdeti maèhÿd üzerine 4.úalèaya tìr bÀrÀn ideler. Ve dilìrler ve bahÀdurlaruñ baèøı miål-i pelenk ùaàa ahenk ideler. Ve her 5.biri Rüstemi ZÀl ve Tìjen gibi ol úuyuya ineler, kÀm-ı murÀdları dimÀr úalèa ehlinüñ 6.rÿzigÀrından çıúaralar865.” Beyt: èAyÀn itdi òurşìd çün ÀsumÀn Dikip sancaú zerd u zerrìn be-sinÀn 07.
HemÀn yüridiler sÿ-yı tìà-i kÿh
Ki çomaúları tìà úılur sütÿh 08.
ÓiãÀra oú gibi óalú peyvestedi
Ki andan felek tìri hem òastedi 09.
ÓiãÀr üzerine çıúup nìçe merd
Úılup rÀst cümle silÀóı neberd
863
T. 115a/1. “Ki...” B. 182b/13. // T. 115a/8. “...úuvvet ve firÀset” 865 T. 1115a/15. “çıúardılar” 864
355
10.
Erip úuyu içine döküldiler
Niçe şeró idem kim neler úıldılar 11.
Úamÿ cenge meşàÿl-iken úalèalÿ
ÓiãÀr içre úopdı ãadÀ vü àuluv 12.
Girüp urdılar cümle şimşìre dest
SerÀsìme vü şìfte miåli mest 13.
Var-ıdı anda bir merd-i pÀkìze rÀy
Hünermend ü dÀnÀ vü müşkil-güşÀy 14.
Yazuúlarına oluban òostÀr
İgen yalvarup didiler zinhÀr 15.
CihÀn pehlevÀn sürÿr ü dÀd ü dìn
Baàışladı bunları virüp nigìn 16.
áirìv itdi ol dem yine bavú u kÿs
17.
HavÀ gürzden oldı miål-i abanÿs 1.
Óarb ü cidÀl óÀli dil-dÀrlıú ve istimÀline mübeddel oldı ve úalèanuñ
mütemekkinleri cümle raòt u 2.esbÀblarını dìvşirüp úalèayı òÀlì úıldılar. Úalèanuñ dizdÀrı cerìóuél-óÀl ve zebÿnuél-bÀl 3.olup Meliküél-emr Esedeéd-dìn úatına çıúdı ve küstÀòlıú ve bìedeblik, ki itmiş-idi, 4.èözürler diledi. Meliküél-emr aña vü cümle úalèa ehline istimÀlet idüp dil-nüvÀzlıú, 866firÀzlıú gösterdi867. 05.
Pes ol dem úapuda çalındı nefìr
ÒirÀmÀn olup sancaú melik-i kebìr 06.
Süñü-y-ile her yerde àarrÀn olup
Bu şÀd-ıla dil ùaşra perrÀn olup
866 867
T. 1115b/6. “...çÀker...” B. 183b/3. “...Beyt:”
356
07.
Çıúup gördi ol pehlevÀn-ı dilìr
Anuñ gibi bir úalèayı dil peõìr 08.
Úırılmış düzülmiş firÀvendi àÀr
Gereklerden içindedi bì- şümÀr 09.
Didi ìy cihÀn -i rÀstìn
Saña vü çerì emrüñe Àferìn 10.
Eger luùfuñ olmayadı destgìr
Bu úalèa üzre endìşe olurdı pìr 11.
Úılup evvelÀ şükr-i perverdigÀr
Pes itdi şahÀ úulluàı ÀşikÀr 12.
İdüben şahÀ çoú duèÀ vü åenÀ
Didi ìy cihÀn-dÀra868 o pÀdişÀh 13.
Felek bendesi tìà-i òurşìdiñüñ
CihÀn èarãası melik-i cÀvidiñüñ 14.
Çekilmiş kemÀn-ı ôafer èaômüñe
Açulmış kemìn-i ecel rezmüñe 15.
Ve cümle óikÀyÀtı ki vÀúìè olmış-ıdı ol zamÀnda õikr itdi ve bir úÀãidì birle
16.
salùanat óaøretine irsÀl úıldı. Çün mektÿb şÀh-ı cihÀn óaøretine irişdi, ol daòı anuñ
17.
muùÀlièasından àÀyet şÀdumÀn oldı. Ve bÀrigÀhuñ muèteberlerinden bir kişi, ki ãirÀmet ve 1.
emÀnet-ile aúrÀn ekfÀsı arasında yegÀnedi, ol úalèanuñ dizdÀrlıàına viribidi. Eger-02.-çi
ol úalèa esbÀb ve savÀş yarÀàı birle arÀste-y-ıdı SulùÀn anuñ yaraú ÀlÀtını musÀèaf 3.úıldı ve mühendis binÀlar ve óÀõiú ãanÀèı ol úalèanuñ raòneleri merremeti-y-içün, ki muóÀãarat 4.
vaútinde vÀúiè olmış-ıdı, tertìb itdiler. Ve ol úuyuyı fermÀn-ı şÀh-ı cihÀn birle şöyle
ùoldurdılar 5.ki endìşe-yi dÿzeyìn aña kemÀn iletmezdi ki hìç bir zamÀnda bu maúÀma 6.bir åeleme ve raòne vÀúiè olmış ola diyü. Bu cümlesiyle iótiyÀù ciheti içün bir cemÀèati anuñ 868
T. 115b/15. “dÀver”
357
7.
muóÀfaôatına naãb itdiler. Çün óirÀset ve kifÀyet şerÀyiùi rièÀyet olundı, Meliküél-emr Esede-
8.
-éd-dìn begler ve serverler ve çerilerle salùanat dergÀhına müteveccih oldılar. Ve hem ol
9.
mürÀcaèat oldıàı günde MübÀrizeéd-dìn ÇÀvlì Beg daòı KÀòta ùarafından dönüp irişdi, 10.ikisi
muvÀfaúat ve vefÀú birle dergÀh òiõmetine günüldiler. Çün irişdiler 11.selÀmlayup dest-i bÿs-i eşref-ile müşerref ve müstaèsad oldılar. Ve mÀcerÀyı ve aóvÀli èarø óikÀyÀtı semè-i aãàÀ birle işitdi ve anlaruñ mesÀèì-i meşkÿr ve
12.
itdiler. SulùÀn cümle
13.
òidemÀt-ı mebrÿrelerine
muóÀmid u mevfÿr erzÀnì buyurdı. Ve anları òÀã u èazìz muóterem 14.úıldı ve tìmÀrları üzerine tìmÀrlar iøafet buyurdı ve bir ulu çeşn ve úonuúlıú buyurdı. 15.Ve anlara ve úalan beglere çoú terbiyet ve nüvÀòat itdi. İrtesi çeriler vaùanlarına gitmege
16.
icÀzet virdi ve kendüzi òÀã boyı
nökerleri ve úulları birle Úayãariyye’ye èazm itdi. 17.
Õikr-i
1.
Teõellül-i Melik Mesèÿd be-Òiõmet-i Óaøret-i Salùanat ve İrsÀl-i Rasÿl ve İstìfÀ-yı BÀúì ber-869Mülk Nümÿden
02.
Çün Melik Mesèÿd ÀgÀh oldı ki devletinüñ peymÀnesi memleketden òÀlì olmış ve
devleti 3.güneşinüñ pertevi zÀyil olup sulùÀn-ı èÀlem ferrine maúrÿn olmış, ol úalèaları, ki anuñ 4.
óÀli ve iúbÀli ùÀyirinüñ bÀl ü perrine mensÿb-ıdı, salùanat nuãretinüñ sancaúı ve èalemleri
birle zìb ü 5.zenìt bulmış ve dìvÀn-ı aèlÀnuñ nevÀb ve kitÀbı ol diyÀrda maèdilet ve meróamet bisÀùını 6.mebsÿù úılup vücÿh maóãÿlÀtını úalem hìsÀbÀtı birle maøbÿù úıldılar. Kendünüñ baòtı 7.bedine giryÀn, salùanat óaøretinüñ òiõmetinde àaflet ve taúãìrden ki cÀyiz görmiş-idi 8.
peşìmÀn oldı. -Ve lemmÀ870 fì eydìhim ve raéev ennehüm úad êallÿ úÀlÿ leéin lem yeróamnÀ
9.
rabbenÀ ve yaàfir lenÀ le-nekÿnenne min el-óÀsirìn- Àyeti tilÀvetine meşàÿl oldı. Beyt: 10.
Bu resme didi özine çün Kird-i gÀr
CihÀnda kimi kim úıla şehriyÀr 11.
Gerek ùulÿè anuñ emr ü fermÀnına
Dil ü cÀn virüp èahd ü peymÀnına
869 870
T. 1116a/9. Bu kelime yok. B. 184b/5. // T. 116a/15. “...ãaúatı”
358
12.
Çün pÀdişÀhuñ baòtı bulandı, úalan devletlerden aèlÀ ve rÀfièdur, lÀ cerem her kimse
ki ùÀúati gerdÿnını
13.
ve anuñ ùÀèat ü meşÀyièatı çenberinden bìcÀn úıla, dÀyim baòt u arveni
èalemlerini ser-nigÿn göre
14.
Maãlaóat-kÀr u müúteøÀ-yı
15.
ve amÀnı tìhÿ ve Àhÿsını iódÀå èìúÀbı münúÀrında zebÿn göre. sÀmÀn rÿzigÀr öñden oldur ki871 memleketüñ yavusı daòı elden
16.
gitmeye ve saèÀdet merkebi be-küllì ayaúdan düşmedin ve òüsrevÀnì eli óÀlet
17.
yaúasına
yapışmaya. Ben872 elümi sulùÀn-ı èÀlemüñ óimÀyeti ve keremi etegine urayım ve anuñ 1.
bì girÀn-ı luùf ve iósÀnı yöresin yöreneyim. Ve anuñ çÀkerlik ve òiõmetkÀrlıàın 2.iòtiyÀr
ideyin.” didi. Pes kendü òandÀnınuñ úadìm evlerinden bir faãìóuél-lisÀn, ãabìóuél-vech, 3.şìrìn dehÀn beyÀn kişiyi, ki rÿzigÀruñ ùatlusın ve acısın ùadmış ve eyyÀmuñ 4.ıssı vüãÿàın görmiş ve zamÀnuñ sÿd u ziyÀnına ióÀùa bulmış ve mürÿr-ı dühÿr üzerine 5.çarò gühen bÀzÿlarını tÿ-betÿ girÀn-ıla müşÀhede úılmış-ıdı, iòtiyÀr itdiler ve bir 6.nÀme ùulÿèdan ve zinhÀr bu maènìye müteøammin, beyt: 07.
Ki ìy èÀlem Àsÿdesi dÀdıñuñ
Felek bendesi rÀ-yi ÀzÀdıñuñ 08.
Gel ìy sÀye-i gird-i kÀr-i cihÀn
Úomaàa müdde ki olalar bendegÀn873 09.
Bu gün òiõmetüñden çeken kişi bÀş
Olur sırrı èÀlemde rüsvÀ vü fÀş874 10.
Úılur heybetüñ bedleri gÿşimÀl
İder devletüñ yine nìkÿ òisÀl875 11.
Çün itdi bizi ØÀl cürm ü günÀh
Baàışla çün olduú úavì èöõr u òvÀh
871
T. 116a/21. “...andan öñdin” P. 1202a/17. Bu kelime yok. 873 Bu beyit B. 185a/6. satırda geçmektedir. / T nüshası 116b/8. şiirin dördüncü beytidir. 874 Bu beyit B. 185a/4. satırda yer almaktadır. / T nüshası 116b/6. ikinci beyittir 875 Bu beyit B. 185a/5. satırda yer almaktadır. 872
359
12.
Úalbi úalbi serd-ile ruòsÀr-ı germ
Dilek dileni içmişem bezm ü nerm 13.
GünÀh benden ü şÀhdan èafv-ı beõl
ÒaùÀ benden ü şÀhdan luùf u faøl 14.
Benüm gibiler nÀme úılsa siyÀh
Saña yaraşur èafv úılmaú günÀh 15.
Andan ãoñra òazÀne ve gencìne úapuların açdı ve bir òiõmet ki SulùÀn dergÀhına
16.
lÀyıúdı laèl u pìrÿze ve lÀlì menÀli ve envÀè úumÀşlar ve eùrÀf tengsÿúları ve Hindì
17.
ve
Yemenì úılınçlar ve tÀzì atlar ve çìnì úullar ve pÀris ve yüz ve mişk nÀfeleri ve èanber 1.
ve kÀfÿr tertìb itdi ve sulùÀn òiõmetine irsÀl úıldı. Ve kendü suçından ve günÀhlarından
2.
istiàfÀr gösterdi ve mültezim oldı, ki her yıl mÀl iómÀl Àreste òazÀne-yi èÀmire 3.òiõmetine
viribiye. Ve her òiõmete ki sulùÀn dergÀhından buyuralar, yüz çevür-04.-meyüp anuñ taúdìminde imtiåÀl úuşaàını cÀn biline baàlaya. Çün ilçi salùanat ve dergÀhına 5.irişdi ve saèÀdet-i mülÀúÀt şerefiyle müşerref oldı. Beyt876: 06.
ŞehinşÀh öñünde açuban zübÀn
EdÀ úıldı sözi seòer miåli beyÀn 07.
Didi ìy sürÿr-ı ÒüsrevÀnì cihÀn
MurÀd geçe der gerdiş-i ÀsumÀn 08.
Olursın àaøab úılıcaú cÀn sitÀn
äoñında yine olıcaú mihribÀn 09.
Ten-i mürdeye raómetüñ cÀn virür
Sözüñ cÀnlara Àb-ı óayvÀn virür 10.
Eger çi menem süst ü peymÀn-şiken
Velì gördüm envÀè let úahırdan
876
P. 203a/5. Bu kelime yok.
360
11.
Teveccüh úılup sÿ-yı dergÀh-ı şÀh
Yazuúlaruma olmışam èöõr ü òvÀh 12.
Bu siyÀú üzerine kelimÀt-ı dil-peõìr cÀn uyar lüélüé ve mercÀn gibi sulùÀn taòtı
òiõmetinde hem
13.
taúrìr itdi. Ve sulùÀnuñ taóarrì ve rıøÀsında bir mübÀliàa, ki erbÀb-ı kifÀyet ve
14.
dirÀyet ve belÀàatden ãÀdır ola, edÀ úıldı. Ve tuòaf ve pìşkeşler, ki getürmişdi877,
15.
SulùÀn óaøretine èarø itdükden ãoñra gencÿrlara teslìm itdi ve ümmìd-vÀr olup
òusrev-i
17.
eyyÀm òiõmetinden kendü maúÀmına vardı. Bir úaç günden ãoñra SulùÀn
úonuúlıú buyurdı
1.
ve ol ilçiyi okudı. ØiyÀfet tamÀm olup eşribe içildükden ãoñra feşÀnından ilçinüñ semèine şöyle irişdürdi ki “Ol kudÿret
16.
SulùÀn lafô-ı güher-
2.
ki bizüm èavÀùıfumuz
müşÀraèından sizüñ óaúúuñuzda ôÀhir oldı, anuñ bevÀèiå-i sebebi 3.Melik Mesèÿd’uñ àabÀvet ve ùayşıdur ki dergÀh veél-umÿr èubÿdiyetinden ièrÀø gösterüp 4.àayrı cevÀnib velÀsına tevellì úılmışdı. Şimdi çün iètiõÀr ve istiàfÀr úılup bÀrgÀh-ı 5.hümÀyunuñ èinÀyeti úapusı òalúasın ki dehri cebbÀrlarınuñ úıblesi ve devrÀnı gerd u 6.nikişlerinüñ kaèbesidür, úaúıdı. Anuñ cerÀyim ü cerÀyirinden tecÀvüz úılduú ve zellÀt ve 7.seyyiéÀtını èafv itdük. Ve bÀúì memleketini mÀdÀm ki fuøÿllıú itmeye ve bizüm úulluàumuzdan 8.melÿl olmaya ve ayruú meliklerden istièÀnet istemeye müsellem ùutduú. Ve fì mÀ baèd anuñ maúÀãıd u 9.maùÀlibini dergÀh òiõmetinden muóaããal ve müsehhel úılavuz.” Beyt878: 10.
Bu aúvÀle dÀd er olsun güvÀh
ÒudÀvendi keyvÀn ve òurşìd ü mÀh. 11.
“Ve eger girü èiãyÀn başın úaşırsa ve ìmÀn yirine küfrÀn toòmın ekerse kendü sezÀ
12.
vü cezÀsını şöyle ki gördi, belki daòı bedter müşÀhede úıla.” didi. Andan ãoñra ilçiyi
13.
envÀè inèÀm birle maóãÿã úıldı ve mürÀcaèata icÀzet virdi. Ve bir úaç zamÀndan ãoñra çün
14.
rÿzigÀr èÁşıú hÀyim gibi ãovuúluàa ÀàÀz itdi, SulùÀn óuãÿl-i murÀdÀt birle sÀóilüñ 15.marÿó-ı
mìtÿ-nümÀy ve mìnÀsÀyine rÀy buyurup andan yaña müteveccih oldı. Beyt879:
877
P. 203a/14. “...Eyitdi” B. 186b/5. // P. 203b/9. Bu kelime yok. 879 P. 203b/15. Bu kelime yok. 878
361
16.
Pes AnùÀliyya şehrine raòtını
Çeküp gördi feròundedür baòtını 17.
Anuñ gibi bir şehr-i pür gülistÀn
Felek görmedi görmemişdür inÀn 1.
Açılmış bahÀr-ıdı ol yirde nev
HavÀ müşk ü çìnden iletmiş girev 02.
Semen daòı olmış ser sÀòasÀr
Olup reşk-i firdevs her cÿy-i bÀr 03.
Düzüp gÿna gÿn òüsrev-i pür niyÀn
İletmiş zemìn ü revnaú ÀsumÀn 04.
Úamÿ ãaónı hÀmÿn çü mìnÀ-y-ıdı
Zemìn sebzden miål-i deryÀ-y-ıdı 05.
Olup minber úameri serv sehì
Pür olurdı òuùbeyle bÀà-ı şehì 06.
Çemen rÀst pür genc ü ÚÀrÿn idi
Ruò-ı òÀr lÀle-y-ile gülgÿn idi 07.
Feraódan úamÿ köşede töşedi
Dıraòt-ı ùarb bì-girÀn òÿşedi 08.
Úılıb semè şeh sÀz çeng ü rebÀb
FeraónÀk ùutardı cÀm-ı şarÀb 09.
Gehì laèb ùoy-idi gehì şikÀr
Gehì èìş ü bezm leb-cÿy-i bÀr 10.
Bir ay anda bezm iyledi pÀdişÀh
Tanaèèum úılup òüsrev-i tÀc ü kÀh 11.
Çün irişdi bÀd-ı bahÀrı yine
Ki nevúìle her köhne kÀdı yine
362
12.
Nesìm-i seóer geh olup tìz rev
İrürdi şehÀ mürdeye mülki nev 13.
Õikr-i MuãÀharat ve ÚarÀbet Fermÿden-i SulùÀn be-EvlÀd-ı Melik èAdil
14.
SulùÀn fermÀn úaøayı ve mÀmaøÀ çeri beglerine ve serverlerine her birine infÀd
buyurdı ki 15.çün bahÀr mevsümi ola, çerileri òazÀn gibi envÀè ve elvÀn ÀlÀt ve yarÀà-ıla Àreste úılalar
16.
ve yirlü yirinde óÀøır olup òiõmet taúdìmine ve bìkÀr merÀsimine müsteèdÀd olalar. 17.
Ve begler
mücerred dergÀha hezìmet idüp bÀrigÀh-ı ÀsitÀnesi òiõmetin mücded úılalar. 1.
Andan ãoñra
şehriyÀr miål-i ebr-i midrÀ deryÀ kenÀrından iúbÀl ü ekÀm birle murÀd-ı
tìàını yenÀm-ı merÀmdan
2.
çıúarup Úayãariyye cÀnibine gönüldi. AèyÀn ve ulular
ùarÀflardan880 dergÀh òiõmetine ulaşdılar. 3.Begler ve ilçiler izdióÀmından bÀrgÀh-ı èarøayı èaraãÀt gibi ùolu Àdem oldı. Ve sulùÀnuñ 4.fiùnat-i bìdÀrından fitne-yi òufte vü èadl ü dÀdı yümninden cihÀn ÀbÀdÀn olmış-ıdı. èİzzeéd-dìn ibn 5.Bedrì, ki KÀòta óarbinde ùutsaú olmuş-ıdı ve Úayãariyye úalèasında maóbÿs úılmış-ıdı, 6.taèalluúÀt u nevÀkir-ile óabsden çıúarup úoyıvirdi ve òilèat-i nefìs ve teşrìf-i şÀhÀne virdi. 7.Ve bÀrgÀh òiõmetinde dest-i bÿs-i eşref-ile müşerref úıldı ve nüvÀziş ve mürÀèÀta maòãÿã oldı. 8.Ve ikrÀm ve iótirÀm birle ŞÀm ùarÀfına gönderdi. Bir gün eånÀ-yı tedÀbir ve ióÀlet-i 9.iúdÀó istişÀrında SulùÀn, NÀyib Seyfeéd-dìn’e işÀret buyurdı ki “Bizüm rÀyimüz şöyle
10.
iútiøÀ ider ki kÀmkÀrlıú duèÀ-yı istiókÀmı ve şehriyÀrlıú aña muèÀú-idi,
11.
İbrÀmı ciheti-y-içün Melik èÁdil oàlanlarıyla bir úarÀbet ve muvÀãalat ola. TÀ ol vesìle birle
12.
salùanatumuz nÀmÿsı ve pÀdişÀhlıàuñ revnaúı ziyÀde ola. Ve òaylì vedÀda keåret-i
óÀãıl ola.” Seyfeéd-dìn cevÀb virdi ki “Bu rÀy-ı ãavÀbuñ taúdìminde
13.
sevÀd
14.
şitÀb úılmaú gerek ve
muvÀãalat şerÀyiùi iúÀmetinde müsÀraèat göstermek gerek. Ve maãlaóatı
15.
kÀffe-i maãÀlió
üzerine rÀció bilmek gerek ki bu endìşe-16.-nüñ yümninde kÀmkÀrlıú envÀrı ve şÀdumÀnlıú berÀhìni
17.
vÀøıódur. Eger salùanat óaøretinden icÀzet olursa saña
1.
bende ol òiõmetüñ
kifÀyetinde iòlÀã kemerini cÀn biline baàlaram.”
880
T. 117b/16. “...her ùarafdan”
363
SulùÀn buyurdı 2.ki “Pes òazÀneye vÀr ve her ne ki ol maãlaóatuñ gereklüsi ola muraããaèÀt ve mükellelÀt 3.ve nuúÿd ve ecnÀsdan tertìb úıl. Ve tìzrek èazìmet úılàıl ve òoşlıú ve úarÀbet esÀsını 4.mümehhid úılàıl.” didi. Emr-i muùÀè mÿcebince òizÀne ve cÀme òÀna ve iãùabla vardı, her Àlet 5.ve esbÀb ki úıymet vücÿdında nihÀyete irişmiş-idi. Mükellel tÀclar ve muraããaè bilÀzük 6.ve òalòallar ve aàır úumÀşlar ve kemòÀlar ve güzel cÀriyeler ve Türkì atlar ve eşkün úatırlar ve peserÀk 7.develer müretteb ve müheyyÀ itdi. Ve bir úaç muèteberler ve ulularla èazìmet úıldı. Çün maórÿsa-yı MalÀùıyya’ya 8.irişdi, òastalıú ve øaèf mizÀcına müstevlì oldı ve ãayrulıàı uzandı. Ve ol maraøda anuñ 9.bedeni èaraøì cevheri rÿódan muèaùùal úaldı. Çün òaber SulùÀn’a irişdi, 881Emìr Şemseéd-dìn 10.CÀşnigìr Altÿn Bey adlu úulını, kendü mürebbìsi-y-idi, anuñ yirine ol mühimmüñ itmÀmı-y-içün
11.
nÀmzed úıldı ve buyurdı ki “ÒazÀne ve iãùabl
kitÀbınuñ tafãìli mÿcibince cevÀhir ve nuúÿd
12.
ve iåúÀl ve emvÀli ùaleb idüp úabø ide ve
eglenmeyüp ŞÀm ùarafına müteveccih ola.” 13.Emìr Şemseéd-dìn Altÿn Bey Malaùıya’ya irişdi, esbÀb ve òazÀneyi úabø idüp veåÀúına óiõmete, ki mevsÿm
14.
naúl iderdi. Ve iótiyÀù idüp gördüginden ãoñra ol
15.
olmış-ıdı, müteveccih oldı. Çün ŞÀm meliklerine èİzzeéd-dìn İbn
Bedreéd-dìn òaber 16.itmiş-idi ve eylük ve iósÀn, ki SulùÀn anuñ óaúúında úılmış-ıdı, taúrìr itdi. Her àıll u 17.àìş, ki Melik èAdil oàlanlarınuñ derÿnında SulùÀn begleri ve nökerleri úabilinden vÀúìè
1.
olmış-ıdı, muvÀãalat irtiyÀhı ve ibtihÀcı ãuyı birle yunup zÀyil oldı.
Çün Emìr Şemse-02.-éd-dìn ŞÀm memÀliki óudÿdına müdÀòalet úıldı, taèôìm ve iótirÀm-ı belìà birle istiúbÀl itdiler. 3.Ve eãnÀf nüzÿl ve nièam menzilden menzile óÀøır itdiler. İrtesi Melik èÁdil oàlanları, ki ŞÀm 4.ve eùrÀf-ı İrmen ve DiyÀrbekir pÀdişÀhları-y-ıdılar, Melik Muèaôôam ve Melik áÀzì 5.ve Melik Faòreéd-dìn ve Dımışú’uñ úalan ekÀbir ve uluları DÀrüés-saèÀdeye dirilüp 6.ÚÀêì óÀøır itdiler. Ve Şemseéd-dìn Altÿn Bey’i oúudular. Emìr Şemseéd-dìn ol tuòuf ve esbÀbı, ki 7.getürmiş-idi, terãìf ve tertìb idüp cevÀhir ve muraããaèÀtı altÿn kümiş ùabaúlar içine 8.úodı ve úullar ve cÀriyeler ve atlar ve úatır develer tertìp ve erkÀnıla èarø itdi. Cümle sulùÀnuñ 9.èuluvv-i himem ve kemÀl-i keremine Àferìn itdiler ve èaúd u nikÀó itmÀma irişdi. Ve ol gün 881
10.
anuñ gibi şeker-rìzlik oldı ki Àdem devrinden ol zamÀna
T. 1118a/12. “...Emìr-i Meclis...”
364
11.
degin kimesne ol
èaôamet ve Àyin-ile bir dügün ve dirnek nişÀn virmezdi. Ve eger YaóyÀ
bin ÒÀlid Bermekì diri olup 12.ol meclisi müşÀhede úıla-y-idi, ol bÀbda òacil ola-y-idi. Çün èiúad-i èaúd intiôÀm olup882
13.
ecnebiyyet úarÀbete tebdìl oldı. Melikler Şemseéd-
dìn’den iltimÀs itdiler ki sefer-i mehd-i aèôam
14.
tertìbinden ferÀàat óÀãıl olınca bunda
15.
tevaúúuf itmegi vÀcib gördi. Ve ol bÀbda
tevaúúuf idüñ dìvÀnlaruñ óuãÿl-i maúÀãıdı-y-içün
SulùÀn òiõmetine bir nÀme yazıb mühimm ü mübÀrek murÀdca olduàını õikr idüp èarø itdi ki “Eger
16.
itmÀmını muúteøÀ-yı irÀdet ve işler
17.
rikÀb-ı hümÀyunı maórÿsa-yı MalÀùiyya’ya
nehøat buyururlarsa melikler cÀnibine bir nevè ièzÀz
1.
ve ikrÀm olmış olur ve mÿceb
irtiyÀó-ı ve òubÿr ve inşirÀó-ı ãudÿr èÀlemiyÀn olur ve muúÀrene-i 2.şems ü úamer maórÿsa-yı MalÀùıyya’da, ki dÀyim burc-ı saèÀdet ve menzil-i suèÿd ve kerÀmet 3.olsun, müyesser ola.” diyü. SulùÀn’a ol nÀmenüñ muùÀlaèasından ÀåÀr-ı sürÿr-asÀ rìz-i 4.hümÀyÿnında ôÀhir oldı. Memleketüñ beglerine ve ulularına fermÀn nÀfid oldı ki mevÀkib-i 5.meymÿnumuz MalÀùiyya ùarafına èazìmet úılur. Gerekdür ki cümle bì-tavaúúuf ol ùarafa müteveccih 6.olalar.” diyü ve kendüzüñi mübÀreki ve ùÀliè-i saèd birle nehøat buyurdı. Yolda mübÀrek 7.boynında bir úara büyük çıbÀn ôÀhir oldı, anuñ zaómet ve buórÀnından èinÀ ve èaõÀb çekerdi. 8.Şöyle ki ãabr u úarÀr ve sükÿn, õÀt-ı kerìminden be-küllì nüfÿr itdi. Ve çün Malaùiyya’ya irişdi, bir úaç 9.gün öñdünden maóÀfe-i èarÿs anda irişmiş-idi ve ŞÀm’uñ ulu begleri ol mehd òiõmetince 10.gelmişıdı, Emìr Esedeéd-dìn ve Emìr Şemseéd-dìn Altÿn Bey salùanat mevkibine
11.
istiúbÀl itdiler.
Ve óÀlÀt ve óikÀyÀtı, şöyle ki vÀúiè olmış-ıdı, taúrìr úıldılar. SulùÀn 12.anuñ kemÀl-i kÀridÀnı ve ãıdú u nebÀhat ve mükremetine åenÀ buyurdı. Ol eånÀda vecaè
13.
ve elem sulùÀnuñ èunãur-ı
muùahharına èaôìm eåer itdi. EùıbbÀ-yı óÀõiúlar ki meşhÿr-ı meàÀrib 14.ve meşÀriúdılar, äadr-i Ferìdeéd-dìn Muóammed ÓÀceri ve Bedreéd-dìn Óarìrì, ki -KülliyÀt-ı ÚÀnÿnı- naôm 15.
itmişdür ve èİzzeéd-dìn ibni Hübel-i Mÿãılì ve Taúiyyeéd-dìn Ùabìb-i Vaãfiéd-devle-yi
NaãrÀnì ki her
16.
birisi ùıbb fenninde èaãruñ yegÀnesi ve dehrüñ ferzÀnesi idiler, her biri
taùliyye ve øamÀde meşàÿl 17.oldılar. Eytdiler ki “Eger nìşter ucı bu cirÀóata irişürse òaùardur, ümmìõdür ki
882
1.
bu øamÀd ve ùalÀ birle ucı belürip deşile, zaómet ve elemi eksile. AmmÀ
P. 205b/12. “bolup”
365
laóôa derd ü elem 2.ziyÀde olurdı. Ve ol vÀsıùa birle ifrÀù-ı melÀlet SulùÀn ùabìèatına müstevlì olurdı. ÒalÀyıú 3.vaøìè ve şerìf ve Rÿm ve ŞÀm begleri bu óÀdiåeden melÿl ve muøùarib oldılar. SulùÀn 4.bir gün àÀyet èacz ve ıøùırÀbından ŞarÀb-salÀr Faòreéd-dìn AyÀs’a buyurdı ki cerrÀó FÀsil’i 5.oúudı, tÀ tecdìd-i ùalÀ ve øamÀdat úıla. Çün FÀsil óÀøır oldı, gördi ki mÀdde-i cirÀóat temÀm 6.naøc bolmış. Başını óaùar maèraøına úodı, nişteri uàurlayın çıúardı ve çıbÀnuñ yumşaúlıàın 7.ve úatılıàın görmek bahÀnesiyle neşteri sançdı. Fiél-óÀl irìñ ve ãaru ãu çeşme gibi 8.revÀn oldı. Emìr CelÀleéd-dìn883 ùaşt óÀøır itdi, ne deñlü ki irìñ aúardı, SulùÀn884 9.bulurdı. Çün çirk ve ãaru ãu cümle aúdı, SulùÀn rÀóat olduàından
10.
ve zaómet vaútinde
uyúusuzlıàından uyúu àalebe itdi. Ve bir gün bir gìce rÀóat bulup yatdı
11.
ve uyudı. èÁlem
òalúı ol óÀletden mütevehhim oldılar, ãandılar ki bir maóõÿr vÀúiè oldı. 12.
Çün ŞehriyÀr bìdÀr oldı, cerrÀóı oúutdı. tÀ penbeyi úana buladı, ol tecvìf mÀddeyi
13.
ùoldurdı. Ol úabilden daòı sulùÀnuñ vücÿdına rÀóat ziyÀde oldı. Buyurdu ki
benüm õÀtum selÀmatlıàına irtiyÀcı vardur, cerrÀó FÀsil’e nesne virmegi Şol úadar direm ve dìnÀr ve at ve úatır ve kemòÀ ve úaftÀn virdiler, ki vaútin bir faúìr cerrÀó-ıdı, ol gün neşter ucından şöyle
14.
her kim ki
15.
vÀcib bilsün diyü.
16.
FÀsil ãabÀó olduàı
17.
àanì oldı ki àınÀda şehre şühÿr-ı
zamÀn oldı. Andan ãoñra bir haftada günden
1.
güne oñulmaàa başladı. Çün tamÀm oñıldı,
SulùÀnèazm-i seyrÀn úıldı ve buyurdı ki 2.çeşn ve berm esbÀbı yaraàına meşàÿl olalar. Begler ve nevvÀb şehri bezetdiler ve mehd 3.úibalinden ŞÀm serverleri kendü resm ve Àyìnleri mÿcebince kemÀl-i luùf-ı ùabìèatlarından altÿn 4.ve gümìşden envÀè cevÀhir ve nefÀyis birle bezediler. Ve develer üzerinde tertìb ve terkìb idüp şìrìn 5.ve çÀbÿk óareketlü oyıncılar ve muùrib ve úavallar, Mıãr ve ŞÀm diyÀrından ve Rÿm memÀlikinden 6.ve Mÿãıl diyÀrından ol dügüne óÀøır oldılar. Ve Òartepÿrd meliki sulùÀnuñ saàduçlıàın 7.iltimÀs itdi. SulùÀn mebõÿl buyurdı, ol daòı ol øiyÀfetde iãnÀf-ı germ ve beõl ü 8.dìnÀr ve direm rièÀyete irişdürdi. Ve bir hafta peyveste èìş ve èìşrete ve lehv ü leõõÀta meşàÿl 9.oldılar. SulùÀn sekizinci gün bezm-i èÀm buyurdı, ŞÀm beglerin oúudı ve üns meclisinde anlaruñla 883 884
10.
oturup èişret ve mükÀleme
T. 119a/6. “...ÚaratÀyì” B. 189a/2. // T. 119a/6. // P. 206b/9. “....rÀóat”
366
úıldı. Ve zaómet-i rÿzigÀrda olan tevúif çün, ki mübÀrek õÀtına
11.
diledi. Cümle duèÀ ve åenÀ úılup zemìn-bÿs úıldılar. Ve salùanat
èÀriø olmış-ıdı, èöõürler 12.
óaøretinüñ selÀmatlıàı
óuãÿline BÀrì -celle ve celÀlühü- óamdine -El-óamdü liéllÀhiélleõì vehebe-li mevlÀnÀés-sulùÀn
min el-maraøi iblÀlen ve min eã-ãióóati iúbÀlen- èibÀreti birle ièÀde úıldılar. Andan ãoñra eşèÀr
13.
ve úaãÀyid
14.
istimÀèına şürÿè itdiler. Ve kÀsÀt müberrÀt-ı şÀdumÀnì dÀyir ve sÀyir oldılar885.
Çün mÀder-i cihÀn
15.
nilgÿn çadıra girdi ve yılduzlar úaãr-i mìnÀ-fÀmdan yir yüzine naôar
itdiler ve úudret farrÀşları
16.
-ve le-úad zeyyennÀés-semÀéeéd-dünyÀ bi-meãÀbìó- taú-i
lÀciverdì seyyÀrÀtı èurÿsları öñine ùutdılar886. 17.
Òamìde mÀh kemÀnı ãÿretinden zerrìn tÿz
Úaçardı recm-i şayÀùìn miåÀl-i tìr şitÀb 1.
Úarañu gìce içinde òayÀl-i nÿr u nücÿm
MiåÀl-i perri óavÀãil-i miyÀn bÀl ü àurÀb 02.
Kebÿd-ı naùıè miyÀnında ãanasın pervìn
Ùutar úadeóleri billÿrdan kef-i luèÀb 03.
BenÀt-ı naèş ùaàılmış felek kenÀrında
MiåÀl-i toòm-ı şütür murà-ıdı meyÀn-ı serÀb 04.
Mücre baórde yol gibi görinür ãanasın
èAãÀsıyla kelìmüñ ùarìúı olmış Àb 05.
äıfatıyla mutavaããıf887 oldı ve óarìfler ùolu ve dÿstigÀnlar içmeg-ile ser-òÿş oldılar.
SulùÀn 6.ùurup òürrem-i viãÀl ve óarìm-i celÀline vardı, òürrem döşegine ve ãafÀ firÀşına girüp 7.
melike birle muèÀnaúa ve mülÀmise ve bÿseye ÀàÀz úıldı. Fiél-óÀl mihrì àÀlib olup mührìn
8.
getürdi ve ol şÀõumÀnlıúdan òürrem dÀyelerine ve òadem ve óaşama, ki mehd-i muèôôama-
885
P. 207a/14. T. 1119b/4. “...Beyt:” 887 B. 189b/17. // T. 119b/10. // P. 207b/ 5. “muttaãıf” 886
367
y-ıla 9.gelmişlerdi, genc-i şÀyigÀn ìåÀr idüp inèÀm ve iósÀn buyurdı ve melike-yi888 10.mÀlikeyi künÿz-ı ÚÀrÿnı ve óÀkime-i mülki Àferìdÿnı úalb-i keşf bahÀ resmi-y-çün ìl 11.ve vilÀyet virdi. İrtesi ŞÀm beglerini selÀmatlıú ãofasına daèvet idüp eãnÀf-ı elùÀf mÀye virüp aàırladı. ÒvÀn yinüp şerbetler içildüginden ãoñra
12.
ve teşrìfÀt girÀn-
13.
iúdÀó-ı ifrÀó dÀyir oldı. Biraz
èìş ve èişrete meşàÿl olduúlarından ãoñra ùurup maúÀmlu 14.maúÀmlarına vardılar. SulùÀn daòı girü óaremine girüp istirÀóata meşàÿl oldı. İrtesi
15.
envÀè naèam ve eãnÀf-ı kerem kÀffe-i
umerÀ ve eùrÀf beglerine fÀyiø úılup yidi gün peyÀpey
16.
meclis-i dil-efrÿz müretteb ve
müheyyÀ olundı. Sekizinci gün ŞÀm beglerini refìú u elùÀf ŞÀm memÀliki virüp gönderdi. Ve dergÀh beglerinden baèøını vidÀè resmi-y-çün
17.
eùrÀfına icÀzet 1.
añlaruñ-ıla
memleket seróaddine degin viribiyüp ŞÀm ãınurına girince her menzilde nüzÿl óÀøır ve müheyyÀ 2.úıldılar. Çün begler sulùÀn dergÀhına èavdet itdiler, SulùÀn mübÀreklik ve ùÀliè-i saèd 3.birle Úayãariyye’ye èazìmet buyurdı. KÀmurÀnì ve şÀõumÀnì ve óuãÿlu murÀdÀt birle Úayãariyye’ye irişdi. 4.
Ve her şehre ki úudÿm-ı şehriyÀr irişürdi, şehri tertìb edib baàlarlardı, altÿn ve aúçe
ve niçe 5.yıllaruñ úazançlarını pÀdişÀh rikÀbına niåÀr úılurlardı. Çün bir müddet Úayãariyye’de iúÀmet 6.itdi, güz faãlı Àòir olmaàa yaúın olup úışlaú mevsümi irişdi, AnùÀliyya’ya èazm buyurdı. 7.Çün irişdi, bir ay müddeti hemìşegì èÀdeti ve resmi mÿcebince aóvÀl-i memleket teftìşine 8.ve maôlÿmlara dÀd virüp ôÀlimleri úamè itmege meşàÿl olup ÀvÀz-ı çeng ve nÀy 9.ve rebÀb ve tenÀvül-i bÀde cÀm ve bülbüle-i şarÀb-ı laèl-fÀm birle rÿzigÀr sürdi. Ve
10.
andan889 èAlÀéiyye’ye vardı ve bir ay daòı ol murabbaè rabìè nüzhet ve
münşÀdièat ve ferÀàatda
11.
iúÀmet úıldı. Çün nesìm-i nev-bahÀr ùaraf-ı şimÀlden hubÿba geldi
ve úarlar ùaàlar yaúasında
12.
fermÀnlar eùrÀf-ı memÀlike
13.
erimege ve yìrler köpürmege başladı, SulùÀn mükÀtebet ve beglere ve çerì başlarına irsÀl buyurdı, ki mecmÿè èasÀkir
maórÿsa-yı Úayãariyya’ya èazìmet
14.
úılalar. Bir úaç günden ãoñra rikÀb-ı hümÀyÿnını òÀããa
boy ve nöker ve óaremi birle dÀrüél-melik 15.ÚonyÀ’ya taóaşşum buyurdı. Ve Úonya’ya SulùÀn varmazdan öñdin cümle begler ve ulular 888 889
16.
cenk ü muóÀrebet esbÀbı birle Úayãariyya’da
P. 207b/9. “...daòı” P. 208a/9. Bu kelime yok.
368
Meşhed ãaórÀsında ùanÀb ber-ùanÀb çadırlar ùutup
17.
úonmışlardı. Ve SulùÀn ùarafına göz ü
úulaú ùutup muntaôır olmışlar dı ki ne emr iderse dil ü cÀn birle yirine yitüreler. 1.
Õikr-i Sebeb-i Úaãd-ı SulùÀn be-Fetó-i äaórÀ-yı KıpçÀú ve Giriften-i äoàdaú berDest-i Meliküél-ÜmerÀ ÓüsÀmeéd-dìn Emìr ÇobÀn890
02.
HemÀn Úonya’dan çetr-i ôılluéllÀh
ÒırÀmÀn olup miål-i raòşende mÀh, 03.
CihÀna viribidi çoú müjde mihr,
Ki dutmaz daòı tündlig-ile sipihr. 04.
Daòg dökmeye eşk-i àam çeşm-i mìà
Felek úılmaya şÀdlıúlar dirìà 05.
Ne tozlar ki úoparur-ıdı sipÀh
Bulurdı anuñ-ıla sinÀ çeşm-i mÀh 06.
ÒırÀmÀn pìrÿzi girdi kÀr
Olup irdi Úayãariyya’ya şehriyÀr 07.
Yüzinden şikeftey-idi èÀlem ruòı
CihÀn pür-nesìmi gül ü ferruòı 08.
Òurÿş-ı neúúÀreyle ÀvÀz-ı nÀy
Daòı cÿşeş merdum hÀy u hÀy 09.
Ki tÀ saúf-ı pìrÿze-yi zer nigÀr
İrürdiler ÀvÀze-yi şehriyÀr 10.
HemÀn dem cihÀngìr gerdÿn maóal
Görüp úıldı teşrìf-i burc-ı óamel 11.
Feraódan zemìn gülleri tÀzedi
HavÀ ùolu bülbülden ÀvÀzedi
890
P. 208b/1. Başlık okunamayacak derecede siliktir.
369
12.
Òidìv-i cihÀn şehriyÀr-ı zemìn
Ki fer-i ebr-i dür Àferìn 13.
Felek saòrÀsı óükm-i çevgÀnınuñ
CihÀndan bendesi mihr ü fermÀnınuñ 14.
Oùurdı serìr üstine açdı rÀh
Ki görine her yañadan dÀd u òvÀh 15.
NÀgÀh dÀd-gÀh úapusından bir bÀzirgÀn, ki sÿd u ziyÀn ümìdine ùop gibi cihÀnda
16.
sergerdÀn yürür-idi ve dÀyim deñizler yüzinde aããı ümìdine nìlÿfer gibi ãu yüzinde 17.seyrÀn
iderdi, SulùÀn’a duèÀ ve åenÀ úılup taøarruè elin götürib devletine duèÀ úıldı891. 1.
Bu resm-ile didi şahÀ tercümÀn
Ki pÀyende olsun òidìv-i cihÀn 02.
Ki uyanuúlıàından úılur fitne òvÀb
Úılıcı odından yanar ÀfitÀb 03.
Bu dervìş úul rÿzì ùalebine taèab ve zaómet iòtiyÀr idüp gìce ve gündüz úuruda 4.ve
deñizde yil gibi revÀn ve devÀn olup yüz dürlü renc ve zaómet ve èanÀ çeküp bir úaç 5.dìnÀr ve direm óÀãıl itmiş-idüm. ÚıpçÀú ve Rÿs ve BulàÀr deñizi kenÀrında bu dergÀhuñ 6.èadl ü nÀmÿsı ÀvÀzesin işidüp òürremlıú ùalebine bu ùarafa müteveccih oldum. Diledüm ki gemiye 7.
girüp deñizi berrü geçem bu devletüñ ôıll-ı ôalalinde emin ve rÀóat-ıla rÿzigÀr sürem. 8.Çün
geldüm ki gemiye girem her mÀlike anuñ taóãìlinde èömr-i èazìzi ãarf idüp bunca meşaúúatile 9.óÀãıl itmiş-idüm. Mecmÿèın elümden aldılar; mÀl gitdi, başum daòı bunca zaómet-ile úurtarup geldüm892. 10.
HemÀn ben úula dÀd göster ÒudÀ
Şeh eşigine oldı uş rehnümÀ 11.
Ki oldur cihÀn işine çÀre-bes
MurÀd anda bulur her ÀvÀre bes 891 892
T. 120b/3. “...Beyt:” B. 191b/6. // T. 120b/10. “...Beyt:”
370
12.
Henüz ol bu sözi Àòir itmemiş-idi ki bir kişi daòı şikÀyet óikÀyetine ÀàÀz itdi ki
13.
“Ben Óaleb’den ŞÀm ve BaàdÀd úumÀşın baàlayup bu memÀlike èazm itmişdüm. Çün
ErmenistÀn’a 14.Lìfÿn óükm itdügi yirlere geldüm. MÀl ve ùavÀrumı tamÀm elümden aldılar ve başumı 15.hezÀr óìle-y-ile úurtardum. áÀyet iflÀs ve bì-nevÀlıúdan kend’özüm úarañu gìce gibi oldı
16.
ve günüm tìre ve baòtum òìre. Çün tersÀnuñ bu dergÀhdan tersì olmaya bu derdüñ
17.
dermÀnını ve bu ôulmüñ intiúÀmını sulùÀn èadlinden ùaleb idelüm.” didi. 1.
Çün ol daòı bu sözi pÀyÀna irişdürdi bir kişi daòı fiàÀn idüp çaàırdı ki 2. “Ben
Anùaliyya muúìmlerindenem. Her ne ki èömrüm müddetinde úazanmışdum ve anı úazanmaúda meşaúúat odına 3.yanmış-idüm, gemiye úoyup deñizin seferin iòtiyÀr itdüm. TÀ meger ki Mıãr’a geçüp ol óaùardan 4.fÀyide görem ve ol sermÀyeden firÀvÀn893 aããı baàlayam.” Bir Àh-ı serd itdi ve eytdi 894: 05.
AyÀ şÀh-ı dünyÀ vü dìn dÀd ü dÀd
Ki èömrüm turÀbını yiletdi bÀd 06.
Çün itdüm binÀ bÀd üzre nuóust
Bes işümi saòt eyledi rÀy-i süst 07.
Dil ol bÀddan hìç olmadı şÀd
Anuñ bigi bÀd ilÀhi mebÀd 08.
Úarañuda bir mevc irdi hemÀn
Ki didüm yarıldı meger ÀsumÀn 09.
Bir araya nÀgÀh irişdüñ zebÿn
Ne ara ki ol ara-y-ıdı mevc-i òÿn 10.
Úalıb gündüz ümìõ-ile ol gice
Ne diyem ki ol giceydi nice 11.
Bes ol dem ki ãubó oldı, yayıldı gün
CihÀndan hemìn nÀbedìd oldı dün 893 894
B. 192a/1. // T. 120b/20. “...diyü” B. 192a/1. // T. 120b/20. “...Beyt:”
371
12.
Ne gün kim ãıfÀtı úamÿ tÀb u teb
Anuñ gibi hìç olmasun rÿz-ı şeb 13.
SevÀóilden afreng Àteş nihÀd
RevÀn úıldı bize gemi miåli bÀd 14.
Ùutıban bizi eylediler esìr
Ne vÀr dest-i res anda ne destgìr 15.
Çeküp zaómet ü òarc èömr-i diraz
Úazanmış-ıduú rızú u azÿ niyÀz 16.
Úamÿsını fiél-cümle hep aldılar
Bizi dÀm-ı endìşeye ãaldılar 17.
Niçe müslimÀn bend ü zindÀndadur
Úuluñ úaçdum ve úalanı andadur 1.
Ben ol bendden úaçıban çÀre sÀz
İrişdüm çeküp úahr-zÀd u dirÀz 02.
Bu gün şÀhdan özge kim ola kim
Ki defè ide bu resme ôulm-i èaôìm 03.
Çün bu taôallumÀt sulùÀnuñ mesÀmièine irişdi ruò-i ferruòi ve çehre-i mübÀreki gül
gibi úızardı. 4.Farù-ı óamiyyet ve enfed-i kemÀl-i şefúat ve àaøabından arslan gibi aàarmaàa ve güneş gibi 5.úızarmaàa başlayup muøùarib oldı ve buyurdı ki fiél-óÀl tÀcirlerüñ mallarını òazÀneden 6.virüñ. ZìrÀ úadìm İslÀm pÀdişÀhlarınuñ èÀdeti buydı ki óükmi irişdügi yirlerde uàrı 7.ve óarÀmì òalúuñ malın alsa öderler ve ãoñra óarÀmìyi bulup siyÀset iderlerdi 8.ve malın òazÀneye teslìm iderlerdi. Ve şehirlerde vilÀyetlerde alınsa ol şehrüñ ve ilüñ 9.subaşısına ve nÀyibine bir eksüksüz ödedürlerdi. Andan ãoñra uàrıyı ve óarÀmìyi ùaleb ZìrÀ şerè bunuñ üzerine mebnìdür ki òalúuñ malına ve cÀnına
10.
idüp bulurlardı.
11.
begler ve óÀkimler
pÀyandÀndur. Henüz ol úÀide ŞÀm’da mevcÿddur ki NÀyibe ØaymÀn dirler,
12.
andan SulùÀn
beglere baúıb eyitdi: “Bu meåel cihÀnda meşhÿrdur mecÀlis ve meóÀfilde 13.meõkÿrdur ki çün parsa avdan bir mÀniè vÀúiè olur, giñ çayırlar ve murà-ı zÀrlarda küstÀò
14.
olup úorúusuz
372
otlamaàa başlar. Biz ol ùavÀyifi àÀyet meróamet ve farù-ı raéfetten kendü 15.vaùanlarında sÀkin ve emin úomışduú ve bÀriúa-i naúamÀt ve bÀùişa-i saùavÀtdan müreffeh úılmışıduú.
16.
áÀyet
óamÀúat ve àabÀvetden ol nièmetüñ úadrin bilmezler ve rÀóat-ı refÀhiyyete rÀøì olmayıb 17.
belki diyÀruñ tüccÀrına zaómet ve esìb daòı irişdürürler. Eger biz ol øÀl ve ôÀlimlerüñ 1.
kÿşimÀlları-y-içün çeri ve fersÀn-ı ricÀl ve ebùÀl irsÀl úılursavuz icrÀ-i sünnet óükmi
birle ki 2.-èadlüés-sÀèatü òayrun min èibÀdeti sittìne senetin -èamel úılup kÀffe-i cumhÿr úatında 3.
maèõÿr belki memdÿó ve meşkÿr olmış olur895.” didi. Beyt896: 04.
Eger ola fermÀn-ı PerverdigÀr
Úılam anlara kÀr gìne güzÀr 05.
Andan ãoñra ãaà úol begler begìsi ÓüsÀmeéd-dìn Çoban Beg -raómetuéllÀh-, Úayı
boyında
6.
andan ulu ve mÀldÀr ve nökerlü beg úopmadı ve salùanat dergÀhınuñ úadìm
ulularından 7.ve beglerindendi ve seòÀvet ve şecÀèat ve kemÀl-i ferzÀnlıú ve merdÀnlıú birle úalan 8.beglerden mümtÀz ve müstesnÀ olmış-ıdı. Ve dünyÀnuñ illerinde ve şehirlerinde güneş gibi 9.her rÀóata sebeb ve merrìò gibi her heybet ve óÀdiåeye Óaú èavniyle andan çÀre olurdı. 10.
Maèmÿre-i cihÀnuñ ÀfÀúı ve aúùÀrından anuñ keremi ve inèÀmı ümìdine fuøalÀ ve şuèarÀ ve
hünermendler ikrÀmı
11.
ve alp ve bahÀdurlar, yigitler her yıl úapusına gelürlerdi ve anuñ inèÀmı ve
12.
şerìf-i vaøìèa irişürdi. Ve Úayı ve Bayat boyından úuvvetlü yigitler dirşürüp ve
Úıpçaú 13.úullar alup ãavaş ve óarb taèlìm itdürürdi ve ùaleb ùaleb Rabbuél-erbÀb rıøÀsı-y-içün 14.
àazÀya viribirdi. Ve kendüzi daòı897 uç eùrÀfına àazÀ iderdi. Her ne ki dÀruél-óarbden
15.
getürürdi, yılda sÀdÀt ve mutaãavvıfaya ve Mekke ve Medìne ve Úuds mücÀvirlerine ìåÀr
16.
úılurdı. Ve anuñ oàlanları daòı yaúìn zamÀna degin ki Úasùamoniya
anlar daòı ataları yolınca ol minhÀcuñ ibtihÀcına iltizÀm
17.
begligi anlaruñ-ıdı,
1.
gösterürdi ve øÀyif ve
revÀbit ve ãalÀt müberrÀt èalÀ iòtilÀfiél-óÀlÀt aãóÀb-ı 2.faøl ve èibÀdet ve erbÀb-ı èilm ve
895
T. 121b/4. “olavuz” // P. 210b/3. “oluruz” P. 210b/3. Bu kelime yok. 897 B. 193a/11. “...dÀyim” 896
373
èamelden munúaùıè úılmazlardı. SulùÀn buyurdı ki ÓüsÀmeéd-dìn 3.SaàdÀú ùarafına çeri çeke ve ol mühimme iúdÀm ide. Beyt898: 04.
èİnÀyet-i Ìzìd’le gire yola
Úamÿ úÀsıd merz-i SaàdÀú ola 05.
Ki şehr-idi pür zeyn miål-i èarÿs
KenÀrında urur mevc-i deryÀ-yı Rÿs 06.
BerÀberdi SaàdÀú’a merz-i Òazar
Ve lìkin deñizden gerekdi gider 07.
Ki gire ol aradan gemiye sipÀh
Yürür gibi gökde burÿc üzre mÀh 08.
Sÿy-ı saèd u sürsün ve Úıpçaú ve Rÿs
Sürüp úıla èÀciz günüñ Àbanÿs 09.
Ve Emìr MübÀrizeéd-dìn-i ÇÀvilì ÇÀşnigìr Beg ki bu dÿd-ı mÀn kerìmüñ úadìm
muúbil
10.
úullarındandı sipihr-i bìrÀnuñ gibi bir yigit èÀlem-i àayb nev-resìdelerinüñ ãaàında
görmemişdi,
11.
kemÀl-i iútidÀr ve bÀzÿ-yı kÀmkÀr birle müstaôhir ve mÀl ve ricÀl birle arÀste-
y-idi 12.ve Emìr Kemninÿs ve Mefrÿz-ı Rÿm, ki Rÿm’uñ bilÀd-ı ve buúÀèında melik-i muùaè ve ãÀóib-i kılÀè
13.
ve etbÀè idi ve SulùÀn áıyÀåeéd-dìn-i Keyòusrev-i şehìd -anÀraéllÀhu
burhÀnehÿ-, şöyle ki bundan
14.
öñdin õikr olınmışdur899, anuñ muóaddarÀtından bir kerìme-i
òayÀle-i óükm tevzicine getürmiş-idi.
15.
Ve şeref-i úarÀbet ve muãÀharat-ı salùanat iòtiãÀã
bulmış-ıdı. Ve SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’üñ
16.
şehÀdetinden ãoñra daòı SulùÀn èÌzzeéd-dìn
KeykÀvus ve SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd naôarında 17.melóÿô bÀãıra-yı iótirÀm ve manôÿrı èayn-i ikrÀm olmış-ıdı ve èiddet-i vÀhibet çoúluú esbÀb
1.
birle müstaôhir leşker-i bì
gerÀn birle ArmenistÀn ùarafına revÀn úıldı ve buyurdı ki Derbend 2.içinde her úapular, ki vardur, yıúup bidendìş baòtı gibi òarÀb ideler ve leşkeri düze 3.çıúaralar ve dìn düşmanlarına bir zaómet ve nikÀbet irişdüreler ki úıyÀmete degin anuñ 4.eåeri küffÀr cÀnında bÀúì úala. Ve
898 899
B. 193a/17. Bu kelime yok. P. 211a/14. “olınmışdı”
374
MübÀrizeéd-dìn-i Ertoúış Beg’i, ki salùanat devletinüñ 5.úadìm ulu beglerinden ve memleket çeri başlarınuñ ulularındandı ve Anùaliyya’nuñ subaşılıàı 6.aña mufavvıø ve ol ùarafuñ óıfô-ı åuàÿr ve kifÀyet-i umÿrı birle dÀyim meõkÿr ve meşhÿr 7.ve åervet ve şevket ve pehlüvÀn-ı úavm ve úabÀyil, nÀmudÀr ve dilìrÀn kÀr-ı zÀr birle müstaôhirdi 8.ve cemìè Ìgider boyı begleri ve EtrÀkine zaèìmüél-cüyÿş-idi, buyurdı ki leşker-i 9.cerrÀr birle sÀóil ùarafına vara ve göñüli Firenk kìnelerinden perdÀòte ve deñiz
10.
kenÀrınuñ mühimmÀtını bile varan begler-ile sÀòte
úıla. Begler ve ulular şehriyÀr-i 11.zamÀnenüñ taòtı öñinde yüz yire úodılar ve eytdiler. Beyt900: 12.
Ki peyveste olsun cihÀngìr-i şÀh
İrirsün èadÿ gögsine yitür şÀh 13.
Felek bendesi mihr ü fermÀnuñuñ
ZamÀne ùaleb-kÀrı peymÀnenüñ 14.
Ger göresin óÿna fermÀn daòı
Nihenkden ol úıla nìli tehì 15.
Ve ger kebk senden bula zÿr tÀb
Bula teng ãaón-ı hevÀyı èuúÀb 16.
Eger diye fermÀn de rÿzigÀr
Úılavuz èadÿ-y-ıla ber kÀr zÀr 17.
Ki ger çarò ola hem Àver demuz
Iraúdan ki peydÀ ola ger demÿz 1.
Úıla çarò tedvìrden o zamÀn
Ola zÿr-ile tÀbsÿz-ı nÀ-tuvÀn 02.
Eger cemè ola òalú rÿ-yı zemìn
Bigi birümüze idemez rÀy-ı kìn 03.
Diyüp bu sözi ùaşra çıúdılar
Teveccühle küffÀr evin yıúdılar 900
B. 194a/8. // P. 211b/11. Bu kelime yok.
375
04.
Òurÿş itdi her yañadan ãÿr nÀy
Ki deprendi ùÀà u kemer cÀy cÀy 05.
Ve èalÀét-tertìb ÀåÀr-ı şehÀmet ve ãarÀmet ve şücÀèat ki salùanat devleti maãÀliói-y-
çün 6.fetó-i úılÀè ve úahr-ı aèdÀda hevÀdÀrlıú ve cÀn sipÀrlıú901 itdiler Ìzid -èazze ismühÿ- èavni 7.
ve òadìv-i aèôam baòtınuñ teéyìdi birle ol mühimmÀtda cÀn u dil birle dürüşdiler. 08.
Õikr-i İúÀmet-i SulùÀn be-Mevøiè-i KeyúubÀdiye der-Müddet-i áaybet-i UmerÀ902 09.
Çün begler subaşılar -raóimehümuéllÀh- ol çeriler, ki ol úullıàa nÀmzed olmışlardı,
yarÀú ve berk-i 10.èiddet vÀhibet-i tamÀm birle ióøÀr itdiler ve èavn u Maèbÿd ve ùÀliè-i mesèÿd birle süvÀr èaôametin
11.
süvÀr oldılar. SulùÀn kendü òÀã kevkebesi birle bir depeye çıúdı, tÀ çerinüñ
12.
muùÀlaèa úıldı. Çün anlaruñ óÀli vechinde şaùÀret ve naøÀret müşÀhede úıldı,
AllÀhu -teèÀlÀ- 13.ve -teúaddes- adını diline getürdi ve begleri oúudı. Ve envÀè ser-firÀzlıú birle anlara bende-nüvÀzlıú
14.
buyurup óuãÿl-i maèÀrib ve incÀz903-ı muùÀliblerini taúdìm ve iúÀmet
müsÀèì-yi meşkÿra birle müstaôhir
15.
úıldı. Cümle duèÀ ve åenÀ úılup baş úodılar ve sÀye-i
cihan-Àferìne Àferìn oúuyup yola müteveccih oldılar. 16.
Bular çün gönüldi ve şÀh-ı cihÀn
Yine döndi bile niçe bendegÀn 17.
Bir araya kim didüñ KirdikÀr
Behişt itmiş ol orada ÀşikÀr 1.
Egerçi ol arada iètidÀl hevÀ
Olurdı yire müşk-i dest-i ãabÀ 02.
Çemende eyle-y-idi leb cÿyibÀr
Ki nev òaùdan rÿ-yi zìbÀ-yı yÀr 03.
Çemen dürc-i kÀfÿrı açmış yine
GülÀbın gülistÀna saçmış yine 901
B. 194b/3. // T. 122b/16. “...rièÀyet” P. 212a/8. Başlık okunamayacak kadar siliktir. 903 T. 1122b/12. “incÀr” 902
376
04.
Úılup èanberin bÀd-ı zülf-i çemen
Güliyle úarışdurdı müşk-i Òoten 05.
Anuñ gibi meclisde bir òïş nefes
Úanı micmer lÀle-veş dest-i res 06.
Bir arada úonmış-ıdı şehriyÀr
Ki şÀdìden-idi bahÀr bahÀr 07.
SerÀnuñ ki ãaónında-dı mihr ü mÀh
Úılurlardı çoú cehd-ile aña nigÀh 08.
Úatı òìradı anda óayvÀn gözi
İçinde-y-di hem ab-ı óayvÀn gözi 09.
Ki ol çeşmeden çeşm-i èÀlem seni
SerÀser zemìni cinÀn gülşeni 10.
Hem öñinde bir sebz deryÀ-yı revÀn
Ki bì-ebr gibi ruò-ı ÀsumÀn 11.
Yürürlerdi mÀhìleri miålü mÀh
Çü seyrÀnda sulùÀn devlet penÀh 12.
Úulaàında her birinüñ òalúa zer
Ùolı cevşen-idi úamÿ sìm ü per 13.
ÇerÀà-ıdı güllerden Àteş nişÀn
Ki rÿşen-idi anlara çeşm-i cihÀn 14.
Aàaçlarına olmış-ıdı iúbÀl-i bÀr
NüvÀ-yı ôafer oúur-ıdı hezÀr 15.
Úamÿ mìvesi nÿş dÀrÿ-yı cÀn
Úamÿ sÀyesi asÀyiş ins ü cÀn 16.
CihÀn mihrü iúbÀh ber vey nihÀd
Be-nÀm-i òidìvü cihÀn KeyúubÀd
377
17.
SulùÀn-ı èÀlem KeyúubÀd bir müddet ol òürrem-ÀbÀdda ki ravøa-yı Firdevs anuñ 1.
iètidÀlinden reşkilterdi, èaúl gibi cÀnda ve güneş gibi ÀsumÀnda iúÀmet 2.itdi.
havÀsı
Ve aòbÀr-ı futÿóa muntaôır olurdı ve taúviyet-i dìn-i YezdÀnı ve temşiyet-i umÿr-ı 3.cihÀnbÀnı ve teróìb-i mühimmÀtı melikdÀrı ve kÀmkÀrı úılurdı. Beyt904: 04.
SeóergÀh óurşìd-i zerrìn sinÀn
Felekde oldı miålü duèÀ kÀmurÀn 05.
Çıàırurdı çavuş pür tÀb u cÿş
Göge irişürdi àirìv ü òurÿş 06.
Çıúardı gehì òusrev-i bÀr-gÀh905
Ondan bulutdan çıúar gibi mÀh 07.
PiyÀde süvÀrÀn gerdÿn-ı tuvÀn
RikÀbında devlet gibi olup revÀn 08.
Şeh ol deşt-i mìnÿ nihÀd içre şÀd
Olurdı varup èömre èìş-ile dÀd 09.
Her iúlìmden irişür-idi òaber
Ki kim oturur u kim ider sefer 10.
Yine irürdi ayvÀnına kÀm-ı cÿ
CihÀn aña ùutmış-ıdı cümle rÿ 11.
Eli bigi açılmış der bÀr-ı gÀh
Uludan kiçiden kim isterse rÀh 12.
İrürdi şeh úatına mìr ü bÀr
Ki èadlinden olurdı rÀst-kÀr 13.
Dökerdi gelüp òvÀn-ı ber-òÿn-efrÀz906
Ki olur-ıdı seyrÀnda çeşm-i niyÀz
904 905
T. 123a/11. Bu kelime yok. P. 213a/6. “bÀgÀh”
378
14.
Oturanlar örü ùururlardı zÿd
Oturdı ùuran kişi bì úayÿd 15.
Yiridi götürürdi her bir kişi
HemÀn òalúuñ ola-y-ıdı anda işi 16.
Hem ol Àradan şÀh-ı kìti sitÀn
Bir eyvÀna daòı olurdı revÀn 17.
Úamÿ ìş bilici ve dÀni, fezÀy
Úamÿ ãÀóib-i dìn ü tedbìr ü rÀy 1.
áulÀmÀn nÀm urÀn sipÀh
Bulurlardı òalvetde bir cÀyigÀh 02.
Úılurlardı her bÀbdan meşveret
ZiyÀd itmege şöhret ve menúabet 03.
TedÀbìru genc-ile kÀr-ı sipÀh
Ki nice gerek fikr ü her cÀy-i gÀh 04.
ÚıyÀs it nedi merdüm-i zìr ü dest
Ki uzatmazdı Àhÿlara şìr ü dest 05.
Her Àyineden ol mihr ola yegìn
CevÀbı firistÀde-i her zemìn 06.
Úılurlardı rÀyini cümle tamÀm
Dökilürdi pes òÿn u dÀrués-selÀm 07.
ŞehinşÀh öñinde yine mìr ü òvÀn
Dökerdi naèim òvÀn-ı cennet nişÀn 08.
Úılup òiõmeti çÀşnigìr hem
Olur-ıdı úullıúda åÀbit úadem
906
P. 213a/13. “firÀz”
379
09.
NüvÀle viribir-idi ol zamÀn
DilÀverler-içün döküldükde òvÀn 10.
Çıúarlardı òvÀn yindüginde úamÿ
Úatından cihÀndÀruñ ol ve bÿ 11.
Úılup òiõmet şehriyÀr-ı cihÀn
KülÀhını gej úor-ıdı ÀsumÀn 12.
Olup yine cemèiyyet nÀmdÀr
Bezenürdi dergeh-i şehriyÀr 13.
Dirilürdi cümle óarìfÀn-ı bezm
Úamÿ nÀmdÀrÀn ve şìrÀn-ı rezm 14.
Düzüp dürlü sÀzendeler sÀz rÿd
İdüp nÀy üni nevÀ-yı sürÿd 15.
Bulardan ki her dem gelürdi òurÿş
Dil-i seng-òÀrede úopardı cÿş 16.
Yine bezmü tÀze olup sÀòte
Olurdı Àlet luùf-ı perdÀòte 17.
Ne gerdÿn gözi görmiş anuñ yüzin
Ne gÿş-i zamÀn diñlemiş-idi sözin 1.
Şeb u rÿzi şÀhinşÀh-ı kÀm-kÀr
Bu nevè-ile ãorardı òïş rÿzigÀr 02.
Ger ola-y-ıdı bir haftada Àrzÿy
Úılur-ıdı bir kez temÀşÀ-yı gÿy 03.
Úılurdı gehì Àrzÿ-yı şikÀr
Gehì ki olmayaydı daòı dürlü kÀr.
380
04.
Õikr-i Gozeşten-i Leşker-i SulùÀn-ı der-İhtimÀm-ı Meliküél-ÜmerÀ ÓüsÀmeéd-dìn Emìr ÇobÀn -RaómetuéllÀhi-907 ez-DeryÀ-yı Òazar 05.
Çün sipÀh-ı şÀh Òuzar úaãdına deñizden úıldı, İflÀú ilinden úurudan deñiz kenÀrın
6.
ùutup gitdiler, SıàdÀú şehrine vardılar. SaàdÀú908 keferesi, ki hemìşe caàd-i òiõlÀn 7.ve
künküre-i edbÀr anlaruñ rÿzigÀrı úaãrınuñ künküresine oturmış-ıdı ve ãÀdır 8.ve vÀrid ve bÀzirgÀnlar incitmesine bìl baàlamışlardı, gördiler ki deñiz yüzinde gemi 9.yilkenlerinden havÀ yüzinde aú gügercìn uçar gibi deñiz yüzi ùolu gemi ve yelken olmış ve úurudan daòı 10.bir çeri gelür ki anlaruñ atı ayaàından ve ãÿrnÀ ve nefìr avÀzından ùÀà ve ãaórÀ mütezelzel
11.
úorúu ve lerze endÀmlarına düşüp muøùarib oldılar ve şehir úapuların yapup ve burc
olur, 12.
ve
ebdÀnı berkidüp ùurdılar. Begleri ve uluları bir yire dirilüp meşveret úıldılar. Tedbìrleri 13.
bunuñ üzerine muúarrer oldı ki bir dÀniş ve tedbìr ıssı pìri, ki rÿzigÀruñ ticÀretinden 14.ticÀrib
tamÀm óÀãıl itmiş-idi ve gerdÿn-ı kirdÀnuñ renc ve rÀóatın firÀvÀn müşÀhede risÀlete iòtiyÀr itdiler. Acı ùatlu ve iri yumşaú sözleri bir birine úarışdurup
15.
úılmış-ıdı,
16.
begler begi
ÓüsÀmeéd-dìn Beg’e revÀn úıldılar ki “Biz şÀh-ı cihÀnuñ úulı ve fermÀn-berdÀrıyuz 17.maèlÿm degül ki bu miúdÀr çeriyi bunda göndermege sebep nolmış ola? Eger bÀc ve òarÀç
1.
ve
èabÿrı edÀ itmekde bizden cürm ve futÿr ôÀhir oldıysa, anuñ àarÀmetine ìúÀmet 2.gösterelüm ve fermÀnınuñ imtiåÀli birle düşvÀr işi ÀsÀn úılalum. Ve eger Rÿs vilÀyetine 3.èazm úılursa serv-ÀzÀd gibi yigitler òiõmetinde tertìb ve yaraà-ıla viribiyelüm ki 4.ol òiõmetde baş oynayup sulùÀnuñ düşmanlarına úılıc uralar ve cÀnlarını dirìà itmeyeler.” 5.diyü. Ve bir ilçi daòı sürèatile Úıpçaú òÀnına irsÀl úıldılar ki sulùÀnuñ çerileri devvÀb ve cevÀrì 6.üzere bu ùarafa geldiler. Deñiz mevci cÿş-u ceyşden polad-ı raòşende gibi görinür, bu peleng Àheng 7.çeri, deñizde nehengden dilìrrek ve úuruda úaàÀn arslandan yüreklürek dürürler. Beyt909: 08.
Bular görmedin bahr u geştì ve Àb
Eger úılalar cenge bir dem şitÀb
907
T. 123b/23. “Õikr-i” ve “RaómatuéllÀhi” kelimeleri yok. P. 214a/6. “SıàdÀú” 909 B. 197a/5. // P. 214b/7. Bu kelime yok. 908
381
09.
Bize işledüp òançer-i Àb-gÿn
Ki bizden ire baóre dek cÿy-ı òÿn 10.
Bilüñ kim bu ãu başdan aşdı revÀn
Deñizden çeri deşte irse hemÀn 11.
Bir Àteşdür bulduàın yandurur
äu gibi aúar boàduàın úandurur 12.
Düşinde bunı görmedi şeyò u şÀb
Ki yilden çıúa od u ùutışa Àb 13.
Dökilürse ùaşraya bu mevc eger
Ne Úıpçaú úalur ne Rÿs u Òazar 14.
Çün Úıpçaú òanı bu òaberden ÀgÀh oldı, ümìd-i Kelìm’ini maúãÿd óuãÿlinden 15.óÀlì
gördi ve Rÿs melikine daòı òaber gönderdi ve ièlÀm itdi ki dergÀh-ı
16.
şÀhenşehìden èasÀkir-i
nÀ-maèdÿd bu óudÿda müteveccih olmışlardur. Beyt: 17.
Gemidendür şöyle deryÀ-yı Àb
Ki düşmez deñiz yüzine ÀfitÀb 1.
Biz ısmarladuú cÀn çün irişdi merk
Şükÿfe nïlur irse zaòm-ı tekerek 02.
Gerekdür ki bu óÀdiåenüñ defèine ve bu nÀzilenüñ refèine çÀre úılalar diyü anlar daòı
cümle
3.
iller ve úabÀyiline òaber gönderüp bir haftada Rÿs dilìrlerinden ve Úıpçaú
bahÀdurlarından 4.on biñ müsellaó atlu dirildi ve SaàdÀú’a yaúın gelüp muntaôır oldılar ki SaàdÀúìler’üñ adamı 5.begler begi òiõmetine vardı. Pìr Fertÿt bir iki keleci èankebÿt evi gibi süst söyledi òaberlerden ki 6.aña ıãmarlamışlardı èuşri èuşrìn taúrìr idemedi. İllÀ bu miúdÀr diye bildi ki “Meliküél-ümerÀ’nuñ 7.elùÀfından tevaúúuè oldur ki çeriyi dönderip gide, tÀ ki biz daòı òiõmetde taúãìr ve teúÀèüd 8.itdügümüzüñ èözrini bi-úader-i imkÀn dileyevüz ve úullıú resmini mücid ve eymÀn ve peymÀn-ı 9.àalìô ve veåìú birle müéekked úılavuz. ÓÀliyÀ şimdiki vaúitde naèl bahÀ resmince elli biñ 10.parpara òiõmet idelüm.” Meliküél-ümerÀ, ÓüsÀmeéd-dìn Çoban Beg’e úaúıyup àaøaba geldi ve eytdi ki
11.
“TÀc u taòt ıssınuñ óükmi birle çeriyi bu
382
yirlere ol niyete getürmedüm ki ãavÀş meşaúúÀtinden
12.
yüz dönderem ve her úÀãid-i fÀsid
úavli birle işüme òalel getürem.” didi. Beyt910: 13.
Ki fermÀn-ı şÀh-ı cihÀn bulmışam
Dil baóri rÀh-ı revÀn bulmışam 14.
Anuñ çün ki úılam şebistanı bÿm
Daòı olmaya ÀbÀd bu Merzibÿm 15.
Her ùÀyife, ki sulùÀnuñ fermÀnından bÀş çekeler, aùvÀú-i òiõlÀn birle aènÀú-ı merbÿù
olup
16.
úalan
dergÀh-ı òusrev-i èÀlem eşigine varısarlardur ve anda cezÀları neyse göriserlerdür. Ve
17.
èÀãì ve maòõÿllar zecr ve èibret göriserlerdür. Ve her kim ki úademini iùÀèat
dÀyiresinden
1.
çıúarmayup fermÀna muùìè olısardur, benden menn ü selvÀ leõõetinden
àayrı anuñ eyyÀmı müõÀúına
2.
irmeyiserdür. -AmmÀ men ôaleme fe-sevfe nüèaõõibühü
åümme yüraddü ilÀ rabbihì fe-yuèaõõibühÿ èaõÀben nükran 3.ve ammÀ men Àmene ve èamile ãÀlióan fe-lehü cezÀéen el-óüsnÀ ve se-neúÿlü lehÿ min emrinÀ yüsran- Àyetini oúudı. Beyt: 04.
Bu sözlerden ilçi olup nÀ ümìd
Gözine siyeh oldı rÿz-ı sipìd 05.
SipihdÀr çekdi çerìyi revÀn
Deñizden úuruya çü şìr-i jiyÀn 06.
Ùolu Türk-idi rÿy-ı ãaórÀ úamÿ
LivÀ-y-ıla olmış-ıdı ova ùopùolu 07.
Çün irişdi EtrÀke Kürdì sipÀh
Direfşende cevşen çü ebr içre mÀh 08.
CihÀn cümle pür cevşen ü tìà-idi
äanayduñ ki èÀlem úaramıà-ıdı 09.
Süçi içmedin úorúudan cümle mest
Olup úan-ıla cÀndan úamÿ yudı dest 910
B. 197b/11. Bu kelime yok.
383
10.
Çün kÀffe-i èasÀkir selÀmeti ve kÀmurÀnì ve şÀdumÀnì birle deñizi geçüp ve úurudan
gelüp
11.
SaàdÀú ovasına úondı. Begler begi ÓüsÀmeéd-dìn Çoban Beg farùu ferÀàat ve
şÀdìlıàından 12.bezm ÀlÀtı döşedüp çerì beglerin ve serverlerini oúudı ve Àyìn ve tertìb-i tamÀm birle 13.üns meclisinde ve selvet maúÀmında anlaruñ-ıla oturdı. Beyt: 14.
Ùutup elde evvel penÀh-ı sipÀh
Ùolu bÀde raòşende mÀnend-i mÀh 15.
Egildi şehì añuban öpdi yìr
Mey içen úaçan cenkden àuããa yìr 16.
Çekiben meyi bir nefesde tamÀm
Oúıdı çeri başlarına selÀm 17.
Çeri başları hep örü ùurdılar
DuèÀ oúıyup üstine urdılar 1.
Didiler cihÀn dÀver ol şehriyÀr
Olup çoú yaşasun cihÀn şehriyÀr 02.
Pes andan úamÿ içdiler cümle mey911
PiyÀde cihÀndÀr ve pìrÿz-ı pey 03.
Dün buçuàına degin ùurup ve èìş úılup cÀm bÀde ol serverler arasında dÀyir ve sÀyir
oldı.
4.
Çün ùolu ve dostigÀnìler içilmekden seròïş oldılar, her biri çadırlu çadırına
5.
ve
maúÀmlarına gitdiler. Seóer-gah çün semen budaúları çemen-i nìlì gülşeni üzere ôÀhir 6.oldı, ùalìèden bir atlu Meliküél-ümerÀ òiõmetine geldi, duèÀ ve åenÀ úılup eytdi ki 7.“Türk’den bìèaded çeri belürdi, gelüp irişi yürürler.” diyü. SipihdÀr ve begler çün ol 8.sözi işitdiler, buyurdı ki çeri cÿşa gelüp kÿs avÀzını sürÿş gÿşına irişdürdiler. 9.Andan ãoñra begler ve serverler buyurdı ki çün bir çeri, ki eger ot olursa daòı
10.
biçmesi mümkin degül, bize görindiler,
gerekdür ki erenler gibi yirümüzde úarÀr idevüz ve geregi naúşını levó-i cÀn üzerinde åebt idevüz. Ardumuzdan
911
11.
bigi cidd-ile tìbde ùurup åebÀt
12.
deñiz ãuyı ıøùırÀbda ve öñümüzden
P. 216a/2. “Pes tamÀm andan içile mey”
384
óarb odı ıøùırÀma gelmişdür ve úaçmaú yolı cümle
13.
óudÿddan mesdÿd olmışdur. Andan
öñdin ki Rÿs ve Sıúsìnden anlara çeri ve 14.meded gele zırıhı ten üzerine kefen yirine geyelüm ve anlaruñ-ıla mümkin olduúça cÀn-ıla
15.
dürüşelüm. AmmÀ şol şarù-ıla ki çün çeri biri birine
úarşu gele ve ervÀó eşbÀó mufÀraúatinde
16.
getürüp burunları yeli ve renc ve ãavletleri
nÀlÀn ola úoyalum ki tÀ Türkler bi iki óamle
17.
anuñ-ıla sÀkin olsun. Çün anlaruñ912 Àyini ve
bìkÀrları şìvesine iùùilÀè bulmış olavuz. 1.
Úılalum segirdimle ceng-i peleng
Çıúaralum erlig-ile nÀm u neng 02.
CihÀn içre úalmaz kişi cÀvidÀn
Meger úala merdümden adı nişÀn 03.
Ve ol ùarafdan Türk çerisi cenk endìşesinden bìhÿş olup Baór-i Aòøar miåli cÿşa
geldiler 4.ve eytdiler ki “Bunuñ bigi aàır çoú çeri, ki bizüm üzerimize geldi, deñizden ve úurudan 5.bizüm işümüz òarÀb olup eùrÀfdan belÀ hücÿm itdi.” 913 06.
Çü ùÀvus-ı zerrìn pür meşriúì
Yüzinden úodı perde-yi fistiúì 07.
Òurÿş itdi kÿs ü neúúÀrÀ vü nÀy
Her aradan avÀze-yi hÿy u hÀy 08.
İki leşker atlandılar cenk içün
Çeb ü rÀstden cenge Àheng-içün 09.
HavÀ tìre köndi zemìn laèl-reng
Çıúardı göge Àteşi naèl-i seng 10.
äalıb tìà-ı burrÀnı dest-i hüner-ber
İder gibi berú-ı èayÀn tìre ebr
912 913
B. 198b/17. // T. 125b/2. “...işleri” T. 125b/6. “...Beyt:”
385
11.
Yaàar tìr ü peykÀnı çün bìd ü berk
èAdÿya peyÀmı nedür derd ü merk 12.
ZübÀn zaòmı ve nìze tÀb-dÀr
Bed-endìş serìn iderdi ÀşikÀr 13.
Göñül Àteş künìden afrÿòte
Úılurdı èadÿ òirmenin sÿòte 14.
MaúÀm-ı úaøÀdı kemÀn-ı kemìn
Hem olmış-ıdı mihr ü cÿyÀ-yı kìn 15.
Ki cÿy-ı dili òançeri Àb-gÿn
Aúıdurdı her laóøa deryÀ-yı òÿn 16.
ŞebÀn-gehde bu künbed-i lÀciverd
èAyÀn itdi àarbì külli surò u zerd 17.
NiyÀme girüp tìà u òançerine
Girü döndi ol iki leşker yine 1.
SipihdÀr-ı şÀhenşeh-i kÀmukÀr
Olup tÀze ruò úıldı çoú kÀr-ı zÀr 02.
Ki òurşìdi raòşÀn zerrìne tìà
Odından yüzine siper dutdı mìà 03.
Atından inüp tÀze àusl eyledi
MünÀcÀt idüp óaørete söyledi. 04.
Ve iki rekèat namÀz iòlÀã ve niyÀz ve taøarruè birle edÀ úıldı. Andan yüzin ùopraàa
urup Óaú -teèÀlÀ- 5.óaøretine münÀcÀt úıldı ki “İy dÀver-i dÀd u dìn! Her neye ki naôar úıluram cümleyi senüñ 6.ãamediyye ve òudÀ niyyetüñe delìl-i óaú ve şÀhid-i muùlaú buluram. Gökler yüzi senüñ mihr-i cihÀngìrüñden 7.rÿşen olur, úaõf-ı ruèb küffÀr göñlinde senüñ heybetüñden belürür. Ve kitÀb-ı kerìm-i àayrı 8.maòlÿúda buyurduñ ki -in tenãuruéllÀhe yenãurküm ve
yüåebbit aúdÀmeküm- senüñ luùfuñ 9.sÀyesi ve bì nihÀyet meróametüñ birle revÀ görme kim
386
biz úullara Úıpçaú çerileri àanÀyiminden
10.
heybet ve iòfÀf óÀãıl ola ve bu maúãÿd óÀãıl
olmadın muèÀvedet úılavuz.” Beyt: 11.
Budur dilegüm senden iy kÀr-ı sÀz
Bu çoú düşmeni úılasın bize Àz 12.
Ser-i serkeşi zìr-i seng eyleyem
CihÀnı bu EtrÀke teng eyleyem 13.
Andan ãoñra serÀ perdesine vardı ve begler ve serverleri oúudı ve her yire, ki vÀcib-
ıdı, 14.ùalÀya gönderdi ve òïn-ı òusrevÀnìden ãoñra mey-i eràuvÀnì ùaleb itdi. Ol sebeb-ile şÀdì ve
15.
feraó ziyÀde olup úayàu eksildi ve muóÀveret ve muèÀúarat eånÀsında çeri beglerine ve
serverlerine AmmÀ
16.
eytdi ki “Sizüñ her biriñüz òiõmet-ile salùanat dergÀhında benden èazìz-reksiz.
17.
çün iş düşdi yardım ve yoldaşlıú lÀzım oldı, bugün bu deñlü cehd-ile ãavÀş
1.
oldı, egerçi bizden ve anlardan òaylì Àdem telef oldı ve lìkin irte yine buncılayın saèy914
dürişisevüz. 2.Ümìõdür ki muòÀliflerden cihÀnda nÀm ü nişÀn úomayavuz.” didi. Begler ve serverler aña 3.Àferìn itdiler, eytdiler “İy kÀmukÀrlıú memleketinüñ gevher-i der-fişÀnı ve şehriyÀrlıú 4.nikìninüñ naúş ve nişÀnı! Hemìşe òançer-i sebz-rengüñ yüzi úutlu úoluñ ferinden gül-gÿn
5.
olsun. Egerçi biz şÀh-ı cihÀnuñ úullarıyuz ve lÀkin eger buyurursañ imtiåÀl-i
óükmüñüñ 6.Raòş’ını tuvsan-ı eflÀkden geçürelüm ve her úulluú ki buyurursın ÀåÀr-ı ùÀèat ve mutÀbaèatı 7.vÀcip bilelüm tÀ sulùÀn òiõmetinde yüzi ãuyı óÀãıl olup emel muóaããal ola.” Ol yañadan 8.çün Türkler èAcem tìài zaómını Rÿm çerisinden müşÀhede úılmışlardı ve ekåeri mecrÿó ve úana 9.àarú olmışlardı, eytdiler “SaàdÀú òalúı günÀhı-y-çün ve anlaruñ suçı àarÀmetine bize úıyÀm
10.
òÀkisÀrlıà-ıla başumuz bile
göstermek gerek-ıdı. AmmÀ çün iş buña irişdi, sebüksÀr ve 11.
virmek olmaz.” Gice irteye degin bu endìşeler birle óayrÀn ve
serÀsìme ve mütereddid ve müteóayyir 12.olmışlardı. Ve ıøùırÀb èirúÀbında ve iltihÀb nìrÀnında óarìú ve àarìú úalmışlardı. Beyt915:
914 915
B. 200a/3. // T. 126a/11.“...idüp” P. 217b/12. Bu kelime yok.
387
13.
Seóer-gÀh çün rÿy-ı nìlì semer
Güneşden bedìd itdi zerrìn siper 14.
Ùaàıldı vü ùoldı serigÿ hisÀr
Ùolı tìri altÿn siperden hezÀr 15.
SipihdÀr örü ùurdı úılup şitÀb
Úılıç elde birende miål-i ÀfitÀb 16.
Buyurdı ki atlandı cümle çeri
Ki anda bileler bahÀdur eri 17.
áirìv itdi kÿs u fiàÀn úıldı nÀy
Ki ùoldı cihÀn àulàulu hÀy u hÀy 1.
Yire indi yarıya gökden sürÿş
Zemìn úıldı deryÀ gibi cümle cÿş 02.
İki leşker oldı berÀber çü kÿh
Birinde sütÿh ve biri bì şükÿh 03.
SipihdÀr eytdi ki iy serverÀn
Bu gün Àrzÿ idü cÀn u rÀyigÀn 04.
Çün olmaz ten cÀvidÀnì bedìd
Gerek nÀmu neng-içün olmaú şehìd 05.
Dilerem ki bir óamle úılam bu dem
Ki düşmen vücÿdını idem èadem 06.
Sevenler şehì bize yÀrì úıla
èAdÿ cengine bürd ve bÀrì úıla 07.
Ola kim meded úıla ol bì niyÀz
Ola úaãru bu kÀrihÀ-yı dırÀz 08.
Bunı didi deryÀ gibi úıldı kef
Girift süñü yirine urdı kef
388
09.
Úopardı at ayaàıyla òÀk ü gerd
Ki bìminden oldı güneş nÿrı916 zerd 10.
Çeri oldı ser tÀ ser ankìòte
Olup úan-ıla ùoprÀú amìòte 11.
Úopup Türk’den çoú àirìv ü nem-renk917
Maùar gibi döküldi tìr ü òadenk 12.
Süñüle niçe tenleri deldiler
Niçe canları oú-ıla aldılar 13.
Úılıçdan niçe bÀş perrÀn-ıdı
ÇaúÀçÀú çomaú firÀvÀn-ıdı 14.
Anuñ gibi-y-idi küşteden dest-i gìn
Ki göze görinmezdi rÿ-yı zemìn 15.
Çün EtrÀk gördi bu resme sitìz
Ùutup çÀr u nÀçÀr rÀh-ı girìz 16.
Şunuñ gibi úaçardı Türkì sipÀh
Ki ãarãar yili sÿra ebr-i sipÀh 17.
Ki òaylì úırup itdiler çoú esìr
Bu resm-iledür èÀdet-i çarò-ı pìr 1.
Ve begler begi ÓüsÀmeéd-dìn Çoban Beg’üñ ol bir merdÀne óamlesi birle
göñül
2.
kÀşÀnesini aózÀn tereddüdinden arıtdılar ve şÀdumÀnlıú rÀyetini sipihr-i berrìne
3.
irürdiler ve kÀmurÀnì ve nìlì maúÀãıd ve emÀnı birle çÀdırlarına döndiler.
916 917
T. 126b/12. “yüzi” / P. 218a/9. “nÿzi” T. 126b/14. “àarenk?”
389
04.
Õikr-i LÀbegerì Kerden-i Melik-i Rÿs ve MuãÀlaóa Costen ez-Òiõmet-i Meliküél-ÜmerÀ ÓüsÀmeéd-dìn -RaómetuéllÀh05.
Çün Rÿs meliki Úıpçaú çerisinüñ sınduàını işitdi, anlaruñ óalleri yaramazlıàın ve
6.
reziyetlerin istimÀè úıldı, vezirlerin ve beglerin oúudı ve eytdi ki “Biz bu leşker-i 7.cerrÀr
birle ve bu tìz cenk dilÀver ve bahÀdurlar birle cenk ve cidÀl úılmaúlıú óazm ve ferheng 8.
cÀddesi kifÀyet ve dirÀyet ùarìúasından bedìè ve baèìd görinür. BelÀyı kendüzine çekmeklik
9.
èaúl u dÀnişden degüldür ve hem bize sulùÀn úibelinden bunca rÿzigÀrdan berü bize
ziyÀn irişmedi. Ve aãlÀ va raésÀ àubÀr kìnesinden bir toz bizüm rÿzigÀrımuz
10.
bir
11.
çehresine
úonmadı. Çün iş beõl-i mÀl ve lìn-i maúÀl birle müyesser olmaya, ol vaútin muóÀrebe 12.
óüsÀmını úınından çekmek maãlaóatdur.” diyü tedbìr itdi. Bir rÀy-ı vuhÿş ıssı cüst kişiyi
risÀlete
13.
iòtiyÀr idüp buyurdı ki bir nÀme ùolu taøarruè ve niyÀz ve azram birle bÀridler ve
Begler 14.begi Çoban beg úatına işbu nehc-ile ki naôm olundı gönderdiler. Beyt918: 15.
Didi baèdu cihÀn KirdikÀr
ÒudÀvend-i cÀn-baòş amurzigÀr 16.
NigÀrende-yi çenberi nìlgÿn
FerÀzende-yi künbed-i bì sütÿn 17.
Bülend eylesün efser u taòt-ı şÀh
FenÀ olmasun devlet u baòt u şÀh 1.
Bil imdi iy ser efrÀz u òusrev perest
Ki yoúdur ùapuñ miåli feròunde dest 02.
SipÀha yaraşıúsın ve pehlüvÀn
Ki sendendür şÀò-ı devlet cüvÀn 03.
Güneş gibi rÿşen óüsÀm-ı òıred
Ùapuñda muùìè emrüñe dÀm u derd
918
B. 201a/16. // T. 127a/8. Bu kelime yok.
390
04.
Dil Àyinesin úılduñ ol resme pÀk
Ki yoúdur daòı jengden aña pÀk 05.
Úamÿ ãÿret ü nuãret pÀyidÀr
Görinür øamìrüñde hep ÀşikÀr 06.
İşitdüm ki bunda getürdüñ sipÀh
Ve lì bilmedüm nicedür óükm-i şÀh 07.
Eger Úıpçaú úavmi benüm sözüm ve rÀyüm işitdilerdi, çün nasìóatuma uymadılar,
anuñ-içün 8.èibÀdetden êalÀlete düşüp maãlaóat yolından azdılar ve oúı ve úılıncı bir birine 9.
úarışdurup bunca nÀzenìnlerüñ úanını yire dökdiler. Ben çün ki èarÀúıb-ı umÿr
10.
ittifÀú-ı
cumhÿr ve naôar-ı şÀfì ve kÀfì birle nazar úıldım, saèÀdetüm919 Àyinesi rÀyinde şöyle 11.gördüm ki SulùÀn’a iòlÀã ve cÀn ve dil birle bende olam. Çün bu diyÀr tìà-i cihÀngìrì 12.birle fetó olına. Bir server ve úahramÀnsuz èimÀret ve øabù ve ãalÀóa imkÀn yoúdur. Eger bu
13.
kemìne úulını
kendü naãb itdügi úullarından ãayarısa ve bu mülki ve cÀnumı baña baàışlarısa 14.ve MeliküélümerÀ -èazze naãrah- óiõmetinden tavaúúuè920 bu bÀbda miyÀncı olup sulùÀn
15.
òiõmeti
óaøretine ièlÀm idüp bu bendeyi müstemendüñ òuøÿè ve òuşÿèı óÀlini èarø úıla. 16.Ümìddür ki maóall-i úabÿlde düşüp óÀl ve aóvÀl be-àÀyet òoş921 ola. Beyt922: 17.
Úapusında şol resme úullıú úılam
Ki mülkinde bir melik perver olam 1.
Bu èahd içre tÀ kim olam surò-rÿy
ÒilÀf olmaya vaède miúdÀr-ı mÿy 02.
Pes her diyÀruñ tengsÿúlarından tuòfeler òiõmeti tertìbine meşàÿl olup engri ve tÀvilì
3.
atlar ve Rÿsì ketÀn ve semmÿr ve sincÀb ve úÀúÿm ve úÀrsÀú kürkler ve gevher-i bedaòşì ve
yigirmi 4.biñ fuluri bir müşfiú ve mihrübÀn ilçi eline virüb923 Meliküél-ümerÀ òiõmetine
919
B. 201b/12. “...çehresi” B. 201b/16. // T. 127a/1. // P. 219a/14. “...oldur ki” 921 T. 127a/20. “eyü” 922 B. 202a/1. Bu kelime yok. 923 P. 219b/4. “dirüp” 920
391
gönderdi. 5.Çün ilçi leşkere vardı, Meliküél-ümerÀ anuñ serÀperde ve óaşmeti Àyìnin ve bÀrgÀhì rifèatini 6.gördi. Rabbuél-erbÀb -teèÀlÀ ve teúaddes- óaøretine münÀcÀt idüp eytdi. Beyt: 07.
Ki iy mÿcid u òÀliúu mihr u mÀh
Beni úılma bu úavm elinde tebÀh 08.
Bu iş içre ben bendeñe yÀr ol
ÓuùÀm Àfetinden nike dÀd ol 09.
Çün Meliküél-ümerÀya Rÿs melikinüñ924 geldügin ièlÀm itdiler. Buyurdı,
mìrübÀnlar925
10.
úarşu vardılar ve çadırlar úurıb úondurdılar ve òïn ve şarÀb óÀøır idüp
11.
úonuúladılar. Ol gice anı rÿd ve surÿd-ıla eylediler. Beyt: 12.
èAyÀn itdi òurşìd çün ÀsumÀn
Bekr dÀr raòşende meh-i pehlüvÀn 13.
Oturdı çü encüm yanında sipÀh
Buyurdı ki tÀ açdılar bÀb u rÀh 14.
Andan ãoñra mihmÀndÀrlardan birisini ilçiyi oúumaàa gönderdiler ve öñürdü
buyurmışdı ki
15.
selÀmatlıú926 ve dergÀh-ı Àyìn ve èaôamet-i tamÀm birle urundu ve müsellaó
yigitler-ile ãaflar çeküp 16.ùurmışlardı. Muraããaè eyerlü ve uyanlu atlar tavú ve ser-efsÀr şÀhvÀr birle ÀrÀste idüp ùutmışlardı.
17.
Ve bÀúì-yi cüyÿş fevc fevc altunlu zerkÿfit cebelerle ve
berkistüvÀnlu atlar üzerinde,
1.
şöyle ki başından ayaàına degin demüre àarú olmışlardı,
her ùarafda süñüler cikinlerinde 2.ve ellerinde bÀd-pÀy ve zemìnü peymÀy at üzerinde ãaf çeküp ùurdılar. Andan ilçiyi alup iki ãafuñ 3.arasından geçürdiler, şöyle ki ãaf uzunlıàından ardı bir zamÀn oturup diñlendi. Andan 4.ãoñra Meliküél-ümerÀ òiõmetine girdi ve teõellül-i meskenet-i tamÀm birle yüzini yire urdı. Beyt927:
924
B. 202a/12. // T. 127b/11. “...ilçisini” T. 127b/11. “mìzbÀnlar” 926 P. 219b/15. “selÀmlıú” 927 P. 220a/4. Bu kelime yok. 925
392
05.
NevÀzişler itdi cihÀn pehlüvÀn
Ki ilçiyi úıldı úavì şÀdumÀn 06.
İrişdürdi peyàÀm ve ãundı kitÀb
Úılup èarø çoú tuòfeler bì-óicÀb 07.
Meliküél-ümerÀ cümlesin úabÿl itdi ve fìél-óÀl çeri òalúına üleşdürdi ve ilçiyi üç gün
8.
anda úarìn-i selvet ve rafìú-ı èişret idüp eyledi. Dördünci gün, çün künbed-i sipihr 9.gerdÀn
üzre çeşme sÀz zer-niåÀr be-dìdÀr oldı ve begler begi begler ve serverleri oúudı. 10.Ve anlaruñıla meclis idüp oturdı ve eytdi ki “Çün Rÿsì ùarìú cÀbilÿsı ùutup
11.
bÀc ve òarÀca iltizÀm
gösterür ve bizüm dergÀh-ı cihÀn-penÀhumuz úulluàına bil baàlar 12.ve iùÀèat ve inúıyÀd yolını pÀk ider, hemÀn ol yegdür ki biz daòı anuñ nÀmÿsı muóÀfaôasını
13.
maórÿs ùutup mültemisini
icÀbete maúrÿn úıluruz. Ve óÀli salùanat óaøreti òiõmetine èarø 14.idelüm, siz daòı bu bÀbda ne ãavÀb görürsiz?” diyü söyledi. Beyt928: 15.
Gerek úılasız dürlü tedbìr ü rÀy
Ki tenhÀ úılan rÀ-yi bulmadı cÀy 16.
Úamÿsına gencìnesidür Óaúú’uñ
Bu gencìnenüñ gevherine baúuñ 17.
Ki var bir birinden tefÀvütle farú
Güherlerde şol resme kim pÀv ü farú 1.
Çün çerinüñ uluları begler begi òiõmetinden bu kelimÀtı istimÀè úıldı, eytdiler
ki 2.“Hìç bir fikr ü rÀy pÀdişÀhlıú nÀmÿsı rièÀyetinde bundan yìg fikr ü rÀy olsa olmaz. Ve 3.hìç kimesne müşkilÀt ve muèøilÀt kerhini bundan yìg aça bilmez.” Beyt929: 04.
Tedbìr tu der ôulmet şübha-yı óavÀdiå
Çün pür tavaòòur şìd ùulÿè-ı seór-Àmed
928 929
B. 203a/2. Bu kelime yok. B. 203a/8. // T. 128a/12. Bu kelime yok.
393
05.
Andan ãoñra ilçiyi oúutdı ve eytdi “SulùÀn günÀhsuz hìç kimesneyi hÀviye-i havÀdan
6.
ve zÀviye-i òiõlÀna atmaz. Ve lÀkin mütemerridler taèrìki ve muòÀlifler tevbìòinde ihmÀl ve
imhÀl cÀyiz görmez.” 930 07.
Úul olsañ şehÀ olasın şehriyÀr
Anı isteseñ olasın kÀmkÀr 08.
CihÀr dÀàına rÀm it cebìn
Ki mihrüñ revÀn ola ender zemìn 09.
Ümìõüm budur ol AllÀh’dan
Daòı fer ü dÀd şehenşÀhdan 10.
Ol ilden ki andan maøÀ ÀfitÀb
Ol elùÀfdan kim güler vech-i Àb 11.
Anuñ gibi luùf-ile ide seni şÀd
Ki hìç itmeyesin geçen güni yÀd 12.
Andan ãoñra ilçiye òilèat-i vuãlat buyurdı ve pÀdişÀhÀne tuòfe, şöyle ki aãóÀb-ı 13.
himem-i atlardan
èÀliyenüñ olur ve anuñ gibi kerìm meliküñ keremi ve õat-ı şerìfinden gelür, tÀzì
14.
atlar ve hindì altÿn úurulu úılıç ve zerd-daòt òÀã òilèat ve muraããaè nev-rÿzì börk
15.
virüb931 birle, ki maømÿnı fünÿn nüvÀziş ve şefúat-idi, irsÀl úıldı. Andan ãoñra ol
16.
nihÀyetsüz àanìmeti ki emvÀl ve merÀkib ve àilmÀn ve civÀri-yi nièamÀyı ve muòaddarÀt-ı
óasÀn
17.
ÚıpçÀk ki èuşşÀú göñülleri belÀsı ve afÀú şehri idiler, úatırlarla Sìnïp ve
Úasùamoniyya’ya
930 931
1.
revÀn úıldı, andan SaàdÀú rezmi èazmine iúdÀm itdi.
B. 203a/12. “...Beyt:” B. 203b/4. // T. 128a/23. “...bir nÀme”
394
02.
Õikr-i932 EyyÀm-ı Devlet-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn -AnÀraéllÀhu BurhÀnehu- ber-Dest-i Meliküél-ÜmerÀ ÓüsÀmeéd-dìn Emìr ÇobÀn933 03.
Çün SaàdÀú òalúı ÚıpçÀà’uñ kesrini ve nÀmÿsları sınduàını ve Melik-i Rÿs
4.
muãÀlióa úılduàını işitdiler, be-küllì dil-òÀste ve ümìdleri arúası şikeste oldı. 5.ÇÀre-sÀzlıú ve
cÀnbÀzlıú úılmaú niyyetine şehrüñ bÀrÿsın ve üşenecek yirlerin 6.meremmet itdiler ve mekóale ve çarò oúları ve ùopları tertìb idüp ùurdılar. Ve cihÀn görmiş 7.pìrler ve assı934 çoú çekmiş kişilerle encümen úurıb meşveret itdiler ve eytdiler ki “Hìç 8.şek yoúdur ki bizüm şehrümüz envÀè õeòÀyir ve eslióa ve òvÀste ve merdÀne nevòÀste 9.ãavaşcılar birle ÀrÀstedür. Ve lìkin erbÀb-ı devlet birle ãavlet ùarìúin itmek ve meóÀsinden
10.
muòÀşenete ve muãÀlaóatda
muóÀrebete temÀyil úılmaúdur. Ve güneşüñ yüzini balçıà-ıla suvamaú 11.èÀkiller ve dÀnÀlar işi degüldür. äavÀb oldur ki úıymetlü nesnelerden, ki genc ve òazÀne yaraya, tertìb idevüz. Çün çeri şehri úapusına gele, iledevüz. sipehdÀra ıãmarlayavuz. Altÿn ve gümüş-ile demüri taúdìm idevüz. Ol úavmüñ936 aòlÀf937 ve süfehÀsı biz bÀrÿları muókem úılmışuz. Ve işlerüñ
16.
õeòÀyir ve eslióadan hìç daòı ziyÀde gereklü
17.
12.
börkine ve óilyesine
13.
Ve kendümüzi935 zÀrìlıú birle
14.
kendü baş ve cÀnumuzdan defè itmege
15.
dil uzadup ve úaóat ve sefÀhet úıldılar ki
iótiyÀùını geregi gibi itmÀma yitürmişüz. Ve degüldür. Teni bi-él-külliye bìçÀralıàa virmek
ve sefÀhetde nihÀyete irişmek merdÿd-ı àayr-ı maómÿddur.
1.
Ve kilÀéù-ùarafeyni
meõmÿm rÀy oldur ki çün çeri belüre ve piyÀde şehirden ùaşra 2.çıúmaú gerek ve göñli kìneden boşalınmaú gerek ve teskìn-i àubÀr-içün yüze ãu 3.urmaú gerek ve dilìrÀne ve şìrÀne óamle itmek gerek.” Beyt938: 04.
Çün olmaz cihÀn içre kes pÀyidÀr
Nìçün úorúa ve úılmaya kÀr ı zÀr
932
B. 203b/8. “...Fetó-i SaàdÀú Der” / P. 221a/2. “...Der” B. 203b/8. // T. 128b/4. “...RaómetuéllÀh” 934 B. 203b/13. // T. 128b/8. “...ziyÀn” 935 B. 204a/2. // T. 128b/13. “...zinhÀr” 936 P. 221a/14. Bu kelime yok. 937 T. 128b/14. “iclÀfı” 938 T. 128b/19. Bu kelime yok. 933
395
05.
Eger vÀr-ise arada bir nÀm ü nenk
Nìçün bÀrì òaãm-ıla úılmaya cenk 6.
GümÀn şöyledür ki çün anlardan bir bölügi òÀste ve mecrÿó olalar, bunda tavaúúuf
7.
ve dirnek itmeyeler. Ve eger bizüm devletümüz tìz olup üzerimüze vaòìfen olalar, bize bir
şikest 8.ola, úaçup şehre girevüz, diyü. Bu cümle üzerine işi muúarrer úıldılar. Bir haftadan ãoñra 9.leşker-i cerrÀr şehir úapusında nüzÿl itdi, òïn yindükten ãoñra meclis ÀlÀtın
10.
óÀøır
itdiler. EnvÀè ÀlÀt-ı sìmìn ve zerrìn birle nigÀr-òÀne-i çìn gibi bezediler. Çün 11.şehir òalúı sÿr üzerinden naôar itdiler ve ceyşüñ èìyş ve sözüni müşÀhede úıldılar ,12.ol sürÿrdan vey ve ãübÿr anlaruñ óÀline ôÀhir oldı. Meliküél-ümerÀ úarañu gìcede óarìfler birle tedÀvül ve tenÀvül úılurdı. Ve semÀè-ı mÿsiúÀra ve nevÀ-yi hezÀr úılurdı. İrtesi, çün
13.
rÿşen cÀm úodı ve ferruò nejÀd
14.
dilÀvìz naàz-ı maàz-ı pür zemzeme-i
15.
siyeh reng çetrüñ yüzinden ruòsÀre-i şeb
òusrev seyyÀre úazmaàa başladı 16.ve ÀsumÀn dìvÀnından güneşe cihÀnbÀnlik menşÿrını tavúìi zerrìnle939 müzeyyen úıldılar. Beyt940: 17.
Çeri cümlesi geydiler cevşeni
äanayduñ ki ãavurdılar gülşeni 1.
RevÀn oldı bir ùaà gibi çerì
Úopıban ãadÀ-yı dehilden àarì 02.
Güneş çün ki gösterdi nÿr-ı cebìn
HavÀ oldı pür õerre Àhinìn 03.
İki bÀrÿ oldı berÀber çü mìà
Biri ùaş olmış-ıdı ve biri tìà 04.
Savaşcı yigitler urup dürlü lÀf
Çıúup ùaşra oldılar ãÀf ü ãÀf
939 940
T. 129a/7. “zer birle” P. 221b/16. Bu kelime yok.
396
05.
RevÀn itdiler tìri miål-i teg-rek
Ki cÀndandı óamle becid óarbek941 06.
Ki serverlik erlig-ile bulınur
Erüñ erligi úandeyse bilinür 07.
Savaşurken nìçe äaàdì nejÀd
İletdi hemÀn èömrì òÀkini bÀd 08.
Úılıç zaòmı-y-ıla teni serverÀn
Çü berf üzre şengirf iderdi revÀn 09.
Ki tÀ ãaúladı òayme-i nìl ü fÀm
Yir altında sulùÀn òurşìd-i nÀm 10.
Pes oldılar Àsÿde iki çerì
Ölen öldi anlar ki úaldı diri 11.
Egerçi èasÀkir-i manãÿradan òaylì kişi mecrÿó olup úanları hìcÀ ãınıfında dökilüp
úaldı
12.
ammÀ óüsÀm cÀn işÀm ãuyı birle SaàdÀúìler’üñ vücÿdları naúşı Àferìneş levóinden
13.
maóv oldı ve anlardan nişÀn úalmadı. Çün úurã-ı zer meşriúi maàrib zÀviyesinde
oldı, sepìd kÀmukÀrlıú èinÀnını bÀrigÀh ùarafına maèùÿf buyurdı. Bir şeylÀn
14.
pinhÀn
15.
ve mÀyide
döküldi, ki arz u niyÀz maèdesi andan melÀiél-ihÀb olurdı, bezendi ve erbÀb-ı
16.
àınÀ ve
melÀhì-yi óÀøır itdiler. ŞÀhinşÀh óaøretinüñ fütÿóı üzerine alçÀn cÀn perver birle 17.gÿyendelik itdiler. Ve alplıú ve bahÀdurlıú õikrini, ki èasÀkir-i manãÿra ol gün taúdìm úılmışlar-ıdı, 1.
ozanlar ve úopuzcılar elfÀô-ı àarnÀb birle ber sebìl óikÀyet itdiler. AmmÀ şehre fiàÀn ve
nÀle 2.düşüp SaàdÀú ehlinüñ feryÀdı semÀvÀta irişdi. Begler begi ol gìce èişret-i aúdÀó-ı 3.efrÀó birle müşerref ùutdı. Çün mehd ü pìrÿze-i ÀsumÀn mencÿú zerrìn òurşìd-i tÀbÀn gibi 4.oldı ve pertev-i nÿrdan ôulmet-i deycÿr zÀyil oldı. İslÀm leşkeri demür ùaà gibi óarekete 5.geldi ve begler begi úapusından neúúÀreler çalınup nefìrler uruldı ve SaàdÀú şehrinden 6.yaya çıúup úalúanlar ùonatdılar. Ve atluları daòı
941
B. 204b/12. “óarìdÀr” / T. 129a/13. “...merk”
397
çıúup anlaruñ çevresinde nefù ve zenbÿrek 7.ve oú ve ùaş birle cenge çıúdılar. İslÀm leşkeri daòı SaàdÀúìleri óìle-y-ile ùaşra 8.çekmege, itdükleri ùanışıú mÿcebince úaçmaàa yüz ùutdılar. Ve bir kezden arúa dönderdiler, 9.SaàdÀúìlerüñ atlusı ve yayası çeri úaçduàı sebebi-y-ile ardlarınca tozı yil
10.
sürer gibi úodılar. BÀrÿ üzerinden àirìv àavàÀ úopdı ve ãavaş germ oldı.
Çün 11.biraz şehirden uzadılar, İslÀm çerisi dönüp bunları ele aldılar. SaàdÀúiler’üñ 12.nÿşı nìşe mübeddel oldı ve úoyuna úurd girür gibi bìçÀre oldılar. İslÀm çerisi tìà-i bì-dirìà urdılar ve ol melÀèìni òıyÀr gibi ùoàrayup pelìd revÀn itdiler. AòşÀm olduúda, ki SulùÀn zerrìn942 bister
13.
dilìr ve merdÀne olup
14.
úanlarını ol vÀdì ve hÀmÿna
15.
óarìr-i úìrìye ùolundı, teéyìd-ile ve
ferr-i devlet-i pÀdişÀh birle Meliküél-ümerÀ dönüp bÀrigÀhına 16.gitdi. ÙaèÀm tenÀvül itdükden ãoñra rÀy-i müdÀm úıldı ve buyurdı ki “Çün yìr yüzi 17.bed òvÀhlar úanından lÀle-zÀr oldı, çün òam cihet sürÿr terennüm mümtelì olup
1.
ve Àb-ı zülÀl birle mümtezic olmaú gerek.”
diyü èişrete şürÿè itdi. Ve SaàdÀú’uñ eski 2.kişileri ve pìrleri gördiler ki dehrüñ bÀdiyesinden anlaruñ èìşì cÀmını zehirle 3.ùoldurmış, çeşm-i giryÀn ve dil-i biryÀn birle bir yire dirilüp meşveret itdiler 4.ve eytdiler ki “Bunca bahÀdur yigitlerüñ úanları heybet yilinden òÀr u òÀşek gibi bu çerìnüñ 5.ÀbdÀr tìàlarından cümle èadem kişverine gitdiler ve bunlaruñ bir óamlesine muúÀvemet idemediler, 6.şimden girü tìr-i eyyÀm-ı cÀbirüñ devÀyirinden ne umaruz?” didiler. Beyt943: 07.
Ne òoş dimiş ol merd-i dÀnÀ-yı kÀr
Ki eflÀke her kişi bolmadı yÀr 08.
“Eger bundan öñdin èaúl u kifÀyet birle ãuló maãlaóatı birle èamel olınsa bu úaøiyye
fayãıla irişürdi. 9.Dilkünüñ arslan-ıla cenk itmek òÀùırından òuùÿr itmez ve mÿrÿñ mÀr-ıla muúÀvemete úuvveti 10.yitmez. Ve eger úaãd iderse aña irişür ki şimdi bize irişdi.” Beyt: 11.
Giden nesneye imdi ne tedbìr ola
Ne işdür ki bì emr-i taúdìr ola 12.
Dirìà ol süvÀrÀn per zìb ü fer
Kim anlardı zìbÀ-yı zeyn-i kemer 942 943
B. 205b/5. // T. 129b/13. “...serìr” B. 205b/15. // T. 129b/21. Bu kelime yok.
398
13.
Dirìà ol cüvÀnÀn perr ü bÀl ü zÿr
Ki ãÿretler-ıdı şermende óÿr 14.
Dirìà ol ùarÀvetlü dìdÀrlar
Sehì úÀmet ü lÀle ruòsÀrlar 15.
Yire düşdiler miål-i berg-i òazÀn
Úırıldı ve úarıldı ùoprÀàa úan 16.
“Bunuñ bigi bed-rÀy ve süst endìşe dendi ki bize bu nekebÀt-ı rÿzigÀr óÀdiå oldı.
17.
Şimdi nedÀmet fÀyide itmez, bize şimdi bu derdüñ dermÀnına çÀre itmek gerek.” diyü 1.
aralarından bir úaç kişileri, ki süòan-perdÀzlıú ve kÀr-güzÀrlıú birle Àreste idiler, urundu
2.
úıldılar ve serÀsime ve óayrÀn olup iòtiyÀr anlaruñ eline virdiler. Çün giceden åülüåi geçdi,
3.
şehr úapusın açıb ùaşra çıúdılar. ÙalÀya begleri çün anları gördiler, ilerü vardılar. 4.AóvÀli
ãordılar, anlar daòı kendü àuããaları úıããaların diyü virdiler. ÙalÀya 5.erenlerinden birisi-y-ile anları begler begi úatına gönderdiler. Buyurdı ki úatına girdiler, 6.yìr öpüp meskenet ve taøarruè birle duèÀ ve åenÀ úıldılar. Beyt: 07.
Ki olsun felek cÀ-yı cevlÀn şehi
Meh-i çÀrda gÿ-yı çevgÀn şehi 08.
Senüñ 944murÀduñca dönsün sipihr
Eyü ùoàsun üstüñe her mÀh-ı mihr 09.
Güneş gibi ol dÀyimì nÀmdÀr
Ber sÀye-i sÀye-i KirdikÀr 10.
“Egerçi bizüm cerÀyim ü zellÀtumuz aúãÀél-àÀyÀta irişüp óaddimüz miúdÀrından
geçdi ve Melikü
11.
él-ümerÀ òiõmetinden perìşÀn ve óarÀsÀnuz, ammÀ çün Meliküél-
ümerÀ’nuñ mekramet ve iósÀnını 12.kend’özümüze óÀcet ve şefìè itmişüz. İşümüz ve sözümüz ÀsÀn görinür. Ve çün
944
13.
öz günÀhumuza muèterif olup ol bÀbda iètiõÀr dilin gÿyÀ úılmışuz,
P. 223b/8. “...hem”
399
tevaúúuè oldur ki
14.
Meliküél-ümerÀ ol şükr-içün ki bize àÀlib oldı, suçumuz èafv ide.”
Beyt945: 15.
Bizi erlig-ile çün itdüñ esìr
Yine ol bize erlig-ile destgìr 16.
Eger bizden almayasın naúd-i cÀn
Òalel mi bula milk-i şÀh-ı cihÀn 17.
Elüñde ser ü õerr ü fermÀn senüñ
Úamÿ òÀnumÀn èavrat oàlÀn senüñ 1.
Úo úahrı bize luùf it iy nÀmdÀr946
2.
Yılda òarÀc ne ki buyurursa ve bÀc ne ki müteveccih olursa virelüm. Ve
bÀzirgÀnlaruñ 3.mallarını ki bu ùarafda alındı ödeyelüm. Ve bÀzirgÀnlara úuãÿr teslìm idelüm. Ve çeri 4.beglerinden kimi ki subaşılıàa naãb iderlerse, ãıdú ü iòlÀã birle òiõmet idelüm. 5.
Oàullarumuzı pÀdişÀh dergÀhına òiõmete gönderelüm ve çeri vaútinde eyü öründü çeri
6.
yarÀú birle pìkÀr òiõmetine óÀøır olalum. Ve bu cümle óüccet üzerine eger muòÀlefet
idersevüz kendü 7.úanumuz ve mÀlımuz ve oàulumuz ve úızumuz ve òÀnumÀnumuz itlÀfına ruòãat virmiş olavuz.” didiler. Çün 8.begler begi anlaruñ sözlerin ol taøarruè ve meskenet birle istimÀè úıldı, riúúat ve meróamet 9.ve şefúat bÀùın-ı şerìfinde óarekete geldi, buyurdı ki “Bu vÀúıèa óudÿåınuñ mÿcebi cümle sizüñ
10.
tìre rÀylıàuñuzdan ve yigitlerüñüzüñ sefÀóat ve bì
edebliklerinden oldı.” Beyt: 11.
Bu nevè-ile çün dilediler dilek
Günehleri èöõrin nice kim gerek 12.
SipihdÀr bunlara úılup òiùÀb
Didi şehden olur size fetó-i bÀb
945
B. 206b/7. Bu kelime yok. Beytin devÀmı A ve P nüshalarında bulunmamaktadır. T. 130b/1. ve B. 206b/10.’da “Ki eylükdür erden úalan yÀdigÀr.” 946
400
13.
Göñül mühri gencìneden pÀk idüñ
ŞehÀ òiõmeti dermek idrÀk idüñ 14.
Şimdiki óÀlde ãabr idüñ ki ben nÀm-verlerden birini sulùÀn dergÀhına gönderelüm ve
bu
15.
bÀbda sizüñ-çün salùanat óaøretinüñ bì dirìà meróametinden şefúat isteyelüm. TÀ benüm
16.
dilegüm vÀsıùası birle sizüñ suçuñuzı baàışlaya. Ve çün şehriyÀr-i èÀlem naôar-ı
èÀùıfet17.birle size naôar ide, gümÀn olmaya ki andan ãoñra sipihr-i bed-mihrden size bir 1.
zaómet irişe.”
Çün ilçiler ki çÀre-sÀzlıàa gelmişlerdi, Meliküél-ümerÀ òiõmetinden bu
dil-nüvÀzlıàı müşÀhede úıldılar. Beyt947: 02.
Göñül òoşlıàıyla revÀn oldılar
Ölü gövdeler ãÀnki cÀn buldılar948 03.
Bulara ãanayduñ ki nefò-i óayÀt
Uruldı vü döndi óayÀta memÀt 04.
Nehenk vü ejderhÀ aàzından amÀn bulup şÀdumÀn dönüp şehre vardılar ve dirnek
itdiler ve göñüllerini 5.bÀd-ı aózÀndan òÀlì úılup ser-firÀzlıú ve bende-nüvÀzlıú, ki MeliküélümerÀ òiõmetinden görmişler 6.ve işitmişlerdi, òaber virdiler. Çün bu kelimÀtı istimÀè úıldılar, iùmìnÀn-ı úulÿb-ile amÀn-ı cÀn 7.bulup òïş göñül birle òürrem ve şÀdÀn oturdılar ve geçenden geçdiler. Ve ol gìce irteye degin 8.kimüñ ki direm ve dìnÀrı ve tüvek Àleti ve Rÿsì ketÀn ve ÚıbçÀúì úullar ve engerì atlar ve cevÀhir 9.ve laèl ve pìrÿze ve incü ve yÀúìtdan neleri vÀr-ise getürüp bir yire cemè itdiler. Ve irtesi
10.
çün ùÀrum sìz fÀm üzere úandìl-i sìmìn, şÀh-ı zerrìn-óüsÀm tÀbÀn oldı ve
şarÿú øiyÀè-ı maşrıúdan
11.
cebe geyüp silÀóa girdiler
çırÀà-ı bÀà-ı ÀsumÀn fürÿzÀn oldı, sipihdÀr buyurdı ki “Cümle çeri 12.
ve bÀrigÀhuñ eùrÀfında óalúa olup ùurdılar. Ve ùÀà gibi her yirde
bölük bölük uşaú ve òafaúÀn 13.ve bergüstüvÀn birle pinhÀn oldılar. Ve Meliküél-ümerÀ çerinüñ serverleriyle oturdı, ulu kiçi 14.şehirden ùaşra çıúup dökilüp geldiler ve Meliküél-ümerÀ’nuñ èadl ü meróametinden úurd úoyuna
947 948
15.
úarışur gibi oldılar. Ve
P. 2224b/1. Bu kelime yok. P. 224b/2. “oldılar”
401
evvel òÀã pìşkeşleri èarø itdiler ve SulùÀn’a irsÀl itmeg-içün 16.òazÀne-dÀrlara teslìm itdiler. Ve andan ãoñra begler begi-y-çün pìşkeş tertìb itdiler ve
17.
begler içün getürdüklerin èarø itdiler.
Cümle maóall-i úabÿlde vÀúiè oldı. 1.
Andan ãoñra
Meliküél-ümerÀ çavuşlara buyurdı ki çaàırdılar ki bugünden girü
mecmÿè çerinüñ 2.òalúı, ulusı ve kiçisi müzÀóamet ve taèaddì elini şehir òalúınuñ vaøìè ve şerìfinden 3.çeksünler. Her kim ki ôulm-ile şehir òalúından bir õerre ve bir dÀne nesne alursa, èivaø 4.bÀş ve cÀn virse gerekdür. Her ne ki alurlarsa ãatun alsunlar, diyü. Andan 5.ãoñra òalú uzun zaómet ve belÀ ve rencden diñlendiler ve pÀdişÀh duèÀsına ve dergÀh 6.åenÀsına meşàÿl olup rÀóat ve asÀyiş-ile arÀm itdiler. Andan ãoñra Meliküél-ümerÀ buyurdı, 7.bir gemi óÀøır itdiler ki deñizde yürimekde aydan uç iltürdi. Ol949 şehirden 8.óÀãıl olan malı içine bir úÀãidle, ki ÀdÀb-ı òiõmet-i selÀùìn birle tezyìn bulmış-ıdı, 9.bir nÀme-y-ile ki cümle aóvÀl-i vÀúıèÀt ve keyfiyet-i óikÀyetüñ õikrine müştemil ola, salùanat geçüp dergÀh òiõmetine irişdi ve ol ulu
10.
óaøretine irsÀl úıldı. Çün úÀãid deñizi
11.
fetóüñ beşÀretin ve ÚıpçÀú çerisi ãınduàın ve Rÿs
meliki amÀn diledügin Òadìv-i muèaôôam
12.
ferruòı gülistÀn-ı bÀà-ı İrem bigi950 oldı.
Ve buyurdı ki fìél-óÀãıl ùabl-ı beşÀret urdılar ve
anuñ gibi fetó şükrÀnesi çün ki ervÀóı ol feraódan tÀze oldı
bıraàurdı,
13.
14.
çavı èÀleme yayıldı. Ve serÀperde-yi úuds sÀkinlerinüñ
15.
ve çehre-yi müsilmÀnı eràuvÀnì ve gÿne-i kÀfiri nìlÿferì oldı.
16.
ZindÀnìler ÀzÀd itdiler buyurdı, ki Zühre-i
müùÀlaèasına irişdürdi, òusrev-i èÀlemüñ ruò-ı
ve ãadÀúat erbÀb-ı óÀcÀt mustaóıúlara irişdürdiler. İrtesi bir bezm
17.
zehrÀnuñ óasedinden çÀk olurdı ve şÀdumÀnlıúda Müşterì ùaylasÀn
1.
bezendi. Ve cümle melikler ve begler ve ululara, ki bÀrigÀh ve dergÀh ve
dìvÀn òiõmetinde-y-idiler, 2.aàır úıymetlü teşrìfler her birinüñ úadr ü menzileti miúdÀrınca erzÀnì buyurdı. Andan ãoñra 3.-rabbi úad Àteytenì min el-mülki ve èallemtenì min teévìli él-
eóÀdìåi fÀùiriés-semÀvÀti veél-arøi ente 4.veliyyi fiéd-dünyÀ veél-Àòireti teveffenì müslimen ve alóiúnì bi-éã-ãÀlióìn-951 anuñ şükr-içün oúudı. Mübeyyet952:
949
P. 225a/7. “şol” B. 208a/9. // T. 131a/17. “...òurrem” 951 B. 208b/2 “...Àyetini” 952 T. 131b/2. “Beyt:” / P. 225b/5. Bu kelime yok. 950
402
05.
Didi böyle pes òusrev-i kÀmuyÀb
Ki iy nÿr-baòşende-i ÀfitÀb 06.
RevÀlıú işümüze sendendür
Úavì güştümüze sendendür953 07.
Bilürsin ki bu leşker-i nÀmdÀr
Ki tÀze idi cümle miyÀn-ı bihÀr 08.
Göñülde ne genc oldıdı òÀste
Ne melik-içün itdükdi Àraste 09.
Senüñ emrüñ-ile oldı bu encümen
Sen itdüñ beni sÀye-i òavìşten 10.
Ki her dÀd-òÀh ciger òïr ye
Pey òÀste yilmiş ÀvÀr ye 11.
Çün irişdi SaàdÀúìlerden ziyÀn
Bu resme gerekdi intiúÀmı hemÀn 12.
Pes ol dÀd-òÀhları ki bundan öñdin iştikÀ ve istiàaået úılmışlardı, ùaleb
13.
úıldı. Fìél-
óÀl óÀøır itdiler, anları meşÀfa ısmarlayup ol úÀãide teslìm buyurdı. Ve geregi gibi 14.vaãiyyet úılup ısmarladı ki yaòşì rièÀyet idüp her neleri ki gitmişdür tamÀm ele getüreler
15.
ve anlara
teslìm ideler. Daòı her ne ki mallarınuñ èaynıdur, alalar; tÀ malları ribóinüñ baùÀleti
16.
istìfÀ
olına, nesne telef olmaya. Andan ãoñra bir muvaúúaè fermÀn begler begine ve çerìnüñ 17.
ulularına meşóÿn muóÀmid-i vÀfire birle, ki anlaruñ mesÀèì-yi meşkÿreleri ol bìkÀr-ı
1.
mübÀrekde ôuhÿra gelmiş-idi ve teéyìd-i RabbÀnì birle rÀyÀt-ı kÀmurÀnì sulùÀnì-yi felek-i
şÀdumÀnì 2.üzere müstaèlì úılmışlardı, enfÀd buyurdı. Ve kÀffe-i umerÀyı òilaè-ı güzìde ve teşrìf-i 3.fÀòir-i pesendìde birle èÀlemìler üzerine mübÀhì ve mütefÀòir úıldı. Ve buyurdı ki “Meliküél-ümerÀ 4.ÓüsÀmeéd-dìn Beg rÀyi ve şefÀèati mÿcebince, ki anlaruñ sefÀhati èÀfvında itmiş-idi, 5.SaàdÀúìler’üñ suçını anlara baàışladuú. Ve her söz ve úavl ve úarÀr, ki ol itmişdür,
953
T. 1131b/4. her iki mısranın sonu da “sendendürür”
403
6.
bizüm emrimüz. AmmÀ gerekdür ki nÀúÿs ve muúÀm-ı nÀmÿs yirine, miórÀb ve minber ve 7.
şerìèat-i muùahhar-i peyàÀmber954 Muóammed MuãtafÀ -ãallÀéllÀhü èaleyhi ve
revnaú-ı
sellem-955 ve ol nesneler956, ki diyÿruñ957
8.
tÀcirlerinden almışlardur, tamÀm kemÀl-i bì
müdÀfaèat ve imhÀl vireler. TÀ bizüm baùşımuz kefinden
9.
ve èuúúÀbımuz èìúÀbınuñ
cengÀlinden úurtılalar. Çün bu mühimmÀtı kifÀyete irişdürmiş olalar
10.
ve o emr-i muùÀè
óaøret-i salùanatı tamÀm rièÀyet itmiş olalar, çerìyi alup selÀmatlıàa mürÀcaèat 11.úıla.” Çün sulùÀnuñ fermÀnı Meliküél-ümerÀya irişdi, fi-él-óÀl begler ve leşkerleri úatına 12.
oúuyup sulùÀnuñ fermÀnını èalÀ ruéÿsiél-eşhÀd kÀffe-i ecnÀd arasında oúudı. Cümle baş
13.
yire úodılar ve ol Àferìn ve taósìn üzerine, ki SulùÀn dÀd ü dìn òiõmetinden buldılar, 14.zemìn
ve zamÀn üzere mübÀhÀt ziyÀde úıldılar. Ve anuñ-ıla istiôhÀr ve istibşÀr gösterdiler. Ve 15.
Meliküél-ümerÀ SaàdÀú òalúına eytdi ki “SulùÀn ol taôallum úabilinden, ki bÀzirgÀnlar
salùanat
16.
bÀrigÀhında úaldılar, úatı úaúımış-ıdı ve irÀdeti oldı, size bir iş olına ki ebediéz-
zamÀn ol teédìb17.ve taèõìbüñ veòÀmeti óikÀyeti cihÀn òalúı dilinde efsÀne ola. Ve lìkin benüm dilegüm salùanat
1.
taótı pÀyesinde maóall-i úabÿl ve icÀbet buldı ve sizüñ şümÀrsuz
suçuñuzdan tecÀvüz itdi.” 958 02.
Úamÿ úodılar bÀş öpüp rÿ-yı òÀk
Didiler ki iy óÀú dÀd er pÀk 03.
ŞehinşÀh-ı devrÀnì pìrÿze úıl
Şeb ü rÿzını èìd ü nevrÿz kıl 04.
Melek emrine her dem olsun muùìè
Felek gibi úadrini úılàıl refìè 05.
Yarar ger úoya Àd aña rÿzigÀr
CihÀndÀr cÀn-baòş ve iósÀn güzÀr
954
P. 226a/7. “...óaøreti” T. 131b/20. Bu kelime yok. / B. 209a/6 “...ola” 956 P. 226a/7. “nesneyi” 957 T. 131b/20. // P. 226a/7. “diyÀruñ” 958 T. 132a/7. “...Beyt:” 955
404
06.
Andan ãoñra Meliküél-ümerÀ ve çeri begleri cebe ve silÀó geyüp atlandılar ve
neúúÀre ve nefìr 7.ÀvÀzı èayyÿúa irişdi. Bir minber düzüp envÀè åiyÀb-ı fÀòire birle nevbahÀr gibi müzeyyen úıldılar. 8.Muãóaf-ı mecìd ve ÚuréÀn-ı èaôìm ve FurúÀn-ı kerìmi bir altÿn ùabaú içinde úoyup Meliküél-ümerÀ başı üzerinde 9.götürdi ve sulùÀnuñ sancaúın eline alup èaôamet ve Àyìn-i tamÀm birle şehre müteveccih oldı959. 10.
Zemìn oldı tekbìrden pür òurÿş
HavÀyı ùutup berr-i revşen960-i sürÿş 11.
Úalıp şehden erkÀn-ı dìn küsterì
Yeñilendi Àyìn-i peyàÀmberì 12.
Bir arada kim kimse virmez nişÀn
Ki ìmÀnumdur nÀm-ı caàrÀt u nÀn 13.
Úamÿ ãavt ü tesbìó u tekbìr-idi
èAdÿ gögsine òançer ü tìr-idi 14.
Olup dili ÚuréÀn ve õikre revÀn
RevÀn şehre girdi cihÀn pehlüvÀn 15.
Ve müéeõõin bir yüce yire çıúup bang-i namÀz ÀàÀz itdi, KüffÀr nÀmÿs ve nÀúÿsını
sındurdılar ve iki
16.
hafta müddeti gìce ve gündüz işleyüp bir ulu cÀmiè yapdılar. Ve tamÀm
itdiler ve haùìb ve úÀêì ve müéeõõin 17.ve muèarrif naãb itdiler. Ve SaàdÀú’uñ aèyÀnı ve uluları oàlÀnlarından girü bir úaç oàlÀn aldılar.
1.
Ve çerinüñ serverlerinden bir bölük çeri-y-ile
ol şehrüñ muóÀfaôatına mevsÿm itdiler. Çün mühimmÀt 2.tamÀm oldı, gemiler yaraúladılar. Çerinüñ baèøı ùoàru gemiye girüp geçdiler ve baèøı úuru-y-ıla 3.İstanbÿl’a gelüp İstanbÿl geçüdinden geçdiler. Ve Meliküél-ümerÀ òiõmetinde SulùÀn’a irişdiler. 4.Ve feyø-i nüvÀziş ve kemÀl-i meróamet ve mekremetinden behremend oldılar.
959 960
T. 132a/15. “...Beyt:” T. 132a/16. “düşeni”
405
05.
Õikr-i MesÀèì-yi961 MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì ÇÀşnigìr ve Kemninÿs ve Müfrez-i Rÿm derVilÀyet-i Ermen ve Fetó-i ÚılÀè962 ki Õikr-i Rÿd963 06.
Çün Emìr MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì ÇÀşnigìr ve kemìn-i umerÀ ve èÀlÀsı mÿcebince
çerì birle 7.ErmenistÀn’a èazm itdiler. ErmenistÀn’uñ yolı bìåe ve ormÀnlu ve ùaşlu ve úayalu yol-ıdı ki be-àÀyet 8.ùar ve zaómetlü ve her yirde bir nÀmdÀr üstüvÀr úalèa ki ve hemün anlara güõÀr úılmaàa 9.mecÀli yoà-ıdı. Ve õeòÀyir-i firÀvÀn ve merdÀn-ı şimşìr zübÀn birle, ki dil-i Ehrimen dÀyimÀ 10.anlardan herÀsÀn-ıdı, der-bende úarşu geldiler. Beyt: 11.
Sipih-büd çün irürdi der-bende rÀh
Melÿl oldı endìşeden didi Àh 12.
Bu bir yirdür uçamaz èuúÀb
Güõer úılamaz üzerinden seóÀb 13.
Eger bu arada yüriye pelenk
Ùaş u úayasından hemÀn döke çenk 14.
Sim esb úaçan olur kÀr u ger
Meger faølu Ìzid ola rÀhber 15.
Ve pÀdişÀhuñ ferr ü feròundesi birle ôafer ve nuãret bu yirde bize úarìn ve delìl ola
ve sipihr-i òarÿn bize
16.
õelìl ve zebÿn ola. Ve şehriyÀr-ı èÀlemüñ devleti birle çÀre-sÀzlıú ve
ser-firÀzlıú ve cÀnbÀzlıú 17.gösterelüm. Çün bu úalèaları salùanat óaøretinüñ úulları taãarrufına getürür ve sÀkinlerini
1.
zebÿn úılavuz, ol vaútin çeriyi ùaàdan düze indürevüz. Devlet-i
úahìrenüñ yemeni 2.birle kefere-i fecereden intiãÀfi964 teşeffì-i ãudÿr óÀãıl ola. 03.
Õikr-i Fetó-i Úalèa-i Çinçìn
04.
Yüce bir óiãÀr aña Çinçìn-idi nÀm
Ki sìmurà ùutardı anda maúÀm
961
B. 210a/6. // T. 132b/4. “...Emìr” B. 210a/6. // T. 132b/5. “...-ı Án” 963 B. 210a/6. // T. 132b/5. Bu kelime yok. 964 B. 210b/3. // T. 132b/19. “...alup” / P. 227b/2. “ittifÀúı” 962
406
05.
FirÀzı irişmiş-idi tÀ evc-i mÀh
İrişmezdi göz úılsalardı nigÀh 06.
Úamÿ òÀru òÀrÀları zing idi
Aña yolı endìşenüñ teng idi 07.
Öñinde-y-idi òaørÀ çemen miål-i jenk
Ki olmaz felekde andaàı luùf u renk 08.
Arasında bir Àb miål-i zülÀl
äanayduñ meger bÀde-y-idi celÀl 09.
Düzetmiş ãabÀ ùurra-i eràuvÀn
Úılur raúã ortada serv-i cüvÀn 10.
Çemen içre úılmış-ıdı lÀle direnk
Elinde ùutup mücmer-i laèl renk965 11.
Hem iderdi úumrì ki iy nìk pey
Bu dem vaút-i cenk irdi ve şürb-i mey 12.
Kim olasıdur bunda bir rezm ü cÀn
Ki ùoyasıdur öz özinden revÀn 13.
Úılasın niçe gÿşeş-i bì-dirìà
Kim açıla biñ biñ gül zaòm-ı tìà 14.
SipihdÀr buyurdı tÀ bÀrigÀh
Ùutup çevresine dirildi sipÀh 15.
Didi úurdılar anda bezm-i şehì
Ki ola cümlenüñ rezimden Àgehi 16.
Anuñ gibidi òaùmi vü nesteren
äanayduñ yire indi gökden peren
965
T. 133a/3. “direnk”
407
17.
Oúutdurdı çengì òïş sÀzı hem
Ki nÀye muvÀfıú düze ÀvÀzı hem 1.
Düzüp meclisi çünki oturdılar
SerÀ perdeyi yüce götürdiler 02.
Dirilmiş-idi mìrÀn ve nÀmÀverÀn
SipÀh u sipihdÀr ve her pehlüvÀn 03.
Birer bÀde pür çün ki nÿş itdiler
Süçi gibi fiél-cümle cÿş itdiler 04.
Yürimekde bÀd-ıdı gerdÀr-ı bÀd
Ki úılmaz diler cÀm-ı Cemşìd’i yÀd 05.
Yenildi yunaldı ùaèÀm-ıla dest
Úamÿ iòtiyÀr itdi cÀy-ı neşest 06.
Yine sÀúì-yi sìm-i sÀú ilerü
Gelüp ãundı zerrìn úadeóle ùolu 07.
Yir öpdi sipihdÀr miål-i sipihr
Didi èışúuña iy şeh òob çehir 08.
Olup ùolıyı úıldı bir demde nÿş
İrürdi melek semèine avÀz-ı òïş 09.
Úamÿ ulular dostgÀnì girÀn
Şehi Àñıban içdilerdi yegÀn 10.
Gice ùutdı çün òayme-i nilgÿn
ÚanÀd-ıla encüm olup ser-nigÿn 11.
CihÀn èaynını úıldı keólÀ felek
Zemìn úalbine ãaldı sevdÀ felek 12.
SipÀh ü sipihdÀr içüben şarÀb
Úamÿ iòtiyÀr itdiler òuft u òÀb
408
13.
Çün irişdi sulùÀn zerrine pÿş
Ùutup döşi üstinde altÿn sürÿş 14.
Ufuúdan ùulÿè itdi beste miyÀn
Elinde ùutup tìà u şÀh-ı cihÀn 15.
Zemìn ü semÀ çìnì vü zerd-i pÿş
İşitmezdi ÀvÀz-ı aózÀnı gÿş 16.
Ùoàar gibi òar cenk burcından ay
RevÀn çıúdı çadırdan ol nìk rÀy 17.
Çekildi öñine ebr Àteş nihÀd
RevÀn oldı leşker-ile miål-i bÀd 1.
Gönüldiler ve òaymeler úaldı dÿr
Çeri cemèi yanındadı miål-i sÿr 02.
Didi leşkere kim bu rÿd u şarÀb
Úamÿ yirde olmaú degüldür ãavÀb 03.
Gelüñ imdi bir rÀy cenk idelüm
Bu ùaà üzre úaãd-ı pelenk idelüm 04.
Bunı didi buyurdı tÀ sÀz u cenk
İrişdüre leşker úamÿ bì direnk 05.
Geyüp cevşen-i Àheng kÿh ideler
Olup kÿh-veş cenk kÿh ideler 06.
Ùaà u ùaş olup toz içinde nihÀn
Yüridiler tìre oldı cihÀn 07.
SipÀh-ı şehinşÀh gerdÿn şükÿh
Şükÿfeyle hÀmÿn-ıdı ol tünd kÿh 08.
Çekiben ùaàa leşkeri ol saèìd
Süñüden-idi tìà u ùaàuñ nÀ-bedìd
409
09.
Buyurdı ùaà üzre ùutuldı òiyÀm
Ki tÀ baòt-ı küffÀr ola bed niôÀm 10.
Emìr-i leşkeri óükmi mÿcebince çeri bölük bölük ùaàa çıúdılar ve úilali ùaàda
úalèanuñ óavÀlìsin
11.
çep çevre alup oturdılar. İrtesi óarb úıtÀle şürÿè úılup şunuñ gibi tìr ü
bÀrÀn itdiler ki 12.úalèa ehli bedenlerden ùaşra barmaú çıúarmaàa zehreleri yoà-ıdı. Pes èÀciz ü zebÿn olup Lìfÿn
13.
tekÿra bir nÀme yazdılar ve kendülerüñ èacz ü ıøùırÀr ve bìçÀralıúlarını ol
nÀmede beyÀn itdiler. 14.Çün Lìfÿn ol òaberi işitdi rÿzigÀrunuñ şÀdìliài mÀteme ve eyyÀmınuñ şehdì
15.
èulúuma mübeddel oldı, derd-i dil ve sÿzından sÀóil Firenklerine bir nÀme yazdı
gönderdi ki “Eger
16.
bu bir úaç gün içinde meded içün sizden çeri gelüp bunda óÀøır olmazsa
yaúındur ki 17.MesìóÀ dìninden bir eåer hìç yirde bÀúì úalmayısardur.” Óamiyyet ve èaãabiyyet yöninden cümle cemè
1.
olup yarÀú ve sÀz vaède tamÀm
birle geldiler ve Ermen tekÿrına mülóiú oldılar. Ve cemèiyyet ve ittifÀú-ı 2.tamÀm birle İslÀm çerisiyle -ebbedehümüéllÀhü- muóÀrebeye müteveccih oldılar. ŞehriyÀr’uñ çerisi ùaàdan 3.inüp muóÀlifler ve kefere çerisi úarşusına düze úondılar. Çün aòşÀm oldı, rÿzigÀr egninden 4.zernigÀr òaftÀnı ãoydı ve cÀme-i kehlÀ sipihr-i nìlì üzerine bıraúdı, Emìr MübÀrizeéd-dìn 5.bezm Àletini müretteb úılup rezm erenlerini ùaleb úıldı. Oàuz alpları ve saà úol ve ãol 6.úol bahÀdurları birle taúaddüó-i şarÀb muàannÀ ve istimÀè-ı avÀz-ı barbÿù ve çÀàÀniye meşàÿl 7.
oldılar.
EånÀ-yı muóÀveret ve mecÀrì-i muèÀúaratda Emìr MübÀrizeéd-dìn, begler ve
serverlere eytdi ki “İşbu 8.çeri, ki Lìfÿn tekÿrı her yirden dirşürüp getürmişdür, benüm naôarumda şol ùoàan 9.úaynaàındaàı keklikler gibi görinür. Yaúìndur ki rÿzigÀr bu óaşeme òışm itmişdür. olur,
10.
Şol delìl birle ki hìç bir nevè-ile şükÿh ve behcet, ki aãóÀb-ı devletde óÀãıl
11.
bunlarda yokdur.” didi. Ve ùÀà üzerine çeriden bir bölük ùalaya gönderdi ve kendüzi
12.
begler ve serverler-ile şarÀb-ı cÀn-efzÀ taró zedÀya meşàÿl oldı. Ve buyurdı ki “İrte, çün
13.
ÀfitÀb-ı cÀm-ı cihÀn-nümÀ-yı Keyòusrevì-yi EfrÀsiyÀb melikinüñ òamından şaèşaèÀnì yÀd
úılup 14.-ve leküm fìél-arøi müstaúarrun ve metÀèun ilÀ óìnin- meclisi muúìmlerine selÀùìn bezmi sÀúìleri gibi úadeó
15.
dÀyir úıla. Cümle dilìrler ve bahÀdurlar birle cebe geyüp ve silÀh
úuşanup yil gibi küffÀra irişelüm.
16.
Ve her ne ki mümkin ola, mechÿd mebõÿl úılalum.
Ümìõdür ki Óaúú’uñ vaèdesi aèvÀn-ı dìn naãrında
17.
ve úahr-ı aózÀb şerrüñ bu úitÀlde encÀze
irişe.” Beyt:
410
1.
SeóergÀh çün pür-niyÀn benefş
èAyÀn itdi ber kÀvyÀnı direfş 02.
Çeri úaàan arslan ve bebr-i beyÀn gibi cÿş ve òurÿşa geldi ve nÀy rÿyin àırìşından
3.
zemìn zelzeleye gelüp sìmÀb ùabìèatı ôÀhir oldı. Ve havÀda elvÀn-i aèlÀmdan bir gül-zÀr daòı
4.
ôÀhir oldı ve sipÀhuñ yarÀúı Àrastalıàından revÀn cÀn-tÀze olurdı. Beyt966: 05.
Zemìn òÀl òÀl ve havÀ renk renk
Gül-i eràuvÀnì bitürmişdi seng 06.
İki yañadın rezme Àheng-içün
İki leşker atlandılar cenk-içün 07.
İki yañadın germ olup neberd
Úarışdı biri birine òÿn u gerd 08.
SipÀh-ı òadìv ü cihÀn-ı şehriyÀr
Úılup óamle şöyle itdiler kÀr u zÀr 09.
Ki çoú çoú revÀn dÿzaòa sÿdedi
Dil-i MÀlik ol işden Àsÿdedi 10.
KüffÀr ùarafından feryÀd úopdı ki bu úavmüñ tenleri yoú mıdur ki süñü ve oú ve
úılıcdan
11.
hìç iótiyÀù ve endìşe itmezler diyü. Andan ãoñra bir kezden óamle itdiler, sipehdÀr
buyurdı ki åebÀt
12.
mecmÿè çeri èinÀnlarını muókem ùutup bebr gibi Rabbüél-èÀlemìn teéyìdi birle
13.
göstereler. PehlüvÀnuñ naôar-ı ãavÀbı mÿcebince yirlü ùaàlar gibi úarÀr úıldılar ve -
bünyÀn-ı merãÿã-
14.
gibi ãaflar ve alaylar muókem úıldılar, tÀ Lìfÿn’uñ çerisi cümle óamle
itdiler. TüvÀnlarına ne deñlü ki òuşÿnet 15.gösterdiler, ãalÀbet müşÀhede úıldılar. Çün gördiler ki anlaruñ bì-ùaèìl zaómeti bÀùıl oldı
16.
bìçÀre ve müteóayyir döndiler ve münhezim oldılar.
Beyt967: 17.
Pes urup sipihdÀr ùalebü èalem
Ùutanı úılıc birle úıldı úalem 966 967
B. 212b/9. // P. 229b/4. Bu kelime yok. B. 213a/5. // T. 134b/2. Bu kelime yok. / P. 229b/16. Okunamayacak derecede silik.
411
1.
Andan ãoñra mütevÀtir óamle-y-ile anlaruñ yirin Àteş-i dÿzaò úıldılar. Çün
daòı úarÀra ve åebÀta 2.çÀre ve ùÀúatleri úalmadı, münhezim olup úaçdılar. SipihdÀr buyurdı ki çeri mÀnend-i şihÀb 3.èifÀriyet ve èabd-i ùavÀàiyet ardınca úova gidüp revÀn oldılar ve gürz ãavletinden ve òadenk 4.zaòmından ol gìñ yazıyı anlara teng itdiler. Çeriler her kime kim irişürlerdi, yıúarlardı. 05.
Lìfÿn tekÿrı kendü mülÀzımlarından bir úaç nefer-ile başın alup ùaàdan ùaàa düşdi.
Ve leşkeri 6.manãÿr-ı Firenklerden şol deñlü depeleyüp maúhÿr itdiler ki anlardan óisÀbsuz úazanc ve àanÀ’im 7.ellerine girdi. Güzel Firenk oàlanları ve tazı atlar ve kìselerle firengiler968. Daòı ol esìr 8.olanları úalèaya úarşu başlarını kesdiler. Úalèa ehli çün ol óÀli müşÀhede 9.
úıldılar,
óayrÀn ve sergerdÀn olup bìçÀralıúdan ser-i bì-cÀn oldılar ve Meliküél-ümerÀ 10.
MübÀrizeéd-dìn
şÀdÀn ve fereóÀn, begler ve serverler-ile bÀrigÀhına revÀn oldı. Òïn-ı
ÓusrevÀnì yendükden
11.
ãoñra avÀnì bezm ortaya geldi. Ve naàme-serÀy ve àamzedÀy
muùribler küffÀr devleti nevbetinüñ 12.fürÿdÀşti-y-çün dil-pedìr ve ùarab-engìz pÀre ve pìşrevler ber-dÀşt itdiler. Ve şuèarÀ ve úaãÀyid-i
13.
kÀmurÀnì ãaóÀyif-i amÀnì üzerine naúş idüp
muùribler bahÀdurlaruñ dilÀvarlıúların ve 14.düşmeni úahr itdüklerin ve pehlevÀnlar cengin òÿb elóÀn ve úavl-i rÀst birle óÀøırlar gerÀnì peydÀ oldı, her birisi
15.
semèine irişdürürlerdi. Çün şerÀb-ı eràuvÀnìden başlarda
16.
meånÀ ve fürÀdÀ òaymelerine vardılar ve istièmÀl-i tìà-i hindì
nejÀd birle emel çehresini 17.müverred úılup rÀóat döşeginde istirÀóat úıldılar. Beyt: 1.
Seóer-gÀh çü ùÀvus zerrin selb
Sıdı úaynaàı-y-ıla ãanduú-ı şeb 02.
Úalèadan bir969 keşìş dìde-ter ü leb-teşne birle ùaşra çıúdı ve şehriyÀr-ı zamÀnuñ
sipihdÀrı 3.öñinde yìr öpdi ve eytdi ki “Biz dükelimüz işümüzde fürÿmÀnde ve èömr-i naúdini 4.
bu muóÀãaratuñ zaómetinde nÀmurÀdlıú havÀsına yile virüp ve başum elüme alup sipihdÀr
5.
òiõmetine geldüm. Bize ne buyurursa óükm sipihdÀruñdur.” didi. Emìr MübÀrizeéd-dìn
anlara istimÀlet 6.virdi ve eytdi ki “Sizüñ bu ortada bir suçuñuz yoúdur ki ol sebebden òacÀlet 968
T. 134b/8. “filoriler ve mallar dardi zırhlar ve altÿn úubbelü úalúanlar óÀãıl itdiler. Ve çoúluú Firenkleri daòı esìr itdiler.” 969 P. 230b/2. Bu kelime yok.
412
7.
çekesiz. Kendü maãlaóatuñuza be-küllì ùÀlib olup ãavÀb ùarafına meylüñüz vÀr-ise 8.gerekdür
ki úalèanuñ silÀó ve esbÀbı ve õeòÀyirini temÀmet bì-taãarruf yirinde úoyasız. Ve her ne 9.
sizüñ òÀããÀñuza taèalluúdur alasız. Ve her yìre, ki òÀùıruñuz mÀyildür, göçüp gidesiz. Ve
çeriden
10.
bir sebìl-i nehb ve àÀrat iótirÀz itmeyesiz.” didi. Keşìş eytdi “Niçeme ki sipihdÀruñ
11.
sözi ulu óüccetdür ve lÀkin eger amÀn òaùùı olursa úalèa mütemekkinlerine mÿceb-i sükÿn
12.
ve selvet dil ü cÀn olur. Fiél-óÀl dibìr sevkend-nÀme ÀàÀz itdi ki, Beyt970: 13.
Be-óaúúı berÀrende-i ÀsumÀn
Ki olur tÀze fermÀnı-y-ıla revÀn 14.
Muóammed óaúúı-y-çün ki viribidi Óaú
Ki dìn vechi ãıdúından oldı şafaú 15.
Bi-ferr-i şehinşÀh-ı taòt-ı külÀh
Ki devlet anı idinibdür penÀh 16.
Bu leşkerden irişmeye mekrÿfen ki zaómet göre. Hergiz ol encümen
17.
úaleme
getürdi ve cümle mÀl ve èayÀl ve mevÀşì-i eùfÀl birle benüm ziyÀnumdan ìmin olalar diyü. Çün keşìş
1.
mürÀcaèat úıldı ve Meliküél-umerÀ’nuñ elùÀf u kereminden óikÀyet itdi ki
úÀmÿ 2.úorúudan ìmìn oldılar ve raòat ve mÀl bì-úìl ü úÀl ùaşra ùaşıdılar ve úalèayı İrmenì 3.
raòtdan òÀlì úıldılar ve begler begi òiõmetine ièlÀm itdiler. Beyt971: 04.
Òurÿş itdi kÿs der-bÀr-i gÀh
HemÀn úalèaya girdi yekser sipÀh 05.
Sipihri ùutup sancak-ı şehriyÀr
Yanına dilìrÀn òançer-güzÀr 06.
Ve üç gün pìrÿzlıú ve kÀmurÀnlıú birle rÀyet-i salùanat úalèanuñ künkerine naãb
olundı. 7.Ve deróÀl fetó-nÀme pÀdişÀh bÀrigÀhına mebnì kesr-i ièÀdı ve óafø-ı èìş-i sÀyir èasÀkir ve refè-i lüvÀ-yı 8.şÀdìden úaleme getürüp irsÀl úıldı. Ve èarø itdi ki bu cevÀnib ve óavÀlìde çoú úalèalar vardur. 9.Ümìõdür ki cümlesinüñ fetói müyesser ola. Ve yaúìn zamÀnda 970 971
P. 230b/12. Bu kelime yok. B. 214a/9. Bu kelime yok. // P. 231a/3-6. satırların hizasında cifir hesabı görülmektedir.
413
ferÀàat óÀãıl ola. AmmÀ cebeòÀne Àleti
10.
ve yarÀú göndermek lÀzımdur, diyü. Çün Meliküél-
umerÀ’nuñ úÀãidi salùanat óaøretine revÀn
11.
olıyorurdı, Lìfÿn tekÿruñ adamları gelüp irişdiler
ve hezÀr taøarruè ve tevÀøuèla yalvarup 12.zebÿnlıú gösterdiler, ki eger pÀdişÀh günÀh miúdÀrı úÿşimÀl buyurursa keyvÀn-ı rifèat972 anuñ
13.
leşker-i cerrÀrdan bu bende-i günahkÀra irişdi,
kifÀyetdür. Ve eger himmet-i keyvÀn-ı rifèat anuñ
14.
üzerine maãrÿfısa, ki bu memleketi be-
küllì bu bendenüñ taãarrufı ve temellüki úabøasından çıkaralar, lÀ-cerem bir
15.
àayrı kişiyi bu
vilÀyetüñ muóÀfaôatì-y-çün mevsÿm idiserler. Bu bìçÀre müstemendi ol úulı ãaysunlar. 16.Çün Meliküél-ümerÀ bizüm rÿzigÀrımuzı sipÀh cÀn-fersÀy kìtì birle siyÀh úıldı, iãlÀó-ı
17.
óÀl daòı
anlaruñ kerem-i ve elùÀf-ı bì dirìà ve şefúat-i bì-nihÀyetleri õimmetine vÀcib görinür. -Úaãìratün
èan ùavìletin- her yıl biñ atlu çeri ve biş yüz nefer zenbÿrekci òarçlıà-ıla bÀrigÀh-ı
1.
hümÀyÿn 2.òiõmetine göndereyim. Ve sikkeyi pÀdişÀh adıyla müşerref úılayın. Ve òarÀcı daòı taøèìf ideyim. Ve bì-mümÀùalat
3.
ve müdÀfaèat òazÀne-i èÀmire òiõmetine göndereyim.
Meliküél-ümerÀ úÀãid ve nÀmeyi kendü úıããÀdı mürÀfaúatinde 4.salùanat óaøreti òiõmetine revÀne olundı973. Ve úÀãidler muèÀvedet úılınca otuz pÀre muèteber 5.úalèalar fetó itdi ve dizdÀrlar ve óiãÀr erleri naãb itdi. Ve yarÀú ve õaòìre ve eslióa ve cebe-06.-òÀne Àletlerini küttÀb úaleme getürüp bir nÀme daòı yazdılar, salùanat òiõmetine gönderdiler ki 7.vilÀyet biri birine ulaşdı ve arada yÀd úapu úalmadı. Bende kemer-i òiõmeti cÀn biline 8.baàlayup ùurupdur, tÀ ki salùanat óaøreti òiõmetinden ne óükm irişürse olé 9.mÿcebce èÀmel úıla, diyü. Çün Lìfÿn’uñ úÀãidleri Meliküél-ümerÀ úÀãidleri ãoóbetinde sulùÀn òiõmetine 10.
irişdiler ve kendülerüñ èÀcz ü meskenetini èarø itdiler. SulùÀn ihsÀn-ı bì-kerÀnını anlaruñ
11.
óaúúında fÀyiø buyurdı ve Lìfÿn’uñ suçını baàışladı ve cerÀyiminden geçdi ve mültemisini
icÀbete 12.maúrÿn úıldı. Ve dìvÀn-ı aèlÀ òiõmetinden bir èahidnÀme Lìfÿn’a gösterdi ki şerÀyiù ve iltizÀm
13.
üzerine mesùÿr oldı. Ve bir óükm daòı Meliküél-ümerÀ ve Kimnìnÿs ve bÀúì
beglerüñ iòmÀd
14.
devletinüñ rÿz-i
15.
ve aùrÀ ve mesÀèìleri üzerine, ki cÀn-sipÀrlıú ve ùÀèatdÀrlıú ve salùanat-ı efzÿn-ı nièmeti óaú-güzÀrlıàında göstermişlerdi, meşfÿè òilaè-ı pesendìde
ve esbÀn-ı güzìde birle nefÀd 16.buldı. Ve buyurdı ki çün úalèalar fetóinden ferÀà müyesser ola,
972 973
B. 214b/2. // T. 135a/18. “bu tevbìò ve taèrìú ki” B. 214b/12. “úıldı”
414
bÀzirgÀnlaruñ mallarını bilÀ
17.
úuãÿr şöyle ki Àzdan ve çoúdan nesne telef olmaya, anlara
teslìm ideler. Ve fetó olan úalèalar
1.
vilÀyetleri Úamereéd-dìn Lala’ya teslìm ideler. Ve
çerilere vaùanlu vaùanlarına destÿr vireler ve Melikü 2.él-ümerÀ ve Keminÿs mücerred salùanat óaøretine geleler, tÀ meãÀlió-i umÿr ve mÀcerÀ-yı úaøÀyÀ-yı müşÀfe 3.iblÀà úılalar. Ve salùanat óaøretinüñ mübÀrek liúÀsından behre-yi ekmel anlaruñ eyyÀmınuñ naãìbi 4.ola. Çün fermÀn irişdi, etbÀè ve imtiåÀlini lÀzım gördiler ve dirÀyet ve kifÀyet mÿcebince 5.úılÀè ve vilÀyÀtuñ temÀmet umÿrını øabù ve iótiyÀù úılup Úamereéd-dìn Beg’e teslìm itdiler. Çoú 6.zamÀnlar ol vilÀyetlere Úamereéd-dìn İli dirler-idi; ãoñra ÚaramÀnlu eline düşicek, İç il 7.diyü Àd virdiler. Ve çün mecmÿè leşkere destÿr virildi, begler salùanat dergÀhına 8.müteveccih oldılar ve dest-i bÿs şerefi óuãÿlinden ãoñra aóvÀl ü úaøÀyÀyı maóall-i èarøa974 9.úıldılar. Ve eãnÀf-ı elùÀf-ı şÀhÀne birle maóôÿô ve behremend oldılar. 10.
Õikr-i Fütÿó-ı KılÀè SevÀóil ber-Dest-i Emìr975 MübÀrizeéd-dìn Er-Toúuş -RaómetuéllÀh11.
Ol günde ki Meliküél-ümerÀ Çoban ve Meliküél-ümerÀ CÀvilì Beg SaàdÀú ve
ErmenistÀn’a èazìmet
12.
itdiler ve ièlÀm-ı fetó ve ôaferi ol iki iúlìmde ièlÀ úıldılar, şöyle ki 13.
sÀbıú óÀlde ìrÀd olundı.
MübÀrizeéd-dìn Ertoúuş Beg daòı, ki Anùaliyya ùarafınuñ ser-
leşkeri-y-idi, sevÀóil ùarafına revÀne 14.oldı. Ve úırú pÀre nÀmdÀr úalèa, ki mecmÿè adlu adıyla õikr olursa mÿceb-i eùnÀb-ı
15.
kitÀb ve melÀlet-i ekÀbir olur, MÀfiàÀ ve Eydür ve Şenci ve
Sengine ve Anamur ve Yengebe 16.gibi ki fetó itdi. Egerçi ol óÀletden Firenkler nehengler gibi sittìz dişlerin tìz idüp 17.cenge Àhenk göstermişlerdi, çün èasÀkir-i manãÿradan êarb ehl-i óarb anlara mütevÀtir
1.
ve mütekÀåir oldı, bi-àayr-i iòtiyÀr zimÀm-ı inhizÀm iròÀl itdiler ve
óaãÿn ve úalÀèı boşaltdılar. 2.Ve dün úarañusından gemilere girüp Firenk şehirleri ve aùaları yolın ùutdılar. Çün úalèalaruñ
3.
mutavaùùın yirlü İrmenileri ve Rÿmları kendü úalèa ve
buúèalarını óÀris ve óÀmìden òÀlì ve 4.òÀvì gördiler, nÀçÀr zinhÀr amÀn dilediler ve cümle úalèaları ãabÀódan öyle vaútine degin 5.sulùÀnuñ nökerlerine976 teslìm itdiler.
974
B. 215b/2. // T. 135b/20. “...inhÀ” B. 215b/3. // T. 135b/21. Bu kelime yok. 976 B. 215b/16. // T. 136a/8. “...ve úullarına” 975
415
MübÀrizeéd-dìn Ertoúış Beg kütüvÀl ve dizdÀr ve nüvvÀb 6.óıfô-ı emvÀl ve iótiyÀù-ı ricÀl ciheti-y-çün her yire naãb itdi ve úavÀèid-i ôulm ve èadavÀnì be-küllì refè 7.buyurdı. Ve sulùÀn òiõmetine mektÿb yazup òaberi èarø itdi ki “SevÀóil eùrÀfı umur-ı 8.salùanat óaøretinüñ rÀy ve idÀrÀtı mÿcebince müyesser ve müsehhel oldı. Eger óaøret icÀzet 9.olursa Firenk aùalarına daòı èazm idelüm ve èavn-i BÀrì birle ol mavÀøièi daòı ol kÀfir
10.
keşişlerüñ pelìd
cüååelerinden pÀk ve muùahhar úılalum.” Çün fütÿó òaberi pÀdişÀh semèine
11.
gösterdi. Ve buyurdı ki bÀzirgÀnlaruñ mallarını
irişdi, anuñ-ıla istiôhÀr buyurdı ve istibşÀr 12.
her vech-ile ki mümkin ola óayz-i óuãÿl ve
teysìre getüreler ve anlara teslìm ideler ve anlaruñ
13.
rıøÀsını her nevè-ile ki ola muóaããal
úılalar. Ve çerilere evlü evine gitmege destÿr vireler. Ve MübÀrize-14.-éd-dìn Ertoúış Beg mecmÿè mühimmÀtı maøbÿù ve muèayyen úılup kendüzi becid úapuya müteveccih ola. 15.
Salùanat óaøretinüñ óükmi mÿcebince aóvÀlüñ levÀzımı ve ferÀyiøini sÀòte ve ÀmÀde úılup
salùanat
16.
óaøreti èazmine iúÀmete getüre. Ve Úayãariyye maórÿsasından dest-i bÿs-ı eşref-i
òudÀyigÀnì birle saèÀdet-i 17.cÀvidÀnì óuãÿle getüre. Çün kÀffe-i umerÀya fütÿóÀt mühimmÀtından ferÀàat yüz gösterdi
1.
ve salùanat
óaøretine irişdiler. Úışlaú mevsÿmı irişüp SulùÀn daòı Úayãariye’den úışlÀú ùarafına02.èazm itmiş-idi ve aàaçlar gümiş saçmaúdan altÿn saçu saçmaàı èÀdet idinmişlerdi. Ve óulle-i aòøar 3.
ve eràuvÀnìlerine dìbÀ-yı aãfer òazÀnı muèavvaø olmış-ıdı. Beyt977: 04.
ÒazÀn raòt zer beft çün düşdi
Zemìn şenbelìde hemÀn beñzerdi 05.
HavÀ hem kef ü şÀò zer baòş olup
Zemìn berg-rìzÀn-içün baòş olup 06.
Ser-i kÿh tÀd-i emn cÿyibÀr
Ùolu ner geldi ÀşikÀr 07.
HevÀ müşk-i bìrÿ zemìn èavd-i sÀy
Göñüllerdi ol demde rÀmş-i sarÀy 977
B. 216a/16. Bu kelime yok.
416
08.
Çemen-zÀrdan dÿr-idi èandelìb
HemÀn bÀà-ıdı serv üzre òaùìb 09.
äabÀ zülf-i şimşÀdedi şÀne zen
Seóer yilidi müşk ü sÀy-i semen 10.
SulùÀn Anùaliyya’ya èazm itdi ve faãl-i òazÀn ve zimistÀnı tÀ bahÀr mevsümi óuãÿline
degin èìş ve 11.èişret-ile müstaàraú buyurdı. Melik -teèÀlÀ ve teúaddes-, ki sulùÀn-ı bì zevÀl ve pÀdişÀh-ı lÀ-yezÀldur978,
12.
nevbahÀr-ı iútidÀr ve gülzÀr-ı intiãÀr, pÀdişÀh-ı aèôam, muàìåüél-
éümem ôılluéllÀh-i fiél-èÀlemìn, nÀşirüél-èadli
13.
veél-iósÀni fiél-èarêìyn, nÀãiruél-İslÀmi veél-
müslimìn SulùÀn MurÀd Òan ibn-i Meóemmed Òan bin BÀyezìd
14.
Òan’ı nesìm-i cÀvidÀnì ve
ãabÀ-i nìl ü maúÀãidü emÀnì birle hemìşe nÀøir ve nÀmì úılup devleti
15.
aèdÀsı ve óaøret-i
iødÀdınuñ èömri óazÀneti tünd bÀd-ı èavÀãıf úahr u òiõlÀn ve berk-rìze-i óirmÀn
16.
ve nekbet
birle úarìn müõellet ve rehìn-i meskenet úılsun. -Ámìn yÀ Rabbeél-èÀlemìn-979. 17.
Õikr-i Vüfÿd-ı Melik èAlÀéaéd-dìn DÀvÿd ŞÀh äÀóib-i ErzincÀn be-Òiõmet-i SulùÀn -
RaómetuéllÀhi- ve Vaãf980-i Òiùùa-i ErzincÀn ve NevÀóì-i An 1. 981
Seróadd-i İrmen ki kişver-dürür
Ki burc-ı şerefde bir aòter-dürür 02.
Ulu şehri permÀye-i nÀmudÀr
Bezenmiş-idi hep miålü òürrem bahÀr 03.
Ùolayısı bir ulu ãaórÀ durur
FurÀt anda mÀnend-i deryÀ durur 04.
Úuşamış anuñ çevresin kÿhisÀr
MiåÀl-i óıyÀù-ı ve burÿc-ı kenÀr
978
B. 216b/7. // T. 136b/12. “Õüél-celÀl’dir.” T. 136b/11. İtalik kelimeler yok. 980 B. 216b12.// T. 136b/11. Bu kelime yok. 981 T. 136b/12. “Be-...” 979
417
05.
RevÀn-idi her yirde bir cÿyibÀr
Her ırmaúda bir köy-idi nÀmdÀr 06.
Úamÿ bÀà u bostÀn miåÀl-i behişt
HavÀ kil müşÀm arø-ı èanber sirişt 07.
Olurdı çün andan ùarı merz-i cÀn
Úomış bir ôarìf adını Erz-i cÀn 08.
Ve lÀkin Melik èAlÀéaéd-dìn DÀvÿd ŞÀh, ki atası Melik Faòreéd-dìn BehrÀm-şÀh’dan
ãoñra ol vilÀyetüñ 9.pÀdişÀhlıàı taòtında muúarrer oldı, egerçi fÀøıl pÀdişÀh-ıdı ve envÀè èulÿmdan kÀmil óaôôı òïd rÀy olup ÀbÀ ve
10.
var-ıdı amma irtikÀb-ı münÀhì ve mütÀbaèat mulÀèab ve melÀhì birle
11.
ecdÀdı yolından tenkib ve inóirÀf úılmış-ıdı. Ve meydÀn-ı cihÀlet ve
cünÿn ve beydÀ-yi àabÀvetden
12.
èucup ve naòvet óÀãıl idüp müşfaúlar naãÀyióinden ve
memleketinüñ úadìm müdebbirleri ve pìrleri ve atası
13.
òuddÀmınuñ tedbìri veãÀyib
rÀylerinden ièrÀø itmiş-idi. Beyt982: 14.
Kişi kim anuñ rÀyine yÀr-ıdı
Aña cÀn u dilden òirìdÀr-idi 15.
Olurlar ki anlardı kÀr-ı azmÀy
CihÀn dìde èÀúillerü pÀk rÀy 16.
FermÀnde olmışlardı úamÿ
Anuñ yañlış işinde kiçi ulu 17.
Niçe kim ulular úılurlardı pend
Ki göñlinden ola ki götürile bend 1.
áurÿr-ıla di çün dimÀàı ùolu
Aña kÀr úılmaz-ıdı pendÀyı ulu
982
B. 217a/8. // T. 136b/23. Bu kelime yok.
418
02.
Begler úatline ve úaãdına şürÿè itdi ve983 baèøını mekbÿl úıldı. Ve bir ùÀyife daòı
3.
úorúularından òÀnümÀnların terk idüp vaùanlarından celÀ iòtiyÀr itdiler ve salùanat dergÀhı
òiõmetine 4.geldiler. Ve anuñ òïd-rÀylıú ve yaramaz efèÀlini salùanat óaøretinde maóall-i èarøa yitürdiler. SulùÀn 5.ol beglerüñ ikrÀmında şerÀyiù-i kerem ve bedel-i naèam ve taèôìm-i úıyam-ı iúÀmete yitürdi ve Melik èAlÀéaéd-dìn
6.
DÀvÿd ŞÀh’a bir nÀme yazıp gönderdi. Çün
óükmümüz irişe, gerekdür ki ol ùutup maóbÿs 7.itdügi begler úoyuvire. Ve her ne ki anlardan almışdur ãÀmit ve nÀùıú direm ve dìnÀr ve øiyÀè 8.ve èuúÀrdan, ki taãarruf úılmışdur, girü anlara teslìm ide. Ve çün anları oòşayup ve òïş 9.ùutmış ola ferÀà-ı òÀùır birle bu ùarafa göndere, diyü. Dönüp úapu úullarından iki nefer úula, ki 10.maèden-i sefÀhet ve aãl-ı vaúÀóatidiler, irsÀl buyurdı. Çün óaøretden Melik èAlÀéaéd-dìn úatına 11.irişdiler ve sulùÀnuñ peyÀmını iblÀà úılup mübÀlaàa gösterdiler. Melik èöõür getürdi ki
12.
anlar baña cefÀ idüp aózÀb vefÀ òilÀfınca baña ve
òÀnumÀnuma úaãd itdiler ve muòÀliflere muvÀfaúat
13.
gösterdiler. Çün anlaruñ óÀli taóúìúa
irişdi cezÀ ve sezÀların buldılar, diyü. Úullar aña èitÀba
14.
ÀàÀz itdiler ki eger salùanat
dergÀhınuñ óükmine muùìè olup ol cemÀèati selÀmatlıà-ıla bize 15.teslìm itmek senüñ óaúúuña eyü olur. Ve eger anlaruñ milki ve malı oàul ve úızlarına bir Àsìb
16.
ve belÀ irürmiş olasın,
fìmÀ baèd ol sebebden çehre-i nÀ-kÀmı ve tìre rÀyì müşÀhede úılup Àòir
17.
peşìmÀn olasın.”
didiler. Çün Melik èAlÀéaéd-dìn ol iki neferden bu vaèìd ve nedìri istimÀè úıldı.
1.
baãar-
ı baãìretini èavÀúıb-ı efèÀl ve òavÀnìm-i aèmÀli kitÀbı müùÀlaèasında küşÀde úılup veòÀmet-i 2.
òÀtimet ve sÿ-i èÀúibetden endìşe úıldı. -lev künnÀ nesmaèu ev naèúilü mÀ künnÀ fì eãóÀbiés-
saèìr- 3.Àyetini tilÀvet idüp iótirÀz gösterdi. Ve ol begleriñ, ki maóbÿs itmiş-idi, iùlÀú buyurdı. 4.
Ve emvÀl ve emlÀk ve esbÀblarını, ki iótibÀs itmiş-idi, be-küllì anlaruñ muètemedleri
5.
taãarrufına muúarrer ve mufavviø buyurdı. Ve ol iki nefer úulı, ki risÀlete gelmişlerdi, 6.òïş
göñül birle gönderüp ol begleri daòı bile SulùÀn òiõmetine viribidi. Çün 7.òiõmet dergÀha irişdürdiler, SulùÀn her birine teşrìf-i şÀhÀne ve inèÀm-ı HüsrevÀne 8.buyurdı. Ve salùanat
983
T. 137a/6. “...baèøı maútÿl”
419
sarÀyında bezm ÀrÀste úılup anları ùaleb úıldı. Ve selÀmlıú 9.ãuffasında iótirÀm ve vaúÀr birle eclÀs buyurdı. Beyt984: 10.
BahÀr esdirip bÀd-ı èanber sirişt
Yine açdı bostana bÀb-ı behişt 11.
Çemen içre gül meclis-ÀrÀ olup
HezÀr anda sermest ü şeydÀ olup 12.
Ùolu micmer-i lÀlede sÿde müşk
Ùarı oldı neşv-ile her şÀò-ı òoşk 13.
FirÀz-ı sehì surÿde fÀòte
æenÀ-yı şeh itmiş-idi perdÀòte 14.
Çiçekden zemìn vechi ceher olup
ÚabÀdiye bì-nÿ-yi dìger olup 15.
BahÀr u ruòu òürrem-i şehriyÀr
ÇirÀà-ı cihÀn-ıdı vü mürà-i zÀr 16.
Ol eyvÀn-ı òürremde ôıll-i ilÀh
Oturdı ãanasın ki çarò üzre mÀh 17.
Öñinden aúar çeşme miål-i gülÀb
Ki kevåer yüzinden ãuyı iltürdi Àb 1.
Ayaàında bir sebze-i murà-ı zÀr
Ki bir gülden iñlerdi biñ murà-ı zÀr 02.
Úoúusından olup havÀ èanberìn
TavÀøuè úılurdı aña çarò-ı berrìn 03.
Ve ol gün mecmÿèını elùÀf ve èavÀrif-i maóãÿra maòãÿã buyurdı. İrtesi KemÀleéd-dìn
4.
KÀmiyÀr’a buyurdı ki dìvÀne pervÀnlıú iletdi ki ErzincÀn beglerinden her birine 5.emÀret ve
984
B. 218a/5. Bu kelime yok.
420
aúùÀèat müşbiè muøì tertìb itdiler. Çün Melik èAlÀéaéd-dìn işitdi 6.ki memleketüñ uluları salùanat devleti úullarınuñ silkinde intiôÀm ve ictimÀè buldılar. 7.Ve ol beglerüñ müteèalliúleri, ki ol sebeb-ile ErzincÀn’uñ nevvÀbına mübÀsiùÀt ve taóakkümÀt 8.úılurlardı, sefer esbÀbını şöyle ki selÀùìn ve mülÿk úapusına lÀyıú ola ve tuòfe ve 9.hedÀyÀ ki òÀùırı ekÀbir istimÀletine yaraya, tertìb úıldı. Ve SulùÀn bÀrigÀhına müteveccih 10.oldı. Çün Úayãariye óudÿdına irişdi ve SulùÀn’a anuñ muúaddimesinden ièlÀm itdiler. ÒÀã
11.
mihmÀndarları úarşu gönderüp nüzÿl ve
envÀè nièam revÀn buyurdı. İrtesi SulùÀn yayÀn
12.
istiúbÀl úıldı, meliküñ naôarı şehriyÀruñ çetrine düşdi. Atından985 inüp
13.
oldı, begleri SulùÀn icÀzeti birle ilerü vardılar, girü atına bindürdiler. Çün sulùÀn
14.
òiõmetine yaúìn-raú geldi, diledi ki girü atından ine; SulùÀn mÀniè oldı. At
sulùÀnuñ dest-bÿsi-ile müşerref oldı. SulùÀn anuñ-ıla úuca úuca görüşdi
15.
üstinden
16.
ve yol zaómetinden
ãordı. Melik èAlÀéaéd-dìn girü, Beyt: 17.
RevÀn öpdi dest-i güher-baòş-ı şÀh
Ki ol deste her kim ki irgüre rÀh 1.
Úamÿ dikeni lÀle ve gül ola
Úamÿ şÿrisi şÀò sünbül ola 02.
Úamÿ úumları dürr ü mercÀn ola
Úamÿ ùaşları laèl u raòşÀn ola 03.
Úıla tÿtiyÀ çeşm-i cÀn òÀkini
Göre èanberìn bÀd çÀlÀkini 04.
Sulùan Melik DÀvÿd ŞÀh-ıla óikÀyet söyleşür, óavÀdiåden ãora gelürlerdi. Çün 5.şehre
yaúın irişdiler, SulùÀn èinÀnı sarÀ-yı KeykÿbÀdiye maèùÿf itdi. Ve baèøı begler
6.
ve
mihmÀndÀrlar SulùÀn’ı fermÀnı birle Melik òiõmetinde muèayyen olan menzil ve úonaàa degin 7.vardılar. Ve meliküñ serÀperdesini, ki aùlasdan ve ùanÀbları ebrişimdendi, úurılmış gördiler. 8.Çün Melik serÀperdesine girdi, begler dönüp gitdiler ve maùbaò-ı òÀãdan melike ÀrÀste 9.òvÀn ve müştehì ùaèÀmlar, ki rÀyióalardan dimÀà rÀóat olurdı, getürdiler. Üç gün bu 985
P. 235a/12. “atdan”
421
10.
resme øiyÀfet itdiler. Dördünci gün Meliküéz-zuèamÀ Necmeéd-dìn veled-i Ùÿsì -
RaómetuéllÀh- sulùÀn óükmiyle 11.on biñ altÿn ve külÀh ve kemer-i muraããaè ve nevrÿzì külÀh muèarraú cevÀhir-i mafÿú birle ve cebe-i zer-dÿòt-ı altÿn úurlu eyer ve uyan ve tavú ve ser-efsÀrì
12.
şÀhÀne ve òÀã yedeklerden tÀzì at ve
13.
birle melike iletdiler ve òayruél-maúdem
didiler. Andan ãoñra òÀã mihmÀndÀrlar geldiler ve dìvÀn-ı 14.aèlÀdan tertìb-i esbÀb ve øÀyif ve revÀyit maùbaò-içün bu cümle üzre bir at986, iki biñ baş987 úoyun, iki biñ yük buàdÀy, 15.biş biñ yük arpa, iki yüz yük şarÀb, yigirmi biñ aúça bahÀ-yı óavÀyic, mum, şekker ve àayrı gibi ve meliküñ vekìl-òarclarına úıldı. Kendü begleri ve
16.
teslìm itdiler. Melik pÀdişÀhuñ bì dirìà nièmetleri üzerine åenÀlar
17.
uluları birle ol güni èìş ve èişret-i maèhÿd birle giceye irişdürdi.
İrtesi, Beyt988: 1.
Pesìde dem ki cihÀna nevbed virdi rÿz
ÙalÀya siór-ile bu çarò-ı mìnÀ fÀm 02.
Melik sulùÀnuñ òilèatini geydi ve külÀh-ı KeyúubÀdìyi başına urdı ve zìb ü zìynet-i
dil-firìb birle989 3.
FerÀz-i merkeb-i tÀzıya şöyle-y-idi süvÀr
Ki irmez-idi, naôar aña úılıcaú cevlÀn. 4.
Ve çün sulùÀnuñ mevkeb-i hümÀyÿnı òiõmetine irişdi, ikiledin el öpüp dest-i bÿs-i
eşref-ile990 5.müşerref oldı. SulùÀn buyurdı ki melik hemÀnÀ ki yol zahmetinden bitr ü zÀrum rÀóat bulmış 6.ola diyü. Melik èAlÀéaéd-dìn óiãÀfet-i beyÀn ve feãÀóat-i zübÀnden. Beyt: 07.
Oúıdı åenÀ-yı òadìv-i cihÀn
Didi ki iy991 cihÀn-baòş kişver-i sitÀn
986
B. 219a/10. // T. 138a/14. “...getürdiler.” P. 235b/14. “raés” 988 B. 219a/15. Bu kelime yok. 989 P. 236a/2. “...Beyt:” 990 P. 236a/4. satırın başından itibaren biraz farklıca şöyle yer almıştır: “Çün sulùÀn óiømet-i şerìfi saèÀdetbaòşına irişdi tekrÀr dest-i bÿs-i eşrefle...” 991 P. 236a/7. Bu kelime yok. 987
422
08.
Hemìşe cihÀn zindesi dÀdıñuñ
Felek bendesi tìà-ı polÀdıñuñ 09.
Anı kim yaúa Àteş-i rÿzigÀr
Düşe üstine çün sÀye-i KirdikÀr 10.
Nìçün olmaya òürrem ve kÀmÿrÀn
Teninde neden úala renc992-i cihÀn 11.
Bir zamÀn Meşhed ãaórÀsında seyrÀn úıldılar ve envÀè kelimÀt birle Melik salùanat
óaøreti òiõmetinden Melik kendü
12.
istimÀlet belürdi993. SulùÀn çün èinÀnını kendü eyvÀnına münèaùıf úıldı,
13.
muètÀd olduàı yirde at üzerine ùurup òiõmet ve ùÀpÿ resmini yirine getürdi ve
dönüb14.serÀperdesine gitdi. Çün günüñ nıãfı geçüp öyle vaúti oldı, yine Meliküéz-zuèamÀ Necmeéd-dìn
15.
Veled-i Ùÿsì sulùÀn òiõmetinden bir òilèat, daòı evvelkiden úıymetlü, getürdi.
Ve Emìr-i aòÿrları bir tÀzì
16.
bìdek ùoú ve ser-efsÀr zer-nigÀr birle getürdiler994. SulùÀnuñ
selÀmın yitürdiler ki Melik úadem-i 17.renc úılup bir zamÀn şeref-i óuøÿr-ı erzÀnì buyursunlar, diyü. Beyt: 1.
Sizüñ-ile bugün bÀde nÿş idelüm.
áanÀbì ney ve çengì gÿş idelüm. 02.
Melik òilèati geyüp merkeb-i òÀãa süvÀr oldı. Çün bÀrigÀha yaúìn vardı ve begleri
3.
gördi atdan inüp piyÀde oldı. Begler ilerü gelüp istiúbÀl itdiler ve envÀè elùÀf birle òÀùırın
4.
ãordılar ve òiõmetince şÀh-ı cihÀn óaøretine müteveccih oldılar. Çün perdeyi götürdi ve
Melik 5.SulùÀn óaøretini gördi, fìél-óÀl baş yire úodı. SulùÀn995 ayÀà üzerine meliküñ ièzÀz ve ikrÀmında, 6.şöyle ki selÀùìn bende nüvÀzuñ òïb sìretlerinden ve maóbÿb èÀdetlerinden lÀyıú ve şÀyiste ola, 7.mübÀlaàa úıldı ve bu iúbÀlden meliküñ derecÀtı ve merÀtibi eflÀke irişdi996.
992
T. 138b/4. Bu kelime yok. P. 236a/12. “úılurdı” 994 P. 236a/16. “getürdi, her yiri” 995 P. 236b/5. “daòı” 996 B. 220a/5. “...Beyt:” / 236b/7. “...şièr:” 993
423
08.
Yine düzdiler meclis-i òusrevì
Ki firdevs-i aèlÀdadı pertevì 09.
İki ãaff-ıdı serverÀn sipÀh
Ki her biri bir yirdedi pÀdişÀh 10.
Zemìn pür zer ü laèl-i yÀúÿt-ıdı
Ki her biri biñ kişiye úÿt-ıdı 11.
äanÀduñ ki maóşerdi ol bezm-gÀh
Ki her cins insÀnadı cÀy-i gÀh 12.
ÒvÀrezmì ve Rÿmì ve Gürcì èArap
Hem İbóÀz ve Efrenc Àhen seleb 13.
CihÀn meclisin úıldı gevher nigÀr
SemÀè òïş ve bÀde-i òïş güvÀr 14.
äürÀóì elinde ùutup her óarìf
Olup cümle şìrìn maúÀl u ôarìf 15.
Perì çehre sÀúìler avÀz-ı nÿş
Úılup ger iderdi eflÀke gÿş 16.
Meliki àurÿr-ı cünÿn ve cüvÀnı ve nişÀù-ı mey-i eràuvÀnì ve semÀè-i òusrevÀnì şöyle
dübÿde úıldı ki 17.dimeyicek sözler ve itmeyicek óareketler andan ãÀdır ve ôÀhir olurdı. SulùÀn luùf ve mükremetinden
1.
èafv iderdi. On gün müddeti bu resme bezm-i cihÀn-efrÿz-ı
şÀhÀne mülÀzemet úıldı. 2.On birinci gün bir gencìne ki tÀcidÀrlar òizÀnesinden lÀyıú ve şÀyeste ola. Beyt: 03.
Muùallas zer Rÿmì Çìnì àulÀm
Bile esb-i tÀzì muraããaè lekÀm 04.
İki ester girÀn bÀrÿ yükleri zer
İki yüz òilè bile zerrìn kemer
424
5.
Meliküéz-zuèÀm Necmeéd-dìn Veled-i Ùÿsì salùanat óaøreti òiõmetinden997 iletdi ve
èöõürler diledi. Andan 6.ãoñra irtesi Saèdeéd-dìn Köpek tercümÀn-ıla bir èahidnÀme yazılup òaùù-ı gevher bÀş èanber-07.-bÀr şehriyÀr birle üstüvÀr olınup Melik’e gönderdiler. Maømÿnı bu-y-ıdı ki: “MÀdÀm ki DÀvÿd 8.ŞÀh bin BehrÀm-şÀh cÀn u dil birle bizüm èahdümüzi saúlaya ve düşmen ve bidÀyişlerümüzle dostlıú 9.úılmaya. Ve her yire ki mükÀtibÀt, ki muòbir mükÀşióÀt ola, göndermeye. Ve aãóÀb-ı ièrÀø
10.
ve müzevirler aúvÀline maàrÿr olmaya. Ve içini ùaşını
bizüm havÀdÀrlıàımuz şuèar u diåÀrı birle 11.Àraste ùuta. Pes bizden yÀrì ve yÀvrı ve destigÀh ve Àyìn-i kÀmurÀnì ve cÀh-ı müşÀhede
12.
úıla. Bizüm memleketümüzüñ ser-leşkeri ve
sipÀhdÀrlarınuñ eùmÀèı anuñ memÀliki ve ricÀlinden
13.
gelenüñ òilÀfınca, andan mütavaúúièdur, èamel úılursa gerekdür, bulısardur. Pes bu minvÀl üzerine èahd
munúatiè ola. Ve eger bu iúlìme
14.
kendü cezÀ ve sezÀsın, şöyle ki
15.
olundı ve destÿr virildi ki göñli murÀdı
birle òürrem òÀùır olup kendü milki 16.ve kÀşÀnesine revÀne ola. İrtesi SulùÀn’a vidÀè òiõmetin itdi. Beyt998: 17.
Çün ol aradan òïş u dil ü kÀmiyÀb
Sürerlerdi õevú eyleyüp bì şitÀb 1.
Eåer úılmayup cÀnına cevr ü dehr
Bulup şÀhdan dÀl u iúbÀl ü behr 02.
Başında saèÀdet olundıydı cÀm
Giderdi olup ùÀlib nÀm ve kÀm 03.
SulùÀn, Melik gitdüginden ãoñra bir zamÀn Úayãariye’de iúÀmet itdi. Ve çün
mühimmÀt-ı memÀliki 4.sÀòte ve perdÀòte úıldı, úışlÀú-içün èazmini sÀóil ùarafına muãammam úıldı. Yolda ve her úonaúda 5.èìş ü ùaraba ve ava meşàÿl olup serÀ perde ve bÀrigÀhını òürrem yirlerde ve ãular ve çeşmeler kenÀrında 6.úurarlar-ıdı. Òürremlıú ve kÀmurÀnlıú birle úışı yaza çıúardı. Ìzid -teèÀlÀ- óaøret-i İrem ve sem-i ve bÀrigÀh-ı
997 998
7.
mükerrem ve muúaddes
P. 237a/5. “...Melik’e” B. 220b/16. Bu kelime yok.
425
òudÀvendigÀr-ı muèaôôam pÀdişÀh-ı benì Àdem ôılluéllÀh fiél-èarêìyn, nÀãirüél-àuzzÀt-i veélmücÀhidìn, 8.celÀlüél-İslÀmi veél-müslimìn SulùÀn MurÀd ibni Mehemmed ibni999 BÀyezìd Òan-ı ebedüéz-zamÀn, rÿzigÀr cebbÀrlarınuñ 9.maúraèi ve zamÀn kerdinkişlerinüñ mercièi úılup erbÀb-ı óÀcÀt ve aãóÀb-ı mühimmÀtuñ maúÀãid 10.ve maéÀribi bÀrigÀh-ı cihÀn penÀhından ebediéd-dehr muóaããal ve müyesser olsun. -Be-Muóammed ve Àlihiéù-ùayyibìneéù-ùÀhirìn-. 1000 11.
Õikr-i Nüzhet-i ÚubÀd1001 ve İnşÀ ve èİmÀret-Fermÿden-i SulùÀn der-Án Mevøiè
12.
Çün SulùÀn Úayãariye’den ãÀfinÀtü ciyÀd üzere SüleymÀn vÀr mürÀóil ve menÀzili
kÀmrÀnlıú
13.
ve şÀdimÀnlıú birle ùay úıldı ve DÀrüél-melik Úonya’dan göçdi. Ve AgrinyÀs1002
mütenezzihÀtına irişdi, bir teferrüc-gÀh yirüñ müfÀraúatına riøÀ virmeyeydi.
14.
mevøièi gördi ki eger RıêvÀn ol ravøayı göreydi ol
15.
Ve anuñ yimiş aàaçları çıbuàından òuld-i berrìn
aàaçlarına aşlamaà-içün iyletdi1003. Beyt1004: 16.
Zemìn idi pür-sebze pìrÿze gün
İçindeydi lÀle nuúùahÀ-yı òÿn 17.
Anuñ gibiyidi süsen ve nesteren
Ki olıbdı sipihr ol ne òürrem çemen 1.
Her arada bir çeşme miål ü gülÀb
äanayduñ óayÀt Àbı-y-ıdı ne Àb 02.
HavÀ müşk ü bÿy-i zemìn pür nigÀr
Úamÿ yirlerinde girìzÀn şikÀr
999
P. 237b/8. “bin” B. 221a/11. // T. 139b/3. Bu cümle yoktur. 1001 B. 221a/12. // T. 139b/4. // P. 237b/11. “... ÁbÀd” 1002 “Ağrinas”, İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, I, s. 362. 1003 T. 139b/8. “ileteydi” 1004 B. 221a/16. Bu kelime yok. Bir sonraki satırda (221a/17.) A ve P nüshalarında bulunmayan şu beyit yer almaktadır: “Ki bir dÀmen-i kÿh-ı òurrem behişt HevÀ müşk, òÀk idi èamber sirişt.” Bu beyit T. 139b/8’de de bulunmaktadır. 1000
426
03.
Yeşil bir deñiz ùatlu mÀnend-i şìr
Yüzi mevcden miål-i çìnì óarìr 04.
Cezìreydi içi yemişi bì şümÀr
Hem aàaçlar-ıdı úamÿ mìve-dÀr 05.
Hem olmış-ıdı bir çeşme baóre revÀn
Ki pìr anı görse olaydı cüvÀn 06.
äovuú naólìn mey gibi müşk ü bÿy
Lebi rÿy-i àilmÀn gibi tÀze rÿy 07.
Saèdeéd-dìn Köpek’e, ki ol zamÀnda mièmÀr-ıdı, buyurdı; anda bir èimÀret ki
òürremlıúda İrem 8.baàını òacil úıla ve nüzhet ve rifèÀtde Sedd-i Sikender’e ùaèn ide, binÀ úıla. SulùÀn kendü 9.øamìri münìri vefúince ol èimÀretüñ ãÿretini nüsòa ve kÀr-nÀme úıldı ve her bir mevøiède
10.
bÀsubÀnlıú
bir serÀy ki Zühre anda nüvÀòat sÀzi úılmaú arzÿ úıla ve keyvÀn anuñ bÀmında
11.
temennÀsın úıla. Resm buyurdı Saèdeéd-dìn Köpek zìbÀ manôaralar ve óavølar
ve çehÀr dÀúlar
12.
ve muúavves ve muúarnas çift ve eyvÀnlar, ki dìvÀrlarınuñ feraó elvÀnı
müşebbek ve mülevven-idi ve bÀd-i şimÀl 13.mÀh-ı visÀl anuñ mìnÀ-asÀ èariãası sÀòtında dÀyim eserdi. Beyt: 14.
SerÀlardı èÀlì ki tÀbende mihr
Anı görse úılaydı terk-i sipihr 15.
Úamÿ cÀyı cÿy-idi miål-i zülÀl
Ki vaãfında-y-idi óired dili lÀl 16.
Öñinde-y-di bir bÀà miål-i behişt
Ki anuñ gibi göz görmemiş-idi sirişt 17.
Bir òïş ve òürrem maúÀm ve dil-ÀrÀ menzil ravøa-yı İrem gibi behişt-ÀsÀ az
müddetde emr-i nÀfiõ mÿcebince
1.
itmÀmına irişdürdi. Ve SulùÀn àÀyet begenüp içinde
427
bir úaç kerrat èìş ü èişret úılduàından 2.ãoñra èinÀn-ı mübÀrekini hemìşegi èÀdet-i meélÿfe üzerine Anùaliyya ve èAlÀéiyye ùarafına maèùÿf úıldı1005. 03.
Yine tÀze úıldı ùarab sÀzını
Şine işitdi cÀn baòşiş ÀvÀzını 04.
Hem evvelki yeng1006 üzre kÿy-ı şikÀr
HemÀn bezm-i şÀhÀne-yi lÀle zÀr. 05.
Õikr-i EsbÀb-ı EùmÀè-ı SulùÀn ber-İntizÀè-ı ErzincÀn ez-Úabøa1007-i Temellük-i Melik èAlÀéaéd-dìn DÀvÿd ŞÀh bin BehrÀm-ŞÀh -RaóimehümuéllÀhu teèÀlÀ06.
Çün ErzincÀn meliki SulùÀn òiômetinden kendü memÀlikine muaèÀvedet úıldı,
yigitlik àurÿrı anı 7.aña bÀèiå ve muóriø úıldı ki Melik Rukneéd-dìn CihÀnşÀh’a, ki ErzeniérRÿm pÀdişÀhıydı 8.ve sulùÀnuñ èammÿsı oàlı, bir nÀme gönderdi ki “Egerçi bu nevbetde salùanat bÀrigÀhı òiõmetinden 9.zer ü nurbÀn òïş ve firÀvÀn bulduú ve lÀkin çün bizüm òÀnedÀnımuz begleri ve uluları salùanat
10.
dergÀhınuñ mülÀzımları arasında muntaôim oldılar
ve bizden nüfÿr úılup şikeste òÀùır olmışlardur,
11.
benüm esrÀrumı andan gizleyiser degüldür
veya òabå ü mekìdet ve èöõür ve óìketden nesne eksük úoyısar
12.
degüllerdür. Ve yaúìndür ki
çün beni bu memleketden çıúara. Egerçi sen èamÿzÀdesin saña hem ibúÀ
13.
ve maóÀbÀ idiser
degüldür. Ben òafiyede ve sırr-ıla òizÀnımı leşker cemèine müteferriú itsem gerekdür ve bu 14.
úışın himmetüm aña maãrÿf ve mevúÿfdur. Eger saña daòı başuñ ve mülküñ gerek-ise bu
úaøiyyede 15.benüm-ile hemdÀstÀn ol.” diyü. Ve bir nÀme daòı ŞÀm meliki Melik Eşref’e yazıb bir muùribe çengisi
16.
var-ıdı, ki
güzellik ve sebük-destlik leùÀyif ve naàamÀt ve elóÀn ve òïş ÀvÀz ve nükte perdÀzlıúda Zühreyi 17.òacil úılurdı, anı ve çoúlıú hedÀyÀ ve armaàÀnlar ve zer-nigÀr úumÀşlar ve òïş reftÀr atlar
1005
B. 222a/6. // P. 238b/2. “...Beyt:” T. 140a/7. “Seng” / P. 238b/4. “teng” 1007 B. 222a/9. // T. 140a/8. “Dest-i” 1006
428
ve úatırlar
1.
ve avcı ùoàanlar birle Melik Eşref’e gönderdi. Ve peyÀmınuñ òülÀãası bu-
y-ıdı ki õikr olınur1008: 02.
Ki var bir yirüm ùopùolu miål-ü nÀr
Úamÿ bÀà u bostÀn gül ü cÿyibÀr 03.
Kimüñ var ki bir úalèa miål-i KemÀò
Ki irişmişdür evce içi ùolu kÀò 04.
İrürmiş yücelikde keyvÀna ser
Demür ùaàdurur firÀzı kemer 05.
Behişt olmış eùrÀfı Àraste
İrişmiş cüvÀnÀn nev-òÀste 06.
İçinde niçe merdüm-i nÀmdÀr
SerÀlar yapılmış olada hezÀr 07.
RevÀn çeşme Àb ve óammÀm hem
İçi ùolu bir nesne yoú anda kem 08.
CüdÀ bir yiri var içinde tamÀm
Ki bulurlar ispÀhiler anda kÀm 09.
Biñ artuú süvÀr ola cengi úamÿ
Ol arada úılıç gibi tünd òÿ 10.
Daòı bir niçe úalèayı ser firÀz
Ki sulùÀnlar aña úılurlar niyÀz 11.
Ki her biri ser úılmış efrÀòte
Yaraú tamÀmıyla perdÀòte 12.
Bizümle eger èahd ü peymÀn ola, virem aña, ki emrüñe fermÀn ola
13.
ki anuñ èivaøı
memÀlik-i maórÿsada, ki Melik Eşref’üñ dìvÀnı taãarrufındadur, bir mevøiè-i bendiye naãìb
1008
T. 140a/21. // P. 239a/1. “...Beyt:”
429
14.
ve muèayyen úılalar, tÀ ferÀàat ve emn ve selÀmet birle maóãÿlÀtını vech-i maèìşetüme ãarf
idüp
15.
baúiyye èömri ki vardur ol arÀøì muúaddesede geçürem. Ve benden ãoñra evlÀd u
ensÀbum mutaãarrıf olalar
16.
ve bu maènìde bir nÀme daòı hedÀyÀ ve tuòuf-ı bì-şümÀr birle
SulùÀn áÀzì CelÀleéd-dìn ÒvÀruzumşÀh
17.
òiõmetine revÀn úıldı, ki èacem iúlìminüñ pÀdişÀhı1.
“Eger SulùÀn’a úaãd
ıdı. Ve bir nÀme daòı èAlÀéaéd-dìn’i bu müslimÀna gönderdi:
ideler, KemÀò úalèasını cümle edevÀt ve õeòÀyir ve yaraúı birle anlara 2.vire ve ErzincÀn’da úadìm ÀbÀéi ve ecdÀdı devlet-òÀnesini anlara daèvet-òÀne úıla.” Çün bu maèÀnì 3.SulùÀn semèine irişdi, güldi ve buyurdı ki “Bu bìçÀrenüñ kÀr u rÿzigÀrı 4.azmış ve dimÀàı fesÀda varmış ve devlet vÀzÿni ser-nigÿn olmış. Mecmÿè İrmen zemìn 5.ve Rÿm iúlìmlerinde kimsenüñ óaúúı ve mülki yoúdur, mecmÿè àÀzìler óaúúıdur. Kimüñ nesin virür?” didi1009. 06.
Çün ilerü varmadı zerr-ile ìş
Gerek gösterem aña rÿz-ile rìş 07.
Aña gösterem gevher-i tìàden
Ki úan-ıla rengìn ola mìàden 08.
Çün èarÿs-i àaybÿñ meşÀùileri estìn ve cìb nevbahÀrı müşk ve gül birle ùoldurdılar ve
àìm-i 9.àÀliye sÀy ve ebr-i lüélüé bÀr oldı ve cÿyibÀr-i murà-i zÀrdan èÀnber-sÀrÀ ve nefòa-i nÀfe-i Tatar 10.úoúusı gelmege ÀàÀz itdi, SulùÀn sÀóilden ÚubÀd-ÀbÀdì òıùùasına èazm itdi ve ol èimÀretler ki
11.
anda yapup yüceltmişlerdi ve tamÀm itmişlerdi ve bir ay müddeti anda köy
şikÀr ve istimÀè-ı 12.ÀvÀz ve avtÀr birle rÿzigÀr sürdi. Ve andan Úayãariyye’ye èazm itdi ve biz geldük Melik 13.Eşref óikÀyetine: Melik Eşref -raóimehuéllÀhu- ol çengiye èavrat-ı pìrenüñ efsÿnı birle
14.
aldandı ve
ÓÀcib èAlì’yi Melik èAlÀéaéd-dìn’e meded-içün gönderdi. Ve geldi bir müddet 15.ErzincÀn’da iúÀmet itdi. Andan ãoñra òÀyib ve Àyib oldı, ulu begleri äalÀóaéd-dìn
16.
ve Şerafeéd-dìn ve
àayri aña èitÀb idüp eytdiler ki “äavÀb şöyle görinür ki meliküñ 17.oàullarını sulùÀn òiõmetine iledürüz. İtdügümüz suçlaruñ èöõrin dileyevüz. Baèøını 1009
1.
inkÀr ve cüóÿd birle merdÿd
B. 223a/14. // T. 140b/18. // P. 239b/5. “...Beyt:”
430
úılavuz ve emvÀl-i firÀvÀn birle sulùÀnuñ muúarrebleri òÀùırın ele 2.getürevüz, tÀ istièùÀf ãuyı birle òalvetde intihÀr, furãatda vaóşet àubÀrını şÀhenşÀhuñ 3.ôamìr-i münìri óavÀşìsinden zÀil úılalar ve salùanat óaøretinüñ èinÀyetini melik óaúúında evvelki úarÀra 4.getüreler.” Melik anlaruñ raéyini begendi ve oàullarını anlaruñ-ıla sulùÀn òiõmetine gönderdi. 5.
Çün begler meliküñ oàullarıyla sulùÀn òiõmetine irişdiler ve anuñ aóvÀlini evvelden
6.
münhìler SulùÀn semèine irişdürmişlerdi, SulùÀn buyurdı ki salùanat devletinüñ 7.begleri her
biri kendü çerisiyle birbir ErzincÀn ve KemÀò óudÿdına varalar şöyle ki uàurlayın 8.varup cemè olalar. NÀgÀh ol óavÀlìde èasÀkir-i manãÿradan bir cemèiyyet óÀãıl 9.olmış ola ve úalèalaruñ yollarını muóÀfaôat ideler ki nÀgÀh Melik èAlÀéaéd-dìn kendüzini 10.úalèaya ãalıb iş uzanmaya. Emr-i èalÀ mÿcebince her úalèanuñ úapusında sulùÀn çerisinden müctemiè oldı. Çün Melik cümle cihÀddan òÀyib oldı ve úalèalar yolını
11.
bir àalebe çeri
12.
mesdÿd buldı, çÀre
anı gördi ki sulùÀn òiõmetine vara ve ùaleb-i àufrÀn úıla. 13.
NÀ-gÀh òaber virdiler ki sulùÀnuñ mevkeb-i hümÀyÿnı èasÀkir-i bì-kerÀn birle
ErzincÀn óudÿdına
14.
müdÀòalet úıldı. Muøùar ve bìçÀre olup esbÀb-ı hediyye tertìb itmedin 15.
òavÀã beglerinden bir
úaç nefer-ile sulùÀn istiúbÀline müteveccih oldı. Yolda ulu beglere
muãÀdef oldı. Çün begler
16.
idüp görüşdiler ve istimÀlet birle äÀóib
anı ıraúdan gördiler yüritüp ilerü geldiler ve melik’e muèÀnaúa 17.
idüp göñlin òïş itdiler. Mecmÿè beglerüñ ittifÀúı ve istiãvÀnı
1.
ØiyÀéaéd-dìn muãÀóabetinde meliki òiõmete gönderdiler. Çün irişdi
SulùÀn ol nesneden, ki 2.rivÀyet idüp Melik’i aña mensÿb úılmışlardı, hìç1010 nevè-ile egüp yüzine getürmedi. Belki istimÀlet 3.tamÀm virüp Úonya’nuñ Aúşehrini ve Ábgermì aña iúùÀè ve tìmÀr virdi ve òÀãakì úullar 4.ve cÀndÀrlar ve úadìm sipÀhìler mürÀfaúatinde Aúşehr’e gönderdi. Ve Melik èAlÀéaéd-dìn DÀvÿd ŞÀh 5.envÀè feøÀyil birle tecellì ve tezeyyün bulmışıdı ve fünÿn u èulÿm óÀãıl itmişdi, èalÀél-òuãÿã èilm-i 6.nücÿm aókÀmından tamÀm behresi var-ıdı ve ùıb ve manùıú ve icrÀ-yı óikmeti ùabèı ve ilÀhì riyÀøìden 7.istióøÀr itmiş-idi ve laùìf ve
1010
T. 141a/22. “bir”
431
maãnÿè ÀbdÀr şièr daòı eydürdi. Ve cümle-i ebyÀtdan ki 8.kendü vaãf-i óÀlinde eytdi ve sulùÀn òiõmetine gönderdi, iş budur1011. Beyt1012: 09.
ŞÀhÀ dil düşmÀn ze tÿ bÀd ra dest
RÿòsÀre-i düşmen ez nehìbet zer dest 10.
İnãÀf ki bÀ vücÿd ãad àuããa merÀ
Der melik tÿ Àb germ ve nÀn ser dest 11.
Yaramaz hem-nişìn hem-ãoóbetler ve müfsid-ü cÀhil-ü lÀ-yaèúil-ü celìsler
şomlıàından anuñ gibi úadìm
12.
memleketi elden çıúardı ve òiõlÀn ve òirmÀn ùopraàında
oturdı. Yine söz başına varalum. İrtesi, Beyt1013: 13.
Seóer-gÀh çoú ùÀú-ı nìlì çemen
CihÀn üstine saçdı berk ü semen 14.
Çün itdi èayÀn ãubó-ı rÿşen dir feş
Güneşden kimi zer dÿ kimi benefş 15.
Bulup furãat u nuãret ü dest-i gÀh
RevÀn girdi şehre serÀser sipÀh 16.
Pes andan cihÀndÀr pür fer ü kÀm
Girüp şehre eflÀke irürdi nÀm 17.
Melik mülkinüñ úadrini bilmedi
Anuñ-çün güzìde èamel úılmadı 1.
Kişiye ki yaòşılıú itmeye kÀr
YamÀnlıàı úaçan úılısar şümÀr 02.
Eger baòtı serkeşte olmayadı
Anuñ gibi bed-fikir úılmayadı
1011
T. 141b/5. “...õikr olınur” B. 224b/4. Bu kelime yok. / P. 240b/8. “RubÀèì:” 1013 P. 240b/12. “Şièr:” 1012
432
3.
ÚuşanÀydı şeh òiõmeti-y-çün kemer
Ki iòlÀãıyla olmayuban kem er 04.
Ve lìkin bu kerdende çarò-ı gühen
Degül bir úarÀr úızar bìò u bün 05.
Çün ire ere nekbet ü rÿzigÀr
Ne iş kim ùuta olmaya aãl-ı kÀr 06.
Çün ErzincÀn memÀliki SulùÀn’a müsellem ve müsteãfÀ oldı, Melik áıyÀåeéd-dìn
Keyòusrev’e virüp 7.MübÀrizeéd-dìn Ertoúış Beg’i aña Atabeg virdi ve firÀvÀn òazÀne ve çeri1014 anlara mülÀzım úıldı. 8.Ol sebeb-ile, kim Melik1015 èÁdil oàlanları úabilinden òÀùırı eşrefi ãaóìfesinde àubÀr oturmış-ıdı 9.ve dÀyim himmet ve nehìmetini ŞÀm ve äalÀóaéd-dìn ve 10.
èÁdil oàlanları úaãdına maãrÿf úılmış-ıdı,
çün ErzincÀn’ı Melik áıyÀåeéd-dìn’e virdi ve
vilÀyet èahdini Melik èİzzeéd-dìn birle, ki vilÀyetini Melik Rukneéd-dìn’e, ki Melike
11.
Melik èÁdil nebìresiydi, tÀze úıldı. Ve ŞÀm
12.
èÁdile’den di, nÀmzed úıldı. Ve NiôÀmeéd-dìn
Aómedi ÙuàrÀyì, ki bundan öñdin anuñ eõkÀr-ı 13.faøÀyili ìrÀd olundı, ol zamÀnda bu iki beyti ber sebìl óasb-i óÀl sulùÀn òiõmetinde inşÀ úıldı. Beyt1016: 14.
Çün resm-i siñderdi muèayyen kerdì
Áyìn ü şehenşehì muúannen kerdì 15.
Òÿrşid-i rÀ sincaú şÀhì dÀdì
äubói ze berÀ-yı ŞÀm rÿşen kerdì 16.
Ve çün SulùÀn, ErzincÀn mühimmÀtın ve anuñ úalèaları ve tevÀbièi ve nevÀóìsi
iótiyÀùın tamÀm itdi, çerìye1017
17.
buyurdı ki Erzen-iér-rÿm ve Küàÿniye ùarafına varalar, fe-
ammÀ aãlÀ ve raésÀ rièÀyÀya taèarruø irişdürmeyeler
1.
ve müzÀóim olmayalar; tÀ
müşÀhede ve muùÀlaèa olına ki Melik Rukneéd-dìn CihÀnşÀh ve Melik Muôaffereéd-dìn 2.
Muóammed bizüm-ile ne ùarìú rièÀyet iderler ve ne sìret-ile óareket úılurlar diyü.
1014
P. 241a/7. “èasker” T. 141b/22. “...KÀmil” 1016 B. 225a/11. Bu kelime yok. 1017 P. 241a/17. “èaskere” 1015
433
Çün Melik Rukne-03.éd-dìn SulùÀnuñ çerileri1018 anuñ memÀliki óudÿdına irişdüginden òaberdÀr oldı ve işitdi ki 4.bir úaç vilÀyeti salùanat dìvÀnı taãarrufına getürdiler, pes úadem-i tevÀøuè ve teõellül birle ilerü 5.geldi ve tuòaf ve hedÀyÀ ve çoúluú nüzÿl, çeri1019 begleri òiõmetlerine revÀne úıldı. Ve kendü beglerinden 6.bir muèteber begi genc-i revÀn birle her nevèden altÿn ve cevÀhir ve fÀòir úumaşlar ve ÚıpçÀú ve ÒiùÀyì ve Kişmirì 7.úul ve òalÀyıú ve görklü atlar ve úatırlar ve envÀè buòurÀt èÿd ve müşk ve èanber birle şehriyÀr 8.òiõmetine gönderdi. Ve peyàÀm itdi ki “Ben yikpÀre bende-i bìçÀreyem. Eger ErzincÀn Òan’ı1020 ãavÀb 9.
yolından ve maãlaóat cÀddesinden azdı ve şeyùÀn úavli birle SulùÀn muùÀvaèatından temerrüd
10.
úıldı, ben bendeyem tÀ zindeyem ümìddür ki bu bende-yi kemìne óaúúında -ve lÀ tezirü
vÀziretün vizra uòrÀ-
11.
Àyetin salùanat óaøretinden oúuyalar ve az çoú suçum dÀòì var-ısa
tecÀvüz buyuralar. Ve DÀvÿd ŞÀh
12.
günÀhıyla bu bendeye muvÀòaõat ve èitÀb buyurmayalar.
Ve şimdi tÀze elümden alınan vilÀyeti 13.yine buyuralar. Yılda mÀl ve aómÀl òazÀne-i èÀmireye irsÀl olına ve peykÀr vaútinde istedèÀ mÿcebince
14.
çeri gönderile. Ve kendü nefsüm-ile hem
her vaúit salùanat óaøretinüñ èatabe-i şerìfesine mülÀzemet
15.
úılup ùarìúi èubÿdiyyet meslÿk
olına.” diyü. Çün ilçi salùanat òiõmetine irişdi ve müşÀfahÀt hedÀyÀ, ki getürmiş-idi, maóall-i èarøa yitürdi.
16.
ve risÀlÀtını iblÀà úıldı ve tuòf ve
17.
SulùÀn kemÀl-i mükramet ve meróamet ve
èinÀyetini anuñ óaúúında şÀmil úıldı ve iltimÀsı mÿcebince
1.
Erzen-iér-rÿm
memleketini aña muúarrer úıldı. Ve óüküm1021 buyurdı ki baèdeél-yevm çeri1022 anuñ vilÀyetine 2.girmeye ve çeriler1023 salùanat bÀr-i gÀhı óükmi birle nehb ve àÀratdan èavdet 3.
úıldılar ve Melik Rukneéd-dìn’üñ herÀsı ve iòtirÀsı ol vÀsıùayla sükÿn buldı.
1018
P. 241b/3. “èaskeri” P. 241b/5. “èasker” 1020 T. 142a/14. “-ı cÀnı” 1021 P. 242a/1. “...idüp” 1022 P. 242a/1. “èasker” 1023 P. 242a/2. “èaãÀkir-i manãÿra” 1019
434
04.
Õikr-i Fetó-i Úalèa-yı Küàÿniye ve İstizlÀl-i Melik Muôaffereéd-dìn Muóammed ezÁncÀygÀh1024 05.
SulùÀn èAlÀéaéd-dìn -ekremaéllÀhü meéÀbe- buyurdı ki MübÀrizeéd-dìn Ertoúış
Atabeg bì kerÀn 6.leşker birle Küàÿniya úalèası muóÀãaratına revÀne ola. Ve her nevè-ile mümkin ola, úalèayı ãuló yÀ cenk 7.birle ele getüre. Salùanat óaøreti óükmi birle çeriler ve Àlet ve esbÀb-ı óarb ve úitÀl 8.birle revÀne oldı. Ol gün èaôìm muóÀrebet ve ulu ãavÀş itdiler ve çoúluú òalú içerüden 9.ve ùaşradan úatl oldı. Egerçi SulùÀn çerisinde belürmedi ve lìkin úalèada èarìzleri 10.firÀúından feryÀd u fiàÀn itdiler, Melik úorúdı. Egerçi bì úiyÀs ve şümÀr õaòÀyir ve deryÀ 11.emvÀcı gibi sarınçlar ùolu ve her dürlü dÀneden úırú ev ùolu ve ùoúuz ev bal ve yÀà ve bÀdÀm 12.ve ùuz ve ùaàlar gibi yıàılmış odunı var-ıdı. Beyt1025: 13.
Úamÿ nesneden ki aña dinile nÀm
Ol Àrada var-ıdı cümle tamÀm 1 4.
Eyü tÀzì atlar u sÀz u neberd
Ki vaãf idemezdi diliyle anı merd 15.
Bulınurdı anda úamÿ berg ü sÀz
Ki ùaşraya úılmazdı kimse niyÀz 16.
Ki ger ola yüz biñ1026 bulardan hezÀr
Anuñ gibi bir úalèa üzre süvÀr 17.
Geyecek ùon u ve döşenecek döşek
İçecek ãu-y-ıla yiyecek yimek 1.
AmmÀ muòÀlefetüñ veòÀmetinden endìşe itdi ve Atabeg òiõmetine taøarruè
ve lÀbe birle úÀãid 2.gönderdi. Bitide çÀkerligini salùanat óaøreti òiõmetine vÀsıùa olup èarø itsünler ve óuãÿl-i 3.maãÀlió ve maúÀãidimüz-çün şefìè olsunlar. Eger şehriyÀr-ı èÀlem èÀùifet ve meróamet yöninden bize 4.naôar buyurursa ve úalèamuz èivaøi-y-çün bir mülk erzÀnì
1024
B. 226a/5. // T. 142b/2. “...ÚoyluóisÀr” B. 226b/13. Bu kelime yok. 1026 B. 226a/17. “yıl” 1025
435
úılursa ve bir timÀr ki anuñ-ıla biz úuluñ 5.müteèalliú ve etbÀè ve eşyÀèinüñ vech-i maèìşetleri müheyyÀ ola. Dirìà buyurmayalar, nÀçÀr iòtiyÀr 6.ve iøùirÀr-ıla úalèa SulùÀn úullarına teslìm olına. Ve bÀkì èömür cihÀngìr çatrınuñ sÀyesinde 7.ãarf olına, diyü. Atabeg bu bÀbda salùanat óaøreti òiõmetine úiãÀd revÀne úıldı. ÚÀãid on 8.günlik yolı iki gün iki gìcede úaùè itdi ve dergÀh òiõmetine irişdi ve óÀli maóall-i 9.inhÀya yitürdi. SulùÀn bu beşÀret üzerine ihtizÀz ve istibşÀr gösterdi ve ol endìşe 10.ve iltimÀs birle Melik Muôaffereéd-dìn’üñ kifÀyet-i ve kemÀl-i dirÀyeti ve óadÀúatine istidlÀl úıldı.
11.
Ve Keàÿniye ve tevÀbièi èivaøi-y-çün ZemÀnetü ve
Bahr-i KÀlìyi, ki ŞÀm óudÿdındadur ve DaúyÀnÿs
12.
şehri, ve AãóÀbuél-Kehf -èaleyhimüés-
selÀm- maúÀmı ve menşeéidür, aña mülklige virdi. Ve Úır-13.-şehri’ni maèÀf ve müsellim tìmÀr buyurdı. Ve bu cümle üzerine menşÿr ve èahidnÀme yazdılar ve nefìs 14.òilèatler ve aàır teşrìfler-ile Melik ve üç oàulları Melik Faòreéd-dìn SüleymÀn ve Melik èİzzeéd-dìn 15.SiyÀvuş ve Melik NÀãireéd-dìn BehrÀmşÀh -raóimehümuéllÀh- bunlaruñ-içün úÀãidler-ile irsÀl buyurdı. 16.
Çün Melik Muôaffereéd-dìn münÀşìr ve èahidnÀmeyi müùÀlaèa úıldı, anuñ-ıla
müstebşir ve müstaôhir olup
17.
ve úalèayı kendü esbÀb ve aúmişe ve etbÀèı ve eşyÀèından ve 1.
õaòìre ve yaraú àayrından òÀlì úıldı.
Ve taèalluúÀt ve óarem ve oàlı úızı-y-ıla sulùÀn
òiõmetine vardı ve şeref-i dest-i bÿs ve óuãÿl-i 2.dìdÀrdan ãoñra nüvÀziş ve ikrÀm buldı. Ve òïşe-i dil ve ferÀàat-i òÀùır birle Úırşehri’ne 3.èazìmet itdi. Ve èömrinüñ Àòirine degin fÀriàuélbÀl ve müreffehüél-óÀl rÿzigÀr geçürdi. 4.TÀ óaddi ki çün SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev anuñ èayÀllerinden bir kerìmenüñ nikÀóına 5.raàbet itdi, ol ibÀ idüp buyurdı ki “SulùÀn áıyÀåeéd-dìn kendü rÿzigÀrını
6.
tehenk ve fücÿr birle, ki rünÿd-ı şìvesidür, meşàÿl itmişdür. Bizüm
òÀnedÀnumuzuñ güyegüligine lÀyıú 7.degüldür.” didi. Salùanat óaøretinden èizzet sebeb-ile, ki vardı, aña ol bÀbda èitÀb itmediler. 8.Belki èöõür dilediler ve anuñ kerìme-yi maèãÿmesi salùanat óaøretinüñ óarem-i hümÀyÿnına 9.intiúÀl itdi. Ve anuñ vefÀtından ãoñra daòı anuñ oàulları Rÿm pÀdişÀhlarınuñ naôarında
10.
naôar-ı tebcìl ü taèôìm birle mermÿú ve melóÿô-
idiler ve zamÀn intihÀsına degin taúdìm-i esbÀb-ı cüvÀnı
11.
ve şÀdümÀnì birle zindigÀnì úılup
436
eyü ad-ıla rÿzigÀr geçürdiler. Ve òalÀyıúuñ maùlÿbı
12.
ve meémÿlleri anlaruñ kerem ve
iósÀnından müyesser1027 olurdı. 13.
Õikr-i İrsÀl-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn Melik áıyÀåeéd-dìn-rÀ PÀdişÀhì-yi Memleket-i ErzincÀn der-İhtimÀm-ı Emìr MübÀrizeéd-dìn Atabeg Er-Toúuş -RaóimehümuéllÀh-
14.
Çün SulùÀn ErzincÀn ve Küàÿniye şehri ve úalèaları fetóinden ferÀàat buldı, èinÀn-ı
cihÀngìrini
15.
SìvÀs òuùùasına miylÀn buyurdı. Emìr MübÀrizeéd-dìn Ertoúış’ı, ki salùanat
devleti beglerinüñ
16.
ulularındandı ve hemìşe ulu işler ve mühimmÀt ve sedd-i åüàÿra
müteèayyin olmış-ıdı, buyurdı, tÀ SulùÀn
17.
áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev pÀdişÀhlıàı esbÀbı kÀr-ı
rÀstına meşàÿl ola. Pes òazÀneye
1.
vardı. Melikiéz-zuèÀm Necmeéd-dìn Ebuél-
ÚÀsimiéù-Ùÿsì -raóimehümÀéllÀh- birle bir esbÀb müheyyÀ ve müretteb 2.úıldılar ki eger Behmen ve ŞÀpÿr’a èÀlem òÀkìye nüşÿr úılmaú óÀãıl ola-y-ıdı òacletden óayret 3.barmaàın ısırdı ve dergÀhuñ manôÿrları ve bÀrgÀhuñ meşhÿrlarından her kimi ki 4.semt òıred ve óìyle-yi kifÀyet ve dirÀyet birle menèÿt ve mevãÿf-ıdı rÀyet mübÀreki 5.òiõmetinde tesrìó buyurdı. Çün maãÀlióuñ edevÀtı maèdÿ müheõõeb ve müretteb oldı mübÀreki 6.ve ùÀliè-i feròunde ve sÀèat-i mesèÿd birle cünÿd-ı nÀ-mÀèdÿd ve cüyÿş-ı nÀ-maóãÿr birle ol óudÿda 7.müteveccih oldı. Çün anda irişdiler ve Melik taòt-ı kÀmurÀnı ve şehriyÀri üzere mütemekkin olup 8.èadl ü meróamet bisÀùini döşeyip èÿdvÀn ve ùuàyÀn ùomarını dürdi ve ekÀbir ü aèyÀnı 9.nüvÀzişe maòãÿs idüp siyÀset birle maèdelet óalÀveti ol diyÀru imãÀruñ sÀkinleri 10.meõÀúına irüşdürdi. Çün raèiyyet perverlik ve óüsn ü óüfÀdet ve raéfet òaberi vaøìè ve şerìf salùanat òiõmetine irişürdi, müvÀd-ı istiôhÀr
11.
úavì ve øaèìf üzerine Melik’den
12.
mübÀrek vücÿdına müteøÀèif olup esbÀb-ı
şÀdimÀnìsi tezÀyid bulurdı. Çün SulùÀn áiyÀse-13.-éd-dìn ErzincÀn’a varup mütemekkin oldı ve DÀruél-òilÀfe BaàdÀd ve ÁõirbÀycÀn1028 ve Mıãr ve ŞÀm ilçilerine
14.
cevÀb virmek
göndermek ciheti-y-çün ki tuòf ve hedÀyÀ birle bu fütÿó-i-y-çün gelmişlerdi,
15.
az müddet
anda iúÀmet itdi. Ve çün anlara èaùÀya-yı cezìl birle serÀó-ı cemìl erzÀnı buyurdı.
1027 1028
16.
Ve
B. 227a/15. // T. 143a/15. // P. 243a/12“...muóaããal” B. 228a/1. // T. 143b/8. “ÁdirbÀycÀn”
437
gönderdi ve kendüzi DÀruél-fetó Úayãariye’ye èazm itdi ve çerilere vaùanlarına gitmege destÿr buyurdı. 17.Mecmÿè èavÀyid ü fevÀyid birle maóôÿô olup vaùanlu vaùanlarına gitdiler. Beyt1029: 1.
Pes itdi ÚubÀdiyye’ye èazm-i şÀh
Yanında niçe merdüm-i nìk ò˘Àh 02.
Düzülmiş-idi bir şehr-i òürrem vaùan
Ki görmezdi düşinde mÀh u peran 03.
İner ùaàdan ãuyı miål-i gülÀb
Gÿrende mÀnend ü şir ü şerÀb 04.
RevÀn-ıdı ãÿ tÀ der bÀrigÀh
Pes andan-ıdı feyø-ı her cÀyigÀh 05.
Yücelmiş úÿ-yı cÿsaú nÀmüdÀr
Görinür deñiz yüzi pür kÿhisÀr 06.
Getürmiş yimiş bÀà-ı mìnÿ sirişt
Úamÿ òïb yoú anda bir nÀm-ı zişt 07.
Bulup òÀk cÀn pever-dil-fürÿz
Şeh itdi anda ÀrÀm bir niçe rÿz 08.
Pes ol Àradan òusrev-i kÀmurÀn
Ùutup rÀh-ı AnùÀliyya oldı revÀn 09.
HavÀ müşk ü pÀş ü çemen laèl pÿş
Hem olmamış zemìn miål ü berr-i sürÿş 10.
ÒazÀneydi pür reng-i ve bÿ-yi nigÀr
Ki hìç olmış-ıdı ancılayın bahÀr 11.
Ùolu-y-idi nÀrinc aàacları ber
Ki pìrÿze şÀò üzre mÀnend-i zer
1029
B. 228a/4. Bu kelime yok. / P. 243b/17. “Şièr:”
438
12.
Bitibidi eràuvÀn miål ü rÿşen çirÀà
Diyeydüñ ki gül-renk olmış-ıdı bÀà 13.
RevÀn-idi cÿdan ãular miål-i renk
Ki sìmÀb pür cÿy pìrÿze renk 14.
CihÀndÀr ki kÿ-yı ve gÀhì şikÀr
Úılup òïş sürerdi dem-i rÿzigÀr 15.
Her aradan idüp sefìne şitÀb
Olurdı reh ilçilere ravì Àb 16.
Her iúlìmden tuòfe-i nÀmdÀr
Úılıç gibi ve cÀme-i zer nigÀr 17.
Güzìde firengì silÀó-ı neberd
Ki gevherden-idi åemin pìş ü merd 1.
Niçe òişteler zerr-ile nuúradan
Ki aña çoú bahÀdÿrlar bilen åemen 02.
Úılurlardı teslìb şÀh-ı diyÀr
Úamÿ úulluàına olup ò˘ÀsitÀr 03.
SulùÀn bu nevè-ile bir ay müddeti ol mevøiède èişret ve sürÿra meşàÿl oldı. Andan
ãoñra
4.
ìnÀn-ı cihÀngìrini èAlÀéiyye ùarafına bìcÀn buyurdı, òürrem ve fereóÀn úışlaàa
müteveccih oldı1030. 05.
Úamÿ rÀh pür bÀà-ıdı ve çemen
HevÀyı itdidi müşk-bÿ yÀsemen 6.
Fürÿè-ı şecerdi eyle pür pìç ü tÀb
Ki görmezdi yìr yüzini ÀfitÀb
1030
T. 144a/10. “...Beyt:” / P. 244b/4. “Şièr:”
439
07.
CihÀnı itdidi lÀle büşt ü pelenk
Zemìn aùlas olmış-ıdı heft renk 08.
Diyeydüñ ki òaørÀ-y-ıla cÿy-ı Àb
RevÀn-ıdı ter èanber üzre gülÀb 09.
Úamÿ şÀò-ı pür naàme-i fÀòte
Ki göñülleri sïòte sÀòte 10.
ÒïşÀ nerkesi tÀze vü Às ter
ÒïşÀ jÀle üftÀde pür lÀle ber 11.
ÒïşÀ dermedi firÿzÀn bahÀr
ÒïşÀ bÀde-i laèl ü deryÀ kenÀr 12.
SulùÀn nìsÀn eyyÀmı olınca şÀdumÀnlıú ve èişret ve ÀvÀz-ı rÿd ve cÀm ve muùÀlièa 13.
òaùù-ı òïb
rÿyÀn sìm endÀm birle ãafÀya meşàÿl-idi. Çün veèÀ-yı èìş ve enÀ-yi baùar-ı
ùarabdan mümtelì oldı,
14.
DÀrüél-melik Úonya’ya èazìmet itdi. Ve bir müddetden ãoñra
Úayãariyye’ye vardı, begler ve serverler 15.ve óimÀt åuàÿr dergÀh-ı şÀha, ki úıble-gÀh-ı òalÀyıú ÀfÀúı ve secde-cÀy-ı iúbÀl ve rifèat-ıdı,
16.
müteveccih oldılar. Ve ùalèÀt-ı feròunde-òusrev bi-
istióúÀú muùÀlaèası birle èömr ü cÀnı ve selvÀt
17.
ve kÀmuranı dÀdın virürlerdi. Ve şÀha duèÀ
ve åenÀ vaôìfesin müéeddÀ úılurlardı. 1.
Õikr-i1031 ÚÀêiyüél-ÚuêÀt fìél-MemÀlik MucìruéllÀh veéd-Dìn ÙÀhir bin èÖmer el-
Òvarezmì ez-Òiõmet-i SulùÀn CelÀleéd-dìn be-Òiõmet-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn -
RaóimehümuéllÀh-1032 02.
Çün SulùÀn-ı Şehìd ve Saèìd CelÀleéd-dìn bin SulùÀn èAlÀéaéd-dìn1033 ibni Tekiş -
anÀraéllÀhü berÀhìnehüm- 3.Hind óudÿdında Moàol çerisinden münhezim oldı, kendü cÀnına Tatar çerisinüñ tìà-ı Àteş-04.-bÀrı úorúusından Sind ãuyında muàır ùaleb úıldı. Ve çün ol àamara-yı belÀ ve varùa-yı helÀkden 5.necÀt buldı, VefÀ meliki -ki ol óÀletde ol nevÀóìnüñ
1031
B. 229a/5. //T.144a/23. // P. 244b/17. “...Vürÿd-ı...” T. 144b/1. Bu kelime yok. 1033 T. 144b/2. “...Muóammed” 1032
440
fityÀnı evbÀşındandı ve seòÀvet 6.ve şecÀèat birle kendüzüni ol ùarafuñ aèyÀnından úıldı ve òudamÀt-ı pesendìde birle, 7.ki taúdìm úıldı ve envÀè mesÀèì-yi meşkÿre birle, ki óaúÿú åÀbit úıldı ve VefÀ Melikligi 8.laúabın buldı ve ol diyÀruñ óükmi aña mufavvaø oldı. Ve SulùÀn müteferriú çeriler1034 birle, ki 9.ol sınàÿnda mütemezziú olup Àòir SulùÀn CelÀleéd-dìn’e yine 10.
birle intièÀş-ı rÿzigÀr óÀãıl oldı. Her diyÀrda dÀr u gìr ve
mülóiú olmışlardı, yÀrì-yi BÀrì uràÿn ve çapàÿn itdüginden
11.
ãoñra MerÀàa şehrine irişdi. Ve vüzerÀ ve ekÀbir ve erkÀn-ı
devleti ve müdebbirleri birle meşveret
12.
itdi ve kendünüñ taúdìm-i maãÀliói ve teysìr-i
maùÀlibinde bir rÀy úıldı. Anlaruñ bÀb-ı muèaôôamı
13.
ãalÀó-i óÀl ve óuãÿl-i amÀlde ol oldı ki
SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd-ile, ki memÀlik-i 14.Rÿm ve Selçuúìler’den ulu pÀdişÀh ve èadl ü dÀd iyesi ve mülk-i maèmÿr ve òazÀyin-i mevfÿr anuñ-ıla ittióÀd ve muãÀdaúat yolın meftÿó
15.
ve aòlÀú-ı meşkÿre birle mevãÿfdur,
16.
úıla ve rusÿó-ı mübÀne-i meveddet ve aókÀm-ı
úavÀèid-i maóabbeti-y-çün ùarìú-i úurbet ve úarÀbet 17.meslÿk ide. Pes ÚÀêiyüél-ÚuøÀt İmÀm-ı Muèaôôam ve äadr-ı Aèôam Mucìruéd-dìn -i ÔÀhir bin èÖmereél-Ó˘Àrezmì’yi,
1.
ki faóÿl-i eéimme-i ÓvÀrizim’den1035 ve ekÀbir ve emÀcidü
èÀlemdendi ve èilm-i kelÀm-ı vefúde müşÀrün ileyh 2.ve àayr-i fünÿnda müttefeúun èaleyh ve envÀè naôarda bì-naôìrdi, ol mühimm-i ehemm itmÀm-içün bir 3.nÀme-y-ile -ki nüsòası budur ve MevlÀnÀ ŞihÀbeéd-dìniél-Kÿsevì inşÀsıdur- àayrı ŞihÀbe-
4.
-éd-dìn -iér-Randerì -
raómetuéllÀhü teèÀlÀ-1036 “EmdÀd-ı İslÀm ve evrÀd-ı taóiyyat ve veøÀyifi åenÀ ve 5.ravÀbit-i midóatı ki nesìm-i ãafÀ-yı èaúìdet ve beúÀ-yı ùÀviyyet hişÀm-ı dil risÀned ve úavÀèid ü dÀd 6.ve mübÀnì-yi ittióÀd rÀsiò kerdÀnd her laóôa-i sÿ-yı meclis-i sÀmì SulùÀn-ı MuèaôôÀm Cemşìdi1037 èahd-i Züél-Úarneyn 7.Vaút-i èAlÀéaéd-dünyÀ veéd-dìn Úuùbiél-İslÀmi veél-Müslimìn Feleküél-MeèÀlì Şemsüél-éEèÀlì ÔılluéllÀhi
8.
fiél-èÀlemìn İftiòÀr-i Ál-i Selçuú Meliküél-
Mülÿki Veés-SelÀùìn BurhÀn-ı Emìrüél-Müéminìn DÀm-ı SÀmiyÀ 9.Baómiyeél-Melikü ÓÀmiyÀ teveccüh mì yÀbed arzÿ-mendì bÀóirÀn saèÀdet-i ictimÀè ve nizÀè bi-idrÀk-i ki ber mevÀnet-i devlet ve müsÀèadet rÿz-igÀr bÀúìst ne büdÀn
10.
kerÀmet-i iltiúÀ
11.
óaddest ki her çend-i úalem
1034
P. 245a/8. “èaskerleri” P. 245b/1. “ÒvÀrezm’den” 1036 T. 144b/18. “...va hÀõihì nusóatun” 1037 T. 144b/21. Bu kelime yok. 1035
441
ser tìz ü dÿnde est be-vÀsıùa-yı taórìr taúrìrÀn tüvÀnd gerd elòaù
12.
ma yafnÀ bi-mÀlÀ yanfidu 13.
eger beş ezìn taàyìr-i rÿzigÀr u taúallup-i edvÀr rÀh-ı mekÀtibet hengÀm-ı mühÀceret ve müfÀraúat selvet dÿstÀn bidÀn tüvÀned baèdeél-yevm der refè-i óicÀb muàÀyiret ve bìgÀnegì
ve mürÀsilet rÀ ki der
14.
bÿd mesdÿd mì-dÀşte est
15.
ve fetó-i bÀb-ı meveddet ve yegÀnekì
mì bÀyed kÿşìd ez cÀnibeyn-i temessüki an ùafarrat bÿd óarra 16.fa-innaél-óarra fiéd-dünyÀ úalìl çü? bi-óamdiéllÀhi ve minhu müşÀreket der meşÀyièat senetü cihÀd u muóÀribet
17.
åÀbitest ve
müsÀhimet der tevÀfuú-ı dìn ü millet óaãıl-ı ve ÿlÀén-nÀs bÿd ki ve òulletu ke men vÀfiú-i 1.
-fì dìnike ve milletüke-. Maàrib pÀdişÀhlarından ol cenÀbdur, ki vÀsıùa-yı sed åuàÿr ve
úamè-ı ehl-i 2.küfür ve fücÿrdan ve meşriú diyÀrında bu cÀnibdür ki şimşìr-i ÀbdÀr Àteş-bÀr birle meşriú eùrÀfı 3.küffÀrını maòõÿl ve maúhÿr úılur.” “Pes bunca úarÀyin cinsiyyet birle ittióÀd ve meveddet yolını 4.eger meftÿó itmeyevüz ve ceõb ü menÀfiè ve defè-i muãÀrda müteşÀrik ve müteşÀbek olmayavuz -fe-eyyü én-nÀsi 5.
yecèalühü ãadìúan, ve eyyüél-èarøi yeslekühü irtiyÀden- bu muàÀvaøa MurÀàa şehrinden -
èammara-hÀéllÀhu-, ki 6.şimdiki óÀlde mürÀkiz rÀyÀtumuzdur, óuft biél-meyÀmin veél-baãari veéô-ôaferi cumÀdiyeél-Àòir ayınuñ taórìr olınur.” 07.
“Bi-óamdiéllÀhi ve minneti ve ol cenÀbuñ yemn-i himmeti ve teéyìd-i devleti birle
aóvÀl-i devlet ve aèmÀl-i memleket 8.mÿceb-i ãad-hezÀr óamd ü sipÀsdur. Ve esbÀb-ı kÀmurÀnì ve ÀlÀt-ı cihÀn-bÀnì ictimÀèı 9.külliyet ve enbÿhi-i cemÀèat ve muùÀvaèat-ı ekÀbir-i mülÿk ve ulu òanlar ve øabù-ı melik-i mevrÿå
10.
ve mükteseb-i mecmÿè-ı óÀãıldur ve emdÀd-ı şükür ve
aãıl ve mütevÀãıl ve bu memÀlikden rÀyÀt-ı hümÀyÿnumuz àaybet
11.
itdügi vaútin Hind
diyÀrından bir uzun memleket fetó olup nevvÀb ve kitÀbumuz øabùına geldi.
12.
Ve ol ùarafdan
ferÀàat óÀãıl oldı. Şimdiki óÀlde himmet ü èazìmetümüz aèdÀé-i dìn intiúÀmına ve ehl-i 13.
İslÀm úulÿbı teşfiyesine úarÀr ùutmışdur. Ve muóaúúaúdur ki ol cenÀbı bizüm
memleketümüz óÀli ùarÀvetine 14.ve nevvÀb ve raèiyyetümüzüñ istinÀmet ve istiúÀmetine àÀyet mübtehic ve şÀdumÀn olurlar. Her
15.
saèÀdet, ki ol cenÀba yüz göstere, biz kendizimüzi anda
sehìm ve úasìm bilürüz. Bu
16.
óÀlde ãadr-ı muèaôôam-ı èÀlem ve müctehid-i úivÀmüél-melikü mücìrüél-milleti
veél-óaúúı veéd-dìn şerefiél-İslÀm veél-müslimìn,
17.
èallÀme-iéz-zamÀn, bÀúièatüéd-devrÀn,
442
iftiòÀr-i ÒvÀrizm ve ÒorÀsÀn meliküén-nevvÀbi úÀêiyüél-úuøÀti fiél-memÀlik,
1.
Ebÿél-
mülÿki veés-selÀùìn MevlÀnÀ ÙÀhirì -edÀmeéllÀhü temhìdehÿ ve óarriãa teéyidehÿ-, ki vÀsiùa-i èahd-i ekÀbir
2.
ve òulÀãa-i zümre-i mefÀòirdur ve aèyÀn-ı óaøretüñ úudemÀsından ve
muèaôôamÀt-ı mühimmÀtda müşÀrün ileyh 3.ve muttafaúun èaleyh olmışdur, ol óaøret ùarafına 4.
olunmışdur ki bìgÀneligi yegÀnlıàa
teveccüh úılmışdur. Ve müşÀfehÀt aña müfevviø
mübeddel ve muàÀbirat jengin selb idüp göñül Àyinesin muãayúal 5.úıla. Şöyle ki baèdeélyevm ilçiler ve bÀzirgÀnlar ve yolcılar iki cÀnibden tereddüd úılalar. 6.Gerekdür ki ol cenÀb anuñ sözini semè-i riøÀ birle aãàÀ buyura. Cümle peyàÀm ve òaberini 7.bizüm ilçimüz bile ve èarø-ı mültemisÀt ve refè-i muúterióÀt birle bizüm muãÀfÀtımuzuñ kemmiyet 8.ve keyfiyeti òalÿã-ı niyyet ve ãafÀ-yı ùaviyyetden ôuhÿra getüre.”
-Veél-óamdü liéllÀhi rabbiél-èÀlemìn- birle tamÀm Úayãariye maórÿsasından sulùÀn dergÀhına irişdi.
9.
idüp SulùÀn’a irsÀl úıldı ve
10.
SulùÀn muúaddem şerìfinüñ ièzÀzında,
şöyle ki erbÀb-ı kerem şìmenden ôÀhir ola ve kerem
11.
bÀbından lÀyıú ola ve uluél-emr
pÀdişÀhlaruñ èÀdeti mÿcebince muútaøì ola, tamÀm mübÀlaàa ve selÀm çìninde çün bÀrigÀh-ı ÀsumÀn penÀha irişdi, farù-ı
12.
buyurdı. Ve daèvet güninde
13.
ikrÀm ve àalebe-i èiôÀmdan
úıyÀm úılup dest-i bÿs-i eşref yirine varup selÀm itdi. SulùÀn buyurdı. Çün risÀlet ve kelÀmını encÀma irüşdürdi ve salùanat
14.
istiúbÀl idüp muèÀnaúa
15.
bÀrigÀhından veåÀúına
mürÀcaèÀt úıldı, SulùÀn buyurdı, nièmet-i firÀvÀn ve nüzül-i bì-pÀyÀn at
16.
ve úatır ve úul ve
melbÿsÀt ve iki biñ fuluri ücret-i óammÀm ve evúÀtda veøÀyifden ziyÀde her gün 17.muèayyen rÀtib irsÀl úıldılar. Ve seyrÀn günlerinde SulùÀn-ıla hem-èinÀn olurdı. Ve SulùÀn daòı 1.
keyfiyet-i aóvÀl-i muúÀsÀt ve Moàol’uñ istìlÀ ve vÀúıèÀtından ve SulùÀn CelÀleéd-dìn
anlaruñ-ıla 2.muúÀbil olup bir úaç yirde ãınup münhezim olduàından ãorup istifsÀr úılurdı. ÚÀêì Mücìre-03.-éd-dìn bir müddet sulùÀn òiõmetinde iúÀmet úıldı ve elùÀf-i istièùÀf birle ecnebiyet ve mübÀyenet 4.óicÀbını aradan refè itdi. Ve şöyle úarÀr olundı ki SulùÀn CelÀleéddìn’üñ óaremi muòaddarÀtından bir 5.şÀhzÀde, ki ŞìrÀz pÀdişÀhı Atabeg Ebÿ Bekr bin Saèd hemşìresindendi, Melik áıyÀåeéd-dìn 6.Keyòusrev’e nÀmzed úıldılar. Ve úarÀbet ve muãÀharat úavÀèidi istiókÀmı birle anlaruñ muôÀheratı teraúúì 7.buldı. Çün mufÀraúat ve mühÀceret vaúti
443
oldı, òazÀne-i1038 èÀmireden on biñ sulùÀnì altÿn ve otuz 8.biñ aúça ve on nefer ÚıpçÀú ve Rÿmì úul ve òalÀyıú ve on at ve beş eşkün úatır ve yigirmi 9.aèlÀ ve evsaù ve ednÀ òilèat, ÚÀêì Mücìreéd-dìn veåÀúına gönderdi ve muèazzez ve muóarrem vidÀè
10.
buyurdı. Ve bu nÀme-i
ùuàrÀyì, Esed-ÀbÀdì inşÀsıdur -raóimehuéllÀhü-, anuñ mektÿb-ı cevÀbı kitÀbeti geldi.
11.
Ve
nÀme budur: “Ez incÀ ki Ìzid -tabÀraka ve teèÀlÀ- intiôÀm-ı cevÀhir-i mefÀòir ve ictimÀè-ı àarÀyibü menÀúıbdur, õÀt-ı
12.
şerìf ve ùıynet-i laùìf, meclis-i èÀlì, sulùÀn-ı muèaôôam, pÀdişÀh-ı aèôÀm,
şehriyÀr-ı benì Ádem, İskender-i
13.
Rÿm, ãÀóib-úırÀn-ı èÀlem, CelÀleéd-dünyÀ veéd-dìn,
èÀlÀéuél-İslÀm veél-müslimìn, muóyìél-èadli fiél-èÀlemìn, muôhiru
14.
él-óaúúı biél-berÀhìn,
meliküél-mülÿki veés-selÀùìn, -edÀmeéllÀhü teøÀèifü celÀlehü ve liúÀhü fiéd-dÀreyn- taèbiyeti 15.
ve taúrìr-gerde est ve bi-óamdiéllÀhi berÀhìn, luùf-ı èamìm ve kerem-i cesìm, herçi ãÀdıú-ter
dür cilve-i taóúìú Àvurde
-leyse min allÀhi bi-müstenkirin in yecmaèaél-Àleme fì vÀóidin-
16.
dilegi bu mÿceb üzere-y-idi ki iftitÀó-ı istièùÀf,
17.
ki sermÀye-i cihÀndÀrı ve bìş pÀye-i
1.
kÀmurÀnìdur, ol óaøretden ola. TÀ be-küllì
aúsÀm-ı dildÀr-ı ve teveddüd ve envÀè
telaùùuf ve taèaùùuf ol cenÀb-ı kerìme müsellem ve muúarrer ola.” Bu úÀèide 2.üzerine bu muòliã birle iftitÀó-ı mükÀtebet buyurdı. Çün òiùÀb-ı büzürgüvÀr, ki mÀye-i mübÀhÀt 3.ve iftiòÀr-ıdı, irişdi. Ve şevú u iştiyÀú, ki civÀrióda kÀmin ve sìnede mütemekkin-idi, muøùaram oldı.
4.
Ve Àteş-i iltiyÀè zübÀnesi æüreyyÀ’ya irişdi, -
yaèlamuéllÀhu-. Ol vaútden berü ki istimÀè olundı ki 5.rÀyÀt-ı manãÿr küffÀr-ı melÀèìn intiúÀmına teşfì-i úulÿb ehl-i dìne mütevÀtir olmışdur. Şimdiki 6.sÀyir èuluvv-i himmet ve dürÿd-ı emdÀd-ı kÀmurÀnì birle àarÀyim-i meclis-i èÀlì sulùÀn-ı muèaôôam müteôÀhir olmışdur. 7.Her laóôa temennÀ-yı mübÀseùat òiõmetde ziyÀde varmış ve her sÀèat óareket yöninden küstÀòì mükÀtebet
8.
ziyÀde olmışdur. AmmÀ òiõmetden pÿşìde degüldür, bu
muòliãayı dört ùarafa cihÀd ve mücÀhidìdür. 9.Ve hem bu maènì şöyle ki ol cenÀb-ı òiùÀb-ı şerìfde buyurmışdur. Ve úarÀyinde cinsiyyet taúdìm
10.
úılmış temhìd-i èöõr kifÀyetdür. Ve
ikinci ol ki Óaú èazza ve calla- kerÀmet-i iftitÀh ve meziyyeti ol óaørete 11.buyurmışdur. Ve bu leùÀyif èavÀùıf irÀdÀtı ol cÀnibe olmışdur, maúdÿr òilÀfınca aña iúdÀm itse 1038
12.
olmazdı. Şimdi,
T. 145a/16. satırdan itibaren olması gereken yaklaşık 43 satır T nüshasında yoktur. A. 246a/11 - A. 247a/7.
444
çün ki icÀzet mübÀsaùat buyurdı, hemÀn ki şimden girü mürÀselÀt ve mükÀtebet
13.
mütevÀtir
ola. Ve ãadr-ı kebìr-i èÀlem mücìre èd-devleti veéd-dìn iftiòÀr-ı cihÀn MevlÀnÀ ÙÀhirì -
adÀmaéllÀhu tamkìnahÿ-
14.
irişdi ve anuñ muùÀlaèasından elùÀf-ı èamìm tebÀşìr-i òalÿã-ı
èuúbidet ôÀhir oldı. Ve bir
15.
úaç gün bunda iúÀmet itdiydi, göñülleri õikr-i maèÀlì-yi
pÀdişÀhÀne birle rubÿde úıldı. Ve Ve anuñ cevÀbı-y-içün
1039
16.
cÀnlar istiôhÀrı ol mekÀrim-i òusrevÀne birle ziyÀde oldı.
sipeh-sÀlÀr
17.
äalÀóaéd-dìn òiõmetine müsteèid oldı. Tevaúúuè
müstaókemdür ki çün ol óaøreti büzür güvÀr
1.
òiõmetine varup şeref-i dest-i bÿs bula,
her ne ki diye ve göstere ol cümle üzerine taèvìl buyuralar. 2.Ve her ne ki dirse bizüm sözümüz bileler ve dildÀrlıú úÀèidesini, ki úodılar, tevÀtür-i muòaùabat 3.ve taèÀúib işÀrÀt birle müteéÀkid úılalar. TÀ bu muòliã dÀèì cÀdde-i òiõmet üzere müstemir ola. 4.Ve ittióÀd ùarìúin verziş úıla. Çün ÚÀêì Mücìreéd-dìn -raómetuéllÀh- SìvÀs’a irişdi, bir mühlik 5.maraø şerìf õÀtına èÀriø oldı. Ve ol renc1040 serÀy-ı sipince vidÀè úılup yüzin niúÀb-ı 6.türÀb-ile pinhÀn úıldı, Óaú -teèÀlÀ- raómetine úavuşdı. äalÀóaéd-dìn tuòf ve hedÀyÀyı, ki SulùÀn 7.èAlÀéaéd-dìn SulùÀn CelÀleéd-dìn çün -raóimehumaéllÀhu- göndermiş-ıdı, kendü-y-ile alup İòlÀù òiùùasına 8.
èazm itdi ve şol vaútde, ki SulùÀn CelÀleéd-dìn İòlÀù’ı muóÀãarat úılmış-ıdı, irişdi.
09.
Õikr-i Vürÿd-ı ResÿlÀn-ı SulùÀn CelÀleéd-dìn Kerret1041-i æÀnì be-Òiõmet-i1042 èAlÀéaéd-dìn -
AnÀraéllÀhu teèÀlÀ-1043 10.
SulùÀn CelÀleéd-dìn, äalÀóaéd-dìn nÀmesinüñ cevÀbında ÙaştdÀr Meliki CemÀleéd-
dìn Ferruòì, ki atası
11.
meróÿm SulùÀn Muóammed’üñ òavÀããındandı ve CemÀleéd-dìn Savcı
ve Necmeéd-dìn Ebÿ Bekir CÀmì’yi -raóimehümuéllÀh-
12.
hedÀyÀ-yı lÀyıka birle Rÿm
risÀletine ÓvÀrizm beglerinden iki ulu beg-ile nÀmzÀd buyurdı.
13.
Ve sulùÀnuñ taèôìm-i
1039
B. 232a/14. // T. 145b/18. “...Emìr...” B. 232b/3. // T. 145b/22. “...içinde” 1041 P. 248a/9 “...Der defèa-i...” 1042 B. 232b/7. // T. 146a/3. // P. 248a/9. “...SulùÀn” 1043 T. 146a/3. Başlıktaki “Vürÿd” ve “AnÀraéllÀhü teèÀlÀ” ifadeleri yok. / P. 248a/9. “BarÀhinehümÀ” 1040
445
menzilet ve tevúìr-i mekÀnetinde anlara veãÀyÀ-yı belìà taúdìm úıldı. SulùÀn
14.
óükmi
mÿcebince berú-i raòşÀn gibi1044 girüp Rÿm’a müteveccih oldılar1045. Beyt1046: 15.
Çün irişdiler tÀ óadd u merz-i Rÿm
Daòı görmemişlerdi anuñ miåli bÿm 16.
Ki ne uàrına ne ôulm ne cenk ü şÿr
Ne keşten ne bürden ne günden ne zÿr 17.
Şehüñ èÀdl-i bì-dÀr-ile úamÿ
Uyışmışlar1047-ıdı tamÀm ol ve bÿ 1.
Didiler şehnişÀh-içün Àferìn
Ki buña yaraşur zamÀn u zemìn 02.
İki aylıú yolda ve daòı dÿr
RièÀyÀnuñ işi ola bì-fütÿr 03.
Bu nevè-ile olur cihÀndÀr-ı pes
Kişi úande gördi bunuñ miål-i kes 04.
SulùÀn óaøreti, èAlÀéiyye’de úışladı-y-dı, rehberler anları ãarp ùaàlar ve derbendlere
uàratdılar 5.ki èuúúÀb ol muòÀvafdan geçmegi düşinde görmeye ve yil-i bedriúa sÿz anda 6.
esebilmeye, her nevè-ile ki imkÀn-idi ãaórÀya çıúardılar. Beyt1048: 07.
Zemìn cümle mÀnend-i dìbÀ-yı çìn
HemÀn ol yire dÀòì dirler zemìn 08.
Aúardı ãular cÿda miål-i gülÀb
Aàaçlar vesm-ile urunmış òiøÀb
1044
T. 146a/7. “...yola” T. 146a/7. “müteveccih oldılar” yerine “gittiler” 1046 B. 232b/12. Bu kelime yok. 1047 B. 232b/15. “Uyımışlarlar” / P. 248a/17. “uyımışlar” 1048 B. 233a/4.’te ve T. 146a/17’de, A ve P metinlerinde bulunmayan şu beyit yer almaktadır: “Bular gördiler bir faøÀ müşk-bÿ Ki jÀleyle terdi gül-i surò rÿy” 1045
446
09.
Deñiz ùarafı göründi bir ulu ùaà
Ne ùÀà olmadı hìç İrem şöyle baà 10.
MihmÀndÀrlar anlaruñ úudÿmı òaberini SulùÀn òiõmetine èarø itdiler, buyurdı ki adlu
11.
beglerden baèôı úor eyerlü uyanlu òÀã yedekler-ile úarşu varalar. Ve bir dil-güşÀ-yı
àamzedÀyı rÀóat-12.-fezÀ-yı yirde úondurdılar. Óükm-i aèlÀ mÿcebince anlaruñ ièzÀz ve mürÀèÀtında mübÀlaàa úıldılar. Ve biş 13.gün sefer ùozınuñ izÀleti-y-içün ol óÀl üzere rÿd-i cÀm ve şürb-i müdÀm birle anlaruñ 14.aóvÀline mürÀèì oldılar. Altıncı gün ki ùÀrim-i nìl-fÀmdan şÀh òurşìd-i nÀè1049 ùulÿè úıldı 15.ve güneşüñ altÿn ùopı meydÀn-ı lÀciverdì-yi sipihrde -vaéş-şamsu vaél-úamaru vaén-nucÿmu musaòòarÀtun bi-amrihì16.
çevgÀnı1050 gerdÀn oldı. SulùÀn buyurdı tÀ òÀã yidekler anlaruñ istióøÀri-y-içün óÀøır itdiler.
Emìr
17.
KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr ve Ôahìreéd-dìn TercümÀnì ki dergÀhuñ emÀåil-i küfÀti ve 1.
dehÀtindendiler, anlaruñ òÀùırların ãormaú ve iótirÀmları-y-çün viribidi1051, tÀ
efÀøil-i
yol zaómetinden 2.ve yolda mihmÀndÀrlar taúãìrinden ãoralar ve anları salùanat óÀøretine oúuyalar. Çün pÀdişÀh 3.bÀrigÀhına irişdiler ve ferrrü Àyìn ve tertìbi müşÀhede úıldılar, bÀvücÿd naòvet ve èucup -ki 4.anlarda var-ıdı- dehşet ve óayret anlara àÀlib oldı. Fiél-óÀl baş urup yüz yire urdılar. 5.SulùÀn anlaruñ ikrÀmına àÀyet iótirÀmdan nıãfiél-úıyÀm buyurdı ve Ôahìreéd-dìn’e 6.ÀàÀz itdi ki anları yol zaòmetinden ve meşaúúatinden ãora. Girü tecdìd-ile zemìn-bÿs itdiler ve
7.
getürdükleri nÀmeyi virdiler ve risÀlÀt ve müşÀfehÀt, ki maómÿl
olmışlardı, iblÀà úıldılar. 8.Baède ez ferÀà veåÀúlarına vardılar ve bir hafta müddeti anlara daòı ièzÀz ve ikrÀm itdiler. Sekizinci gün 9.SulùÀn buyurdı bir bezm-i kisrevì Àraste úıldılar ve anları daèvet itdiler. Beyt1052: 10.
Zer ü sìm hem gevher şÀyigÀn
Diyeydüñ faúìr oldı baór u gÀn
1049
P. 248b/14. “ôuhÿr” T. 146b/2. // P. 248b/16. “...birle” 1051 P. 249a/1. “gönderdi” 1052 P. 2249a/9. “Şìèr:” 1050
447
11.
èAbìr-ile olmış hevÀ tìre gÿn
Mey-i eràuvÀn nÀle-i eràuvÀn 12.
Ùolıbdı óavìliyi eyvÀn-ı şÀh
Veøìè u şerìf ü emìr ü sipÀh 13.
Ùolu sebz ü tÀze gülden miyÀn
Zemìn-idi mÀnende-yi ÀsumÀn 14.
ŞerÀb-ı mürevvaú teseyyürdedi
Dil ü èışú-ı verzÀn taóayyürdedi 15.
Be-àÀyet olup mesti Ò˘ÀruzmiyÀn
Sürüldi àam u àuããa òÿru ez miyÀn 16.
äabÀó olduúda ki seóar tÀbende ve ruò zengì-i şeb pür-òande oldı. SulùÀn yine ilçileri
17.
óÀøır itdürdi ve lafô-ı güher bÀrını anlaruñ cevÀbını ichÀr ve iôhÀra irişdürdi. 1.
Ôikr-i CevÀb DÀden-i SulùÀn Resÿlan-ı SulùÀn CelÀleéd-dìn rÀ-AnÀraéllÀhü
BerÀhìnehümÀ-1053 02.
SulùÀn taòt-ı zerrìn gevher nigÀr üzre, ki ilçiler selÀmlatmaú güninde cilvesi-y-çün
ÀfÀú 3.ve aútÀr-ı cihÀn ãannÀèı tertìb itmişlerdi, bir Àyìn ve taèôìm birle, ki revÀn-ı cemşìd ü cÀn 4.òurşìd dÀyim anuñ reşkinden ıøùırÀb ve òafaúÀna düşürdi, oturdı. Ve tÀc-ı KeyúubÀdì-yi 5.
başına úoyup kemer-i Efridÿnì-yi biline baàladı ve bì-vÀsıùa-i tercümÀnì bir beyÀn birle, ki
6.
her lafôı bir cÀn baàışlardı, gevher-i cihÀn-tÀb ve leéÀlì-yi òïş-Àbı bÀrigÀh emÀåiline ve
pìşgÀh 7.ièÀôımına eselle-i lisÀnı seóÀbından dürrler saçmaàa başladı. Ve baède ez óamdu rabbuél-èÀlemìn -celle celÀlühü- 8.ve ãalavÀt ber ravøa-i seyyidüélmürselìn -èaleyhi efêaluéã-ãalavÀt ve ekmelüét-taóiyyÀt- ilçilere buyurdı ki 9.“SulùÀn-ı èÀlim ve èÀdil àÀziye -ebbedeéllÀhü devletühü- òiõmetine1054 bu mÿcibü muóliãden òidemÀt-ı firÀvÀn iblÀà 10.úılasız ve muúarrer ve maèlÿm úılasız ki bizüm nihÀyet-i emÀnì ve àÀyet-i mübbÀàì ve 1053
T. 146b/20-21. Başlıkta “sulùÀn-ı rasÿlÀn” kelimeleri yok. “AnÀraéllÀhü barÀhìnehümÀ” kelimeleri yerinde de “RaóimehümÀéllÀh” kelimeleri var. 1054 P. 229b/9. Bu kelime yok.
448
zübde-i fikret
11.
ve maóø-ı endìşemüz oldı ki çün ÓüsÀmeéd-dìn SulùÀn’uñ intiúÀmını İbóÀz
muòÀlifleri úahrından fetóinden ferÀàat
12.
ve ol êalÀluñ iõlÀl-i iràÀmından girü úınına úatıla. Ve Teflìs òiùùası
13.
óÀãıl ola. Bir úaç gün tenezzüh ve teferrüc resmi-y-çün Rÿm memÀliki
riyÀøına teşrìf buyuralar ve úadem
14.
rence úılalar ve teèÀrif-i ervÀó óükmi birle, ki ezelde
muúadder ola, eşòÀãa itlÀf ve iltiyÀm óÀãıl
15.
olup firÀú talÀúa mübeddel ola. èİnÀn
cihÀngìrlerini bu ùarafa maèùÿf úılalar, ta òiõemÀtdan baèøını.
16.
Egerçi bu muóib ve muòliã
emåÀli ol cenÀbuñ èuluvvü mertebesi rièÀyetinden úÀãir olur, taúdìm olına-y-ıdı.” 17.
“Bu óÀlde çün muóaúúaú oldı ki aãóÀb-ı ièrÀøuñ tesvìli ve vaèìd ve iàvÀlarına, ki 1.
şeyÀùìnü
él-ins dürürler, úubbetüél-İslÀm İòlÀù muóÀãaratına, ki muvaóóidler
meémeni ve meskeni ve zühhÀd ü èubbÀd 2.menşeyi ve eéimmete ve óuffÀô mavùinidür, İòlÀù efkÀrı nÀ-ãavÀbı ki riøÀ-yı Rabbuél-erbÀb aña
3.
maúrÿn olmaya, èamele getürüp maãrÿf
buyurmışlar. Bu maènì sulùÀn-ı muèaôôamuñ rÀ-yı sedìd ve aòlÀú-ı
4.
óamìd ve ùarìú-i
rüşdinden bedìè ve baèìd görinür. -Veémür biél-maèrÿfi veénhi èÀniél-münker- óükmi mÿcebince gösterürüz 5.ki evlÀ oldur ki èazìmetleri èinÀnını ol şehirden döndereler. Ve müşrikler memÀlikinden bir memlekete
6.
-yÀ eyyüheén-nebiyyü cÀhidiél-küffÀra veél-
münÀfiúìne veéàluô èaleyhim- fermÀnı muúteøÀsınca maèùÿf buyura 7.ve òÀùırını1055 be-küllì dìn ve devlet düşmanları defèinden òÀlì úıla. Andan ãoñra cüzéì mühimmÀt 8.tedÀrikini fìmÀ baèd teéennì birle taúdìm úılmaú gerek.” “Ve bir maãlaóat daòı ber sebìl naãìóat, 9.ki rükn-i ehem ve bÀb-ı muèaôôam-ı dìn ve melikdür, oldur ki Tatar çerisi birle müdÀrÀ ve müvÀsÀ úıla1056.
10.
Ve eger mümkin olursa
kendü ciheti-y-çün úurè-ı bÀb-ı maãÀlióat ve her ùarìú-ıla, ki müyesser ola, 11.itmek yigrekdür; ki úurÿn-ı evÀéìl-i èuúalÀsı ve ezmÀn-ı sÀlif óükemÀsı itmişlerdür ki bir ùÀyif-ile, ki
12.
nev
devlet olalar ve cümle müvÀrid ve meãÀdirde tevekkül ve iètiãÀm-ı Óaú -teèÀlÀ-nuñ óavli vaútine úılalar,
13.
cÀnı vezÀnı ve fÀsıú ve sÀriúa ebúÀ ve muòÀbÀ itmeyeler. MuèÀdÀt ve
mükÀvaóat ùarìúi birle 14.anlara muúÀbil olmaú erbÀbiél-bÀb ve aózÀb-ı òisÀfat, aãóÀb-ı dirÀyet şìvesinden
1055 1056
15.
bedìè ve baèìddür. Ve bizüm òÀùır u øamìrimüzde şöyle endìşe olınur ki İlòan
P. 250a/7. “...-ı şerìflerini” P. 250a/9. “úılalar”
449
òiõmetine ilçiler viribiyüp
16.
kÀffe-i ehl-i İslÀm maãlaóatı-y-çün ve SulùÀn saèìd ü şehìd
Muóammed -anÀraéllÀhu burhÀnehÿ- taècìlinüñ èöõri-y-içün,
17.
ki anlaruñ düşmanlıàında 1.
úaldı, èöõür dileyevüz. Ve vezìrlerinüñ bì-rÀy ve tedbìrligine
óavÀlet úılavuz.
Ümìõdür ki lìn-i maúÀl ve beõl-i mÀl birle anlaruñ fitnesinüñ cemresi ki 2.anuñ şuèlesi eùrÀfını èÀlem-i leheb-i cÀn-sÿz birle yaúıp kül idiserdür. Egerçi bir óüküm ve bir 3.fermÀna, ki dìvÀnserÀy-ı melekÿtdan nÀfiõ olmış ola, hìç úalúÀn ve meteris birle defè ve menè-i mümkin 4.
olmaz, münùafì ola ve inúırÀø-ı èÀlem inúıøÀ-i nesl-i Àdeme degin bizüm eylügümiz ÀåÀr-ı
efkÀr-ı cemìl
5.
ve müsÀèìyyü óamìd vÀsıùası birle raèiyyet aóvÀli kifÀyetinde rièÀyete
irişdürmiş olavuz. Müòalled 6.ve müéebbed úıla ve èilletsüz tÀ òiõmete maèlÿm ola. Yaúın müddetde bizüm muãÀlió-i ehl-i ìmÀn
7.
taúrìri ciheti-y-içün İlòan òiõmetine müteveccih
olısardur. Çün SulùÀn maãÀlaóat 8.bÀbında, ki maãlaóat-ı èaôìmdür, úasìm ve sehìm vÀcib oldı, ùarìú-i istibşÀret 9.birle bu óikÀyeti şerìf semièlerine irişdürmek ve lìkin.” Beyt1057: 10.
NebÀyed ki ezìn çerb güftÀr men
KemÀnì pestì berd encümen 11.
“èÁlem òalúına muúarrer ve muãavverdür ki Óaú -teèÀlÀ- ve —teúaddes- bu
úavlinden milk ü devlet ve Àyìn 12.ve töre bilür begler ve èaúıl ve dÀniş ıssı vezìrler ve cevÀhiri zevÀhir ve emvÀl ve òazÀyin-i mütevÀfire
13.
ve eslióa ve èiddet-i mütekÀåir ve ùolu ve
maèmÿr ìl ve iúlìm ve bÀy ve mesrÿr raèiyyet ve óaşem 14.ve úullar ve cümle bilÀd ve buúÀè ve diyÀrda inúiyÀd-ı cÀbire bÀrigahımuz óükmine ve imtiåÀl-i úayÀãıra 15.dergÀhımuz miåÀline ve cihÀngìr çeriler ve güneş gibi keskün úılıçlar ve Türkì ve tazı atlar ve
16.
pìserek develer ve
altÿn gümiş ÀlÀtı ve bì-úiyÀs nièmetler her nesneden ki àayrı iúlìmlerde
17.
anlaruñ
bulınmasınuñ tamÀm taèaõõür ve teèessüri vardur, dirìà itmişdür ve ol cümlesini 1.
yigitlik riyèÀnì ve nefÀd-i o sezÀ pÀdişÀhì ve kÀmurÀnì üzerine erzÀnì úılınmışdur. Eger
kemìneye, 2.ki temşiyyet-i umÿr refti vechi üzerine, ki aãóÀb-ı ferhengüñ zeynidür, ùarìú-i eyser 3.birle müyesser ola.”
1057
B. 235a/14. // T. 147b/10. Bu kelime yok.
450
“Düşmen-ile her cünd, ki øaèìf ola, òuşÿnet yöninden söylemek ve meãÀlió 4.
maãlaóatında òabù-i èişve úılmaú memdÿó-ı èaúl ve maómÿd-ı şerè degüldür. Eger SulùÀn üç
işi 5.kendü rÿzigÀrınuñ sermÀyesi úıla, biri ol ki İrmen ahÀlìsi úanın dökmekden ve ol diyÀruñ muóÀãarat 6.ve iòrÀbından elin çeke ve çeriyi1058 ol yirden giderüp İrÀn ùarafına vara. Ve Moàol çerisine 7.ilçiler göndere ve ãuló ide ve èahd ü peymÀn úıla ki aãlÀ nifÀú ve şiúÀú yöresine uàramaya. 8.Ve hìç nevè-ile İslÀm memÀlikine muóÀrebet ve úan dökmeklik ve àadr endìşesi uàramaya. 9.Ve èahd ü peymÀne muòÀlefet, ki eèÀôim-i mürüvvet ve emÀcid-i 10.
fütüvvet úatında àÀyet èÀr u èÀbìdür, úılmaya.
TÀ baèdeél-yevm cihÀnda yuva olup
gezmekden ve yuvalıú etmegin yimekden úurtulup diñlene.
11.
Ve kendü islÀfı ùarìúin ve
şìvesin, ki dÀyim bizüm èammÿlarımuz SulùÀn MelikşÀh 12.ve SulùÀn Muèizzeéd-dìn Sencer ve daòı eèÀôim-i selÀùìn-i Selçuú ez rÿyi luùf-i meróamet ve
13.
èÀùifetleri naôarı birle manôÿr ve
melóÿô olurlardı, eùrÀf memÀlik mevrÿå ve müktesebe kÀmurÀnlıú
14.
birle infÀõ-ı aókÀm-ı
evÀmir ve nevÀhì-yi YezdÀniye meşàÿl ola. Ve her ne ki øamìr ve endìşeden
15.
geçer, cevÀhir
ve bì-èaded altÿn gümìş ve çeri1059 daòı dirìà itmeyem. Ve eger ãÀóib-i àaraølar söziyle bu maãÀliódan
16.
ièrÀø iderse bize müsilmÀnlıú yöninden ve sulùÀnlıú ùarìúinden vÀcib ve lÀzım
olur ki bÀrigÀh-ı
17.
èizzet ve sürÀdıú-ı èaôamet-i pÀdişÀh bi-óaúú-ı1060 Maèbÿd-ı muùlaú emri
mÿcebince ki -ve in ùÀéifetÀniél-müéminìn
1.
iútetelÿ fe eslióÿ beyne-hümÀ fe-in baàat
iódÀhümÀ èalÀél-uòrÀ fe úÀtilÿélletì tebàì óattÀ tefìéa 2.ilÀ emriéllÀhi fe-in fÀéet fe-eslióÿ beyne-hümÀ biél-èadli ve aúsiùÿ innaéllÀhe yuóibbuél-muúsiùìn- 3.Àyetin oúuyavuz.” “Ve her ne-y-ile, ki maúdÿr ola, cerr-i menfaèat ve defè-i eõiyyet memleket ve raèiyyetden iúÀmete irişdürevüz. 4.Ve eger ol ortada bize kesr ü çeşm zaòmu -él-iyÀõu biéllÀh vÀúìè olursa BÀrì Óaú -teèÀlÀ-nuñ emÀneti 5.èuhdesinden çıúmış olavuz. Ve óimÀyet-i vilÀyet-i ve óÀmiyyet-i óaøret-i èizzet fermÀnınuñ taúviyetinde mechÿd 6.muúaddÀrÀyı mebõÿl úılmış olavuz. Ve eger àayb perdesinden ôafer çehresi yüz göstere ve bizüm murÀd 7.ve gelmemüz müyesser ola. -Ve hüveél-murÀdü veél-bÀdì aôlem ve úad eèõera men ebõele veés-selÀme èalÀ
men ittebièaél-hüdÀ ve Àmene veét-taúÀ-” 1058
P. 251a/6. “èaskeri” P. 251b/15. “èasker” 1060 P. 251a/17. Kelimenin başındaki cer harfi “bi-“ yok. 1059
451
08.
BÀrigÀh-ı ve pÀye-i taòtuñ óÀøırları sulùÀnuñ kemÀl-i fesÀóati ve luùf-i belÀàati ve
èuõbeti taúrìrine 9.óayrÀn oldılar. Çün ilçiler vidÀè òiõmetin idüp menzil ve maúÀmlarına gitdiler, SulùÀn Şemse-10.-éd-dìn Altÿn-ı bì-ÇÀşnigìr’i oúudı ve buyurdı ki ÒvÀrzemşÀh’uñ cevÀbı èazmi-y-içün sefer yarÀàın
11.
ide. Bir Àyìn ve tertìb-ile ki uluél-abãÀr gözleri òìre ola.
Ve daúÀyiú bevvÀşlıú ve zirpÀşlıúdan 12.bir daúìúa ihmÀl úılmaya.” “SemèÀn ve ùÀèatan.” didi. SulùÀn buyurdı ki òazÀne ve iãtÀbıldan emvÀl ve esbÀb
13.
her ne ki gerek ola, vireler.
Ve daòı buyurdı ki sipÀhìler ve ricÀl ve abùÀldan yÀl ve bÀl 14.ve úadd u úÀmet ve óüsnü ãÿret ve vüfÿr-ı şecÀèat ıssı olanlardan biñ atlu, ki yarÀú ve Àlet-i
15.
pesendìde birle Rÿm
memÀlikinde meşhÿr olalar, anuñ-ıla bile varalar. Çün esbÀb müheyyÀ oldı,
16.
merdüm ve mÀl ve eşkün atlar ve úatırlar-ıla müteveccih
oldılar. Ve èìş ü èişret ve úarìn ü saèÀdet birle úaùè-ı 17.mesÀfÀt úıldılar. Çün buèd diyÀr-ı úurbi dìndÀra mübeddel oldı, SulùÀn Celaleéd-dìn’e òaber itdiler ki
1.
ilçiler Rÿm ùarafından
sipÀh Àraste ve sipÀhì-yi nevÀ òvÀste birle irişdiler. Fìél-óÀl buyurdı ki 2.ÒvÀrüzm’üñ ulu begleri cabìbet-i1061 òÀã ve sipÀh-ı güzìde birle istiúbÀl ideler ve anları muèaôôam 3.ve muèazzez ve mükerrem ùutup maúÀm-ı temkìn ve maóall-i ièzÀzda úonduralar. Begler óükm-i bÀrigÀh-ı CelÀl
4.
mÿcebince Şemseéd-dìn Beg’i istiúbÀl itdiler ve
şerÀyiù-i ikrÀm ve iótirÀmdan hìç bir şerÀyiù ihmÀl itmediler. 5.Çün bir laóôa bunuñ üzerine geçdi ve iómÀl ve iåúÀl ve icmÀl ve baàÀl ve raòt ve baòt ve yılúı ve sürü 6.ve iki yüz baş biserek deve òazÀne ve muùbaò ve şarÀb-òÀne ve serÀ-perde ÀlÀtı altında ve yüz úatır ve òÀã 7.
òilèatler ve altÿn gümiş ÀlÀtı ve altÿn úurlu Hindì úılıçlar ve muraããaè úor úuşaúlar ve ecnÀs
8.
cevÀhir ve aàlÀú-ı nefÀyis yüklenmiş-idi, irişdiler. ÒvÀrezmìler çün anları gördiler, taèaccüp
9.
idüp óayrÀn oldılar ve SulùÀn èAlÀéaéd-dìn’e duèÀ ve åenÀ úıldılar ve didiler. Beyt1062: 10.
“Geh şÀhì büdÀn pÀdişÀ dur òÿrid
Geh o bendegÀn-rÀ çinìn perr ü rid”
1061 1062
P. 252a/2. “ricÀl” T. 1148b/8. Bu kelime yok.
452
11.
Ve Şemseéd-dìn Beg İòlÀù óudÿdına irişmezden öñdin, niúrìs derdine uàradum, diyü
òastalıú
12.
gösterdi ve müzevver ùalÀ ururdı, bir hafta oturdı. Şol ciheti-y-içün ki SulùÀn
CelÀleéd-dìn
13.
òiõmetine irişe, baş yire úomaúdan maèõÿr ola. Ve eùıbbÀya sırr-ıla vaãiyyet
itdi ki èilÀc 14.ider gibi olalar. İrtesi SulùÀn CelÀleéd-dìn ÒvÀrzemìler çerisinüñ1063 ulu beglerin ve
15.
serverlerin ióøÀr buyurdı ve dergÀh-ı bÀrigahını Àyìn ve tertìb-i pesendìde birle tezeyyün
16.
úıldı. ÒudÀvend-i ÒvÀce-i CihÀn Fahreéd-dìn èalÀ şerefiél-melik-i ÒvÀrezmì egerçi vüzerÀt
úılurdı ve vezìrlik 17.mührin ururdı, ammÀ SulùÀn CelÀleéd-dìn devleti ve memleketinüñ kÀffei meãÀliói anuñ taãarrufı
1.
úabøasında-y-ıdı, selÀm güninde eline degnek alup hicÀb ve
úapucı başları yirinde ùururdı. 2.Ve ilçilerüñ süéÀl ve cevÀbına ol müteãaddì-y-ıdı. Girü óicÀbet yirine ùurdı, Emìr Şemseéd-dìn Altÿn-ı bì 3.maóaffeh içinde óurmet ve şükÿh-ı tamÀm birle óaørete oúudılar, geldi. Çün selÀmlıàa girdi yìr öpmek-içün 4.èöõürler diledi úabÿl úıldı ve dest-i bÿs úıldı ve sulùÀnuñ nÀmesini virdi ve müşÀfaha peyÀmını 5.iblÀà úıldı. Ve tuòaf ve hedÀyÀ, ki getürmiş-idi, èarø itdi. Maóall-i úabÿlde vÀúiè oldı ve şÀd baş 6.ve maómidet-i bì kerÀn úıldılar ve SulùÀn èAlÀéaéd-dìn’üñ èÀlì himmetine ve fÀyiø seòÀsına her gÿşeden 7.
åenÀlar zemìn ü zemÀn gÿşına irişürdi1064. Çün Emìr Şemseéd-dìn edÀ-i risÀletden luùf-ı maúÀlet
8.
birle ferÀàat buldı ve
serÀperdesine müteveccih oldı ve ÒvÀrizm beglerin oúudup òïn-ı şÀhÀne ve bezm-i 9.
òusrevÀne ÀrÀste úıldı, úullardan bir àÿlÀm-ı ÚıpçÀú güneş yüzlü sÀúì ãaf ortasında úadeó-i
raòşÀn eline 10.alup devr itdi, nuúul ve nièmet ve şarÀbdan şol miúdÀr óÀøır itdiler ki müstevfì meclis ehline irişdi. 11.Ve ÒvÀruzm begleri ol úadar nièmet ve óaşimetden, ki ol arada müretteb oldı, taèaccüp idüp óayrÀn 12.úaldılar. Ol nevè üzere bir ay müddeti her gün ùop ve meydÀn ve seyrÀndan ãoñra istimÀè-ı evtÀr ve bÀde-i òïş-13.-güvÀra iştiàÀl úıldı. SulùÀn CelÀleéd-dìn óikÀyÀt eånÀsında kendü begleri ve yazıcılarına
14.
eytdi ki “Biz 15.
dostigÀnì
daòı bir gün Rÿm ilçisine mülÀùafat göstermedük ve anuñ-ıla ùolu ve aúdÀó-ı içişmedük. RÀy oldur ki bir bezm ve ìçkü idevüz nÿş-ı mey ve ÀvÀz-ı ney 1063 1064
16.
birle göñüli
P. 252a/14. “èaskerinüñ” P. 252b/7. “irişdi”
453
eyyÀm-ı nÀ sÀz-ı kÀr cefÀları endìşelerinden anlaruñ muèÀúirat ve münÀdimeti birle
17.
òÀlì
úılavuz.” Mecmÿè ittifÀú-ıla eytdiler ki “Bu sevdÀdan bize sÿddan ziyÀn ziyÀde olısardur ki 1.
anlaruñ bezm ÀlÀtı şol miúdÀr vÀfirdür ki uzunu rÿzigÀrlarda ol nevèa ùalì ve nuúra hìç
2.
hìç pÀdişÀh cemè itmemişdür ve idiser degüldür. Ve eger aúça yirine altÿn dökilür-ise 3.òïş
leõõet ve şÀhÀne ùaèÀmlar ve laèl-gÿn şarÀblar ve naàama-i àam-küsÀrları óaøırdur. Bizüm anlaruñ 4.itdüginüñ èöşri èöşrine dest-i resmìn yoúdur. Bu tedbìrden özi nÀmÿsumuzı øÀyiè itmiş 5.oluruz. Ve dür be-èummÀn ve zìze be-kirmÀn miåli olur.” didiler. Beyt1065: 06.
Çün olmaya iş vefú-i Àyin-ile
Yig oldur ki ol rÀydan dönile 07.
Çün Altÿn Beyinüñ iúÀmeti müddeti anda mütemÀdì oldı ve SulùÀn èAlÀéaéd-dìn ol
intiôÀrdan 8.incindi ve KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’ı aóvÀli keşf-içün revÀne úıldı ki aóvÀli bilüp èalÀ 9.ét-taècìl mürÀcaèat úıla. Çün Emìr KemÀleéd-dìn1066 SulùÀn CelÀleéd-dìn òiõmetine irişdi 10.
ve her bÀbdan didi ve işitdi hìç bir sözden ãuló úoúusı anuñ dirÀyeti ve kifÀyeti meşÀmına
11.
irişmezdi, destÿr diledi. SulùÀn anları óÀøır itdi ve eúÀvil-i ebÀùìl söyledi ki “İòlÀù 12.şehri úatı
buñalmışdur, yaúındur ki èasÀkir-i cerrÀrımuza ol füsóatden èarãa-i müknet óÀãıl
13.
ola. Ve
bunca zamÀn gördügümüz cenk ve muóÀrebe zaómeti øÀyiè olmaya. Ve eger sulùÀnuñ
14.
bu
şefÀèati redd itdügümüzden vaóşet àubÀrı òÀùır-ı kerìmine úona, temhìd-i ièõÀr birle fì-mÀ baède
15.
izÀóat ve izÀlet bulup ümìõdür ki òÀùır-ı eşrefinüñ riøÀsı her ne-y-ile ki mümkin ola
taóarrì olına.
16.
Siz selÀmatlıà-ıla mürÀcaèat úıluñuz ve òudamÀt-ı muòliãÀne iblÀà idüñüz.
Bizüm ilçilerimüz daòı
17.
sizüñ èaúabüñüzce varalar ve èahd-nÀme ve risÀlÀt cevÀbını
mufaããalan teblìà ideler.” Emìr Şemseéd-dìn
1.
ve Emìr KemÀleéd-dìn vidÀè idüp Rÿm ùarafına
müteveccih oldılar. Çün ÒvÀruzmìlerüñ ordısundan 2.ùaşra çıúdılar, raòt ve aàruúların úoyup kendüler mücerred èalÀét-taècìl SulùÀn’a revÀn oldılar. 3.Çün Erzen-iér-Rÿm’a irişdiler, Melik 1065 1066
B. 237b/15. Bu kelime yok. B. 238a/2. // 149a/16. “daòı”
454
Rukneéd-dìn CihÀnşÀh anlaruñ muúaddemi taèôìminde şerÀyiù-i 4.mükramet rièÀyete irişdürdi. Anlar Melik’e eytdiler ki “ZinhÀr dost ãÿretler düşmenler 5.ve Àdem ãÿretlü dìvler iàvÀsı birle èahd ü peymÀn cÀdisinden münóarif olmayasız ve salùanat
6.
devletinüñ muòÀliflerine
muvÀfaúat itmeyesiz. TÀ fìmÀ baèd u òÀmet, hevÀ-yı nefs birle şerÀb-ı zehr-Àlÿde eyyÀm 7.nÿş úılup óayÀt derecÀtından memÀt menziletine irmeyesiz.” Melik Rukneéd-dìn cevÀb virdi ki
8.
“ÓÀşÀ ve kellÀ ki benden ve benüm evlÀdumdan anuñ gibi bed-gevherlik ãÀdır ola.” diyü. 9.
Anları envÀè kerÀmet-ile øiyÀfet úıldı ve vidÀè itdi. 10.
Çün anlar ErzincÀn’a irişdiler, Melik SulùÀn CelÀleéd-dìn’e mülóiú oldı ve Ànı
Rukneéd-dìn AòlÀù yolın ùutup gitdi ve irişdi
11.
Rÿm memÀliki úaãdına taórìã úılurdı ve fÀsid
raéylerini ve kÀsid úumÀşlarını dimÀàì bÀzÀrında
12.
nifÀúa irişdürürdi. Çün Emìr Şemseéd-dìn
Altÿn Biy ve KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr, SulùÀn òiõmetine
13.
irişdiler, aóvÀli tefÀãìli birle temÀm
ve kemÀl èarø itdiler. Ve Erzen-iér-Rÿm SulùÀn CelÀleéd-dìn’e
14.
munøam olduàın ve
ÒvÀrzÿmìler’üñ ôulm ve taèaddìlerin, ki İrmen diyÀrınuñ müslimÀnlarına iderlerdi,
15.
taúrìr
itdiler. Ve SulùÀn’ı anuñ-ıla muúÀraèa ve muúÀbele itmege taórìã itdiler. SulùÀn eyitdi
16.
-al-mülkü yabúÀ maèaél-küfri ve lÀ yabúÀ maèaéô-ôulmi-. KemÀleéd-
dìn KÀmiyÀrì ŞÀm diyÀrına Melik
17.
KÀmil’i ve bÀúì Melik èÁdil oàlÀnlarını çeriye daèvet
itmege irsÀl úıldı ve buyurdı ki “Öñürdü
1.
iótiyÀù-içün Rÿm çerisinden on biñ atlu
MübÀrizeéd-dìn CÀvülì Beg ve Esedeéd-dìn AyÀs 2.ve MübÀrizeéd-dìn èÌsÀ-yı CÀndÀr ve Nÿreéd-dìn KemÀòì, ErzincÀn ùarafına varalar, tÀ úalan 3.çeriler1067 irişince ol derbendleri bekleye.” diyü. Çün KemÀleéd-dìn-i KÀmiyÀr Melik KÀmil 4.ve Melik Eşref’e irişdi, anlar evvel taèallül úılup bir cevÀb, ki andan şifÀé-i úalb óÀãıl ola, 5.virmezlerdi. KemÀleéd-dìn tevbìò resmi-y-ile úatı söylemek-ile eytdi ki “Eger bu emdÀdda ièÀnet ve isèÀd dirìà idesiz -neèÿõen biéllÀh- çün bir maóõÿr vÀúìè ola sulùÀnuñ óaremini nÀ-maórem
6.
elinde 7.göresiz. Ol vaútin nedÀmet ve óamiyyet fÀyide itmeye.” Bu söz Melik KÀmil ve Melik Eşref’e ve úardaşlarına 8.yavlaú eåer itdi, fiél-óÀl cümle úardaşları ittifÀú-ıla icmÀè itdiler ve sulùÀnuñ muèÀvenetine ve ÒvÀruzmìlerüñ 9.muèÀdÀtına bil baàladılar ve çerilerini eùrÀfdan
1067
P. 2254a/2. “èasker”
455
divşürüp cemè itdiler. Ve Melik KÀmil
10.
baèøı çerilerle ÓarrÀn ve Rahbe ùarafına vardı. Çün
anda irişdi, ardınca Mıãır’dan 11.Barandìler1068 irişdiler ve òaber virdiler ki Firenk cemm-i àafìr ve èÀded-i keåìr birle òurÿc itdi. Yüz biñ
12.
atludan ziyÀde deñiz kenÀrından diyÀr-ı İslÀm’a
müteveccih oldılar. Çün Melik KÀmil ol 13.óÀli işitdi úaúıyup taècìl-ile ol óÀlüñ tedÀrüki-y-çün 14.
SulùÀn’a bir nÀme gönderdi, Óaú -teèÀlÀ- aña nuãret ve ôafer
girü döndi ve iètiõÀr birle
kerÀmet úıldı. Vardı Firenkleri 15.baãıb úırdı ol òÀkisÀrları òÀyip ve òÀsir úılup dÀruél-bevvÀra gönderdi ve ìmÀn çehresini
16.
ve èubbÀd-ı RaómÀn ãafóasını güneş gibi tÀbÀn ve müéminler
göñlini şÀdÀn eyledi. Ve Melik Eşref ve
17.
Melik áÀzì ve Melik CevÀd ve Melik Muàìåeéd-dìn ve Melik
èAzìz’i sulùÀn òiõmetine gönderdi
[A
1.
Melik Eşref çün ÓirrÀn’dan1069 geçdi, teveccühi1070
ve iúbÀli-içün salùanat óaøretine úiããÀd1071 ve 2.müsrièler revÀn úıldı. SulùÀn èacele ve şitÀb birle Úayãariyya’dan SìvÀs’a èazm buyurdı. Çün 3.Melik Eşref’e salùanat óaøretinüñ rÀyÀt-ı ôafer nigÀrı óareketini ièlÀm itdiler, Riúúa óiãÀrından
4.
mücerred úardeşleri-y-ile irdÀk-i
saèÀdet mülÀúat-ı sulùÀn-içün bir úaç serverleri birle èazm-i muãammam 5.úıldı. Ve òalvet kendü kevkebesi birle FurÀt’ı geçdi ve şaàaf ve iştiyÀú-ı tamÀm birle òusrev-i eyyÀm 6.
òiõmetin müteveccih oldı. Çün sulùÀnuñ mübÀrek semèine irişdürdiler ki Melik Eşref FurÀt-ı geçdi diyü, 7.buyurdı
ki her menzilde bir úonuúlıú ve bezm Àraste ideler ve her gün biri biri ardınca nüzÿl 8.ve mekÀrim her úonaúda irişürdi. Çün èÀrø itdiler ki irte Melik Eşref sulùÀn-ıla mülÀúÀt 9.
olısardur, SulùÀn ol beglerden bir cemÀèata buyurdı, Melik Eşref’e istiúbÀl itdiler. 10.
Õikr-i İstiúbÀl-i Fermÿden-i SulùÀn Melik Eşref rÀ-RaóimehümÀéllÀh-
11.
SulùÀn buyurdı Melik Eşref’üñ menziline bir büyük bÀrigÀh iledüp cÿyibÀr kenÀrında
12.
murà-i zÀr içinde úurdılar ve anuñ óavÀlìsinde óammÀm ve òazìne ve kìler ve ferrÀş-òÀne ve
ùaşt-òÀne 13.ve şarÀb-òÀne ve maùbaò ve altÿn gümiş ÀvÀnı ve ôurÿf birle, şöyle ki lÀ naôìr ola,
1068
B. 239a/4. // T. 150a/1. “Berìdìler” “Harran”, bk. Osman Turan, Türkiye Selçuklularına Ait Resmi Vesikalar, Ankara, TTK., 1988, s. 79. 1070 B. 239a/11. // T. 150a/8. “...ièlÀmı” 1071 P. 254b/1. “úÀãidler” 1069
456
úalan edevÀt 14.ve esbÀb ki anlaruñ tevÀbiè-i levÀzımından olup pÀdişÀhlara lÀyıú ola, Àraste ve müheyyÀ úıldılar. 15.Ve SulùÀn ferr u ferhenk ve baòt-ı cüvÀn birle istiúbÀle nehøat1072 buyurdı. Beyt: 16.
Sipeh ùolup oldı ãÀf ve èayÀn
Diyeydüñ ki deryÀyı Çin’di revÀn 17.
Çün sulùÀnuñ çetri görindi, Melik Eşref atından inüp revÀn oldı ve pÀdişÀh ùarafına
1.
yüridi. Çün daòı yaúìn-raú vardılar, SulùÀn Melik Eşref’i yayan gördi kendü daòı atdan
2.
indi. Melik Eşref çün SulùÀn’ı gördi, baş yire urdı ve bir úaç yirde yìr öpdi. Andan ãoñra
3.
úuca úuca görüşdiler ve girü atlarına binüp ãoruşdılar. SulùÀn Melik Eşref’e luùuflar-ıla, ki
4.
eèÀôım-ı selÀùìnüñ aòlÀúı veãÀyifinden-idi, òÀùırın ãorardı ve dirdi ki “Melik-i úadem rence
5.
úıldı ve bu seferde õÀt-ı kerìmine zaómet ve renceş oldı. Ümìõdür ki meliküñ óarekÀt-ı
6.
aúdÀmı ve berekÀt-ı àarmÀtı aèlÀm-ı meyÀmını mÿceb izdiyÀd-ı èaôamet ve teraúúì-yi cÀdde
ve óaşmet ve úahr 7.eèÀdì memleket ola. Bundan ãoñra rÀóat ve emn birle mesned-i óükÿmetde istimrÀr ve ıùùırÀd bula.” diyü. 8.Melik girü atından inüp tecdìd-i zemìn-pÿs úıldı. Salùanatuñ begleri ve erkÀn-ı devleti aña 9.muvÀfıú idüp atdan indiler. SulùÀn işÀret itdi, bir boz eşkün úatır ùavú ve ser-efsÀr-ı
10.
òusrevÀne birle ióøÀr itdiler ve öñine çekdiler. Melik süvÀr oldı,
begler ve ekÀbir girü bindiler. 11.
Çün Melik, SulùÀn birle mükÀleme úılurlardı, Emìr KemÀleéd-dìn arada anlaruñ
mulÀùifÀtınuñ
12.
tercümÀnlıàın úılurdı. Melik eytdi ki “Çün ki şÀh-ı cihÀnuñ devleti penÀhına
geldüm. Şimden 13.girü ÀfitÀba ser firÀzlıú ve müşteriye ùanÀzlıú úılısaram.” Beyt1073: 14.
Saña iy sÀye-i KirdikÀr-ı cihÀn1074
Degül hìç pÿşìde cümle nihÀn 15.
Felek feyøi-y-içün senden alur berÀt
ZamÀn sende bulur nevÀ-yı óayÀt
1072
T. 150a/20. “nehcet” B. 240a/6. Bu kelime yok. / P. 255a/13. “Naôm:” 1074 P. 255a/14.’te beytin ilk mısraèı diğer nüshalardan farklı olarak şöyledir: “Saña iy ser-firÀz ve kişver-sitÀn” 1073
457
16.
NevÀñ1075-ile mÿr eyleye mÀrlıú
RıøÀñ olsa gül hem úıla òÀrlıú 17.
Felek dÀyir olduúca pÀyende ol
Güneş sÀyir olduúça tÀbende ol” 1.
Çün mürà-i zÀra yaúìn irişdiler, SulùÀn buyurdı ekÀbir-i devlet ve erkÀn-ı
salùanat Melik’i ol
2.
serÀperdeye, ki salùanat óaøretinüñ ferrÀşları ol arada anuñ-içün
úurmışlar-ıdı, ilitüp úondırdılar. 3.Çün Melik òaymeye girdi, sulùÀnuñ farù-ı elùÀfından úatı taèaccüp itdi. Andan ãoñra şol miúdÀr 4.nièmet getürdiler ki anuñ müşÀhedesinden açlıú gözi ùoyar-ıdı. Çün òvÀn yinüp götürüldi, 5.mümessek ve muèaùùar ve müberred şerbetler içildi. Melik ùurup òvÀb-gÀha girdi ve SulùÀn gönderdigi 6.esbÀb-ı òusrevÀnì döşek ve yoràÀn ve bÀlişler ve altÿn ve gümiş ıbríú ve legençler ve muraããaè mecmere 7.ve óammÀm seferi ve èÀnber ve èÿd-i ter mücmere içre tüter. Ve meh-rÿy ve müşk-bÿy úulları gördi. Ve dil 8.ve cÀn ve ãad-zübÀn birle şÀh-ı cihÀna åenÀ-òvÀn oldı. Yol aràunlıàından óammÀm óÀøırdı, 9.
óammÀma girdi. Ve óammÀmuñ sÀz u ÀlÀtını daòı úızıl altÿndan gördi. İstiómÀm idüp çıúdı,
10.
bir zamÀn istirÀóat itdi. AsÀyiş ferÀàatinden ãoñra ùaşra selÀmlıàa çıúdı, mülÿk ve
11.
úÀrdaşlarını ùaleb úıldı, cümle óÀøır oldılar. NÀ-gÀh sulùÀnuñ òÀã şarÀb-dÀrları bÀrigÀha
12.
girüp1076 ve şarÀb-ı muravvaú-ı òïş-bÿyı firÀvÀn getürdiler. Beyt1077: 13.
Dirildi úamÿ muùrib bezm-i şÀh
Ki iderdi ùarab ruòlar-ıla mÀh 14.
Mülÿk-ı èArab-ıla dilìrÀn-ı rezm
Úarışdı úamÿ miål-i devlet-le bezm 15.
Felek gibi ol dil-güşÀ bÀrigÀh
İçinde revÀn-ıdı úadeó miål-i mÀh
1075
P. 2255a/16. “úuvvÀñ” B. 240b/6. // T. 151a/1. “...geldiler” 1077 P. 255b/12. “Naôm:” 1076
458
16.
Òïş avÀz-ı sÀz-ıla sÿz-ı buóÿr
Behişt itmiş-idi ol yiri ùolu óÿr 17.
HavÀ ÀvÀz-ı sÀúìden idüp òurÿş
Úopardı esrük erelerde cÿş 1.
Biri bÀde ve biri ÀvÀz-ı sÀz
Üçüncisi luùf-ı şeh-i dil-nüvÀz 02.
Çün bÀde nÀb ehl-i meclis dimÀàında teéåìr itdi ve sebük rÿólar başı uyòudan girÀn
oldı, 3.ùaàılup cümle òiyÀm ve bÀrigÀhlarına vardılar. İrtesi çün úudret naúúÀşları úalem-i óikmet birle 4.şemse-i zer-nigÀr-ı ÀfitÀbı ãafóa-i mìnÀ-yı ÀsumÀn üzre munaúúÀş ve müzeyyen úıldılar, Melik Eşref ve sÀyir mülÿk 5.ve ãÀà úol ve ãïl úol begleri òiõmet cÀddesi sülÿkın dutup selÀmlıú úapusına geldiler; 6.ãaf ãaf olup at üzerinde ùurdılar. Çün SulùÀn bÀrigÀhdan süvÀr olup çıúdı, 7.Melik Eşref’üñ úardaşları1078 SulùÀn’ı gördiler, atdan inüp yayÀn oldılar ve SulùÀn öñince bir 8.úaç úadem yüridiler. SulùÀn buyurdı, yine bindiler ve girü yol òiõmetinden ve deşt ve úÿh 9.maúÀsÀtından ãordı. Ve elùÀf-ı bì kerÀn birle òÀùırların ele getürdi. Melik Eşref atdan
10.
indi, SulùÀn’a duèÀ ve åenÀ úılup “Diñlendük ve rÀóat olduú.” diyü şükür vaøìfesin
yirine 11.getürdiler. SulùÀn buyurdı bir eyü at úÿh-heyéet ve ãÀèìúa-heybet ùavú-ı ser-efsÀr zer12.
-nigÀr birle Melik öñine çeküp Melik’i bindürdiler. Melik çün süvÀr oldı, Beyt1079: 13.
Didi ger úılursa şeh-i kÀmurÀn
NigÀh-ı saèÀdet sÿ-yı ÀsumÀn 14.
Nüòÿseti hep saèd-i ekber ola
ZamÀn luùfu-y-ıla münevver ola 15.
Baña bir sabaú-ı nièmet-i şehriyÀr
Didi ki idemez oldı dil şükre kÀr 16.
èAùÀ kim úılur òusrev-i kÀmiyÀb
Ne bulut úılur anı ne ÀfitÀb 1078 1079
B. 241a/1. // T. 151a/12. “...çün” P. 226a/12. “Naôm:”
459
17.
Beni nièmet-ile ol úadar ùoyladı
Ki ãatun alınmış úulı eyledi. 1.
SulùÀn anuñ nevÀziş ve tevúìrinde mübÀlaàa úılurdı. Çün biraz ol murà-ı
zÀrda seyrÀn itdiler 2.ve SulùÀn serÀperdesine èazm itdi. Melik Eşref ve úardaşları ilerü varup bir maèlÿm yirde 3.sulùÀnuñ vüãÿline muntaôır oldılar. Çün SulùÀn serÀperdeye yaúìn vardı ve nÀy-ı zerrìn çaldılar, 4.Melik Eşref ve úardaşları SulùÀn’a òiõmet ve ùapu idüp döndiler ve kendü òaymelerine gitdiler. 5.Andan SulùÀn1080 Varup şÀd sütÿra destÿr-ı şÀh İrürdi, seòÀ-y-ıla gencÿre1081 rÀh 6.
Melik Eşref ve úardaşlarına ve ŞÀm beglerine ve serverlerine firÀvÀn nièam her
nevèden viribidi. Çün òilèatler 7.ve ãalÀt vÀr-ıdı, irişdi. SulùÀn buyurdı bezm-i şÀhÀne ÀrÀste itdiler ve muùribler sÀza ÀàÀz itdiler 8.andan ãoñra dergÀh serverlerinden bir úaç begleri Melik Eşref ve taèalluúÀtını oúımaàa gönderdi. 9.Çün ŞÀmìler ve begler şehriyÀr òiõmetine geldiler, SulùÀn Melik Eşref’i kendü yanına daèvet itdi.
10.
Bir bÀde mihr-i raòşÀn gibi muravvaú Rÿmì
ve Úıpçaú sÀúìsin sìmìn sÀú elinden sÀyir ve dÀyir oldı. Beyt1082: 11.
Geçe bÀdeden oldıdı bÀmdÀd
Göñül nÀle-i cenkden denk ü şÀd 12.
DimÀàı pür itmiş-idi bÿy-ı buòÿr
Diyeydüñ anda-y-ıdı cennÀt-ı óÿr 13.
Úılup meclisi bÿsitÀn bÿ-yı renk
ÒuãÿãÀ ki ÀvÀze-i èÿd u çeng 14.
Süçiden irişmiş-idi başlara cÿş
SuúÀt-ı semen sÀúiler pür-òurÿş
1080
B. 241a/17. // T. 151b/3. // P. 256b/5. “...Beyt:” P. 256b/5. “èayyÿúa” 1082 P. 256b/10. “Naôm:” 1081
460
15.
Mey-i cÀm-ı sulùÀnì ve şÀd-i kÀm
Ne Cem úodı òÀùırda ne laèl ü cÀm 16.
Çün müdÀmuñ sÿreti SulùÀn ùıynetine eåer itdi, ò˘Àb-gÀhına taóvìl buyurdı. Ve vezìre
destÿr
17.
virdi ki çün Melik Eşref kendü maúÀmına gide, bezm ÀlÀtını Àzdan çoúdan meclisde
1.
ne var-ısa bir aàır pÀdişÀhÀne òilèat ve bir bÀd-reftÀr at ùavú ve ser-efsÀr zer-nigÀr
birle 2.ardınca viribiye. Ve cümle úardaşlarına ve bellü beglerine daòı iósÀn ide. Şöyle ki anuñ õikri
3.
ebedeéz-zamÀn rÿzigÀr-ı ãafóasında muòalled úala. äÀóib o emr-i muùÀèı enfÀda
irişdürdi ve ümenÀ 4.ve åiúÀta işÀret itdi, bÀrigÀhı altÿn ve gümiş bezm ÀlÀtını teşrìf-i òüsrevÀne birle Melik 5.Eşref’e iletdiler ve úarındaşlarına ve beglerine daòı her birine merÀtibi miúdÀrınca iósÀn úıldılar. 06.
İrtesi çün bÿsitÀn-ı nìlgÿndan àonca-i eràuvÀn açılmaàa başladı, SulùÀn şehre èazm
itdi. 7.Çün şehir úapusına yaúìn irişdiler, Melik atdan inüp sulùÀnuñ àÀşiyesini götürdi. 8.Ve cümle ŞÀm melikleri yayan1083 oldılar, meydÀna varınca sulùÀnuñ rikÀbı öñince
9.
yayan
vardılar. Çün SulùÀn çevgÀn oynamaàa èazm idüp yikrÀn üzerinde cevlÀn gösterdi 10.ve óurefÀ munúasim oldılar. Ve ùop çalmaàa şurÿè úıldılar. Her laóôa ki sulùÀnuñ elinden çevgÀn 11.
düşerdi, Melik Eşref atdan inüp 12.çevgÀnı alur-ıdı ve tozını mübÀrek meóÀsine silüp ve öpüp
SulùÀn eline ãunardı. Ve
13.
sulùÀnuñ yideklerinden at çekerlerdi, Melik zemìn-bÿs úılup
binerdi. Ol gün ittifÀú-ıla iòtiyÀrsız 14.iki üç kez şehriyÀr elinden düşdi. Çün SulùÀn meydÀn ve úÿy ve çevgÀndan fÀrià eyvÀna
15.
èazm itdi ve istiómÀmdan ãoñra selÀmatlıú ãuffesine çıúdı.
Beyt1084: 16.
Çekildi yimek miål-i ravøuél-cinÀn
Ki tÀze úılur-ıdı RıêvÀna revÀn 17.
Úuruldı yine tÀze bezm-i güzìn
Ki firdevs olurdı óasedden óazìn
1083 1084
P. 257a/8. “piyÀde” P. 257a/15. “Naôm:”
461
1.
Muraããaè úamÿ Àlet şÀhvÀr
LÀle-y-ile pür úıymet-i nÀm-dÀr 02.
Òïş elóÀn destÀn serÀyÀn-ı bezm
İderler feraó rÿóı erkÀn-ı bezm 03.
SulùÀn her laóôa Melik Eşref’e bir tÀze talaùùuf ve nüvÀziş ve ikrÀm buyurdı ve úadr
u menziletini taèôìm ve mürÀèÀtini 4.ziyÀde úılurdı. Beyt1085: Olup òalú meyden girÀn ser tamÀm, Hem itdiler Àheng-i sÿy-ı òiyÀm. 05.
Bes ol Deşt-i MìnÀ’da bir cÿy-i bÀr,
KenÀrında uyıdı ãiàar u kibÀr. 06.
Õikr-i èAzìmet-i SulùÀn ve Melik Eşref ve Dìger Mülÿk bÀ èAsÀkir-i Manãÿre ez-Maórÿãe-i SìvÀs be-Ùaraf-ı Yassıçemen1086 be-MuóÀrebe-i SulùÀn CelÀleéd-dìn1087 07.
İrtesi çün ãubh-ı ãÀdıú ufuú-ı maşriúdan ùulÿè itdi ve seyyÀreler òusrev-i cihÀngìrlik
èazmi-y-içün maãúÿl 8.óüsÀmını niyÀmından çekdi kÿs u nefìr-i àırìv-i pÀdişÀh dergÀhından peydÀ oldı ve çeriler1088 9.deñizler gibi ıøùırÀba geldi ve fÀl-i feròunde ve rÿz-i pìrÿz birle çetr gibi fürÿz-ı òırÀmÀn 10.oldı ve çeriler1089 her ùÀyifeden Türk ve Deylemì ve Firenk ve Gürcì ve Ucì ve Rÿmì ve Rÿs deryÀ-yı Àhen gibi
11.
ve èArap ve Kürd cümle ãaà ve ãol begleri bölük bölük fevc fevc
12.
mevc itdiler. áÀyet çoúlıú ve àalabalıúdan bir haftada ErzincÀn Aúşehir
ovasına irişdiler. 13.
Çün SulùÀn CelÀleéd-dìn’e òaber virildi ki SulùÀn ve Melik Eşref ve bÀúì begler 14.ve
melikler bì şümÀr nÀm-dÀr çeriler-le Aúşehr ovasına úondılar, diyü. Erzeniér-Rÿmì’yi ùaleb úıldı
15.
ve bu óikÀyeti aña didi. Erzeniér-Rÿmì cevÀb virdi ki rÀy ve tedbìr oldur ki andan
öñdin ki 16.ol encümen Yassıçemen’e geleler ve ot ve ãu üzerine úonalar. SulùÀn ol yire èinÀn-ı 1085
P. 257b/4. “Naôm:” T. 152a/14. “Çemen” kelimesi yok. 1087 T. 152a/14. // B. 246b/4. “...RaóimehümuéllÀh” 1088 P. 257b/8. “èasÀkir” 1089 P. 257b/10. “èasÀkir” 1086
462
17.
maèùÿf idüp
irişsün. Çün ol maúÀm müyesser ola, ôafer ve nuãret şehriyÀruñ olur, diyü.
SulùÀn CelÀleéd-dìn
1.
ol gice Erzen-iér-Rÿmì’nüñ efsÿnı ve nìrengi birle irtesi degin
yüridiler. İrte olınca Yassı-02.-çemen’üñ ùaàına irişdiler ve ãuyı ve otı kendüler taãarruflarına aldılar ve mütemekkin oldılar. 03.
Õikr-i İnkisÀr-ı ÙalÀya-yı SulùÀn èAlÀéad-dìn ez-Leşker-i1090 ÒvÀrezmì
04.
Çün ol çerilere ki bundan öñdin SulùÀn ErzincÀn derbendlerin óirÀset itmege
göndermiş-ıdı 5.rÀyÀt-ı manãÿr-ı salùanat úudÿmından mülÿk-ı ŞÀm birle òaber oldı. Áhen òÀy ve cenk óÿy olup 6.SulùÀn òiõmetine revÀn oldılar. MübÀrizeéd-dìn CÀvilì Beg ve úalan begler ittifÀú-ıla biñ atluyı 7.ùaà başına úaravul revÀn itdiler. Çün gìce oldı ve ùalÀya çeriden ıraú düşdi, irteye degin ùÀà 8.üzerinde giderdi. İrtesi çün òÿrşìd-i tÀbÀn maşriú úÀfınuñ úullesinden ùulÿè úıldı. Beyt1091: 09.
Bular gördiler çevre almış sipÀh
Úamÿ özlerin baàlu her yaña rÀh 10.
Ki leşkerden olmış-ıdı pür-kÿh u deşt
İşit kim nice olısar sergüõeşt 11.
SipihdÀr-ı Ò˘Àrezm-ile ãad hezÀr
Úamÿ şìr-i merdÀn-ı hengÀm-ı kÀr 12.
Úınından çeküp tìà-ı hindìyi dest
Úamÿ düşdiler cenge çün pìl mest 13.
Çeküp rÀst ve şimşìri tìr ü óadenk
Ki dişin dökerdi tefinden pelenk 14.
Meded olmaz-ıdı èadÿya baèìd
SipehdÀr-ı şehden meded nÀ-bedìd
1090 1091
P. 258a/3. “...SulùÀn CelÀleéd-dìn...” T. 152b/8. Bu kelime yok. / P. 258a/8. “Meånevì:”
463
15.
èÁdÿdan velì çoú çeri küştedi
Ki ol küşteden hezÀrÀ püştedi 16.
Günüñ evvelinden úılındı cidÀl
İrişinceye dek maúÀm-ı zevÀl 17.
ŞehenşÀh girìzlerinden hezÀr
Ere uàradı ãad hezardan süvÀr 1.
Çün oldı tihì tirkeş atıldı tìr
Ne úılsun úuru naèrayı bim ü zìr 02.
Siper pÀre pÀre zerre-yi çÀk çÀk
Aàızlar ùolu tozları döndi òÀk1092 03.
ZübÀn tÀb ve taàdandı işkÀfte
Yürek kìnden od gibi tÀfte 04.
Niçeler ki atdan fitÀde oldılar
Úoyup atlarını piyÀde oldılar 05.
Çoú öldürdiler úıldılar çoú esìr
Şehüñ beglerinden úılup dÀr u kìr 06.
Çün irürdiler nezd-i Ò˘ÀrizmşÀh
Buları görip tünd úıldı nigÀh 07.
Didi ki idiler beste-i bÀlihenk
Úamÿ dutsaàı tÀ ser encÀm-ı cenk 08.
Ki tÀ àÀlib kÀr ger kim ola
Kime vire tÀ fetó-i nuãret ÒudÀ 09.
Dil Àzir Rÿmì úavì şÀd-ıdı
DimÀàı veòÀmet-le pür bÀd-ıdı
1092
P. 258b/2. “Aàızlar ùolu ùolu gördiler miål-i òÀk”
464
10.
Anı fikr úılmadı kim Àòiri
Olısardurur herze vü serserì 11.
İrişdi revÀn piş ü Ò˘ÀrzumşÀh
Eytdi ki iy òusrev-i tÀc-gÀh 12.
Bu gün işbu merdÀn düşmen şikÀr
DañÀduñ mı nice itdiler cenk ü kÀr 13.
Bular çün ùutuldılar oldı ol şikest
HemÀn sañadır Rÿm cÀy-ı nişest 14.
CevÀ eyle virdi aña Ò˘ÀrzumşÀh
Ki úorúutdı bini úavì bu sipÀh 15.
Neberd işbu-y-ısa kim oldı bugün
Dil ü seng-i òÀrÀda úodı dügün 16.
Gör ol leşker-i bì kerÀndan hezÀr
Ne àırış-ıla úıldılar kÀr u zÀr 17.
Ki òançerle niçe süvÀrÀn cenk
İdüp úatli pür úıldılar gÿrı tenk 1.
Dökülmiş saña èilm ü kÀr-ı sipÀh
Baña bÀrı yoú ùÀúat ü tÀb-ı şÀh 02.
Yine söyledi MÀlik-i Erz-i Rÿm
Ki bunlardı ancaú dilìrÀn-ı Rÿm 03.
Úalanları bì tÀb ve bì pÀyedür
ŞücÀèatde hep kemterìn mÀyedür 04.
Bilür şÀh kim nice çoú-ısa sipÀh
Úaravul görinen ãular rÀha şÀh 05.
Bu arada çoúdur çün Àb u giyÀh
Sen Àsÿde ol ve bilekçe sipÀh
465
06.
Çün oldı saña yurd bu tünd kÿh
Gelimez bu araya düşmen gürÿh 07.
SipÀh-ı girÀn bulmayalar çün Àb
èAùışdan úılalar cigerler kebÀb 08.
HemÀn kim bu geldi vü dönderdi püşt
Yitürelüm ardınca gürz-i dürüşt 09.
RevÀn-ı ErzincÀn’dan niçe nÀm-dÀr
Süriyüp irdiler tÀ der şehriyÀr 10.
Didiler ki bizden biñ atlu sipÀh
Úaravullıàa úıldılar èazm-i rÀh 11.
Ve lì almaduú bulardan òaber
Ne óÀl olduàın bilmedük òayr u şer 12.
HemÀn kim irişdi bulara èadÿ
Aralıúda görinmez oldı úamÿ 13.
Bulardan şular kim bilürlerdi rÀh
Gice dün úatup irdiler tÀ sipÀh 14.
Ne yeng-ile olduàın ol kÀr-ı zÀr
Didiler işitdi şeh-i kÀmÿkÀr 15.
RevÀn-ı Eşref’e kişi gönderdi şÀh
Ki tÀ işide kar-i zÀr-ı sipÀh 16.
Çün irişdi nezdìk-i şÀh-ı cihÀn
Melik Eşref ol ser-firÀz-ı zamÀn 17.
Çeri óÀlin işitdi çün şÀhdan
Meded iltimÀs itdi AllÀh’dan 1.
Hem ol demde gösterdi ol pÀk õÀt
ŞehÀ úÀf-i veél-bürzi miåli åebÀt
466
02.
Didi şÀha Eşref ki iy şehriyÀr
Ki sensin cihÀndÀr gerdÿn şikÀr 03.
ZamÀn bestesi óükm-i fermÀnuñuñ
Zemìn òastası tÀb-ı çevgÀnıñuñ 04.
Melÿl olma úıl dil evin üstüvÀr
MurÀduñcadur ne sipihr-i medÀr 05.
Ki dÀyim bu resme olur kÀr-i cenk
Ki şeker olur ãoñra ùuèm-ı şirenk 06.
Savaşuñ ki öñi tebÀhìdürür
Anuñ Àòiri ferşÀhìdürür 07.
Ümìd oldurur tÀ ki dÀd ez pÀk
Úıla düşmeni mihr-i gün tìre òÀk 08.
Vire fer cihÀn baòşa cÀn Àferìn
Ki ala èÀdÿdan bu işlerde kìn 09.
Bu sözler-le şÀh üzre dürler niåÀr
Úılup ò˘ÀbgÀha irdi ol nÀmdÀr 10.
Õikr-i Óareket-i RÀyÀt-ı Manãÿr-ı Salùanat ve İnkisÀr-ı ÙalÀya-yı Leşker1093-i ÒvÀrzumşÀh 11.
Seóer-gÀh-içün àonca-i ÀsumÀn
Gül-i surò gösterdi òandÀn u lebÀn 12.
Òurÿş itdi kÿs der bÀrigÀh
K’ol hevlden ditrerdi mihr ü mÀh 13.
Çeri-yi çep ve rÀst ãaf úıldılar
Güz oúına øıddı hedef úıldılar
1093
B. 244b/10. // T. 153b/15. Bu kelime yok.
467
14.
èArab-ıla öñce yüridi ßcì sipÀh
Úılup óaøret-i Óaúú’ı püşt ü penÀh 15.
Úopup òalú Ò˘Àrzumlardan şükÿh
RevÀn itdiler leşkeri miål-i kÿh 16.
İrüp gördiler bir ulu murà-ı zÀr
RevÀn Àrada nìl-gÿn cÿ-yi bÀr 17.
Didiler zihì yiri asÀyişüñ
Degül gerçi şürb-ile arÀyişüñ 18.
KenÀrında hem ùaàlardur bülend
Bunuñ gibi yirler olur ercümend 1.
Gerek olmaú Àsÿde bu Àrada
Eåer nola kim bilür istÀrda 02.
Daòı ol söz olmamış-iken1094 tamÀm
Güni bunlaruñ oldıdı miål-i şÀm 03.
Üzerlerine yaàdı deryÀ-yı tìà
Ki yaàdurmaya yaàmÿr ol resme mìà 04.
Degüldi úavli dönüben úaçmaàa
Ne òod cenk idüp úanların saçmaàa 05.
Dutup birbirin miål-i şìr ü pelenk
CihÀn ehli Ò˘Àruzm’a oldı tenk 06.
Şunuñ gibi gerd oldı gerdÿne yÀr
Ki görilmez oldı görmekde kÀr 07.
Işıú şöyle gözlerden olmış-ıdı dÿr
Meger berú-i tìà-idi anlara nÿr
1094
T. 154a/2. “olmadın”
468
08.
SipihdÀr-ı TürkÀn dürüşdi-y-idi saòt
Ne aããı çün olmazdı yÀr-i baòt 09.
Sipih berk-i mÀnend-idi rìòte
LÀkin1095 döndi ecsÀm-ı ser-i bìòte 10.
Zebÿn döndi gösterdi nÀçÀr püşt
Úaçan bÀd kìne ùurur òÀk müşt 11.
Ser-efrÀz-ı pìrÿz düşmen şikÀr
Olup úaldı şeh òalúına ol murà-ı zÀr 12.
Òaberci irüp didi iy pÀdişÀh
Ki úadr-i refèìñ-üledür pest mÀh 13.
Úaravullıàı-y-çün ki bìr ü nedÿú
áaøabdan úamÿ dìde pür-òÿnduú 14.
Düşüp yola düşmen ùaleb-i yeksere
Ararduú niçe ùaà ü niçe dere 15.
HemÀn-dem èadÿdan görindi sipÀh
Ki Kürd-i sipehden görinmezdi rÀh 16.
Bulara göründi-di çün murà-ı zÀr
RevÀn sürdiler tÀ leb-i cÿy-i bÀr 17.
HemÀn ki anları gördük ve depdük at
Göge irdi ÀvÀze-i çÀte çÀt 1.
Anuñ gibi cenk itdük iki gürÿh
Ki ol rezmden şìr úıla sütÿh 02.
Muôaffer olup devlet ü ferrÿ şÀh
Úırıldı vü úırıldı düşmen sipÀh
1095
P. 260a/9. “TÀlÀ”
469
03.
Egerçi èadÿya yoà-ıdı şümÀr
Velì olmadı birisi pÀyidÀr 04.
Çün alduú bulardan Àb u giyÀh
Gelürse revÀdur cihÀndÀr-ı şÀh 05.
Ki bundan yegirek bulınmaz maúÀm1096
Ki olmışdurur reşk dÀrués-selÀm 06.
Òaber çünki irişdi tÀ semè-i şÀh
Òurÿş itdi nÀy-i der bÀrigÀh 07.
Yüridi çeri miål-i deryÀ-yı Çìn
Ki örtüldi Àhenle rÿy-i zemìn 08.
Çekildi şeh öñine esb ü esìr
Daòı cevşen-i derè-i şimşìr ü tìr 09.
ŞehinşÀh bunları ögüp revÀn
Didi iy şeh-i perìşÀn-ı rÿşen revÀn 10.
Ruò-ı mihr-i tÀbende der cengiñüz
Leb-i melik1097-i pür-òande Àhengiñüz 11.
Ùutuldı serÀperde-yi şehriyÀr
Ki buldı şeref anuñ-ıla murà-ı zÀr 12.
Çün olmazdı görmek èadÿ-yı güzÀf
Úaravul cihÀnı úılurdı ùavÀf 13.
Çün işitdi ol óali Ò˘ÀrzumşÀh
Ki úırıldı ol viribidügi sipÀh 14.
Didi Erz-i Rÿmì’ye kim işbu kÀr
Degül hìç sen eyledügin iş şümÀr
1096 1097
T. 154a/22.’de mısra şu şekildedir: “ Ki bulınmaz bundan yigrek maúÀm” P. 260b/10. “mihr”
470
15.
Bize irdiler niçe Rÿmì vü Kürd
Úamÿ Kürdì bizden úavì dest-i bürd 16.
Bu gün bir kişi úılamazuz bedìd
Ki bu baàlu işlere ola kilìd 17.
Úaravullıàa viribidüm behr-i nÀm
BahÀdurlarını çerimüñ tamÀm 1.
Ki hem bileler nicedür kÀr-ı şÀh
Bulara úomayalar Àb u giyÀh 02.
İrüp bir niçe kişiler cenk cÿy
Bulara úamÿ oldılar tünd òÿy 03.
Bizüm leşkere ãorma kim noldı óÀl
Kim uş bize müstevlì oldı melÀl 04.
Çün oldı bizüm leşkerimüz şikest
èAdÿ her ùarafdan ãunar bize dest 05.
Ùutup bunları çoàın öldürdiler
CihÀn òalúını bize güldürdiler 06.
Alındı elümüzden Àb u giyÀh
ŞehinşÀh úurdı o yire bÀrigÀh 07.
Oyunlarıdur bularuñ remó-i gürz
Eger oúda hem gösterürlerse bürz 08.
RehÀ bulmaya hìç çeşm-i èuúÀb
Ola òaste peykÀnlarından şihÀb 09.
Bularuñ ki olur asóì-y-le işi
Bir oú-ıla tenhÀ ne úılsun kişi 10.
Senüñ sözüñ-ile oldı baña bu kÀr
Benüm fikrüm-ile degüldi şümÀr
471
11.
Beni çünki àarú itdi deryÀ-yı nenk
Gerekdür şitÀba ki miål-i nehenk 12.
Bu yañada şehden sipÀhı dilìr
Úaravullıàa çıúdılar miål-i şìr 13.
Yürürlerdi yayılup ol pìşede
Óaú ide-y-idi õikr ü endìşede 14.
Çü pìruz-ı taòt üzre òurşìd şÀd
Olup zerden urundı tÀc-ı úubÀd 15.
PerÀkende olup leşker-i hind ü bÀr1098
Úamÿ oldı merdÀn-ı Rÿmì süvÀr 16.
Biri birini gördiler çün çeri
Ölü ãaydı kendüzini her biri1099 17.
HemÀn görmedin kendü ãaydın èuúÀb
Tef-ile dil-i kebk ùoldı-dı tÀb 1.
äıúışdılar u tenk oldı feøÀ
Reh-i recèati baàlamışdı úaøÀ 02.
Ol arada oú atmaú oldı muóÀl
Ki zìrÀ kemÀn-ıdı beste mecÀl 03.
èAmÿd-ı miyÀn beste berkÀr-ıdı
HemÀn gürz-i cÿyÀ-yı bìkÀr-ıdı 04.
Ele el ol urışda peyveste-di
Reh-i tìà-i kübÀl hem beste-di 05.
Anuñ gibi úırıldı Türkì1100 sipÀh
Ki úan içre úılurdı atlar şinÀh 1098 1099
T. 155a/3. “yÀr” B. 246a/17. “diri”
472
06.
Niçeler ùutuldılar olup esìr
Niçeler-idi zaòm-ı şimşìr ü tìr 07.
Niçeler başına úopup rest-i òìz
Úılurlardı ders ü òayÀl ü girìz 08.
Çün encÀma irişdi düşmen işi
ŞehinşÀha gönderdiler bir kişi 09.
Didiler ki iy sÀye-i KirdikÀr
Yüzüñdendürür ferr-i Óaú ÀşikÀr 10.
Çün eylükdedür 1101kÀruñ senüñ
Óaú oldı nigehdÀr u yÀruñ senüñ 11.
Hemìşe şeh ãÀóib-dÀd ol
SipÀhuñ gibi òürrem ü şÀd ol 12.
ÙalÀya çeriden ki çıúmış-ıdı şeb
Úamÿ çeşm-i bÀzÿ-y-idi vü beste leb 13.
Giderdüñ úamÿ úaùè idüp kÿhisÀr
Ki tÀ úıla-y-ıduú èadÿdan şikÀr 14.
èAyÀn itdi çün mihr ü feròunde çihr
èÁdÿ işine güldi mihr ü sipihr 15.
İrişdi bize bir çeri nÀgehÀn
äanasın ki hep leşker oldı cihÀn 16.
Úamÿ tìàdÀr-idi polad pÿş
Úamÿsında cÿş úamÿ pür òurÿş 17.
Biz evvel úılup óamle bunlara saòt
SilÀó oldı rìzÀn çü berk-i diraòt
1100 1101
P. 261b/5. Bu kelime yok. P. 261b/10. “...meyl”
473
1.
Çün irdüñ ve òaãm-ıla úarışduú
ÚıyÀs eyle tÀ nice barışduú 02.
Ne altına baúduú ne òïd üstine
Döküldük biri birimüz üstine 03.
Ki gürz-ile òançerden artuàı kÀr
Úılımazdı düşmenden alduú dimÀr 04.
èAdÿ ùutamaz oldı tìr ü kemÀn
Yaúın erlik anlarda reyb ü kemÀn 05.
Kimi oldı kiminde bend ü kemend
Döküldi yire iy niçe ercümend 06.
Olup òaste vü beste hem bir gürÿh
GirìzÀn devÀn gitdiler sÿy-ı kÿh 07.
Úanı yir bu yìr1102 miåli òürrem behişt
Ki olmaàa aèdÀya cÀ-yı neşit 08.
HemÀn kim bu nuãretden agÀh-ıdı
Şehenşeh revÀn güşte-i rÀh-ıdı 09.
Anı her ki leşkerden işitdi-di
Özin èÀr u àayretden unutdı-dı 10.
SipihdÀr-ı pìrÿz irişdi hemÀn
Yir öpüp didi didi iy şeh-i kÀmurÀn 11.
Şunuñ gibi kÀr-idi bu kÀr u zÀr
Kim oldı bid-endìşiñüñ kÀr-ı zÀr 12.
ŞehÀ èarø úıldı silÀó esìr
Şeh açıldı mÀnend-i bedr-i münìr
1102
P. 262a/7. “úanı bir anuñ”
474
13.
Hem oldı hemÀn èÀzim-i bÀrigÀh
Yüridiler öñce seyrÀn sipÀh 14.
PiyÀde cihÀn-dı cihÀnda revÀn
Güneş gibi ortada şÀh-ı cihÀn 15.
Pes atından indi òadìv-i kirÀm
CihÀn aña münúÀd u encüm àulÀm 16.
Çün irdi ol çeri pìş-i Ò˘ÀruzmşÀh
Olup işleri cümle pìç ü tebÀh 17.
Eytdi ki iy ãÀóib-i Erz-i Rÿm
Úamÿ rÀyiñüñ óaãılı kÀr-i şÿm 1.
Yeg-idi baña beklemek cÀyımı
Velì çün inandum saña rÀyumı 02.
Beni úılduñ uş àarú-i deryÀ-yı çìn
Ki ùarfından anuñ çıúandur emìn 03.
Gelüp şÀhdan bir bölük nÀmudÀr
Bizümle úavì úıldılar kÀr-i zÀr 04.
Bi od-idi bÀùında ve aãlı kìn
Çün oldı cihÀn-sÿz rÿ-yi zemìn 05.
ÚaøÀ irse şaòãuñ nedür çÀresi
RiøÀsuzlıú ol demde yüz úarası 06.
Velì dürişüp cenk itmek gerek
Ve yÀòud úoyup èÀrì gitmek gerek 07.
Didi Erz-i Rÿmì aña güft rÀz
Ki sensin úılan kÀr-ı ùolu dirÀz 08.
Úılup hìç bunca yimek yaènì ne
Bu ùutsaúları beslemek yaènì ne
475
09.
RièÀyet úılıban yirin bunlaruñ
İki iki úıl her birin bunlaruñ 10.
Bularuñ işi çün ola bir yaña
Ola kim bu azmış işümüz oña 11.
Bu óÀli gören daòı cenk itmeye
Bize yir yüzin teng-i teng itmeye 12.
áaøÀb-nÀk-ilen ol sözi úıldı gÿş
Yidi yüz eri úıldı bì-hÿş hÿş 13.
Úapusı öñi oldı pür tìà u òÿn
Zebÿn gÿş olan dÀyim olur zebÿn 14.
Der-i şÀhdan hem bezirgÀn-ı dìn
Ki varıcılar-dı reh-i rÀstìn 15.
æenÀ ãavtını irgürip tÀ semÀ
Úılurlardı eller götürüp duèÀ 16.
Şeb-i úadri vü şeh-i kÀmurÀn
Buyurdı ne yirde-y-ise fermÀn revÀn 17.
Ki fetó itdiler sicin ve zindÀna der
Baàışlandı sÀyillere lÿt u zer 1.
Úamÿ şeb namÀz u niyÀz ü duèÀ
Oúıyup úılurdı ÓaúúÀ dÀyim 02.
Seh-rÿze ulaşdurdı rÿra òadìv
Çeriler içi ùoldı bang-i àirìv 03.
ŞehinşÀh dìndÀr òïş-rÀy-ıdı
Úamÿ gìcede ùÀèat arÀ-y-ıdı.
476
04.
Õikr-i Herb u Óarb-i ÙalÀya-yi ÒvÀrzumşÀh Sevvom Kerrat1103 ez-ÙalÀyiè-i èAsÀkir-i Manãÿra-i SulùÀn èAlÀéad-dìn KeykubÀd -RaóimehümaéllÀh05.
äabÀó oldı çün çarò-i zerrìn külÀh
Çıúup öpdi arø-ı der-pÀdişÀh 06.
Olup òürrem aòõÀ düp kÀm u nÀz
FirÀz oldı rÀyÀt nuãret nüvÀz 07.
Yine devlet Àtına sulùÀn süvÀr
Olup oldı dergÀhdan ÀşikÀr 08.
Diyeydüñ ki gerdÿndan irdi òurÿş
Ki yÀriya geldi nücÿm u sürÿş 09.
Yine bÀz-i çetr üstine yaydı bÀl
Bì ãayd u teéyìd fetó-i CelÀl 10.
RevÀn oldı leşker úılup cenge sÀz
HemÀn sancaú-ı kÀmurÀn ser-firÀz 11.
PerÀkende ol düşmen-i bì şükÿh
Kemìn cÿy iderlerdi seyrÀn-ı kuh 12.
ŞehinşÀh geymiş-idi sÀz-i neberd
Güneş gibi der ùÀrum-i lÀciverd 13.
Yürìr-idi dil-şÀd ve feròunde leb
Úılur gibi ôÀhir mehì tìre şeb 14.
Úılup Àcz rÿy-i leb-i çeşme-sÀr
äusuzlıúdan oldı çeri bì-úarÀr 15.
Biri Àb u nÿş u biri berf-i cÿy
Diyeydüñ ki sulùÀn òÿrşìd rÿy
1103
P. 263a/4. Bu son iki kelime yerine “...Defèa-i æÀliåe”
477
16.
Meger Àb u óayvÀndan içmiş-idi cÀm
Ki ãudan diline getürmezdi nÀm 17.
Şunuñ gibi germ oldı-dı ÀfitÀb
Ki ùolmış-ıdı sengüñ dili suz ü tÀb 1.
Yüridi reyyÀn ve feròunde şÀh
Nücÿm içre mÀnend-i ruóşende mÀh 02.
Úılup èazm-i bÀlÀé-i kÿh-ı bülend
Ki eflÀke andan irürdi kemend 03.
Ser-i kÿha irdi ve úıldı direnk
Ki tÀ nicedür güz geye óarb ü cenk 04.
AşÀàÀsı ãaórÀ-dı miål-i dere
Ùolu-dı çeri-yi èÀdÿ yiksere 05.
Depindi aña bir niçe pehlevÀn
Çeküp kim úılıç kimi gürz-i girÀn 06.
RevÀn irdiler tÀbun-ı kÿhisÀr
İrişdi èadÿdan daòı biñ süvÀr 07.
İrüp biri biri-y-ile alışdılar
Úavì cenk idüp yaòşì çalışdılar 08.
áaøÀb Àteşi olup efrÿòte
HemÀn úıldı düşmen evin sÿòte 09.
ÚÀtıldı ve úarıldı iki çeri
Ki biri birinden çıúara derì 10.
ÙırÀúÀ-yı gürz-i şaúÀ şÀú-ı tìà
Oú olduàı mÀnend-i bÀrÀn-ı mìà 11.
Úopardı cihÀn içre bir velvele
Ki ùoldı cihÀn ãayóa vü zelzele
478
12.
Ki òurşìd-i tÀbÀn rÿşen revÀn
äuèÿd itdi tÀ úubbe-i ÀsumÀn 13.
Ùutulmış-ıdı SulùÀn’a çetr-i siyÀh1104
Çeriye úılur-idi dÀyim nigÀh 14.
Dere cümle pür-cevşeni-i tìà-idi
Diyeydüñ óüsÀm-ı belÀ1105 mìà-idi 15.
Dir-idi ki iy dÀver-i reh-nümÀ
Bu baàlu işi benden úıl rehÀ 16.
Ger ol ùurmış-ısa çerìsi-y-ile cüst
Bañadur sipÀh iètiúadı dürüst 17.
HemÀn ùutdılar bÀrigÀh-i şehi
Ki sÀvìde idürdi èÀrÿøı mehi 1.
Arasıda iki leşkerüñ yìr hìç
Bulınmazdı olmaúdan pìçe pìç 02.
İrişmiş dürüye sipÀh-ı cihÀn
Úalanı meger gökde-y-idi nihÀn 03.
Olup gìce tÀ ãubó zìr zerre
Olur-ıdı úaşlar àaøabdan vere 04.
ÙÀlaya ùururdı miyÀn u sipÀh
Yüridi şehinşeh sÿy-i ò˘ÀbgÀh 05.
Girüp òalvete àusul úıldı dürüst
Degüldi iètiúÀdından bir õerre süst 1106
1104
T. 156b/17. “sipÀh” B 248b/15. // T. 156b/18. “yalan/yılan?” 1106 T. 157a/3. Bu beyit yok. 1105
479
06.
Dili-i pür ãafÀ sìne-i pür niyÀz
ZübÀn úıldı eflÀkden yaña bÀz 07.
DehÀnında-dı mihr ü rÿze henüz
İrişdürmiş-idi şebì tÀ-be-rÿz 08.
Dir-idi kim iy Kird-i kÀr-i cihÀn
Saña yaraşur pÀdişÀhlıú hemÀn 09.
Sen Àraste itdüñ tene cÀn pÀk
Ve ger nì ne úılurdı bu müşt ü òÀk 10.
MiyÀn beste eflÀk peymÀnuña
Zihì dil ki ùoàruldı peymÀnuña 11.
Sen iy pÀk ve bÀrìde reh-nümÀ
PenÀhumsın itgil duèÀmı revÀ 12.
Bilürsin ki ben àayrıdan yÀrìyi
Ùaleb úılmadum terk idüp BÀrì’yi 13.
Baña senden irdi nekìn ü külÀh
Benüm yoà-ıdı genc ü tìà u sipÀh 14.
Bu rezme ki irişmişem ser-firÀz
Senüñ luùfuña úılmışamdur niyÀz 15.
Benüm cürm ü taúãìrüme úalmaàıl
Baña virdigüñ baòşişi almaàıl 16.
Ümìdüm degüldür bu genç ü sipÀh
Hemìn baña sensin cihÀnda penÀh 17.
Didi vü yüzin ùopraàa sürdi şÀh
İrürdi üstine ãubó-ı devlet ilÀh 1.
Oúıdı dil Àyinesinden baúıb
Ki -neãrun min AllÀhi ve fetóun úarìb-
480
02.
HemÀn secdeden şeh ki götürdi bÀş
Zemìn ü zamÀn didi şeh şÀd u bÀş 03.
Õikr-i MuúÀbele-i Dü Leşker ve İnhizÀm-ı SultÀn CelÀleéd-dìn ve Esìr1107 Erzeniér-Rÿmì ve BirÀdereş bÀ-EkÀbir-i Devlet1108ve der-Rÿz-i Bìst u Heştom-i1109 RamaøÀn 04.
Feraóla leb-i ãubó1110-ı pür-òande-di
Ruò-ı mihr ü feròunde raòşande-di 05.
Şehinşeh zırh geydi mÀnend-i kÿh
Ki ol kÿhten-di cihÀn pür-şükÿh 06.
SerÀser sipeh àarú-ı Àhen olup
Úamÿ kÿh u pür òÿd ve cevşen olup 07.
Yarardı felek gÿşını zaòm-ı kÿs
Ùonanmış-ıdı leşker miåÀl-i èarÿs 08.
LivÀ-yı ôafer olup efrÀşte
SerÀperdeden perde ber-dÀşte 09.
Zemìn pür-çeri ve havÀ pür-sürÿş
Olup úopdı dergÀh-ı şehden òurÿş 10.
RevÀn-ı çetrden ùaşra çıúdı şÀh
Firÿzende gün bigi çetr-i siyÀh 11.
Semend üzre şÀh oldı çÀpük-süvÀr
Ki Raòş-ıdı Rüstem’den ol yÀdigÀr 12.
Melik Eşref ol server-i pehlevÀn
Didi şÀha ki iy pÀdişÀh-ı cihÀn
1107
P. 264b/3. “...şüden-i” T. 157a/18. “...RaóimehümÀéllÀh” 1109 T. 157a/18. Altı çizili kelimeler yok. 1110 T. 157a/19. Bu kelime yok. 1108
481
13.
CihÀn zìre óükmüñdedür ser-be-ser
Ki emrüñden itmez felekler güõer 14.
Eger esbi úovıban ester süvÀr
Olasız daòı yig düşer óÀl-i kÀr 15.
Dil-i òaãm-ı göz gibi pür-óÿn olur
BahÀdurlıàı òalúuñ efzÿn olur 16.
Eger bend baàlansadı pÀyine
äavÀb olsa-y-idi úıluñ rÀyine 17.
Çekildi şeh öñine ester hemÀn
SüvÀr oldı aña şeh-i kÀmurÀn 1.
Çün ol óÀli gördi cemìè sipÀh
İrişdürdi her biri mÀha külÀh 02.
Òurÿş itdi leşker úamÿ miål-i şìr
Olup kìne kìn cümle cüst ü dilìr 03.
ÒirÀmÀn-ıdı leşker-i nÀm-dÀr
Ki lerzÀn-ıdı vehimden kÿhisÀr 04.
Aralıúda kim peyk-idi tÀziyÀn
Olup cÿy mÀndendi baóre revÀn 05.
Yüridi èadÿ üzre úılup sipÀh
Demürdendi gerdÀr-ı kÿh-ı siyÀh 06.
Çep ü rÀst leşker aúışdı revÀn
Úalıb mevkeb ü sancaú şeh hemÀn 07.
Úavì çoú-idi gerçi düşmen gürÿh
Ne aããı çün olmaya óaúdan şükÿh 08.
Eger virmeye fetó-i nuãret ilÀh
Ne úılsun oú u tìà u genc ü sipÀh
482
09.
İrib meymene üstine meysere
SipÀh oldı maòÿù hem yiksere 10.
Çün ol verzişi gördi Ò˘ÀrzumşÀh
RevÀn çıúdı ùaà üzre mÀnend-i mÀh 11.
Baúup gördi kim leşker-i şehriyÀr
Úamÿ nÀvek endÀz u òançer-güõÀr 12.
Úamÿ àarú u bolÀd hem sìm ü zer
CihÀn leşker olmış úÀmÿ ser-be-ser 13.
Diyeydüñ ki bir baór-ıdı úıldı cÿş
VeyÀ bunlara olmış maèÀvin sürÿş 14.
Yanıb yüregi úıldı bir Àh-ı serd
Ki zaòm irmedin oldı pür-zaòm-ı derd 15.
İnüp ùaàdan eşki rìzÀn-ıdı
ÒazÀn gibi ãafrÀ vü lerzÀn-ıdı 16.
Òadìv oldı çün nÀôır-ı meymene
Görür leşker olmış úamÿ yig tene 17.
Buyurdı ki bir úaç güzìn pehlevÀn
RevÀn depdiler miål-i şìr-i jiyÀn 1.
Çeriyi irip meysere döñdiler
Döñüp meysere ãaffını süñdiler 02.
HavÀ Àteşìn oldı bir Àhenìn
Bunuñ gibi rezm ü ÀsumÀn zemìn 03.
Daòı görmemiş-idi 1111murÀd
Ki úırdı öngürüsi virüp dìne dÀd
1111
P. 265b/3. “...meger şeh-i”
483
04.
ŞehinşÀh deprendi devlet gibi
HümÀ sÀye oldı saèÀdet gibi 05.
Deñiz miål-i úaynadı mevc-i sipÀh
äanasın ki yürürdi kÿh-ı siyÀh 06.
Melik áÀzi vü KÀmuyÀr güzìn
İki şìr ü cengi vü cÿyÀ-yı kìn 07.
Biri depdi güzüldi meysere
Ki tìà-ile pür úıldı úandan dere 08.
Biri meymene gözleyip didi hem
İrişdürdi aèdÀya tìà u sitem 09.
Anuñ gibi ãıdú-ıla dürüşdiler
Ki tÀ úalb-i aèdÀya irişdiler 10.
Çün ol óÀleti gördi Ò˘ÀruzumşÀh
Yüridi èalemden yaña úılup Àh 11.
Kamÿ perçem ü bayraúı aldılar
Úaçup özlerin bìşeye ãaldılar 12.
Şunuñ gibi pinhÀn olup ùutdı rÀh
Ki pinhÀn ola àarra vaútinde mÀh 13.
Úılurlardı àÀret sipÀh-ı èArap
Velì Rÿm òalú-idi merdüm ùaleb 14.
Giderlerdi Àheste olup òaãm-ı cÿ
Ki tÀ olalar òaãm-ıla rÿ-be-rÿ 15.
HemÀn gördiler äÀóib Erz-ı Rÿm
Giderdi olup baòtı èaúl-ıla şÿm 16.
Giderdi uluları yanınca hem
KirÀmı bürÀder bile hem-şikem
484
17.
Ùutup úıldılar anı sevúÀt-ı şÀh
Çün irişdi gördi der-i bÀr-i gÀh 1.
Yire şÀh öñinde úodı çün yüzin
Óaúìr ü õelìl añladıb kendüzin 02.
Óadìvüñ ayÀàına düşdi òacl
Úılup òaste úorúu-y-ıla cÀn u dil 03.
Pes emr oldı serverlere şÀhdan
Ki kìnini şìr ala rÿbÀhdan 04.
Ki bir şaòãa anları ùabşuralar
Ki saúlaya ol şaòãı tÀ ãoralar 05.
SeóergÀh-ı emìr-idi pür-berk-i sÀz
Olup leşker ü genc-ile ser-firÀz 06.
Anı èaãırda beste-i kÀr-ı zÀr
CihÀn úaldı vü úomadı genc-i bÀr 07.
Şeh oldı hemÀn èÀzim-i bÀrigÀh
Öñince yayÀn Eşref-i nìk ü ò˘Àh 08.
äalıb çiñnine àÀşiye oldı revÀn
Ki luùfından anuñ cenÀndı cihÀn 09.
Anı çoú nüvÀziş úılup pÀdişÀh
Didi iy ser-efrÀz-ı mÀnend-i mÀh 10.
İki gözümüñ nÿrıdurur yüzüñ
Dil ü cÀnumuñ ferri durur sözüñ 11.
Yìr öpdi Melik Eşref ü döndi şÀd
İrişdi maúÀmına ol òïş nihÀd 12.
ŞehenşÀh oturdı taòta hemÀn
İrişüp sertÀcı tÀ ÀsumÀn
485
13.
Buyurdı ki iy serverÀn sipÀh
èAcep óÀl-ıdı óÀl-i Ò˘ÀruzumşÀh 14.
äanayduñ ki bir siór perdÀzı
VeyÀ àÿl miåli óiyil bÀz-ıdı 15.
Ki bir cilve úıldı ve oldı nihÀn
Yaúın baña bu iş görinür gümÀn 16.
Feraó bulınup unuduldı taraó
Úamÿ çaldılar nevbet üél-feraó 17.
ŞehenşÀh bir niçe rekèat namÀz
Úılup şükr-ile óaúúa úıldı niyÀz 1.
Dir-idi ki iy dÀver-i rÀstìn
Ve iy kÀr u perdÀz-ı dünyÀ vü dìn 02.
Baña virdüñ Ànı-ki meémÿl-ıdı
SuéÀlüm meger sende maúbÿl-ıdı 03.
Aña vÀy ki olmaya õÀtuñ muèìn
EyÀ pÀdişÀh-ı semÀ vü zemìn 04.
Baña sen zebÀn vir ki diyem åenÀ
Seni õikr idüp şükür úılam saña 05.
İrişdür úuluñdan hezÀrÀn selÀm
İlÀhì be-rÿó-i şefìè-i enÀm 06.
Hem aózÀb u aãóÀb u eşyÀèine
Hem aèúÀb u ecfÀd u etbÀèine.
486
07.
Õikr-i Nahøat-i RÀyÀt-ı Manãÿr-ı Salùanat be-äavb-i Merz-i Bÿm-i1112 Erzeniér-Rÿm ve Fetó-i Án ber-Dest-i SulùÀn 08.
İrtesi şehinşÀh kevÀkib ve òusrev-i åevÀúib meşriú ùarafından ùaraf-ı cihÀn nÿrid kìtì
kidÀr üzre 9.süvÀr oldı ve menÀzil-i ÀsumÀn úaùè itmekde èazìmetini ãÀdıú úıldı. SulùÀn ve Melik Eşref
10.
ve úarındaşları birle Merz-i bÿm-i Erzeniér-Rÿm’a teveccüh úıldı. Yolda şÀh-ı
cihÀnuñ semè-i şerìfine şöyle àubÀrından tÀrìk olmış-ıdı.
11.
irişdürdiler ki dünki günki havÀ leşker-i cerrÀr atlarınuñ
12.
ÒvÀruzmìler çerisinden bir bölük çeri, ki úaçmışlardı, bir büyük
dere aàzı yola ùuş geldi. 13.Cümle cÀn úorúusından atları ve raòtları-y-ıla ol dereye dökildiler, 1113
çıúacaú yolları yoà-idi
bölük çeriye destÿr virdi
14.
ãıúınışup anda ùolup úaldılar. SulùÀn èasÀkir-i manãÿradan bir
15.
tÀ anda varalar, ol óÀlüñ tefaóóuãını taúdìm úılalar ve iótiyÀùını
şöyle kim ãavÀbı muúteøÀ ola
16.
iúÀmete yitüreler. Çün çeri anda irişdi, gördiler cümlesinüñ
rÿóı úalbden çıúup dÀr-ı èuúbÀya 17.ulaşmışlar ve baèøınuñ atları ve ùÀvarları daòı helÀk olmış, her ne ki anlaruñ yaraú ve èudde ve at
1.
ve ùonlarından mevcÿd-ıdı, alup cebeòÀneye
getürdiler. Atların ve ùonların kendüler aldılar 2.ve SulùÀn Melik Eşref-ile kÀmurÀn ve hemèinÀn olup güneş gibi şeref burcında ola, 3.şÀdÀn menzile irişdiler. İrtesi èìd-i feròunde, ki leb-i dìn ü devlet andan pür-òande-y-idi, 4.çehre-yi cihÀn-ÀrÀyiden niúÀbını götürdi1114 ve hilÀl kümÀnçe-i ùuàrÀ-yı salùanat ÀsumÀn güneşinden 5.ôuhÿra geldi. äubó evvelinde ŞÀm uluları ve begleri òusrev-i eyyÀm bÀr-i gÀhı òiõmetine geldiler ve tevÀøuè 6.yüzini taòt-ı aèlÀ öñinde yire úodılar. SulùÀn taòtından inüp anlara istiúbÀl úıldı 7.ve taòt yanında ol kürsì üzerinde, ki óÀøır úılmışlardı, oturdı. Ve úalan begler ve melikler 8.èÀdeti maèhÿd üzerine yirlü yirinde oturdılar. Çün şerbetler içildi1115 ve òÀã cenìbete -ki 9.èìyd-içün Àraste itmişlerdi- bindi, begler ve melikler-le meydÀna vardı. Ve alplar1116
10.
ve bahÀdurlar1117
ve nÀmdÀr ve hünermendÀn-ı meydÀn envÀè hüner ve fünÿn-ı maóÀret ve şecÀèat1118 ki ve
1112
B. 251b/8. // T. 158b/21. Bu kelime yok. B. 251b/15. “Çün...” 1114 P. 267a/4. “gösterdi” 1115 B. 252a/12. // T. 159a/15. “içdiler” 1116 P. 267a/9. “vÀlìler” 1117 B. 252a/13. // T. 159a/16. “... ve pehlevÀnlar” 1118 P. 267a/10. “...gösterıb şular ki cenk güni levÀzımdan ol óalúa...” 1113
487
11.
fürÿset levÀzımından ola, óalúa úapmaú ve süñü oynatmaú ve úabaú atmaú ve at oyunların
ôuhÿra 12.getürdiler. Andan ãoñra SulùÀn ve Melik Eşref ve ŞÀm’uñ úalan melikleri muãallÀya vardılar
13.
ve èÀdet-i mesnÿn üzere resm-i èibÀdet maèbÿd-ı muùlaú ve pÀdişÀh-ı bi-óaúú-ı 14.
sulùÀn-ı bì-zevÀl
ve ÒudÀ-yı õüél-CelÀl yirine getürdiler. Ve ãadaúÀt-ı úaùrÀt-ı emùÀr gibi 15.
Andan ãoñra sulùÀnuñ òvÀnına óÀøır oldılar. Çün òvÀn ve ùaèÀm
sÀyillere seylÀn buldılar.
yindi ve òïş-bÿy şerbetler 16.içildi, mülÿk ve serverler her biri kendü serÀ-perde ve çadırlarına vardılar ve kendü nöker 17.ve òadem ve óaşemlerine himmet ve mürüvvetleri miúdÀrınca òilèat ve teşrìf ve iósÀn buyurdı. 1.
İkindü vaútinde SulùÀn on şÀh-vÀr òilèat ve on at ùavú-ı ser-efsÀr-ı zer-nigÀr
2.
birle Melik Eşref’e ve úardaşlarına gönderdi. Ve anları bezm-i èÀlem efrÿza, ki nevrÿz 3.gibi
Àraste-y-idi, daèvet buyurdı. Bir bezm-idi ki eger anuñ õikrini küdeşte úurÿnuñ 4.èìôÀm-ı refÀtı üzerine oúuyalardı fìél-óÀl óayÀt bulalardı ve óaşr-i iósÀd münkirleri 5.iètiúÀd-ı fesÀdından irtidÀd úılup -subóÀne men yuóyiél-èiôÀme ve hiye ramìm- Àyetini oúuyalardı. 6.Bezediler ve siúÀt-ı sìm-endÀm ekvÀb ve ebÀrìú birle raóìú, muãaffÀ, muravvaú, bezm-i selvet ve meclis-i èişretde 7.dÀyir ve sÀyir úıldılar. Ve semÀè-ı aàÀnì õevúinden ol bezm-i ÒusrevÀnì içre èurafÀ òïş vaút oldılar. 8.Ve óurefÀ aàır ùolular biribirine içüp nıãf-ı leyle degin nÿş-ı şarÀb ve istimÀè-ı avÀz-ı çenk
9.
odalarına èazm itdiler,
10.
ve barbaù ve rubÀba meşàÿl oldılar. Çün èArap melikleri ùurup SulùÀn daòı maúarr-ı rÀóat ve pister-i saèÀdetine varup Àsÿde oldı.
Beyt: 11.
Ufuúdan yine ãubó gösterdi rÀh,
Der-i şÀhdan ãaf ãaf oldı sipÀh. 12.
RevÀn oldı gün gibi çetr-i siyÀh,
Düşüp gitdi ùaàa ve ãÀórÀ1119 sipÀh. 13.
Çün Erzeniér-Rÿm’a irişdiler, ol begler ki şehr içinde-y-idiler, úapular berk idüp
müdÀfaèat-ı úavline 1119 1120
14.
mümÀnaèata úuşandılar. SulùÀn buyurdı ki meliküñ bir emìn kişiyi1120 ki anuñ
15.
iètimÀd itmek ola şehre göndere ve melik dilinden anları sulùÀnuñ iùÀèati ve
B. 252b/17. // T. 159b/9. “...vü ùaàa” P. 267b/14. “adamı”
488
inúiyÀdına 16.daèvet idüp ve vaèd ve èìyd birle terhìb ve teràìb úıla. Salùanat óaøretinüñ óükmi mÿcebince 17.melik kendü muúarreblerinden birini, sulùÀn beglerinden birini1121 şehre gönderdi tÀ anuñ óuøÿrında
1.
şehrüñ ekÀbirin SulùÀn muùÀvaèÀtine daèvet úıldı. Ve ol bÀbda
mübÀlaàalarla gÀh iri 2.ve gÀh yumşaú sözler söyledi, tÀ anları ãalÀó yolına getürdi. Mecmÿè evÀmir-i muùÀèì 3.icÀbete maúrÿn úılup muùìè oldılar. Şol şarù-ile ki melik úardaşı ve beglerine ve etbÀèinüñ
4.
tenlerine ve cÀnlarına ziyÀn irişdürmeye ve geçmiş günÀhlarından geçüp
suçlarını yüzine getürmeye 5.ve sulùÀnuñ nevvÀb ve küttÀbınuñ elleri mecmÿèınuñ esbÀbı ve emvÀlinden úıãa ola. SulùÀn 6.anlaruñ maùlÿbı vefúi üzerine mektÿbda úÀsem yÀd úıldı ve amÀn ve ahd ü peymÀn kitÀbını úaleme 7.getürdiler ve anlara gönderdiler. Çün muùÀlaèa itdiler, HamÀmeéd-dìn CÀndÀr ve şehrüñ úalan aèyÀnı sulùÀn 8.òiõmetine geldiler ve salùanat óaøretinüñ ùÀèati ve mütÀbaèatini ôuhÿra getürüp şeref-i dest-i bÿsa 9.maòãÿã oldılar. Ve sulùÀnuñ sancaúını şehre iletdiler ve burc üzerinde dikdiler. İrtesi çün meşèale-yi
10.
maşriú
ôulmet serÀ-perdesini nÿr-ı cihÀn-ÀrÀyì birle münevver úıldı. SulùÀn semend ü èÀlem-gìre 11.
bedr-i münìr gibi süvÀr oldı ve bÀrigÀh úapusından mÀh gibi seóÀbdan ùaşra çıúdı ve hezÀrÀn
12.
zìb ve ferr-ile Melik Eşref ve úardaşları iúbÀl ve devlet gibi èÀlì1122 rikÀbı òiõmetinde yayan
yüridiler.
13.
úarşusına
14.
Çün SulùÀn eyvÀna girdi, Melik Eşref ve úardaşları ãuffe öñinde ãaf çeküp
el baàlayup ùurdılar. SulùÀn biraz vaúit ãuffe kenÀrında oturdı, iki ùarafuñ begleri
15.
saà úol ve ãol úol uluları el óiõmet úuşaàına urup ùurdılar. Andan ãoñra SulùÀn 16.ùurdı Melik
Eşref’üñ elin alup òalvet serÀya girdi ve begler ve melikler ve muùribleri 17.óÀøır itdürdi ve ol gün èìş ve èişret ve kÀmurÀnì ve leõõete meşàÿl oldı. Çün rÀóuñ sÿreti
1.
ervÀóa irtiyÀó ziyÀde úıldı. Ve ùarab óurefÀ dimÀàına eåer
úılup sürÿr ve ibtihÀc SulùÀn 2.mizÀcında ôÀhir oldı. Melik Eşref Erzeniér-Rÿm pÀdişÀhı Melik Rukneéd-dìn şefÀèati-y-içün 3.örü ùurdı ve úalan úardaşları daòı muvÀfaúat idüp bile ùurdılar. SulùÀn anlaruñ şefÀèatini 4.úabÿl úılup amÀn yüzügin erzÀnì buyurdı. İrtesi bir deste aàır òilèat ve firÀvÀn altÿn ve aúça 5.ve bir òÀã yidek Melik Eşref’e gönderdi ve Melik Eşref ve úardaşları bile gelüp sulùÀnuñ elin 6.öpdi. SulùÀn naãìóat vech-ile anı nüvÀzişe maòãÿã úıldı ve AúsarÀ 1121 1122
T. 159b/14. “...ñ soóbetinde” P. 268a/12. Bu kelime yok.
489
maórÿsasını aña Eyyÿb 7.óiãÀrını úardaşına maèÀf ve müsellem tìmÀr buyurdı. Ve anları ikrÀm-ı tamÀm birle AúsarÀ’ya 8.ve Eyyÿb óiãÀrına gönderdi ve èasÀkir-i manãÿradan bir bölük çeriyi İòlÀù’a ve ol ùarafuñ istikşÀfı 9.aòbÀri-y-içün irsÀl buyurdı. Çün SulùÀn CelÀleéddìn’üñ nÀyibleri vÀúıèanuñ óikÀyetini işitmişlerdi,
10.
şehri óÀlì úoyup úaçmışlardı ve Ermen
vilÀyetini muèaùùal úoyup ErrÀn’a müteveccih olmışlardı 11.sulùÀn tamÀm bir ay müddeti Melik Eşref ve úalan begler ve melikler-ile èìyş ve èişrete ve ùop ve
12.
şikÀra meşàÿl-idiler. Andan
ãoñra Melik Eşref’e buyurdı ki Melik-i Ermen vilÀyetine varmaú
13.
gerekdür ve òalel ve
òarÀblıú ki ol diyÀra vÀúiè olmışdur, kifÀyet ve şehÀmet-ile sedd ü tedÀrik
14.
itmek gerekdür.
Ve eyvÀnı vilÀyetini GürcistÀn vilÀyetinden bir úaç pÀre úalèa-y-ıla daòı Melik Eşref’e 15.tìmÀr virdi. Melik Eşref el öpdi ve anuñ ve Ermen vilÀyetinüñ menşÿrın diledi. SulùÀn,
16.
Melik
Eşref’ün kemÀl-i tavÀøuèı ve kifÀyetini maóall-i iómÀd ve irtiøÀ ve mÿúiè-i istiósÀna maúrÿn 17.
úıldı ve iltimÀsı vefúi üzerine menşÿr mesùÿr oldı. Ve Emìr Şemseéd-dìn Altÿn Bì ÇÀşnigìri 1.
biş biñ òançer-güõÀr süvÀr birle melik òiõmetinde İòlÀt ùarafına veúÀyiè iótiyÀùı
2.
ciheti-y-çün viribidi. Ve Melik Eşref’e bu tafãìl mÿcebince. Beyt1123: 03.
Dü ãad òilèat ve esb-i zerrìn likÀm,
Hem ay yüzlülerden kenìz ü àulÀm. 04.
Yüz at ve yüz ester úamÿ nÀm-dÀr,
Daòı yüz nefer perde sìmìn èiõÀr. 05.
Deve biñ daòı buñları sÀz-ı cenk,
Ki var sÀzdan anda her dürlü yeng, 06.
Ki her cinsden Rÿmì dìbÀ hezÀr,
Ki eydür anı ki işledi şehriyÀr, 07.
Dü-ãad ãurre pür kìse-i KeyúubÀd,
Kim eyler bu beõli meger şeh murÀd, 08.
Daòı tÿşì-y-çün on anbÀr pür,
Úamÿ nevè-i óabbÀtdan miål-i dür. 1123
B. 254a/11. Bu kelime yok. / P. 269a/2. “Naôm:”
490
09.
Melik Eşref-içün şeh-i nÀmdÀr,
Viribidi bì-óad úılup iètiõÀr. 10.
Bu kez başlu başına her servere,
Her iş görmiş insÀn ve nÀm-Àvere. 11.
Virüp òarcını òilèat-i şÀhvÀr,
áanì oldı her merdüm-i nÀmdÀr. 12.
Daòı Rÿmì dìbÀ ve tìài ve nigìn,
Laùìf atlar bile zerrìne zìn. 13.
Daòı èudde-i bezm-ile sÀz-ı cenk,
Buyurdı úamÿ nökere renk renk, 14.
Ser-kìse-i òusrevì itdi zìr,
SipÀh ve sipihdÀrı hep úıldı sìr. 15.
İrtesi Melik Eşref ve úardaşları sulùÀnuñ bÀrigÀhına geldiler ve inèÀm-ı bì-kerÀni-y-
içün dest-i bÿs-i
16.
eşref-ile müşerref oldılar. SulùÀn anlardan èöõürler diledi ve mevÀèìd-i
şÀhÀne ve girÀn-mÀye
17.
anlaruñ-ıla vardı. Andan
erzÀnì buyurdı ve çetr ü sancaú birle atlanup vidÀè-içün òaylì yol 1.
ãoñra Melik Eşref ve úardaşları yayÀn oldılar ve sulùÀnuñ
rikÀbın öpüp göñül murÀdı-y-ıla 2.SulùÀn’a medó ve åenÀ úılup Emìr Şemseéd-dìn Altÿn bey birle yola girdiler. SulùÀn anlardan 3.ayrılduàından ãoñra bir hafta ol arada tavaúúuf itdi ki úalèalaruñ nÀyibleri ve DizdÀrları óÀøır 4.olalar ve aóvÀl-i maãÀlió ve kendü maúÀãıdlarını maóall-i èarøa yitüreler. Çün gelip irişdiler 5.ve mühimmÀtların èarø itdiler ve õaòìre ve cebeòÀne ve esbÀb-ı úılÀèı iótiyÀù idüp eksügin ve geregin 6.yitürdiler ve ol memÀliküñ menÀãıbını münÀsip kişilere ùefvìø buyurdı ve dergÀhınuñ cümle 7.muèteberleri ve begleri ve sipÀhìleri ve òiõmetkÀrlarına envÀè inèÀm ve iãùinÀè úıldı ve 8.emlÀk ve müsellem tìmÀr ve sÀyir memÀlikde. Ve at ve ùon virüp müstaànì ve mest ü àanì úıldı 9.ve buyurdı ki eùrÀf meliklerine ve pÀdişÀhlarına èalÀél-òuãÿã ve memÀlik-i maórÿsa èalÀél-èumÿm 10.fetó-nÀmeleri bu èaùiyye şükri edÀsı-y-içün ki -vaéllÀhü yüétì mülkehÿ men yeşÀéü- òazÀnesinden
11.
anuñ
óaúúında fÀyiø buyurmış-ıdı, irsÀl úılalar ve anlara mevÀnÀt-ı devlet ve müsÀèadet-i saèÀdet
491
12.
ve teraúúì-cÀh ve menzilet ve niôÀm-ı esbÀb-ı pÀdişÀhì ve vüfÿr-ı èaùÀyÀ-yı ilÀhìden1124 ÀgÀh
úılalar. dìn
13.
Iraú ve yaúınlardaàıları ol beşÀret birle maóbÿr ve mesrÿr úılalar. äÀóib Şemseéd-
14.
Muóammed-i İãfahÀnì, ki
başı ve nişÀn yazıcısı-y-ıdı,
1125
müşerref-i memleket ve ùuàrÀyì-y-idi yaènì òarç defterleri
15.
İrbìl meliki Muôaffereéd-dìn -èaleyhi raóimehuéllÀh- bir fetó-
nÀme úaleme getürdi ve müsevvedesini salùanat
16.
óaøretine gönderdi tÀ ki SulùÀn muùÀlaèa
úılup iãlÀó idecek yirleri var-ısa 17.ide ve òïb òaùù-ıla beyÀøa getüreler ger ol nÀme iş budur: 1.
“-Ve leúad ketebnÀ fìéz-Zebÿri min baèdiéõ-õikri
inneél-arøa yeriåuhÀ
èibÀdiyaéã-ãÀlióÿna el-óamdü li-éllÀhiélleõì ãadeúanÀ vaèdehÿ-” meclis-i sÀèì melik-i muèaôôamı 2.eceli kebìri èÀlem-i èÀdil-i müéeyyedi manãÿr-ı mücÀhidi mürÀbıùı muôafferiéddevleti veéd-dìn, èimÀdüél-İslÀmı 3.veél-müslimìn, úÀtilüél-kefereti veél-müşrikìn, úÀhiruélòavÀriciél-mütemerridìn, nÀãiruél-àuzzÀti veél-mücÀhidìn, naãìru
4.
cüyÿşiél-muvaóóidìn,
èiddetüél-òilÀfet, èumdetüél-emÀmet, şemsüél-mülÿki veés-selÀùìndür. EftiyÀø-i meèÀlì-yi umÿr 5.ve istimÀè-ı beşÀyir ve sürÿr sÀliyÀn firÀvÀn bi-mÀnÀd vü fÿd şÀdimÀnì bi-cenÀb-i şerìf müterÀdif 6.ve vürÿd-ı kÀmurÀnì bi-fenÀé-i raóìb-i mütevÀtir selÀm ve taóiyyeti resÀnìde mìyÀyed ve àaleyÀn-i eşvÀú 7.èarø-ı mì Àfted ve temennì ictimÀèı be-òayrì bÀşed müyesser bÀd ièlÀm mì-revd ki baède ez úahr-kerden Ò˘Àrezmì 8.maòõÿl ve giriftÀr şüden Erzeniér-Rÿmì-i mechÿl ve ber-dÀreş ve dü baòş gerden òÀnÀn ve mülÿk ve pehlüvÀnÀn 9.
ve ümerÀ ez úatìl ve asÀr ve kesìl kerden bÀkì sipÀh rÀ farìúi fiés-saèìr ve farìúi fién-nÀr fevcì ez óaşem manãÿr-i naãrahum allÀh der èaúab Àn girìz pÀyÀn -ke-ennehüm óumrün
10.
müstanfiratün ferrat min kesveratin- bi-istiòbÀr Àyini
11.
él-mafarru firiştÀdìm tÀ-bedr-i AòlÀù ez
lÀşe-i ìşÀn cihet vüóÿş ve ùuyÿr sumÀù nihÀdend ve zemìn rÀ
12.
ezòÿn ìşÀn dìbÀ-gÿn be-sÀù-ı
kerdend maòõÿl ez cenk şìrÀn kÀr-ı zÀr be-óìle rÿbÀh be-kenÀr üftÀd ü
13.
cendìn hezÀr Àdemì
zÀd rÀ berÀ-yi nÀ-ãavÀb òïd ber bÀd dÀd -ve lÀ yezidüéô-ôÀlimìne illÀ òasÀrÀ- ve rÀyÀt-i èÀliyei 14.mÀ neşrahÀéllÀhu fiél-óÀfiúìn rÿz-i dü-şenbe noúùa-i Erzeniér-Rÿm emr kez òïd sÀòtend ve leşker-i hÀy-i manãÿr 15.óÀùùıhumuéllÀh dÀyirehu ve ez muóìù-i vey şüdend ehl-i şehr ü sipÀh-ı temerrüd nümÿdend ve bisyÀrì-yi èaded ve èaded-i
1124 1125
16.
maàrÿr bÿdend kemÀn bürdend ki
T. 160b/22. Bu kelime yok. B. 255a/4. // T. 161a/1. “...ol zamÀnda...”
492
üstüvÀrì-i óiãÀr ve bisyÀrì-yi merdÀn kÀr-ı zÀr úahr-ı mÀrÀ defè-i künd 17.der yek-i ùarfetüél-èìn 1.
ibùÀl-i ricÀl bi-iãÀbet-i binÀl-i miyÀn şehr-i ve ÀfitÀb-i ez pür èiúÀb u óicÀb sÀòtend
ve
hiyÀ kül Àn dìvÀnegÀn ve ebdÀn-ı Àn ferr ü mÀygÀnrÀ ez bürc-i beden heykel vÀr der ev yaòtend 2.çün mihr-i sipihr èinÀn be-ãaórÀ-yi maàrib dÀr ve rÿ-yi bi-hezìmet -óattÀ tevÀrat biél-
óicÀbi- nihÀd 3.ve òayl şÀm be-temÀm sürÿr bir besÀù-ı kehkeşÀn neştend ve benÀtüén-naèş vÀr pìrÀ men kenger hÀş 4.dest åüreyyÀ vÀr dirhem bestend ve nevóÀ kirÀn şehr-i feryÀdüél-emÀn be-yekdìger peyvestend eger ne raómet-i 5.òusrevÀne mÀ ìşÀ nerÀ kenef-i óimÀyet ve ôıll-i èinÀyet mì girift be-mevèid -Eleyse éã-ãubó-i bi-úarìbin- úarìn sibÀ 6.-caèalnÀ èÀliyehÀ sÀfilehÀ ve hemnişìn hebÀ fe-ceèalnÀhü hebÀéan manåÿran- mì şudend elùÀf-i rabbÀnì saèÀdet 7.ÀsumÀnì rÀ bi-ùarìú-i muècize-i SüleymÀnì radduhÀ èaliyyi bÀz Àverd-i ve pertev-i mÀ hece-i sancaú ki bir semt-i
8.
semt-iér-raési úılletun kalèa-i şehr bürdend Erzeniér-Rÿm teşrìf-i óille-i -ve
eşraúatiél-arøu bi-nÿri rabbihÀ- beyÀfet 9.ve bi-imdÀd-ı se-şenbih muèabbir? -hÀõÀ teévìlu rüéyÀye min úablü úad ceèalehÀ rabbì óaúúan- müjde-i -ve fütióat ebvÀbühÀ- der 10.resÀnìd beçetr-i manãÿr naãrahÿéllÀh ki süveydÀ-yı dil-i müslimÀnì ve sevÀd-ı dìde-i insÀnìst sÀye-i 11.
èÀùifet ve iósÀn-ı bir şehr-i küsterid ve Erzeniér-Rÿm rÀ be-issi vü penc pÀre úalèa der óÿze-i
dìvÀn
12.
Àverd ve Melik Eşref Muôafferüéd-devleti veéd-dìn ŞÀh-ı Ermen ve Melik Muzaffer
ŞehÀbeéd-dìn áÀzì BÀyezid’e
13.
püser-i sitÀre-vÀr der mevkib-i aèlÀ -óaffehÀéllÀh bi-él14.
èaôamati veél-celÀl- rÿy-i bi-şehr-Àverdend ve cÀvişÀn Àminìne- ber keşìdend ve dostdÀrÀn-ı devlet emÀret
ÀvÀze-i -udòulÿ miãra inşÀéaéllÀhu
15.
kerÀmet be-çeşm baãìret bedìdend vü
be-gÿş hÿş şenìdend ve Erzeniér-Rÿmì-i bed-baòt nÀdÀn ki
16.
efsÿn Ò˘Àruzmì şenìde bÿd ve
be-èişve-i dìgerÀn àaøab ü òilÀf mÀver zübde-i der òÀk-i nedÀmet
17.
mìàletìd behÀne-i günÀh
ber dìger-i müfsidÀn-ı mì best der úayd asÀr ve pÀlÀhenk eõlÀl-i giriftÀr Àmed
1.
ümìd
bi-èavn-i ilÀhì cinÀnest ki derìn nehøat mübÀrek be-mìn himmet meclis-i sÀmì melik-i muèaôôam -edÀmeéllÀhü semmÿhü-
2.
óasm-ı mÀdde ve úamè-ı ceråÿme-i müfsidÀn ve
münÀfıúÀnì ki ïrÀ ber müslimÀnì aàrÀ ve taórìø mì kerdend ve berÀ-yı 3.àarø-ı òïd şan der òarÀbì kÀr-ı èÀlem mìgÿ şìdend kerde şÿd ve mÀye-i in fitne ber dÀşte kerded 4.çün der óÀlet serrÀ ve øarrÀ meclis-i sÀmì dÀm sÀmiyÀ müşÀrik ve müsÀhamet vÀcib nümÿd ïrÀ berrìn 5.
mevhibet cemìl ÀgÀhì dÀdan tÀ ezìn beşÀret óaôô-ı evfer ve úasem-i evfer ber dÀd hemvÀre
493
bi-iútirÀó-ı mühimmÀt 6.behic be-gÀnki meslÿk fermÀyed tÀder taúdìm Àn müsÀraèÀt nümÿde Àyed -inşÀéallÀhu teèÀlÀ-. Çün 7.salùanat óaøreti òiõmetine iletdiler ve muùÀlaèa-i hümÀyÿna maòãÿã oldı, iètirÀøile ki aãóÀb-ı 8.aúlÀm ve erbÀb-ı kelÀm ki kendü rÿzigÀrlarını ol fünÿnuñ daúÀyiúı ve óaúÀyıúı rièÀyetinde 9.maãrÿf itmiş olalar, iãlÀó buyurdı. Cümle-i iètiraøÀtından biri oldur ki, çün CelÀleéd-dìn
10.
ÒvÀruzumşÀh veled-i SulùÀn Muóammed Tekiş ki èAcem ve bilÀd-ı maşriúuñ
ekåeri ve baèøı èArap’dan
11.
òvÀr-ı Tatar anuñ ardına
düşmişlerdi ve úaãdındaydılar ve niçe yirlerde Tatar çerisi-y-ile
anuñ óükmi ve taãarrufında-y-dı ve yidi yüz biñ èasÀkir-i òÿn-
12.
harb ve úıtÀl úılup Tatar ãaflarını
13.
döne döne yırtmış-ıdı ve bervün úarı-yı cervün úaruya
úatmış-ıdı ve Rüstem adını rÿzigÀr
14.
ãafóasından maóv úılmış-ıdı ve òilÀfet dìvÀnından
şehriyÀr-ı cihÀndÀr diyü laúab bulmış-ıdı.
15.
Ve Rukneéd-dìn -i CihÀnşÀh Erzeniér-Rÿm
meliki, ki Selçuú aãlından pÀdişÀhlıú riyÀøında anuñ 16.gibi serv neşv-i nümÀ bulmamış-ıdı ve ŞÀm melikleri kendü iúlìmlerinden cemè olup bizüm
17.
muèÀvenetümüze geldiler. Ve bunca
mÀl ve òazìne òarc oldı, tÀ Óaú -teèÀlÀ- èÀvni birle anlara cevÀb
1.
viribildüñ1126. Anlara
maòõÿl ve mechÿl dimek maãlaóat degüldür.” didi. Pes ãadr-ı Meliküél-kelÀm 2.NiôÀmeéd-dìn Aómed èÁriø ErzincÀnì Maómÿd vezìr oàlı ki aãóÀb-ı ièrÀø nemÀmlıúları 3.sebebi birle pÀdişÀh dergÀhından merdÿd olmış-ıdı. Bu fetióiçün bir müsvedde itdi, KemÀleéd-dìn 4.KÀmiyÀr -raómetuéllÀh- òiõmetine ki ibtidÀ-i èÀlemden inúiøÀé-i nesl-i benì Ádem’e degin ãÀóibü 5.és-seyfi veél-úalemlıú laúabı andan àayrıya ãÀdıú olmaya, iletdi. Çün muùÀlaèa itdi, salùanat óaøretine 6.èarø itdi. SulùÀn begendi ve ùuàrÀ manãıbını äÀóib Şemseéd-dìn’den alup aña bildürdi.
7.
Ve ol fetió-nÀmenüñ müsveddesi
bulınmadı, ol sebebden iåbÀt olınmadı. Çün fetió-nÀmeler 8.úaleme gelüp eùrÀf ve cevÀnibe irsÀl olundı ve SulùÀn’a ol cihÀtuñ mühimmÀtından ferÀàat 9.óÀãıl oldı, Úayãarìya’ya müteveccih olup emn ve emÀn yolını kÀffe-i èÀlemiyÀn üzerine meftÿó
1126
10.
itdi ve èazìmeti muãammam kıldı. Çün irişdi, bir haftadan anda
T. 162a/3. “viribilmedüñ”
494
maèdilete meşàÿl olup maôlÿmlara dÀd
11.
virdi ve kÿy ve şikÀr ve mevÀøiè-i mütenezzihÀtda
seyrÀn úılup rÿzigÀr geçürdi. 12.
Õikr-i ÒiyÀnet-i DizdÀr-ı èAlÀéiyye ve Teédìb-i YÀften-i ß der-Án BÀb
13.
Bu eånÀda nÀgÀh èAlÀéiyye’nüñ nevvÀb ve ümenÀsından bir mektÿb irişdi ki eger
sulùÀn-ı èÀlem elinden
14.
tìzde irişmeyecek olursa èAlÀéiyye’nüñ óükm-i èinÀnı salùanat devleti úulları
15.
gidiserdür. DizdÀr, ki anuñ teni dizdÀr olsun, muóÀfaôat cÀddesinden emÀnet ve
óuúÿúı 16.nièmeti küfrÀn ve òiõlÀna dönderdi ve dimÀàı òalel bulup naòvete ve èucb-ile ùopùolu olmışdur. döndüre.
17.
Diledi ki Úıbrìsìler birle muèÀmele idüp sulùÀnuñ èÀhd ü peymÀnından yüz 1.
SulùÀn çün bu sözleri işitdi, müteóayyir ve mütefekkir úaldı ve buyurdı ki:
“Bu eski 2.çaròuñ kerdeşinde bunuñ gibi yiñi iş kimse nişÀn virmiş degüldür ve bunuñ gibi vÀúıèa 3.kimse işitmiş degüldür ki bir dÿn-ı fürÿmÀyeyi úaldurup anuñ gibi mertebe irişdürem. 4.
Áòir bir àadir endìşe úıla ki anuñ hìç èöõrin bulamaya.” diyü. Fiél-óÀl òavÀãã-ı muúarreblerden 5.bir úaç nefer emìn kişilerle bÀd-reftÀr ŞemÀme adlu
úul úatıra bindi ve üç günden ãoñra 6.èAlÀéiyye’ye irişdi. Ve bu sözi bilmeze urdı ve sırr-ıla ol óÀlüñ tefaóóuãına imèÀn ve ìúÀn birle meşàÿl 7.oldı, tÀ olmaya ki óassÀd ve iødÀduñ mekr u óìlesi ola diyü. Çün DizdÀr salùanat 8.siyÀsetinüñ kÀsin dÀdmış ola ve pÀdişÀhuñ àaøabı úahrı anuñ óayÀtı rasenin úaùè itmiş 9.ola; ol vaútin nedÀmet fÀyide itmeye diyü. Çün taóúìú-ile maèlÿm oldı ki DizdÀr òÀyin sarÀyınuñ nevvÀb ve küttÀbı
10.
ve àÀdir-imiş. Girü ol DizdÀr’a buyurdı ki begler ve salùanat
11.
bu meséeleyi èalÀ meleéién-nÀs baóå idüp maúÀm-ı ìúÀna
irgürdiler. Úalèanuñ óuffÀô ve emìn 12.ve müttaúì kişileri, ki anuñ işinden vÀúıf1127-idiler, anuñ efèÀli ve aúvÀlini muvÀcehe didiler ve delÀyil 13.ve şevÀhid ve úarÀyin birle müéekked úıldılar. Begler ve ulular DizdÀr’uñ cinÀyet-i ve òiyÀnetini daèvì-yi 14.ãÀdıú birle SulùÀn òiõmetine èÀrø 15.
itdiler, ki úalèa muètebirlerinüñ sözleri ãadaú-ı ãarìòdür anı ùutdılar ve ayaàından süriyü süriyü alup gitdiler, burcından aãa úodılar. Ve ol cemÀèat, ki ol
diyü. Fiél-óÀl cellÀdlara buyurdı ki
16.
pÀre pÀre idüp her èuøvunı úalèÀnuñ
17.
úaøiyyede anuñ-ıla ve dem-sÀz ve hem-rÀz
olmışlardı, bu óÀletde daòı aña şerìk ve hem-bÀz oldılar. 1127
1.
Çün sevÀóil melikleri bu
P. 272a/12. “òaberdÀr”
495
maèÀnìyi istimÀè itdiler ve bu siyÀsetüñ nikÀbeti ve bu tevbìòuñ óikÀyeti 2.anlara irişdi, her ùarafdan bÀc ve òarÀc SulùÀn ãÀóib-i taòt ve tÀc dergÀhına gönderdiler. 3.İki ay ol yirlerde SulùÀn èìyş ü èişret ve kÀmurÀniye meşàÿl oldı. Beyt1128: 04.
CihÀn şöyle kim ùoldı óarb ü rezm,
Bu kez virdi èìyş ehline dÀd bezm. 05.
Anuñ gibi gösterdi yüz òürremi,
Ki olurdı mest, içmedin Àdemi. 06.
Yimişlü dıraòt eyledi dil-efrÿz,
Ki şeb olmış-ıdı anda mÀnend-i rÿz. 07.
äuv-ıdı úamÿ miål ü rÿşen gülÀb,
äanasın içinde-y-idi óall-i müşki-nÀb. 08.
Açılmış firÀvÀn gül renk renk
ZülÀl aúıdur-idi her òÀre seng. 09.
Zemìn-idi pür nerkis i eràuvÀn,
äanaduñ1129 felekdi ùolu ÀhterÀn. 10.
Şeh1130 Àsÿde oldı anda ol nev-bahÀr,
Gehì cÀm ki ùopu ve gÀhì şikÀr. 11.
Ve andan Anùaliya’ya geldi ve úırú gün daòı anda şÀdÀn ve òürrem ve ÀvÀz-ı sÀz ve
hezÀr ve bÀng-i úumrì birle
12.
óavadiå-i devr-i úumrì-yi ferÀmÿş itdi. Andan1131 ÚubÀd-ı ÀbÀd
adlu èimÀretine ve bÀà ve bustÀna nehøat buyurdı1132: 13.
Fürÿd Àmed Àn ki be-ãaón-i behişt
Ki RıêvÀn Àz an gÿne bÀàì nekişt
1128
T. 162b/19. Bu kelime yok. / P. 272b/3. “Şièr:” P. 272b/9. “ãanasın” 1130 T. 162b/16. “Yine” 1131 B. 257b/17. // T. 162b/18. “...soñra” 1132 P. 272b/12. “...Beyt:” 1129
496
14.
EùrÀf ve cevÀnib begleri her yirden salùanat1133 óaøreti úapusına müteveccih oldılar ve
bì úiyÀs tuòf
15.
ve hedÀyÀ getürdiler. Ve gìce gündüz SulùÀn bezm ve èişret úılup iósÀn ve
bende-nüvÀzlıàa meşàÿl
16.
olurdı. Ve buyurdı ki bir yıl tamÀm çeriler Àsÿde oldılar evùÀn u
meskenlerine refÀhiyyet-ile
17.
rÿzigÀr geçürdiler. Ve dÀr uél-òilÀfe ve Melik KÀmil ve Melik
Eşref ve eùrÀfuñ úalan mülÿkinden
1.
sulùÀn dergÀhına ilçiler gelürlerdi ve ikrÀm ve
ièzÀz ve nevÀziş ve iósÀn bulup 2.óuãÿl-i maúÀãıd birle mürÀcaèat ve muèÀvedet úılurlardı. 03.
Õikr-i TÀòten1134 Ávurden-i Úaravul-i Moàol bÀ Maórÿsa-i SìvÀs -óamÀhaéllÀhu teèÀlÀ-1135 1136
Tisèa ve èişrìn ve sitte-miée yılında 04.bir bölük Moàol1137 çerisi ki başları CarmÀèÿn
Noyan’dı SìvÀs nevÀóìsine Aómed-i rÀóat kÀrvÀn1138-05.-sarÀyına degin ılàÀr idüp urdılar. Ve çoúlıú òalÀyıú ve ùavÀr esìr ve úatìl ve bürde ve àÀrat 6.úıldılar. Çün bu òaber SulùÀn semèine irişdi, munfaèil ve muøùarip oldı. Fiél-óÀl KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’a 7.buyurdı ki: “Úapudaàı óÀøır çeriden ve òaãeki úullardan ve mülÀzımlardan yarÀú vü èiddet tamÀm alup 8.èazimet ide. Ve şöyle ki muútaøÀ-yi dirÀyet ve kifÀyetdür bu nÀyirenüñ teskìn ve bu vÀúıèanuñ 9.defèini taúdìm úıla.” Emìr KemÀleéd-dìn revÀne oldı. Çün SìvÀs’a irişdi, Moàol’uñ
10.
úaravulı muèÀvedet
itmişlerdi. Çeri anlaruñ ardınca iótiyÀù ve tefaóóuã ve istikşÀf-ı muòÀven 11.ve mükÀmen úılup Erzeniér-Rÿm’a degin vardılar. MübÀrizeéd-dìn ÇÀvulì Beg1139 ùarafdÀr u sipeh-sÀlÀr-ıdı, 12.
anuñ-ıla ol maãÀlióda meşveret itdi. CevÀb virdi ki: “Çün Moàol çerisi mürÀcaèat itdiler,
13.
anlaruñ ardınca varmaú maãlaóat degüldür ve vaóşet àubÀrını daòı ziyÀde itmeklik òıred-i
óiãÀfdan
14.
istièlÀm-ı
bedìè ve baèìd görinür.” didi. Pes bir úaç gün anda iúÀmet itdi ve eùrÀf-ı vilÀyete
15.
aóvÀl ve aòbÀr-içün úiããÀd ve cÀsÿslar gönderdi. Òaber getürdiler ki: “Moàol
çerisi az-imiş,
16.
iótiyÀù-içün her ne ki àÀrat ve esìr itmişler öñürdü göndermişler.” Ve
1133
P. 272b/14. “sulùÀn” T. 163a/2. “TÀòten” 1135 T. 163a/2. Bu dua bölümü yok. 1136 B. 258a/8. “Sene...” 1137 B. 258a/8. “Tatar” 1138 P. 273a/4. “úÀrbÀn” 1139 B. 258a/16. // T. 163a/9. “...anda” 1134
497
kendüler iótiyÀù ve taècìl-i
17.
tamÀm birle yirlerine gitdiler1140. Bu òaberden üç gün ãoñra 1.
úalèalar kütüvÀl ve dizdÀrlarından
úÀãidler irüp òaber getürdiler ki: “Moàol çerisi
Yÿnus derbendinden geçüp MoàÀn’a irişdiler.” 2.
KemÀleéd-dìn anda tavaúúuf itdügi müddet içinde memleketüñ cümle çerileri aña
mülóaú oldılar ve Erzeni 3.ér-Rÿm’da àÀlaba aàır çeri ve cemèiyet-i bì-nihÀyet óÀãıl oldı. Begler ki cemè olup meşveret 4.úılmaàa meşàÿl oldılar, anlaruñ efkÀrınuñ zübdesi oldı ki çün Moàol çerisi tavaúúuf itmediler 5.ve ol óÀletde çeri úılleti sebebi birle óareket ve nahøat úılmaduú, şimdi ki çoúluú çeriler 6.dirildi; her ne ki rÀy tedbìr buyurursa anuñ teysìrine imkÀn vardur, bir iş itmedin 7.ve bir úullıú yirine getürmedin mürÀcaèat ve muèÀvedet úılmaúlıàuñ vechi yoúdur. Ve daòı şöyle 8.işitmişlerdi ki: “Moàol Rÿm’a ılàÀr seçdiginüñ sebebi İbòÀz meliki RosÿdÀn’uñ 9.iàvÀ ve iàrÀsı-y-dı. Bu bahÀne bize kifÀyet ider didiler, vaés-salÀm1141. 10.
Õikr-i MüdÀòalet-i èAsÀkir-i SulùÀn der-DiyÀr-ı Gürç ve Fetó-i Baèøı ez-An ÚılÀè ber-Dest-i Meliküél-ÜmerÀ KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr -RaóimehuéllÀh-1142 11.
Emìr KemÀleéd-dìn ve Emìr MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì Beg’e bu rÀy-i pesendìde ve bu
tedbìr-i güzìde
12.
ve şÀyiste geldi. ÁlÀt-ı muóÀãarat ve úalèa giri mancınıú ve èardÀde ve
neffÀùlar ve niúúÀblar ve úayacılar
13.
ve úemend-endÀzlar ve cümle cebeòÀne ÀlÀt ve esbÀbını
tertìb itdiler ve yayalar, ki cümle memÀlikden 14.gelmiş-idi; azıràandılar, biş biñ yaya daòı icrÀ òïr ùutdılar. Ve àalabalıú ve ièdÀd-ı tamÀm birle GürcistÀn 15.vilÀyetine müteveccih oldılar ve bir hafta içinde ol diyÀrı elmÀs-ı tìà1143 èasÀkir-i şehriyÀr birle 16.tÀr u mÀr itdiler. Ve otuz pÀre úalèa-yı nÀmdÀr ve üstüvÀr, ki anlaruñ şerefÀtı semÀk birle berÀbarlıú
17.
ve binÀları semeke
istiókÀm gösterürdi, zaòm-ı şimşìr-i òÿn-bÀr birle aldılar ve gürz-i kerÀn ve óüsÀm-ı tìz birle 1.
ol Gürcìler başına RustÀóìz úopardılar. Ve ùaà ve yazıyı Gürcì ölüsiyle ùoldurdılar. Ol
2.
yıl sulùÀnuñ çerilerine İbòÀz ve GürcistÀn’dan àanìmet óÀãıl oldı ki óadd ü óaãra gelmezdi.
1140
P. 273a/17. “...diyü” B. 258b/14. // T. 163a/22. // P. 273b/10. Bu kelime yok. 1142 B. 258b/15. // T. 163a/23. “Ber ....éllÀh” kelimeleri de dahil bu iki kelime arasındaki kelimeler yok. 1143 B. 259a/3. // T. 163b/5. “...-i Àteş-bÀr” 1141
498
3.
Andan çeriyi ÒÀò ùarafına çekdi ol ehl-i èiãyÀn úalèÀsına mancınıú ùaşları atıldı.
Dördünci gün 4.Óaú èinÀyetinde ve sulùÀn devletinde ol úalèa içindeki melÀèìnüñ üzerlerine bir heybet düşdi, ki -teèÀlÀ-1144 5.úorúularından aàac yapraàı gibi ditrerlerdi. PehlevÀn-ı cihÀndan amÀn dilediler. PehlüvÀn-ı cihÀn 6.anlara amÀn virdi, oları ve oàul ve úızları-y-ıla aşaàa indiler. Ve sulùÀnuñ rÀyÀt-i ôafer nigÀrını 7.úalèaya çıúardılar. Çün ol mühim daòı itmÀmına irişdi, NaòÀò ùarafına geldiler ve cihÀn ferÀòı 8.úalèa sÀkinlerinüñ gözine ùop ùaşı heybeti mÿr u mÀr ve gözinden gögsinden ùÀr úıldılar. Ve dört gün 9.gìce ve gündüz çeri melò ve zenbÿr gibi top ve èarÀde ve mancınıúı ol fecere-i kefere üzerine perrÀn úılurlardı.
10.
Beşinci gün, çün şÀh-ı encüm nÿr-i cihan-gìrini edÀnì ve eúÀãì
üzerine fÀyiø úıldı, bir pìr rÀhib dil
11.
cüvÀn ve zübÀn1145-ı åenÀ-ò˘Àn birle Meliküél-ümerÀ
KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr òiõmetine geldi1146: 12.
Didi kim ümìd-i zamÀnsın bugün
Úamÿ arzuya nişÀnsın bugün 13.
Bu bir úalèadur ãÀóib zÿr u tÀb
Ki üstinden anuñ uçımaz èuúÀb 14.
Bize pes nedendür èuúÀb anı ãor
Ki dilde feraó úalmadı elde zÿr 15.
Buña irdi Àòir úamÿ bilimüz
Ki baàlayavuz òiõmete bilimüz 16.
Dil cümle pÀ-bende peymÀnuña
Bizi hem mürìd eyle fermÀnuña Çün Emìr KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr rÀhibüñ taøarruèunı gördi -ve yedèÿnenÀ raàaben
17.
ve raheben
ve kÀnÿ lenÀ òÀşièìn- Àyetini öñine getürdi -ekrimÿ kerìm kavmen iõÀ atÀ-
1.
küm- óükmi mÿcebince aña 2.iótirÀm úıldı ve anuñ òuşÿè-ıla aàladuàına meróamet ve şefúat
1144
T. 163b/9. Bu kelime yok. T. 163b/16. Bu kelime yok. 1146 P. 274a/11. “...Naôm:” 1145
499
idüp úalèa ehline aman virdi. 3.Ve çerilere buyurdı ki kìn úılıcını úınına úatalar ve ol yirüñ sipÀh ve rièÀyÀsına daòı zaómet 4.itmeyeler ve àanÀyimden ne ki ellerine girdi-y-ise aña iktifÀ ideler. Çün rÀhib úalèaya vardı 5.ve Meliküél-umerÀ’nuñ luùfı ve şefúatin söyledi, cümle gelüp iùÀèate teslìm ve şeref-i òiõmetine rÀàıb 6.oldılar. Cümle istiôhÀr-ı úÀmil ve muúÀãid-i óÀãıl birle inip elin öpdiler ve sulùÀnuñ sancaú-ı 7.hümÀyÿnını ùÀliè-i meymÿn birle úalèaya iletdiler ve şÀdumÀnlıú beşÀretini çaldılar. 08.
Õikr-i LÀbe Kerden-i ResÿlÀn-ı Melike-i İbòÀz be-Òiõmet-i Meliküél-ÜmerÀ KemÀleéd-dìn ve MuãÀharat ve MuãÀlaóat Talebìden-i ez-DergÀh-ı Salùanat 09.
Çün RasÿdÀn Melike-i AbòÀz ki anuñ muèÀlìsi libÀsı ol bilÀduñ ùirÀzı óükmi birle
muèallem-idi 10.ve şükÿh birle muèciz-i èÀlem külÀhdÀr ve òusrevleri üzerine óiyÀset úaãbuéssabaú 11.óÀãıl itmiş-idi. MÀl ve leşker ve èimÀret-i kişver birle mülÿk-ı cihÀn ve selÀùìn-i emãÀr 12.
müémin
ve zünnÀr-dÀr üzerine mükÀåeret ve müfÀòarat úılurdı. SulùÀnuñ çerileri
heybetinden ve Rÿm memÀliki
13.
erenlerinüñ atları ayaàından anuñ úılÀè ve buúÀèına irişen
nekÀbeti istimÀè úıldı. áÀyet úorúup 14.muøùarip ve bì úarÀr oldı ve ÀrÀm ve úarÀr ve sükÿn ve iãùibÀrı àÀyet óamiyyetinden andan
15.
firÀr itdi. Bu óÀletden ãoñra meşveret itdiler, maãlaóat
şöyle gördiler ki erbÀb-ı devlet ve aãóÀb-ı
16.
mülÀyenet birle söylemek gerekdür. Bu rÀyuñ Emìr KemÀleéd-dìn ùarafına küşÀde úıldı. Ve ol
ãavlet birle sözi müdÀrÀ ve mulÀùifet ve
17.
muúteøÀsınca risÀlet ve mükÀtebet yolını 1.
òabåinden, ki anuñ begleri Moàol
çerisi Rÿm memÀliki óudÿdına ılàÀr itdüklerine nisbet bulmışlardı, 2.èöõürler diledi ve ilçisi birle GürcistÀn metÀèından iómÀl ve esbÀb ve emvÀl-i firÀvÀn 3.begler begi òiõmetine gönderdi ve eytdi, Beyt1147: 04.
Beni ãanmasun şeh ki ben bendeyem,
Ben ol şÀh-ı ÀfÀúa bir bendeyem. 05.
Velì hìç ben úılmamışam bir günÀh,
Ki beni òarÀb itdidi pÀdişÀh.
1147
B. 260a/11. Bu kelime yok. / P. 275a/3. “Naôm:”
500
06.
Oda yandı èadl aldı mı dÀd-ı bÀd,
Ki bìdÀr ider bize şeh KeyúubÀd. 07.
Eger salùanat óaøreti òiõmetine bu maènìden ièlÀm olına, ümìõdür ki bì dirìà
kereminden ve vÀfir 8.iósÀnından úabÿl úıla, tavaúúuè Meliküél-UmerÀ’nuñ elùÀfından oldur ki úalan vilÀyetlerümi uràÿn 9.ve çapúÿn ve esìr itmekden abúÀ ve meóÀbÀ buyura ve muãÀlaóa ùaleb itdügümüzi salùanat óaøretine 10.èarø ide. Çün èinÀyet ÀåÀrını lÀyió göre anı muãÀharat ve úarÀbet sÀyili birle müéekked úıla maòderemi, ki Selçuú ãulbinden ve
11.
ki òÀùırumdan şöyle geçer ki ferzend-i muùahhara-yı
12.
DÀvÿd-nijÀdındandur, Meliküél-İslÀm SulùÀn áıyÀåeéd-
dìn Keyòusrev’e çiftlendürem, begler begi
13.
KemÀleéd-dìn vüfÿr-ı kifÀyet ve kemÀl-i
rÀyinden melikenüñ mültemisini icÀbete maúrÿn úıldı
14.
ve çeriler, ki GürcistÀn eùrÀfı ve
nevÀhìsinde mÿr u melò gibi münteşir olup nehb ve àarata
15.
meşàÿl-idiler, oúudup úatına
dirşürdi ve úırú pÀre úalèa ve iki maèmÿr vilÀyet fetóini ÒÀò 16.ve NÀòÀò gibi ve uràun ve esìr ve mÀl ve ùavÀr alınup çeri geregi gibi ùoyÿm1148 ve Melike’nüñ ãuló
17.
ve muãÀharat ùaleb
úılduàını yazıb SulùÀn òiõmetine èarø itdi. SulùÀn ol vaútden berü ki
1.
çeri Moàol çerisi ardınca gitdilerdi, bezm ve èişrete
iltifÀt itmemiş-idi ve dÀyim aòbÀra müteraããıd-ıdı. 2.Çün úÀãid irişdi ve aóvÀli müşÀfaha mevúiè-i èarøa yitürdi ve sulùÀn mektÿbÀtı muùÀlaèa 3.úıldı, feróÿn ve şÀdÀn olup sürÿr ÀåÀrı ôÀhir ve bÀùınından ôuhÿra geldi. Fiél-óÀl buyurdı, 4.beşÀret çaldılar ve fetió-nÀmeler yazılup memÀlik eùrÀfına irsÀl úıldılar. Devlet beglerini ve èişret 5.óarìflerini ùaleb úılup gülzÀr-ı dÀriél-úarÀr gibi bir bezm Àraste úıldı ve beglere nefìs òilèatler ve teşrìfler 6.virdi. Ve Rÿm’uñ ulusı ve kiçisinden hìç bir Àferìdeyi maórÿm úomadı ve úÀãidüñ úoynın ve etegin 7.dürcidür ve dil-kÀn bigi çehre ve altÿn birle memlÿ ve meşóÿn úıldı. Ve begler begi KemÀleéd-dìn’üñ bitisi1149 cevÀbını 8.irtiøÀ-yı mesÀèì-yi meşkÿr ve òidemÀt-i mebrÿrı üzerine èÀleél-òuãÿã ve çeri beglerinüñ her birine 9.èaleél-èumÿm muvaşşaó tevúìè-i eşref birle nefÀd buldı. Ve şöyle úaleme geldi ki çerileri kendü vaùanlarına
10.
destÿr vireler ve Melike’nüñ maãÀharat ve
düñürligini úabÿl ve istiósÀna maúrÿn bileler. Ve
1148 1149
11.
şimden girü çeriyi İbòÀz vilÀyetine taèriø
B. 260b/8. // T. 164b/4. “...oldıàunu” P. 275b/7. “mektÿbı”
501
úılmaúdan menè ideler ve begler mühimmÀt ve kifÀyet-i 12.maãÀlió ferÀàatinden ãoñra salùanat dergÀhına èazìmet úılalar. KemÀleéd-dìn çeri beglerini
13.
úatına óÀøır itdürdi ve sulùÀnuñ
óükmini anlara işitdürdi ve göç buyurdı. Çün ErzincÀn 14.nevÀóìsine irişdi, çerilere destÿr virdi ve kendüzi begler serverleri-y-le1150: 15.
Ôafer bÀb düşmen güş ü kìn güzÀr
Erişdi sÿyi-yi óaøret-i şehriyÀr 16.
SulùÀn anuñ óaúúında iãnÀf-ı naèam ve envÀè-ı keremden hìç eksük úomadı ve anuñ
mertebe ve
17.
menziletini feleke irgürdi ve anuñ ululuàı adını èUùarid úalemi birle peyker-i
mÀh üzre naúş ve nigÀr úıldı. 1151 1.
Buyurdı ki bir òilèat-i nÀm-dÀr
Bile tìà-i hem merkeb-i rÀhvar Mebõÿl buyurdı. Ve serverlere ve 2.ser-leşkerlerüñ mecmÿèını òilèatler ve kerÀmet birle nüvÀòat úıldı. Ve anuñ óükmi birle ki kÿh-sÀruñ 3.ezhÀr-u zer-nigÀrı çÀdır-ı kÀfÿriye tebdìl olmaàa ÀàÀz úılmaàa başladı ve úış ve zemherìr çerisi 4.hücÿm itmege başladı, ÚubÀdÀbÀd’a èazm buyurdı ve bir müddet èişret sÀz u cÀm, cÿy her cÿy 5.ve ırmÀú kenÀrında èişrete meşàÿl olurdı. Andan ãoñra Anùaliya ãÿyına èazìmet itdi ve küşÀde 6.dil-şÀdÀn ve tÀzÀn ve òandÀn èAlÀéiyye’ye gitdi. Beyt1152: 07.
ZimistÀn-ıdı miål-i òürrem bahÀr,
MiyÀn-ı güli ve nergis-i cÿyibÀr. 08.
Sürÿr-ile seyr itdi miål-i ÀfitÀb,
Óamel burcına irişüp ãaldı tÀb. 09.
CihÀndÀr pìrÿzì fer miålü mihr,
CihÀna saèÀdetle èÀrø itdi cihr.
1150
T. 164b/18. // P. 275b/14. “...Beyt:” T. 164b/20. // P. 275b/17. “...Beyt:” 1152 B. 261a/17. Bu kelime yok. / P. 276a/6. “Naôm:” 1151
502
10.
Anuñ gibi ol sÀóili dil-fürÿz,
ŞahÀ gösterür-idi rÿzì-yi rÿz. 11.
Ki şeh dÀyim anuñ-ıla dil-şÀd-ıdı,
áamı ùopraàı hem-reh-i bÀd-ıdı. 12.
Çıúup yine Úayãariye’ye yüridi.
Ki ser çeşme-yi devlet ol şehr-idi. 13.
Õikr-i 1153SulùÀn be-Ùaraf-ı İrmen ve İstiòlÀã-ı Òiùùa-i AòlÀù ve BÀúì-i BilÀd-ı İrmen ve İøÀfet-i Án bÀ-Dìger MemÀlik-i Maórÿsa 14.
Çün mesÀmiè-i SulùÀn’a irişdürdiler, ki İrmen memÀliki, ki hemìşe mecmaè-ı fuøalÀ
ve merbaè-ı zühedÀ
15.
ve èubbÀd-ıdı, mehÀlik olmışdur. Ve Melik Eşref èişret sevdügi sebebi
birle anda temekkün itmeyüp Dımışú’da
16.
mütemekkin oldı, ùabaúÀt ve köşkler üzerinden èìş
ü ùaraba meşàÿl olup İrmen diyÀrınuñ óirÀset ve
17.
óimÀyetini unutdı. Her laóôa Moàol çerisi
ol yirleri àÀrat ve tÀrÀc idüp meévÀ-yi vuóÿş ve sibÀè ve meşvÀ-yı
1.
nüşÿr ve ãibÀè
úıldılar. Ve Ádemì-zÀddan ol diyÀrda deyyÀr úomadılar. Ve rièÀyÀnuñ baúÀyÀsına 2.daòı varup istimÀlet ve taúviyet idilmezse terk-i evùÀn úılup müteferriú olurlar. Ve hem şöyle 3.çÀv olmışdur ki ÒvÀruzmìler’üñ baèøı çerileri ol nevÀóìde ÀvÀre olu gezerler ve tüccÀr yolını 4.ol ùarafdan be-küllì úÀùè itmişlerdür. SulùÀn kemÀl-i şefúat ve bì-dirìà èinÀyetinden, ki èÀlimler óaúúında
5.
şÀmìl-idi,
KemÀleéd-dìn -i KÀmiyÀr’a buyurdı ki mecmÿè óaşm-i manãÿr ol óudÿda teveccüh úılalar ve òürrem 6.ve naúøat1154 ve kifÀyet ÀåÀrını èinÀyete irişdüreler. Ve İrmen diyÀrını İòlÀù ve Bedlìs’den tÀ Teflìs 7.óudÿdına degin alup úalan memÀlik-i maórÿsaya iøÀfet úılalar ve ol cihÀtuñ işlerini vech-i aósen 8.birle düzüp sÀòte ve perdÀòte úılalar. Ve bilÀd ve úılÀèuñ iótiyÀùını şöyle ki gerekdür 9.èimÀret ve meremmet ve anbÀrların ùoldurmaúdan ve cebeòÀne ve yaraúların görüp eksüklerin tamÀm 10.úılup emìn ve uãlu kişilere ısmarlayalar.
1153 1154
B. 261b/6. // T. 165a/9. “...teveccüh-i èasÀkir-i” P. 276b/6. “ve òurrem ve naúøat” yerine “dirÀyet”
503
Emìr KemÀleéd-dìn óükm-i cihÀn-ı muùÀè mÿcebi üzere kÀffe-i 11.èasÀkir birle èazìmet úıldı. ve Úayãariye ve SìvÀs ve ErzincÀn ve Erzeniér-Rÿm óudÿdından geçdi ve
12.
AòlÀù
óavÀlìsine irişdi ol mevÀøièi be-küllì òÀlì buldı. Bì úìl ü úÀl ve cevÀb bir úaç muèteber 13.
kişiler, ki AòlÀù’da úalmışlardı, begler begi KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’a ve èasÀkir-i şehriyÀra
14.
istiúbÀl itdiler. Ve anlaruñ úudÿmına istibşÀr úıldılar. Ve fiél-óÀl ùÀliè ve saèd u iúbÀl 15.birle
sulùÀnuñ sancaàı èasÀkir-i manãÿra birle şehre girdi. Ve KemÀleéd-dìn şehrüñ aèyÀnı ve ãudÿrını
16.
beõl ve òalè nefìs ve ãalÀt ve inèÀm ve ikrÀm birle münşerió úıldı. Ve mecmÿè
salùanat devletinüñ
17.
velÀ vu havÀsında idiler ve eõìne gün minber üzerinde òuùbe-i alúÀb-ı
hümÀyun-ı şehinşÀh birle zìb ü
1.
zìynet virdiler. Andan ãoñra buyurdı ki şehirden göç
itdiler ve DeryÀça kenÀrından nüzÿl 2.itdiler. Andan ãoñra çeriler bölüklerini begler-ile her ùarafa Bidlìs ve VÀn ve VÀsiùÀn 3.ve HÀtüél-cevaz ve úalan yirlere ve úalèalara gönderdi. Ve az müddet içinde ferr-i devlet-i salùanat 4.birle bì mükÀbedet ve maèÀnÀt sÀyir memÀlik-i İrmen şeyèÀri ve daèvet ve devlet-i sulùÀn birle tecellì 5.ve tezeyyün buldı. Ve kötü eller ve dizdÀrlar ve ùarafdÀrlar emel-i fasìò ve òÀùır-ı müsteriò birle dergÀh-ı 6.èÀlì òiõmetine müteveccih oldılar. Ve nüvÀòat ve inèÀm ve teysìr-i maúÀãid ve merÀm birle mürÀcaèat úıldılar. 07.
KemÀleéd-dìn Ermen diyÀrınuñ fetói òaberin ve ol vilÀyÀtuñ òarÀblıàı aóvÀlin ve
dizdÀrlar 8.ve kötü eller ve kÀr-dÀrlar gelüp iósÀn ve iştimÀlet bulduúların ve ÒvÀruzmìler ol nevÀóìde 9.èÀciz ve seyr-kerden olduúların salùanat óaøretine èÀrø itdi. äadr-ı kerìm òusur u 10.
irtiyÀódan ol sebeb-ile, ki çeri aóvÀli òaberi yavlaú nigerÀn-ıdı, inşirÀó buldı.
eúÀlìm àÀyet 11.
Ve Ermen buyurdı.
memÀliki fütÿóına úavì şÀdumÀn oldı ve eùrÀf-ı memÀlike beşÀret-nÀmeler irsÀl
12.
Ve bir fermÀn daòı Emìr KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’e istimÀlet ve yümn-i naúìbet ve
ãarÀmet èazìmeti-y-içün 13.ve girü úalan beglere irsÀl buyurdı. Andan ãoñra äÀóib ØiyÀéeéd-dìn ÚaraarslÀn
14.
ve Saèdeéd-dìn Mustavfì Erdebìlì ve
ÚÀêì Şerefeéd-dìn oàlı Taceéd-dìn PervÀne’ye buyurdı ki 15.varalar İrmen vilÀyetlerini yazalar ve ol memÀliküñ øabù ve iótiyÀùını yirine getürüp òarÀc
16.
ve ebvÀbiél-maéÀli muèayyen
úılalar. Ve àÀyipler ve ölmişler ve çeriden dönmüşlerüñ emlÀk ve tìmÀrları
17.
ve mevúÿfÀt ve
maólÿlÀtını yazıyup defterler baàlayalar. Ve óÀli salùanat óaøreti óiõmetine èarø 1.
ideler.
504
Ve bir fermÀn daòı anlaruñ-ıla Meliküél-ümerÀ KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’a nÀfid oldı ki 2.
çün äÀóib ve MüstevfÀ ve PervÀne anda irişeler, KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr úalèalaruñ
meremmeti ve iótiyÀùını 3.itmÀmına irişdürüp Erzeniér-Rÿm’a èazm úıla. Ve anda bir óükme daòı muntaôır ola, tÀ her ne 4.ki emr olınursa ol mÿcibince èamel úıla, diyü. Çün äÀóib ve PervÀne ve Müstevfì irişdiler, KemÀle 5.éd-dìn-i KÀmiyÀr’a úalèalaruñ òarÀb olmış dìvÀrlarını yüceltmek içün kireç gerek olmış-ıdı. 6.Ve kirec ùaşı HÀtÿél-cevaz nevÀóìsinde ele girürdi. Anda vÀrdı ve beglere buyurdı ki 7.her birisi bir úaç ulu furun düzdiler ve iki üç gün içinde biñ furun kireç bişürdiler. 8.Ve develer ve úÀtırlar ve bÀrgìrler-ile úalèalara iletüp teslìm iderlerdi. Ve óuccet úabø alurlardı. Çün 9.ol mühimden fÀrià oldı ve Erzeniér-Rÿm’a geldi, salùanat óaøretinden fermÀn vardı ki
10.
çerilere vaùanlarına varmaàa
icÀzet virsün ve kendü úapuya gelsün, diyü. KemÀleéd-dìn mürÀcaèat úıldı. Çün
11.
leşkere icÀzet virüp kendüzi salùanat óaøretinüñ èubÿdiyyetine
12.
dest-bÿs-ı eşref birle müşerref oldı ve aòbÀruñ küllì ve cüzéìsini
müşÀfaha èarø úıldı ve anuñ
13.
rütbeti õürve-i muèÀlì ve derece-i şerife irüşdi. Ve òadìv-i
muèaôôam -anÀraéllÀhü burhÀnehÿ-’nuñ feyø-i naèm ve farù-ı
14.
kereminden şol iósÀnı
müşÀhede úıldı ki ibtidÀ-yı inşÀé-i èÀlemden intihÀ-i inúirÀø-ı cihÀna degin
15.
hìç bir pÀdişÀh
bir úulı óaúúında buyurmadı. Ve çerinüñ begler ve serverlerinüñ mecmÿèına daòı ol
16.
ùarìúa
èinÀyet ve meróamet buyurdı. 17.
Õikr-i Teveccüh-i äÀóib ØiyÀéeéd-dìn ve Saèdeéd-dìn -i Müstevfì ve TÀceéd-dìn-i PervÀne be-Ùaraf-i VilÀyet-i İrmen 1.
Çün äÀóib ØiyÀéeéd-dìn ve Saèdeéd-dìn -i Müstevfì ve TÀceéd-dìn-i PervÀne
kitÀb ve aãóÀb-ı 2.dìvÀn birle ve çerilerden biñ atlu-y-ıla İòlÀù şehrine irişdiler, Àyìn ve şükÿh birle dìvÀn 3.úurdılar. Ve cümle àÀyibler emlÀkini ve maólÿ ve mevúÿfÀt-ı úaleme getürdiler. Ve ekincileri ve ùaàılmış 4.rièÀyÀyı, her yire ki ùaàılmışlardı, getürdiler. Ve her birine mÀl ve toòum ve çift ve sÀàı-y-içün 5.inekler virdiler. Ve öñdünki tekÀlìf-i maèhÿdeden çoàını müsÀmaóa ve munóaùa úıldılar ve anları 6.zirÀèata meşàÿl itdiler. Ve úalèalaruñ dizdÀrı ve kütüvÀllerini oúıdılar ve cümlesinüñ yarÀú ve õeòÀyirden 7.daòli ve òarcini øabù itdiler ve óüsn-i kifÀyet ve tedbìrleri birle ol eùrÀfuñ maãÀlióini itmÀmına 8.irişdürdiler. Ve bu òaberüñ
505
çavı EdirbÀyicÀn1155 ve GürcistÀn ve ÌrÀn1156 vilÀyetlerine münteşir oldı, 9.her kimesne yaúìn ve ümìõ-i tamÀm birle ol yirlere müteveccih oldılar. Az müddet içinde ol vilÀyet
10.
evvelki gibi
şìneldi ve rièÀyÀ salùanat nÀyiblerinüñ maèdilet ve meróametleri mühÀdinde istirÀóat 11.
buldılar. Ve ol memleketüñ begligin ve subaşılıàın SinÀneéd-dìn ÚìmÀz Beg’e mufavvaø
úıldılar ki
12.
kişi-y-idi.
13.
úılmışdur,
14.
bahÀdur ve dilÀver ve işler ãınamış ve savÀşlara girmiş ve ãÀóib óìle ve tecribe
İşitdi, ki Úıruòan ÙÀdvÀn vilÀyetinde bir bölük ÒvÀruzmìler çerisi-y-ile nüzÿl vilÀyet anlaruñ maøarrat ve zaómetinden Àmìn olmayup tüccÀr u bÀzirgÀnlaruñ
yolı baàlanmışdur.
15.
Ve SulùÀn icÀzet virmiş-idi ki anları salùanat dergÀhı èubÿdiyyetine1157
daèvet 16.úılalar ve òïb vaèdler-ile müstaôhir úılup salùanat óaøretinüñ bÀúì havÀdÀr ve úulları zümresine 17.munøim1158 úılalar. Ve anlaruñ teşvìşi àubÀrını ol vilÀyetüñ rièÀyÀsı üzerinden luùf ve meróamet
1.
ãuyı birle yuyalar.
Bir gün äÀóib ØiyÀéeéd-dìn ve bÀúì erkÀn dergÀh ve dìvÀn revnaú-ı 2.ve nÀmÿs-ı tamÀm birle seyrÀn èazmine binmişlerdi. SinÀneéd-dìn ÚìmÀz bir úulı ve bir rikÀbdÀrlarından 3.
çıúdı ve yola girüp gitdi. Çün ÙÀdvÀn’a yaúìn vardı, ÒvÀruzmìlerden biri-y-ile mülÀúÀt 4.oldı
ve eytdi ki “Òan’a òaber eyleñ ki ÚìmÀz sizi görmeklige iştiyÀúı àÀlib-imiş. Yaraúsuz 5.
òiõmete geldi. Eger icÀzet olursa varsun müşerref olsun.” Çün ol kişi Úayur Òan’a bu óÀlì
6.
eydivirdi, Úayır Òan taèaccüp úıldı. Úullar ve mülÀzımlarından birini, ki Emìr SinÀneéd-dìn
ÚìmÀz-la 7.ÀşinÀlıàı var-ıdı, úarşu gönderdi; tÀ tafaòòuã ide ki ol kişi gerçegi söyler, yÀ yalan mı? Çün yaúìn 8.gelüp Emìr SinÀneéd-dìn’i gördi, at başın dönderüp segirdim-ile girü Úayır Òan’a vardı ve eytdi 9.ki “Hìç şek ve şübhesüz ÚìmÀz’a beñzer.” didi. Úayır Òan bir nefer óÀcib birle istiúbÀl úıldı.
10.
úıldılar ve gerdiş-i rÿzigÀr
Çün mülÀúÀt oldılar, muèÀnaúadan ãoñra bir birine çoú mülÀùifÀt 11.
ve taúallüb-i edvÀrdan ãoruşdılar. Andan ãoñra SinÀneéd-dìn
icÀzet dileyüp Úayır Òan’uñ òÀtÿnlarınuñ
12.
ulusı úatına varup selÀmları ve rÿzigÀr
zaómetinden her birinüñ òÀùırın ãorup tesellì úıldı. 13.Ve andan girü Úayır Òan úatına geldi ve 1155
P. 278a/8. “EdribÀyicÀn” B. 263b/3. // T. 166a/16. “İrrÀn” 1157 B. 263b/10. // T. 166a/23. “...müùÀvaèatına” 1158 T. 166/1. “m-n-k-m” 1156
506
sözü şürÿè itdi ve eånÀ-yı kelÀmda Úayır Òan’a iòlÀãı ãafÀsı
14.
maèlÿm olmaà-içün inbisÀù
yöninden òïn ve ùaèÀm1159 itdi. Bir mÀ óaøar yaònì ve baàrÀ-yi òÀnì
15.
getürdiler. Çün ùaèÀm
yinüp götürüldi, SinÀneéd-dìn òayme óamÀyilin çıúarup el urup úasem yÀd úıldı ki 16.“Salùanat devleti beglerinüñ ve øuyiè ve şerìfden hìç birinüñ òÀùırında Úayır Òan’a ve úalan ÒvÀrizm 17.
beglerine hìç yavuz niyyetleri yoúdur. Ve fikirlerinden geçmedi ve geçmeyiserdür. Ve 1.
cümle himmetlerini anuñ
üzerine maãrÿf itmişlerdür ki siz bu yuvÀlıú ve bì-nevÀlıú
ve yirsüz ve yurdsuz yürimekden 2.úurtılasız. Ve size yir yurd óÀãıl ola ki fÀriàuél-bÀl ve müreffehiél-óÀl olup oturasız. 3.ZìrÀ ki SulùÀn ãÀóib-i dìvÀn ve nevvÀba buyurmışdur ki sizi salùanat devleti begleri 4.ve havÀdÀrları dÀyiresine getüreler. LÀkin bu maènì size lÀyıú ve 5.
ÒvÀrizum begleri and içmişler ki sırran ve
muvÀfıú görinür ki Úayır Òan ve cümle
èalÀniyyen SulùÀn’a muùìè olup sulùÀnuñ begleri 6.ve úulları birle yeksÀn olalar. Ve dostına dïst ve düşmanlarına düşman olalar.” Úayır Òan ve Berke Òan 7.ve äaru Òan ve Güçlü Òan ve ÒvÀruzm’uñ úalan begleri ve muèteberleri ortaya geldiler ve bu cümle 8.üzerine and içdiler. Andan ãoñra ùaèÀm ve şarÀb getürdiler. Çün bir úaç úadeó mütedÀvel 9.oldı, SinÀneéd-dìn èöõr-i icÀzet diledi ki “Varayım 10.
äÀóib ve bÀúì erkÀn-ı devlete bu úaøiyyeyi
ièlÀm ideyim. AmmÀ gerekdür siz irte ãubó
vaútinde atlanasız, gelesiz ve şehir baàları 11.kenÀrında bir òïş yirde nüzÿl idesiz. TÀ begler ve ekÀbir-i devlet istiúbÀl úılalar ve mühimmÀt 12.anda daòı muúarrer ve muókem ola.” Çün Emìr SinÀneéd-dìn ÚìmÀz şehre geldi, ikindü olmış-ıdı. 13.Ve ãÀóib ve bÀúì erkÀn dìvÀn ùurmışlardı. SinÀneéd-dìn’e “Ne yire varduñuzdı?” diyü ãordı. AóvÀli,
14.
şöyle ki vÀúiè
olmış-ıdı ve dimiş ve işitmiş-idi, ãÀóib òiõmetine ièÀde úıldı. Cümle 15.ittifÀú-ıla anuñ kemÀl-i kifÀyeti ve şaùÀret ve şecÀèatine åenÀ úıldılar. Andan ãoñra ãÀóib buyurdı ki
16.
ãıàırlar ve
úoyınlar boàazladılar ve ulu úonuúlıú tertìb itdiler. İrtesi çün güneşiñ
17.
kevkebesi maşriú ùarafından ôÀhir oldı, Úayır Òan ve úalan
ÒvÀrizm begleri ve uluları şehir
1.
óavÀlìsine irişmişlerdi. TÀceéd-dìn PervÀne ve
SinÀneéd-dìn ÚìmÀz ve úalan begler ve ulular istiúbÀl 2.itdiler ve selÀm ve taóiyyat ve èarø-ı
1159
T. 166b/13. “...ùaleb”
507
sÿret iştiyÀúından ãoñra bir bÀà içine úondılar. Ve ùaèÀmlar ki 3.óÀøır itmişlerdi, çekdiler. Ve ùaèÀm yinüp götürüldükden ãoñra ve iki cÀnibden mükÀleme olduúda 4.TÀceéd-dìn PervÀne teékìd-içün tecdìd-i úasem iltimÀs úıldı. Úayur Òan ve úalan begler girü 5.and içdiler. Şöyle ki PervÀne ve úalan beglere ve ululara iùminÀn-ı úalb óÀãıl oldı. PervÀne 6.aòşamın şehre vardı ve cümle mühimmÀt ki sÀòte ve perdÀòte úılmış-ıdı, ãaçıb didi, 7.äÀóib şÀdumÀn oldı. Ve buyurdı ki dünki miúdÀrca iki yiyecek bişürdiler ve óÀøır 8.itdiler. İrtesi èalÀéã-ãabÀó PervÀne ve SinÀneéd-dìn şehirden çıúup Úayır Òan’a vardılar. Bir zamÀndan 9.ãoñra äÀóib àalaba1160 nöker ve úullar-ıla ve muúaddemler birle çıúdı. Çün Úayır Òan’a ièlÀm itdiler, atlandı 10.ve äÀóib’e istiúbÀl itdi. İrişüp úuca úuca görüşdiler. äÀóib Úayır Òan’a firÀvÀn dildÀrlıú buyurup 11.tesellì úıldı ve eytdi ki “Şimden girü çün şÀh-ı cihÀn penÀha ilticÀ úıldıñuz. Ümìõdür ki
12.
zamÀn óavÀdiåinden øamÀn-amÀnde olasız. Ve maúÀãid ü
maùÀlib óuãÿli birle müéeyyed ve manãÿr olup
13.
òürremlıú ve kÀmurÀnlıú birle rÿzigÀr
sürersiz.” Úayır Òan ol kelÀmdan1161 feraóÀn oldı. İkisi
14.
söyleşü hem-èinÀn olup vardılar,
girü ol bÀàda úondılar ve òïn-ı ÒusrevÀnì ve mÀéide-i SüleymÀnì
15.
getürdiler. Ve cümle ulu
kiçi ve vaøìè ve şerìf-i ÒvÀrizmìleri óÀøır idüp sumÀù ve envÀè ùaèÀmları
16.
döşediler. Ve
ÒvÀruzmìler yidiler ve nüvÀle ve zelüller getürdiler. äÀóib, Úayır Òan-ıla èÀhd ü peymÀn itdi 17.
ve anı eymÀn-ı àalaù ve iúsÀm-ı vaåìú birle müéekked úıldı. Ve cümle Erzeniér-Rÿm
vilÀyetini aña
1.
ve serverlerine úışmet itdi. Ve èöõür diledi ki “ÓÀliyÀ bu miúdÀr-ıla
iòtiãÀr úıluñ. Çün 2.sulùÀn òiõmetine irişem, girü sizüñ aóvÀliñüzi murÀèÀt idüp aósen-i vücÿh birle 3.ol bÀbda úıyÀm gösterem.” Cümle ol ümìõlere minnet-dÀr oldılar. Çün èahd-nÀme yazılup ÒvÀrizmìlerüñ 4.mühimmÀtı tamÀm oldı, äÀóib şehre èavdet úıldı. Ve ÒvÀrizm beglerinüñ her biri adına 5.salùanat óaøreti tevúìèi birle úaleme getürdiler. İrtesi menşÿrları üç yüz aèlÀ ve evsÀù ve ednÀ 6.òilèatle Úayır Òan’a gönderdi ki kime maãlaóat görürse vire. İrtesi ÒvÀrezmìler cümle 7.etbÀè ve óaşim ve oàulları ve úızları birle Erzeniér-Rÿm ùarafına göçdiler, -veés-selÀm-.
1160 1161
T. 167a/15. Bu kelime yok. B. 265a/13. // T. 167a/19. // P. 279b/13. “kelimÀtdan”
508
08.
Õikr-i TÀòten Ávurden-i Leşker-i Moàol ber-ÒvÀrezmiyÀn ve Luóÿú-ı Tafriú-i be-Farú-i ÌşÀn 09.
Çün ÒvÀrezmìler İòlÀù òıùùasından göç úıldılar, Erzen-iér-Rÿm ùarafına revÀn oldılar
ve ÙÿàtÀb
10.
adlu yire irişdiler. Bir çayıra irişdiler, ki ravøa-yi behişt gibi zìbÀ ve
mütenezzihÀt-ı cinÀn gibi cümle ittifÀú-ıla úondılar.
11.
dil-güşÀ-y-idi, ol yirüñ havÀsı ve otı ve ãuyı anlara òïş gelüp
12.
Ve atları aròalarından eyer alup ota ãaldılar. Ve rÿzigÀr-ı
àaddÀruñ keydinden àÀfil silÀóların
13.
billerinden şaşup atların ol murà-zÀra ãalıb başların
rÀóat yastuúlarına úodılar. İstırÀóat-ıla 14.òïş uyudılar. NÀgÀh bir dereden Moàol çerisi anlaruñ üzerine úoyuldılar ve bì şümÀr òalÀyıúı 1162
15.
èalaf-ı şimşìr ve ùaèma nüsÿr ve øibÀè úıldılar.
Kime ki rÿzigÀr mühlet virmiş-idi, cÀna amÀn 16.buldı. Baèøı atlu ve baèøı yayÀn her biri bir
dereye úaçup ÀvÀre oldılar. Baèøı daòı Tatar 17.elinde giriftÀr oldı. Çün ÒvÀrezmìlerüñ işini tamÀm itdiler, ikindüden ãoñra gün
1.
indügi vaútin
ellerinde úanlu úılıclar-ıla İòlÀù úapusına irdiler. SipÀhìler ve debìrler, ki 2.şehir içinde-y-idiler, cümle iótiyÀù-ıla şehrüñ muóÀfaôatına meşàÿl olup cenge úıyÀm gösterdiler. 3.Çün kevkebe zengibÀr-ı cihÀn diyÀrından èadem ùarafına yöneldi ve øiyÀé-ı ãubó ôulÀm óicÀbını gözler 4.
muóÀõÀtından götürdi, gördiler1163, Moàol çerisi göçüp gitmiş; her biri yurtlarında odlar
yaúup 5.göçmediler ãansunlar diyü óìle itmiş. äÀóib istikşÀf-ı óÀl-içün bir úaç atluları şehirden 6.
çıúarup gönderdi; tÀ aóvÀli taóúìú idüp mürÀcaèat úılalar. Atlular çıúup duralar ve pusu
yirlerini 7.aradılar ve Moàol’dan hìç bir aóad bulmadılar. NÀgÀh bir úarı èavrat bir dìvÀr delüginden 8.ùaşra çıúdı ve ol atlular úatına segirtdi, anı æÀóib òiõmetine getürdiler. Çün äÀóib 9.
anuñ óÀlini istièlÀm úıldı, Úayır Òan’uñ úatın anası-y-ımış, eytdi: “Biz ÙuàùÀb ãaórÀsında
sipihr-i 10.àaddÀr keydinden àÀfil olup uyumışduú ve ùavÀr ota ãalmışduú ve er ü èavrat àaflet 11.
uyúusı-y-ıla rÀóat olmış-ıduú. Ve silÀó ki sebeb-i ãalÀó óÀl-i ricÀldür ki kendüzümüzden
12.
ırÀú ãalmış-ıduú. NÀgÀh Moàol çerisinden yedi yüz cevşen-pÿş er, ki altı günde MuàÀn’dan
13.
ol maúÀma segirdim idüp gelmişlerdi, bizüm üzerimüze döküldiler. Her kim ki uyanuà-ıdı
14.
ve atı eline girdi ùaàa ve dereye úaçup úurtuldı. Ve beni ùutdılar buraya degin getürdiler.
1162 1163
P. 280a/15. “...Her...” T. 167b/17. Bu kelime yok.
509
15.
Çün úudret cÀmdÀrları mièciri úırañunı günde pìr-i cihÀn başına urutdılar. Gìcenüñ
çadırını kendü cÀnum ve èiãmetüme penÀh idindüm, bÀà dìvÀrı yaruàına girüp
16.
güçli
17.
şimdiye
degin gizlendüm. Daòı ÒvÀrezmìler aóvÀli nolduàın bilmedüm.” diyü. äÀóib buyurdı ki
1.
“Dört biñ ÒvÀruzmì er-idi, yüz Tatar’a zebÿn olalar, àÀyet
àayretsüzluú ve èÀrdur.” didi. 2.Úarı cevÀb virdi ki “Eger biz Moàol’uñ bir börkini biñ biñ ÒvÀruzmì’nüñ aralarına bıraàalar, 3.cümle müteferriú olup úaçarlar. Óaú -teèÀlÀ- Moàol’uñ úorúusını ÒvÀruzmì göñline ol óadde bıraúmamışdur 4.ki anı beyÀn itmek mümkin ola.” äÀóib’e ol güftÀruñ güftÀrından infièÀl-i tamÀm ôÀhir oldı. 5.TÀceéd-dìn PervÀne ve Saèdeéddìn Müstevfì ve dìvÀnuñ úalan aãóÀbı ve aèvÀnı birle şöyle rÀy 6.ve tedbìr itdi ki İòlÀù şehrinüñ úalan mühimmÀtını tìz tamÀm idüp becid güç úılalar. Ve nÀmÿs 7.gidüp efsÿs óÀãıl olmadın ol merzibÿmdan Erzeniér-Rÿm ùarafına müteveccih olalar ki eger 8.Moàol çerisi bir ılàÀr daòı idüp gelüp şehri óiãÀr idecek olurlarsa tÀ SulùÀn’dan bize 9.çeri meded irişince bizüm işümüz düşvÀr ola, vücÿdumuzdan ÀåÀrı úalmaya.” diyü. Cümle aãóÀba 10.bu rÀy ãavÀb geldi, memÀlik eùrÀfınuñ işlerini becid ùutup bitürdiler. Ve dört günlik azıò
11.
götürüp Erzeniér-Rÿm yolın
ùutdılar ve selÀmatlıà-ıla maúãÿda irişdiler. Andan ãoñra her ùarafdan
12.
úÀãidler geldiler ve òaber getürdiler ki ÒvÀrezmìler çerisi
her biri bir ùarafa düşmişlerdür, bir bölügi
13.
Erzeniér-Rÿm ùaàlarına düşüp bir cemÀèat
ErzincÀn’da cemè olmışlardur, diyü. äÀóib anları
14.
óaøır itmege úÀãidler gönderdi. Cümle
derilüp òiõmetine geldiler ve óÀli, şöyle ki vÀúiè olmış-ıdı,
15.
taúrìr itdiler ki “Biz àÀfil yatup
uyumış-ıduú ve ùavÀrlarumuzı ota ãalmış-ıduú ki nÀgÀh úaøÀ-yı
16.
ÀsumÀnìden ol belÀ-yı
nÀgehÀnì bizüm başumuza geldi ve mÀl ve esbÀbumuz tÀrÀc olup èavrat Tatar’a esìr oldı. Başumuzı hezÀr óìle birle úurtarduú.” äÀóib anlaruñ
17.
ve oàlanumuz 1.
istimÀletinde
mübÀlaàa buyurdı ve eytdi ki “Çün başuñuz selÀmetdür, şükür eyleñ! Ümìõdür 2.ki faøl-ı YezdÀnì ve ferr-i devlet-i sulùÀnì birle bu óÀdiåe Àòir muãÀyib ve òÀtime nevÀyib ola ve daòı 3.
øarÿret ve nÀkÀmlik sizüñ rÿzigÀruñuz óavÀlisine irişmeye.” didi. Ve her birine bi-úadr-i
4.
imkÀn at ùon ve òarçlıú virdi ve Úayãariyya ùarafına gönderdi. Bì-çÀre ehli ve èayÀllerinden
5.
ümìõ kesüp ÚayãÀriyya’ya vardılar.
510
äÀóib çün salùanat óaøretine irişdi ve aóvÀli biél-külliye 6.tafãìl-ile beyÀn eyledi ve ÒvÀrezmìler aóvÀlin daòı taúrìr úıldı. SulùÀn anuñ òiõemÀt-i pesendìde-07.-sine firÀvÀn taósìn buyurdı ve teşrìf ve inèÀm ve ãılat ve ikrÀm erzÀnì úıldı. Ve cümle muèteberlere, 8.ki ol bìkÀrde bile-y-idi, iósÀn-ı bì dirìà-i şÀhÀne birle òoşnÿd úıldı andan ãoñra 9.ErzincÀn’ı Úayur Òan’a ve Amasiyya’yı Bereket Òan’a ve LÀrende’yi Güçlü Òan’a ve Nigde’yi ÚıplÀntuàu’ya 10.
tìmÀr virdi. Girü ÒvÀruzmìlere sulùÀnuñ èinÀyet ve şefúat ve meróameti vÀsıùası birle
11.
maèÀş ve mÀl ve ùavÀr óÀãıl oldı. Tatar elinden úurtulan ehli ve èiyÀlinden gelib yine
kendülere
12.
ulaşdı. Cümle refÀhiyyet bulup òïş vaút oldılar ve cümle úılıc balçaà ve sancaú
13.
mancuúı gibi aùlas ve eksÿn ve kemòÀ ve Àt-ı müõehheb içinde taóallì ve tezeyyün buldılar.
Ve salùanat 14.bÀrigÀhı òiõmetinde iótirÀm ve ikrÀm ve temkìn birle melóÿô ve maófÿô oldılar. Ve gìce gündüz 15.mey-i eràuvÀnì ùabè-ı şÀdumÀnì birle içerlerdi ve zerbeft kemòÀlar ve Rÿmì aùlas ve fÀòir libÀslar 16.geyürlerdi. Ve èìş ve èişret-ile arúaların àurÿr-ı rifèat mesnedine virüp rÀóat olmışlardı1164. 17.
Õikr-i EùmÀè-i Melik KÀmil ber-MemÀlik1165-i Rÿm ve Fikr-i FÀsid Ávurden-i BÀb 1.
Hicret tÀrìòinüñ altı yüz otuz yılında Melik KÀmil’e rÀy-i nÀúıã ve sevdÀ-yı
fÀsid şöyle bÀèiå 2.oldı ki Mıãır melikine ve Yemen bilÀdı óükmine iútiãÀr itmeye belki ùarìú-i 3.
muãÀf birle Rÿm memÀlikini ilÀ ve FerÀèìna ve ÚayÀãıra nuòÿtinden bir maècÿn terkìb úıla
ki anuñ istièmÀli 4.ve imtizÀcından bilÀd u èibÀdu mizÀcı fÀsid ola. Ve dostluú ve vedÀd binÀsı mütezelzel ve münhedem 5.ola. Pes -firèavn ve1166 fe-óaşera fe-nÀdÀ- Àyetin oúudı ve buyurdı ki “Úardaşları pìl gibi Rÿm 6.memÀlikine hücÿm úılalar, tÀ SulùÀn’a òaber olunca kendüzi Rÿm memÀlikine segirdim úılup 7.salùanat serìrine mütemekkin olmış ola. Ve mÀl ve esbÀba mutaãarrıf olmış. Fiél-óÀl bu maènìyi bÀrigÀh-ı 8.salùanat penÀhına inhÀ úıldılar. Çün SulùÀn, KÀmil’üñ nÀúıã endìşelerin maèlÿm úıldı, 9.Ànuñ bìhÿde fikrini èacubladı ve tebessüm úılup buyurdı ki “-E leyse lì mülkü miãra 10.ve óaõihìél-enhÀru tacrì min taótì- èurÿzı1167 anı Ferèanat üzerine bÀèiå úıldı ve úarÀbet ve müveddet
11.
úıblesinden ièrÀø itdi. Yaúìndur ki nÀzenìn
1164
B. 267b/1. “...veés-selÀm” T. 168b/14. “Ber MemÀlik” yerine “Der Mülk-i” 1166 P. 282a/5. “...er” 1167 B. 267b/13. // T. 168b/23. // P. 282a/9. “àurÿrı” 1165
511
èömrinden ùoymışdur ki dìn ü diyÀneti biél-külliye
12.
úoymışdur. Meåeldür ki çün yalanuñ
rÿzigÀrı Àòir ola ve úarıncanuñ óayÀtı müddeti tamÀm 13.ol cihÀletden ulu yollar üzerine gelüp uyur ve bu havÀ yüzinde pervÀz itmege aàÀz ider. İkisini
14.
daòı yaúìndur ki tìzde helÀk
olurlar. Ümìõ Õüél-celÀl óaøretinüñ faølına -teèÀlÀ ve teúaddes-
15.
kendünüñ rÀy-ı bì óÀãılından bu devlet-òÀneye úaãd úıldı ve tesvìl
16.
eyledür ki çün KÀmil şeyùÀnı birle bu dÿd u
mÀnuñ cengine Àhenk úıldı. Tìz vaútde maúhÿr olup ÚÀhire’ye gide.
17.
Ve ol seyyiée-yi
mükÀfÀtından, kim anuñ üzerine muãırr olmışdur, Mıãr’a degin úaçıb ŞÀm mÀtemi 1.
birle úaftÀnın Nìl’e batura.” didi. DeróÀl Emìr KemÀleéd-dìn’e müsÀraèat 2.ve mübÀdarat lÀzım bilüp bì tavaúúuf ve
taúãìr úapuda óaøır bulınan çeri birle Aúça Derbend ùarafına 3.müteveccih ola ve anuñ iótiyÀùını yirine getüre ve merdÀne ùurup òarem ve dirÀyetde, ki aña muètÀd 4.olmış-ıdı, taúãìr itmeye ki mevkeb-i hümÀyÿnumız daòı çeri yaraàın idüp ardınca èazìmet 5.úılısardur, diyü. KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr, daòı begler ve serverler ve óÀøır olan çeri-y-ile göçüp 6.becid gitdi ve derbende irişdi ve aàaçlar kesdürüp derbendi berkitdürdi ve ãavÀşçı erenler 7.úoyup mahÀrib ve muòÀvafını ãavÀş erenleri birle muókem úıldı. Üç günden ãoñra SulùÀn 8.daòı èasÀkir-i mütevÀfire birle sÀà úol ve ãol úol begleri ve Rÿm ve ÒvÀrizüm begleri 9.ve ßcì ve Gürcì ve Firenk ve Rÿs ve çoúluú cebeòÀne alÀtı ve mÀl ve èiddet birle 10.irişdi. Her gün ki ceyş-i Óabeş Çìn ü Òoten leşkeri úorúusından münhezim
11.
olurdı, Rÿmìler ÒvÀruzmìler derbendlerden
ùaşra çıúup ricÀl-i ŞÀm birle úitÀl ve cidÀl 12.úılurlardı. Ve çoúluú òalÀyıúı mecrÿó ve maòõÿl ve maútÿl úılurlardı. Ve ferr-i YezdÀnì anlara irişmezdi. Her laóôa luùf
13.
ve devlet-i sulùÀnì birle hìç nikÀbet ŞÀm çerisinden
14.
ve faøl-ı rabbÀnìden sulùÀnuñ dilinde -ve inne cündenÀ le-
hümüél-manãÿrÿn- Àyeti õikr olurdı. inşÀéallÀh cidd ü cehd-i tamÀm birle
15.
Bir gün aòşÀm vaútinde SulùÀn buyurdı ki “İrte
16.
ŞÀm çerisi úitÀline şürÿè itmek gerekdür ve bu
muòÀãamatı úılıç muóÀkemeti birle fayãıla yitürmek gerekdür.”1168 17.
SeóergÀh çün burc-i nìlì óiãÀr
SipihdÀr ÀfÀúı úıldı süvÀr
1168
T. 169a/21. “...Beyt:”
512
1.
Òurÿş itdi dergehden ÀvÀz-ı nÀy
äanayduñ ki eflÀk deñşürdi cÀy 02.
HemÀn geydi SulùÀn silÀó-ı neberd
Zemìn-i nìlgun-idi havÀ lÀciverd 03.
äuhìl-i heyvenÀn gerdÿn-ı ùalal
Úılurlardı ger gökde gÿş-ı zuóal 04.
Virür-idi çün bıraúa bÀd-i tÀb
äanasın yarılur-dı derè-i seóÀb 05.
Ôafer kösi gÿşına müjde risÀn
Olup øÀmin sırr-i sìne sinÀn 06.
ŞehinşÀh-ı aèôam Uluà KeyúubÀd
SüvÀr oldı at üstine miål-i bÀd 07.
Güneş gibi èazm eyledi sÿ-yı kÿh
Ki göre ne redóÀl ŞÀmì gürÿh 08.
Naôar úıldı sulùÀn sÿyı her ùaraf
Güneş miåli tÀbÀn burc-ı şeref 09.
DevÀn irdi sulùÀna bir nÀmdÀr
Yir öpüp didi iy cihÀn-ı şehriyÀr 10.
Yile verdi düşmanlaruñ miål-i òÀk
Ol ÀgÀh yaènì tevvelet èadÀk 11.
Melik KÀmil etbÀèı-y-ıla tamÀm
Ùutup gitdiler ãabaóda rÀh-ı ŞÀm 12.
Çeri úılmadın birbiri-y-ile ãavÀş
Úaçup oldı düşmanlaruñ -ke-él-firÀş-
513
13.
MürÀcaèat ve inúılÀb vaútinde Melik KÀmil ve úardaşları ittifÀú-ıla dilediler ki
düzaòdura
14.
ve bÀàìnuñ1169 yolından köydiler. SulùÀn èasÀkir-i manãÿrdan bir bölük ol iki
derbendüñ
15.
muóÀfaôatı-y-çün gönderdi, tÀ varup iótiyÀù-ı tamÀm birle ol òiõmete úıyÀm
göstereler. Türk ve TÀcìk
16.
muóÀfaôat úıldılar ki úuşa
17.
KÀmil úardaşları-y-ıla ol
çerileri varup anuñ gibi derbendleri berkidüp şöyle óirÀset ve
uçmaàa mecÀl olmadı ve yılana girmek muóÀl oldı. Çün Melik 1.
araya irüşdi, gördi ki şöyle berkinmiş ve nice yirde Türk
yaraà-ıla ùurmış, nÀçÀr 2.ve nÀ kÀm girü dönüp Óıãn-ı Manãÿr yolından müteveccih-i ŞÀm oldılar. Çün anda irişdiler, óiãÀra 3.od urdılar ve úalèayı òarÀb itdiler ve devlet-i ÚÀhire ãavleti nehbinden ÚÀhire’ye yönelüp iktisÀb-ı èÀruşìn birle Mıãr’a irişdiler1170. 04.
Õikr-i MuóÀrebet-i Mülÿk-ı ŞÀm ve Şemseéd-dìn äavÀb be-èAsÀkir-i SulùÀn ve Münhezim Şüden-i ŞÀmiyÀn ve Taóaããun Numÿden-i be-Úalèa-yı Òartaperd 05.
Çün Melik KÀmil bì óÀãıl Rÿm memÀlikinden girü döndi, Melik Òırtapert ki anuñ
vilÀsına 6.tola úalmış-ıdı. Ve anuñ devleti havÀdÀrları zümresinde munòariù olmış-ıdı muøùarru bì-sÀmÀn olup 7.Melik KÀmil úatına vardı ve eytdi ki “Çün ben sizüñ dostlıàıñuz sebebi birle sulùÀnı 8.kendüzüme düşmen itdüm ve emlÀk ve òÀnumÀnum òarÀb ve telef oldı. Mürüvvet yöninden benüm 9.melikümi óarÀset itmek size vÀcib ve lÀzımdur.” didi. Pes Melik KÀmil anuñ suéÀlini icÀbete
10.
maúrÿn úıldı ve ÓamÀ ve Óumuã melikin ve Emìr Şemseéd-dìn
äavab’ı, ki Melik KÀmil’üñ zaèìmüéd-dÀr
11.
ve inÀm kişisi-y-idi ve anuñ şecÀèati ve 12.
Òartapart
ãarÀmetine iètimÀdı vÀr-ıdı, biş biñ bahÀdur süvÀr-ile Melik ve Melik-i muóÀfaôatına irsÀl úıldı. Çün Melik KÀmil mürÀcaèat úıldı, SulùÀn MalÀùiyya’ya vardı
13.
ve çerileri, ki
derbendler muóÀfaôatına mendÿp buyurmış-ıdı, ùaleb úıldı. Ve nÀyiblere buyurdı 14.ki tÀ FurÀt ãuyı üzerine, çeri Òartapart ùarafına geçmege köprüler baàladılar. Şöyle ki
15.
mecmÿè èasÀkir
ol ùarafa geçdiler. Çün Òartapart ovasına irişdiler, ŞÀm melikleri ve çerisi
16.
ve Òartapart
meliki iniş dibinde úonmışlardı ve óarb ve úitÀle müstaèid olmışlardı. MübÀrizeéd-dìn 17.ÇÀvilì Beg ve SulùÀn úulı Ùuàrul ÒÀã ve Serkeci oàlı ve Emìr Şemseéd-dìn-i Altÿnì Ve BehrÀmşÀh 1169 1170
B. 269a/6. “pÀàìnüñ” B. 269a/8. // T. 169b/19. “...veés-selÀm”
514
1.
CÀndÀr ve Bedreéd-dìn YÀúÿt, ki cümle aèyÀn ve muèteberlerdi, alÀyları düzetdiler
ve meymene ve meysere 2.ve úalıp ve cenÀó ve ùalìèa ve sÀúa ÀrÀste úıldılar. Ve ŞÀm çerileri muúÀbelesine vardılar ve güneş ùulÿèından 3.müddet-i nıãf-ı nehÀra irince ãafları düzdiler. Ve iki cÀnibden hìç bir óareket ve cevelÀn, ol sebeb birle 4.ki Emìr KemÀleéd-dìn’e muntaôır olmışlardı, olmadı. Emìr KemÀleéd-dìn úulaàına irişmiş-idi ki 5.ŞÀm melikleri ve çerileri Baóayra yolında muúÀtile itmege úaãd itmişlerdür, iótiyÀù ciheti-y-içün çeri ol 6.yola çekdi, gördi ki anlardan anda hìç kimesne gelmemiş, pes Òartapart ùarafına müteveccih 7.oldı. Emìr MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì ve Şemseéd-dìn Altÿnì tavaúúuf úılup çerinüñ bÀúìsi irişmege muntaôır 8.idiler ki muóÀrebe úılalar. Bu bÀbda KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’e bir úÀãid gönderdiler, ki istiècÀl-ile gele, 9.irişe, ihmÀl úıldı. ÚÀãidler gördiler ki emdÀda tehÀvün olınur, tìz girü döndiler ve çeriye
10.
çÀv bıraúdılar ki ŞÀm çerileri úaçdılar ve anlaruñ
muúÀbelesindaàı leşkere çün àanìmet óÀãıl oldı
11.
diyü. Bu ùamaè birle bìş biñ miúdÀrı atlu
KemÀleéd-dìn’den ayrılup ÇÀvilì ve Áltÿn Bì úatına irişdiler.
12.
Çün çeriler ãaf çeküp
ùurmışlardı, gördiler ki çeriler medede irişdiler, merdÿd-ı úÀãid úÀr-i zÀr
13.
úıldılar. Ol
muúaddime Rÿm çerisi ŞÀmìlere óamle úıldılar, ŞÀmìleri girü dönderdiler. TÀce-14.-éd-dìn PervÀne çün óÀli ol resme gördi, Nigide çerisi birle anlaruñ üzerine depdi
15.
ve ŞÀmìleri úaçurdı ve Saèdeéd-dìn Köpek ãol úoldan ve Serkici oàlı ãÀà úoldan
depinüp óamle
16.
úıldılar ve ŞÀmìleri biél-külliyye münhezim úıldılar. Öyle vaútinden ikindü
geçince çoú dürüşdiler
17.
ammÀ ŞÀmìler’den çoú kişi düşdi. Ve Rÿm leşkerinden biraz
nebÿrekici Firenk’den özge kimse
1.
olmadı. ŞÀmìler’den yedi yüz kişi dutsaú itdiler.
Çün ŞÀmìler zikÀbet müşÀhede úıldılar, 2.mürÀcaèat úıldılar ve Òartapart’uñ yoúuşı ortasında úondılar. Ve Rÿm çerileri dönüp çadırlarına 3.geldiler ve kendüler-ile ŞÀmìler ortasında irteye degin ùalaya yürüdi. İrtesi Emìr KemÀleéd-dìn 4.ol ùurduàı yirden göç buyurdı ve Àyin şükÿh tamÀm birle revÀna úıldı. Çün 5.ŞÀm melikleri yoúuş başından ièlÀm ve sancaúları müşÀhede úıldılar ve gördiler ki havÀ yüzinde 6.èasÀkir-i cerrÀra atı ayaàınuñ ùozı bulıtlar gibi gök yüzin büridi. èAsÀkir-i 7.manãÿranuñ heybeti ve ãavleti ŞÀmìler yüregine eåer úıldı, be-küllì cÀn úorúusından 8.úalkup Òartapart óiãÀrına sıàındılar ve cÀnları başlarına sıçrayup ve dudaúları ùabl yaúusı gibi 9.úorúudan úurıyup kendüleri Òartapart úalèasına bıraúdılar. Ve atların ve
515
úatırların ve ùonların
10.
ve raòat ve úumÀşların òandaúda úoyup baèøı kendüler çıúdılar ve
baèøı kemend-ile çekdiler.
11.
Rÿm çerisi arúunluà-ıla şehre girdiler ve el àÀrat ve uruàuna
uzatdılar. Ve ŞÀmìlerüñ1171 cümle 12.esbÀbı ve ÀlÀtı ve úumÀş ve at ve úatırlarını, ki òandaúday-ıdı, çıúardılar ve yaàma úıldılar. 13.Ve SulùÀn MalÀùiyya’da fetó ve ôafer mübeşşeri vuãÿline muntaôırdı. Çün beşÀret òaberin istimÀè
14.
úıldı ve buyurdı beşÀret neúúÀreleri ve ãurnÀ ve
nefìrler çalındı ve iúdÀó-ı ifrÀóı dÀyir ü sÀyir 15.úıldılar. İrtesi mevkib-i hümÀyÿnì úÀmurÀnì ve şÀdumÀnì birle Òartapart ùarafına nehøat buyurdı. beglerden ãordı ki: “ŞÀm melikleri
16.
Çün irişdi, devlet-òÀneye nüzÿl úıldı. Ve
17.
ve beglerinden úalèada maóãÿr kimlerdür?” didi. èArø 1.
itdiler “Óumuã ve ÓamÀ Meliki ve Şemseéd-dìn äavÀb
ki Melik KÀmil’üñ begler
begisidür.” diyü. SulùÀn buyurdı ki begler her biri èalÀ óadde 2.bir mancınıú naãb ideler, irtesi yigirmi dört ulu mancınıú úalèanuñ óavÀlìsinde düzüp èamele 3.getürmişlerdi ve mütevÀtir ùaşlar atılduàından èarãa-yı emlì ve evúÀt-i eclì ehl-i úalèaya 4.tengÀteng itdiler. Òartapart meliki bì rÀy ve tedbìr ve èavÀúıb-ı umÿra naôar itmez-idi. Ve úalèada õaòìre 5.az-ıdı, úıllet-i vech-i maèÀş ve èadem-i zÀddan úalèa ehli muøùarr ve muøùarib oldılar. Ve úara üzümi çoú 6.
yimekden anlara óikke àÀlib olup ekåeri uyuz oldılar. Ve àarÀyib aóvÀl ve èacÀyib óikÀyetden 7.biri oldur ki eydürler ki Òartapart melikinüñ
maùbaòında bir büryÀn-içün bir úuzı aãmışlardı 8.ve begler begi Şemseéd-dìn äavÀb’ı ùaèÀma daèvet itmiş-idi. NÀgÀh òïn-sÀlar gelüp èarø 9.itdi ki “Tennÿr üzerine mancınıú ùaşı düşdi ve úuzıyı yire àarú itdi, şöyle ki
10.
eåeri úalmadı.” ÓamÀ meliki èÀúil kişi-y-idi ve eyyÀm-ı
tecÀribinden behre-yi tamÀm óÀãıl úılmış-ıdı eytdi
11.
“äÀóib-i devletlere munÀùaóat ve
mümÀnaèat ùarìúi birle úarşu gelmek èaúl ve kifÀyet zümresi begenmişlerdür. bizden birümüz sulùÀn òiõmetine vara ve elini sulùÀnuñ keremi etegine nedÀmet göstere, istiàfÀr idüp istièfÀ ùaleb ide. Ola ki cÀna amÀn
12.
RÀy oldur ki
13.
ura. Ve cüréÀtına
14.
bulavuz ve her kimesne
selÀmatlıà-ıla kendü vilÀyeti yolın duta. Ve bu varùa-yı àam ve àamze-yi nedemden 15.òalÀã ve necÀt óÀãıl ola.” didi. Dükeli bu rÀyı begendiler ve bu bÀbda iòtiyÀr zemÀmını anuñ 16.kifÀyeti eline virdiler. Ve begler begi Şemseéd-dìn äavÀb ve ÓamÀ ve Óumuã melikleri ittifÀúı birle
1171
P. 284b/11. “ÇÀmilerüñ”
516
17.
úalèadan inüp sulùÀn òiõmetine geldi ve taøarruè yirin öpdi ve dest-i pÿs-ı eşref-ile şeref 1.
ve saèÀdet-i cÀvidÀnì buldı. Salùanat óaøreti òiõmetinden óüsnüét-taúÀ ve iltifÀta maòãÿã 2.olup èÀùifet-i bì-kirÀne-i
şÀhÀneye melóÿô oldı ve şefÀèat icÀbete maúrÿn oldı. AmmÀ şol 3.şarù-ıla ki ŞÀm melikleri ve begleri úalèadan Àzdan ve çoúdan hìç nesne çıúarmayalar 4.ve at ve úatır ve àıda ve ÀlÀt ve úumÀş ve altÿn ve gümiş yirine başarı selÀmatlıàın àanìmet göreler. 5.-Ve men necÀ bi-raésihì
fe-úad rabióa- ulu nièmet bileler. ÓamÀ meliki bu mükerremeti minnet-i èaôìm bildi ve SulùÀn’dan 6.bu bÀbda bÀb-ı úasem ve kitÀb-ı amÀn1172 úıldı. SulùÀn anlaruñ iltimÀsı vefúi üzerine and içüp kitÀb-ı 7.amÀn buyurdı ve ÓamÀ melikine çoú nüvÀziş ve mekÀrim-i mebõÿl úılup at ve òilèat-i şÀhÀne 8.ve altÿn ve aúça inèÀm buyurdı ve sevkend-nÀme birle úalèaya revÀne úıldı. Ve lÀkin mancınıú ùaşı 9.şehriyÀruñ iúbÀl-i pÀyidÀrı gibi der-kÀr-idi ve úalèa ehli bir laóôa arÀm ve úarÀr bulmazlardı.
10.
Çün ÒÀver memÀliki sulùÀnınuñ aèlÀmı èaõabÀt-ı
ÀsumÀn-ı mìnÀ-rengüñ şerefÀtı üzerinde òafaúÀn itdiler, sulùÀnuñ sancaúı hümÀyÿnın úalèaya
11.
olmaàa başladı. Úalèadan fiàÀnüél-amÀn
12.
çıúarmaàa dilediler. SulùÀn, ÒÀã Ùuàrul’a, ki
ulu òÀã ve muúarreblerin-idi, buyurdı tÀ salùanat
13.
sancaàını èaôamet ve şükÿh-ı tamÀm birle
úalèa üzerine çıúardılar ve óiãÀr úapusı bÀrÿsı üzerine 14.naãb itdiler. İçerü ve ùaşradan beşÀret avÀzı seyyÀrÀt úulaàına irişürdi. ŞÀm yerlerdeki òÀã mihmÀndÀrlar
15.
begleri ve melikleri úalèadan ùaşra çıúdılar ve ol
16.
muèayyen itmişlerdi, úondılar. SulùÀn her birine mertebe ve
miúdÀrınca òilèat gönderdi ve buyurdı Cümle ŞÀm melikleri sulùÀn òilèatlerin
17.
ki ikindü vaútinde bizüm cihÀn efrÿze óÀøır olalar. 1.
geydiler ve ùaèÀm ve ãoóbete meşàÿl oldılar.
İllÀ Şemseéd-dìn äavÀb ki ùaèÀm ve òilèate mültefit 2.ve mÀyil olmadı. SulùÀn, äavÀb’uñ ol óareketine úaúıdı ve buyurdı ki “ÚaftÀnumuz geymedi1173, etmegümüz 3.yimedi.” KemÀleéddìn cevÀb virdi ki “Ol iki eli-y-ile yimişdür ve ùoúluú 4.óÀãıl itmişdür.” SulùÀn ol laùìfenüñ istimÀèından tebessüm úıldı. İrtesi SulùÀn buyurdı, tÀ cümle 5.çeri ve ve ordu içinde münÀdì úıldılar ki her kimse ki ŞÀmìlere at ve ùavÀr ãatÀr-ise cezÀsı 6.depelenmek ve boàazından aãılmaúdur, diyü. Ve bu cümle istiòfÀf, ki ŞÀm meliklerine bi-àayr-i istióúÀú 7.oldı, cümle 1172 1173
B. 271a/16. // T. 171a/14. “...ùaleb” B. 271b/13. // T. 171b/3. “geydi”
517
äavÀb’uñ rÀy u òaùÀsından oldı. İrtesi cümlesine icÀzet inãirÀf olup kendü 8.vilÀyetlerine müteveccih oldılar. Ve äavÀb semìn ve merùÿb kişi-y-ıdı, yayan yürümege ùÀúati yoà-ıdı, 9.
úulları Gürcì úalúanı üzerine götürürlerdi. TÀ ŞÀm óudÿdına degin irişdürdiler. Ol
anlara icÀzet óÀãıl oldı, SulùÀn nevvÀb ve ümenÀyı úalèÀya gönderdi ki tÀ
10.
gün, ki
11.
esbÀb ve õeòÀyir,
ki úalèada var-ıdı, yazıb øabù itdiler ve ãubaşı ve dizdÀr naãb itdiler. Çün ol 12.mühimden fÀrià oldı, èinÀn-ı èazìmet ve mürÀcaèatını MalÀùiyya ãÿyına muãammam úıldı.Ve çerilere destÿr 13.
buyurdı ve kendüzi úarìn sulÿt ve refìú-i saèÀdet Úayãariyya’ya geldi. Ve anda Faòreéd-dìn
AyÀz 14.şarÀb sÀlÀr u KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’a buyurdı ki şÀhzÀdelerüñ, ki Melike èÁdile’den 15.
olmışlar-ıdı, sünnet ve taùhìr itmek yaraàın ideler ve berÀyin ve èaôamet ve revnaú birle, ki
lÀyıú ve muvÀfıú
16.
nÀmÿsu selÀùìn ola, rièÀyete irişdüreler. Ve kendüzi Anùaliyya ve
èAlÀéiyye úışlalarına èazm buyurdı. 17.Ve ol Aram Begi baúÀè ve diyÀrda èazìz èömrüni şÀõ ü nüzhet ve nezÀhete ãarf idüp şÀdumÀnì ve kÀmurÀnìyye meşàÿl oldı. 1.
Õikr-i Fetó-i1174 ÓarrÀn ve RehnÀ ve Raúúa ve TevÀbiè ve LevÀóiú-i Án
02.
Çün mevkeb-i şÀh-ı aòterÀn emr-i ilÀhì birle burc-ı mÀhìden èazm-i murà-ı zÀr óaml
buyurdı. Ve kendü 3.èamelinüñ ãanÀèatinden kalil ve cebel eùrÀfı ve nevÀóìsine óalì ve óalel geyürdi ve eşcÀr-ı şebÀkÀdinden
4.
belÀbil ve aùyÀr-i nevÀ-yi mÿsiúÀr èÀşıúlar semèine
irişdürürlerdi. SulùÀn óavÀã ve ekÀbirden 5.bir cemÀèat birle şÀdumÀnlıú cenbetine süvÀr olup Úoniya ve AúsarÀ ãÿyına gider buyurdı. 6.Ve Úayãariyya’ya, mecmaè-ı èasÀkir-di, nehøat úıldı. Ve çeriler ióøÀr-içün eùrÀf memÀlike nÀmeler 7.gönderdi. Fì esraè-uél-óÀl kümmÀt ricÀl ve óumÀt ebùÀl-i sÀà ve ãol úol begleri ve sipÀhìleri 8.nöker ve inãÀr-ı bì-şümÀr birle Úayãariyya’da Meşhed ãaórÀsına óÀøır oldılar. SulùÀn KemÀleéd-dìn -i 9.KÀmiyÀr’a ve úalan erkÀn-ı devlete buyurdı ki ÓarrÀn ve RehÀ ve Raúúa
10.
ve MaøÀfÀtı fetói-y-içün èazìmet-i
muãammam úılalar. Ve cümle himmet ve nehimetlerini ol ùÀyifenüñ úalèına
11.
maúãÿr úılalar.
Ve èÁdil ve KÀmil’üñ dÿr u úuãÿrını òarÀb ve vìrÀn úılalar. KemÀleéd-dìn -i 12.úadìm ve óadìå ve muúùaè ve icrÀ òïr çerilerden elli biñ miúdÀrı atlu birle berú-i lÀmeè ve şihÀb-ı 13.åÀúıb gibi revÀna oldılar.
1174
B. 272a/13. // T. 171b/16. “...Úalèa-i”
518
Çün ol nevÀóìye irişdiler, mancınıúlar naãb itdiler. Ve bì muóÀbÀ ve ebúÀ gündüz ùaş atmaàa meşàÿl oldılar. Nice ki ol mancınıúuñ başı bulıda berÀbÀrlıú
14.
gìce ve
15.
gösterüp
óiãÀneti ÚÀf ùaàı deñizinden istinkÀf úılurdı. Ve òandaúınuñ emvÀcı Baór-i Aòøar
16.
lerze bıraàurdı. Ve burclarınuñ metÀneti Sedd-i Skender óikÀyetinden güõer úılurdı.
17.
cÀnına
AmmÀ
ùaşlaruñ óamalÀt ve ãadamÀtı tevÀtirinden ÓarrÀn úalèası sÀkinlerine òavf-ı recefÀn ôÀhir 1.
olurdı. Ve lÀkin rièÀyet óaú nièmeti-y-içün iki ay müddeti muãÀberet úılup muóÀãarat
mükÀbedetine 2.ùaóammül gösterdiler. Çün ãabr u merÀretinüñ acılıàı anlaruñ cÀnı meõÀúını be-küllì nÀòïş 3.úılurdı. Çeriden Gürcì ve Frenk ve Rÿs ve İrÀmene-yi Ùarsÿs müslümÀnlaruñ 4.
èavrÀt-ı
muùahharÀtına, ki uzun èömürlerde güneş anlaruñ èiãmetleri miúnaèası ucına
irişmemiş-idi, 5.mesÀcidi ve müdÀris ve cevamiède bì edeblikler ve bì resimlikler1175 ve fısú u fücÿr ve şürb ü 6.òamÿra anda meşàÿl olurlardı. Bu fitnenüñ nÀyiresi teskìn ciheti-y-içün ve cÀn 7.úorúusından feryÀd idüp çaàırmaàa başladılar. Ve muèteberlerden bir úaç kişileri, ki anlara 8.inanurlardı, begler begi KemÀleéd-dìn úatına gönderdiler. Emìr KemÀleéd-dìn anlarÿn 9.
istiàÀåetini icÀbete maúrÿn buyurdı. Şol şarù-ıla ki eùfÀl ve èayÀlden àayrı nesneyi 10.óiãÀrdan
ùaşra çıúarmayalar. Bu óükmine cÀn úorúusından rÀøı oldılar, raòt úumÀşların 11.ve õeòÀyir ve yaraúların úoyup úalèadan aşaàa indiler. Ve sulùÀnuñ sancaúını úalèaya iletdiler. Andan 12.
ãoñra begler òalvet yuúaru çıúdılar ve òazÀyin ve emvÀl ve künÿzı bì-girÀn ki õikri beyÀna
13.
gelmez, cevÀhir ve lÀl-i bì óadd ve direm ü dìnÀr-ı bì èaded ve cebeòÀne ùolu óarb Àleti dürlü
dürlü
14.
cebeler ve cevşenler, dürr ve cevÀhir birle maóallì ve altÿn kümiş küftlü bulÀd ışıúlar
ve Dımışúì bÀblar
15.
ve úalúanlar, muraããaè Frengì ve Keblì ve Gürcì birle ve ÇÀçì kemÀnlar,
ki gözler naôìrlerin 16.görmemiş-ıdı, defterlere åebt itdiler. Ve ãanduúlara úoyup mühürlediler. Ve salùanat óaøretine fetó óÀlini
17.
-min el-fÀtióati ilaél-óÀtime- meşrÿó ve mufaããal úaleme
getürüp bir mısraè-ıla gönderüp ièlÀm itdiler. 1.
Çün memÀlikde
SulùÀn bu fetó òaberin işitdi, èÀdet-i maèhÿde üzerine buyurdı eùrÀf-ı
2.
beşÀret-nÀmeler infÀd úıldılar. Ve úÀãid-i eãnÀf-ı mükÀrim-i şÀhÀne birle
behremend úıldılar. Ve begler 3.begi ve bÀúì çeri serverlerine nÀme cevÀbını müteøammin
1175
B. 273a/1. “Resmikler”
519
iómÀd u ictihÀd, ki úılmışlardı ve izdiyÀd-ı
4.
memÀlikde mesÀèi-yi meşkÿr ôuhÿra
getürmişlerdi, irsÀl úıldılar. Ve daòı ol nÀmede õikr 5.buyurdı ki òazÀyin ve cevÀhir ve altÿn ve gümiş ÀlÀtını ve cebeòÀne Àletinden daòı ùavÀyif 6.ve leùÀyifini òazÀne-yi èÀmireye göndere. Ve ol nesne ki úalèa-yı mÀlÀ-y-ıdı1176 ola, anda úoya. 7.Ve úalèanuñ meremmÀtı iótiyÀùın ve esbÀb ve õeòÀyirin tamÀm görüp Àmìn dizdÀr úoyup ol bÀbda 8.saèy-i dirìà itmeyeler. Ve ol maãÀlió itmÀmından ãoñra dergÀh-ı ÀsumÀn şükÿha müteveccih olalar.
9.
Melikiél-ümerÀ 10.
KemÀleéd-dìn salùanat óaøreti óükmi mÿcibince cümle işleri sÀòte ve perdÀòte tìzde salùanat óaøretine irişdi ve óikÀyÀtı müşÀfaha iblÀà úıldı. äulùÀn Meliki
úıldı. Ve
11.
él-ümerÀ ve
sÀyir serverlere óaúúında naôar-ı iótirÀm ve mulÀóaôat buyurdı. Ve feyø u iósÀn-ı bì-pÀyÀn birle
12.
behremend úıldı. Ve her gün dÀd ve dehş ve nüvÀziş ve perveriş imlÀk ve rièÀyÀ birle 13.
rÿzigÀr
geçürdi. NÀgÀh úuããÀd Malaùiyya dergÀha irişdiler ki “Melik KÀmil salùanat
14.
óaøretinüñ rÀyÀt-ı manãÿrı mürÀcaèatından soñra ÓarrÀn’a muèÀvedet úıldı. Ve muóÀãarat
úılup
15.
úalèayı yine kendü taãarrufına aldı. Ve sulùÀnuñ dizdÀr u sipÀhì ve nevvÀbını dutsaú
idüp 16.deve-y-ile Mıãr’a gönderdi ve maópÿs itdi.” SulùÀn egerçi bu òaberden münfaèil olmış-ıdı ve lÀkin
17.
çün ticÀret-i eyyÀm ve
óavÀdiå-i rÿzigÀr birle ÀşinÀlıàı var-ıdı, inãÀf levóinden -fe-yevmün èaleynÀ
ve yevmün
1.
lenÀ ve yevmün nisÀée ve yevmün nasra- óikmeti laùìfesini oúudı. Ve buyurdı ki ihtimÀmı ÓarrÀn 2.istircÀèına ãarf itmek ehemm-i mühimmÀtdan degüldür. Çün èasÀkir-i manãÿra ol atlularuñ mizÀcını 3.ióÀùa itdiler, her vaút ki ola -fì-mÀ baúiye min el-eyyÀm- anuñ fetóine müteveccih olalar ve mükÀbedet 4.ve zaómet ve meşaúúatsüz cÿze-yi óuãÿle gele. Ve lÀkin rÀy oldur ki cemèiyyet tamÀm ve àalabalıú birle 5.èasÀkir-i manãÿra Ámid muóÀãaratına vara. Ve anı úalan memÀlike munøim úıla.” Begler begi KemÀle-06.-éd-dìn cevÀb virdi ki “Óükm pÀdişÀhuñdur. SulùÀn iúbÀli birle eger èasÀkir-i manãÿra úalèayı 7.eflÀke úasd idelerse zaòm-i sinÀn ve tìà-i berrÀn birle maàÀkü òÀke bıraàalar. Ve lÀkin Amed gibi şehri geñez 8.ùutmaú olmaz. Yarusı kÿh-òÀrdur. CihÀnda óiãÀnet birle meşhÿr ve burcları ÀsumÀn birle 9.muúÀvemete ve ebdÀnı keyvÀna muóÀkÀt gösterür. Hìç bir pÀdişÀhuñ òÀùırından anuñ fetói 1176
10.
muóÀãarat birle geçmemişdür, ammÀ
B. 273b/3. // T. 172b/4. “mÀlÀ beddì”
520
gümÀn şöyledür ki anı üç yılda almaà ola. Evvel yıl çerilere 11.icÀzet virmek gerekdür ki anuñ mezrÿèÀtını yaúalar ve at ve úatır ve envÀè ùavÀrlarını
12.
nehb ve àÀret itmek gerekdür. Ve
dehhÀúìn ve ekincilerini esìr idüp ve göçürüp KÀòta ve Gerger
13.
vilÀyetlerine geçürmek
gerek. Ve bir yıl müddeti daòı muóÀãara úılalar ve eùrÀf ve cevÀnibden õaòÀyir u
14.
medde
mÀniè olalar. Üçünci yıl mümkindür ki ellerini emn ü amÀn etegine urup şehri teslìm 15.
ideler.” Egerçi bu rÀy begenildi, ammÀ àayret odı sulùÀnuñ øamìrinde şöyle müşteàal 16.
olmamışdı
ki her ãÿy-ıla munùafì ola. Çün begler begi ol muóÀãaratı bu èibÀret-ile edÀ itdi.
SulùÀn 17.tavaúúuf buyurdı ve lÀkin her vaút ìmÀ ve kinÀyet birle Amed òaberin õikr iderdi, her kimesneye ol bÀbda òiùÀb buyururdı. 1.
Õikr-i Taãaddì-i TÀceéd-dìn PervÀne be-MuóÀãarat-ı Ámed ve İltizÀm Nümÿden-i
Fetó-i Án-rÀ der-Òiõmet-i Salùanat ve Teveccüh-i MürÀcaèat1177 Nümÿden 02.
Taceéd-dìn PervÀne kendü bÀzÀrı revÀcı ciheti-y-içün ve Meliküél-ümerÀ KemÀleéd-
dìn KÀmiyÀr 3.metÀèı ve óaşmeti kesÀdı-y-içün, ki maósÿd-ı èÀlemiyÀn-ıdı, bir gün eånÀ-yı muèÀúarat ve ùaúdióde, ki 4.SulùÀn’ı müferrÀó ve müteravvió buldı, salùanat óaøreti òiõmetinde zÀnÿ-yı edeb üzerine geldi. Ve eytdi 5.ki “Eger pÀdişÀh bu kemìne úulına icÀzet ve ruòãat erzÀnì buyura ki èasÀkir-i manãÿra birle 6.Amed’e varam ve altı ay müddetinde AllÀh’um èinÀyeti ve pÀdişÀhum devletinde daòı tìzrek müyesser olına. 7.Ve envÀè1178 úalÀè ve tevÀbiè ve baúÀèini daòı mustaòliã úıla.” SulùÀn aña ol iltizÀm birle ikrÀm buyurdı 8.ve çeri begligini aña mufavvaø úıldı. Ve çerileri eãnÀf-ı umamdan salùanat dergÀhınuñ 9.havÀdÀrları ve cÀn-sipÀrları zümresine gelmişlerdi, òazÀne ve cebeòÀne ve yarÀú ve èaddet arasına
10.
ve şÀyeste birle
revÀna úıldı. Çün anda irişdi, bir müddet anuñ muóÀãaratında rÿzigÀr ãarf itdi. 11.Çün hìç teéåìr olmazdı ve maóãÿrlar óÀline bir taàayyur ôÀhir olmadı. Úayur Òan ve úalan ÒvÀruzm begleri 12.
öñdünki sulùÀnları meróÿm SulùÀn CelÀleéd-dìn vÀúıèasın sebebi birle Melik áÀzì ve Bedre-
13.
-éd-dìn Lulu ve MÀrdìn meliki Melik Manãÿr SulùÀn CelÀleéd-dìn’e, şöyle ki gerekdi, meded
ü
14.
muèÀvenet itmediler. TÀ ol vÀsıùa birle belÀ ve fenÀ dÀmına giriftÀr olup helÀk oldı. Ol
memÀlike 15.ılàÀr ve çapàÿn ãaldılar. Cümle ol vilÀyetleri SincÀr úapusına degin urdılar ve úatl 1177 1178
B. 274a/17. // T. 173a/7. Bu kelime yok. B. 274b/6. // T. 173a/12. “anuñ”
521
ve sebì idüp 16.yıúdılar ve yaúdılar. Ve şol úadar mÀl ve esbÀb ve derÀrı ve civÀrı ve at úatır ve ùavar getürdiler ki ùaà
17.
fetóine muøırr olmış-ıdı
ve ãaóra ùoldı. Ve óÀli sulùÀn dergÀhına ièlÀm itdiler, SulùÀn Ámed 1.
ve elbette anuñ iltimÀsı òayli òÀùır-ı kerìminden olmazdı.
äÀóib Şemseéd-dìn Muóammed İãfahÀnì’ye 2.bir çeri daòı eãnÀf-ı ùavÀyifden Türk ve Kürd ve Firenk AlamÀn ne úadar ve òazÀyin-i bì girÀn ve cebeòÀne 3.birle revÀn itdi, tÀ óaddi demürciye buyurdı ki mancınıú ùaşı resmine demürden müdevver 4.ùaşlar iki batman ve üç ve biş ve on batman tertìb itdiler. Ve develere yükledüp cebeòÀne-y-ile Ámed’e 5.gönderdiler. Ve Ámed fetói1179, ki daòı lÀzım oldı, işinde serÀsìme ve serkeşte úaldı. 6.Ve salùanat óaøretinüñ àaøabından tersÀn1180 hÀl-ıdı ve úış daòı irişdi. Salùanat 7.óaøretine óÀli bu ùarìú-ile ièlÀm itdiler ki Ámed’üñ işi Àòir olısar-ıdı, ammÀ nÀgÀh 8.ãovuú çerisi hücÿm itdi. Ol sebebden çerilerüñ nühuãat ve óareketine fütÿr ôÀhir oldı, diyü. 9.
SulùÀn ol nÀmelerüñ muùÀlaèasından be-àÀyet àaøaba gelüp müteàayyir oldı, ammÀ
rièÀyet
10.
nÀmÿsı-y-içün çeriye icÀzet-i muèÀvedet ve teferrìú buyurdı ve didi ki “Gelesi yıl -
inşÀéaéllÀhü
11.
él-èazìz- kendüzüm ol muóÀãarata mübÀşirümüz. Ve ol avlam ve ol mühim,
şöyle ki vÀcib 12.ve lÀzımdur, kifÀyet olına. Begler ve serverler lerzÀn ve tersÀn ve horÀsÀn ve salùanat óaøreti
13.
òiõmetine geldiler. SulùÀn ol bÀbda anlara èitÀb itmedi ve günÀhlarından
tecÀvüz úıldı ve èìş 14.ve èişret ve úÀmurÀnì ve leõõet ve şikÀr ve naàamÀt-ı utÀr, murà-ı zÀr ve kÿhisÀr ve cÿyibÀrda ãÀúiyÀn-ı 15.semen-sìmÀy semìn-sÀú birle istiàrÀú-ı eyyÀm buyurdı. 16.
Õikr-i Vürÿd-ı İlçiyÀn Ordÿ-yı ÖgetÀy Òan Nezd-i SulùÀn1181 èAlÀéaddìn KeyúubÀd -
AnÀraéllÀhu BurhÀnehÿ17.
Emìr Şemseéd-dìn èÖmer Úazvìnì, ki Úazvìn’üñ serverlerinden-idi, şöyle óikÀyet
1.
itdi ki “EyyÀm-ı óavÀdiåi ve veúÀyièinden bir vÀúıèa sebebi birle vaùanı terk idüp ticÀret
2.
ùarìúin ùutdum. Ve anı taóãìl maèÀşi-y-çün şìve ve pìşe úıldum. Çün Erzen-iér-Rÿm şehrine
3.
irişdüm, Erzen-iér-Rÿmì bir şehri gördüm envÀè nièmet birle meşóÿn ve eãnÀfu leùÀfü naèim
1179
B. 275a/6. “...aña” B. 275a/7. // P. 289a/6. “...perìşÀn” 1181 B. 275a/17. // T. 173b/12. Bu kelime yok. 1180
522
bile ÀrÀste 4.ve mevzÿn òÀùırdan òuùÿr itdi ki elbette bunda iúÀmet itmek gerekdür ve bu maúÀmda, 5.ki reşk-i cennetüél-meévÀdur, meskeni ùaleb úılmaú gerek. Fiél-óÀl refeúÀndan firÀú iòtiyÀr idüp şehirde 6.evler ele getürdüm ve sefer pÀy efrÀzını çıúarıp bir müddet ol buúèa-yı pür nüzhetde tavaùùun 7.úıldum. Ve kesb-i maèÀş idüp rÿzigÀr geçürdüm. Ve firÀvÀn mÀl u úumÀş ele getürdüm 8.ve daàda-i saèÀdet her laóôa engüşt-i taórìk èazìmetüm pehlÿsına dürterdi, beni TürkistÀn 9.seferi èazmine taórìã úılurdı. FirÀvÀn cevÀhir óÀãıl itdüm ve elvÀn murãièÀtı åemìn mükellel
10.
nefÀyisdürür ve lÀli birle terãìè itdürdüm. Ve bir zamÀn anuñ
istimÀlinde rÿzigÀr ãarf itdüm, tÀ baãri
11.
baãìretde pesendìde ve naôarda güzìde geldi.
Kendüzüme eytdim ki bunuñ gibi nefÀyis
12.
òazÀnesine lÀyıúdur. Egerçi uzun müsÀfÀt úaùè
13.
murãaèÀt-ı pÀdişÀh-ı aèôam ÖgetÀy Òan
itmek gerekdür, ammÀ ôÀhir oldur ki cümle
meùÀlib ve meéÀribe-i nuãret ve ôafer müyesser ola, diyü.” “Pes 14.sefer yaraàın idüp ol dergÀha müteveccih oldum. Ve igen çoú müddet geçmedi ki bì 15.mükÀbedet ve muèÀnÀt òiõmete irişdüm ve èaôìm fÀyidelü muèÀmele itdüm. Ve muèÀmele ve èarø-ı aúmìşe 16.vaútinde pÀdişÀh daòı òazÀnede óÀøırdı, baña buyurdı ki ‘ÚandÀn gelürsin?’ Eytdüm ‘Rÿm memÀlikinden.’
17.
Buyurdı ki ‘Ol memleket salùanatuñ
emri ve nehyi zermÀmı SulùÀn èAlÀéaddìn KeyúubÀd kifÀyeti
1.
úabøasında mıdur?
Eyitdüm: ‘Belì!’ Buyurdı ki anuñ melikdÀrlıú ve şehriyÀrlıúda ùarìúi neciddür?’” Eytdüm
2.
‘Şöyledür ki pÀdişÀh cihÀn begene ve hemÀnÀ ki İslÀm gürÿhında anuñ gibi bir èÀdil pÀdişÀh 3.
gelmemiş ola. Etegi pÀk ve ceybi ùÀhir ve dìndÀr u èÀdil ve èaúlı úÀmil ve milki maèmÿr ve
mÀlı mevfÿr 4.ve raèiyyeti mesrÿrdur. Ve ôulme ve fecire ve úaùÀèuéù-ùarìú ellerini kemend-i úahr u siyÀset birle baàlamışdur. 5.Ve maèdilet vaútinde ve naãfet zamÀnında úavì ve øaèìf ve vaøìè ve şerìf arasında farú úomaz. Güneş 6.gibi dükeli yirlere irişür ve yaàmÿr gibi ùaà ve yazıya yaàar. Kişver-dÀr vü düşmen şikÀr ve bìdÀr 7.ve hüşyÀrdur.’” “Direm buyurdı ki ‘Bunuñ gibi pÀdişÀhı, ki bu evãÀf-ı eãnÀf-ı elùÀf birle 8.ÀrÀstedür, dirìà ola ki bizüm èinÀyet ve èÀùifetümüzden maórÿm úoyavuz ve anı ÀgÀh itmeyevüz 9.tÀ bizüm pÀdişÀhlıàumuz birle il ola ve anuñ melik ve raèiyyeti abÀdÀn ve Àsÿde úala. Ve bizüm devletümüz
10.
eyyÀmında ãayuràamaú ve ièzÀz-ı pÀdişÀhÀnumuzdan şÀdumÀn ola. Eger seni
ilçilige Àgah 11.gönderevüz, varur mısın?’ didi. Eytdüm “Ben tÀcir kişiyem. RisÀlet ùarìúinden
523
vuúÿf ve iùùilaèum yoúdur.
12.
Úorúaram ki eger úulluú daúÀyiúından bir daúìúa bilmezlig-ile
fevt idem, èitÀba müvÀòiõ ve muèÀtab
13.
olam.’ didüm. Buyurdı ki ‘Çün bizüm naôarumuz
saña düşdi ve bunuñ gibi işe seni 14.iòtiyÀr itdük, Óaú -teèÀlÀ- senüñ dilüñe ol sözleri getüre ki maúbÿl-i èÀlemiyÀn ve pesendìde-i cihÀniyÀn 15.ola.’ didi.” “Çün İlòan óaøretinden nüvÀziş buldum, faòr külÀhını havÀya firÀz itdüm
16.
ve cÀn u
göñül birle ol risÀletüñ iblÀàına ve ol peyàÀmuñ edÀsına iltizÀm gösterdüm. Ve Tÿdivan1182 17.
ve İrmitÀy adlu iki Moàol nöker ve altÿn ve gümiş iki pÀyize ve SulùÀn’a yarlıà1183 ki
maømÿnı budur müteveccih oldum.” 1.
Õikr-i SevÀd-ı Yarlıà ki Nezd-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -AnÀrallÀhu
BurhÀnehÿ-1184 Amed 2.
ŞehriyÀr-ı èÀdil SultÀn èAlÀéaddìn KeyúubÀd budand ki avÀze-i rÀh-ı nìkÿ ki der
melik dÀrì 3.ve raèiyyet perverì pìş girifte ve Àyande vü revende ez tÿ Àsÿde ve òoşnÿdend bemÀ resendìdend mÀ enzÀ nìk 4.pesendìdem ve türÀ ãuyÿr àÀmìşì fermÿdeyem ò˘Àstìm ki tÿ peyveste der melik-i òavìş òïş dil 5.ve Àsÿde mÀlì çün òudÀ-yı -teèÀlÀ- mÀ rÀ büzürg gerd ve èazìz girdÀyend ü rÿ-yi zemìn rÀ bÀrÿà mÀ erzÀnì 6.dÀşt ve tÿ rÀh püsendìde mìrÿy mÀ rÀ vÀcib geşt óÀli òïd bişmÀ numÿden ve berÀh-i ìlì ve fermÀn 7.bürdÀrì ò˘Àndan baèda ez Àn çün mÀ aóvÀl òïd nümÿde bÀ şìm kesÀnì ki bÀ mÀ bül neşvend 8.ve serkeşì künend ve leşker mÀ bevilÀyet ìşÀn der eyd ve ìşÀn-rÀ be-güşed vezn ve becce esìr berd ü mÀl 9.ve esbÀb-rÀ àÀzat ve òarÀb künde ve bedìşÀn bedì resÀned ez mÀ nebÀşed nÿşìte şüd der sÀl
10.
be-çìn senetü åelÀåe
ve åelÀåìne ve sitte-miée sìrÀr-ide” “Ve maúÀmından revÀn oldum ve baède Ùay ÙomÀr mesÀlik
11.
DiyÀr-ı Rÿm
memÀlikine irişdüm. Çün Úayãariyya vüãÿl olundı, SulùÀn úışlada èAlÀéiyye’de-y-idi. 12.
AóvÀli öñdin MübÀrizeéd-dìn ÇÀvìlì Beg SulùÀn’a èarø itmiş1185. SulùÀn Úayãariyya’da
tedÀrük-i
13.
mühimmÀt ve maãÀlió-içün úoyup gitdügi beglere işÀret buyurdı ki bize ve
1182
T. 174a/18. “Dudutuvan” B. 276b/4. // T. 174a/18. “...birle” 1184 B. 276a/5. yerinde “FürustÀde Bÿd” kelimeleri vardır./ T. 174a/19. Bu kelime yok. 1185 B. 277a/1. // T. 174b/6. “...miş” 1183
524
nökerlere ièzÀz
14.
dìvÀndan öñdin
15.
ve ikrÀm itmekde firÀvÀn mübÀlaàa úıldılar. Her gün seyrÀndan ãoñra ve
bizi görmege gelürlerdi ve firÀvÀn istimÀlet ve dildÀrlıúlar úılurlardı. Ve bì
úiyÀs øiyÀfet ve nüzl 16.getürürlerdi.” “Çün evvel-i bahÀr oldı ve hezÀr ezhÀr üzerinde terennüme geldi ve benefşe kÿhsÀr àıdÀrında
17.
açıldı, SulùÀn, èAlÀéiyye’den Úayãarì’ya geldi ve bizi óÀøır buyurdı. Ve iótirÀm-ı 1.
tamÀm gösterdi.
Çün İlòan’uñ yarlıàın virdük, öpüp ayaú üzerine ùurdı ve kendüzi
müùÀlaèa úıldı. 2.Ve çün taòtdan inüp òalvet sarÀcına girdi, nökerlerden ayru beni yalñuz oúudı. Ol lafôı, ki 3.mübÀrek dilinden benüm úulaàuma irişdi, bu-y-idi ki; ‘Şükr Óaú óaøretine ki ilçi 4.ve firistÀde ki Óaú -teèÀlÀ- yir yüzinde pÀdişÀhlıà-içün güzìde úılduàı kişiden bizüm úÀtumuza gelen 5.ilçi müslümÀndur ve Óaú -teèÀlÀ- èazìz itdügi kişi bizi èazìz úıldı ve ögdi.’ Andan ãoñra 6.buyurdı ki ‘Her ne ki ãorarsam dìndÀrlıú ve müsülmÀnlıú ve bì riyÀlıú yöninden 7.gerekdür ki eydivirüp gizlemeyesin.’ Eydüm ki ‘Her ne ki bilürem, lÀ-cerem 8.sulùÀnuél-İslÀm òiõmetine ièlÀm iderem.’ SulùÀn buyurdı ki ‘Çün il olavuz memlektümüze 9.ùamaè úılalar mı?’ didi. Eytdüm ‘MaèÀõÀh, anlaruñla dek şol úadar ìl olmaú gerekdür ki
10.
ilçi İlòan òiõmetine vara ve altÿn ve gümiş ve úumÀş ve atlardan birÀz
nesne ilede ve ôÀhir ve bÀùın 11.anlaruñ-ıla yiksÀn ola.’ didüm. SulùÀn bu söze istiósÀn buyurdı ve il olmaàı úabÿl eyledi.
12.
Ve vüzerÀya buyurdı ki tuófe ve hedÀyÀ ve Rÿmì úumÀşlardan
tertìb itdiler.” “NÀgÀh erbaèa ve åelÀåìn
13.
sitte-miée yılınuñ ŞevvÀl ayınuñ üçünci güninde Óaú -
teèÀlÀ-nuñ meróameti civÀrına ulaşdı. 14.Ve oàlı áiyÀåeéd-dìn Keyòusrevsalùanat taòtına geçdi. 15.
úatına gönderdi ki ‘Atam saña úardÀş
Ve beglerinden baèøını benüm úatuma ve nökerler diyü òiùÀb buyurdı; ben ata direm. Ben daòı anuñ
16.
rÀyi muúteøÀsınca İlòan òiõmetine eylük
ve úulluú ùarìúini úabÿl úıluram.’ didi. Ve pìşkeşler,
17.
ki SulùÀn èAlÀéaddìn tertìb buyurmış-
ıdı, Faòreéd-dìn adlu ilçi birle gönderdi.”
525
1.
ÒorÀsÀn vilÀyetine vuãÿl olaydı1186, mülóidler bu òaberi işidüp àalaba
“Çün
leşker-ile 2.ùaàdan inüp yolumuza geldiler ve bizi ùutup úalèalarına iletdiler. Ve üç ay on gün ol 3.úalèada maóbÿs úalduú. Çün bizüm òaberimüz İlòan òiõmetine irişdi, CermÀèÿn 4.Noyan’a òaber1187 gönderdiler, tÀ bizi anlaruñ elinden òalÀã itdi. Çün İlòan òiõmetine 5.irişdük ve bizi aàırlayup òïş gördügin ve pìşkeşlerin ve vefÀt itdügin 6.èarø itdük. Üç kerrat ‘İy úÀyirin! ÚÀyirin! ÚÀyirin!’ diyüp gözlerinden yaş indi. 7.ve SulùÀn áiyÀåeéd-dìn’üñ illigin begendi. Ve girü óükm oldı ki biraz Moàol 8.birle Rÿm’a gelem ve basıúaú olam. BÀy-çÿ-yı Noyan Rÿm’a varup Köseùaà’da SulùÀn 9.áiyÀåeéd-dìn çerisine muúÀbil olup nekbet irişdürmiş-idi. Ve aóvÀli ol maúÀlden ki
10.
taúrìr olmış-ıdı taàayyur bulmış-ıdı. -YefèalüéllÀhü mÀ yaşaéü ve yaókümü
mÀ yürìdü ve maéllÀhü bi-ôallÀmin liél-èabìd-. 11.
Õikr-i VefÀt-ı SulùÀn-ı1188 Meróÿm èAlÀéaddìn KeyúubÀd -AnÀraéllÀhu BuróÀnehÿ-
-ÚÀla éllÀhü teèÀlÀ innemÀél-óayÀteéd-dünyÀ laèibün ve lehvün ve zìnetün ve tafÀòurün
12.
beyneküm ve tekÀåurün
fìél-emvÀli veél-evlÀdi ke-meåeli àayåin aècebeél-küffÀra nebÀtühÿ
13.
åümme yehìcü fe-terÀhu müãferren
åümma yekÿnü óüùÀman ve fìél-Àòireti èaõÀbün şedìdün ve
14.
maàfiratün min AllÀhi ve riêvÀnün ve mÀ
15.
él-óayÀtüéd-dünyÀ illÀ metÀèüél-àurÿr ve úÀleén-
nebiyyü ãallÀéllÀhü èaleyhi ve sellem ióõarÿ
16.
éd-dünyÀ fe-innehÀ esóaru min HÀrÿta ve
MÀrÿta-. Beyt1189: 17.
AyÀ ki Àrzÿya açıban dü çeşm
Gehì şÀd olursın gehì ùolu òaşm 1.
Bilürsin ki bu künbed-i tìz kerd
Niçe dilleri úıldı pür dÀà u derd 02.
Eger şehriyÀr ola ve zümürrüd òıred
Ecel gösterür èÀúibet dest-i berd
1186
P. 291b/1. “buldı” B. 277b/12. // T. 175a/4. “fermÀn” 1188 B. 278a/2. // T. 175a/1. Bu kelime yok. 1189 T. 175a/16. Bu kelime yok. 1187
526
03.
Görürsin ki işbu serÀy-i sepenc
Kişiye virür genc yirine renc 04.
CihÀn ser-be-ser içem Àb-ı serd
Görürsin ki degmez ne dür bunca derd 05.
Kimesneye bÀúì degül rÿz-i baòt
Ne genc ve ne dìhìm ü şÀhì taòt 06.
İrişmiş-idi elliye sÀl-ı ÚubÀd
Anı úılmadı èÀúibet merg-i şÀd 07.
Pes andan daòı úaldı òÀlì cihÀn
Úamÿ rÀóat ve renci oldı nihÀn1190 08.
Çün ÀfitÀb-ı meèÀlì ve celÀl-i SulùÀn èAlÀéaddìn KeyúubÀd -anÀraéllÀhü burhÀnehÿ-
cihÀndÀrlıú
9.
ve kÀmkÀrlıúda óadd u iètidÀlden geçüp derece-i kemÀle irişdi ve afÀú
gerdinkeşleri ve ÓvÀruzm Ve
dergÀh-ı
vÀlÀ
ve
10.
ve ŞÀm ve ÚıpçÀú cebbÀresi úulluàına iùÀèat idüp bil baàladılar.
bÀrigÀh-ı
11.
muèallÀsına
inúiyÀd
gösterdiler.
nevÀóiyyesinden ve maàrib diyÀrından cenÀb-ı felek maéabına iúbÀl
Firenk
bilÀdı
12.
ve saèÀdet gibi revÀn
olup mÀl ve iómÀl getürürlerdi. Ve Emìrüél-müéminìn Al-Mustanãır biéllÀh -raóimehuéllÀh13.
birle memleketde müşÀreket-i óükm ve virÀået-i melik-i ièmÀm birle aàÀz úıldı ve sulùÀn-ı
aèôam ve úasìm-i muèaôôam
14.
ve ôilluéllÀhi fìél-èÀlem birle muòÀùab oldı ve ekåer-i bilÀd-ı
İslÀm’da òuùbe ve sikke feriél-úÀb-ı meymÿnı
15.
birle müzeyyen ve müşerref oldı. Ve baés-i
heybet ve baùşı ve siyÀseti úorúusı selÀùìn-i rÿzigÀr ve mülÿk-ı 16.her diyÀr göñlinde temkin ve istiúrÀr buldı. Ve ol sebeb birle, ki Melik KÀmil úıbelinden
17.
vaóşet àubÀrı ãafaóÀt-ı òÀùır
eşrefine úonmış-ıdı, memÀliküñ kÀffe-i èasÀkirini dÀruél-fetó-i Úayãariyya’ya
1.
ŞÀm
vilÀyeti úaãdına cemè itdi. Ve iótiyÀù ve mürÀèÀt óÀl-i ciheti-y-içün SìvÀsì ŞarÀb sÀlÀr 2.AyÀz taóvìlinden, ki óaøretinüñ òavÀããından-ıdı ve Óaú raómeti civÀrına ulaşmış-ıdı, Úayır Òan’a mufavvaø 3.úıldı. Ve ErzincÀn pÀdişÀhlıàını girü Melik áiyÀåeéd-dìn’e muúarrer úıldı ve Şemseéd-dìn -i 4.Altÿn’ı anuñ atabegligine ve begler begiligine viribidi. Ve vilÀyeti èahdini 1190
T. 175b/1. “RevÀn”
527
5.
ve Rÿm salùanatını Melik èİzzeéd-dìn Úılıç Arslan adlu oàlına muúarrer úıldı. Ve cümle
6.
beglere bu maènì mutÀbaèati-y-içün iltizÀm buyurdı, tÀ cümle raàbeten ve rehbeten ìmÀn
mutÀbaèat velÀ 7.ve havÀsına úıldılar. Bir müddet òavÀã ve èavÀmuñ niyyetleri bunuñ üzerine åebÀt buldı ve iş-08.-bu mÿcibince göñüllerde úarÀr ùutdı ve sulùÀn-ı ŞÀm memleketinüñ temliki úaãdında yaraú 9.ve istièdÀd buyurdı. Çü arbaèa ve åelÀåìne ve sitte-miée yılınuñ ŞevvÀlinüñ hilÀli ufuú-ı maşriú 10.
kÿşesinden be-dìdÀr1191 oldı, Meşhed ãaórÀsı ve meydÀn ãaónında şol miúdÀr çeriler Türk ve
Rÿmì
11.
ve ÒvÀruzmì ve ßcì ve Gürcì ve Frenk ve Rÿs ve ÚıpçÀú ve Kürd cemè olmış-ıdı, ki
12.
óaøretüñ imkÀnı yoà-ıdı, cümle yaraú ve berk ÀrÀste birle úılıç balçaàı ve sancaú mÀhicesi
gibi
13.
altÿn ve polÀda mustaàraú èìyd-gÀha óÀøır oldılar. Ve salùanat óaøreti óuøÿrında her
14.
kimesne bir hüner gösterürdi. Ve çün meydÀnı òalvet itdiler, ulu begler ve ekÀbirden
15.
àayrını meydÀndan çıúardılar. SulùÀn yikerÀn-ı kÀmurÀnì ve şÀdumÀnì üzere muraããaè
òusrevÀnì eyer ü ùavú 16.ser-efsÀr gevher nigÀr birle binmiş-idi ve tac ü kiyÀnı başda ve kemeri keykÀvus’ı úuşanup mükellel ve 17.muraããaè cÀmeler geymiş-idi ve süñü eline alup meydÀna girdi. Ve Emìr CelÀleéd-dìn -i ÚaraùÀyì -raómetuéllÀhi-
1.
süñü-y-ile atdan yıúmaà-
içün öñine bıraúdı. CelÀleéd-dìn çomaú birle menè iderdi. Bir úaç 2.kerre bu resme oynadılar. Andan ãoñra üç başlu serÀ-perdeye èazm itdi ki hìç bir pÀdişÀhda 3.anuñ gibi serÀ-perde yoàıdı. Ve bayrÀm namÀzından ãoñra òïn óÀøır itdiler, elvÀn ùaèÀm ve biryÀnlar 4.ve dÀne ve muzèafir ve úaz ve tavuú çevürmeleri Àrì kürideler ve tennÿrlu aşları ve mümessek ve muèÀùùar şerbetler 5.birle dökülüp yinildi ve içildi ve eùrÀfdan gelen ilçiler ve sÀdÀt ve ekÀbir ve èulemÀ ve fuøalÀ òïn 6.yiyüp ùaàıldılar. ŞevvÀl ayınuñ üçünci güni SulùÀn buyurdı tÀ cümle eùrÀfuñ ilçileri, ki 7.Úayãariyya’da óÀøır olmışlardı, pÀdişÀhuñ bezim ve ãoóbetine óÀøır olalar. İlòan ilçisi ve ŞÀm 8.ve PÀrs ve KirmÀn ve Yemen ve TÀyif ve Rÿs ve BulàÀr ve Rÿm ve Firenk ilçileri ve begler 9.ve ulular sulùÀnuñ bezm-i cihÀn-efrÿzına mecmaè-ı firdevsì gibi óÀøır oldılar. Ve òïn yinüp 10.
götürüldükden ãoñra ÀlÀt-ı bezm ve edevÀt-ı èişret, ki anlaruñ ãiyÀàati luùfından meclis
11.
ehlinüñ gözleri óayretde úalurdı, bÀdiye yöresinde æüreyyÀ gibi müheyyÀ úıldılar. Ve òïş
1191
P. 292b/10. “bedìd”
528
elóÀn muùribler, 12.ki anlaruñ naàamÀtı leõõÀtından her dem rÿóa fütÿó óÀãıl olurdı ve cenk ve nÀy ve miànÀn
13.
barbuù sarÀy sÀzları avÀzından õerre havÀda raúã ururdı. Ve gül-rÿò ve
mÀhpeyker gÿyende ve àazel-òvÀnlar,
14.
ki àazÀl anlaruñ òïş nüvÀ àazellerinden ÓicÀz yolın
ùutardı, sulùÀn òiõmetinde ãaf ve merÀtible 15.oturdılar. Ve gül-èiõÀr ve bÀdÀm çeşm ve lÀle òad şarÀb-dÀrlar altÿn ve gümiş ùabaúlar birle
16.
dürlü dürlü nuúullar her kişinüñ öñine tezyìn
itdiler ve altÿn üsküflü sìmìn sÀú 17.ãÀúìler şarÀb-ı eràuvÀnì bezm-i òusrevÀnì içinde içürdiler. 1.
Ve kerrÀt-ıla dÿstigÀnìler içildi ve bìş
rÿ-pÀreler idildi ve àazeller oúundı. Ve
óurefÀ1192 bezm-ü cihÀn-efrÿzdan òïş olmaàa ÀàÀz 2.itdi. NÀgÀh ÇÀşnigìr NÀãıreéd-dìn bir tavuú süñülmesin ısıcaú diyü getürüp SulùÀn 3.öñinde ùoàradı. SulùÀn bir úaç loúma andan tenÀvül buyurdı bir zamandan ãoñra kerìm mizÀcına, 4.ki mÿcib-i óuãÿl naèam-ı cihÀniyÀndı, tamÀm taàayyur ôÀhir oldı. Meclis ehli müşevveş olup müteferriú olurlardı. 5.SulùÀnuñ ıøùırÀbı varduúça ziyÀde oldı, atlanup sarÀya vardı ve bir úaç kerret úusdı 6.ve renc ve zaómeti ziyÀde müstevlì oldı. CelÀleéd-dìn Úaraùayì’ye buyurdı ki “Benüm işüm pÀyÀna 7.irişdi ve saàlıàum ümìdi Àòir oldı. KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’ı oúumaú gerekdür, tÀ aña 8.vaãiyyetlerüm, ki maãÀlió-i memleket ve raèiyyet sebebi ki ve dÀniè ve äÀniè -celle celÀlühü- dururlar, taúdìm 9.olına.” CelÀleéd-dìn anı oúımaàa úullar gönderdi, yatsu vaúti-y-idi ki SulùÀn óaøretine
10.
bolup1193 ùutulmış-ıdı, ne úadar ki ìmÀ
11.
irişdi. SulùÀnuñ úuvvet-i nÀùıúasında kelÀl ôuhÿr ve işÀret iderdi, Emìr KemÀleéd-dìn’üñ fehmi aña
irişmezdi. Dünüñ nıãfı geçdükde
12.
sarÀy-ı KeyúubÀdì’den menzilini sarÀy-ı sürÿr-ı firdevs’e
taóvìl buyurdı. Ve dÀruél-fenÀdan cennetüél-meévÀya
13.
intiúÀl itdi. İki günden ãoñra cism-i
muùahhar ve şahs-ı mükerremini cenÀzeye úoyup cemÀze üzerinde 14.DÀrüél-Melik-i Úonya’ya iletdiler ve abÀ vü ecdÀdı yanında defn itdiler. Ve ol müfÀraúat birle dil-berú kebÀb 15.ve dìde sehÀb-ı pür-Àb ve puşt-ı İslÀm münúaãim ve èurve-i dìn ve devlet münúaãım oldı. Ve rÿzigÀruñ
1192 1193
16.
èacÀyib ittifÀúÀtından ve leyl ü nehÀruñ nevÀdirinden oldı ki Melik KÀmil ve
B. 279b/13. “ser-óurefÀ” / T. 176a/16. “mìr-óurefÀ” B. 280a/7. // T. 176b/1. “...dili”
529
17.
Melik Eşref, ki
dÀéim Rÿm memleketi óuãÿli sevdÀsı anlarun başında kÀmindi, hem bu
günlerde Àòirete naúl itdiler. 1.
Ve Rÿm ve ŞÀm memÀlikinüñ aóvÀli fitne ve Àşÿb-ı mühen birle ùoldı. Ve ol
zamÀndan meróÿm 2.ve maàfÿr saèìd ü şehìd BÀyezìd ÒudÀvendigÀr -ùÀbe åerÀh- zamÀnına degin hìç Àferìde 3.Rÿm memÀlikindeki müéìl àurabÀ ve melcÀé-i øuèafÀ ve mesken-i fuøalÀ ve melÀd-ı hünermendÀn ve penÀh 4.sergeştigÀn-ı cihÀn-ıdı. Bir òïş-güvÀr şerbet rÿzigÀr òalúı òulúına inmedi ki 5.anuñ ardınca zaómet ve meşaúúatden nice cigerler pür-hÿn oldı. Beyt: 06.
VefÀt ideliden Uluà KeyúubÀd
Kimesne ferahlıàı úılmadı yÀd 07.
Úamÿ işler oldı bedüñ bedteri
RièÀyÀsı bozdı fiten leşkeri 08.
Göñül hïşlıàınuñ vücÿdı èadem
Olup úalmadı kimse ãÀóib-ü úadem 09.
Úamu RevnÀk milki iletdi bÀd
èAduv göñli ol óÀlden oldı şÀd 10.
KerÀm ve ùirÀz mülÿk-ı ÓicÀz
Bu mÀtem odılaydı hep cÀn güdÀz 11.
Úamu sözleri bu-y-ıdı sÀl ü mÀh
DirìàÀ firaka vü DerdÀ vü Àh 12.
PerìşÀn olup ÀsumÀn ve zemìn
áamından hazìn-idi rÿóuél-emìn 13.
-Fe-éróamüéllÀhü
õÀlikeés-sulùÀnüél-èaôìmüén-naôìr
veél-mÀlikeél-feúìduél-miålü
veél-bedìlü-
530
14.
Õikr-i Temekkün-i SulùÀn GiyÀåeéd-dìn Keyòüsrev bin KeyúubÀd ber-Serìr-i PÀdişÀhì Rÿzi1194 Düşenbe1195 Pencom-i MÀh-ı ŞevvÀl Sene-i Erbaèa ve æelÀåe-Mièe1196 15.
Çün SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -anaraéllÀhu burhÀnehu- saray-ı fÀnìden mülk-i
cÀvidÀnìye taóvìl úıldı
16.
ve rÿh-ı serÀ-perdesini raómet-i ilÀhì saòtında úodı ve hÿr-u èayn ve
vildÀn-ı muhalledìn birle hem-úarÀr 17.ÀrÀm oldı, SulùÀn GıyÀåeéd-dìn’e atası hÀlin bildürdiler. Fìél-óÀl begler ve serverlere
1.
adamlar gönderüp kendü velÀ ve hevÀsına daévet úıldı.
Ve mevÀèìd-ü hÿb ve emÀnì-i ãÀdıú birle 2.vÀåıú úıldı. Şemseéd-dìn Altÿn Bey ve TÀceéd-dìn PervÀne ve CemÀleéd-dìn Ferruó ve Saèdeéd-dìn
3.
Köpek ve Gürci oàlı Ôahìrü-d-devle
sehlüél-inúiyÀd1197 ve serìèuél-icÀbe buldı. Ertesi çün 4.Òusrev-i seyyÀre-i yek-suvÀr-u ÀãumÀnì MeydÀnı èarãasına geldi ve şuèÀè-ı cihÀngìr birle èÀlem-i zulumÀtı
5.
nurÀni úıldı, Emìr
KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr ve ÓüsÀmeéd-dìn Úımrì ve ÓüsÀmeéd-dìn Úayır Òan 6.ve daòı àarìb begler sulùÀnuñ óÀli mÀlinden ve meydÀn-ı seyrÀnda söyleşirlerdi. Ve şol 7.begler ki SulùÀn áiyÀåeéd-dìn daéveti şerbetin nÿş úılmışlardı ve anuñ mutÀbaèatı ve vefÀ 8.ve hevÀdarlıàı celìsi birle tecellì bulmışlardı, eytdiler reéy oldur1198 ki SulùÀn’ı tìzrek şehre 9.ileteler ve saltanÀt tahtına geçüreler. Eger sonra muÀrıø ve münÀzaèa zÀhir olursa ol vech-ile ki
10.
ki
mümkin ola, ol muÀraôanun tedarük ve telÀfìsin úılalar. Pes SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’i 11.KeykubÀdiye’den atlandurdılar ve yortumla şehre, saltanat sarayına vardılar. Ve bir laóôa SulùÀn 12.áıyÀåeéd-dìn’üñ süvÀd ve esbÀè ve hevÀdÀrları àalebe olunca ãufa kenarında oturdılar. Çün her tarafdan 13.dostlar ve hevÀ-hvÀhlar dirilüp geldiler ve müùìèler ve muvÀfiklar bölügi àalebe oldu ve dükeli 14.anÿñ pÀdişÀhlıàının evÀmir ve nevÀhìsi etbÀèı çün and içdiler. Emìr Şemseéd-dìn Altun Bey, Atabey
15.
ve CemÀleéd-dìn Ferruh Lala,
sulùÀnun saà elin ve sol elin tutdular ve iledüp saltanat taòtına 16.geçürdiler. Ve Oàuz resmince üç kez yükündüler ve dest bÿs ve niåÀr úıldılar. Ve dükeli pÀdişahlıàın
17.
mübÀrek bÀd-u
tehniyet úıldılar ve òiõmetinde el baàlayup ve ãaf çeküp úarşu durdılar. 1194
B. 280b/12. “SÀr” ve “rÿz” kelimeleri yok. B. 280b/12. Bu kelime yok. 1196 B. 280b/12. // T. 176b/19. “... ve sitte miée” Ayrıca başlıkta geçen şu kelimeler bu metinde yoktur: “Õikr-i, Sar, Düşenbe” 1197 B. 281a/2. // T. 177a/1. “el-úiyÀd” 1198 T. 177a/6. “itdiler ki” 1195
531
1.
SulùÀn buyurdu ki zindanları açub içindekileri azÀd úıldılar. Ve şehr
Fiél-óÀl
úapularını yapup muókem 2.baàladılar; hemÀn meydÀn úapusunu açık úodılar, çün ÓüsÀmeéddìn Úımrì bu maénìyi istimaé úıldı 3.ki begler SulùÀnüés-Saìd èAlÀéaéd-dìn’le olan ahde úavle òilÀf úılıb SulùÀn áıyÀåeéd-dìn
4.
salùanat-ı serìrine geçürdüler àayz u àaøÀb odu içinde
müştaèil oldı. KemÀleéd-dìn ÚamiyÀr 5.ve ÓüsÀmeéd-dìn KÀyir Òan’a eyitdi ki Melik èİzzeéddìn KeykubÀdiye’dedür. Biz anı, şöyle ki meróÿm 6.SultÀn-ı AèzÀm birle muèÀhede olmışdur, saltanat tahtına geçürelüm. Her kim ki bizüm muvÀfaúatimizi
7.
istimÀé úıldı ve tÀèat
dÀyiresine geldi, fe-hüveél-murÀdu ve illÀ zaòmun tìà-ı abdÀr birle rÿzigÀrından damar 8.
çıúaralum. Cümle çerì bizümledür, velìèahd elümüzdedür. Burayı kendümüzde revÀ
görmeyelüm. 9.Ve eger şol begler, ki áıyÀåeéd-dìn’e muvÀfaúat itmişlerdür, bize muhÀlefet gösterürlerse vech-i 10.muóÀsarÀt ve muòÀşenet birle anlarun maksÿd-u murÀdını maóv itmege dürişelüm. ÓüsÀmeéd-dìn Úayır Òan, 11.Úımrì birle bu úaøiyyede hem-dÀsitÀn oldı. KemÀleéddìn KÀmiyÀr işlerde çok fikr ediciydi, 12.tevaúúuf ve taèallül úıldı. NÀgÀh şehirden KemÀleéddìn’e haber irişdi ki ìş andan geçmişdür ki
13.
siz tasavvur úılursız, her kim ki tìzrek geldi ve
mütÀbaèat úıldı ve hevÀdÀrlıàına iôhÀr-ı müşÀbaèat
14.
gösterdi ve kendü óÀlinüñ bünyÀdını
ahd-u úasem birle muókem úıldı, selÀmetlià-ile bÀşın úurtardı.
15.
Ve kim ki münÀzièlar
silkinde munòariù oldı ve muhÀlefet gösterdi, irte beri gün nedÀmetinüñ 16.cerÀóatine óaclet ve èaôametden özge merhem bulamaya, diyü Emìr KemÀleéd-dìn hìç óÀl birle ol maúÀle 17.iltifÀt úılamazdı. TÀ ikindi vaktine degin meşhed ü meydÀn etrÀfinda tavÀf úılurdı. Çün 1.
gördi ki ìş óadd-i iétidÀlden tecÀvüz úıldı ve mümÀùalet ve muøÀyaúat fÀyide úılmaz “-
VeéllÀhü yüétì
2.
mülkehü men yeşÀéü-” óükmine mutìè olup ol üç bey ÓüsÀmeéd-dìn Úayır
Òan ÓüsÀmeéd-dìn Úımrì 3.ve KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr şehre vardular. Ve SulùÀnun saltanÀtına tehniyyet úılup dest-bÿs birle müşerref 4.oldılar. TÀceéd-dìn PervÀne ilerü geldi ki KemÀleéddìn’e and vire. Eliyle anı yitüp musóafı çekdi 5.elinden aldı ve taòt öñine vardı ve ekÀbir óuøÿrında bir belÀgat ve fesÀhat birle úasem ü yÀd 6.úıldı, ki cümle mümeyyizler ve asóÀb fazlı, ki dìvanda hÀzırdılar, onun belÀàat ve fesÀóatine 7.óayrÀn oldular. ÓüsÀmeéd-dìn Úayır Òan ve ÓüsÀmeéd-dìn Úımrì ve melikler ve òanlara bu cümle üzerine 8.and virdi ve pÀdişahlık SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’e muúarrer oldu.
532
PÀdişahlık şükrÀnesìne “-Rabbi 9.avøìénì en eşküra niémetekeélletì enèamtü èaleyye-” tilÀvetine meşàÿl olup buyurdu ki cümle
10.
memÀlikde zindÀnları òalÀã itmek-içün dergÀh-ı
münşìleri aókÀm úaleme getürdüler. 11.Tevkìèi “-El-Mülkü li-éllÀh-” birle müteveccih oldı. ve úaããad eline virüp istiècÀl birle revÀn itdi. Ertesi
12.
èazÀ resmi-içün aú aùlas geyüp óaremden
ùaşra çıúdı ve selamlıú ãuffesine gelüp taòtına çıúdı. 13.Ve begler ve óavÀşì, àavÀşì ve palaslar úaftanları üzerine çeküp üç gün èazÀ ve bekÀ úılup SulùÀn beglerüñ ve ulularuñ ve óavÀşìnüñ
14.
her yirde yas ùutdılar. Dördüncisi gün
15.
libÀslarını taàyìr buyurdı. Ve dükeline salùanat
cÀme-òÀnesinden müretteb ve miúdÀrlarunca òilèat
16.
geyürdiler. Ve devlet-òÀnede bezm-i
şÀhÀne úurıb aàlamak ve arañı, nÀy ve çenge tebdìl itdiler. Ve SulùÀn
17.
èAlÀéaéd-dìn’üñ bas
ve heybeti õikri göñüllerden şöyle maóv oldı ki didük ki SultÀn’uñ
1.
vedÀd-u
meróameti anlarun göñlünde hiç úonulmamışdı ve Ànuñ hÀli dil-i iètibÀr tarìúi 2.bu maúÀlÀtı cemÀèat semèine irişdürdü ki. Beyt: 03.
DÀnì’z felek çi raòt der destem1199 hìç
Ve õikr-deş1200 eyyÀm çi derdestim hìç 04.
Şemè ùarabım velì çü benişestem1201 hìç
Men cÀm-ı Cem’em velì çü be-şikestem hìç 05.
Óak -teèÀlÀ ve teúaddes- SulùÀn-ı zemìn ve zemÀn ve ÒüdÀvendigÀr-ı èÀlemiyÀn
òulÀãa-i ve nekÀve-i Àl-i èOåmÀn 6.SulùÀnumuz MurÀd Òan bin Meóemmed bin BÀyezid Òan’ı ebbedüéd-dehr-i sÀyir éümem üzerine ilÀ yevmeél-úıyÀmeti muòalled u 7.müstedÀm úılsun. Ve mecmÿè-ı makÀsıd ve murÀdÀtını müyesser ve muóaããal úılsun. -innehÿ yesmaèu ve yücìbü-.
1199
B. 282b/7. “ber bestem” / T. 177b/22. “ber-şìm” T. 177b/22. “V’ez gerdiş...” 1201 T. 177b/23. “nebeştem” 1200
533
08.
Õikr-i Giriften-i Köpek1202 ÓüsÀmeéd-dìn Úayır Òan1203 ve Gorìòten-i Leşker-i ÒvÀruzmiyÀn be-Taraf-ı ŞÀm ez-MemÀlik-i Rÿm -èAmmarahÀéllÀhu teèÀlÀ09.
Saèadeéd-dìn Köpek òabiå ùıynete ve levm tabèu ve denÀéet nefis ve sÿdÀ-yı
fÀsidden, ki anuñ şÿrìde
10.
dimÀàında mütemekkin olmış-ıdı ve şeytÀn memÀlik üzerine
teàallüp ve istìlÀ yönünden anuñ zamìrine yol
11.
bulmış-ıdı, Úayır Òan bÀbında, ki ÒvÀrizm
beglerinün ulusu idi, nemìmet ve mekìdet-ile arø
12.
etdi ki ŞÀh-ı èÀlem úulluàından ièrÀz
idiserdür. Eger bu memleketden ayruk yìre varursa
13.
bu memleketüñ keyfiyetinden ve
çerìlerünüñ kemmiyetinden vÀúıf olmışdur, düşmanları bu devlet úasdına ki
14.
iàrÀ ve iàvÀ
úıla. Ve1204 memÀlikde feterÀt ôÀhir ola. RÀy oldur ki ol ùutılup maóbÿs ve muúayyed 15.olına, tÀ úalan ÒvÀruzmìler daòı korúuyla úulluàa bel baàlayup bu haøretüñ müfÀraúati
16.
úaãdın
itmeyeler diyü farù-ı àabÀvet ve àayretden, ki yigitlik ve oàlanlık levÀzımındandur, anuñ óìle 17.
ve efsÿnına aldandı. Ve Úayır Òan’ı tutmaàa işÀret buyurup adamlarun gönderdi. Çün óÀøır 1.
oldı,
sarÀy mescidinde ùutdılar ve aòşÀmın demürleyüp Zemendü úalèasına iletdiler.
Çün bir müddet anda 2.óabs mekÀbedetin ve úayd muèÀnÀtın çekdi, Àòiruél-emr bu müzmin maraøa giriftÀr oldu ve anuñ birle Óaú 3.-teèÀlÀ- raómeti civÀrına ulaşdı. Ol gün çün úalan begler ve Òvarizm çerileri bu úaøiyyeyi 4.istimaè úıldılar, dükeli úaçmaàa yüz ùutdılar. Ve ol sebeb birle tezelzül ve ıøùırÀb cümle memÀlikde 5.ôÀhir oldı ve vilÀyeti nehb ve gÀrat tÀrÀc úıldılar. Çün bu maènì’yi salùanat óaøretine arø itdiler, 6.KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’ı varup Òarizmìleri döndürmege mendÿb buyurdı. ÒÀøır olan 7.çeriler birle revÀne oldı ve teéennì ve vakÀr birle, ki anuñ õÀtından mütemekkindi, maórusÀ-i MalÀùıyya’ya 8.irişdi ve Seyfuéd-devle Erùokış Beg’i, ki Malaùıyya subaşısı-y-ıdı, Òarteperd’e degin anlaruñ ardınca 9.gönderdi. ÒvÀriômìler èArabkìr yolundan gidüp Furat’ı geçmişlerdi. Çün Seyfeéd-devle 10.
irişdi, Òartaperd subaşısı Seyfeddin BayrÀm birle ÒvÀruômìlerin öñin aldılar.
Òartaperd’e Anlar çün
11.
sulùÀnun leşkeri vüãÿlinden ÀgÀh oldular, Seyfeéd-devle ve Seyfeéd-dìn Bayram
Beg úatına, ki
12.
bir úÀãıd gönderdiler ki “Biz ÀvÀrelik ve bìçÀrelikden úurtılup bu devletüñ
ôıll-i ôalìlinde refÀhiyyet
13.
ve rÀóat ve saèÀdet ve devlete irişdük. Ve SulùÀn-ı mÀøì -
1202
B. 282b/12. // T. 178a/4. “Köpek” ve “ŞÀm” kelimeleri yok. T. 178a/4. “...RÀ” 1204 P. 296a/14. “...bilÀd ve” 1203
534
raómetuéllÀh- bize kemÀl-i ser firÀzlık ve àarìb
14.
nüvÀzlıú úılurdı. Çün ol AllÀh raómeti
civÀrına müntaúıl oldı, Úayır Òan, ki bizüm begümüz ve ulumuz
15.
ve serverümüzdi, suçsuz
ve günaósuz maóbus ve müseccen úıldılar. Biz daòı cÀnumuz úorúusundan 16.bu òanedÀnı terk itdük. Ve rızú içün cihÀnda ÀvÀre olduú. Maãlaóat oldur ki kifÀyet
17.
yöninden mürÀcaèat
buyuralar ve uyumış fitneyi uyarmayalar, tÀ biz daòı gÀyet ıôùırardan mümÀlecet óaúúı 1.
rièÀyetinden ièrÀz itmeyevüz. Ve mücÀnebet ve muóÀrebat yolın ùutmayavuz. Ol vaútin çün
nÀmÿs-ı kÀrÿrası 2.ãınmış ola, dirìà ve efsÿn fÀéide úılmaya.” didiler. Anlar rÀóat ve müsÀlemet neãÀyióati istimÀè úılmadılar ve muúÀbele-i 3.muúÀteleye vardılar. ÒvÀruzmìler çün óÀli gördüler, müsteèid-i úıtÀl oldular ve nÀçÀr olup cÀnları içün 4.
geregi gibi dürüşdiler. Seyfeéd-dìn Bayram Beg’i baèøı dilÀverler ve baóÀdırlarla ol
maèrekede dürşirüp 5.muøìàa-i zübÀb ve ùuèuma-yı nüsÿr ve àarÀb úıldılar. Ve Seyfuéddevle’yi birúaç nefer adlu beglerle dutsÀk 6.itdiler. Ve ÒvÀruzmìlerüñ ol savaş ve cidÀlde çoúluú esbÀb ve at ve úumaş ellerine girdi. 7.Ve bì tevakúuf yola girüp FurÀt’uñ DiyÀrbekir ùarafından ŞÀm diyÀrına èazìmet itdiler. Ve varup úuvve-i istìlÀ 8.birle ÓarrÀn ve Ravóa ve Raúúa ve úalan mevÀøiè ve úalaèı ùutdılar. Ve il ve yìr ü yurt idinüp mÀlikÀne 9.óükÿmet úılurlardı. Çün KemÀleéd-dìn’e çerì sınup Seyfeéd-dìn Bayram Beg úatlinden ve Seyfü
10.
éd-
devle ve Begler dutsaúlıàından òaber virdiler, úaúıyup ıôtırÀba düşdi ve yavlaú melÿl ve mütefekkir
11.
olup ne artlarınca vara bilürdi ve ne mürÀcaèat úılabilürdi. Bu endìşede begleri
serÀperdesine ki
12.
óÀzır itdi ve Ànlaruñ-ıla meşveret úıldı. Anlar eyitdiler “Becid selÀmetlıà-
ıla mürÀcaèat úılmak gerek ve óaúìúat-i
13.
óÀli salùanat óaøretine bildürmek gerek, tÀ bunuñ
tedÀrikine ne óüküm ãÀdır ola.” Bu úarÀr üzerine 14.Úayãariyye’ye geldiler ve mÀcerÀ aóvÀlini maóall-i inhÀya yitürdüler. Ol úaøıyyede Köpek’üñ èömr-i
15.
binÀsına raòne buldu ve òafiye
birle günden güne ziyÀde olurdı. TÀ ìş aña irişdürdi ki 16.fì-mÀ baède mufaããal muóarrer olına. SultÀn bir müddet Úayãariyye’de úarÀr itdi andan Anùaliyya úışlaúı
17.
èazmine èÀdet-i
meélÿf-ı sulùÀn-ı mÀøì -anÀraéllÀhü buróÀnehü- üzerine òarìf faãlında bir úaç óarìf ve òÀsaki
535
1.
úullardan kevkebe-i arÀsta birle ve Köpek’i daòı òiõmete bile mülÀzım buyurup òiõmete
muãammam úıldı 2.ve buyurdu ki iki1205 soñra NÀyib KemÀleéd-dìn ve Atabeg Şemseéd-dìn ve beglerbegi Óüsame 3.éd-dìn çetr-i mansÿr òiõmetinde bile geleler. Çün ecel münúaôì oldı, itmÀm-ı meãalióden ãoñra 4.salùanat óaôreti óiõmetine müteveccih oldılar. Ve dÀéim naôar-ı èinÀyet ve èatifete melóÿô olurlardı, 5.mecÀlis-i òalvet ve meéÀnis-i èişretde müşerref ve müzeyyen olurlardı. 06.
Õikr - i Şürÿè-ı Köpek der-Úatl-i EkÀbir-i MemÀlik-i Rÿm -èAmmara-hÀéllÀh-1206
07.
Köpek’e ol sebeb birle ki Şemseéd-dìn Altun Bey Atabeg evúÀtde taóakküm1207 ve
dil sürerdi ki
8.
“Bu iti salùanat mevkebi mülÀzimetinden ırÀà etmek gerek ve illÀ Àóiruél-emr
her kimesneye şöyle 9.zaòm-ı bì raóm ola ki hiç merhem fÀéide úılmaya.” Ve Emìr KemÀleéddìn ol úaãdı defè
10.
ve menè úılurdı ve naúúaller Köpek’e irişdürürdi. Pes Köpek begler
àaybeti vaútinde salùanat
11.
óaøretinde furãatlar bulup Atabeg’i mesÀvì úılurdı, tÀ Ànı günÀó-ı
èaôìm ve cerìm-i vaóìm birle, 12.ki anuñ õÀtı andan müberrÀ idi1208, müttehem úıldı. Ve TÀceéddìn PervÀne bu bÀbda kendüye 13.muóarrem ve hem-dem úıldı. Bir gün, ki dìvÀn1209-ı saltÀnat, erkÀn-ı devlet ve aèvÀn-ı memleket otururlardı ve Şemseéd-dìn Altun Bey emåile-i divÀnì üzerine nişÀn
ãafından aşaàa çekdi. Ve CÀndÀr’ı ùayakcıya ıãmarladı ki
birle arÀste olup
15.
úurdı, TÀceéd-dìn
16.
PervÀne ve Köpek, SulùÀn òiõmetinden çıúup divÀna geldiler, sulùÀnuñ yüzügin barmaàına geçürüp durdı ve Şemseéd-dìn’in
14.
biraz oturdular. Köpek
17.
aú saúalına yapışup ekÀbir
1.
alup şehirden ùaşra çıúarup
şehÀdet derecesine irişdürdi. EkÀbir ve erkÀn-ı devletden 2.hiç birinüñ zehresi yoà-ıdı ki ol bÀbda 1210ve niçün diyü bilelerdi. Çün dìvÀndan 3.odalarına azmetdiler, äaóib Şemseéd-dìn, KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr’a eyitdi ki “Bu Köpek 4.yavuz iş ùutdı, eger tìzcek defè olunmaya, küstaò ola ve yaramaz faèÀli 1205
B. 284a/9. // T. 178b/22. // P. 297b/2. “...aydan” B. 284a/14. // T. 179a/3. “...teèÀlÀ” 1207 P. 297b/7. “muókem” 1208 B. 284b/3. // T. 179a/8. “...muèarrÀ idi” 1209 T. 179a/8. Bu kelime yok. 1210 B. 284b/11. // T. 179a/13. “...niye” 1206
536
àayrilere sirÀyet ide. 5.Şimdi ittifaú-ıla SulùÀn òiõmetine varalum ve SulùÀn’uñ bu siyÀsetden azìmetini menè idelüm.” 6.KemÀleéd-dìn taèallül idüp komadı ki äaóib andan óalÀã olmak bÀbında bir söz söyledi, 7.ol günden berü Köpek efèÀlinüñ ve úÀhat ve úabÀóati revÀc buldı. Ve beglerüñ eli ve dili 8.anÿñ istìlÀ ve istièlÀsı defèinde baàlandı. Çün Şemseéd-dìn Altun Bey mühimmünden fÀrià oldı, 9.TÀceéd-dìn PervÀne defèine meşàÿl olmaàa başladı. Ve sırr u cehr birle SulùÀn óiõmetinde 10.anuñ óayÀtı ebùÀlinde müsÀìyi nÀ-meşkÿr taúdìm úılurdı. Emìr TÀceéd-dìn işidüp teàÀfül ve tevÀnì mükÀyid-i iètidÀli óaddinden intiúÀl úılurdı, TÀceéd-dìn
11.
gösterdi. Çün anuñ
12.
icÀzet dileyüp Engüriye ùarafına ki anuñ timarı-y-ıdı revÀn
PervÀne kendüzini ortadan çeküp 13.
oldı ve Ànda iúÀmet idüp óÀã ve
èÀma feyô-i ióãÀn ve inèÀmından behre-i tamÀm irişdürdi. 14.
Õikr -i Úatl-i Melike èÁdile ve Óabs-i EvlÀdeş èİzzeéd-din Úılıç-Arslan ve Rükneéd-dìn beÚalèa-i Buràulu1211 15.
Çün SulùÀn nevbaóar èalem-i kÀmurÀnì götürdü ve asÀkir-i reyyÀóìn òıyÀm rengìn
ãaórÀy-ı müşk
16.
ekìn üzerine úurdılar. Ve nesìm-i eşcÀr-ı pür dedi nÀfe-i Tatar eline aldı ve
bÀd-ı ãabÀ eltÀfı ve esmÀé asóÀb-ı 17.seòÀ gibi cihÀnda revÀn ve devÀn oldı ve fÀòte müõekker ve bülbül gÿyendelige ÀàÀz itdi, SulùÀn
1.
úışlaúdan taòt-gÀha èaõìmet idüp çetr ü èalem
ve óavÀşì-yi óaşem birle Úonya’ya vardı. 2.Ve temettuè ve istìfÀy-ı leõõet ve mübÀşeret òuvÀyetinden ãoñra Úayseriyye maórÿsasına vardı. Köpek’e 3.emr itdi ki úardaşlarıyle anaları Melike-i èÁdile’ye arasında müfÀraúat úala. Köpek, SulùÀn 4.óükmi mÿcibince Melike’yi DÀruél-óaãn-ı Engüriye’ye gönderdi. TÀ anda bir müddetden ãoñra yay 5.kirişiyle boàdılar. Ve ol meróÿma gÀyet èiffet ve ãiyÀnetinden, ki cibillet-i muùahharasında mevcÿddu, 6.andan öñdin, ki cellÀdlar girdiler, amÀn diledi ve tecdìd-i vuêÿè úılup iki rekèat namÀz-ı 7.niyÀô birle èömr-i vidÀè-içün úıldı. Ve yüzüni göge ùutup eyitdi ki -AllÀhümme innì ümmete-ke
8.
ve
enbet èabde-ke èl-bÀéiåa-l maôlÿmatiéz-zelìleti farúuéô-ôulmeti beynì ve beyne benì, ve hemmÿ ibÀérhÀú 9.nefsì veérhÀk rÿóì veéhrÀú demì, AllÀhümme innì estevduéake evlÀdì fekün lehüm óÀfiôan ve mucìran
10.
veéfèal bi-éô-ôÀlimìne mÀ-hüm ehlehü veéàfirlì veérhamnì ve
1211
“Uluborlu”, bk. İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, I, s. 26.
537
11.
tüb aleynÀ inne-ke enteét-tevvÀbüér-raóìm-. ÒuddÀm
ve ùavÀşìlerü, ki ol demde anda
hÀøırdılar, bu duÀyı yazdılar ve ezber úıldılar. Andan ãoñra 12.yüzüni iki üç destÀrçe birle örtdi ve baàladı ve úıbleye müteveccih olup oturdı. Ve
13.
óÀdimlerden helÀllıú ve şehÀdet kelimesi
ve tesbìh ve Úuréan tilÀvetine meşàÿl oldı. CellÀdlar
14.
girdiler ve yay kirişi birle anuñ gibi 15.
iletüp úodılar. Ol úalèÀda
èafìfeyi Àòìrete ulaşdurdılar. Ve oàullarını Buràulu úalèasına mevúÿf ve mahbÿs úaldılar; tÀ aña degin ki SulùÀn
16.
áıyÀåeéd-dìn, muòaddara-yı bir
devliyyeden SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvus, bir Rÿmiye cÀriyeden
17.
SulùÀn Rükneéd-dìn Úılıç 1.
Arslan, Melike Gürcì’den SulùÀn èAlÀèaéd-dìn KeykubÀd
vücÿda geldiler. SulùÀn,
Melik èİzzeéd-dìn KeykÀvus’un atabegini MübÀrizeéd-dìn Armaàan ŞÀh’a 2.müfevvaø úıldı. Aña buyurdı ki úardeşlerin helÀk ide. MübÀrizeddin Armaàan ŞÀh òayırlu 3.müsülmÀn kiş-yidi, anlaruñ úatlinde tevaúúuf itdi. Baèøı eydürler ki anlaruñ èavøına iki úulı depeleyüp 4.
SulùÀn’a nişÀn iletdi. Ve baèøı dirler ki helÀk itdi. Fiél-cümle anlaruñ 5.helÀki MübÀrizeéd-dìn
Armaàan Şah elinde oldıàı muóaúúak olmadı. 06.
Õikr-i Küşten-i Köpek TÀceéd-dìn PervÀne rÀ -RaóimehuéllÀhu teèÀlÀ-
07.
Çün Köpek Melikleri Buràulu úalèasına iletdi ve anuñ iótiyÀtını şöyle ki bilürdi
8.
takdìm úıldı, mürÀcaèat vaktinde yolı Akşehir’e uàradı-y-idi. Sìret-naúallar ve dìv-i tabìèat-
nümÀmlar 9.anuñ semèine irişdirdüler ki TÀceéd-dìn PervÀne anda geldügi vaútin SulùÀnuñ muùribe-i
10.
cÀriyesini Òartapert melikinden alınan cÀriyeleri çekdi. Ve bì vech-i mübÀyaèat
anlaruñ-ıla mübÀşeret 11.úıldı diyü. Çün Köpek bu maèniyi işitdi, fi-él-óÀl ol buyruú etmeye ve úaøÀtından istiftÀ itdi ki
12.
zÀnì-yi maòsuñ haddi simÀ kendü velì nièmeti òÀnedÀnında ola.
ŞerèÀne buyururlar diyü dükeli
13.
fetvÀ virdüler ki zÀnì-i maòãuñ cezÀ ve sezÀsı recimdür,
diyü. Köpek ol fetvÀları òalvet avÀnında 14.salùanat óaøretine arø itdi ve eyitdi ki “Eger SulùÀnı èÁlem bu cerÀte iàùÀ ve müsÀmaóat buyurursa
15.
cümle zìrüdestler küstaò olalar ve
maòdÿmlar ve velì nièmetleri òÀnedÀnına dest-dırÀôlıú úılalar
16.
ve bì edeblige úadem baãalar
ve anuñ bed-nÀmlıàı pÀdişÀh òiõmetinden àayriye èÀéid olmaya. Mestlik ve sÿret-i
17.
şarÀb
óÀletinde SulùÀn, TÀceéd-dìn PervÀne’nüñ siyÀsetinde uyudı ve yüzügin virdi ki Köpek 1.
aña her ne ki cezÀsı ola óükm-i şerè-ile taúdìm úıla. Ve bir mevkaè óüküm daòı virdi ki
538
Köpek 2.Engüriye’ye vara ve şerìaèt aókÀmını infÀd itdükden soñra TÀceéd-dìn PervÀne’nüñ 3.
emvÀl ü esbÀbını úaleme getüre. Pes Köpek yıldırım gibi üç gün içinde Engüri’ye irişdi ve fiél-04.-óÀl varup SulùÀn
sarÀyına kondı. Ve TÀceéd-dìn PervÀne ve şehirüñ eéimme ve ekÀbirini 5.óÀøır itdi ve alÀ ruéÿsuél-eşhÀd SulùÀn’uñ óükmüni işitdürdi. TÀceéd-dìn PervÀne 6.kendüzini úahr-ı SulùÀn çenberinde giriftÀr gördi, Köpek fiél-óÀl Ànı emvÀl ve esbÀb 7.ve ricÀl ve aóbÀbdan mücerred úılup muúayyed itdi. Ve bir úaç gün anuñ mÀlı ve esbÀb-ı cemèine ki 8.meşgÿl oldı. Ve çün ol mühimmÀtdan ferÀàat buldı, TÀceéd-dìn PervÀne’yi Engürì’nüñ 9.meydÀnına iletdi. Ve anuñ gibi nÀõenìn beg’i, ki ferr u şükÿh ve Àyin-i óÀtem nihÀd birle arÀste 10.ve èUtÀrid anuñ haùùı ve belÀàati àayretinden hasedde idi. Ve cümle èulÿmda egerçi ilm-i fıúh ve
11.
èArabiyyet Àna
àÀlibdi, müşÀreketi vardı. Ve hìç ãÀóib-i dìl ve ehl-i ìmÀn úıymayÀydı ki 12.anuñ sìne-i semen sìmÀsını gül yapraàı birle uraydı. Göbegine degin topraúa gömdi
13.
ve èavÀm-ıla ilzÀm-ile
buyurdı ki ùÀş õaómı birle anuñ cÀn-ı şìrìnini Firdevs-i berrìne irişdürdiler.
14.
emvÀl ve esbÀbını èuúÿd ve nuúÿddan óazÀneye iletip teslìm itdi. Çün bu üç
Andan mecmÿè 15.
úanı dökdi ve
hiç kimesne aña úarşu gelüp iètirÀø idemedi. Anuñ küstaólıú 16.ve dilìrligi daòı ziyÀde oldı. TÀ ol òadde irişdi ki beglerüñ ve ulularuñ göñülleri
17.
rahbe ve raàbete anuñ hevÀ ve velÀsına
nÀçar úarÀr ùutdı ve ulular ve serverler1212 úorúusından
1.
ùoyunca uyúu uyumazlardı.
Çün Köpek gördi ki işi mehÀbetde úaøÀ ve úader meåÀbetine 2.irişdi. Ve iótiyÀl ve fitneleri nihÀlinüñ èarÿúı tÀ tahtaéå-åerÀya degin ulaşdı. EånÀy-ı kelÀmda
3.
taèrìø ve kinÀyet-ile òikÀyet iderdi, ki anası ŞehnÀz HÀtun
Úonya’nun muèteber ve
4. v
áiyÀåeéd-dìn Keyòusrev
5.
ó Àceleri úızlarındandı ve SulùÀn AlÀéaéd-dìn’üñ atası SulùÀn
Ànuñ meftÿl saçlarına meftÿn ve seyr ü boyuna ve eràuvÀn
çehresine òayrÀndı. Ve anı uàrılayın 6.SulùÀn sarayına iletürlerdi ve nÀz u ièzÀz birle gerü getürürlerdi. Ve bu úaøiyyeye 7.ebesünden àayri kimesne vÀúıf degüldi. Çün anasını evine gelin itdiler1213, iki aylıú 8.SulùÀn’dan òÀmile-y-idi ve kendüzini hìleyle úız düzetdi. Ve ebesi àayet mekkÀr idi. 9.Anası şöyle gösterdi ki gelin gerdek gìcesi òÀmile oldı. Çün
1212 1213
10.
yedi ay
B. 286b/13. // T. 180a/22. // P. 299b/17. “...anuñ” B. 287a/3. // T. 180b/4. “çün anasını atası evine gelin iletdiler”
539
müddeti geçdi ben vücÿda geldüm, diyü. TÀ bu taúrìr ve tezvìr birle óÀtırlarda muúarrer oldı 11.
ki Köpek Selçuú nijÀdındandur, didiler. Ve SulùÀn’ı zerú u efsÿn birle şöyle úıldı ki
12.
úara çetruñ levnini kebÿde mübeddel
itdi. TÀ óilÀfet òaøreti òiõmetine òaber virdi ki Rum 13.SultÀn’ı Àl-i èAbbÀs şièÀrından Àr itdi ve kendünüñ óayretini anlaruñ bineginden 14.dönderdi. TÀ eger fì-mÀ baèd anuñ mekìdet ve araøı maùlÿb ve maúãÿd-ı arøına fitne ve hìleleri
15.
rÀst gele ve bu behÀneyi dest-i Àvìz iètiõÀr úıla.
Ve muèÀbat ve meõmÿr ve muèÀúab ve maèlÿm olmaya. 16.
Õikr-i Feth-i Úalèa-ı SìmsÀù ber-Dest-i Köpek -èAleyhi mÀ-Yesteóaú-
17.
Çün Köpek dilerdi ki ùarìk-ı iútidÀrı ve fetó-i diyÀr ve imãÀr birle ŞÀmìlerüñ göñline 1.
daóı úorúu
bıraàa, tÀ hiç kimesne anuñ bÀs ve heybeti kÀsından hìç diyÀrda bì-nasìb
úalmaya. Rÿm memÀliki 2.çerilerini ki ol zemÀnda kemÀl-i şevket ve ãavlet-i müsÀèadet1214 ve devletden her laòza 3.Merrìò-i tevbìò bulurdı ve zaóm-i sinÀn cÀn-sitÀnından fiàÀn eylerdi, ŞÀm diyÀrına çekdi 4.ve SamsÀd’ı óiãÀr itdi. Ve bir müddet anuñ muóÀsarÀtına meşàÿl oldı. Çün ol ErÀmine begleri, ki 5.ol úalèanuñ melikleridirler, muúÀvemete ùÀúat ve muóÀsarÀta úudretleri yoà-ıdı ve mancunıú ùÀşı 6.zaóminden Àciz olup emÀn dilediler ve Köpek’e òaber gönderdiler ki “Bize maèlÿmdur ki 7.şehr-i yÀr-ı devlet birle kimesneye mecÀl-i mücÀdelet ve münÀzaèat müyesser olmaz. Ve bu bir úaç günde, ki
8.
mümÀnaèat oldı, bizüm şol
devletümüzdendi. Eger Meliküél-ümerÀ bizüm cÀnumuza emÀn virürse
9.
ve ulu òÀçı ki
úadìmden bu úalèada bizüm atalarumuz óükminde bu úalèada ola gelmişdür
10.
ve mesìhìler
akùÀr-u cihÀndan Firenk ve Rÿm ve Ermine ve Gürci’den anuñ ziyÀretine gelmişlerdür
11.
ve
bize andan bir fütÿò, ki keåret ve etbÀèu ve eşyÀèu ve evlÀd-u aòfÀdumuz kifÀyet iderdi, 12.
òÀãıl olurdı; Ànı bizden1215 ve çerìlerüñ ellerini bizüm ehl-ü èıyÀlimüz etek 13.ve yaúalarından
úÀãır úılalar, úalèayı teslìm idelüm. Ve her yire, ki rÀyimüz ola, gidelüm.” Köpek
14.
anlaruñ mültemesini icÀbete maúrÿn úıldı ve çeriyi muòÀrebetden menè itdi
ve sevkend-nÀme
1214 1215
15.
yazdı. Ve èahd-u peymÀn itdi ki elbette ve aãlÀ anlaruñ taèarruø ve
P. 300b/2. “...iúbÀl...” B. 287b/8. // T. 180b/21. // P. 300b/12. “...ayırmaya”
540
müzÀòameti yöresine uàramayalar. gönderdi. Çün
16.
Ve anlaruñ úÀãidleri ve kendünüñ elçileri birle úalèaya
17.
úaããÀd ve rasÿlden cevÀb kÀfì işitdiler, úalèayı hÀlì úılup raót u esbÀbların
1.
aşaàa
indürdiler ve sancaú-ı sulùÀnı yuúaru çıúardılar. Ázine gün Õiél-úaède Àyınun
silòinde òamse 2.ve selÀsìn ve sitte-mìée yılında úalèa úullesinde sancaàı naãb itdiler. Ve ulu kÀlisÀyı cÀmiè úılup 3.SulùÀn adına óutbe oúutdılar. Az müddet içünde SìmsÀù bir úaç pÀre úalèayla daóı müyesser 4.oldı. Ve Köpek’ün şükÿh ve heybeti ol vÀsıta birle daóı ziyÀde oldı. Bu dükeli òabÀået 5.
zamìr bedgerdÀrlıàı birle, ki evvel salùanat óaøretinüñ ekÀbir ve aèvÀn-ı devleti birle óÀãıl
6.
itmişdi, raèiyyet perverlik ve èadl-gÿsterlik birle yegÀne-i cihÀn ve ferzÀne-i zamÀn-ıdı. 7.Ve
maèdilet vaútinde ve nıãfı hengÀmında yÀdla biliş ve bÀyla dervìş arasında farú itmezdi. 8.Ve maôlÿmlaruñ ièÀnet ve iàÀåetinde ve ôÀlimlerüñ zecr-u úahrında müsÀhalet ve mümÀùalet úılmazdı. 9.Ve ilÀ sehÀda deryÀ-yı mevvÀc ve seóÀb-ı müdÀrÀ-y-ıdı. AmmÀ óalú yüzine êaóóÀk-sìret ve pelenk ùabiaèt-ıdı.
10.
Ve óalvetde óerìfleri ve ehli ve èayÀlì arasında güleç ve
dil-gülenken-idi1216. Ve anuñ sehm-u siyÀseti
11.
kemÀn-ı kemÀl mühÀbetden her bir bütesine
12.
yeligine degin batmış idi. Şöyle ki eger
kimesne Ànı añaydı, úorúudan endÀmına lerze
düşerdi. Anuñ cümle siyÀsÀt ve hikÀyÀt-ı
13.
acìb ve àarìbünden biri budur ki bir vaútin seferde
çeri óalúınuñ develerinden bir deve bir raèiyyenüñ
14.
tarlasına girmiş-idi ve ekinini yiyüp
baãmışdı. Ol ekinci feryÀd idüp anuñ 15.serÀ-perdesine hÀõır oldı1217 ve úaõiyyeyi maèlÿm itdi. Fi-él-óÀl buyurdı ki devenüñ ıssını bulalar
16.
ve ele getüreler. Deveyi cümle çeri arasında1218
çaàırtdılar, hiç bir kimesnenüñ zehresi yoà-ıdı, 17.ki ol deve benümdür, diyü iúrÀr ideydi. Çün devenüñ ıssı ôÀhir olmadı, buyurdı, ol deveyi ol
1.
tarla kenÀrında bir úavÀú vÀr-ıdı,
andan aãa úodılar. Ve eger yol üzerinde ve yoldan sapa 2.hegbe ve úalı ve torba ve àayri nesne her ne ki düşmiş görü görseler, kimesnenüñ zehresi yoúdı ki 3.anı götüre veya taãarruf úıla. Meger Çaàdavul òalúına, ki bu itüñ cemèine müteèayyin olmuşlardı, 4.òaber iderlerdi ki varup
1216
B. 288a/7. “didi” T. 181a/15. “itdi” 1218 T. 181a/16. “arasına” 1217
541
alup salùanat dehlìzì úapusuna iletürlerdi. Eger ùon ve geyesi
5.
envÀèından olsa çadur
ùannÀblarından aãa úorlardı, ısları gelüp alurlardı. Ve eger bilek ve úılıc 6.ve çomaú ve her ÀlÀt-ı óarb ve Àù ve úatır ve hayvÀnÀtdan olaydı, saúlayup ve besleyüp çeriler 7.ve ordular arasında çaàırdurlardı, ıssı işidüp gelürdi ve ùanÿú getürürdi ve beyyine-yi
8.
tamÀm ve
iåbÀtdan ãoñra maùlÿbın alurdı. Ve rièÀyÀnuñ øuèafÀsı anuñ ahdinde emìn ve raóat 9.birle rÿzigar geçirürdi1219. Ve Àmil ve maútÿèuñ hiç nevè-ile zehresi yoà-ıdı ki resm u 10.vaèÀdetden ziyÀde raèiyyetden bir tavuú yüki ziyÀde muùÀlebe úıla. -Veés-selÀm-1220. 11.
Õikr-i Giriften-i Köpek HüsÀmeéd-dìn Úımrì ve KemÀleéd-dìn ÚÀmiyÀr -
RaóimehümÀéllÀhu teèÀlÀ12.
Çün úalèa-i SìmsÀù fetóinden mürÀcaèat úıldı, ÓüsÀmeéd-dìn Úímrì bir carìme birle
müttehem úıldı
13.
ve demürleyüp Malaùiyya’da SulùÀn sarÀyına maòbÿs itdi.Ve emvÀl ve
esbÀbı bì-şümÀrunı şehriyÀr 14.ciheti-y-içün taãarruf úıldı. Ve aña “Günde buçuú batman et ve iki batman etmek ve üç aúçe havÀyic irişdi Emìr KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr, ki
15.
bahÀ it1221!” buyurdı. Çün DÀruél-melik Úonya’ya
16.
dehr ekÀbirinüñ èayÀnından ve èaãır ümerÀsınuñ
serverlerindendi ve Haú -teèÀlÀ- aña úuvvetlü cism
17.
taóúìú-i èilm erzÀnì úılmış-ıdı, yüz 1.
batman yÀyını ve gürz tehmetisini kimesne götürmez ve çeke
bilmezdi. Ve deúÀyiú-ı
èulÿm ve haúÀyıú-ı mevcÿdÀta ùarìú-i èilm ehl-i òikmet-i Yÿnan birle iòÀùa-i küllì òÀãıl 2.
úılmış-ıdı. Fıúıhda envÀr- faêÀil, imÀm-ı èÀlim ve muútedÀ-yı erbÀb-ı ìmÀn NiôÀmeéd-dìn
Òaãírì -raêiyaéllÀhü
3.
èanhü- muútebislerinden ve eczÀ-yı óikemiyÀt-ı felÀsife taòsìlinde
ŞehÀbeéd-dìn Òakìm Süòreverdì 4.müstefìdlerindendi. Óaùùı óÿb ve münevver ve muèaùùar ve ibÀreti faãìh ve belìài òadd-i kemÀldeydi. Ve faãl-ı óiùÀb
5.
ve úaùè-ı duÀvì-yi erbÀb
muôÀliminde SüleymÀn-var tefhìm-i RabbÀnì ve taèlìm-i ÀsumÀnì birle müéeyyed ve ãavÀş güninde 6.Merrìó gibi süñüg-i sinÀnì birle bed-óvÀhlar ùamarundan úan revÀn úılurdı. Ve rikÀbı girÀn-bÀrÿ
7.
èinÀn-ı devlet muóÀlifleri úamèında seng-sÀr-ıdı. Ve cümle leùÀéif işèÀr
1219
B. 288b/6. // T. 181b/2. “geçürürlerdi” B. 288b/8. // T. 181b/3. Bu kelime yok. 1221 P. 301b/15. “idüp” 1220
542
òükmisinden ki ŞehÀbeéd-dìn
8.
maútÿle mücÀzÀt ve mübÀrÀt gösterürdi ve ikisi biriyle
müşÀèare ve münÀôara úılurdı1222. 09.
Li-óükmiéş-ŞehÀbe1223és-Sühreverdì el-Maútÿl1224 YÀ ãÀóa ammÀ raéayta şahbÀ ùahrat Úad aóraúat al-úulÿbu åumma istaraúat 10.
Ùar nÀ ùar biéê-êavéìhÀ òìne ùarat
Averet ve tevÀret ve tevellet ve sìret 11.
Liél-Emìr KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr1225 YÀ ãÀó ammÀ terÀ tezavvaúa ve maêat Úad òayret al-èuúÿl òìna iètariêat 12.
Òalet ve laót ve lavvehat ve inúariêat
LÀhat ve taóallat ve tahallat maêêat 13.
Bunca mekÀrim-i aólÀú ve mehÀsin-i evãÀf birle, ki BÀrì -teèÀlÀ- anuñ õÀt-ı kerìminì
òÀvì ve cÀmiè
14.
úılmış-ıdı, iledüp Úonya nüvÀhìsinden KÀvile úalèasında şehÀdet1226 evcine
irişdürdiler. LÀ cerem
15.
Ìzid -teèÀlÀ- ol efèal-i şenìè nikÀlini ve ol ùarìú-i úabìh veóÀmetini
Köpek cÀnınuñ sebeb-i helÀki ve óalÀyıúa anuñ àamerÀt
16.
ve òÀnumÀnı yıúulmasınuñ mÿcibi úıldı. Şöyle ki õikr olınur
saùavÀtı bÀsından necÀt ve óalÀã kerÀmet buyurdı. -AllÀhü latìfun
17.
bi-èibÀdihi-1227.
1222
B. 289a/7. // T. 181b /17. “...Beyt:” P. 302a/8. “...éd-dìn” 1224 B. 289a/7. // T. 181b/17. Bu satır yok. 1225 B. 289a/10. // T. 181b/19. Bu satır yok. 1226 B. 289a/14. // T. 181b/23. “...saèÀdet” 1227 T. 182a/ İtalik yazılı kelimeler yok. 1223
543
1.
Ôikr-i İhtimÀm-ı SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev ber-Úatl-i Köpek ve Teşeffì-i äudÿr-ı ÒavÀãã ve èAvÀm
02.
Çün Köpek’üñ istìlÀ ve istièlÀsı günden güne ziyÀde olurdı. Ve vaèdu ve vaèìdi ve
baùş-ı 3.şedìdi her sÀèat èÀlem èömri óırmenini yıúar-idi. SulùÀn ekÀbir-i devlet ve aèvÀn-ı òaøret 4.salùanatuñ ferÀúından müteéellim ve melÿl olup anuñ inbisÀùı ve cerrÀtından, ki hemìşe salùanat 5.haøretine úılıçla girürdi, mütevehhim oldı. Bir gün SulùÀn òÀã úullarından bir úulını ki baùnı 6.zebÿr-ı iòlÀã birle ÀrÀste-y-idi1228 ve müşÀfahayı aña eytdi ki “Köpek, erkÀn-ı memleket 7.ve aèvÀn-ı salùanÀtumızı bì-şerimlik ve bed-sìretlüginden bir bir helÀk idüp vücÿd úaêÀsından 8.èadem bìdÀsına gönderdi. Ve simdi şol óÀle irişdi ve şöyle küstÀò ve dilìr oldı ki 9.
óalvetümüzde úılıçla girüben anuñ tehevvür ve tecebbürinden èazìm taòayyürdeyem.
Gerekdür ki cefÀ
10.
ve taècìl-i tamÀm birle SìvÀs subaşısı CÀndÀr Úaraca’ya varasın ve bu
hikÀyeti bizden işitdügüñ 11.gibi aña diyesin ve becid anı alup bunda gelesin. TÀ bu vÀúıèa ve òÀdisenüñ defèine taúdìm
12.
úıla.” Ol úul, ŞehriyÀr-ı EyyÀm emri birle bu peyÀmı ÓüsÀmeéd-
dìn Candar Úaraca’ya irişdürdi ve anuñ
13.
murÀfakatinde salùanat óiõmetinde ÚubÀd-ÀbÀd
ùarafına gelürdi. Yoldan úudÿmi ièlÀm-içün ol
14.
òÀã úulı ÓüsÀmeéd-dìn CÀndÀr SulùÀn
òiõmetine gönderdi. Ve kendü ve aòşÀm úarañusı olunca 15.yolda eglendi, aòşÀm olıcaú geldi. Köpek veåÀúında1229 ãordı ki “SulùÀn
16.
zehrem var ki sìz icÀzet virmedin
òiõmetine varduñ mı?” cevÀb virdi ki “Benüm ne 17.
sulùÀn òiõmetine varam ve kendüzümi anuñ
muúarreblerinden ãayam. Ben şimden girü sizüñ
1.
etegüñüze yapışup muèÀd ve mulÀù-ı
muèaôôam cenÀbıñuzı bilürüm.” didi. Bu nevèa demdeme ve efsÿn 2.ol melèÿna oúıdı. TÀ anı kendü úablinden emìn ve sÀkìn úıldı. Çün Köpek’üñ òÀùırı 3.andan emìn oldı. Ol gìce anuñ-içün bir eyü ãoóbet ve èişret meclisi úıldı ve gicenüñ åülüåÀnı 4.geçince anuñla èìş ve ùaraba meşàÿl oldı ve şol miúdÀrÀt ve ùon ve altÿn1230 ve aúça ve ay yüzlü 5.úul ve òalÀyıú aña inèÀm ve iósÀn itdi ki vaãfa gelmeye. èAlÀéã-ãabÀh çün òoros 6.seóeri óurÿş itdi ve müéeõõinler eõÀn oúıdı, Köpek èÀdet-i maèhÿd
1228
B. 289b/5. // T. 182a/9. // P. 302b/6. “...oúıdı” B. 289b/16. // T. 182a/18. “...úondı. Köpek” 1230 T. 182a/22. Bu kelime yok. 1229
544
üzerine salùanat óaøretine 7.varup CÀndÀr Úaraca Beg’i bile iletdi ve öñdin kendü SulùÀn óaøretine vÀrup1231 CÀndÀr 8.Beg’üñ geldügin ièlÀm idüp anı selÀmlatmaà-ıla destÿr diledi. Destÿr verildi, ùaşra 9.çıúup aldı. SulùÀn haøretinüñ dest-i pÿsına irişdürdi. Köpek anuñ cihetinden fÀriàu
10.
él-bÀl ve muùmaéìnuél-óÀl oldı. Andan soñra CÀndÀr Beg her gün salùanat
haøretinüñ meclisinde resm-i 11.óırfet ve nedmet birle òÀøır olurdı. Ve SulùÀn òafÀda Köpek’üñ cefÀsından aña şikÀyetler
12.
úılurdı. Áòiruél-emr efkÀr baórinde anlaruñ tedbìri Köpek
tedbìrinde anuñ üzerine úarÀr ùutdı 13.ki çün Köpek èişret meclisine óÀøır ola ve CÀndÀr Beg’e ùolu içe. Çün sÀúì 14.cÀmı Àña irişdüre çeküp òiõmet idüp ãu dökmek bahÀnesine ùaşra çıúa ve Köpek’üñ
15.
çıúmasına hemdemler ve maòremleri birle muteraããıd ola. Çün ùaşra çıúa, ittifÀú
birle úılıç üşürüp yaralayalar 16.ve cihÀnı anuñ belÀ ve fesÀdından úurtaralar. Salùanat haøretinüñ emri nÀfidi mÿcibince çün 17.Köpek gelüp oturdı ve aúdÀó-ı rÀh bir 1.
zamÀn dÀyir ve sÀyir oldı. Ve Emìr CÀndÀr ùolu içüp
ùaşra çıúdı ve ol cemaèat-ile, ki
öñürdi karÀr ve úavl itmiş-idi, dehlìzde oturdı. Ve aña 2.munùaôır oldı. Çün Köpek daòı ùaşra çıúdı, iótirÀm resmi birle CÀndÀr aña úıyÀm itdi, 3.çü keçkürü vardı, cebesi altından çomaàı çıúardı, diledi ki eñsere ura. ArúÀsına 4.ùoúınup artuú eåer itmedi. Köpek dönüp CÀndÀr Beg’e yapışdı. ÙoàanşÀh Emìr èalem úılıc çekdi 5.ve Köpek’üñ siñirlerin çaldı, Köpek yaralanup kendüzüni1232 cÀn úorúusından SulùÀnuñ 6.şarÀb-òÀnesine bıraúdı. Çün şarÀbdÀrlar anı úana bulaşmış ve úorúulu gördüler, bıçaú 7.ve úılıç ve çomaú birle mütevÀtir vurup necis cÀnını ve òabìå nefsini tenden cüõÀ úıldılar ve derkÀt-ı
8.
caóìme ãaldılar; -fe-úutièa dÀbir el-
úavmiélleõìne ôalemÿ veél-óamdü li-éllÀhi rabbiél-Àlemìn-. Çün anuñ cÀnını 9.siccìne gönderdiler, SulùÀn buyurdı ki anuñ pelìd bedenini bir yüce 10.
yirden aãa úoyalar úafese úoydılar
tÀ uluél-abãÀra teşfì-yi ãudÿr òÀãıl ola. Anuñ aèøÀsı eczÀsını bir demür
11.
ve bir dÀrdan aãa úodılar. Ve ol sebeb-ile ki çün SulùÀn andan àÀyet
incinmüş idi, anuñ aúrabÀ ve èişÀyiri 12.ne deñlü ki taôarruè ve zÀrì úılurlardı ki and virüp defn ideler, SulùÀn úabÿl itmezdi. 13.Ve bir müddetten soñra àÀyet pelìd ve künde úadìd oldı, destÿr virdi; indirüp defn itdiler.
1231 1232
T. 182b/1. (A 303a/7. satır başından itibaren bu kelimeye kadar) cümlenin bu bölümü yok. T. 182b/14. Bu kelime bir sonraki satırdadır.
545
14.
Çün SulùÀn ol mühimden ferÀàÀt buldı, CelÀleéd-dìn ÚaraùÀy’ı -raòmetüéllÀh-, ki
Köpek òabåi
15.
sebebiyle maèzÿl olup mescìd köşesinde muètekif olmuşdı, oúıdı ve istimÀlet
buyurup ùaşt-hÀne vizÀrÀtdan èazl
16.
ve óazÀne-i óÀããı girü aña teslìm itdi1233. Ve1234 äÀhib Şemseéd-dìn’i, ki
17.
idüp äÀhib Müheõõibeéd-dìn’e virmiş-idi, salùanat òaøreti niyÀbetine 1.
Ànuñ taòvìlünden Veliyyüéd-dìn-i TercümÀn’a virdi.
mevsÿm úıldı. Ve pervÀneliài
Ve tercümÀnlıàı bu efsÀne müellifinüñ atası Seyyid Muòammed el-Caèferiyye’ye
2.
-
raòmetuéllÀh- erzÀnì buyurdı. Ve andan kÀmurÀn ve şÀduman ve óÀtır-ı mesrÿr ve düşmen-i maòõÿl ve maúhÿr 3.rÀyet-i manãÿr altında Úonya’ya geldi ve cÀm-ı şerÀb birle şibÀb-ı èuãrati şÀdÀb ùutardı, -veés-selÀm-. 04.
Õikr-i Vuãÿl-i Mehd-i Melike-i Gürcì be-Maórÿsa-i Úayãariyye ve İntiôÀm1235-ı èAúdu ZifÀf der-Melikiél- YetÀm der-Án EyyÀm 05.
Bundan öñdin taúrìr olundı ki Beglerbegi KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr şehriyÀruñ
6.
èasÀkirini Gürci diyÀrına çekdi. Ve Òaò ve NaòÀò adlu úÀlèaları ve bir kaç pÀre daòı úÀlèalar
birle fetó 7.olundıydı. Ve ol vilÀyetüñ reèÀyÀ ve sipÀhileri esìr ve úatl oldılardı. Ve ResÿdÀn Gürci
8.
Melikesi KemÀleéd-dìn úatına elçiler gönderüp Erzeniér-rÿm ùarafı beglerinüñ
keydinden 9.ve Moàol çerìsini Rÿm vilayetine delÀlet itdi didüklerinden iètiõÀr ve teberrÀ göstermiş-idi. Ve ol 10.eånÀda dekurluk ve úarÀbet sözini araya bırakmışdı ve Melik áıyÀåeéddìn’i güyegü istemişdi. 11.Ve SulùÀn èAlÀéaéd-dìn ol kelimÀt-ı vuãlatı begenüp úabÿl itmiş-idi. Çün salùanat nevbeti SulùÀn
12.
áıyÀåeéd-dìn’e irişdi ve tÀcidÀrlıú ve nefÀd evÀmir ve nevÀhì
taòtına geçdi. ŞehÀbeéd-dìn müstevfì-i KırmÀnì, ki
13.
åÀnìsi yoà-ıdı, bu işüñ itmÀmı ciheti-y-çün mendÿb
14.
maslaóat ve kÀridÀnìde cihÀn-ı fÀnide
buyurdı ve çoúluú tuófe ve hedÀyÀ ve
emvÀl ve tecemmül birle revÀne úıldı. Çün İbòaz vilÀyetine irişdi,
15.
işleri cümle düzüp òÀøır
itmişlerdi ve teslìm vaèdesi İbòÀz’a irişmişdi1236. Bir kaç gün daòı beúÀyÀy-ı 16.umÿr tertìbi ve esbÀb-ı sefer aèdÀdi-y-çün tevaúúuf itdi. Ve fÀl-i ferrÿò ve rÿz-i hümÀyÿn birle raòtı şehrden
1233
P. 303b/16. “eyledi” T. 183a/1. “...çün” 1235 B. 291a/7. // T. 183a/6. Bu kelime yok. Ayrıca T 183a/6. satırda baştaki “Õikr-i” kelimesi de yok. 1236 T. 183a/16. (A. 304a/15. satırın başından itibaren buraya kadar) cümlenin bu bölümü yok. 1234
546
17.
ùaşra çıúdı ve bir revnaú ve zìnet birle, ki KeyúubÀd cÀnı andan nÀzÀn ve şÀdÀn olurdı, 1.
Belúıs-ı zamÀn mehdì òiõmetinde SulùÀn SüleymÀn mekÀnı Ferìdÿn nihÀd òiõmetine
müteveccih oldı. 02.
Çün Erzincan maórÿsasına irişdi, beşÀret-i vüãÿl-i mühedi muèaôôam-için SulùÀn’a
adam ve ulaú 3.gönderdi. SulùÀn çün Köpek düşmanuñ úahrından fÀrià olmuş-ıdı ve dost mevkebi 4.vüãÿli òaberiñ işitdi, buyurdı ki nevvÀb ve ãupaşılar ki vilÀyetlerde Melike geçdügi 5.
yollara yaúın olalar, celÀl ve taèôìm birle istiúbÀl úılalar ve şerÀyiù-i beşÀret ve beşÀşetden hiç
bir daúìúa 6.ihmÀl úılmayalar1237. SulùÀnuñ fermÀnı mÿcibince şehirleri bezeyüp Àdin köşkleri baàladılar. Şöyle ki 7.zühhÀd-ı ùarab-ı feróunden yüz yıllık tÀèat úandilini baùar tÀşı üzere ãırlardı. Ve bilÀd ve diyÀruñ beglerü ve
8.
muèteberlerü ve serverlerinüñ muòaõõarÀt-ı
muùahharÀtı Melike-i İslÀm’uñ şeref-i dest-pÿsi istisèÀdın 9.ùaleb úılurlardı. Ve feyø-ı kereme ve vüfÿr-ı naèiminden her direm niåÀr ivaøına yüz dìnÀr bulurlardı.
10.
Ve ol inbisÀtı ve sÀyili
birle, ki òavÀtin Melike òiõmetinde óÀãıl1238 itmişlerdi, begler fìmÀ 11.baèd Melike şefÀèati birle meémÿl ve maúãÿdlarını óüsni iblÀà-ı rasÿl vÀsıtası birle úabÿle maúrÿn
12.
görürlerdi. Ve
SultÀn güneş gibi ki ufuú-ı maşrıúdan ùulÿ úıla, ùÀliè-i ferruò ve aòter-i hümÀyÿn 13.birle nÀzÀn ve şÀdÀn Úayseriyye maórÿãasına geldi. Ve bir bezm buyurdı ve arÀste úıldılar1239 ki 14ìcÀd-ı adem èahdinden ol zamÀna degin anuñ gibi bezm arÀste kimesne görmemiş-idi. Andan 15.
soñra çün òvÀn yinüp iúdÀó-ı efrÀó dÀyir ve sÀyir oldı ve óarìfler mest olup maúÀmlu
maúÀmına
16.
gitdi. SulùÀn òacle-i vuãlat ve óücre-i óalvetine vardı. Gerdekde serìr üzerine bir
mÀh-ı bedir 17.óÀøır ve óÀãıl gördi. Ve àÀyet iştiyÀúdan úolın boynına ãalıb bÿse-i muèanaúÀya meşàÿl oldı. 1.
Çün zifÀf óÀãıl olup maúãÿdına irişdi seóer vaútinde çün úudret ferrÀşları
ÀsumÀnuñ 2.lÀciverdì naùèını kevÀkibüñ óabÀt-ı menşÿrÀtından -ve ceèalnÀén-nehÀra maèÀşancÀrÿbi birle 3.silüp süpürmege başladılar. SulùÀn istiómÀmdan soñra selamlıú ãofasına çıúup 4.
bÀr-i èÀm buyurdı ve salùanat taòtı üzere oturup begler ve ekÀbir-i devlet ve aèyÀn ve erkÀn-ı
1237
T. 183a/22. “ve şerÀyiù-i beşÀret... ...ihmÀl úılmayalar.” bu bölüm yok. T. 183b/2. “...óÀøır itmişdi” 1239 T. 183b/5. “itdiler” 1238
547
5.
memlekete destÿr virdiler ve içerü girdiler. Dükeli òiõmet yirin öpdüklerinden soñra 6.direm
ve dìnar firÀvÀn getürüp niåÀr itdiler1240 ve muùribler sÀz- ı òurremì ve şÀdumÀniye agÀz itdiler. 7.
Ve SulùÀn begler ve serverleri úış faãlında nevbahÀr gibi envÀè óÀlì ve celÀl birle arÀste
8.
úıldı. Ve sulùÀnuñ muóabbet vedÀdı günden güne Melikenün çehre-i òÿrşìdi mührine 9.ziyÀde
olurdı1241. Ve Gürcinüñ begleri ve aznavurları salùanat dergÀhına yüz ùutdılar 10.ve ulu tımarlar ve inèÀm ve ihsÀnlar buldılar ve maúÀãıd ve meùÀliblerine irişdiler, -veés-selÀm-1242. 11.
Õikr-i İètinÀ-i SulùÀn be-Daèvet-i1243 ÒvÀruzmiyÀn be-MemÀlik-i Maórÿsaya
12.
Bundan öñdin ìrÀd olundı ki çün Úayır Òan’ı Köpek òabåi birle muúayyed idüp
13.
Zamandÿ úalèasına gönderdiler ve ÒvÀruômìlerüñ úalan begleri úorúup çoú èasÀkirle ŞÀm
14.
diyÀrına müteveccih oldılar. Ve ÓirrÀn ve RehÀ ve Surÿc ve Raúúa ve Raésüél-èÀyn
vilÀyetlerine ve ol tevÀbièa
15.
istìlÀ bulup aldılar. Ve biri birine murÀtib ve etbÀè ve eşyÀèları
miúdÀrınca tefriúa itdiler ve şevket 16.ve iútidÀr birle rÿzigÀr sürerlerdi. Ve ŞÀm ve DiyÀrbekir ve Rebìèa ve Cezìre Melikleri ve begleri úorúusından hemìşe óÀyif ve muóteriz oldı1244.
17.
anlaruñ saùavÀtı ve óamalÀtı ve neheêÀtı 1.
Ve her òÀnuñ evine her yerden iómÀl
afirÀvÀn gönderürlerdi. Ve anlaruñ zaómeti ve ìõÀlarını èahd u
2.
peymÀn birle kendü
vilÀyetlerinden irerlerdi, ammÀ baèøı evúÀtde anlaruñ yuvÀ ve yÀluñÿz yürüyen 3.süfehÀ ve EtrÀki memÀliküñ seróadlerine müdÀòalet úılurlardı. Ve bÀzirgÀnlara kesbinden 4.ve rièÀyÀ’ya işden ve ekinden mÀniè ve vÀziè olurlardı. Çün salùanat óaøretine bu maènìyi 5.èarø itdiler, müéellif atası Mecdeéd-dìn TercümÀn’ı -raòmetuéllÀh-, ki SulùÀn CelÀleéd-dìn zamanında anlaruñla 6.maèrifet ve inbisÀùı vardı, SulùÀn èAlÀéaéd-dìn zamÀnında müéellif anası Bìbì Müneccime’yi -anlaruñ 7.terbiyyetine ve óÀcÀtları arøına úıyÀm gösterüp èinÀyet ve şefúat úılurdı, ol ve sÀyil 8.birle anları daèvet itmege risÀlet gönderdi ki vara istimÀlet ve iyÀlet
1240
P. 305a/6. “...itdi” P. 305a/9. “oldı” 1242 B. 292b/1. // T. 183b/17. Bu kelime yok. 1243 B. 292b/1. // T. 183b/18. // P. 305a/11. “...èAvdet-i” 1244 B. 292b/9. // T. 184a/1. “olırlardı” 1241
548
maúãÿdı vechi-y-ile 9.girü Rÿm memÀlikine daèvet úıla. Ve her òan-içün teşrìf-i mÀlikÀne1245 ve şÀhÀne òilèatler ve altÿn 10.úurlu úılıçlar ve úur eyerlü uyanlu òÀã atlar irsÀl buyurdı. Çün ol anlara irüşdi ve sulùÀnuñ döküldiler ve òilèatleri geydükleri ùoynakların öpdiler, mübÀhÀt dìrnek itdiler ve ilçiyi
11.
òaberini ièlÀm itdi, dükeli óüsn-i istimÀè birle
12.
vaútin yükünüp bÀş urdılar ve òÀããa yideklerüñ
13.
ve iftiòÀr úıldılar. İrtesi òanlar ve cümle serverler ittifÀú birle
14.
óÀøır itdiler ve eytdiler ki “Biz SulùÀn èAlÀéaéd-dìn zamÀnında ol
memÀlikde aziz ve mükerrem
15.
ve munèim-idük. Çün Úayır Òan óÀdiåesi sebebi birle ol
òÀnedÀndan müteferriú oldıú ve ardumuzca
16.
bizi döndürmege gelen beglere nÀçÀr olup
küstÀòlık1246 nekbet irişdürdük. Ol işretden henüz 17.haclet ve şermsÀrlıúda úalmışuz. Bu úadar küstÀòlıú ve bì-edebliúler, ki bizden zÀhir
1.
oldı, ol memÀlike ne yüz-ile varavuz.
AmmÀ biz bu úalèa ve velÀyeti ki tasalluù ve taàallüp birle óÀãıl 2.itmişüz, SulùÀn-ı èÀlemüñ memÀlikünden ãayaruz. Eger salùanat menşÿrı birle erzÀnì buyururlarsa 3.ki tımar vechì birle taãarruf úılavuz ve her düşmana, ki óavÀlet iderler, cÀn sipÀrlıú ve óaú güzÀrlıú 4.dirìà itmeyevüz. Ve òutbe ve sikkeyi daòı1247 elúÀbı birle müzeyyen ve münevver úılavuz. Ve elbette ve aslÀ 5.çerìlerümüzüñ òavÀã ve èavÀmına icÀzet ve ruòãat virmeyevüz ki sulùÀn memÀlikine 6.ve muùìè melikler memleketine taèarruø ve müzÀóamat úılalar.” Bu cümle üzerine úarar úavl olunup evvel sikkeyi 7.SulùÀn adına dönderdiler ve cumèa günü1248 òatìb SulùÀn adını õikr itdi. Direm ve dinÀr-ı 8.bì şümÀr òatìb üzerine niåÀr itdiler. Ve ilçiyi ikrÀm-ı tamÀm ve iøhÀr-ı iòlÀã ve ãafÀ-yı iètiúÀd 9.birle SulùÀn’a revÀn úıldılar. Ve ol sÀéil birle úavÀfil ve tüccÀr yolı açıldı ve emn u emÀn memÀlik 10.ve mesÀlikde ôÀhir oldı. Ve ol diyÀr u bilÀd, ki ÒvÀruzmìler óükminde-y-idi, salùanat devleti ùÀèati 11.şièÀrında mütebessim oldı. Ve pÀdişÀhlıú óadÀyıúı ve muúadderÀtına ùalÀvet ve tarÀvet ziyÀde oldı1249.
1245
T. 184a/9. “memÀlikÀne” T. 184a/14. Bu kelime yok. 1247 T. 184a/19. “...sulùÀn” 1248 B. 293b/1. // T. 184a/22. “...òuùbede...” 1249 T. 184b/3. “olmış-idi” 1246
549
12.
Õikr-i İsticÀd-ı Mülÿk-i ŞÀm ez-Óaøret-i Salùanat1250 ve İnhizÀm-ı Leşker-i1251 ÒvÀruzmì ve TulÀy ÌşÀn be-Óaøret-i DÀrués-SelÀm 13.
Çün bir úaç müddet ÒvÀruômìler muèÀhede ve úavl ve úarÀr üzerine muvÀôabet 14.
gösterdiler ve and ve peymÀnı
saúlayup hiç nevè-ile salùanat òaøreti èubÿdiyyeti iòlÀsında
anlardan yaramaz fièil ôÀhir olmadı.
15.
Ve Àòiru èl-emr vesvÀs-ı ÒannÀs ve telbìs-i İblìs birle 16.
cÀdde-i ãavÀbdan inóirÀf gösterdiler ve ùavÀàiyet
şeyÀùìnuél-ins birle èiãyÀn yolın ùutup
nisyÀn-ı óuúÿú úıldılar ve girü mesÀlik ve baúaèda
17.
fesÀda şürÿè itdiler ve yollar kesüp
òalÀyıúuñ emvÀlin nehb u àÀrat ve tÀrÀc úılmaàa ve raèiyyet
1.
incitmege ÀàÀz itdiler.
Óaleb Meliküél-ümerÀsı ve úalan Şam melikleri anlaruñ-ıla muóÀrebe ve muúÀtele 2.
úılmaàa ittifÀú itdiler ve nÀm ü neng ciheti-y-içün salùanat óaøretinden daòı istìcÀõ ve
istimdÀd úıldılar. 3.SulùÀnuñ KemÀl-i èinÀyeti ve meróameti ki anlaruñ óaúúında şÀmildi, üç bin bahÀdur nÀmdÀr aùlu 4.etrÀf-ı memÀlikden Malaùıyya’ya ve Óartapert ve İblistÀn ve Marèaş çerilerinden Malaùıyya subaşısı Ôahìre
5.
éd-dìn Manãÿr TercümÀn birle revÀne buyurdı.
Malaùıyya’dan yedi günde Óaleb’e vardılar. Melik1252 anlaruñ istiúbÀlini 6.ùariú-i taèôìm ve iclÀl birle vÀcib gördi ve SulùÀnuñ kemÀl-i óafÀvet ve èinÀyeti mükerremetine duèa 7.ve åenÀlar úıldı. Ve çerilere şol úadar nüzÿl ve èulÿfe gönderdi ve tefaúúud ve taèahhüd úıldı ki şeró u beyÀna 8.ãıàmaya. Çeri andan Bìre ùarafına èazìmet úıldı. Çün irişdi, cesir baàlanmış ve esbÀbı èubÿr müretteb olmış-ıdı.
9.
Çeriler selÀmetlià-ile geçdiler ve Raésuél-èayn yolın ùutup
gitdiler. Óumuã meliki Melik Manãÿr, ki 10.ol zamÀnda Şam çerilerinün zaèìmì ve ãubaşısıydı, ol arada muntaôır olup àayet nekirÀn olmuş-ıdı. çerìlerüñ suvÀdı keåret buldı, Melik ŞÀmìlerüñ meymene ve meyseresine yesÀr óÀãıl oldı. Çerì ve dilìr olup
11.
Çün SulùÀn çerileri aña mülóiú oldı, çün
12.
Manãÿr farù-ı feraó ve sürÿrdan çeri ve cesÿr oldı. Ve
13.
Rÿm cünÿdı vürÿdı birle yemn ve istiôhÀr-u yemn ve
14.
ejdehÀy-ı demÀn ve bilÀ-yı nÀgehÀn gibi revÀn oldılar.
ÒvÀruômìler öñürdü cÀsÿslar ièlÀ-15.-mından òaberdÀr olup müsteèid óarb ve úıùÀl olmışlardı.
1250
T. 184b/4. Bu kelime yok. T. 184b/4. Bu kelime yok. 1252 B. 294b/2. // T. 184b/14. “Óaleb meliki” 1251
550
Çün çeri Raésü-él-èayn’dan iki
16.
menzil öte geçdi ve erişüp ãahrÀda úondı, nÀgÀh
ÒvÀruzmìlerüñ çerilerinden bir bölük 17.çeri depe üzerinde göründi. BahÀdur ve dilÀverÀnlar ve 1.
alplar Baór-i Aòøar ve bir àaôanfer gibi
cevşÀn ve àarÀn oldılar. Ve ãaf ve alaylar
çekdiler, ÒvÀruômìler çerìsi1253 ŞÀmilerüñ muúÀtelesinden 2.ÀgÀh oldılar. Çeşme-i òÿrşìde deryÀ-yı sìmÀb gibi iltihÀb ve ıøùırÀba geldiler. Ve kÿs 3.àirìvi nehìbinden ve ãÿrnÀ ve nefìrler avÀzından erenler cÿş ve òurÿşa gelüp her biri serfirÀzlıúda 4.pür EfrÀsiyÀb ve dilÀverliúde Rüstem ve SührÀb oldılar. Ve àÀyet haúd-u èadÀvetden úıtÀl ve cidÀle 5.müteveccih oldılar. TelÀùım u emvÀc bahr-ı óarb muttaãıl ve mütevÀtir oldı. Ol sÀèatde ŞÀmìler ÒvÀruômìlerüñ 6.
ãadamÀtinden èÀciz olup girü döniserdi. NÀgÀh Ôahìreéd-dìn Manãÿr dönüp bir merdÀne
7.
óamle úıldı ve ÒvÀruzmìler’i ol yazıda ãìb-i hezìmet itdi. Ve Rÿmìler ve ŞÀmìler óamelÀt-ı
8.
mütevÀtire birle anları maòõÿl ve maúhÿr itdiler. Anlardan bir bölügi úaçup BaàdÀd
óudÿdına düşdiler, 9.Òalìfe Emìreél-müéminìn Al-Mustanãır bi-éllÀh -raêiyaéllÀhü anhü-ya anlaruñ muúaddemi vürÿdından ièlÀm itdiler.
10.
anlara ikrÀm ve ièzÀz itmege emr itdi. Anlaruñ
KemÀl-i meróamet ve şefúat ve èÀùıfetden
11.
aòvÀli mürÀèÀtında mübÀlaàa buyurdı. Ve
çün ŞÀm çerìsine ôafer ve nuãret hÀãıl oldı ve mÀl
12.
ve àanìmet bì nihÀyet ÒvÀruômìler
esbÀbından iki çerinüñ ellerine girdi. ŞehÀbeéd-dìn Zeydirì, Òan’uñ vizÀrÀtına müteúallid
13.
ki SulùÀn CelÀleéd-dìn’üñ münşìsiydi, ol vaútin Bereket
14.
olup ÓarrÀn úalèasına óÀkimdi. Çün kendü velì nièmetinüñ
ãındÿgı òaberin işitdi, 15.fikretdi ki her Àyine çün bu çerìden Bereket Òan hezìmet buldı, Rÿm cÀnibine vara
16.
ve Àdet-i maèhÿd üzerine ol haøretüñ hevÀdÀr u òiõmetkÀrları silkinden
munòariù ola. Ve didi
17.
ki “Eger úalèayı Rÿm sulùÀnına teslìm idersem gümÀnsuzın Bereket
Òan úatında òacl ve şerm-sÀr
1.
olurum ve anuñ yüzine ne yüzle baúam ve òiyÀnet ve
òabÀået raúamını kendü óÀlüm nÀãiyesin 2.nice çekem. Ve hem Óumuã meliki Melik Manãÿr iòfÀyla ŞehÀbeéd-dìn Zeydirì ve CemÀleéd-dìn 3.Óasan HemedÀnì’ye ulu timarlar ve iútÀè ve imlÀk vaèd úılmışdı ve mükÀtebet ve müfÀveêÀt 4.aralarında mütevÀtirdi. Ve Melik NÀãır’uñ Menşÿrı Melik Manãÿr tertibiyle anlara irişmişdi, 5.óafìne birle1254 1253 1254
1255
NÀãır’un sancaàını
B. 294a/16. // T. 185a/3. “...çün” T. 185a/21. “Menşÿrı Melik Manãÿr tertibiyle anlara irişmişdi, óafìne birle” kelimeleri yok.
551
úalèaya iletdiler. Aña duèÀ úılup çÀàrışdılar, Ôahìreéd-dìn 6.ve salùanat devletinüñ úalan beglerine ŞÀm ehlinüñ iótiyÀli maèlÿm oldı. Taèôìmen 7.liél-úadr teàÀfül ve tecÀhül gösterdiler ve aúdÀó-ı efrÀó àubÿú ve ãubÿóda bile tenÀvül úılurlardı. 8.Andan ãoñra iótirÀm ve iótişÀm ve ièzÀz-u ikrÀm-ı tamÀm birle iki ferìúuñ ictimÀèı
9.
vidÀè kelimesine mübeddel oldı ve
cemèiyyet tefrìúa ulaşdı, -veés-selÀm-1256. 10.
Õikr-i Feth-i Memleket-i Ámed1257 ber-Dest-i BendegÀn-ı SulùÀn
11.
Çün Rÿm begleri ŞÀm begleri ve çerilerine vedÀè idüp çadırlarına geldiler, Ôahìre
12.
éd-dìn TercümÀn serÀperdesinde müctemiè oldılar. Ôahìreéd-dìn anlara eytdi ki “Çün ŞÀm
13.
begleri1258 óìle ùarìúi birle ÓarrÀn ve RehÀ memleketine mutaãarrıf oldılar. Biz bunuñ gibi
leşker-i
14.
cerrÀr birle bir iş itmedin ve bir memleketi salùanat dìvÀnı taãarrufına getürmedin
mürÀcaèat
15.
úılmaúlıú àÀyet şìn ve èayb-u èaôìm èÀr ola. RÀy oldır ki Ámed ùarafına
müteveccih olavuz
16.
ve anuñ muóÀãaratına geregi gibi úıyÀm gösterevüz.” Cümle1259 bu rÀy 17
üzerine ittifÀú itdiler ve ictimÀè
gösterdiler. Ve óased ve taèaããup yüzünden óamiyyet
èaãÀbesini racÿliyyet ve fürÿsiyyet cebhesine
1.
baàlandılar ve Amed ùarafına
müteveccih oldılar. Ve SulùÀn òiømetine mektÿb yazıb adam gönderdiler. 2.Ve ÒvÀruômìler münhezim olup ŞÀmìler ÓarrÀn ve ol ùarafun úalèaları teslìminde óìlet úılduúların
3.
ve
kendüler Ámed fetói úasdına müteveccih olduúların ièlÀm idüp istimdÀd-içün daòı çeri 4.
istediler. Çün SulùÀn anlaruñ mektÿbÀtını mütÀlaèa buyurdı, ol rÀyi begenüp maómidete
maúrÿn 5.úıldı. Ve fiél- óÀl buyurdı ki Sivas ãubaşısı Çavili Beg ve NiksÀr ãubaşısı 6.TÿtÀş cümle DÀnişmend vilÀyeti çerileri ve SivÀs eùrÀfı çerìleri yarÀú ve èiddet 7.ve Àhibet-i tamÀm birle Ámed’e müteveccih olalar ve gitmekde taècìli vÀcibÀtdan bileler. Pes
8.
firÀvÀn çerìler Ámed ùarafına müteveccih olalar ve bÀúì begler ittifÀú-ıla
muóÀãarata meşàÿl oldılar. gerçi 9.Ámed’de ecnÀd ve zÀd ve õeòÀyir úalmamışdı ve anlaruñ eflÀsi başı Ámed Meliki äÀlió
10.
úablinden, ki Óaãn-ı KeyfÀ’da mütemekkindi, bir óudÿda
1255
B. 295a/3. “...Melik...” B. 295a/7. // T. 185b/1. Bu kelime yok. 1257 P. 307b/10. “Ámid” 1258 T. 185b/4. “melikleri” 1259 T. 185b/7. Bu kelime yok. 1256
552
11.
irişmişdi ki köşklerüñ ve ièÀdı cevÀbında
pencereleri şebÀkÀtını úoparup müstaófiôlar cÀmegìlerine virürlerdi
12.
nÀ-murÀdlıú rÿzigÀrun geçürürlerdi. Bu cümleyle Ámed fetói muóÀãarat
ve muóÀrebet ùarìúi birle gibi seng-i óÀrÀdan
13.
mümkin degüldi. Bir bÀrÿsı vardur ki anuñ her burcı bir úaratÀà
14.
keyd birle anuñ gibi
müretteb olmışdur. Andan àayri çÀre bulmadılar ki óìle ve tezvìr ve
15.
ulu úuşı ãayd dÀmına çekeler. İttifÀú-ıla bir gün çeriler muóÀãar ve 16.
maóãur ve şehrüñ ôÀhir u hevÀnuñ iltihÀbı úızúÿnì
bÀùınından her biri bir köşede süykenüp diñlenmişlerdi. Ve
17.
Àdemìnüñ muàazına eåer úılurdı. Faòreéd-dìn bin DìnÀrì, ki ol 1.
eùrÀfun EkrÀd úabÀyilinüñ
begi ve pìşvÀsıydı, bÀrÿ üzerinde bir ùarafda durdı.
NÀãireéd-dìn Arslan bin ÚímÀz, 2.ki Ôahìreéd-dìn TercümÀn’uñ nÀyibiydi ve kifÀyet ve şecÀèat ve ãarÀmetde àÀyet şöhreti vardı, zahmetinden òÀùırın ãordı.
3.
bÀrÿ berÀberine vÀrup aña selÀm itdi ve muóÀãarat
4.
Ve eytdi ki “Òiõmetüñüz niçeye degin muóÀãarat èanÀsı
mükÀbedetin ve muúÀraèat àavàÀsın 5.çekesiz. Beglerbegi Ôahìreéd-dìn’üñ sizüñle bir úaç kelime devlet ve kifÀyet 6.ve maãlaóat bÀbında vardur, eger kendü emìnlerüñden bir úÀãid anuñ úatına ùaşra 7.gönderesin. TÀ salùanat devletinüñ begleri, ki envÀè iósÀn birle senüñ ùarafuña 8.nigerÀn dururlar, ki óÀlüñe vÀúıf olalar, maãlaóatdur.” didi. CevÀb virdi ki “İkindü 9.
vaútinde iş bu şekil ve ãÿretlü bir muètemed size göndüriserem ki her ne ki Ôahìre
10.
éd-
dìn’den işide gelüp1260 baña arø eyleye.” 11.
Vaút-i mevèÿdda fuúarÀ ùonında bir şaòã bÀbüél-maéÀdan 12.
getürdi. Ôahìreéd-dìn
NÀãireéd-dìn aña muntaôırdı ilerü vÀrup Ànı Ôahìreéd-dìn òiømetine maúamı òalvet itdürdi ve úÀãidi ihtimÀm1261 birle óÀùırın
çıúup ùaşra geldi.
13.
ãorup ièzÀzında mübÀlaàa úıldı ve
buyurdı ki “Ehl-i èaúl ve kifÀyete maèlÿmdur ki 4.SulùÀn-ı Aèôam áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev mÀl u ricÀl ve şevket ve úudret birle cümle
15.
selÀùìn-i rÿy-ı zemìnden meknet ve istiôhÀrı
ziyÀdedür ve hìç kimesne mülÿk gerdenkiş ve şehir
16.
yÀrÀn tÀc baóåinden anuñ-ıla ol bÀbda
muúÀvemet idibilemez. Ve siz óaúìúat bilmek gereksiz ki
17.
geldiler, tÀ maúãÿd muóaããal olmayınca mürÀcaèat úılısar
çün sulùÀnuñ çerileri bu mekÀna 1.
degüllerdür. Eger Emìr
Faòreéd-dìn kemÀl-i kifÀyet ve èaúl ve efkÀrından andan öñdin ki àayri 2.kimesne sebeúat 1260 1261
T. 186a/7. Bu kelime yok. B. 296a/10. // T. 186a/9. “...-ı tamÀm”
553
óÀãıl ide ve salùanat óaøretinden kendüzine cÀh-ı mürettebet ele getüre. Ve gerek-03.-dür ki bu maènìde kendü dirÀyetini õirve1262-i meèÀlì şerefÀtına irişdüre. Ve şehri 4.salùanat devleti úullarına teslìm úıla. Her maúãÿd ve maùlÿbınu, ki vardur, salùanat óaøretinden 5.ben èuhdeye varuram ki müyesser idem, diyü àılÀù ve şidÀd and içdi. Ve meóÀsin ÀmÀl birle 6.úÀãidüñ semèini mÀlÀmÀl úıldı. Ve fiél-hÀl yüz filÿri ve bir eyü òilèat buyurdı ve òïş 7.gönül birle şehre revÀn úıldı. Çün úÀãid şehre varıb1263 Faòreéd-dìn İbn-u DìnÀriye’ye 8.taúrìr úıldı, İbni DìnÀr’uñ ruòsÀrı ol güftÀrdan gülnÀr gibi úızardı ve àÀyet 9.beşÀşetden her laóôa òaberi mükerrer ãorardı. İrtesi ki òalÀyıú girü öyle ıssısı
10.
úızàÿnından úaçup serd-Àba ve ãovıú yirlere girüp
rÀhÀt olmışlardı. İbn-i Dìnarì’nüñ1264 11.úÀãidi girü Beglerbegi úatına geldi ve cevÀb getürdi ki “Ben şehri demür
12.
teslìm itmegün ùarìúını andan àayri nesne bilmezem ki sulùÀnuñ çerìsi faãìlüñ
13.
úapusını, ki òandeú kenÀrındadur, urıp yaúaların úarañu gicede mancınıú iplerini
Àşaàa 14.sarúıdam, sulùÀnuñ çerìsini bÀrÿ üzerine çekem. Anuñla fetó müyesser ola. AmmÀ şol 15.
şarù-ıla ki Beglerbeg’i itdügü úavl ve úarÀr üzerine and içe ki muòÀlefet itmeye.” didi.
16.
ÚÀãidi Ôahìreéd-dìn òiõmetine geldi ve òaber peyÀmını ièlÀm úıldı. Ôahìreéd-dìn şÀdumÀn
17.
oldı ve Ànd içdi ki elbette ol nesneye ki úavl ve úarÀr ve èahd itdi vefÀ gösterüp
1.
naúø-ı èahd itmeye, anuñ murÀdÀtını kemÀl-i ihtimÀm birle itmÀmına irişdüre. Ve Melik
äÀlió 2.ciheti-y-içün, ki Óıãn-ı keyfÀ’dadır, dört yüz bin aúçe naèl bahÀ göndere. Çün 3.úÀãid şehre mürÀcaèÀt úıldı ve óikÀyÀt ve úaêÀyÀyı, ki işitmişdi, şeró itdi. 4.İbn-i DìnÀr mÀl ve dìnÀrı ciheti-y-içün ki ol úalèada emÀnet vardı, úÀãidi girü döndürdi. 5.Ve eytdi ki “Çün dört yüz biñ aúça saña teslìm ideler, alup ãandÿú içine 6.úoyup mühürleyesin ve dönüp gelesin. Andan soñra çün úapu yanup demürleri dökülmiş 7.ola ve sulùÀnuñ beglerinin èahd u sevkendnÀmelerini müùÀlaèa úılam. Ol vaútin 8.ipleri aşaàa sarúıdam ki çerìnüñ dilÀver ve bahÀdurları bÀrÿ üzerine çıúalar ve maúãÿdlarını 9.óuãÿle irişdüreler.” ÚÀãid pes girü dönüp Ôahìreéd-dìn òiõmetine geldi ve óÀli èarø
10.
itdi, Ôahìreéd-dìn
MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì Beg úÀtına vardı ve úaøiyyeyi ièlÀm ve taúrìr itdi. MübÀrize
11.
éd-dìn
1262
T. 186a/16. Bu kelime yok. B. 296b/5. // T. 186a/20. “...aóvÀli” 1264 P. 309a/10., “DìnÀr’uñ” 1263
554
ÇÀvili Beg çerìnüñ beglerin ve uluların óÀøır itdi ve óikÀyÀtı evvelinden 12.Àhirine degin anlara söyledi. Dükeli bu beşÀret òaberinden mübtehic ve mesrÿr oldılar.
13.
Ôahìreéd-dìn buyurdı ki
“Cümle begler naúÿddan ve cinsden ve altun gümüş Àletinden getürsünler, tÀ úÀãid, ki şehirden gelmişdür, gösterile ve teslìm
14.
neleri var ise ortaya
15.
olına; tÀ kendü mührin ura.
Çün girü gele ve ol ùarÀfdan óÀùırları muùmaéin 16.ola, ol vaútin çeriye destÿr virevüz ki her bir Àdem bir deste bÀà çubuàı getürüp iledeler, endÀzlar nefù atalar ki yana. Ve ol vÀsıùayla
17.
fuãayl úapusına yıàalar. Andan soñra nefù1.
maúãÿd müyesser ola.”
Cümle begler naúdden ve cinsiyeden ve altÿn gümüş meclis Àletinden neleri 2.vÀr ise óÀøır itdiler. Ve úÀãidi oúuyup tÀ kendü maèrifeti miúdÀrınca úıymete ùutup ve hisÀb 3.idüp ãanduúlara úoydı ve mühr urdı ve girü döndi. Ve İbn-i DinÀriye’ye taóúìú ve taãdìkle 4.mÀl-i hÀli taúrìr itdi. İrtesi sipÀhilere buyurdılar, baàlar çubuúlarından yük ùaşıyup ol 5.úapÿya iledüp yıàarlardı. Ne miúdÀr ki yuúarudan çarò ve zenbÿrek oúları mekóile birle menè 6.ve defè iderlerdi, fÀéide itmezdi. Çün úapunuñ kemeri baà çubuàı birle ùoldı çÀpük-07.-dest berú girdÀr niffÀùlar nefù atup şuèle ve şirÀrı úalèanuñ şerefÀtından aşurdılar. Çün 8.úapu yanup demürleri aşaàa döküldi ve taúdìr istitÀrı ôılÀminuñ perde-dÀrlarıdur, divÀre perdelerin ùutdılar. Ve Óabeş ve ZengibÀr óÀrisleri óiãÀr-ı ZengibÀrì şerefÀtından
9.
ôulmet
10.
ôÀhir
oldılar. İbn-i DìnÀrì bÀrÿdan ÀşÀàa kemendler sarúıtdı1265, tÀ bahÀdur ve dilÀverler cÀn-bÀzlıú úılup
11.
burca çıúalar. SipÀhìler arasında mübÀderet ve müsÀbaúat sebebi birle àavàÀ ve
münÀzaèÀt ôÀhir oldı.
12.
Anlaruñ àavàÀsında burÿc ve abdanda ùuran óiãÀr erleri òaberdÀr
oldılar ve meşèaleler yandurdılar,
13.
tÀ meşèaleyi maèlÿm ideler. Gördiler, İbn-i DìnÀriye
teslìm ve tafvìø olan burc ve bedenlerden mancınıú
14.
ipleri aşaàa sarúmış ve iş óıfô ve
emÀnetden ihmÀl ve òıyÀnete mübeddel olmış ve ol gice hÀy hÿy
15.
birle sipÀhiler òÀyip ve
òÀsir girü döndiler. İrtesi şehrüñ aèyÀn ve muèteberleri dernek itdiler
16.
ve söyleşdiler ve
eytdiler. “Çün İbn-i DìnÀrì şehrüñ muóÀfaôatında rükn-i aókam bil bÀb-ı muèaôôamdur, 17.
mülÿkuñ muòÀlefetin iòtiyÀr itdi. Ve ol úavm úabìle birle mustaôhirdur. Biz Ànı ùutmaú ve
tevbiò
1265 1266
1.
elümüzden gelmez. RÀy ve maslaóat oldur ki kendü rıøÀmuzla kifÀyet1266
T. 187a/5. “sarúıdup” T. 187a/14. “óürmet”
555
yöninden şehri óürmet-ile 2.SulùÀn úullarına teslìm iderüz ki eger şehri1267 muóÀrebet-ile fetó 3.
iderlerse yaúìndur ki
ol gün bizüm cÀnumıza emÀn ve òayÀtumıza mühlet viriser
degüller1268.” Şehrüñ muúìmleründen 4.iki üç nefer kişìyi bÀrÿ üzerine çıúardılar tÀ çÀàırdılar ki NÀyib NÀãıreéd-dìn1269
5.
Beg’i BÀbüél-mÀ’ya göndereler, bir úaç kelime anuñ dilinden iblÀà
olına. Çün NÀãıreéd-dìn 6.anlaruñ úatına vardı, şehrüñ úÀêìsi ve Necmeéd-dìn bin Òabìr’e ve mancınıúı muúaddem 7.Caèfer ve daòı bunca merdüm-i muèteber òÀøır olmuşlardı, eytdiler. “Kerem idüp vÀruñ MalÀùıyye 8.ãubaşısı Ôahìreéd-dìn ve Òartapert ãubaşısı SinÀneéd-dìn YÀúÿtì ve İblistan1270 subaşısı 9.ÓüsÀmeéd-dìn’i alup bunda gelesiz. TÀ mühimmÀt ve meãÀlih bÀbında anlaruñ-ıla söyleşevüz 10.ve maúÀãıdumızı anlara arø idevüz. Çün begler óÀøır oldılar, anlar burc üzerinde aşaàa 11.indiler ve úapunuñ bir úanadın açup ùaşra çıúdılar. Ve ol begler ki muèÀnaúa ve muãÀfaóa 12.idüp görüşdiler. Ve renc ve taèab ve meşaúúatden òÀùırların ãordılar. Begler daòı anlaruñ
13.
ikrÀm ve iótirÀmlarından ululuú ve kifÀyet ÀåÀrını ôÀhir itdiler.
Ôahìreéd-dìn úìl u úÀlden
14.
ãoñra anlaruñ makÀãıd u ÀmÀli huãÿlini èuhdesinde ve òÀùırları
muùmaéìn olup inanmaà-içün 15.úasem, ki hiç ùeévìl birle taàyìr ve tebdìl olmaya, yÀd itdi. Çün maúÀlÀt ve ibhÀådan
16.
ferÀgÀt buldılar ve òÀlvetde óikÀyeti irişdürdiler. Ve MübÀrizeéd-dìn
ÇÀvili Beg ve úalan 17.begler ve serverleri óÀøır itdiler ve úaøiyyeyi dükeline1271 ièlÀm úıldılar. Anlar daòı şehr
1.
ehlinüñ maùÀlibi vefúi üzerine and içdiler. Ve anlaruñ irÀdÀtı
muúteøÀsınca óüccetler yazdılar. Ve kÀffe-i 2.aèyÀnı ve muèteberlere Şaù kenÀrında bir yir var ki Amed ehlinüñ baàları ve ekinleri 3.anda olur, andaàı emlÀk-içün cümle èÀvÀrıø ve tekÀlif dìvÀnından muèÀf ve müsellem olmaàa aókÀm 4.vaède úıldılar. Ve salùanat òiõmetinden tımÀr ve milk ve òilèat ve ãalat vaède itdiler. Ve şehrüñ muèteberlerine 5.begler kendü òÀããalarından teşrìf virdiler ve cÀnibeyn arasında ıãlÀó-ı küllì ôÀhir oldı. 6.İrtesi her beg kendü çerisi ve sancaúı birle şehre girüp bÀrÿ üzerine çıúdılar ve ièlÀm 7.ve sancaúları naãb itdiler ve beşÀretler çÀlıb şÀõìliúler úıldılar. Andan ãoñra cümle salùanat 8.sarayına cemèiyyet itdiler. 1267
T. 187a/14. Bu kelime yok. T. 187a/15. “degüller” 1269 B. 298a/3. // T. 187a/16. “...Arslan” 1270 P. 310b/8. “ElbistÀn” 1271 T. 187b/4. Bu kelime yok. 1268
556
Şehir òalúının vaøìè ve şerìfeden cümlesi gelürlerdi ve devlet beglerini 9.görüp òiõmet ve selÀm úılurlardı. Ve SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’ün velÀ ve hevÀsına andlar içerlerdi.
10.
Çün Ámed
nüvÀóìsindeki úalèalaruñ dizdÀrlar ve serverleri Vaùana ve SüveydÀ ve èAraúın ve Akìl
11.
ve
æemÀniyye, Cìrmÿk ve àayrı gibi Ámed1272 fetòinüñ òaberin işitdiler, cümle müsÀraèat-ı tamÀm birle begler
12.
òiõmetine gelüp óÀøır oldılar ve úalèalar anaòtarların ve vucÿh ve
mahãÿlÀt defÀtirin getürüp arø itdiler. 13.Begler anlaruñ óaúúında iósÀn buyurdılar ve mevÀèìd cümle birle salùanat óaøretinden ümìd ü
14.
istimÀlet virüp her birin kendü işi ve manãıbı ve
øÀyifi rièÀyetine gönderürlerdi. HemÀn 15.dizdÀrları ve mustaófiøları taàyìr úılurlar-ıdı. Çün ol meãÀlióde ferÀgat buldılar, bu beşÀret-içün 16.mesriè ve ulÀú revÀn itdiler. Ve cümle ve tefÀãìl óikÀyÀt ve mültemisÀtı maóall-i inhÀya irişdürdiler. 17.Çün SulùÀn bu beşÀreti istimÀ úıldı, şÀd u òandÀn oldı ve buyurdı, bezm-i èişret ve esbÀbın
1.
ÀrÀste úıldılar ve beşÀretler
çaldılar. Buyurdı ki fetó-nÀmeler memÀlike irsÀl úılındı, tÀ cümle 2.serverler òürremliúden behre-yi kÀmil1273 úıldılar. Andan ãoñra her bege bir mektÿb 3.ve fermÀn irsÀl buyurup salùanat devleti hevÀdÀrlıàına ictihÀd úılduúlarına 4.iómÀd buyurup òilèat ve òÀã at viribidi. Ve şehr òalúınuñ emÀneti vaúfı üzerine her birisi-y-içün 5.menşÿr ve mesùÿr oldı. Ve emr olundı ki her ne ki begler ol cevÀnibüñ maãÀlióinde
6.
ãavÀb göreler, bì tefekkür ve tevaúúuf nefÀda
irişdürdiler ki ol bÀbuñ meãÀliói ve mefÀsidinde 7.bizden mÀdÿn-dururlar diyü. Çün beglerüñ mektÿbları cevÀbı ve òulèi ve ãalat ve iókÀm ve 8.menÀşìri salùanat óaøretinden vÀrid oldı. Ve ol bilÀd ve beúÀèuñ òavÀã ve èavÀmınuñ göñülleri 9.salùanat devleti mübÀyaèatı meşÀyaèatı 10.
üzerine muúarrer oldı. Ve hìç Àferìdeye münÀzaèat ve muòÀlefet nevÀóìde olan begler MeyÀfÀriúìn ve MÀrdìn ve Cezìre ve Mÿãıl ve
mecÀli úalmadı. Ol
11.
Óaãn-ı keyfÀ Melikleri
ol memleketüñ fetói tehniyet-içün tuófa ve hedÀyÀ birle ilçiler beglere
12.
ve SulùÀn’a
gönderdiler. Ve kendü memleketleri-y-çün yeni aókÀm ve menÀşìr istediler ve òuùbe
13.
ve
sikke fürÿél-úÀb salùanat birle tezyìn úıldılar. Ve MÀrdìn’üñ ãubaşılıàını salùanat óaøretinden 14.
MübÀrizeéd-dìn CÀndÀr İsa Bey’e mufavvaø úıldılar. Ve ol dahı óüsn-i zaèÀmet ve kemÀl-i
kifÀyet
15.
ve ãarÀmetinden ol mühimme iúdÀm úıldı. Ve heybet ve vaúar ve şükÿh-ı temÀm
birle salùanat 16.devletini nÀmÿsını riéÀyetinde èömri nihÀyetine degin ihmÀl itmedi. 1272 1273
P. 311a/11. “Ámid” B. 298b/17. // T. 187b/22. “...óÀãıl”
557
17.
Õikr-i Ôuhÿr-i ÒavÀric BÀbÀéì ez-NÀóiyet-i Küfürsÿd ve İnùifÀ-i Şuèle-i Fitne-i İåyÀn berDest-i BendegÀn-ı SulùÀn 1.
æiúÀt efvÀhinden şöyle istimÀè olundı ki Baba İsóak ÒÀricì SimsÀù
nevÀhìsinden
2.
Küfürsÿd adlu úaãabadandı, aña mübÀdì-i cevÀnì ve rìèÀn-i zindiàÀnìden
şaèbede ve mürìd 3.şikÀrlıú sevdÀsı başında vÀr-ıdı. Ve şaèbede ve nìrincÀt ãanèatinde çeşm bend çÀpük ve kire küşÀy-ı 4.nÀdirdi ve dÀim òalúı daèvet úılmaúda òÀããÀ EtrÀk ùavÀyifini ki anlaruñ ehlimdür yirlü òalú-ıla muòÀlaùatı 5.az olur. Bir sehel nesne ki faúìh-i sefìhden ve müftì-yi meftundan istimÀè úılalar, iètirÀø itmeyüp müsellem 6.ùutarlar. Ve ol söze aãlÀ inkÀr itmezler, meşàÿldı ve dÀim gözleri yaşlu ve göñlü zÀr ve teni nizÀrdı. 7.Ve øaèìf avÀz birle söze aàÀz úılurdu. Çün bir müddet bunuñ üzerine geçdi ve anuñ daèveti 8.bisÀùı ol cihÀnuñ èaraãÀtına şÀmil oldı. Türkler ve Kürdler úabÀyilünüñ vaøìè ve şerìfi iètiúÀd 9.irÀdÀt birle aña 10.
müteveccih oldılar. Ve ol bilÀd ve diyÀruñ muútedÀsı oldı. Endìşe itdi ki
henüz anuñ
murÀdınuñ hengÀmesi bu hengÀmede germ olmamışdur. Ve anuñ daèvetinüñ meclisi 11.
cemèiyyet bulmamışdur. Bu úadar etbÀè birle, ki vardur, eger òurÿca aàÀz iderse anuñ çerÀàı
dur 12.ve àanÿk fürÿàı olmaya. Bir gün nÀgÀh iòfÀ birle Küfürsÿd’dan rıólet itdi ve òalú ortasından
13.
nÀ bedìd oldı.
Bir uzun müddetden ãonra anuñ òaberi Amasiyya vilÀyetinde bir köyde belürdi. MübÀde-i 14.
óÀlinde çün ol köye irişdi, bir müddet ol köyüñ úoyunların güdüp çobanlıú iderdi ve emÀnet
15.
ve veraè-ı bì nihÀyet gösterdi. Ve azdan çoúdan hiç kimsenüñ nesnesini úabÿl itmezdi.
HemÀn her 16.günüñ úÿtı úÿtına úanÀèat iderdi. Ve ol úavmüñ úoyuncuúlarına şefúat ve raéfet birle naôar 17.iderdi. Ol teverraè ve tezehhüd birle bir óadde irişdi ki ol köyüñ erden èavratdan 1.
òalúı
aña iètiúÀd itmekde anuñ murÀd ve maúãÿdınuñ úulı oldılar. Eger kimesneye
bir elem 2.ve zaómet vÀúiè olsa yÀ er-ile èavrat arÀsına bir òuãÿmet ve óaşyet düşe çün aña varalardı 3.taèvìd yazıb virürdi. Fiél-óÀl renc rÀóata ve òuãÿmet ãulha ve èadÀvet müveddete mübeddel olurdı. 4.
Bu maèÀnì bir müddet-i medìd imtidÀd buldı. Çün gördi ki işi iótiyÀlde derece-i
kemÀle 5.irişdi ve çoú mürìd ve etbÀè ve eşyÀè óÀãıl itdi, pes köyden ùaşra çıúdı ve köye yaúın 6.
yirde bir depe üzerinde ãavmaèa düzdi ve anda ibÀdete meşàÿl oldı. Ve bir úaç nefer mürìd
558
ãıfat 7.mürìdlerinden àayri ki anuñ birle hem-sir ve hem-nişìndiler, kendü úatına kimesneye yol virmezdi. 8.Ve şöyle iôhÀr iderdi ki yemekden içmekden be-küllì muhÀcerat úılmışdur. Ve açlıò1274 ve susÿzlıàa 9.muãÀberat iòtiyÀr úılmış-ıdı. Ve anuñ mürìdleri her ùarafda, ki Türkler cemèiyyetin 10.işüdürlerdi, varurlardı ve şaèbedeye meşàÿl olurlardı. Ve ãafìr daèvet birle òalúı 11.
òalúasına ve mekìdetleri bisÀùına oúurlardı; tÀ óaddì ki ÒvÀrizmìlere daòı, ki ol
èazìmetleri zamÀnda
12.
ÓarrÀn ve RehÀ memÀlikine istìla bulmuşlardı, Àdemler gönderüp daèvet itdiler.
Ve SulùÀn áıyÀåeé
13.
ed-dìn’üñ úabió maèÀyiş ve meyòÿrlıàın ve fısú ve fücÿrın ve şerìèatde
14.
ihmÀl itdügin òalúa cÀddesine daèvet
söylerlerdi. Ve bÿrìv ve firìb ve óìle birle òalúı kendü ve êalÀletleri
15.
iderlerdi. TÀ èavÀm göñülleri àÀyet cehÀletden ol bed uãÿlüñ úadri ve
menzileti şerefine 16.úarÀr ve úıvÀm ùutdı. Bir gün òÀã mürìdlerinden birini Küfersÿd ve birini Marèaş ùarafına gönderdi
17.
ve
buyurdı ki “FulÀn ay fulÀn günde bizüm iòyÀr ve ihbÀmız atlansunlar ve bilÀd u diyÀr 1.
fetóine müteveccih olsunlar. Her kim ki bizüm adumuz işide ve anlaruñ-ıla müfsidler
aúmÀèında 2.ve èÀlem òalúı óÀli ıãlÀóında iútidÀ úıla, anı àanÀyim ve emvÀlde, ki óÀãıl ola, meşÀrük 3.ve musÀhim bilesiz. Ve her ki muòÀlefet göstere hiç ibúÀ ve muóÀbÀ itmeyüp anuñ úatlinde ihmÀl 4.itmeyesüz.” Ol iki mürìd ŞeyùÀn-sìret ve Ehrimen-ùarìúat ol pìr-i DeccÀl òiãÀl işÀreti birle 5.ol iki vilÀyete vardılar ve bir cemÀèati, ki aózÀb bilÀdı-y-içün müsteèid-i fesÀd olmışlardı, nefìr u 6.
iàrÀ birle iàvÀ itdiler. Ve Türk ve Türkmen úabÀyiline ve boylarına çÀr ve çÀv itdiler. Anlar
bir úaç yıl 7.öñdinden yaraú ve esbÀb óÀøır idüp işÀret ve icÀzete munùaôır olmışlardı. Çün bunda 8.anlaruñ úulaàına irişdi, her kÿşeden mÿr u melò gibi óarekete geldiler ve eşek arusı 9.
gibi şerre ve eõÀya başladılar. Ve bir muèayyen günde òurÿc itdiler. Ol köy ki ol eşkiyÀnuñ
10.
mecmaèı ve evliyÀ ecsÀlarınuñ menzili oldı, evde ürediler ve tütün gibi óavÀlì ve cihÀta
yayıldılar.
11.
Ve ol laèìnüñ óükmi mÿcibince her kim ki anlaruñ müddeèÀlarına úÀyil olup
anlaruñ èarÀyimine
12.
peyrev olurdı, emÀn virürlerdi. Ve her kim ki cüóÿd ve inkÀr birle
muúÀbele ve muúÀtele
13.
úılurdı, endìşe ve pÀú itmeyüp anuñ helÀkine şürÿè úılurlardı. Ve
varduúça ol fecerenüñ 14.sevÀd ve aàvÀn ve ecnÀdı ziyÀde olurdı. 1274
B. 300a/11. // T. 188b/12. “açlıú”
559
Muôaffereéd-dìn Veled èAlì Şìrgìr meyÀnì, ki merdÀnlıú
15.
ãarÀmet birle mevãÿf-ıdı, cemèiyyet idüp anlaruñ üzerine segirdim
ve kifÀyet ve şecÀèat ve
16.
úıldı. Aralarında èaôìm
óarb ve úatl kÿşeş-i elìm vÀúiè oldı. èÁúibet Muôaffereéd-dìn anlardan münhezim
17.
oldı ve
èAlem ve NeúÀr’a ve Raòtan’a anlar mutaãarrıf oldılar. Muôaffereéd-dìn MalÀùiyya’ya vardı, girü çeri
1.
ùutdı ve Kürd ve GermiyÀnlardan çoúluú leşker cemè idüp yine anlaruñ
muóÀrebetine 2.vardı. Girü ãındı. Çün iki kerret nuãret anlaruñ oldı, küstÀò u dilìr 3.oldılar ve çerìlerüñ muúaddemini SìvÀs nevÀóìsine uràuna gönderdiler. Ve kendüler ardlarınca 4.teéennì birle úaùè-ı menÀzil úılurlardı. SìvÀs ãubaşısı ve ol eùrÀfuñ begleri cemèiyyet 5.itdiler ve anlaruñ fitnesi defèi-içün úarşu vardılar. ÒavÀric çün1275 anları gördiler, ãaf çekdiler 6.ve terk-i cÀn idüp mütevÀtir óamleler úıldılar. Ve SìvÀs çerìsini münhezim úıldılar ve Òürrem ŞÀh adlu 7.
SìvÀs’uñ igdiş başısı ve bir úaç muèteberlerle ùutup helÀk itdiler. Ve firÀvÀn 8.mÀl ve esbÀb ol
kÀrizÀrdan ellerine girdi. Anlaruñ cemèiyyetine revnaú ve Àyìn 9.ôÀhir oldı. Çün Amasiyya ve ToúÀt anlaruñ muútedÀlarınuñ fesÀdı ve menbaèı-y-ıdı, ol
10.
ùarafa
müteveccih oldılar. Her kim ki müdÀfaèat ve mümÀnaèat birle úarşu gelürdi, maòzÿl
11.
ve
maúhÿr olurdı. Ol müdebbirlerüñ cihÀletleri bi-él-külliye fesÀda vardı, fiél-cümle 12.
vilÀyetlerüñ TürkmÀnları anlara tÀbiè oldılar. Çün Amasiyya’ya irişdiler, ol cehelenüñ
13.
14.
şükÿhı şuèlesì irtifÀè bulmış-ıdı. Çün SulùÀn’a anlaruñ istìlÀsını ièlÀm itdiler,
iótiyÀùundan
ÚubÀd-Àbad cezìresine girdi ve MübÀrizeéd-dìn ÓÀcì ArmaàanşÀh’ı -raómetuéllÀh-,15.ki Rÿm memÀlikinde diyÀnet ve kifÀyet ve óüsn-ü aólÀú ve seòÀvet birle maèrÿf
16.
Amasiyya’nuñ ãubaşılıàın aña mufavvaø úılup ol baòÀdìlüñ1276 fitneleri
17.
ve mevãÿf-ıdı,
àubÀrın teskìn
itmek-içün çerì birle ol ùarafa gönderdi. Çün Amasiyya‘ya irişdi, Baba’yı 1.
mürìdleriyle ãavmaèa’dan ùaşra çıkdılar ve Amasiyya burçlarından aãa úodılar. Ve ol çerìyle
ol 2.cemÀèatüñ muúÀbelesine, ki Amasiyya ùarafına gelüp Baba’ya muntaôır oldı, vardı ve aralarında 3.çoú dÀr ve girü úıtÀl ve cidÀl oldı. èÁúibet Armaàan-şah ol òavÀricüñ elinde şehìd oldı. 4.Ne úadar ki ol müdebbirlere eydürlerdi ki “Çün sizüñ pìşvÀ ve muútedÀñuzı çÀrmıò 5.
etdiler kimüñ-içün taèaããub ve muúÀtele úılursız.” dirlerdi, fÀyide itmezdi. Eydürlerdi ki
1275 1276
T. 189a/19. Bu son iki kelime yok. // P. 313b/5. “òÿn” P. 313b/16. “necÀdìlüñ”
560
“Anuñ
6.
maúÀm ve maóalli andan èÀlìraúdur ki Àdem oàlanlarundan kimesneye anuñ
muèaôôam õÀtına taãarruf 7.mümkin ola. Baba RasÿluéllÀh” dirlerdi. Ve mecmÿèi er u èÀvrat ve oàlanlarıyla çıàrışup süñüye 8.ve úılıca úarşu gelüp savaş iderlerdi. Ve günden güne anlaruñ işi teãÀèud murÀdda teraúúì 9.ve izyÀd bulurdı1277. SulùÀn ÚubÀdabÀd’dan tevÀtür birle ulaú ve mısraèlar gönderüp Erzenié åefÿrìn muóÀfaôat iden çerileri ùaleb úılurdu ki muòÀliflerüñ sivÀdı tevÀtir-i
10.
r-rÿm
11.
eyyÀm birle
ibrÀm bulur. Eger tìzde anlaruñ fitnesi defèine úıyÀm olunmaya, hemÀnÀ ki pÀdişÀhluú 12.taótı ve tÀcidarlıú serìri ayaúdan düşer. Çerìler taècìl birle altı gün Erzeniér-rÿm’dan irişdiler. Ve SìvÀs’uñ cebe-òÀnesinden çoúluú eslióÀ çerì óalúına ulaşdurdılar.
13.
SìvÀs’a
14.
Ve bir gün
bir gicede andan Úayãariyya’ya irişdiler ve òurÿcuñ kemmiyyet ve keyfiyyeti taóúìúi-y-ile 15.
istikşÀf úıldılar. Ol muòÀdìler Úırşehri vilÀyetinde MÀliye yazısında müctemiè olmışlardı,
16.
ve mecmÿè úoyunları ve yılúıları ve avları birle muúabeleye gelmişlerdi. Emìr Necmeéd-dìn
BehramşÀh
17.
ve Ôahìreéd-dìn Gürci oàlu ve èulÿfeci Firenkler başı FardaòalÀyì1278 bir bölük 1.
çerì birle úaravul gönderdi.
Ve ulu begler aàır çerìyle anlaruñ ardınca gitdiler.
NÀgÀh beglere òaber irişdi ki 2.òavÀricüñ azmi oldur ki irte mülÀúÀt úıtÀl olalar. Çün bu òaberi istimÀè itdiler, 3.úaravul beglerine tevÀtirle òaber irsÀl úıldılar ki eger òavÀric ôÀhir olmaz-ise siz anları 4.isteyüp ilerü varmayasız ve tevaúúuf úılasız. TÀ ittifÀk birle anlaruñ-ile telÀú olına. İrtesi leşker 5.cümle müsellió ve mülebbis óÀøır olup leşker-i cirÀr vüãÿline munùaôır olmışlardı. NÀgÀh òavÀric
6.
çerìsi leşker üzerine licÀm-rìzÀn döküldiler. Evvelki ãafda
Firenk’ler ùurmuş-ıdı åebÀt 7.gösterdiler ve òavÀricuñ úılıcı ve oúı anlara eåer itmedi. ÒÀyif ve òÀyib girü döndiler ve bir laóôa 8.eglendiler. Girü óamle úıldılar. Çün ol kertede bunlardan süstlÿú ve kesl görmediler. Ol 9.vÀsıùa birle saèyileri tìre ve gözleri òìre oldı. SulùÀn leşkerinüñ gürÿhları çün anlaruñ
10.
òÀl ve mizÀclarına iùùilÀè buldılar, anlaruñ pÿside dimaàlarına ve
bìhÿde sevdÀlarına èilÀc Ààır 11.çomaúlar ve keskÿn úılıçlarla taúdìm itdiler ve bir ikì òamlede òavÀricden dört biñ atluyı
12.
èalef-i şimşìr-i abdÀr ve muãàa-éi gürz-i girÀn úıldılar. Ve o
müdebbirlerüñ baèøıları úaçup deve ve aàruú
1277 1278
13.
ve èavrat ve oàlÀn arasına girdiler. Ve yüñi
B. 301b/13. // T. 189b/14. “buldı.” P. 314a/17. “FardiòalÀyì”
561
yÀpí bÀr idinüp anuñ ardından oú atarlardı.
14.
Ve úatı yÀy ve oú birle eri aàaca míòlardı.
SulùÀnuñ çerisi her ùarafdan girdiler ve ol aàrÿú
15.
ve ùavÀrları ol keferenüñ öñlerinden
giderdiler ve anlaruñ ictimÀèını iftirÀúa mübeddel úıldılar.
16.
Ve anlara tìà-i bì-dirìà urup
Ceyóÿn-ı òvÀn ol hÀmÿnda revÀn itdiler. Ve yigit ve pìr ne ibúÀ ve müóÀbÀ
17.
úalmadılar,
mecmÿèısın úırdılar. Çün ulu irişdi, Úaravul begleri işi Àòir itmişdiler ve iki
1.
üç yaşında
oàlancuúlardan àayri kimse diri úomamışlar. Çün begler ve ekÀbir óÀli eyle 2.gördiler, şÀõìliúler úıldılar. Ve salùanat óaøretine istiècÀl birle úuããÀd gönderüp devlet muòÀliflerinüñ 3.
ve memleket münÀzìèlerinüñ nekbeti òaberin ièlÀm itdiler ve òÀvÀricuñ èavrÀt ve eùfÀlini
òams-i òÀã 4.ifrÀzından ãonra çerìye úısmet itdiler. SulùÀn ol beşÀretüñ istimÀèından beşÀşetüñ temÀm ôÀhir 5.itdi. Ve bir úaç zamÀn vÀrdı ki perìşÀnlıú ve melÀletden taúdió ve dostiàÀnì ve istimÀè-ı 6.aàÀniye şürÿè itmemiş-idi. Buyurdı tÀ nevbet-i beşÀret çaldılar ve bezm-i èÀlem- efrÿz miål-i nevrÿz 7.arÀste úıldılar. Ve óurafÀ ve nedemÀ ve ôurafÀyı óÀøır itdi ve òïş gönül ve úÀmurÀnì birle şerÀb-ı 8.eràuvÀnì nÿş úıldı. Ve fetónÀmeler bed-óvÀhlar kesri-y-içün eùrÀf-ı ve nevÀóì-yi memleket ve cihÀn serverlerine 9.irsÀl úıldılar. Ve çerìnüñ beglerine istimÀè ve mürÀèÀt ve òalè ve teşrìfÀt erzÀnì úılup
10.
ve buyurdı ki çerìlere òÀnumÀn ve evùÀnlar ve mesÀkinlerine destÿr vireler, kendüler
mücerred
11.
dergÀh-ı aèlÀya gelüp dest-i bÿs-i mücedded úılalar. Emr-i nÀfid mÿcebince
çerìlere destÿr virdiler. Andan
12.
ãoñra begler düşmanları òiõlÀn çıúurlarına gömüp salùanat
devletini kÀmuranlıú 13.eflÀkine irişdürüp pÀdişÀh dergÀhına müteveccih oldılar ve dest-i bÿs-i eşref-i hudÀyigÀnì birle
14.
saèÀdet-i kÀmurÀnì buldılar. Ve teşrìfÀt ve emlÀk ve èavÀùıf-ı nÀ-
maóãÿr birle úıstì mevúÿr óuãÿle irişdirdüler1279.
1279
B. 303a/4. “...veés-selÀm”
562
15.
Õikr-i İhtimÀm-ı SulùÀn ber-İntizÀè-ı 1280MiyÀfÀrkìn ez-Úabøa-i Temellük-i Melik GÀzì beSebeb-i BÀr-i Çetr-i Manãÿr -NaãraéllÀhü-teèÀlÀ-1281 16.
Çün SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev bin1282 KeykubÀd’uñ Àyet-i saèÀdeti ve rÀyet-i
salùanÀtını farù-ı ferr-i ilÀhì ve kemÀl-i
17.
esbÀb-ı pÀdişÀhìden semek-i semmÀk ve tÀrek-i 1.
SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -
eflÀkde efrÀşte oldı ve memÀlik ve bilÀd, ki
anÀraéllÀhu burhÀnehu- hükmindeydi, müsÀèadet-i saèÀdet-i ebedì ve muèÀêidet-i 2.èinÀyet-i sermedì birle dergÀh ve dìvÀnuñ kitÀb ve erbÀb-ı úalemi taãarrufı çevresine geldi. Ve mülÿk-ı 3.
eùrÀf ve gerden-küşÀn-ı eknÀfı raàbete ve rehbete kemÀl-i òuêÿè ve nihÀyet-i òuşÿèdan
başların anuñ 4.iùÀèati òuùne ve ayaúların anuñ inúıyÀdı dÀyiresine úodılar. Ve avÀn-i iclÀl ve zemÀn-ı iúbÀlinde rièÀyÀ 5.Àsÿde ve ièÀdì-i devlet fersÿde ve mesÀlik emn ve memÀlik sÀkin ve òazÀyin-i baórugÀn gibi nièam-ı bì pÀyÀn 6.birle meşóÿn ve şükÿh ve ebhet mÀnend-i devlet rÿz efzÿn olmuş-ıdı. Naòvet istiànÀ ve şevket istièlÀ anı 7.aña bÀèiå ve maóriø úıldı ki aèmÀm-ı kirÀm ùarìúi üzerine, ki selÀùìn èÀãr u fermÀn dehÀn-ı 8.dehr diyeler, Çetr-i Manãÿr’a menşÿr buyura bÀr u mancÿú rÀyÀta hevÀy-ı èÀlem ser-firÀzlıúdan pervÀne vire. 9.Ve anuñ óükmi birle ıãùılÀó-ı selÀùìn-i Rÿm oldur ki Melik MiyÀfÀriúìn mÀliki ve Mardìn
10.
ol ùaraflaruñ mülÿk ve
ùaàÀtına mÀlik ve úÀhir olalar. Anlaruñ bir müddet òaberi ve selÀmı gelmedi
11.
bu teévìl muúteøÀsınca fermÀn asÀkir
ióøÀr-içün memÀlike infÀd buyurdı ve Óaleb ve Mÿãıl
12.
ve Mardìn ve Cezìre mülÿkından
èasÀkir ve òiõmeti ve selÀmı ùalep úıldı. Melik GÀzì’ye óikÀyet-i
13.
öñdinden maèlÿm olmuş-
ıdı. Baãìret-i sÀúıb ve azìmet-i nÀfid yöninden kendü işinüñ tedÀrük
14.
ve telÀfìsine úıyÀm
gösterdi. Òvaruzmìleri, ki Raéseél-èayn maèrekesinden úurtılıp BaàdÀd ùarafına
15.
düşmişlerdi
ve al-Mustanãır bi-éllÀh -RaómetuéllÀh- nüvÀzişi birle muèteøid ve muètaãım olmışlardı ve anlaruñ
16.
aàdÀdınuñ sivÀdı Bereket Òan SulùÀn CelÀleéd-dìn’üñ -raómetuéllÀhi- yegÀn-ıdı ve
ÀrÀste çerìler
17.
birle ŞirÀz ùarafından anlara mülóiú olmışdı, keåret buldı, daèvet itdi. Ve
KermÀn EtrÀk’ini
1.
mÀl ve amÀl birle ùÀèati úaydına ve musÀèadet ve muèÀøadati
1280
B. 303a/5. // T. 190b/7. // P. 315a/15. “...Melik...” B. 303a/15. // T. 190b/7. “NaãraéllÀhi taèÀlÀ” kelimeleri yok. 1282 P. 315a/16. Bu kelime yok. 1281
563
dÀyiresine getürdi. Ve anlaruñ müddedi 2.birle vÀåiú ve muèteøid oldı. Ve òendeú ve bÀrÿ ve mancınıúlar ve èirÀdalar iótiyÀùını, şöyle ki 3.erbÀb-ı òarem ve kifÀyet rÀéyi muúteøÀsı ola, taúdìm ola úıldı. Ve müsteèid kÀruzÀr ve emÀdi-i 4.bìkÀr oldı. Çün Rÿm memÀlikinüñ çerìleri Ámid óudÿdına vardılar ve ŞÀm çerìsi Melik-i 5.
muèÀôôam ihtimÀmında anlara mülóiú oldı ve salùanat dergÀóı óükmi mÿcibince MeyÀfÀriúìn
ùarafına 6.èazìmet úıldılar. Çün irişdiler, şehrüñ çevresine úondılar. Her gün iki ùarafdan muúÀtelet 7.ve óarb olurdı. Ve içerüden ùaşradan çoúluú òalú telef ve helÀk olurlardı. Vaút-i 8.
èazìm yaàmÿr yÀàıb seller revÀn olurdı. Şöyle ki Rÿm ve ŞÀm çerìleri èaraúa-i seylÀb 9.olup
varùa-yı òilÀbe düşerlerdi. Bu cümlesi birle her gün Àteş-i óarb efrÿòte ve rÀyet-i ùaèn ve 10.
êarb efrÀòte olurdı. Ve hìç óÀl birle iki çerìnüñ maúÀãıdı ve mutÀlibleri mevcÿd olmazdı. 11.
Bir gün Melik áÀzì ãaf arÀste úılup úalb ve cenÀó düzetdi ve ãafları ÒvÀruzm ve
GermiyÀn 12.EtrÀk’i birle merãÿã1283 muóÀrebete úaãd itdi. Begler ve Rÿm èasÀkiri atlandılar ve ŞÀm çerìlerine daòı
13.
ièlÀm itdiler. Mecmÿèı maslió olup maèrekeye geldiler. Ve sulùÀn
çerìlerine mulóiú oldılar. SÀà úolda
14.
Mÿãıl ve MalÀùıyya leşkeri ve ãol úolda ŞücÀèaéd-dìn
Yÿnus -raómetuéllÀh- ve bÀúì DÀnişmend1284 begleri
15.
ve çerìleri ùurdı. Ve Gürci oàlı
Ôahìreéd-devle Firenklerle úaravula ve Melik-i muèÀôôam MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì 16.Beg tibde ùurdı. Ve anlaruñ ùarafunda sÀà úolda ÒvÀruzmìler ve ãolda GermiyÀnlular ve Melik 17.áÀzì ve Bereket Òan tibde ùurdı. Evvel ÒvÀruzmìler óamle úıldılar, Rÿm çerìlerinüñ ãol úolını
1.
getürüp
çadırlarına degin getürdiler. Ve Rÿmìler çerìsinüñ saà úolı daòı hamle úılup 2.GermiyÀn Türkin ve Melik áÀzi’yi Òandaú úırÀñına degin sürdiler. Ve sìl gibi úÀnlara 3.oyrudan düze revÀn oldı. Ve cidÀluñ caóìmi yÀlıñlandı ve úıtÀluñ saèìri şuèlelendi. 4.Ve cenk erenlerinüñ gürzì bìminden merg-i ìnuél-müfredìb maèreke dilìrlerinüñ êarbeti saùvetinden 5.kellÀ lÀ vüzrÀ ve úayu úaldı. Ol óÀletde silÀó-ı girÀn birle bir şaòã-ı yigerÀn at üzerine binüp 6.elinde süñü Melik áÀzì úalbinden Rÿm ve ŞÀm çerìlerine úarşu yüridi. TemurtÀş adlu Ôahìreéd-dìn 1283 1284
B. 304a/6. // T. 191a/14. “...idüp” B. 304a/9. // T. 191a/17. “..ilinüñ”
564
7.
TercümÀn’un úulı aña mukÀbil vardı ve bir êarb-ile anı atından yire düşürdi. Fìél-óÀl 8.Melik
áÀzi çerìsinden bir atlu segirdib geldi ve atından inüp ol düşen atluyı bindürdi. 9.Ol úaçdı ve ol at getüren, TemurtÀş elinde dutsaú oldı. Atınuñ ardına alup úalbide1285
10.
MübÀrizeéd-dìn
ÇÀvilì Beg úatına getürdi. Çün Melik-i muèaôôam ol dutsÀúı gördi, èArap dilince 11.ÇÀvilì Beg’e ol dutsÀúı “Baña baàışla.” didi. MübÀrizeéd-dìn ãordı ki “Melik ne
12.
úılur.” diyü. MübÀrizeéd-dìn eytdi ki “Melik’e fidÀ
buyurur?” cevÀb virdiler ki “Esìri iltimÀs
13.
olsun.” Fi-él-óÀl Ànı Melik-i muèaôôam
òiõmetine teslìm itdiler. Melik-i muèaôôam ekÀbir úıymetlü òilèat 14.ve teşrìf ve tazı at buyurdı ve atlandurup kendü yanına getürdi ve òaùırın ãordı
15.
firÀvÀn nüvÀziş ve berşìs gösterdi. Ve
muúÀlÀt ve mulÀùıfÀt ãoñra ana Melik áÀzì 16.çerìsine var, diyü destÿr virdi. Çün ol süvÀr Rÿm çerìsinden Melik áazì çerìsine çerìleri çadırlarına daèvet itdiler ve ãavaş ve hìcÀ odı
17.
ulaşdı, ÒvÀruzmìler GermiyÀn 1.
sÀkin ve òÀmid oldı. Bir
zamÀndan ãoñra MeyÀfÀriúìn’uñ úÀêısı bir úaç muèteberleri Melik áÀõi’den 2.risÀlete geldiler. Melik-i Muèaôôam ve Rÿm begleri SulùÀn bÀrgÀhına óÀøır oldılar ve 3.ittifÀú-ile Ànı görüp aòbÀrın istimÀè úıldılar. EånÀy-ı óukemÀ yanında çün Melik-i Muèaôôam’dan 4.ol TemurtÀş elinden düşen ve esìr olan atlu óÀlini istikşÀf úıldılar. Düşen Melik áÀôì 5.ve ol esìr olan üstÀduéd-dÀr-imiş ki òilèat giyüp Melik-i Muèaôôam òiõmetinden Melik áÀzì 6.çerìsine vÀrdı irdi. -Nercaè ilÀ mÀ künnÀ bi-ãadadi-: ÚÀêì ve aãhÀbınuñ risÀleti zübdesi Melik áÀzi 7.òiõmetinden buydı ki “Melik áÀzi mecmÿè mülÿke ve beglere òiõmet ve selÀm úılur ve maóall-i èarøa 8.yitürür ki ben hemìşe salùanat óaøretinüñ iòlÀã ve èubÿdiyyeti óalúasın cÀn úulaàına 9.geçürmişem ve meróÿm úarındÀşum Muôaffereéd-dìn ŞÀh-ı İrmen Melik Eşref -rahimehuéllÀh- daòı merhÿm SulùÀn 10.
èAlÀéaéd-dìn’üñ havadÀrlıàı àÀşiyesin ãuret ve meèanì şöyle ki Àlem òalúına maèlÿmdur,
cengine 11.götürürdü. Ve ol şeref birle cümle selÀùìn-i rÿzigÀr üzere mÀye-i mübÀhÀt ve pÀye-i iftiòÀr buldı.
1285
12.
Ve ben daòı bu ùÀr buúèada kendüzümi ol èatebe-i şerìfenüñ kemìne
B. 304b/5. “úalbde”
565
bendelerinden bilürem. Eger pÀdişÀh-ı İslÀm’uñ
13.
òÀùırı bu úulından iødÀd ve óasÀd1286 birle
infièÀl buldı-ise baèdeél-yevm iòtilÀf-ı edvÀr birle maúÀm-ı 14.iètiõÀr ve istiàfÀrda ùurayım. Ve her ne vech-ile ki buyurursa àarÀmet edÀsına iúÀmet göstereyim. Ve eger 15.ŞehriyÀruñ àaraøı olsa ki bu şehri benden ala, elbette bir àayriye daòı viriserdür. Ol òiõmet ki1287
16.
kişi
idecekdür, bu úavli yerine getürsin. Bir èarø üzerine ki çetr-i manãÿrını açmaú buyura ve nice göñülleri
17.
òasta ve beste úıla. Hìç Àferìde ol kişiyi begenmeye ve bed-nÀmlıú óÀãıl olup
eydeler ki Rÿm
1.
sulùÀnı vehm ve ıãlÀó-ı nÀ-ãavÀb bir dervìşüñ evine úaãd itdi diyü. Ol
óürriyet meõhebinde ve mürüvvet 2.şerìèatinde óükm maóôÿr ve maócÿrdur. İnşÀéaéllÀhu -
teèÀlÀ- ki bu endìşe-i nÀ-pesendìdeden èinÀn 3.èazìmet maèùÿf buyuralar. Ve illÀ ben kendü úadìm evim-içün cÀn fidÀ idiserem.” diyü. Bu maúÀlÀtuñ 4.eånÀsında DÀrüél-óilÀfe òiõmetinden daòı bu meèÀnìde úaããÀd irişdiler, SulùÀn’a ve muóÀãarÀta
5.
gelen Meliklere ve beglere aókÀm getürdiler. Ve anları ol
muúÀteleden -ve in ùÀéifetÀni mine 6.él-müéminìn eútatalÿ fe-eãlióÿ beyne-hümÀ- muúteøÀsı 7.
üzerine nehy buyurdılar. Melik-i Muèaôôam
mustaèrabet-i cinsiyyeti sebebi ve òilÀfet
bÀrgÀhınuñ óükmi ve işÀreti ve Melik áÀzì’nüñ taøarruèı 8.birle Melik1288 ùarafına mÀyil oldı. Ve salùanat devleti beglerini söz-ile şevke getürdi ki 9.bu yıl bu úıtÀli mevúÿf ideler, tÀ gelesi yıl vech-i cemìl ve aósen birle maùlÿb-içün óuãÿle 10.irişdüreler. SulùÀnuñ begleri ol sebeble ki yaàmur ve çamurlar çoúluàından 11.direnmege mecÀlleri yoà-ıdı muãÀlaóaya rÀøì oldılar. ÚÀêı kendü reéyi ve niyyeti vefúi 12.üzerine anlaruñ mecmÿèına and virdi. Ve Melik-i MuèÀôôam ve Rÿm Beglerini ve ilçileri kendü-13.-ler alup şehre iletdiler. Ve aóvÀli ve mÀcerÀyı ièÀde úıldılar. Ve Melik áÀzì’ye daòı SulùÀn Óaøretinüñ
14.
òiõmeti taúdìmi üzerine, ki iltizÀm
göstermişdi, and virdiler. Ve ittióÀd ve imdÀd mübÀyini 15.tecdìd birle temhìd ve teékìd buldı. Çün ilçiler SulùÀn çerìsi ordusına muèÀvenet
16.
úıldılar ve ol nesne, ki vÀúıè olmuş-ıdı, õikr
itdiler. İrtesi çerìler güç úıldılar iki 17.úonaúda Ámid’e irişdiler. Salùanat devletinüñ begleri ve uluları Melik-i Muèaôôam’a bir úonuúlıú, ki
1.
anuñ menzileti ve rütbetine lÀyıú ola,
1286
B. 305a/10. // T. 192a/2. “...taøribì” B. 305a/13. // T. 192a/5. // P. 317a/16. “...ol” 1288 B. 305b/5. // T. 192a/13. “...áÀzì” 1287
566
salùanat sarÀyında taúdìm úıldılar. Ve firÀvÀn1289 begler ve çerìleri 2.MalÀùıyya maórÿsasına müteveccih oldılar ve salùanat óaøretine ièlÀm-ı úaêÀyÀ ve meãÀlió ve idrÀk maùlÿbunı 3.èöõr sebebi birle ãÀniò1290 ve tevúìf ve teéòìr olundı, irsÀl úıldılar. SulùÀn cevÀb gönderdi ki 4.ièõÀr-ı maóall-i úabÿle vuãÿl buldı, yaúındur ki beglerün mürÀcaèatı bir maãlaóatdan òÀlì olmamış 5.ola. Eger bu yıl amÀli ùalep perdesinden çehre göstermedi-y-ise ümiõdür ki ferr-i devlet-i 6.fezÀyinde, birle sÀl ayında muúÀãıd be-küllì óÀãıl ola. Eger gerekdür ki çerilere destÿr verile ki 7.evlü evine gideler ve kendüler yarÀú ve tertìb-i kÀr u bì-kÀre meşàÿl olalar. TÀ çün evvel-i 8.bahÀrda anlara mektÿb ve aókÀm irişe, bì-teèallül ve tekÀsül iúÀmet-i óiõemÀta müteveccih o-09.-lalar. Begler ve ulular óaşem-i manãÿra destÿr virdiler. Ve MübÀrizeéd-dìn1291 Çaşnigìr’i 10.
ve Veliyeéd-dìn PervÀne ve CemÀleéd-dìn Ferruò LÀlÀ’yı ÜstÀduéd-dÀr ve Ôahìreéd-devle
ve Veled-i Gürcì ve
11.
Şemseéd-dìn ÒvÀce Mesèÿd, SulùÀn òiõmetine müteveccih oldılar. Ve
şeref-i òiõmetine irişdiler ve elùÀf-ı 12.kerem ve eãnÀf-ı nièam-ı şÀhÀneye maòãÿã olup ve keés ve libÀsdan behre-i kÀmil anlara mutevÀãıl oldı. 13.
Andan SulùÀn begler kendü vaùanlarına teveccüh úılmaàa icÀzet buyurdı ve kendüzi
14. 1292
Ôahìrüéd-devle birle Anùaliyya úışlaàına azm itdi. Ve èaşìr ve èişret mesti ve bÀde-i pür15.
seyyiée, ki çoú
işler ol cihetden üç defèatdan esfele döndi, iştiàÀl úılurdı. Ve nÿş-ı mey-i
erguvÀnì birle dÀd-ı 16.eyyÀm-ı cuvÀnı virürdi, -veés-selÀm-1293. Õikr-i 17.Óudÿå-i Fetret der-i Memleket-i Rÿm ve Hidem-i ÚavÀèid-i Revnaú-ı Salùanat-ı Hükm-i ÁferìdgÀr ve Sünnet-i PerverdigÀr -Celle CelÀlühü-1294 1.
-Tilkeél-eyyÀmü nüdÀvilühÀ beyneén-nÀsi- fermÀnı mÿcibi üzre ìcÀd-i kÀéinÀt
ve ibdÀè-ı mevcÿdÀt ve taòmìz-i 2.ùıynet-i Àdem ve teşèìå-i úabÀyil-i ümem èahdinden ol cümle
1289
B. 305b/15. // T. 192a/23. “...pìşkeşler çekip èöõürler dilediler. İrtesi Meliküél-muèaôôam ŞÀm çerisi-y-ile Óaleb ùarafına ve sulùÀn” 1290 B. 306a/1. // T. 192b/3. “...olup” 1291 B. 306a/8. // T. 192b/8. “...ÇÀvili” 1292 B. 306a/13. // T. 192b/12. // P. 318a/13. “...Gürcioàlı...” 1293 T. 192b/15. // P. 318a/15. Bu kelime yok. 1294 B. 306a/17. // T. 192b/16. “...ve èamme nevÀlühü”
567
üzerine infÀd ve icrÀ bulmışdur ki 3.her ÀàÀzuñ encÀmı ve her nuóÿsetüñ fercÀmı ve her devletüñ åubÿtı ve her ãavletüñ kebÿtı ve her 4.èamelüñ hisÀbı ve her vilÀyetüñ nihÀyeti ve her fÀtióanuñ òÀtemi èÀlem-i kevn-i fenÀda ve menşeé-i ecsÀm u 5.ecsÀdda muúarrer ve mesnÿn ve aúrÀn ve hemdem-dürürler. TÀ çün aãhÀb-ı fikret-i åÀúıb ve erbÀb-ı tedbìr-i 6.ãÀyib ki anlaruñ hÀlinüñ çehresi -inna fì õÀlike le-õikrÀ li-men kÀne lehü úalbün 7.ev elúÀés-semèa ve hüve
şahìd- zìveri birle taóallì ve tezeyyün bulup èavÀúıb-ı umÿr ve òavÀtim-i aèmÀlde 8.naôar úılup yıllara ki cihÀn-ı nÀ-pÀyidÀruñ ve envÀr-ı sipihr-i àaddÀruñ yüceligi ve alçaúlıàı 9.ve ayıúlıàı ve esrikligi ve ãulh ve ãavÀş ve ùatlusı ve acısı èuúalÀ mìzÀnı kefesinde
10.
ve ehl-i óıred ve
ferheng-i iètibÀrında vezni yokdur ve anuñ saèÀdet ve şeúÀvetine ki gerdiş-i perverden ve deverÀn-ı çerò-i suflÀ, nüvÀz-ı èömr-i berdÀzdan ittifÀú düşe aña
11.
gerdÿn
12.
iètimÀd ve
ittikÀ itmege yaramaya. Beyt: 13.
Çi bÀyed nÀzeş ve nÀleş õi iúbÀlì va idbÀrì
Ki tÀ ber hem zenì dìde ne ìn bìnì ne Àn bìnì 14.
Ve hemìşe himmeti kesb-i saèÀdet-i ebedì ve siyÀdet-i sermedì üzerine maãrÿf itmek
gerek. Ve óuùÀm-ı
15.
dünyÀvìden biraz tecennüp úılup eõòÀr-ı åevÀb-ı èuúbÀ ve iktisÀb-ı zÀd-ı
meèÀd içün, ki perverdi-16.-kÀruñ rıøÀsı anda dercdür, cehd göstermek gerek. Ve tecebbür ve tekebbürden ki bÀrigÀh-ı 17.kibriyÀnuñ nidÀsıdur, ièrÀø-ı lÀzım bilmek gerek. Ve mebÀnì-i nìkÿ nÀmlıàı, ki kendüden
1.
ãoñra cihÀn-ı fÀnìde bÀúì úalısardur, taèzìm emir, ÒÀliú-i şefúat
kÀffe-i òalÀyıú birle müéesses 2.ve mümehhid úılmak gerek. Ve óavÀdiå-i rÿõigÀrdan àafil olmamaú gerek. ZìrÀ ki sipihr-i giriftÀr-ı
3.
rÿzigÀr-ı cÀfì ve àaddÀr-ı Rÿm memÀliki
sulùÀnlarına, ki nücÿm-ı ÀsumÀnì-i celÀlet ve rucÿm-i şeyÀùìn-i 4.êalÀlet ve àabÀvetdiler, ol bìvefÀlıúları úaldı, ki kimesne müşÀhede itmemiş-idi. Ve ol 5.memlekete ki ùarÀvet ve èimÀret ve naôÀretinden gül-zÀr-ı riyÀø-ı cinÀn hemìşe àayretde garú-ı èaraú 6.olur idi. Ve rıêvÀn anuñ cÿyibÀr-ı zülÀli ùarafında serv-i sürÿr ve şimşÀd-ı şÀdì ve óubÿr olur-ıdı ki 7.bì-òarÀblıú ve ne mehÀbet salùanat nÀmÿsı õehÀbına taúdìm úıldı. Ve nice dürlü tezelzül ve intiúÀø 8.ve tekeddür ve iètirÀø anuñ úavÀèid-i muşÀribine yol buldı. Ve nice ùarìú birle taàyìr ve tebdìl aña
568
9.
muteùariú oldı, ki her vaúit ki1295 baãar-ı baãìret birle aña naôar úılalar, ãÿret-i óazìn birle bu
ebyÀtı 10.oúıyalar ki maèzı vaãf-ı óÀlde buyurur. Beyt: 11.
EncÀki bÿden dilistÀn bÀdÿstÀn der bÿstÀn
Şüd kerek ve rÿbe rÀ mekÀn şüd kÿfì kerkes evùan 12.
Ber cÀy-ı rıùıl ve cÀm-ı mey kÿr Àn nihÀd-estend-pey
Ber cÀy-ı çenk ve nÀy-ı ney ÀvÀz rÀàest vezàan 13.
Áyı cÿyiş Àyed úaøÀ mervÀ şod çün muràuvÀ
CÀy-ı şecr kìred keyÀ cÀy-ı ùarb kìred sicn 14.
Ve bu óÀl birle iètibÀr ve inzicÀr bula ve èizzet ve àafletden tecennüp úıla. TÀ cÀh
sevmeklik cÀhinden 15.úurtılur. -Ve ètaãimÿ bi-óabliéllÀhi cemìèan- kim bendine yapışup úaøÀyı èÀlem èirfÀn-ı cihÀna cihÀn gele 16.ve Kaébe-i taóúìú óaccı úaãdında hÀdì-i saèÀdet ve óÀdìyi tevfìúdan işbu nidÀ beşÀretini cÀn úulaàı 17.birle işide ki. Beyt1296: DilÀ tÀki derìn zindÀn úurb-i ìn ve Àn bìnì Yekì zeyn-i çÀh-ı ôulmÀnì birÿn-ı şÿ tÀ cihÀn bìnì1297 1.
CihÀnì ki ender ve her dil ki yÀbì pÀdşÀ yÀbì
CihÀnì ki ender ve her cÀn ki bìnì şÀdümÀn bìnì 02.
Der ü ger cÀme-i pÿşì ze faøleş Àsìn yÀbì
Der ü ger òÀne-i sÀzì zaèdileş Àsitan-i bìnì 03.
Zaóraã şehvet ve kìne bìr tÀzÀn sìpes òïd rÀ
Eger dìvì mülk yÀbi ve eger ger kì şebÀn bìnì 04.
Ìzid -teèÀlÀ- òuõÀvend-i1298 aèôÀm, dÀrÀ-yı muèaôôam ôılluéllÀhi fiél-Àlem, áıyÀåeéd-
dünyÀ veéd-dìn, nÀãıra 5.él-àuzÀti veél mücÀhidìn, SulùÀn MurÀd bin Meóemmed bin BÀyezid Òan’uñ fer-i devlet cihÀn-ÀrÀyı ve iútidÀr-ı 6.ve ãavlet-i düşmen-fermÀyı birle rÿy-ı zemìn
1295
P. 319a/7. Bu kelime yok. B. 307b/2. “EbyÀt” 1297 P. 319a/16. “...beyt” 1298 B. 307b/7. // T. 193b/7. “...gÀr” 1296
569
sÀkinlerine dìde rÀh-ı bìn ve sülÿk-ı cÀdde-i taóúìú-i yaúìn müyesser 7.úılsun. Ve Rÿm memÀlikini èadl-i şÀmili berekÀtı birle hemìşe maèmÿr ve óÀvÀdiå-i rÿzigÀrdan maãÿn 8.ve maófÿô úılsun. Õikr-i VÀúıèa-i Òıtùa-i ErzÀniér-Rÿm ve İstìlÀ-yı Leşker-i Moàol ve İyÀdet ve İhlÀk-ı SÀkinÀnı Án DiyÀr 09.
FÀtióa-i vehn-i ve muúaddime-i futÿr dÿdmÀn Ál-i Selçuú’uñ muèÀúad ve munÀôım
ve maãÀlióinde oldı ki
10.
çün ÇermÀèÿn Noyan’uñ mizÀcına eflÀó yol buldı. Ve İlòan
haøretinden bir müddetden ãoñra
11.
BÀyçÿ’ya virilüp úorıcı ilçiler1299, ki
sipihdÀrlıú ve serleşkerlik ve sipÀh-ı cihÀngìr zièÀmeti 12.
geldi, kendü bÀzÀrınuñ revnaúı ve revÀcı ve óasÀd ve
iødÀd-ı ergÀmı ve iõlÀli içün dilerdi ki
13.
devlet-i úÀhirede nÀmuã ve yüz ãÿyı óÀãıl ide. Ve
ebedeéz-zamÀn ol serfirÀzlıú birle imdÀd-ı bende-14.nüvÀzlıú Ànuñ evlÀdı ve aófÀdı haúúında İlòan óaøretinden şÀmil ve mütevÀãıl ola. Otuz biñ
15.
atlu Tatar bahÀdur ve nÀmdÀrlarından
iòtiyÀr itdi. Ve Erziniér-rÿm ùarafına, ki ümmehÀt-ı bilÀd
16.
ve åuàÿr-ı Rÿm’dandur, revÀne
oldı. Çün irişdi, mancınıúlar ve èarÀdeler etrÀfında úurıb atdılar ve
17.
mübrem gibi ùÀş demÀdem atılurdı. Ve çoúluú òalú içerüden ve ùaşradan
gice gündüz úÀøÀ-yı 1.
telef olurdı.
Subaşısı SinÀneéd-dìn YÀúut ve Frenk başı İstanikos1300 àalebe çeriyle şehirden 2.ùaşra çıúup èaôìm dilÀverlikler ve bahÿdırlıúlar gösterürler idi. Şöyle ki Moàol’uñ begleri 3.ve bahÿdurları anlaruñ şecÀèat ve ãaf-dìlliàinden èacebe úalurlar-ıdı. Bu óÀlet üzerine bir müddet 4.iki ferìú arasında muãÀvelet ve muúÀtelet vÀúìè oldı. Ve eger şehir nÀyibi Şeref1301-i Devnì’nüñ èöõir 5.
ve òiyÀneti ve ol kÀfir-i nièmetüñ mekr-u denÀéeti olmasa-y-ıdı imkÀnı var-ıdı ki Moàol
begleri 6.úış hücÿmı nefretinden muóÀãarÀtı terk idip gideler-idi. Ve bunca biñ biñ Àdemi-zÀd anlaruñ
7.
keskün úılıcından emÀn bulalardı. LÀkin ol nÀkes dÿn şol sebebden ki Emìr
SinÀneéd-dìn 8.-raómetuéllÀhi- birle aña ôulm itdürmeyüp şiúÀú ve èadevÀnına mÀniè olurdı ve hiç bÀb-ile ôulm 9.itdürmeyüp medòal ve mecÀl virmezdi. Ol kìneden ki sìnesinde vÀrid-i
1299
B. 307b/16. // T. 193b/14. “ilçiyle” B. 308a/6. // T. 193b/20. // P. 319b/17. “İstiúos” 1301 B. 308a/9. // T. 193b/23. Bu kelime yok. 1300
570
òafiyye birle BÀyçÿ-yi
10.
Noyan’1302a mektÿb ve úÀãıd gönderdi ki “Eger bize ve etbÀè ve
eşyÀèmuza cÀnına emÀn olursa
11.
ve bu bÀbda BÀyçÿ Noyan’ın òiõmetinden èahd nÀme ve
dest-i òaù gelürse dün içinde bir burcdan, 12.ki anuñ muóÀfıôatı bize mufavviødur, çeri yuúaru çekem. TÀ aşaàÀ inüp şehr úapularınuñ kilid-13.-lerini uvadalar ve úapuları açup şehre gireler. 14.
BÀyçÿ-yı Noyan, Devnì’nüñ iltimÀsı
Ve anlaruñ maùlÿbı óuãÿliyle düşmen menkÿb ola.”
mÿcebince mektÿb gönderdi. Ve aña óadem ve óaşem ve òavìş peymendi
15.
birle emÀn virdi.
Ve ol úavl üzerine óükm virdi. Çün úÀãid şehre mürÀcaèat úıldı, Devnì
16.
gìcelerden bir gìcede, ki furãat bulmuşdı ve Baycÿ-yı
mektÿbı oúıdı, emn ü fÀrià oldı. Ve 17.
Noyan birle úavl ve úarÀr itmişdi, iki 1.
yüz nefer tamÀm silÀó bahÀdurı burca çekdi. BahÀdurlar inüp
úapulara segirtdiler ve 2.
aàzı úalıñ baltalar ile şehir úapuları kilìdlerin uvatdılar. Ve Moàol çerisi,
ki pusuya
girmişlerdi, ôÀhir oldılar ve şehre girdiler. Emìr SinÀneéd-dìn ve İstikÿs’a 3.òaber oldı. Çeri-y-le gelüp Moàol çerìsine muúÀbil oldılar ve keskün úılıçlar ve nacaòlarla ve anlaruñ-ıla 4.muúÀtele idüp seyl-i òÿñ revÀn itdiler. Ol gice iki ùarafdan ol miúdÀr úan dökildi ki 5.óadde óaãra gelmeye. Çün irte yìri aàarup şÀh aòter anuñıla gÿş-ı munÀôır-ı Àsumandan 6.peydÀ oldı, Moàol şehre ùopùolu olup belÀ èÀm olmuş-ıdı. Begler ve sipÀhìler cÀnları 7.terkini úılup úılıc úabøaların muókem ùutdılar. Ve şol miúdÀr cenk ve óarb úıldılar ki 8.baèøı şehÀdet derecesine irişdiler, baèøı kemend-i iõlÀl ve sÀrbendine giriftÀr oldılar. MuòaddarÀt-ı 9.muùahharÀt-ı óarÀm-ı ümem, ki farù-ı cemÀl ve kemÀl-i delÀlden mÀh nigÀh úılmazlardı ve àÀyet-i èiffet ve nihÀyet-i 10.èismetden Ásiye ve Meryem’e, èibÀdet ve diyÀnetde berÀbarlıú gösterürlerdi, tepsermiş ùudaú,
11.
yanmış ciger ve yırtılup
mecrÿó olmuş ruòsÀr birle her nÀ-maóremi bì-raóm elinde esìr olmuşlardı
12.
ve şerìf vaêìèuñ
eùfÀl-i ve evlÀd-i mihrubÀn dÀyeler ve cÀn-perverÀnlar kenÀrından muhÀnet
13.
ùopraúı ve
meõellet úanı içinde àarú olmışlardı. ÒÀã ve èÀma ol belÀ ve dÀhiyenüñ hevlinden sekerÀt-ı mevt òoş raú óÀlet ve yigrek sÀèat olmış-ıdı. Ve nÀle ve feryÀd zìnhÀr
14.
nezè ve
15.
künbed-i
devrÀndan1303 geçmişdi. Rÿz-i rüsteòìyz gibi hìç kimesnenüñ úaçmaàa ve úurtulmaàa 16.mecÀli
1302 1303
P. 320a/8. “Nevìn’e/Noyìn” B. 309a/6. “devÀndan”
571
yoà-ıdı. -Yevme tefirrüél-meréu aòìhi ve ümmihi ve ebìhi ve ãÀóibetihi ve benìhi- óÀleti èayÀn olmış-ıdı. 17.
Çün çeri nehb-ü àÀratden ferÀàat buldı, ellerini esìr ùutmaàÀ uzÀdup er u èavrat ve
úız1304
1.
ve oàlancuúları teõlìl ve tesòìr zincirlerine çekdiler ve ùaşra çıúarıp òÿbların ve
görklülerin 2.seçip güzìn úıldılar. Ve BÀyçÿ ve Moàol beglerine úısmet itdiler. Ve girü úalanından dÀòı şunlar, ki 3.ehl-i ãanèat ve rençberlerdi, seçip taúsìm itdiler. BÀúì şeyò ve dÀnişmend ü gedÀ ne ki vÀr-ise müfteòÿrlar-04.-dur diyü úılıçdan geçürdüler. Ve òalÀyıúı àarúı Àb-ı miónet ve seyl-Àb-ı muãìbete ùaldırup yüzleri ùoprÀú 5.üzerine, aàızları ùolu úan, èadem kişverine gönderürlerdi. Ve hiç kimesne úaçmaú ve òalÀs endìşesi 6.musavver ve müyesser olmazdı. Ve úahr odı anlaruñ mihr ve şefúatleri òurmetini ferzend-i bülendden sipend-i buòÿrì 7.
gibi yile virmişdi. Emìr SinÀneéd-dìn YÀúut ve oàlunı başı ve ayaàı açuú ùaş meydÀna 8.iletdiler. Ve
emvÀlini esbÀbını ve meclis Àleti ve altun ve gümiş muraããaèÀt òazÀnesini meydÀna çıúarup 9.
BÀyçÿ öñinde òırmen gibi yıàa úodılar. BÀyçÿ bir ãandal üzerine oturup SinÀneéd-dìn
10.
oàluyla óÀøır itdi. Ve andan suéal itdi ki “Çün senüñ bu miúdÀr mÀl ve òazÀneñ vardı,
11.
nìçün çeri ùutmaduñ ve bizüm gibi düşmanuñ fitnesi defèine ãarf itmedüñ? Aú aúçe úara gün
12.
13.
içün ãaúlardı.” SinÀneéd-dìn cevÀb virdi ki “Çün mÀl sana rÿzì olısar-ıdı,
itmek úaçan müyesser olurdı?” Fiél-òÀl buyurdı oàlunı atasına úarşu şehìd ãonra atasını dÀòı perdÀòt itdiler. Ol cenkde Moàol beglerinüñ
anı taãarruf
14.
itdiler. Andan
15.
her birinüñ ellerine kenc
şÀyegÀn ve esìr ve mÀl ve mevÀşì girdi. Bir úaç günden 16.ãoñra Moàan yolın ùutup gitdiler. Ol óÀletde sulùÀnuñ çerileri ErzincÀn’a irişdi 17.çün işitdiler ki Moàol çerìleri ErzeniérRÿm’ı aldılar ve ol diyÀrda deyyÀr úomadılar diyü,
1.
fiél-óÀl bu fÀcièa òaberüñ inhÀsı-
içün salùanat óaøretine úÀãid revÀn itdiler. Ve ol òaberüñ 2.istimÀèından tamÀm melÀlet ve perìşanlıú sulùÀnuñ òÀùırına yol buldı. FermÀn ve mektÿbÀt 3.ãÀdır oldı1305, çerileri vaùanlarına gitmege icÀzet virdiler. Ve mecmÿè begler dergÀh-ı òiõmetine 4.óÀøır olalar tÀ meşveret ve
1304 1305
T. 194b/6. Bu kelime yok. B. 309b/12. // T. 195a/1. “úıldı”
572
ittifÀú birle bu reziyyetüñ tedÀrük ve telÀfìsine, ki memleket ve salùanatına
5.
yol
bulmuşdılar1306, úıyÀm oluna. Begler salùanat óaøreti óiõmetine irişdiler ve ol úış tedÀrük ve tedbìre meşàÿl 6.oldılar. Õikr-i İstièdÀd-i SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev ve èİcÀret-i Leşker-i Moàol ve Cemè1307-i Zaòmì ki der-Köse ÙÀà Rÿz-i Pençsenbih-i Dehom-i MÀh-ı Muóarrem-i Sene-i İòdÀ ve Erbaèìn ve Sitte Miée ß Rÿy Nümÿd 07.
Çün erkÀn-ı devlet ve aèvÀn-ı memleket salùanat bÀrigÀhına geldiler ve şeref-i dest-i
bÿs 8.idrÀkinden ãoñra òalvet-i meclisde oturdılar. SulùÀn her birinüñ fikret-i àavrı óasebince 9.
ve maãlaóat-ı óaúÀyiúi üzerine èıùlÀèınca istişÀret buyurdı. Ol muãìbet ve reziyyet
10.
bÀbında
ve Moàol çerileri ãavletinden devlet ve memleketde vÀúiè olan raòne siddinde anlaruñ-ile 11.
meşveret úıldı ve buyurdı, tÀ her kimesne kendü fikrine bu óÀdiåe defèinde ne gelür ise
pÿşìde
12.
úılmaya. Ve ol nesne ki mülhem ola, ièlÀn ve iôhÀr lÀzım bula. Ve ol èaôìm
vÀúıèanuñ tedÀrik
13.
ve kifÀyetini vÀcib bile. Ulu begler, ki òırdedÀnlıú ve bìş-endìşelik ve
tefekkür-i ãÀyib birle 14.serÀmede-i dehr ve zübde-i eyyÀm ve èaãr olup tecÀrüb-i rÿzigÀr birle -
èalÀ iòtilÀfiél-leyli veén-nehÀr-
15.
ÀşinÀ olmışlardı. Ve baór-i óavÀdis ve àamrÀt-ı devÀhìde
àavvÀãlıú úılup ÀşinÀ úılmışlardı. Ve ol
16.
müşkil kÀruñ telÀúìsinde tedbìr yÀyından endìşe
oúını her yire, ki ãavÀb görürlerdi, 17.ÀrÀyì-i ãÀyib vefúi üzerine perrÀn úılurlardı. Ve mesÀéil-i iòlÀf gibi Ànuñ baòåinde istikşÀf úılup
1.
Ànuñ ãÀlÀóı ve fesÀdını pÀdişÀh rÀyina èÀrø
úılurlardı. Taùvìl-i úÀl u úìlden ãoñra anlaruñ 2.efkÀrınuñ zübdesi ve esrÀrınuñ òulÀãası ol oldu ki “Mülÿk-ı diyÀre müslümÀn ve zünnÀ-03.-dÀrdan iştimÀlet-i òavÀùır úılmaú gerek. Ve mertebeleri vefúi üzerine meéÀrib ve meùÀlibleri içün 4.aókÀm ve münÀşìr irsÀl buyurmaú gerek. Evvel bir ilçi Melik úatına göndermek gerek 5.ve ol úaãddan ki MiyÀferÿúìn1308 bilÀdına olundıydı, èöõürler dilemek gerek. Ve òazÀneden1309 ol miúdÀr, 6.ki rÀy-ı melikÀne iútiøÀ úıla, dirìà itmemek gerek. Ve AólÀù mülki, ki úardeşi Melik Eşref’üñ idi, 7.aña erzÀnì úılup taútìrin göndermek gerek. TÀ ol mÀl birle çÀker ve ricÀl ùutup ve ol iósÀn 8.birle SulùÀn úulları silkinde 1306
B. 309b/15. // T. 195a/3. “bulmışdur” P. 321b/4. “Óaşem” 1308 P. 322a/3. “MeyÀfÀriúìn” 1309 T. 195a/20. Bu kelime yok. 1307
573
münòariù ola. Ve Meliküél-ümerÀ Şemseéd-dìn IãfÀhÀnì NÀyib, ki 9.isticmÀè-ı meèÀnì içre 10.
cihÀn-ı fÀnìde åÀnìsi yoúdur, òazÀyin-i bì-kerÀn birle ŞÀm ùarafına varsun. Ve
abùÀl-i baùùÀl
ki ol diyÀrda ùururlar gümüş ve altun birle müstaôhir-i úalb nöker ùutsun. Yigirmi biñ 11.
bahÀdur cenge erenler ùutup Òusrev MÀlik rÀb1310-ı rikÀbına getirsün. Ve Sìs Tekÿrı
BÀyil1311’i daòı 12.mevÀèid-i cemìl birle ümìõ ve istimÀlet virüp Eregliyye’yi aña timÀr virmek 13.
gerek. Ve biraz mÀl
aña daóı irsÀl buyurmaú gerek, tÀ kendü sipÀhından àayrı Firenk
çerìsini èulÿfeye ùuta ve becid
14.
salùanat óaøreti òiõmetine gelüp óÀøır ola. TÀ ittifÀú birle
düşmana telÀk olına.” didiler. Mecmÿèına
15.
bu tedbìr ve endìşe-i dilpezìr ve pesendìde düşdi. Fiél-óÀl SulùÀn
èAlÀéaéd-dìn sikkesi birle milkiyyetine menşÿr Melik
16.
on biñ altun tenge ve yüzbiñ aúçe ve İòlÀù memleketinüñ
17.
áÀzì’ye gönderdiler. Ve äÀóip Şemseéd-dìn’i yüz biñ altÿn 1.
tenge ve on kez yüz bin aúçe
ŞÀm ùarafına biraz mÀl daòı Sìs Tekÿrine gönderdiler.
Cümle varan ilçilerüñ òaberi buydı ki
2.
“Eger bu úaøiyyede, ki henüz düşmen istièlÀ
bulmamışdı ve işüñ zamÀmı iòtiyÀr-ı úaøiyyesinde 3.bÀúìdür. Ve ihmÀl olınur ise ve her bir kimesne kendü èarøını sebebi birle tehÀvün ve tüvÀnì úılursa 4.irte al-èiyÀõu billÀh-içün iş elden gitmiş ola. Ve mülk-i dìvÀri òalel bula. Ve düşman çire ve baòt 5.gözi òìre ola. Ol vaút ùudaú ısırmaú ve el ovmaú fÀidesi olmaya. Ve óasret ve nedÀmetden
6.
àayri hemdem
bulunmaya. Ve yaúındur ki çün bizüm devletümüze nekbet irişe yÀ irişmeye, 7.pes bir müddet size avÀn ve meõellet ve ãaàar çenberinde belÀ çekmek gerek. Ve naòvete ve àÀratuñuza 8.èacz u zilÀle mübeddel olısardur. Ve dÀéim telahhüf ve teéessüf birle -yÀ óasretÀ èalÀ mÀ ferraùti 9.fì
cenbiéllÀh- Àyeti tilÀvetinden àayri dem urmayasız.” Mecmÿè risÀlete varanlar bu úarÀr 10.
üzerine şehriyÀr òiõmetinden eùrÀfa ve diyÀr-ı meõkÿreye teveccüh úıldılar. Çün Melik áÀzi İòlÀù
11.
memleketi menşÿrini muùÀlaèa úıldı ve emvÀli òazÀnesine
teslìm itdiler, örü ùurup òiõmete vaøìfesi
içün yir öpdi, “-Samèan ve ùÀèatan-” diyüp cemè-i
12.
ricÀl içün emvÀl tefrìúına iúdÀm úıldı. Ve ãÀhib Şemseéd-dìn
13.
çün Şam’a irişdi, istiànÀ
úoúusunı ol memÀlik sipÀhìleri fuúarÀsınuñ meşÀmına irişdürdi. 14.Ve Sìs Tekÿrı BÀyil evÀmir
1310 1311
P. 322a/10. “riúÀb-ı” B. 310b/7. “PÀpil’i” / T. 195b/3. “PÀyili” / P. 322a/11. “YÀpili”
574
u şerÀyiù-i èubÿdiyyet úavÀèidin merèì úıldı ve bir sehil zamandan ãonra 15.eùrÀf ve cevÀnibden úaããÀd óuãÿl-i maùlÿb ve tesìr-i mÀl ve ketb-i kitÀbete ve cemìè-i cünÿd ve cüyÿş
16.
birle
salùanat óaøretine mütevÀtir geldiler. Ve SulùÀn daòı Rÿm ve Gence EtrÀki ve Uci ve Gürcì 17.
ve Úıbçaú ve Frenk ve Deylemì ve Úımrì çerìler birle, ki ol úış tertìb olunmış idi, bir 1.
seyyÀreler òusrevinüñ peşrev topçıları -rióleteéş-şitÀé- óaml-i bÀriàÀhına
vaúitden ki
gönderdiler. Ve şaúÀyıú-ı 2.NuèmÀn òaczì Àteşin niyÀm-ı kìninden çıúardı ve nìl u fercuvÀn seccÀde yirine1312 zerrìn 3.ãu yüzine düşdi. Ve leşker-i reyyÀóìn miål-i NigÀristÀn-i Çìn-i òıyÀm ve ezhÀr rengin ãahra üzerine 4.tezyìn úıldılar. Ve ãafir-i ùuyÿr æüreyyÀ’ya irişüp úudret çavuşları -unôur ilÀ ÀåÀri raómetuéllÀhi 5.keyfe yuóyìél-èarêa baède mevtihÀ- nidÀsını çeküp çaàrışdılar. Yetmiş biñ atlu úadìm ve icrÀ 6.òÿrdan ve ehl-i èiyÀl ve eùfÀl ve behÀyim ve aànÀm birle, ki salùanat óaøretine iltizÀm göstermişlerdi, 7.SivÀs maórÿsasına indi1313. Ve bir müddet anda eùrÀf çerìleri ilóÀúı ve Melik áÀzì irişmiş ve äÀóib 8.Şemseéd-dìn ve Sìs BÀyilì vuãÿliçün dirnek ve tevÀúúuf úıldı. Ve top ve şikÀr ve şürb-i èuúÀr 9.birle rÿzigÀr geçürürdi. Bu eånÀda NÀãıóuéd-dìn Farsì Şam ùarafından iki biñ
10.
atlu çerì birle, ki maèhÿd ve muúarrer
olup her yıl òiõmet iúÀmeti resmi birle her bìkÀrda11.mülÀzemet gösterürlerdi, irişdi. Andan ãoñra SulùÀn her gün çerìleri èarøına cebe gör-12.-mege ve muóÀrebe esbÀbı tertìbine meşàÿl idi. Çün eùrÀf çerìlerinüñ intiôÀrı 13.óadden geçdi, cevÀsis ve münhìler òaberler getürürlerdi ki BÀyçÿ-yi Noyan mÿr-ı melìò gibi vilÀyetleri Moàol etrÀkinden
14.
çerìler birle, ki ÒorÀsÀn ve èIrÀú ve PÀrs ve KermÀn1314
15.
cemè olmışdur, bu ùÀrafa èazìmet muãammem úılmışdur ve
gelmekde musÀraèat úılur diyü. Çün salùanat ki
16.
vuãÿl-i imdÀd tevaúúuf ve taèvìúa düşdi, erkÀn-ı devlet ve aèyÀn-ı óaøret-i
17.
tecÀrüb-i òuùÿt birle baãìr ve èavÀúıb-ı umÿrdan òaberdÀr idiler ittifÀú itdiler ki
“SivÀs bir şehrdür ki
1.
ecnÀs-ı esbÀb birle meşóÿndur. Òurrem1315 oldur ki meded
çerìleri intiôÀrı bahÀnesi birle bunda 2.tevaúúuf olına ve şehre arúa vireler ki şehri istiôhÀr idinmeklik elli biñ atlu úÀyim 3.maúÀmlıàından ziyÀdedür.” didiler. 1312
B. 311b/1. // T. 196a/4. “...siper-i” B. 311b/6. // T. 196a/8. “èazm itdi” 1314 P. 323a/12. “KirmÀn” 1315 P. 323a/16. “hemÀn” 1313
575
Nevòìz-i èömür yigitler, kièömürlerinde maèÀrike-i úıtÀl ve muhÀlik-i 4.ricÀl ve ãaf-ı muãÀf görmemişlerdi ve yigitlük úatına maàrÿr ve salùanat óaøreti iòtiãÀsı 5.birle müstaôhir olup eydürlerdi ki “Bizüm çerìlerimüzüñ úuvveti andan ziyÀdedir ki şehre 6.arúa virmek iótiyÀc ola!” diyü hìç óÀl birle erbÀb-ı reéy aãóÀb-ı tedbìr ve kifÀyetüñ 7.aúvÀline iltifÀt itmediler. Andan bir bölük çerì bir úaç begler birle derbend muóÀfaôatına revÀne 8.úıldılar ve úalan çerìlerüñ gelmesine muntaôır olurlardı. Çün imdÀd çerìleri geç úaldı, 9.NiôÀmeéd-dìn SehrÀb ve äÀnlu odabaşı -àurribet èaleyhim mÀ yestaóiúÿn- ittifÀú birle úapuda fiàÀn itdiler ki “TüccÀr bÀzÀr ehli beküllì biz SìvÀs’da nice iúÀmet idelüm?
10.
çaàrışup
11.
ErzincÀn ve
Erziniér-Rÿm rièÀyÀsı Moàol úılıcı birle telef olurlar. Bizüm úaãdumuz buydı ki 12.Moàol birle NaòcuvÀn ve Tebriz nevÀhìsinde mülÀúat olavuz. Şimdi bìm-i hirÀs birle SìvÀs òıùùasında1316 13.
bir menzil ìlerürek varmaú müyesser olmaz.” diyü fiàÀn itdiler. äulùÀnuñ semèi anlaruñ
àüzÀf
14.
envÀè-ı
lafından meşóÿn olmuşdı ve şecÀèat ve ãarÀmet ve çapük-süvÀrlıú ve nìze-bÀzlıú ve
15.
silaóşörlıú anlardan müşÀhede úılurdı. Buyurdı ki irtesi göçüp revÀne oldılar
16.
ve
seksen biñ süvÀr kerdÀr-ı deryÀ-yı èummÀn gibi cÿşa gelüp Köseùaà yolunı, ki 17.biñ ùÀà erbÀbı óıãÀfet ve kifÀyet yüreklerine urdı, ùutdılar. Çün anda irişdi1317
1.
çayır ve muràzÀr ve èuyÿn-ı enhÀr ve óaãÀyin ve muókem
mevÀøiè buldılar. Şöyle ki hiç ùarafdan derbendden 2.àayri yerden yaàı çeri ve bÀrigahına yol bulmaàa mecÀli yoà-ıdı, anda iúÀmet itdiler. Ve her 3.gün daòı èasÀúir vuãÿline intiôÀr itdiler. NÀgÀh òaber geldi ki Baycÿ-yi Noyan 4.úırú biñ atluyla ErzincÀn Aúşehri yazusuna irişmişdür, diyü. Çün ol nÀdÀn begler1318, 5.ki SulùÀnuñ òÀãüél-óÀsı-y-dılar, bu òaberi işitdiler, àÀyet cehÀlet ve óamÀúatdan şÀdumÀn 6.oldılar. Ve eytdiler ki “Zihì àanìmet ki bize Moàol çerìsi vuãÿlinden taèab ve zaómetsüz 7.úazanç ve sÀz u selb óÀãıl olısardur.” diyü. UmerÀy-ı kÀfì ve büzürgÀn-ı vÀfì meşveret 8.úılup reéy itdiler, äÀóib Müheõõibeéd-dìn ve Begler begi Ôahìreéd-dìn ittifÀú-ıla SulùÀn òiõmetine 9.vardılar. Ve eytdiler ki “AòbÀr-ı erÀcìf birle müşevveş olmaú maãlaòat degüldür. Ve çerìyi bì-fÀyide
10.
óareket ve ıøùırÀba
getürmek olmaz. İşbu ki maúÀm idinmişüz düşmen şebìóÿnından hiç vech-ile
11.
úorúumuz
1316
B. 312a/12. “òıùùasından” B. 312a/12. // T. 196b/9. “irişdiler” 1318 B. 312b/4. // T. 196b/13. “yigitler” 1317
576
yoúdur. Bunuñ gibi óÀletde berú yir èaôìm muèteberdür. Eger anlar niçeme ki mütemekkin degüldür,
12.
derbendden gelürler-ise bizüm çerìlerümüz dinç ve rÀóat olmuşlardur, anlara
muúÀbil varurlarsa 13.iş salùanat devleti murÀdınca olur. Ve hem òaber irişdi ki BÀyil-i Sìs üç biñ atlu
14.
birle bahÀdur cengi İrmenì ve 15.
keåreti bize ulu meded olur.”
Firenklerden iki günden ãoñra bize ulaşurlar. Anlaruñ èaded-i
diyü. Muôaffereéd-dìn oàlı iètikÀdı fesÀdından heõÀyÀn ÀàÀz idüp tersìnde olur. Ve kendü cinsine meyl ziyÀde gösterür. muóaããıldur, BÀyìl’e intiôÀr olmaú neye gerek?
1319
16.
eytdi ki “LÀ şek tersÀ
17.
Bunca çerì birle, ki SulùÀn’a 1.
SulùÀn-ı èÀlem
meróamet buyura
ve on biñ atlu merdÀn cengi birle şöyle ki biz iótiyÀr idem. Beni Moàol 2.ùarafına revÀne úıla. Ben varup anlaruñ-ıla óarb idüp muôaffer ve manãÿr olam.” didi. 3.Ôahìreéd-devle cevÀb virdi ki “Bunuñ gibi òÀletde ki Melik ve devletüñ başı 4.bir úıl üzerine aãılu úalıp düşmanlar úılıcı úınından çıúmışdur. Bunuñ gibi keleci ki anuñ 5.edbÀri úoúusı cihÀn dimÀàını müşevveş ve nÀòoş úılur. Ve anuñ şomlıàı el-èiyÀõu biéllÀh 6.Rÿm ve ŞÀm memÀlikinüñ òarÀblıàı mÿcibi olurdı ki getürmek òuãÿãan SulùÀn-ı Àlem 7.òiõmetinde õikr etmek maãlaóat degüldür. Ve eydinilmişine1320 ãadaúa ve istiàfÀr birle kefÀret 8.gerekdür. Ve taøarruè ve taóaşşuè-ı tedbìr-i insÀnì birle maãóÿb úılup bÀrigÀh-ı taúdìr-i rabbÀniyye’ye 9.irsÀl úılmaú gerek. Egerçi óükm-i ezelìye nesne mÀniè ve dÀfiè olısar degüldür, ammÀ Óaú -teèÀlÀ-
10.
KelÀm-ı Mübìn’inde
Seyyidüél-mürselìne muòÀlif1321 ve munÀzièlaruñ úahrı ve cevhì taóãìlinde şöyle 11.buyurur ki -
ve şÀvir-hüm fiél-emri fe-éiõÀ èaôemte fe-tevekkel èalÀéllÀó- müşÀveret-i müsÀveret ü-12.zerine muúaddem geldi. İõèÀn-ı ahkÀm-ı Úur-Àn Müslümanlar õimmetine lÀzımraúdur. Şek 13.
ben tersÀyem, şol iètibÀr-ile ki AllÀh -teèÀlÀ-’dan tersÀyem. Çün bu óÀletde
degüldür ki
vech-i rÀy-i zerrìn ve 14.èaúl-ı metìn birle aóvÀl rièÀyet olunmaya. Eger irte beri gün el-èiyÀõu bi-éllÀh bir mekrÿh ôÀhir
15.
ola. Bu fitnenüñ mühìci ve bu úaøiyyenüñ muúaããırına úıyÀmet
günine degin bed-nÀmlıú ve laènet-i muddeòir 16.úıla.” Muôaffereéd-dìn oàlı şerÀb sÿreti farùından ve şebÀb óiddeti berúinden dilini faóş kelecilere
17.
açdı. äÀóib Müheõõibeéd-dìn añÀ ol bÀbda èitÀb úıldı. Ol cevÀb virdi ki sen
1319
B. 312b/17. // T. 197a/3. “...eger” T. 197a/8. “edilmişe” 1321 T. 197a/11. “MuòÀlifet” 1320
577
1.
ve óesÀb ve kitÀbdan özge nesne bilmezsin. Çün ErkÀn-ı devlet ve ulular
yazıcılıú
SulùÀn 2.òiõmetine bu nevè cesÀreti Muôaffereéd-dìn oàlından istimÀè itdiler ve aña óaøretden ol 3.cüréetde biraz cerr u nehy buyurmadılar. Ve SulùÀn òiõmetinden perìşÀn ve óayrÀn ùaşra çıúdılar. 4.Ve revÀódan ãabÀóa degin Melik ve devlet revÀcı1322-y-içün bekÀ ve neyÀó úılurdı ve SulùÀn
5.
Muôaffereéd-dìn oàlıyla èìş-u èişretde àubÿúı ãubÿóa ulaşdurdı. İrtesi
Muôaffereéd-dìn 6.oàlı çerì bindürdi ve ãavÀş ve muúÀtele úaãdına èazìmet idüp ÀvÀz-ı nÀy rÿyin 7.ve ãÿrnÀ ve kös ve ùabl feleke irişürdi1323. ErkÀn-ı devlet ve aèvÀn-ı salùanat niçeme 8.ki bu óikÀyetden perìşÀn-idiler, ammÀ çün kÀrcÀne ve kÀrd üstühvÀnÀ irişmişdi, 9.cemèiyyet ve ittifÀk birle SulùÀn òiõmetine vardılar. Ve dehlìzde söyleşüp çoú úÀl u úíl 10.oldı, ki bir úaç gün muãÀberet birle èamel idüp aósen-i vücÿh birle vefú-i kifÀyet ve dirÀyet üzerine 11.ki maãlaóatı memleket ve devlet rièÀyete irişdürile ve òÀmet-i èÀúıbet ve nedÀmet óÀtimetinden 12.ictinÀb úılına. Muôaffereéd-dìn oàlı seffe ve èatebe birle èamel úılup esrük sögmege başladı. Gürci 13.
oàlı ve Velìyeéd-dìn PervÀne ve úalan sipehdÀrlar ve çerì begleri úÀúıyup melÿl oldılar. Ve 14.
çerìden Ànuñ
üç biñ atlu Rÿmì ve Firenk’den alup vidÀè-ı cÀn úılup ol derbendlere, ki ùaà keçisi
15.
uyruları ve úayalarında yürümek ve ãıçramaàa mecÀli yoà-ıdı, yılan gibi aşaàa1324
süründiler. 16.Çün BÀyçÿ-yı Noyan naôar úılup gördi ki SulùÀnuñ çerìsi fikr ü endìşe itmeyüp anuñ gibi 17.muókem ùaàlar üzerinden aşÀàa inerler, yüzünü yinlere dönderüp eytdi ki1325 “Ferd-i intihÀ baòr ez girìz kÀrì nekend 1.
Sermì biyem bezìr-i şimşìr emrüd
äabr itmek gerek tÀ derbendüñ ùÀr yirlerine ve ãaèab maúÀmlarına 2.gireler. Çün anlar zaómet ve taèb-ı tamÀm birle yukÀrudan aşaàa inerler, úaçmaàa mecÀlleri olma-03.-yısardur.” didi. Çün leşker peşrev tamÀm aşÀàa indiler ve derbend yollaruñ müdÀòil ve muòÀrici àalaba 4.ve iõdióÀmdan baàlanup mesdÿd úaldı. Baycÿy-i Noyan ùurduàı yirden anlaruñ
1322
B. 313b/3. “revÀóı” P. 325a/5. “irişüp dururdı” 1324 T. 197b/8. Bu kelime yok. 1325 T. 197b/10 “...Beyt:” 1323
578
ùarafına at 5.ãaldı ol óamlede Rÿm çerìsi canıyla dürişüp eyü ãavaş itdiler. Şöyle ki atları geçim 6.ve cebesi var1326 åıúletinden yorulmaàa başladı. Moàol çerìsi óìle birle úaçar gibi oldılar, Rÿm çerìsi 7.taãavvur itdiler ki kendülerden úorúup úaçalar. SulùÀn’a òaber itdiler ki düşman münhezim 8.oldı diyü ve SulùÀn àayet şÀdì ve ferÀó buldı ve beşÀret çalındı. Ve bezm ÀlÀtın 9.ÀrÀste kıldılar. Bu eånÀda çün BÀyçÿ gördü ki Rÿm çerìlerinüñ atlarında óareket
10.
ve
ùÀúati úalmamışdur, girü mürÀcaèat úıldı ve çerìlerine tìr ü bÀrÀn buyurdı. Şöyle oú 11.
yaàdurdılar ki cümle çerì-yi ŞÀmì ve Rÿmi ve Frenk ve Gürci ve ßcì’ni helÀk itdiler. Ve
Muôaffereéd-dìn 12.oàlı sancaú ve èalemini1327 nìk ü sÀr úılup firÀr yolın ùutdı. Ve NÀãiheéd-dìn FÀrisì çoú cenk ve 13.muóÀrebet itdükden ãoñra bir úaç nefer ile cÀnını ol maèrekeden úurtarup başı açuú
14.
SulùÀn òiõmetine geldi ve óicÀb ve dehşet ve óürmeti refè idüp muvÀcehe birle
SulùÀn’a iri ve 15.girçek sözler söyledi ki “Bunuñ gibi reéy ve tedbìr ve müdebbir óariflerle ki kimesne cihÀngìrlıú 16.úılsa mı gerek-idi ve düşmene úarşu çıúup muúÀtele úılmaú olur mı dı? Böyle oldıàı-çün işte 17.Melik ve millet ve devleti yile virdüñ. Ve ehl-i İslÀm ve kÀffe-i ùavÀyif başına ùoprak úoyduñ!”
1.
diyüp fiél-óÀl kendü ve òalúını ve adamları birle Óaleb yolun
ùutdı. SulùÀn çün gördi 2.ki Moàol ãınduàı òaberi munèakis oldı ve begler derece-i şehÀdet buldılar, dest-mÀlin yüzine 3.ùutup zÀr u zÀr aàladı. Ve bÀúi çerilere buyurdı ki derbendleri berkideler ve kendüzi 4.aòşam vaútine degin at üzerinde ùurdı, tÀ kendü ve óaremi ehli ve òazÀnesinüñ nefìyesini1328 5.Toúad’a gönderdi. ÇÀvilì-yi ÇÀşnigìr’i ãavaşdan úaçıb SulùÀn òiõmetine geldi 6.ve ÀóvÀlüñ nÀ maôbÿù oldıàın ve Muôaffereéd-dìn oàlı taècìlinüñ şomluàın taúrìr úılurdı. 7.SulùÀn aña eytdi “Olacaú nesne şimdi oldı. Bu bÀbda ãavÀb ve iş tedbìri şimdi nedür?” 8.didi. CevÀb virdi ki “Endìşe ve tedbìre mecÀl olduàı vaútin bu úuluñ-ıla meşveret 9.
buyurmaduñ, tÀ tecribe vaúfı üzerine bir maãlaóat òiõmete èarø olınaydı. Şimdiki óÀlde 10.bu
úuluñ yÀ àayrinuñ elinde ne úalmışdur?” Beyt: 11.
KÀr ez hep òuşk ve dìde-i ter nekdeşet
Ve yin tìrì àamÀn ez sìne tÀ ber begdeşet 1326
P. 325b/4. “...anuñ” P. 325b/10. Bu kelime yok. 1328 P. 326a2. “nikisini” 1327
579
12.
Baède úÀl u úíl ve tedbìr ve tefúìr SulùÀn aña buyurdı ki “Ben gitdüm ve memleketüñ
13.
zamÀmını saña ıãmarladum. Her ne ki bilürsin ve elüñden gelür, bì-tevaúúÿf ve tuvÀnì
taúdìm
14.
úılàıl.” didi. CevÀb virdi ki “ÒÀú -teèÀlÀ-nuñ faølından bir meded irişe ve zücÀc-ı
taúdìr, memleket
15.
ve devlet cÀmını, ki tìre-rÀylar ve òayırsızlar elinden nÀ-murÀdlıú ùaş
üzerine düşüp uvandı, bu tìhe-i 16.úabÿlde tÿbe-i perve-i ãÿret aãlı erzÀnì úıla. ve raóìú-i iúbÀl ve zülÀl-i efêÀlden mÀlÀmÀl úılup
17.
ŞehriyÀruñ kef-i gevher-niåÀrına úoya gerekdür ki 1.
pÀdişÀhuñ şerìf nefsi bu óalden
müteéellim olmaya. Ve ãabr u şìkìbi òavÀùır-ı eşrÀfı
óavÀlisine mecÀl sökün buyura. Ve cülüsÀy-ı erÀõil 2.ve nüdemÀ-yı esÀfil ve óurefÀ-yı cÀhilden tecennüp iòtiyÀr úıla. Ve bu şomlıàı, ki vÀúiè oldı, anlaruñ 3.mücÀleset ve mukÀlemet ve iòtiãÀãınuñ åemeresi bile.” didi. Bu neãÀyióuñ istimÀèından ãoñra biri 4.birinden müfÀreúat itdiler. SulùÀn serÀperdeye girdi ve bir sÀèatden ãoñra LÀbut-òÀne yolından 5.Toúat ùarafına revÀne oldı ve yol ortasında Faòreéd-dìn Arslan Ùoàmuş Beg ve Şemseéd-dìn 6.ÒÀs Oàuz ve Seyfeéd-dìn Türkeri -raóimehümuéllÀh- iótiyÀù içün SulùÀnun libÀsını taàyìr itdiler. 7.Ve licÀm rìzÀn úıldılar tÀ çoú zamÀndan ãoñra óarem ve óaşem ve òazÀneye irişdiler. Bir iki üç günden
8.
ãoñra MübÀrizeéd-dìn SulùÀn òiõmetine irişdi. SulùÀn begler
begligin manãıbını aña 9.buyurdı ve anı Malatiyya ve İblistÀn1329 ve ol nevÀóì ùarafına ki 10.
AvşÀr, Bayat ve AàÀ çeri ve sÀir EtrÀk
ve çerìler ol ùaraflarda yürürler, tedÀrük ve telÀfì-yi
umÿr ve øabù meãÀliói içün irsÀl úıldı. 11.Ve kendüzi Úonya yolın ùutdı ve gitdi. Ve biz geldük Köseùaà óikÀyetì itmÀmına. İslÀm çerìsinden bir ùÀyife
12.
Çün SulùÀn leşker-gÀhdan èinÀn-ı Toúat semtine maèùÿf úıldı,
13.
ùurmışlardı. Çün Moàol çerìsi
gicenüñ iki baóşi geçince derbend aàzında ùaàlar üzerinde 14.
gördiler, fiàÀn idüp çaàrışdılar
ùÀà üzerine çıúdılar ve her yirde bölük bölük leşker ùurmış 15.
ve odlar yaúdılar. Ve SulùÀnuñ ordusuna girmege ve
kendülerüñ yurdlarına varmaàa 16.daòı zehreleri yoà-ıdı. Çün SulùÀn çerìsinüñ úaravulı úılÀl ve cibÀl üzerinde òayli 17.zamÀn tevaúúuf itdiler ve hìç bir ùarafdan meded bulmadılar. Ve cümle leşker gÀh ve ordıya geldiler.
1.
Geldiler, gördiler ki esbÀb ve çadırlar úurulmuş ùurur,
Àdemì ve atlar gitmişler, anlar daòı girìz yolın 2.ùutup gitdiler.
1329
P. 326b/7. “EblistÀn”
580
Çün irte oldı, Moàol SulùÀnuñ ordu bÀrigÀhına baúıp gördiler ki 3.çadırlar ve yük ùurur ve içlerinde Àdem yoú, gümÀn itdiler ki megerçi pusuya gir-04.-miş ola, diyü iótiyÀù-ı tamÀm úıldılar. İki günden ãoñra çün óÀli taóúìú itdiler, orduya 5.ve çadırlara müdÀòalet úıldılar ve bì hesÀb mÀl ve úumÀş ve esbÀb ve eslióa ve åiyÀb, ki aúlÀm-i 6.óisÀb ve evhÀm-ı kitÀb Ànuñ øabù ve óaãrından úÀsır ve èÀciz olaydı, aldılar ve yaàma úıldılar. Ve 7.SìvÀs şehrine müteveccih oldılar. SìvÀs úÀêísı İmam-ı RabbÀnì ve NuèmÀn-ı æÀnì Necmeéd-dìn Úırşehrì 8.-raómetüéllÀó1330
, ki ifrÀd-ı èulemÀ-yi rÿzigÀr ve İslÀm dÀnişmendlerinüñ aèyÀnındandı ve èilm-i naôarda
9.
èÀlemde bì-naôìr ve teverraè ve ãiyÀnet ve taúvÀ ve diyÀnetde úuùb-ı vaút ve zübde-i iòyÀr-ı
èaãr olmuşdı,
10.
meger ÒvÀrizm şehrine Moàol çerìsi müstevlì olduàında ve äulùan
Muóammed ÓvÀrizmşÀh -raómetuéllÀh-nekbeti1331
11.
ÒvÀrizm şehrinde taóãìl-i tamÀm úılup
anda bulınup İlòan óizmetine irişüp nüvÀziş ve ãıyur-12.-àÀl ve yarlıà ve pÀyize bulmış1332 imiş. Ol ÀşinÀlıú sebebi birle nüzÿl firÀvÀn pìşkeşler düzüp
13.
istiúbÀl úıldı. Çün BÀyçÿ-yi Noyan anı gördi ve bildi
14.
BÀyçÿ ol óükmi öpüp başı üzerine úodı. Ve úaêınuñ
SivÀs’uñ muèteber serverleri birle
ve úÀêı yarlıà ve pÀyize èarø itdi.
15.
mültemisÀtını ol yÀrlıà ve pÀyize
vesìleti birle icÀbete maúrÿn úıldı. Ve úaêıya naôar-ı taèôìm úılurdı. Ve buyurdı ki şehrüñ cümle úapularını yapdılar úodılar, tÀ çerìnüñ baèøı açları girüp àÀrÀù ve tÀrÀc
16.
ve tekrìm birle mülÀóaôa
17.
hemÀn ErzincÀn úapusını açuú 1.
úılalar. AmmÀ úÀêí óürmetine
kimesne1333 esìr itmeyeler ve öldürmeyeler. Üç gün àÀrÀù úıldılar, 2.dördünci gün buyurdı ki ErzincÀn úapusını yapup berkitdiler ve çerìden daòı kimesneye 3.ruòãat olmadı ki şehre gire. Andan ãoñra Úayãariyya’ya èazim1334 úıldılar, gitdiler.
1330
P. 327a/6. “...èaleyhi” B. 315b/17. // T. 198b/20. “...vaútinde” 1332 B. 316a/1. // T. 198b/21. “bulışmış” 1333 B. 316a/7. // T. 199a/4. “kimseyi” 1334 T. 199a/6. “èazìmet” 1331
581
04.
Õikr-i ÒarÀbì-ı Úayãariyya ve HelÀk-u ve TebÀr-ı MaóãÿrÀn-u ve MuúìmÀn Án ber-Dest-i Leşker-i CerrÀr-ı Tatar1335 05.
SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’üñ anası ol óadiåenüñ istimÀè vaútinde Úayãariyye’den úaçıb
Sìs ùarafına
6.
ãıàındı. Ve Meliküél-zühhÀduél-òavÀã äamãamaéd-dìn ÚímÀz CÀm-dÀr ve
Faòreéd-dìn AyÀzı Aèrac -raóimehümÀéllÀh- 7.çün óarb-gÀhdan úaçıp anda düşdiler ve esbÀb-ı müdÀfaèat ve muóaãarat tertìbine meşàÿl 8.oldılar. Ve ittifÀú birle şehrüñ burıc bedenleri aókÀmına ol yirüñ sipÀhìleri ve yigitleri 9.birle ictihÀd gösterdiler. Çün Moàol çerìsi irişdi, ùaşra ne buldılarsa nehb-u àÀrÀù idüp 10.yıúdılar ve yaúdılar. İrtesi BÀyçÿ-yi Noyin úalan noyanlar birle atlanup şehrüñ bÀrusını ùolandılar. Ve 11.
SivÀs úapusı úarşusına ve dabbÀàlar burcına, ki şehr òalúınuñ iètimÀd ve itkÀsı ol burcuñ
12.
óıãÀneti ve muókemligine àÀyetdi, naãb itdiler. Ve esìr ve cÿvÀlıúlara mancınıú çekmek ve
atmaàı iltizÀm
13.
úıldılar. On beş gün müddeti zaóm-i recm mütevÀtirdi ki ol burcdan fÀóiş
duóÀnlar ve delükler peydÀ oldı.
14.
Ve şehir òalúı dilÀverliú ve cÀn siperlıúdan hiç bÀúì
úomadılar. Her gün iki ùarafdan nekÀbet ve cerÀóÀt
15.
bì-nihÀyet bulırlardı. Çün Moàol
mescid-i baùùÀl ùaàlarında ve ol mevÀøièuñ virÀnelerinde 16.bir úaç nefer iş görmiş adamlarla1336 pusuya girürlerdi ve furãat vaútin pusudan çıúup
17.
nihÀyetsüz zaómet ve nikÀbet1337 şehir
óalúına irişdürürlerdi. Ve hìç óÀl birle cibÀlde Moàol
1.
çerìsünüñ nikÀli olmazdı ve
kimse anlara ôafer bulmazdı. Çün Moàol begleri serverlerine 2.bì óadd u àÀyet esbÀb mÀl ve nièmetden óÀãıl oldı, cÀzim oldılar ki mürÀcaèat 3.úılalar. Ve gelesi yıl eyü yaraà-ıla gelüp Úayãariyye’yi alalar. ÒÀzÿk1338 oàlı HüsÀm, ki şehrüñ 4.iàdişbaşı idi, gice sırla BÀyçÿ’ya úÀãid gönderdi ve kendü cÀnı ve òÀnumÀnı-içün 5.emÀn diledi. BÀyçÿ-yi1339 Noyan aña amÀn bitini1340 gönderdi. Çün úÀãid girü döndi ve ÒÀzük1341 6.oàlı BÀyçÿ’nuñ èinÀyetin kendü óaúúında muóaúúaú bildi,
1335
B. 316a/10. // T. 199a/7. “CerrÀr-ı Tatar” yerine “Moàol”. B. 316b/6. // T. 199a/18. “erenlerle” 1337 P. 327b/16. “nikÀbeti” 1338 B. 316b/12. “ÒÀjuk” 1339 T. 199a/23. Bu kelime yok. 1340 B. 316b/13. “bitisin” / T. 199a/23. Bu kelime satırda yok. 1341 B. 316b/14. “ÒÀjuk” 1336
582
çeri kÀb1342 delügünden ùaşra çıúdı 7.ve Moàol çerìsine vardı. Ve şehir òalúınuñ aóvÀlini ùarìú-i icmÀl ve tafãìl birle èarø
8.
úıldı. Şehir òalúı bu muòÀmeretden bì òaber müdÀfaèat ve
muóÀãarata meşàÿl-idiler. Çün óikÀyet 9.úalan beglere daòı maèlÿm oldı ve gördiler ki BÀyçÿ her kimesne ki Ànuñ tevlìsine
10.
intimÀè gösterür, èinÀyet ve rièÀyetden óaôô-ı vÀfir virür ve
anuñ mÀl ve èayÀline taèrìô irişdürmez,
12.
Faòreéd-dìn AyÀz Aèrec daòı, ki şehrüñ çerìsi
başıydı, irtesi gice BÀyçÿ óiõmetine1343
11.
cevÀb geldi. Ol daóı gice etbÀè ve1344
13.
úÀãid gönderdi anuñ daóı maùlÿbı vefúi üzerine
eşyÀèı birle BÀyçÿ òiõmetine vardı. Ve şehirde
äamãamaéd-dìn ÚímÀz -raóimehüéllah-’dan àayri bir òÀkim
14.
ve müdebbir úalmadı. İmkÀn
miúdÀrı saèy ü cehd dirìg úılmazdı. èÁúibetuél-emr èinÀy muóÀãarat
15.
mukÀbedetinden èÀciz
u úÀsır oldı. Çün ÒÀzük1345 oàlı ve Faòreéd-dìn AyÀz Aèrec ùaşra dönmekden döndü. Bir gün cümle leşkere buyurdu ki tÀ silÀóa
16.
vardılar, BÀyçÿ’nuñ raéyi
17.
girdiler ve şehrüñ burcına
berÀber tìr ü bÀrÀn úahrı ùolu gibi yaàdurdılar ve ol burca, ki mancınıú
1.
zaómı birle
delinmiş-idi, nerdubÀnlar úoyup çıúdılar. Ve her kim ki ilerü gelürdi, êarbet-i şimşìr birle 2.
şerbet-i fenÀ içerdi. Çün bahÀdurlardan birazı burca çıúdılar ve aşÀàa indiler ve şehir
úapusunuñ 3.kilidin gürz ve çomÀú birle uşatdılar1346, tÀ çeri cümle şehre girdiler ve şehri aldılar. 4.Ve emìr-i èÀrıø ve cümle sipÀhìlerdi dutsÀú itdiler ve baàlayup Meşhed yazusına 5.
iletdiler. Ve nehb ve úatilden ãoñra, ki1347 taúdìm úıldılar, şehrüñ evlerine ve òÀã ve 6.èÀmun
serÀları ve evlerine od urup òarab úıldılar. -Fe-iõÀ beraúaél-baãaru ve óasefeél-úameru ve
cumìèa 7.éş-şemsü veél-úamerü yaúÿlüél-insÀnü yevme-iõin eyneél-meferr- òaberi èÀyÀne oldı ve oduñ şuèlesi 8.felek-i eåìre irişdi. Şöyle ki tütüni çehre-i ÀfitÀbı tìre ve dìde-i cihÀnı óìre úılurdı. 9.Ve hìç Àferìdeye ãaàìr ve kebìrden mecÀl-i tedbìr úalmadı. İøùırÀr u bì-çÀreliúden naòvete ve
10.
boyunını àırret òançerine nerm úıldılar. Ve kÀøÀ-yı ÀsumÀnì ve ser-nÿşt-i rÿz-ı
1342
T. 199a/2. “óarekÀt” P. 328a/10. da, A 328a/12. satır yok. 1344 B. 317a/2. satırda yer alan cümle A 328a/11. satırdadır. Ancak konu itibariyle bu satırın A 328a/12 ile yer değiştirmesi daha doğru olacaktır. B nüshasında sıralama cümlenin gelişine daha uygundur. Bu yüzden A nüshasının esas alındığı metinde önce 12. sonra da 11. satıra yer verilmiştir. 1345 B. 317a/7. “ÒÀjük” 1346 T. 199a/14. “uvatdılar” 1347 B. 317a/14. // T. 199a/16. “...şehirde” 1343
583
eleste rÀøı oldılar. 11.TÀ kÀtib-i óükm idi1348 ve debìr-i taúdìr-i ezelì anlaruñ èavÀúıb-ı aóvÀli ve òavÀtim-i ecÀlì ãafóatı
12.
üzerine ol nesne, ki muúadder ve muúarrer úılmışdur, taórìre 13.
irişdürdi. Baèøı esìr-i òizlÀn
ve bir daòı esìr-i beste-i resn òırmÀn olup bir gürÿh daóı
èazìzleri firÀúı-y-ile müstemend-i bend-i kemend
14.
oldılar. Vezn-i ferzendi ve òavìş-i
peyvenden müfÀraúat-ı dünyevì ve uòrevì iòtiyÀr úıldılar. Ve bir ùÀyife 15.daòı óükm-i rabbÀnì ve emìr-i KirdigÀr birle èarãa-i cihÀn-ı àaddÀrda úarar ùutdılar. Ve bir bölük
16.
daóı dÀruél-
úarÀra ulaşdılar. Çün Moàol’a şehir òalúından ferÀàÀt óÀãıl oldı, ùaşra çıúdılar. esìrleri, ki öñürdi ùutmışlardı, şehÀdet derecesine irişdürdiler.
17.
Meşhed yazusında ol
1.
Ve eùfÀl ve èayÀllerini
bir birine úısmet itdiler. Ve dönüp Moàan’a ve kendü maúÀmlarına müteveccih oldılar. 2.Her kim ki yolda òasta olurdı ve yayan yürümege ùÀúati olmazdı, öldürürlerdi. Ve anuñ 3.gibi laùìf şehri òarÀb ve meévÀ-yı debÀb ve kelÀb ve mihmÀn-òÀnesüz ve èiúÀb úıldılar, Melik 4.Celle ve èalÀ yümn-i èadl ve feyø-i meróamet ve kemÀl-i iútidÀr ÒuõÀvendigÀr-ı cihÀn fermÀn-fermÀ-yı 5.
zamÀn SulùÀn MurÀd bin Meóemmed Òan’ı raèiyyet-i heres-i Àòiruéz-zamÀndan kendü emÀn
ôamÀnında ùutup 6.bu òarÀb-abÀd cihÀnını Ànuñ kìtì eõÀ ferr u şükÿhı birle nüzhet-i èimÀret úuãÿr-ı cinÀnı gibi 7.maèmÿr ve müzeyyen ve maóallì úılsun. -İnne-hü veliyyüél-icÀbe-. 08.
Õikr-i èAzìmet1349-i äaóip1350 Müheõõibeéd-dìn -èAlÀ RaómetuéllÀh- Nezd-i BÀyçÿ-yi Noyan ve Temhìd-i ÚavÀèid-i MaãÀlióat ve Taúrìr-i ŞerÀyit-i MühÀõebet1351 09.
Çün çeri ãınduàı Köseùaà’da vÀúiè oldı, äaóip Müheõõibeéd-dìn -raómetuéllÀh-
Amasiyya ùarafına
10.
düşmişdi. İşitdi ki Moàol çerìsi Úayãariyya muóÀãaratına mütevecció
oldı ve fetó itdi. Ve çoú
11.
nehb ve úatl itdükden ãoñra muèÀvedet úıldı, Amasiyya úÀêìsi 12.
MevlÀnÀ Faòreéd-dìn’i okıdı, anlaruñ aóvÀli pìşÀnìsinde
óikÀyÀtı aña taúrìr itdi. Ve bir zamÀn perişÀnlıú ve melÀlet
13.
ôÀhir oldı. Ve èazìzleri firÀúı ve dostları vÀúıèası ve aóbÀb
úÀrièası üzerine aàlaşup 14.yaşları yüzleri üzerine revÀn itdiler. EånÀ-yı bükÀda äÀóip bitürdi ki
1348
P. 328b/9. “óükm-i adabı” P. 329a/6. “Hezìmet-i” 1350 B. 318a/2. // T. 200a/13. Bu kelime yok. 1351 B. 318a/3. // T. 200a/13. “...Der Án-ı EyyÀm” 1349
584
çün memleket ıssı
15.
ve salùanat aóvÀli sulùÀnuñ nÀdÀnlıú ve yigitlik ve bì-sÀmÀnlıàı sebebi
birle ve erÀzil ve esÀfil
16.
münÀdimeti ve mücÀliseti birle bu menzilete irişdi ve ùarab-ı ifrÀùı
şomlıàından iş vÀyil ve òarÀba mübeddel
17.
oldı ve şimdiki fitne deñizi èavÀãıf-ı úahr-ı 1.
rabbÀnìden muôùarip olup şÿr-ı şer ôÀhir olmuş-ıdı,
biraz sÀkin oldı. “Eger óÀl-i
tedÀrükinde ihmÀl olınursa küfran-ı nièmet-i salùanat lÀzım gelür. RÀy 2.oldur ki iètiãÀm elini óaúúuñ èizz u şÀne èinÀyeti óabÀyiline urup merdÀne olup úadem-i ãadaúa birle 3.maãÀlióat ve müsÀlemet yolu ùÀlebine koyavuz. Ve niçeme ki yol ùolu tìr u tìàdur saèy ve cehd-i dirìà itmeyevüz. 4.Eger maùlup müyesser olursa fa-huvaél-murÀd. Ve eger maúãÿd òilÀf-ı irÀdetçe çehre gösterürse her ne ki 5.şarù vefÀdarlıú ve rÀstlıú ve maòdÿm perestlikdür rièÀyÀt olunmış ola. Ve ilÀ yevmiéd-dìn ÀåÀr-ı 6.edÀ-i óuúÿú-ı inèÀm ãafaóÀt-ı eyyÀm üzerinde bÀúì úala.” didi. ÚÀêí bu endìşe-i pesendìdeye rÀøì 7.oldı. Ve äÀòib’üñ rÀy-i ãÀyibi üzerine maómidet maraøı úıldı. İkisi ittifÀú birle ol òavf ve recÀ 8.yolınuñ esbÀb-ı istièdÀdında müsteèid olup dürlü dürlü pìşkeşler òÀããa her Noyan’a èalÀél-infirÀd 9.tertìb úıldılar. Ve recÀ Óaú -teèÀlÀ- faølına úılup gönüldiler. Ve öñürdi óÀli ièlÀm-içün BÀyçÿ-yi Noyan’a1352 10.irsÀl úıldılar. Çün irişdiler ve BÀyçÿ mektÿbı müùÀlaèa úıldı, kendü ve úalan noyanlar ve begler 11.bu cüréet bu besÀletden taèaccübe úaldılar ki henüz sipÀóì ve raèiyyetlerüñ úanı şehirler ve vilÀyetde 12.revÀn ve Moàoluñ úÀùıè úılıçları lÀmiè ve dür-efşÀndur. Nice bunuñ gibi besÀlet ve inbisÀù úıla
13.
bildi, diyü úiããÀddan ãoñra ÚÀêì Faòreéd-dìn ve äÀóip Müheõõibeéd-dìn -
raóimehümÀéllÀh-, BÀyçÿ úatına
14.
Eriziniér-Rÿm óudÿdından irişdiler. Òiõmeti ve pìşkeşleri
taúdìm úıldılar ve istièùÀf ve istimÀlet
15.
bÀbında arÀ-yı aãóÀb dehÀ ve kiyÀset muúteøÀsı
mÿcibince yed-i beyøÀ gösterdiler. BÀyçÿ-yi Noyan 16.anlaruñ nüvÀziş ve istimÀletde mülÀùıfet gösterdi ve anlaruñ cÀnibine naôar-ı òafÀvet birle mülÀóaôa
17.
úıldı. Şöyle ki anlaruñ òavf ve
herÀs ve ıôùırÀb ve iòtirÀsı sÀkin oldı. Ve Moàol çerìsi birle
1.
güç ber güç giderlerdi. TÀmàan’da CermÀèÿn yurdına
irişdiler, BÀyçÿ CermÀèÿn evine vardı 2.ve äÀhip Müheõõibeéd-dìn ve Úaêı Faòreéd-dìn’i oúutdı ve süéÀl itdi ki “Sizüñ gelmeklügüñüzüñ 3.mÿcebi nedür?” äÀhip cevÀb virdi ki “Ìzid
1352
B. 318b/6. // T. 200b/5. “...Àdamlar”
585
taèÀlÀ pÀdişÀh-i cihÀn, İlòan-ı aèôÀm temhìd ve úavÀèid-i faøl 4.ve ihsÀn ve künankÀrlar cürmini baàışlamaú üzerine ebedüéz-zamÀn pÀyende úılsun. Noyan’a maèlÿm olmış 5.ola ki, eger bu kerret Óaú -teèÀlÀ- sizüñ devletüñüze meded ve muèÀvenet úıldı1353 ve pÀdişÀh-ı İslÀm 6.
üzerine ôafer ve nuãret virdi-y-ise aña àarrÀ olmaú gerekmez.
1354
Maèlÿmdur ki çeriden her
ne 7.ki bu kerret cenkde1355 úatl oldı üç biñ atludan ziyÀde degüldi. Ve Moàol çerìsinden 8.
çoúluú kişiler helÀú oldılar ve Rÿmuñ çerìsi yalıñuz ol úadar degüldi ki ãavÀş 9.itdiler. Yüz
biñ ol úadar çeri daóı Rÿm memÀlikinüñ eùrÀfından yarÀú ve silÀh ve esbÀb ve 10.eyvÀnlar birle óÀãıl olur. Eger Rÿm memÀlikinüñ arvÀnìleri biél-külliye açılur-ısa firÀvÀn yıllar
11.
fitne-i
heyecÀnì ve Àşub-ı sìlÀnì sükÿn ve pÀyÀn bulmaya. Ve Rÿm milkinüñ silki Selçuú sulùÀnlardan
12.
àayri birle muntaôam olmaz. Ve memÀlik vilÀyetüñ sipÀh ve rièÀyÀsı anlardan
àayriye inúıyÀd ve imtiåÀl 13.göstermege imkÀn yoúdur. Ve ayruú pÀdişÀh bu nemÀù1356 üzerine bu vilÀyeti øabt idebilmez. Ve òavÀùır 14.anlaruñ velÀsından àayriye úarÀr úılmaz. Eger Noyan İlóÀn-ı aèôamuñ meãÀlióini rièÀyet iderse Melik-15.-dÀrlıú ve muóÀfaôat umÿr-ı ùarìúi oldur ki sulùÀnuñ maãÀlióatını úabÿle maúrÿn úıla ki geçmiş pÀdişÀhlar Şol kimseler ki ãuló úapusı òalúasına yapışalar ve èacz
17.
rıøÀsına ùÀlib olmaú anuñ itmÀmında mübÀderet
1.
16.
ve ulular böyle dimişler1357.
ve ıôùırÀr bÀbından geleler, anlaruñ
ve müsÀraèat lÀzım bilmek gerek ve
anı red ve menè itmeklik erbÀb-ı devlet ve memleketüñ ièÀôım-ı 2.òaùÀyÀ ve zellÀtından1358 bilmek gerek. Mecmÿè òalúa muúarrer ve muóaúúaúdur ki pÀdişÀhlıú esbÀbı úÿy 3.heykel atlar ve erenlerden ve düşmen ãıyacaú silÀó ve edevÀt-ı Rÿm memÀlikinden úalan memÀlikden 4.
ziyÀde müyesser olur ve óarb ve úıtÀl-i iúÀmetden maúãÿd-ı ôaferden àayri nesne degüldür.
Çün Óaú 5.-teèÀlÀ- leşker-i cerrÀre müyesser úıldı, muòÀlefet óisÀmını maãÀlióat àilÀfına úoymaú gerek. Ve barış 6.ve barışıúlıú birle muvÀsÀ ve muvÀùafat yolın varmaú gerek. Beyt: 07.
Çün amÀn diler kişi virgil emÀn
Ki “-aã-ãulóü òayrun-” didi müsteèÀn
1353
B. 319a/3. // T. 200b/17. “úılup” B. 319a/4. // T. 200b/18. // P. 330a/4. “...dür size...” 1355 P. 330a/5. “cengiden” 1356 P. 330a/11. “üslup” 1357 P. 330a/14. “...dür ki...” 1358 P. 330a/17. “òaùÀsı nedür” 1354
586
08.
İgen daòı maôlÿma zÿr itmegil
Ki yiter ÀşiyÀn mÀrı mÿr itmegil 09.
Her ne ki Noyan’uñ òÀùırı ferÀàatı sebebi ve Melik ve raèiyyet ÀsÀyişidür òiõmete
èarø olundı. Eger 10.Noyan’uñ bundan àayri rÀéyi vÀr-ısa óÀkimdür.” 11.
istimÀè úıldı, CermÀèÿn òatunlarından
BÀyçÿ Noyan çün bu kelimÀt ve mefÀveøÀtı
NecÀtÿnì adlu òatuna, ki CermÀèÿn sözi tefhìm itdü-
12.
-rürdi, işÀret itdi, tÀ bu maèÀnìyi
CermÀèÿn’uñ úulaàına söyledi. Çün CermÀèÿn Nÿyan 13.ıãfÀ úıldı ve Ànuñ haúÀyıúına muùùaliè oldı, ol sebeb ve óükmi birle ki hemìşe SulùÀn
14.
èAlÀéaéd-dìn -raòimehuéllÀhi-niñ èÀdat-ı
kerìmesinde rÀvìler ve bÀzirgÀnlar rivÀyet úılurlardı. Ve ol eydürdi ki “KÀşkì ki Ànuñ gibi SulùÀn İlòan ile olaydı, Ànuñ vilÀyeti sÀlim-idi. Dirìà ola ki Ànuñ gibi Melik ÀrÀstedür, Moàol ãavletinüñ ãademetinden òarÀb ola.
15.
işidüp maómidet úılurdı ve
16.
tÀ Moàol çerìsinüñ maøarratından
17.
ve pÀdişah, ki èadl ve inãÀf birle 1.
ve ol pÀdişÀhlıàuñ úavÀèidi
vÀhì ola.” dirdi. Bes raàbet-i ãÀdıú birle anuñ raéyi 2.ãulóa muvÀfıú ve muùÀbıú oldı. Ve anuñ itmÀmına ìma ve işÀret úıldı. BÀycÿ-yi Noyan CermÀèÿn 3.künkÀcı birle äÀòib-ile illik esÀsı istiókÀmına Ààaz úıldı. Ve buyurdı ki “Her yıl 4.Rÿm milkinden İlòan ve noyanlara ne muúarrer idersin? äÀóib ol mecmaèdan ùaşra çıúdı 5.ve úÀêı ve cemÀèati birle òalvet idüp meşveret úıldı. Ve birbirinüñ ittifÀk ve istiãvÀnı 6.birle òÀãa İlóan ve noyanlar ve çeri begleri-y-içün ber muúarrer úılup ùondan ve úumÀşdan 7.ve altÿn ve gümüşden ve deve ve úısrÀú ve úoyun ve ãıàırdan tafãìl idüp úaleme getürdi. Ve 8.Noyan òiõmetine getürüp gösterdi ki her yıl ilçiler bu muèayyebenün ùÀlibi-y-içün Rÿm memleketine 9.geleler ve biz bunu òÀãıl itdügümüzden ãoñra bu cÀnibe getüreler. BÀyçÿ Noyan baèøısını úatına gönderdi. Ve her neyi ki
11.
úıldı. Şöyle ki BÀyçÿ Noyan’uñ
12.
oúutdı ve merÀm-ı itmÀmını müéekked úıldı. ve münÀzaèat
10.
begendi ve baèøını azıràandı ve girü äÀhib
azıràanup nişÀn itmişlerdi, bir nesne daòı ziyÀdet ve iøÀfet rıøÀsı aña maúrÿn oldı, andan ãoñra BÀyçÿ Noyan, äÀóib’i
13.
aña muştuladı. äÀóip, BÀyçÿ’nuñ etegin ùutup èaód-u peymÀnı
14.
Ve cemìè noyanlar ittifÀúı ve óuøÿrı birle ãuló müstaókem oldı ve èavÀriø
15.
mürtefiè ve kelimÀt şerÀyiùi vefÀú iúÀmeti ve şiúaú mücÀnebeti üzere
müctemiè oldı.
587
Ve ãÀóib-i muãÀhabet
16.
ãÀdr-ı kebìr Faòreéd-dìn-i Bitikciyi BuòÀrì èuúÿde maúãÿda
Melik merÀmda niôÀm virüp salùanat 17.óaôretine mürÀcaèat úıldı. Ve æeleme seddine ve raòne 1.
meremettine meşàÿl oldı. Ve dükeli himmetini anuñ
üzerine maãrÿf ve mevúÿf
úılurdu ki memleketüñ revnÀúını evvel ki tarzına irişdüre. 2.Ve ol ùavr1359 ki salùanat iktÀfinuñ eknÀfına úonmuş-ıdı, dehÀ ve kinÀyet sÿyı birle yuya. -Veés-selÀm-1360. 03.
Õikr-i MuèÀvedet-i äÀhip Şemseéd-dìn ez-CÀnib-i ŞÀm be-Òaøret-i Salùanat
04.
Çün äÀóip Şemseéd-dìn çeri ùalebine Óaleb ùarafına vardı ve ecnÀs ve ecnÀd
HvÀrezmì ve Baèalbeki ve 5.ÚıpçÀú ve EkrÀd ve EtrÀk’den, ki buldı, cemè eyledi. Ve altı aylık èulÿfelerini taúaddüme birle virdi. 6.Ve anları -min cemìèiél-cihÀt- şöyle ki õÀt-ı kifÀù ve dehÀt 7.
ola müreffeh úıldı. TÀ úıtÀl esbÀbı
aèdÀdına iştiàal úıldılar. Ve az müddetde ÀlÀt ve
mühimmÀt sÀòte ve perdÀòte oldı. Ve anlaruñ 8.nehøatı Rÿm ùarafına muóaúúaú oldı. Ve bugün ve yÀrın èazìmetleri taãmìm olısardı. NÀgÀh òaber-i 9.kesr-i èasÀkir ve inhizÀm-ı SulùÀn ve teferruú-ı cümÿè ve temezzuú-ı kitÀb ve şümÿl-i meãÀyip anlaruñ
10.
mesÀmièine irişdi. Ve
anlaruñ niyéeti iøùırÀr-ı èazìmetden fütÿr buldı. Ve úulÿb-ı derÀhìm ve denÀnir
11.
reddi
sebebinden inkisÀr buldı. äÀóib ùarìú-i müsÀhelet birle emvÀlin baèôısını yine alıp cemè 12.itdi. SipÀhuñ ekåeri çün bu óÀli işitdiler, aúçe ve altÿn kìselerin alıp úaçıp 13.perÀkende oldılar. Rÿmuñ aèyÀnı ve ekÀbiri Úayãariyya ve MalÀùiyya ve àayri cevÀnibden leşker 14.
cihÀngìr meòÀfetinden ürküp Sìs yolından ÓÀleb’e geldiler. Ve Sìs’üñ İrmenìleri -òaõele-
hümüéllÀh- müsülmÀnlara 15.òayli müzÀhim oldılar. Ve SulùÀnuñ anÀsı ve ehl-i èayÀlini ùutdılar 16.
ve İslÀm diyÀrına varmaàa úomadılar.
Áòiruél-emr Moàol’a virdiler ve küfrÀn ve èiãyÀna
meylÀn gösterdiler. Ve óuúÿú-ı nièmet ve èinÀyet
17.
óaøret-i salùanaùı kendü óaúÀrına varaú-ı
hevÀdÀrlıúdan maóv úıldılar. Ve zübde-i kÀéinÀù ve òvÀce-i
1.
mevcÿdÀt Muóammed
MuãùafÀ’ya -äallÀéllÀhü èaleyhi ve sellem- nÀ-sezÀ sözler dirlerdi. Fiél-cümle müsülmÀnlar her
2.
ùarìúle vardılar Óaleb’e irişdiler ve Rÿmìlere anda
cemèiyyet-i tamÀm ôÀhir oldı. NÀgÀh òaber irişdi 1359 1360
3.
ki SulùÀn selÀmetlià-ile Köseùaà
B. 320b/1. “toz” B. 320b/1. // T. 201b/15. Bu kelime yok.
588
maèrekesinden úurtılup DÀrüél-melik Úonya’ya geldi ve 4.Moàol çerìsi dönüp girü MuàÀn’a vardı ve äÀóib Müheõõibeéd-dìn anlaruñ èaúabince iftitÀó-ı 5.ebvÀb meãÀlióatı-y-içün revÀne oldı. Ve ùavÀyif-i òalÀyıú, ki mehÀrib ve óuãÿn ve úalèalara teveccüh 6.ilticÀ úılmışlardı, indiler ve tertìb ve niôÀm-ı aóvÀle meşàÿl oldılar, diyü, pes äÀóib1361 ol sebeble ki leşker1362 7.
ve sÀir ekÀbir-i Rÿm daóı èazm-i mürÀcaèat muãammam úıldılar. LÀkin äÀóib ol sebeb-ile
leşker 8.cemèinde èakå1363 itdi ve óisÀd-ı sièÀyet bÀbında ol furãatda SulùÀn òiõmetinde aña ùaèan itmege 9.mecÀl buldılar, òavf iderdi ve hem yolda Genclü ve GermiyÀnlu ve EkrÀd’dan endìşe úılurdı. 10.
Ámid1364 pÀdişÀhı Melik Mesèÿd’a, ki çoú óavÀşì ve óaddem birle müstaôhir ve
Óaleb’de iúÀmet itmişdi,
11.
mevÀèìd-i cemìl birle salùanat óazreti òizmetinden vaède virüp
daèvet úıldı. Melik Mesèÿd
12.
daóı icÀbet úılup anuñ ãoóbetinden Rÿm memÀliküne
müteveccih oldı. Çün MalÀùiyya’ya irişdiler 13.ve ÇÀvilì Çaşnigìr, ki ol vaútin ol eùrÀfuñ óükmi aña mufavvıø olmış-ıdı, äÀóib’üñ
14.
úudÿmi birle istibşÀr ve istiôhÀr gösterdi ve òiõemÀt-ı bì
kerÀn taúdìm úılup ulu úonuúluú 15.ve úıymetlü pìşkeşler çekdi. Bir gìcede eånÀ-yı muèÀúarat ve münÀdemetde sırr-ıla äÀóib’e eytdi ki
16.
“Melik Mesèÿd tÀliè-i menóÿs birle cióÀnda
meõkÿr ve meşhÿr olmışdur ve Ànuñ bÀùını gideri ve
17.
ôÀhir-i debiri çoú Ámed gibi
memleketi1365 ider. Reéy oldur ki Ànuñ emãÀli kişilere salùanat
1.
óaøreti mülÀõimetine
aãlÀ varasa icÀõet ve ruòãat olunmaya. äavÀb şöyle görürem ki 2.irte anÀ girü cevÀb virüp ŞÀm’a göndermek gerek.” Egerçi mürüvvet ve óayÀ äÀóib’üñ 3.ùabìèatinde àÀlibdi, nÀçÀr ve nÀ-kÀm ol işe rıøÀ virdi. ÓüsÀmeéd-dìn ÇobÀnı, ki 4.Malaùiyya’nuñ ulu zÀdelerinden-idi ve mülÿk ve eşrÀf eùvÀfı úatında tamÀm-ı cÀó ve óurmeti vÀr-ıdı, 5.Ànuñ úatına gönderdiler ki “Melik’e maèlÿmdur ki bu vaútin memleketde fetret ve nekbet 6.ôÀhir oldı. Ve muóaúúÀú degüldür ki SulùÀn’a ve úullarına çarò-ı àaddÀr perdesinden ne ôÀhir 7.olısardur? Pes mÀãlaóat oldur ki Melik girü Rÿm ve ŞÀm diyÀrına èicÀbet úıla ve anda bir úaç gün 8.gerdiş-i eyyÀm
1361
B. 321a/7. // T. 202a/12. “...Şemseéd-dìn” B. 321a/7. Metinde fazlalık gibi duran bu altı çizili kelimeler müstensih hatası olarak iki kere yazılmış olmalıdır. Asıl yeri bir sonraki satır gibi görünmektedir. 1363 P. 332a/6. “mükşÀ” 1364 P. 332a/8. “İòÀme” 1365 B. 321b/1. // T. 202a/22. “...òarÀb” 1362
589
cefÀ-pìşe birle sÀzkÀr ola. Çün äÀóib SulùÀn òiõmetine vara ve óÀli èarø 9.ide. Ve Saltanat òiõmetinden Melik istidèÀsı-y-içün miåÀl-i fermÀn vara. Ve iútÀè ve timÀr muèayyen Melik kÀmurÀnlıú ve şÀdumÀnlıú birle èavdet úıla. Ve andan ãoñra ôılÀl ve celÀl
10.
ola.
11.
bÀrigÀh-ı
salùanatdan ÀfitÀb-ı óavÀdiå tÀbından rÀóat-ı vedièat bula.” Çün Melik Mesèÿd bu peyÀmı 12.işitdi, èitÀb dilin uzatdı ve kendü işinüñ ve bÀzÀrınuñ fesÀd kesÀdına nÀdim ve sÀdim
13.
oldı. Ve òÀyip ve òÀsir Eblistan1366 yolından ŞÀm’a
mürÀcaèat úıldı. Ve äÀóip, SulùÀn dergahına
14.
müteveccih oldı. MübÀrizeéd-dìn Çavili öñdin
salùanat óaøretine úaããÀd göndermiş-idi. 15.äÀóib úudÿmı ve ÀåÀr-ı aòbÀr-ı diyÀrdan ièlÀm idüp èarøa úılmış-ıdı, ki nÀyibe ol
16.
tevaúúÿfdan ki Köseùaà èazìmeti vaútinden icrÀ-òÿr çerileri
vüãÿlinden vÀúiè oldı, 17.òaøretden dehşet ve vaóşet temÀm òÀãıldur. Eger bÀrigÀh òiõmetinden Ànuñ óÀúúında
1.
iósÀn ve ikrÀm ve istimÀlet birle fermÀn nefÀd bula. Mutaøammını
cevÀmìè-i mekÀrim-i aòlÀú ve şehriyÀruñ 2.bende-nüvÀzlıàı olur diyü, MübÀrizeéd-dìn’üñ iltimÀsı vefúi üzerine bir fermÀn ve vizÀret menşÿrı 3.ol óükm-ile ki äÀóib MübÀrizeéd-dìn’üñ aòbÀrı münúaùıè olmuş-ıdı ve anuñ óÀli mÀlinden 4.baède mesÀfet saèyi birle kimesne ÀgÀh degüldi, äÀóib Şemseéd-dìn adına tevúìè irişüp teşrìf 5.ve ikrÀm birle úarşu gönderdiler. Ve ol taèvìúden, ki èasÀkir istiãóÀbında ãÀdır olmuşdı. 6.Şol vech-ile, ki ol ãÀdr bÀ úader ãadrınuñ şifÀsıydı, iúÀlet-i èişret1367 buyurdılar. Ve aøÀ 7.müsÀmaóat erzÀnì úıldılar. Çün menşÿr yolda Obruú menzilinde äÀóib’üñ müùalaèasına irişdi, 8.atından indi ve baş yire úodı ve tevúìèi öpdi ve başı üzerine úodı. Ve temÀm oúıdı ve eytdi 9.ki “Bu maènì egerçi kemÀl-i bende-nüvÀzlıú ve àÀyet-i çÀker-firÀzlıúdur, lÀkin bunuñ gibi 10.óÀletde, ki äÀóib Müheõõibeéd-dìn başını eline almışdur, niôÀm ve úıvÀm mühÀm ve óÀã ve Àm ciheti-y-içün
11.
tenknÀ-yı èinÀye bıraúmışdur. Ve Moàol çerìsi arÀsına, ki
12.
úatmamışlardur, girüp iòlÀã gemisine muèÀvenetsüz
kendüzini varùa-yı belÀ ve henüz kin úılıcını úınına
13.
mellÀólıú idüp girdÀb-ı baór-i óarbde
ãuló ùalebine àavvÀãlıú úıldı. Anuñ istibdÀl ve iètizÀline
14.
miåÀl buyurmaú muvÀfıú semt-i
òusrevÀne ve lÀyıú sìret-i pÀdişÀóÀne degüldür.” didi. Çün 15.salùanat óaøretine irişdi ve şeref-i taúbìl bÀsıùa-yi eşref ve mukÀmelet ve münÀdemet ve mülÀzemet 16.buldı. Ve feyø-i nüvÀziş ve
1366 1367
P. 332b/11. “ElbistÀn” P. 333a/4. “èuåret”
590
persiş ve inèÀm ve teşrìf ve iòtiãÀã ve iúrÀm ve óurmet ve úurbetden
17.
behre-i tamÀm
müşÀhede úıldı ve óal ve èaúad ve umÿr-ı rÀyi ãÀyib ve fikret åÀúıbına mufavvaø oldı. 1.
AmmÀ hìç óÀl birle şol işlere, ki vizÀret ve øÀyıfından ola, şürÿè úılmadı. Ve äÀóip
2.
Müheõõibeéd-dìn mertebesinüñ iclÀlinden bir òalel, ki ióvÀn-ı ãafÀ muèÀyib ve meåÀlibinden
ola, cÀyiz 3.görmedi. Õikr-i èAvdet-i äÀóib Müheõõibeéd-dìn -RaómetuéllÀh-1368 ez-Òiõmet-i BÀyçÿ Noyan ve İtmÀm-ı Maãlaóat-ı MeãÀlióat 04.
Bu óÀlÀt eånÀsında úaããÀd ve mübeşşirler vuãÿl-i äÀóib ve óuãÿl-i meéÀb-içün
salùanat óaøreti 5.òiõmetine irişdiler ve iftitÀó-ı ebvÀb irtiyÀó ve inşirÀó-ı ãudÿrdan maóall-i èarôa yitürdiler. Ve ekÀbir
6.
maúdem-i şerìfi istiúbÀlinde biri birinden müsÀbaúat ve
mübÀderet úılurlardı. Çün pÀdişÀh dergÀh-ı 7.òiõmetine irişdi, taèôìm ve tekrìm ki anuñ mükÀfÀt-ı hasenÀtı ve mücÀzÀt-ı mesÀèì ve òiõemÀt-ı 8.memdÿó ve aòlÀú-ı maómÿd-ıdı. MuèÀyene ve müşÀhede úıldı ve muãÀleóat ve müvÀdeèat meóÀfiline 9.vÀúiè olan abóÀå ve úaøÀyÀ-yı óarfÀ be-óarf SulùÀn mesÀmièine irişdürdi. Her laóôa bir teşrìf-i 10.tÀze ve taósìn-i bì endÀze bulurdı. Andan ãoñra Ànuñ mertebesi günden güne ziyÀde olup bir vaúit 11.ve derecÀtı Melik ve dìnde úul-ıla şevÀhiú-i kemÀl ve zirve-i cibÀl-i celÀlden geçdi. Ve göñülleri anuñ 12.
hevÀsına munùabıú ve dilleri åenÀsına münùaliú oldı. Ve bir gün içinde salùanat óaøretinden
aña altÿn
13.
muraããÀè devÀt-ı vizÀrÀt ve äÀòib Şemseéd-dìn altÿn úurlÿ niyÀbet úılıcın
gönderdiler ve firÀvÀn
14.
òÀããalar ve timÀrlar buyurdılar. äÀóip Müheõõebeéd-dìn úırú biñ
altunluúdan ziyÀdesini úabÿl itmedi
15.
ve taãarruf úılmadı. äÀóib ve NÀyib ikisi ãafÀ ve iólÀã
ve ittióÀd birle ihtimÀm ve meãÀlióine sulùÀn 16.dergÀhınuñ meşàÿl oldılar. Ve aókÀm-ı umÿr-ı YezdÀnì rüsÿm-ı dìvÀn ve úÀnun-ı sulùÀnì üzere ittifÀú
17.
ve inúıyÀd vÀcib lÀzım gördiler. Ve
begler kÀffe-i mütecennide ve nevvÀb ve sipÀhìler anlaruñ
1.
muèÀvenet ve musÀèideti
birle riyÀø taóãìlinde leõõÀt-ı şÀdumÀnì içre ve tevúìr-i vücÿhda òïş 2.dili ve kÀmurÀnlıú birle nÀzÀn oldılar. Ve SulùÀn òarbüñ hevl ve taèbını unutdı. Ve lehv ve èişret 3.ve ùaraba meşàÿl olup aózÀn jengini göñül Àyinesinden sildi ve girü bÀzì 4.ve süfle nüvÀzì úılmaàa ÀàÀz úıldı.
1368
B. 322b/6. // T. 203a/6. Bu kelime yok.
591
05.
Õikr-i Teveccüh-i Meliküél-ÜmerÀ Şemseéd-dìn èIãfahÀni NÀéib be-Òiõmet-i Veled-i DÀvÀr-ı DeryÀ-yı Òazar1369 06.
Çün SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev zemÀm-ı meãÀlió ve mefÀsid-i külliyÀt ve
cüziyyÀt umÿri ol 7.iki pìr-i yegÀne-i ferzÀne ve iki pìşvÀy-ı zamÀneye, ki kemÀl-i faøl ve cemÀl-i èaúl birle ve metÀnet-i reéy-i 8.zerrìn ve dìn-i mübìn1370 óÀãıl úılmışlardı ve rÿzigÀruñ gözi èarãa-i òÀfiúìn ve bevÀdiye-yi 9.åaúlinden anlara naôìr ve şebìh görmemiş-idi, ıãmarladı. Anlar daòı eånÀy-ı tedÀbìr-i ôavÀbıù-ı memleket
10.
ve òilÀl-i taúrìr-i meãÀlih-i salùanata reéy-i
ãÀyib şöyle úıldılar ki düşde äÀyın Òan òiõmetine
11.
ilçiler irsÀ úılalar ki Deşt-i ÚıpçÀú’ı
şimşìr-i ÀbidÀrları birle çerì ve Àt ve ùavÀrlarına mesÀriò
12.
ve merÀèì úılmışdur ve Úıbçaú ve
Rÿs ve Bulàar ve Başúırd ve AlmÀn meliklerinüñ kerdingìşleri boyunlarını
13.
ùÀèat ve úulluàı
rabaúasına çekmişdür ve óüsn-ü aòlÀú ve farù-ı seòÀvet ve riúúat ve şefúat birle òalÀyıú 14.
üzerine èinÀyet-i úavì ve øaìfe-i mebzÿl úılup meşriú óükkÀmından imtiyÀz bulmışdur,
levÀzım-ı mühimmÀt
15.
ve ferÀyiø ve icÀbetden bileler. Ve ãafÀ-yı rÀóat menbaè-i zülÀl-i
saèÀdetden ve øiyÀ-yı emn vedeèati maùlaè-ı ÀfitÀb-ı
16.
iúbÀl ve devletden muùÀlebet úılalar ve
salùanat devleti erkÀnınuñ bünyÀdını, ki vÀsıùa-i fütÿr-ı tedÀbìr
17.
müdÀbìr ve ièrÀø-ı aãhÀb1371
birle intiúÀã ve iòtilÀl bulmışdur, ol cihÀngìr pÀdişÀhlaruñ iútidÀr-ı inãÀfı
1.
ve iósÀnları
birle işÀret ve ièlÀy-ı cedìd bula diyü tedbìr itdiler. Ve bu åÀúib endìşeyi salùanat 2.òaøretinüñ reéy-i èÀlìsine èarø itdiler. Mevúiè u iómÀd irtiøÀya irişüp naãÀb-ı temkìn ve taósìnde 3.åebÀt buldı, buyurdı ki “Sizüñ rÀy-i enverüñüz úuvveti birle ki çerÀà-ı ôulumÀt-ı leyÀlì-i óavÀdiådür 4.
ve eşrÀú-ı revÀú dÿdimÀn-ı pÀdişÀhì Àñunla ôÀhir olur, siz ikiden bir gün bu nÀzük ìşüñ
5.
taúdìmine úıyÀm göstermek gerek. Ve sebeb-i úarib müsÀfet ve tedÀni-i diyÀr birle deryÀdan
güõÀr 6.úılmaú gerek. Ve äÀyın Òan birle ùÀèatdÀrlıú iftitÀóınuñ ièlÀnın ve fermÀn-berdÀrlıú 7.
ibtidÀsınuñ iôhÀrın lÀzım bilmek gerek. Çün henüz esfÀr meşaúúatinüñ àubÀrı äÀóib
8.
Müheõõibeéd-dìn’üñ şefúati ve èÀùıfeti aèùÀfından zÀyil olmamışdur, iòtiyÀr-ı úarèısı bu işüñ
9.
temşiyyetinde NÀyib Şemseéd-dìn’e düşer.” didi. NÀyib Şemseéd-dìn daòı yüz yire úoyup
ãulùÀnuñ
10.
fermÀnını dil ü cÀn birle úabÿl úıldı ve ol maãlaóatuñ úavÀèidi aókÀmına iltizÀm
1369
T. 203b/6. “Òazar” T. 203b/9. “metìn” 1371 B. 323b/6. // T. 203b/18. “...eùmaè” 1370
592
gösterdi.
11.
SulùÀn òÀzÀne ümenÀsına buyurdı, her ne ki NÀyib Şemseéd-dìn ãavÀb görüp
iòtiyÀr úılursa ki
12.
şÀyeste-i pìşkeş ve lÀyıú-ı armaàÀnì bariàÀh-ı İlòanì ola, cevÀhir-i girÀn-
mÀye ve muraããaèÀt-ı ÀvÀnì-i
13.
òusrevÀni ve berú-i sìre kÿh-ı dìdÀr atlar ve eşkün úatırlar,
müzeyyen altun úurlu eyer u uyÀn-ile
14.
ve úatÀr-ile piserek develer ve daòı her ne ki lÀyıú
tertìb úıla, manìè olmayalar. Ve daòı buyurdı ki
15.
Amasiyya úÀêísı MevlÀnÀ Faòreéd-dìn ve
bu efsÀnenüñ PÀrisìsi cÀmièuñ atÀsı Mecdeéd-dìn Muóammed
16.
tercümÀn nökerlik vecihi-y-
ile anuñ-ıla bile varalar. Pes NÀyib irÀdet ve maãlaóat muúteøÀsınca
17.
òaôÀneye vardı ve her ne ki lÀyıú ve 1.
muvÀfıú-ıdı intiòÀb úıldı. Ve sefer esbÀb ve yaraàını az müddetde
sÀòte ve perdÀóte
úıldı. Ve BÀrì -teèÀlÀ- èavni birle èazìmet úıldı ve SüleymÀn-vÀrì ãabÀyilini sefìneye 2.çeküp anuñ zamÀnını şimÀli eline virdi. Ve selÀmet ve istinÀmet birle deryÀya geçdi. Ve baède 3.úatèı berÀrì ve ãaóÀrì ve mefÀmuza äÀyın Òan òiõmetine irişdi. Ve şeref-i nüvÀziş ve persişe 4.
maòãÿã oldı. Ve sulùÀnuñ illük ve ittihÀdını iblÀà òiõmetinden ãoñra èarø itdi. Ve pìşkeşler,
5.
ki urÿà-ı muèaôôam devlet-i ÀfitÀbınuñ ùulÿè-ı ibtidÀsından ol zamÀna degin pÀdişÀhlardan
6.
kimesne görmemişdi, taúdìm úıldı. Ve cümle maóall-i úabÿlde vÀúiè oldı ve fiél-óÀl òavÀtìn
ve pÀdişÀh-07.-zÀdelere ulaşdurdı. Ve her gün anları üç nefer nöúer-ile oúıyup Òıùùa ve Òoten ve Çìn-i Maçìn 8.ve ÒvÀruzim ve äaúsìn ve Bulàar ve EtrÀr1372 ve àayri diyÀr1373 òuøÿrında anları aàırlayıb ièzÀz ve ikrÀm-ı 9.bì-nihÀyet buyurdı. Ve maósÿd-ı serverÀn ve maàbÿù-ı hemgünÀn úılurdı. Bir müddetden ãoñra anlara
10.
muraããÀè bilek ve úılıç ve úaftÀn-ı nevrÿzì
11.
icÀzet inãırÀf oldı ve sulùÀn-içün bir altun úurlu
muraããaè tÀc ve yarlıà Àùıfet ve mekremet1374 ve
òuãÿl-i şÀdumÀnì ve şehriyÀrì ve kÀmurÀnì birle erzÀnì 12.úıldı. Ve NÀyib’i kendü ve úablinden Rÿm memÀlikine óÀkim úıldı ve NiôÀmüél-Mülk äalÀóuél-èÀlem diyü
13.
cümleten üzerine daòı yarlıà buyurdı. Ve nökerlere daóı teşrìf-i òÀã
laúab virdi. Ve ol
14.
erzÀnì úıldı. Ve
äÀyiúsÿn Úurçì’yi anlaruñ ãohbetinden1375 mendÿb úıldı. Òiõmet-i vedÀè tileyüb1376
1372
15.
ŞemÀòì
“Otrar”, bk. İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, II, s.
84. 1373
B. 324a/17. // T. 204a/20. “...ilçileri” P. 335a/10. “mükerrimet” 1375 B. 324b/6. // T. 204b/3. // P. 335a/13. “...cevÀba” 1376 B. 324b/7. // T. 204b/3. // P. 335a/13. “úılup” 1374
593
ve ŞirvÀn yolından Rÿm memÀlikine müteveccih oldılar. Çün Rÿm seróaddine irişdiler, ièlÀmı
16.
aòbÀr-içün SulùÀn’a úÀãıdlar revÀne úıldılar. SulùÀn’a anlaruñ úudÿmi óuãÿlinden vüfÿd-ı
şÀdumÀnì 17.vürud úıldı. Úurb-ı ictimÀè istimÀèı beşÀşetinden iúdÀó-ı ifrÀó dÀyir úıldı. Ve çün æÀóib Müheõõibe
1.
éd-dìn Óaú -teèÀlÀ- civÀrına ulaşmışdı ve vüzerÀt
mesnedini mübÀrek ùalèatinden mühmel ve muèaùùal 2.úomış-ıdı ve vizÀret menşÿrın iúùÀè-ı emÀret ve Úırşehri subaşılıàı birle, ki SelÀùìn-i Rÿm’uñ 3.vizÀret menşÿr vüzerÀsından hiç birine müyesser olmış degüldi, istiúbÀl ve irsÀl buyurdı. Ve 4.sulùÀnuñ şeref-i taúbìli idrÀkine istiècÀl úıldılar. äÀòip rusulì ãohbetinde sulùÀn òiõmetine 5.müteveccih oldı. Her şehre, ki irişürlerdi, Àzinler baàlayup şehri bezerlerdi. Ve äÀóib’üñ 6.zÀt-ı şerìfi selÀmet òuãÿline ve vefú-i muùÀlib üzerine memÀliküñ umÿr-ı istiúÀmetine şÀzìlıúlar 7.úılurlardı. Çün Áúşehir nÀóiyesinde1377 Úara Üyüú’de SulùÀn òiõmetine irişdiler, SulùÀn 8.ilçilerüñ ièzÀz ve ikrÀmında òilÀf-ı maèhÿd mübÀlaàa gösterdi. Ve taèôìm ve tevúìrlerinde -aúãÀ 9.él-àÀyat-’a irişdi, äÀóib-i óikÀyÀt ve úaêÀyayı, ki mükÀtebetde vech-i icmÀl birle görinürdi,
10.
èarø úıldı. Ve sÀyir úaøÀyÀ ki òan úatına varmaúda gelmekde ve
11.
müşÀfaha birle mufaãsal
nüvÀzìşler ki ol cenÀbda
bulmış-ıdı, anı daòı taúrìr itdi. SulùÀn Ànuñ istimÀèından ve edÀé-i 12.peyÀm ve óüsn-i úıyÀmını teysìr-i merÀm üzere æÀóib Şemseéd-dìn’üñ kemÀl-i óiãÀfet ve farù-ı feãÀóata 13.iètikÀd ziyÀde úıldı. Ve istihsÀn-ı nigerÀn mebõÿl úıldı. Ve úaùè-ı iókÀm ve faãl-ı duèÀvì-yi
14.
kÀffe-i enÀm
ciheti-y-içün altun úurlu úılıç virdi. Ve memleketüñ óalli ve aúdi ve naãb-ı èazl
15.
ve emr ü
nehyini asóÀb-ı iúlÀm ve erbÀb-ı óüsÀm’dan óükm-i istiúlÀl ve istibdÀd birle aña 16.tafvìø úıldı ve buyurdı ki “Her kim ki umerÀ ve ekÀbir ve emÀcid ve eèÀôım-ı memÀlikden
17.
äÀòib’üñ
óükm ve mutÀvaèatı miåÀlinden tecÀvüz ve taèaddì úıla, ol úılıç birle iki pÀre eyleye. 1.
Andan ãoñra bir úaç gün ilçiler ièzÀzı ciheti-y-içün mütevÀtir bezmler úurdı.
ve çeşni nevrÿzı 2.resmince meclis-i efrÿzì buyurdı ve eùrÀfuñ ilçilerini feyø-i inèÀm ve bÿsiş-i persiş birle behre-mend 3.úıldı. Andan ãoñra buyurdı ki cümle memÀliküñ nevÀóìsinüñ çerìleri ióêÀr-içün iókÀm-ı 4.mektÿbÀt irsÀl úılalar. TÀ Sìs vilÀyetine varup àazÀ ve cihÀd úılalar. Ve kìn úılıcını çeküp ol 5.vilÀyetüñ tekÀkìre ve bÀronları -èaleyhimüél-laène- dÀrüél-bevvÀra
1377
B. 324b/17. // T. 204b/12. “naóiyetinde”
594
irişdüreler. Ve küfrÀn-ı nièmet ve nisyÀn 6.huúÿú òiõmet-i devlet-i salùÀnat sezÀsını ol melÀèìn óaúúında taúdìm úılalar. Ve cezÀ-yı mecÀrì-i 7.efèÀl ve musÀvì-i aèmÀlleri-y-içün anlaruñ sÿr u dìvÀrlarını yire berÀber yıúalar. Ve tekÿruñuz baòt-ı 8.iòvÀn-ı òavvÀninuñ idàÀm ve iõlÀl ve úahrı úamèında musÀèì-yi meşkÿre ôuhÿra getürüp hìç nevè-ile tekÀsül 9.ve tehÀvül úılmayalar. Çün úaêÀyÀ ve mühimmÀt itmÀmına irişdi ve óikÀyet nihÀyete irdi, SulùÀn AntÀliyya’ya
10.
èazm buyurdı. Ve äÀóip memleketüñ úamÿ serverleri ve müdebbirleri
cemèiyyet-i tamÀm ve ilçiler birle Úonya’ya
11.
müteveccih oldılar. Ve Sìs vilÀyetinüñ taòzìni
tertìbine ve mevÀúib ve kitÀyib taèbiyesine meşàÿl oldılar. 12.Ve ittifÀú ve iótişÀd-ı kÀmil birle èazìmet úıldılar. Õikr-i èAzìmet-i SÀóip Şemseéd-dìn ve ÜmerÀ ve èAsÀkir be-Úasd-ı VilÀyet-i Sìs 13.
Çün òaber-i istimÀè-ı èasÀkir úaãd-ı vilÀyet-i kÀfir ciheti-y-içün cümle memÀlike
münteşir oldı, òÀã ve èÀm sipÀhì
14.
ve raèiyyet-i tamÀm birle ol óükmde birbiriyle müsÀbaúat
ve mübÀderet gösterdiler. Ve Úonya maórÿsasına
15.
àazÀ niyyeti ve àanìmet óuãÿli-y-içün
müctemiè oldılar. Ve úalb-i úavì ve èazm-i serìè birle cism mÀdde-i fitne irişdiler. 16.Ve úaùè-ı ceråÿme-i òilÀf ve şiúaú sebebi ciheti-y-içün rÀsiò ve rÀsì olup Eregliyye ùarafına ittifÀú 17.
andan uàrÿúların taòfìf idüp Baór-i Aóøar gibi Ùarsÿs bÀrusı eùrÀfına muhìù oldılar. Ve ùÀà 1.
gibi mancınıúlar her burc ve beden berÀberine naãb itdiler. Ve gice ve gündüz saèy
idüp ve muóaãarat 2.mancınıúlar ùaşradın atmaàa meşàÿl oldılar. Ve beglerden ve ululardan Şerefeéd-dìn Maómud 3.ve ErzincÀnì ki fì-ma baèd Ànuñ evãÀfı ve meóÀmidi õikri taúrìr olısar. Ve Emìr Seyfeéd-dìn 4.Ùorumùay ve SirÀceéd-dìn Sürióa’yi Çaşnigìr’i çeri-y-ile1378 Ermen vilÀyetinüñ iùlÀl ve dimetinde aúın 5.ve segirdim úılurlar-ıdı. Ve her kimi kim bulurlar-ıdı, tìà-i intiúÀm ve kemend-i iràÀm birle yÀ Memlÿk
6.
úılurlardı veyÀ mÀlik-i cehenneme
gönderürlerdi. Ve dehre-i úahr u dÀs-ı iõlÀl birle bÀà ve baàçe 7.ve ekinleri úaùè ve óarú úılurlardı. Ve müóÀba ve ebúÀdan be-küllì sebeb-i teşeffì-i ãudÿr-i muèminìn 8.ol melÀèìnüñ mÀddesi cisminde1379 ièrÀø gösterürlerdi. Ve mancınıú ùaşı zaòmini tevÀ-09.-tirinden1380
1378
B. 325b/15. // T. 205a/18. “çerilerle” B. 326a/2. // T. 205a/22. “óasmında” 1380 P. 336b/7. “zaòm-i tevÀyirinden” 1379
595
Ùarãÿs’uñ bÀr u sÿr ve dÿr ve eyvÀn ve kÀòlarında ulu delükler ve yaruúlar
10.
ôÀhir oldı. Ve
eger bir gün daòı cidd ü ictihÀd gösterseler ve bu günüñ işini yarına ãalmasalar 11.alınup arø-ı İrmenì-i maòõÿluñ èÀr u èiãyÀnı ÀåÀrını zemìn-i zamÀnından götürürlerdi, ammÀ ol sebeb-ile 12.
ki äÀóib Şemseéd-dìn óÀkim-idi ve úalan begler óasedden eytdiler ki “Bu gün biz dürişüp
13.
zaómet çeküp şehr ü vilÀyetüñ fetói bizüm ãarÀmet ve şecÀèatümüz birle müyesser ola. İrte
14.
ve beri gün Àd äÀóib Şemseéd-dìn’üñ ola1381. Maşrıúa ve maàribe bu bÀbuñ fetói òaberi sÀyir
ve sÀrì 15.ola, diyü. èİllet ve mümÀùalat ve terÀòì gösterürlerdi. NÀgÀh óükm irÀdet-i rabbÀnì ve taúdìr-i 16.ÀsumÀnì birle1382 seúÀyi-i seóÀb Ùarsÿs diyÀrına úırbaları aàzını küşÀde úıldı ve gice ve gündüz
17.
úar u yaàmÿrları ulaşdı, şöyle ki mecmÿè begler ve sipÀhìler òaymelerine
varmaàa ve gelmege
1.
mecÀlleri àÀyet muteèaõõir oldı. Ve raòt ve esbÀblarınuñ daòı
baèzısını seyl alup telef oldı. 2.
Bu hÀlüñ eånÀsında salùanat dergÀhından äÀóib Şemseéd-dìn’e fermÀn irişdi ki “Veél
óÀletu 3.hÀõihì Ùarsÿs muóarebeti1383 mevúÿf ideler. Ve bu cÀnibe èazm ideler ki andan nÀzükreki óÀdiåe 4.vÀúìè oldı diyü, äÀóib beglerle meşveret úıldı ve buyurdı ki “İşi ebter úoyup dönmeklik 5.maãlaóat degüldür. RÀy oldur ki bu melèÿn birle her güzer1384 Àşiti olına ve aña èÀdet-i sÀbıúa 6.üzerine òarÀcı edÀ úılmaàa ilzÀm olına. Ve ol uàurladuàı úalèaları girü vire.” Begler 7.bu rÀy üzerine hem-dÀsitÀn oldılar. äÀóib, sırr-ıla úalan begler bu òaberden ÀgÀh degül diyü, gice 8.Tekÿr úatına úÀãid gönderdi ki “Ben dÀyim sizüñ aóvÀliñüz ciheti mürÀèÀtinde-y-idüm. Nice 9.kerrat SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -anaraéllÀhu burhÀnehuzamÀnında şehriyÀruñ çerìlerini sizüñ
10.
Tekÿr daòı muóaúúÀú bilür ve bu kerret
vilÀyetüñüz müdÀòiletinden menè iderdüm. Şöyle ki 11.
daòı dÀfiè olurdum. Amma sebeb oldur ki salùanat
òaøretinüñ àaêabı deryÀsı mütemevvic olmışdur1385 ki
12.
ve saòùınuñ tünd ü bÀdı èÀãıf olmış-ıdı. Şol sebebden ki
ve àayri tenüñ odı müşteàil ve úahr 13.
çerìlerümüz Köseùaà’da ãındı. Her
aòlÀú ki nÀ pesendìde ve levm ve denÀéet ve òiyÀnete mevsÿm 14.ve mensÿb ola, sizden ôÀhir oldı. Çün èöõre mecÀl yoà-ıdı, nÀçÀr çeri çekdüm ve işi 15.müsÀheletde aña irişdürdüm ki eger 1381
B.326a/9. // T. 205b/4. “olup” T. 205b/4. “èİllet ve ... birle” arası kelimeleri içeren bu satır yok. 1383 B. 326a/15. // T. 205b/8. “Ùarsÿs’ıñ muóÀrebeti ve muóÀãaratına” 1384 B. 326b/1. “görk” / T. 205b/10. “gerek” 1385 B. 326b/8. // T. 205b/16. // P. 337a/10. “olmışdı” 1382
596
icÀzet ve işÀret buyuram bir sÀèatde şehir müyesser
16.
ve müsellem ola. Eger Tekÿr úadem-i
enÀbet ve istiàfÀr birle ilerü gele ve úÀnÿn-ı maèhÿd üzerine
17.
òarÀca mültezim ola. Ve ol
úalèaları ki zamÀn-ı feterÀtda sirúa vechi birle almışdır. Girü SulùÀn
1.
úullarına teslìm
úıla. Ve fiél-óÀl cürm-i resmi birle òazÀneye iómÀl göndüre. Ben iltizÀm gösterürem 2.ki ve vaóşet àubÀrını sulùÀnuñ óavÀùıru eşrefinden şefÀèat ve øirÀèat ãÿyı birle zÀéil úılam.” 3.didi. Çün BÀyil-i Sìs bu maúÀlÀtı istimÀè úıldı, úorúudan úurımış gövdesine cÀnı ùarÀvet 4.buldı ve äÀóib Şemseéd-dìn’üñ elùÀfı ve mekÀrimi ve merÀóimine taósìn ve åenÀlar úıldı. Ve cevÀb virdi 5.ki her ne ki äÀóib buyurur, eyle úılalum. Pes fiél-óÀl bir úÀãid ùaşra begler òiõmetinde irsÀl 6.úılup ãuló-ı emÀn ùaleb úıldı. Begler anuñ gibi óÀletinde tekÿruñ murÀdı icÀbetini lÀzım bilüp 7.ãulóa rıøÀ virdiler. Tekÿr daòı PerÀkine ve bir úaç pÀre úalèaları sulùÀn úullarına teslim úıldı. 8.Ve beglere daòı envÀè pìşkeşler virdi ve geçmiş ve müstaúbel òarÀcı firÀvan hedÀya ve òiõmeti birle 9.salùanat òaøretine revÀne úıldı. Çün muèÀúad u úavÀèid u muãÀlióat muókem ve mübrem oldı, umerÀyı devlet
10.
èasÀkir-i manãÿre birle göç úıldılar ve zaómet ve meşaúúat-i tamÀm ve hezÀr óìle
birle Eregliyye’ye irişdiler. 11.Ve raòt ve iómÀlüñ çoàı ve seyl ve çamurlarda úaldı. Çün begler dergÀh òiõmetine irişdiler,
12.
yedinci gün-ıdı ki SulùÀn dÀr-ı dünyÀdan
riyÀø-ı èukbaya taóvìl buyurup memleket taòtını şukÿh ve zìb
13.
ve õìnetinden mühmel ve
muèaùùal úomuş-ıdı. Begler ve erkÀn-ı devlet èazÀ ve bekÀ resmini yirine getürdiler. Ve
14.
üç
günden ãoñra òalvet sarÀya girdiler ve meşveret úıldılar. PÀdişÀhlıú serìrini ve salùanat 15.
dìhìmini úanúı şehzÀdenüñ elúa ve yemni ùalèatı feri birle müzeyyen ve maóallì úılalar. Ve
fì-mÀ baèd ol iòtiyÀruñ 16.keyfiyyeti ber-sebìl tafôìl taúrìr ve taórìr olına, -inşÀéaéllÀhu teèÀlÀ-. Ìzid -teèÀlÀ- ÒüõÀvendigÀr-i aèôam ve deryÀ-yı
17.
muèaôôam, ôılluéllÀh-ı fiél-èÀlemìn,
mÀlik-i izmetüdü óükkÀmuél-Àriøìn, bÀsiùuél-emni veél-inãÀfi fiél-eùrÀfi ve mesÀói 1.
rüsÿm-ıéô-ôulmi veél-iàtisÀl ÒüõÀvendiàÀr -òallede mülkehü- óaøretini, şöyle ki mesned-i
muúırr-ı selÀùìn-i mÀøiye üzere 2.muúarrer olmışdur, vÀriå-i ièmÀr-ı kÀffe-i selÀùìn ve muóyì-i ÀåÀrı rusÿm-i Àdl-i òulefÀ-i rÀşidìn úılsun, -bién-nebiyyi ve Àlihi-.
597
03.
Õikr-i Cülÿs-ı SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvus ber-Serìr-i Salùanat ve Taúrìr-i ÓavÀdiå ki derEyyÀm-ı Devleteş ÔÀhir Şode-est1386 04.
Çün SulùÀn áıyÀåeéd-dìn -raómetuéllÀh- yigitlik eyyÀmı ve ùarÀvet ve òurremliú
hengÀmında dirligi sÀèati 5.siperi oldı ve iúÀmeti èinÀnını nüzhet-ÀbÀd-ı úıyÀmet ùarafına maèùÿf úıldı. Ve raòtını salùanat taòtından 6.merÀóil-i firdevs-i berrìn ve riyÀô-ı cennÀt-ı naèìme gönderdi, äÀhib Şemseéd-dìn Meóemmed beglerden dört
7.
yÀrı birle, ki Emìr
BüzürgüvÀr, CelÀleéd-dìn ÚaratÀyì ve Emìr Şemseéd-dìn ÒÀãoàuz ve Emìr Esedeéd-dìn-i 8.
rÿzbe cÀmedÀr ve Faòreéd-dìn Ebÿ Bekr PervÀne-i èAùùÀr tedbìr ve tefkìr ve istişÀret ve
istiòarat úıldılar. 9.TÀ üç nefer şehzÀdelerden, ki èİzzeéd-dìn KeykÀvus ve Rükneéd-dìn Úılıc Arslan ve èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’
10.
dur, salùanat taòtına ve memleket mesnedine úanúısını
naãb ideler ve ŞehriyÀrlıú istiòúÀk-ı umÿrını
11.
ve baòtiyarlıú ÀåÀr-ı envÀrın şevÀhidu úarÀyin
pesendìde-i güzìde birle bundan öñdin kimüñ nihÀdında 12.teferrus úılmışlardur. Baèdeél-òavÀs veél-iftikÀr veél-àavã veél-iòtiyÀr SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvus-ı òalÀl-i 13.
kerìm ü òiãÀl-i óamìd liyÀúat ve óüsn-i ùalèat ve luùf-i bì-nihÀyet ve vüfÿr-i óayÀ ve nÿr-i
muòayyÀ ve èulÿvv-i mertebe-14.-sin ve kemÀl-i meziyyet-i èömr birle iki úardÀşlarından daòı ÀrÀste ve şÀyeste buldılar. Sözlerin muótaãar úılup
15.
anuñ metÀbaèati eymÀnını uzatdılar ve
anuñ óükm ve fermÀnınuñ infÀdı ve inúıyÀdi-y-çün imÀn-ı àilÀô yÀd
16.
úılup anları Buràulu
úalèasından Akşehir vilÀyetinde Altunùaş köyüne getürdiler. Ve iki MelikÀne 17.kürsìler taòtuñ yemìni ve yesÀrında úurdılar. äaà úolda Rükneéd-dìn Úılıcarãlan ve ãol úolda AlÀéaéd-dìn 1.
KeykubÀd’a yir düzdiler. äÀhib Şemseéd-dìn Òaãoàuz sulùÀnuñ ãaà elin ve ãol 2.elin
ùutup pÀdişahlıú taòtına geçürdiler. Ve dìnÀr ve gevher-i şÀhvÀr ber-sebìl niåÀr getürüp 3.
saçdılar. Ve bir úaç günden ãoñra Àyine ve óaşmet-i temÀm birle Úonya’ya vardılar. Ve
SulùÀn’ı 4.anda ataları taòtına geçürdiler. Ve şehri bezeyüp Àzìn baàladılar. Ve dükeli òalúı òïn-i 5.iósÀn nigerÀnına daèvet úıldılar. Ve eùrÀf ve memÀliküñ begleri ve serverleri ãaà ãol 6.
úol begleri ve çeri bölük başları cümle dergÀhı úulluàına yüz ùutdılar ve teşrìf-i 7.ùaúbìl
südde-i hümÀyun ve èatebe-i meymÿn-ı şehinşÀh birle istièÀd istediler. Ve saèÀdet-i dest-bÿs
1386
T. 206a/17. Bu kelime yok.
598
8.
birle müşerref oldılar. VizÀret manãıbı äahib Şemseéd-dìn’e ve niyÀbet CelÀleéd-dìn
ÚaraùÀyì’ye 9.ve beglerbegilik Şemseéd-dìn ÒÀãoàuz’a ve atabeglik Esedeéd-dìn Rÿzibih’e ve pervÀneliú 10.Faòreéd-dìn Ebÿ Bekr èAùùÀr’a muúarrer oldı. Ve Şemseéd-dìn Maómud ÙuàrÀyì, ki kÀtib-i aókÀm-ı salùanatında menşÿr mesùÿr úıldı ve ol1387 aókÀmuñ kitÀbetinden aña firÀvÀn
11.
her birinüñ adına
12.
Şemseéd-dìn Òaãoàuz beglerbegi -raóimehuéllÀh- aña elli biñ aúçe Rÿm òalúınuñ ekåeri bu maènìye vÀúıf oldılar ve úisiél-bÀúì èalÀ
nièmet òÀãıl oldı, Emìr 13.
tekellüf itdi. Şöyle ki
14.
hÀõÀ ve baèda aókÀmi
úavÀèid-i aókÀmı Melik ve devlet meãÀlió-i ümÿr temşiyyetine èalÀ ahseniél-vücÿh
15.
ve
etéimmüén-niôÀm-ı úıyÀm gösterürlerdi. Ve ittifÀú birle sedd-i åuàÿr ve tedÀrük-i umÿrı rièÀyete irişdürür-16.-lerdi. Ve lÀkin úurbet-i úarabet ve istiókÀm musÀnì1388-i vuãlat ve muôÀharet sebebi birle ki Melikü
17.
él-ümerÀ Şemseéd-dìn ÒÀãoàuz úızını Esedeéd-dìn
Rÿzibeh’üñ yegeni BayrÀm Beg’e virmişlerdi1389
1.
ve anlaruñ arasında ittifÀú-ı küllì
vÀr-ıdı, òalúuñ çoàı celÀyil-i umÿr ve muèaôôımÀt-ı mühimmÀtda 2.anlara rücÿè úılurlardı. Şöyle ki anlaruñ úapusı òalayıúuñ maúãadgÀhı olup 3.az u çoú her iş anlaruñ rıøÀsı olmayınca äÀhib ve PervÀne óükmi birle bitmezdi. 04.
Pes àayret ve óased odı Nuãret Emìr DÀvud Ebÿ Bekir PervÀne nihÀdında müşteèil
oldı. Niçeme 5.ki äÀóib Şemseéd-dìn ol óÀle iltifÀt itmeyüp müdÀrÀ ve mülÀùifet ùarìúini, ki anuñ
6.
şìm-i kerìmine maèhÿd ve muètÀd-ıdı, èamele getürürdi. Ve salùanat divÀnınuñ
mühimmÀt ferÀàından 7.ãonra çün veåÀúına gelürdi, müùÀlièa ve taóãìl-i èulÿma, ki dÀéim şerìf õÀtı 8.aña mecbul-ıdı, meşàÿl olurdı. Ve kendünüñ evúÀt ve sÀèÀtini şol nesneler iddiòÀrına, ki 9.
sebeb-i iftiòÀr-ı rÿzigÀr ve taóãìl-i marÀøı kirdikÀrdur, muvazzaè ve maúsÿm úılmışdı, ekåer
evúatında
10.
èulema ve efÀøıl ve meşÀyiò ve zühhÀd ve èubbÀd birle mecÀlisine úılmÀàı
iètikÀd-ı dürüst ve niyyet-i ãÀú nÀmusı ve vaúarıéuluél-ebãÀr
11.
ve iòlÀã-ı tamÀm birle lÀzım úılmışdı. Ol sebeb birle anuñ
12.
göñülleri ve gözlerinde iòtilÀf-ı edvÀr üzerine mütezÀyid
olurdı. Ve dilerdi ki rezÀnet 13.ve kifÀyet yöninden ol istibdÀr ve istiúlÀl izÀletine, ki Şemseéddìn ÒÀãoàuz
14.
ve Esedeéd-dìn Rÿzibeh’e aókÀm-ı dìvÀnì ve iştiàÀl-i sulùÀni infÀdında
1387
T. 206b/18. “...ol aóvÀlüñ...” P. 338b/15. “mübÀnì” 1389 B. 328b/2. // T. 206b/23. “virmişdi” 1388
599
úılurlardı, úıyÀm göstere. 15.Şöyle ki hiç bir úula dünyÀ çün ki çeri sebebinden, ki şeref-i zevÀl ve telef-i intiúÀldedür, 16.incinmeklik àubÀrı úonmaya ve óişam-i manãÿrı salùanat ve umerÀ-yi kibÀr memleket aèdÀdınuñ suvÀdı óışmeti hilÀli ve òürmeti nihÀlì
17.
keåretden úillete yüz ùutmaya. Ve dìvÀn ve dergÀhuñ 1.
ufÿl ve õubÿl bulmaya. Ve aèrÀø-ı fÀside óuãÿli ciheti-
y-içün anÿn bÀk-i èaraøı her şÀmet ve òÀsidüñ 2.iètirÀøı muêiàası olmaya. AmmÀ Nuãret Emìr DÀd, ki ùÀlib-i óırã ve şere ve rÀàıb-ı òast 3.ve nefs ve levm-idi, her laòôa yaramaz sözler ve óubiå ve müsÀvì ÒÀãoàuz-ile Rÿzibeh úablinden 4.iòtirÀè idüp imÀn-ı kÀõibe birle mesÀmiè-i äÀhib’e irişdürdi. Egerçi anuñ maúÿli ve menúÿlini 5.äÀhip maúbÿl ve maèúul ùutmazdı ve türrehÀt ve fuøÿle òaml iderdi. Ve -ve lÀ tüùiè külle 6.óallÀfin mehìnin hemmÀzin meååÀéin bi-
nemìmin- óükmi imtiåÀl birle mütemeååil olurdı. AmmÀ mürÿr-ı eyyÀm ve tuvÀlì-i leyÀlì 7.birle anuñ naúÀúlıàı iş aña irişdürdi ki äÀóib’üñ ulÿf-ı ùabièiyyetine anlaruñ óuøurında 8.nüfÿz ôÀhir oldı. Ve anlaruñ vücÿdından müteberrim ve mecÀliset ve müúÀveletden óÀyif ve mütevehhim 9.
oldı. Şöyle ki başı selÀmetliàına rÀøı oldı ve diledi ki SulùÀn Rükneéd-dìn
10.
Úılıçarslan -
raómetuéllÀh- úatına, ki atası zamÀnında anuñ óaôreti óiõmetine mendÿb olmuşdı,
11.
vara ve
bu èazìmet ve sefer yarÀàı üzerine kendünüñ Melik ve òÀããalarını ãatıp naúd idüp 12.yarÀú itdi. Bir gün Nuãret Emìr DÀd ve Ebÿ Bekir PervÀne-yi èAùùÀr aòfÀ birle äÀóib evine geldiler.
13.
Eyitdiler ki “Memleketüñ aèyÀnı ve muèteberlerine muóaúúaú ve maèlÿmdur ki
SulùÀn áıyÀåeéd-dìn
14.
óÀl-i óayÀtında oàlanlarınuñ rièÀyeti ve memleket ve reèÀyÀ umÿrınuñ
kifÀyeti äÀóip òiõmetine
15.
vaãiyyet ve mufavvaø úıldı. Ve meşÀhir-i cemÀhìr ve kübrÀy-ı
umerÀ ve serverleri bu muèÀhedet üzerine
16.
mutÀbaèat buyurdı. Şimdi çün äÀhib-i Aèôam
azìmet muãammam buyurdı ve vizÀret manãıbı, ki
17.
müòayyÀ-yı rÀyiè hümÀyÿnından her
laòôa felek-i rÀbiè1390 şems-i temÀmdur, muèaùùal úoya ve òÀã ve Àmuñ
1.
mühimmÀt ve
meãÀlió-i küllì ve cüzéìsi mühmel úala. Hìç şek ve şübhesüz Melik ve devletde fetret ve nekbet 2.ôÀhir ola ve salùanat devleti erkÀnınuñ muãÀdaúat ve muãÀfÀtı muòÀlefet ve èadÀvete mübeddel 3.ola. Ve her kimesne temerrüd ve èiãyÀna ÀàÀz idüp küfrÀn ve èudvÀn pìşe ve şìve úıla. Ve bu 4.cümlenüñ mÿcebi äÀóib-i AèzÀmuñ teúÀèüd ve ihmÀl ve iàfÀlinden olısardur. BÀri tevaúúuf 5.ve taòalluf ki äÀhip rièÀyet umÿrı ve meãÀlió-ı cumhÿrda revÀ görür, sebeb 1390
B. 329b/2. // T. 207b/6. “...gibi”
600
nedür? Eger ÒÀã Oàuz birle
6.
Rÿzbeh’üñ teferrüd ve istiúlÀlìsine bize icÀzet ve işÀret
buyursun. Biz ol işüñ defèine 7.úıyÀm gösterelüm.” didiler. Niçeme ki äaóib’üñ pÀk nefesi òalúuñ iørÀr üzerine muteèavviõ 8.degüldi, ammÀ ÒÀãoàuz-ile Rÿzbeh meãÀlió ve mühimmÀt müdÀòiletinden óadden tecÀvüz itdüklerinden 9.
àÀyet incinmişdi. Anlaruñ èazl u iètiúÀline rıøÀ virdi. Ve ol bÀbda PervÀne Emir DÀd’ı
10.
vekil-i müsÀmaóat úıldı. İkisi daòı mültezim olup eyitdiler “Biz ol iødÀduñ mevÀddi-i
óasmını 11.bir vech-ile taúdìm úılalum ki anuñ teysìrinde hiç úal u úìl olmaya. Amma gerekdür ki 12.ÒüõÀvend äÀóib ol bÀbda bizüm ãavÀb gördügümüzden tecÀvüz buyurmaya. Ve her ne ki 13.
keremden nièamı dirià itmeyeler. Biz anları äÀhip-i AèôÀmuñ devletòÀnesinde
dirsevüz
èibÀdete daèvet úılalum
14.
ve andan ãoñra òalvetde ùutup muúayyed úılalum. Ve her yire ki
äÀhib buyurur gönderelüm.” didiler. 15.
äÀòib bu ebvÀbuñ iftitÀó-ı miftÀóını, ki sertÀpÀ şerr ü fesÀd-ıdı, anlara ısmarladı.
16.
Bundan óased
ãoñra fitne ve şeyùanet Rÿm’da vüzerÀ ve umerÀ arasında ziyÀde oldı. Şöyle ki ol
17.
çün ki Şemsedin ÒÀãoàuz ve Esedeéd-dìn Rÿzibeh -raóimehümÀéllÀh- ekåer meãÀlió
ve ümÿrı äÀòip
1.
meşveretsüz salùanat óaøretinden bitürürlerdi, anları Úonya’da äÀóip
sarÀyına okudılar, 2.SulùÀn’dan rıøÀ ve destÿr olmadın şehìd itdiler. Andan ãoñra äÀóip Şemseéd-dìn Maómÿd ErzincÀn’ı 3.daòı vizÀrete daèvet idüp anuñ müşÀreketi birle meãÀliói ve mühimmÀtı yirine yitürürler. Ol daòı 4.icÀbet idüp geldi. Bir müddet àÀyet dostlıú ve ittifÀú birle memleketüñ meãalióini kemÀhì yirine getürür-05.-lerdi. Aralarında òilÀf ve muòalefet yoà-ıdı, ammÀ èÀúibetuél-emr anlaruñ dostlıàı èadÀvete irişdi. 6.Maómÿd ErzincÀnì vizÀretden teúÀèüd úılup girü ErzincÀn’a gitdi. äÀóib Şemseéd-dìn mesnedi 7.vizÀretde müstaúil olup óükm sürdi. Õikr-i İstiúlÀl-i äÀhib Şemseéd-dìn der-Mesned-i Óükm ve Manãıb-ı CelÀl 08.
Çün äÀóib Şemseéd-dìn Meómed IãfahÀnì’ye -raómetuéllÀh- refè ve òafø meãÀlió-i
memleket ve basù 9.ve úabø-ı umÿr-ı salùanat ve èaúd ve óal mühimmÀt-ı devletde òaãımları ve muòÀlifleri defèi ve úamèından
10.
ãoñra manãıb-ı istibdÀd ve ãadr-ı istièdÀd üzerine istièlÀ
601
ôÀhir oldı ve meşÀriè-i òavÀùır ve meşÀrib1391 11.maéÀr-ı bì-aàyÀr-ı kudÿreti ve eşrÀr-ı şirÀrından emin ve ãÀfì ve ìúbÀl eõyÀl-i mesÀóat-i èİzz ü CelÀl’de vÀfì
12.
ve kÀfì oldı. Ve mevÀkib-i
óişmet ve revnaú-ı medÀric-i kÀmurÀnì ve meèÀric-i şÀdumÀnìde saèÀdÀt-ı Àsumanì
13.
birle
iltiúÀ ve irtiúÀ buldı ve her sÀèat saèÀdet münÀdìsi bu nidÀyı úılurdı ki beyt: 14.
Ey Melik buldı rÀy rifèatuñla1392 iètiøÀd
V’ey şerèa oldı gevher-i pÀküñ-le iftiòar 15.
AòlÀúuñ oldı vÀsıùa-i èaúd-i mekremet
Tedbìrüñ oldı rÀbıùa-i Melik-i KirdikÀr 16.
Ey rÀyuñ-ıla úurã-ı güneş pÀk ve müstenìr
Nÿruñdan oldı evc-i semÀvÀt müsteèÀr 17.
Anÿñ eyyamı ve evúatı úulaàına vesÀèati ve óalÀtı mesÀmièine irişdürürlerdi.
KifÀyet-i tamÀm ve dehÀ-yı kÀmil
1.
yolından memÀlik meãÀliòinüñ aókÀm-ı zamÀmını
keff-i ôabù ve tedbìr óükmine oldı ve ayaàı 2.farú-ı firaú-ı óisÀde ve hÀmme-i heme-i iødÀd üzere úodı ve bir laóôa belki bir laóme èazìz 3.èömrüni mÀ-lÀ-yaènìde ãarf itmezdi. Çün gicenüñ åülüå-i Àóiri úalaydı, sarÀyında selÀmlıàına 4.çıkup tecdìd-i vüêÿè úılup iúÀmet-i veøÀyif-i taóiyyatüéù-ùahÀret mesned-i vizÀret ve müttekÀ-i emÀretde 5.otururdı. Ve Zühre-i àaddÀr, mÀh-ı dìdar, pervìn-i gÿşüvÀr, semÀk-i rÀmiò gibi ôahr-i mesnedde ãaf çeküp 6.
ùururlardı. Andan ãoñra òïş òÿn ve òïş elfÀô óuffÀô ki cevdet-i úırÀéat ve ãıhhÀt-i maòÀric-i
7.
óurÿf1393 ve ıùùılÀè-ı vuúÿf ve işbÀè-ı müdÀd ve fevÀãıl-ı aèåÀr1394-ı ÀyÀtda Ebÿ èÖmer-i CihÀnì
Belk-i ŞÀùì 8.åÀnì hediyeler tertìb birle óuøÿrına irişürlerdi. Ve dÿr u nevbet birle úırÀéata şüruè úılurlar-09.-dı. Şöyle ki çün fecrüñ èayni münfecrÀ olurdı ve èamÿd-ı ãabÀó infilÀú bulurdı, òuffÀô
10.
otuz cüzden bir cüz ÚuréÀn ezber elóÀn-ı rÿò-efzÀy aãvÀt-ı feraózÀdı1395 birle itmÀm
ve iòtinÀma
11.
irişdürürlerdi. Her ayda bir óatm iderlerdi. Ve çün müéeõõin “Úad úÀmetiéã-
1391
P. 340b/10. “meåÀrib” B. 330b/3. “refìèuñla” 1393 P. 341a/6. “cürÿf” 1394 B. 330b/14. Bu kelime yok. 1395 B. 331a/1. Bu kelime yok. / T. 208b/1. “endezedÀy” 1392
602
ãalÀh!” nidÀsını úılurdı1396,
12.
sarÀy óalúınuñ ulusı ve kiçisi cemÀèat-ile namÀz úılurdı1397. Ve
envÀè-ı eôkÀr ve edÀvÀr-ı daèvet ve úavÀè-ı 13.ÀyÀù birle itmÀma irişdürürlerdi. Ve çün namÀzdan fÀrià olurdı aókÀm ve münÀşìr ve emåile-yi 14.dìvÀnı her mektÿbı, ki dünki gün dìvÀn münşìleri masùÿr úılmışlardı, óÀøır úılup getürürlerdi.
Ve äÀhibüñ eline
16.
vÀr-ısa ıãlÀó ve taàyìr
virürlerdi, tÀ cümlesini muùÀlaèÀ idüp iótiyÀù ve iètirÀø idecek yerleri ve tebeddül buyururdı. Ve çün ol tarìúi merèì olurdı, altÿn devÀtı
15.
17.
öñine úorlardı, tÀ cümle
münÀşìr ve aókÀma tevúìè ve nişÀn yazardı. 1.
Çün andan daòı
fÀrià olurdı, çavuşlar begleri, ki saray úapusına gelüp óÀøır
ùururlardı, 2.destÿr-ile selÀm dururlardı. Andan ãoñra äÀóib atlanup ãaàında ve ãolında begler sulùÀn 3.deràÀhına varurlardı. Eger seyrÀn güni olsa SulùÀn şunuñ gibi Àyin ve revnÀú birle ki 4.
KeykÀvus Ferìdÿn revÀnı andan reşke geleydi1398 ve biş yüz nefer uzun boylu úıvırcıú 5.ãaçlu
Türkì ve Úazvinì ve Deylemì, Firenk serhenk ve bölük başları, úılıçlar ve õüpinler 6.nacaú ve gürz birle èafÀrit ve şeyÀùìn ve ùavÀàìt gibi sulùÀnuñ rikÀbı òiõmetinde 7.yilişürlerdi. Çün seyrÀndan mürÀcaèat úılurlardı, òvÀn-ı SulùÀnì ve şöylÀn konılurdı,
8.
tÀ òaã ve èÀm ol
mÀéideden ùoyup1399 óÀsıl úılurlardı. Çün SulùÀn taòtından inüp 9.istirÀóat maúÀmına taóvìl buyurdı, vüzerÀ dìvanda oturup tercümÀnlar ve münşìler ve kÀtipler serverlerden1400 aşaàa ãafınuñ ãaàında ve ãolında merÀtible otururlardı.
10.
ve begler ve
11.
Emìr CelÀleéd-dìn
ÚarÀùÀyì ve Şemseéd-dìn Maómÿd ÙuàrÀyì äÀóib’den biraz irÀà-raú diz çeküp
12.
otururlardı.
AmmÀ Reşìdeéd-dìn Emìr DÀvud Óaøìreéd-dìn1401 Emìr DÀd kemer-i şimşìr-i zerrìn óamÀyil 13.
úılup ãuffa kenÀrında ayÀàın ùururlardı. Ve dÀd-òvÀh ve kelecilerüñ daèvìlerini fayãıla
yitürdiler.
14.
Ve úısaã ve úaøiyyelerini mufaããal úılup münşìler ve kÀtiblere virürlerdi. TÀ her
biri-y-içün aókÀm1402 úaleme
15.
getürürlerdi. Emåile ve her birinüñ óaúúı istiòlÀãı ve ôulmi
1396
T. 208b/2. “bulurdı” B. 331a/3. // T. 208b/3. “úılurlardı” 1398 B. 331a/13. // T. 208b/11. “...binerdi” 1399 B. 331a/17. // T. 208b/14. “...fÀyide” 1400 B. 331b/2. // T. 208b/16. “...vezìrlerden” 1401 B. 331b/4. // T. 208b/18. “Òaùìreéd-dìn” 1402 B. 331b/7. // T. 208b/20. “...emåile” 1397
603
defèi-y-içün yÀ vech-i şerè yÀ ùarìk-i muèÀmele 16.birle1403 ve hìç Àferìdeye ibúÀ ve muóÀbÀ ve meyl ve óimÀyet ve musÀmaóat cÀéiz görmezlerdi. Çün óükm-i maókÿm
17.
èaleyhe irişürdi,
cereyÀn-ı úaøÀ ve úader gibi nefÀd bulınurdı. Ve eger temerrüd ve èisyÀn iderlerdi ki 1.
girü ol meôÀlimdem dìvÀna taôallum èarø idileydi, ol ôÀlim kendü cezÀ ve sezÀsını 2.şöyle
bulurdı ki úalan mütemerridlere dÀòi iètibÀr ve inzicara sebep oldı. Çün äÀòib dìvÀndan 3.
veåÀúına gelürdi, pÀdişÀhÀne òïn ve şöylÀn iki üç yüz çini ve nuúra çanaúlar ve ãaóınlar
ÀrÀste 4.ve meşòÿn gÿnÀgÿn ùaèÀmlar ve ÀbÀlar birle şöyle ki anuñ óüsn ve leùÀfetinden firişteye iştihÀ-yı 5.óayvÀnì ôÀhir ola-y-ıdı ve mertebe-éi insÀniye temennì rücuè úıla-y-ıdı, úonılurdı. Ve òïn ve ùaèÀm 6.götürülüp -fe-iõÀ ùaèimtüm feénteşirÿ-’yı rièÀyet iderlerdi. äÀòib bir zaman óaremine girüp 7.istirÀóat úılurdı, andan selÀmlıàa yine çıúup tecdìd-i vuêÿè úılurdı. Ve imÀm-ı èÀlem müteneccis1404 8.ve mütefennin TÀceéd-dìn Tebrìzì’yi ùaleb úılurdı ve Ànuñla envÀè èulÿmdan1405 mübÀóaåe úılurdı. Çün 9.ol vaøìfe rièÀyete irişürdi, öyle namazı cemÀèati-le edÀ olınurdı. Andan ÒvÀce Faòreéd-dìn
10.
èAlì-i ÒaùùÀù Tebrìzì’yi, ki ol
şìvede èUùarid-i vÀkt ve nÀdire-i èahd-u ferìd-i zamÀn ve vÀóid-i deve-11.-rÀn-ıdı ve ibn-i hilÀlüñ revÀnı anuñ óaùùı zìbÀ-yi mensÿbi reşkinden hilÀl gibi ibtilÀ-yı muóÀú 12.ve hezÀl bulup zebÀn-ı óÀl birle her laóôa anuñ medÀyióinde lafô-ı faãìó birle inşÀd úılur ki1406 Beyt1407: 13.
La-úad abdaèat òaùùÀ lam yanalahu
SerrÀt benìél-furÀt valÀ ibn-i maúalahÿ 14.
İõÀ kÀnat òaùuvÀùuén-nÀsi èìnÀ
Fa-òaôôuki fì èuyÿniél-òaùùi maúaluhu 15.
Ùaleb buyururdı ve ikindü vaútine degin anuñ-ıla cevdet-i òaùù u durÿc kitÀbetine ki
her 16.birine bahÀ durÿc-ı dürer-i meknÿn-ıdı, iştiàÀl úılurdı.
1403
B. 331b/8. // T. 208b/21. “...úaleme getirirlerdi” B. 332a/1. “mütebaóóir” 1405 P. 342a/7. satırda yer alan “anuñla envÀè èulÿmdan” kelimeleri bir üst satırda cümle içine yerleştirilmiştir. Kelimelerin A nüshasındaki yeri anlama daha uygundur. 1406 B. 332a/6. “úılurdı” / T. 209a/12. “úılurdı ki” 1407 B. 332a/6. Bu kelime yok. 1404
604
Çün ikindü namÀzı cemÀèat birle edÀ 17.olınurdı, meydÀn ve seyrÀna èazm buyururdı ve güneş ùolunmaàa1408 olup ãararınca oú atmaàa ve at
01.
segirtmege ve envÀè mülÀèib ve
silaó oyunlarına, ki sipÀhìliú ve pÀdişÀhlıú umÿrındandur, meşàÿl 2.olurdı. Çün ol óÀletden daòı ferÀàat bulup odasına gelürdi ve aòşÀm namazın úıldıkdan 3.ãonra buyururdı ki bezm-i meclis ÀrÀste úılurlardı. Ve nüdemÀ ve ôurefÀ ve óurefÀ ve muùribler çoúları 4.úavvÀl ve èuvvÀd ve rebÀbì ve şìştÀyì girüp gelürlerdi. Ve her biri sÀz Àletlerine ùaşrada 5.düzen virüp óÀøır getürürlerdi ve can-efzÀy pìşrevler ÀàÀz úılurlardı. Ve gicenüñ 6.nıãfı geçince ãoóbet ve ùolu dostgÀnìler ve fuøalÀ-yı èÀlemüñ úaãÀyidi istimÀèına, 7.ki eùrÀf ve beúÀè-ı èÀlemden òiõmetine gelürlerdi, TÀrsì ve PÀrsì ve òuùb ve resÀyil ve naàamÀt 8.meåÀliå ve meåÀnì istimÀè úılurdı. Ve envÀè-ı èulÿm ve eãnÀf-ı tevÀrìò oúınup fünÿn-ı meøÀóaú 9.ve êurÿb-i emåÀlde muóÀdiåe ve mübÀóiåe olınurdı. Ve çün cemè-i aãóÀb şerÀb-ı sÿret-i èuúúÀrdan 10.şitÀb bulurdı, sebük ruólaruñ başları girÀn bÀdelerden uyúuya meylÀn úılurdı, äÀóib
11.
maúam-ı istirÀóate
girürdi. Bu óÀl üzerine iki yıl zindigÀnì dÀyim ve müteselsil olurdı.
12.
Ve memleket øabùı ve
esbÀb-ı meserret temşiyyeti birle rÿzigÀr geçürürdi. Ve memleketüñ kÀffe-i sükkÀnı ve muúìmleri
13.
meémÿr ve Àmir ve ãaàìr ve kebìr ve tÀcir ve muóterife anuñ yümni naúbetine
müteèÀrref olup reyÀø-ı
14.
rÀóat ve èıyÀø-ı istinÀmet ve kesb-i emvÀl ve terfíò1409-i aóvÀl ve
incÀz-ı ÀmÀlde şÀdÀn ve òırÀmÀndılar.
15.
Ve úatarÀt-ı amùÀr yirine anuñ rÿzigÀrında direm ve
dìnÀr-ı seóÀb nıãfet ve àamÀm maèdiletinden idrÀr
16.
ekÀbir ve efÀøıl içün resÀyil inşÀ itse şièr emåÀlsüz
bulup bir gün ve bir vaúitde cevÀb-ı
17.
itmezdi. Úamÿ günlerde himmet ve
fikretini aña maãrÿf úılmışdı. Ve dÀyim ilçiler1410 äÀóip dìvÀn-ı
1.
aèôam, bahÀéuél-óaúúi veéd-dìn, şemsüél-
İslÀm veél-müslimìn anÀraéllÀhu burhÀnehÿ òiõmeti birle aralarında ilçiler 2.varur gelürdi. Ve ìrÀd ve iãdÀr ve mufÀvaøÀt ve mürÀselÀt mütevÀtir ve mütevÀlì-y-idi. İki cÀnibden 3.müşÀèare ve mükÀtebe ve mürÀsile çoú vÀrid olurdı. AmmÀ çün ol óÀlde himmet-i izòÀr àurubdurur
1408
B. 332a/11. // T. 209a/17. “...yaúìn” / P. 342a/16. “ùolınmalı” P. 342b/13. “terúì” 1410 B. 332b/13. Bu kelime metinde üzeri çizilerek iptal edilmiştir. / T. 209b/11. Bu kelime yok. 1409
605
4.
efkÀr üzerine mevúÿf degil idi. Ve bu diyÀrda anuñ nusòı ele girmedi. LÀ cerem bu tÀrìòuñ
5.
çehresi äÀóib’inüñ cevÀhir zevÀhir ve her kelimÀtı óulyesinden mühmel ve muèaôôÀl úaldı.
AmmÀ İmÀm Melikü 6.él-kelÀm CelÀleéd-dìn Varkanì, ki cihÀn-ı meõkÿr müfessirlerinüñ ekÀbirinden idi ve İmÀm 7.èİbÀdìden ãoñra telfìú-i ÀyÀt ve rivÀyet-i eóÀdiå ve èivaô-ı buhÀr-ı meèÀnìde ve ibdaè, ìcÀz, naôm ve 8.neåirde anuñ miåli kürsì dÀr u saòn-u güzÀr ki èilm ve zevúe imtizÀcuél-mÀéu biér-rÀó virmiş ola, èademden
9.
úıdem-i tÀrik vücÿda úomadı.
Amasiyya òıùùasından, ki ol vilÀyÀtüñ úÀøÀ-yı aókÀmı zamÀmı 10.anuñ vüfÿr-i èilm ve kemÀl-i fÀøl ve kef-i diyÀneti ve úabøa-i dirÀyetine mufavvıø-ıdı, bir úaç yük 11.üzüm ki óüsn-i zevú ve luùf-i óalÀvet birle Rÿm memÀlikinüñ sÀyir aènÀbı üzerine müreccaó ola.
12.
Meşfÿè bu nÀme
birle şerÀb-òÀne-éi hümÀyÿnına muãaddar bu úıùèa birle, ki ravøa-éi firdevs gibi dil-küşÀd ve mÀ-13.-nend-i gülzÀr dÀruél-úarÀr gibi rÀóat-efzÀdur, viribidi. -Veér-risÀleti hÀõihì-: Beyt1411: 14.
Zihi ey ze-meşreb-i luùf-i tÿ òurde-ab-ı engÿr
Be-tÀb-ı mihr-i tÿ perverde afitÀb engÿr 15.
CenÀb-ı Kaèbe şükÿh-ı terÀcÿ ehl-i hüner
Zi-cevr-i devr-i felek sÀòte meéÀb-ı engÿr 16.
Be-òïşe çìnì-yi luùf-i òïş-i tÿ çün zenbÿr
ŞifÀ-yı òalú nihÀn kerde der laèab-ı engÿr 17.
äadÀyı ãayt-ı tÿ neşìnde bÀde ender ser
Be-èazm-i bezm tÿ ber-òvÀste zi-òvÀb-ı engÿr 1.
Tÿbì ki der reh-i fıùrat zi-õevú-i òiõmet-i tÿ
Be-òakbÿs-ı dert-i mìkend şitÀb-ı engÿr 2.
Suéal-i bì meze-i àurre-i turaş-ı rÿ rÀ
Çü luùf-i òïb-ı tÿ şìrìn dehed cevÀb-ı engÿr 3.
Ber-àam-ı sirke-i zÀhid ki òÀne-úahdÀrest
Be-dost-i gÀne-i rÿéyet òured şerÀb-ı engÿr
1411
B. 333a/9. Bu kelime yok.
606
4.
LisÀn-ı bÀde perestÀ müdÀm egerçi bÿd
Ze-cÀm-ı cÿd-ı àam encÀm-ı tÿ òarÀb-ı engÿr 5.
Zì-rÿy-i taúvÀ eger bang-i ber zamÀne zenì
Be èömr-i òïd figend úaãdì kar-ı Àb engÿr 6.
Eger çi dìde ze dÿrì-yi òaøret ber-dÀr
Çü düşmenÀn-ı tÿ der óalú-ı òïd ùanÀb-ı engÿr 7.
Velì künÿn çü ber-est ez şikence òvÀhed gürud
Be inbisÀù-ı bisÀù-ı tÿ fetó-i bÀb-ı engÿr 8.
Tu afitÀb-ı sipihr u zÀreti vü nedìd
Be cerr-i sÀye-i ï ilticÀ ãavÀb-ı engÿr 9.
Be iltimÀs-ı viãÀlet şikeste vÀr Àmed
Be tÀb-ı Àteş-i hicr-i tÿ dil kebÀb-ı engÿr 10.
Eger tÿ rence künì pence rÀ bersiş ï
BedÀn-ı bahÀne ki mey-i bürÿded sióÀb-ı engÿr 11.
Ferr u küşÀyed u dür pÀy-i dest efşÀned
Ze-gÿş-i òïşe-i òïd luélué-i òïş-ab-ı engÿr 12
áalaù şüdem çi süòan guftem ìn çi bì edeb-est
Be afıtÀb-ı kücÀyÀbed iútirab-ı engÿr 13.
Bendegiyet kemer bended er tüvÀned dìd
Küşÿde pìş-i naúìbet dert-i niúÀb-ı engÿr 14.
Ve ger be-óaøret-ı çarò asit-Ànet reh-i yÀbed
Be saèy-i óÀcib-i luùf-i tÿ bi-óicÀb-ı engÿr 15.
Be ki hediyye fürusted be-resm-i òiõmet-i tÿ
Ber ÀsumÀn-ı ze-duèa-hÀyi müstecÀb-ı engÿr 16.
Ta der óadìúa-i nìlÿferì ÀsumÀn èanúÿd-ı åüreyya ki mÀye-i èaãìr-i èuãr-est zeyb u
zìnet tÀk-ı eflÀk
17.
bÀşed ve sebeb-i şÀmì-i mÀh ber şÀò-ı ufuk der beh-i bÿd èÀlemiyÀn ez Àb
607
tÀb-ı èaynuéş-şems iktisÀb-ı ùarÀvet küned-i cenÀb
1.
cennet-i nüzhet-i maèb ãaóeb-i
èaôam Àãıf-ı zaman destÿr-ı İran u Turan kehfiél-vezare bahriél-èulÿm NiôÀmu 2.él-Mülk melÀõil-i meèÀli be-fevÀkih-i fekÀhet-i aóbÀb ve ùaú ezóÀb-ı murÀdet ve taåir-i maùlaè-ı müsterat ve telfió-i 3.eşcÀr-ı müberrat-ı engüşt nümay-i óur-u dÀruél-buld server-i bÀd-ı cenÀbı èanúud murad-ı muttÀsıú ve sebeb-i mezid 4.devlet-i bi Àsib bin-Nebi ve èıtrateù-ùahirin-i dua gÿy-i devlet ki der óadiúa-i óadaúa-i o dane-i ùabaúa-i 5.ayni-yibi feyø-i envÀr ve Àåar-ı muúaùtır aúlam der niåar-ı óacib-i èaôam èazza naãara pejmurde başed ve der úandil-i 6.ùabakai zecaci-yi o fetile-i baãıra-i bi ceris müşahede-i mesned-i èali-yi o ilave maye-yi nur nedared óaøret-ı 7.èulyara beøÀèat-ı øaraèat øamime-yi tuófe-yi duèÀ bi riya saòte ber aúib-i taúbil taúdim mi dared tebessüm 8.úabul-ı meşmul bad ve be èayn aùıfat melhÿz bèad ez èedayi duèÀ ve hacebat-ı åena mÀruz-ı ray-ı cehan 9.arÀy-i zadul-lah eşriúah ve uluven megerdaned ki in ubudiyet ve iòlaã åamen èışrin cemaõi-ul ula
10.
bekaàaõ sade dil dest peyman muãaóebet
migired ve ez destyaf úalam ãaãb furuşa óarir taórir 11.mipuşed ve ãayyadvar ebrişum-ı siyah-i medadra tab dade paybend-i ùuyur-ı óuruf duay-i devlet mikuned
12.
der òarif serd mezaè bèÀd
az óaøret berasm-ı tenafful ve feúúüh-i mucaveran cenab-ı èali engÿr-ı baà-ı fikret ber Àúnuñ 13.
saùr mibended ve der tab òane-yi muceãeã-i kaàaõ az miò-i nuúta der miÀvized ve úaøiy-il
óacÀt sahid-i
14.
ÓÀlet ki duaguy-yi devlet der avúat-ı òalevat ve ièúab-ı ãalat bèad az eda-yi
farø devlet 15.salùanat ecleha-l lah-ı teèÀla ber sebil ilave der istimdad ve istidamet èumr-u cahı ÀãefìÌ verdi ki àubar-ı
16.
dehul ve ihmal ber èiõar-ı istimraran nemişenid muaøøaf midared
bari-yi teala bevesile-yi caõibe-i inayet
17.
iltifat-ı Àn óaøret şaraf óuãul meåul ber murad
keramet küned derin vaút-ı mumessek duaguy der iúdam
1.
nemuden berin tecaseranet
ki derin ruzha be işare-i -fe ètebirÿ yÀ éulüél-ebãÀr- bÀveñk òane der Àmed 2.ez şevú destbus-ı ãaóınì hazar avank eşk der zir-i ùaú ebru yemò müjgan ez saúf-ıecfan 3der aviòte engÿr nik rÿy-ı nazeninra did òun-ı bedòahan-ı devlet ãaóebì bedest aviòte zar 4.zar migirist pursid ki ey çeşm-i çeraà-ı baà in çeh óalet güft ey óalúa beguş-i óaøret-ı 5.vezÀret bedan keder muraúì-yi taraúi eróaøiø òak beavc-ı tÀk residem ve ez òame-yi ùufulliyet 6.úadam berpayey-i buluà ve idrÀk nihÀdem vasiyyet-i şirin suòani saóeb-i èaôam øahèif le celaleh basemèi 7.men resid murà-ı ãabr ez úafas-ı nihadem ber perid amma çün safayı sine-yi şuyuò nedaştem ve men kehÿletra 8.müberreke-yi kahilì mipındaştem lÀcerem mera be destbus-ı aãıf-ı zaman rah
608
nedadend derin vaút ki bad-ı 9.nuóuvvet-i cevanì az demaà birun raft ve tezkiye-yi nefs ve tehzib-i aòlaú óaãıl şud ve ez riyaø-ı
10.
irtiyaø behremend şudem çeşm darem ki ber şibet-i
nuraniyi men bebeòşayi ve mera az dest in kuteh naôaran
11.
baz òarì ve azin zindan-ı rindan
bırıhani ve der kecave nişani ve bastan-i Kèaèbe şukuh-i ãaheb-i èaôam-ı 12.àaranãra bırasani ta tura óacī mirver ve èumreyi der divan-ı èaèmal-ı maúbul åabt küned çe ùaúat-ı ãabram
13.
ùaú
şüd. Beyt:
-Ve mÀ küntü mimmen òÀmerÀél-èişku úalbühÿ-Ve lÀkinne men tebaããur müòayyÀke yaèişúu14.
Baz güft yek óÀcet dÀrem çe tenhÀ ba an cenab raftan az bab-ı edeb ve ãavab
nemişarem miyabed 15.ki az èarş-ı fikret-i òud òuşey-i çend ki àeõay-ı aúl dehed úarine-yi men sazi ùaúaş
16.
ãuret-i bikt-ı mèani-yi tamam şeved duagÿy çün úadam der baà-ı øamìr nihÀd
kelimat-ı çemen-i fikratra
17
.did ber miåal-ı Àn deraòt ve efvaú ki der esaùir-ul evvelin 1.
meõkuret az her gÿşe bañ èişkì
miÀmed ke eger tuófe-yi óaøret-i vezaret òahīmayim
ve eger sefir-i mer øamir ùalabi Ànra niz åÀyim 2.eger saóeb-i õevúì be eñüşt-i naôar mara az şaò-ı óuruf beçined ve der dehan-ı fehm nehed ve be dendan-ı 3.imtióan necayed çÀşni-yÿ
hÀõÀélleõi ruziúnÀ min úabli- feramuş küned ammÀ der an devlet ki 4.ez ÒÀk bus-ı cenab-ı vezaret óasıl künend kilid-i kilk-i tu güşayed merdümi kün ve ez fevÀkeh ve 5.åemar-ı leùayıf ve esrar úadri bemütehid-i èuõr-ı òıclat-ı ma ravan kün dua gü binaberin taøarrèu ki 6.az anñur şenìd ve in sıú-ı raàbet ki meèani ve letÀyıfra did meóúari az mivey-i naôm-u naãr der 7.
ãanduú-ı kelime nehad ve bemasmar-ı noúta beduòt ve der nemed-i medad beçid ve ber pÿşt-
i laàari-yi úalam best 8.ve der ãaóray-ı pür berf-i kÀàaõ ravan kerd inşallÀh-ı teèalÀ ez afet-i sermayÀ bi iltifat maãun 9.bÀşed ve der meõÀú-ı sÀmèi mülazeman óaøret-i şerif ba óalavet ayad ùanab-ı eùñab be seróad-ı
10.
melÀlet-i óaøret ve òıcalet-i òadam rasid ve úalam-ı øa
rakama -men keåere kalemühü- ba-ravú-ı
11.
óÀlet-i dua kuşid amma der külli ebvÀb ber
èinayet-i bi nihayet ve tuú-ı óüsn tecavüz óasılat
12.
ke tÀ damen-i úiyamet astin-u astan-ı
ãaheb-i èaôam muúbal-i erbab-ı din ve devlet bad ve ÀfetÀb-
13.
cah-u celal ez afet-i küsüf ve
zeval maãun bin-Nebi Muhammed ve Àleh ve äÀhib raómetuéllÀh anuñ nÀmı
14.
cevabende ke
nafeh-i müşk-i óuten fateóasi anuñ raşkından òun-ı dil birleh sarişte úale ve tir-i debir-i 15.
gerdun-ı gerdan anuñ kemal-ı feãaheti birleh ney-yi kemÀn nuk miål-i tir-i úameti anuñ fıkr-
609
i
16.
vaútinde güman úılup meúaùır-i mÀùari üzrine ayetan-ı yekad oúiye aña úıùèa biri
17.
tazi-u
biri parsi inşÀ ve irsÀl buyurdu tÀ erbÀb-ı berÀèat ve aãóÀb-ı èibÀret aùaleh uèimahüm 1.
va úarna ilÀ yevmiél-úiyÀmeti ileyhüm ve nehÀrühüm Ol äÀóib’üñ úuvveti ùabèı
vucÿdatı úarìóat-ı luùf
2.
maúÀlina anuñ birle istidlÀl úılarlar, ìrÀd olundı. Al-úıùèatuél-
èArabiyya: 3.
-YÀ óÀlemen semaóan óallet faøÀyilehü
èAn en yemìle ilÀ zevrin ve buhtÀn4.
-El-èadlu simÀuhÿ veél-faølu óilyetühÿ
İn enkeraél-òalúi Àtìhüm bi-burhÀn5.
-Yevme zihÀni ve èindeés-sebúi óadileten
Faøluét-tacÀvuzi èan fanin ve suóbÀn6.
-Ühdiyet lì èaniyyü èaøøen èanÀúidühü
Ka-annamÀ úaùafaha av kaffa òannÀn7.
-Ke-ennehÀ óabbatün ãafefen fì òuørin
Ev ennehÀ dürerün fì ãimùi mercÀn8.
-Ev cÿdühü ametün ebedet nÀmilühÀ
Miålüél-cini ve úad øìèat bi-uúbÀn9.
-èAniyete fe-emtelet nefsì bihì ùaraben
İõÀ òÀnì bi-óaúúihi min àayri óulÀn10.
Al-úıùèatuél-FÀrisiyye:
11.
Keşid rayet-i devlet bedin diyar engÿr
Fegend saye-yi himmet hümayvar engÿr 12.
Nemud ùalat-ı ziba çü òuşe-yi pervin
Be ùaleèi ke küned zühre iòtiyar engÿr 13.
Pes az çehle milad-ı zerd rÿy çü şemè
Resid mukib-i èÌsÀ’yi òarsevar engÿr
610
14.
Ber Àn ümid ke lüùfat ferestedeş berahi
Sepid kerd dü dide der intiôar engÿr 15.
Ze sırr-ı1412 şerÀb şebane nerafte ãubó demi
Ke sırkevar ãala dad der hummar engÿr 16.
Ùalaú-ı duòter-i zer der zaman bedad rehi
Çü kerd úaãd bedin òattı òastar engÿr 17.
Gereft dest-be peymÀn-u èaúd-ı èahd bemest
Küşüd çehrey-i ziba çü ãad nigar engÿr 1.
Zi ranc-i rah çü pursidemeş şikayetha
Zi dehr kerd zi tu şükr-i bi şumar engÿr 2.
Çi der óimayet-i nevzin-i dÿ verùa yaft necat
Mühibdar-u leged kub can sıpar engÿr 3.
Òalaã daruy-yi tu did azan numuh-i tamam
Be ruz-i èarø zi úalb-i mióak èayar engÿr 4.
Beòar dest-i tu kan-ı maùlaè ast ky bazed
Dilaverì ke furu averi zi dÀr engÿr 5.
Azan cehet ke çü ÓallÀc raft ber ser-i dÀr
Seramedest derin èahd babdar engÿr 6.
Be mevsimi ke fusurdest òun-ı di der ten
Ke averd be cüzan lüùf-ı tu bebar engÿr 7.
Meger ke çeşme-yi elfaô tust meşrab-ı o
Ki Àmedest çünin èaõb-u Àbdar eñur 8.
Raøèi-i ùabèı tu ger nist óamle-yi butsan
Çera şüdest çü ùıflan şiròar engÿr
1412
T. 211b/19. “Şerr-i”
611
9.
Mesióvar sezed ger zened dem-i ióya
Az ankeh hast be úavl-ı tu ustuvar engÿr 10.
Miyan-ı zühd rehi ãufiyane kerdi buh
Be lüùf-i sèay-i tu berdaşt an àubar engÿr 11.
Çün eyyam-ı fetret şaù-ul mezar fela ketebun va la òabarun mütemÀdì şüd ve luyuå
mevanèi şah rah sil rasıl
12.
ber taòt güft ber nişid ve èuúyan devafèı nesim-i ãaba ve hïd hïd 13.
sera per-ü bal bişikestend èanasi-yi
suveyday-ı dil ke zebane-yi nayire iştiyaú-ı teryaúi
rasÀnide bud ve Abbasvar leb be duayı istisúa
14.
cünbanid ve casusan-ı himmetra becüst-ü
cüy-yi eõhebu fetecessesü der eúùar-ı emãar fecasu òilal 15.ed diyar peraàende gerdanide zñuleyi (zengule-yi) geday-ı ve bi nevay-ira saz kerdeh ve ez siyah puşan-ı merdümek-i 16.dide der nure-yi -lÀ ecidü fì cezÀ bì muøaffetü- az úuvayi nefsÀnì -eyyüküm yeétìnì bièarşihÀ- kerdeh çün
mìèÀd-ı -èAsÀéllÀhü en yeétìnì bi-him cemìèan- nezd-i yek der amed be-mevsumì ki ez
17.
àayet ferdgiyi
1.
Hava Úaãad rèad be menãaà-ı barú çün az rag-ı nehr-ul beden di mah
ke munciniú-i havast küşüde 2.ve tire-yi zerrin-i şèaşèa-i şehsıvar-ı felek óalúa-yı siminmah rabude úaóf-ı ebu úıhÀfe-yi havara kerd 3.èimame kÀne nèiame binişeste ber tepe-yi destaran-ı kuhsar ve -min el-cibÀli cüded-i beyø- èimame-yi kafurì 4.ve darrèa-yı şapurì-yi berf puşide çabuk destan ebr çün şecere-yi Firavn òiyal eñiz -yürìkümi 5.él-berúa òavfen ve ùamaèan- ÀàÀz-ı nihade dereòtan-ı çille nişin ez pençe-yi şaòsar musavar be mèucize-yi 6.-fe-iõÀ hiye beyøÀéunümÿde ve èaãÀ-var der medrese ve der seva mafiye an cümlera be-teleúúuf fe iõ teleúküf 7.ma yafekun fera girifte behkami ke der demdeme-yi deme be eùraf-ı èalem reside bud ve nefir ze meh zir-i eflak 8.eåir güõeşte germi-yi afıtab der tabòane-yi tevaret bi-l óicab pay der damen keşide ve saúan-ı reyóan 9.ãarãara der muràzar-ı cehan devan ide ve mihrhay-ı kur vehe-i Õikruk az zardòane-yi -ve yenzilü min es-semÀéi 10.min cibÀlin fìhÀ min berdin- berdaşte ve be güman guruhe-yi úavs-ı úazaó ruy-yi zeminra mecruó feyeãib-u
11.
-bihÀ men yeşÀéu-
gerdanide neffaùan-ı -yekÀdüél-berúu yeòùafü ebãarahüm- be şìşehÀy-i -fe-terÀ
12.
él-vedúa
yeòrucü min òilalihì- dud ez nehad-ı bünyad vücud -fe-éaãÀbehÀ ièãÀrun fìhi nÀr- ber averde 13.
dest-i taúallup ze mehr ber taòatbend becünbed ber pay-ı germ revan rudbar ve haõihi-l
enhar-ul tecri min taóti 14.nihade ve be mesamir celidi ustuvar gerdanide abgine kez navedan-ı ney vasıùa-i kuze ve rabıùa-yı ateş
15.
ez úaraøat lefaùati ke ez óavali-yi ebr istifa kerde bud
612
şişeha ve úanadil-i simin úuvarir men
16.-
min fiêêatin úadderÿhÀ taúdìran- sÀòte zemin-i
fisurde dem ber bister-i merg üftÀde ve çader der ser keşìde gav-u
17.
çar bendi ve ez rah-ı
aòırat berdeşte ve nevişte-i erøv-ı úiyame òira beyøa der duş beste felek be èazay-i 1.
èÀlem òakester-i øiyab güstürde úaãb-ı mahtab ber ten deride ve külah-ı afıtab ez ser endaòte
2.
benat-un nefs der serace-i úuùb ba òuri ve àaddari navóa aàaz kerde der çin óaleti ez muhib
3.
lüùf ve cenab-ı büzürgvar meclis-i èali ãadrì keberi (bübra) èalimi faøılì barıèi varaèi
mÿhaúúiúi 4.CelÀléed-dìn Ruknuél-İslÀmi niôÀmu-l mille mufti-ul umme senedu-l eéimme ve-l èulema-i malik meluku 5.éel kelam imam ve eimmetu-l èalem meliku-l úuøzat ièdal hükmen nÀãióuél-melik veés-salìùìn 6.idemellÀh-u èuluve ke úıble-i eføal ve maãsad-ı emalast nesim-i lüùf vezide gerift ber du 7.cetik min sebain benbain der rasid der saèat-i tebaşir iúra-i kitabek-i ruy-i èalemra taze ve 8.ter-u òurram gerdanid nihad-ı sepid ve ebyeøzat èaynahu mine-l óuzn feryad in lacud reyó-ı Yusuf ber Àvard 9.ta deóan ve saves zeban ve ùèane inneke lefi øalalike-l úadim miguşudend ve mübeşşir
10.
iõhebu be úamiãi haõa burhan felemma raavh müsteúarrin
èinde benemod ve kehhal çabuk dest lÀ yetatiyu
11.
min ruhul-lah keól-i ruşnayi úuvve èala
vech-i ebi der dìde-yi zindÀni-yi intiôar keşid ve deróal
12.
ãèaãèa-i nor fe ertedde beãiran
èayniyi o ber demid vücu der sucud-ı şükr-i haõı min faøl-i rabbi Àmed
13.
reyaóin-i surur ez
muràzar-ı dil bedemid ve àonçe-i gül-i iúbÀlbeşkÿfid lÀle-i ùarab güli benemud
14.
ve susen-i
neşata zeban-ı åena beküãüd dide-i dilra müjde-i innì ulúÀ illa Kitab-ı Kerim midad ve dil-u 15.
ber-i nigar kan-ı òatame-i misk-i tetaú berdaşt behiştì did ber mahruyan-ı muãkin zülf
gisuha
16.
didera nevid-i haõa ma vaèadena rabbuna óaúúan miferstad pes be añust-ı edeb óal
misk-i sarara an
der gerden beyek diger kemÀn saòte -ve vildÀnun muòalledÿn- ãafhay-ı ke
17.
ennehüm lulu-i meknÿn
1.
ber keşide ve ber èiõÀr-ı kafuri òaùù-ı muãkin demide der her
óarfi hezar dil paybend ãude 2.èarıø-ı òaùır ve úad-ı ãadr-ı èali kan-ı meèani ve deryay-ı sebèu-l meåa nist ve vasıù-ı beyan ve benay-ı 3.ke berú-ı suzanna paye ve ebr-i rizanra maye beòşed leşkerhay-i feravan èaziz ve durar ferayed fevajid-i 4.meèanira der úalb-ı elfaô-ı endek tèebiye kerd efsun ve en yekad puriyşan demide lillÀh dil der óal-ı 5.øamir pejmürde ùaravet ve eóyeyna bihi-l arøa bèade mevtiha ez vey iktisab kerd ve òan èiden 6.li evvelina ve Àòerina ez maide-i fayde-i ı baz güstürd henüz cehan-ı muòardderat fevakeh-i keåire der 7.rasidend çün az ãaffa-ı baz be òalvet òane-i istiúrar naúl uftad duòteran-ı ebi niúab az ruòsar-ı 8.afıtabvaş ber
613
endaòtend ve òame ten ba óarif çün leb ba dendan der saòtend çad-ı zerrin e z ser 9.der keşidend ve be Àmed òud der iãar-ı nefs didend ve surò ruyan sib bi zaómet ve Àsib Àra-i 10.ve tetaú az ruy dur kerdend ve bez nihdÀn semin del èaşÀk peyàamberden ez nighat-ı an demaà-ı 11.
hava mubeòòar geşt ve ez nefòa-i nefaò meşam-ı feøÀ muèaùùar şud engÿr yekta dil ke ez
kebab-ı ùabaúat-ı
12.
ãufiyan óadaúa-i ãafa ve eèayan-ı mèuteber óadiúa-i vefast ez gerd-i rah
resid sene-i dugane el èuneb
13.
dud ve be perdaòt-ı imruz her çend sehl-il mÀòuõ bud
tecennübra zebane-i en òayr-ı minhu zeban küşüd
14.
ve emaret-i neòvet-i AbbasiyÀn suòan-ı
benu Haşim benemud çün òurde macera bedin óad encabed aãóab-ı
15.
ãuffe be ittifaú gerd ez
miyan iãan berdaştend ve raúama kana lem rukkine ber ãafeóat-ı vücudişan
16.
beñaştend ve
òadem be mevÀfeúat sufre-i ùavil der nur-ı dide-i ùanb-ı in eùnab der hem keşid
17.
vallÀhi-l
musteèan hezar sal bemanad -bi-óamdi éllÀhiéù-ùÀhirìn-. Bu hÀletüñ eånÀsında, ki anuñ
1.
revnaúınuñ sülÀseti retiú ùavÀriú-i óaddaåÀndan
selÀmetliú bulmış-ıdı, nÀgÀh çeşm-i zaòm-i eyyÀm ve keyd-i 2.seyr-i rÿzigÀr ve meşiyyet-i cümÿè ve -eyyü naèìmin lÀbi kuddirahüéd-dehr- ol rÀóatuñ silkini ve ol 3.niôÀmuñ èaúdini müferriú ve mübeddel úıldı. Òaber irişdi ki ßc ùarafından Aómed Òan adlu bir 4.Türk òurÿc itmişdür, kendüzüni meróÿm SulùÀn AlÀéaéd-dìn oàullıàına mensÿb úılmışdır
5.
ve ol
óavÀlìnüñ ùavÀyif-i EtrÀkı anuñ daèvetini icÀbete maúrÿn úılmışlardur. Ve günden güne 6.
cerÀsı1413 ve úarÀsi ziyÀde olur. Ve eger ol óÀlüñ tedÀrükine ihmÀl olına, hemÀnÀ ki 7.iki
aydan ãoñra beglerden ve çeri başlarından salùÀnat devletine hevÀdÀr bir nefer bulınmaya 8.
diyü. Pes äÀóib çeri başların ve memÀliküñ kÀffe-i mütecennide ve sipÀhìlerini ol òÀricìnüñ
9.
defèine revÀne úıldı. Çün iki çeri biri birine ulaşdılar, beglere anlaruñ úuvvet ve şevketi
10.
óÀli muóaúúaú oldı, taèallül ve temÀùul1414 birle óarb ve savaşı mevúÿf itdiler. Ve äÀhib’e
çapar ulÀk
11.
gönderdiler ve muèÀvenet içün daòı çeri istediler. äÀóib icrÀ òïr ve èulÿfe-
òïrlardan ne
12.
miúdÀr Óvarizmì ve Kürd ve Úıbçaú, ki ŞÀm ùarafından Rÿm’a gelüp èulÿfe-
òïr olmuşlardı, 13.Òaùíreéd-din ve ZekeriyÀ-yı SecÀs-ı Emìr DÀd birle gönderdi. Bundan öñdin Emìr èÁriø
1413 1414
14.
Reşìdeéd-dìn Ebÿ Bekr-i Cüveynì emvÀl-i vÀfire ve òazÀyin-i mütekÀåire birle
T. 213a/23. “çerisi” P. 348a/9. “tekÀsül”
614
İlçiktÀy1415 úatına müteveccih 15.úılmışdı. Bu eånÀda úaããÀd irişdiler ve òaber virdiler ki Melik Rükneéd-dìn Tebrìz’de òan
16.
òiõmetine mürÀcaèat úıldı ve Rÿm memÀlikünüñ salùanatını
Melik Rükneéd-dìn’e mufavvaø buyurdılar. Türkistan eéimmesinüñ feòvalinden idi
17.
Bunlardan ãoñra ÚÀêì CemÀleéd-dìn Òotenì, ki 1.
ve salùanat devletinde naôarı ikrÀm ve iótirÀm 2.
òiõmetinde meşaúúatlu uzun seferlere
birle melòÿô olmuş-ıdı ve SulùÀn Rükneéd-dìn
taóammül göstermiş-idi ve èİmÀdeéd-dìn Òotenì istizhÀr 3.birle ki vezìrdi ve anuñ aúrabÀ ve urÿàındandı, cümle kÀrı ve mühimmÀtı vefú-i 4.meãÀliói üzerine sÀhte ve perdÀòte úılmışdı ve dekÀyıú-ı umÿrı üzerine iùùılÀè-ı küllisi 5.vÀr-ıdı, Úonya ùarafına SulùÀn èİzzeéd-dìn óuôÿrına òan óaôretinden risÀlete revÀne úıldılar. Ve
6.
mektÿb yazdılar ki “Òan óaôreti Rÿm
memÀlikinüñ salùanatını SulùÀn Rükneéd-dìn’e 7.buyurmuşlardur. Ol bÀbda òanuñ óükm-i humÀyunı nÀùıúdur ve iki biñ atlu Moàol daóı 8.buyurmuşlardur ki Rÿm’uñ muòÀlif ve munÀzièleri teédìbi-y-içün bizümle bile varalar. Eger 9.óükme inúıyÀd gösterüp Rükneéd-dìn’i sulùÀn bilürlerse istiúbÀl úılup SulùÀn’ı 10.úarşulasunlar.” diyü. Çün ÚÀêì CemÀleéd-dìn Úonya’ya irişdi, umerÀ-yı devlet aña istiúbÀl
11.
idüp ikrÀm-ı 12.
tamÀm birle Faòreéd-dìn Ebÿ Bekr-i PervÀne sarayına úondurdılar. İrtesi erkÀn-ı
devlet
salùanat sarÀyına óÀøır oldılar. Ve ÚÀêì CemÀleéd-dìn risÀlÀtını edÀ úıldı. Ve kendi-y-içün 13.
Rÿm memÀlikinüñ úÀøıaskerligin ve Úonya úÀêılıàın ve tevliyet evúÀfı òÀã ve sulùÀnuñ
14.
üstÀdlıàı taúrìrlerin gösterdi. Cümle oúıyup úabÿl itdiler ve Bedreddìn oàlı ÚÀêı
15.
èİzzeéd-
dìn Òartapertini aña niyÀbete naãb itdiler. Ve revnaú ve èizzet-i tamÀm birle maókemeye 16.
getürdiler. ÚÀêì CemÀleéd-dìn’üñ óükmini sÀyir memÀlikde nÀfiõ úıldılar ve anuñ
17.
haúúında envÀè müberret ve isùinÀè gösterdiler. Ve çün èÀlim ve ehil kişiydi, işleri
1.
anÿñla sehl gördiler ve aña eyitdiler ki “SulùÀn Rükneéd-dìn èİzzeéd-dìn’üñ kiçi
2.
úarındÀşıdur, kiçi úarındÀş ulu úarındÀş üzerine tefaêêul ve teúaddÿm úılmaú ve taóakküm
ve tasalluù birle tefavvuú 3.göstermek muvÀfıú-ı şerìèat ve muùÀbıú-ı mürüvvet degüldür. Ve èörf ve èÀdÀtda ve Oàuz töresinde 4.daòı ulu úarındÀş var-iken kiçi úarındÀşa òanlıú degmez. Ve her kim ki bu aòlÀk birle tevessül 5.göstere, kÀffe-i òalÀyıú ve dÀruél-òilÀfe ve èÀmme-i éümem úatında müõemmem olur. Ber tÀúdìr ki 6.şimdi bu iş ilerü vara, fì-mÀ baèd pÀyidÀr 1415
P. 348a/14. “ElçiktÀy”
615
olmaya. MuúteøÀ-yı dìn ve diyÀnet ve tedeyyin ve emÀnet 7.oldur ki çün şimdiki zamÀnda İlòanı aèôÀm Ál-i Selçuú üzerine àÀlibdür ve kemÀl-i 8.şefúatden bunları Rÿm memÀlikinden èazl itmez. Maãlaóat oldur ki üç úarındaş daòı 9.bir tahù üzerine oturalar ve üçünüñ elúÀb ve adları ve sikke ve òuùbede meşhÿr ve meõkÿr 10.ola.” diyü. ÚÀêì CemÀleéd-dìn kifÀyet ve dirÀyeti yöninden, ki vÀr-ıdı, bu pende-i òursend 11.ve bu tedbìre rÀøı oldı ve niyyet-i dürüst ve èazìmet-i ãÀyip birle muòÀliflerüñ aókÀm ve úaøÀyası 12.
fesòi-y-içün mürÀcaèat úıldı. Ve çün SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ begleri ÚÀêì CemÀleéd-dìn
Òotenì’yi
13.
Úonya ùarafına gönderdiler ve BahÀéaéd-dìn ErzincÀnì’nüñ taóakkümÀt ve
tehtidÀtından, ki ata-14.-beglik ve vizÀret manãıbı ve küllì-i aókÀm-ı memÀliki eline alup óÀkim-i muùlaú olduàından
15.
melÿl olmışlardı ve ifrÀù-ıla inbisÀùına ve sarÀy-ı salùanatdan
tavaùùun úılduàına münkir olup 16.anuñ tezlìl ve taóúìrinde meşveret ve rÀy úılurlardı. Çün ÚÀdì CemÀleéd-dìn Òïtenì
17.
SulùÀn èİzzeéd-dìn òiõmetinden mürÀcaèat úılup 1.
vardı ve òaber virdi ki CelÀleéd-dìn SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ salùanatına inkÀr
ÚaraùÀyì, SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ úalan begleri,
2.
ve menè gösterdiler. Anlaruñ rÀy-i ãÀyibleri
pesendìde èaúl ve şerèidür, zìrÀ bu cümlesi üzerine 3.muúarrer degüldür ki üç úarındÀş daòı SulùÀn olalar ve bir taót üzerine oturalar ve òuùbe 4.sikkede üçünüñ daòı adı õikr olına ve getürdükleri Moàol’a cevÀb vireler.” didi. 5.Çün SulùÀn Rükneéd-dìn’ün begleri bu sözi işitdiler, anlar daòı getürdükleri 6.Moàolları girü döndürmegi ãavÀb gördiler. Pes ùarìú-i aósen birle Moàol’ı ErzincÀn’dan 7.girü döndürdiler ve kendüler Úayãariyye’ye èazm itdiler. Çün èAbdüél-lÀtìf KÀrubÀn sarÀyına 8.irişdiler, BahÀéaéd-dìn ErzincÀnì’yi èazl itdiler ve vizÀret devÀtını NiôÀmeéd-dìn Òurşid 9.öñinde úodılar. Ve ãaà úol begler begligin Úayı’dan SirÀceéddìn Şerióa’ya ve ãol
10.
úol begler begligin BÀyundur’dan Seyfeéd-dìn Türkeri’ye SìvÀs-ıla ve
Maùaliyya Seyfeéd-dìn 11.TorumùÀy’a muúarrer úıldılar. Ve tamÀm àalaba-y-ıla Úayãariyye’ye irişdiler. Ve bir óükm ÚÀêì èİzzeéd-dìn-i RÀzì-yi
12.
Şehìd èazline, ki äÀhib Şemseéd-dìn’den
ãoñra bir maãlaóat ciheti-y-içün ki ôÀhir olmuş-ıdı,
13.
vizÀreti aña virüp irsÀl úıldılar. Emìr
CelÀleéd-dìn o óükme imtiåÀl gösterdi. ÚÀdì 14.èİzzeéd-dìn’i eve gönderdi ve SulùÀn Rükneéddìn’üñ begleri nefÀd-ı óükm ve icrÀ-yı umÿr vefú-i sebebden ki BahÀéaéd-dìn-i ErzincÀnì Moàol müstaôhir-idi, èazm itdi. ÒafÀda Emìr CelÀle
15.
irÀdet üzerine iúbÀl gösterürlerdi. Ve ol
16.
olup Moàol çerìsi, ki evvel anlaruñ-ıla
17.
éd-dìn ÚaraùÀyì’ye úıãÀd gönderdi ve eytdi ki
616
“Elbette bu cemÀèata müsÀlemet birle rıøÀ
1.
virmeñüz ve óükümlerine iltifÀt itmeñüz ki
cümle úavl ve úarÀrları bÀùıldur. Bu gün siz äÀóib 2.yedsiz ve mÀl ve óazìneye sizüñ óükmüñüzdedür. Çeri çeküp úarşu gelüñ ki èÀúibet 3.istìlÀ ve istièlÀ sizüñ olısardur. Sizüñ óaşmetüñüz revnaúına fer-i YezdÀnì birle noúãan 4.olısar degüldür, -fe-lÀ tehinÿ ve teddaèÿ
ilÀés-selmi ve entüm illÀ èalevne veéllÀhü maèaküm ve len yetiraküm aèmÀle-küm-.” 5.didi. Çün CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì bu kelimÀtı işitdi, bildi ki erbÀb-ı óaúdur, óased 6.ve óırmÀndur fermÀn-ı -yÀ eyyeheélleõìne Àmenÿ in cÀéeküm fÀsiúun bi-nebeéin fe-tebeyyenÿbirle èamel 7.úıldı. Va anuñ aúvÀline iltifÀt úılmayup mübÀrek himmetini rièÀyet-i maãlaóat-ı salùanat ve nÀmÿs-ı 8.memleket üzere maãrÿf úılurdı. Ve çün SulùÀn Rükneéd-dìn maórusa-i Aúsaray’a irişdi, 9.beglerüñ rÀyi ol taúrìr ve úarÀrdan, ki ÚÀêı CemÀleéd-dìn anlaruñ-ıla itmişidi ve işi ãÀlÀóa
10.
götürmiş-idi, döndi ve müşÀreket vechiyle salùanata rÀøı olmadılar. Emìr
CelÀleéd-dìn bir úaç
11.
kerre Şeyó èÁrif ve èÁlim èİmadeéd-din MalÀùiyya ve İmÀm-ı
Muèaôôam Necmeéd-dìn NaòcuvÀni -raómetuéllÀh-1416 fitne-i àubÀrın
12.
teskìn itmege ve
vaóşet ve münÀzaèat izÀletine irsÀl úıldı. Ve firÀvÀn naãìóat buyurdı, fÀéide 13.itmezdi. Ve her gün tecebbür ve tekebbür ziyÀde úılurdı1417. Bir gün SulùÀn Emìr CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì birle
14.
òalvet otururlardı. NÀgÀh SulùÀn
tebessüm úıldı, 1418CelÀleéd-dìn eyitdi “Gülmegiñüñ mÿcibi nedür?” 15.CevÀb virdi ki “Bundan öñdin atam salùanatı kiçi úarındaşumuza muúarrer úıldı ve begleri aña
16.
mütÀbaèat úılmaú
buyurdı ve mecmÿèından ol bÀbda mevÀåìú akìd ve eymÀn-ı àalìô òÀãıl úıldı.
17.
Çün óaúúuñ
èinÀyeti benüm şÀnumda şÀmil idi. Atamuzuñ tedbìri òilÀfınca óükm-i taúdìr-i 1.
ÀsumÀnì birle taót ve serìr ve benüm devletüm ferri birle müzeyyen oldı. Ve şimdi
úarındÀşum úarındaşlıú 2.èahdini naúø idüp beni memleketden çıúarmaú ister. -ÓasbiyaéllÀhü
vaódehu- Óaú -teèÀlÀ-’nuñ faôl 3.ve óavline iètimÀd úıldum. Taúdìr-i ezelìden ne gelür ise gele.” didi. CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì 4.eyitdi “Çün Òidìv-i aèôam elini Óaú -teèÀlÀ-’nuñ mededi etegine urdı ve emel-i arúasını Óaú -èazze 5.ve celle- èavni birle muókem úıldı, mecmÿè
1416
T. 214b/21. // P. 350a/11. “RaóimehümÀéllÀh” P. 350a/13. “úılurlardı” 1418 T. 215a/1. “...SulùÀn” 1417
617
maúÀãidi muóaããıl bilsün.” didi. Pes selÀmetliú1419 ãuffesine 6.çıúdı erkÀn-ı devlet ve begleri Seyfeéd-dìn Óamìd PervÀne, ki Óamìd-ili begi-y-idi, 7.ve Şemseéd-dìn ÙuàrÀyì ve Faòreéd-dìn Emìr DÀd èAlì’yi bu maènìden agÀh úıldı, cümle ol endÿh 8.içinde bu iètiúÀd-ile, ki SulùÀn’dan işitdiler, şÀdumÀn oldılar ve Óaú -teèÀlÀ-’ya tevekkül 9.úılup ùÀliè-i mesèÿd birle Úonya’dan 10.
Ve çerìler daèvet-içün öñürdi úaããÀd
óareket úılup çıúdılar ve Rÿzbe ãahrÀsında úondılar.
göndermişlerdi ve òazÀneyi döküp çoú çerì EtrÀk ve EkrÀd 11.AèrÀb’dan ve daòı icrÀ-òïrlar, ki èulÿfeye ùutmışlardı. Çün SulùÀn kÀrubÀn sarayına
12.
irişdiler, on biñ atlu cemè olmuşlardı ve
ber sebìl-i istiúbÀl SulùÀn Rükneéd-dìn’den yaña 13.müteveccih oldılar. SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ beglerine òaber oldı, naòvet ve àurÿr yöninden 14.nahøat1420 buyurdılar. Ve SulùÀn Úılıç Arslan úondıàı yire geldiler. Ve SulùÀn èİzzeéd-dìn ve anuñ 15.beglerine ve nüvÀkirine óaúÀret göziyle naôar úılurdı ve hiç anlara iltifÀt itmezlerdi.
16.
Bir gün èalÀés-sabÀó iki sulùÀnuñ daòı çerìleri cebe giyip ve
müsellaó olup atlandılar. Ve SulùÀn
17.
èİzzeéd-dìn’üñ ÚarÀvul Begi Salur boyundan Emìr-i
Áòÿr ArslÀn1421 ve Bayındur’dan Nÿreéd-dìn
1.
Yaèúÿb-ı CÀndÀr’dı ve SulùÀn Rükneéd-
dìn’üñ ÚarÀvul Begi Seyfeéd-dìn TorumùÀy ve Úayı’dan Seyfe- 2.-éd-dìn Türk eri-y-idi. Çün biri birine úarşulaşdılar ãÀflar ve alaylar düzdiler ve biri birine úarşu 3.ùurup muntaôır oldılar ki ola ki ilçiler arada ve muãÀlaóa úılalar; tÀ Rÿm memÀlikinüñ nÀmÿsı 4.úavÀèidi esÀsı beküllì münhezim olmaya ve èaúd-i pÀdişÀhì vÀhì olmaya. Ve ol sebeb birle düşmenler furãat 5.
mekìdet1422 bulmaya. NÀgÀh sipÀhìlerden Seyfeéd-dìn ÙorumùÀy nökerlerinden on-on beş nefer sipÀhì
6.
óamle úıldılar. SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ leşkeri anlaruñ cümlesini reddetdiler. Baèôını maútÿl
ve baèôını 7.mecrÿh itdiler. Çün ÙorumùÀy nökerlerinüñ bÀúìsi óÀli eyle müşÀhede úıldılar, dönüp úaçdılar. Seyfe-8.-éd-dìn Ùorumùay yalıñuz úaldı, nÀçÀr destgìr idüp ùutdılar. Seyfeéddìn Türk Eri daòı, ki 9.ãol úoldaydı, o daòı óamle úıldı ve giriftÀr oldı. SirÀceéd-dìn bir zamÀn ùurdı. Çün
10.
muúÀvemete ùÀúÀti yoà-ıdı, hezìmet yolını àanìmet bilüp úaçdı ve ùaàdan ùaàa
1419
T. 215a/9. “SelÀmlıú” P. 350b/13. “Emìr” 1421 B. 341a/14. “...Ùoàmış” / T. 215a/22. “Doàmuş” 1422 P. 351a/4. “kìn” 1420
618
kendüzini
11.
AúsarÀy’a bıraúdı. Çün SulùÀn Rükneéd-dìn ol maènìyi müşÀhede úıldı, çetr
sancaú ve èalem ve nevbet-òÀne
12.
ve bir bölük úullar, óaşem òÀã ve ÚÀêì CemÀleéd-dìn
Òotenì birle bir depeye, ki yol üzerinde Arslan Ùoàmış baúıp gördi anları,
13.
ùaşlu ve ulu depe idi, irişdiler. NÀgÀh Faòreéd-dìn
14.
fiél-óÀl üzerlerine at ãaldı. Çün anlara yaúìn irişdi, ÚÀêì
CemÀleéd-dìn istikbÀl úıldı. 15.Faòreéd-dìn Arslan Ùoàmış sipÀhìlerinüñ baèôına buyurdı tÀ anı şehìd itdiler ve andan geçdi. 16.Çün SulùÀn Rükneéd-dìn òiõmetine irişdi, atdan inüp öñinde yir öpdi. Ol sebeb birle arÀsından çıúardı.
17.
ki Emìr-i Áòÿr’dı, SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ dizginini eline alup çeri 1.
SulùÀn èİzzeéd-dìn úatına revÀne oldı.
Çün SulùÀn èİzzeéd-dìn’e úarındaşı geldüginden òaber 2.itdiler, Emìr CelÀleéd-dìn ve àayri ekÀbir ve begler ile atlandı ve istiúbÀl úıldı. Çün 3.biri birine irişdiler, àÀyet riúúatden, ki SulùÀn èİzzeéd-dìn ùabìèatda àÀlibdi, úarındaşını 4.úocdı. Ve zÀrìlıà-ıla aàladı. Ve vÀúiè olan mübÀsiùÀtı begler ve aãóÀb-ı aèrÀøÿñ
5.
reéy-i fÀãidlerine óamle itdi. Ve ikisi el ùutışup
óikÀyetleşü köşke geldiler. ÒvÀn 6.döküldi, tÀèÀm yindi ve mümessek ve muèaùùar şerbetler içildi. Geçenden geçdiler ve èìtÀbuñ ùomarı 7.kitÀbını ùayy itdiler. Ve çavuşlara buyurdılar ki çeri içinde çaàırtdılar ki her kimi ki 8.ãınàun çerìden ùutalar, atdan ùondan ve silÀódan nesi var-ise alalar ve öldürmeyüp 9.ãalıvireler. Ve ãınàun çerilerüñ ardına düşdiler. Kimi ki ùutarlardı, atdan ùondan ãalıvirürlerdi. Ol mücrim begler ki dutsÀú
10.
ve silÀódan nesi var-ise alurlardı ve
12.
olmışlardı, SulùÀn kÀrubÀn sarÀyında òabs 11.
müteveccih oldılar. Ve Úonya’nuñ
itmişler-idi. Ve müvekkeller ùÀñlacaú alup Úonya’ya
òalúı èÀdet-i maèhÿd üzerine SaèÀdeddìn Köpek KÀrivÀn-13.-sarÀyına degin istiúbÀl itdiler. Ve 14.
Ve ıãlÀó-ı mefÀside meşàÿl oldılar.
sulùÀnları temÀm şÀdì ve òurremliú birle şehre iletdiler. Ve ol mücrim beglerüñ ãÿçını baàışlayup zindÀndan teşrìf-i salùanat birle müşerref oldılar.
15.
òalÀã itdiler. Ve SulùÀn òilèatin giyüp
16.
Girü her biri manãıb ve timÀrları virilüp üzerlerine
vardılar. Ve ol vaóşet 17.àubÀrını CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì luùf ve óafÀfet1423 ãuyı-y-ıla yudı.
1423
P. 351b/16. “óaúÀret”
619
1.
Õikr-i Emìr CelÀleéd-dìn ÚaratÀyì -RaómetuéllÀh- ve EyyÀm-ı AókÀm-ı ZevÀl-i Vey
02.
Emìr CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì -raóimehuéllÀh ve bevvÀhü aèlÀél-cinÀn ve ãabba aleyhi
seccÀliél-àufrÀn- niçeme ki 3.Rÿmì nejÀd úul1424 kişi-y-idi, ammÀ kerÀyim-i evãÀf birle seyyiden ve óaãÿr ãıfatı birle mevãÿf 4.olmuşdı. Ve óaøret-i Rabbuél-erbÀbdan òiùÀb-ı -
nièmeél-èabdÀna akÀbun-1425 birle iòtiãÀã bulmuşdı. 5.HemÀnÀ ki vefk-i rÀy-i EflÀùÿn üzerine anuñ õÀt-ı bì-àaybì ki maóall-i esrÀrı àaybì-y-idi mekkÀre 6.ve menÀhìden münezzeh idi. Ve ùıynet-i kerìmesi manôÿr-ı naôar-ı raómet-i ilÀhì ve mekÀrim-i aólÀúı zübde-éi eltÀf-ı 7.nÀ maóãÿr-ı pÀdişÀhì olmuş-ıdı. TÀ úıyÀm-ı leyl ve ãıyÀm-ı dehr birle ekl-i luóum ve teleõõüõ-i envÀè menkÿó 8.ve maùèÿmdan imtinÀè gösterüp ùÀèat ve nevÀfil ve teverruè birle evúÀtı mustaàraú-ıdı. Ve eyyÀmuñ 9.òavÀã ve èavÀmına sehÀb-ı ikrÀm ve inèÀm-ı ÀfitÀb-ı cihÀn-tÀb ve bÀrÀn-ı ebr-i nevbÀhÀr gibi fÀyiø-ıdı.
10.
Hìç Àferide úÀrì ve Àmì ve müsülmÀn ve õimmìden
ki Ànuñ úapusına mülÀzım olup aña selÀm iderdi, 11.tÀ anuñ cÿd-ı 1426minnetinden behre-i eczel ve òaùùı ekmel bulmayınca olmazlardı. Óilmi dìn-i İslÀm gibi temÀm
12.
ve şefúati òÀã ve èÀm
óaúúında ber devÀm-idi. Ve óayÀsı bì óadd ü àÀyet ve èaùÀsı bì-èaded ve nihÀyet-idi. Ve 13.
èAcem ve Rÿm ve ŞÀm memÀlikinüñ cümle zühhÀd ve èubbÀdına ve èulemÀ ve efÀôıl ve
eytÀm ve erÀmiline iósÀnı irerdi1427. 14.Ve cümle memÀlikde şehirler ve úaãabalarda ve yollarda hìç mevÀøiè ve buúÀè úalmadı ki mesÀcid ve medÀris 15.ve òÀne úÀhÀt ve rebÀùÀtdan anda inşÀé òayret buyurmadı. Çün AúsarÀ ãaórÀsı muóÀrebetinden 16.mürÀcaèat úıldı ve mesned u vizÀret ve manãıb-ı mehÀbet-i óaøret-i salùanat bir èÀlim ve èÀmil vezìr-i fÀôıl
17.
èÀúil ve müşìrden òÀlì-y-idi,
dilemezdi ki ol sebeb birle pÀdişÀhuñ bÀrigÀhı ve dìvÀnı ve dergÀóı
1.
revnaúına naúãı
ve düşòÿrlıú yol bula. Vezìr kÀfì gerek ki kifÀyet-ile mÀl óÀãıl úıla. Pes
2.
İmÀm-ı muèaôôam aèlam efêal Necmeéd-dìn NahcuvÀnì’yi, -RaómetuéllÀh-
fünÿn u èulÿmda baór-i mevvÀc ve sirÀc-ı vehhÀc 3.ve seóÀb u süccÀc-ıdı ve şerè ve òikmet ve
1424
P. 352a/2. “úoca” B. 342b/1. // T. 216a/13. Bu kelime yoktur, yerinde “...olup” kelimesi bulunmaktadır. 1426 T. 216a/20. “...bì-“ 1427 B. 342b/11. “irişürdi” 1425
620
maèúÿl ve menúÿl iósÀn-ı kerìmi birle imtizÀc bulmışdı, 4.inşÀ ve siyÀúat ve óisÀb ve iş bilmeklikde Arisùo-yı èahd u büzÿr cumhur-ı zamÀn-ıdı, vizÀret 5.manãıbın úabÿl it, diyü mükellef ve mülzem úıldı1428. İmÀm Necmeéd-dìn taùvìl-i úìl ü úÀlden ãoñra 6.manãıb-ı vüzerÀtı úabÿl itmege şol úavl ve úarÀr üzerine iúrÀr itdi kim anuñ mersÿm 7.cÀmekìsi yılda úırú biñ altun ola ve otuz biñ altun müşerref’üñ ve otuz biñ altun 8.müstevfì’nüñ ve yigirmişer biñ altun on iki yazıcılaruñ, ki altısı istifÀ ve altısı eşrÀf 9.kÀtibleri dürürler, ola. BÀúì emvÀl, iòrÀcÀt-ı òÀããa ve Moàol òanları iòrÀcatı-içün, ki
10.
beúÀ-yı mehce-i memÀlik ve mÿceb-i
eùfÀy-ı şuèle-i fitnedür, òazÀneye teslìm ideler. Pes İmÀm Necme-11.éd-dìn dìvÀna óÀøır oldı ve umÿr-ı vizÀret temşiyyetine ve Ànÿñ şerÀyiùi iúÀmetine şürÿè úıldı. Ve 12.Emìr CelÀleéd-dìn ve Meliküél-ümerÀ Şemseéd-dìn TavtÀş ve Meliküél-ümerÀ Faòreéd-dìn ArslÀn Ùoàmuş 13.
ittifÀúlar birle ki metÀnet-i dìn ve óiãÀnet-i yaúìn ve vüfÿr-ı şefúat ve kemÀl-i nıãfet ve
yümn-i maèdiletde
14.
àÀyetde-y-idiler. Ve sipihdÀrlıú deúÀyıúında ve Selçuú òÀnedÀnı
nièmetinüñ óaú güzÀrlıàında èumde-i
15.
memleket ve zübde-i millet olmışlardı, kendüzi
küttÀbı ve ekÀbir-ile øabù-ı emvÀl ve tedÀrük-i yarÀú ve eslióa-i 16.ricÀle meşàÿl olup bu iki ãaà úol ve ãol úol begler begilikleri-y-ile çerìleri ol muóÀlifler defèine, eùrÀfında òurÿc itmişlerdi, revÀne úıldı. Ve andan ãoñra
17.
ki bundan öñdin uç
1.
Emìr CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì
ve Meliküél-ümerÀ Seyfeéd-dìn Óamìd PervÀne ittifÀú birle ki ol zamanda 2.èuluvv-i himmet ve celÀl úadr ü nebÀhat ve ùahÀreti õìl ve óüsn-i iètiúÀd birle mevãÿf ve èulemÀ ve èibÀd 3.
cÀnibi rièÀyetine ãarf-ı ihtimÀmda ve iş bilmek ve muèÀmelÀtda nişÀne ve maèrÿf olmuşlardı.
Ve Melikü 4.én-nüvvÀb NiôÀmeéd-dìn Òurşìd ki kifÀyet ve dirÀyet birle meóÀfil ve mecÀmiède meşhÿr ve meõkÿr 5.olmuş-ıdı. Ve ãadr-ı muèaôôam Meliküél-küttÀb Bedreéd-dìn Maómÿd ÙuàrÀyì ve meãÀlió-i memÀlike terúìh ve 6.temşiyyet irişdürürlerdi. Çün begler uç ùarafına irişdiler, òavÀric bunlara muúÀbil olmayıp ãındılar. 7.Ve Oàuz Melikin òÀricì ùutup helÀk itdiler. Ve ùÀàì ve mütemerridleri pÀyimÀl ve sergÿfte úıldılar. 8.Ve dönüp geldiler gördiler ki Çintüküz ve KelÀkÀy ve Úutlu Melik bir bölük Moàol birle 9.äayın Òan òiõmetinden 1429äÀòib Şemseéd-dìn aóvÀl-i tefaóóusı-y-içün ve anuñ emvÀli taóãìl ve úatli
1428 1429
T. 216b/9. “úaldı” B. 343b/9. // T. 217a/6. “...Meróÿm...”
621
10.
iètirÀzÀtı-çün irişdiler. Şol sebeb-ile ki Bedreéd-dìn Maómÿd ÙuàrÀyì -RaómetuéllÀh- saòn-
güzÀr ve 11.ve şìrìn güftÀr ve sözlü kelecilü güzel kişi-y-idi. Bu iètirÀøÀt suèÀlÀta cevÀb cihetiy-içün emvÀl-i 12.firÀvÀn birle äayın1430 òiõmetine gönderürlerdi. 13.
Çün ÚÀêì Necmeéd-dìn bir müddet vizÀrÀta mübÀşeret
gösterdi, gördi ki işleri ùarìú
ve cevÀb ve úÀnÿn-ı ãalÀh üzerine temşìyyet bulmaz ve äÀóip ve işleri èÀúibetinden endìşe úıldı, vizÀrÀtı terk idüp Óaleb
14.
Şemseéd-dìn IsfahÀnì ihlÀki
15.
ùarafına èazìmet úıldı. äÀhib
Bedreéd-dìn Maómÿd ÙuàrÀyì, Òan òiõmetine èazm itdi ve Reşìdeéd-dìn
16.
Cüveynì Emìr
èÁriø ve ŞecÀèaéd-dìn èÁbdurrÀhman Reéìsuél-baór ve Necìbeéd-dìn Müstevfì ve Òaùìreéddìn
17.
ÕekeriyyÀ Emìr dÀd, ki äÀhip Bedreéd-dìn’üñ etbÀèı idiler, BaóÀéeéd-dìn ErzincÀnì ve
òazìne-dÀr äÀreme
1.
éd-dìn 1431äÀrÿyì, ki 1432Şemseéd-dìn IãfahÀnì’yi işkenceden ãoñra
úatl idüp şehÀdet deresine 2.irişdürmişlerdi, òan óükim birle dÿşÀòa çeküp òan ordusına iletdiler. Ve anda tanuú 3.ve iótiyÀù ve mübÀlaàa tamÀm birle keşf-i aóvÀl ve taóúìú-i maúÀl úıldılar. Fiél-cümle andan ãoñra ki 4.her ùayife kendü óÀlì iólÀsında ve ÀmÀl-i òuãÿlinde çoú òiõmet virüp ve iórÀcÀt vÀfir úılup 5.zaómet-i mütekÀåire müşÀhede úılmışlardı. HezÀr óìme birle ol varùa-yı hÀyilden necaù buldılar. 6.
Ol zamÀnda Moàol òanları Türk òanları ve Selçuúìler üzerine àÀlib olmuşlardı, her
manãıb Rÿm 7.sulùÀnınuñ erkÀn-ı devletine Moàol òanı dìvÀnından virilmege başladı. VizÀret manãıbı äÀhip Şemseéd-dìn 8.ÙuàrÀyì’ye ve niyÀbet ŞücÀèaéd-dìn Reéìsuél-baóre ve istìfÀ Necìbeéd-dìn’e ve Emìr-i èÀriôlıú Reşìdeéd-dìn
9.
Ebÿ Bekr Cüveynì’ye ve Çorumlunuñ
ãubaşılıàı Òaùìreéd-dìn ZekeriyyÀ’ya muúarrer oldı. Ve dükeli
10.
òuãÿl-i meúÀãıd birle
müşerref olup saèÀdet-ile mürÀcaèat úıldılar. Çün Rÿm’a gelüp salùanat haøretine
11.
irişdiler ve dest-i bÿs-ı eşref birle müşerref
oldılar, Rÿm sulùÀnlıàı-y-çün òan gönderdügi óilèatler
12.
òiùÀyì altunlu kimhÀ úaftÀn ve leéÀlì
birle muraããÀè zerdÿzì libÀce ve laèal dügmelü aú nevrÿzì külÀhı 13.getürdiler. SulùÀn geydi ve nevrÿzìyi urundı ve altÿn úurlu BulàÀrì oú yÀy birle
14.
bilek úuşandı. Emìr CelÀleéd-dìn
1430
B. 343b/12. // T. 217a/9. “...Òan” T. 217a/16. “...Alp...” 1432 T. 217a/16. “...äÀóib...” 1431
622
ÚarÀùÀyi’ye daòı bir maàribì aú ãÿf yüzlü samÿr şìb gönder-15.-mişler, geydi ve òanÿñ cümle yarlıà óükümleri, ki manãıbları-çün götürmüşlerdi, oúudılar. 16.Úabÿl ve irtiøÀya maúrÿn oldı. Çün ŞücÀèaéd-dìn reéìs niyÀbet içün el öpdi. NiôÀmeddìn
17.
Òurşìd, ki nÀyib idi, pervÀnelià-
içün pìr oldı ve her kişi kendü işine meşàÿl oldı. Melikü
1.
él-ümerÀ Şemseéd-dìn TavtÀş daòı Rÿm’uñ sÀyir úadìm begleri-y-çün
Rÿm memÀlikinde Selçuú 2.sulùÀnları óükminden àayri óüküm görmemişler ve işitmemişlerdi. MünÀãibi-içün òan óükmin
3.
getürdüklerin àÀyet müstenkir ve müstekire gördiler. Ol
cemÀèatuñ istiôhÀrına istinkÀr ve istikrÀh 4.úıldılar. Ve ol sebeb-ile ki ŞücÀèaéd-dìn Reéìs Òan úatında adını Melik ŞÀh bildürmişdi. Ve ol 5.bÀbda òan yarlıàın òÀãıl itmişdi, hem ol gün taót öñinde SulùÀn huøÿrında beglerbegi 6.Reéìs-i baór birle óarb ÀàÀô itdi. Ve taèn-ı sinÀn-ı lisÀn birle Reéìs-i baóri àÀyet azarladı. Ve Şemseéd-dìn 7.ÙuàrÀyì birle efèÀl ve aúvÀlde mizÀc ve devlet salùanat òilÀfınca göstermiş-idi. Ve andan 8.ãÀdır olmış-ıdı, iètirÀø-ı belìà úıldı. Çün bu münÀúaşa Emìr CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì ve Faòreéd-dìn 9.Arslan Ùoàmış ve NiôÀmeéd-dìn-i Òurşìd rıøÀları vefúi üzerine adı dükeli ãÀmit ve sÀkit oldılar.
10.
Ve äÀhib Şemseéd-dìn’üñ
aãhÀbı úorúu ve herÀs birle mütereddid oldılar. Her biri kendü aúùÀèı ve
11.
timÀr ve óÀããaları
yolların ùutdılar. ŞücÀèaéd-dìn NÀyib Sinïb’a ve Reşìdeéd-dìn Malaùıyya’ya ve 12.Òaùìreéd-dìn Çorumlu’ya cümlesi destÿr alup gitdiler. äÀhib ve Müstevfì yalıñuz úaldılar ve anlaruñ 13.
arasında úadìmden dostlıú ve inbisÀù-ı tamÀm vÀr-ıdı ve biri biriyle mizÀc ve letÀyifde ifrÀù
úılurlardı. 14.Meger bir gice esnÀ-yı teúÀdduó ve muèÀúiretde äÀóib Şemseéd-dìn ÙuàrÀyì’nüñ dilinden bir lafô ãÀdır oldı,
15.
ôÀhir oldı. Ve ol gice anlaruñ
ki Necìbeéd-dìn Müstevfì andan úatı àaøaba geldi ve infièÀli 16.
orùasında müòÀãamet ôahir ve èÀrbede-i fÀóiş vÀúiè oldı. Ve
mürÿr-ı eyyÀm birle vaóşet ve èÀdÀvete
17.
ulaşdı. Ve müddet-i medìd ol èadÀvet úÀyim úaldı,
tÀ óaddì ki Necìbeéd-dìn Müstevfì bir gün CelÀleéd-dìn
1.
úatına vardı ve äÀóib
ÙuàrÀyì’nüñ úadeó ve òabåinde faãıllar perdaòt itdi. Ol èözrler ki 2.pÀdişÀh devleti úavÀèidi hedminde andan ãÀdır olmuş-ıdı, CelÀleéd-dìn’e bildürdi. TÀ ki irtesi 3.devlet-òÀnede maófil itdiler ve ol meèÀnìyi baóå idüp söyleşdiler. Çün Necìbeéd-dìn ol taòlìùÀt 4.ve mübÀsiùÀtı, ki äÀhib ÙuàrÀyìden òalÀda Emìr CelÀleéd-dìn’e rivÀyet itmiş-idi, melÀda begler 5.óuøÿrında daòı
623
müvÀcehe ve müşÀfaha ièÀde úıldı ve óuccac-ı úÀùıèa ve berÀhìn-i úÀùıèa1433 daèvìlerin 6.ilerü iletdi. Şöyle ki äÀóib ÙuàrÀyì’nüñ inkÀr u iètirÀøa mecÀli úalmadı. Ve refèi ve iclÀli 7.vaøè ve iõlÀle tebdìl oldı. Şöyle ki Emìr CelÀleéd-dìn aña àÀyet àaêabından èitÀb-ile òitÀb 8.úıldı ve úÀúıyıp vizÀret devÀtını getürdi, ki ÙuàrÀyì’nuñ başına ura. Begler ve ulular ki 9.óÀôırdılar mÀnìè ve vÀziè olup úomadılar. Ve ol gün ol meclis bu vaóşet ve feãÀóat birle Àòire
10.
irişdi.
äÀóib ÙuàrÀyì òÀyib ve òÀsir ve kendüyi óÀli çÀresinde óÀyir1434 oldı. Ve her gün kendü 11.
mertebe ve menziletini tenezzül ve iòùÀùda müşÀhede úılurdı. Ve umÿr-ı memleket ve
úÀêÀyÀ-yı dìvÀnìde 12.anuñ aúvÀli ve aókÀmına hiç nevè-ile iltifÀt úılmazlardı. İttifÀúa ol günlerde äÀóib Müheõõibe13.éd-dìn oàlı Muèìneéd-dìn SüleymÀn ErzincÀn ãubaşılıàı ve çerìleri zièÀmeti bÀbında Seyfeéd-dìn
14.
ÙorumùÀy birle nizÀè ve mücÀdele
úılurlardı ve anlar ikisi daòı muóÀkemÀtı Bayçÿ-yı Noyin úatına, ki
15.
Moàol òÀnlarından
Rÿm’a PÀsúÀúlıàa gelen Tatarlaruñ başıydı, iletdiler. Ve Bayçÿ Emìr
16.
Muèìneéd-dìn
SüleymÀn’ıla ol ÀşinÀlıú ve muãÀdeúat sebebi birle ki bundan öñdin atası
17.
äÀóib
Müheõõibeéd-dìn’ile zamÀnı meãÀlióatda ÀşinÀ olmış-ıdı. Muèìneéd-dìn cÀnibini rièÀyet itmege
1.
meyli vÀr-ıdı. Ve äaóib ÙuàrÀyì daòı úarÀbet ve muvÀãalat vesÀyili birle Emìr
Muèìneéd-dìn’e vardı.
2.
Ve atasınuñ mürebbì ve berkeşìdesi-y-idi, kendünüñ mukÀre ve
muãÀyibi defèinde ki Necìbeéd-dìn 3.müstevfì mekìdeti úablinden anuñ óÀline yol bulmuş-ıdı. ÚaêÀyÀ-yı muótelifde mütercim 4.muùavvel nÀmeler, ki çün salùanat óaôretinden ol bÀbda Bayçÿ-yi Noyin úatına ve aralarına ne diyecegin 5.taèlìm úılup yazdı ve úaããÀd eline virdi. Meger ÙuàrÀyì’nüñ úullarından bir úul, ki ol günlerde 6.andan óareket nÀ-şÀyiste ãÀdır olup aña teédìp ve taèrìk olunmış-ıdı, ol nÀmeler yazılup 7.úıããÀd eline virildügine muùùaliè oldı, àÀyet óaúduàına ve àaøabından bu úaøıyyeyi Emìr-i 8.èÁriø äamãÀmeéd-dìn ÚımÀz Beg semèine irişdürdi, ki SulùÀn èAlÀéaéd-dìn meróÿmuñ 9.òÀã úullarındandı ve vüfÿr-ı kifÀyet ve kitÀbet ve èibÀret birle temÀm belÀàati vÀr-ıdı ve Emìr
10.
CelÀleéd-dìn terbiyetiyle merÀtib-i
èÀliyeye irişüp umÿr-ı èiôÀm birle devlet ve memleketde şükÿh
11.
ve revnaúı bì-girÀn óÀãıl
itmişdi. Ve ekåer sevÀbiói mühimmÀtda anuñ rÀyi mercÿèun ileyh olmuş-ıdı.
1433 1434
12.
äamãÀmeéd-
B. 345a/10. // T. 218a/9. “...birle” P. 354b/10. “èÀciz”
624
dìn daóı yollara adamlar gönderüp bekletdi1435 ve aòvÀl-i èarø itdi. Ve çün úatına getürdiler, 13.
äamãÀmeéd-dìn ol nÀmeleri 1436CelÀleéd-dìn úatına iletdi ve aóvÀli èarø itdi. Çün úatında ve
dìvanda
14.
kimse yoà-ıdı ki ol nÀmelerüñ rumÿzını óall ide bileydi. Meger äadr-ı İmÀm
TÀceéd-dìn vezir
15.
oàlı MevlÀnÀ Zeyneéd-dìn ki Rÿm dÀnişmendlerinüñ faóvelinden-idi ve 16.
dehr ve vaóìd-i èaãr olup úanÀèat ve èibÀdet yegnine çekmiş-ıdı
èiffet ve veraè birle ferìd-i
elini. Ve Úur’Àn ve ehÀdìå kitÀbet 17.ve tilÀveti birle èazìz evúÀti müstaàraú-ıdı. Ol sebeb-ile ki 1.
äamãÀmeéd-dìn-ile ÀşinÀlıú ve ittihÀdu vÀr-ıdı.
Ol münzecim nÀmeleri óal úıldı ve
anlaruñ rumÿzu àÿrına iùùılÀè ve ióÀùat buldı. Ve èibÀret-i 2.vÀøıó ve lÀyıha naúl itdi, ki Emìr CelÀleéd-dìn’üñ ve vuúÿfı anuñ maènÀsına irişdi. Pes 3.salùanat óaøretine vardı ve begler ve uluları óÀøır itdi ve nÀmeleri anlaruñ muùÀlièasına 4.irişdürdi. äÀóib ÙuàrÀyì’yi óÀøır itdiler ve nÀmeleri, ki baèzı kendü óaùùıyle ve baèzını Zìne- 5.éd-dìn óaùùıyla idi, aña gösterdiler. Çün kendü òaùùını gördi, òacìl ve şerm-sÀr oldı. 6.Emìr CelÀleéd-dìn SulùÀn óuøÿrında aña èitÀb ÀàÀz itdi, ki “Salùanat nièmetinüñ óuúÿúı 7.rièÀyeti bu ùarìúa olmaz ve Selçuú òÀnedÀnınuñ vefÀdarlıàı böyle gerekmezdür.” diyü. Emìr DÀd’a
8.
işÀret itdi äÀóib ÙuàrÀyì’yi SulùÀn
sarÀyında bir ev içinde óabs itdi ve üç dört günden 9.ãoñra Anùaliyya’ya gönderdiler ve anda şehr bend itdiler. anuñ etbÀèı ve eşyÀèından Eåìreéd-dìn adlu
10.
bir müneccim vÀr-ıdı, anuñ ol
óÀline àÀyet melÿl olup efkÀrı bióÀrında èamìú àavùalar úılurdı
11.
ve lÀlì-i bedÀyiè istiòrÀc
iderdi. Ve efkÀrı mekkÀrlıúda nÀdìre-i eyyÀm ve bÀúièa-i rÿzigÀr ve dÀhiye-i
12.
edvÀr-ıdı. Ve
vefÀdÀrlıú ve óaú güzÀrlıú ve óamiyyet èaãabiyyetde yed-i beyøÀsı vÀr-ıdı. Ve èilm-i 13.
tencìmde Ebÿ ReyóÀn anuñ tefhìmine muótÀc ve keşf-i deúÀyıú haúÀyıúda DÀniyal anuñ
reéy-i münìr øavìyünden erkÀn-ı devletüñ
14.
muútebis ve musteøÀ. Bir gün nÀgÀh dìvÀndan nÀ-bedìd oldı. Çün
15.
iùùılÀè ve vuúÿfları anuñ óìlet-i cebelìsine, ki vardı, her yire nÀme yazıb
adamlar gönderdiler ki ãÀdır olmasun diyü.
16.
mubÀdÀki şuèle-i fitne, ki anuñ elfÀsı imkÀnı mümekkin olmaya,
17.
Her yirde çoú istediler Ànı bulımadılar. Bir müddetden ãoñra BÀyçÿyı
1435
B. 346a/1. “...ele getürüp” / T. 218b/11.’de “ve aóvÀli èarø itdi” yerine “...tÀ ol nÀmeleri aldunup” kelimeleri vardır. 1436 T. 218b/11. “...Emìr...”
625
1.
Noyan1437 úatında gördiler. Baèôı ilçiler ve beglerüñ
Noyin’e varan úÀãidler Ànı
devecilerine mÀl virmiş tÀ anı 2.ãandÿú içinde deveye yükledüp Úarabaà’a iletmişler. Çün BÀyçÿ-yi Noyin úatına irişdi, 3.aóvÀli, şöyle ki kendünüñ irÀdÀtı muúteøÀsıydı, BÀyçÿ’ya èarø itdi. Ve çoúluú mÀl 4.edÀdı tÀ BÀyçÿ èAlÀéaéd-dìn èAlì Beg ve CemÀleéd-dìn Sÿcì anuñ istiólÀãı-çün salùanat 5.óaøretine gönderdi. Çün gelüp irişdiler, BÀyçÿ’nuñ nÀmesin virüp ve òaberin ièlÀm 6.itdiler. BÀyçÿ-yi Noyin óükmi mÿcebince äÀóib ÙuàrÀyì’yi Anùaliyya óabsinden çıúarıp Úonya’ya
7.
getürdiler. Ve bir müddetden ãoñra andan daòı ilçiler
mürÀfaúatda BÀyçÿ-yı Noyin ùarafına revÀne oldı. 8.Yolda Reşìdeéd-dìn èÁriø Emìr Cüveynì aña mülóiú oldı. Ve fìmÀ baèd anlaruñ óÀlinüñ meéÀli, ki 9.ol asfarda müteveccih olmuşlardı, müşbiè ve müstevfì ìrÀd olına, -inşÀéaéllÀhu teèÀlÀ-. 10.
Õikr-i VizÀret ve EyyÀm-ı Devlet-i İmÀm-ı Meróÿm äÀóib-i Şehìd èİzzeéd-dìn Atabeg Muóammed bin Maómÿd-ı RÀzì -RaómetuéllÀhı teèÀlÀ- ve MÀl ÓÀl1438 11.
äaóib ÚÀêì èİzzeéd-dìn Muóammed Şehìd RÀzì -RaómetuéllÀh- èuluvv-i himmet ve
kemÀl-i diyÀnet ve farù-ı feãÀóat ki
12.
BÀrì celleti úudretihi ve èillet-i kelimete anuñ cibillet-i
şerìf ve ùıynet-i kerìminde merkÿz ve mecbÿl úılmış-ıdı.
13.
Ekåer efèÀl ve aúvÀl ve rÿdi ve
ãudÿrda úaøÀ ve úadere muvÀfıú ve muúÀrun düşerdi. ÒulefÀ-i èahd
14.
ve selÀùìn-i rÿzigÀr
gözlerinde dÀéim èayn-i reéfet ve vaúÀr birle melóÿô ve iótirÀm ve ikrÀm birle manzÿr-ıdı. 15.
Ve ol zamÀndaki èulÿm ve feøÀyil biêÀèatinüñ aãr serverleri úabÿl-i bÀzÀrında temÀm revÀc
ve nefÀúı 16.vardı. Ve ol hengÀme, ki hünermendler ve erbÀb-ı faøl murÀdları hengÀmesi tÀb-ı ÀfitÀbdan 17.tecÀvüz úılup ièlÀm-ı èilm zirve-i meèÀlì ve şevÀhiú-i kÀmkarì üzerine irişürdi, ulu muèaôôam işler
1.
mühimmÀt ve risÀlÀt-ı dÀrués-selÀm aña mufavvaødı. Ve anuñ
úÀêılıàı maókemesi ve óükmi 2.ve meclisi òabù u òaùÀdan emìn, istiòøÀr-ı èulÿm ve rÀy-i ãavÀbı berekÀtında vehin ve teşvìşden 3.sÀkin-idi. Ve muèÀlim-i tedrìs ve meóÀfil-i ifÀdet vüfÿr-i ihtimÀm ve iètinÀ yemìninde münevver ve müzeyyen idi. 4.Ve anuñ óüsn-i aòlÀf ve kemÀl-i aèøÀ ve müsÀmaóatı şol óadde idi ki ekåer bir kimesne çoú
1437 1438
5.
müddetler anuñ
B. 346b/7. // T. 219a/10. “...Bayçÿ-yi Noyan” T. 219a/20. “İmÀm”, “TeèÀlÀ ve MÀl ÓÀl” kelimeleri yoktur. / P. 356a/10. “teèÀlÀ” kelimesi yok.
626
mesÀvìsine meşàÿl ola-y-ıdı, çün bir kerret istiàfÀr ve iètiõÀr ùarìúi birle anuñ 6.cenÀb-ı kerìmini meèÀb úılup úatına varaydı, vaóşet àubÀrını luùf-u keremi ãÿyı birle yuyıb maóv 7.
iderdi. Ve her kim ki bir gün ayaàını anuñ tabìèiyyeti dÀéiresine úoyup ve anuñ óimÀyeti
etegin 8.dutaydı, cevr-i rÿziàÀr ve keyd-i sipihr-i àaddÀrdan ebedeéz-zamÀn emÀn bulurdı. Çün äaóib 9.ÙuàrÀyi’den ol óÀl ãÀdır oldı ve Melikuél-ümerÀ CelÀleéd-dìn ve sÀyir 10.
ekÀbir memÀliküñ
òÀùırları aña muteàayyir oldı. VizÀrat mesnedi bu müşìr vücÿdından, ki
memleketüñ meãÀlió
11.
ve mefÀsidini óüsn-i tedbìr-ile taúdìm ve teéòìr úıla, òÀlì úaldı. Ve ol 12.
şuàul-i şerìfiñ ve manãıb-ı
òaùíruñ taúallüdine òalú memÀlikde hiç kimesne äÀóib ÚÀêı
èİzzeéd-dìn Muòammed’den 13.àayri istihúÀú ve liyÀúatı yoà-ıdı. Emìr CelÀleéd-dìn ve salùanat bÀrigÀhınuñ cümle begler
14.
ve uluları reéyleri vizÀrat mesnedine anı iclÀs itmeklik Ànı lÀzım
geldi. Cümle ittifÀk 15.ve iòtiyÀr birle teşÀvür ve iòtiyÀrdan ãoñra vizÀrat ve èÀm mühimmÀtını anuñ kef-i
16.
kifÀyetine tefvìô úılalar1439. Ve anuñ aókÀmını naãb ve èazlde devlet-i umÿrınuñ
óalli ve èaúdine
17.
nÀfiõ ve muùlaú úıldılar. Ol daòı ol mühimmüñ levÀzımı temşiyyetinde bir
muúteøÀ-yı reéy-i pesendìde iúÀmete
1.
irişdürürdi. VizÀratı aókÀmınuñ nefÀõì
eånÀsında äayın Òan òiõmetinden SulùÀn 2.èİzzeéd-dìn KeykÀvus -anaraéllÀhu burhÀnehuóuøÿr-ı istidèÀsı-y-içün mütevÀtir ilçiler gelürlerdi. 3.Ve çün hergiz dehr cebbÀrları ve èaãr gerden-keşlerinden kimsenüñ òÀùırından geçmez di ki Rÿm sulùÀnı 4.àayruñ óükmine maókÿm ola ve taóakküm-ile Àñı ùaleb úılmaà-içün aña söz soralar. Bu àarìb 5.óÀlet serÀb-ı èitÀb gibi cÀnlarına nÀ-òoşgüvÀr gelürdi. äÀóib Úaêı èİzzeéd-dìn maúbÿl 6.ve maèúÿl èöõrler getürürdi. İlçiler envÀè-ı ikrÀm ve eãnÀf-ı inèÀm birle girü döndürdi. 7.Elbette bu èöõrler äÀyın Òan òiõmetinde úabÿl olmayıb mütevÀder úaããÀd ve ilçiler gelüp mütevÀtir 8.anlaruñ ibrÀm ve ilóÀóları munúatiè olmazdı. NÀ-çÀr nÀ-àam ıøùırÀr birle bi-àayr-i iòtiyÀr äÀhìb ÚÀdı 9.èİzzeéddìn ve Emìr CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì Atabeg ve Şemseéd-dìn TavtÀş Beglerbegi ve Faòreéd-dìn Arslan
10.
Ùoàmış Emìr-i Àòÿr ve NiôÀmeéd-dìn Òurşìd PervÀne -raóimehümuéllÀh- üç
sulùÀnuñ, ki èİzzeéd-dìn KeykÀvus
11.
ve Rükneéd-dìn Úılıçarslan ve èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’
dururlar -raóimehümuéllÀh-, òiõmetlerine Úayãariyye ùarafına
1439
12.
revÀne oldılar. Ve memleket
B. 347b/7. // T. 219b/19. “úıldılar”
627
ve eùrÀfdan begler ve ekÀbir bu mühim tedÀrüki ciheti-y-çün ve bu óikÀyet
13.
telÀfìsi-y-içün
ùaleb úıldılar. Çün maórÿse-yi Aúsaray’a irişdiler, Eñecük Ùaàı1440 şikÀrgÀhında Úayãariyye 14.
ãubaşısı Seyfeéd-dìn Türkeri, ki salùanat devletinüñ ulu beglerinden ve úadìm bendezÀde-15.-
lerinden idi, geldi irişdi. Ve çünki tehevvür ve tecebbür ve óıúd u óased anuñ ùabièiyyetinde àÀlibdi, 16.şerÀb ve münÀdemet meclisinde SulùÀn òiõmetine küstÀò olup SulùÀn dÀyim içkü ve èişrete
17.
óarìã úılup beglerüñ èizzet ve iótirÀmını SulùÀn naôarında óaúÀret ve meõellet 1.
mertebesine
irişdürürdi. Ve kendü bÀzÀr revÀcı-y-içün sulùÀnuñ mizÀc ve rÀyınca
sözler söylerdi. 2.Begler ve ulularuñ óürmeti keåret-içün SulùÀn şöyle itdi ki àilmÀn ve erÀzili ilerü 3.çekdi ve her birine ulu manãıblar ve beglikler virdi. Ve èalÀ mürÿruél-eyyÀm begler üzerine musallÀt 4.olup istiókÀm buldı. Ve lÀkin óazÀneyi beúÀyÀ-yı emvÀl-i òÀãdan, ki anuñ taóãìline müteãaddì olmışdı, 5.ceybigÀn ve baór-i èummÀn gibi ùoldurup mÀlÀmÀl úılmışdı. Bu eånÀda Ámid subaşısı Şemseéd-dìn Altÿnabì, 6.ki vaúÀru kifÀyet ve dehÀ ve dirÀyet ve buèd-i àÿr fikret ve rièÀyet umÿr-ı raèiyyet ve óimÀyet-i óarìm-i 7.nÀmÿs-ı salùanat ve seòÀ ve óayÀ ve òuffÀô ve vefÀ birle sÀyir ekÀbir ve aèyÀn arasında müsteånÀ-y-ıdı. 8.Salùanat óaøretine irişdi, cümle işleri dilberler zülfi gibi perìşÀn ve müşevveş gördi. Ve òÀzÀne emvÀ09.
-linde ve cevhinde iòrÀcÀt mevÀcib ve tebõìr ve isrÀfdan telef ve òasÀrat-ı fÀóişe müşÀhede
eyledi1441.
10.
Pes ùaèn dilin uzadup Emìr CelÀleéd-dìn ve sÀyir begler ve ululara èitÀb itdi ve
eyitdi ki “Meróÿm 11.SulùÀn AlÀéaéd-dìn’üñ ol miúdÀr èaôamet ve meknet ve maúdirat birle ki geçmiş ulu pÀdişÀhlara
12.
èöşr-i èaşìr müyesser olmadı, bu miúdÀr isrÀf óarcı yoà-ıdı. Siz
kÀtibleri azaldup cÀhil yazu bilmez
13.
emìnleri çoàaltmışsız. Böyle olıcaú óÀãıl óarca yitmez
ve bu òazÀne ki ôulimle ùoldurmışsın
14.
sizüñ òarcıñuz ve Moàol iòrÀcÀtına yılına degin
kifÀyet itmez. Eger SulùÀn bu resme èìşi ki mahôdur, terk iderse ve anlardan ki taúdìr-i óükm-i RabbÀnì birle
15.
16.
ictinÀb itmegi vÀcibÀtdan görürse ol pÀdişÀhlar naôarında,
17.
cihÀn-bÀnlıàa müteèayyin olmuşlardur, anlaruñ bÀrigÀhına
teveccüh itmeklik müteøammin úahr-ı øiêÀd 1440 1441
bed-Àmÿz óarìfler-ile ki anlaruñ óurfeti nüóÿset
1.
ve úamè ve óisÀd ve èimÀret-i bilÀd ve
B. 348a/6. // T. 220a/10. “Emecük Ùaàı” / P. 357a/13. “İñcük” B. 348b/4. // T. 220a/23. “úıldı”
628
refÀhiyyet-i èibÀê olur. Ol maènìyi maóøı saèÀdet bilüp gerekdür ki 2.erÀzilden ictinÀb ide. TÀ ebhet ve èaôameti izdiyÀda maúrÿn ola.” Bu neãÀyió birle isrÀfdan biraz ihtirÀz 3.itmege başladılar ve òazìneleri baùn-i òÿt-i Yÿnus gibi ecnÀs ve nüúÿd birle meşóÿn ve meénÿs úıldılar. 4.SulùÀn òurrem ve şÀdÀn olup àurret-i şebÀb birle mülÀzemet-i çenk ve şerÀba meşàÿl olup eùrÀf ve cevÀnibden 5.ferÀàat gösterdi. Ve Şemseéd-dìn Altÿnì’nuñ naãìóatinden Türkeri sìnesinde kìne-i temÀm 6.baàlandı. Ve çün aralarında sefÀhet ve øıddiyet sebebi birle èadÀvet vÀúiè olmışdı, Türkeri’nüñ 7.óasedi cesedinde cÿşa geldi. Şemseéd-dìn Altÿnì’nuñ muúarreblerinden Faòreéd-dìn Belik adlu bir 8.
bed-òaòtı1442 yalan mevÀèid u infÀú-ı emvÀl birle kendüye yÀrÀn-ıdı, tÀ anı aña rÀøı itdi ki
9.
fuúÀè-ı úÿzesine semm-i úÀtil ùamzırup üzerine fuúÀè úoydı. Òïn-ı nièmet yindüginden ãoñra
10.
atabege virdi. Atabeg içdi üç günden ãoñra RıêvÀn’a cÀnını teslìm itdi. Ve çün 11.vÀriåì yoà-
ıdı çoúluú mÀl úaldı, òÀããa-içün taãarruf itdiler. Ve Belik-i melèÿna laènet-i ebed ü sermed 12.
velì nièmetine àadr itdügi sebebi birle bÀúì úaldı. -Nercaèu 1443mÀ künnÀ bi-ãadedihi-: SulùÀn, hem ol niyyet 13.üzerine ki òan òiõmetine müteveccih idi, iki úarındaş Rükneéd-
dìn Úılıc Árslan ve èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’ı
14.
ve CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì ve Şemseéd-dìn
Tavtaş ve Faòreéd-dìn Arslan Ùoàmış’la Úayãariyye’de úodı,
15.
kendü SivÀs ùarafına èazìmet
úıldı. Türkeri’nüñ günden güne tekebbür ve naòveti ziyÀde olurdı.
16.
Ve farù-ı cehÀlet ve
àabÀvetden işini o óÀle irşdürdi ki salùanat òaøretinüñ cümle muúarrebleri,
17.
ki baèzı anuñ
murabbÀlarıydılar, anuñ nÀóïş ve müşevveş óarekÀtı ve mubÀsiùÀtından müstevóiş ve müteneffir
1.
oldılar. Ve salùanat óaõreti òiõmetine evúÀt-ı furãatda anÿn nihÀl-i iúbÀli
úaùèında ve devlet-i 2.devhası úalèında sözler söylediler. TÀ sulùÀnuñ reéyini anuñ óaúúında bidÀyet-i ikrÀmdan
3.
nihÀyet-i ıràÀma irişdürdiler. SulùÀn anuñ teõlìl ve úahrına fermÀn
buyurdı. Dutup MundÀs 4.úalèasına iletdiler ve anda helÀk itdiler. Bu óÀlÀt eånÀãında òaber irişdi ki Emìr 5.CelÀleéd-dìn Atabeg ÚaraùÀyi raóimehuéllÀhmaórÿsa-i Úayãariyye’de óaú civÀrına ulaşdı diyü. SulùÀn 6.ol òaberüñ istimÀèından perìşÀn oldı ve memleket aóvÀlini bì ser u sÀmÀn gördi. İlçilerden 7.èöõrler dileyüp anlara dürlü dürlü 1442 1443
T. 220b/16. // P. 358a/8. “bed-baòtı” T. 220b/21. “...ilÀ...”
629
iósÀn itdi ve gönderdi ve kendü girü Úayãariyye’ye 8.muèÀvedet úıldı. ÚarındaÀşları Rükneéddìn Úılıç ArslÀn ve èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd ve anlaruñ-ıla
9.
úalan begleri ve ulular
Úayãariyye’den Gedük’e degin istiúbÀl ide geldiler. Çün iki ùarafuñ
10.
begleri biri birine
ulaşdılar, òalvet itdiler ve PÀdişÀh, Òan óaøretine müteveccih olup girü 11.mürÀcaèat úılduàına ne resme èözr idelüm diyü meşveret úıldılar. èÁúibet reéyleri bunuñ üzerine
12.
úarÀr ùutdı ki
sulùÀnuñ kiçi úarındaşı èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀê’ı İlòan òiõmetine müteveccih
13.
úılalar, tÀ
úarındaşı úablinden èöõr taúdìm úılup iòrÀcÀt çoà olup vücÿh az olduàını 14.ièlÀm ide. Emìr Seyfeéd-dìn ÙorumùÀy ve ŞücÀèeéd-dìn èÁbdurraóman NÀyib ve Bedreéd-dìn Muãlìh Lala ve
15.
Nÿreéd-dìn èÁbdullÀh ÚÀbiø firÀvÀn esbÀb ve tecemmül ve tuóaf ve
pìşkeşlerle Òan òiõmetine irsÀl úıldılar.
16.
Yolda SulùÀn áıyÀåeéd-dìn anÀsı ve äÀóib
ÙuàrÀyì1444’nuñ dostlıàı sebebi birle bìçÀre ve ÀvÀreliú
17.
iòtiyÀr eylemişlerdi. Bunlara yolda
uàraşdılar ve kendülerini èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd mutÀbièları
1.
silkine úoydılar. Ve
anuñ hevÀdÀrı ve devlet-òÀóı oldılar. Her yere ki irişürlerdi, memleketüñ 2.salùanatı bunuñdur diyü taúrìr iderlerdi. Ol vÀsıùayla äÀóib ÙuàrÀyì ve ŞücÀèaéd-dìn Reìs 3.arasında iòtilÀf ve nizÀè ve iftirÀú ôÀhir oldı. Ve fìmÀ baèd mevøıèında anlaruñ óÀlinüñ 4.èÀúibeti beyÀn-ı şÀfì birle ìôÀó olına, -inşÀéaéllÀhu TeéÀlÀ-. 05.
Õikr-i MuóÀlefet-i SulùÀn èİzzeéd-dìn ve SulùÀn Rükneéd-dìn -Raóime-hümÀéllÀh- ki ve
MuóÀrebet ki ÌşÀn rÀ 06.Kerret-i Dovvom VÀúiè-Şod ve İnhizÀm-ı SulùÀn Rükneéd-dìn ve GiriftÀr-şoden ve Maóbÿs ve Mescÿn-mÀnden-i 7.der-ÚılÀè ki Õikr-üfted Çün SulùÀn èİzzeéd-dìn úarındÀşı Òan òiõmetine irsÀl úıldı, kendüzini 8.Rükneéd-dìn Úılıç Arslan-ıla Úonya’ya èazìmet úıldı. Ve anda èìş ve èişret ve baòşìş ve inèÀm ve yigitlik 9.
arzusı ve kÀmÿranlıàa meşàÿl oldı. ErÀõil ve bì-hüner ve bì-aãl kişileri òiõmetine muúarreb
ve maóãÿã 10.úıldı. ErkÀn-ı devlet ve begler ve ululara, ki hemìşe himmetleri sulùÀnlık bünyÀdı istiókÀmına
11.
maãrÿf-ıdı, bu ùarìúa, ki Oàÿz töresine muòÀlif ve òÀruú-ı èÀdÀt-ı selÀùìn-idi, tÀ
müstaósin geldi. 12.MahÀbbet ve ãafÀ ve iòlÀãlarına kudÿret-i fÀóiş vÀúiè oldı. SulùÀnuñ ùÀyıları Rÿmlar vÀr-ıdı ki
1444
13.
hemìşe dìn muòÀlifeti sebebi-y-ile begler ve erkÀn-ı devlet anlardan èÀr
B. 349b/15. // T. 221a/18. “...ve Reşìdeéd-dìn Emìr Árıø ve ol ùÀyife ki äÀóib TuàrÀyì’nuñ”
630
iderlerdi ve dÀyim merdÿd ve
14.
seràÿfte yürürlerdi. Salùanat işine müdÀòalet idüp memleket
mühimmÀtına úarışur oldılar. Ve SulùÀn 15.Rükneéd-dìn’ile, ki hemìşe taót üzerinde úarındaşıy-ile1445 otururdı, muøÀyiúÀt ve münÀzaèata başlayup 16.mümÀnaèat úılur oldılar. Ve şol sözler, ki erbÀb-ı edeb begenmeye aña söylerlerdi. Ve çün ki
17.
anı dÀyim şehrbend ve müstemend
ùutarlardı. Ve işlerinüñ èÀúibetinden endìşe itmezlerdi. SulùÀn
1.
Rükneéd-dìn şol úadar
ki anlaruñ cevri şarÀbın tecerruè úılup çoú zaómetlerin çekerdi. 2.
Bir gün òalvet oturmuş idi ve bu àuããanuñ endìşesinde müteóayyir bÀşın aşÀàa egip
lÀlì-i
3.
ÀbidÀr cezè-i cihÀn bìninden nüsòa1446-i laèl-fÀmı üzerine revÀn úılmışdı. NÀgÀh
KemÀleéd-dìn atlu1447 4.hevÀyic-sÀlÀr, ki òiõmetinde TürkistÀn seferlerin itmişdi ve óuúÿúı firÀvÀn åÀbit úılmış-ıdı 5.ve kendüzüni ol vÀsıùa birle mükÀlemet ve úurbet mertebesine maòãÿã úılmışdı, úatına 6.girdi. SulùÀn Rükneéd-dìn muøùarib ve mütenekkib aàlar gördi, biraz ãabretdi. TÀ ki bekÀ ve 7.taàayyür sÀkin oldı, suéÀl itdi ki “ÒuõÀvendigÀruñ melÀleti ve aàlamasına sebeb nedür? Eger 8.bu óÀletden úulına ièlÀm buyurursa ola ki anuñ tedÀrükin ide bilem.” didi. SulùÀn, 9.KemÀl’üñ suéÀline bu ebyÀt-ile cevÀb virdi ki: Beyt1448: 10.
Uş ben ki libÀs-ı èìşden èuryÀnem
Çün gerdiş-i rÿzigÀr sergerdÀnem 11.
Her şÀm ki ola anda ben àamgìnem
Her ãubó ki güle anda ben giryÀnem 12.
Sìnesi ãaóìfesinde yazılmışdır. -ÁnÀéeél-leyli ve eùrÀfeén-nehÀr-da anuñ tekrÀriyle
rÿzigÀr 13.geçürürdi. ÀşikÀr úıldı. KemÀleéd-dìn eyitdi: “Bu bÀbda úuluñuñ òÀùırına bir óikÀyet 14.
yürenür. Şol şarù-ıla diyem ki hemÀn ikimüz olavuz. Üçüncinüñ aña iùùılÀèı olmaya
15.
ve
anuñ imøÀsına ŞÀh-ı CihÀn ihtimÀm mebzÿl buyura. Ve ol vaútin olına.” didi. SulùÀn 16.
Rükneéd-dìn taúrìr itdi: “İşidem.” didi1449. KemÀl eyitdi “Eger SulùÀn bu úaøiyye bÀbında bir
mektÿb
17.
Develü sÿbaşısına Nuãreéd-dìn’e yazup gönderürse ki ol dÀyim sulùÀnuñ vefÀdÀru
1445
B. 350a/17. // T. 221b/12. “úardaşı-y-la” B. 350b/5. “òaddi” 1447 T. 221b/17. satırda olması gereken A 359b/3. satır yoktur, müstensih hatası. 1448 B. 350b/10. // T. 221b/21. Bu kelime yok. 1449 T. 222a/17. “...eytti eyt” 1446
631
1.
devlet-óvÀhı ola gelmişdür. Ve bir nÀme daòı äamãÀmeéd-dìn Emìr-i èÁrıø’a, ki
ve
şimdi ki óÀlde Úayãariyya 2.subaşısıdur ve evc-i èizzet’den óaøìø-i meõellete inmişdür, SulùÀn èİzzeéd-dìn ve begleri 3.ve ùayılarından àÀyet melÿl ve şikeste òÀùır olmışdur, yazup bu úuluyla irsÀl buyura ve bu úul 4.daòı èalÀét-taècìl cevÀb-ı maãlaóat getüre.” didi. SulùÀn Rükneéd-dìn kemÀl-i endìşesi vefúi üzerine 5.úıããa-i pür-àuããadan derd-ile bir niçe saùır yazup KemÀluéllÀh äamãameéd-dìn’e gönderdi. Altı günden 6.ãoñra muèÀvedet úılup cevÀb yitişdürdi. Böyle yazılmışdı ki “SulùÀn-ı èÀlem her ùarìú-ile, ki 7.başara bile, kendüzüni Úayãariyye’ye bıraúsun. Andan ãoñra bu úullar imkÀn saèy olduàınca nice 8.dürişürler görsün, diyü. SulùÀn çün cevÀb-nÀmeyi muùÀlièa itdi, KemÀl’e eyitdi “Biz Úonya’dan, 9.ki varùa-i belÀ ve àamre-i èìnÀdur, çıúmaúlıú ne vech-ile müyesser ola ki ya Úayãariyye’ye ya Develü’ye 10.
irişevüz?” KemÀl cevÀb virdi ki “Eger SulùÀn bu úulınuñ sözine şeref-i iltifÀtı erzÀnì buyura,
11.
hìç gümÀnsüz aèmül Àyinesinden amÀl ve muùÀlib çehresi müşÀhede olına.” didi. KemÀl
eyitdi “SulùÀn 12.òÀãekì úullarından bir úaçına, ki inÀm ve muèteber úulları ola, bu sırdan ÀgÀh itsün.
13.
Ve buyursun tÀ berú-i sìr ve nÀmudÀr atlardan bir úaç eyü atlardan bir muèayyen bir
de yarÀà-ıla óÀøır itsünler.
14.
òvÀnçeyi, ki her gün óavÀyic
Ve SulùÀn óavÀyic-òÀne úulları donın geysün. Ve ben bir ulu 15.
ùalebi-y-içün úullar başına urınup bÀzÀra giderem, ol ùarìúa
òvÀnçeyi SulùÀn’uñ başı 16.üzerine úoyup örtü örteyim. Şöyle ki sulùÀnuñ mübÀrek çehresi òalú naôarından be-küllì
17.
arÀya degin, ki úullar
maócÿb ola. Ve ben öñine düşeyim ve sulùÀnı ol kirlü paslu ùon-ıla ol 1.
atları ùutup óÀøır olmışlardur, iledeyim. AmmÀ SulùÀn benüm
izüme baãa, ardımca tìz tìz 2.yürüsün. Ve hiç cÀnibe naôar ve iltifÀt úılmasun. Çün anda irişürüz, tevekkül Óaú -teèÀlÀ-’ya 3.úılup atlanup ol gün geçesi-y-ile irteye degin sürelüm. Ve at úoşandurmaúdan àayri hiç yirde
4.
eglenmeyelüm. Şöyle ki irte yiri aàarıcaú AúsarÀ
óudÿdından geçip ùÀliè-i mesèÿd ve èÀúibet-i 5.maómÿd birle ÒvÀce Mesèÿd KÀrubÀn-sarÀyına irişmiş olavuz. Anda bir laóøa at diñlendürelüm, 6.andan úalúıb yazı ve ùÀàı kesüp Develü’ye varalum.” didi. SulùÀn mizÀcına bu reéy muvÀfıú 7.geldi, óÀã úullarını, ki maódumlıàa maóaldiler, anlara bu endìşeden ièlÀm buyurdı. İkişer atlu 8.yigirmi nefer úullar óÀøır oldılar, sulùÀnuñ òÀã yidegini FilÿbÀd’a iledüp anda óÀøır ùutdılar. 9.SulùÀn KemÀl reéyi vefúi üzerine òalú libÀsın
632
geydi ve òvÀnçeyi başına úodı ve şehirden atlandılar. Ve ol gün ol gìce irteye degin
10.
ùaşra çıúdı. TÀ maúÀm-ı maèlÿma irişdiler ve
11.
sürdiler, ãubó vaútinde mevøì-ı meõkÿra irişdiler.
Anda bir zamÀn diñlendiler, andan ùÀà ve ãaórÀyı
12.
úaùè idüp Develü’ye vardılar. Mesruèlar
Nuãreéd-dìn’e sulùÀnuñ úudÿmından òaber itdiler. İstiúbÀl
13.
itdi. Ve çün naôarı sulùÀnuñ
ùalèatına irişdi, atdan inüp yayÀn oldı ve yiri öpdi. Ve her 14.ne ki ÒüõÀvend-perestlik şerÀyitiy-idi, mihmÀndÀrlıú ve ÀdÀb òiõmetinden yirine yitürdi. Ve fì
15.
él-óÀl äamãameéd-dìn
ÚímÀz’a bir nÀme yazup Úayãariyye’ye gönderdi ki SulùÀn Rükneéd-dìn 16.bu ùarafa gelmişdir, iki günden ãoñra varısardur, diyü. äamãameéd-dìn daòı kendüye müteèalliú idüp atlandurdı ve Develü ùarafına müteveccih oldı. Ùaàı úatè idüp öte yöne
17.
çerisini cemè 1.
aşduàı
yirde SulùÀn ve Nuãreéd-dìn kevkebleri ôÀhir oldılar, äamãameéd-dìn atdan inüb1450 2.iftiòÀr óÀãıl itdi. Ve şükÿh ve heybet1451 birle SulùÀn’ı şehre getürdi ve Àyin-i erkÀn-ıla 3.taòta geçürdi. Ve eùrÀf-ı memÀlike úıããÀd ve mekÀtib irsÀl úıldı ve òalúa amÀl ve òÿb 4.vaèdelerle istimÀlet yazdı. Ve az zamÀndan çoúlıú çerileri SulùÀn Rükneéd-dìn dergÀhına 5.yüz ùutdılar. Ve aña Úayãariyye’de cemèiyyet-i tamÀm óÀãıl oldı. Ve çün SulùÀn Rükneéd-dìn Úonya’dan 6.èazìmet úıldı ve SulùÀn èİzzeéd-dìn’e bu úaøiyyeden òaber oldı, ardınca çeri gönderdi. Çoú 7.zamandan gidüp òaylì mesÀfÀt úaùè itdiler. KÀruvÀn òalúından şöyle işitdiler kim SulùÀn 8.Rükneéd-dìn bu gün Develü’ye irişmiş ola, diyü. Ümìzleri úaùè olup girü döndiler ve óÀli 9.salùanat haøretine ièlÀm itdiler. SulùÀn ve erkÀn-ı devlet ittifÀúı birle Şemseéd-dìn TavtÀş 10.begler begi,
-raóimehuéllÀh- ki müşfiú-i salùanat ve hevÀdÀr evlÀd-ı Selçuú-idi ve anuñ dìn ve diyÀnet 11.ve rastlıàı ve ãiyÀnetine iètimÀd-ı küllì óÀãıl olmışdı, SulùÀn Rükneéd-dìn’i döndürmege
12.
ve
naãìóat itmege1452 ÀàÀz itdi. SulùÀn Rükneéd-dìn aña úaúıdı ve anı helÀk itmege úasd itdi, 13.
gönderdi. Şemseéd-dìn Tavtaş, SulùÀn’ı Úayãariyye’de buldı ve dest-i bÿsdan ãoñra naãìóata
ÀàÀz
14.
itdi1453. äamãÀmeéd-dìn mÀniè olup úomadı, ùutup demürleyüp Develü tevÀbièinde
Öksüz Maàarasına
15.
gönderdi. Bir úaç günden ãoñra girü Úayãariyye’ye getürdiler ve SulùÀn
1450
B. 352a/5. // T. 222b/18. “...yayan oldı. Ve ŞÀh öñinde yüz yire úodı ve dest-i bÿs-ı eşref birle” B. 352a/6. // T. 222b/19. “...-i tamÀm” 1452 B. 352a/16. // T. 223a/5-6.“...gönderdiler. Şemseéd-dìn Tutaş SulùÀn’ı Úayãariyya’da buldı ve dest-i busdan soñra nasìóata” 1453 T. 223a/7. Bu satır yok. (olmayan satır A 361a/13.) 1451
633
Rükneéd-dìn’üñ velÀ ve hevÀsına and 16.virdiler. Ve anı daòı ol muòÀlefetde kendüler-ile hemdÀsitÀn úıldılar. Felekeéd-dìn Òalìl Kürd
17.
ùalebi-y-içün ki İblistan subaşısı-y-ıdı ve 1.
ÓüsÀmeéd-dìn Yançar ùalebi-y-içün daòı fermÀn ve úıããÀd
gönderdiler. Ve cemÀèat
ittifÀúına “-Semèan ve ùÀèatan-” diyüp SulùÀn Rükneéd-dìn òiõmetine Úayãariyye’ye geldiler. 2.
Anuñ çerisinüñ sevÀdı günden güne izdiyÀd bulurdı. Ve begler ve il òalúınuñ ve anuñ
3.
ùarafına tamÀm meyilleri vÀr-ıdı. Ve Rÿm ve İrmen’de mütemekkin olan Oàuz ùavÀyifinüñ
ãaà úol 4.ve ãol úol beglerinden adlu, çeri çekici, merdÀne, bahÀdur begler úatına geldiler ve her gün Àyìn 5.ve revnaú-ı KeyúubÀdì birle seyrÀna binerdi. Ve günden güne istièdÀd ve yarÀú ardınca olurlardı ki 6.nÀgÀh cemèiyyet-ile Úonya’ya segirdim ideler. Ve eger böyle idelerdi, murÀdları müyesser olurdı. 07.
Çün SulùÀn èİzzeéd-dìn Şemseéd-dìn TÀvtÀş beglerbeginüñ dutılup ãoñra cebr-ile
SulùÀn 8.Rükneéd-dìn velÀsına and içdügin işitdi, melÿl oldı. Ve úatındaàı begler bu úıããadan 9.
úaúıyup mustaàraú-ı deryÀ-yı àussa oldılar. Bu óÀlÀtuñ eånÀsında Felekeéd-dìn Óalìl ve
ÓüsÀme 10.éd-dìn PençÀr bir bölük kendü çerìleri-y-ile SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KÀrubÀn-sarÀyına, ki AúsarÀ’dan bir menzil sarÀyda úonmışlardı,
11.
yoldur, segirdim itdiler1454. KÀrubÀn ve bÀzirgÀnlar, ki ol kÀrubÀn
12.
kÀrubÀn úapusını yapup savÀş itdiler. Anlar úapuya od urup yaúdılar.
Ve ol bìçÀre òalúuñ kimisini 13.öldürdiler, kimisini malın alup úoyu virdiler. NÀgÀh äÀóib Müheõõibeéd-dìn oàlı Muèìneéd-dìn
14.
SüleymÀn ve Òaùìreéd-dìn -
raóimehümÀéllÀh-, ki Úaysariya ùarafında-y-ıdılar, Úonya’ya geldiler. Anlaruñ
15.
vürÿdından
SulùÀn ve ekÀbirüñ çehrelerinde meserret gülleri açıldı. Ve äÀóib èİzzeéd-dìn 16.ve bÀúì erkÀn-ı devlete anlaruñ vücÿdından istiôhÀr-ı tamÀm óÀãıl oldı. Ve KeyúubÀdì
17.
altunlar, ki òazÀyin
ãanduúları ùoluydı, açıb dökdiler. Ve çoúluú çeriyi èArap ve Yiva ve Gençlü
1.
ve Kürd
ve ÚıpçÀú úadìm çeriden àayrı èulÿfeye ùutup cemè itdiler. Ve úarındaşı muòÀrebetine èazìmet itdi.
2.
Ve Úırşehri yolından Ùuzaàacı vilÀyetine irişdi. Ve óüccet úomaú ve
úarındaşlıú şefúati 3.ùarìúini meslÿk itmek ciheti-y-içün Şeyó èÁlim ve èÁrif äadreéd-dìn Veled’i Mecdeéd-dìn İsóÀú 4.ve äadr-i ZÀhid-i HümÀmeddìn ŞÀd Behrì -raóimehümÀéllÀh-
1454
P. 361b/11. “ideler”
634
úarındaşına gönderdi ki veél-hÀleti hÀõihi 5.SivÀs ve MalÀùiyya ve Ámed ve Òartepurt ve anuñ tevÀbièına iòtiãÀr idüp úÀniè olsun. Ve bu vaóşet 6.àubÀrını göñülden yuyıp ol memÀlike 7.
varsun.” didi. Çün ilçiler SulùÀn Rükneéd-dìn’e
irişdiler ve bu òaberi iblÀà úıldılar,
äamãÀmeéd-dìn ve Nuãreéd-dìn ve Felekeéd-dìn ve ÓüsÀmeéd-dìn bì-çÀr 8.ol miúdÀr vilÀyÀtı azıràandılar ve Úayãariyye úÀêìsi MevlÀna CelÀleéd-dìn Óabìbì1455 ol úaøiyyenüñ 9.cevÀbı-yiçün anlara úoşup gönderdiler, Úayãariyye’yle Úırşehr’i daòı istediler. MevlÀnÀ CelÀleéd-dìn Aómad 10.ÓiãÀrı ovasına varup SulùÀn èİzzeéd-dìn dehlìzinde bu mÀcerÀ söylendi. NÀgÀh
11.
äadreéd-dìn Úutlu şìrÿ Zeyneéd-dìn èAlì BahÀdur ve CemÀleéd-dìn ÒorÀsÀnì
-raóimehümuéllÀh-, ki ÒvÀrÿzmìler
12.
ve àayri èUrabÀ bölügi başlarıydılar, fiàÀn idüp
çaàrışdılar. SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ erkÀn-ı devlet
13.
ve beglerine eyitdiler “Bu miúdÀr anlara
yalvarmaú neye gerek kim bizüm èacz u iøùırÀrumıza óaml ideler. 14.Eger SulùÀn Rükneéd-dìn şuña, ki SulùÀn èİzzeéd-dìn buyurdı, rÀøì olursa
15.
ol ùarafa èazìmet úılsun. Eger ziyÀde ùaleb
úılursa, biz rÀøı degülüz. Min baèd bizüm 16.anÿñ-ıla sözümüz lisÀn-ı sinÀndan àayriyle olısar degüldür.” didi. Salùanatınuñ1456 begleri
17.
Úayãariyye ve Úırşehri’ni daòı virmege rÀøı
anlaruñ sözine iltifÀt itmediler. Ve SulùÀn’ı, 1.
eylediler. SulùÀn ikisini dÀòı úarındaşına
virdi. Menşÿr daòı masùÿr olsa gerek-idi. 2.Ve girü HümÀmeéd-dìn ve CelÀleéd-dìn Óabìbì1457 óuãÿl-i rıøÀ ve meélÿl-i uòuvvet òaberi içün irsÀl 3.úıldılar. Ve muntaôırlar diyeler tÀ ne cevÀb gele ki nÀgÀh SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ çerìsi ôÀóir oldı. 04.
Egerçi SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ baèøı çerìsi çadırlarına varmışlardı ve HümÀmeéd-dìn
intiôÀrı 5.sebebiyle úılıcların ve bileklerin şeşüp atlarınuñ eyerlerin almışlardı. Fiél-óÀl cÿşa gelüp 6.cevşen geydiler ve silÀó baàlandılar. Ve iki çerì şìr u pelenk gibi cenk itmege başladılar. 7.Ol SinÀneéd-dìn Úímaz oàlı Nuãreteéd-dìn ve Felekeéd-dìn Òalìl óamle úıldılar. Çün SulùÀn 8.èİzzeéd-dìn’üñ çerìsi yerlerinde åÀbit oldılar ve anlaruñ ol ãadmesine ãabr idüp durdılar, Nuãret 9.ve Felek’üñ ãavleti yili kesildi. Bir óamle dÀòı itdiler girü óÀyib ve òÀsir oldılar. Üçünci
10.
kerretden SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ çerìleri, ki tipde ùururlardı, óamle
1455
B. 353a/16. “ÒÀtinì” / T. 223b/10. “Òotenì” B. 353b/7. // T. 223b/19. “...óaøretinüñ” 1457 B. 353b/10. “Òatınì” / T. 223b/21. “Òotenì” 1456
635
úıldılar ve muúateleye vardılar. 11.Ve èÁli BahÀdur èArap çerìsiyle ãol úoldan anlaruñ üzerine depdi ve óarbe ve oú ôaòmiyle birine urdı ve ùÀàıtdı. Ol Felekeéd-dìn Òalìl
14.
idüp dutdı, SulùÀn
15.
SulùÀn Rükne-
12.
anlara nikÀbet-i tamÀm gösterdi. Ve ãaflar ve alaylarını biri
13.
óÀletde Nuãreteéd-dìn’üñ atı tekerlendi, atdan ayrıldı. Ùutdılar ve
münhezim olup úaçdı. Ve äamãÀmeéd-dìn’e Úarışoàlı ãataşıp mecrÿó úatına getürdi. Anı ve Nuãreteéd-dìn’i sulùÀnuñ ùayıları helÀk itdiler.
16.
éd-dìn Sìs èazmi niyyetine Develü ùarafına müteveccih oldı. Evvelki
menzilde, ki ol gice 17.anda irişdi, Türkmenler anı rièÀyet itmege iótiyÀù itdiler ve óÀli salùanat òiõmetine
1.
ièlÀm itdiler. Faòreéd-dìn Arslan Ùoàmış ol maúÀma teveccüh itdi ve
SulùÀn Rükneéd-dìn’i èahd ve miåÀú 2.andlarla iştimÀlet idüp Úayãariyye’ye getürdi. Fiél-óÀl ki SulùÀn èİzzeéd-dìn’e úarındaşı geldüginden 3.òaber oldı, istiúbÀl itdi. çün biribirine irişdiler ve úuca úuca görüşdiler ve SulùÀn èİzzeéd-dìn 4.úarındaşına firÀvÀn istimÀlet buyurdı ve eyitdi ki “Bu vÀúıèa KímÀz oàlı Nuãret ve Felekeéd-dìn 5.ve äamãÀmeéd-dìn’üñ tìre reéylerinden oldı. Gerekdür ki èazìz úarındaşum şerìf òÀùırını 6.perìşan ve müşevveş ùutmaya. Ve her ne ki maúãÿd ve murÀdı ola, òazÀne ve aãùabldan bì taóÀşì 7.olup taãarruf eylesün.” Buncılayın iştimÀlet ide ide biri biri-y-ile gitdiler ve varup Keyòusreviyye cÿsaúında 8.úondılar. Ve òïn ve ùaèÀm döküldi yidiler. Ve SulùÀn Rükneéd-dìn’e Ààır òilèat geyürdi. Ve úÿr eyerlü 9.ve uyanlu atlar ve çoúluú altÿn mal virdi ve iúÀmetde Amasiyya’yla Biraàlu1458 arasında muòayyer
10.
úıldı. SulùÀn Rükneéd-dìn Amasiyya’yı iòtiyÀr itdi ve ikrÀm
ve iótirÀm ve şükÿh-ı tamÀm birle SulùÀn 11.Rükneéd-dìn’i Amasiyya úalèasına iletdiler. Çün SulùÀn Rükneéd-dìn bir müddet Amasiyya’da iúÀmet
12.
itdi, hevÀnuñ
veòÀmetinden kerìm mizÀcına, ki cihÀn cÿd u kerem idi, taàayyür peydÀ oldı. bÀbda nÀme yazdı ve ol maúamuñ veòÀmetinden şikÀyet-i úadìm itdi. SulùÀn
13.
SulùÀn’a ol
14.
buyurdı tÀ
Amasiyya’dan Biraàlu1459’ya èazìmet úıldı. Óuãÿl-i esbÀb-ı kÀmurÀnì ve istirÀóat
15.
birle
rÿzigÀr geçürürdi. Ve fìma baèd anuñ meéÀlì-i óÀlì ve ùarìú-i istiúlÀl birle pÀdişÀhlıú 16.
serìrinde temekkün bulduàı taútìr olına, -inşÀéaéllÀhü teèÀlÀ-.
1458 1459
B. 354b/1. “Buràulu” B. 354b/6. “Buràulu” / P. 363a/14. “Biràulu”
636
17.
Õikr-i Sebeb-i Teverrüd-i BÀyçÿy Noyan Yardum-ı der-MemÀlik-i Rÿm ve ÓavÀdiå-i Futÿr 1.
Beyt1460 Ôuhÿr YÀft ve VaúÀyiè ki ÓÀdiåe Geşt
ki der-Án EyyÀm
Çün äÀóib ÚÀêí èİzzeéd-dìn Muóammed Şehìd 2.RÀzì -rahmetüéllÀhi èaleyh- salùanat dìvÀnında ve vizÀret mesnedinde oturdı ve memleket aókÀmı kilìd-03.-lerini eline aldı, Baycÿyı Noyan ve úalan Noyanlaruñ ilçilerini Rÿm memÀlikinde mütevÀtir gördi. 4.Ve her yıl firÀvÀn òazÀéin Moàol begleri ve òatunları iltimÀsÀt ve teşrìfÀtına ãarf olınurdı. 5.Hìç óÀl birle ol ibrÀmdan imtinÀè úılmazlardı. ÓÀãıl az òarç çoà oldı. äÀóib èİzzeéd-dìn 6.ve Atabeg CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì ve Şemseéd-dìn Tutaş beglerbegi ve Faòreéd-dìn Arslan Ùoàmış 7.ve Emìr-i Àòÿr bu dört erkÀn-ı devlet bu óÀdiåenüñ defèinde ve bu nÀzilenüñ refèinde çoú endìşe 8.
ve tedbìr itdiler. äavÀb anı gördiler ki bu maènìyi vech-i aósen birle Òan óaøretine èarø
ideler, tÀ andan 9.ilçi ve yarlıà gelüp BÀyçÿ-yı Noyanuñ tasalluùı ve tehevvüri cihÀn-güşÀ-yı óükmi birle mündefiè olına.
10.
iètibÀr tamÀm ola, ıãlÀó-ı aóvÀl
İlçiler tevÀtüri münúaùıè ola. Ulu begler, ki anlaruñ úavline 11.
mühimmÀtı-y-içün irsÀl úılalar. Bu reéyi ãavÀb gördiler, bir
ilçi iòtiyÀrında, ki bunuñ bigi ulu
12.
işi başarı bile, meşveret itdiler. İòtiyÀr úurèayı bu bÀbda
äÀóib-i Aèôam Emìr-i DÀd Faòrüéd-devleti
13.
veéd-dìn èAlì’ye düşdi. Anı bu mühimme
mendÿb úıldılar ve tuófe ve hedÀyÀdan àayri, ki ol 14.óaørete lÀyıú ve muvÀfıúdı ve bunuñ gibi memÀlik òÀnedÀndan anlara yarar ola, tertìb itdiler. Ve nafaúa
15.
ve yol òarçlıàı-y-çün1461
SulùÀn èAlÀéaéd-dìn aúçesi òazÀneden virdiler ve revÀne úıldılar. 16.
Çün ol dergÀha irişdi ve muúÀãıdını èarø itdi ve sulùÀnuñ úulluàın ve ittióÀdın
17.
mevúif-i inhÀya irişdürdi1462. Ve Òan meróamet ve Àùıfet idüp sıyuràadı ve Rÿm salùanatına 1.
BÀyçÿ ve úalan begler ilçileri ve serşümÀrları, ki Şemseéd-dìn Úazvìni ve ilçileri ol
mühimmat-içün 2.nÀmzed buyurmuşlardı, menè idüp ol bÀbda yarlıà ve pÀyize virdiler. Ve Taútasun Yaràuçı muèteber 3.nökerler ile cümle pÀdişÀh-zÀdeler úablinden äÀóib-i aèôam Faòreéd-dìn èAlì muãÀóibetinde Rÿm 4.memÀlikine müteveccih oldılar. Dönüp geldükleri vaútin BÀyçÿ-yi Noyan’a bu óükmi irişdürdiler, anuñ 5.ve úalan noyanlaruñ ilçileri Rÿm
1460
P. 363b/1. B. 355a/8. // T. 224b/24. // P. 363b/15. “...yüz biñ” 1462 B. 355a/10. // T. 224b/23. “ve sulùanuñ úulluàın ve ittióÀdın mevúif-i inhÀya irişdürdi.” kelimeleri yok. 1461
637
memÀlikine gelüp gitmekden nevmìd oldılar. BÀyçÿy 6.Melikuél-ümerÀ Faòreéd-dìn èAlì’ye eytdi “Aòir benüm-çün Rÿm vilÀyetinden bir sehel nesne óÀãıl olur, bahÀne 7.úomaú gerek idüñ. HemÀnÀ ki benüm Rÿm memÀlikinden nevmìõ olduàum size şom olasıdur.” 8.didi. Çün memÀlikine irişdi, SulùÀn ve erkÀn-ı devlet yaràuçılara àÀyet ièzÀz ve ikrÀm 9.ve iósÀn úılurlardı. Ve Bayçÿ’nuñ ilçileri kesilübÀn gelür oldılar. AóyÀnÀ, ki gelürlerdi,
10.
ilèifÀtı
ziyÀde bulmazlardı. Ve SulùÀn kÀmurÀnì ve mutÀbaèat-ı hevÀyi-i nefsÀniye meşàÿl-ıdı. Ve il 11.
vilÀyet emìn ve Àsÿde ve dÀruél-òilÀfe ve ŞÀm ve Muãıl ve Mardin ve Rÿm ve Frenk ilçileri
12.
salùanat haøretine iómÀl ve tuófe birle gelürler giderlerdi. LÀkin AàÀ çeri boyı, ki Marèaş
13.
bìşeleri ve ãaóralarında yaylarlar ve úışlarlardı, SulùÀn’a Àãì olmışlardı. Ve ãaà ve ãolda
Rÿm ve 14.ŞÀm ve Ermen memÀlikine yollar kesüp kÀrubÀnlar baãarlardı. äÀóib èİzzeéd-dìn ve 15.
Şemseéd-dìn merÀtibine
TutÀş beglerbegi ve bÀèøı salùanat óaøretinüñ òavÀããından, ki yiñile ululuú
16.
irişmişlerdi, çerìlerle aàa çeri EtrÀki defè-içün Úayãariyye’ye èazm itdiler. Ol
zamÀnda CelÀleéd-dìn 17.ÚaraùÀyì Óaú civÀrına ulaşmışdı ve Faòreéd-dìn Arslan Ùoàmış Emìri Àòÿr salùanat haøreti
1.
òiõmetinde Falaàında ve Anùaliyya ve ol nevÀóiyede úalmış-ıdı
ve äÀóib-i Aèôam Faòreéd-dìn Emìr DÀd 2.mÀl ve nièmet-i firÀvÀn birle Òan òiõmetine èazìmet úılmışdı. NÀgÀh òaber irişdi ki 3.BÀyçÿ-yi Noyan1463 çerileri ve óavÀşì ve òavÀùırı ve oàul úızla kuçmel bÿ diyÀr úaãdına 4.gelür. Ve pìşrevler ErzincÀn’a irişdi, diyü sulùÀnuñ baèøı çerìleri uş1464 Aàaçeri fitnesi 5.defèi-y-içün Úayãariyye’den ElbistÀn1465 ùarafına varmışlardı. Çün bu òaberi işitdiler, dönüp taècìl-ile 6.Úayãariyye’ye geldiler. Ve çün ol òaber mütevÀtir oldı1466 ve SulùÀn daòı Falaàında’dan Úonya’ya geldiler. 7.Ve BÀyçÿ-yi Noyan Àhenginden úatı úızup muôùarruél-óÀl oldı. Ve begler ve erkÀn-ı devleti 8.óÀøır itdiler. Ve anlaruñ-ıla reéy ve tedbìr içün meşveret itdi. Mecmÿèınuñ ittifÀúı bunÿñ 9.üzerine oldı ki NiôÀmeéd-dìn Òurşìd PervÀne’yi istiúbÀle gönderdiler, tÀ tedÀrük-i aóvÀl
10.
ve defè-i ahvÀli taúdìm úıla. Ve BÀyçÿ-
yi Noyan’uñ maúãÿd ve naãbına muùùaliè olup mürÀcaèat úıla. TÀ ol
11.
èilÀc vefúi üzerine
mizÀc-ı vaúit rièÀyet olına. 1463
B. 355b/14. “...çoúluú” P. 364b/4. “ki” 1465 P. 364b/5. “İlbistÀn” 1466 B. 356a/1-2. // T. 225a/22. “...Çetr ve çeri bì-tevaúúuf DÀrüél-mülk Úonya’ya ve salùanat óaøretine müteveccih oldılar.” 1464
638
Çün NiôÀmeéd-dìn’i gönderdiler, SulùÀn eùrÀf-ı
12.
memÀlike çerìler ióøÀrı-çün mekÀtìb
irsÀl buyurdı. Az zamanda ßç ve GerÀdìte nevÀóìsinde
13.
ve Buraúrı ùÀàları ve Bulàar ve
Geleniz óavÀlìsinde ve úalan diyÀrdan bì-şümÀr çerìler Úonya 14.ãaórÀlarına müctemiè oldılar. Çün SulùÀn çerisi çoúluàın müşÀhede úıldı, begler ve erkÀn-ı
15.
devlete buyurdı ki “Çün Óaú
faølıyla bizüm çerìlerimüz ve mÀlımuz óÀãıl ve mevcÿd-16.-dur, ãÀlÀó oldı ki fitne defèini mÀl birle taúdìm úılavuz. Ve yÀóud ricÀl birle sınamamış cÀhil òÀãekìleri SulùÀn’ı
17.
èazm-i úıtÀl iderüz.” didi. Yeñi ìrişmiş ve işler 1.
kendü maúãÿdları óuãÿli-y-çün savaş ve
muóÀrebete aàrÀ ve taórìø úılurlardı. Bunlar bu sözde-y-iken 2.NiôÀmeéd-dìn’üñ mürÀcaèatı kevkebesi ôÀhir oldı. Begler istiúbÀl úıldılar ve sulùÀnuñ ve òÀ-03.-ãekìlerüñ reéyleri mÀcerÀsın taúrìr itdiler. CevÀb virdi ki “BÀyçÿ-yi Noyan’uñ ùabìèatında muóabbet 4.ve şefúatden, ki SulùÀn’a var-ıdı, hiç noúãan ôÀhir olmamışdur. Belki hevÀdÀrlıàı ve cÀnını 5.rièÀyetine ãarf èinÀyeti úÀèide-i sÀbıúa üzerine henüz ãÀdıúdur. Eger yeñi úopmış begler ayrÿ-06.-úsı fikr ü tedbìr iderlerse, anlar bilürler.” didi. Beyt1467: 07.
SüvÀrÀn cenki BÀyçÿ Noyan
SinÀn tìz iderler olup gìne kìn 08.
BahÀdurlar ve cümle ferÀòÀş cÿ
Ki úorúularından ùoñar Àb u cÿ 09.
Ne od úorúudur bunları ve ne Àb
Ki tìr atsalar tìre olur ÀfitÀb 10.
Eger olalar yÀàì üzere revÀn
Felekden revÀn ola ol dem revÀn 11.
BÀ úıbÀl úanı cihÀn pÀdişÀh
ÔÀfer tÿàı irişdi tÀ evc-i mÀh
1467
T. 225b/15. Bu kelime yok.
639
12.
Ve çün salùanat óaøreti òizmetine geldi, şöyle ki müşÀhede úılmış-ıdı, muşÀfaha èarø
itdi. 13.SulùÀn’ı SivÀs1468 èazminden dönderüp BÀycÿn Noyin’uñ òÀùırı rıøÀsı mÿcebince ol reéy 14.
fÀsidi ãavÀba dönderdi. Ve yeñi irişmiş òÀãekìleri daòı luùf ve èitÀb birle maãlaóat
15.
cÀddesine getürdi. Ve girü firÀvÀn emvÀl ve tuòfe birle NiôÀmeéd-dìn Òÿrşìd’i sulùÀnuñ
16.
istiúbÀli èazìmetin yılda iki kerret yaylÀúda vara1469 istiúbÀl ide diyü ièlÀm itmek-içün gö- 17.-
nderdiler. Ve Meliküél-óicÀb Muèìneéd-dìn’i SüleymÀn’ı nökerleri virdiler. İkisi yola girüp 1.
gitdiler. Anlar gitdüklerinden ãoñra sulùÀnuñ òaãekìleri èiãyÀna aàÀz itdiler. Ve òìlÀ ve 2.melÀda
SulùÀn’ı mukÀteleye taórìø úıldılar. TÀ ki yarÀú ve cenk Àhengi-y-içün fermÀn buyurdı 3.ve ulu beglerden Meliküél-ümerÀ Şemseéd-dìn Begler begi ve Faòreéd-dìn Arslan 4.Ùoàmış Emìr-i Àòurı òalvete oúudı. Ve nüvÀziş ve istimÀlet-i tamÀm buyurdı. Ve çerìleri yarÀú 5.ve èadde-i ÀrÀste-i vÀfir birle anlaruñ ihtimÀmında revÀne úıldı. Ve kendüzi bir úaç nefer òavÀã-ile Úonya’da 6.úaldı. Yoldan òavÀã olup begler òubs-içün nÀmeler yazıp gönderürlerdi. Niçeme ki SulùÀn 7.mülùefit olmazdı, ammÀ çün tevÀtirle mektÿb gönderüp begleri úovlarlardı. SulùÀnuñ 8.
ôamìrine eåer itdi ve òÀùırı ol kabilden münfaèil oldı. áÀyet àaøabından bu kelÀm diline
9.
geldi ki “Çerìler bıñardan döndükleri vaútin bu êÀlü DeccÀl-faèÀl úocalaruñ cezÀları 10.olına,
diyü. Ulular bu hikÀyeti işitdiler, içlerine úorúu düşdi. Her biri işlerinde mütereddid 11.oldılar. Çün SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KÀruvÀn-sarÀyına irişdiler, Moàol çerìsi Rÿm çerìsinüñ 12.cemèiyyeti ve èazìmetlerinden ÀgÀh olup ılàÀr idüp AúsarÀy’a irişmişlerdi. ErkÀn-ı devlet
13.
TürkümÀn-ı Şıóneyi, ki ol daòı cümle-i liyÀm ve èavÀmdan-ıdı ki óìle ve nÀ-pÀklik
SulùÀn
14.
birle
kendüzini òÀãekìlerden kılmış-ıdı, bir bölük Türk çerìsi-y-ile dil almaàa gönderdiler. Bir 15.
çoú Moàol çerìsi, ki ÒvÀce-i Noyin’i yigitlerinden-idiler, Şahne-i TürkümÀn’ı ol Türkler-ile
ortaya
16.
alup mecmÿèını helÀk itdiler. İrtesi iki çerì úaøÀ ve úader gibi biribirine muúÀbil
vardılar. 1470
1468
T.225b/22. “savÀş” B. 356b/14. // T. 226a/2. “...úışlaúda” 1470 B. 357a/15. “...Beyt:” 1469
640
17.
FiàÀn itdi ol dem nÀy ve kÿs
Ruò mihr olup tozdan Àbenÿs 1.
Göge çıúdı efgÀn-ı hindì dirÀy
Ki gök bigi yìr deñşürürdi cÀy 02.
Dühl naèrasından gidüp èaúlı hÿş
Göñül cÀn àamından úılurdı òurÿş 03.
ÚıyÀmet güni bigi ol dÀr u gìr
ZebÀnì yirindeydi şimşìr-u tìr 04.
Zümürrüd ü bisÀùì úılup laèl fÀm
İrüp òançere dirdi òançer peyÀm 05.
Ecel açmış aàzını miål-i nehteng
Geçerdi örsden öte tìr-i òadeng 06.
Düşünmişdi her yañadan yìre cism
ÒarÀb olmış ol günde niçe ùılsım 07.
èAsÀkir uluları çün şÀhdan
Degüllerdi óoşnÿd bu rÀhdan 08.
Úamÿ süst oldılar ve kÀr u saòt
Şehuñ baótına òìzedi tÀc u taót 09.
BırÀvul1471 deşt-i òÿn-òvÀre-i kÀr u zÀr
Olup her yire düşdi güşte hezÀr 10.
Vezìr-i güzìn èİzze dìn-i ÒudÀy
Egerçi aña teşvìş-idi derd-i bÀy 11.
áaøÀ niyetle bulup cÀy-ı gìn
Úÿy-i åÀbit-idi çü zerde nigìn
1471
B. 357b/8. // T. 226b/5. “PirÀvul”
641
12.
MusallÀt olur gibi dìve sürÿş
Teberle bulardı nice rÀés u dÿş 13.
Çün arada úaldı ferìd ü vaóìd
Olup düşdi Firdevs’e òurma şehìd 14.
SaèÀdetle úaldı şehÀdet güzìn
Yiri oldı bì şübhe òuld u berrìn 15.
Hezìmet ùarìkına mìrÀn-ı Rÿm
Úadem úodılar çünki baótı oldı şom 16.
Dutup gitdiler òÀneden yaña rÀh
Ne ters òuøÀ ve ne aô rem-i şÀh 17.
Úaçanuñ çü nefsinde murdÀrlıú
VÀr-ıdı pes idimedi yÀrlıú 1.
DirìgÀ bunuñ gibi şahlıà ve mülk
Ki irişdi beder aydan àadri ve hülk 02.
Göre tamÀè ve ièrÀz her òiss ü dÿn
Nice úıldı sulùÀnı óÿr-ı zebÿn. 03.
Õikr-i CelÀé-i SulùÀn-ı Meróÿm èİzzeéd-dìn KeykÀvus -RaómetuéllÀh- BÀrÀvul ve Bìrÿn Ámeden-i SulùÀn-ı Şehìd 4.Rükneéd-dìn Úılıçarslan -RaómetuéllÀh- ez-Óabsi-i Úalèa-i
Buràulu ve Temekkün-i ß ber-Serìr-i Salùanat der-Maóruãa-i Úonya -ÓamÀ-hÀéllÀhü teèÀlÀ05.
Çün sulùÀn èİzzeéd-dìn’ün çerìsine SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KÀruvÀn-sarÀyı ãaórÀsında
arbaèa 6.ve òamsìn ve sitte miée yılınuñ Ramaøan ayınuñ yigirmi üçünci gününde Moàol çerìsi ãavletinden 7.nekbet irişüp sındı. İkindüden ãoñra SulùÀn’a irişüp òaber virdiler, ol gice irteye 8.
degin müşevveş ve perìşÀn òÀùırdı. İrtesi úuşluú vaútinde muòaddarÀt-ı óarem ve baèøı òÀ- 9.-
ãekìleri ÓüsÀmeéd-dìn Aúbaş ŞarÀb-sÀlÀr ve kendü ısùablı ve úardaşı Emìr-i MeydÀn-ile Aómedek
10.
úapusından çıúup Anùaliya’ya Àzìmet úıldı. Ve Úonya’yı şöyle mühmel ve
muèaùùal ve nesi 11.vÀr-ise anda úoyup gitdi.
642
ÜstÀduéd-dÀrÀ Yilalmış oàlı Ali, BÀyçÿ maèrekesinden úurtılup
12.
kendüyi Úonya’ya
bıraúdı. Ve şehir muóÀfaôatı ve cemrìler ve avbÀş àavàası teskìni ve Moàol
13.
erkecÿdı1472
istièdÀdi-içün şunuñ1473 bigi úıyÀm, ki erbÀb-ı kifÀyet ve dirÀyetden lÀyıú ola, 14.gösterüp yirine 15.
getürdi. Ve Faòreéd-dìn-i Arslan Doàmış Emìr-i Àòuru ve sulùÀnuñ
òÀãekìlerinden bir
cemÀèat, ki ol maèrekeden úurtulıp Buràulu’ya düşdiler ve ol úalèanuñ
16.
sulùÀn dergÀhınuñ aèyÀn ve muèteberleri her ùarafdan ve sulùÀnuñ ùayıları
17.
berkligi sebebiyle FÀsilyÿs oàlanları
ve baèôı òaãekìleri Buràulu’da anlara irişdiler. Ve çün SulùÀn
1.
èİzzeéd-dìn kendüzini biél-küllì liyÀm ve erÀõil ãoóbetinde
virüp begler ve ululara mültefit olmayup 2.pÀdişÀhlıú umÿrı tedÀrükinden ve salùanat veôÀyif-i rièÀyetinden ve tevúìè yazup mahfilde o-03.-turmaúdan ve raèiyyet aóvÀline şefúat-ile naôar itmekden melÀlet gösterürdi. ÒavÀã ve èavÀmuñ 4.òÀùırları andan bu maènì sebebi birle melÿldılar. Çün SulùÀn Rükneéd-dìn àurbet acısın ve seferler 5.meşaúúatin çekmişdi ve bundan öñdin nice kerret Òan òiõmetine TürkistÀn’a varmışdı, fiél-cümle
6.
dünyÀnuñ ıssısın1474
görmiş-idi, andan bu maènìnüñ èaksini taãavvur iderlerdi. İttifÀú-ıla anı 7.óabsden çıúardılar ve maórÿsa-éi Úonya’ya iletdiler. Ve Faòreéd-dìn ArslÀn Dogmış -raóimehuéllÀh- 8.Ànı èaôamet ve Àyin-i tamÀm birle ÀbÀ-i kirÀm taótına geçürdi. Hem ol sÀèatde ol maófilde, ki eãnÀf 9.
òalÀyıú müctemiè-idi, ÚÀêí Şemseéd-dìn SulùÀn eline bir yazulmış óükm virdi ve SulùÀn
10.
müùÀlaèa úıldı. Ve anlaruñ1475 tevúìèi ve nişÀnı “-el-minnetü liéllÀhi-” yazdı ve kendü õÀtiyle
bir úaç maôlÿma 11.dÀd virdi. Bir iki günden ãoñra ÚÀêí Şemseéd-dìn vezÀrete el öpdi. Bir ay müddeti vizÀrÀù óükmin 12.úıldı. Andan ãoñra rencÿr oldı ve ol zaómetden Óaú civÀrına ulaşdı. Andan ãoñra vizÀrete
13.
NiôÀmeéd-dìn PervÀne’yi daèvet itdiler, icÀbet úılmadı;
niyÀbeti úabÿl itdi. Ve pervÀneliài Muèìne-14.-éd-dìn SüleymÀn’a virdiler. Ve ikisi daòı bir günden el öpdiler ve BÀyçÿn1476 Noyan mülÀúÀtı esbÀbı
15.
tertìbine meşàÿl oldılar. Ve sehel
1472
B. 358a/13. // T. 227a/3. “ürükcüdi” T. 227a/3. “şöyle” 1474 B. 358b/6. // T. 227a/12. “...sovuàın” 1475 B. 358b/10. // T. 227a/16. “...óuøÿrında” 1476 B. 358b/15. // T. 227a/20. “BÀyçÿy” 1473
643
zamÀnda andan fÀrià oldılar ve yola revÀn oldılar. Ve çün
16.
SulùÀn èİzzeéd-dìn Anùaliyya’ya
irişdi, yaraúsuzlıú ve bì-nevÀlıú anuñ óÀline müstevlì oldı. Bir gün fikir 17.deñizine ùalıb Anùaliyya sarÀyında ùavÀf idüp yürüdi. NÀgÀh baúdı, burc divÀrında bir úapu yeri bigi
1.
yir gördi ki ãoñradan yapup berikütmişlerdi. Eyitdi
“Göñlüm şöyle ùanuúluú virür ki 2.eger bu delügi1477 açırlarsa bir òazÀne úapusı çıúa ki bizüm dedemüz meróum SulùÀn èAlÀéaéd-dìn 3.kendü oàullar ve zürriyÀtınuñ iflÀsı eyyÀmı-içün firÀvÀn altÿn ve aúçe óazÀne idüp úomış 4.ola.” didi. SulùÀnuñ gümÀniyle ol úapu yirin, ki bunca müddet-i medìdden yapılmışdı, 5.açdılar. İçinde úurşun mühürlü ãanduúlar mevcÿd buldılar. Biñ kez biñ SulùÀn èAlÀéaéd-dìn 6.aúçesi ve on biñ úızıl altun teneke ãanduúlar içinde óÀøır buldılar. Ve daòı çoúluú úumÀş 7.ve mücezzÀ yazılmış kitÀblar ve ÒıùÀyì ve BaàdÀdì kaàıdlar ve èÿd ve abanÿs ve ãandal aàacı 8.pÀreleri ve èÀc ve àayrı nesneler, firÀvÀn ve bìnihÀyet buldılar. SulùÀn ol òÀzÀneyi óavÀşì ve 9.òaşem ve òadem1478 ve nevÀkerine tefriúa itdi. Ve SulùÀn èAlÀéaéd-dìn rÿóını aãóÀb iôùırÀr duèÀlarıyla 10.şÀd úıldı. Ve andan LÀdìú şehrine, ki şimdi Ùoñuzlu1479 dirler, aôm itdi. Ve çün SulùÀn Rükneéd-dìn, BÀyçÿ
11.
òiõmetine irişdi, ikrÀm ve ièzÀz buldı. Ve bir
müddet aña mülÀzemet úıldı, BÀyçÿ-yı Noyan oàlı
12.
BìsÿbÀy biñ atluyla SulùÀn èİzzeéd-dìn’i
Anùaliyya’dan getürmege gönderdi. Çün SulùÀn’ı anda
13.
bulımadı ve LÀdìú’de nişÀn virdiler,
tuzàÿ1480 yaènì ãÀvurun yiyüp LÀdìú’e èazm itdi. 14.Çün anda irişdi, ilçiler gönderdi ki SulùÀn’ı èaùÀsı oúur maãlaóat oldur gelmekde taèallul
15.
itmeye diyü. SulùÀn firÀvÀn tuzàÿ ve pìşkeşler
gönderdi ve eyitdi ki “Úardaşum atası òiõmetinde
16.
işitmiş ola ki begler benüm Melik ve
devletlüme tamÀm müstevlì olmışlardı ve oàulluú atalıú
17.
ki bunca yıldan berü anlaruñ-ıla
bizüm aramuzda müéekked-idi, anuñ óuúÿúı èuúÿúa mübeddel
1.
olduàınuñ sebebi
anlaruñ yaramaz reéylerinden oldı. Ve çün Noyan óiõmetine irişem bu àadri daòı yigrek 2.
taúrìr idem. HemÀnÀ ki úabule maúrÿn olısardur, ben öñdin daòı ol endìşe ve bıraúdım ki
atanuñ
3.
mülÀúÀtı şerefiyle müşerref olaydum. AmmÀ şimdiki óÀlde benüm òavÀã ve
1477
T. 227b/2. “úapuyı” P. 367b/9. “...birle” 1479 T. 227b/10. “Ùoñuzluú”, “Denizli” 1480 B. 359a/15. “tezàu” 1478
644
òiõmetkÀrlarum Moàol çerisinüñ 4.àalebesin müşÀhede úılmamışlardur. Eger úardaşum bir iki menzil ilerürek yürür-ise, ki ben daòı bir iki günden 5.yaraú ve yük yÀb ve esbÀb-ile muèadd u müheyyÀ olmışdur, bì tevaúúuf èazìmet úılam, àÀyet germ ola.” 6.didi. BìsÿbÀy sulùÀnuñ iltimÀsı mÿcebince mürÀcaèat úıldı. Çün SulùÀn’a muóaúúaú oldı ki BìsÿbÀ’yı 7.LÀdìú berÀberinden iki menzil yol geçdi gitdi. Fiél-óÀl bì imhÀl göçüp óavÀşì ve óaşem ve eùfÀl 8.ve emvÀl birle FÀsilyus leşkeri iline müteveccih oldı. Çün BìsÿbÀy sulùÀnuñ èazìmetinden 9.òaber işitdi, peşìmÀn ve tersÀn olup müteòayyir ve mütereddid úaldı. Ve ol bÀbda BÀyçÿ’dan çoú 10.èitÀb ve zecr gördi. Çün BÀyçÿ-yi Noyan SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ ièrÀø ve muòÀlefetin maèlÿm itdi, 11.SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ taèôìminde òilÀf-ı maèhÿdi ziyÀde iótirÀm ider oldı. Bir gün SulùÀn 12.
Rükneéd-dìn BÀyçÿ’ya bir ulu úonuúluú itmişdi, dürlü dürlü nièam ve fevÀkih dökmişdi,
NiôÀmeéd-dìn
13.
Òurşìd emrÿd ãoyup Moàol beglerinden ÒvÀce Noyan öñine úordı ve ol
tenÀvül úılurdı. İttifÀúa 14.ÒvÀce Noyan’ı úulınç renci dutdı. Ve ol renc òiddetinden müteveffÀ oldı. NiôÀmeéd-dìn’i ol töhmetle
15.
ki ÒvÀce-i Nÿyìn’i emrÿd-ıla aàuladı diyü ùutdılar ve
dÿşÀòa çekdiler, tÀ ol zaómet içinde Óaú
16.
-teèÀlÀ- raómetine vÀãıl oldı. VefÀtından öñdin
mukÀbedet-i belÀ ve muãÀberet-i èanÀ óÀletinde bu iki
17.
beyti tabè-ı laùìfinden zülÀl gibi
kendü vaãfı óÀlinde eyyÀm-ı ãaóÀyifine yazdı. Beyt1481: 1.
TÀ şu riş-i ùÀlièi beni àam-gìn itdi
Pes eşkümi gözlerümde òÿnìn itdi. 02.
BehrÀm çü keyvÀna ulaşdı, deróÀl
Dutdı yaúamı muókem ve cÿbin itdi. 03.
Çün SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ iúÀmeti müddeti ÚızılvìrÀn’da Áb-ı germ nüvÀóìsinden
mütemÀdì 4.oldı ve yaúìn oldı ki úış devleti mistÀn ãabÿóı gibi ÀfitÀn ve óìzÀn ola. Ve nigÀr-ı nevbahÀr 5.niúÀb-ı kÀfurì ruòsÀrından götüre ve seóÀbuñ çeşmì eşkubÀrı Behmen-i mÀh firÀúında 6.rìzÀn ola ve BÀyçÿ-yı Noyan daòı göçüp MoàÀn’a muèÀvedet ide. Pes BÀyçÿ SulùÀn Rükneéd-dìn’e 7.Úonya’nuñ bÀrÿsın yıú diyü ilzÀm itdi. SulùÀn bunca òiõmet idüp 1481
B. 360a/6. Bu kelime yok.
645
rişvet virdüginden 8.ãoñra araya Moàol kedòüdÀların bırÀàup çoú yalvardı ve eyitdi ki “Atalar ve dedelerümüzüñ 9.gÿr-òÀne ve künbedleri bÀrÿ içindedür. BÀrÿ yıúılıcaú ayaú altında úalurlar.” didi. Pes bÀrÿ
10.
yıúmaàı muèÀf itdi. ÓiãÀr-ı Peçenek, künkre ve erelgilerin1482
yıúdurdı. SulùÀn’a Úonya’ya varmaàa
11.
andan ãoñra icÀzet virdi. Ve kendüzi Úarabaà’a
MoàÀn ùarafına èazìmet 12.úıldı. Çün SulùÀn èİzzeéd-dìn’e BÀyçÿ-yı Noyan’uñ dönüp gitdügi muóaúúÀú oldı, Leşkerì 13.
ilinden memleket-i mevrÿåesine èazm úıldı. SulùÀn Rükneéd-dìn daòı İlòan òiõmeti 14.idrÀk-
içün ve Òan’ı varup selÀmlamaà-içün DÀrüél-melik Úonya’dan çıúup ol ùarafa göñüldi. Çün 15.
Úayãariyye’ye irişdi, TÀceéd-dìn-i ErzincÀnì, ki Meliküél-ümerÀ Şemseéd-dìn Tutaş’uñ
muèteber nÀyiblerinde-16.-n-ıdı ve Ôahìreéd-dìn TercümÀn SulùÀn Rükneéd-dìn’i ardınca dönderip ve memÀliki òıããıyle taãarruf itmege
17.
göndermişler ve anuñ ardınca Ali BahÀdur’ı
daòı gönderdiler. İkisi daòı SulùÀn Rükneéd-dìn’i
1.
Úayãariyye’de buldılar. ve İlòanuñ
òaberini didiler. Çün SulùÀn Rükneéd-dìn İlóÀn dergÀhına 2.èÀzim ve cÀzim olmışdı, vÀøìó gudÿrlar taúrìr idüp yola girdi. èAlì BahÀdur daòı çün 3.Úayãariyye’ye irişdi, SulùÀn Rükneéddìn bir gün öñdin èazìmet itmişdi. SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ 4.úoyunı sürüsin ve baèøı óaşem ve òademinüñ baúÀyÀsın ardından kesdi ve Úonya’ya gitdi. 05.
Õikr-i MürÀcaèat-ı SulùÀn-ı Meróÿm1483 èİzzeéd-dìn -AnÀraéllÀhu BurhÀnehÿ-1484 ez-CÀnib-i Leşkerì ve Teveccüh-i SulùÀn-ı Şehìd Rükneéd-dìn -RaóimehuéllÀh-1485 be-Òiõmet-i İlòan 06.
Çün SulùÀn èİzzeéd-dìn èarãÀ-i memÀliki aèÀdì ve muòÀliflerden òÀlì buldı, azìmet-i
èinÀyet-i DÀrü-07.-él-mülk Úonya ãÿyına maèùÿf úıldı. Ol şehrüñ òalúı úadir gicesi gibi åevÀb ùalebine ve beriyye 8.ãÿsuzı gibi Àb-ı zülÀle ve ramaøÀn orucı gibi hilÀle mevkeb-i humÀyÿnı istiúbÀline çıúup 9.birbirinden müsÀbaúat ve mübÀderet úıldılar. Ve anı Àyìn ve şükÿh ve taèôìm birle, ki beşer taãavvurına şaèyan,
10.
ve èaúd-i meãÀlió ve mefÀsid-i memÀlike
şehre iletdiler. Ve salùanat taótına geçdi ve óall-i
11.
şürÿè úıldı. Ve egerçi anuñ kerìm ùabìèatı, kim
1482
T. 228a/22. “iliglerin” B. 360b/13. Bu kelime yok. 1484 B. 360b/13. “AnÀraéllÀhü burhÀnehÿ” yerine “RaómetuéllÀh”/ T. 228b/10. Bu dua yok. Bunun yanında “Meróum” kelimesi de yok. 1485 B. 360b/13. // P. 369a/5. // T. 228b/10-11. Bu kelime yok. 1483
646
izÀrlıú ve riúúati ve şefúati birle mevãÿ-12.-f-ıdı, CÀmudÀr Uàurlu aàvÀsiyle Nigde şehrinüñ aèyÀn ve muèteberlerini, ki
13.
SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ daèvetine icÀbet idüp óükmine inúiyÀd
ve imtiåÀl göstermişlerdi, 14.SelçuúşÀh oàlu-y-ıla, ki SulùÀn Rükneéd-dìn úablinden Nigde’nüñ subÀşılıàı aña 15.virmişlerdi, cümle dutup úahr zencìrine çekdiler. Ve develer üzerine baàlayup şehri gezdürdiler. Ve Àòirü
16.
él- emr dükelini helÀú itdiler. Ve her kim-ile SulùÀn Rükneéd-
dìn’e uyup anuñ hevÀdÀrlıàından
17.
dem urmış-ıdı, èitÀb-ı belià ve èazÀb-ı ve òayme-i giriftÀr
oldı. Ve çün SulùÀn Rükneéd-dìn, Òan
1.
òiõmetine HemedÀn şehrinde irişüp
müşerref oldı, nüvÀziş-i pÀdişÀhÀne ve ãıyuràamış-ı 2.òusrevÀniye maòãÿã oldı. Ve neãÀyió, ki anuñ aèmÀli mürÀèÀt-ı meãÀlió-i memleket ve 3.salùanat ve nefÀzì óükm-i èÀme-i bilÀd ve ecnÀd-ı raèiyyete taèalluú-idi, aña ögüt virüp girü 4.Rÿm’a gelmege icÀzet buyurdılar. Çün ErzincÀn’a irişdi, úatı úış-ıdı ve istimÀè itdi 5.ki SulùÀn èİzzeéd-dìn èiãyÀnı ÀşikÀre úılur ve ataları memleket ve salùanatından anuñla münÀzaèa 6.idiserdür, ErzincÀn’da iúÀmet itdi. Ve anuñ òadem ve haşem ve sipÀhìlerinüñ øaèìfleri açlıú 7.ve úızlıúdan èaôìm mücÀhede çekdiler. Çün nevbahÀr mevsümi oldı, Muèineéd-dìn PervÀne 8.ki èimÀd-ı devlet ve úuùb-ı salùanat-ıdı ve cümle-éi evÀmir ve nevÀhìnüñ óalli ve èaúdi anun úabøa-i 9.óükÿmetine1486 menÿù ve merbÿù-ıdı, meõkÿr PervÀne’nüñ taèalluúÀt ve ehli ve èayÀli Toúat
10.
úalèasında-y-ıdıler ve
anuñ andaàı ümenÀ ve nüvvÀb ve nökerleri her ùarafdan biñ atlu miúdÀrı òalú cemè
11.
itdiler,
Moàol çerìsinden TÀbÀn atlu biñ beg-ile Toúat’dan ehl-i ve èayÀlin çıúarmaàa müteveccih 12.
oldı. Yılduz Daàında ŞÀh Melik-ile mülÀúÀt oldı, çoú ãavÀş ve muúÀtele úıldılar. PervÀne
13.
münhezim oldı. Ol maèrekede aña bir nekbet irişiserdi. Emìr-i Àòÿr Necmeéd-dìn Ferruò, ki
SulùÀn 14.Rükneéd-dìn’üñ òavÀããındandı, aña yidek çeküp atlandurdı. Ve baèøı çerìlere, úaçup ErzincÀn
15.
ùarafına giderdi, irişdürdi. Çün PervÀne ErzincÀn’a irişdi, àÀyet óaúd u óamiyyet
ve melÀ-16.-letinden ùÀúati ùÀú oldı. Áòirüél-emr òan ordusına müteveccih oldı ve òan òiz-
17.
-
metinden çerì diledi. AlçÀú Noyan ve ÚadàÀnì on biñ atlu Tatar-ile ùÀàìler úamèı ve yÀàílar 1.
úahrı-y-içün revÀne buyurdı.
1486
T. 229a/7. “kifÀyetine”
647
Çün Moàol çerìsì ErzincÀn’a irişdi, bir úaç günden ãoñra SulùÀn 2.Rükneéd-dìn’ile yüriyüş eyleyüp il ve şehir fetóine müteveccih oldılar. Evvel NiksÀr’a vardılar vardıúları 3.gün şehir òalúı muùìè oldılar. Şehrüñ aèyÀnı aòşamın úapuları açdılar ve SulùÀn Rükneéd-dìn’i 4.
mÿm ve meşaèle ve taèôìm-ile şehre iletdiler ve taòta geçürdiler ve saçu niåÀr itdiler. Ve fiél-
óÀl 5.NiksÀr şehrinüñ subaşılıàı PervÀne’ye buyurdı. Ve taúrìri daòı yazıldı. İki günden ãoñra 6.
ToúÀt’a geldiler. Ol sebeb-ile ki Muèìneéd-dìn PervÀne’nüñ nÀyibleri ve ehli ve èayÀli
7.
úalèayı Şemseéd-dìn Tavtaş Beglerbege şol şarù-ıla, ki anlara SulùÀn èİzzeéd-dìn çerìsi
8.
úablinden ziyÀn irişmeye, úoyalar ki mÀl ve rızıúlar-ıla selÀmet ErzincÀn’a varalar, teslìm
9.
itmişlerdi. SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ subaşısı ve nÀyibleri anda mütemekkin olmuşlardı. SulùÀn
10.
Rükneéd-dìn’e úalèayı teslìm itmeyüp mümÀnaèat gösterdiler. SulùÀn Rükneéd-dìn buyurdı,
úalèaya 11.úarşu mancınıúlar úurdılar ve bir müddet ve gìce ve gündüz ùaş atdılar. Çün gördiler ki fÀéide itmedi,
12.
ol bÀbda ihmÀl itdiler. Ve şol maãlaóat, ki ehemdür, anuñ tedÀrükine
müteveccih oldılar. Ve ol
13.
ferÀè, ki SulùÀn èİzze èd-dìn úablinden-idi, aña yöneldiler. Ve bir
müddet kÀb ve zìle ve bÀrìmÿn ÙuàrÀyì Mengü Òan òiõmetinden
14.
ve úÀz Àv aóvÀlìsinde yürürlerdi, tÀ äÀóib Şemseéd-dìn
15.
dönüp geldi. Ve ol münÀzaèÀt ve èadÀvet anuñ tedbìr ve
kifÀyeti yemìn-ile nihÀyete irişdi. 16.Bundan ãoñra geregi gibi taúrìr olına, inşÀéaéllÀhu -teèÀlÀ. 17.
Õikr-i VefÀt-ı Melik èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd der-RÀh-ı TürkistÀn ve èAvdet-i äÀóib Şemseéd-dìn1487 ÙuàrÀyì ez-Òiõmet-i Úa’an be-MemÀlik-i Rÿm1488 1.
Çün SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd -RaómetuéllÀh- ki Selçuúì pÀdişÀhlardan
bir SulùÀn óaseb ve neseb birle az 2.ittifÀú düşdi; ana úablinden DÀvÿdì ve ata cihetinden Selçuúì-idi. Ulu úardÀşı SulùÀn èİzzeéd-dìn3.KeykÀvus óükmi birle Rÿm memÀlikinden Òan òiõmetine müteveccih oldı, óayli merÀòil ve menÀzil 4.kesdüginden ãoñra bir gice kendüzi bÀrigÀhında giceden iki bÀş geçince 5.kendü begler ve nedìmleri óarìfleriyle èìş ve èişrete meşàÿl-idi. Ve çün bÀde-i nÀbden 6.başlar uàrulanup uyòuya meyl itdiler ve SulùÀn daòı şebistÀnına èazm buyurdı ve pÀsubÀnlar 7.daòı yÀs dutmaàa meşàÿl oldılar. 1487 1488
B. 362a/11. // T. 229b/8. “...Maómÿd” P. 370a/17. “ÚÀan Be-MemÀlik-i Rÿm” kelimeleri yok.
648
İrtesi begler ve ulular salùanat dergÀhına óÀøır 8.oldılar, sulùÀnuñ úapusını hemìşekì èÀdet üzerine görmediler. Òaylì tevaúúuf itdiler, kimesne1489 ùaşra 9.çıúmadı. ÒvÀce Bedreéddìn Muãlió LalÀ’yı içerü òalvet-òÀneye gönderdiler, tÀ äÀóib ve úalan oldıàın SulùÀn’a ièlam ideler. Muãlió LÀlÀ içerü girüp gördi,
10.
ekÀbir úapuya óÀøır
11.
Fiél-óÀl teslìm oldı, ùaşra çıúdı, èaôìm taàayyüri SulùÀn vefÀtı
sulùÀnuñ Àòìr-i nefesi-y-imiş. 12.
sebebi-y-ile anuñ şeklinde
ôÀhir gördiler. Ve hìç óÀl birle ol merk u mefÀcÀnÿñ sebebi maèlÿm olmadı. Òan óiõmetine irişdiler. Buyurdu ki SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’uñ vefÀùı
13.
Çün Mengü
14.
sebebi baóå-i
daúìú birle taóúìú yöninden ãoralar ve ol bÀbda òÀéìte ebúÀ ve muóÀbÀ itmiyeler. Ne 15.miúdÀr ki teftìş ve teftìş1490 úıldılar, taùvìl-i úÀl ü úílden àayri nesne maèlÿm olmadı. Bu óÀlüñ 16.eånÀsında İlòanuñ ilçileri BÀyçÿ’nuñ úÀãıdları irişüp òaber iletdiler ki Rÿm 17.
SulùÀn’ı SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvus èÀãì oldı ve anuñ çerìsi BÀyçÿ-yı Noyan-ile AúsarÀ 1.
nüvÀóìsinde muúÀtele úıldılar, èÀúibet münkesir ve münhezim olup ãındılar, diyü. Çün
bu òaberleri Mengü Òan 2.istimÀè úıldı, bì-tevaúúuf Rÿm memleketinüñ salùanatı SulùÀn Rükneéd-dìn’e erzÀnì úıldı. Ve çoúluú 3.nüvÀziş ve sitÀyiş buyurdı. Çün äÀóib ÙuàrÀyi Òan òiõmetine irişdi ve mÀcerÀ ve óikÀyÀt 4.ve úaøÀyÀyı mufaãsÀl maóall-i èarøa yitürdi. Ve sehl vaút anda iúÀmet itdüginden ãoñra äÀ-5.-óib ÙuàrÀyì girü Rÿm memÀlikine SulùÀn èİzzeéddìn’i daèvet itmege revÀn úıldı. Çün 6.äÀóib ÙuàrÀyì Rÿm’a geldi, SulùÀn ve AlíçÀú1491 birle Toúat nüvÀòìsinde KÀb atlu yirde 7.mülÀúÀt oldı. äÀòib’e ikrÀm ve iótirÀm úıldılar, Úırşehr’i üzerine Eyyüp óiãÀrını daòı 8.SulùÀn Rükneéd-dìn aña meróamet buyurdı. äÀóib ÙuàrÀyì AlícÀú ve SulùÀn Rükneéd-dìn 9.ittifÀkı-y-ıla SulùÀñ èİzzeéd-dìn’i oúımaàa ilçiler mütevÀtir gönderdi. SulùÀn èİzzeéd-dìn Úonya’dan maórÿsa-i
10.
AúsarÀy’a vardı ve TÀceéd-dìn-i
PervÀne’yi SulùÀn Rükneéd-dìn’i ve AlícÀú ve ÚadàÀn úatına iúdÀmı ièlÀm-içün 11.müteveccih úıldı. SulùÀn Rükneéd-dìn’e Meliküél-ümerÀ Seyfeéd-dìn-i ÙorumùÀy’ı anuñ cevÀbına irsÀl úıldı. 12.Bu óÀlÀtuñ eånÀsında AlícÀú, SulùÀn èİzzeéd-dìn-ile muóÀrebe itmege úasd itdi. äÀóib ÙuàrÀyì 13.İlòan-ı CihÀn-güşÀy óükmi birle mÀniè ve dÀfiè olurdı.
1489
T. 229b/14. “sulùÀnuñ... ...kimesne” kelimeleri arası yok. B. 362b/10. // P. 370b/15. // T. 229b/20. “tefaóóuã” 1491 P. 371a/6. “İlçÀú” 1490
649
14.
Çün bir úaç kerret iki úardaşuñ daòı
ilçileri Òan dergÀhına vardılar ve geldiler.
15.
Áòìruél-emr Òan dergÀhından iş bu cümle
üzerine úarÀr dutdı ki memleket iki úarındaşı
arasına èalÀéã-ãaviyya münÀãifa birle münúaãim eùrÀfı SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ olup anuñ divÀnì
16.
olına. SìvÀs ve Saúariyya ãularınuñ àarbì
17.
nÀyibleri taãÀrrufında ola. Ve şarúì eùrÀfı 1.
kÀtibleri taãarrufında ola. Bu
SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ olup anuñ divÀnì vezirleri
mÿcibce ãuló idüp barışdılar ve noyanlar ve òandan gelen yaràÿcılar 2.ùanuú oldılar ve münÀzaèa ve mücÀdele aradan mürtefiè oldı. Ve òÀã ve èÀmÿñ müóimmÀtı ve meãÀliói úıvÀm ve úarÀr dutdı. 03.
Õikr-i Azìmet-i Her Dÿ SulùÀn be-Òiõmet-i Òan1492
04.
Çün úÀèide-i ãuló irÀde mümehhid oldı, sulùÀnlar biri biri ardınca Òan1493 òiõmetine
aôm itdiler. Çün 5.SulùÀn èİzzeéd-dìn Òan òiõmetine irişdi, Òan’ıñ naôarına manôÿr olup èavÀùıf-ı òüsrevÀnìye maóãÿã 6.oldı. Ve anuñ görklü liúÀsı seyyiéÀt ve èuårÀtı maóvına sebeb oldı. Ve anuñ haúúında envÀè 7.iãùinÀè-ı şÀhÀne fÀyiø buyurdılar. Ve Mengü Òan aña yarlıà ve pÀyize erzÀnì gördi. Bir úaç günden 8.ãoñra, çün SulùÀn Rükneéd-dìn ve äÀóib ÙuàrÀyì ve Muèìneéd-dìn PervÀne Òan òiõmetine 9.irişdiler ve èinÀyet ve mükerremet úadìm anlaruñ yÀnında daòı müceddid1494 oldı ve Òan’uñ serÀ-perdesi
10.
Àyin ve erkÀn-ı tamÀm birle ÀrÀsta úılup Òan’uñ
begleri ve muúarribleri fÀòir úaftÀnlar geyüp atlarını
11.
DÀruél-ÒilÀfe bergüstüvÀnları birle, ki
ol yıl BaàdÀd’da ellerine girmişdi ve Emìriél müéminìn Al-Mustaèãım bi-éllÀh 12.-raøiyaéllÀhü
anhü- ol yıl şehìd etmişlerdi ve èIrÀú ve HicÀz memÀlikini musaòòar itmişlerdi, ol gün Òan ulu
13.
úonuúluú idüp elvÀn-ı nièam ve yaònì biryÀnlar èalÀét-tertìb Oàÿô resmince ùïy idüp
şöylÀn döşendi
14.
ve yindi. Ve úımız ve úımrÀn ve çaúır içildi, aúdÀh-ı efrÀó dÀyir ve sÀyir
oldı. Ol gün ol úonu-
15.
-úlıúda SulùÀn èİzzeéd-dìn’ile
anda daòı teékìd-i meãÀlióa
1495
Rükneéd-dìn’i úuca úuca görişdirüp
16.
úıldılar. Ve Òan’dan şöyle fermÀn oldı ki ikisi biribiri yanında
1492
B. 363b/1. // T. 230a/19. “...Der Án-ı ZamÀn” P. 3371b/4. Bu kelime yok. 1494 T. 230a/1. “mecdüéd-dìn” 1495 P. 371b/15. “...SulùÀn...” 1493
650
otırup mukÀlemeye meşàÿl oldılar. 17.èÁlem òalúı ol iki úardeşüñ müsÀlemet ve meãÀliólerine òurrem ve şÀdÀn oldılar ve òan oldılar. Ve Òan ol
1.
taúrìr mÿcibince, ki äaóib ÙuàrÀyì
ve IlıcÀú ve PervÀne Rÿm memÀlikini ikisine úısmet itmişlerdi, 2.anlara muúarrer dutup óükm ve yarlıà buyurdı. Ve bir müddetden ãoñra ikisine daòı buyurdı ki Tebrìz’e 3.geleler, sefer esbÀbı ve Mıãır ve ŞÀm fetói tertìb ve yaraàın ideler. Ve ikisi daòı Tebrìz’e geldiler 4.ve ŞÀm diyÀrı seferi-y-içün yaraú ve istièdÀd meãÀlióına meşàÿl oldılar. MÀlları kifÀyet itmedi, 5.dört yüz bÀliş altÿn daòı borç idindiler, tÀ anlaruñ sefer esbÀbı geregi gibi müheyyÀ oldı. Ve andan 6.
Òan òiõmetinde1496 èazìmet itdiler. Ve çün Òaleb’e irişdiler, Òaleb’üñ òalúı úalèanuñ muókemligine inÀ-07.-nup cenk ve
òuãÿmete iúdÀm úıldılar. Moàol hem muóÀåire úılup Óaleb’i úÀt úÀt ióÀùa itdiler, BÀbu 8.élyehÿd úarşusında BaàdÀd ùarafına úışlaúa èazìmet itdiler1497. Ol úışın İstÀnbÿlì FÀsilyus’ınuñ ilçileri 9.Òan’a vardılar ve FÀsilyus’uñ Tesbina ÒÀtÿn adlu úızını ki Abaúa Òan’a úumalıàa iletmege 10.ve Rÿm sulùÀnlarına vire geldügi, òarÀcÿñ åülüåinì Òan’a virmege vaède itmişlerdi, iletdiler. 11.Maóall-i úabÿlde vÀúìè oldı. Çün faãl-ı bahÀr irişdi, Òan Òaleb ùarafına èazìmet itdükde
12.
SulùÀn èİzzeéd-dìn ve
SulùÀn Rükneéd-dìn daòı bile1498 Arúu Noyan-ıdı ve Rÿm úapusı ùuşında
13.
KeytbüúÀ Noyan-
ıdı ve Dımışú úapusında SuncÀú ve Anùakiyya úapusında HülÀgÿ Òan nüzÿl
14.
buyurdı. Ve
şehrüñ çevresin çepere baàladılar ve mancınıúlar úurdılar. Ve iki cÀnibden bir hefte
15.
óarbe
meşàÿl oldılar. Ve èÀúibetüél-emr sebèa ve óamsìn ve sitte-miée yılınuñ Õi-él-óicce ayında BÀbuél-èIraú úırú gün
16.
ùarafından alındı. Bir hefte úatl ve gÀrÀt úıldılar ve çoúluú òalÀyıú úırıldı. Ve
17.
müddeti gice gündüz Òaleb’üñ úalèa òalúıyle ãavÀş itdiler. Ve iki cÀnibden
mancınıú ùÀşı
1.
ve oú perrÀn atılurdı. ÚÿrıcÀn Beg ve Áçÿ-yi Sükürci ve äÀdıú Gürcì
bir úaç yirde zaóm 2.yiyüp başlu oldılar. Òan anları ãıyuràayıp çoú nesne buyurdı ve nüvÀziş
1496
B. 364a/6. // T. 230b/14. “...BaàdÀd ùarafına úışlaàa” T. 230b/14. “Ve çün ...èazìmet itdiler.” arası kelimeler yok. 1498 B. 364a/10-13. // T. 230b/17-19. “èazìmet itdiler. Ve çün Óaleb’e irişdiler, Óaleb’üñ òalúı úalèanuñ muókemligine inanup cenk ve òuãÿmet iúdÀm úıldılar. Moàol hem muòÀãara úılup Óaleb’i úat úat ióÀùa itdiler. BÀbüél-Yahÿd úarsusında” 1497
651
úılup “Çüb 3.hey erinük olanları.” didi. Ve eyitdi ki “Ne ki òÀtÿnlaruñ ÀrÀyişi rÀsuòt ve aú ve úızıllıúdur 4.erenlerüñ ÀrÀyişi yüzü saúallarına başlu olup úızıl úan bulaşmaúdur.” Ve Àòirüél-emr úalèayı daòı aldılar 5.ve çoúluú pìşekÀr u ehl-i ãanèat esìr itdiler ve firÀvÀn oàul úız olıcÀ úıldılar. Ve bir müddet daòı 6.CÀzim úalèasını óiãÀr itmege meşàÿl oldılar. äoñra ol úalèanuñ òalúı amÀn dilediler: 7.“Faòreéd-dìn SÀúì and içsün, inelüm.” didiler. Faòreéd-dìn’üñ andıyla úalèadan aşaàa indiler. 8.HülÀgÿ Òan anlara èaôìm úÀúımış-ıdı. Buyurdı cümlesini èavratı ve oàlanlancuúları-y-ıla úılıçdan 9.geçürdiler. Bir úuyumçı Ermeni vardı, hemÀn ol òalÀã buldı. Çün Òaleb úalèasını aldılar, HulÀgÿ Òan
10.
anı Faòreéd-dìn-i SÀúi’ye ıãmarladı ve
TukÀl Baóşì’yi anda şahne dikdi andan ãoñra Òaleb üstinden 11.göçdi. Sehel müddet geçmedin Òaleb òalúı Faòreéd-dìn’den şikÀyete vardılar. HülÀgÿ Òan buyurdı,
12.
Faòreéd-dìn’i yasÀúa
irişdürdiler ve Òaleb’üñ óükÿmeti Zeyneéd-dìn ÓÀfıôì’ya mufavvıô oldı.
13.
Ve ol ùarafdaàı
úalèalaruñ mecmÿèı kilidlerini Òan’a getürdiler. Dımışú òalúı daòı Moàol çerì-14.-sinüñ ãademÀtinden òaberdÀr oldılar. Çün bildiler ki ŞÀm’uñ eùrÀfı nüvÀóìsi cümle
15.
müyesser1499 oldı Dımışú’uñ cemìè ekÀbir u aèyÀnı hedÀyÀ ve armaàÀn ve Dımışú úapularınuñ kilidlerini1500 HülÀgÿ Òan óaøretine1501 geldiler. gösterüp şehri teslìm itdiler. HülÀgÿ Òan anları sınayup
HülÀgÿ Òan’a 16.
pìşkeşler ve
17.
İllik ve inúıyÀd
1.
buyurdı ki “KeytbÿúÀ NïyÀn
Dımışú’a vardı. Şehir òalúı istiúbÀl itdiler ve cÀn-ile emÀn 2.dilediler, KiyetbÿúÀ şehrüñ aèyÀn ve muèteberlerini HülÀgÿ Òan òiõmetine gönderdi. Òan anlara 3.meróamet idüp anlaruñ dileklerini úabÿl itdi. MuóÀsıra ve muóÀrebesüz Dımışú şehrine girdiler. 4.Ve Moàol’uñ şaónesi üç TÀjik nökerle èAlÀéaéd-dìn CÀsì ve CemÀleéd-dìn Úazvìnì 5.ve ÚÀêì Şemseéd-dìn Úumì Dımışú memleketinüñ umÿrı øabùına meşàÿl oldılar. Ve Melik 6.NÀãır Şam ve Òaleb SulùÀnı HülÀgÿ Òan varduàı vaútin úaçup Kerek úalèasına gir-07.-miş-idi. KeytbÿúÀ NoyÀn diledi ki anı muóÀåiret ide, emÀn diledi ve úalèadan indi. KeytbÿúÀ 8.NoyÀn anı HülÀgÿ Òan’a gönderdi. Bu eånÀda TürkistÀn’dan ilçiler gelüp Mengü Òan’uñ 9.vefÀtı òaberin getürdiler. HülÀgÿ àÀyet melÿl oldı ve Şam’uñ begligin KiyetbÿúÀ
10.
Noyan’a ısmarlayup kendü
1499
B. 364b/15. // T. 231a/15. “musaòòar” T. 231a/16. “...alıb” 1501 B. 364b/17. // T. 231a/16. “Òiõmetine” 1500
652
11.
mürÀcaèat úıldı. Ve bÀsúÀúlıà-içün KeytbÿúÀ’ya bìş biñ atlu Moàol
çerìsin úodı. Ve SulùÀn
èİzzeéd-dìn’ile SulùÀn Rükneéd-dìn’e Rÿm’a gelmege destÿr virdi.
12.
Ve kendüsi dönüp
ÁzerbÀycÀn1502 ùarafına müteveccih oldı. Bunlar ikisi daòı şÀd u òurrem
13.
Rÿm memÀlikine
müteveccih oldılar. Ve kendü vaùanlarına gelüp serìr-i sürÿrda mütemekkin oldılar. Ve memleket 14.meãÀliói naômına ve salùanat úavÀèidi óükmine meşàÿl oldılar. Ve äÀóìb Şemseéd-dìn ÙuàrÀyì
15.
-RaómetuéllÀh- himmetini aña maãrÿf úıldı ki
úarındaşlaruñ muóabbeti ve ittióÀdları ebedì ola ve hiç vech-ile
16.
aralarında àubÀr-ı vaóşet 17.
vÀúìè olmaya. Ol eånÀda Óaú -teèÀlÀ- civÀrına intiúÀl itdi. Çün SulùÀn èİzzeéd-dìn
äÀóib
ÙuàrÀyì’nüñ vefÀtını istimÀè itdi, Òan óaøretine ilçi gönderüp ièlÀm itdi. Ve Òan SulùÀn 1.
èİzzeéd-dìn vizÀreti manãıbını äÀóib Faòreéd-dìn èAlì adına taúrìr buyurdı ve òilèat ve
óükmü devÀtını
2.
aña erzÀnì buyurdı. Ve SulùÀn Rükneéd-dìn’i vizÀretine Muèìneéd-dìn
SüleymÀn PervÀne’yi gönderdi.
3.
Ve Meliküél-ümerÀ veéã-ãudÿri ÚÀêì Mücìreéd-dìn
ÒvÀrizmì, ki emÀnet ve diyÀnet ve óayÀ ve vefÀ 4.birle cihÀn-ı fÀnìde åÀnìsì yoà-ıdı, øabù ve cÿh ve emvÀli òÀããa-y-içün gönderdiler. Çün Rÿm’a 5.irişdi seòÀ ve óÀtemlik elini açup èulemÀ ve ãuleóÀ ve ehl-i hünere1503 inèÀm ve iósÀn-ı bì-kerÀn úıldı. 6.Ve ol sebeb-ile kÀffe-i òalÀyıú anuñ medÀyióine ãÀdıú oldılar. Ve emn ve refÀhiyyeti yüz gö-07.-sterüp yaúìn oldı-yıdı ki èÀlem-i şÿrìdeye bir sÀmÀn ôÀhir ola ve remìde olmış göñüller 8.ÀrÀmìde ola. Şerìrler ve müfsidler başlarını tefekkür ve dÀsitÀn yaúasından çıúardılar ve dürlü hiyeller 9.ve mekrler düzüp PervÀneéyi şöyle düzdiler ve inandurdılar ki İliçÀú’a añlatdı. İliçÀk ve SulùÀn 10.èİzzeéddìn’den Òan óiõmetine şikÀyetler yazdı ki Mıãrìlere mÀyil olmışdur ve deñizden gemiyle 11.
Mıãr’a adamlar gönderür. Eger Òan icÀzet buyurursa andan öñdin ki Mıãrìler-ile mülÀúì
12.
ola. Anuñ óÀlinüñ tedÀrüki takdìm olına, diyü. Ol bÀbda Òan òiõmetinde óüküm
13.
geldi ki
anı teédìb idüp geregi gibi óaúúından gelesin diyü. Òan óükmiyle SulùÀn 14.Rükneéd-dìn óükm itdügi memleketlerüñ çerileriyle ve PervÀne ve İliçÀk Úonya ùarafına müteveccih oldılar.
1502 1503
P. 373a/11. “ÁdirbÀycÀn” P. 373b/5. “hìze”
653
15.
Õikr-i İnhizÀm-ı SulùÀn-ı Meróÿm èİzzeéd-dìn-i Asàar -AnÀraéllÀhu teèÀlÀ burhÀnehu-1504
Yardum ez-èAlıçaú ve Teveccüh-i BÀz be-CÀnib-i Mülk-i Rÿm ve MÀl ÓÀl Ávurden1505 16.
Çün SulùÀnèİzzeéd-dìn Òan òiõmetinden mürÀcaèat úıldı ve bir müddet seferler
maşaúúati ve mükÀbedetinden
17.
ve àurbet kürbetinden, ki anuñ nÀz u perverde vücÿdı aña
muèavved degüldi, bir nice zamÀn
1.
istirÀóat1506. Bir gün äÀóib Faòreéd-dìn’ile
memleket ve devlet bÀbında keleci iderlerdi. SulùÀn èİzzeéd-dìn 2.äÀòib Faòreéd-dìn’e eydür “Biz şimdi SulùÀn Rükneéd-dìn’ile ki ãulbì úardaşumuzdur muãÀlaóa 3.idüp muèÀraøat ve münÀzaèat ôÀhiren muóabbet ve müveddet uòuvvetine tebdìl olındı. LÀkin bizüm øamìrümüz 4.
Muèìneéd-dìn PervÀne’yi óìlesinden àÀfil degüldür. Egerçi düşmanlaruñ-ıdı, defè-içün 5.biz
bir kerret daòı Òan òiõmetine èazìmet úılursavuz bì-nihÀyet maãlaóatdur.” didi. äÀóib 6.
Faòreéd-dìn bu rÀéyi ãÀyib gördi ve salùanat óaøretinüñ kemÀl-i òurrem ve hïşyÀrlıàına duèÀ
ve åenÀ-yı firÀvÀn 7.úıldı ve armaàan ve pìşkeşler ve cevÀhirle muraããaè altun şìre ÀlÀtı ve eşkÿn yürür1507 atlar ve úatırlar 8.tertìbine meşàÿl oldı. Şöyle ki az zamÀnda cümle óÀøır ve müheyyÀ olundı. Çün ferÀàat muhaúúaú oldı,
9.
sulùÀnuñ serÀperde ve dehlìzini Rÿzbe
çayırında úurdılar. Ve müneccimler iòtiyÀrı ve muúavvimler raãadı buyurdı. Çün Moàol çerìsi ve SulùÀn Rükneéd-dìn ve Muèineéd-dìn
10.
birle SulùÀn èazìmet
11.
PervÀne1508 Aúsaray’a
irişdiler, anlaruñ düşmanlıú vech-ile geldüklerini SulùÀn èİzzeéd-dìn musÀ-12.-mièine irişdürdiler. Bu vÀúıèadan müteòayyir ve serÀsime olup kendü óÀlinde muøùar ve biçÀre úaldı 13.
ki günahsuz bunuñ gibi çeri gönderdüklerine sebeb noldı ola diyü äÀóìb Faòreéd-dìn’i óÀli
14.
maèlÿm itmek-içün istiúbÀle gönderdi. Ve kendüzi hezìmet èazìmetine müstaèid oldı. Ve
yük 15.yap ve eşúÀlu ve eùfÀlini maófiller üzerinde úoyup óÀøır durdı ve òabere muntaôır oldı. Andan ãoñra 16.işitdi ki çün äÀóib Faòreéd-dìn anlara irişdi, vizÀreti aña muúarrer idüp gerek ve
17.
gerekmez iòtiyÀrsuz anı anda alı úodılar. Ve Moàol, SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ canı
úaãdına cÀzim
1.
olmışlardur ve yaúìn geldiler diyü. SulùÀn èİzzeéd-dìn fiél-óÀl nöker
1504
B. 365b/16. // T. 231b/22. “AnÀraéllÀhü teèÀlÀ burhÀnehü” duası yok. B. 365b/17. // T. 231b/22. “...BÀb” 1506 B. 366a/3. // T. 232a/2. “...buldı” 1507 B. 366a/11. // T. 232a/7. “gürbüz” 1508 B. 366a/14. // T. 232a/14. Bu kelime yok. 1505
654
ve ehli ve èayÀli birle Anùa-02.-liyya’ya aôm itdiler. İki günden ãoñra çün Moàol çerìsi ve SulùÀn Rükneéd-dìn irişdiler, sulùÀnuñ 3.bÀúì úalan esbÀb ve ùavÀrını Òan-içün taãarruf úıldılar. Ve her ne ki óaôÀnede mevcÿddı, mevúÿf 4.úodılar, aña degin ki Tokal Baóşì ve BahÀéaéd-dìn ŞehinşÀh Òan òiõmetinden ol mÀl ùalebine 5.geldiler, anlara teslìm itdiler. Ve İliçaú Aúşehr vilÀyetinde Úaraöyük köyinde ve SulùÀn Rükne-06.éd-dìn Altunùaş köyinde úışladılar. Ve Moàol çerìsi her ùarafa segirdim iderlerdi. 7.èAlì bahÀdur SivrióiãÀr’da òaylì çerì cemè itmişdi. Ve dirlerdi ki Moàol çerìsi 8.ve SulùÀn Rükneéd-dìn’e şebì-òÿn eyleye. Gice úulavuz yolı yavuúladı. Çün irte oldı, 9.SulùÀn Rükneéd-dìn biraz Moàol çerìsiyle aña ãataşup geldiler. Ve ulu çerìye òaber itdiler,
10.
úatı çoú ãavÀş itdiler. èÁúibet èAlì BahÀdur úaçmaàa yüz êutdı ve
uç ùarafına düşdi. 11.
Çün SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvus ol òaberi işitdi, iş òayra dönmekden ümìdi
12.
kesildi. Kondusùabl’ı FÀsilyÿs úatına ièlÀm-ı óÀl ve yir yurt ùalebine gönderdi.
şöyle ki pÀdişÀhlaruñ kerìm èadetidür, “-Ehlen ve sehlen ve meróaban-:” didi.
13.
FÀsilyÿs,
14.
SulùÀn èİzzeéd-
dìn óÀøır itdürdi ki úadıràalara -fe-éizÀésteveyte ente ve men maèake èaleél-fülki
15.
fe-úuliél-
óamdü liéllÀhiéllezì necceynÀ min el-úavmiéô-ôÀlimìn ayetin oúıyup “biésmiéllÀhi mecrÀhÀ ve mürsÀhÀ-” 16.didi. AnùÀliyya’dan eùfÀl ve èayÀl ve vÀlidesiyle FÀsilyÿs úatına İstanbÿl’a gitdi. 17.
FÀsilyÿs anuñ ikrÀm ve taèôìminde àÀyet mübÀlaàa úıldı ve kendüye ve etbÀè ve eşyÀèına
çoúluú
1.
tekellüf itdi. Ve ulu úonuúluúlar úılup çoú nièmetler dökdi ve bahşìşler itdi.
Şöyle ki 2.nÀz ve nièmet ve rÀóata müstaàraú olup vaùanların unıtdılar. Ve her gün èìş ve èişrete meşàÿ-03.-l-idiler çün èAlì BahÀdur Úonya óavÀlisinde Altÿnì kÀrubÀn sarÀyında Emìr-i Àòÿr Uàurlu 4.ittifÀúıyla cemèiyyet idüp Úonya’ya SulùÀn Rükneéd-dìn’i muóÀãırat itmege varduúda yolda 5.münhezim olup uç ùarafına düşmiş-idi ve uç ùarafından hìç bir ùurÀcaú yiri yoà-ıdı ve dÀyim 6.uç Türkleri şerrinden úorúu-y-ıla yürürdi, ki dutup SulùÀn Rükneéd-dìn’e göndermeyeler, óavÀşì
7.
ve nökeriyle ol daòı İstanbÿl’a SulùÀn èİzzeéd-dìn òiõmetine
müteveccih oldı. FÀsilyÿs1509 anı òïş
8.
dutdı, envÀè-ı kerem ve eãnÀf-ı nièam birle anı
müzeyyen ve munaèèam úıldı ve buyurdı ki “Girü evvelki 9.gibi SulùÀn èİzzeéd-dìn òiõmetine ola.” 1509
B. 367a/13. // T. 232b/15. “...àÀyet...”
655
Ve bir úaç kerre FÀsilyÿs’uñ Rÿm ilinde dü-10.-şmÀnları ôÀhir oldı, èAlì BahÀdur’ı anlaruñ defèine gönderdi. èAlì BahÀdur ãarÀmet ve bahÀdur-11.-lıàı-yla FÀsilyÿs’uñ düşmanlarını úahr eyledi. Ol vÀsıùa birle anuñ mertebesi FÀsilyÿs úatında
12.
yüceldi vaúar u
òaşmeti ziyÀde oldı. Ve her kerret FÀsilyÿs hezÀnesinden aña óilèatler ve mÀl ve nièmet 13.
irişürdi. Bir gün SulùÀn èİzzeéd-dìn ve èAlì BahÀdur FÀsilyÿs’a eyitdiler “Biz Türk ùÀyifesiyüz,
14.
dÀyim şehirde durımazuz, daşrada bize yir ve yurt olsa Anadolı’dan bize taèalluú Türk
obaların
15.
getürüp anda yaylasavuz ve úışlasavuz.” didiler. FÀsilyÿs Dobruca ilini, ki eyü
ùavÀr yücerek tendürüst 16.ve Àb ve hevÀsı òïb Àv yìrleridür, anlara yir yurt virdi. Anadolı’daàı kendülere taèalluú Türk obalarına el 17.altından òaber itdiler, úışlaú bahÀnesine İzniú’e inüp az müddetde ÜsküdÀr’dan çoú Türk evi göçdi. Ve meróÿm
1.
maàfÿr äÀru äalùuú anlaruñ-
ıla bile geçdi. Çoúluú zamÀn Dobruca ilinde iki üç pÀre 2.müsülmÀn şehri otuz úırú bölük Türk obaları vardı. FÀsilyÿs’uñ düşmanlarına cevÀb idüp 3.úahr iderlerdi. Bir gice İstanbul’da SulùÀn èİzzeéd-dìn’ile èAlì BahÀdur èişrete meşàÿl olmışlardı. 4.EånÀ-yı taúaddüóde SulùÀn èİzzeéd-dìn muúarreblerinden bir úaç eblehüñ diline bu geldi ki “Çün
5.
SulùÀn úadìm
memleketinden ayru düşdi ve yümn-i teéyìd-i rabbÀnì birle sulùÀnuñ etbÀèı1510 ve óaşemi 6.
şimdi çoàaldı. On on iki biñ er varavuz. Eger furãat gözleyüp FÀsilyÿs’ı bir gün seyrÀnda
7.
götürsevüz, bu memleketüñ pÀdişÀhlıàı biél-külliye sulùÀnuñ olur. Andan ãoñra AnÀdoli’ya
8.
daòı furãat bulınur.” didiler. ŞerÀb-darı Kìrgidit Rum’idi, kendü cinsine meyli sebebiyle
irtesi 9.FÀsilyÿs úatına varup bu rÀzı FÀsilyÿs’a sırr-ıla taúrìr itdi. FÀsilyÿs uãlu veè
10.
èÀúil
kişiydi, bu işi fiél-óÀl ôÀhir itmedi. Ve bir úaç gün furãat gözledi fiél-óÀl 11.dirsem el götüreler diyü uşandı. Bir gün, bir bahÀneyle Emìr-i Áòÿr Uàurlu Beg’i ve Ali BahÀdur’ı 12.evine oúudı 13.
ve dutup demürleyüp óabsetdi. Ve SulùÀn’uñ İstanbuldaàı evine müvekkeller gönderdi.
Ve
bir úaç günden ãoñra SulùÀn’ı iki oàlanlarıyla bir berk úalèaya gönderüp óabsetdi ve 14.anasını, ki FÀsilyÿs’uñ úız úardaşıydı, iki küçük oàlancuúlarıyla İstanbÿl’da kendü evinde
15.
úodı.
SulùÀn iki oàlı áıyÀåeéd-dìn Melik Mesèÿd ve Rükneéd-dìn Keyÿmerå-ile ol úalèada 16.
maóbÿs úaldı. Ve bir úaç günden ãoñra Emìr-i Áòur’uñ gözine mil çeküp kör eylediler. Ve
1510
P. 375b/5. “ittibÀèı”
656
Ali BahÀ-17.-dur’ı öldürdi. Ve SulùÀn ve èAlì BahÀdur’uñ etbÀèı ve eşyÀèı ve nökerlerinden 1.
kim ki mürted olup Mesìó
milletine girürdi, emÀn bulup úurtılurdı. Ve her kim ki
İslÀm dìnini cÀn ãaóìfesinde naúş idüp 2.mürted olmazdı, FÀsilyÿs’uñ zindanında ebed úaldı. Óaú -teèÀlÀ- sulùÀnuñ úardÀşına ilhÀm itdi, tÀ 3.úarındaşı1511 Òan’ı Bereke Òan’a òaber gönderüp úardÀşımı úurtar diyü dilek itdi. Ve Bereke Òan çeri gönderdi 4.ittifÀú-ıla ol yıl úatı úış oldı, Ùuna ãuyı úatı ùondı. Bereke Òan’uñ çerìsi buz üstinden 5.geçüp SulùÀn’ı ol úalèa óabsinden çıúarup óalÀã itdiler. Bereke Òan daòı çoúluú çeriyle ardlarınca 6.geldi ve İstÀnbÿl’ı óiãÀr idüp àÀyet buñaltdı, ãoñra ãuló itdi. SulùÀn’ı Bereke Òan 7.òiõmetine gönderdiler. Çün SulùÀn Òan òiõmetine, Òan aña àÀyet ièzÀz ve ikrÀm úılup nüvÀziş 8.itdi ve kerrÀt-ile ùoylayup anÿñ-ıla úımız ve úımrÀn ùoluların içdi ve geregi gibi ãıyuràadı. Ve 9.göçirüp ol Türk òalÀã bulup Bereke Òan úatına varduàın işitdi, sulùÀnuñ anasını iki
10.
oàlancuúlarıyla deñizden Úaraviriye’ye1512 gönderdi. Ve Úaraviriye’nüñ1513 subaşılıàın 11.
anlara virdi. Anaúapusı
Ve ana úapusınuñ düşeligini ol òÀtÿna taèyìn itdi ve ol úapuya şimdi daòı
12.
dirler. Ol ad ol úapuya ol maèñìden-idi, ol òatun taãarruf iderdi. Ve ol òatun ol
oàlancuúlarıyla
13.
oldı diyü. áÀyet
anda dururken aña şöyle yalan iletdiler ki SulùÀn’a yolda nikbet irişüp fevt
14.
óarúat ve furúatinden evi úapusı üzerindeki burç üstinde-y-idi, kendüzin
yitürdi1514, úalèadan aşaàa
15.
atdı ve fevt oldı. FÀsilyus Úaraviriyeéyi1515 ulu úardaşına virdi,
kiçi úardaşı úatına getürdi.
16.
Ve iki oàlancuúları FÀsilyÿs úatında esìr úalduúların işitdi, ol
óasretde gice gündüz Àh
17.
àaybdan bu şiddete
1.
idüp nÀàÀm ve nÀmurÀdlıú eyyÀmına ãabr iderdi. Ve èÀlem-i
bir ferec ola diyü umardı.
Bereke Òan Úırım’uñ sulùÀnlıàın daòı virdi, çoú müddet 2.Úırım’dan BaàdÀd iline degin müsülmÀnlıà-ıdı. Úara BoàdÀn’da daòı adına mescidi ùurur, kÀfirler
3.
içine ùoñuz
úoyarlarmış, fiél-cümle SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ aóvÀli ve nihÀyeti ki 4.gerdiş-i gerdÿn-ı dÿn-ı perverden anuñ óÀline ol àurbetde ne vÀúìè oldı mevøìèında taúrìr olına. 1511
B. 368b12. “úardaşı” P. 376a/10. “Úaraferye’ye” 1513 P. 376a/10. “Úaraferye’nüñ” 1514 P. 376a/14. “götürdi” 1515 P. 376a/15. “Úaraferye’yi” 1512
657
05.
Õikr-i PÀdişÀh-ı SulùÀn Rükneéd-dìn Úılıç-Arslan -AnÀraéllÀhu BurhÀnehü- ve Taúrìr-i
Baèøı ez-ÒaãÀyiãi MekÀrim ve MenÀúıb ve FeøÀyil ve Taúdìd-i ÓiãÀl ber-Sebìl-i İcmÀl 06.
SulùÀn Şehid Rükneéd-dìn Úılıç Arslan bin Keyóüsrev seòÀ ve kerem ve èaùÀda
yegÀne-i cihÀn 7.ve ser-Àmed-i devrÀn-ıdı. Ve sìret-i Maómÿd ve ùarìúat-i memdÿó ve òïb òulúiyle ÀrÀste idi. Ve çÀbük-08.-süvÀrlıú ve nìze-güzÀrlıú ve bahÀdurlıúda èÀlem-i fÀnì meydÀnına rÿzigÀr anuñ åÀnìsin görmemiş-idi. 9.Ve seóÀ ve kerem ve şecÀèat ve dilìrlik vaútinde ÒÀtem-i Õikr-i ÙÀy ve rÀyet-i nÀmÿs-ı Rüstem menkÿs olurdı. Beyt1516: 10.
Öñinde kemer baàladı ãÀlip gele kibr
Her şeye ki sezÀvÀr külÀh ve kemer oldı. 11.
Yüzinde Óaúú’uñ nÿrını taèyìn-ile gördi,
Her óÿred envÀr-ıla behrever oldı. 12.
Şimşìr-i leyÀlì-i óavÀdiå yüregine
Gün şuèlesi mÀnendi ùulÿè-ı seher oldı. 13.
Ve òadenk-i cÀn ahenginüñ bìmìnde, ùaàda pelenk bozılup òalúa-i mìm gibi
müdevver olurdı,
14.
úalem-i dürer-bÀr ve òÀme-i gevher-niåÀrından anuñ gibi òuùÿù ve suùÿrı
yazılurdı ki Àb-ı 15.revÀn gibi ãÀfì ve dilberler èiõÀrındaki òaùù u òÀl bigi dilÀvìz-idi. Ve àazÀda ÓüsÀm CÀn
16.
ÀşÀmì dìn ü devlet muòÀliflerini dÿnìm iderdi ve dÀéimÀ zühhÀd ve èubbÀd ve
èulemÀ ve fuøÀlÀ ve gurabÀ
17.
ve hünermendler tevúìrì ve iótirÀmı ve rièÀyetlerine himmeti
maãrÿf-ıdı. Ve çün DÀrüél-mülk Úonya’da
1.
salùanat taótında mütemekkin oldı ve SulùÀn
èİzzeéd-dìn, ki İstanbÿl ùarafına müteveccih oldı-y-ıdı ve èAlì 2.BahÀdur ve Emìr-i Áòÿr Uàurlu her yirden çerì dirüp Úonıya muóÀãarÀtına vardılardı, Muèìneéd-dìn 3.PervÀne Moàol çerìsi yardımıyla anı ve Emìr-i Áòÿr Uàurlu’yı KÀruvÀn-sarÀy öñinde sıdıdı 4.ve anlara uyanlaruñ ele girenlerin úırup siyÀset itdiydi ve aãóÀb-ı úalem ve erbÀb-ı èilimden Necìbeé5.
d-dìn Müstevfì ve Müşrifì ÚıvÀmeéd-dìn ErzincÀnì’yi ve ÚÀêí èAsker CelÀleéd-dìn
SivrióiãÀri’yi ve GermiyÀn 6.oàlı Kerìmeéd-dìn’i èAlì Şìrì ve SilaódÀr Bedreéd-dìn Gühertaş’ı 1516
B. 369a/4. // P. 376ab/9. Bu kelime yok.
658
7.
ve ÜstÀdüéd-dÀr Emìneéd-dìn YÀúÿù’ı
ki bunlar cümle pÀdişÀhları SulùÀn èİzzeéd-dìn
hevÀdÀrlıàından dem urırlardı, SulùÀn sarÀyına 8.óÀøır itdi ve dutup baàlayup ùaşra İliçaú Noyan úatına gönderdi, tÀ cümlesini şehÀdet derecesine 9.irişdürdi. Çün bu ùÀyife nÀ óaú yire úırıldılar, ol gice èÀlem-i àÀybden İliçaú Noyan’a úorúudan uyandı, çadırdan ol şehìdlerüñ inmiş. SerÀsìme olup PervÀne’nüñ
10.
düşde yavlaú èitÀb itdiler. Şöyle ki ol
11.
úabirlerine baúdı gördü ki direk olup üstlerine nÿr
12.
meõemmetine başladı. Ve çün ol úaøiyye tamÀm oldı,
şÀh-ı Melik, ki evvelden SulùÀn èİzzeéd-dìn selÀmetliài ùaleb-içün Moàol’a vardı, vÀyil oldı ve aña Emìr-i èÁlemlik ve Simìre
13.
devletinüñ hevÀdÀr úullarındandı ve ãoñra
14.
oldı ve SulùÀn Rükneéd-dìn’e muùìè olanlardan
15.
sÿbaşılıàın mufavvaô úıldılar. Anda varıb KedÀàıra
úalèasına girüp SulùÀn Rükneéd-dìn’e èÀãì 16.oldı. PervÀne bir müddet anı muóÀãarat úılmaúda èömrini geçürdi, èÀúibetuél-emr anı emÀn ve èahd-u 17.peymÀn-ile ol úalèadan indürdi. Ve anı daòı Moàollar eline virüp şehìd itdürdi. Andan ãoñra yarÀà
1.
idüp Òan òiõmetine
müteveccih oldı. Ol feterÀtda Sìnob’ı ve Ùrabzon’ı Tekÿr girü uàurlatmış-ıdı.
2.
Òan òiõmetine
irişdürdükde Sìnop fetói ve muóÀãarÀtı-içün Òan’dan çeri ùaleb itdi. Òan bir tumÀn 3.çerì úoşdı, alup geldi. İki yıl müddeti Sìnop memleketi anuñ gibi1517 muóÀãÀratına meşàÿl oldı, 4.
èÀúıbet fetó itdi. Fetó olduúda Sìnob’ı salùanat óaøreti òiõmetinden mülklige istedi. 5.Çün hìç
óÀl birle “LÀ!” kelimesi şehÀdetden àayrı lafıôda SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ mübÀrek diline 6.
gelmezdi. Ve niçeme ki Sinop memleketi anuñ gibi nefìs ve èazìz bir yerdür ki anı
virmege1518 mezmÿm 7.degüldir, belki maómÿddur. SulùÀn anuñ suéÀlini icÀbete maúrÿn úıldı ve bu efsÀne 8.muãÀnnifi Seyyid Muóammed bin Caèfer’e PervÀne gelüp emr oldı ki Sìnïb’uñ mülkiyyeti taúrìrin 9.yaza. Muèìneéd-dìn PervÀne iltimÀsı mÿcibince óüccet-i şerèì ve menşÿr-ı mübÀrek masùÿr 10.oldı. Ve PervÀne’nüñ adamlarıyla irsÀl olundı.
1517 1518
B. 370a/2. “memleketi anuñ gibi” kelimeleri yok. B. 370a/5. // T. 234b/6. “...buòl itmeklik”
659
11.
Õikr-i Sebeb-i VÀúıèa-i HelÀk-ı SulùÀn Rükneéd-dìn -AnÀraéllÀhu BurhÀnehu-1519
Andan öñdin ki SulùÀñ taãarrufında ola
12.
èİzzeéd-dìn memleket-i Óıããın’ı1520 SulùÀn Rükneéd-dìn
13.
Muèineéd-dìn -i PervÀne bir gün eånÀ-yı mükÀlemede kendü òavÀã ve
muúarrebleriyle ol şaùrı
14.
bu nıãfa iøÀfet úılmaúda meşveret úılurdı. Şeref ÒÀùır PervÀne
úapusınuñ aèyÀnında-15.-n-ıdı, meşveret eånÀsında eyitdi “Eger Óaú -teèÀlÀ- bu arzÿyı muóaúúaú úılursa maódÿm Nigde’nüñ 16.subaşılıàını bu úulına erzÀnì buyuram.” didi. PervÀne daòı fÀl-içün anuñ iltimÀsın úabÿl itdi.
17.
Şeref daòı ol maúãÿd ümìdi-y-içün SulùÀn èİzzeéd-
dìn bÀbında ol iftirÀ ve bühtÀnları ki Òan
1.
óaôretine èarø itmişlerdi, bu taãnìf iderdi.
TÀ ki İliçÀk Noyan’ı SulùÀn èİzzeéd-dìn’i dutmaàa gö- 2.-nderdiler. Ol bì-günÀh SulùÀn èİzzeéd-dìn, Òan heybeti úorúusından àurbet iòtiyÀr idüp 3.memleketden úaçdı. FÀsilyÿs leşkeri úatına geldi, anuñ memleketi daòı SulùÀn Rükneéd-dìn’üñ 4.oldı. Vaèdeye vefÀ itmekiçün Nigide sÿbaşılıàın Òaùíroàlı’na virdiler ve anuñ rütbeti åerÀdan
5.
æüreyyÀ’ya ve
semekden semmÀke irişdi. Bir úaç yıl bunuñ üzerine geçdi. Òaùíroàlı azàunluàa başladı. 6.
èUúalÀ ve anuñ-içün eytmişlerdür kim bed1521-aãl ve ferÿmÀye kişilere büyük mertebe
virmeyeler viricek 7.olurlarsa anuñ fesÀdınuñ endÀze ve úıyÀsì olmaya Òaùíroàlı àÀyet keåret mÀl ve eşyÀdan 8.òabìå bÀùınında fesÀd u èaceb mütemekkin oldı ve ayaàını kendü mertebesi óaddinden ùaşra baãmaàa başladı 9.ve úavl ve fièli aãıl ve nesebine göre ãÀdır olmadı. Memleket eùrÀfınuñ aèyÀnı anuñ beglendüginden
10.
èÀr iderdi. Ve dÀyim keleciler ve
müteşekkìler andan ve nÀyib ve muètemedlerinden salùanat óaøretine gelüp
11.
àavàÀ ve ibrÀm
iderlerdi. Ve SulùÀn dergÀhından aña óükm fermÀn yazılurdı, aãlÀ fermÀna muùìè 12.ve münúÀd olmaz-ıdı ve temerrüd ve görelik iôhÀr iderdi. SulùÀn, PervÀne òÀùır-içün, ki oàlanlıú 13.
zamÀnından şeref-ile muóabbeti vÀr-ıdı, àazel ve terdìb itmekde müsÀmaóat ve ihmÀl
úılurdı. Şeref’üñ günden
14.
güne fièli azàunluàı ziyÀde oldı. LÀ-cerem bir sehel günÀh ve
óüküm dutmaúlıú, ki bir kişiden ãÀdır ola, 15.pÀdişÀhlar aña siyÀset itmeyeler. Bir kişi daòı èÀãì ve mütemerrid olur ve günden güne ol èÀãiyle
16.
bir úaç èÀãì ve òÀyin daòı yoldaş olurlar ve
memleketde çoú fesÀd becerürler ve başarurlar. 1519
B. 370a/10. // T. 234b/10. “RaómetuéllÀhi teèÀlÀ” B. 370a/11. “Óaããasını” 1521 T. 234b/21. “kem” 1520
660
Ve bir
17.
gìce SulùÀn òalvetde bir úaç óarìfler-ile ki cümle PervÀne’ye müteèalliú 1.
kişilerdi ve PervÀne ve Şeref
hevÀdÀrlar-ıdılar èalÀél-àafle SulùÀn bunlaruñ úatında
eydür ki “Nigide vilÀyetini Şeref’den 2.alup bir àayr-i èÀdil ve müsülmÀn ve raèiyyet-perver kişiye virmek gerek.” Ve daòı evúÀt bir iki kerret 3.bu kelecileri söylendi. Ve Sìnïb şehrin daòı PervÀne’ye temlìk itdügine pişmÀnlıú ãuretin
4.
gösterüp eyitdi ki “Hergiz nöker
pÀdişÀhından bir şehri baòşìşi ve mülk istemeyi PervÀne ve anuñ 5.etbÀèı bizüm üzerümüze müstevlì olmışlardur. Ve bizüm mevrÿå memleketümüze ùamaè idüp tedrìc-ile 6.vilÀyetleri kendü etbÀèına virüp bizüm óÀããa nökerler ve úullarumuza naãìb úomazlar. Ve eger bu resme 7.
olacaú olursa gelesi yıla degin salùanat yüzinden memleketde bizüm óükmümüz
úalmayısardur. Maãlaóat 8.oldur ki girü Òan òiõmetine varavuz ve aóvÀli ôÀlimler müstevlì olduàını èarø idevüz. Çün 9.ata ve dedelerimüz memleketinden behre ve naãìbümüz yoúdur. Yigrek oldur ki Rÿmì Òan’a teslìm idevüz. Òan
10.
ve fevr-i iósÀnından èacem memleketinde
bize il vilÀyet dirìà itmeye.” diyü, àÀyet óımÀúat ve eblehlikden bu sözleri
11.
söyledi. Fiél-
cümle bu òaberleri naúìr u úıùmìr-ile Òaùírïglı’na naúl itdiler. Òaùírïglı àÀyet àammÀzlıàından1522
12.
ve fettÀnlıàından salùanat óaõretinden Toúat’a varmaàa destÿr diledi.
Evin oàlın úızın görmege ve hem
13.
anda daòı yiri yurdı vÀr-ıdı anuñ bahÀnesiyle gitdi. Ve
SulùÀn úablinden yalan ve bühtÀn söz-14.-ler-ile ol bed-gevher PervÀne’nüñ semender gibi yirin od eyledi. Ve her gün ikisi yaluñuz seyrÀna binüp
15.
dürlü dürlü fikirler iderlerdi. İkisi
daòı bed-gevher ve bed-aãl-ıdılar. Nite ki bu beyti şÀèir dimişdir; beyt1523: 16.
Eger pürsend bed gevher ki bÀşed
CevÀbeş de ki bed-gevher ki bÀşed 17.
Al-úıããa: Áúibet anlaruñ reéyi bunuñ üzerine úarÀr dutdı ki Rÿmdaàı Moàol begleri
1.
ittifÀú-ıla SulùÀn’a úaãd ideler. İrtesi PervÀne Moàol begleri ve yaràucları çün çoúluú
2.
mÀl tertìb itdi ve Şeref’e òÀkisÀr-ile ol melèÿnları gönderdi. Ve òaber gönderdi ki 3.“SulùÀn
şol sebeble ki diler ki ŞÀmìler-ile ittifÀú ide ve Òan’a èÀãì ola ve ben mÀnìè olurum. 4.Bizi helÀk itmek úaãdına endìşe itmişdür. Çün bizüm úablimüzden ferÀàat bula, uç çerìlerini 5.ve 1522 1523
T. 235a/21. “óamÀúat” T. 235b/1. Bu kelime yok.
661
cümle èasÀkir-i Rÿm’ı cemè idüp sizi daòı úırısardur. Eger andan öñdin ki sulùÀnuñ 6.bu fikri úuvveden fièle gele. Ve uç çerìleri, ki her yıl işleri aúındur ve ãavaşcılardur, 7.cemè ola ve cümle Rÿm ve Ermeni vilÀyetinden Türk ve Kürd çerìleri birle arúalana, óÀle 8.tedÀrük taúdìm úılmaúlıú èaôìm maãlaóatdur, diyü bildürdi. AmmÀ şöyle ısmarladı ki evvel bu úaøiyyeyi 9.
İnÀl Yargÿcı’ya, ki PervÀne-y-ile dostlıàı vÀr-ıdı ve çoú mÀl virmek-ile anı åevÀb ùarìúından
10.
münóarif úılmış-ıdı, taúrìr ide. Ol daòı úalan Moàol beglerine diye.” Çün irişdi ve aóvÀli
11.
bildürdi. İnÀl -èaleyhiél-laène- Moàol beglerine şöyle eytdi ki 12.
geçüp AúsarÀ ùarafına müteveccih úarşulaya. Ve Deveci Ece daòı, ki
olalar, PervÀne daòı kendü Nigde çerìsiyle bunları
13.
sefele-éi ve leéìm ve icrÀòïrlardandı ve hìç bir maófilde
maóal ve iltifÀt bulmazdı ve PervÀne idüp manãıb virmişdi,
14.
anı ilerü çeküp zamÀne gibi nÀkes ve dÿn perverlik
15.
AúsarÀy’a müteveccih oldılar. Ve Úonya’ya SulùÀn’ı oúımaàa
adamlar gönderdiler ki Òan’dan bir 16.mühimm-içün Moàol beglerine óüküm gelmişdür ve bu óükmi SulùÀn’a daòı işitdürmek1524 eger tevaúúuf
17.
itmeyüp gelürlerse beglerüñ rıøÀ ve
maómidetlerine maúrÿn ola diyü. Ol bì-èaúl ve bì-çÀre
1.
SulùÀn bu óìleden àÀfil
Úonıya’dan Aúsaray’a èazm itdi. Ol gün ki SulùÀn anlara irişdi, 2.meróÿm TÀceéd-dìn Muètez’üñ -RaómetuéllÀhi- Moàol beglerine1525 ol gün ol øiyÀfetde SulùÀn 3.beglere aàır ùolular içirdi. Çün şarÀbuñ suret-i teéåìri sulùÀnuñ ãÿretinde ôÀhir oldı 4.ve begler daòı saròoş olup aralarında óayÀ murtefiè oldı. Moàol begleri SulùÀn’a èitÀb ÀàÀz 5.idüp iri söze başladılar ki “Ne mÿcib-ile PervÀne’yi öldürmege úaãd idersin? Senüñ úatuñda 6.òizmet şerÀyiùından ne ihmÀl itdi ki bunuñ gibi endìşe müstaóıú oldı?” didiler. SulùÀn 7.cevÀb virdi ki “Bu maènìden, ki begler dìrler, benüm òaberüm yoúdur. Hiç bir vaútin ayıúlıú 8.ve esrüklik òÀlinde benüm dilümden ol söz ãÀdır olmamışdur. Eger PervÀne’nüñ òÀùırı 9.neúÀl-i bed fièÀluñ aúvÀli birle bizüm cÀnibimüzden münfaèil oldıysa, çün begler teftìş 10.ve tefaòòuã úılalar. Yaúìndür ki ol sözleri naúl iden nÀúil òacil olısardur, diyü.
1524 1525
B. 372a/3. // T. 235b/17. “...isterler” B. 372a/6. // T. 235b/19. “...úonuúluà-ıdı”
662
11.
girü cevÀb virdiler ki “Eger bu óikÀyet bir úaç kerre1526 olmasaydı, iş
Moàol begleri bu óadde irmezdi.
12.
Eger seni bu àadre óarìã iden muúarreblerüñi bize teslìm iderseñ ki
yasaúa irişdürevüz. 13.SulùÀn õÀtınuñ òalÀã ve necÀtı müyesserdür. Eger ol bÀbda iómÀl iderseñ ibúÀ ve muóÀbÀ idiser beglere èarø iderüz.”
14.
degülüz.” didiler. SulùÀn eyitdi “Bu bÀbda fikr ü endìşe idelüm, irte
15.
didi. Ol gün ol meclis bu mÀcerÀyla Àòir oldı ve ol ùoyuñ ùomarı bu
úarÀr üzerine 16.ùayy olundı. Ve SulùÀn şehre geldi ve ol gice anda oldı. İrtesi çün òusrev u kevÀkibüñ ufuú-ı maşrıúdan dıraòşÀn oldı, SulùÀn şehirden çıúdı ve ol gün úonuúluú
17.
èalem-i
1.
nevbeti
sulùÀnuñ-ıdı. SulùÀn úabaúuşluú olınca ol begler-ile ava meşàÿl oldı. Ve Moàol çerisi 2.silÀó geyüp yaraúlanmışlardı, sulùÀnuñ çevre yanında ırÀúdan yüriyüp yolları berkitmişlerdi. Çün 3.
avdan fÀrià olup döndi ve serÀperdeye geldi ve Moàol ve beglerini daèvet itdi ve óvÀn ve
4.
şöylÀn dökülüp tenÀvül itdiler. Ve sÀúìler şarÀb sÀyir u dÀyir úıldılar. Her gÀh o-05.-tÀú içinde otururlardı. Adam nefesinden SulùÀn donacakdı, niçemesini
cÀmidÀrına virdi. 6.SulùÀnuñ úor úuşÀàından bir úaç bıçaúlar düşdi ki üstÀd mÀhir bıçaúlar düzüp SulùÀn’a 7.armaàÀn getürmişlerdi. Ol bıçaúları oturanlaruñ her birisi úınından çıúarup teferrüc 8.iderlerdi. Ve girü SulùÀn’a èitÀb-ile söz söylemege şürÿè itdiler ki “Düne şöyle muúarrer 9.oldıydı ki PervÀne’yi úollayanları bize teslìm idesin. Ol şarùa vefÀ itmedüñ” diyü niçe ki
10.
SulùÀn èöõürler dilerdi, úabÿl itmezlerdi. Şöyle rivÀyet iderler ki àavàÀ ve nizÀè
arasında sulùÀ-11.-nuñ úadeóine aàu úatdılar. Çün içdi, úadeói bir zamÀndan ãoñra kerìm mizÀcına, ki zübde-i mürüvvet 12.ve seòÀ ve fütÿn-idi, taàayyur tamÀm ôÀhir oldı. äu dökmekiçün ùaşra çıúdı, ecel anuñ nÀzenìn
13.
cÀnı úulaàına inìn ve òuyin birle eydürdi ki “-ErÀ
úademeke ıraúu demike-”. äu dökdüginden 14.ãoñra bir laóôa ol yazıda bÀş yire úodı ve yÀtdı. Çün agÿ anuñ èurÿú ve aèôÀ-15.-sına nüfÿz itmişdi ve ol sebeble cÀnına ıôtırÀb àalebe úılmışıdı. NÀçar çün ãabr itmege
16.
irişdiler ve eyitdiler “SulùÀn-ı
úuvveti yoà-ıdı, at diledi ve binüp şehre revÀn oldı. Ardınca 17.
èÀlem dönüp biraz daòı beglerle otursun.” Çün anlardan bir
kimesne gitmege azm ide, SulùÀn daòı
1526
1.
selÀmetlià-ile binüp şehre varursa àÀyet åevÀb
B. 372a/15. // T. 236a/4. “...mükerrer”
663
ola.” didiler. SulùÀn cevÀb virdi ki 2. “Ben kendüzüme òayr nişÀnın ve ãalÀó eåerin úılmaz girü dönüñ ve beglerden èözr 3.dileñ.” didi. Elbetde SulùÀn dönüp gelsün diyü, ilóÀó itdiler. SulùÀn nÀçÀr 4.olup mürÀcaèat úıldı ve otaú içine girdi. Bir zamÀndan ãoñra Moàol begleri 5.ve PervÀne cümle ùaşra çıúdılar, Òaùír oàlanları ØiyÀ ve Şeref bir úaç Moàol-ile úaldılar. 6.
SulùÀn’ı aşaàa bıraàup anuñ gibi nÀzenìn SulùÀn’ı let ve depüke bıraúdılar. Niçe ki fiàÀn 7.ve
feryÀd u zinhÀr dir-idi, çaàrışurlardı ve eyerlerlerdi ki il ùuyup medede gelmeyeler. Hìç mer08.
-óamet idüp óuúÿúı nièmeti añmazlardı. èÁúibet yÀy kirişiyle boàup anuñ muúaddes rÿóını
9.
òuld-ı berrìn ve firdevs-i èilliyyìne gönderdiler. Ve úoca ve yigit ve òÀs ve èÀm bu meråiyye
birle 10.ebedüéz-zamÀn mÿviye günÀn ve meveye günÀn úıldılar ve bu ebyÀtı söz-ile eyitdiler. Beyt: 11.
ŞÀh oldı iy dirìà bizüz fÀrià u òamÿş
Úanı òurÿş ve naèra ve úanı fiàÀn ü cÿş 12.
İy sikke çün èayÀrsuz olduñ úonaúşunı
V’ey kÿs úıl èazÀy şehinşÀh-içün òurÿş 13.
Ey salùanat yaúÀñı şikÀf eyle tÀ benÀf
V’ey memleket ãaçuñı kes uzatma tÀ bekÿş 14.
Ey tÀc bend-i milk çün üzüldi òÀki yi
V’ey ùaòt-ı cÀm şÀh çün uşandı zehr-i nÿş 15.
Ey çetr-i kisvet-i siyeh oldı sefìd çün
Sen daòı tìà-i şeh gibi nìlì úabÀ püyÿş 16.
Çün SulùÀn’ı AksarÀ mezÀrında emÀnet cihetiyle defn itdiler, çün emÀnetden fÀrig
oldılar, 17.Moàol begleri dönüp yine úışlaúa1527 müteveccih oldılar. Ve begler ve ulular taècìl-i tamÀm birle Úonıya’ya vardılar.
1527
B. 373b/5. “...ùarafına”
664
1.
Õikr-i Salùanat-ı SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev Bin Úılıç-Arslan -RahmetuéllÀh-1528
02.
Çün erkÀn-ı devlet maórÿsa-i DÀruél-mülk Úonya’ya irişdiler, SulùÀn Rükneéd-dìn
Úılıç Arslan’uñ 3.áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev adlu iki buçuú yaşında bir oàlancuàı vÀr-ıdı, anı salùanat taótına geçürdiler. 4.Vaãiè ve şerìfe anuñ velÀ ve hevÀsı-içün and virdiler, tÀ iòlÀã-ile cümle muùìè ve münúÀd oldılar. 5.Ve äÀóib-i AèøÀm Faòreéd-dìn èAlì ve Muèìneéd-dìn SüleymÀn PervÀne kefÀlet ve kifÀyet birle salùanat 6.devleti meãÀliòına biri biri yardım-ile úıyÀm gösterürlerdi. Ve aralarında vefÀú ve ittifÀú àÀyetde 7.olup raèiyyet anlaruñ maèdileti güneşinde fitneden ve havÀdiåden emìn ve fÀrià olmışlardı. 8.
Ve eùrÀf-ı èÀlemden úurudan deñizden İstanbul ve FrengistÀn ve Ùarsÿs ve Kıbrÿs ve
Rados’dan 9.ilçiler ve bÀzirganlar salùÀnat dergÀhı òiõmetine ve memleket nuvÀóì ve eùrÀfına 10.
mütevÀtir gelürlerdi. ùıfıldı henüz nişÀn
Ve SulùÀn’ı PervÀne ve äÀóib teslìb terbiyet úılurlardı. Çün SulùÀn
11.
yazmaz-ıdı, bir müddet nişÀnı aàac úalıbıyla aókÀm ve münÀşir üzerine
iderlerdi. Civan ve ùıfÿliyyet menzi-12.-linden maóall-i ãıbÀya irişdi ve esmÀ ve eşyÀyı fehm ider oldı ve üstÀd getürdiler, Úur’Àn ve erkÀn 13.ãalÀt ve ãıyÀm ve farú-ı óalÀl ve óarÀma taèlìm itdi. Beyt: 14.
Aña virmiş-idi cihÀn girdigÀr
Atabeg òured ùÀliè ÀmÿzkÀr 15.
Buyurdı evvel üstÀd-ı YezdÀn perest
Ki ura óurÿf-ı teheciyeye dest. 16.
Elif ki evvel oúıduàı óÀl-ıdı,
Dil-ile-y-idi kim Óaú’dan iúbal-ıdı. 17.
Daòı bìyden ol beõl úıldı şièÀr
Bu kez teèdìb taòtın úıldı kÀr. 1.
Úılup óurÿfı tÀdan åebÀtı òayÀl
HemÀn buldı cìm ayetinden celÀl
1528
B. 373b/6. // T. 236b/17. “...teèÀlÀ”
665
02.
Aña óad iúbÀl óÀdan nişÀn
Aña òiõmet òÀnı òÀdan èayÀn 03.
Aña daldan devlet oldıydı rÀy
Bulup õÀldan ôurÿre-i baòt-ı cÀy 04.
Döküp rÀyet memleket rÀdan ol
Düzer zìnet salùanat zÀdan ol 05.
Añasından olup saèÀdet úarìn
Bu kez şinde ol şekeri úıldı güzìn 06.
Bulup ãÀtdan ãuffe-i salùanat
Olur êaddan øÀbiù-i memleket 07.
Olur ùÀdan ol ùaìm şahlıú naòast
Bulur ôÀdan ol şeh ôaferler dürüst. 08.
Sür adl ü dÀd itmegi èayından
ZiyÀde úılur àayreti àayından 09.
Úılup fÀden ol faøla ÀàÀz-i sÀz
Bulur úafdan úadr-i iclÀl ü nÀz 10.
KülÀh keyÀnìs-idi kÀfdan
LivÀ lÀmdan münzevì lÀfdan 11.
Cü mìme irişdi vü buldı murÀd
Úılup nÿndan ol nehêat naãr-ı yÀd 12.
VefÀ vÀvdan úılur-ıdı èayÀn
Virüp heybet vehÀyì hÀdan nişÀn 13.
Úılur yÀdan ol Yÿsuf’ı mülki yÀd
Çü şÀh-ı cihÀngìr ulıà KeyúubÀd 14.
Pes Àòirde bir óarf-içün buldı lÀ
Úalem çekdi ol herfe bì mÀcerÀ
666
15.
Ze ìy tÀze nÿbÀve-i pÀdişÀh
Ki fedr ü ve rec ruòlarında güvÀh 16.
Çün ol øabù úıldı óurÿfi hecÀ
HemÀn devlet itdi aña ilticÀ 17.
ŞehenşÀhlıkda aña her óarf-i Óaú
èAyÀn itdi yüz Àyet mÀ ãadaú 1.
Hemìşe cihÀndÀr pìrÿz-i bÀd
Heme vaúti ï çeşn-i ve nevrÿz-i bÀd. 02.
Õikr-i Sebeb-i İètizÀl-i äÀóib Faòreéd-dìn èAlì Bin Óüseyin ve Óabs-i ß der-ÚaraóiãÀr-ı èOåmÀncÿú 03.
PÀdişÀh-ı óasìb SulùÀn-ı àarìbi şehriyÀrì-i kerìm tÀcidÀr-ı raóìm èİzzeéd-dünyÀ veéd-
dìn KeykÀvus 4.-anÀraéllÀhu burhÀnehu- fart-ı úurbet ve àÀyet-i àurbetinden, ki vaùan ve salùanat ve memleketinden nÀçÀr olup 5.àurbet iòtiyÀr itmişdi ve Deşdì Òan’ı Bereke Òan úatında mütemekkin olmuş-ıdı, äÀóib Faòre 6.éd-dìn’e bir nÀme yazıp dÿrend-i dilinden ve úillet-i minÀl ve keåret-i ÀmÀl òadem ve óaşeminden ol nÀmede 7.sözler taúrìr itmişdi. Şöyle ki oúıyanlar ve işidenler diúúat iderlerdi. äÀóib Faòreéd-dìn èAlì’ye 8.viribidi. Çün äÀóib anuñ nÀmesini müùÀlaèa úıldı, èÀdet-i sÀbıúa üzerine äÀóib’üñ bÀ-09.-tınında şefúat øÀóir oldı ve aóvÀli ve RÀzì PervÀne’ye bildürdi. Ve SulùÀn’uñ nÀmelerini PervÀne
10.
daòı müùÀlaèa úıldı ve àÀyet riúúatler itdi, ol mektÿbları kendü úatında
úatına gönderdi. Ol
11.
saúladı. İrtesi çün
PervÀne ve äÀóib divÀnda bir biriyle mülÀúÀt oldılar ve ol òaberi biribiriyle
12.
müşÀfaha
söyleşdiler, äÀóib, PervÀne’den ãordı ki “SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ nÀmesini cevÀbı ne resme yazıla?
13.
Ve bu óÀletde, ki èasr u bìçÀreliú aña àalebe úılmışdur ve faúr ve bì-nüvÀlıú anuñ
óaline yaúasına yapışmışdur. mı?” didi. CevÀb virdi ki birine benzer. Çün
14.
İèÀnet ve aàÀået resmince nesne göndermek ola mı yoúsa yoú
15.
“SulùÀn èİzzeéd-dìn ve IrÀú PÀdişÀhı SulùÀn Ùuàrul’uñ óÀlleri biri
16.
SulùÀn Ùuàrul beglerüñ küstÀòlıàından melÿl ve münzièac oldı ve
anlaruñ elinden úaçup
17.
eùrÀf-ı memÀlikde perìşÀn óÀl ve bì-nüvÀ oldı, Ermen ve İòlÀù
667
PÀdişÀhından nesne umup bu iki
1.
beyti istidèÀ ve istimÀóat bÀbında aña viribidi ki
Beyt1529: 02.
Emrÿz kerem-gÿn iy kerem rÀ perr ü bÀl
Kez nìsteyem şüdest merdÀr óalÀl1530 03.
FerdÀ ki zaòterem nigÿ gerded óÀl
Gevher zülf tÿ ber nekìrem bisefÀl1531 04.
Bu gün kerem et ey kerem-içün perr ü bÀl
Ki oldı baña yoúlıà-ıla murdÀr óalÀl 05.
YÀrın ki olam ùÀliè-ıla nìgÿ óÀl
Ol vaút elüñde çi cevÀhir çi sefÀl 06.
Çün Ermen pÀdişÀhı bu iki beyti müùÀlaèa úıldı, hiç vech-ile kişilik ve mürüvvet
itmedi ve 7.azdan çoúdan anuñ seòÀsı ùarafından nesne sızmadı ve kendü buòline muøır olup durdı. 8.SulùÀn Ùuàrul àÀyet àaøabından girü iki beyti daòı inşÀ úıldı ve gönderdi1532: 09.
Ey dil behvÀ-yı İrmen Ermen bÀşem
ÒÀli nektem ez tÿ óüzn zen bÀşem 10.
Ey çeró eger baòìle bìrun nekem
KÀv-ı tÿz òirmen tÿ òirmen bÀşem. Terceme1533: 11.
Ey dil hevesinde İrmen’üñ Ermen olam
Seni óüzn-ile úorsam men zen olam 12.
Ger kÀvuñı òırminüñden ey çarò senüñ
Ùaşra eylemeyem òìle-y-ile òarman olam
1529
B. 375a/8. Bu kelime yok. B. 375a/11. // T. 238a/1. “...Terceme:” 1531 P. 382b/4. “...Terceme:” 1532 T. 238a/6. “...Beyt:” 1533 T. 238a/8. Bu kelime yok. 1530
668
13.
Ermen pÀdişÀhuñ baòillik ve şefúatsuzlıà-ıla şöhreti yayıldı ki “Bunuñ gibi vaútinde
velì nièmetine 14.iósÀn itmek levÀzım-ı mürüvvet ve ferÀyiø-i insÀniyyetdendi, itmedi.” didiler. 15.
Ve bundan ãoñra
eyitdi ki “Eger SulùÀn èİzzeéd-dìn mektÿbı baña gönderseydi, ãÀmit ve
nÀùıúdan nem vÀr-ise
16.
aña göndereydüm.” didi. äÀóib PervÀne’den çün bu miúdÀr icÀzet ve
ruòãat buldı, 17.nÀme cevÀbıyla bir úaç nefis kemòÀlar ve úaùìfeler ve bir altun maşraba bìş yüz 1.
miåúÀl ve laèl
görklü altun ãaàraú daòı dürlü ôarÀyif tengüsÿúlar ve üç bin frenkì
filori bir emìn elinden 2.viribidi. Bir müddetden ãoñra øıdlar ve óasÿdlar, ki ùamaè úaynÀàını äÀòib’üñ manãıb ve 3.cÀhına urmaàa yaraúlamışlardı ve äÀóib óuøÿrı sebebiyle furãat ve mecÀl bulmazlardı, 4.ikisinüñ arasında saèÀyet ve àammÀzlıàa ÀàÀz úıldılar ve furãat bulup dürlü mekr u óìle-y-ile 5.PervÀne’yi rÀøı itdiler ki äÀòìb Faòreéd-dìn’i dutup óabs ide. AmmÀ Emìr Şehìd TÀceéd-dìn
6.
Hüseyin äÀhib’üñ ulu oàlı, ki bahÀdırlıú ve sipÀhìliú ve çerì
çekmeklik bÀbında yegÀne ve 7.ferzÀne-i zamÀn-ıdı, andan iótiyÀù idüp úorúarlardı. Òaùíroglı Şeref eyitdi “Ben ol işde tedÀ-08.-rük ideyim. Ol vech-ile ki anı úonuúluú bahÀnesine evüme oúıyam. Çün úalúıp gitmek isteye, úoyı 9.virmeyem.” diyü. Beyt: Fikr kıldı Şeref, süfle-i merdÿd ebed Ki ezelden oldı fÀsıú ve ebnÀn-ı óased 10.
İrtesi äÀóib ve PervÀne ve ÙÀceéd-dìn ve Òaùíroàlı sulùÀn òiõmetince seyrÀne
gitdiler.
11.
“Giceki
12.
Çün SulùÀn seyrÀndan dönüp sarayına geldi, Òaùíroàlı Şeref, ÙÀceéd-dìn’e eyitdi
şarÀbdan bugün maòmÿruz. Bende-éi òÀnda bir iki ãaóan tutamÀc, ki maòmÿrlıú
derdine èilÀcdur,
13.
óaøır olmışdur. Eger maòdÿm-zÀde úadem rence úılup gelürlerse ki bile
tenÀvül idüp defè-i
14.
òumÀr idevüz,
1534
nüvÀzlıú ola.” didi. äÀóìb oàlı àÀyet óüsn-i
15.
iètiúÀdından anuñ daèvetini
icÀbet úılup evine vardı. TutmÀc gönderüp mülÀùafa birle
tenÀvül úıldılar. Òïn getürüldikden bì-vefÀlıàı ôuhÿra
16.
ãoñra äÀóiboàlı ùurup gitmege aôm itdi. Òaùíroàlı bì-óayÀlıú ve
17.
getürüp eyitdi ki “PervÀne Beg’den óükm şöyledür ki siz bu maúÀmdan
ùaşra çıúmayasız. äÀóib-
1534
01.
-oàlı eyitdi “Mürüvvet ve insÀniyyet midür ki bir yÀr u
B. 376a/6. // T. 238b/4. “...bende-“
669
úardaşı eve oúınup bunuñ gibi óareket 2.iderlerdi!” Ve ne deñlü ki söyledi, fÀéide úılmadı. Çün äÀòiboàlınuñ nökeri az ve bunlar 3.àalaba-y-ıdılar. NÀçÀr u nÀ-àÀm úaôÀya riøÀ virüp teslìm ve inúıyÀd zamÀmi, kaôÀ ve úader úÀyidi 4.eline virdi ve sÀkin ve sÀkit olup ebsem oturdı. Òaùíroàlı fiél-óÀl bir pÀre kÀàıda “-úuêìye 5.él-emr-” yaènì “iş bitdi” diyü yazdı ve dìvÀna PervÀne úatına gönderdi. Çün ruúèa PervÀne’nüñ 6.müùÀlaèasına irişdi, şemè gibi firÀvÀn oldı ve ãuffe üzerinde, ki äÀóib Faòreéd-dìn 7.èAlì ve Atabeg Arslan Doàmış ve Begler begi Seyfeéd-dìn TorumùÀy birle oturmışlardı, ùuru 8.geldi. Ve ãuffa kenÀrına geldi ve ol nÀmeyi, ki SulùÀn èİzzeéd-dìn -
anÀraéllÀhu
burhÀnehu-
äaóìb
Faòreéd-dìn’e
9.
göndermiş-idi,
dìvÀn
ve
dergÀh
muèteberlerinden birisiyle Atabeg Arslan Doàmış ve Seyfe 10.éd-dìn ÙorumùÀy ve äÀóib úÀtına gönderdi. Ve eyitdi ki “Bir kimesneyle ki kendü òüdÀvendigÀrın 11.mekr ve èöõr endìşe úıla ve anuñ1535 muòÀlif ve münÀzièlarıyla hem-dÀsitan ola, anuñla nice
12.
dirilmek ola? VeyÀ cezÀsı
ne resme olına?” didi. äÀóib eyitdi “Bu maènì efkÀrına nÀ-ãavÀba muúaddem itmek
13.
olmaz.
Ol vaútin ki bu nÀme baña irişdi fiél-óÀl óiõmetüñe gönderdüm ve muşÀfahÀtı furãat 14.
vaútinde taúrìr itdüm. İşüñ evvelinden şimdiye degin hìç vech-ile muòÀlefet itmiş degülem.
15.
Benüm bu úaøiyyede ãuçum ve günÀóum yoúdur. BÀúì her ne ki òüõÀvend buyurur, eyle
olsun.” 16.didi. äÀóib’i1536 sarÀyınuñ óücrelerinüñ birinde biraz óabs itdiler andan çıkarıp Emìr DÀd Ámìne-
17.
ıdı, bu1537
d’dìn evine gönderdiler. Ve äadroàlı Şemseéd-dìn’i, ki nifÀk ve mekr içinde ãadr1.
ièlÀm-içün Rÿm’da duran Moàol beglerine ve yargucılara gönderdiler. Ve
çoúluú mÀl 2.viribidiler, tÀ ki Faòreéd-dìn-i vezìrüñ ùutulduàı sebebin anlara bildüre. Ve Amed’üñ subaşılıàın 3.daòı ol sebeb-ile aña virdiler.
1535
P. 383b/11. “úıla ve anuñ” yerine “úılanuñ” B. 376b/8. // T. 238b/22. “...salùanat” 1537 P. 384a/1. “...úaøiyyeyi” 1536
670
Çün
1538
begleri ve yaràucılar bu óikÀyeti işitdiler, eyitdiler “Egerçi andan 4.ulu günÀh
ãÀdır olmışdur, ammÀ ãÿret-i òÀli Òan òiõmetine ièlÀm itmeyince anuñ cÀnına ve mÀ-05.-lına ziyÀn irişdürmek olmaz. Ve lÀkin ãaúlamasında iótiyÀù úılsunlar.” didiler. Çün äadroàlı dönüp
6.
girü geldi, äÀóib Faòreéd-dìn’i èOsmancuú ÚaraóiãÀrı’na
gönderdiler. Ve äÀòiboàlı TÀceéd-dìn’e ÒÀùír-07.-oàlı Şeref pÀyandÀn oldı. Şol úavl ve úarÀrile ki óaøurda ve seferde PervÀne óiõmeti mülÀzimetinden 8.ola, úoyı virdiler. Ol daòı ol úarÀr üzerine mülÀzım olup àaybet ve muòÀlifet úılmazdı. Bu ata ve oàuluñ óikÀ-09.-yetlerinüñ òÀtimeti ve anlaruñ óÀlinüñ meéÀli Müstevfì kendü mevøıèında irÀd olına, -inşÀéaéllÀhü
teèÀlÀ-. 10.
Õikr-i Tebdìl-i MünÀãib AsóÀb-ı MerÀtib der-DìvÀn-ı Salùanat-i Memleket-i Rÿm -
èAmmarahÀ1539éllÀhü teèÀlÀ11.
Çün óükm-i RabbÀnì ve taúdìr-i ÁsumÀnì birle äÀóib Faòreéd-dìn’i óasÿd ve
mekkÀrlar ol töhmetle mülevveå 12.úıldılar ve èOåmancuú ÚaraóiãÀrına iletdiler, VizÀreti äadru kebìr ve Emìr Òaùír Ebÿél Muóammedü Muóammed
13.
Mustevfì-yi ErzincÀnì’ye, ki cihÀn-ı
fÀnìde envÀè mekÀrim ve feøÀyil birle åÀnìsi yoà-ıdı ve i-14.-stiàÀnì äadr-ı muèaôôam CelÀleéddevleti veéd-dìn Maómÿd Müşerref ve eşrÀf-ı ãadr-ı mükerrem Ôahìreéd-dìn1540 ibn-i
15.
ér-
raóìm HemedÀniye, ki İmÀm Ebÿ Yÿsuf neslinden-idi ve neôÀret ve Emìr-i Àriølıú, ki çerì defter-16.-dÀrlıàıdur, äadruél-Kebìr Zeyneddìn-i Aómed ErzincÀnì’ye mufavvıô úıldılar. Bu cümle, ki õikr olındılar, envÀè-ı
17.
feøÀyil ve óüsn-i òaù ve kitÀbet ve inşÀ ve siyÀúÀt ve óisÀb
èilminde mÀhirdiler, cümlesinüñ adına menşÿr u masùÿr
1.
oldı. Ve her biri kendü
manãıbına vech-i iósÀn birle iştigÀl gösterdiler. Ve çün äÀóib Faòreéd-dìn 2.èOåmÀncuú úalèasından çıkup Òan òiõmetine gitdi ve aóvÀli ve óikÀyeti tefaóóuã ve taóaúúuú 3.birle ãorup yaràuya irişdürdiler ve äÀòib ol iftirÀdan günahsuz çıúdı, buyurdılar ki “Kendü 4.evine gele ve SulùÀn ve dìvÀn işlerine mübÀşeret úılmayup kendü evinde èazìz èömrini rÀóat-ı 5.beden ve selvet-i òÀùırı birle geçüre.” äÀóib 1538
B. 376b/10. // T. 238b/3. “...Moàol...” P. 384a/10. “óamÀhÀéllÀhü” 1540 B. 377a/7. // T. 239a/13. “...bin èAbdüér-Raóìm” 1539
671
Faòreéd-dìn evine gelüp bir müddet kendü óÀline 6.meşàÿl olup emlÀk ve èuúÀrı øabùını ve evúÀfı ve òayrÀtı èimÀratı eşàÀlini görürdi. Ve her ruòne 7.ve óalel, ki işàÀli niyÀbet ve vizÀreti eyyÀmında vÀúiè olmışdı, meremmet úıldı. Çün èazli üzerine 8.bir zamÀn geçdi ve erÀzil tasalluùından mübÀrek òaùùı àÀyet melÀlet buldı ve anlaruñ taóakküm 9.ve tecebbürinden ùÀúati úalmadı, hedÀyÀ ve nefìs tuófe ve armaàanlar-ıla İlòan-ı aèøÀm Abaúa Òan
10.
òiõmetine
müteveccih oldı. Çün irişdi, èinÀyet ve meróamet buyurdılar ve girü Rÿm memleketinüñ 11.
vizÀretin aña muúarrer úıldılar. Ve LÀdìú ve ÒïnÀs ve ÚaraóiãÀr’uñ subaşılıàını iki oàlına
12.
mufavvaø buyurdılar. Ve ata ve oàullarına nüvÀziş ve ikrÀm-ı tamÀm birle icÀzet virüb1541
mesnedünde
13.
oturdı. Geçenden geçdi ve iètirÀø tomarını aãóÀb u ièraødan durdı. Ve kime ki
bir gün bir yavuz
14.
ãanıb úatı keleciler söylemişdi, eylük itdi. Ve atabeglik manãıbını
Meliküél-ümerÀ Muóammed ErzincÀniye -raómetü
15.
éllÀh- taúrìr itdiler ve dükeli nifÀúsuz
ittifÀú yolın dutdılar. Ve èitÀb saùırlarını òÀùırları ãaóÀ-16.-yifinden maóv itdiler ve AãóÀb-ı kehf ve Raúìm gibi óaú ve sulÿk cÀdde-i vefÀú ùulbinde künfes-i vÀóide 17.mübÀşir ü mülÀzım oldılar. Ve Emìr-i muèÀôôam Tavaúúÿ Aàa rıøÀsı ve óiõmeti mülÀzimetinde, ki Òan úablinden Rÿm memleketi
1.
bÀsıúÀúlıàına gelmişdi, biri cìrì óuøÿrı ve himmetleriyle òiõmet
ÀåÀrını kerem ve bezl-i nièam feyôinde 2.ôuhÿra irişdürürlerdi, -veés-selÀm-. 03.
Õikr-i Baèø-ı ez-ÒiãÀl-i Óamìd ve ÒalÀl-i Reşìd-i Meliküél-ÜmerÀé Mecdeél-Mille veéd-Dìn Ebuél-MaóÀmid Muóammed el-ErzincÀnì -RaómetuéllÀh ve raêiyaéllÀhü èanh-1542 04.
äadr-u muèaôôam ve yegÀne-i èÀlem Mecdeéd-dìn Ebÿél-muèÀlì Muóammed bin Al-
Óasan Al-ErzincÀnì -raómetuéllÀh- 5.envÀè-ı fÀøÀyil ve adÀb birle Àraste idi. Ve fünÿn-ı èilm-i óisÀb ve esÀlìs-i belÀàat ve aèÀcìb-i 6.berÀèatda muncerr u nÀdire-i èaãr-ıdı. Ve òaùùı àÀyet òïb ve èibÀreti meràÿb ve maùlÿb-ıdı. Ve veôÀyif-i 7.müberrÀt ve fevÀyid-i óasenÀtı òÀã u èÀm óaúúında fÀyiø ve şÀmil, èalaél-òuãÿã sÀdÀt ve eéimme óakkında 8.pertav-ı ÀfitÀb ve úaùarÀù-ı seóÀb bigi mütenÀbiè ve mütevÀtirdi. Her kim bir gün anuñ óayÀtı eyyÀmında 9.ÀzÀd ve bende ve biliş ve yÀd ki aña selÀm itmiş ve anuñ-ıla bilişmiş-ıdı, anuñ vaøiyyet-i óÀletinden bir
1541 1542
B. 377b/6. “...gönderdiler. Çün äÀóib girü Rÿm’a gelüp mübÀşir-i menÀãıb oldı. VizÀret” P. 385a/3. // T. 239b/13. “ve raêiyaéllÀhü èanh” kelimeleri yok.
672
10.
inèÀm ve naãìbe irişdi, ki her kişinüñ adına yazmış-ıdı, vefÀtından ãoñra virdiler. 11.Ve anuñ
nÀzenìn ruóını iòlÀãlu duèÀlar birle èilliyyinde nÀzÀn ve şÀdÀn úıldılar. äoñ
12.
nefesinde úalb-i muùahharından rÿóı müfÀraúat idecegi vaútin cümle òadem
òaşmeti úatına o-13.-úudı beşÀşet-i tamÀm birle mecmÿè-ıla vidÀè úılup óelÀllıú diledi -ve
raøìtü biéllÀhi rabben ve biél-İ-14.-slÀmi dìnen ve bi Muóammedin ãallÀéllÀhü èaleyhi ve selleme rasÿlen nebiyyen ve biél-ÚuréÀni imÀmen ve biél-Úaèbeti úıbleten ve 15.biéã-ãalÀti èaleynÀ ferìêaten ve biél-müéminìne iòvÀnen- kelimÀtını tekrÀr idüp dÀrüél-úarÀra ulaşdı.
16.
Ve èÀlem óalúınuñ
gözleri anuñ firÀúiyle giryÀn ve cigerleri biryÀn oldı, -raómetuéllÀh 17.raómeten vÀsièaten-. Ve cümle-i resÀyilinden, ki muèÀdan feøÀyildi, bir nÀme ki Meliki
1.
és-sÀdÀt
veél-èÀrifìn óüccetüél-evliyÀ-i veél-èulemÀ-i fiél-èÀlemìn Ebÿél-MuóÀmidüél-MünÀúıb Seyyid Óüseyin 2.el-İsfehÀnì -edÀmeéllÀhü bereketehü- nÀmesine cevÀb yazmış-ıdı, ìrÀd olundı, tÀ anuñ vüfÿr-ı belÀàat 3.ve farù-ı kiyÀsetine andan istidlÀl olına. İş budur ki “ÒiùÀb-ı mübÀrek MevlÀnÀ Melikuél-şÀdÀn 4.felekeés-saèÀdÀt iftiòÀr-i èaùrati’ù-ùÀhirati valìél-kerÀmeti’ô-ôÀhirati velìél-kerÀmetiéø-øÀhiratu èilmuél-hudÀ aèlamuél-verÀ
5.
şerefuél-
milleti veéd-dìn óuccetuél-İslÀmi veél-muslimìn abdÀhu faølahu ve iføÀlahu ki heme baór-i saèÀdet 6.bÿd temìme-i baór-i irÀdÀtı keşt ve ÀåÀr-ı enÀmil-i şerìf an nÿr-i óadìúa-i faøla ve nÿri óadìúa-i úavl ve 7.faãl-ı arzÿ-yı teyemmin ve teberrük ve taèôìm ve tecìlu pevest ez maùÀvì ve mahÀvì-yi an nesìmi ravêu 8.lÀ sim lÀ beleki nefòÀt mekÀrim-i aòlÀú Ebuél-ÚÀsım -èaleyhiés-
selÀm- mÀkiratiél-mevÀsimi bi-meşÀm 9.cÀn resÀyende der müddeti ki saèÿdÀn saèÀdet-i aôìm rÿy-ı sÿy-ı ufÿl daştend ve bi-meşÀmi 10.èuêÿni an nièmeti an vaãimet zebÿl tÀ ìn àÀyet ki beóusniél-iltifÀt ve yümni naôar mevlÿ-yi 11.ùÀliè ve nÀfiè keştend beyt-i óamÀse ki asÀél-eyyÀmi en yercièni úavmen keéllezì kÀnÿ der yaúaôati ve
12.
münÀmi der òÀùur-ı mey bÿd ve dìde-i
baãìret ve zübÀn-ı serìret bÀ Àn òayÀl-i cemÀl-i mübÀrek nÀôıru sÀ-13.-yir u ve tebekkürÀr ve ièÀdet ìn beyt ki Ve èÀdeteniél-eyyÀmi min-ke bi-vaãlin. Áh lev kÀna yaãduúuél-iólÀmi 14.nevèin Ez tesellì øamìr-i òÀùır-şüd eknÿn ki ãadr-ı äalÀòaéd-dìn incizÀh ve ùara kemÀ aósen-i saùrah
15.
Resìd ve ez òuùÿr-ı mübÀrek be-dìn-i ùaraf ÀgÀhì dÀd ve müjde-i òuceste resÀnìd.
673
16.
HÀõÀ taévìlu ruéyÀya min úablu der øamìr-i Àmed ve ümìõ hest ki èammÀ úarìb bedr yÀfet
şeref-i
òiõmet -úad ceèale-hÀ rabbì óaúúan- ber òund Àyed -ve mÀ õalike èalÀéllÀhi bi-èazìz-
17.
1.
intiôÀr müşerrifÀt büzrigÿ ber úarÀr òvÀhed bÿd. Beyt:
tÀ ittifÀú-ı vuãÿl en meémÿl 02.
-Ve miålike en ebedì li-él-cemìl-i ièÀde
Ve in beõliél-maèrÿf ve zÀd u tamÀZaómet bi-taùvìl-i peyvest ümìõ
3.
èafvest -veél-óamdü liéllÀli ve ãallÀéllÀhü èalÀ
seyyidinÀ Muóammedin ve Àlihi-. 04.
Õikr-i Teşrìf1543-i Melike-i MuèaôôÀma Selçuúì ÒÀtÿn bint es-SulùÀnuél-Maôlÿmiéş-ŞehìdiélMeróÿm Rükneéd-dìn Úılıç-Arslan 5.ve Tezevvüc-i PÀdişÀh-zÀde-yi Rÿy-ı Zemìn İlòan-ı Aèôam ve İstìlÀ ve èİãyÀn-ı Şeref-i1544 ÒÀùíreéd-dìn-i EyyÀm1545 06.
Çün raéy-i èalÀ ve fermÀn-ı úaêÀ İlòan-ı rÿy-ı zemìn bÀrigÀhından şöyle nÀfiõ oldı ki
meróÿm 7.SulùÀn-ı şehìd Rükneéd-dìn Úılıç Arslan’uñ úızlarından Selçuúì ÒÀtÿn’ı, ki òïblıú 8.
ve óesnÀlıúda Meryem-i zamÀn ve Ásiye-i devrÀn-ıdı, pÀdişahzÀde-i cihÀn Eràÿn Òan’a
óelallıàa vireler. 9.Ve mancÿú-ı rÀyÀt dÿdimÀn-ı Selçuú ol iftiòÀr birle èayyuúdan geçe SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev bin
10.
Úılıç-Arslan ve beglerinüñ ol ikrÀm ve iltifÀt birle tefÀòur ve 11.
mubÀhÀtlaru cihÀn òalúı üzerine tertìbine meşàÿl oldılar. Ve ol
ziyÀde oldı. Ve gice gündüz Selçuúì ÒÀtÿn’uñ cihÀzı
12.
cihÀzuñ meãÀlió-i kitÀbetini ve óisÀb ve cemè ve òarcını
äadr-ı kebìr KemÀleéd-dìn bin SerrÀciye,
13.
ki kifÀyet ve dirÀyet ve müşkil óisÀblar ve êarb
ãıóÀó ve kisverede ekser-i úıymetì dÀşlar laèl 14.ve yÀúÿt, óisÀb-ı küsÿr èılmine taèalluúdur, bu fünÿnda uècÿbe-i zamÀn ve nÀdire-i devrÀndı,
15.
mufavvaø úıldılar. Şöyle ki az müddetde
cihÀz ve esbÀb, ki anuñ gibi òandÀnuñ iúbÀl ve iclÀ-16.-line lÀyıú ola, müretteb ve müheyyÀ oldı. Yazıcılar KemÀleéd-dìn’üñ óisÀbda òaùÀsı vÀr diyü
17.
ùaèn itdiler. KemÀleéd-dìn işidüp
işbu óisÀbı anlardan suéÀl itdi ve eyitdi ki “Mecmÿèuñuz êarb
1.
ve úısmet-ile işbu
1543
P. 386a/4. “Şeref-i” B. 379a/2. // T. 240a/23. “...Püser” 1545 B. 379a/2. Son iki kelimeler yok. 1544
674
óisÀbı şümÀr idüñ ki bìş biñ yedi yüz altmış yedi úıraù yÀúÿt-ı aómer alındı. 2.Her úırÀùı üç biñ sekiz yüz ùoksan ùoúuz akçe ve üçer rab èa ve yÀòÿd işbu ebyÀtda1546 olan óisÀbı 3.úısmet-ile bilüñüz ki. Beyt1547: 04.
TÀ çerì dÀşt rÀst penç èaded
Lüélüé-i şÀhvÀr-ı yek miåúÀl 05.
Keşte miåúÀl rÀ bahÀ dìnÀr
Sayaãdu şaãt ve şeş berìn minvÀl 06.
Her yekì rÀ bahÀ çi miúdÀr-est
YÀ çi bÿ dest vezn-i hest suéÀl 07.
Her kesì ki cevÀb-ı fermÀyed
AyyuhÀél-hÀsibÿn bilÀ ihmÀl 08.
RÀstı fen ï bÿd ìn şuàul
RÀstì kÀr ï bÿd ìn óÀl1548 09.
VÀr-ıdı bìş dÀne bir kişinüñ
Lüélüé-i şÀhvÀrı bir miåúÀl. 10.
Üç yüz altmış altı didi altÿn
İşbu miåúÀl lüélüée dellÀl 11.
Her birinüñ bahÀ vü vezni nedür
Şeh muóÀsiblerine olsa suéÀl 12.
Ol ki virür cevÀbumuz kÀfì
áalaùa varup itmedin ihmÀl 13.
RÀsti kÀrıdur anuñ bu iş
Rasti èilimdür anuñ bu óÀl.
1546
T. 240b/13. // B. 379a/17. “...derç” B. 379a/17. Bu kelime yok. 1548 B. 379b/5. // T. 240b/18. “...Terceme...” 1547
675
14.
Eger bunları ãaóìó óisÀb ide bilürseñüz bilem ki sizüñ óisÀbdan òaùùuñuz vardur.”
15.
didi. DìvÀn-ı vizÀretüñ on iki kÀtibleri her biri üçer dörder şÀkirdleriyle êarb
16.
ve úısmet
úalib-i úaleme aldılar. Mecmÿèınuñ óisÀbları biri birine muòÀlif çıúdı. ZìrÀ ki óisÀbuñ 17.aãlını üstÀddan görmemişlerdi, bunlar mülzem olduúlarından ãoñra pÀdişÀh-ı KemÀle
1.
éd-
dìn ì ãıyuràÀyıp òïş dutdı ve mersÿm ve timÀrını müêÀèif úıldı ve buyurdı ki 2.ne miúdÀr müşkil óisÀblar vÀúiè olursa KemÀleéd-dìn’e èarø itmeyince deftere åebt itmeyeler. Çün 3.mühimmÀt sÀòte ve perdÀòte oldı. äÀóib-i aèôÀm ve PervÀne ve NÀyib Emìneéddìn Selçuúì 4.Òatun’uñ mehdi hümÀyÿnı birle Tebrìze müteveccih oldılar. Ve SulùÀn-ı aèôam áıyÀseéd-dünya 5.veéd-dìn ve Atabeg Mecdeéd-dìn ve Müstevfì CelÀleéd-dìn ve Begler begi Seyfeéd-dìn ÙorumùÀy 6.birle Úayãariyya ùarafına müteveccih oldı. VidÀè vaútinde Muèineéddìn PervÀne TÀceéd-dìn Gìve, ki 7.anuñ ùarafından ãubÀşıydı ve Arslan Doàmış oàlı SinÀneéddìn’e iòfÀ-y-ile eyitdi
8.
“Òaùíroàlanlarınuñ óarekÀtı ve sekenÀtında òayr u ãalÀó ÀåÀrın
görmezem. Bì-09.-gümÀn anlardan bir èaôìm fitne ve belÀ eşkÀrÀ1549 olısardur. Ve ãudÿrı ve ekÀbir göñülleri çekmişem
10.
ol cihetden àÀyet òasta ve melÿl olısardur. Egerçi ikisi daòı ben ilerü
11.
gözleyesiz.
murabbÀlarumdurlar. Gerekdür ki siz ikiñüz daòı gice gündüz ittifÀú-ıla furãat
12.
Ve anları depelemek niyyetine yarÀú ve ãilÀh birle yürüyüp furãat el virdügi
vaútin mecÀl virmeyüp 13.ikisinüñ daòı úanın dökesiz, tÀ anlaruñ şerrinden òavÀã ve èÀm imìn 14.
olalar.” Ve bunlar daòı PervÀne óiõmetine ol muhimmüñ itmÀmına iltizÀm gösterdiler.
15.
LÀkin kargÀh-ı taãvìr bÀrigÀh-ı taúdìrde anlaruñ taãavvurından àayri işler muúadder olmış-
ıdı. 16.Ve naúşından óavÀdiå bir özge renk terkìb idüp èaceb nìrenüñ úoparmış-ıdı. 17.
Çün SulùÀn maórÿsa-i Úayãariyye’ye irişdi, Òaùíroàlı Şeref bir bölük Moàol ve
MüsülmÀn
1.
çerìsiyle İblistÀn’a Şam ùarafındaàı derbendleri beklemege müteveccih
oldı. Ve İblistÀn ovasında 2.bıñÀr bÀşında Şam çerilerinden bir bölük çeri nÀgÀh derbenden çıúup segirdim itdiler 3.ve Rÿm çerìsinden Türkeri oàlı Rÿm erì ve CÀndÀr Ebÿ Bekri ve SulùÀn Rükneéd-dìn 4.úullarından Úara Sunúur’ı dutup aldılar, gitdiler. Çün Òaùíroàlı ve úaravuluñ úalan 5.begleri ol óÀli görüp úorúdılar, döndiler, CelÀleéd-dìn KÀmurÀn sarÀyına
1549
B. 380a/6. // T. 241a/11. “ÀşikÀr”
676
geldiler 6.ki irtesi Úayãariyye’ye irişüp úonalar. TÀceéd-dìn Gìve Arslan Doàmış oàlı SinÀn ol 7.
menzilden fiél-óÀl Úayãariyye’ye èazm itdiler. İrtesi gün doàduúda şehre irişüp PervÀne
8.
oàlı úatına vardılar. Ve PervÀne ıãmarladuàı vaãiyyeti, ki Òaùíroàlı’nuñ ihlÀkı bÀbında
dimişdi, 9.PervÀne oàlına didiler. Üçi1550 teékìd-ile girü and içdiler ki çün Òaùíroàla-10.-nları ikisi daòı PervÀne oàlı úatına geleler. VeyÀ SulùÀn sarÀyına óÀøır olalar, 11.anları depelemekde tevaúúuf itmeyeler. Meger PervÀne oàlınuñ mülÀzımlarından bir kişi, ki òiõ-12.-metinde muúarreb ve muóarrem esrÀrdı ve andan hìç rÀz gizlemezdi ve sırr-ile Òaùíroàlı ØiyÀ’nuñ 13.
hevÀdÀrı-y-ıdı ve ne söylense aña òaber virürdi, bu dÀsitÀna daòı muùtaliè oldı. 14.Fiél-óÀl aña
ièlÀm itdi, ØiyÀ daòı fiél-óÀl úardÀşına adam gönderüp bu úaøiyyeyi
merdÀne oluñ ve tìà-i bì-dirìà birle anuñ işin bitirüñ.”
ièlÀm itdi. Ve kendüzi
16.
etbÀèı ve eşyÀèına buyurdı ki dükeli müsellaó oluñ, àÀfil TÀceéd-dìn-i Gìve Arslan birle görişüp muèÀnaúa úılam
15.
olmañ ki irteki gün çün ben
17.
ve kìn úılıcını çekem. Siz daòı 1.
didi.
Òalúı cümle silÀóa girdiler ve ol òiõmetüñ iúÀmetine müretteb ve óÀøır oldılar. İrtesi 2.
ØiyÀ úardÀşına úarşu vardı ve óikÀyeti evvelden Àòire diyüvirdi. İkisinüñ daòı 3.àaøabları odı
müşteèil olup müstaèid-i úıtÀl ve cidÀl oldılar. PervÀne oàlı èÀdet-i maèhÿd üzerine 4.ãandı ki Òaùírïàlanları geldikleri gibi anuñ òiõmetine varalar. Ol gün atlanmadı 5.TÀceéd-dìn Gìve Arslan Doàmış oàlı SinÀn varca adamlarıyla Òaùíroàlanları istiúbÀl 6.úıldılar. Çün biribirine irişdiler, Şeref èitÀb vech-ile TÀceéd-dìn Gìve’ye eyitdi “Eger PervÀne oàlu 7.bize úarşu gelse anuñ ululuú ve kemÀline ne noúãan olaydı?” TÀceéd-dìn eyitdi “ŞÀyed bir 8.èöõri vÀr ola ve lÀkin Meliküél-ümerÀ kendü kereminden anuñ úatına varup anı utandursun.”
9.
didi. Bu
cevÀbdan ol iş Şeref’e muóaúúÀú oldı. Şol sebeble ki ØiyÀ bir müddet idi ki TÀceéd-dìn 10.
Giyÿ’yı görmemişdi, görüşmege ilerü geldi ve úılıcın uàrılayın úınından çekdi. Ve TÀceéd-
dìn
11.
Giyÿ’nuñ ãaà úolını çaldı. TÀceéd-dìn Giyÿ úılıcını sol úolıyla çeküp úınından çıúardı.
12.
Ve kime ki irişürdi, mecrÿó úılurdı. Çün Òaùíroàlınuñ tìà-i zaòmi aña eåer úılmış-ıdı,
13.
atdan yıúıldı. Ve Òaùíroàlınuñ nökerleri indiler, başı teninden ayırdılar ve terküye baàla-14.-
dılar. Ve Arslan Doàmış oàlı SinÀn daòı anda şehìd oldı.
1550
B. 380b/5. // T. 241b/2. “...daòı”
677
Çün Òaùíroàlanları-15.-nuñ èiãyÀnı ièlÀna irişüp ÀşikÀr oldı, èöõr ü òıyÀnetleri odı yelkilendi ve şehrüñ 16.iç ve ùaşından àavàa úopdı. Şeref sancaú ve èalemleriyle kim bilesindi Meşhed ãaórÀsına vardı úatına óÀøır ide.
17.
ve anda durdı. Ve úardaşını şehir úapusına gönderdi ki tÀ SulùÀn
1.
Atabeg Mecdeéd-dìn ve Seyfeéd-dìn ÙorumùÀy ve CelÀleéd-dìn
Müstevfì ve úalan begler daòı 2.ØiyÀ’nuñ defèine meşàÿl olup başaramadılar. Çoú úíl ü úÀlden ãoñra SulùÀn’ı ùıfıl oàlÀncÿ-03.-à-ıdı atlandurdılar ve şeref úatına iletdiler. İrtesi Meşhed ãahrÀsından Nigìde’ye èazm itdiler. Çün 4.anda irişdiler, Şeref úardÀşı ØiyÀ’yı ièlÀm-ı óÀl ve çerì ùalebi-y-içün ŞÀm ùarafına irsÀl úıldı.
5.
Ve Atabeg Mecdeéd-dìn ve Seyfeéd-dìn-i
ÙorumùÀy ve CelÀleéd-dìn Mustevfì úardaşlaruñuz ve oàullaru-06.-ñuz úardÀşumla bile úoşuñ diyü ilzÀm itdi ve didügi gibi bile gönderdiler. SulùÀn Nigìde’de 7.bile olduàı sebeble Şam ùarafından TürkmÀn ve Kürd ve èArap Nigìde’ye gelüp çoúluú çeri 8.cemè oldılar. Ve günden güne Şeref’üñ èaceb ve tekebbür ve óamÀúat ve cehÀleti ziyÀde olurdı. Ve her zamÀn 9.Atabeg ve Müstevfì’nüñ cÀnlarına úasd iderdi. Çün vÀúıf olurlardı, çoúluú mal gönderürlerdi
10.
ve virmek ve müdÀrÀyla cÀnların
úurtarurlardı. Ve her gün úıãÀd ve yalÀn òaberciler düzüp yolından1551 virürlerdi ki FınduúdÀrì fülan gün çoúluú çeriyle geliserdür diyü
11.
götürürdi. Ve òaber
12.
yalan naúÀre-i beşÀret
feşÀrÀt ururlardı. Ve òalúı bu damdam ve efsÿs-ile bir müddet egledi ki
13.
gerek gerekmez
SulùÀn’ı efsÿs-ile ki Òan’a yaàı eyleyüp FınduúdÀr’a uydura ve bundan ãoñra
14.
ol àamuñ
inkişÀfı ve ol fitnenüñ sükÿnı mÿcibi meşrÿó ve mufaããal taúrìr olına, -inşÀéaéllÀh-1552. 15.
Õikr-i Vüãÿl-i Mehd-i Melike-i MuèaôôÀma be-PÀdişÀh-zÀde-i Rÿy-ı Zemìn Aràÿn Òan ve
İtmÀm-ı Mühimm-i ZifÀf ve MürÀcaèat-ı æÀóib PervÀne16.ve NÀéib ve Sükÿn-ı Fitne-i EvlÀd-ı Òaùır Der, PervÀne1553 Şühÿr-ı Sene Òamse ve Sittìn ve Sitte Miée’ Çün äÀóib-i 17.aèôam ve PervÀne, Melike-i muèaôôÀma Selçuúì ÒÀtÿn òiõmetince Òan òiõmetine irişdiler. Ve bir hafta
1.
ùoy ve dügün olup gelini nÀmÿs ve revnÀú-ı tamÀm
birle gerdege iletdiler. Ve úıran-ı 2.Merìò ve Zühre ol tÀriòde müttefiú düşdi. Ve pÀdişÀh-zÀde 1551
B. 381b/8. // T. 242a/10. “...ŞÀm” T. 242a/14. Bu kelime yok. 1553 B. 381b/15. // T. 242a/16. Bu kelime yok. 1552
678
òÀtÿnı àayet sevdi ve 3.ol izdüvÀcdan istirvÀò ve ibtihÀc óÀãıl olup ol mükerrem-ile1554 Rÿm òalúı müstaôhir oldılar. 4.Ve Òan òiõmetinden äÀóib ve PervÀne’ye hemìşeki èÀdetden ziyÀde nüvÀziş ve ãıyuràÀmışı 5.şÀhÀne erzÀnì úıldılar. Ve cÿd ve meróamet nÀ-maèdÿd ÀåÀrı SulùÀn óaúúında daòı fÀyiô 6.olup Ermen ùarafından Çıàur1555 vilÀyetinì tevÀbió ve nuvÀóìsi-y-ile Rÿm’a ulaşınca SulùÀn’a virüp Rÿm memÀlikine 7.iøÀfet úıldılar. äÀóib ve PervÀne şÀdumÀn, Rÿm memleketine müteveccih oldılar. Çün Erzeniér-Rÿm 8.óudÿdına irişdiler, Òaùíroàlanları èÀãì olduúların işitdiler. Ol işde óayrÀn ve serÀsìme 9.úalup perìşÀn oldılar ve ol úaøiyyenüñ tedbìrine ve ol reziyyetüñ defèine cehd idüp nÀçÀr
10.
ãÿret-i óÀlì yazup Abaúa Òan òiõmetine èarø itdiler. Òan óaøretinden
fermÀn ve óükm oldı ki pÀdişÀh-11.-zÀde-yi CihÀngìr TekÿdÀr ve Tÿdÿn BahÀdur ve Tuúu AàÀ çoúluú çerì-y-ile Òaùíroàlanları 12.fitnesi defèi-y-içün Rÿm’a müteveccih olalar. Òaùíroàlı Şeref hemÀn ol úarÀr üzerine èiãyÀn ve 13.fesÀda iúdÀm itmişdi. Ve vilÀyetleri dÿn ve nÀkes ve cimrì ve fÀsıú kişilere timÀr ulaşdurdı.
14.
óayÀsuzlıàı pìş dutup SulùÀn ve begler destÿrınsuz ulu işlere
Ve bi-él-külliye bì-edeblik ve
15.
iúdÀm úıldı. AmmÀ sulùÀnuñ
beglerinden iótiyÀù úılup SulùÀn dergÀhına artuú gelmez oldı. 16.GÀh Nigide’ye gÀh Develü’ye varurdı ve òalÀyıú nÀçÀr ve nÀgÀm aña uyup sergerdÀn olmışlardı. 17.
NÀgÀh bu eånÀda òaber getürdiler ki PervÀne çoúluú çerì ve òanÿñ oàlıyla uş irişdi
1.
ve il ve vilÀyetüñ dört yaña derbendlerin berkitmişlerdir diyü. Òaùíràlı çün bu òaberi
2.
işitdi, sögüt yapraàı gibi ditreyüp muøùarìbuél-óÀl oldı ve Moàol çerìsi úorúusından cihÀn,
3.
cihÀn gözine úarañu oldı. Ve SulùÀn úapusına begleri óÀôır itdi ve eyitdi ki “Ben kendü
4.
yaramaz işlerümüñ tedÀrükine iş bundan artuú çÀre bulmadum ki bundan öñdin 5.bunuñ gibi
günler çün düzüp berkitdügüm yirlerüñ birisine girem. Siz SulùÀn òiõmetince PervÀne’ye 6.
varuñ diyüp begler-ile vidÀè úıldı. Ve kendü nökerlerinden bir úaç nefer-ile Lÿlÿh úalèası yo-
07.
-lın dutdı ve gitdi. Çün anda irişdi, nökerlerine daòı destÿr virdi ve bir nefer úulıyla 8.ol
úalèaya girdi. Fiél-óÀl girdügi gibi dizdÀr anı dutup demürledi ve úaøiyyeyi salùanat bÀrigÀhı
1554 1555
B. 382a/1. // T. 242a/16. “mekremet-ile” B. 382a/4. // T. 242a/23. “Çıàçur”
679
9.
òiõmetine ve devlet beglerine ièlÀm itdi. Ve çün Şeref úalèaya girdi erkÀn-ı salùanat aòşamın
10.
sulùÀnı bindürdiler ve taècìl-i tamÀm birle yüritüp dün buçÿàı geçince Develü’ye irişdiler.
Ve irte o-11.-lınca meydÀnda durdılar. PervÀne daòı gelüp irişdi, dükeli begler ve ulular şÀdumÀn oldılar.
12.
SulùÀn tekye úılup Àsÿde olmış-ıdı. Dilediler ki uyaralar, komadı ve eyitdi
ki “Biz 13.bunca zaómet ve meşaúúat çekdügümüz bunuñ mübÀrek õÀtınuñ rÀóatı-içündür.” Ol daòı bÀş yastuú atlanup
15.
SulùÀn’ı
16.
çün
14.
üzerine úoyup istirÀóat itdi. Çün ãabaó oldı, PervÀne sulùÀnuñ elin öpdi ve
Moàol beglerine úarşu vardılar. Çün SulùÀn1556 anlaruñ-ıla mülÀúÀt oldı, PervÀne, ol èiãyÀndan ebvÀb ve fuãÿl ve óikÀyÀt birle Moàol beglerine suçsuz bildürdi. Ve
17.
Şeref óÀyinüñ Lÿlÿh úalèasında ve tutsÀúlıàın Moàol beglerine bildürdi, àÀyet 1.
begendiler. Ve
İsóaú Beg oàlı Seyfeéd-dìn CÀliş Beg’i, ki bu dÿdmÀn-ı kerìmüñ
emìr-zÀdelerinden-idi 2.ve meróÿm CelÀleéd-dìn Úaraùayì’nüñ -raómetuéllÀhi- terbìyetinde neşvü nümÀ bulmış-ıdı ve diyÀnet ve mürüvvet 3.ve vaúÀr birle maèrÿfdı, ol zurdÀra iştimÀlet idüp Şeref cÀnını getürmege bir bölük müsülmÀn 4.ve Moàol çerìsiyle ol úalèaya gönderdiler. Òaùíroàlı Şeref’i ol úalèadan çıúarup àıll u õül 5.birle Moàol begleri úatına óÀøır itdi. Anı suéÀl ve yaràuya çekdiler ve Emìr-i şikÀr Úulavuz ve CÀmudÀr 6.Sencer ÒÀdim Úatbeyi, ki fitnenüñ mÀdde-i bunlardı ve SulùÀn’ı iòtiyÀrsuz Òaùíroàlına virmişlerdi, 7.mecmÿèını úatl idüp yasaúa irişdürdiler. Ve kim ki nÀçÀr u muøùar olup aña tÀbìè olmışdı, yaràÿ 8.birle ãordılar ve her birinüñ óÀli tefeóóuã olundıàundan ãoñra her birinden óÀllü óÀlince úınlıú 9.aldılar ve úoyu virdiler. Ve äÀóib-i aèôÀm ve TÿdÀvun bahÀdur pÀdişÀh-zÀde òiõmetine derbendler
10.
içün İblistÀn ùarafına úalmışdı. Çün pÀdişah-zÀde İblistÀn’dan girü dönüp geldi
11.
iótiyÀùıve Òan
òiõmetine èazm itdi ve Buúÿ AàÀ Rÿm’da úaldı ve Òaùíroàlını, ki Noyan úatına iletmişlerdi, 12.
óÀøır idüp yaràuya çekdiler. Óayret ve àÀyet dehşetinden suéÀl-ile mütenÀúıô cevÀblar
virürdi
13.
ve kendüyi úurtarmaà-içün dürlü bahÀneleri temessük idinürdi. èÁúibetüél-emr anı
yasÀúa irişdürdiler
14.
ve başın ve elin ayaàın kesüp her yire èÀsìlere iètibÀr-içün gönderdiler.
Andan ãoñra dükeli ittifÀ-15.-ú-ıla úışlÀúa èazm itdiler ve Òaùíroàlanlarınuñ ne yerde etbÀèı ve nökerleri vÀr-ise ùaleb 1556
16.
úılup teftìş ve tefeóóuãlarına meşàÿl oldılar. Ol úış Rÿm begleri her
T. 243a/2. Bu kelime yok.
680
gün ùÀñdan aòşama ãırf úorúu ve iètirÀô
17.
degin bu úaøÀyÀ ve mühimmÀt-içün Moàol beglerine mülÀzimdiler ve 1.
birle rÿzigÀr geçürürlerdi.
Çün ãormaú ve teftìş aóvÀli tamÀm olup götürüldi ve bahÀr 2.çehresi ve reéyi óicÀbdan ôÀhir oldı, bir perde-i taúdìr ve esitÀr-ı àaybden yüz gösterdi.
1557
Susÿz 3.ve feraó tarÀóa rÀóat
mÀteme ve şÀdì àama tebdìl oldı ve memleket bulàÀú ve ürgülik oldı. 4.Ve salùanat úavÀèidi müteòalòil olup FınduúdÀr şÿmÿñ hücÿmından hezÀrÀn şerbet-i zehr-Àlÿd 5.ve cÀn-ÀşÀm buvÀ yemìn ve maèmÿr olmış memleketüñ òÀã ve èÀmı muõÀúına irişdi. -YefèaluéllÀhü 6.mÀ yeşÀéü
ve yeókümü mÀ yürìdü ve mÀéllÀhü bi-ôallÀmin li-él-èabìdi- bu úaøiyyenüñ baúiyyesi fì-mÀ baèd meşrÿó ve mufaããal taúrìr olına, -inşÀéaéllÀh-. 07.
Õikr-i Òurÿc-ı FınduúdÀrì ve VakÀyiè ki der-Án Şuhÿr Meşhÿr-şod ve Fütÿr ki der-Án èAhd Ôuhÿr YÀft1558 08.
Çün cihÀn ÀrÀyÀn -ièlemÿ enneéllÀhe yuóyìél-arêa baède mevtihÀ- seyyÀreler şÀhını
ÓÀnÿt-ı
9.
Óÿtdan Óamel menziline iletdiler ve úÀrÿn óalel-i kÀfÿrısını güneşüñ óarÀreti
ziyÀdelıàı
10.
birle çemen çehresinden giderdiler ve süsen dili rÀz-ı èuşşÀú ÀàÀz itmege başladı
ve nergisüñ
11.
nìm òÀb gözi seyrÀb oldı ve hezÀr ezhÀr üzerinde güftÀra gelüp cihÀn
12.
cihÀn
içine bu ÀvÀzeyi bıraúdı ki girü beyt1559: 13.
Ùolÿ àulàul raèd olup kÿhsÀr
Zemìn oldı pür rÿy-ı renk ü nigÀr 14.
Yine bostÀndan gelüp bÿy-ı müşk
Yine yaàdı ter oldı pür òÀk ü òuşk 15.
Felekden dıraòşÀn-ıdı, úavs u úaró
Olup lÀle gül üzere müldür úadeó. 16.
Sìs ùarafından mütevÀtir òaber irişdi ki Şam’dan çoúluú çerì Rÿm memÀlikine
gelürler
17.
diyü, salùanat óaøretinden mükÀtib ve fermÀnlar çerìler cemèiyyeti-y-içün eùrÀf-ı
1557
P. 390b/2. “...Áb-ı su” B. 383b/9. // T. 243b/4. Bu iki kelime yok. 1559 T. 243b/8. alttaki beyit bu kelime ile başlamaktadır. “...Yiri girü” 1558
681
1.
memÀlike irsÀl
olındı. Çün çerìler cemè olup geldiler ve ãavÀş yarÀàı müretteb oldı
ve Moàol çerìsi ve SulùÀn çerìsi 2.Tÿdiÿn ve Bÿúÿ ÁàÀt ve Muìneéd-dìn PervÀne-y-ile Úayãariyye’den İblistÀn1560 ùarafına müteveccih oldılar. Beyt1561: 03.
Çerìlerine ùoldı1562 meydÀn cÀy
Úamÿ şehsüvÀrÀn ve zÿr-i ÀzmÀy 04.
Didük hevÀ gördidi Àhinìn
Úamÿ puşiş-i çarò-ıdı cevşenìn 05.
äadÀ-yı fereslerle girdi sipÀh,
Úomazdı ki rÿşen ola mihr u mÀh 06.
Çün Hevrÿn ùÀàına irişdiler, òaberciler ve dil almaàa varanlar şöyle òaber getürdiler
ki 7.ãubó namÀzı vaútinde ŞÀm çerìsi İblistÀn1563 ovasına úonısarlardur diyü. Bu òaberi işidicek 8.
Rÿm çerìleri Moàol ve MüsülmÀn silÀóları eksigünden aşıú ve úılıc silmege ve silÀóa
girmege ÀàÀz 9.itdiler. İrtesi èazìmet úılup Hevrÿn ùaàınuñ öte yüzinde aşdılar ve aşaàasına segirdim itdiler.
10.
FınduúdÀr toz ÀåÀrını hevÀ yüzinde müşÀhede úıldı. Fiél-óÀl yirinden
óareket itdi, çün ovaya 11.geldi çerìler ãafları baàlanmış gördi ol zamÀnda. Beyt1564: 12.
HevÀ gerd-i efrÀsdan ùoldı mìà
Fürÿzında bıraúaydı pulÀd u ùìà 13.
äanayduñ hevÀyı dutupdı şerÀr
Ve yÀ yiri berú-ile yandurdı nÀr 14.
Úopan maàızda bÀng-i pulÀd-ıdı,
Ùolan ebrde Àteş ve bÀd-ıdı1565.
1560
P. 391a/2. “İlbistÀn” B. 384a/3. Bu kelime yok. 1562 T. 243b/15. “doldı” 1563 P. 391a/7. “ElbistÀn” 1564 B. 384a/12. // T. 243b/22. Bu kelime yok. 1565 T. 244a/2-3. Bu iki beytin yerleri değişiktir. 1561
682
15.
äanÀduñ ki elmÀs cÀndÀrdı
VeyÀ cism-i nìze revÀndÀr-ıdı. 16.
SipÀh-i Moàol miåli bibridemÀn
Gelür gördiler leşker-i ŞÀmiyÀn 17.
RevÀn miåli seylÀb aúışdılar,
İrüp ŞÀmlÿlar-ıla ùoúışdılar. 1.
Yaàardı aşıú üstine gürz ü tià
Dökilürdi merdüm yire bì-dirìà 2.
SìnÀn gözlerinden çıúardı ïd
Yanardı Àteş gibi Türkì ve òïd 3.
BahÀdur Tuúÿ ve TudÀvun Nÿyìn
Òurÿş ittiler miålü şìr u àarìn 4.
İrüp dökdiler yire ŞÀmìleri
Úırana óalÀl ola óarÀmìleri 5.
Çü ŞÀm’uñ çerìsi-y-idi bì-şümÀr
Moàol leşkeri yoà-ıdı se-hezÀr 6.
Úırulduúlarına olup tìre ter
BulÀrda oldılar ŞÀmìler òìre ser 7.
Ol1566 iúlìme ki ola-y-ıdı reşk-i behişt
Ki óÀkiyde müşk i èanber sirişt 8.
Anuñ gibi bir lÀyıú-ı salùanat
èAdÿlardan ìmìn àanì memleket 9.
Ne yir olaydı èadìl ü naôìr
Kim ola1567 buncılayın dil peõìr
1566
B. 384b/8. // T. 244a/12. “şol”
683
10.
Úamÿ deşt ve kÿh-idi keşt ü şiyÀr
Ùolÿ bÿy-i cennet olupdı diyÀr 11.
RevÀn yürürdi úamÿ zarèa rÿd
CekÀvük úılur-ıdı bÀng-i sürÿd 12.
Anuñ gibi işideydì baltÀ ve bìl
Ki birkü-y-idi reşk-i Erdebìl1568 13.
ÚavÀfil ùoludı mesÀlik-i müdÀm
Olup èadl elinde memÀlik-i müdÀm 14.
Binerlerdi heb merkeb-i òïş òirÀm
Reh imìn úamÿ miål-i beyt-üél-óarÀm 15.
Bulup gülistÀndan müsÀm-i yesÀm
MemÀlik muèaùùar úılupdı meşÀm 16.
İkinci zer itmiş kemerle miyÀn
Biterdi od yirine gül ü zaàferÀn 17.
Yataú yirlere deşt-ile bÿsitÀn
Kimüñ ki arzÿsı oldı dilistÀn 1.
Úamÿ cay ki gülmek ve hÀy u hÿy
Gül-Àb revÀn ùoludı cümle cÿy 2.
áam-ile dutup fitne rÀh-ı èadem
CihÀn òürrem olmış-ıdı miålü İrem 3.
Moàol-ile úardaş-ıdı RÿmiyÀn
Úamu baàlamışlardı ãulóa miyÀn 4.
Diri olsadı Şah-ı dìn KeyúubÀd
Bunuñ gibi ìminlik olmazdı yÀd 1567 1568
B. 384b/10. // T. 244a/14. “olaydı” T. 244a/17. “...yüz”
684
5.
Ki Tuúu ve PervÀne èahdindedi
CihÀn cenksüz ãuló cehdindedi 6.
DiriàÀ ki bu mülk-i taót-ı bülend
İki şÀh ucından oldı nezend1569 7.
TedÀvün ve Tuúu-y-lan güzìn
Úılıc elinden göñülleri ùolu kìn 8.
äaàa ve ãola çoú çoú at ãaldılar
FirÀvÀn èadÿ başların aldılar 9.
Çün Àòir ki bì meded úaldılar
Yire èömür cÀn naúdini ãaydılar 10.
Bì bendekì-yi òadìv ü cihÀn
İkisi daóı ol cenkde virdi cÀn 11.
Çün oldı anda PervÀne ÀgÀh-ı kÀr
Òazìn girdi yola pür azar 12.
SipÀh-ı bed-endìş çün gördiler
Ki düşmen yüzi döndi yügürdiler 13.
Dutup Úayãariyye ùarìúına rÿy
Olup cümlesinden dil ü rÿyi rÿy 14.
Vezìr Şehinşeh-i Güzìn Faòr-ı dìn
èAlì ol ki óaydar-ıdı dutduúda kìn 15.
Çün aóvÀlini gördi ol leşkerüñ
HemÀn düşdi od içine ol serverüñ 16.
Úatı sürdi atı düşdi revÀn
Şehinşeh úÀtına irişdi revÀn
1569
B. 385a/7. // T. 244b/5. “nejend”
685
17.
Didi “İy şÀh-ı èÀlem, sipih-dÀr-ı ŞÀm
Ki SìvÀs içindeydi bir bed àulÀm 1.
Meger anı semnÀnlu biz er ãatun
Alup niçe gün yürümiş tün be-tün 02.
İletmiş anı ŞÀm’a ve ãatmış
Kerh şekl-imiş yabana atmış 03.
Çü bedbaòt ve bed-fièil ve şerìr-imiş
Úatında sek ve Àdemì bir-imiş 04.
Büyük pÀdişÀh olmış oldur gelen
Bizüm leşkeri böyle gÀrat úılan 05.
Ger ol bize bulursa reh bì-gümÀn
Olur úÀmet-i pÀdişÀlıú gümÀn 06.
Küre manôar ol naòs u nÀbekÀr
Gözi úaplu úoz adı FınduúdÀr 07.
Ne ùañ andan irerse fièl-i úabìó
Bu mülke çün oldur pelìd ü şaóìó 08.
İşit imdì ìy şÀh-ı cÀn u cihÀn
Eger bir kimesne ÀşikÀr u nihÀn 09.
HilÀf-ı saèÀdet edÀ úılsa söz
Aña gösterübdür rÀéd-ı bÀr-ı yüz 10.
Seni Aèôam İlòan Uluà AbúÀ
Ki biñ úırÀn olsun cihÀnda beúÀ 11.
Sipihr-i berrìn bende fermÀnıdur
ÚaøÀ ve úader taót-ı peymÀnıdur 12.
èAdÿ bend u òÀúÀn kìtì küşÀy
Ki ferrindedür yümni pür hümÀy
686
13.
Òidìv ü cihÀngìr pür èadl u dÀd
Ki dÀdından oldı cihÀn òalúı şÀd 14.
Aña şimşìr bürrÀn ve óükm-i revÀn
äorup úıldı ecsÀmı miålu revÀn 15.
Şöyle kim yüzin döndüre ol şÀhdan
Óaúìúatde çıúmış durur rÀhdan 16.
DilìrÀn likzi likdu òuvÀrìdur
èAzìzÀn-ı Elbürz hem òÿrdur 17.
Úılıcı olduàınca anuñ tÀbda
Hemìşe ser-i gürcìdür òÿbda 1.
Anÿñ emrine melek èÀlem tamÀm
Musaòòar müyesser ne dür celf-i ŞÀm 02.
èÁùÀde èaùÀ baòş-ı rÿy-ı zemìn
Oúumışdur aña ÀsumÀn Àferìn 03.
Beşükden seni taóta úıldı şÀh
Virüp saña çoú mülk ü mÀl ve sipÀh 04.
VefÀsından cÀndan nigehdÀr ol
Gözine bed-endìşinüñ şinük òÀr ol 05.
Budur bilürseñ işüñ nÀdiri
Buña àarra olmaz erüñ óÀøırı 06.
Eger úıldılar òasta EtrÀk-i ŞÀm
Bu bir úaç úaravulì nÀçÀr u kÀm 07.
Çün andan şeh-i èÀlem ÀgÀh ola
Beşi tuàuñ ber terimÀh ola
687
08.
Ele1570 tíà-i elması gürz-i girÀn
Alup duta mülki girÀn tÀ gerÀn 09.
RevÀn baór-ı Àhen gibi úıla cÿş
İde Mıãr-ı ŞÀmìleri òÀk-pÿş 10.
Ne Mıãrì úoya ve ne ŞÀm ve ne Rÿs
Úıla anlara òurşìdì çeşm-i òurÿs 11.
Çün oldı şehinşÀha äÀóib naãìó
Oúıyup müvecceh kelÀm-ı faãìó 12.
Didi şÀh ki ìy òvÀce-i nìk-nÀm
Benüm daòı yoú cÀnuma rÀy-ı kÀm 13.
Ki òan èışúına òïş úuşanam kemer
Çü şehzÀdeyem òïd degülem kem er 14.
ÒudÀ-yi cihÀndur bu óÀle güvÀh
Ki cÀnumda muókem durur mihr-i şÀh 15.
Bunuñla dirildüm bunuñla ölem
Gerek dÀyemì sÀyesinde ölem 16.
Anuñ kim behÀsı terÀzÿde dur
Zehì neng kim benden efzÿdedur 17.
Gel imdi ne dirsin ne tedbìr ola
Ki göñülde rÀh cihet bìr ola 1.
Uş içümi neng-ile òÿn itdi kìn
Ne günde gerekdür daòı esb u zeyn 02.
Ne úılam ne vech-ile Òan’a irem
Ten òuşkem ve nice cÀna irem
1570
T. 245a/18. “Alıb”
688
03.
Ki çeşmüm yüz-ile rÿşendurur
Øamìrum hevÀsıyla gülşen durur 04.
ŞÀha virdi äÀòib bu resme cevÀb
Ki şÀha budur şimdi fikr u ãavÀb 05.
Eger şimdi şeh döndürürse èinÀn
Reh meşhede òïş teferrüc günÀn 06.
Birez deşt içinde seyrÀn ide
Teferrücle cevlÀn-ı meydÀn ide 07.
Ki tÀ görevüz óÀl ü encÀmı kÀr
Nolur ne úılur gerdiş-i rÿzigÀr 08.
Eger şimdi PervÀne ola bedìd
Ola baàlu işlerümüze kilìd 09.
HemÀn ki oldı tedbìr-i äÀóib tamÀm
RevÀn1571 irdi PervÀne virdi selÀm 10.
Yüzi òÀk göñli ùolu ger didi
İren göge içinden dem ser didi 11.
Bir arada SulùÀn ve destÿr-ı mìr
Didiler nicedügin ol dÀr-u gìr 12.
Pes ol demde PervÀne-i dil-figÀr
Didi kim eyÀ äÀóib u şehr-i yÀr 13.
Bize cÀn u dil yola virmek gerek
ŞitÀb-ile ToúÀt’a irmek gerek 14.
Ki budur bize şimdi rÀy-ı ãavÀb
Diyip úıldılar yola èazm-i şitÀb
1571
B. 386b/10. // T. 245b/14. “DevÀn”
689
15.
Ol arÀya irdi şeh-i şeh-nijÀd
Ki didiler uş püşte-i ergülÀd 16.
Pes ol püşte üstine at ãaldılar
Ol arada bir dem nefes aldılar 17.
Donup úaldılar şehri nÀgeh gÀh
Göründi ki ãaórÀya irdi sipÀh 1.
Sipeh çün kim ãaórÀya irdi tamÀm
HemÀn úurdılar ol arada òiyÀm 02.
Meger ki Òaùíroàlı süfle Şeref
Ki Óaú laèneti oúındı hedef 03.
Nice nÀme PervÀnenüñ adına
Yalan düzdidi laènet üstÀdına 04.
Anı viribiyip Şam’a PervÀne’den
Dimiş Rÿm’a yoú saña PervÀne’den 05.
Ki Rÿm’uñdurur ıssı àayet ôaèìf
Bilesinde bir úaç Moàol var naòìf 06.
Düriş gelmiş-iken işüñ rÀsta
Ki bunuñ gibi iúlìm Àrasta 07.
Ne yirdür ki ol ola reşk-i İrem
ÚıyÀs it ùapuña ne sözler direm 08.
İriş sen daóı furãat irişmiş-iken
Saña furãatu Tañrı virmiş iken 09.
Bu tedbìr üzere yaraàuñı düz
İriş bÀzÿş serçenüñ başın üz 10.
Bu iàvÀ-y-ile ol naòs-i nÀ-bekÀr
Çürük úoz beyinlü FınduúdÀr
690
11.
İrişdi vü üstÀd kìn bulmadı
Úurıdı yüzi açılup gülmedi 12.
Didi kim bu PervÀne bed sikÀl
Beni mekr-ile aldadı niçe sÀl 13.
Bizüm úanı peyveste peymÀnumÿz
MükÀtib ü úavl-i firÀvÀnumuz 14.
Ki geldükde defèi biteydi işüm
Ne bitmek ki yitmek olupdur düşüm 15.
Anuñ sözi-y-ile geldüm işbu yire
Ki şehdÀn ala Rÿm’i bÀñÀ vire 16.
Ve ger ne ne-y-idi bu gümrÀhlıú
Baña kem-idi Mıãır’da şÀhlıú 17.
Yalan-ile ol àÀdir bed fièÀl
Yele virdi yirden niçe genc u mÀl 1.
Eger başın anuñ şehi kÀmurÀn
Òidìv ü cihÀnAbaúÀ İlòan 02.
Eli-y-ile kestürmeyem zÀr u zÀr
Degülem yaúìn bende-i girdigÀr 03.
HemÀn ol gün irtesi bÀmidÀd
RevÀn şehre girdi başı dolu1572 bÀd 04.
Benümdür diyüp taòt-ı SulùÀn-ı Rÿm
Oturdı zehì naósi ve bedbaòt u şom 05.
Ne cÀnda vefÀ ve ne èayninde şerm
äovuúluàına oldı biél-külli germ
1572
T. 246a/18. ùolu
691
06.
Bu işi idicek ehl-i Rÿm ve èArap
Oúıdılar adın şehi, bì edeb 07.
Úamular úılup verzişinden nüfÿr
Didiler úamÿ òalúı nezdìk ve dÿr 08.
Ki bu Türk terk-i edeb úılmışÀ
Vere Óaú -teèÀlÀ- cezÀ-éi sezÀ 09.
Ola küllìsi fınduúì beste vÀr
Üşada anı gürz-i girÀn Tatar 10.
Ki güle zamÀne aña bir zamÀn
Olup òÀli ol naósden her mekÀn1573 11.
ŞehinşÀh-ı ÀfÀú şÀh-ı cihÀn
Abaúa-i aèôÀm Uluà İlòan 12.
Òaddiv ü 1574òusrev-i kÀmiyÀb
Kemìne úulı ŞÀh EfrÀsiyÀb 13.
Ki gerdÿn-ı gerdÀn ve devr-i mudÀr
Anÿñ gibi görmiş degül şehr-i yÀr 14.
Seòì vü vefì şÀh-ı kişver güşÀ
Celì vü cihÀndÀr ve ôıll-i ÒudÀ 15.
Buyurursa ol şÀh gerdÿn-ı cenÀb
RevÀ eyleye keb gibi ki èuúúÀb 16.
Anÿñ èadli èahdinde úurd u úoyın
Ne ol úarvadı ne bu virdi boyın 17.
Anuñ devletinde vezìr-i zamÀn
Uluà Şemseéd-dìn-i SÀóib kÀmurÀn
1573 1574
T. 246b/2. “bì gümÀn” T. 246b/4. “cihÀn”
692
1.
ÒudÀvendi dìvÀn-ı èilm ü èalem
Ki õÀtiyle zindeydi tìà u úalem 02.
MuóÀmmed-i Emìn raómet gird-i gÀr
CihÀn kerem ãadru gerdÿn-i vekÀr 03.
Ata atdan äÀóib şeh-nişÀn
Be serfirÀzÀn gerdÿn-i küşÀn 04.
Ki faølından iletürdi reşke tìr
Yigit görmedi anuñ gibi çarò-ı yìr 05.
Bu ol kişidür kim òadìv ü cihÀn
ŞehinşÀh-ı aèôam Uluà İlòan 06.
Anı Rÿm’a göndermiş-idi kim ol
Úılıb øabù Rÿm’ı temìz ide ol 07.
Gelür-idi uàradı şÀha vezìr
ÓikÀyetden oldı òabìr u baãìr 08.
Didi ìy şÀh-ı èÀlem, sipehdÀr-ı ŞÀm
İrişdürdi ãubóını tÀ vaút-i şÀm 09.
Anÿñ óÀl-içün vardur iki delìl
İşit bendeden ki olısar ol õelìl 10.
Biri bu ki kìnleşdi İlòan-ıla
Anÿñ gibi şevketlü SulùÀn-ile 11.
İkinci bu Selçuúìler taótına
Otura àulÀm inüp taòtına 12.
CihÀn anı úaçan úılısar pesend.
Úoya mı anı úılmadın müstemend 13.
Ki Selçuúiler èadl-ile dÀd-ile
Yürürlerdi òÀããa eyü ad-ile
693
14.
Bularuñ-ile èÀlem ÀbÀd-ıdı,
Dil-òÀsteler àamdan ÀzÀd-ıdı 15.
Yine şimdi hem Ál-i SelçuúiyÀn
Úılurlar bu dem ùÀèat-i İlòan 16.
Dil ü cÀn-iledür ŞÀh’a bendeler
Şeh emrine dÀyim ser-efkendeler 17.
Ümìd ola bu òÀnedÀn-ı berìn
Ola òan-ile ÀbÀd, ilÀ yevmiéd-dìn. 1.
Bulıban1575 óavÀdiåden emn u emÀn
Úarìn olmasun cevru Àòir zamÀn 02.
Meger İlòan aãlı Cengiz Òan
Ki èadli cihÀn içre olmış fişÀn 03.
èAcem’den anuñ iline niçeler
TicÀretle vÀrmışlar-imiş meger 04.
Buları görüp Òan eyü söylemiş
SıyuràÀmış ve cümlesin ùoylamış 05.
Bular hem úapılmışlar elùÀfına
Eyü òÿy-ile1576 èadl ü inãÀfına 06.
Úamÿ evlerin anda düzmişler
Bu yañadan iplerin üzmişler 07.
Ve lìkin ticÀret úılurlarmış
Yine yola varup gelürlermiş 08.
Bu òÀnÿñ ucından bulur òÀnumÀn
èUúÀr-u şiyÀr u úumÀş u dükÀn 1575 1576
P. 395b/1. “bulıban” B. 388b/6. // T. 247a/8. “òÿyuna”
694
09.
MubÀlià úamÿsı eylemiş cemè-i mÀl
Bunlara itmemiş kimesne úíl u úÀl 10.
Bunlar yine úılduúlarında sefer
Yol İtrÀr’a irişmiş-idi meger 11.
Ki anuñ Úír Òan-ıdı óÀkimi
Ki ÒÿrÿzmşÀh’uñdı ol óÀkimi 12.
Bularuñ naôar úılıb aóvÀline
Ùamaè úıldı her birinüñ mÀline 13.
Viribidi ÒvÀrÿzmşÀh’a òaber
Ki bir nice mürted ü melèÿn ve òar 14.
MubÀlià naèim her birinde tamÀm
Budur óÀliyÀ iòtiãÀr-ı kelÀm 15.
Ki fetvÀy-ı muftì ve ÒvÀrÿzmişÀh
Sözi-ile tÀcirler oldı tebÀh 16.
Çün işitdi bu óÀlì hayúırdı Òan
Úakımaúdan iki gözi ùoldı úÀn 17.
Uyımadı, üç gün yemek yimedi
Daòı bir kimseye bir süòan dimedi 1.
Çıúup bir yüce yire didi İy ÒüõÀ
Ki sensin uludan ulu pÀdişÀh 02.
Benüm göñlüme sen bir ilhÀm úıl
Baña bu òaber senden ièlÀm úıl 03.
Degülem çü bÀde-i rÀy-i òaùÀ
Baña úuvvet-i intiúÀm it èaùÀ 04.
Ol arada uyıdı Cengìz Òan
Görür kim açılur der-i ÀsumÀn
695
05.
äunıban ekÀbir ulu òançerì
Didiler bu òançer degül serserì 06.
Ki her kimse kim óükm-i YezdÀn-pÀk
İşitmezse úıl èömr-i bÀdını òÀk 07.
CihÀnı sen inãÀf-ile süre úıl
Durÿà ve zinÀdan ili dÿr úıl 08.
Ki mülú-i cihÀñı úamÿ dirmişüz
Saña daòı uràuñÀ virmişüz 09.
İşitmeyene emr u fermÀnuñı
İşitdür ãÀlıp tíà u bürrÀnuñı 10.
Bu ilòÀmı bulduúda Cengiz Òan
Yüridi bozdı nice òÀnumÀn 11.
Daòı ol yasaú şimdi hem tÀzedür
Ki andan cihÀn ùolu ÀvÀzedür 12.
ÒuãÿãÀ òïd eyyÀm-ı şÀh-ı cihÀn
Abaúa-i aèôÀm Ulıà İlòan 13.
YasÀúı anuñ daòı efzÿndurur
Özi èadl-ile dÀda maúrÿndurur 14.
Ki èadlinden anuñ úılur ôulm-i òÀb
Olur bÀliş ü müşìru rÀn õüyÀb 15.
Ki kişi ki ola yÀàì İlòan
Anı müft-i mey úor ÒüdÀ-yı cihÀn 16.
Olur yaşı kÿtÀh başı nügÿn
Úalur ol óavÀdiå elinde zebÿn 17.
Virür mi aña gerdÿn-ı kürÀn emÀn
Bile yaàdurur üstine ÀsumÀn
696
1.
Çü taót üzre şÀm aómaúı miål-i dÿd
Oturdı ki çarò oldı andan kebÿd 02.
ÒaùÀ úıldıàın bildi ve bilmedi
Anı kim gerek úılmaà ol úılmadı 03.
Bunı òoş dimişler dürür bilgeler
Ki her kişi óaddinden itse gider 04.
Aña tìz ola òÀk tìre muúìr
Ola mÿr ki Àòirde bitüre pir 05.
Úanatlanduàı dem göge çün aàÀ
Ya düşe ya üstine ùolu yaàÀ 06.
EkÀrim içinde kerÀm-u åiúÀt
İgen daòı úılmadılar iltifÀt 07.
Daòı ol ki bulınmaz oldı èalef
Çerinüñ çoú atları oldı telef 08.
Daòı didi kim leşker pÀdişÀh
Ola vÀúıf øaèf-i ŞÀmì sipÀh 09.
äala üstimize atlar nÀgehÀn
Bize tenk ola firÀò-u cihÀn 10.
Yüridi inandurup1577 sÿy-ı ŞÀm
ZimÀmındaàı1578 àam-gìn ve nÀ-kÀm-ı kÀm 11.
Çü düşdi Dımışú-ı İrem nemşe1579-şÀd
Şişiledi belinden silÀh-u fesÀd
1577
T. 247b/23. “inan dönderüp” T. 247b/23. “ziya temend” 1579 B. 389b/12. // T. 248a/1. “...naèta” 1578
697
12.
Aña òÀzìn rind içürdi zehr
TamÀm oldı eyyÀmdan aña behr 13.
Ôuhÿr itdi taúrìr-i nièmeél-vezìr
èAyÀn oldı mÀnend-i bedr-i münìr 14.
Õikr-i Sebeb-i Óareket-i RikÀb-ı CihÀngìr PÀdişÀh-i Rÿy-ı Zemìn İlòan-ı Aèôam DÀrÀ-yı èÁlem Abaúa Òan Tencÿm-i MemÀlik-i Rÿm -ÓamÀhaéllÀhu teèÀlÀ-1580 15.
Çün SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev ve äÀòib-i aèôam Faòreéd-dìn ve Muèineéd-dìn
PervÀne Toúat’a
16.
gördiler ki taècìl
17.
vÀúiè oldı, Òan
irişdiler, firÀvÀn tedbìr ve meşveret itdüklerinden ãoñra rÀy-ı ãavÀb şöyle birle ièlÀm-ı aóvÀli ve èarø-ı ãÿret-i vÀúıèa-içün, ki İblistÀn nuvÀóìsinden 1.
òiõmetine úıããÀd irsÀl úılalar. Bu úaøiyye içün Seyfeéd-dìn Öõbek’i
Òan òiõmetine mendÿb 2.úıldılar. Çün dergÀh-ı cihÀn penÀha irişdi ve aóvÀlden Òan’ı ÀgÀh eyledi, Òan’uñ 3.nÀyire-i óamiyyeti müşteàil olup àÀyet úaúıdı ve eyitdi “HÀy merÀncinüñ evveli òudÀ-yı úadìm 4.oñarsa men saña Mıãr u ŞÀm illerini bÀrçi ùÀy kör küz men.” didi. Ve èasÀkir-i cerÀr u 5.bÀhadurlara fermÀn nÀfid oldı ki ÓüsÀm intiúÀm-ı cÀn-ìşÀm memÀlik-i ŞÀm úaãdına niyÀmeden 6.çeküp cilÀ virüp yarÀúlanalar. Ve kendüzi ÀfitÀb-ı cihÀntÀb gibi yikrÀn şehÀb müsìn barú tek 7.èÀlem-i nÿred üzerine süvÀr oldı. Ve göç úılup Rÿm’a èazm itdi. Çün ErzincÀn óudÿdından
8.
geçüp Defrekì1581 ahvÀl-i aóvÀlinden ve hücÿm-ı
ùavÀrıúdan emìn kendü vaùanlarında oturmışlardı, 9.nÀgÀh bakup gördiler, ki ùaàdan úalèa ardından bir atlu bÀd-ı ãabÀ ve úadr u úaøÀ gibi aşÀàÀ iner, 10.anÿñ ardınca bir ulu kevkebe ve bir bölük atlu kevÀkib gibi bedr-i münìr yürüsine müctemiè olalar ardınca ùÀàdan
11.
aşaàÀ
indiler. Defrekì’nüñ aèyÀn ve muèteberlerinden bir úaç nefer elvÀn nièam ve nuzÿl ve ãÀvrÿn birle Òan’a
12.
istiúbÀl itdiler. Çün yaúìn vardılar gözlerini Òan’uñ semenedì àubÀrı birle
münevver ve mükteóal úıldılar.
13.
Ve èubÿdiyyet ve duèÀ ve åenÀ veôÀyifi rusÿmını yirine
getürdiler ve Òan òiõmetinde anlaruñ tuzàu ve
14.
ãÀvrunları úabÿle maúrÿn olup Òan anları
ãıyuràadı ve ürkmiş canları ve yürekleri 15.dürpelìdülerine rÀóat ve iùminÀn erzÀnì úıldı.
1580 1581
P. 396b/14. “óamÀhÀéllÀhü teèÀlÀ” duası yok. B. 390a/10. // T. 24a/15. “...yolından İblistÀn’a müteveccih oldı. Defrekì”
698
Ve bir ùÀyife ki àÀyet cehÀlet ve sefÀóatden 16.TÀceéd-dìn oàlanlarınuñ Zìrek ve Ùoàan atlu úullarını úatl itmişlerdi ve anla-17.-ruñ cÀdde-i ãavÀb ve ùarìú-i ùÀèatdan münóarif olmışlardı. Getürdüp yasaúa
1.
irişdürdiler. Ve Defrekì úalèasından bir kişi daòı oú yÀy-
ıla òanÿñ öñine gelüp 2.edebsüzlük itmişdi, anı daòı yasÀúa irişdürdiler. Ve Defrikì úalèasınuñ bÀrÿsın 3.yıúuñ diyü buyurdı. Yıúdılar. Andan İblistÀn ùarafına müteveccih oldılar ve SulùÀn áıyÀåeéd-dìn 4.ve äÀóib Faòreéd-dìn ve Muèìneéd-dìn PervÀne ol óudÿdda òan-ile mülÀúÀt oldılar. Çün Òan 5.ŞÀmìlerüñ maèrekesi yirine irişdi ve Tudavun Tuúu AàÀ’ya1582 noyan oàlanlıú zamÀnından 6.àÀyet muóabbeti ve sevisi vardı, ol gövdeleri gördi yavlaú acıdı ve úaúıyup deryÀ 7.àaøabı mütemevvic oldı ve óükm-i úaøÀyı mübrem gibi nÀfid oldı, ki cümle aãóÀbı nifÀú ve şiúÀ-08.-úı, ki selÀmetliú óalÀveti úadrini bilmezlerdi, úÀãır-ı endìşe ve àayr-i ãavÀb rÀy birle devlet-i 9.ÚÀhire hevÀdÀrlıàından eùrÀf ve uçlarda dönüp èÀãì olmışlardı, cümlesini getürdiler. Buyur-10.-dı yasÀúa irişdürdiler. Çün Òan ol èÀãìlere siyÀset itmek-ile àaøabı odı sÀkin
11.
olmadı, destÿr-ı aèôam,
müdebbir-i ÀfÀú, Àãaf-ı rÀsiyyetin, kedóudÀyı rÿy-ı zemìn äÀóib 12.Şemseéd-dìn Òan’uñ àaøabı ãÿretini ve òaşmını leùÀyif-i istièùÀf birle sÀkin itdi. Rÿm’uñ itdüñüz diyü úırusÀrdı. ÒalÀyıú belÀ vü èinÀdan Ermÿyì’yi ve Faòreéd-dìn-i Güç begì’yi
13.
ekåer óalúını ŞÀmìlere meyl
14.
òalÀã úıldı. Ve ÚÀøí èİzzeéd-dìn Óasan
15.
ve Úaracaoàlı Nÿreéd-dìn’i ve Óÿd oàlı Ôaóìreéd-
dìn’i şehÀdet derecesine irişdürdiler. 16.Anlar úalan òalúa fidÀ oldılar. Çün güneş esed burcına irişdi ve temmÿz issisinüñ ŞÀm diyÀrına èazm itmekden úaldılar. PÀdişÀh-ı
17.
óarÀreti àÀyet àÀlib oldı, çerìler
1.
rÿy-ı zemìn dÀrÀ-yı tÀc ve nigìn
AbaúÀ Òan ŞÀm’a FınduúdÀr úatına ilçiler gönderdi 2.ve eyitdi ki “FınduúdÀr her vaút èalÀélàafle bizüm memleketümüzüñ úaravul ve yol bekleyenleri 3.üzerine segirdür. Ve çün anları az u mededsüz görür, murÀdu maúãÿdı ney-ise úılur, girü tìz 4.dönüp úaçar. Eger muúÀvemet ve muúÀteleye irÀdeti vÀr olup devlet-i rÿz-efsÀñuza iùÀèat 5.itmek istemezse ve Rabbüél-erbÀb1583 bÀrigÀhınuñ óükmine, ki bizi cümle cihÀn òalúına mÀlik-i 6.riúÀb buyurup uruàumuzı èÀlemde
1582 1583
B. 390b/9. // T. 248b/5. “..Tudavun” P. 398a/5. “Rab”
699
mükerrem ve muèaôôam úılmışdur, inúiyÀd göstermezse yaraúlanup 7.óÀøır olsun ki uş güzìn èazìmetümüz anuñ cÀnibine muãammemdür.” diyü. Çün ilçiler Şam ùarafına 8.müteveccih oldılar, çün irişdiler ve òaberlerini FınduúdÀra didiler, FınduúdÀr eyitdi “Bir úaç 9.yıl vardur ki PervÀne’nüñ baña bitileri gelür, ben anuñ söziyle vardum. Òan benüm su-10.-çumı baàışlasun. Şimden girü il münúÀd olayım.” didi. İlçiler “PervÀnenüñ mektÿblarını vir
iledelüm Òan’a èarø idelüm.” didiler. Virdi ve çoúluú
12.
nesne virüp ilçiler gönderdi ErzincÀn ùarafına èazm
11.
ve Òan getürdi FınduúdÀruñ illik ve mutÀvaèatin işidüp girü
13.
idüp SulùÀn áıyÀåeéd-dìn ve äÀóib-i aèôam Faòreéd-dìn èAlì’yi ve 14.
bile alup gitdi. Çün Kevàÿniye ve Kemaó óudÿdına irişdiler,
Muèìneéd-dìn PervÀne’yi
Kevàÿniye óiãÀrı PervÀne’ye 15.taèalluúdı ve içindeki Àdemleri dururdı. Òan PervÀne’ye óükm itdi ki óiãÀrı teslìm ide
16.
ve var úalèayı boşalt diyü gönderdi. PervÀne çün úalèaya vardı ve
úalèanuñ dizdÀrını1584 oúıdı, dizdÀr 17.mütemerridÀne sözler gönderdi müdÀfaèat ve mümÀnaèat 1.
gösterdi. PervÀne òÀyib ve òÀyıú olup Òan
òiõmetine vardı ve óÀli èarø itdi. Ol
mümÀnaèatla Òan’uñ àaêabını TüdÀvun ve Tuúu òadlÀn-içün 2.òÀùurında, ki vardı daòı ziyÀde oldı ve PervÀne müéekkellere ısmarladı ki bekleyeler, 3.anlaruñ destÿrınsuz hìç bir yire gitmeye. Ve çün AlÀùaà’a irişdiler, Òanuñ ilçileri, 4.ki FınduúdÀr úatına varmışlardı, geldiler ol nÀmeleri, ki PervÀne aàzından Şeref mürÿr-ı 5.eyyÀm birle deñizden ve úurudan irsÀl itmişdi ve anuñ òurÿcına sebep olup iàvÀ ve vesvese 6.úılmışdı, getürdiler. Ve andan öñdin TudÀvun Noyan ve Tuúu Aàanuñ òÀtÿnları ve oàulları 7.ve etbÀèı her gün Òan òiõmetine PervÀne yavuzlarlardı, ki bÀèiå-i fitne evvelden budur, 8.ne úopdıysa bunuñ ucından úopdı diyü ol iki nÀmdÀr beg fevti-içün taøÀrruè ve zÀrılıúlar 9.gösterürlerdi ve PervÀne’nüñ ihlÀkında mübÀlaàa úılurlardı. Ve Òan ol bÀbda àammÀzlar 10.sözine iltifÀt itmeyüp PervÀnen’üñ úatlinden taèallul gösterürdi ve kemÀl-i èinÀyetinden, ki
11.
úadìmden anÿñ-ıla vardı ve anı SulùÀn úatına ulu
mertebeye irişdürmişdi, ìnÀ-12.-nmaz-ıdı ki küfrÀn-ı nièmet úılup düşmenler ve muòÀlifler velÀsına tüvellÀ úıla. Ve hem SulùÀn maølÿm
1584
13.
ve meróÿm ve şehìd Rükneéd-dìn Úılıç
B. 391b/5. // T. 249a/6. “...aşaàa”
700
ArslÀn’uñ -raómetuéllÀhi-
1585
óikÀyetin teftìş idüp
14.
ãormamışdı. Ve bir maãlaóat sebebi-çün
mevúÿf úoyup muúayyed olmamışdı. Çün nÀmeleri irişdürdiler ve kÀtibler bir bir Òan’a oúıdılar. Òan
15.
Òan bÀrigÀhı küttÀbı müùÀlaèasına
16.
istimÀè buyurdı, daòı mühlet ve ihmÀle
mecÀl úalmadı. PervÀne buyurdı, óÀøır úıldılar ve nÀmeleri 17.aña gösterdi. Çün gördi ki kendü nişÀnı ve yazıcısı yazusıyla ve yüzügi mühri-y-ile
1.
kendü nÀmeleriydi, iúrÀr itdi ki
“NişÀn ve mühür benümdür ammÀ benüm destÿr irÀdetüm-ile yazılmış 2.degüldür.” didi. Pes Òan buyurdı, PervÀne’yi1586 òalúı ve cemÀèatiyle helÀk itdiler. Ol ùaàda 3.cümlesini yasÀúa irişdürdiler. Ve Òan oàlı Eràÿn Òan’ı Úayãariyye ve ÁúsarÀy ve Úonya eùrÀfına1587 4.
ÚaramÀnìler defèine, ki bir1588 düzme SulùÀn düzüp Úonya’da taóta geçürmişlerdi1589,
gönderdi1590. 05.
Õikr-i Baèøı ez-ÒiãÀl-i Óamìd Emìr Muèìneéd-dìn SüleymÀn PervÀne-i Şehìd -
RaómetuéllÀhi teèÀlÀ-1591 06.
Emìr-i kebìr sipehdÀr-ı nÀmdÀr Muèìneéd-dìn SüleymÀn bin Áliéd-Deylemì -
siúÀhüéllÀh åerÀhü ve eùÀbe miåvÀhü- 7.fünÿn-ı elùÀf ve ãunuf-ı muóÀsin evãÀf ve diyÀnet ve kifÀyet birle ÀrÀsta ve dìn-i metìn ve ãıdú-ı 8.yaúìn ve erlük ve şecÀèat birle èumde-i devlet ve òulÀãa-i erkÀn-ı memleket olmuş-ıdı. Çün maãÀlió-i memÀlik 9.rièÀyetinden ferÀàat bulurdı, istikmÀl-i feôÀyil nefs-i insÀnì ve iddiòÀr-ı saèÀdet-i dü cihÀniye
10.
üzerine meşàÿl olurdı. Ve
bir laóôa èazìz èömrini muèaùùal ve mühmel úomazdı. Ve dÀyimüél-evúÀt
11.
òalvetde èulemÀ
ve zühhÀd u èubbÀd ve èurefÀ-y-ile evúÀtını müşerref ùutardı. Ve anuñ óayrÀùı1592 ve müberrÀtı 12.
cümle-i memÀlikde her gün her yetim ve ùÿl èavrata ve muhtÀclara ve düşmiş kişi èiyÀllerine
irişdürdi.
1585
P. 398b/13. “...úatil...” B. 392a/10. // T. 249a/23. “...bilesine varan” 1587 B. 392a/11. // T. 249b/2. “ùarafına” 1588 B. 392a/12. // T. 249b/2. “Úaraman òavÀric defèi-y-içün ki bir Cimrì 1589 B. 392a/13-14. // T. 249b/3. “...ve Úonya’yı ErmenÀk ve Varsaú Türklere àÀret ve tÀrÀc úılmışlardı.” 1590 B. 392a/11. // T. 249b/4. “...ol óÀlüñ şerói yirinde taúrìr olına.” 1591 B. 392a/16. // T. 249b/5. “...Der Yaylaú-ı Alataà ki ez-Erzeniér-Rÿm Án Süst” 1592 B. 392b/6. “òayrı” 1586
701
Egerçi
13.
SulùÀn-ı maôlÿm meróÿm Rükneéd-dìn Úılıç ArslÀn’uñ vÀúıèasını aña niãbet
úılurdı1593, ammÀ Óaú -teèÀlÀ- èÀlim 14.ve ÀgÀhdur ki ol keydüñ münşÀéi ve ol àadrüñ menbaèı ol iki leéìm ve denì åüèbÀn sìret ve şeyùÀn 15.ãÿret ve kÀfir-i nièmet Òaùíroàlanları øiyÀ-éi tÀrìk ve şeref-i esfeldi, ol işden PervÀnen’üñ
16.
berÀt-ı sÀótına ins ü cin kelÀm-ı èaôìm ve furúÀn-ı
kerìm birle bu cümle üzerine ùanuúluú virürler ki -ve mÀ kefere
17.
şeyÀtìne kefarÿ- anuñ óükmi nÀfid oldıàı zamÀnda iller iminlik ve
SüleymÀne ve lÀkinneéş1.
yollar úorúudan
òÀlì ve heybeti ãalÀbetinden bende ve azÀd ve meémÿr ve emìn nihÀdında ùÀşda1594 2.ãÿ ve polÀdda ïd gibi çaygìr olmışdı. Ve ulu kiçi anuñ medóatinde bu beyti oúurlardı ki1595: 03.
Ìy ki bulur melik ve dìn rÀyuñ-ıla nÀz u perveriş
V’ìy SüleymÀn Feridÿn ferr-i İskender reviş 04.
Çün anuñ şehìd oldıàı òaberi Rÿm ekÀbirinüñ semèine irişdi, añun-içün mÀtem ve
yÀs 5.ùutup aàlaşdılar. Ve äÀóib-i aèôam ve destÿr-ı muèaôôam NiôÀmüél-mülk İnÀnç Uàurlu ol vaútin ki Rÿm
6.
memÀliki ôabùuna gelmişdi, memleketi PervÀnenüñ rièÀyeti ve
óimÀyetinden òÀlì görüp òavÀric ve 7.müfsidler ol zamÀnda şerr u fesÀde furãat bulduúlarına teéessüf idüp bu ebyÀtı úarìóa veúÀd 8.ve ùabè-ı neúÀdından inşÀ úıldı ve oúıdı, ki maènìsi bunlardur ki õikr olunur1596: 09.
DirìàÀ ki bu çarò-ı süfle nüvÀz
KemÀl ehline kìne çoú olur sÀz 10.
ÒÀvÀric úılup dìn iline òurÿc
ÓavÀdiå olur òÀyin cÀn güdÀz1597 11.
Yaşın kÿte idüp SüleymÀn’uñ Àh
Úılur iline dest-i dìvì dırÀz
1593
B. 392b/8. // T. 249b/14. “úılurlar” P. 399b/1. “ùaàda” 1595 B. 392b/15. // T. 249b/18. “...Beyt:” 1596 B. 393a/4. // T. 249b/23. “ve oúıdı, ki maènìsi bunlardur ki õikr olınur” cümlesi yerine “Beyt:” kelimesi vardır. 1597 T. 250a/2. “güõÀr” 1594
702
12.
Õikr-i Sebeb-i İstilÀ-ı ÚaramÀniyÀn ve Tasalluù-ı Cimrì ve İstièlÀ-i ß ber-Serìr-i Salùanat beDÀrüél-Mülk-i Úonya1598 13.
Çün Şeref-i leéìm ve müdebbiriñ òÀùırında òüsrÀn ve SulùÀn’a èiãyÀn mütemekkin
oldı. Ve èiãyÀn ve temerrrüdi 14.ÀşikÀre úılmaàa başladı. Ve velì nièmetüñ óuúÿúı rièÀyetinden ièrÀø úılup àÀyet óamÀúÀtinden
15.
ve farù-ı cehÀletinden günden güne tecebbürü tekebbür
ziyÀde úıldı. SulùÀn1599 henüz ùıfl 16.oàlancuà-ıdı, mecmÿè óükm ve óükÿmeti eline aldı. SulùÀn ve erkÀn-ı devlet nÀçÀr-u nÀ-
17.
gÀm1600 anuñ muvÀfaúatin iòtiyÀr úıldılar. SulùÀn’ı alup
Úayãariyye’den Nigide’ye vardılar ve eùrÀf
1.
ve cevÀnibden bì aãıl ve fürÿmÀye kişileri
úatına diyşürüp çoúluú çerì cemè itdi. 2.Ve çün ŞÀm sulùÀnı FınduúdÀr hevÀdÀrlıàına iúdÀm itmişdi, memleketüñ tımarlarını ve beglik-03.-lerini úadìm sipÀhìlerden alup müfsidlere ve óarÀmìlere ve şerìrlere üleşdürdi. Ve leéìm ve cimrìlerüñ 4.dilek ve mültemisÀtını icÀbete maúrÿn úıldı1601. Muúarreb ve ketòuõÀları eyitdiler “Delim bunuñ gibi kişileri 5.òoş ùutıcaú saña bellü başlu kimesne uyımaz.” didiler. “Úaraman oàlanları üstÀd boyundan 6.Ermen ùarafına düşen EtrÀk’üñ ulu ve aàÀları durur, anlara çoú Türk uyar, àalebe cemÀèat durur-07.lar. Anlar size gelmeke hevesleri vardur.” didiler. Çün BÀyçÿ-yı Noyan ikinci kerretde Rÿm’a yürüyüp ür-08.-külik ve fitne oldı. Ermenek ùaàlarından Türk diyşürüp indiler. Geleni gideni incidürler ve 9.yol baãarlardı. Çün meróÿm SulùÀn èİzzeéd-dìn KeykÀvus memÀlik-i maórÿsadan àurbete iòtiyÀr 10.itdi ve SulùÀn Rükneéddìn Úılıç Arslan Rÿm memÀlikine tamÀm mutaãarruf oldı, ÚaramÀn’ı ÀmÀl 11.ve òïb vaèadeler
1598
B. 393a/9. “ÓamÀhÀéllÀhü teèÀlÀ” // T. 250a/5. Bu kelime yok. B. 393a/12-13. “...SulùÀn ve erkÀn-ı devlet nÀçÀr ve nÀkÀm anuñ muvÀfıúın iòtiyÀr úıldılar. SulùÀn ùıfıl...” / T. 250a/9. “mecmÿè óükm... ...alup” 1600 P. 399b/16. “çÀr” 1601 B. 393a/17- B 393b-11 // T. 250a/13- T. 250b/1. diğer nüshalardakinden farklı tercüme edilmiştir: “Úaraman oàlanları gibi ki anlaruñ ataları ibtidÀ-i óÀletde ErmenÀk nevÀóìsinüñ, ki Úamereéd-dìn İli dirler, kömürci TürmÀnlarından bir Türk idi, dÀyim ol ùaàlardan LÀrende’ye kömür ùaşırdı ve satıb ehlü èiyÀline úÿt óÀãıl iderdi. BÀyçÿ-yi NoyÀn ikinci kerretde yüriyüp ürkülük ve fitne ve teşvìş olduàı vaútin ehl-i baàì ve fesÀd èÀdeti üzerine fırsatı àanìmet görüp ol ùaàlardan úızıl börklü çaruúlu Türleri divşürdi. Yol basmaàa ve óarÀmìlıàa meşàÿl oldı. Çün SulùÀn Meróÿm ve áarìb èİzzeéd-dìn KeykÀvus anÀraéllÀhü burhÀnehÿ nÀçÀr olup memÀlik-i maórÿsdan àurbet iòityÀr itdi. Ve SulùÀn Rükneéd-dìn Úılıçarslan küsÀh-ı åevb-i àufrÀn Rÿm memÀlikine tamÀm mutaãarrıf oldı. ÚaramÀn’ı ÀmÀl ve òïb vaèdelerle kendü úatına oúıdı: “BahÀdur yigitmişsin. Òayf ola ki yavuz ad-ıla etmek yiyesin. Gel berü òoş tımÀr ideyüm diyüp òiõmetine getirdi. Ve aña başlık ve manãıb ve ulu tımarlar virdi.” 1599
703
birle kendü úatına oúudı. AvşÀr Òan aãlındansın, saña Oàuz töresinde 12.ulu beglik degüresin, benümsin. Bir aãıl ve bir güñüz. Sen daà illerde yaraşmışsın, diyüp iştimÀlet itdi
13.
ve úatına
getürdi ve aña beglik ve manãıb ve ulu tımÀrlar virdi. ÚaramÀn ve nökerleri1602 óaşmet ve iótirÀma
14.
irişdiler ve nÀùıú ve ãÀmitden çoú mÀl ve esbÀb óÀãıl úıldılar1603. Ol istiànÀdan
ÚaramÀn ve úardÀşı 15.Buñsuz’uñ1604 òÀùırlarında daòı ulu mertebe ve beglik hevesi oldı. Çün Óaú -teèÀlÀ- ezelì ÀzÀlde Úonya taótına ÚaramÀn oàlanları
16.
şöyle muúadder itmişdi ki Rÿm’da Moàol’dan ãoñra
17.
SulùÀn’a iùÀèat ãÿretin gösterürlerdi,
oturup Selçuú SulùÀnlar yirinde óükm ideler. Egerçi 1605 1.
her vaút ki tımarlarına Úamereddìnì iline
varup ùururlardı, temerrüd úılup SulùÀnuñ óükmini ùutmazlardı. 2.BÀzirgÀnlaruñ úumaşın alup bahÀ virmezlerdi1606. SulùÀn Rükneéd-dìn bu maènìden àÀyet úÀúırdı 3.ve dilerdi ki anları siyÀsete irişdüre. Bunlar daòı sızup biri SulùÀn òiõmetinde olsa 4.biri gelmezdi. SulùÀn daòı biri èÀãì ola diyü iótiyÀù idüp birine siyÀset idemezdi. 5.Ol vaútin ki ÚarÀman ErmenÀk eùrÀfında müteveffÀ oldı. Baèøılar eydürler ki “Moàol çerìsi 6.vardı, ùutamadılar ormana girdi ormanı oda urdular.” dirler. Ve baèøılar eydürler “Demren yudup 7.müteveffÀ oldı.” dirler. Al-Úıããa: Çün ÚaramÀn’uñ vefÀtı òaberi SulùÀn’a irişdi ol vaútin 8.Buñsuz úapucı başıydı, SulùÀn buyurdı Buñsuz’ı ùutdılar ve óabs itdiler. Ve ÚaramÀn’uñ
9.
ùıfıl oàlancuúların Úonya
nüvÀóìsinde KÀvile úalèasına gönderdiler. SulùÀn vefÀt itdüginden
10.
ãoñra anları nevbet-ile
úalèalarda saúlarlardı. SulùÀn áıyÀåeéd-dìn ùıfl-iken, ki óükm PervÀne 11.elindeydi, Şeref anları dilek itdi, óabsden çıúarup úuvvet virdiler. Varup girü ErmenÀk
12.
ùaàlarına gitdiler ve ataları
gibi temerrüde başladılar. Çün Şeref èÀãì olup FinduúdÀr’a meyl itdügin
13.
úatına vardılar. TamÀm ErmenistÀn’uñ sübaşılıàı anlara virdi ve anlar daòı
14.
işitdiler, anuñ
dürlü fitnelere
meşàÿl oldılar.
1602
B. 393b/11. // T. 250a/21. “...yoúsıllıúdan úurtarıb” B. 393b/12. // T. 250a/22. “itdiler” 1604 B. 393b/13. “...dimÀàı azdı, ùuàyÀn ve èiãyÀn ve fesÀd sevdÀlar fikr ider oldılar.” Ayrıca A 400a/15-17. satırlar B ve T nüshalarında yoktur, T. 250a/23. 1605 Paris nüshası 401a sayfasına karşılık gelmektedir. 1606 T. 250b/1. “Temmerrüd... ...virmezlerdi.” cümlesi yerine “el-òarúatü lÀ yünsÀ mÿcebince girü sanèatlarına iúdÀm idüp ÒvÀrezmìler ve yol basanlara muvÀfaúat úılurlardı.” 1603
704
Ve çün Şeref Maódÿlì Gedük şehrinde helÀk itdiler ve anuñ 15.etbÀèı ve eşyÀèınuñ aşÿb ve fitneleri memleketden münúatıè oldı, PervÀne bir bölük çerì çoú-16.-luú yarÀú ve esbÀb-ile ErmenistÀn’a ÚaramÀn oàlanları üzerine gönderdi. ErmenistÀn’uñ
17.
ùaàları ve derbendleri 1607
ãarplıàından ol çerì iş başÀramadılar, ãındılar ve çoàı ùutsÀú
1.
oldılar. Ve
ÚarÀmÀnìlerüñ ellerine çoú yarÀú ve at, úatír ve altÿn gümìş girdi1608, daòı úuvvetlendiler. Ve 2.
çün FınduúdÀr leşker-i cerrÀr üzerine müstevlì oldı, ol òaber meróÿm şehìd Úonya nÀyibi
3.
Emìneéd-dìn MìkÀyìl ve äÀóib Faòreéd-dìn oàlanları, ki ÚaramÀn oàlanları defèi-y-içün
4.
LÀrende ùarafına varmışlardı, semièlerine irişdi, iótiyÀù ciheti-y-içün1609 Úonya’ya vardılar.
Çün
5.
SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev ve äÀóib Faòreéd-dìn, İlòan1610 rikÀbı òiõmetinde
Tebrìz’e var-06.-mışlardı. Ve anlaruñ aóvÀli keyfiyyeti ve işlerinüñ óaúìúati maèlÿm degüldi. äÀóib oàlanları
7.
Úonya’dan Úaraóiãar’a, ki atalarınuñ timÀrıydı, èazm itdiler ve nÀyib
Emìneéd-dìn MìkÀil ve BahÀéa
8.
éd-dìn-i Muóammed Melikiés-sevÀóile, ki ikisi dÀòi
PervÀne’nüñ mürebbìleri-y-idiler ve neşv ü nümÀ andan bulmuşlardı 9.ve èaúl ve kifÀyet ve óaãÀfet tamÀm birle ÀrÀste olmuşlardı, çün ÚaramÀn oàlanları ve Er-10.-menÀk Türkleri äÀóib oàlanlarınuñ ÚarÀóiãÀr’a gitdüklerini işitdiler ve Úonya’yı çerì-11.-den òÀlìduàın ùuydılar, kendü işleri revÀcı-y-içün ErmenÀk ve VarsÀú’dan Türkleri
12.
uràuna1611 daèvet itdiler.
ÚarÀmÀn’uñ ulu oàlı Muóammed Beg, ki mecmÿèu ol ùarafa düşen Avşar idi, bir gün kendü1612 nökerleriyle oturdı. Tenmìni vech-ile eydürdi ki
13.
boyınuñ begi-y-
14.
“Çün FınduúdÀr
ùarafından murÀdumuz óÀãıl olmadı, eger bizüm elimüze Selçuú aãlından bir oàlan 15.girib-idi, bu fÀnì dünyÀda maúãÿdumuz óÀãıl olurdı. Eger İstÀnbÿl FÀsilyÿsına Àdem göndersevüz
16.
ve
aña dostluú ve muóabbet gösterüp SulùÀn èİzzeéd-dìn oàlanlarından birisini, ki anuñ 17.úatında bì nüvÀ úalmışlardur, dilek itsevüz, ol bizüm dilegimüzi úabÿl eyleyüp virürse yaúındur 1613 1.
ki bizüm işimüz evci èazamet ve celÀletde úulle-i eflÀk ve õirve-i semÀkden tecÀvüz
1607
Paris nüshası 401b sayfasına karşılık gelmektedir. B. 394a/17-394b/1. // T. 250b/18. “...ol òavÀric anlaruñ yaraú ve atların almaà-ıla” 1609 T. 250b/2. Bu satır atlanmış. 1610 B. 394b5. // T. 250b/21. “...-ı Aéôam” 1611 B. 394b/12. // T. 251a/4. “...ve úazanca” 1612 B. 394b/13. // T. 251a/5. “merde” 1613 Paris nüshası 400b sayfasına karşılık gelmektedir. 1608
705
úılısardur.” 2.diyü. Ol rÿzigÀrda bir Cimrì şaòã Türk boyları arasında yüriyüp kendüzini SulùÀn 3.
èİzzeéd-dìn oàulluàı-y-ıla meşhÿr úılurdı. Ol gün ki ÚaramÀn oàlı bu sözi söylemişdi, 4.anda
óÀôır olanlardan bir kişi, ki ol Cimrì’yi bilürdi, yoldan geçerken gördi. “Gel seni ÚaramÀn 5.
oàlı úatına iledeyim. Seni SulùÀn idinür.” diyüb1614 aldı, ÚaramÀn oàlı Muóammed Beg
úatına iletdi. 6.Ve eyitdi ki “İşbu yigit, SulùÀn èİzzeéd-dìn oàlıdur. Taúì adlu òaùùÀù1615 daòı, ki SoàdÀú
7.
ùarafından úaçup gelmişdi, ùanuúluú virdi ki “Bu melik SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ
oàlıdur. 8.Ve laúabı adı áıyÀåeéd-dìn Siyavuş’dur. Ve ben buña yazu ve taèlìm itmişem1616. Yazuda benüm şÀkirdümdür.” 9.didi. Çün ol ùanuúluàı virdi, Taúí şaúìden istimÀè úıldılar, anlaruñ iètiúÀdı ol düz-10.-menüñ daèvìsi ãıdúında müéekked oldı. Selçuúí nijÀd istemekden maúãÿdlarını muóaããıl gördiler.
11.
Fiél-óÀl ittifÀú ve ictimÀè1617 birle idinüp kirlü eski
úaftanların çıúarup aùlas ve nÀsic1618 geyürdiler ve başına
12.
nevrÿzì tÀc urdılar ve el baàlayup
úarşusına durdılar. İrtesi úızıl börklü1619 Türkmenlerle Úonya 13.ùarafına yüridiler. Çün FilÿbÀd ovasına irişdiler, andan úondılar. Ve nÀyib Emìneéd-dìn MìkÀyil’e 14.úÀãıdlar1620 gönderdiler ki “SulùÀn èİzzeéd-dìn’üñ oàlı bizümledür ve anuñ nesebi ãaótına eyü müsülmÀn
15.
kişiler
ùanuúluú virürler. Gerekdür ki tìz gelesin ve şeref-i dest-bÿs-ile müşerref olasın. Ve eger 16.bu bÀbda saña şek ve şübhe olursa bu òanedÀnuñ emìn òÀdimlerinden birini gönderesin. Gelüp çün
17.
meliki göre, eger girçek SulùÀn èİzzeéd-dìn oàlıduàın bilürse bize ve size anuñ emrine
imtiåÀl
1.
itmekden àayrı çÀre yoúdur. Ve eger yalan söylerse úovup ilden çıúaravuz.”
diyü. ÚıãÀd varup geldiler 2.nÀyib iltifÀt itmedi. Belki anlaruñ úatline ruòãat virdi. Çün ÚaramÀn oàlanları 3.nÀyibi inkÀr ve temerrüdde åÀbit gördiler, atlu yayÀ çoúluú çerìyle şehre úaãd itdiler. NÀyib Emìneéd-dìn
4.
ol mikdÀr çeriyle, ki şehirde óÀøır vardı, düzme ve
Muóammed Beg muúÀbelesine vardılar. Çün 5.anlaruñ1621 muúÀvemetine ùÀúat getürimediler, münhezim olup úaçdılar, baèøı şehre ve baèøı ùaşra gitdiler. 6.Türkmenler óandeú úırÀñına
1614
B. 395a/6. // T. 251a/14. “...elin...” B. 395a/7. // T. 251a/15. “yazıcı” 1616 B. 395a/9. // T. 251a/16. “ögretmişem” 1617 B. 395a/12. “...-ı tamÀm birle anı sulùan idinüp” / T. 251a/19. “...birle anı sulùÀn...” 1618 B. 395a/12. “nÀsinc” 1619 B. 395a/14. // T. 251a/21. “...çaruúlu úara kilimlü” 1620 B. 395a/15. // T. 251a/22. “adam” 1621 B. 395b/7. “òavÀricüñ” 1615
706
irişdiler ve at bazarı ùarafındaàı Çaşnigìr úapusına vardılar. 7.Fiél-óÀl odun ve çırpu diyşürüp yardumlaşup Çaşnigìr úapusına odun ve çırpu 8.yıàup oda urdılar1622. Sehel vaút içinde yanup döküldi. Türkmenler şehre girdiler1623. NÀyib’i ol óÀ-09.-lden aàÀh itdiler, Fiél-óÀl ol vÀúıèanuñ defèi-y-içün atlandı, Türkmen ùÀrìúince becid ilcibinük
10.
úapuyı yanmış ve işi tedÀrük óaddinden geçmiş gördi ve
11.
ãarup atlandı. Çün úapuya irişdi, úaçmaàı lÀzım1624 her ùarafa at-ile
segirdüb1625 “HÀy nÀyib úandedür, hay nÀyib úandedür!” dirdi. Bu óìle birle
12.
úurtılam diyü.
Çün kendü evleri1626 úapusına irişdi, tìzcek atından indi, evine girdi. Ve bir küçük1627
13.
úapu
daòı vÀr-ıdı, andan çıúdı ve kendü adamlarınuñ birisinüñ evine, ki andan gümÀn idilmezdi, 14.
gizlendi.
1628
Türkmenler şehir içine çekirge gibi yayıldılar. KervÀnsaraylarda her diyÀruñ
bÀzirgÀnlarınuñ òücreleri
15.
ve muóribleri úapularını ve begler ulular ve muèteberlerüñ evleri
ve muóribleri1629 úapularını çomaú
16.
ve pala tigin birle uvatdılar1630. Ve şol miúdÀr nefìs
úumaşlar ve altÿn ve aúçe ve cevÀhir aldılar
17.
ki òayri óaãr u şümÀre gelmeye. Çaruklu1631
úızıl börklü Türkmenler Mıãrì úiãeblere ve şemsiyeler1632
1.
ãarındılar baèøı çaruúlu ve
baèøı yalın ayaú begler ulular óvÀcelerüñ evlerine1633 girüp 2.gün görmez óaremlerine el uzatdılar. Çün aòşam oldı, çıúup FilÿbÀd’a gitdiler. İr-03.-tesi Düzme’yi şehre iletdiler1634. Ve devletòÀnede sulùÀnlar yirinde taóta geçürdiler. Ve girü Türkmenler1635 4.tÀrÀc ve uràuna meşàÿl oldılar1636. Ve èazìzleri õelìl1637 idüp şerr u fesÀtdan nesne eksük úomadılar.
1622
B. 395b/9. // T. 251b/8-10. Burada anlatılanlar biraz farklı bir tercümeyle şöyle yer almaktadır: “Od urdılar. Ve bir bölük yÀrenler úardaşları anlara odun ve çırpu ve od-ile meded úıldılar ve úapuya yıàa úodılar ve od urdılar. Bir sehel vaút içinde şehrüñ úapusı yandı ve demürleri döküldi.” 1623 B. 395b/12. // T. 251b/10. “döküldiler. Çün” 1624 B. 395b/14. “...gördi” 1625 T. 251b/12-13. “...úaçmaàı lÀzım gördi ve dülbendini taótaél-hunú sarup her ùarafa atla segürdi ve Türkmenler beni bilmesün diyü “NÀyib úandedür?” diyü segirdürdi. Çün kendü sarayı úapusına...” 1626 B. 395b/16. “sarÀyı” 1627 B. 395b/16. “kiçicek” 1628 B. 396a/1. // T. 251b/15. “...ol müfsid...” 1629 B. 396a/3. // T. 251b/17. “evleri ve muóribleri” yerine “sarÀy ve òazÀnì” 1630 B. 396a/3. // T. 251b/17. “uşatdılar” 1631 T. 251b/18. Bu kelime yok. 1632 B. 396a/5. “...ve ibrişümlü nefìs şimeller başlarına” / T. 251b/19. Bu kelime yok. 1633 B. 396a/6. // T. 251b/20 “...sarÀylarına” 1634 B. 396a/8. // T. 251b/21. “getürdiler” 1635 B. 396a/9. “Türkler” 1636 T. 251b/22. “ve èazìzleri zelil itmege meşàÿl oldılar ve şer ve mefsedet ve maøarratdan eksük úomadılar.” 1637 B. 396a/9. Son iki kelime yok.
707
05.
NÀyib Emìneéd-dìn -raómetuéllÀh- şehirden ùaşra ãıçrayup Toúat’a èazm itmişdi.
Çün ÚımÀn kÀr-06.-vansarÀyı óavÀlìsine irişdi, ErmenÀk óarÀmìlerinden beş altı nefer Türk’e ãataşdı. Ùutup ÚaramÀn 7.oàlı Meóemmed Beg úatına iletdiler, buyurdı işkence itdiler ki gizlü1638 mallarını eydivire1639. İşkence ider-08.-ken iç ùonı uçúurında bir baàlu dügüm gördiler, şaşdılar. İçinde bir mÿmlu kaàıd buldılar. Mumını
9.
giderüp kaàıdı açdılar ve oúıdılar,
óazìne1640 ve gömilü mallarınuñ tafãìli-y-idi. Fiél-óÀl 10.andan ellerin çeküp şehre segirtdiler ve ol tafãìl mÿcebince her yerde malını bulup çıúardılar
11.
ve úatırlara ve develere yükledip
FilÿbÀd’a iletdiler. Çün emvÀl ve esbÀbdan nesne bÀúì úomayup 1641
12.
mecmÿèını aldılar.
Emìneéd-dìn’i MìkÀyìl’i ve BahÀéaéd-dìn-i Muóammed’i úatl idüb1642 şehÀdet derecesine
irişdürdiler, -veés-selÀm-. 13.
Õikr-i Baèøì ez-Şìm-i Sedìd-i NÀéib Emìneéd-dìn MìkÀyìl1643 -İlÀ RaómetuéllÀhi teèÀlÀ14.
Emìr-i kebìr ve ãadr-ı celìl Meliküél-ümerÀ Emìneéd-dìn-i MìkÀyìl egerçi èÀúil kişi-
y-idi, Rÿmì nijÀd 15.müsülmÀn nihÀd dindÀrdı ki ãadr-ı bizergüvÀr òvÀce-i nÀmdÀr Saèdeéd-dìn Ebÿ Bekir
16.
Müstevfì Erdebìlì’nüñ -raómetuéllÀhi- úullarındandı ki siyÀúat èilmini Şeyò Ebÿ
èÁli SìnÀ úÀnÿnı
17.
üzerine óurÿfı -minhÀ ve min zÀlike- åebtì Rÿm memÀlikinde andan ôÀhir
olmış-ıdı, bu memleketüñ muóÀsiblerini kemÀl-i
1.
dirÀyeti birle óisÀbda nühÿd ve aúçe
ãalmaúdan ki ehl-i óisÀb úatında úuãÿr tamÀmdur, òalÀã itdi. Ve yümn-i 2.himmet ve vüfÿr-ı kifÀyeti birle kendüzüni ãaf nièÀlden ãadr-ı ãafiyye irişdürdi. Ve dìni metìn ve úalem-i emìn 3.
birle SulùÀn anı ulu manãıblara irmiş-idi. Ve èilm-i óadìå ve fıúıh ve hikmetinden maóôÿô ve
behremend 4.olmuş-ıdı. Ve aúsÀm-ı aókÀm ve ùarìúa-i istìfÀde, ki anuñ pìşesi ve ãanèati-idi, yegÀne-i zamÀndı. 5.Ve dÀyim èazìz èömrini kemÀlÀt-ı insÀnì ve iddiòÀr-ı şeref-i cÀvidÀnìye ãarf iderdi. Ve ekåer evúÀtde 6.òalÀ vü melÀde SulùÀnuél-maèÀnì veél-beyÀn seóbÀnuéz-zamÀn
1638
B. 396a/13. // T. 252a/2. “...gömülü” B. 396a/13. // T. 252a/3. “nirde-y-ise göstere” 1640 T. 252a/4. “òazÀne” 1641 B. 396a/17. “...NÀyib...” 1642 B. 396b1. // T. 252a/7. “itdiler ki” 1643 B. 396b/2. // T. 252a/8. “...Şehìd” 1639
708
evóiduél-milleti úÀla Muóammeduél-Enverì sözleri 7.birle naãìóat ve taføìl ve temåil úılurdı ve aóyÀnÀ bu ebyÀtı oúurdı ki maènìsi bunlardur1644: Beyt: 08.
Var ululuàı hünerden iste
MÀl-ile degül åebÀtı anuñ 09.
Çoú eylemegil òayÀli dÿnÀn
Bulmaàa dÿnÀnını cihÀnuñ 10.
Òod ruzúıñu úılmazsan efzÿn
Ola diyü gerçi vÀr gümÀnÿñ 11.
Şuàul itme teni ki ten degülsin
İncitme benüm diyüp revÀnuñ 12.
Ger èilm-ile bula cÀn teraúúì
Yüz göstere cÀyı cÀvidÀnuñ 13.
Ver cehl-ile olsın ne òÀãıl
Dirilikden elini yuya cÀnuñ 14.
İşit sözümi özüñ-içün úıl
Terkìbin bu derk-i èişve-òvÀnuñ 15.
Fikr-i ecel-ile yemek içmek
Olursa olur anÿñla úanuñ 16.
Anun óilm ve vaúÀrı ùaà gibi pÀyidÀr, èazìmet ve serìri eflÀk miåÀli bì úarardı. Ve
vefÀ ve vefÀú 17.aãóÀbına seòÀ ve èaùÀsı seóÀb úaùarÀtı bigi lÀ yanúatiè fÀyiø olurdı bahÀdurluú ve şecÀèat
1.
ve ãarÀmetde àÀyet ve nihÀyetde1645, cümle eslióa oyunında silahşorlıúda
mÀhirdi. Ve delìm tefÀsìr u 2.eóÀdìå ve sÀyir èulÿm-ı dìniyye müùÀlièa úılurdı. -KesÀhaéllÀhu
teèÀlÀ åevbeéå-åevÀbi 3.ve ceèalehü ve iyyÀnÀ mineél-fÀyizìne fì yevmiél-óisÀb-
1644 1645
B. 396b/15. // T. 252a/19. “bu ebyÀt-ı Türkìdür.” B. 397a/9. // T. 252b/7. “...y-idi”
709
04.
Õikr-i Salùanat-ı Cimrì ve VizÀret-i Meóemmed Beg Püser-i ÚaramÀn der-Án ZamÀn 05.
Çün ErmenÀk Türkleri NÀyib Emìneéd-dìn ve BahÀéaéd-dìn úatlinden fÀrià oldılar,
şehre vardılar1646 6.ve şehrüñ cümle aèyÀnı ve muèteberlerine Cimrì ve Düzme1647 salùanatı mutÀbièat-içün and içün diyü ilzÀm 7.itdiler. Şehr òalúı cÀnları úorúusından and içdiler. Çün ol maúÀãidi óÀãıl úıldılar, SulùÀnlar 8.türbesinden SulùÀn-ı aèôam èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’uñ çetru sancaúını úalèa òalúından 9.teberrük-içün iltimÀs itdiler. Úalèa òalúı ol sebeb-ile ki henüz bunlaruñ-ıla yek-cihet olma-10.-mışlardı, şerleri defèi ve taèrìøleri refèi-y-içün dileklerini úabÿl itdiler ve çetr u sancÀúı 11.úalèadan aşaàa ãarúıtdılar. İrtesi Düzme’yi Àyin ve revnaú-ı tamÀm birle ve bölük başları
12.
ve çevkÀndÀrlar ve çavuşlar ve silaódÀrlar ve
cÀmedÀrlarla atlandurdılar ve şehr eùrÀfına dìvÀn dutdılar ve her ùarafa aókÀm bitiler1648
13.
gezdürüp seyrÀn itdiler. Ve seyrÀndan dönüp
14.
gönderdiler. Ve òalúı Düzme’nüñ1649 iùÀèatine
daèvet úıldılar. Ve daòı óükm idüp şehrde çaàurtdılar
15.
ki “Şimden girü hìç kimesne úapuda
ve dìvÀnda ve mecÀlis ve seyrÀnda Türkì dilinden àayri
16.
dil söylemeyeler.” Bir úaç gün
anlaruñ işi bu ùarìú üzere temşiyyet buldı. ÚaramÀn-oàlı
17.
Muhammed Beg çün vezìr oldı, buyurdı ki defterleri daòı Türkçe 1.
bu èArabì óurÿf-ile1650 Türkçe yazmaú èÀdet olmamışdı. Her
yazalar. Ol zamÀnda yazıcı kendü úarìóasından
2.
bir dürlü defter vü tafãìl yazdılar. Cümle idecekleri vaútin
başÀramadılar. ZìrÀ Türkìnüñ øabùı 3.úolay degüldür ve ruúÿmi yoúdur. NÀçÀr girü PÀrsì şeró ve èArabì ruúÿm yazdılar. Her birinüñ 4.kifÀyetü óisÀblarını görüp òoş dutdı ve her birini hünerlerine göre tertìb úıldı. Çün 5.vizÀret óükminde müstaúil oldı1651, her ùarafdan òalú tuófe
1646
B. 397a/13. // T. 252b/11. “geldiler.” B. 397a/14. // T. 252b/11. Bu kelime yok. 1648 B. 397b/5. // T. 252b/17. “mekÀtib” 1649 B. 397b/5. // T. 252b/18. “Cimrì’nüñ” 1650 B. 397b/9. // T. 253a/21. Bu iki kelime yok. 1651 B. 397b’de ve T. 252b/21 - 253a/1’de A 404a sayfasının 4. ve 5. satırlarında geçen cümleler biraz farklı olarak yer almıştır.Satırlarda konu bütünlüğüne de uygun olarak şu cümleler geçmektedir: “Buyurdı ki defterleri Türkçe yazalar. Ol zamÀnda daòı Türkì yazı bünyÀd olmamış-idi., her yazıcı kendü úarìóasından bir dürlü imlÀ-y-ıla defter ve tafãìl yazdılar. Cümle idicekleri vaútin Türkìnin øabùı ve rabùı ve ruúÿmı yoútur, cehd idüp cümle çıúarımadılar. NÀçÀr u nÀkÀm ‘PÀrsì şeró ve èArabì ruúÿm yazuñ!’ diyü buyurdı.” 1647
710
ve armaàan ve pìşkeşler-ile úapuya 6.ve òiõmetine vardılar1652. Óükm ve işleri revÀc buldı ve salùanat manãıblarını pervÀneliú ve niyÀbet ve 7.istìàÀ ve ùuàrÀ ve işrÀf ve niôÀret gibileri, çün aãıl yazıcılar SulùÀn-ile gitmişlerdi, şehirde bulduúları 8.kişilere ve aşaàa óallülere virdiler1653. Ve úalèa òalúıyla bu şarù üzerine ãuló itdiler ki muòÀlifet itdüklerinüñ 9.cürmi-y-içün úırú biñ aúçe úınlıú vireler ve úapuyı açalar ki Düzme1654 şehre girüp Selçuú sulùÀnlar 10.taòtına giçe. Úalèa òalúı çün muóÀãıratdan melÿl olmışlardı, ol úavl u úarÀra rÀøì oldılar ve mÀlı 11.
edÀ úıldılar. Ve bunlar daòı anlara emÀn bitisin yazdılar, virdiler. Úalèa òalúı úapuyı açdılar,
12.
Düzme1655 pençşenbih güni, ki sitte ve sebèìne ve sitte miée yılınuñ Õi-él-óicce ayınuñ
onuncı güni-y-idi,
13.
úalèaya girdi ve salùanat taótına geçdi. Ve geçmiş SulùÀnlar resmince
eõìne güni cemèiyyet idüp
14.
maófil úurdılar ve eéimme’yi ve úuøÀt ve dÀnişmendler ve úara
óÀfıôları1656 óÀøır úıldılar. Ve elvÀn òïn
15.
ve ùaèÀmlar1657 çekdiler. Çün maófil erkÀnı tamÀm
oldı cÀmièe vardılar. Ve Düzme1658 adına òuùbe oúıdılar,
16.
aúçe kesdürdiler. Andan ãoñra
Düzme1659 her gün yeşil köşke çıúup èìyş u èişrete güzeller birle leõõÀt
17.
ve rÀóata meşàÿl
olurdı. Ve gice devlet-òÀneye varup yaturdı. Meóemmed Beg anuñ-içün SulùÀn 1.
Rükneéd-dìn’üñ úızını anası áazÀliyye Òatun’dan diledi. áazÀliyye Òatun şu şarù-ile rÀøı
2.
oldı, ki dörd ay mühlet vireler tÀ cihÀzı óallì ve åiyÀbdan, şöyle ki SulùÀnlar 3.úızına lÀyıúdur,
düzeler. Pes anasına ol miúdÀr mühlet virdiler ve Úonıya’dan çıúup atlu ve yaya 4.firÀvÀn çerìlerle Aúşehir’e èazm itdiler. Ve äÀóib-i aèôam Faòreéd-dìn oàlı oàlanlarınuñ 5.
muóÀrebetine, ki zübde-i mürüvvet ve sermÀye-i fütüvvet-idiler, müteveccih oldılar.
1652
B. 397b/13. // T. 253a/2-3. “...anlaruñ şikak ve muòÀlifetine revÀç ôÀhir oldı. Ve çaruúlu ve úatı görklü Türkler atlaslar ve nesencler ve BulàÀrì edükler geydiler.” 1653 B. 397b/14. // T. 253a/3-4. Bu cümle yerine “Ceyş her bir pis ve nÀkese muúarrer úıldılar.” 1654 B. 398a/1. // T. 253a/5. “Cimrì” 1655 B. 398a/4. // T. 253a/7. “Cimrì” 1656 T. 253a/10. “óuffÀôları” 1657 B. 398a/7. // T. 253a/10. “şöylanlar” 1658 B. 398a/8. // T. 253a/11. “Cimrì” 1659 B. 398a/8. // T. 253a/11. “Cimrì”
711
06.
Õikr-i MuóÀrebet-i Cimrì bÀ EvlÀd-ı äÀóib ve Nekbet ÌşÀn der-Án Maèreke1660
07.
Çün äÀóib-i aèôam Faòreéd-dìn oàlanları Óasan ve Óüseyin -raóimehümÀéllÀhu-
işittiler ki Cimrì 8.Úonıya’yı aldı ve Emìneéd-dìn MìúÀyìl ve BahÀéaéd-dìn-i Muóammed’i şehÀdet derecesine irişdürdiler 9.ve şehri àÀrat ve yaàma úılup uluya kiçiye ve èÀlim ve èÀmiye ebúÀ ve muóÀbÀ ve óurmet itmediler diyü.
10.
Pes kendülere taèalluú çerìlerini ÚaraóiãÀr u
Kütahiyye nüvÀóìsinden cemè itdiler. Ve GermiyÀn
11.
Türklerine daòı elli biñ aúçe èulÿfe
ulaşdurdılar ve kendülere çerì ve yoldaş idindiler. Ve Úara-12.-óiãÀr’dan göçüp Çay’a vardılar. Ve çün işitdiler ki Cimrì ve Meóemmed Beg atlu ve yaya ve çoú
13.
çerìyle Áúşehir’e
gelmişler, Çay’dan taècìl-ile yürütdiler ikindü vaútinde Áúşehr’e irişdiler.
14.
Ve Úozaàacı
köyinde Cimrì muúÀbelesine vardılar. ÒavÀric Altunùaş köyinde úonmışlardı. İşitdiler
15.
ki
äÀóib Faòreéd-dìn oàlanlarınuñ çerisi irişdi, cümle silÀóa girüp atlandılar ve yayaların 16.
öñlerine bıraúdılar. Aralarında ãu óÀyil oldı. Meóemmed Beg diledi ki ãÿyı geçüp äÀóib o-
17.
-àlanlarıyle muóÀrebet úıla. Türklerden bir kişi Meóemmed Beg’üñ dizginine yapışıb mÀniè
oldı. Mehemmed Beg
1.
çerìyle ol ãÿnuñ kenÀrında ãaf çeküp muntaôır oldı.
Çün äÀhiboàlı Óasan anlara
2.
yaúìn vardı. Kendünüñ ãarÀmet ve bahÀdurlıàına
maàrÿrdı, süñü-y-ile Meóemmed Beg’e óamle úıldı. 3.Çün ãu içine girdi, Meóemmed Beg daòı ãu içinde süñü-y-ile aña muúÀbil oldı. İkisinüñ arasında 4.çoú óamle ve muúÀraèat vÀúiè oldı. Áòir äÀóiboàlı Óasan’uñ atı tekerlendi, atdan 5.ãuya düşdi. Türkmenler segirtdiler1661, anuñ nÀzenìn başın teninden cüdÀ úıldılar. Ol cümle 6.çeriden, ki anuñ-ıla bile gelmişlerdi ve dÀyim anuñ şefúat ve èÀùifeti sÀyesinde müreffehuél-óÀl 7.ve fÀriàuél-bÀl rÿzigÀr sürerlerdi, ol óÀletde hìç kimesne anuñ mededine irişmedi. Meger 8.òvÀce sarÀylardan bir nefer òÀdim meded úılmaàa irişdi, anı daòı helÀk úıldılar1662. Ve GermiyÀn Türkleri ki 9.hemìşe ãÿret-i bì maènìdürler ve hìç bir zamÀnda bir maãlaóat rièÀyeti-y-içün gerek 10.olmış degüldür, yüz döndürdiler. Ve úalan çeriler daòı anları görüp ãındılar ve münhezim olup
11.
ùaàıldılar. Ol sınàundan òavÀricüñ ellerine çoú mÀl ve
1660
B. 398a/16 // T. 253a/18. “Õikr-i MuóÀrebet-i Cimrì ve Veled-i ÚaramÀn be-EvlÀd-ı äÀóib Faóreéd-dìn” B. 398b/17. // T. 253b/9. Bu kelime yok. 1662 B. 399a/3. // T. 253b/12. “itdiler” 1661
712
esbÀb girdi. Meróÿm 12.Saèdeéd-dìn Òoca Yÿnus, ki ÚaraóiãÀr ve Kütahiyye eùrÀfınuñ yazıcısı 13.
ve maóãÿlÀtınuñ
øÀbiùiydi, ol sınàundan úaçup SivrióiãÀr’a düşdi. SivrióiãÀr òalúı anı
14.
dutup Cimrì ve Meóemmed Beg’e virdiler. Anlar aña iştimÀlet virdiler ve anÿñla úavl ve
úarÀr itdiler ki
15.
yüz úırú biñ aúçe vire, anı úoyı vireler. Andan ãoñra iòlÀã-ile òiõmete
mülÀzım ola. 16.Ol daòı ol úavl ve úarÀra rÀøì olup adamlarını ol malı getürmege gönderdi. Ol iki àaddÀr
17.
Cimrì ve Meóemmed Beg ol úavl ve úarÀrdan döndiler ÒvÀce Yÿnus’ı şehìd
úıldılar. Ve muóÀãırat
1.
niyyetine ÚaraóiãÀr’a müteveccih oldılar. Bir müddet
egirtdiler alımayup èÀciz úaldılar ve üzerinden 2.úalúıb Úonya’ya èazm itdiler. Ve eyle çÀv bıraúdılar ki Cimri Moàol çerìsi úaãdına Erzeniér-Rÿm’a 3.müteveccih olısardur diyü. Çün göçüp gitdiler, varıb FilÿbÀd ovasında úondılar. Ve Cimri ve Meóemmed 4.Beg gündüz şehirde olurlar-ıdı, aòşÀmın çıúup FilÿbÀd ovasına orduya varurlardı. 5.
NÀgÀh bu óÀlet eånÀsında òaber irişdi ki SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev ve äÀóib
6.
Faòreéd-dìn èÁlì pÀdişÀh-zÀde-i cihÀn AbaúÀ Òan oàlı İràun Òan òiõmetinde çoúluú çerìlerle
7.
geliyorurlar diyü. Zeybìú1663 gibi ıøùırÀba düşdiler, ammÀ òaberi gizlediler. Ve her ne ki
Úonya 8.ve Aúşehir ve úalan nevÀóì uràÿnından ellerine girmişdi, bir yire cemè idüp úatır ve 9.
develere yükledüp FilÿbÀd’a gönderdiler. Ve kendüler daòı mÀl ardınca şehirden çıúdılar.
10.
Eger Úonya òalúı SulùÀn ve Òan oàlı geldügin işitmiş olalardı, òavÀricden bir nefer
11.
şehirden çıúup úurtulmazdı. Çün şehirden sıçrayup çıúdılar, ol gice irteye degin
äabaó äorúun’a, ki Úonya’dan
1664
12.
gitdiler.
iki menzil yoldur, irişdiler. Ve äÀóib daòı PÀdişÀhzÀde-i
13.
cihÀn İràun Òan òiõmetinde Úayãariyye’ye irişüp úondılar. Ve cÀsuslar òaber getürdiler ki
14.
òavÀric Úonya’dan çıúup gitdiler diyü. Ve Moàol çerìsi anlaruñ ardınca ılàÀr itdiler.
15.
Çaylaú ve CÀndÀr adlu kişilere, ki òavÀric anlara Aúşehr ve Ab-ı germ sübaşılıàın
16.
virmişlerdi, irişdiler. Çoúluú òayl ve óaşim ve èavrat ve oàlanlar-ile buldılar. Kendülerin
17.
úatl idüp èavratların ve oàlanların esìr itdiler ve alıb İràun Òan úatına vardılar. ÒavÀric çün 1.
maèlÿm úıldılar ki Moàol çerìsi daòı yaúìn irişmişdir, dönüp girü Úonya’ya geldiler.
Úonya 2.òalúı daòı SulùÀn ve Òan’uñ Úayãariyye’ye geldügin muóaúúaú bildiler, úapularuñ 1663 1664
B. 399b/3. “Zeybeú” / T. 254a/3. “zanbaú” B. 399b/8. // T. 254a/7. “...atlıya...”
713
köprülerin òarÀb 3.itdiler ve úapuları içerüden urdılar. HemÀn Aómedek úapusı açuú úodılar ve burc ve bedenleri, ki BÀyçÿ-yi 4.Noyan yıúdurmışdı, meremmet itdiler. Mancınıúlar ve èirÀdeler dikdiler ve muóÀãırat ve müdÀfaèat-içün 5.óÀøır durdılar. Çün Cimri ve Meóemmed Beg ÚaramÀnì, İràun Òan ve SulùÀnuñ geldügin muóaúúaú 6.bildiler girü ve ãavÀş yarÀàın idüp çoúluú çerìyle Úonya üzerine geldiler. Ve şehre Àdam gönderdiler 7.ki şehr úapuların açsunlar, çerì gire ãatÿ bÀzÀr ide diyü. Melikuél-èulema, sulùÀnuél-fuøalÀ
8.
óuccetüél-İslÀmi veél-müslimìn, Ebuél-mülÿk-i
veés-selÀùìn, úÀêiyüél-úuøÀt MevlÀnÀ SirÀceéd-dìn
9.
el-Rÿmì -raómetuéllÀh-, ki èulemÀ-i
evÀyil ve óukemÀ-i efÀøıldan, maóÀfil-i cihÀn ve buvÀdì-i rÿziàÀrda
10.
müttefaúun èaleyh ve
müşÀrun ileyh olup cümle-i fünÿn ü èulÿmda sìmÀ uãÿlin ve manùıú ve fıúıh ve òilÀfda bìòilÀf
11.
aècÿbe-i rÿzigÀr ve nÀdire-i aèãÀr-ıdı, anuñ teøÀnìf ve teèlìfatından ilÀ yevminÀ hÀõÀ
ùalebe-i èulÿm 12.ve ekÀbir ve efÀøıl ve ehl-i istièdÀd müstefìd olurlardı, şehrüñ òalúına buyurdı ki ol bÀàìlerüñ çıúup
13.
defèine meşàÿl olalar. Ve ol bÀb fetvÀ virdi ve kendüzi daòı bÀrÿ üzerine
14.
anlara oú atdı. Çün bu òaber òidìv-i aèôam destÿr-ı muèaôôam äÀóib semèine irişdi,
pÀdişÀh-ı
15.
rÿy-ı zemìn İlòan1665 AbaúÀ Òan òiõmetine adamlar gönderüp ÚÀêì MevlÀnÀ
SirÀceéd-dìn’den
16.
şÀkirlik yazdı. Òan’dan MevlÀna SirÀceéd-dìn’e fÀòir òilèat-ile Rÿm’uñ
úÀêìèaskerligi óükmi geldi.
17.
Ve çün Úonya’nuñ aèyÀnı óÀli ol cümle üzerine müşÀhede
úıldılar, òavÀric-ile cenk ve úıtÀl
1.
itmekde hìç taúãìr itmediler.
ÒavÀric óaúdu èadÀvetden nevmìd olup bÀltalar-ile Úonya’nuñ 2.baàlarını ve aàaçlarını kesdiler ve baàlar içinde ki çusÿúlar ve köşkler mükellef òÀneler ve 3.terferrüc-gÀhlara ïd urdılar. Ve mümkin olduàı miúdÀr fesÀd u òarÀblıú úıldılar. Çün muóÀãarat ve óuãÿl-i 4.
maùlÿbdan èÀciz oldılar, dönüp girü ErmenistÀn vilÀyetine müteveccih oldılar. TamÀmet
úıããa ve nihÀyet-i 5.úaøiyye fìmÀ baèd mevêièìnde èarø olına, -inşÀéaéllÀhu -teèÀlÀ--1666.
1665 1666
B. 400a/12. // T. 254b/1. “...-ı cihÀn” T. 254b/7. Bu kelime yok.
714
06.
Õikr-i Sebeb-i Teşrif-i MemÀlik-i Rÿm bi-Úudÿm-i HümÀyÿn-ı Òidìv-i Muèaôôam Destÿr-ı Mükerrem 07.SulùÀnuél-VüzerÀ-i fiél-èÁlem äÀóib Şemse1667éd-dìn İnÀnç Uluà Úutluà -
RaómetuéllÀhÇün ıãùırÀm-ı 8.cümerÀt-ı fiten ve ıøùırÀb-ı sükerÀt-ı muóin Rÿm memÀlikinde feterÀt ve òavÀric hücÿmından tevÀtirle 9.günden güne ziyÀde olırdı. Ve bu iúlìm sÀkinlerinüñ óÀlì ki hemìşe ve refÀhiyyet ve rÀóat
10.
dilberler zülfi mÀnendi perìşÀn
11.
içinde òoş óÀl geçerlerdi. Bì-diller işi gibi nÀ-sÀmÀn ve
úalmışlardı. Ve vilÀyet raèiyyetlerinüñ øaèìfleri òavÀric ve
ôaleme keydi şerrinden vaùanlarından ÀvÀre
12.
olmışlardı. Ve her mütemerrid ve óarÀmì ve
müfsid ùÀgda ve ormanda bir köşe iòtiyÀr idüp inerler,
13.
il ve vilÀyet òarÀb úılurlardı. Ve
øulm-ile köylere mÀl ãalıb úavì ve øaèìfe işkence virürlerdi. 14.Çün şehrì, ekinci ve mesÀkìnüñ óÀli bì-çÀreliúde óadden geçüp bıçaú süñüge irişdi. NÀçÀr
15.
farù-ı ıøùırÀrdan taøarruè ve
teòaşşÿè birle Óaú -celle ve èalÀ- dergÀhına el götürüp duèÀ úıldılar. DuèÀları
16.
Óaú -teèÀlÀ-
óaøretinden icÀbete maúrÿn oldı, münhìler bu memleketüñ aóvÀlini İlòan Abaúa óaøretine 17.
èarø itdiler. Òidìv-i muèaøøama aãafuéz-zamÀn eføaluél-eyyÀm äÀóib divÀnì raèiyyet iştimÀleti ve
vilÀyet
1.
èimÀreti ve memÀlik øabùı ve muóÀfaøat-ı umÿr ve düşmanlar úaórı-y-içün
Rÿm’a gönderdiler. Çün leşker-i 2.cirÀr Tatar birle gelüp Rÿm’a irişdi, LÀrende yolından ÚaramÀnì ve Cimrì òÀricì úaãdına èazìmet 3.muãammam úıldılar1668. LÀrende’den Maàrib deñizi kenÀrına degin ErmenistÀn vilÀyetlerini àÀret ve tÀrÀc 4.úıldılar. Ve EtrÀk ErmenÀk’den çoú adam úırıp firÀvÀn esìr ü destgìr úıldılar. Ve ol seferde Tatar 5.çerìsi çoúluú mÀl ve mevÀşì ve merÀkib óÀãıl úıldılar. Çün úış irişüp ùaà ve derbendleri 6.úar dutdı, àanìmet-i bì-nihÀyet birle mürÀcaèat úıldılar. Ve Kehverge Aàa ve äÀóib dìvÀn-ı aèøam 7.úışlamaàa Úazova’ya èazm itdiler ve SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev ve äÀóib Faòreéd-dìn Úonya ùarafına 8.
müteveccih oldılar. Ve ÚaramÀnoàlanları muúÀtele ve münÀzaèası1669 tertìbine meşàÿl
oldılar.
1667
B. 400b/5. // T. 254b/8/10. “...éd-DünyÀ veéd-Devleti eèazzeéllÀhü teèÀlÀ” B. 401a/1. “ÚaramÀnì ve Cimrì òÀrici úaãdına èazìmet muãammam úıldılar.” cümlesi yok. 1669 B. 401a/7. // T. 255a/2. “...yaraàı” 1668
715
Çün cemèiyyet
9.
esbÀbı úadìm çerì ve cirÀòor ve Úonya şehrinüñ yigitleri ve
yayalarından cemè oldılar. Ve bir bölük 10.Moàol çerìsiyle, ki Kehverge Aàa ve äÀóib-i dìvÀn 11.
SulùÀn áıyÀåeéd-dìn ve äÀóib Faòreéd-dìn
òiõmetinde úomışlardı, ol meòÀzìlì úamè itmege 12.
èazm itdiler. Çün Mut ovasına irişdiler, elli
nefer Moàol ve elli nefer müsilmÀn öñürdü
ÚarÀvul’a gitmişlerdi. Ve Cimri ve Meóemmed Beg çün Kehverke 13.ve äÀóib dìvÀnuñ dönüp geldükleri çÀvın işitdiler, ol gizlendükleri yirden çıúup
14.
ôÀhir oldılar. Ve ol yörelerde dil
almaà-içün yürürlerdi. Çün Meóemmed Beg SulùÀn ve äÀóib 15.leşker-ile yaúìn irişdürdüklerin bildi, Cimrì’yi il içinde ãarpa gönderdi. Ve kendüsi iki
16.
úardaşı ve èammusı oàlı ve
úavümlerinden bir úaç nefer-ile, ki anlaruñ şecÀèatce bahÀdurlıúlarına
17.
inanurdı, ol arada
úaldı, ki òaber’üñ taóúìúin bilüp girü Cimrì kÀtına vara. 1.
Meóemmed Beg çerì karasın görmek-içün bir yüce yire çıúdı ve Moàol
çerìsinden bir bölük úaravul 2.gördi. Süñü-y-ile üzerlerine depdi. Moàol çün gördiler ki derbend ùardur, aşaàa 3.indiler ve anlaruñ üzerine tìr ü bÀrÀn úıldılar. Meóemmed Beg’e oú irişdi ve yıúıldı. Úardaşı, üzerine 4.segirtdi, tÀ anı götüre. Aña daòı oú doúundı. Bir úardaşları ve úardÀşı oàlı daòı segirtdiler, 5.anlara daòı oú doúındı. Cümle depeleri üzere yıúıldılar. Çün úalan çerìler ve úardaşları 6.ol óÀli müşÀhede úıldılar1670, münhezim olup úaçdılar ve başların úurtarmaàı aôìm àanìmet 7.bildiler. Ve Moàol ve MüsilmÀn çerìsi ol düşenler óÀlinden òaberdÀr degüldiler, segirdim itdiler, 8.anlaruñ yarÀú ve silÀóların alalar. Ve ol düşmanlardan birisin götürdiler ve gördiler ki
9.
ÚaramÀnoàlı’nuñ ulusı Meóemmed Beg’miş ve ikisi
úardeşleri ve dördüncisi èammusı oàlı,
10.
feraó ve şÀdÀn oldılar ve başlarını bedenlerinden
cüdÀ úıldılar. Ve fiél-óÀl istiècÀl-i tamÀm birle 11.SulùÀn ve äÀóib òiõmetine gönderdiler. İkindü vaútiydi ki ol pelìdlerüñ başını iletmişlerdi. Çün òalÀyıúa ol óÀlet
12.
salùanat serÀ-perdesine getürüp äÀóib úatına
13.
maèlÿm oldı, taèaccüp itdiler ki èaceb-idi ki tìzcek1671
Cimrì’nüñ devleti şuèÀyı munùafì oldı.
14.
başlarını yudılar ve saúalların ùaradılar ve
İrtesi Úaraman oàlanları ve ammÿzÀdelerinüñ
15.
ErmenistÀn vilÀyetinüñ şehirlerinde, ki anlaruñ
arúasıyla SulùÀna èÀãì olmışlardı, 16.gezdürdiler. TÀ anlara vücÿd-ı Meóemmed Beg’i bedrek-i
1670 1671
T. 255a/15. “gördi” B. 401b/13. // T. 255a/21. “...ÀsÀnlıà-ıla”
716
17.
maèdÿm olduàı maèlum oldı. Andan ãoñra
SulùÀn ve äÀóib çoúluú cemèiyyet ve çerìyle
deñiz kenÀrına1672 çÀpdılar ve òavÀricden
1.
her kimi ki buldılarsa helÀk itdiler ve emvÀl
ve esbÀb birle dönüp Úonya’ya azìmet itdiler. 2.
Ve Moàol çerìsi Nigide yolından Úazova’ya úışlamaàa vardılar. Ve SulùÀn ve äÀóib
Úonya’ya geldiler. 3.Ve òidìv-i muèaôôam ve äÀóib dìvÀn-ı aèôam ne úadar ki Úazova úışlasında dururdı, eùrÀfı eknÀf-ı 4.memÀlike istimÀlet nÀmeler ve Úastamoniya ve Sìmere ve Sìnïb ve uç nevÀóìsine òilèat ve emvÀl 5.irsÀl úıldı. Ve devlet-i úÀhirinüñ cümle mütemerrid ve muòÀliflerini èubÿdiyyet ve muùÀvaèat dÀyiresine 6.çekdi, tÀ úamu òiõmetine müsÀbaúat ve müsÀraèat gösterdiler. Ve óükmi ve fermÀnına muùìè ve münúÀd 7.oldılar. Ve yeñi bidèat ve úÀèideleri ki öñdin gelen Moàol begleri ve vezìrler bünyÀd itmişlerdi, 8.giderdi. Ve her kişiye úuvveti ve óÀline göre bir mÀl muèayyen itdi ki yılda vire, úalan ziyÀde 9.teklìfÀtı üzerlerinden götürdi. Daòı hìç bir Àferìde ol muèayyen olan mÀldan àayri
10.
kimesneden güç-ile nesne
almaya. ÒalÀyıú vaøìè ve şerìf ol úÀnÿn birle muòtelif meùÀliblerden
11.
úurtıldılar, gìce ve
gündüz devlet-i úÀhire duèÀsına ãıdú-ile meşàÿl oldılar. 12.
Õikr-i MuèÀvedet-i Maòdÿm-ı CihÀniyÀn äÀóib-i dìvÀn-ı Aèôam be-Bendegì-i İlòan-ı Rÿy-ı Zemìn ve İúÀmet-i ÓudÀvend-zÀde-i 13.CihÀn Şerefeéd-dìn ÒvÀce1673 Harun der-MemÀlik-i Rÿm1674 14.
Çün Òidìv-i muèaôôam destÿr-ı mükerrem Şemseéd-dìn äÀóib-dìvÀn Rÿm
memÀlikinüñ mühimmÀtını 15.düzdi ve vücühÀtun azına ve çoàına muùùaliè olup úÀnÿn üzerine her ciheti øabù úıldı. 16.Ve her raòne ve òalel, ki vÀúìè olmışdı, mesdÿd úıldı. Ve Engürìye ve ol eùrÀfdaàı Türk begleri
17.
ve ÕÀliyfire ve ÓonÀs ve Ladiú Türkleri ve sÀóil-nìşìn Sìmere ve
Sìnïb ve SÀmsÿn ve Bafra Türkleri
1.
mecmÿèını muùìè ve münúÀd eyledi. Ve defÀtir u
evrÀú óusbÀnÀt ve vücÿh-ı beúÀyÀ-yı maòzen-i èÀmire, ki 2.äÀóib Şemseéd-dìn ÙuàrÀyì ödünç almışdı ve daòı şol MÀlike Òan’uñ ortaàı
3.
bÀzirgÀnlaruñ raésuél-mÀl ve murÀbaóadan
1672
B. 402a/1. // T. 255b/2. “...degin” B. 402a/14. “CihÀn Şerefeéd-dìn ÒvÀce” yerine “äÀóib-dìvÀn” 1674 B. 402a/13. “...Ávurdu-yı PÀdişÀh-ı Muéaôôam” / T nüshasında “İlòan”, “der MemÀlik-i Rÿm” kelimeleri yok, T. 255b/12-14. 1673
717
SulùÀnuñ nevvÀb ve vüzerÀsı üzerine müteveccih olmışdı, 4.şöyle ki eger müddet-i medìd ol mÀluñ muùÀlebesi üzerine mühlet olunaydı, SulùÀn’uñ vezirleri 5.anuñ edÀsında èÀciz ve óayrÀn olalardı. Ve memleketüñ çoàı òarÀb olup maèriø-i mühlikde 6.vÀúiè olurdı. äÀóib Şemseéd-dìn İnanç èaúl ve kifÀyeti birle iş itdi ki hem òÀl 7.òazÀnesinüñ malı noúãÀn olmaya ve hem Selçuú òÀnedÀnınuñ óaúúında èinÀyet ve şefúat dirìà 8.olmayup nÀmÿsları rièÀyet olına. ErzincÀn’ı ve aña taèalluú yerleri ve úalèaları tevÀbièi-y-ile Òan-içün 9.mübÀyaèa-yi şerèì birle ãatun aldı. Ol zamÀndan berü ErzincÀn ve Erzeniér-rÿm ve KemÀó ve Aúşehir 10.ve ÚaraóiãÀr, ErzincÀn-ı èAcem iúlìmlerine iøÀfet olundı. Ol sebeb-ile Selçuú òÀnedÀnına ol 11.
burclaruñ siúÀleti taóammülinden tamÀm òiffet óÀãıl oldı. 12.
Çün kÀffe-i mühimmÀt ve sÀyir úaøÀyÀ áıyÀãeddìn Keyòusrev ve äÀóib Faòreéd-dìn’i
ve óÀcÀtdan ferÀà müyesser oldı, SulùÀn
13.
Cimrì-yi òÀricì muóÀrebetine ve ol fitnenüñ
şuèlesi iùfÀsına, ki maóallinde mufaããal muúarrer olısardur, 14.viribidi. Ve kendüzi mübÀreklikile İlòan òiõmetinde müteveccih oldı ve maórÿsa-i Toúat’dan
15.
ÚoyluóiãÀr yolından yola
girüp oàlı äÀóib-i dìvÀn Òoca HÀrÿn’ı Kehverke Aàa ile 16.Rÿm memleketinde Òan’a taèalluúı mÀl øabùı-y-içün úodı. Ol daòı mübÀşireti müddetine aåÀr-ı kifÀyet ve
17.
nebÀhat birle
baúÀyÀ-yı külliyÀt ve cüzviyyÀt meãÀliói itmÀmına irişdürdi, -veés-selÀm-. 1.
Õikr-i MuóÀrebet1675-i SulùÀn-ı AèôÀm áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev Bin Úılıç-Arslan -
RaómetuéllÀh-1676 bÀ Cimrì-yi ÓÀricì 02.
Çün äÀóìb-i dìvÀn-ı aèôam İlòan òiõmetine müteveccih oldı ve melikiés-suêÿr,
Ebuél-meóÀmid u celÀlü 3.él-óaúúi veéd-dìn Maómÿd bin Emìr ÇÀcì, ki nÀyib-i salùanat ve óÀkim ve úÀêì-yi dìvÀn memleketdi, Rÿm 4.memÀlikinüñ meãÀliói tedbìrini İlòan óaøretine èarø itmek-içün kendüzine muãÀóib idinüp 5.bilesine iletdi. Ve SulùÀn-ı aèôam áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev’i ve äÀóib Faòreéd-dìn’i Úazova 6.nevÀóìsinden Engüriye ùarafına viribidi. Ve çerìler cemè itmek-içün her ùarafa mektÿblarla úıãÀd gönderdiler.
1675
T. 256a/9. “MuóÀveret-i” B. 403a/4. “RaómatuéllÀh” kelimeleri yok. / T nüshasında ise bu iki kelime ile birlikte son kelime de yok. T. 256a/9.
1676
718
07.
ÓüsÀmeéd-dìn veled èAlì Şìr GermiyÀnì ve meróÿm PervÀne’nüñ bir úaç nefer nöker
ve úulları, ki Tuúu Aàa 8.ve TedÀvun Noyan maèrekesinden úaçıb uçlardan yürürlerdi, “-
lebbeyk ve saèdeyk-” diyüp saltanat 9.óaøreti òiõmetine irişdiler. Ve destbÿs-ı eşref-ile müşerref oldılar. Bir úaç günden ãoñra, ki SulùÀn’uñ 10.çerìleri dirilip süvÀrì çoàalup cemèiyyet tamÀm óÀãıl oldı, bir úaç günden ãoñra ki SulùÀn’uñ
11.
óavÀlìsindedür, èazm itdiler. Çün
menzil ol maúÀmdan ilerü vardılar ve Yidi ÚÀpu adlu yere irişdiler,
12.
cÀsÿslar òaber
getürdiler ki “Cimri-yi òÀricì bıñar başında cemè itdügi Türk ve èArap çerìyle úonmışdur, 13.
ammÀ ol sebeb-ile ki GermiyÀn çerìsi evleri oàul ve úızları meãaliói-içün destÿr dileyüp
ùaàılmışlar,
14.
anlaruñ gelmesine muntaôırdur. Ve hem müneccimler aña eyitmişler ki bir
haftaya degin ùÀlièünde nuòÿset 15.vardur, andan ãoñra saèÀdete irişüp diyü yürimez.” didiler. Egerçi SulùÀn’a her diyÀrdan çerì
16.
devletine hevÀdÀr gösterürlerdi, ammÀ aãóÀb-ı
cemè olmış-ıdı ve ôÀhirÀ kendüleri salùanat 17.
firÀset ve kifÀyet delÀyil-i èaúlì ve şevÀhid-i
naúlì birle anlaruñ meyli Cimri-yi òÀricì ùarafına olduàını
1.
bilürlerdi ki baèøıları
muòliãler ve hevÀdÀrlar ùarìúasında1677 òıyÀù gibi ki muókem 2.olmaà-içün bìzi iki yivlü dikerlerdi. Ve çoúlaruñ bir úardaşı Cimri-y-ile ve bir úardaşı SulùÀn-ile 3.yürürlerdi. Bu cümley-ile SulùÀn ve äÀóib tevekkül Óaú -teèÀlÀ-’nuñ èavni ve faølına úıldılar,
4.
-ve me én-
naãru illÀ min èindiéllÀhi-1678 Àyetin oúıyup çerì-y-ile Mülìfdÿn ùarafına sürdiler ve Saúarya ãÿyınuñ 5.köprüsin geçdiler. Çerìnüñ muúaddemleri ve server begleri, ki ilerü ve úaravula varmışlardı, 6.Cimri úaravullarından üç dört nefer kişi dutup Beglerbegi ÙorumùÀy úatına getürdiler. 7.Anları dihlìzine gönderdi, ki òÀkisÀru vücÿdlarını òarÀb ve helÀú idüp èÀlem-i èademe 8.gönderdiler. Ve çerìler her kimse bir ùarafa úonmuş-ıdı ve memleket ve vilÀyetüñ Türklerine öñürdü 9.emr ü işÀret olunmışdı, eùrÀfdan yolları ve úaçacaú yirleri baàlamışlardı. Ve her boy 10.bölük bölük olup birer yiri beklerlerdi, tÀ eger bir maóõÿr salùanat òilÀfınca ôÀhir olursa 11.úuş olup uçarlar ise daòı uçmaàa mecÀl virmeyeler. NÀgÀh pençşenbe güni sitte ve
12.
sebèìn ve sitte miée yılınuñ Muóarrem ayınuñ on
yedinci güninde beyneéã-ãalÀùeyn vaútinde çerì arasına 13.çÀv düşdi ki òavÀricüñ çerìleri ôÀhir
1677 1678
B. 403b/6. // T. 256b/2. “...üstÀd-ı...” P. 409b/4. Ayet yok.
719
oldı diyü. Salùanat bÀrigÀhından1679 çavuşlara 14.fermÀn irişdi, ordu içinde beglerüñ çadırlarına varup adlu adıyla atlanuñ diyü
15.
çaàırdılar. Mecmÿèı salùanat óaøreti óükmi mÿcebince cebe
geyüp müsellaó olup atlandılar ve meymene
16.
ve meysere ve úalb ve cenÀó rÀst úıldılar. Ve
úalbi iş görmiş erenler ve adlu bahÀdurlar-ile üstüvÀr
17.
úıldılar. Ve hem-èinÀn-ı saèÀdet ve
devlet revÀn oldılar. 1.
ãavÀşda òavÀric èaôìm óamle gösterdiler.
Çün iki çerì bir birine irişdiler ol
Şöyle úorúu oldı ki salùanat devletinüñ 2.muòliãleri murÀd-ı òilÀfınca çeşm-i zaòm vÀúiè ola ki nÀgÀh ùaà üzerinden Meliküél-ümerÀ ve 3.él-ekÀbir èAzìzeéd-dìn Mehmed bin Süleyman TuàrÀyì ve Seyyiduél-ümerÀ veél-ekÀbir Òatenìoàlı Bedreéd-dìn 4.İbrÀhìm ve sübaşı èİlmeéddìn Úayãer çerìleriyle şìr-i àurrÀn ve bebr-i dumÀn gibi òavÀric üzerine 5.óamle úıldılar. Ve úaøÀ-yı nÀgehÀn gibi üzerlerine dökülüp gürz-i sinÀn-ı ÀteşbÀr birle ol 6.nÀbekÀrları òakisÀr úıldılar. Ve mütevÀtir óamleler birle anlaruñ cemèiyyeti müteferriú ve mütemezziú úılup 7.yazı ve dere içinde úan arúların revÀn eylediler. Çün SulùÀn ve äÀóib anlara irişdiler, 8.Ol ãÀdıúuéliòlÀã cÀn sipÀr ve hevÀdÀr begler u dilìrler arslan mÀnendi, ki şikÀrdan 9.fÀrià olmış ola, òavÀricì úırmışlardı. èİlmeéd-dìn Úayãer SulùÀn èAlÀéaéd-dìn’üñ çetrini, ki
10.
Úonya’da
SulùÀnlar künbed-òÀnesinden çıúarup teyemmün ve teberrük-içün almışdı, Cimri’nüñ 11.
çetridÀrı elinden aldı ve salùanat òaõretine getürdi. İkrÀm ve inèÀm ve iósÀn-ı bì-gerÀn
12.
buldı. Andan ãonra äaru èAla’yı, ki Cimri òÀricìsinün başı ve serveriydi ve äÀóib
13.
oàlanlarını Çay’da ol helÀk itmişdi, dutup1680 SulùÀn ve äÀóib òiõmetine getürdiler.
14.
Yüz
biñ aúçe úan bahÀ virmege rÀøı oldı ki anı öldürmeyeler. SulùÀn aña iltifÀù 15.itmeyüp buyurdı, başın kesdiler. Ve getürenlere mÀl ve nièmet verdi. Ve daòı kim ki 16.dest ber ve erlik gösterüp bir baş getürürdi, altun aúçe ve at ve ùon virirdi. Eger gìce
17.
úarañulıàı yaàmur ve úar
olmayaydı, òavÀricden bir eóad úurtılmazdı. Cimrì1681 ol gice Germiyanlu
1.
èAlì Şìr oàlı ÓüsÀmeéd-dìn nökerleri Türkler
iline girdi. Anlar anı úızıl edüginden bildiler ki 2.SulùÀnlar èÀdeti úızıl edük geymegedür. Ve
1679
B. 404a/1. // T. 256b/12. “ÇÀv düşdi ki ... ...bÀrigÀhından” kelimeleri arası yok. B. 404b/1. // T. 257a/3. “...úalbde” 1681 B. 404b/6. // T. 257a/7. Bu kelime yok. 1680
720
anuñ óÀlini girü ve úalan yÀrenlerinden saúlayup 3.ve baàlayup ol siyÀh kilìmüñ üzerine kilìm örtdiler ve irteye degin nevbetilen çevresinde yatıb 4.baèøıları uyanuú oturup beklediler. İrtesi úuşluú vaútinde çün maèreke-i mübÀrekden 5.nehøat buyurdı ve göñül murÀdı ve óuãÿl-i maúÀãıd birle revÀn oldı, Ol Düzme’yi dutanlar 6.irişdiler ve óÀli èarø itdiler. SulùÀn ve äÀhib Emìr-i meclis CemÀleéd-dìn Ebÿ Bekr daòı bir úaç nefer 7.ìnÀm kişilerle Cimri’yi getürmege gönderdi. Çün Ànı SulùÀn ve äÀóib úatına1682 getürdiler,
8.
nÀòoş kelimÀt ve müşevveş
heõeyÀnÀt söylerdi. CellÀdlar siyÀset yirine iletdiler, diriyken derisin yüzdiler 9.ve úalan òavÀrice èibret olmaà-içün derisine ot ùoldurup Rÿm şehirlerini gezdürdiler. Çün ol
10.
ulu
fetióden çoú şÀdumÀnlıú SulùÀn muòliãlerinüñ ve úullarınuñ òavÀùırına yol buldı, iki 11.günden ãoñra ki SulùÀn Bıñarbaşı’ndan1683 göçdi, Buràulu nevÀóìsinden Çatalovası’na úondı. 12.
ÙÀy BïàÀ ki Sìnïb’a varmışdı irişüp òaber getürdi ki CÀniyet ve Tarabozon
13.
FÀsilyÿs’ı úadıràalar ve çoú çerì ve yaraà-ıla Sìnïb úaãdına gelmişdi, ol ùarafları bekleyen
14.
Çepnì Begleri Çepnì Türklerin diyü sürüp vardılar. Su içine savÀş idüp canına ve evine od
15.
urdılar. Ve bÀd dest ve òÀkisÀr idüp maúhÿr ve maórÿm úıldılar. Ùay Bïàa’ya ol beşÀret-
içün
16.
eyü timar virdiler ve nüvÀziş ve mükremet bulup mürÀcaèat úıldı. Ve SulùÀn ol
maúÀmdan óareket 17.buyurdı ve Buràulu ovasına úondı. Ladiú ve Òonas emìrleri ve SulùÀnuñ ol ùarafdaàı hevÀdÀr ve
1.
muòliãleri
GermiyÀnlu Áli Beg’den şikÀyetler úıldılar ki FınduúdÀr òurÿc itdügi fetretde Selçuú 2.
òÀnedÀnı hevÀdarlıàından baş çeküp temerrüd ve èiãyÀn gösterdi ve èÀãì olup eyle teşvìş 3.ve
zaómet iderdi1684. Pes anı SulùÀn ve dergÀhına óÀøır itdiler ve anlaruñ-ıla berÀber úıldılar. Çün 4.
kendü cürm ve günÀhına iúrÀr úıldı, anı dutsÀú idüp ÚaraóiãÀr’a gönderdiler. Anda ol
5.
úorúudan helÀk oldı. Andan ãoñra SulùÀn bir müddet ÚaraóiãÀr ve KütÀóiyye ve äanduúlu ve
Cühÿd1685 6.ve Şeyòlu ve àayri nüvÀóìde fitne sÀkin olmaà-içün yürürdi. Ve uç ùarafındaàı Türkleri, ki èÀãì olup 7.İstanbÿl FÀsilyÿsına taèÀlluú SulùÀn’a òarÀc virür, Rÿmìleri ururlardı, 1682
B. 404b/13. // T. 257a/13. “òiõmetine” “Pınarbaşı”, bk. İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, II, s. 236. 1684 B. 405a/10. // T. 257b/1. “...diyü” 1685 “Şuhut”, bk. İbn Bìbì, el-EvÀmirüél-Alaiéyye fiél-umÿréil-Alaéiyye (SelçuúnÀme), haz. Mürsel Öztürk, II, s. 239. 1683
721
muùìè ve münúÀd úıldı. 8.TÀ SulùÀnöñi’ne degin geldi. Ol ùarafdaàı Úayı boyınuñ begi meróÿm Erùuàrul Beg 9.SulùÀn òiõmetine varup selamladı ve pìşkeşler iletdi ve oàlı Oåman Beg’üñ bir oàlını
10.
SulùÀn áıyÀsedìn’e òiõmet itmege virdi. äoñra SulùÀn áıyÀåeéd-dìn aña KÀòta
11.
nüvÀóìsinde Yıàniyek ilini timÀr virdi. Ve anuñ neslinden Òalìl Beg ve Bayat Beg ve
Aómed Beg
12.
meróÿm BÀyezìd ÒudÀvendigÀr -ùÀbe åerÀhü- Malaùya’ya varduàı yıl úatına
geldiler ve úavm ve úabìle
13.
olduúlarını èarø itdiler. BÀyezid ÒudÀvendigÀr anlara çoú direm
ve dìnÀr ve òilèatler ve atlar 14.virüp yirlerine gönderdi. Al-Úıããa: Çün SulùÀn áıyÀåeéd-dìn uç òalúına istimÀlet virüp
15.
DÀruél-mülk Úonya’ya
mürÀcaèat úıldı, çün bir úaç gün anuñ üzerine geçdi, melikuél-ümerÀ veél-ekÀbir
16.
celÀleéd-
devleti veéd-dìn äÀóib-i dìvÀn1686 òiõmetinden muèazzez ve mükerrem SulùÀnuñ maúÀãıd ve 17.
meùÀlibi óuãÿli birle mürÀcaèat úıldı. Ve SulùÀn’a ve äÀhib-i aèôam Faóriél-milleti veéd-dìn
èAlì’ye òilèat-i
1.
nevrÿzi getürdi. Daòı Rÿm memÀlikinüñ istìfÀsın Emìr ÓÀc oàlı
CelÀleéd-dìn Maómÿd’a 2.tefvìø itmişler, ki ikisi müşÀreket-ile ol işe mübÀşir olalar ve øuèÀfÀ ve zìr-destlerüñ işlerini 3.ièÀnet ve kifÀyet birle oñaralar, ol mÿcebince ittifÀú-ıla mübÀşiret úıldılar. Memleketde revnaú 4.ve abÀdÀnlıú ôÀhir oldı. Çün bir úaç gün1687 daòı bu óÀl üzerine geçdi, itmÀm-ı mühimmÀt ve maãÀlió 5.ciheti-içün, ki sÀònı oldı, melikuél-ümerÀ veél-ekÀbir Muóammed ÙuàrÀyì’yi Òan òiõmetine revÀn itdiler. 6.Çün Òan òiõmetine irişüp maóall-i úabÿl buldı, èinÀyet ve Àùifete maòãÿã oldı. Ve Muèìne
7.
éd-dìn PervÀne manãıbın aña
muúarrer buyurdı. Ve mültemisÀtı mÿcebince óüküm ve yarlıà nÀfiõ oldı. Ve 8.NiyÀbet ve VizÀret äÀóib-i aèôam Faòreéd-dìn èAlì’ye ve İstìfÀ ãadr-ı BüzürgvÀr Emìr ÒÀcı oàlı 9.
CelÀleéd-dìn Maómÿd’a, Beglerbeglik Meliküél-ümerÀ veél-ekÀbir Muóammed1688 èİzzeéd-
dìn ÙuàrÀyì’ye müfevvaø 10.ve muúarrer oldı, -veés-selÀm-.
1686
B. 405b/8. // T. 257b/14. “...òan” B. 405b/13. // T. 257b/18. “zamÀn” 1688 B. 406a/2. Bu kelime yok. 1687
722
11.
Õikr-i Gozeşten-i Melik èİzzeéd-dìn KeykÀvus ez-DeryÀ-yı Òazar be-Kişver-i Rÿm1689 derŞuhÿr-ı Sene-i Tisèa ve Sebèìne ve Sitte Miée 12.
Çün pÀdişÀh-ı maàfÿr SulùÀn-ı meşkÿr èİzzeéd-dìn KeykÀvus -anÀraéllÀhu
burhÀnehu- aãóÀb-ı óìle 13.ve sièÀyet ve kifÀr-i nièmet óìleleri òabåi sebebi birle memleket ve pÀdişÀhlıàını bırÀàup İstanbul’da
14.
FÀsilyÿs Bilavloàos1690 úatına geldi. Ve bir müddet
İstÀbul’da iúÀmet úıldı. EyyÀmÿñ cefÀsına
15.
ve liyÀmuñ bì vefÀlıàìna ãabr iderdi. Ve hezÀr
şerbet-i nÀòoş güvÀrı sÀúì-yi rÿzigÀr-ı cefÀkÀr
16.
elinden nÿş úılurdı. Çün teúallüb-i edvÀr ve
tebeddül-i eùvÀr birle Rÿm ilinden Úıbçaú äaórÀsına óavÀêiå-i rÿziàÀra meãÀbirat úıldı ve farù-ı aòzÀn
17.
düşdi. On sekiz yıl müddeti anda 1.
ve pÀdişÀhlıú hicrÀnından şerìf
õÀtına mühlik maraølar ve òastalıúlar èÀriø oldı. Ve oú gibi 2.ùoàru úÀmeti ol iúÀmet müddetini yay gibi münóanì oldı. Çün àam nihÀyetine ve saúami àÀyete 3.irişdi ve dirliginden nevmìd oldı ve fenÀdÀrından beúÀ feøÀsına rıólet idecegin 4.muóaúúÀú bildi ve oàullarını, ki her biri aãnÀf-ı elùÀf-ı şÀhÀne ve fünÿn-ı edÀb-i melikÀne 5.birle yegÀne ve nişÀne olmışlardı, úatına oúudı. Ve buyurdı cümle nökerler ve òadem ve óavÀşì ve óaşem, ki 6.àurbetde anuñ ve oàlanları òiõmetine bilediler, buları oúutdı. Cümlesi óuøÿrına óÀøır oldılar
7.
ve salùanat
òiõmetinde her biri mertebeleri miúdÀrınca oturdılar ve ayaàın durdılar. Andan 8.ãoñra ulu oàlı áıyÀåeéd-dìn Ebÿél-Fetó SulùÀn Mesèÿd’a, ki velì-i èahd-i salùanat ve òalìfe-i 9.memleket-idi, baúup eyitdi: “İy nÿr-ı óadiúÀ-i pÀdişÀhì ve nÿr-ı óadiúÀ-i elùÀf-ı ilÀhì! Ve iy úurretu
10.
él-èuyÿn-ı
tÀcidÀrì ve iy úuvvet-i ôahr-i kÀmkÀrì! Bilgil ve agÀh olàıl ki çün1691 atam meróÿm
11.
SulùÀn
áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev bin KeyúubÀd -anÀraéllÀhu burhÀnehu- mÀ-meleküél-mevt ãavtını işitdi,
12.
-ve leél-Àòiretü òayrün leke mineél-ÿlÀ- nidÀsı ve anuñ cÀnı úulaàına irişdi ve taótı
kendü vucÿdı1692 óaú-güzÀrlıúda memleket
13.
raótından òÀlì úılurdı, begler ve erkÀn-ı devleti ki her biri vefÀdÀrlıú ve
14.
yegÀne-i èÀlem ve äÀóib-i èilm ü èÀlem olmışlardı, beni salùanat serìrine ve
15.
taòtına geçürdiler. Ve óüsn-i terbiyet ve yümn-i şefúatleri birle ùifÿliyyet
1689
B. 406a/4. // T. 258a/1. “...èAmmarahÀéllÀhü taéÀlÀ” B. 406a/7. // T. 258a/5. “Baluloàos” 1691 B. 406b/5. // T. 258a/17. Bu kelime yok. 1692 T. Bu kelime yok. 1690
723
menzilinden bülÿà óaddine
16.
irişdüm ve inúıyÀd maúÀmından óüküm ve hükÿmet maóalline
irişdüm1693, mÀdÀm ki memleketüñ ãÀdıúiél-iòlÀã beglerden ve
17.
maãÀlióı naãÀyióini aãóÀb-ı kifÀyet ve diyÀnet ve
1.
iş görmiş yirlerden işidürdüm, memleket maèmÿr ve
raèiyyet mesrÿr ve pÀdişÀhlıú revnaúı 2.kudÿrÀtdan òÀlì-y-idi. Çün bir úaç adım ilerürek atdum ve elimi kendü murÀdım-içün 3.açdum ve ôulmet òaùùı nÿr-i èÀriøından belürdi ve èanber-i kÀfÿr üzerine àÀliye sÀy 4.oldı. Çün nevòastlıú óÀline irişüp kÀmurÀn oldum, úadìm begler ve ulularuñ úader ve 5.óurmetlerin bilmedüm. Ve iş görmemiş tÀze yigitleri kendüzüme muúarreb úılup ulu begliklere 6.ve mertebelere irişdürdüm. Ve eski òÀnedÀn ıslarını ve úadìm begleri ve sipÀóileri maèzÿl 7.itdüm. Ve huzl derìçesinde oturup rÿzigÀrı øÀyìè úıldum, tÀ ol nÀ-ãavÀb endìşeler netÀyicinden 8.bunuñ gibi kürbet-i àurbete müstaóaú oldum. Bu cümle sergerdÀnlıú ve perìşÀnlıú müşÀhede úıldum.” “Şimdi 9.çün kendü óÀlüm ãaóìfesine müùÀlaèa úıluram, ol óÀletüñ úadrini fevt olmış 10.
gördüm.
Ve gözlerümden eşk-i òÿn-Àb dökerem. ZinhÀr ve hezÀr zinhÀr bu sözlerden
iètibÀr-ı tamÀm
11.
alàıl! Ve eger pÀdişÀh olayım dirseñ, aãlÀ dÿnÀn ve leéìm kişileri, ki
èömrinde 12.atası òïnında dü-nÀn görmemişdür ve bir etmek-içün biñ kerret yüzi ãuyın ùopraàa dökmişdür, 13.úatuña getürme. Ve şol ùÀyife birle ki masòaralıàı pìşe ve ãanèat idineler ve dìn ve hüner 14.òìlesinden bì-zìver olalar ve kendülere bir aúçe aããı olmaà-ıçün senüñ mülk ü mÀl ve cÀh
15.
ve eùfÀl ve ayÀlüñe biñ ziyÀn olmaàı revÀ göreler. Ve kendülerini ôÀhirÀ muètemed
ve emìn
16.
göstereler ve bÀùınında kendü kìselerini şekem deryÀ mÀnendi nuúÿd ve cevÀhir
zevÀhir 17.birle ùolduralar ve òazÀneñi óurÿfu tamaè gibi boş götüreler ve ol sebeb birle bu ulu òÀnedÀnuñ
1.
nÀmÿsı sinÀ ve èazìzlik òorlıàa ve şÀdìliú àama mübeddel ola. Bunuñ gibi
kişileri úÀtuñda 2.muúarreb úılma!” “Ve himmetinüñ úarındaşlaruñ-ıla muvÀfaúat úılmaàa ve anlaruñ aóvÀl-i şefúatine maãrÿf 3.úılàıl! Ve her nevè-ile ki mümkin ola deñiz geçip Anadoliya’ya ve memÀlik-i mevrÿåiye vÀr, kendü 4.cÀnuñı bu ùÀyifenüñ kÀzib ve bÀùıl èışú1694 ve vaèdelerinden, ki farù-ı øarÿretden anlara 5.ilticÀ itmişüz, iúdÀm sefìnesi birle kendüzüñi sÀóil-i necÀta irişdür. Ve 1693 1694
B. 406b/11. “ulaşdım” // T. 258a/22. P. 413a/4. “èìyş”
724
ãalÀó ve èiffeti 6.kendüziñe şièÀr u diåÀr úılàıl. Ve ferÀyiø ve nevÀfil namÀzlara èaôìm saèy úılàıl. Ve giceler uyanuú 7.olup taøÀrruè-ile ùÀèat ve èibÀdet úılmaàı mÿcib-i nìl muùÀlib bilgil. Ve niyyet-i ãÀdıú birle 8.èÀşıúÀne İlòan-ı aèôam PÀdişÀh-ı rÿy-i zemìn Abaúa Òan òiõmetine müteveccih ol. Ve ol yüce 9.dergÀhuñ mülÀzimetine kendüzüñi maòãÿã ve mahfÿô úılup ãubó-ı ãÀdıú gibi iri ve aru sekenÀtuñda iòlÀã
10.
mum gibi gice irteye degin ayaàın ùur, tÀ ki senüñ óarekÀt ve
11.
ve hevÀdÀrlıú ÀåÀrın müşÀhede úılalar. Ola ki ata vü dedelerüñ
memÀlikinden saña bir naãìb 12.óÀãıl ola ve Rÿm taòtından maórÿm úalmayasın.” 13.
“Ve bir vaãiyyetüm daòı saña oldur ki
14.
süñügümi ol memlekete iledesin. Selçuú
memÀlik-i mevrÿåiye rücÿè müyesser ola, pÀdişÀhlar künbed-òÀnesinde defn idesin.
çün bedenüm rÿódan òÀlì ola ve saña daòı
15.
işidesin, tÀ devletüñ kelbini kÀmurÀnlıú
Gerekdür ki bu sözleri raàbet ve ãÀdıú birle 16.
çemeninde sersebz ola ve atalıú óaúúını
unutmayasın ki saèÀdet-i ebed ve iúbÀl-i sermed
17.
saña úarìn-i eyyÀm ve refìú-i maúãÿd ve
mürÀm ola.” didi. Çün bu vaãiyyetleri oàlına úıldı ve óÀøır
1.
olanlara işitdürdi ve bu
dürer-i àurer ve leéÀlì-i mütelÀlì birle óÀøır-ı mesÀémièìnüñ iãdÀfı mÀl-À-mÀl 2.oldı. Ve bu bir úaç beyti mülÀzımları şol vaútin ki aàlayup úaùarÀt-ı èibrÀt 3.gözlerinden revÀn olup eydürdi, yÀzdılar ki tercümesi budur: Beyt1695: 04.
Gerdiş-i gerdÿn elinden iy müslimanlar nefìr
Kim cefÀ-yı çaròdan ruòsÀrum olmışdur bezìr 05.
NÀr-ı cÀnumdan ãuèÿd itdi semÀvÀta şerer
Ah-ı serdimden cihÀnı dutdı bÀd-ı zemherìr 06.
Çün çekem Àhı cigerden dÿd-ile ùolup felek
Tìre úılur èarãÀ-i ÀfÀúì ãÀn dÿd-ı saèìr 07.
Ol gümÀndan kim vefÀ-yı rÿzigÀra úılmışam
Úaddumi úıldı kemÀn ùuàrÀ-y-iken mÀnend-i tìr 08.
Cevş-i ãabri ki cÀnda baàlamışdum úorúudan
ÓÀdiåÀt oúı öñinde oldı teng miåli óarìr 1695
P. 413b/3. Bu kelime yok.
725
09.
DÀyim àurbetde-y-idüm derd-mend ü müstemend
Milk-ile úılup vidÀè ÀvÀre mehcÿr-ı serìr 10.
èÁúibet virdi zamÀna girye vüzÀrì èivaø
Baña baòtum raàmına pür naàmelerle bim ü zìr 11.
Bir nice bed èaód elinde úardeşüm oldı helÀú
Bì-mucìr u bì-naãìr u bì-muèìn u bì-ôahìr 12.
Şimdi derdüm cÀnda úaldı bilmezem dermÀn velì
Ve ilÀhü ve óayrÀnam AllÀhum sen olàıl destàìr 13.
Bu maúÀlÀt içinde vidÀè-ı zindigÀnì ve eyyÀm-ı cüvÀnì ve kÀmurÀnì úılup nÀzenìn
cÀnını teslìm
14.
úıldı. Ve RıêvÀn-ıla müvÀniset úılmaàa dÀruél-òuld-i cinÀna göñüldi, -fe-
raómetuéllÀhi raómeten-1696 . Ve çün erkÀn-ı yÀs dutup èazÀ ve bükÀ vü mÀtem ve şìven
15.
devlet ve aèvÀn-ı óaøret ve nökerler ve úulları
16.
şerÀyiùin yirine yitürdiler ve fÀrià oldılar. Anuñ
vaãiyyeti mÿcebince oàlı şahzÀde-i mükerrem áıyÀseéd-dünyÀ-
17.
-veéd-dìn iftiòÀr-ı éÁl-i
Selçuú Ebÿél-Fetó SulùÀn Mesèÿd’ı ùÀliè saèd u aòter ferrÿò ve fÀl-i meymÿn
1.
ve
sÀèat-i hümÀyÿn birle atası yirine bedr-i tÀbÀn ve ÀfitÀb-ı raòşÀn bigi salùanat taòtına geçürdiler. 2.Ve Oàuz töresince öñinde üç kez yükindiler ve direm ve dinÀr-ı bì-şümÀr getürüp ãÀçu ãaçdılar. 3.Óaú -teèÀlÀ- èizz u èalÀ aña bir óüsnü cemÀl ve luùf ve iføÀl virmişdi ki òÀã u èÀm anuñ cemÀli 4.ve kemÀline ve luùfına óayrÀn olup eydürlerdi ki “-SübóÀne men òaleúa
min ãalãÀliéã-ãavletü 5.ve óamÀéi1697él-óamiyyeti ve hüve cesedün illÀ innehü esedun ve hüve insÀnün illÀ innehü SulùÀnün ve hüve melikün illÀ innehü melikün ve òÀããün ve èÀmmün-.” 6.iòlÀã-ı tamÀm birle aókÀmına inúıyÀd gösterdiler ve ìmÀn ve èahd ü peymÀn tÀze úıldılar. Ve bir müddet 7.daòı Úırum ve SaàdÀú nüvÀóìsinde Bürke Òan úatında èasÀ ve laèl birle rÿzigÀr geçürürlerdi. 8.Bürke Òan anları úadìm yir ü yurdlarına göndermek ümìdiyle eglerdi. Bir vaútin biz deñizden geçerüz 9.giderüz, diyü elbete destÿr dilediler. Ve bile varan göçer ilüñ úoyunlu ve ùavÀrlularını meróÿm äÀrÿ
10.
äaltuú Bürke Òan óükmiyle göçürüp
B. 408a/11. “...vÀsièaten” 1697 P. 414a/5. “camÀé-i” 1696
726
úurudan girü yurdlarına Dobruca iline getürdi.
11.
Bunlaruñ óikÀyeti daòı mevøıèında meşrÿó
ve mufaããal taúrìr olına. Bu eånÀda, ki SulùÀn Mesèÿd daòı
12.
deñizden geçmemişdi, nÀgÀó
ortancı úardÀşı Rükneéd-dìn Geyÿmerå aradan belürsüz oldı. Ve
13.
deñizden geçdi, dört yaña
adamlar gönderdiler ve istediler bulımadılar. Bir úaç günden ãoñra anı 14.bir kişi Úasùamonıya nevÀóìsinde görmişler diyü òaber virdi. Úasùamonı óÀkimine òaber gönderdiler, ÚasùÀmonı 15.
nÀyibleri dört yaña atlular gönderüp istediler, Amasiyya óudÿdına buldılar ki belüsüz ãÿrete
16.
girüp uç ùarafına müteveccih olmış-ıdı, girü döndürdiler. Úasùamonı’ya iledüp úalèÀya
çıúardılar ve òiõmeti 17.şerÀyiùini, şöyle ki şehzÀdelere lÀyıú ola, yirine getürdiler. 1.
Bir úaç günden ãoñra SulùÀn Mesèÿd
daòı enãÀr u aèvÀn ve òavl u òadem ve
óaşemi birle gemilere girdi. Óaú -teèÀlÀ-’ya tevekkül úılup deñizi 2.geçdi. Çün Sìnïb sÀóiline çıúdı, úardÀşını Úasùamonıya úalèasından òiõmetine gönderdiler. Çün 3.úardaşı Giyÿmerå úatına geldi, her ùÀyifden óaşeminüñ süvÀdı ziyÀde oldı. Her ùarafda begler 4.ve bölük başları òiõmetine müteveccih oldılar ve SulùÀn’ı Òan’uñ èiãyÀn ve muòÀlifetine taórìã úılurlardı. 5.
SulùÀn çün èÀúil ve kÀmil ve òired ve kifÀyet birle ÀrÀsteydi, ol cühelÀnuñ ve òÀyim èÀúibetlü
6.
endìşelerine iltifÀt úılmadı. Ve Úasùamoniya Begi Muôaffereéd-dìn Yavlaú Arslan’ı kendü
mülÀzemet 7.ve úurbetine maòãÿã úıldı. Ve Òan úablinden Rÿmdaàı Moàollaruñ begi ve aàası Noyan-ı aèôam SemÀàÀr ve BahÀdur 8.úatına müteveccih oldılar. Çün irişdiler, vaøìè ve şerìf Moàol ve müsliman SulùÀnuñ zìbÀ sìmÀ ve cemÀline 9.meşàÿf ve meftÿn oldılar. Ve dükeli SulùÀnuñ óarekÀtı ve sekenÀtı ve kelimÀtını begendiler. Ve her biri müknet
10.
ve istiôhÀrı
miúdÀrı úul ve òalÀyıú ve kìselerle altun ve aúçe ve at ve úatır ve deve òiõmet ve pìşkeş 11.
virdiler. Ve ulu mükellef úonuúluúlar eylediler. Ve úımız ve úımrÀn ve şarÀblar içildi ve
Türk ve Tatar 12.begleri Oàuz resmince SulùÀn öñinde üç kez yükündiler. Çün øiyÀfet ve tenÀèèumdan fÀrià
13.
oldılar, Moàol begleri Muôaffereéd-dìn Yavlaú
SulùÀn òiõmetince İlòan-ı aèôam Abaúa Òan’a gönderdiler. 14.Egerçi úış ãovuàı hücÿm itmişdi ve zülÀl ãuları zemherìr şiddetinden ùonmış-ıdı, eyü yarÀú idüp
15.
yola girdiler. Çün Òan
òiõmetine irişdiler, ãıyuràÀmış’ı ve ikrÀm şol óadd-ile, ki mütevaúúiè degüldi,
16.
anuñ
haúúında øuóÿra geldi ve envÀè-ı iãtinÀè ve fünÿn-ı iósÀn birle maòãÿã ve maófÿô oldı. 17.
Amed şehrini, ki muèÀôôamÀt-ı bilÀd-ı èÀlemdendür ve Óartepert ve Çemişgezek ve Defrekì
727
1.
şehrlerini anlara müteèalliú úalèalarını tÀ gelüp Gerede ve İznìú óudÿdına
ve SivÀs
irişince muèÀf ve müsellem aña 2.erzÀnì buyurdılar. Ve günden güne òan óuøÿrında maóalli ve mertebesi ziyÀde olup Òan’uñ èinÀyeti ve meróameti 3.anuñ óaúúında muøÀèèif olurdı. Ve èÀlem òalúı ol vÀsıùa birle şÀdumÀn olup devlet 4.duèÀsına meşàÿl olurlardı. Çün bir müddet Òan òiõmetine mülÀzimet itdi, óuãÿl-i emÀnì ve muúÀsıd 5.birle Rÿm’a gönderdiler. Ve Yavlaú ArslÀn’ı ketòudÀ, beglerbegi ve Sülemiş’i úoşdılar. Çün Rÿm’a irişdiler 6.ve il ve vilÀyetlere istimÀlet idüp èadl u dÀd itmege meşàÿl oldılar. Ve eùrÀf ve cevÀnibe ilçiler 7.
gönderdiler. Ve FÀsilyÿs BilÀloàos’a daòı ilçi gönderüp SulùÀnuñ úarındÀşları ve Rÿm
ilindeki 8.EtrÀú ùÀyifesinden istifsÀr úıldılar. FÀsilyÿs şöyle òaber gönderdi ki bir úarındaşuñ úatumdadur 9.ve bir úarındaşuñ Úaraviri’de ve ol ùarafuñ begligi aña mufavvaôdur. Ve Dobruca ilindeki
10.
EtrÀküñ baèøıları anuñ úatına vardılar ve baèøı yurtlarına otururlar. Ve bu
òaberle SulùÀnuñ 11.òaùırı úarındaşları ùarafından tesellì oldı. Ve FÀsilyus vire geldügi òarÀcuñ 12.
åülüåüni
Tatar òanlarına virürdi. Bir åülüåüni SulùÀn Mesèÿd bir åülüåünì daòı SulùÀn
áıyÀåeddìn’e 13.gönderdi. Bunuñ üzerine òayli zamÀn geçdi ve Dobruca ilinde äÀru äaltuú-ile úaldılar. 14.
Bu eånÀda SulùÀn Mesèÿd’uñ tekÿr úatındaàı úardÀşı bir úaç Türkler-ile úaçmaàa
èazm itmiş,
15.
FÀsilyÿs ùuydı, anı ùutup óabs itdi. Ol zamÀnuñ PatriyÀruò’ı, ki kÀfirlerüñ
òÀlìfesi 16.olur, SulùÀnuñ úardeşini FÀsilyÿs’dan dileyüp aldı vaftìs idüp keşìş ãÿretine 17.úoydı. Bir müddet Ayaãofya’da PatriyÀruò òiõmetinde oldı. Meróÿm, maàfÿr äÀru äaltuú anı PatriyÀruò’dan
1.
dilek itdi. PetriyÀruò äÀru äaltuú’uñ vilÀyeti maèlÿm olmışdı,
SulùÀnuñ úardaşını 2.sözini ãıyamayup äÀru äaltuú úatına gönderdi. Bir müddet daòı äaru òiõmetinden tecdìd-i 3.İslÀm úılup òırúa geydi. äÀru äaltuú ol emÀneti, ki úuùbuél-evliyÀ-i veél-muóaúúiúìn zübde-i Àl-i ùa-04.-vìs Aúşehir’de Seydì Maómÿd -raómetuéllÀh- äÀru äaltuú çobanıñ Seydì Maómÿd aña uàrayu gelüp 5.yoàurd-ile bir loúma aàzına virmiş-idi, ol loúma bir bÀúille miúdÀrı biz gibi olup dimÀàına yapışup dururdı. 6.äÀru äaltuú úusmaú vÀúìè oldı, úusundıyla ol loúma düşdi. ŞehzÀdeye äÀru äaltuúuñ 7.ãoóbetinde abdÀllıú vÀúiè olmış-ıdı, úusundÿyı yedi. äÀru äaltuú anı “Baraàum” diyip 8.oòşadı ve SulùÀniye ùarafına gönderdi. BarÀú çelebìsinüñ ziyÀreti şimdi SulùÀniye’dedür ve barÀúiyeler 9.anÿñ mürìdleri dururlar.
728
Ve Úaravìrideki úarındÀşı úatındaàı müsilmÀnlar kÀfir içinde durmaúdan melÿl 10.
oldılar, úarşu birin ikin göçüp Anadolı’ya geçerlerdi. Úaravirideki melik-zÀde ve oàlı ikisi
11.
daòı müsliman dirildiler ve müsliman oldılar. Anuñ oàlı oàlanları FÀsilyÿs SelÀnik’e
varduàı
12.
yıl vaftis idüp kÀfir eyledi. SulùÀnuél-İslÀm veél-müslimìn SulùÀnımuzuñ -òallede
mülkehü- ki 13.dedeleri zamÀnında Úaraviri’yi fetó itdükleri vaútin anlaruñ oàlı Leyizúÿs adlu kÀfir elinden
14.
aldılar. Anlar bir úaç úarındaşlardı, görklü bahÀdur kÀfirlerdi. Úaraviri’den
göçürüp Zıòne’ye
15.
getürdiler. Zıòne’nün subaşılıàın ulu úarındaşları Leyizúÿs’a virdiler.
Meróÿm BÀyezid ÒudÀvendigÀr
16.
Malaùıyya’ya ve Erzincan’a Leyizúÿs’a ve úardÀşları daòı
çerìde bile idiler. Çün ol iki seferde geldükleri vaútin subaşılıàın bıraàup
17.
Leyizúÿs úatı meşaúúat ve zaòmet çekdi ve dönüp 1.
kendü ve úardeşleri-içün müsÀéimlik óükmin
iltimÀs úıldı. Çün BÀyezid ÒudÀvendigar anları 2.Selçuú aãlındanduàın maèlÿm úılmış-ıdı, iltimÀsların úabÿl idüp virdi. Leyizúÿs1698 Zıóne’de 3.keşìş olup öldi. ÚardÀşları ve úardaşları oàlanları şimdi Zıòne’de òarÀc ve onda virmezler,
4.
yaúın zamanda óükümlerin daòı
yiñiletdiler. Kiminüñ adı “Dimitri SulùÀn” kiminüñ “Mìòÿ SulùÀn” dirler, -veés-selÀm-.
05.
El-
Úıããa: SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’ile SulùÀn Mesèÿd Rÿm vilÀyetlerine bir zamÀn èalÀél-munÀãafa mutaãarrıf 6.oldılar. Andan ãoñra girü Úaraman oàlanları ErmenÀk ùaàlarından óarÀmì Türkler divşürüp LÀrende 7.ve Úonya eùrÀfına segirdürler-idi ve vilÀyetleri nehb u àÀrat úılurlardı. SulùÀn áıyÀåeéd-dìn’üñ 8.çerìsi anlaruñ defèinden èÀciz oldılar ve aóvÀli yazup İlòan-ı aèôam Aràÿn Òan’a èarø itdiler. KeyòÀtÿ Òan’ı 9.çoúluú Moàol çerìsiyle Rÿm’a gönderdi. İódÀ ve tisèìn ve sitte miée yılınuñ Muóarrem ayında KeyòÀtÿ Òan oàlanları ErmenÀk ùaàlarından çoúluú Türk-ile LÀrende ovasına
10.
Rÿm’a irişdi. Úaraman1699
11.
inerlerdi. Ve Moàol çerìsi
geldüginden àÀfildiler. KeyòÀtÿ Òan Úayãariyya’dan ılàÀr seçüp 12.yürütdi. Gelüp Úonya’nuñ Yılàun1700 ùarafına geçdiler. Anda ÀrÀm idüp at diñlendürdiler. Andan daòı
13.
ilàÀr itdiler,
LÀrende’nüñ Úorúurum ve Begşehri1701 ùarafı yollarını baàladılar. ÚaramÀnlu Moàol çerìsi
1698
P. 416a/2. “Lìzeúos” B. 410b/17. “...oàlınuñ” 1700 “Ilgın” bk. Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İstanbul Üniversitesi Yayınları,1985, s. 141. 1701 “Beyşehir”, bk. Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, s. 161. 1699
729
14.
geldüginden òaberdÀr olup baèøı ùÀàa ve baèøı yazıya úaçmaàa yüz dutdılar. Ve Moàol eùrÀf
ve cevÀnibüñ
15.
yollarını baàlamışlardı, ekåerini helÀk itdiler ve başlarını kesüp Úonya’ya
iletdiler. Ve saçlarından
16.
burçlarda aãa úodılar. Çün anlaruñ işinden fÀrià oldılar, KeyòÀtÿ
Òan’a mürÀcaèat úılup yaylaú vaútinde 17.Alaùaà’a irişdi. Ol òürrem òoş hevÀ ve ezhÀrlu yaylaúlarda, ki ekåer eúÀlimde anuñ mÀnendi 1.
vÀsiè çerìler ve pÀdişÀh yaylayıcaú yaylaú nÀdir bulınur, şöyle ki temmÿz issisinde ala
2.
úarlar ve úarlar altından dereler ve ırmÀúlar her ùarafa revÀn olmışdur ve otı úartalmaz ve
siñek ve 3.óaşerÀt olmaz ve yüz biñ çerìlü pÀdişÀh ve göçer iller ve yörükler yaylarsa otı úıt ve yiri 4.ùÀr olmaz, KeyÀtÿ Òan anda yayladı. Çün Aràun Òan òiõmetine èarø itdi ki “Rÿm’ı tamÀm SulùÀn 5.Mesèÿd’a virmek maãlaóÀtdur, zìrÀ ÚaramÀnìlere cevÀb itmege anuñ elinden gelür.” didi. SulùÀn 6.áıyÀseéd-dìn’i èazl idüp Rÿm memÀlikini tamÀm SulùÀn Mesèÿd’a mufevvaø úıldı. Ve SalÀmış’ı beglerbegi 7.úodı. áÀzÀn ÓÀn zamÀnına degin Rÿm’da SulùÀn Mesèÿd pÀdişÀh oldı, òÀùırı inşirÀó oldı1702. 08.
ÓikÀyet-i Münşerió-şüden-i Sìne-i MübÀrek-i PÀdişÀh-ı İslÀm áazÀn Òan be-Nÿr-ı ÌmÀn ve İslÀm Avurden-i ß 9.ve UmerÀ-i ß be-Óuøÿr-i ŞeyòzÀde äadreéd-dìn-i Óamavì -
Raómetu1703éllÀhu teèÀlÀ10.
Çün Ìzid ùaèÀlÀ ezel-i ezelde şöyle dilemiş ola ki bir úulını saèìd yarada ve anı envÀè-
ı teèyìd birle
11.
ve ùıynetinden
maòãÿs úıla, mevÀd u mizÀc imtizÀcı vaútinde aña saèÀdet-i istièdÀd-ı cibillet
12.
muóammer ve merkÿz úılur. Ve lafô-ı güher-bÀr-ı Nebevì -èaleyhiés-selÀm-
bu maènìnüñ taóúında ve bu daèvìnüñ taãdìúinde
13.
delìl-i vÀøıó ve burhÀn-ı lÀyiódur -es-
saèìdü men saèade fì-baùni ümmihi-. Ve andan ãoñra èinÀyet-i RabbÀnì
14.
mürebbìsi anı
terbiyet mehdinde èinÀyet eliyle bisler ve tedrìc birle müdÀric-i kemÀle irişdürür. 15.Ve mürÿr-ı şühÿr birle óaúÀyıú umÿrı üzerine aña irşÀd úılur, tÀ aóvÀli ãÿr ve meèÀnìde teéemmül úılup 16.
her nesnenüñ óaúìúat ve buùlÀnına muùùaliè ola ve ol tedbìr ve tefekküri vÀsıùÀsıyla anuñ
saèÀdeti ÀåÀrı 17.úuvvetden fièle irişe. Ve her ne ki muúteøa-yi sırr u óikmet-i ilÀhì ol saèÀdetüñ
1702
B. 411a/17. // T. 261a/17-19. “...Bu eånÀda Aràÿn Òan vefÀt idüp yirine áazÀn Òan, òan sehel müddetden ãoñra müsülmÀn olup nÿr-ı İslÀm birle mübÀrek buldı.” 1703 B. 411a/3. // T. 261a/21. “RaóimehümÀéllÀhü taéÀlÀ”
730
-Ve kÀne emrüéllÀhi úaderan maúdÿran- naããınuñ vefúi
1.
irÀdeti øımnında ola.
mÿcebince ôuóura gele. Ve bu muúaddemÀt óükmiyle çün èinÀyet-i 2.Õüél-celÀl ve meşiyyet-i lÀ yezÀl şöyle muúteøÀ oldı ki teúallub-ı şühÿr ve èavÀm ve taèÀúib-i leyÀlì ve eyyÀm birle 3.
vehni ve fütÿr-ı milletuél-İslÀm eùrÀfına yol bulmışdı. Ve Cengiz ôuhÿrından bunuñ
zamÀnına degin kÀfir Moàollar
4.
her iúlìmde müslimÀnlar üzerine àÀlib olmışlardı. Ve
şehirlerde ve úaãabalarda mescidlere muúÀbil bütòÀneler ve yollarda 5.yüce yirler ve üyükler üzerinde butlar düzüp ùapu úılurlardı. Ve müslimÀnlardan òarÀc ve úalan ve úabcÿr alurlardı. 6.
Ve anÿñ-ıla daòı úomayup úonılàa ve ulÀú isterlerdi. Bir sehel mertebelü Tatar bir köye
úonsa dürlü nièmetler 7.yiyüp yatmaàa rÀøı degüldi, belki süçi ve şÀhda daòı isterdi, nÀçÀr u nÀ-kÀm şehirlerde ve úaãabalarda 8.anlaruñ-içün süçi ve bÀzÀr èavratları úomışlardı. Ve köylerde ùÿl èavratları èarø iderlerdi, úanúısın begense 9.alurdı. Müslimanlaruñ óÀli bu miónet-ile geçerken Óaú teèÀlÀ celle ve èalÀ áÀzÀn ÓÀn’uñ õÀtı melek òiãÀlini
10.
mustaèidüél-feyø envÀr-ı hidÀyet úıldı. Ve anuñ göñline dìn-i İslÀm ilhÀm
itdi. Ol óÀl böyleydi ki
11.
ùıfÿliyet vaútinde dedesi Abaúa Òan úatında anuñ terbiyeti-y-ile
bislenürdi. Ve Abaúa Òan put-perestlik 12.ve baòşìler ayın ve erkÀnlarına muèteúid-idi. áÀzÀn ÓÀn’a bir iki baòşìyi mülÀzım úıldı, ki baòşì buyurdı ki áÀzÀn ÓÀn’a mülÀzım olup aña
13.
Uyàÿr yazusın yazıb oúuyanlara dirlerdi ve
14.
taèlìm úıldılar. áÀzÀn ÓÀn àÀyet dÀhì ve zìrek-
idi, az zaman içinde anlaruñ ùarìú ve ayinlerine iùùılÀè 15.bulup deúÀyıú-ı aúvÀl ve efèÀllerinden vÀúıf oldı ve baòşìlıúa mÀhir oldı. AmmÀ teèåìr-i èinÀyet-i
16.
ezelìden tefekkür åÀúıb ve rÀy-ı
ãÀyip birle putperestlik esrÀrına naôar úılurdı. Ve edyÀn ve milelde teéemmül
17.
iderdi.
FeyøÀn-ı ilhÀm eşaèèa-éi envÀr-ı dìn-i Muóammedì øamìri münìrine sÀùiè ve lÀmiè olup òÀùır-ı èÀùırında bu óaú millete
1.
meyli ôÀhir olurdı. Ve çün putperestlik ùarìúasında müstemir
olup mütemekkin1704-i úadem oldı, 2.ÒorÀsÀn’da yüce putòÀneler yapdurdı ve anlaruñ yaúınca ùapu ve òiõmet iderdi. Şöyle ki 3.tamÀmet baòşìler ve ruhbÀnlar anuñ riyÀøat ve meşaúúat çekdüginden müteèaccib olurlardı.
4.
Ve maèa hÀõÀ esrÀr-ı Óaú ve taóúìú-i rÀh ãavÀb
teftìşinden yavlaú sÀèy-i aôìm úılurdı, tÀ ol vaúte degin 5.ki Baydÿ-y-ile düşman oldı. Çün begleri ve adamlarıyla andlaşup èahd u peymÀn ve úavl ü úarÀr 6.úılurlardı. Müslimanlar 1704
T. 262a/1. “åÀbit”
731
ÚuréÀn’a and içerlerdi ve Moàollar nevrÿz günine, ki putperstlerüñ bayramı 7.ve yıllarınuñ evvel ayınuñ ön1705 günidür ki aylarınuñ adı budur ki õikr olınur: 8.ÁrÀmi ay, ekindi ay, üçünci ay, törtünci ay, beşinci ay, 9.altıncı ay, yitinci ay, sekinci ay, toúusuncı ay, onuncı ay, 10.
onbirinci ay, çefşÀbÀù ay. 11.
Ol óÀletde müslimanlardan Nevrÿz Beg èarø itdi ki
“Eger pÀdişÀh-ı cihÀn-penÀh
İslÀm dìnini kendü ìmÀnı birle úuvvetlendürür sÀnula.” didi.
12.
rÿzigÀrdur ki bu endìşe òÀtırumdadur.” Nevrÿz bu kelimÀtı
13.
Ve áÀzÀn buyurdı ki “Òaylì áÀzÀn’dan işidicek bir pÀre
memsÿó ve bì-naôìr laèl çıúardı ve yükünüp eyitdi “Niçeme ki 14.biz óÀllü kişinüñ bunuñ gibi küstaòlıàa óaddi yoúdur ki şehzÀdelere bilig vire. PÀdişÀh
girü òiõmetine gelem.” didi. Çün
17.
geldiler, pÀdişÀh àaêÀba gelüp anuñ 1.
tedÀrüki bÀbında fikr úılurdı. Nevrÿz ol úaøiyyeyi BüzürgüvÀr
äadreéd-dìn
İbrÀhìm
bin
bende-nüvÀzlıú buyursun ve bu
16.
bilgiyi úabÿl itsün. TÀ bu úul Baydÿ òiõmetine varıp Nevrÿz ve úalan begler Baydÿ úatından işi düzmedin
15.
girü èarø itdi. Ve Şeyò zÀde’yi
Úuùbuél-evliyÀ
Şeyò
Saèdeéd-dìn
2.
Óamavì
raómetuéllÀhi teèÀlÀ ol meclisde óÀøırdı ve ekåer evúÀtde PÀdişÀh’a mülÀzımdı 3.ve PÀdişÀh dÀyim andan İslÀm dìninüñ óÀlini istikşÀf úılurdı ve anuñ óaúÀyıú ve deúÀyiúından 4.suéÀl ve baóå iderdi. Fe-men yüridiéllÀhü en yehdiyehü yeşraó ãadrehü li-él-İslÀmi óükmi birle nüzÿl sekìne 5.sìne-i mübÀrekine ve envÀr-ı ìmÀn øamìr-i münìrine úuvvet virürdi. Ve emdÀd-ı hidÀyet aña müstevlì 6.olurdı. Eyitdi “Óaúìúat oldur ki İslÀm dìni be-àÀyet metìn u mübìndür ve cemìè-i dìnì 7.ve dünyevì üzerine maótÿyı ve muècizÀt-ı Rasÿl èaleyhiés-selÀm èaôìm dilÀvìz ve anuñ ãıóóati èalÀmÀtı 8.rÿzigÀr-ı ãafóÀtı üzerinde vÀøıó ve lÀyıó ve øÀhir ve bìşek ve şübhe anuñ ferÀyiz ve vÀcibÀt 9.ve nevÀfili edÀsına muvÀøabat ve müdÀvemet úılmaúlıú kişi Óaúú’a vÀãıl úılur. Ve ammÀ aãnÀm
10.
èibÀdeti maóô-ı bì-kifÀyetidür ve èaúıl ve dÀnişden
àÀyet ırÀú ve ãÀóib-i rÀy ve kifÀyet biz cemÀd
11.
öñine baş úomaú ãarf-ı cihÀlet ve
óamÀúatdandur. Ve adam úatında daòı, ki rÿó ve èakl ıssıdur, 12.hem naôar-ı èaúl birle mekrÿh görinür. Ve yaúìn óÀãıldur ki hìç bir kÀmil Àdem rÀøı olmaya
13.
ki aña baş úoyalar ve ãıdú
yöninden büt ãÿreti aña lÀyıúdur ki úapulara işik ideler1706, 14.òalú üzerine baãıp geçeler.” didi.
1705 1706
B. 412b/6. // T. 262a/6. “evvel” T. 262b/3. “idicek”
732
15.
Fiél-cümle áÀzÀn ÓÀn arbaèa ve tisèìne ve sitte miée yılınuñ
ŞaèbÀñ evÀyilinde
ŞeyòzÀde äadreéd-dìn Óamavì óuøÿrında tamÀmet begleriyle tevóìd kelimesin
16.
diline
getürdi. Ve cümle müsilmÀn oldılar. Ve ol ay içinde ùoylar ve úonuúluúlar itdiler ve èibÀdete 17.
iştiàÀl úıldılar. Ve seyyidler ve eéimme ve meşÀyiò ve dÀnişmendlere nüvÀziş buyurup
idrÀrat ve ãadaúÀt ve veøÀyif
1.
buyurdı. Ve mescidler ve medreseler ve òÀn-úÀhlar
yapdurup dìn-i İslÀm’ı ióyÀ úıldı. Ve ramaøan 2.ayı geldükde èulemÀ ve meşÀyiò birle ùÀèat ve èibÀdete meşàÿl oldı. Ve kÀffe-i èuúalÀya maòfì 3.degüldür ki PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn’uñ İslÀm dìnine geldügi ãıdú u iòlÀã 4.yönindendi. Ve şevÀyib riyÀ ve raàvetinden müberrÀ ve muãaffÀ anuñ gibi pÀdişÀlıàuñ èaôamet 5.ve şevket ve óükmi nÀfid olmaúlıàı vücÿd-ile aóbÀr ve ilzÀm müteãavver olmaz. Ve èadem-i iótiyÀc ve 6.farù-ı istiànÀ birle riyÀ ve mürÀ mümkin degül,
vaéllÀhuél-muvaffıúa. 07.
ÓikÀyet1707-i Teveccüh-i RÀyÀt-ı HümÀyÿn-ı PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn be-CÀnib-i BÀydÿ Nevbet-i Dovvom ve İl Şoden-i UmerÀ1708 08.
Andan ãoñra ki áÀzÀn kelime-i tevóìd-ile mütekellim oldı ve mecmÿè begler aña
muvÀfaúat
9.
idüp müslimÀn oldılar. BÀyidÿ’nuñ ilçileri ÚutluàşÀh ve Şeyòuél-meşÀyiò
Maómÿd irişdiler ve her bÀbdan 10.kelimÀt ìrÀd úıldılar. Ve Şeyò Maómÿd furãat bulup BÀyidÿ úatındaàı beglerüñ òaberini áÀzÀn ÓÀn’a
11.
èarø itdi ve cevÀbları bÀbında altÿn tamàalu
óükümler aldı. Ve üçünci gün destÿr oldı, dönüp
12.
BÀyidÿ úÀtına vardılar. Ve altÿn tamàalu
óükümleri Şeyò Maómÿd Beglere virdi. Úamÿsı PÀdişÀh-ı İslÀm
13.
muèÀvenetine göñül
berkitdiler ve iòlÀã birle müttefiúuél-kelime oldılar. Ve çün äadreéd-dìn ZencÀnì1709 14.ol sebeb-ile, ki vizÀreti CemÀleéd-dìn Dest-òırdÀniye virmişlerdi ve BÀyidÿ’nuñ pÀdişÀhlıàından
15.
temettuèı yoà-ıdı ve ÙuàÀçÀrì muòÀlifet ve
èadÀvete taórìã úılurdı ve anuñ mekr u mekÀyidinden
16.
üşenürlerdi, pes anı ãıyuràayıp ve
yarlıà ve pÀyize virüp Òan ùarafından Rÿm memÀliki óükÿmetine
17.
nÀmzed úıldılar. Çün
1707
T. 262b/13. “Õikr-i...” B. 413b/6. // T. 262b/14. “...der Án-ı BÀb” 1709 B. 413b/13. // T. 262b/19. “ErzincÀnì” 1708
733
1.
Ve
revÀne oldı, Heşterÿd óudÿdından evini ve taèÀlluúÀtını Tebrìz ùarafına gönderdi.
kendüzi ãÀlt ol bahÀne-y-ile ki borca aúçe alup yarÀú ider diyü SerÀv’a müteveccih oldı. 2.Ve ol yoldan GìlÀn’a vardı ve Suàurluú’dan Rÿm èazìmeti vaútinde Beñlü BoàÀ’yı, ki úadìm 3.
úullarından ve maórem-i esrÀrıydı, ol endìşenüñ ièlÀmı-içün Úazvìn’e, úardÀşı Úuùbeéd-dìn
úatına 4.gönderdi. Ol daòı bir bahÀneyle şehirden çıúup GìlÀn’a müteveccih oldı ve úardÀşına ulaşdı. 5.Ve ikisi daòı ittifÀú-ile PÀdişÀhuél-İslÀm áÀzÀn ÓÀn òiõmetine geldiler. Yìrÿzkÿh menzilinde pÀdişÀhuñ 6.elin öpüp müşerref oldılar. Ve Nevrÿz Beg óuøÿrında, ki yaúın zamÀnda ÒorÀsÀn’dan gelmiş-idi, 7.ÙaàÀçÀr dilinden meràÿb sözler naúl itdiler. Ve çün Nevrÿz çerìleri yÀsÀyup müretteb úılmış-ıdı, 8.óükm oldı ki tamÀmet çerìler cemè olalar. Ve ol aóvÀl ŞevvÀl ayında idi. Ve BÀyidÿ çün aóvÀli 9.bilmiş-idi ve úorúardı. Girü ÚutluàşÀh’ı müşevviş kelbetire sözler-ile gönderdi. PÀdişÀh-ı
10.
İslÀm farù-ı kiyÀsetinden bildi ki keyd u mekrden òÀlì
degüldür, buyurdı; ÚutluàşÀh’ı 11.ãoyuldular ve êarb-ı çöp ve çomaú birle ãÿret-i aóvÀli andan tefaóóuã úıldı. Ve BÀyidÿ’nuñ
12.
ve beàlerinüñ ve çerìsinüñ tamÀmet aóvÀlini ve anlaruñ
èazìmetleri endìşesini tamÀm taúrìr itdi. Ve eyitdi ki
13.
“Beni gönderdiler ki sizüñ ol ùarafa
èazìmetiñüz var mı yÀ yoú mı bilem.” Pes anı dutup bir 14.úalèada maóbÿs itdiler. Ve ŞevvÀl ayınuñ on beşinci güninde rÀyÀt-ı hümÀyÿn Rey ùarafına müteveccih 15.oldı. Ve öñürdü úaravulluàa beglerden Nevrÿz ve ÚutluàşÀh gitdiler. Ve Nevrÿz şöyle ki gönlinde øıddiyet vÀr-ıdı, BÀyidÿ çerìsinüñ çoúluàı çÀvın bırÀàurdı. Çün PÀdişÀh-ı
16.
anuñ
17.
İslÀm
Hubelürved’e1710 irişdi, Çoban Beg ve èAlì İnÀú oàlı Úurumış’ı GürgÀn BÀyidÿ úatından 1.
úaçıp şeref-i destbÿsa irişdiler. Ve PÀdişÀh-ı İslÀm’a anlaruñ geldügi àÀyet òoş geldi
2.
ve úaftan ve nevrÿzi külÀh ve muraããaè úurúuşÀú virdi. Ve andan göçüp Fevúiye sÿyına nüzÿl 3.itdi ve bir úaç gün anda durdı. Ve begler
Çoban ve Úurumış’ı PÀdişÀh’a èarø itdiler ki 4.“Eger PÀdişÀh-ı İslÀm bize destÿr virürse, Nevrÿz ve ÚutluàşÀh Beg ile1711 göçüp ilerü 5.gidelüm.” didiler. PÀdişÀh anlara icÀzet virdi,
1710 1711
B. 414b/1. // T. 263a/15. “Hubelrÿd” B. 414b/5. “...biz”
734
göçüp BÀyidÿ’nuñ PÀdişÀh-ı İslÀm-ile 6.ittifÀk iden beglerine ulaşdılar. Andan ãoñra PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn Òan BulÿàÀn’ı anda 7.úoyup begler ardınca göçdi. Çün Úazvìn nevÀóìsinden Aú ÒvÀce adlu yire irişdi, aràÀ bitekci 8.iòtÀcı BuàdÀy’uñ úardÀşı oàlı Nevrÿz úatından geldi ve òaber getürdi ki begler 9.ÙaàÀçÀrÿ BuàdÀy BÀyidÿ’dan müfÀreúat idüp PÀdişÀh-ı İslÀm òiõmeti èazmine Nevrÿz
10.
úatına geldiler diyü. PÀdişÀh andan daòı göçüp SìccÀs yolına1712 gitdi. Ol
ùaraflarda ŞÀhzÀde Òarbende 11.ve ŞÀhzÀde İldÀz pÀdişÀh òiõmetine irişdiler. Ve çün Sipìdürÿd kenÀrına vardı, begler
12.
DolÀdÀy İdÀçì ve İltemür ve ÚurbÀ ve bir úaç begler daòı òiõmetine
irişdiler. Andan daòı 13.göçüp Yüz AàÀc menzilinde úondı. Ve Nevrÿz ve ÚutluàşÀh ve úalan beglere, ki BÀyidÿ ve TÿkÀl 14.ardınca NahçuvÀn ve ErsipÀr ùarafına gitmişlerdi, muntaôır oldı. Andan ãoñra UcÀn’a geldi.
15.
Ve BÀyincÀr Beg Nevrÿz ve ÚutluàşÀh úatından irişdiler ve
òaber getürdiler ki BÀyidÿ’yı dutup
16.
NaòcuvÀn’dan Tebrìz’e getürmişlerdür ve eydür ki
PÀdişÀh-ile bir iki sözüm vardur, PÀdişÀh sözinden fÀyide ve ãavÀb olmazdı. Pes
17.
ne buyurur diyü. PÀdişÀh firÀset-ile bildi ki anuñ 1.
fermÀn oldı ki anı óaøretine getürmeyeler,
anda işin bitüreler. Çün Tebrìz’den ùaşra 2.çıkarup Neyilsin1713 bÀàına iletmişlerdi, arbaèa ve tisèìne ve sitte miée yılınuñ Õiél-úÀède ayınuñ yigirmi 3.üçünci güninde ÇehÀrşenbih güni anuñ işini bitürdiler. Ve fermÀn oldı ki DÀruél-mülk Tebrìz’e 4.ve BaàdÀd ve kalan İslÀm şehirlerinde tamÀmet bütòÀne ve maèÀbedi, ki ataları zamÀnında baòşìler
5.
ve zünnÀr-dÀrlar-içün
yapılmışdı, yıúalar ve òarÀb ideler. Ol fetó-ile ekåer ehl-i İslÀm 6.şükrÀnlar edÀ úıldılar, ki Óaú
-teèÀlÀ- andan öñdin geçenleri ol arzÿya irişdürmemiş-idi, 7.şÀdìlıúlar ve úonuúluúlar eyleyip şehirleri bezediler. Andan ãoñra PÀdişÀh-ı İslÀm DÀruél-mülk 8.Tebrìz’e èazìmet buyurdı. 9.
Ve äadreéd-dìn ZincÀnì, ki meãÀlió tertìbi ciheti-y-içün şehre varmışdı,
kendü
Rÿda’da istiúbÀl úıldı. Ve dilerdi ki kendü mertebesini òalúa bildüre, küstÀòlıúlar úılurdı. 10.
Ve at üzerinde sözler èarø iderdi. MevlÀy Beg, ki ol gün anuñ yasÀvulluàı nevbetiydi,
kerret aña eyitdi ki bu ùarìúa senüñ yoluñ degüldür, küstÀòlıú itme diyü. Ol iltifÀt
1712 1713
11.
iki
12.
itmezdi.
T. 2263b/2. “yolınca” B. 415a/3. // T. 263b/9. “Neylis”
735
MevlÀy Beg anı úamçı-ile bir úaç başına urdı, pÀdişÀh úatından irdi. Ol
13.
sebeb-ile daòı bir
úaç sebeb ve óÀl-ile äadreéd-dìn’üñ mertebesi münóiù oldı. Ve PÀdişÀh-ı İslÀm 14.çehÀrşenbih güni Õiél-úÀède ayınuñ yigirmi üçünci güninde Àyin ve èaôamet-i tamÀm birle
15.
Tebrìz’üñ ùaşrasında yapılan mübÀrek sarÀya nüzÿl úıldı. Úuşcı
İlçitÀyi1714 fermÀn üzerine olunmaduàı-y-içün
16.
yÀsÀúa irişdürdiler. Ve anuñ yirini BulÿàÀn’a
virdi. Andan ãoñra Nevrÿô ve ÚutluàşÀh ve BulàÀn ÒÀtÿn
17.
ve daòı òavÀtìn ve aúÀlar
Surúÿrlıúdan geldiler ve èÀdiliyye köşkinde ùoylar úıldılar. 1.
Ve ÚançıútÀl
ve Çìçak’i teftìş idüp yÀràuya çekdiler. Çün suç ÚancıútÀl
üzerine åÀbit oldı, 2.yasaka irişdürdiler. Ve andan ÚarÀtepe’ye nehøat buyurdı ve ÇiçÀk’i aàaçladılar ve tÿd acÿsı 3.úoyu virdiler. Ve Nÿreyn Beg’i çeri-y-ile ÒorÀsÀn ve MÀzenderÀn’a gönderdiler. Ve andan Tebrìz’e geldiler. 04.
PÀdişÀh’a èarø itdiler ki baèøı Moàollar girü küfr zamÀnındaàı gibi müsilmÀnlara
ôulüm ve taèaddì úılurlar. 5.Ve çaúır içüp èavrat çekerler, diyü. Tebrìz’de çaàırdılar ki her kişi kendi yolın ve mertebesin 6.gözleyüp sipÀhì sipÀhiliginde ve raèiyyet raèiyyetliginde olup biri birine ôulm ve taèaddì itmesün, 7.altÿn ve tamàa ve berÀtsuz bir pul ve bir óabbe kimesneye virmesünler diyü. Bunuñ üzerine bir úaç gün 8.geçdi, PÀdişÀh-ı İslÀm ìnÀm ve muètemed sipÀhìlerinden iki yüz nefer sipÀhì Tebrìz şehrinüñ bÀzÀr ve 9.maóalle ve soúÀúlarına rind u avbaşları ve Moàol’uñ cümerÀsın tecessüs idüp gözetmege gönderdi. Bir kerret 10.yigirmi yedi nefer dutup getürdiler, ki kimisi ev açmış ve kimi dülbend úapmış ve kimi èavrat çekmiş. 11.
Buyurdı, mecmÿèını helÀk itdiler. Ve úaç günden1715 ùoúuz nefer daòı getürdiler, altısı Türk,
üçi 12.TÀcik anları daóı helÀk itdiler. Bir úaç günden dört kişi daòı getürdiler, anları daòı dürlü 13.
işkence ve àadÀb-ile depelediler. Andan ãoñra ne úadar ki òayr söz ùaleb-içün gezdiler bir
òayırsuz ellerine
14.
girmedi. Girü münÀdì úıldılar ki “Vay ol kimesneye ki sipÀhìye nöker ve
ehl-i óurfete şÀkird
15.
Tebrìz şehrinde şerìr
ve dÀnişmend ve dervìşlerden olmaya, işsüz güçsüz yüriye!” ve daòı
16.
ve müfsidlerden kimesneye ziyÀn irişmedi ve PÀdişÀh buyurdı1716 ki
1714
P. 420a/15. “İlçi’yi” P. 420b/11. “...soñra” 1716 “ve daòı Tebrìz... ...buyurdı” cümlesi B. 416a/1-2. ve T. 264a/13-14. satırlarda yer almaktadır. 1715
736
her kim ki bir ùÀyifeye
mensÿb olmayıb kendü bÀşına yüriyecek olursa uàrı ve kìse-berdür,
1.
dutsunlar ve óarÀmìler
17.
diyü. Ve yasaúı mecmÿè vilÀyetlere cÀrì buyurdı. Ol sebebden rind u uàrı
2.
kesildiler. CióÀn òalúı PÀdişÀh-ı İslÀm’uñ maèdileti ferrinde ve inãÀfı
meyÀmınde ÀrÀyiş-i niôÀm 3.ve asÀyiş-i tamÀm buldılar. Ve Doru, Nezdìk ve Türk ve TÀcìk PÀdişÀh-ı İslÀm’uñ devlet-i rÿz-i efzÿnı 4.duèÀsına meşàÿl oldılar. Ve anuñ gibi mevÀhib-i cesìme şükrÀnesine ãadaúalar virdiler. Ve anuñ 5.hÀtif iúbÀli mÀverÀ-yı perde-i àaybından bu beyti oúudı ve eyitdi ki: Beyt: 06.
Mülk-i èÀlem müddet-i bì şÀh u server mÀnde bÿd
ÁmedÀ künÿn bÀ-sereş zìbÀ vü deròÿr pÀdişÀh 07.
Terceme1717: “Mülk-i Àlem bir zaman bì şÀh ve server úaldıdı, şimdi geldi èÀleme
zìbÀ vu lÀyıú pÀdişÀh.” 8.
Ve Tebrìz’den MevlÀy Beg’i DiyÀrbekr ve DiyÀr-ı Rabìèa imÀretine gönderdi.
Nevrÿz Beg’e nüvÀòat ve 9.terbiyyet tamÀm buyurdı. Ve óükm ve fermÀn oldı ki temÀmet il ve ulusuñ vizÀreti aña mufavvıø 10.ola. Ve ol óÀletde Tebrìz’de tevaúúuf úılup òalúuñ meãÀlió ve mühimmÀtını bitirüp pÀdişÀh èaúabince 11.İran’a gele ve rÀyÀt-ı hümÀyÿn düşenbe güni erbaèa ve tisèìne ve sitte miée yılınuñ altıncı güninde DÀrüél-mülk
12.
Tebrìz’den úışlaú èazmine
İrÀn’a óareket buyurdı. Ve daòı Tebrìz óudÿdında-y-iken Bulàan ÒÀtÿn’ı aldı. Niçeme ki atası İràÿn Òan aña evùa itmişdi, ammÀ çün iòtilÀf-ı
13.
nikÀó-ı şerèì birle
14.
dìn birle bir birine
irişmişlerdi. Ve òÀtÿn-ı müslimeye şerèan nikÀó dürüstdür, aldı. Andan
15.
ãoñra Ávher ve
Bilişkin yolından MoàÀn’a vardılar ve Ebÿbekr-ÀbÀd óudÿdında Òusrev kübrisinde 16.úondı. Ve iki haftadan ãoñra Nevrÿz, òiõmetine irişdi ve Úarabaà ve İran’da tamÀmet òavÀtìn 17.
ve şehzÀdeler ve Begler ve erkÀn-ı devlet ve aèyÀn-ı óaøret cemè oldılar. Ve PÀdişÀh-ı
İslÀm’uñ
1.
pÀdişÀhlıàına bì-riyÀ ve nifÀú itdiler. Ve ol cümle üzerine muçlekÀ virüp
şarù 2.úodılar ve üç kerret Oàuz resmince yükünüp baş úodılar. Ve yekşenbih güni erbaèa ve tisèìne ve sitte miée 3.yılınuñ Õi-él-óicce ayınuñ üçünci güninde, ki Türk yılı ve ayınuñ úoyın yılınuñ ùoúusuncı ayınuñ 4.yigirmi üçünci günine muvÀfıúdı, müneccimler ol güni iòtiyÀr 1717
B. 416a/11. // T. 264a/23. Bu kelime yok.
737
itdiler, PÀdişÀh-ı İslÀm ùÀliè-i mesèÿd birle 5.salùanat taòtına geçdi. Ve tamÀmet òavÀtìn şehzÀdeler u begler her biri kendü örüninde 6.oturduúlarından ãoñra girü teèkìd-içün yükünüp baş urdılar ve “PÀdişÀha òanlıú úutlu 7.bolsun.” diyü saàrÀú ãundılar. Ve cihÀna anuñ cülÿs-ı mübÀreki birle mübÀrek bÀd úıldılar ve eyitdiler1718: 08.
Gÿş-i be-òïd rÀ ve ez Àn ki cÀn-ı cihÀnìst
Beste der Àn yek èazìz cÀn ki tÿdÀrì 09.
Tercüme1719:
Kendüzüñe dut úulluú, cÀn-ı cihÀndır Baàla saña şol èazìz cÀn ki senüñ vÀr. 10.
ÓikÀyet-i Teveccüh-i RÀyÀt-ı HumÀyÿn ez-1720 DÀruél-Mülk-i Tebrìz be-CÀnib-i ÚışlÀú
BaàdÀd ve Tefvìô-i Manãıb-ı VizÀret 11.ÒvÀce Saèdeéd-dìn ve Vuãÿl-i Òaber-i èİãyÀn-ı Sülemiş Emìrüél-ÜmerÀé-i Leşker-i Rÿm ve Reften-i Leşker be-Defè-i ß1721 12.
Pençşenbih güni sebèa ve tisèìne ve sitte miée yılınuñ Õiél-óicce ayınuñ üçünci
güninde BaàdÀd úışlÀúı
13.
èazmine DÀrüél-mülk Tebrìz’den UcÀn ùarafına nehøat buyurdı ve
vizÀret-i memÀlik manãıbı äÀóib-i
14.
aèôam ÒvÀce Saèdeéd-dìn’e, ki sevÀbıú óuúÿú hevÀdÀrı
levÀóıú envÀè ve vefÀdÀrı birle müéekked úılmışdı,
15.
erzÀnì úıldı. Ve Nÿrìn Beg’i derbend
muóÀfaøatı-içün İrÀn’a gönderdi. Ve åemÀne ve tisèìne ve sitte miée
16.
yılınuñ Muóarrem
ayınuñ ikinci güninde, ki Àdìne güniydi, HemedÀn óudÿdından Murà-zÀrek adlu
17.
çayıra
nüzÿl úıldı. Ve Berrücerd óudÿdında Ebÿ Bekr DÀvÿd-ÀbÀdì, ki HemedÀn’uñ vÀlìsi idi, suçı 1.
åÀbit olduàından ãoñra yasÀúa irüşdürdiler. Andan göçüp Kürdler ùaàından geçdi şenbih güni 2.äafer ayınuñ yigirmi ikinci güninde
VÀsıù óudÿdından Çoúın çayırına úondı. Ve andan göçüp 3.VÀsıù’a girdi. Ol günlere Rÿm ùarafından Sülemiş’üñ yÀàìlıàı òaberi mütevÀtir irişürdi. 4.Ve ol óikÀyet bu mÿcebcedür, ki 1718
B. 416b/12. // T. 264b/14. “...Beyt:” T. 264b15. Bu kelime yok. 1720 T. 264b/16. “...CÀnib-i” 1721 B. 416b/17. satırdaki başlığında ilk kelime olarak “Õikr-i...” kelimesi ve sonunda da “Ávurden-i ZamÀn” kelimeleri vardır. // T. 264b/18. “...der Án ZamÀn” 1719
738
BÀlitÿ’yı yasÀúa irişdürmişlerdi, PÀdişÀh-ı İslÀm Rÿm’uñ
5.
emÀretini Moàol beglerinden
BayinçÀr u Toçúur Doúuz Temür’e virdi. Ve Sülemiş Òodrÿm èasÀkirinüñ 6.beglerbegisi-yidi. SulùÀn Mesèÿd’ı BÀltÿ nökerligi töhmeti birle maèzÿl úıldılar ve Rÿm’uñ salùanatı 7.
úardaşı FirÀmuz oàlı èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’a virdiler. Ve ol ki FÀsilyÿs úatından FÀsilyÿs
8.
ilçileriyle varmış-ıdı. Ve ol Moàol begleri ittifÀúı birle Rÿm’a geldi. Ve ol úışın Rÿm
9.
óudÿdında úatı ãovuú olup úÀliyek úarlar düşdi ve yollar kesilip òaberler münúaùıè oldı.
10.
Eyle çÀv bıraúdılar ki ordunuñ aóvÀli müteàayyir olmışdur ve Òan’uñ óÀl-i óayÀtda olduàı
11.
maèlÿm degüldür diyü. Pes Sülemiş bu muúaddime birle Rÿmdaàı Moàol beglerinden İútÀl ve DÀştimÿr
12.
ve
bir cemÀèat-ile daòı ittifÀú itdi. NÀgÀh Yançaru Tÿçifÿr’ı dutdı ve depeledi. Ve muòÀlefet 13.ve èiãyÀna ÀàÀz úıldı. Ve eùrÀf ve uçlardan çerì diyşürdi. Ve ikinci çeri, ki DÀnişmend ilinde 14.
Úazova’da otururlardı, kendüye muùìè eyledi. Ve cümerÀ ve avbÀşdan daòı bì-úıyÀs
diyşürdi.
15.
çerì aña
16.
Ve vilÀyetlerüñ emvÀl ve emlÀkini anlara ulaşdurdı. Fiél-cümle elli biñ atlu yaúın cemè oldı. Ve ŞÀm melikleri daòı meded ve muèÀvenet-içün yigirmi biñ atlu
virelüm diyü müteúabbil
17.
oldılar. Ve beglerüñ adlarını cimrìlere úoyup anlara sancaú1722
virdi. Ve çün yol baàlanmış-ıdı,
1.
Òan ùarafından ilçiler ve òaberciler gelmez oldılar.
Sülemiş’üñ naòvet ve èucÿbı ziyÀde oldı. Çün 2.ol òaber áÀzÀn Òan’uñ mübÀrek semèine irişdi, yekşenbih güni ve tisèìne sitte miée yılınuñ 3.CümÀdiyeél-éÿlÀ ayınuñ on ikinci güninde ÚutluàşÀh Beg’i bir bölük çerì-y-ile Sülemiş defèi-içün 4.DiyÀrbekr yolından Rÿm’a gönderdi. Ve Çoban Beg bahÀdur öñürdü úaravullıàa gelmiş-idi. 5.Anuñ ardınca ÚutluàşÀh Beg’i ve Sÿtay Beg’i çeriyle gönderdi. Ve evvel-i bahÀr faãlında iki çerì 6.ErzincÀn Aúşehri’nüñ ovasında uàraşdılar. æemÀne ve tisèìne ve sitte miée yılınuñ Receb ayınuñ 7.yigirmi dördünci güninde ol iki çerì arasında èaôìm muúÀtele ve muóÀrebe vÀúiè oldı. èÁkibet Sülemiş 8.sinüp münhezim oldı, Şam diyÀrına müteveccih olup úaçdı. Ve kalan çerìleri ìl olup ùapdılar, 9.
begler ardınca úova gidüp dutdılar.
1722
B. 417b/8. // T. 265a/17. “...neúúÀre”
739
Biz geldük áÀzÀn ÓÀn óikÀyetine. Çün PÀdişÀh-ı İslÀm 10.áÀzÀn ÓÀn Çoúın çÀyırından BaàdÀd èazmine göç úıldı ve seşenbih güni CumÀdeél-éÿlÀ ayınÿñ
11.
yigirmi birinci güninde 12.
Nìl şehrinden Emìreél-müéminìn èÁli raêiyaéllÀhü anhü meşhedine müteveccih
oldı ve
ziyÀret úıldı. Ve mücÀvürlerin nevÀòat idüp inèÀm ve ãadaúÀt buyurdı. 13.Ve çehÀrşenbih güni CumÀdeél-éÿlÀ ayınuñ yigirmi ùoúuzuncı güninde Mıãır ve ŞÀm beglerinden
14.
bir bölük
Seyfeéd-dìn ÚıpçÀú ve Seyfeéd-dìn Bìgtimÿr ve İlbegi ve èAzÀr, Mıãır pÀdişÀhı
15.
LÀçin’e
küsüp üç yüz atlu-y-ıla áÀzÀn1723 òiõmetine èazm itmişlerdi. RÀésuél-èayn şehrinde 16.LÀçin’üñ vÀúıèası òaberin işitmişlerdi ve pişmÀn olmışlardı, ammÀ ol vaút pişmanlıàuñ 17.fÀyidesi yoàıdı. NÀçÀr u nÀ-kÀm áÀzÀn ÓÀn òiõmetine irişdiler ve her bÀbdan söz èarø
1.
itdiler.
Ve PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn Òan CumÀdiyeél-Àòìr ayınuñ üçünci güninde BaàdÀd’dan göçüp MeydÀna1724 2.şehrinde DÀrüél-òilÀfe’de úondı. Pençşenbih gün meõkÿr ayuñ on beşinci güninde BaàdÀt’dan göçüp 3.MeydÀn’a müteveccih oldı. Cümle Mıãrìler’den, ki ìl olmışlardı, bir bölük cemÀèat bulad-ile 4.úaçdılar. Ve bir bölük Moàol çerìsi anlaruñ ardınca vardılar ve irişdiler ve uruşdılar. Ve ŞÀmìlerüñ 5.ekåeri úırdılar. Ve atçılarından bular yalıñuz úaçdı, úurtuldı. Ve yidi nefer daòı diri dutup 6.dutsÀú getürdiler. Ve şenbih güni ŞaèbÀn ayınuñ on dördünci güninde Baàlaúÿsu Gürcì Rÿm’dan 7.
beşÀret irişdürdi ki Çoban Beà ve Başàurd Sülemiş’i ãıdılar ve Sülemiş az kişilerle 8.úaçdı.
Ve tamÀmet çerìleri il olup ùapdılar. Ve Úÿşçı İlçidÀy úardÀşılıàunı, ki Sülemişle 9.gitmişdi, depelediler. Ve Arúun NoyÀn oàlı İúbÀl’i ve DÀştimÿr ÒutÀy’ı dutsÀú idüp getüri yorurlar 10.
diyü. PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn Sıàÿrluú óudÿdından Ulu úuçı’nda úonmışdı ve ÚurbÀn-
11.
-şìr’de Nÿrìn Aàa İran’dan mürÀcaèat úılup irişdi. Ve úarındaşlar biri birinüñ dìdÀrları birle
12.
müstebşir ve müstaôhir oldılar. Ve úurıltÀy ve ùoy itmege ÀàÀz itdiler. Çün úurıltaydan fÀrià
oldılar, 13.ŞaèbÀn ayınuñ yigirmi sekizinci güninde İúbÀl’i yasÀúa irişdürdiler. Ve çehÀrşenbih güni
14.
Ramaøan ayınuñ yigirmi dördünci güninde ve müddeèì Moàol beglerinden Kürze ve
Çerkes ve İsintemür’i, ki 15.Sülemiş-ile bir olmışlardı, úatl itdiler. Ve pençşenbih güni ŞevvÀl 1723 1724
P. 422b/15. “...Òan” B. 418a/11. // T. 265b/12. Son iki kelime yok.
740
ayınuñ on altıncı güninde
16.
PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn AtabÀy NoyÀn oàlı Úatlıàtemÿr Beg
úızı KirÀmÿn ÒÀtÿn’ı nikÀó-ı gerdek itdi. Ve anı Uluordu’da
17.
şerèì-y-ile aldı ve altmış tuman èavÀl aúçe kÀbìn úıydı ve 1.
Ùoúuz òÀtÿn yirine naãb itdi.
Ve Õiél-óicce ayınuñ evÀyilinde şÀh-zÀde Òarbendi’ye buyurdı ki
2.
ÒorÀsÀn’a
mürÀcaèat úıla. Ve ol memleketi yasÀyıb tÿòtiyÀda1725 ve Àõìne güni Õiél-óicce ayınuñ 3.on dördünci güninde rÀyÀt-ı hümÀyÿn DÀrüél-mülk Tebrìz’e nüzÿl úıldı. Ve Sülemişi Rÿm’dan 4.
dutsaú iletdiler. Ve seşenbih gün Õiél-óicce’nüñ yigirmi ùoúuzuncı güninde Sülemiş’i Tebrìz
5.
meydÀnında bir şenìè heyéet-ile depelediler. Ve cism-i pelìdini oda yaúıb külin yile
ãavurdılar. 6.Ve PÀdişÀh-ı İslÀm’uñ remde ciheti èÀrıøasından zaómetçügi var-ıdı, òalú çeşm-i zaòm 7.defèi-y-içün yüzerlik buóÿr iderlerdi ve niyÀz-ile duèÀ úılurlardı. 08.
Õikr-i Baúiyye-i ÓikÀyet-i SulùÀn èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd1726 BirÀder-zÀde-i SulùÀn Mesèÿd ve Fetó-i BilÀcÿk1727 9.ber-Dest-i Meliküél-áuzÀt Meróÿm [u] Maàfÿr1728 OåmÀn Beg bin Erùuàrul RaóimehümuéllÀhi teèÀlÀ1729 10.
Çün áÀzÀn ÓÀn Rÿm’uñ salùanatı FerÀmÿz oàlı èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’a tefvìø
buyurdı,
11.
èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd cild ü bahÀdur yigìd-idi. Rÿm’uñ mütemerridlerine geregi
gibi kÿşimÀl virdi. Ve
12.
ÚaramÀnìler ve ErmenÀk óarÀmìleri her kerret ki ErmenÀk
ùaàlarından çıúup il urmaàa ve óarÀmiliàe
13.
gelürlerdi, Moàol ve MüslimÀn-ile gice gündüz
dimezdi yortup varurdı, ol muòÀdìli úırup 14.helÀk iderdi. Anuñ zamÀnında òavÀric ve tÀbièleri baèøı helÀk oldılar ve baèøı adların ve 15.ùonların taàyìr idüp il arasına ùaàılup gizlendiler. İller ve vilÀyetler ve yollar anlaruñ 16.şerrinden emìn oldılar. Bunuñ üzerine bir müddet geçdi, Tatar Òan’ı Rÿm’uñ nıãfını SivÀs ve 17.Úonya ve LÀrende ve Úırşehri ve ÁúsarÀy ve Úayãariyye ve Engüriye eùrÀfını SulùÀn Mesèÿd bıraúduàından
1.
ãoñra1730 mutaãarrıf olmışlardı,
èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd’dan daòı aldılar ve Simure ve Úasùamoniya 2.Sìnïb ve Samsÿn
1725
B. 418b/13. // T. 266a/15. “nuhtÀd” T. 266a/9-10. “...Bin FerÀmÿz oàlı” 1727 “Bilecik”, bk. Halil İnalcık, “Osman I”, DİA, XXXIII, s. 448. 1728 B. 419a/3. // T. 266a/9. Bu kelime yok. 1729 B. 419b/3. // T. 266a/9-10. “Ertuàrul” kelimesinden sonrası yok. 1730 B. 419a/12. // T. 266a/18. “...alup” 1726
741
eùrafını tÀ İznìú ve Úarasì ve äaruòÀn óudÿdına gelince SulùÀn Mesèÿd’uñ 3.oàlı áÀzì Çelebiy-ile muúarrer buyurdılar. áÀzì Çelebi çün ÚaramÀnìler ve ol eùrÀfdaàı mütemerridler şerrini 4.
Moàol begleri LÀrende eùrÀfında ùurup defè iderlerdi, kendüzi Sìnïb’da úadıràalar 5.düzüp
òÿn-òvÀr reéìsler ve ıàrıblarla Úaradeñiz kenÀrlarında Çerkes ve Rÿs ve Kefe Firenklerine 6.
àazÀ itmege meşàÿl olurdı. Bu eånÀda uç eùrÀfından òaber vardı ki Úayı’dan Erùuàrul 7.oàlı Oåman Beg’i ucdaàı
Türk begleri dirilip úurıltÀy idüp Oàuz töresin sürişüp 8.òan dikdiler diyü. Ol óikÀyet bu minvÀl üzerineydi ki ucdaàı Türk begleri, ki 9.Oàuz’uñ her boyından uc etrÀfında Tatar 10.
úarşu Tatardan incinenler uca gelüp
şerrinden úorúup yaylar ve úışlarlardı, rÿzigÀr-ıla çoàaldılar1731. Fiél-cümle ol illerüñ begleri
11.
ve ketòüdÀları cemè olup OåmÀn Beg úatına
geldiler ve meşveret úıldılar. Çün1732 úÀl u úìlden ãoñra
12.
sözlerinüñ iòtiyÀrı bu oldı ki
eyitdiler “Úayı Òan òod mecmÿè Oàuz boylarınuñ 13.Oàuz’dan ãoñra aàaları ve òanlarıydı. Ve Gün Òan’uñ vaãiyyetine Oàuz töresi mÿcebince
14.
òanlıú ve pÀdişÀhlıú Úayı ãoyı var-iken
özge boy òanlarınuñ ãoyına òanlıú ve pÀdişÀhlıú
15.
degmez. Çün şimden girü Selçuú
SulùÀnlarından bize çÀre ve meded yoúdur, memleketüñ çoàı üzerlerine geregi gibi müstevlì oldı. Çün meróÿm SulùÀn
16.
ellerinden çıúdı, Tatar
17.
èAlÀéaéd-dìn’den daòı size ãafÀ
naôar olmışdur. Siz òan oluñ ve biz úullar SulùÀnumuz òiõmetinde
1.
bu ùarafda àazÀya
meşàÿl olalum.” didiler. OåmÀn Beg daòı úabÿl itdi. Pes mecmÿè örü 2.ùurup Oàuz resmince üç kerret yükünüp baş úodılar. Ol zamÀnlarda Oàuz töresinden 3.baúiyye vÀr-ıdı. Şimdi ki bigi ùop unudulmamış-ıdı. Dolu obalardan úımrÀn getürdüp OåmÀn Beg’e 4.saàraú ãundılar. Çün içdi, çavuşlar “äıóhat ve èÀfiyet ve pÀdişÀhlıú mübÀrek olsun!” diyüp duèÀ 5.ve åenÀ úıldılar. Andan cemèiyyet tamÀm birle göçüp BilÀcÿk úalèası üzerine vardılar. Tisèa ve tisèìne ve sitte miée 6.yılında OåmÀn Beg BilÀcÿk’i fetó itdi. Ve àazÀ ve cihÀdı çÀvı Rÿm ve ŞÀm ve èAcem eúÀlimine 7.münteşir oldı. Ve her ùarafdan èulemÀ ve efÀøıl OåmÀn iline geldiler. Çün SulùÀn Mesèÿd 8.oàlanlarına daòı SìmrÀd’a óussÀd ve muòÀlif şerrinden nekbet irişdi. Günden güne 9.OåmÀn Úarasi iline ve Aydın eùrÀfına, ki ol vaút Leşkerì İli dirlerdi, göç göç 10.ardınca 1731
B. 419b/Derkenar. “...Çün Ertuàrul BaàdÀdìler EtrÀkinüñ beglerin basup depelemiş-idi, iki bölük Türkler daòı anlara óükm iderlerdi.” 1732 T. 266b/4. // P. 424a/10. “çoú”
742
Türk evleri gelüp ùolarlardı. Ve Rÿm ilinde Dobruca ilinde ùurÀn 11.müslimÀnlar daòı gavurdan uşanup göçüp Úarasi iline geçdiler1733. 12.
ÓikÀyet-i Teveccüh-i PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn be-Taraf-ı ŞÀm ve Mıãr ve MeãÀf Kerdeni bÀ-MıãriyÀn ve Şikeste-i ÌşÀn1734 ve Fetó-i VilÀyet-i ŞÀm 13.
Ol günlerde ki PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn Tebrìz’e gelmişdi, biri biri ardınca ilçiler
14.
Rÿm ve DiyÀrbekir ùarafından irişüp òaber virdiler ki ŞÀmìler ÚarÀmÀnìler iàvÀsı-y-ile Rÿm
ser-15.-óaddine ve DiyÀrbekir óudÿdına gelüp uràun ve çapàun úılurlar ve yollar basarlar ve taòıllar yaúarlar
16.
ve müsilmÀnlara zaómet virürler ve Mardin’i muóÀãıra úıldılar ve
müsilmÀnlardan çoú esìr aldılar ve ramaøÀn ayında
17.
mescidlerde úızlarına el uzadıp fesÀd
itdiler ve baèøı süçi daòı içdi. MüsilmÀnlar eyitdiler ki
1.
“Siz müsilmÀnlar dirilürsiz, Ramaøan ayında bunuñ
gibi fesÀdı ne mÿcebden idersiz?” didiler. 2.Anlar cevÀb virdiler ki “Tatar
1735
ider, biz idicek
nola?” didiler. Ve müsilmÀnlar eyitdiler “Eger Tatar 3.bu işi iderse kÀfirken iderdi. Siz müsilmÀnuz diyü daèvì úılursız.” didiler. Bunlara 4.söz fÀyide itmedi ve MÀrdìn’üñ şehrini ve vilÀyetini tÀrÀc ve talan úıldılar1736. Andan göçüp 5.Dibsur’a vardılar ve ancılayın úıldılar. Ve Raésuél-èayn’de daòı dilediler ki ancılayın úalalar1737. Anuñ 6.òalúı cild u bÀhÀdur sipÀhìleri ve şehrüñ soúakları ùÀr-ıdı ki geregi gibi ãavÀş idüp 7.ŞÀmìleri şehre úoymadılar. Her ne ki şehirden ùaşra ùavÀr ne ki buldılarsa aldılar, döndiler. 8.Ve müslimÀnlaruñ kelìm ve perdelerin Óaleb’e iledüp kimin armaàÀn virdiler ve kimin 9.sehel bahÀya ãatdılar. Çün1738 PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn’uñ mübÀrek semèine 10.irişdi, àÀyet àayret-i dìn ve óamiyyet-i İslÀmìsinden cÿşa gelüp úaúıdı. Ve ol ùÀàìlerüñ şerri
11.
defèini kendüzine lÀzım
bildi. Ve andan ki eéimme-i dìn ve èulemÀ-i İslÀmiye’den fetvÀ ùaleb úıldı.
12.
TamÀmet
eéimme-i dìn fetvÀ virdiler ki anlaruñ şerrini müsilmÀnlar memÀlikinden defè itmekle
1733
B. 420a/6. // T. 266b/19. “...veés-selÀm” T. 266b/21. “Şikeste ÌşÀn” yerine “bi Leşker-i ÌşÀn ve Şikesten-i ÌşÀn” 1735 B. 420a/15. // T. 267a/4. “...bunuñ gibi iş” 1736 B. 420b/1. // T. 267a/6. “...Ve MÀrdìn úalèası anlaruñ şerrinden emìn úaldı.” 1737 P. 425b/5. “úılalar” 1738 B. 420b/6. // T. 267a/10. “...bu òaber” 1734
743
13.
PÀdişÀh-ı İslÀm’uñ himmeti zimmetine lÀzımdur diyü. Pes buyurdı, çerìler cemè oldılar ve
begleri
14.
maãlaóat mÿcebince saàdan ve ãoldan revÀne úıldı. Ve rÀyÀt-ı humÀyÿn Àõìne güni
tisèa ve tisèìne
15.
ve sitte miée yılınuñ MuóÀrrem ayınuñ on ùoúuzuncı güninde Şam seferi
èazmine DÀruél-mülk Tebrìz’den óareket
16.
úıldı. Ve irtesi MarÀàÀ şehri ùaşrasından göç
buyurdı. Ve DeòvÀrgÀn adlu yirden Nÿrìn 17.Aàa’yı dönderip girü İrÀn’a gönderdi. 1.
Ve äafer ayınuñ onuncı güninde Şaù ãuyını geçdi
ve KüşÀf úalèası
muúÀbelesinde úondı. Ve äafer’üñ on dördünci güninde, seşenbih güni òÀtÿnlar
2.
bile
gelmişdi, Mÿãıl şehrinden vidÀè idüp döndiler. Ve şenbih güni äafer’üñ yigirmi beşinci 3.
güninde Naãbìn óudÿdına irişdi ve cebe görüp çerì èarø úıldılar. Ve düşenbih güni yigirmi
yedinci 4.güninde ÚutluàşÀh NÿyÀn’ı çeriyi öñürdü gönderdi. Ve seşenbih güni Rebìèuélevvel’üñ on ikinci 5.güninde FurÀt ãuyını mübÀreklik-ile Caèbir ve äıffìn berÀberinde geçdi. Ve yaàılardan òoş 6.òaberler geldi, aralarına iòtilÀf düşmişdür diyü. Rebìèuél-evvel’üñ on yedinci güninde yekşenbih güni 7.rÀyÀt-ı humÀyÿn Óaleb şehrine irişdi. Ve andan göç buyurup yolda bitmiş taòıllara uàradılar.
8.
Çerì òalúı ve sipÀhìler
sevindiler, atumıza gök taòıl yidürürüz diyü. PÀdişÀh-ı İslÀm atınuñ èinÀnını 9.dönderdi ve tarlalar kenÀrından yüriyüp ekin içinden ùaşra çıúdı. Ve buyurdı ki
10.
“Her kişi ki bu ùaòıldan
11.
daòı irişdügümüz ùaòıldan atına yidürürse, anı yasaúa
irişdürsünler. ZìrÀ Àdemì àıdÀsını
óayvÀna yidürmek revÀ degüldür.” didi. Ve seşenbih gün
12.
Rebìèuél-evvel’üñ on ùoúuzuncı güninde Sermìn’e irişdiler ve
Moàoltay İçÀdì bir bölük Úıpçaú
13.
nöker-ile úaçdı. Ve düşenbih güni Rebìèuél-evvel’üñ
yigirmi beşinci güninde ÓamÀ şehrinden geçdi
14.
ve Selmiye berÀberinde úondı. Ve anda
yÀàìnüñ úaracıları ôÀhir oldı. PÀdişÀh-ı İslÀm kendü 15.çerìsinüñ sipÀhìlerini àÀfil ve istièdÀd-ı cenkden õÀhil-gÿne gördi. MübÀreklik-ile bahÀdurlar
16.
ùavÀyifi birle atlandı, tÀ ki ãavÀş ve
maèreke mevøìèini iótiyÀù úıla vü yÀàì aóvÀline 17.muùùaliè ola. Buyurdı çerìye yÀàì irişdi diyü çÀv bırÀkdılar. Çerì òalúına úıpurdı düşdi,
1.
ve temÀmet cebe ve tertìb-i silÀóa meşàÿl
olup yarÀúlandılar. Andan ãoñra Çoban Beg úÀravuldan 2.dönüp geldi. Òaber getürdi ki “YÀàì gelmişdür, maúãÿd bu çÀvdan oldı ki çün yaàıya 3.yaúìn irişdük àÀfil olmayup yaraàuñuzla ãavÀşa óÀøır
744
ve çÀlÀk olasız.” didi. 4.Ve her ùarafuñ iótiyÀùını úılup bilmiş-idi ki Mıãrìler ol maúÀmda, ki Mengÿ Timÿr zamÀnında 5.úonmışlardı, girü anda úonup yirüñ eyüsin ùutmışlar ki bizüm çerìye eyü úonaú 6.yiri úalmaya. Ve buyurdı ki anlaruñ tedbìr ü taèbiyelerini nice bÀùıl idevüz diyü. Maãlaóat 7.şöyle gördiler ki anlaruñ úarşusına berÀber úonmayalar, belki kendüler ãol úola ki 8.anlaruñ saà úolı ùarafıdur meyl ideler. Ve çehÀrşenbih gün Rebìèuél-evvel ayınuñ 9.
yigirmi yedinci güniydi, Óumuã şehrine üç fersaò miúdÀrı ırÀú, İnceãu kenÀrında 10.úondı. Ve
buyurdı ki üç gün yitecek miúdÀr ãu götüreler. Ve beriye beyÀbÀn yolından 11.anlaruñ ardınca 12.
dolanalar, tÀ ki anlar nÀçÀr olup yüzlerin ol ùarafa döndürdiler ki tedbìr u
taèbiyeleri bÀùıl
ola. Pes çerì òalúı ãu götürmege meşàÿl oldılar. Mıãır çerìsi ãandılar ki 13.Moàol çerìsi úaçmaú yaraàın iderler. Şöyle muúarrer úılmışlardı ki pençşenbih güni ãavÀş ideler.
14.
Ol vehm-ile ki
Moàol münhezim olur diyü atlanup muúÀbeleye geldiler. PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn ÓÀn 15.çün yaàı ve uãÿlinden ÀgÀh oldı, iki rekèat namÀzı niyÀzile ve cemìè leşker-ile úıldı. Ve
16.
nÀliş-ile Óaú -teèÀlÀ-’dan nuãret ùaleb idüp duèÀ úıldı ve
atlandı. Ve ol miúdÀr çerìyle, ki óÀôır-ıdılar,
17.
yaàı berÀberine vardı. Ve saà úoluñ başında
MevlÀyı Beg ve andan ãoñra Emìr-zÀde äatılmış
1.
andan ãoñra ÚutluàşÀh Beg andan
ãoñra Yümni ve Mürted, her biri kendü tümenleri-y-ile ve tìpde 2.PÀdişÀh-ı İslÀm mÀnend-i kÿh bÀ-şükÿh ve heybet öñinde Çoban Beg, ãol úola mÀyil ve Süñürçi 3.İçrÀ oàlı Ùuàrılca, ki ulu úoluñ eyü oàlanlarındandı, andan ãoñra İlbaãmış ve ÇìçÀk 4.ve èAlì İnÀú oàlı Kırumişì dükelinden ãoñra Körbuúa bahÀdur-ıdı dümdÀr başıydı, andan 5.öñdin ki çerì tamÀm binmeyüp alaylar tamÀm düzülmemişdi. ŞÀmìler ãavÀş ulaşdurdılar. ZìrÀ 6.kendülerüñ cebe ve yarÀú ve atları eyü olduàına àÀyetde maàrÿr ve mustaôhir olmışlardı. Ve Moàol’uñ 7.çoúlıàından iótiyÀù úılmayup atları uvaúlıàına ve görkleri úÀtılıàına bakup óaúÀret-ile naôar iderlerdi. 8.Ve bilmezlerdi ki ayaà-ıla yılan úuyruàın basup ellerin diken üzerine úomışlardur. ÚutluàşÀh NoyÀn kehverkÀ çaldılar. Ve Mıãrìler ãandılar ki PÀdişÀh ol alay içindedür, úamÿsı
9.
buyurdı ki
10.
ol alaya óamle
úıldılar. Ve biñ biñ bir biri ardınca gelürlerdi ve alaylar yarup 11.bahÀdurları aótÀrurlardı. Emìr bölüginden òaylì òalú úırdılar ve mecrÿó itdiler. Ve Emìr bir bölük
12.
atlu-y-ıla PÀdişÀh
òiõmetine vardı. Ve Mıãrìler Mengütimÿr zamÀnındaàı ùarìú üzerine MühennÀ
13.
èArabından
èÌsì-yi MühennÀ’yı beş biñ èArap atlusı-y-ıla pusÿya úomışlardı. PÀdişÀh-ı İslÀm ol
14.
óÀle
745
vÀúıf oldı. Körbuúa’yı biş biñ atlu Moàol-ıla çerìnüñ ardına gönderdi ki çerìnüñ saúlaya. Ve savÀş arasında nÀgÀh èArap çerìsi busudan çıúdılar ki çerìnüñ
15.
ardını
16.
ardın basalar.
Körbuúa úarşu segirdüp cümlesini ùaàıtdı. Ve PÀdişÀh-ı İslÀm vÀdi-yi Eymen’den
17.
bir ÀvÀz işitdi ki “LÀ taòaf necevte mineél1.
kavmiéô-ôÀlimìn!” ve ol beşÀret-ile PÀdişÀh-ı İslÀm’uñ
mübÀrek nefesinde úuvvet-i
tamÀm ôÀhir oldı. Ve Úaàan Arslan gibi añrayıp ãavaşa girdi. 2.Ve ãaflar ve alaylar yarıp süñüy-ile bahÀdurlar düşürürdi1739. Ve naèra urdı, úaúıyup çerìye çaàırdı, 3.tÀ cümle atdan inüp tìr ü bÀrÀn itdiler. Ve girü atlanup ŞÀmìlere terk ü tÀz itdiler, yaènì bir kezden 4.üzerlerine segirtdiler. Ve Çomaú ve BilÀtigin birle cebe ve ışıúların döge döge süñüklerin òurd itdiler. 5.
Úuşlıú vaútinden aòşÀma degin ãavÀş úÀyim oldı. èAúibetüél-emr Mıãrìler münhezim
oldılar. Çün cenkden 6.fÀrià oldılar, EnìşiúÀrum’dan Sìs teúÿrına varıp Sìs tekÿrı bìş biñ atlu alıp pÀdişÀh 7.úatına vardı. PÀdişÀh-ı İslÀm Mıãrìler ardınca arúÿn arúÿn giderdi. TÀ Óumuã üzerine vardı 8.ve bir fersaò yol şehirden ùaşra úondı. Ve Óumuã şehrinüñ şehirlü ve úalèalusı il oldılar. Ve yekşenbih gün 9.Rebìèuél-Àòìr ayınuñ ikinci güninde Mıãır SulùÀnınuñ òazÀnesini, ki almışlardı, getürdiler ve beglere úaftÀnlarından òilèat geyürdi.
10.
ulaşdurdı. Ve beglerüñ ekåerine Mıãır sulùÀnı
11.
Ve ol fetóüñ beşÀreti-içün DÀrüél-mülk Tebrìz ve eùrÀf-ı
memÀlike ilçiler gönderdi. Ve irtesi Dımışú
12.
èazmine göç buyurdı. Ve pençşenbih güni
Rebìèuél-Àòir’üñ altıncı güninde Dımışú şehrinüñ
13.
geldiler. Ve il olup şaóne dilediler. ÚutluàyÀr’ı anlara
ãudÿrı ve aèyÀn ve ekÀbiri istiúbÀle 14.
şaóne buyurdı. Ve Rebìèuél-Àòir’üñ
ùoúuzuncı güninde Dımışú altında Mirveó-i rÀhıtda nüzÿl buyurdı.
15.
Ve cumhÿr-ı ehÀlì
Dımışú kulluàına mülÀzimet gösterdiler ve ol òaøretüñ devleti sÀyesine ilticÀ úıldılar. 16.
PÀdişÀh-ı İslÀm anlardan ãordı ki “Ben kimim?” ittifÀú-ile çaàırıp eyitdiler ki “ŞÀh 17.áÀzÀn
ibn İràÿn Òan bin Abaúa Òan bin HülÀgÿ Òan bin Tÿlÿy Òan ibn Çingiz Òan!” 1.
andan ãoñra anlardan ãordı ki “Melik NÀãır’uñ atası kimdür?” Eyitdiler “Evlebì!” Eyitdi
“Evlibì’nüñ 2.atası kimdür?” Mecmÿè cevÀbdan úÀãır ve sÀkit oldılar.
1739
P. 427a/2. “düşürdi”
746
èÁlem òalúına maèlÿm oldı ki ol úavmüñ 3.sulùÀnlarınuñ salùanatı ittifÀúìdür, istióúÀúì degüldür. Ve tamÀmet anlar PÀdişÀh-ı İslÀm 4.ceddinüñ ve uruàınuñ kulları oàlanlarındandururlar. Bu sözüñ maènìsi budur ki Çingiz Òan 5.ve oàlanları TürkistÀn’dan òurÿc idüp èÀlem iúlìmlerini musaòòar itdükleri vaútin ki 6.Deşt-i Úıpçaú’ı musaòòar itdiler. Çün cenge ve àalebe-y-ile aldılar, Úıbçaú ùavÀyifinüñ úılıcdan 7.úurtılanı Çingiz urÿàınuñ inçüleri yaènì esìrleri ve úulları oldılar. Bu zamÀna degin 8.henüz deşt iúlìminde ol úÀnÿn cÀrìdür ki Úıbçaú ve àayri inçüleri oàul oàula úul idinürler 9.ve ãatarlar. Daòı Mıãır’da Úıbçaú oàlanlarından ãatun alup sipÀóìlıú
1740
zamÀna degin Şam’da ve
10.
taèlìm itdürürlerdi. Ve daòı PÀdişÀh-ı
İslÀm anlara eyitdi ki “Sizüñ dirileriñüzden òayır yoúdur, bereket vardur. Siz nÀdÀnlaruñ suçını bu ÀgÀh ululara
11.
belki ölüleriñüzde çoú òayr ve
12.
baàışladum.” didi. Dımışú òalúı be-
àÀyet şÀdimÀn ve müstaôhir oldılar, pÀdişÀh devletine duèÀlar 13.úıldılar. Rebìèuél-Àòir’uñ on ikinci güninde PÀdişÀh Dımışú’uñ meydÀnına teferrüce vardı. 14.
Ve çün be-àÀyet òÿb ve òurrem süvÀd gördi, anı saúlamaàı vÀcib gördi. Bir bölük
muóÀfıôları
15.
BÀb-ı tÿma úapusında úodı ve buyurdı ki yidi úapuyı açmayalar, çerì şehre
girüp şehir 16.òalúına zaómet itmeyeler. Ve buyurdı ki çeriden kimse baàlar u bostanlara girüp ziyÀn vÀyil
17.
itmeyeler ve gezmeyeler. Çün Dımışú’uñ meliküél-ümerÀsı Úıbçaú bì iùÀèat gösterüp 1.
olup Òan óaøretine gelmişdi, 1741begligini girü aña muúarrer úıldı ve şahnalıàını
ÚutluàÀy’a ve 2.defter u emvÀl taãarrufını ve muóÀfaôatını ber mÿcib-i sÀbıú Seyyid Zeyneéddìn ve Faòreéd-dìn 3.bin1742 Şerìóiyye’ye muúarrer buyurdı ki úÀèide-i maèhÿd ve muètÀd üzerine cemè ve òaracın øabù idüp
4.
óisÀbın göstereler. Ve eger memleket ve emvÀli
maãÀlióinde anlaruñ bir úaydu ve mühimmi olacaú 5.olursa yazıb úapuya vezìrlere èarø ideler. Ve Mıãır sulùÀnınuñ mülÀzımlarından òazÀne ve çeri 6.yazıcıları bir cemÀèat, ki anda idiler, cümlesine nüvÀòt buyurdı. Ve dÀyimì PÀdişÀh’a mülÀzım-ıdılar. 7.Ve begler èarø itdiler ki çün Dımışú’uñ úalèa òalúı muùìè olmazlar. Şehr òalúınuñ daòı òaùırları 8.bizüm-ile rast olısar degüldür. Ol sebeb-ile teşvìş ve perìşÀnlıú şehir òalúına tamÀm yol buldı. 9.PÀdişÀh-ı İslÀm’a
1740
B.423a/13. “...yaúìn...” B. 423b/6. // T. 269a/2. “...Dımışú...” 1742 B. 423b/8. // T. 269a/3. “İbn” 1741
747
didiler ki1743 maãlaóat oldur ki şehri urup àÀrat ve tÀrÀc úılavuz diyü, tamÀmet
10.
begler
müttefiú1744 oldılar. PÀdişÀh-ı İslÀm taraóóum buyurdı ve ol fikri begenmedi. Ve buyurdı ki, hìç Àferìde 11.şehir òalúına müzÀóim ve müteèarriø olmaya. Ve çerì òalúından her kim diler ki şehre vara dìvÀndan muèayyen
12.
mektÿbı olmayınca úaùèÀ şehre girmege yol virmeyeler. Ve
seşenbih güni ayuñ on sekizinci güninde
13.
girüp göreler, şol aàÀclar ki mancınıúa lÀyıú
ol sebeb-ile ki fermÀn olmış-ıdı ki baàlar içine 14.
ola, úalèayı fetó itmek-içün keseler. Bir bölük
kÿtÀlcılar ve İrÀmene ve Gürcìler ve mürtedler kendülerini
15.
ol bahÀne-y-ile äÀlióiyye ùaàına
bıraúdılar. Ve úatil ve nehb u àÀrat úıldılar. PÀdişÀh-ı İslÀm ol úaøiyyeden 16.vÀúıf olup úaúıdı. Ve fiél-óÀl úÿvìci oàlı Uràı’ya buyurdı ki äÀlióiyye ùaàına vara. Ve andaàı saúlaya ve anlar ki anda uràÿn itdiler, yasÀúa irişdürüp helÀk ide. Çün ol
17.
müslimanları 1.
anda irişdi,
anlar òarÀblıú idüp ùaàılmışlardı, gelüp èarø itdi. PÀdişÀh buyurdı, Gürci 2.ve İrÀmine’nüñ çadırların aradılar. Alduúları esìrleri ellerinden alup úoyı virdiler. Ve anlaruñ 3.bir úaçını yasaúa irişdürdiler. Ve şenbih güni Rebìèuél-Àòir’üñ ùoúuzuncı güninde MevlÀyı Beg, ki ãınàun 4.Mıãrìler ardınca ki áazze’ye degin gitmişdi, dönüp girü geldi. Ve çün havÀ issi olmaàa 5.başlamış-ıdı, PÀdişÀh, úalèa ehline Mıãır èiãyÀn olmışlardı, iltifÀt göstermedi. Şenbih 6.güni CumÀdÀél-ÿlÀ ayınuñ on üçünci güninde Dımışú’dan mürÀcaèat buyurdı. 7.
Ve ÚutluàşÀh ve Çoban Beg’i ol yirüñ muóÀfaøatı-y-içün anda úodı. TÀ çün ki yaz ola,
geleler. 8.Ve MevlÀyı Bege buyurdı ki büyük çerìyle yay aylarında anda ola. Ve NÀãireéd-dìn YaóyÀ’yı
9.
Úıpçaú’a nökerlige muèayyen úıldı. Ve Begtimur ve İlbeg’i, ki òiõmete 10.
gelmişlerdi, PÀdişÀh-ı
her bir münÀsib iş üzerine naãb buyurdı. èÁúibetuél-emr anları Úıpçaú,
11.
İslÀm’uñ nièmet ve terbiyeti óaúúını unutdılar ve muòtelif çÀvlar ile bıraúdılar ki
MevlÀyı Beg’üñ
12.
ve ol cemÀèatuñ mürÀcaèatına sebeb oldı. Fiél-cümle PÀdişÀh-ı İslÀm
çehÀrşenbih güni 13.CümÀdiyeél-ÿlÀ ayınuñ yigirmi dördünci güninde FurÀù’dan Caèber úalèası berÀberinden geçdi.
14.
Ol cesr üzerinden, ki kendü iòtirÀèından buyurmışdı ve hem ol gün
aàrÿúına 15.ulaşdı ve Sancar óudÿdında òÀtÿnlarına irişdi. Ve KirmÀn ilçileri daòı geldiler. Ve
1743
B. 423b/13. satırda şu cümle yoktur: “Ol sebeb-ile teşviş ve perìşÀnlıú şehir òalúına tamam yol buldı. PÀdişÀh-ı İslÀm’a didiler ki” 1744 B. 423b/14. // T. 269a/9. “...él-kelime”
748
16.
Maómÿd ŞÀh ve eşyÀèı yaàı olup èAllÀme-i èÁlem HerÀù úaêısı MevlÀna Faòreéd-dìn ve
oàullarını 17.öldürdüklerin ve fitneler, ki úoparmışlardı, PÀdişÀh’a èarø itdiler. Ve seşenbih
1.
güni CümÀdiyeél-Àòir ayınuñ on beşinci güninde Mÿãıl şehrine
irişdi. Ve yekşenbih güni 2.Receb ayınuñ beşinci güninde ÚutluàşÀh NoyÀn Şam’dan dönüp geldi ve Úıbçaú ve nökerlerinüñ 3.muòÀlifetin èarø itdi. PÀdişÀh-ı İslÀm ŞaèbÀn àurresinde Dicle ırmaàından geçdi ve ŞaèbÀn 4.ayınuñ on yedinci güninde MevlÀy Beg Dımışú’dan dönüp geldi. Ve seşenbih gün
5.
Ramaøan ayınuñ on beşinci güninde rÀyÀt-ı humÀyÿn
MerÀàa’ya nüzÿl buyurdı. Ve ikinci gün 6.düzilen raãadı görmege ve temÀşÀ úılmaàa vardı. Ve ol raãaduñ mecmÿè ÀlÀt ve işlerine 7.naôar úıldı. Ve cümlesini fikr ve teéennì birle gördi. Ve her birinüñ keyfiyetinden suéÿl úıldı. Ve 8.vücÿd, ki anÿn deúÀyıúı àÀyet müşkildi, ekåerini fehm úıldı ve buyurdı ki Tebrìz’de 9.kendünüñ künbedi yanında bir úaç èamele maòãÿã bir raãad daòı düzeler ve ol aèmÀluñ 10.keyfiyyetini bir vÀøıó beyÀn birle taúrìr buyurdı. Şol vech üzerine ki óÀøır olan óukemÀ 11.anÿñ óüsn-i istinbÀùında taèaccüb itdiler ki anuñ gibi èamel hìç bir zamÀnda itmemişlerdür ve óakìmler
12.
eyitdiler anı düzmeklik àÀyet muteèaõõirdür.”
didiler. Anlara taèlìm ve irşÀd úıldı tÀ imtióÀn naôarı birle
13.
aña şürÿè gösterdiler. Ve anuñ
taèlìmi vefúi üzerine itmÀma irişdürdiler. Ve anlar cümle mÀhir mühendisler
14.
müttefiú
dürürler ki anuñ mÀnendi raãad kimse düzmemişdür. Çün ol aradan göçüp Ucan’a 15.geldi. Ve seşenbih gün ŞevvÀl’üñ yigirmi dördünci güninde úurıltÀy itmege ÀàÀz itdiler. Ve şenbih 16.
güni Õiél-óicce ayınuñ üçünci güninde şÀhzÀde ve Ulcÿ UcÀn’da vefÀt itdi. Alup Tebriz’e
17.
iletdiler ve ulu künbedde defn itdiler. Ve Õiél-óicce ayınuñ altıncı güninde şÀhzÀde
1.
òarbendeye ÒorÀsÀn’a mürÀcaèat itmege icÀõet buyurdı. Ve kendüzi mübÀreklik-ile DÀrüél-
mülki 2.Tebrìz’e èazìmet buyurdı. Ve her gün künbed-i èÁlì èimÀreti üzerine varurdı, veés-
selÀm.
749
03.
ÓikÀyet-i Teveccüh-i PÀdişÀh-ı İslÀm1745 áÀzÀn Òan be-CÀnib-i ŞÀm ve Mıãır Nevbet-i Rÿm1746 04.
PÀdişÀh-ı İslÀm çün Tebrìz’e girdi, girü ŞÀm diyÀrı èazmine cezm buyurdı ve
düşenbih güni 5.sebèa miée yılınuñ Muóarrem ayınuñ àurresinde ÚutluàşÀh Beg’i çoúlıú çerìyle öñürdü revÀne 6.úıldı. Ve rÀyÀt-ı humÀyÿn mezkÿr ayuñ on beşinci güninde Tebrìz’den çıúdı ve äafer’üñ 7.üçünci güninden Nÿreyn AàÀ’yı ÇaàÀtÿ’dan girü dönderdi ki ÌrÀn’a vara. Ve Rebìèuél-evvelüñ 8.dördünci güninde mübÀreklik-ile Mÿãıl şehrine irişdi ve iki üç gün anda èìşe meşàÿl 9.olup çaràÀdılar. Atÿmìrì óudÿdında müneccimler iòtiyÀriyle mübÀrek sÀèatde süvÀr MübÀrekşÀh fevt oldı.
10.
oldı. Ve beglerden Çoban Beg ve MevlÀyı Beg’i öñürdü revÀne úıldı. ve
11.
úızı ÙoàanşÀh ÒÀtÿn, SincÀr óudÿdında Rebìèuél-Àòìr ayınuñ altıncı güninde
12.
Ve òavÀtìn ki vidÀè-içün bile gelmişlerdi1747, Reésuél-èayn óudÿdında mürÀcaèat
úıldılar. 13.
Ve Rebìèuél-Àòiruñ on ikinci güninde ŞeniúÀr öñdin varan çerìden döndi ve geldi.
14.
Ve òÀber getürdi ki bizüm úaravulumızdan Úıbartÿ bir úaç atlu-y-ıla Kÿşlÿk adlu ŞÀmìlerüñ
15.
úaravul başı üzerine depdiler ve anlardan bir bellü beg düşdi diyü. Ve PÀdişÀh-ı İslÀm
16.
äafer ayınuñ yedinci güninde FurÀt ãuyını Caèber ve äıffìn berÀberi yirden ŞÀm ùarafına
17.
geçdi. Ve seşenbih güni meõkÿr ayuñ yigirmi birinci güninde Óaleb’e yaúın Ciåÿl1748 adlu 1.
yirüñ yücerek yirinde úondı. Ve Úıbartÿ BahÀdur girü gelüp irişdi ve ŞÀm cündìlerinden
bir úaç 2.nefer cündìyi dutsaú getürdi. Ve yigirmi yedinci güninde teşvìş ve çÀv düşdi, yaàı 3.
irişdi diyü. FermÀn oldı, tÀ çeri bir kezden atlandılar. Andan ãoñra yalan-ıdÿàı muóaúúaú
4.
oldı, girü atdan indiler. Ve CümÀdiyeél-ÿlÀ ayınuñ beşinci güninde göçüp Óaleb’den 5.geçüp
ãubó vaútinde Úavìú1749 ãuyı kenÀrında, ki Óaleb ırmaàıdur, úondılar. Ve yedinci güninde 6.
Úunserìn adlu yir berÀberinde úondı. Çün yaàıden hìç bir òaber belürmedi ve Mıãır SulùÀn’ı
7.
úorúusından Mıãır’dan ùaşra çıúmadı ve PÀdişÀh-ı İslÀm müslimÀnlara meróamet idüp ilerü
1745
B. 425a/11. // T. 270a/3. “PÀdişÀh-ı İslÀm” kelimeleri yok. B. 425a/11. // T. 270a/4. “...Kerret-i Dovvom ber Án ZamÀn” / T nüshasında “nevbet-i Rÿm” kelimeleri yok. 1747 T. 2270a/11. “varmışlardı” 1748 B. 425b/8. “Cibük” 1749 B. 425b/13. “Úÿtÿ” 1746
750
8.
yürimedi. Ve buyurdı ki ÚutluàşÀh çeriyle Sermìn adlu yirde tevaúúuf úıla. Ve ol úışın 9.úar
u yaàmur firÀvÀn-ıdı ve ittifÀú-ıla Sÿbay Beg ve baèøı çerì ve Savcı ki Rÿm’dan varmışlardı, 10.
bir yaramaz yire úonmışlar. NÀgÀh ulu úar ve yaàmur firÀvÀn-ıdı, ãovuú ve úatı balçıú ve
çamur
11.
oldı. Şöyle ki ol iki beg birbirine ulaşımadılar ve ùavÀrlarından òaylì at ve úÀtır
12.
balçıúda ve ãovuúda helÀú oldılar. Ve PÀdişÀh MevlÀyı Beg’i bir tuman çeriyle gönderdi,
13.
tÀ anları balçıúdan çıúardı. Çün anda irişdiler, hezÀr óìle-y-ile çıúa bildiler. 14.
Ve PÀdişÀh cesr üzerinden,
CümÀdiyeél-ÿlÀ ayınuñ yigirmi ikinci güninde mürÀcaèat buyurdı. Ol
15.
ki Riúúa şehri berÀberinde düzmişlerdi, geçdi. Ve èAmmÀr bin YÀsir’i ve
äıffìn şehrì şühedÀsını Sancar şehrinüñ
16.
ziyÀret úıldı. Ve şenbih güni CümÀdiyeél-Àòirüñ on beşinci güninde
17.
altın yanında òavÀtìn ve ordularına ulaşdı. Ve Rebìèuél-Àòirüñ selòinde
1.
Bularàu
oàlı äatılmış KüşÀf óudÿdında vefÀt itmişdi, PÀdişÀh anuñ vÀúıèası
òaberinden be-àÀyet 2.müteéessif oldı. Ve pençşenbih gün Receb ayınuñ onbirinci güninde SulùÀn Bìsavul Şam’dan 3.geldi ve Receb’üñ nıãfında ÚutluàşÀh daòı dönüp geldi. Ve bir úaç gün ol óudÿdda èişret 4.ve şÀdìliú ve ava meşàÿl oldılar. Ve PÀdişÀh-ı İslÀm bir gün bir geyik üzerine at ãaldı ve ol 5.geyige oú irişmedi gibi göründi, geyik düşdi. MülÀzımlar segirdüp iótiyÀù 6.itdiler, gördiler ki ol geyige oúdan ùoúuz zaòm irişmişdi. Ve èumÿm-ı òalÀyıú 7.anı müşÀhede úılup vÀúıf oldılar ki ol ùoúuz cirÀòat ne vech-ile vÀúìè olmışdur? 8.Ol bir oúdı ki Moàollar aña tÿne dirler ve anuñ demreni üç çatÀl olur, àayet 9.keskÿn. Ol vaútin ki ol geyik úaçar-iken yuúaru sıçramış dörd ayaàı bir yirde geldügi
10.
vaútin oú irişmiş, dörd ayaàın bile mecrÿó itmiş, andan geçüp úarnına ve gögsine
11.
ve ol ayaàuñ úoltÿàına ve óulúına doúınup boynından öte çıúmış, el-èuhdetü èalÀér-rÀvì.
12.
Ve bu úÀøiyyeden BehrÀm-ı Gÿr óikÀyeti ki geyik ayaàı-y-ile úulÀàı dibin úaşır-iken urmış,
13.
òalÀyıú anı taèaccüb úılurlar. Ve kitÀblarda ve dìvarlarda naúş iderler. Biñ beş yüz
14.
yıldan
berü bu iş anuñ işini mensÿò itdi. Ve bu óÀli iki1750 adamdan ziyÀde òalú 15.müşÀhede úıldılar.
1750
B. 426b/6. “...biñ”
751
Ve çehÀrşenbih gün ŞaèbÀn ayınuñ yigirmi üçünci güninde TÿúÀtay Òan Çÿçì Ulusı’nuñ pÀdişÀhı-y-ıdı, irişdiler. Ve şeref-i dest-i bÿs-ile müşerref
16.
ilçileri ki
17.
mürÀcÀèat úıldılar. Ve çehÀrşenbih gün ŞaèbÀn ayınuñ selòinde Dicle’den geçdi.
olup tìzde 1.
Ve
yolda andan1751 gördiler, envÀè-ıla yolsuzluú ve edebsüzlıú itmişlerdi, buyurdı dutdılar 2.
getürdiler. Ol yollarda derbendlerde, ki òırsÿzlıú itmişlerdi, dükelini yasaàa yitürdiler. 3.Ve
Ramaøan ayınuñ yigirmi dördünci güninde şehr-i İslÀm UcÀn’a nüzÿl buyurdı1752. 04.
ÓikÀyet-i Teveccüh-i PÀdişÀh-ı İslÀm áÀzÀn Òan be-YaylÀà-ı Alataà ve ez-İncÀ be-RÀh-ı NaòcuvÀn be-Úışlaú-ı ez-Án ve Vüãÿl-i İlçiyÀn ki be-Mıãr Refte-bÿdend 05.
RÀyÀù-ı humÀyÿn çehÀrşenbih güni iódÀ ve sebèa miée yılınuñ Muóarrem ayınuñ
nıãfında Alataà 6.yaylasına göçdi ve meõkÿr ayuñ yigirmi birinci güninde ÚutluàşÀh NoyÀn çeriyle DiyÀrbekr èazmine 7.MurÀàÀ ùarafına revÀn oldı. Ve PÀdişÀh-ı İslÀm pençşenbih gün äafer ayınuñ ikinci güninde 8.Alaùaà’da yaylÀà-içün tertìb olan sarÀya nüzÿl buyurdı. Ve yekşenbih güni Rebìèuél-evvelüñ
9.
ikinci güninde Alaùaà’dan İrÀn’a nehøat buyurdı. Ve
10.
fermÀn oldı ki KutluàşÀh Beg
DiyÀrbekr’den dönüp gele ve şenbih gün Rebìèuél-Àòirüñ on
altıncı güninde ÚÀêì KemÀleéd-dìn
11.
Mÿãılì ve èAlì ÒvÀce, ki Mıãır’da risÀlete varmışlardı,
geldiler ve çün ordular Úarabaà 12.İrÀn yurdlarında úondılar. PÀdişÀh-ı İslÀm anda tevaúúuf1753 buyurmadı, ŞirvÀn ve LikezistÀn 13.Ùaàlarına ava gitdi. Ve bir úaç gün anda avlamaàa meşàÿl 14.
oldı. Ve andan úÿúÿ avı-içün
KÀvbÀrì ùarafına teveccüh buyurdı. Ve bir müddet anda úuş
balıú avına meşàÿl oldı. Ve andan
15.
Òìlezì cÀnibine, ki PÀdişÀh aña Úuşúÿyun ad virmişdi,
úondı. Ve ol deryÀ kenÀrı
16.
Birmekì óudÿdına degin ùurnÀ ve envÀè úuşlar, ki úışlaúdan
dönüp yaylaàa giderler, tamÀmet 17.andan geçerlerdi. Ve ol yir Derbend şehrine yaúındur. Ve 1.
çün rÀyÀù-ı humÀyÿn ol óudÿda irişdi, oldı. Ve şehzÀdeleri, ki derbend ùarafına
Çÿçi ulusınuñ PÀdişÀh’ı TÿúıyÀ münhezim
2.
yaúındılar, o gümÀn-ile PÀdişÀh ol ùÀrafa
müteveccihdür diyü ürküp úaçdılar ve İtìl 3.ãuyunı öte geçdiler. Ve bir müddetden ãoñra vÀúıf 1751
B. 426b/10. // T. 270b/21. “...öñdin” B. 426b/12. “...veés-selÀm” 1753 B. 427a/5. “...ziyÀde” 1752
752
oldılar ki anlaruñ gümÀnı òilÀfınca vÀúiè-imiş. 4.Girü1754 eùrÀfdan tüccÀr bÀzirgÀnlar varış geliş itmege başladılar ve ol vaútin tamÀmet 5.LekezistÀn begleri, ki bunca müddetlerden yaàı ve èÀãì Elburz Ùaàlarından mütevÀrì olmışlardı, 6.kendüler tÿà ve irÀdetler-ile il oldılar. Ve iòlÀãile pÀdişÀh òiõmetine müteveccih olup 7.dest-ibÿs-ı eşrefe irişdiler. Muùìè ve münúÀd olup uàrılar ve avbÀş ve óarÀmìler cemÀèatini, ki 8.AzirbÀycÀn vilÀyetlerinden úÀçıb Elburz Ùaàı derelerinde mekÀn dutup uàrılıú 9.ve óarÀmìliú ve yol urmaàa meşàÿl olurlardı, mecmÿèını dutup getürdiler, èalef-i şimşìr 10.idüp úırdılar. TüccÀr u rièÀyÀ anlaruñ şerrinden emìn oldılar. 11.
Ol óudÿddan mürÀcaèat
úılup Bil-süvÀr ve Heme-şehri adlu yirde ordularına nüzÿl
12.
İspihbed vilÀyetleri yolından ÙÀlistÀn ùaàlarına av èazmine
buyurdı. Ve andan TÀlişlar ve müteveccih oldı. Ve buyurdı
13.
tÀ ol ùaàlarda bir günlük miúdÀrı yire süneler diküp çitden iki
dìvÀr urdılar. 14.Şöyle ki ol iki dìvÀruñ ùaşrÀàı girecek yiri bir günlük yaúın yol miúdÀrıydı. Ve içi
15.
ùayire gibi ùolanduúça ùurılurdı, tÀ elli arşun miúdÀru olınca. Ve anuñ dibinde bir aàıl
16.
gibi muókem aàÀçlardan çevürdiler ve PÀdişÀh-içün üstinde bir aàaçdan köşk yapdılar.
17.
Andan ãoñra çerìler ve av sürenler av cÀnÀvÀrlarını anuñ içine sürerlerdi. TÀ tamÀmet 1.
cÀnÀvÀrları ol aàıl içine úoyup cemè itdiler. äıàın ve uvaú geyik ve kolan ve şÀàÀl ve
úurt 2.ve dilkü ve ayu ve ùoñuz ve envÀè ve eãnÀf vuóÿş ve sibÀè, çün ol iki dìvÀruñ arasına 3.
girmişlerdi, çıúacaú yirleri yoà-idi. NÀçÀr cümle ol Ààıl içine girdiler ve PÀdişÀh-ı İslÀm
4.
BulàÀn ÒÀtÿn-ıla ol çÀrùÀú üzerine çıúup ol óayvÀnÀtı teferrüc iderlerdi. 5.Baèøını urdılar ve
baèøını buyurdı, úoyı virdiler. Andan göç buyurup teferrüc ide, menzilden
6.
menzile giderdi. TÀ DÀrüél-mülk
Tebrìz’e irişdi. Ol vilÀyetüñ òalúı er ü èavrat, ulu ve kiçi 7.irÀdet ve iòlÀs-ile el götürüp duèÀ úılurlardı. Ve Tebrìz òalúı İslÀm ve èÀlimleriyle Àyin ve tertìb-i 8.temÀm birle úÀrşu çıúup istiúbÀl merÀsimini taúdìme irişdürdiler. Ve PÀdişÀh-ı İslÀm anlaruñ óaúúında 9.èÀùifet ve meróamet tamÀm buyurup cümle èavÀriô ve tekÀlìf-i nÀ-müveccehden muèÀf ve müsellem úıldı1755.
1754 1755
T. 271a/17. “...bu ùaraftan ol ùariú” B. 428a/4. / T. 271b/13. “...veés-selÀm”
753
10.
ÓikÀyet-i Ùïy-ı èÁm Fermÿden-i PÀdişÀh-ı İslÀm der-Ordÿ-yı Zerrìn be-Mevøiè-i Baà-ı ßcÀn 11.ve Óatm-i Kerden-i ÚuréÀn der-İncÀ ve Beõl-i èÁm-i Fermÿden1756 12.
PÀdişÀh-ı İslÀm-içün andan öñdin fÀòir üstÀdlara ve mÀhir mühendislere
buyurmışlardı ki yıl
13.
bir altun òargÀh ve altÿn taòt münÀsib ÀlÀt ve idevÀt birle düzeler. Ve üç
14.
müddeti bir cemÀèat anuñ tertìbine meşàÿl-ıdıler. Ve bu vaútin ki PÀdişÀh DÀruél-mülk
Tebrìz’e irişdi,
15.
tamÀm olmış-ıdı. Ve sene iódÀ ve sebèa-miée yılınuñ Õiél-úÀède ayınuñ 16.
evÀòirinde Tebrìz’den
ßcÀn ùÀrafına èazm itdi. Ve anda bir òïb ve òurrem çayırı PÀdişÀh
bÀrigÀóı úurılmaàı-içün envÀè úuşlar
17.
dìvÀr çeküp arúlar ve çeşmeler revÀn idüp óavølar düzetdiler. Ve
1.
ve belÀbil anda ÀşiyÀn ve meévÀy dutup ol murabbaè mütesÀvìél-iølÀè
menzili berÀber úısmet idüp 2.iki ùarafına sögüt ve úavÀú dikdiler, tÀ òalúuñ girüp çıúacaú yirleri ol yollardan ola ve hìç 3.kimesne çÀyır arasından geçmeye. Ve mertebelü mertebesince her ùÀyifenüñ yolların muèayyen itdiler, 4.ki úandan gireler,1757 çıúalar. Ve anuñ içinde köşkler ve burçlar ve hammÀm ve yüce èimÀret 5.yapdılar. Buyurdı ki ol altun òarkÀhı bÀrigÀh ve sÀyibÀn-ile, ki aña maòãÿãdı, 6.úuralar. TamÀmet ferrÀşeler ve mühendisler cemè oldılar. áÀyet èaôamet ve ululıàından bir 7.ay müddetinde ancaú úura bildiler. Ve ol cevÀhir ve yuvÀúìt-ile muraããaè altun taòtı içinde úodılar. Ve andan 8.öñdin ki ùoy ideler, İslÀm taèôìmiçün sÀdÀt ve eéimme ve úuøÀt ve meşÀyiói óÀøır 9.itdi. Ve úalan milletlerüñ ùavÀyifinden1758 ùufeyl-içün oúudı. Ve cemÀèata naôar idüp zübÀn-ı
10.
faãìó ve beyÀn-ı melìó birle óikmet ve
maèrifet bÀbından daúìú sözler söyledi. Ve 11.eãnÀf-ı òalÀyıúa naãìóat buyurdı. Ve Óaú -teèÀlÀnièmetlerine şükr úılurdı. Ve eydürdi ki
12.
“Ben bir øaèìf ve biçÀre úulam. Kendü èacz ve
úuãÿr ve günÀhum muúır ve muèterifem ve bu èaùiyye
13.
ve mevhibe sezÀvÀr ve lÀyıú
degülem. LÀkin Óaú —teèÀlÀ-’nuñ reéfet ve raómeti feyø ve luùf ve
14.
keremi ÀåÀrı kulları
óaúúında çoúdur. Şöyle ki eger Ádemì-zÀd belki tamÀmet yaradılmış, anun
15.
getüri-bilmeyeler. Ve andan daòı àÀfil degülem kim tamÀm İrÀn-zemìn òalúını,
şükrin yirine 16.
ki haøret-i
ulÿhiyyetüñ vedÀyièi dürürler, faøl ve iósÀn yöninden benüm iùÀèatum rabúasına 17.
getürmişdür. Bunuñ şükri ãad-hezÀr zübÀn birle baña vÀcib ve lÀzımdur. Ve bir hefte
1756
B. 428a/6. // T. 428a/15. “...der Án ZamÀn” T. 271b/23. “...úandan...” 1758 B. 428b/4. // 272a/4. “...daòı” 1757
754
1.
àurÿriyle, ki bunca biñ kişilerden alınmuşdur, aldanup maàrÿr olmazam.
pÀdişÀhlıú
Ve eãnÀf-ı naèimden, 2.ki Óaú —teèÀlÀ- benüm óaúúumda kerÀmet buyurmışdur, biri oldur ki ol nesne ki baña 3.erzÀnì úılmışdur, ayruú pÀdişÀhlara virmemişdür. Ve öñdin geçmiş pÀdişÀhlar arzularını
4.
baña mebõÿl buyurmışdur. Ve daòı yigreki oldur ki anuñ úulları benüm
zaómetümden emìn 5.olmışlardur. Ve benüm pÀdişÀhlıàuma rÀàib ve rÀøıdurlar. Yana bu maèÀnì ve muúaddemÀt üzerine 6.dilemedüm ki naòvet ve ceberÿt yöninden bu òargÀh ve bÀrigÀha girem. Gerekdür ki şimdi 7.óÀkim ve maókÿm biz ve siz ittifÀú-ile bì-riyÀ ve nifÀú bu èaôìm nimetüñ şükrÀnesini edÀ úılavuz. Ve söz 8.ve niyÀz birle günÀhlarımuz èafvına ùÀlib olup òuşÿè ve òuøÿè birle bu óargÀha 9.girevüz. İbtidÀ ÚuréÀn-ı mecìd tilÀveti ve ùÀèat ve èibÀdet birle úalavuz. Andan ãoñra lehv 10.ve ùaraba iştiàÀl gösterevüz:” didi. Çün bu kelimÀt-ile tekellüm itdi Óaú -teèÀlÀ- celle ve èalÀ-
11.
ve Rasÿl -èaleyhiés-
selÀm- adını taèôìm ve tekrìm birle yÀd úılup úadem-i mübÀrekini òaràÀh işiginden úoyup girdi. Ve kÀmkÀrlıú mesnedin müttekÀ úılup oturdı. Ve buyurdı
12.
içerü
13.
çoúlıú altun ve aúce
ve envÀè òilèatler óÀøır itdiler. ElvÀn nièam ve eùèime yinüp mümessek 14.ve muèaùùar şerbetler ve úımız ve úımrÀn içildüginden ãoñra kendü eliyle ol aúçe ve altÿn üleşdürdi. Şöyle ki èumÿm ùavÀyif òalÀyıú ol ãadaúa ve iósÀndan
15.
ve òilèatleri ãadaúa
16.
behremend oldılar. Ve üç
gün üç gice ÚurèÀn òiõmetine ve her ùÀyife kendüleri èÀdet ve resmince
17.
ve ôÀyif -ièibÀdÀta
ve duèÀya meşàÿl oldılar. Ve ùoy güninde bir cevÀhir-ile muraããaè tÀc, ki anuñ 1.
mÀnendi kimse görmemişdi, başına úodı. Ve aña münÀsib bir muraããaè úor úuşÀú biline
2.
baàladı ve úıymetlü müõehheb geyesiler geydi. Ve òavÀtìn ve tamÀmet şehzÀdeler u begler
ve muúarreblere 3.buyurdı ki envÀè tecemmülÀt birle kendüleri ÀrÀyiş úıldılar. Ve cümle görklü bì-naôìr 4.atlara binerlerdi ve seyr u teferrüc úılurlardı. Ùoydan fÀrià olduúlarından ãoñra øabù-ı umÿr-ı 5.memlekete ve tedbìr-i maãÀlió-i salùanat ve terfe-i rièÀyÀ ve nuvÀòat-i kÀffe-i berÀyÀ aóvÀline 6.meşàÿl oldılar. UmerÀ-i devlet ve aèyÀn-ı haøret birle künkÀc ve meşveret idüp buyurdı ki 7.ŞÀhzÀde Òarbende, ki úışın MÀzenderÀn ve ol nevÀóìde ulu ve yazın Ùÿs ve Murÿseròas 8.óudÿdına ve BÀdiàìs yaylaúında yaylar ve Nÿrìn Beg ber-úarÀr-ı sÀbıú muèìn çerìlerle 9.ÌrÀn’da úışladılar. Ol ùaraflaruñ mühimmÀtından ferÀàat óÀãıldur. AmmÀ ÚutluàşÀh NoyÀn
10.
bir bölük çerìyle GürcistÀn’a varup Gürcì’nüñ baèøı çerìleriyle ol
755
11.
nevÀóìde dursun. tumanına ulaşup
Ve Gürcì çerìlerinüñ baèøısı DiyÀrbekr ùarafına varup MevlÀyı Beg
12.
ŞÀm seferi-y-içün müsteèid oldılar1759. Ve HülÀçÿ tumanı FÀris ve KirmÀn
óudÿdına varsunlar.
13.
TÀ eger iótiyÀc olursa SÀdÀú Beg ve KermÀn SulùÀnına ulaşalar diyü.
Bu mÿceb 14.üzerine muèayyen buyurup danışuú ve turàamışı úılurlardı, -veés-selÀm-. 15.
ÓikÀyet-i Teveccüh-i RÀyÀt-ı HumÀyÿn ez-Şehr-i İslÀm ßcÀn be-CÀnib-i BaàdÀd ve AóvÀl
ki der-RÀh-ı HÀdiå1760[Geşt] ve Vüãÿl be-VÀãıù ve Óille ve Taãmim-i Aôìmet-i ŞÀm der-Àn DiyÀr 16.
PÀdişÀh-ı İslÀm iåney ve sebèa miée yılınuñ Muóarrem ayınuñ àurresinde ßcÀn
şehrinden ŞÀm seferi muúarrer olmış-ıdı ki
17.
èazìmeti-içün HemedÀn óudÿdına müteveccih oldı. Ol günler içinde 1.
Nÿrìn Beg ŞirvÀn ve Derbend óudÿdı muóÀfaôatı-içün İrÀn’a
varıb úışlaya ve henüz gitmege 2.icÀzet dilemişdi ki PÀdişÀh óaøreti òiõmetinde Heşterÿde degin bile revÀne oldı. Ve 3.Şerefeéd-dìn oàlanları èAbduér-Raóman ve èAbduél-Laùìf, ki bir müddet Tebrìz’üñ óÀkimi idiler
4.
ve andan ãoñra Rÿm memÀlikine Müstevfì-y-ile, ki
gelmişlerdi, ùonların úara idüp salùanat-05.-penÀh bÀrigÀhı úapusında dÀd istediler ki anlaruñ atasını ÒvÀce Veciyye oàlı YaóyÀ buyurup 6.depeletmişdi, çün rÀyÀt-ı humÀyÿn Heşterÿd’e irişdi,1761 beg èÀdet üzerine pÀdişÀha 7.úonuúluú ve içgü itdi, ùolu içüp yine döndi ve İrÀn ùarafına müteveccih oldı. Ve èÀşÿra 8.güni ÒvÀce Veciyye oàlı NiôÀmeéd-dìn YaóyÀ’yı ve Ebÿ Bekr DÀd’ı ÚÀbÀdì oàlı DevletşÀh’ı Yüz-aàac 9.ve Heşterÿd adlu yìrlerde yasÀúa irişdürdiler. Ve irtesi KirmÀn SulùÀnı ÓüccÀcoàlınuñ
10.
oàlı èArabşÀh’ı daòı yasaúa irişdürdiler. Ve andan
HemedÀn vilÀyetine girüp Bozbiòird adlu köyde firÀvÀn evúÀf úomışdı ve be-àÀyet òïb
11.
yapdurdıàı òan-úÀhda, ki yapdurup aña
12.
ve bülend èimÀretdi, úondı. Ve andan daòı göçüp
NihÀvend yolından1762 FerÀhÀ’nuñ ÇiàÀn-nÀvür’e 13.vardı. Ve bir úaç gün anda iúÀmet buyurdı ve andan daòı göçüp NihÀvend yolından Bìsütÿn óudÿdına vardı. 14.Şam beglerinden üç beg il olup gelmişlerdi, ol menzilde irişdiler. Anlaruñ muúaddemleri anları nüvÀòt idüp ãıyuràadı. Ve Nevrÿz ve Kerúín fitnesi
15.
èAlì Şìr’di, PÀdişÀh-ı İslÀm
16.
vaútinde anuñ úardeşleri ve
1759
B. 429b/7. “olsunlar” B. 429b/11. // T. 272b/5. “Óadiå Küşt” 1761 B. 430a/2. // T. 272b/21. “...Nÿrin Beg...” 1762 P. 434a/12. “NihÀvend yolından” kelimeleri yok. 1760
756
taèalluúÀtı KirmÀn-şÀhÀn óudÿdına bir gice muúarreblerden bir cemÀèat-ile
17.
çadırsuz
yabanda úalmışlardı. Ve bir ùaà kemerinüñ altında yatmışlardı. Ve ol yirüñ 1.
berÀberinde bir gölgelü aàac bitmişdi. Ve çün henüz LekzistÀn alınmamışdı ve maèlÿm
degüldi ki 2.Nevrÿz’uñ óÀlinüñ encÀmı ne ola. Ve PÀdişÀh’uñ mübÀrek òÀùırı ol sebebden biraz müşevveş-idi, 3.ol aàac dibinde ol bÀbda tefekkür úılurdı. Ve èÀlem-i àaybdan göñline bir basù ve feraó yüz 4.göstermiş-idi. Bu vaútin çün ol aralara irişdi ve ol iş göñil murÀdınca yirine gelmiş-idi, 5.ol yìr ve ol aàÀc òÀtırına geldi, ol aàacı ziyÀret itmek-içün. TamÀmet òavÀtìn ve umerÀ-y-ile 6.anda vardı ve aàladı. Ve ol ãıdú u niyÀzı, ki ol vaútin anda ilerü getürmiş-idi, aldı 7.ve ol ôafer ve naãr içün, ki anda bulmış-ıdı, şükrler edÀ úıldı. Ve niyÀô birle iki rekèat namÀz 8.úılup başın secde yirine úoyup òuşÿè ve òuøÿè birle tamÀm Óaú -teèÀlÀ- óaôretinden nuãret diledi. 9.Andan başını götürdi ve óÀøırlara naãìóat buyurdı ve eyitdi “SerrÀ vü øarrÀ da istièÀnet Óaú 10.-celle ve èalÀ- óaøretinden isteñüz. Ve hìç óÀl birle anuñ raómetinden nevmìd olmañuz. Ve hìç
11.
vech-ile muèceb ve maàrÿr olmañuz. Ve yaúìn biliñüz ki Óaú -teèÀlÀ- bir
ùarfetuél-èayn miúdÀrı
12.
sizden baèìd ve àÀfil degüldür. Ve kendü úuvvet ve úudretüñüze
aldanmayıñuz. Ve Óaú —teèÀlÀ-’nuñ
13.
àayretinden úorúuñuz.” didi. Ve óÀcetleri, ki var-ıdı,
Óaú -teèÀlÀ-’dan diledi. Ve òayr niyyetler itdi, úıla. Ve tamÀmet óÀøır olanlar ol aàaca
14.
òuãÿãan ol niyyet ki èadl ve inãÀfını ziyÀde
15.
nişÀnlar baàladılar. Ve ol aàÀc bir ziyÀretgÀh
mÀnendi oldı. Andan ãoñra muùrìbler çaldılar, 16.begler raúã urup semaè itdiler. PolÀd CingisÀnk adlu bir úarı yaşamış beg var-ıdı, anda
17.
óÀøırdı, óikÀyet itdi ki
“PÀdişÀh-ı İslÀm’a ceddìnüñ èammÿsı úuvvet-ile úan ki kendü zamÀnında
1.
kendü
zamÀnında bir úaç úavmüñ ve boylaruñ pÀdişÀóı ve àayet bahÀdur ve er kişi-y-idi. Şöyle ki 2.
bahÀdurluúdan meåel úursalar anuñ-ıla úurarlardı. Ve anuñ óaúúında çoú şièr daòı
eytmişlerdür. 3.Ve anuñ ÀvÀzı şöyle úaba ve sehnimÀk-ıdı ki yidi depe ve bilekden aşar ve işidilürdi. 4.İttifÀúÀ bir gün Merkit boyı òalúıyla savÀş niyyetine süvÀr olup giderdi. Yolda bir úaba 5.aàaca irişdi ve anuñ dibinde úondı. Ve ÒudÀ-yı úadìm óaøretine münÀcaèat úıldı. Ve andan
6.
nuãret diledi, eytdi ki eger yaàı üzerine ôafer bulursam bu aàacı kendüzüme
7.
ziyÀretgÀh úılam. Ve dürlü kemòÀlar ve aùlaslarla ãarıp bezeyem diyü. Óaú -teèÀlÀ- anı yaàı
8.
üzerine muôaffer úıldı ve yaàıyı baãıp döndi. Ve ol aàac dibine geldi, niyyeti mÿcebince 9.ol
757
aàÀcı kemóÀlar ve aùlaslarla bezedi. Ve Óaú -teèÀlÀ-’nuñ şükrini yirine getürdi. Ve çerisi 10.ve òalúıyla ol aàÀcuñ dibinde raúã urup oynadılar. Şol miúdÀr ayaúlarıyla yiri depdiler ki 11.
aàacuñ çevresi bir arşun deklü çuúur oldı.” 12.
PÀdişÀh-ı İslÀm’a ol óikÀyet be-àÀyet
òoş geldi. Ve eyitdi ki “Eger bizüm
13.
olmasaydı, ÒudÀ-yı —teèÀlÀ- anları cihÀn
ecdÀdımuzuñ bunuñ gibi iòlÀãları ve niyÀôları
14.
pÀdişÀhlarına server úılmazdı. Ve anlaruñ uruàını
ulu merÀtib ve èÀlì derecÀta
irişdürmezdi.” didi. Ve ol zevú-ile bir ãÀèat ol aàacuñ 15.dibinde semÀè idüp tevaúúuf buyurdı. Ve andan ãoñra atlanup orduları ardınca revÀne ilçiler irişdüler ve Şam begleriyle il olup
16.
oldı. NÀgÀh ÚutluàşÀh NoyÀn úatından
17.
ŞÀm’dan úaçup gelmişlerdi. Muúaddimleri
èAlÀéaéd-dìn èAlì Şìr’i bile getürdiler. PÀdişÀh
1.
anları nüvÀòat-idüp òïb vaèdeler-ile
müstaôhir úıldı. Ve hem ol óudÿdda İstanbul FÀsilyÿsı’nuñ 2.ilçileri tuóuf ve hedÀyÀ birle irişdiler. Ve òaber virdiler ki FÀsilyÿs diler ki PÀdişÀh-ı 3.İslÀm’uñ devleti gölgesinde ola ve kendü úızını úumalıàa PÀdişÀh-ı İslÀm òiõmetine 4.göndere. PÀdişÀh anlara nevÀòat buyurup gönderdi. Ve andan Beçìn derbendine vardı ve üç 5.göçden ãoñra òavÀtìn ve aàruúları BaàdÀd ùÀrafına gönderdi. Ve çehÀrşenbih güni Rebìèu 6.él-Àòirüñ on dördünci güninde Baçìn’den çuúın avı èazmine atlandı. Ve bir úaç gün 7.Sìb ve VÀsıù ve Meşhed-i Seyyid-i Bÿél-vefÀ -
raómetuéllÀh- eùrÀfında av itdi. Ve Meşhed ziyÀretine vardı. 8.Ve mücÀvirlerine ãadaúÀt ve óasenÀt buyurdı. Ve daòı buyurdı ki anÿñ-içün FurÀt ãÿyından 9.bir arú çıúarup ol ãusuz yazılara aúıdalar, tÀ ol sebeb-ile ol mezÀr abÀdÀn olup
10.
andan Óilli’ye geldi ve ordularında nüzÿl buyurdı. Ve
11.
bir şehir gibi èimÀretler yapalar. Ve MevlÀnÀ ÚÀêı Naãìreéd-dìn Tebrìzì
ve MevlÀnÀ ÚÀêı KemÀleéd-dìn Mÿãılì, ki anları İrÀn
12.
óudÿdından Mıãr’a risÀlete
göndermişdi, andan mürÀcaèat úılup Mıãır ilçileriyle geldiler. 13.Ve Óille’de PÀdişÀh òiõmetine irişdiler. Ve riãÀlÀt cevÀbını, ki vechi ãavÀb üzerine
14.
dimişlerdi, edÀ úıldılar. Ve TÿúıyÀ
Òan’uñ ilçileri daòı üç yüz atlu gelmişlerdi. Ve yekşenbih àurresinde Türkler yılı’nuñ evveliydi, ùoy idüp ilçileri
15.
güni CümÀdiyeél-Àòir ayınuñ
16.
ùoyladılar. Ol gün Mıãr u TÿúıyÀ
758
ilçileri bir birileri-y-ile söyleşüp çekişdiler. PÀdişÀh inèÀm itdi. 1763İlçilerini Tebrìz’e gönderüp
17.
TÿúıyÀ ilçilerini ãıyuràÀyıp çoúluú
1.
anda şehri bend úıldı.
Ve düşenbih güni CümÀdiyeél-Àòirüñ ùoúuzuncı güninde Şam diyÀrı èazmi-içün 2.
göçüp Óille cesrinden geçdi. Ve düşenbih güni meõkÿr ayuñ on altıncı güninde Emìre 3.él-
müèminìn Óüseyin -raêiyaéllÀhü anh- meşhedine irişüp ziyÀret úıldı. Ve ulu èaôametlu ebrişim 4.perdeler örtüler ol mezÀr-ı mübÀrek-içün buyurup tertìb itdürmişdi, aãdı ve örtdi. 5.
Ve firÀvÀn ãadaúÀt ve iósÀn anuñ òüddÀmına ve mücÀvirlerine virdi. Ve nehr-i áÀzÀnì
maóãÿlÀtından, ki 6.ol óudÿdda çıúarup Meşhed óavÀlìsine aúıtdurmış-ıdı, her gün üç biñ batman etmek ve biñ 7.batman et ve biş yüz batman òurma ve üç yüz batman birinc anda muúìm olan seyyidlere ve mücÀvirlere 8.muèayyen ve muúarrer buyurdı. Ve ol gün İrmenì bilÀdı ÒorÀsÀn’dan irişdi ve òaber getürdi ki 9.üç dört biñ atlu yaàı ol ùarafuñ uc ve seróaddine gelmişlerdi, leşker-i manãÿr
10.
kendüleri óamle idüp anlara ùoúundılar, baèøını mecrÿó ve
ekåerini helÀk itdiler. Bu òaber
11.
PÀdişÀh’a àÀyetde òoş geldi ve mihr u şefúati úardeşi
óaúúında ziyÀde oldı. Ve Àõìne güni
12.
iånÀ ve sebèa miée yılınuñ Receb ayınuñ dördünci güninde ilçi irişdi
ve òaber getürdi ki 13.CümÀdiyeél-Àòir ayınuñ evÀyilinde Nÿrìn AàÀ İrrÀn úışlÀàında fevt oldı diyü. PÀdişÀh-ı İslÀm
14.
ol vÀúıèadan müteéellim-i òÀùır oldı ve FurÀt kenÀrınca göçüp gider-
idi. Çün Óadìåe’ye 15.irişdi ve buyurdı ki òavÀtìn ve tamÀm aàruúları FurÀt’dan geçürüp SincÀr óudÿdına varup
16.
anda duralar. Ve kendüzi çerìyle èÁni’ye müteveccih oldı. Ve BulàÀn
ÒÀtÿn ve baèøı òÀtÿnlar
17.
daòı vidÀè resmine ãÿbay atlar-ile Òan-ile èÁni’ye degin bile
vardılar. Şenbih güni Receb
1.
ayınuñ1764 ikinci güninde èÁne şehrine nüzÿl buyurdı.
Ve óaúìúat oldur ki Àlemde andan 2.güzel teferrüc yiri olmaya. Şöyle ki ol şehr FurÀt ırmaàınuñ adÀsında vÀúiè olmışdur.
3.
Ve iki cÀnibden baàlar ve bustanlar meşòÿn ve
müzeyyen eşcÀr ve ezhÀr u reyÀóìn birle, ini bir fersenk 4.yol miúdÀrı şöyle ki eùrÀf ve cevÀnibden gün yire düşmez. Ve yüce çehÀr-dÀúlar ve köşkler 5.FurÀt kenÀrında yonma
1763 1764
T. 274a/5. // P. 435b/17. “...Mıãır” B. 432a/14. “...on”
759
mermerden yapılmış ve eùrÀfından derìçeler ve kemer ùÀúlar FurÀt’a ve ol 6.beheşt-ÀsÀ bÀàlara açılmış ve ol busÀtìn ve naòlistÀnlaruñ nüzhet ve òürremlıàı vaãfa ve şeróe 7.gelmez. Ve 8.
ùoksan fersaò yol uzunı miúdÀrı FurÀù aèmÀlinüñ èimÀrÀtı Sekirfilÿçe
ibtidÀsından, ki
İnbÀz1765 óudÿdındadur, Surÿc ve ÓirrÀn intihÀsına degin bu ùarìúa, ki 9.õikr olundı ve bu ùÿl ve èarô üzerine, ki dindi, FurÀt’uñ iki ùarafından baàlar ve èimÀret 10.muttaãıldur, ki aàac gölgesi münúatıè olmaz. Ve mütevÀãıl süñüler baàlanmış ve nÀèavrÀ dolÀbları
11.
FurÀt’uñ iki
cÀnibinde gice ve gündüz yüriyür ve köşkler ve yüce binÀlar birbirine muttaãıldur. 12.
Fiél-cümle sekizinci gün Bolàan ÒÀtÿn vidÀè idüp FurÀt ãuyından geçdi ve SincÀn’a
13.
müteveccih oldı. Ve rÀyÀt-ı humÀyÿn èasÀkir-i manãÿr-ile Ruóbetuéş-ŞÀm’a irişdi. Yaàı
14.
belürdi, Şam ùarafından diyü çÀv oldı. Niçeme ki yalÀn çÀv-ıdı, PÀdişÀh buyurdı
15.
çerìler
yasÀdılar. SilÀó ve cevşen geyüp alayları düzüp bahÀdurlara dildÀrlıú idüp 16.tesellì úıldılar. Ve Receb ayınuñ yigirmi sekizinci güninde Ruóbe kenÀrına degin sürdiler. èirÀdeler ve àayri tertìbler rÀst úılmışlardı, aña iltifÀù buyurmadı.
17.
Ve ol yirüñ òalúı
1.
Ve gice veåÀú ve
ordudan müfÀreúat idüp úalèaya yaúın yire vardı. èİlmüéd-dìn 2.áanemì ve Ruóbe òalúı ol úalèaya girüp teóaããun úılmışlardı. PÀdişÀh-ı İslÀm 3.buyurdı ki ulu begler Sÿtay ve SulùÀn ve Vezìr Òoca Reşìd ve äÀòib 4.dìvÀn ÒvÀce Saèdeéd-dìn úalèaya varup òalú-ıla söyleşeler ve anlara illik ve 5.iùÀèata daèvet ideler. Ve PÀdişÀh fermÀnı mÿcebince úalèa dibine vardılar. Ve yazıcılara 6.işÀret oldı ki bir èArabì bitì yazdılar. Maømÿnı bu ki bu èazìmetüñ mÿcebi Mıãrìlerüñ 7.nÀ-ãavÀb óarekÀtıdur ki bu müddet medìd oldı ki aña iúdÀm gösterürler. Ve kerrÀt-ile
8.
ilçiler gönderüp ve naãìóat úılındı, úabÿl itmeyüp bì-iltifÀtÀne cevÀblar
9.
gönderdiler. Ve anlaruñ cihÀleti ve umÿr-ı èaôìmde èadem-i mümÀresetlerine óaml idüp
taóammül
10.
itdüm. Ve çün ol ùavır óadd ve endÀzeden geçdi, øarÿret-ile çerìlerümüz intiúÀm
èazmine óarekete 11.gelüp nÀçÀr yol bu diyÀra düşdi. Ve illÀ siz ŞÀmìler-ile bu àaraøa sebeb bu úadar
12.
gerekdür ki siz daòı bu işde teéemmül ve fikr idüp kendü úanıñuz ve mÀlıñuz
meãalióini
13.
rièÀyet idesiz. Ve il muùìè ve münúÀd olasız. Ve çün bilürsiz ki Óaú bizüm
ùarafumuzdadur,
14.
èinÀd ve nizÀè idüp kendüñüzi mariø-i helÀkete bıraúmayasız, diyü. Bu
nevè-ile óüküm úaleme 15.geldi ve nişÀn ve tamàa urup úalèaya gönderdiler. Ol óüküm iledeni 1765
B. 432b/5. // T. 274b/3. // P. 436b/8. “İnbÀr”
760
yine tìzcek mühlet
16.
ùaşra gönderdiler ki “Çün óükmüñ èibÀreti àÀyetde faãìó ve beliàdür, bu gice
17.
dilerüz ki anuñ maømÿnı ve àavrine irişevüz, irte cevÀb virevüz.” didiler. İrtesi 1.
pençşenbih güni
ŞaèbÀn ayınuñ àurresinde CemÀleéd-dìn İskenderì ve Seyyid
Aómed Kebìr mürìdlerinden 2.Şeyò Şerefeéd-dìn ùaşra ol óükmüñ cevÀbına gönderdiler ve èarô itdiler ki cümle PÀdişÀh-ı İslÀm’uñ 3.fermÀnına muùìè ve münúÀduz, diyü. PÀdişÀh anları nüvÀòat idüp gönderdi. İrtesi 4.ÓüsÀmeéd-dìn LÀçin, ki èİlmeéd-dìn áanìmì’nüñ nÀyibi ve úalèanuñ dizdÀrıydı, indi ve il 5.olup muùÀvaèat gösterdi. Ve nüvÀziş bulup girü úalèaya vardı. Daòı irtesi ol 6.ve Seyfeéd-dìn Úılıç, ki èİlmeéd-dìn’üñ ulu oàılıydı ve ÚÀêì Necmeéd-dìn ve Ruóbe 7.aèyÀndan bir cemÀèat úalèadan indiler. İyilik ve iùÀèat iôhÀrı şerÀyiùi taúdìmini 8.
itmÀma irişdürüp salùanat óaøreti òiõmetine irişdiler. Ve aèmÀl ve eşàÀl àanemi 9.taúrìri
bÀbında ve oàulları ve nuvÀyì ve úuøÀtı ve àayr ehl-i şuàul ve merÀtibüñ isleri
10.
ve
mertebeleri-içün ve şehir ve vilÀyet ve úalèa òalúınuñ emÀnı-içün èArabì èibÀretle óükümler 11.
úaleme gelüp tamàa ve nişÀn-ı mübÀrek birle meşóÿn olup anlara teslìm olundı. Ve seşenbih
ÒorÀsÀn ùarafından devÀ-i mecrÿó
12.
güni ŞaèbÀn ayınuñ altıncı güninde Ruóbe úalèasından göç úıldı ve
13.
òoş òaber geldi ki FÀyidÿ çerìsi münhezim oldı ve FÀyidÿ fevt oldı ve
14.
olup dutsÀk olmışdur, diyü. Pes begler ÚutluàşÀh ve Çoban Beg ve MevlÀyı
Beg çerìler-ile 15.şimdiki óÀlde Riúúa óudÿdına FurÀt ãuyından geçmişlerdi ve Óaleb óudÿdına 16.
irişmişlerdi. PÀdişÀh-ı İslÀm Dìrpesìr adlu yirde FurÀt kenÀrında úondı. Ve tamÀmet
17.
begleri çerìyle gönderdi, tÀ öñdin giden ÚutluàşÀh ve úalan beglere irişeler.
1.
Ve çün
evvel bahÀr olup havÀ daòı issi olmış-ıdı, SincÀr ve Muãıl ùarafı èazìmetine 2.ŞaèbÀn ayınuñ on üçünci güninde FurÀt ãÿyını geçdi. Ve MÀkisin şehrine Çapur ãÿyından 3.geçdi ve ÒorÀsÀn ilçileri SÀyiàÀn ve AútÀcì1766 Úuncı’yı nüvÀòat idüp mürÀcaèata 4.icÀzet buyurdı. Ve ol ùolu lÀle ve gül ve envÀè-ı ezhÀr beriyyede temÀşÀ ide ve av avlayu 5.giderdi. Yekşenbih güni ŞaèbÀn ayınuñ yigirmi beşinci güninde SincÀr altındaàı 6.ÇehÀr ùÀú mevøıèında òavÀtìne, ki istiúbÀle gelmişlerdi, irişdi. Ve üç gün anda 7.durdı ve Ramaøan ayınuñ àurresinde Yılıèfar adlu yirde ordularına irişüp nüzÿl
1766
8.
buyurdı. Ve tamÀmet
P. 438a/3. “OútÀcì”
761
DiyÀrbekr’üñ salùanatı MÀrdìn SulùÀnı SulùÀn Necmeéd-dìn’e, ki 9.Àl-i Selçuú’dandı, müfevvaø buyurdı. Ve aña “Melik Manãÿr” diyü laúab virdi. Ve andan ãoñra 10.Dicle ãuyını geçüp KüşÀf 11.
ãaórasında nüzÿl buyurdı. Ve anda Mÿãıl òalúı gelüp NaãrÀnì
Faòrı èÌsÀ ôulmi ve
taèaddìsinden, ki ol şehrüñ èÀmili-y-idi, şikÀyet itdiler. “DÀd! DÀd! diyü çaàrışdılar. SulùÀn Necmeéd-dìn’e buyurdı ki çün Mÿãıl’a
12.
Al-àiyÀå! Al-àiyÀå!”
13.
vara, anuñ işini tamÀm ide.
SulùÀn bir úaç günden ãoñra Mÿãıl’a varup 14.anı helÀk İtdi, -veés-selÀm-. ÓikÀyet-i 15.Vuãÿl-i ÚutluàşÀh NoyÀn be-Leşker-i Mıãrì1767 ve MürÀcaèat Nümÿden-i ez-İncÀ ve MürÀcaèat Nümÿden-i RÀyÀt-ı HumÀyÿn be-ßcÀn1768 16.
PÀdişÀh-ı İslÀm KüşÀf’da ol begler vuãÿline, ki ŞÀm’da-y-ıdılar muntaôır olmuş-ıdı
ve
17.
anlar-içün Óumã’a irişdiler, Uràÿn ve gÀret ve úatl-i èÀm itdiler. Çün Dımışú’a yaúın 1.
vardılar
ve işitdiler ki yaàı yaúın gelmişdür,
1769
ãubó vaútinde şenbih güni ki
RamaôÀn ayınuñ 2.àurresinde mecmÿè çerì atlandılar ve biş fersaò yol miúdÀrı ilerü vardılar ve çoúlıú 3.ãular ve balçıúlu yirlerden geçdiler. Ve Øamìr-i Merrióuéã-ãafer adlu yirde yaàıya irişdiler. 4.İrtesi Ramaøan ayınuñ ikinci güninde savÀş itdiler. áÀzÀn ÓÀn çerìsinüñ ãol úolı 5.
Mıãrìlerüñ saà úolına óamle úıldılar. Ve on üç nefer muèteber beglerini, ki ol cümleden
6.
birisi ÓüsÀmeéd-dìn-i ÜstÀduéd-dÀrdur ve hem anlardan çoúluú cindìleri úatl itdiler 7.ve
baèøı daòı òasta ve mecruó oldılar. Ve ÚutluàşÀh NoyÀn tibden ãol úola meyl 8.itdi ki anlara meded ve muèÀvenet úıla. Saà úol òalúı ayrılup yaluñuz ve az úaldılar. 9.Mıãır çerìsinüñ ãol úolı anlara óamle úıldılar. Çerì az olduàı-içün bunları ãavÀş idenler anlaruñ
10.
yirlerinden ayırdılar ve ÚutluàşÀh NoyÀn ãol úola irişince, ol
11.
Mıãır çerìsinüñ ãol úolını ãıdılar. Ve münhezim olup úaçdılar. Ve bahÀdurlar
12.
èaúabince úova gitdiler. Ve çün ÚutluàşÀh NoyÀn ãol úola irişdi, anlar savÀşdan
13.
fÀrià olmışlardı. Ve aòşÀm vaúti irişdi, ÚutluàşÀh NoyÀn bir depe üzerine çıúup
áÀzÀn ÓÀn’uñ çerìleri úatına dirildiler. Ol gice irteye degin çerì durdılar. Òalúa ve ùavÀra susuzlıú àalebe úıldı ve Mıãır çerìsi
14.
ùurdı ve
15.
tamÀmet at üzerinde
16.
ol depenüñ etegin çevre
1767
T. 275b/5. Bu kelime yok. B. 434a/10. // T. 275b/6. “...der Án ZamÀn” 1769 P. 438b/1. “...İrtesi...” 1768
762
aldılar. Çün irte oldı, Polad ÚıyÀ ve TikÀ Timÿr ve NÀãire- 17.éd-dìn YaóyÀ ve begler Mısrìler çerìsine ùururlardı, savÀş itdiler. Ve ÚutluàşÀh Beg
1.
TÀyetÀú ve TersÀ’ya buyurdı ki “Siz dünki gün savÀş
itmedüñüz, anlara varuñ 2.meded ve muèÀvenet úıluñ.” didi. İkisi daòı ittifÀú-ile vardılar, savÀş itdiler. Ve ŞÀmìler 3.ve Mıãrìler ol depe etegini úoyup bir kezden anlara úarşu vardılar ve savÀş itdiler. Ve çün 4.öñdün ki çün Òan çerisi nÀ maøbÿù olmışdı ve begler ve tumanlar biribirinden 5.ayrılmışlardı, daòı çerìyi yasıyamadılar, öyleye degin ùurdılar. Andan ãoñra erişdiler 6.ve dönüp geldiler. Ve yolda ãular ve balçıúlar çoà-ıdı, çerì òalúınuñ atlarından 7.
balçıúda ve çamurda çoú at úaldı. Ve çerì òalúı müteferriú oldılar. Ve TÀtiyÀú ve TeresÀ
8.
belürsiz olup bulınmadılar. Ve ÚutluàşÀh Beg ve TikÀtimÿr Ramaøan ayınuñ on ùoúuzuncı
9.
güninde KüşÀf ãaórÀsında PÀdişÀh-ı İslÀm óaøreti òiõmetine irişdiler. Ve irtesi rÀyÀt-ı
10.
humÀyÿn nehøat buyurdı ve Erbìl şehrinden ùaşra baà içinde úondı. Ve andan göçüp 11.Zengì
derbendi yolından Kurdlar ùaàlarından çıúdı. Ve fıùır bayramını ol óavÀlìde itdiler. 12.
Ve ŞevvÀl ayınuñ on yedinci güninde şenbih güni Çoban Beg, ki atları balçıúda úalıp
yÀyÀn
13.
olan çerì òalúına köyüp ardca úalmış-ıdı ve anlara taèahhüd ve àam-òvÀrlıú úılup
14.
arúun BaàdÀd yolından getürürdi, òiõmete irişdi. Ve tamÀm ãıyuràÀmışı buldı ve çün
15.
MerÀàÀ’nuñ Úızıl Köprü’ye irişdiler. òavÀtìn ve aàruúları Üç-künbed ve Yüz-agÀç yolından
16.
ßcÀn’a gönderdi ve kendüzi Sihend Ùaàın’a ava vardı. Ve bir hafta anda oldı. Ve
pençşenbih güni iånÀ
17.
ve sebèa miée yılınuñ Õiél-úÀède ayınuñ onuncı güninde şehr-i
İslÀm1770 ßcÀn’a nüzÿl buyurdı, -veés-selÀm-. 1.
ÓikÀyet-i Porsìden-i Yaràÿ-yı UmerÀ ve LeşkeriyÀn ki ez-ŞÀm MürÀcaèat
Nemÿde1771 bÿdend ve ÚurıltÀy Saòten-i 2.be-Mevøıè-i ßcÀn ve Bagişmişi Kerden-i İşÀn 03.
Andan ãoñra, ki rÀyÀù-ı humÀyÿn İslÀm şehri ßcÀn’a irişdi, ki ikinci gün ki 4.Õiél-
úÀède ayınuñ on ikinci güniydi, yaràÿ ãormaàa başladılar. áÀyetde teftìş-ile 5.ãorarlar-ıdı. Çün ãorup yaràÿ nÀme-i maóalli èarøa irişdürürlerdi, PÀdişÀh-ı İslÀm bir úaç 6.daúìúa ìrÀd ùutardı ve 1770 1771
B. 435a/9. Bu kelime yok. B. 435a/11. // T. 276a/15. “Numÿde Bÿdend”
763
girü kilidin başdan ùutup ãorarlardı. Ve ol deúÀyiúi 7.rièÀyet iderlerdi. èÁúibetüél-emr Õiélóicce ayınuñ àurresinde yaràular tamÀm oldı. 8.Ve ÁàÿtÀy Taròan, Çibbek Taròanoàlı ve Menkÿfÿt boyından ÙoàÀn Timÿr’ı, ki 9.bunlar ŞÀm’da savÀş Àòir olmadın çerìden ayrılıp gitmişlerdi, yÀsÀúa irişdi.
10.
irüşdürdiler. Ve her ne ki ulu yasaú mÿcebì-y-idi, her bÀbda taúdìme
11.
Andan ãoñra pençşenbih güni Õiél-óiccenüñ ikinci güniydi, ùoy ve úurıltÀy
12.
itmege
şürÿè itdiler. Ve begler ve ulular, şeref bikeşmìsini birle müşerref oldılar1772. 13.
ÓikÀyet-i TÀrì Şoden-i Remed PÀdişÀh-ı İslÀm-rÀ ve Vuãÿl-i ŞehzÀdegÀn ez-ÒorÀsÀn ve Teveccüh-i RÀyÀt-ı 14.HumÀyÿn be-BaàdÀd ve Nüzÿl Fermÿden-i be-Hulan MÿrÀn1773 15.
RÀyÀt-ı humÀyÿn penşenbih güni åalÀåa ve sabèa miée yılınuñ Muóarrem ayınuñ
yigirmi beşinci güninde ve envÀè silÀó
16.
DÀruél-mülk Tebrìz’e irişdi ve óiãÀr içinde úondı. Ve çerì ve cebe
17.
tertìbine işÀret buyurdı. Bir úaç günden ãoñra PÀdişÀhuñ gözine remed 1.
èÀriøası ùÀrì
oldı ve eùıbbÀ ve óukemÀ anuñ muèÀlece ve mudÀvÀsına meşàÿl oldılar.
Ve ol èÀriôanuñ 2.müddeti imtidÀd bulup uzandı. Ve úışlÀú vaúti èazmi gìç úaldı. Ve düşenbih güni äafer 3.ayınuñ dördünci güninde òÀtÿn-ı muèaôôama İltüzmiş ÒÀtÿn şÀhzÀdeler BasùÀm ve Ebÿ Yezìd 4.birle ÒorÀsÀn’dan gelüp irişdiler. Ve PÀdişÀh-ı İslÀm anlaruñ vüãÿli birle èaôìm mübtehic 5.ve şÀdumÀn oldı. Ve OlcÀy Úutluà adlu úızını şÀhzÀde BasùÀm’a nÀmzed úıldı. Ve dÀyim 6.anlara kendü úatında yir gösterdi, otururlardı. Ve òÀùırların marÀèÀt edip dildÀrlıú 7.úılurdı. Ve èÀúibet Tebrìz’de yekşenbih güni Rebìèuél-éÿlÀ ayınuñ yedinci güniydi, ÒıùÀy 8.tabìbleri muèÀlecesi birle mübÀrek vucÿdına iki yirde dÀà urdılar şifÀ buldı. Ve Àõìne 9.gün, ki Rebìèuél-evvelüñ on ùoúuzuncı güniydi, Tebrìz şehrinden nehøat buyurdı.
10.
Ve çün ol yıllar, ki HindistÀn diyÀrından PÀdişÀh òaøretine òiõmet-içün
getürmişlerdi,
11.
buyurdı, tÀ şöyle ki Hind pÀdişÀhlarınuñ úÀèidesidür, pil üzerinde taòt
úurdılar. 12.Ve evvel ki şehirden ùaşra çıúdı, pil üzerinde, ki taòt üstinde, oturup çıúdı. 13.Ve tÀ meydÀna degin sürdi. Ve úuşlıú vaútinden tÀ ikindüye degin piller teferrüc itmege1774 14.
sürmege meşàÿl-ıdı. Ve şehir òalúı tamÀm àalebe-y-ile èavrat naôara ve teferrüc itmege
1772
T. 276b/1. “...veés-selÀm” T. 276b/3. Bu kelime yok. 1774 T. 2276b/17. Bu kelime yok. / P. 440a/13. “teferrücine ve anları” 1773
764
15.
çıúmışlardı. Ve iòlÀã-ile duèÀlar úılurlardı. Ol gice Tebrìz’üñ BÀàistÀnında nüzÿl buyurmış-
ıdı.
16.
Ve irtesi, andan göçüb ßcÀn yolına revÀn oldı. Ve ol sebeb-ile ki úarnı dÀà-ı esìbden
müteéellim 17.olmış-ıdı. Ve øaèf mizÀcına müstevlì olduàından at üstinde taóammül idemeyüp ekåer
1.
evúÀt maóaffada otururdı. Ve her gün az yol úatè iderlerdi. Ve rebìèul evvel
ayınuñ Àòirinde ÚutluàşÀh 2.NoyÀn’ı YüzaàÀç menzilinden girü dönderdi ki İrÀn úışlaúına varup ol ùarafuñ 3.muóÀfaôatına meşàÿl ola. Ve düşenbih güni Rebìèuél-Àòirüñ on dördünci güninde Cÿma GürgÀn 4.sarÀyı óudÿdına irişdi. Ve Suàurluú ve HemedÀn óudÿdında ifrÀù-ile úalıñ úar düşüp àÀyetde 5.sovuú olmış-ıdı ve ol ùarafdan BaàdÀd’a varmaú mümkin degüldi. Ol sebeb-ile BaàdÀd èazìmetini 6.fesò idüp HevlÀn MÿrÀn adlu ãu kenÀrında úondı. ZìrÀ ol bìr daòı àÀyetde òoş 7.úışlÀú-ıdı. Ve yıllarda bìr anda daòı úışlarlardı, ol úış anda úışladılar. Ve cevÀnibden 8.firÀvÀn nièmetler getürürlerdi. Ve odun daòı anda firÀvandı. Ve her kişi kendü úolına ve yurtlu 9.úondılar. Ve ferÀàat-ile mühimmÀt ve meãÀlióa meşàÿl oldılar. İttifÀúÀ bir gün PÀdişÀh-ı İslÀm
10.
bir ãaàıra günah kefÀreti-içün diledi ki, kendü
mübÀrek eliyle on miskine kisve ve ùaèÀm vire.
11.
Mihter u Necìbeéd-dìn FerrÀş, ki cümle òavÀã
Buyurdı ki ol on nefer dervìşi óÀøır ideler.
12.
ve muúarreblerdendi, pÀdişÀhuñ fermÀnı
vefúi mÿcebince on dervìş dergÀha óÀøır úıldılar. 13.Ve kendü óuøÿrında anlara ùaèÀm virdi, tÀ yiyeler. Ve buyurdı, òazÀneden on úaftan
14.
sekizine birer úaftÀn virdi. Ve iki úaftÀnı
15.
“Ùaşra çıúup iki dervìş daòı getür ki
getürdiler. Ve anlara teéemmül birle naôar idüp Mihter u Necìbeéd-dìn eline virdi. Ve eyitdi ki
16.
bu iki úaftÀnı anlara virem ki bu ikisi tersÀ-dururlar.”
Necìbeéd-dìn anlara eyitdi “Biz müsilmÀnız
17.
dimedüñ mi1775?” Eyitdiler “Belì, ùamaè
cihetinden saña böyle didük, ammÀ PÀdişÀh-ı İslÀm’a yalan
1.
söylemek olmaz ki
PÀdişÀh-ı İslÀm’uñ naôar-ı mübÀreki rÀstdur. Biz ikimüz daòı tersÀ dìnin 2.dÿtaruz.” Bu nükte anuñ zerine delìl-i vÀøıódur ki ol Óaú -èazze ve èalÀ- evliyÀsından
3.
bir veli-y-idi, -
raómetuéllÀhi aleyhi1776 vÀsièaten, veés-selÀm-.
1775 1776
B. 436b/7. // T. 277a/14. // P. 440b/17. “dimedüñüz mi?” B. 436b/10. // T. 277a/16. “...raómeten”
765
4.
ÒikÀyet-i VefÀt-ı Kermÿn Òatun ve Naúl-i Merúadeş be-Tebrìz ve KelimÀt-ı Cend-i ÓikmetÁmìz ki 5.PÀdişÀh-ı İslÀm der-ÓÀl-i Òalú Fermÿde-est ve VefÀt-ı PÀdişÀh-ı İslÀm 06.
Seşenbih gicesinüñ sehergÀhında ki åalÀåa ve sebèa miée yılınuñ CümÀdiyeél-Àòir
ayınuñ 7.on ikincisiydi, Úutluà Timÿr úızı Germÿn ÒÀtÿn, ki PÀdişÀh-ı İslÀm’uñ1777 óÀremi-yidi, HevlÀn 8.MÿrÀn úışlaúında mefÀcÀ ölümi birle müteveffÀ oldı. Anı Àyin-i tamÀm birle Tebrìz’e iletüp 9.defn itdiler. Henüz yigit òÀtÿn-ıdı ve dünyadan çoú temettuè bulmamışdı. PÀdişÀh-ı
10.
İslÀm’a anuñ ölümi düşòÀr gelip ol vÀúıèadan müteéellim-i òÀùır oldı. Anuñ-içün
çoú 11.aàladı ve buyurdı tÀ her ne ki tertìb ve Àyìn vÀôìfesi ola, anuñ óaúúında dirìà itmeyeler. 12.
Andan ãoñra anuñ tÀbÿtını alup gitdiler. Her vaút ki anı añardı mübÀrek gözleri 13.yaş ùolar-
ıdı. Bir gün erkÀn-ı devlet ve begler óÀøırdılar, PÀdişÀh-ı İslÀm buyurdı ki 14. “DünyÀda ne işdür ki andan düşvÀrraú ve úatıraú iş yoúdur?” Begler eyitdiler “YÀàı elinde
15.
dutsÀú ve
düşmen elinde zebÿn olmaú” ve baèøılar eyitdiler “Yoòsullıú” va baèøılar eyitdiler “Ölmek.” 16.
PÀdişÀh eyitdi “Ùoàmaúdan ve dünyÀya gelmekden úatıraú iş yoúdur. Anuñ-içün ki cümle
belÀ ve èanÀ
17.
ve zaómetler ve meşeúúatler diri olmaúdadur. Ve eger vücÿd olmasaydı, hìç
düşòÀrlıú olmaz-ıdı.
1.
Ve dünyÀda Àdemìye ölmeden yig rÀóat ve asÀyiş yoúdur. Şol
delìl-ile ki çün iki kişi 2.bir yola gideler, birisi arúun yüriye, birisi segirde. Úanúısı Àsÿderaú ola?” Eyitdiler 3.“Ol ki arúun yürür, ola.” Eyitdi “Eger birisi arúun yüriye ve birisi otura?” Eyitdiler 4.“Ol ki oturmış, ola.” “Ve eger birisi oturmış ve biri yatmış ola, úanúısı Àsÿderaú ola?” 5.Eyitdiler “Ol ki yatmış, ola.” Eyitdi “Pes bu úıyÀs ve úÀèide üzerine dürüst oldı ki 6.
ölmiş kişi yatmış kişiden Àsÿderaú ola. Ve cÀnlaruñ úurtılması ve fÀyide küllì 7.ùabìèatı
tenkinÀnìden òalÀã bulmaúdadur. Ve hìç bir bend u zindÀn ve dÿzaò ve èaõÀb cehl 8.ve dünya sevmekden úatıraú olmaz. Ve egerçi dünya müémìnlerüñ zindÀnıdır ve dÿzaòıdur ve Àòiret 9.
behiştì ve bu óadìå-i Nebevì’yi taãdìú itmeklikdür ki Peyàamber -èaleyhiés-selÀm-
buyurmışdur ki
10.
-ed-dünyÀ sicnüél-müéminìn ve cennetüél-kÀfiru-. CÀhil úaùèÀ dilemez ki
ùabìèat zindÀnìden 11.òalÀã bula. Ve àÀyet cehilden ölü cÀnı bilür ve diri tenì ve bilmez ki ölüm óÀleti pesendìde 1777
12.
ve mahø-ı èÀdildür. ZìrÀ eger atalar ölmeseydi menÀãıb ve mallar ve
T. 277a/20. “İslÀm”
766
ululıúlar ve pÀdişÀhlıú 13.oàullara úaçan degerdi? Ve egerçi atalarun ölümi ãaèb ve düşòÀrdur, 14.
ammÀ bir àayra fÀyide yoúdur.
15.
Meger şol kimesneye ki kemÀle müteveccihdür. Ve anuñ cÀnı günden güne
irtifÀè ve teraúúì ki eger Àdemì
nevbet irişmek sebebi bile begenilmişdür. Ve èömür uzunlıàında ziyÀde
16.
úılmaúdadur. Ve evlÀ oldır ki Óaú -teèÀlÀ-’nuñ úısmetine rÀøı olalar. ZirÀ
17.
seksen yaşdan ziyÀde yaşar-ise aèøÀsı işden úalur ve óavÀsı kendü bÀùıl olur.
1.
Ve òalú naôarında zelìl ve óaúìr olur. Ve úavm òıãım ve yÀdlar andan nefret dutarlar.
Ve çün 2.èömrüñ fÀyidesi kemÀldür. KemÀl óÀãıl olduúdan ãoñra noúãÀn lÀzım gelür. Pes èömür 3.ziyÀdeliàından fÀyide olmaya.” Bu cümle üzerine daúìú sözler buyurdı ki tamÀmet óikmeti 4.maóøıdur. æalÀåa sebèa miée yılınuñ ŞaèbÀn ayınuñ evÀòirinde HevlÀn MÿrÀn yurdından 5.göç úıldı ve òavÀtìn ve aàruúları SarÀy-ı Cÿma yaúınında Úalèacuú óudÿdında úodı. 6.Ve begler ve erkÀn-ı devlet ve aèyÀn-ı óaøret birle MurÀú cÀnibine müteveccih oldı. Ve bir úaç 7.gün ÒırkÀn ve MuzdigÀn óudÿdında, ki ùaàlarda av avlayup SÀve şehrine ki äÀóib -i 8.dìvÀn Òïca Saèdeéd-dìn mutaãarrıf-ıdı, buyurdı, Òoca Saèdeéd-dìn anda eyü úonuúlıú 9.ve ùoy-ı èÀm úıldı. Ve SulùÀn-ı İslÀm ve tamÀmet òÀtÿnlar ve şehzÀdeler ùolu içüp
10.
ãaàrÀú virdi. Ve salùanat
óaøretinden envÀè ãıyuràÀmışı buldı. Ve andan ãoñra 11.Òoca ŞihÀbeéd-dìn-i MübÀrek ŞÀh, ki 1778
memÀlik-idi ve cümle-i erkÀn-ı devlet-i úÀhireden
idi ve atası ÒvÀce Şerefeéd-dìn SaèdÀn, ki İrÀn
12.
ve çün1779 anuñ úadìm evi SÀve’de-y-
13.
zemìn ekÀbirinüñ baúiyyesinden-idi ve
Save’nüñ óÀkimi, ol daòı ulu úonuúlıú ve èÀm-ı ùoy
14.
úıldı. Ve tamÀmet òavÀtìn ve
şehzÀdelere ùolular içüp ãaàraúlar ãunup lÀyıú 15.pìşkeşler çekdi. Ve dìvÀn ehline ve yazıcılara eyü nüzuller ve òiõmeti gönderüp aàırladı. direm ve dìnÀr virdi. Üç günden ãoñra müteveccih oldı. Ve bu müddet içinde, ki
16.
Ve bÀúi òadem ve óaşeme firÀvÀn úaftanlar ve
17.
rÀyÀt-ı humÀyÿn andan göç úılup Rey ùarafına 1.
úışlaú yurdından atlandı, mübÀrek mizÀcı
tamÀm úuvvet bulmış-ıdı. Öyle1780 ki at-ile ıraú menzillere 2.varurdı ve envÀè ùaèÀmdan tenÀvül úılurdı. Çün Save’den gitdi, nekes vÀúìè oldı, 3.üzüldi. Girü èÀriøa-i maraø aña
1778
B. 438a/1. // T. 278a/7. “...münşié-i” T. 278a/7. “çoú” 1780 P. 441b/1. “şöyle” 1779
767
müstevlì oldı. Ve àıdÀdan müteneffir olup yeyecek 4.yimez oldı. Maèa hÀõÀ àayretin úomayup tecellüd gösterürdi. Ve èÀdetince girü ata 5.binüp yürürdi. Ve bir kaç gün Rey óudÿdında iúÀmet itdi. Çün ol óudÿdda
6.
òastalıàı oldı, adamlar gönderüp aàruúları ve òÀtÿn-ı
muèaôôama BolàÀn ÒÀtÿn’ı 7.taècìl-i tamÀm birle ùalep úıldı. Çün gelüp irişdi, arúÿn arúÿn göçüp Úazvìn 8.óudÿdına irişmişlerdi, anda úondılar. Ve çün òÀtÿn, úatına girdi ve anı anuñ gibi 9.óÀletde gördi, aàlÀşup yaşlar dökdiler. Andan ãoñra tamÀmet begler ve òavÀã
10.
ve
muúarrebler ve erkÀn-ı devlet ve aèyÀn-ı óaøreti úatına óÀøır getürdi. Ve her birine kendü 11.
óÀline münÀsib ögüt ve naãìóat buyurdı. Ve úardaşını velìyüél-èahd itmek tecdìdi 12.bÀbında, 13.
muòtelifde
ki biş yıl öñdinden vaãiyyet idüp buyurmış-ıdı ve kerrÀt ve merrÀt mecÀlis-i
tekrÀr ve teékìd úılmış-ıdı, vaãiyyet-içün bir òïb ve laùìf nÀme yazsunlar diyü Begler ve ulular ol vaãiyyet rièÀyet ve muóÀfaôat úılmaúlıú-ıla tamÀm taórìø
14.
buyurdı.
15.
úıldı. Ve çün
vaãiyyetden fÀrià oldı ekåer evúÀt òalvet iòtiyÀr úılurdı. 16.Ve egerçi mizÀcuñ øaèfı úavì olmışıdı, dÀimì óavÀsı tìz ve dili faãìó-idi. Ve çün
17.
taúdìr-i óükm-i ezelì birle èömri eyyÀmınuñ
müddeti pÀyÀna irişmiş-idi, -fe-iõÀ cÀée ecelühüm-
-lÀ yesteéòirÿne1781 sÀèaten ve lÀ
1.
yestaúdimÿn- mÿcebince ve sebèa miée yılınuñ ŞevvÀl ayınuñ on birinci 2.güninde yekşenbih güni ikindü vaútinde1782 anuñ rÿó-ı muùahhari dÀruél-àurÿrdan 3.dÀruél-sürÿra hicret úıldı. Ve ol vÀúıèa-i èaôìmden, ki cihÀna ùÀmme-i kübrÀ-y-ıdı, eflÀk 4.ùonını nìlì edep ãad-hezÀr gözlerü giryÀn oldılar. Ve gözlerden úan miåli sìyl 5.ùÿfÀn sekkÀn rubè-ı meskÿn gözlerinden revÀn oldı. MerÀsim-i àusül ve tekfìn iúÀmetinden 6.ãoñra anı tÀbut içine úoyup muóaffe-y-ile òavÀtìn ve begler öñince Tebrìz’e revÀn oldılar. 7.Ve şehirlerden ve köylerden er u èavrat yÀlıncaú palaslar geyüp çıúarlardı 8.ve başlarından ùoprÀú sÀçup zÀr zÀr aàlaşurlardı. Beyt: 09.
Be-tÀbut Àn şÀh bÀ dÀd u dìn
Bekriye der Àmed zamÀn ü õemìn 10.
Hemì güft her kes dirìàÀ dirìà
Ki şüd ÀfitÀb-ı cihÀn zìr-i mìà
1781 1782
B. 438b/6. “èanhu” T. 278b/5. “ikindü vaútinde” bölümü yok.
768
11.
Terceme: Çün itdi vefÀt ol şeh-i dÀd u dìn
ZamÀn aàlayup tìre oldı zemìn 12.
İşiden gören dir diriàÀ dirìà
Ki oldı ÀfitÀb-ı cihÀn zìru mìà 13.
Ve tamÀm İrÀn zemìn memÀliki şehirlerinde menÀrelere palas ãardılar ve
bazarlarda1783 ve yollarda 14.ve soúaúlarda er u èavrat ve ulu kiçi yaúalar yırtup palaslar geyüp zÀrılıúlar úılup 15.yedi gün yas ùutdılar. Ve çün tabÿtını DÀruél-mülk Tebrìz’e bir menzil yaúın getürdiler,
16.
şehir òalúı bir kezden èacz u bìçÀreliú birle gök geyÀsiler geyüp er u èavrat ulu
17.
ve kiçi gökler geyüp ùaşra çıúdılar. Beyt: 1.
TamÀmet ser keşìde sÿy-ı ãahrÀ
ZünnÀn ber sìne seng-i ez bì kÀrÀrì 02.
Yüridiler úamÿ tÀbÿta úarşu
Gögüzler ùÀş u yumruúla döginü. 03.
Ve sipÀh ve óaşem ve òadem ve raèiyyet zÀr u zÀr aàlÀyu tÀbÿt-ile gelürlerdi, tÀ ol
4.
yüce úubbeye, ki kendü-y-içün yapdurmış-ıdı. Ve şimdi aña æetm-i1784 áÀzÀn dirler, irişdürdiler. Ve ol künbed içinde defn idüp RıêvÀn’a teslìm itdiler. -Küllü 6.şeyéin hÀlikun illÀ
5.
vechehü lehüél-óükmi ve ileyhi türceèÿn- Óaú -teèÀlÀ celle ve èalÀ-1785 ol 7.saèìdi àariú-i baór-i raómet-i bì-kerÀn úılup ŞehinşÀh-ı İslÀm pÀdişÀhımuz MurÀd Òan bin Meóemmed 8.bin BÀyezid Òan’ı devlet-i kÀmurÀnì ve saèÀdet-i cÀvidÀnì birle pÀyand ve müstedÀm 9.úılup mecmÿè-ı maúÀãid ve amÀline irişdürsün, -bién-nebiyyi ve Àlihiéù-ùÀhirìn-1786.
1783
T. 278b/15. Bu kelime yok. B. 439a/8. // T. 278b/22. “Şem-i” 1785 B. 439a/10. // T. 278b/23. “celle ve èalÀ” yerine “SulùÀn’ı” kelimesi vardır. 1786 B. 439a/12. “eù-ùayyibìn” / T. 279a/3. “...eù-ùayyibìn eù-ùÀhirìn ecmaèìn” 1784
769
10.
ÒikÀyet-i MeéÀl-i AóvÀl-i Memleket-i Rÿm Baède ez-VefÀt-ı Meróÿm1787 Ebÿ Saèìd SulùÀn áÀzÀn Òan 11.
Çün Meróÿm áÀzÀn Òan dÀr-ı fenÀdan dÀr-ı beúÀya rıólet úıldı1788 ve anuñ yirine 12.
úarındaşı
OlcÀytu, Òan oldı. Andan ãoñra SulùÀn MuóÀmmed ÒudÀbende pÀdişÀh oldı.
13.
Bunuñ zamÀñında Rÿm memÀlik-i Ál-i Selçuú òÀnedÀnı zìverinden muèaùùal úalmış-ıdı.
14.
Selçuúìlerden bir úaçına Aúşehr’i virüp ve SulùÀn Mesèÿd oàlanlarına Sìmere ve KedÀèıra
15.
ve Sìnob’ı úoyup úalan memÀliki Moàol almış-ıdı. Ve Leşkerì ilini ki şimdi Aydın
16.
ili
dirler, Aydın ve oàlanları dutmışlardı1789, ki Aydın Reéìs Muóammed1790 oàlı-y-idi, ki sevÀóil 17.
gemìlerinüñ reéìsleri ol ùarafa úışlÀàa varan Türkler-ile ittifÀú idüp ve1791 ol
1.
yirlerüñ
Rÿmları SulùÀnlaruñ òarÀc güzÀrları-y-ıdılar, çün SulùÀnlar aradan gitdiler, anlar ol 2.Rÿmları yaàı idüp fetó itdiler. Ve MenteşÀ ve Óamìd SulùÀnlar, beglik virdügi kişiler neslindendürür. 3.
Ve Teke Yìgidìr boyınuñ kedòüdÀsı oàlıdur ve SÀru Òan ve Úarasi SulùÀn Mesèÿd
nökerlerindürür. 04.
Çün áÀzÀn ÓÀn vefÀtından ãoñra Çoban Beg oàlı TemurtÀş Beg’i ve Òoca Saèdeéd-
dìn 5.Müstevfì’yi Rÿm memÀliki øabùına ve yaàıları úahr itmege gönderdiler. Gelüp Rÿm’da Úïnya’da 6.ve Aúşehir’de Selçuú aãlından bulduàı oàlanları boàdurup helÀk itdi. Úonya’da bir gün 7.içinde yigirmi ùoúuz nefer mÀh-rÿ ùıfl oàlancuúları şehìd itdiler. èAúşehir’de ve Simure’de 8.ve SivÀs’da olanlardan baèøı úurtılup gizlendiler. Rÿm’uñ mecmÿèı memÀlikini musaòòar itmege 9.iúdÀm itmek bÀbında fikr itdi, gördi ki Aydın ve äaruòÀn ve Menteşe ve Teke ili begleri 10.Óamìdoàlı DündÀr Begi beg idinmişler ve mecmÿè mÀl ve çerì virmege rÀøı olmışlar
11.
getürmek
ve mÀl virmişler, tÀ ceddi èOåmÀn Beg daòı mÀl göndermiş. Pes DündÀr Beg’i ele
12.
ardınca oldı. DündÀr Beg Egirdür’deydi, gelüp Egirdür üzerine düşdi. Ve óiãÀr
1787
T. 279a/5. Bu kelime yok. T. 279a/6. “itdi” 1789 T. 279a/10 Bu kelime yok. 1790 B. 439b/2. // T. 279a/10. “...Beg oàlıdur, ki sevÀóil gemilerinüñ reéìsi-y-idi, ol ùarafa úışlaàa varan Türleri çeri idinüp” 1791 T. 279a/10. “Aydın Reéìs... ...idüp ve” arası kelimeler yok. 1788
770
itdi. 13.Ve õikr olan begleri iùÀèata daèvet idüp ilçiler gönderdi ve mÀl ve pìşkeş istedi1792. 14.Ol tÀriòde Rÿm ilinde Dobruca vilÀyetinde duran müsilmÀnlar Òalìl Ece-y-ile göçüp 15.gemi-y-ile Úarasi iline geçdiler. ZìrÀ Anadolı’da fetret olup1793 aòbÀr munúaùiè oldıydı UlàÀr begleri òurÿc idüp FÀsilyÿs üzerine müstevlì olup Rÿm ilinüñ
16.
ve Rÿm ilinde
17.
ekåerin almışlardı. Ol
sebebden anlardan üşenüp göçüp Anadolı’ya geçdiler. Rÿm ilinde úalanlaruñ
1.
ãuyı
äaru äaltuú fevt olduàından ãoñra mürted ve ÀòriyÀn oldılar. Fiél-cümle çün TemürtÀş 2.Beg ve Aydın oàlanlarından daòı mÀl ve òarÀc ùaleb úıldı. Aydın oàlanları Melikuél-àuzzÀt 3.veél-mücÀhidìn áÀzì Umur Beg adlu úarındÀşını lÀyıú pìşkeşker ve òiõmeti ve selÀmlıú birle 4.TemurtÀş Beg òiõmetine gönderdiler. Egirdür üzerinde TemurtÀş Beg’üñ ordusına 5.irişüp selamladı. Temürtaş Beg aña “ÒarÀc niçün getürmedüñ?” didi. Umÿr Beg eyitdi 6.“Siz ne milletsiz ki size òarÀc virevüz. ÒarÀcı küffÀrdan aluruz, siz müsilmÀn ve biz müsilman! 7.Bizden òarÀc ne ecile1794 istersiz?” didi. Bu söz Temürtaş Beg’e òoş geldi, ãıyuràÀyıp “áÀzi 8.yigid-imişsin. Var àazÀ úılmaúda ol.” diyü gönderdi. Bunuñ üzerine sehel müddet geçdi, òÀùırında 9.istiúlÀl-ile Rÿm’da pÀdişÀh olmaú endìşesi oldı. Cümle memÀlike Òan destÿrınsız ne dilerse 10.ider oldı. Çün bu óÀle SulùÀn Ebÿ Saèìd zamÀnında muùùaliè oldılar. ErtenÀ’yı çerìler-ile
11.
Rÿm’a gönderdiler. Gelüp Temurtaş
Beg’i, Egirdür üzerinde egridüp otururdı, çün òaber 12.irişdi ki ErtenÀ çoúlıú çerìyle kendünüñ úaãdına gelür, àÀyet úorúup muøùaribuél-óÀl 13.oldı. Çerìlerine tefrìúa düşüp ùÀàıldılar. DündÀr Beg çıúup çoúlıú mÀl ve ùavÀr alı úodı. 14.Temür Beg bir úaç nefer òÀãekileri-y-ile úaçıb ŞÀm diyÀrına düşdi ve ol ùarafda belürsiz 15.olup nÀm ve nişÀnı bilinmedi. Ve ErtenÀ Beg Rÿm memÀlikini musaòòar idüp emvÀlini cemè itdi.
16.
Çoúluú óazìne
kurup mala ve memlekete tamaè itdi. Malı, Òan’a göndermedi ve Rÿm’da istiúlÀl-ile
1792
A.444a/8-14. satırlar B nüshasında ve T nüshasında yoktur. B nüshası 439/11. satırda derkenar olarak şu cümle yer almaktadır: “Ve baèøı sevÀóile ÚırmÀnoàlanları turduàı vilÀyetlere vardılar. Úırmanoàlanları anlardan úız aldılar ki aãlı úarışa salùanat daèvì...” ayrıca A 444a/8-14. satırlar arası B nüshasında yoktur, bunun yerine yukarıdaki cümle yer almaktadır. 1793 T. 279a/20 “duran müsilmÀnlar... ...fetret olup” arası yok. / B. 439/11’de derkenar şu cümle yer almaktadır: “ve baèøı sevÀóile Úaraman oàlanları ùurduàı vilÀyetlere vardılar. KirmÀn oàlanları anlardan úız aldılar ki aslı úarışa salùanat daèvì” 1794 P. 444b/7. “vech-ile”
771
17.
pÀdişÀhlıú daèvìsin úıldı. Anuñ üzerine daòı çeri-y-ile SüleymÀn Òan’ı gönderdiler. Bu
tÀriòde
1.
CandÀroàlı, ki Úasùamoniyye’nüñ üç yüz altmış altı sipÀhìlerinden birisi-y-
idi, gördi ki Rÿm 2.Selçuúìlerden òÀlì oldı ve uclarda her ùarafda duran begler başlu başına beg olup yılda Tatara 3.bir sehel nesne gönderürler ve yirlü yirlerine óükm iderler, ol daòı İfluàÀn ùarafından, ki timÀrı 4.andaydı, Türkler devşirüp çerì idinüp Úasùamoniya çıúdı. Ve bir gice èalÀél-àafleti Úasùamoniya 5.sübaşısı Yavlaú Arslan oàlı Muóammed1795 Beg’üñ sarÀyın ortaya alup Muóammed1796 Beg’i dutdı ve fiél-óÀl 6.maóÀl1797 virmeyüp depeledi. Úasùamoniyya ve Buràulu úalèasını ki ol zamÀnda, Õilyifre dirlerdi, 7.aldı. Ve ol yirleri İsfindiyÀr Beg’üñ atası Kötürüm BÀyezid ataları1798 dutdı. äoñra Sìnïb’ı 8.daòı SulùÀn Mesèÿd úızlarından bir úarımış òÀtÿn elindeydi, ol òÀtÿnı daòı Sìnïb sipÀhìlerinden 9.birisi Sìnïb’a tamaè idüp boàdı, evinip anı daòı depeleyüp Sìnïb’ı daòı aldılar. Ve SüleymÀn Òan ErtenÀ’ya òaber oldı, kendünüñ Moàol çerìsinden özge
10.
çün SìvÀs nevÀóìsine irişdi,
11.
mÀl döküp Rÿm’dan Türk çerìsini 12.
daòı èÿlÿfeye dutdı. Ve SüleymÀn Òan’a úarşu vardı. Ve iki leşker itdiler. SüleymÀn Òan-ile gelen çerì geregi gibi dürişüp eyü savÀş
muúÀbil olup savÀş
13.
itdiler. Ve ErtenÀ’nuñ
çerìsini ãıdılar ve úova gitdiler. SüleymÀn Òan tìbde tevaúúuf idüp dururdı. 14.ErtenÀ bir bölük çerìyle bir depe ardına úaçmışdı, anda ùuruyorurken eline bir Àşÿú alup 15.ùabulbÀz üzerine fÀl dutup ãaldı, uma durdı. Anı fÀl dutup furãat bizümdür diyü 16.depenüñ üzerine çıúdı, baúdı1799, gördü ki SüleymÀñ Òan az kişiyle taà dibinde durur. Çerìsi úarınca
17.
gibi meşàÿl olup
ùaàılmışlar, furãatı àanìmet görüp aşaàa indi SüleymÀn Òan’ı ortaya alup
1.
òalúını
úırdı ve kendüyi depeledi. Rÿm’a istiúlÀl-ile pÀdişÀh oldı. Bu eånÀda ÚaramÀn 2.oàlanları daòı ŞÀm yardımı-y-ile LÀrende’yi dutmuşlardı. Ve yüz òavf ve úorúıy-ile anda ùurup 3.ŞÀm sulùÀnı adına òutbe oúudup aúçe kesdürmişlerdi. ErtenÀ Rÿm’da muúarrer oldıàından1800 4.ãoñra daòı èAcem ìúlìminde daòı feterÀt eksük olmadı. TÀtar
1795
B. 440b/3. // T. 279b/19. // P. 445a/5. “Maómÿd” B. 440b/3. // T. 279b/19. // P. 445a/5. “Maómÿd” 1797 P. 445a/6. “mecÀl” 1798 B. 440b/5. // T. 279b/21. “...èÁdil Beg” 1799 T. 2280a/6. Bu kelime yok. 1800 T. 2280a/10. “olup” 1796
772
Òanları birbirine düşdüklerinden 5.Rÿm’a muúayyed olamadılar. Rÿm’da ErtenÀ ve oàlanları úaldılar. ErtenÀ Rÿm’da şöyle 6.èadl itdi ki adını Köse Peyàamber úodılar, -veés-selÀm-. 07.
ÓikÀyet-i Sebeb-i PÀdişÀhì Peder-i Án ŞÀh-ı Manãÿr ve ŞÀh-ı ŞücÀè1801 -RaóimehümuéllÀh08.
áÀôÀn Òan -raómetuéllÀhi èaleyh- óÀl-i óÀyÀtında pÀdişÀh-iken meróÿm MuóÀmmed
Muôaffer, ki ŞirÀz ve KirmÀn 9.ùarafına düşen Úarluú boyı Türklerüñ begi oàlı-y-ıdı ve faól dÀnişmend ve àÀyet bahÀdur yigid-idi,
10.
áÀzÀn ÓÀn úapusında bir bölük sipÀhìlerüñ başıydı.
áÀzÀn ÓÀn zamÀnında èacem iúlìminde 11.CemÀl Lök adlu bahÀdur óarÀmì úopmış-ıdı ve anuñ úırú yÀrı vardı. Ol úırú yÀr-ile yollar
12.
kesüp óarÀmìliú iderdi. Şehirlerüñ ve eùrÀfuñ 13.
èÀciz dermÀnde úalmışlardı. áÀzÀn Òan
bÀzirgÀnları ve yolcıları anlaruñ úorúusından
mecmÿè vilÀyetleri birbirine pÀyendÀne virüp her yirüñ tumÀn
14.
ve büyük beglerine kendü
óükm itdügi yiri ıãmarlamışdı. Ve şarù u mÿçilkÀ úomış-ıdı ki, úanúısınuñ 15.óükm itdüài yirde uàrılıú ve óarÀmiliú vÀúiè olsa anlardan bilürlerdi. Ol sebeb-ile cümle
16.
òırsÿz ve óarÀmìler
dutılup helÀk olmışlardı. Cümle memÀlik emìn olmışlardı. Ve andan özge
17.
diken ve mÿzì
úulmamışdı. Ve Ebÿ Saèìd Òan’uñ òÀùırı ol ele girmeklige àÀyet nigerÀn-ıdı.
1.
Ne
deñlü ki bahÀdur ve iş görmiş erenler gönderürdi, başÀrılmazdı. CemÀl Lök işinde dilìr oldı. 2.
TÀ óaddì ki bir vaútin ÒorÀsÀn’uñ Bÿ Saèìd Òan’a mÀlı gelürdi, ol mÀl-ile dört yüz
nefer 3.çerì ve iki bÀş beg vÀr-ıdı, gelüp ùaà etegine bir ãu kenÀrında úondılar. CemÀl Lök1802 yoldaşlarıyla
4.
bunları ùaà üzerinden gördi. Yoldaşlarına eyitdi “AşÀàÀ inüñ anları bir
úorúıduñ.” didi. 5.Anlar eyitdi “PehlevÀn bunlar bir çerì dürürler. Bunları niçe úorúıdalum?” didiler. CemÀl Lök anlara úaúıyup 6.oúın yayın eline alup anlaruñ úatına indi1803. Gördi ol iki beg su kenÀrında ùaèÀm 7.yirler selÀm virdi ve eyitdi ki “PehlevÀn CemÀl Lök size selÀm ider ve eydür ki bu maldan bize óaúú-ı 8.naôar virsünler, dir.” Anlar CemÀl Lök adın işidicek úaúıyup sögdiler “Ol melèÿn kÀfir 9.úandedür?” diyüb. CemÀl eyitdi “Çoú söylemeñ, ol size eylük-ile söyler. Niçün yaramaz söylersiz?”
10.
didi. CemÀl eyle didikde bunlar nökerlerine
1801
B. 441a/5. // T. 280a/13. “...ki PÀşÀhÀn-ı ŞìrÀz Budend” P. 446a/3. “CemÀl’üñ” 1803 T. 280b/4. “irişdi” 1802
773
işÀret itdiler ki ãÿyı geçüp anı dutalar1804. Anlar atlarına 11.binüp ãÿyı geçince CemÀl Lök1805 ol iki begi urıp helÀk itdi. Anı göricek yoldaşlarından yedi 12.sekiz nefer atıcılar aşaàa indiler ve anlaruñ üzerine oú yaàdurup bir úaçın daòı helÀú itdiler. 13.CemÀl Lök’üñ nökerlerine “Gelüñ hey muóanneåler aşaàa inüñ!” diyü el ãaldı. Úalanı daòı segirdim-ile aşaàa 14.indiler ve ol dört yüz atlunuñ úalanı atlu atına binüp binen bindi, bine bilmeyen çil yavrusı
15.
gibi ùaàıldılar.
CemÀl Lök nökerleriyle ol mÀlı úatırlara yükledüp aldılar gitdiler, ırÀk yirlerde ùaàlarda pinhÀn itdiler. Andan ãoñra işlerine daòı dilìr ve şìrgìr oldılar. Ve ulu
16.
ve ıssÿzlıú
17.
kÀrvÀn ve
bÀzirgÀnlar bÀsıp çoúlıú mÀl ve úumÀş ve esbÀb óÀãıl itdiler. Bunuñ üzerine
1.
bir müddet geçdi. áÀzÀn ÓÀn -raómetuéllÀh- SulùÀniyye
çÀyırında úonmış-ıdı. Bir gün erkÀn-ı devlet 2.ve aèyÀn-ı memleket ve iş görmiş begleri ve sipÀhìleri úatına cemè idüp CemÀl’üñ úahrı 3.tedbìri bÀbında anlaruñ-ıla meşveret itdi. Çoú úÀl u úìlden ãoñra sözlerinüñ òulÀãÀsı bu oldı ki 4.cümle-i memÀlikde on iki derbend u yazı ve ıssuzlık yirleri vÀr-ıdı ki anlar dÀyim ol yirlerde 5.kervÀn basıp fesÀda furãat bulurlardı. Ol yirlerde bahÀdur ve iş görmiş erenlerden 6.yol bekleyiciler úoyalar ve gice gündüz anlaruñ mümerrìn bekleyüp furãat gözedeler. Ve bir úaç yirlerde 7.yiràÿsalar daòı yapalar. Tedbìr bunuñ üzerine muúarrer olduàı vaútin PÀdişÀh bölük 8.başlarına naôar idüp eyitdi ki “Sizden úÀnúı dilìr ve bahÀdur ola ki bu sehminÀk işe mültezim 9.olup bahÀdurlar-ıla gice ve gündüz saèy idüp himmeti aña duta ki Óaú -teèÀlÀ- èinÀyetinde
10.
anı ve merdelerini ele getüre. Çün
benüm ol arzum ki bunca müddetdür ol endìşeden zÀr u 11.nizÀrum óÀãıl ola, aña nice mertebe ve beglik dilerse virem.” didi. Meõkÿr Muóammed Muôaffer
12.
ayÀà üzerine ùurup PÀdişÀh’a
duèÀ ve åenÀ úıldı ve bu ebyÀtı iòlÀã diliyle oúudı: 13.
Eyitdi kim iy şÀh-ı pìrÿz-i baòt
Muúarrer saña devlet ü tÀc ü taòt 14.
Olup baòtuñuñ şemèi efrÿòte
èAdÿ òışminuñ nÀrına sÿòte
1804 1805
T. 280b/8. “ki ãÿyı geçüp anı dutalar” yerine “dutuñ diyü” B. 441b/9. “...bir oúla” / T. 280b/9. “birer oúla”
774
15.
ÒaúÀret-ile óÀsidlerüñ ser-nigÿn
CihÀn içre olsun zelìl u zebÿn 16.
Saña virdi Óaú dürlü emÀlüñi
Eyü úıldı vÀrduúca aóvÀlüñi 17.
Bu maúãÿduñı daòı virsün ilÀh
EyÀ èadl ıssı velì pÀdişÀh! 1.
“Eger şÀh-ı èÀlem naôar-ı èinÀyet ve himmet buyurursa bu kemìne ve rÀyım
Óaú -teèÀlÀ- èinÀyetinde anı 2.etbÀèı-y-ile ele getüreyim.” didi. PÀdişÀh anı kendü bölügiyle kendü úavmları-y-ıdılar, 3.ol yirlerde rÀh-dÀr úodı ve firÀvÀn mÀl ve nièmet ve eyü atlar virdi. Ve ol úorúulu 4.derbend ve yazılarda bir úaç beràÿs yapdurdı. Bir müddet ol ùarafları ve yolları beklediler 5.ve geleni gideni geregi gibi teftìş idüp ãordılar. Ol eyyÀmda meger CemÀl Lök’üñ 6.yoldaşları bir úaç gün vardı, ki CemÀl Lök’e yalvarurlardı “Bunca rÿzigÀr oldı ki 7.
pehlevÀn òiõmetine meşaúúÀt ve zaómet çeküp kÀrvÀnlar yaàma úıluruz ve nièmetimüz vÀfir
ve her 8.yirden úızlar ve güzeller aluruz, ammÀ şarÀb ãoóbetine óasretüz ve pehlevÀn bizi içmekden 9.menè ider, pehlevÀndan dilek iderüz ki bir úaç gün şarÀb ãoóbetin idevüz. Ol 10.
11.
arzumuz daòı óÀãıl ola.” dirlerdi. CemÀl Lök anları menè iderdi ve eydürdi ki
òalÀyıú bizüm úanımuz dökmege furãat isteyüp bulımazlar. ŞarÀb yÀvuz işidür,
“Mecmÿè
12.
eger bizüm
içdügümüz muùtaliè olurlar-ise bir gün mestle bizi ortaya alurlar, mecmÿèımuzı 13.dutup helÀk iderler.” dirdi. Anlar zÀrì ve taøarruè-ıla eydürlerdi ki “DÀyim içelüm dimezüz. 14.Ùaàlarda ve yol uàramaz yazılarda üç yir iòtiyÀr itmişüz ki hergiz Àdemì zÀd uàrÀàı
15.
Maúãÿdumuz oldur ki her yirinde üçer gün ãoóbet idevüz.” dirlerdi. Söyleyü
degüldür.
16.
söyleyü
CemÀl’i rÀøı eylediler1806. İttifÀkÀ ol günlerde áÀzÀn ÓÀn-içün SemnÀn ve ÒorÀsÀn 17.eùrÀfından àÀyet eyü süçiler ve MÀzindarÀn’dan nÀrinc ve tÿrunc ve anÀr ve IãfióÀn’dan
1.
elmÀ gelürdi. Bu üç
bölük birbirine úarışup bir kervÀn oldılar. CemÀl Lök’üñ yoldaşları 2.bu kÀrÿvÀndan òaberdÀr oldılar. CemÀl’e eyitdiler, pehlevÀn işümüz rÀstdur. İşde nièmet-ile 3.óÀøır süçi daòı geldi. Ne 1806
T. 281a/20. “úıldılar”
775
buyurursın?” didiler. CemÀl eyitdi “İnüñ kÀrvÀnı aluñ
4.
ve lìkin sÀúınuñ ki kimsesin
úaçurmayasız ki varup rah-dÀrlara òaber itmeyeler.” didi. 5.Pes ùaàdan inüp kÀruvÀnı ortaya aldılar. On sekiz rÿsitÀyì TÀcik-idi, baèøınuñ 6.birer, baèøınuñ ikişer eşekleri yüklü vÀr-ıdı. Mecmÿèını dutup yükleri ıslÿ ıslarıyla 7.alup gitdiler. Ve ıssÿzlık yirlerden yüriyüp izlerin ezitdiler. Ve dört günlik miúdÀrı 8.yirde ıssuzlık bir bıñÀr vÀr-ıdı, anda úondılar. Meger bu kÀruvÀn ardınca reh-dÀrlardan
9.
otuz nefer kişi var-ıdı, ki bunları
SulùÀniyye’ye degin getürseler gerekdi, bir yirde úonup 10.ùaèÀma meşàÿl oldılar ve şarÀb daòı içüp mest olup eglenmişlerdi. Ayılup atlarına
11.
binüp kÀruvÀn ardına düşdiler. Ne deñlü ki
úatı sürdiler ve eùrÀfı cevÀnibde istediler, kÀrvÀndan
12.
eåer bulmadılar. Bildiler ki kÀrvÀnı
CemÀl Lök aldı. Varup Muóammed Muôaffer’e òaber itdiler ki 13.Muóammed Muôaffer eyitdi “Anlar şarÀb içmezlerdi, şarÀb içmege heves itmişlerdür. ÚardÀşlar, yoldaşlar,
14.
Óaú -teèÀlÀ-
bize furãat rÿzì úıldı, yaraúlanuñ anları istemeyü gidelüm. AmmÀ anlar nireye
15.
bir fikir teşvìş1807 úılalum.” didi. Aralarından bir úaç kişi bir úaç yir adın
añdılar, anda
varmış ola,
16.
vardılar ola diyü söyleşdiler. PehlevÀn Muóammed’üñ èaúlı úabÿl itmedi, girü
17.
aralarından
bir kişi eyitdi “Eger vÀr-ise, bunlar fulÀn ıssuzlık yirdeki bıñÀra varmışlardur ki 1.
hergiz yol ve Àdemì uàraduàı degüldür.” didi. PehlevÀn eyitdi ki “Maèúÿl söz budur, 2.elbette
anda dururlar.” Anlar daòı anda varup ol RÿstÀyìlerüñ ellerin ve ayaúların baàlayup 3.bir çuúur yire bıraàup üzerlerine üç nefer müvekkel úomışlardı ve kendüler 4.èìyş ve èişrete ve içmege meşàÿl olmışlardı. Çün iki gün anda içdiler, yazı ve açuú yìr idi, 5.ùuyuluruz diyü úorúup andan gitdiler, vardılar ùaà arasında bir ãaèb dere vÀr-ıdı, 6.anda indiler. Ve dil kesilsün diyü ol kÀrvÀn òalúınuñ mecmÿèını úırdılar. Ve ferÀàat-ile içküye 7.meşàÿl oldılar. Andan daòı gidüp bir yire vardılar, úatu ırÀú yìr ü tÀàlar içi-y-idi, anda daòı 8.fÀrià oldılar. Ol yazıda ol derede nevbet-ile pÀsbÀn úorlar-ıdı, anda úomadılar. CemÀl 9.ol iki yirde içmedidi, anda dilek idüp içürdiler ve didiler ki “PehlevÀn èömrümüzde bir kez
10.
senüñ-ile bir şarÀb ãoóbetin idelüm.”
Yüklediler ve yillendürdiler, bir úÀc devr içildüginden ãoñra 11.CemÀl germ olup anlara eyitdi ki “Daòı ne arzÿñuz úaldı? CemÀl şol kişidür ki 1807
12.
fulan vaútde iki ùaàarcuú incüyi el
B. 443a/13. // T. 281b/11. “teftìş”
776
13.
degirmeninde ögütdürüp ad-içün şekeri óelvÀ eyleyüp úapup size úucdurmışdur. ÓÀliyÀ şimdi bir arzuñuza didi. Ol yirde üç gün üç gice muttÀãıl içdiler, gidiserlerdi, ifrÀù-ile ùolular ve dostiàÀnìler
size yidürmişdür. Ve güzel úızlar
14.
daòı irişdüñüz, daòı arzulara iresiz.”
15.
dördünci gice, ki irtesi ol yirden úalúıp
16.
içüp àÀyet mest ve òÀrÀb oldılar, yirlü yirinde
düşüp bì òaber uyıdılar. Muóammed Muôaffer ve elma úapları
17.
nökerleriyle çün ol bıñara geldi ve anda tÀze süñükler nÀrenc
1.
gördi, bildi ki anda úonup içmişler, anda úonup ùaèÀmlandı
diñlendürdi. AmmÀ 2.óarÀmìler nireye varduúların bilmekden èÀciz oldılar. İki nefer TÀcik úulÀvuzları vÀr-ıdı. 3.Anlar eyitdiler “Bu yaúınlarda anlar ferÀàat-ile içecek yir yoúdur. Eger vÀr-ise anlar fulan ùaàa 4.fulan yirde1808 ıssuzlık yir ve yol uàraàu degüldür.” didiler. Pes Muóammed Muôaffer nökerleriyle 5.yüridi, seher vaútinde ol yire irişdi, gördi atlar ve eşekler otlar1809 kendüler mest 6.ve òarÀb yaturlar. Fiél-óÀl atdan inüp mecmÿèını muókem baàladılar. Çün ãubó vaúti geçdi 7.ve gün ùoàdı, kendülerini düşmen elinde òïr ve giriftÀr gördiler. MuóÀmmed Muôaffer’e ãandalı 8.úodılar. CemÀl Lök’üñ başı ucında oturdı ve ne miúdÀr ki CemÀl Lök’den nesne ãordı, 9.cevÀb virmedi. Muóammed Muôaffer fikr itdi ki eger bir ãanèÀt ve óìle-y-ile bunuñ malı ne yirdeydi ki iletem, imkÀn vardur ki buña
10.
maèlÿm olup ele girmezse ki bunı PÀdişÀh úatına
11.
işkence virür malı ne yirde-idügin iúrÀr itdürürler,
1810
maldan
maórÿm olam. Nökerine ve yÀranlarına 12.eyitdi “YÀranlar bilür misiz ki biz kendüzümüze ne iş itdük?” Anlar “PehlevÀn, nice?” didiler. Eyitdi ve
13.
ùutduú. Eger Òan òiõmetine iletürsüz, mecÀl virmeyüp
“Bunuñ gibi alp ve bahÀdur yigidi
14.
yigitler arasında bednÀm oluruz. Eydeler ki ‘Şunuñ gibi
helÀú ider ve biz bahÀdurlar ve alp 15.
bahÀdur yigitleri esirgemeyüp ve
özi göyinmeyüp iletdi, helÀk itdürdi.’ Ve eger iletmeyüp úoyı-16.-virürsevüz malımuz daòı yoú ki bu iúlìmi terk idüp varavuz, HindüstÀn iline gidevüz.” didi. 17.
CemÀl Lök bu keleci işidicek başın úaldurup Muóammed Muôaffer’e eyitdi
“PehlevÀn sözine ùurursa
1.
ben PehlevÀn-içün mÀl bulayım.” didi. Bu óìle-y-ile
1808
B. 444a/1. // T. 282a/8“...yire varmışlardur.” B. 444a/3. // T. 282a/9. “...yürürler” 1810 B. 444a/9. // T. 282a/17. “...ben...” 1809
777
Muóammed Muôaffer and içdi ve eyitdi ki “VallÀhi ve billÀhi ve tallÀhi, 2.ki eymÀn-i muàallaôadur, sözüme dururam.” didi.
1811
Bu daúìkayı bilmedi, ceybine işÀret eyledi. 3.El
ãoúup bir pÀre kÀàıd çıúardılar ki ùaàlarda gömülü mallarınuñ tafãìli-y-idi. Muóammed 4.
Muôaffer sevinüp nökerlerine işÀret itdi ve eyitdi ki “PehlevÀn’uñ ayaàın şeşüp
5.
ata
bindürüñ ve aluñ gidüñ. Uş ben daòı èaúabiñüzce irişdüm.” didi. Ve CemÀl’i üç nefer yÀrıyla 6.
Muóammed’üñ baèôı nökerleri alup gitdiler. Çün ùaàdan biraz aşÀàa inüp ùolandılar,
Muóammed Muôaffer 7.anda úalan yoldaşların daòı ortaya getürdi eyitdi “PehlevÀn CemÀl malını virdi, 8.siz daòı neñüz vÀr, gerçeklik-ile virüñ. Òoş saà ve selÀmet vaútüñüzde oluñ.” didi. Anlar 9.bizüm nesnemüz yoúdur, diyü inkÀr itdiler. Muóammed Muôaffer yoldaşlarına buyurdı, bir úaçın paraladılar
10.
ve úalanı cÀn úorúusından neleri vÀr-ise iúrÀr itdiler. Anları
nökerlerinden bir úaç ìnÀm kişilere bu tafãìldaàı emvÀli óÀãıl
11.
mallarınuñ tafãìli-y-ile virdi ve şöyle ıãmarladı ki “Çün
12.
idesiz bunları yine fulÀn ùaàa benüm úatuma getüresiz.” didi ve
kendü CemÀl ardınca 13.gitdi. Çün CemÀl’üñ ardından yitdi, ol malı defn itdügi yirlere iletdi ve yirlerini
14.
gösterüvirdi. Üç yirde defn olmış mal, firÀvÀn úumÀş ve raòtdan àayri yüz ùoúsan
15.
yük aúçe ve altun çıúdı ki murÿr-ı eyyÀm-ile alup1812 defn itmiş-idi. ÚumÀş ve raòtı
nökerlerine
16.
úısmet itdi, mÀlı kendü aldı. CemÀl yoldaşlarınuñ malı hem ol yörelerde-y-di
çıúarup 17.getürdiler. On ùoúuz yük aúçe ve yidi yük úumÀş-ıdı, anuñ daòı naúdin alup úumÀşı getürenlere
1.
virdi. Andan ãoñra buyurdı CemÀl Lök’i ùoúuz nökerleriyle alı úodılar,
úalanın úılıçdan 2.geçürdiler ve malların óıãìn yirde muóÀfaôat itdürüp CemÀl Lök’i ve toúuz nefer nökerini 3.ellerin berkidüp alup Òan ordusına müteveccih oldı. Çün yaúın irişdi, Òan’a 4.òÀber virdiler ki ol şìr-i ner Muóammed MuôÀffer, CemÀl-i bed-åikÀli bir úÀç nökerler-ile ùutmış 5.uş getürü yürür diyü. áÀzÀn ÓÀn àayet ferÀóından buyurdı ki “Ol melèÿnlaruñ 6.pelìd cüååelerini bunda getürmesünler, anda1813 úırsunlar. AmmÀ CemÀl Lök’üñ başın getürsünler, 7.ne şekillü melèÿnmış görelüm.” didi. Çün Muóammed Muôaffer’e bu fermÀn irişdi ve bu fermÀn 8.anuñ òod maùlub-ıdı ve Muóammed fermÀn
1811
B. 444a/17. // T. 282a 23. “Lök bu...” B. 444b/13. // T. 283b/12. “...anda” 1813 B. 445a/4. // T. 282b/20. “...giñ yirde” 1812
778
getürenlere bunları PÀdişÀh’a diri iletelüm 9.yigdür.” didi. BerÀ-yı maãlaóat bunlar eyitdiler “Yoú elbette PÀdişÀhuñ fermÀnı 10.yirine gelmek yigdür.” didiler. Ve Muóammed Muôaffer CemÀl’üñ1814 bir altun úorlu óançeri vÀr-ıdı, 11.cellÀduñ eline virdi, emÀn virmeyüp ol òançer-ile Löú’üñ murdÀr başını pelìd
12.
gövdesinden ayırdı. Alup
áazÀn Òan’a iletdiler ve Òan’uñ òaùırı ancılayın feraó oldı ki 13.vaãfa ãıàmaz. Öyle vaútiydi ki CemÀl Lök’üñ başını Òan’a iletmişlerdi. Òan MuóÀmmed Muôaffer’i gördi. äÀóib-i dìvÀn Òoca Saèdeéd-dìn işidüp kesilmiş yatur, didi ki “Bunca müddet-i
14.
ãıyuràÀyıp àÀyet òïş
15.
Òan úatına vardı, gördi CemÀl Lök’üñ başı
16.
medìddür bu óarÀmìlıúdan mÀl-i èÀlem cemè 17.
didi. áazÀn Òan eyitdi “MÀlı1815
itmişdi, malın teftìş itmedin niçün öldürdüñüz?”
Muóammed Òan1816 teftìş itmiş ola.” MuóÀmmed eyitdi “Benüm ne óaddüm
1.
var-ıdı
mÀl teftìş itmege, anuñ-içün ùoúuz nökeriyle PÀdişÀh óaøretine getürdüm ki 2.Òan úapusında teftìş ve işkence olınaydı. Çün òanuñ fermÀnı úatle oldı. 3.CellÀdlar depelediler.” didi. ÒvÀce Saèdeéd-dìn dirìà ve óayf diyü ellerin ovar-ıdı. 4.áÀzÀn Òan eyitdi “Geçdük anuñ malından, Óaú -teèÀlÀ-ya şükr olsun ki bu melèÿn 5.helÀk olup müslimanlar bunuñ şerrinden emìn oldılar.” didi. Ve Muóammed Muôaffer’e eyitdi
6.
“Ne yirüñ begligin istersin, taúrìrin
yazsunlar.” Muóammed Muôaffer eyitdi “Her kişi beglik 7.ve manãıb ve mertebeyi kendü aãıl nesebe göre istemek gerekdür. İrte1817 bir gün yine elümden 8.alınacaú büyük beglik eksügüm degüldür.” didi. ŞirÀz-ile KirmÀn arasında1818 bir úaãaba 9.şehircügi, ki muókem úalèası var-ıdı ve kendünüñ vaùanı ve atasınuñ úışlaúıydı, 10.diledi. Fiél-óÀl taúrìrin buyurdı, yazdılar virdiler. Varup ol úalèaya gitdi,
11.
evin ve malın ve rızúın ve ol malları, ki ùaàa óarÀmìlerden alup
muókem yirde 12.úomışdı, ol úalèaya daşıtdı. Çün SulùÀn áÀzÀn vefÀù itdi, èIrÀk ve Ádir-13.-baycÀn1819 ve ÒorÀsÀn feterÀt oldı. ÒorÀsÀn’ı áÀzÀn Òan’uñ oàlanlarından biri, ki
14.
MÀzinderÀn SulùÀnı oàlı Óüseyin Beg anuñ
1814
B. 445a/8. // T. 282b/23.“CemÀl Lök’üñ” B. 445a/14. // T. 283a/7. “...PehlevÀn” 1816 B. 445a/14. Bu kelime yok. 1817 B. 445b/5. // T. 283a/14. “...tañla” 1818 B. 445b/6. “...adlu” 1819 P. 450a/13. “EdirbÀycÀn” 1815
779
neslindendür, ùutdı. ÁdirbaycÀn1820 ve yaàılıú iderlerdi.
15.
ve èIrÀk-ı èArap’ı OlcÀytÿ dutdı. İkisi birbine muòÀlefet
16.
Bu eånÀda Muóammed Muôaffer mal úuvvetiyle úanda bahÀdur ve
dilÀver yigitler ve Türk cemÀèatinden
17.
ittifÀúlu úavumlu òıãımlu boy başları Türkler ve
Úalaç ve Belüc èArap vÀr-ise virmeg-ile1821
1.
devşürdi. Şehel müddet içinde çoúlıú
çerì1822 itdi. Her birine mertebesince mevÀcib 2.ve èulÿfe ve cÀmegì ve icrÀ virüp òoşnÿd itdi. Ve kendü malından úalıñ virüp 3.ve cihÀz düzüp birbiriyle düñür yavuú eyledi, úız alışdurdı. Mecmÿè birbiriyle
4.
úavum ve úardÀş oldılar. Ve kendü daòı ol boylardan büyük boy
başlarınuñ úızların 5.alup1823 menkÿóa idindi. Ve ol ùarafdaàı úalèaları ve şehirleri tedrìc-ile alup 6.kendünüñ idindi. Ve kendü adamlarından tuman begleri ve biñ begleri ve yüz begleri 7.
ve nÀyib ve dÀruàa naãb itdi. Sehel müddet içinde KirmÀn ve ŞirÀz ve IãfihÀn’ı ve tamÀmet
8.
èIrÀú’ı èAcem’i fetó itdi. Bir vaútin iúlìmi, beglerinden bir úaçına ıãmarlayup òazÀneden ôarÀyif 9.cevÀhir ve 10.
altundan òarclıú ve òiõmeti miúdÀrı götürdi ve on nefer òÀãeki nökeriyle ile çıúdı gitdi. Ve encümen arasından àÀyip olup biraz müddet
11.
içinde Mıãır’a vardı ve
Òalìfe úapusına varup selamladı. Ve òiõmet ve mÀl, ki iletmiş-idi, òalìfenüñ òazìnedÀrına teslìm itsin ve dört úÀêìnuñ
dün içinde iòfÀ-y-
12.
Òalìfe’ye èarø idüp
13.
mektÿblarını, ki anuñ pÀdişÀhlıàa
liyÀúati ve èilmini ve èadlini ve siyÀsetini, ki èArapça 14.yazıp èarø itmişlerdi, virdi. Ve bir úaç gün Òalìfe òiõmetinde olup úarşu aña icÀzet-nÀme buyurup
15.
atlanduúça àÀşiyesin götürüp öñince büridi. äoñra Òalìfe
16.
pÀdişÀh olmaàa lÀyıú gördi. Ve şièÀrı Àl-i èAbbÀs ùarìúince òilèat
ve külÀhte virüp 17.gönderdi. Ol gün ki, ŞirÀz şehrine irişdi, cumèa güni şÀfi’ì namazı vaútiydi. 1.
Úıdvetüél-muóaúúıúìn Şeyóuél-Árifìn Şeyó Saèdì -raómetuéllÀh- mezÀrında úonup
kendüzin kimseye 2.bildürmedi. Çün cumèa namÀzı vaúti oldı, Òalìfe virdigi òilèati ve külÀhitÀ 3.
üzerine ãarılmış dülbendi geyüp ve başına úoyup ve dülbendi üzerine bir ridÀ bürüyüp
4.
cÀmièe vardı ve òaùìb yanında oturup iòfÀ-y-ile kendüzin òaùìbe bildirdi. 5.Çün sünnet úılındı,
minbere çıkup kendü adına òuùbe oúudı. Çün tamÀm idüp 6.indi, imÀmet itdi. Çün namÀzdan 1820
P. 450a/14. “AdirbìcÀn” B. 445b/15. // T. 283a/22. “...kendü úatına” 1822 B. 445b/15. // T. 283a/22. “...cemè” 1823 T. 283b/3. Bu kelime yok. 1821
780
fÀrià oldılar èulemÀ ve efÀøıl ve ekÀbir muãÀfaóa 7.úılup duèÀ ve åenÀ itdiler. Ve cÀmìèden çıúup begler ve ulular ve erkÀn-ı devlet 8.serefsÀr gevher-i nigÀr birle cenìbet òoş òurrÀm çekdiler. Ve süvÀr oldı ùabl ve neúúÀre 9.ve ãÿrnÀ ve nefìr çalınup Àyin ve erkÀn-ı tamÀm birle salùanat sarÀyına iletdiler.
10.
Ve ol dört úÀêílar, ki Òalìfe’ye biti yazmışlardı, ittifÀú-ile anda
óÀøır olmışlardı, 11.Òalìfe anları kendü yirine vekìl itmişdi. Muóammed Muôaffer’üñ elin alup taòta çıúardılar.
12.
èIrÀú-ı èAcem memleketine pÀdişÀh oldı. ŞÀh ŞücÀè ve ŞÀh Manãÿr anuñ
neslindendür1824. 13.
Fiél-cümle her zamÀnda bir ùÀyife ki òurÿc idüp pÀdişÀh olup-dururlar1825. Eger
èArap ve eger èAcem
14.
èulÿfeci ve úullar çoú
15.
vilÀyete olmışlardur. pÀdişÀh olmışlardur. mecmÿè birbirine
ve eger Türk her ùÀyifenüñ yürüginden òurÿc itmişlerdür, mÀl ve
idinmek-ile daòı pÀdişÀh olmışlardur. AmmÀ bir iúlìme ve bir úaç
16.
Şunlar ki èArap ve èAcem ve Rÿm ve Türk iúlìmlerine başdan başa
17.
Çoúluú Yörük Türkmen ve Tatar ve Kürt ve èArap boyları úuvvetiyle 1.
úavm ve urÿú ve úabile idiler, anlardan olmışlardur. Mecmÿè
tevÀrìòe müùalaè kılanlar bu sırra muùùalièdür1826, -veés-selÀm-. 02.
ÓikÀyet-i But-perestÀn Ámdedend be-SulùÀn Maómÿd Bin Sebük Tekin ez-HindistÀn beáaznì1827 03.
Bir úaç kelime èacÀyib òaber, ki eñ muèaôôam ulu òÀnedÀn óaúúında afvÀhdan
işidüp dururın, 4.taúrìr olınsun. ÓikÀyet böyle istimÀè úılındı ki meróÿm maàfÿr SulùÀn Maómÿd bin 5.Sebüktekin, ki atası áazni şehrine beg olduàu vaútin ki daòı pÀdişÀh degüldiler, HindistÀn’da
6.
Sÿminat şehrinden put-perestlerüñ pÀpÀsları, ki nücÿm èilmini àÀyet òïş
bilürler, 7.anlar on iki yıllık taúvìm istiòrÀc itmişler. Taúvìmlerine şöyle görinmiş ki áaznì’de 8.
Sebüktekin adlu beg Maómud adlu bir oàlı vardur, mecmÿè Acem iúlimlerine 9.pÀdişÀh
olısardur ve HindüstÀn memÀlikine daòı àazÀ kılup fetó idiserdür, diyü. Pes
10.
çoúluú mal ve
nièmet getürüp áaznì’ye geldiler ve Sebüktekin’iñ adın ãorup vardılar. SulùÀn 11.Maómÿd ùıfıl 1824
T. 2284a/2. “neslindendürürler” T. 284a/3. “olmışdururlar” 1826 T. 284a/8. “...dururlar” 1827 Bu başlık yerine B ve T nüshalarında şu başlık yer almaktadır: B. 446b/16. // T. 284a/9. “Õikr-i Dü-ÓikÀyet-i áarìb ve èAcìb ki Der İbtidÀ-i ÓÀl-i Dü ÒÀnedÀn Büzürg VÀúiè-şüden-est” 1825
781
12.
oàlancuà-ıdı. Oàlancuúlarla maóallede oynardı, eytdiler “Senüñ Maómÿd adlu vÀr-imiş. Mecmÿè èAcem iúlìmine pÀdişÀh olup HindüstÀn iúlìmine daòı
bir oàluñ
13.
óükm ideserdür.
Üşde biş yük altun ve biş yük gümiş, otuz yük úumÀş getürdük. 14.Aluñ bize bir óüküm virsün ki HindüstÀn’ı fetó itdügi vaútin bizüm butòÀnemüzi 15.yıúmaya ve vaúıf köyleri ve dükkÀnları almaya.” diyü. Bunı añmadılar ki Menat adlu butlÀrını 16.uvatmaya. Sebüktekin çün ol úadar mÀl gördi ve òoş òaber işitdi, àÀyet feraó olup
17.
Maómÿd’ı
óÀøır itdi. SulùÀn Maómÿd’uñ eline úalem virip gösterdiler, adını nişÀnını kaàıd üzerine 1.
yazdı. NişÀn altında óüküm yazdılar ki “Eger pÀdişÀh-ı kerìm ve perverdigÀr-ı 2.raóìm
berr ü óaúden øaèìf úulına pÀdişÀhlıú virüp HindüstÀn memÀlikine daòı óüküm 3.erzÀnì buyurursa bunlaruñ SÿminÀt şehrinde butòanelerini yıúmayam ve vaúıflarını
4.
almayam,
kendü óallerine úoyam. -VaéllÀhü èalÀ mÀ neúÿlü vekìlen ve hüve eróamuér-rÀóimìn-1828.” 5.
diyü. Çün ãoñra padişÀh olup HindÿsitÀn iúlimine àazÀya vardı, birúaç kerret 6.àazÀ úıldı, iki
kerret Dilli1829 şehrine, ki HindÿstÀnuñ taòt-gÀhıdur, pÀdişÀhı Ravpitÿr-ıla 7.savaş idüp ãındı,
1828
B. 447b/2. // T. 284b/4. “-aókemüél-óÀkimìn-” T. ve B. nüshalarında aşağıya aldığımız bölüm konu itibariyle aynı olup çevirisi farklı yapılmıştır. Metin özelliklerinin görülmesi bakımından parçalar aynen alınmıştır. T. 284b/5. - T. 285a/12 // B. 447b/4.- 450a/17. [B. 447b]4. Óudÿdına degin vardı. Dilli pÀdişÀhı, ki Ravpitura dirlerdi, çeri-y-ile úarşı gelüp 5.SulùÀn Maómÿd’ı sıdı ve ùutdı, mürüvvet idüp òilèatleyüp úoyuvirdi. Bir kerret 6.varıb ãındı, dutulmayıb úaçdı. Çerisinden ayru düşüp gelürdi. HindÿstÀn 7.kÀfirlerinüñ resm ü èÀdetlerü budur ki sınàun çeri öldürmezler ve incitmezler belki azuú virüp 8.gönderürler. SulùÀn Maómÿd yaluñuz bir köyü irişdi, úarnı ac-idi. Bir ev öñine gelüp Hind 9.dilince yiyecek istedi. HindÿstÀn kÀfirleri et yimezler, süd ve sekker ve etmek ve yaà ve yemiş 10. yirler. Ol ev ıssı bir úarı çıúdı. Südlü birinc bişmiş-idi. Bir saóın südlü birinç çıúarup 11.ùutıvirdi. SulùÀn Maómÿd àÀyet ac-idi, tìz tìz yiyüp ortasından daòı alurdı. Aş 12.ıssı-y-idi, aàzı köyündi. Úarı eyitdi: “Bu Türkler deli olurmış, nolduñ? Ne eyürsen? 13.Saóın kenÀrından gede gede ãovuú olanı yeseñe! Sen daòı delü begüñüz 14. SulùÀn Maómÿd bigi ki ilüñ uçlarını úoyup ortasına segirdür, sınur.’didi. 15. SulùÀn Maómÿd’a tenbìh oldu, andan soñra uçlardan döge döge, ala ala Dilli 16.şehrine degin fetóetti. Ravpitura çerisiyle gelip SulùÀn Maómÿd’a muúÀbil oldı ve sındı 17.ve ùutıldı. Çün HindÿstÀn pÀdişÀhı Ravpitura’yı SulùÀn Maómÿd úatına getürdiler, SulùÀn [448a]1.Maómÿd cellÀdlara buyurdı ki taşra iletüp helÀk 2. ideler. Ravpitura eyitti: ‘Türklerde mürüvvet olmaz-imiş, ben seni iki kerret tutup mürüvvet 3.ve meróamet idüp úoyuvirdüm. Sen bir kerret mürüvvet itmek olmaz mı?’ SulùÀn 4.Maómÿd eyitdi: ‘KÀfirlerde èaúıl olmazimiş. Yoúsa bir kişi düşmanı fursat bulıcak nice fevt 5.ide?’ didi. Ve öldürüp helÀk itdi ve HindÿstÀn’ı fetó itdi.” Al-Úıããa Saminat şehri fetóine 6.vardı ve fetó idüp aldı. Ol bütòÀneyi yıúmadı ve vaúfını almadı. Ulu muèaôôam 7. butlarını, ki adı MenÀt’idi, ùaşra çıúardıb “Uvaduñ” diyü buyurdı. KÀfirler feryÀd ve zÀrì 8.úıldılar ve çoú mÀl 1829
782
adadılar ki vireler, ol butı uvatmaya. SulùÀn Maómÿd’uñ begleri 9.eyitdiler: ‘Bunı uvatmaúdan ne fÀéide? Çoú mÀl virürler, alàıl. Çeriye úısmet it’ didiler. SulùÀn 10.Maómÿd úabul itmedi. Eyitdi: ‘Yarın úıyÀmet güninde beni Ázer’le bile maóşere iledip eydeler ki 11.Ázer but yonıcı ve Maómÿd but satıcıdır. İkisin daòı cehenneme iledün, diyeler.’ didi. Ve butu uvatdurdı. 12.İçinden şol úadar cevÀhir ve úıymetì ùaşlar çıúdı ki kÀfirler adaduàı mÀlca yüz biñ 13.olaydı. Cümlesin alup baèøını çeriye baèøını fuúarÀya úısmet itdi. Ve baèøını òazÀnesine úoydı. 14. Ve bu óikÀyete münÀsib bir óikÀyet daòı bu òÀnedÀn-ı mübÀrek óaúúında işitdüm 15.ki eydürler ki Sìrÿz üstinde ùaàda Maràarid adlu manastıruñ Kaliyarusları 16.taúvìmde gördiler ki Anaùolı’da Meróÿm èOåmÀn Beg adlu begüñ nesli -ibúÀhümüéllÀhü teèÀlÀ 17.ilÀ yevmiéd-dìn- Anatolı ve Rÿm iline pÀdişÀh olısarlardur. MÀl getürüp Anaùolı’ya geçdiler. B[448b]1.Ve Sögüt’e vardular ve ol malı virüp óükm aldılar ki kelìsÀlaruna ve kilìsÀlarunuñ vaúfı 2.köylere taèaddì itmeyeler. Şimdi daòı ol óüküm mecrÀdur, -veés-selÀm-. Bundan sonraki bölüm A ve P nüshalarında yoktur. yalnızca B ve T nüshalarında bulunmaktadır. B[448b]3. ÌrÀd-ı Der TÀrìò-i KitÀb ve Kelime-i Çend Ber Sebìl-i İètiõÀr ve Arø-ı ÓÀl-i Òod-nümÿden bePÀdişÀh -òallede mülkehü5. Bende-i kemìne bu iki mücelled içinde geçmiş işler ve óikÀyetleri ki sinìn ve şühÿr-ı mÀøiyede 6.Rÿm memÀlikinde óÀdiå ve ôÀhir olmış-idi, PÀrisìden Türkìye dönderüp úaleme getürdi. 7.Ve CenÀb-ı cennÀt-meéÀb óayÀt-ÀsÀ devlet-i meévÀ-yı aèlÀhuéllÀhu taèÀlÀ ebeden ve sermeden òaøretine maóall-i arøa 8.yitürdi ve mechÿd maúadları ãaèy-i mebõÿl úıldı. Ümìõdür ki eger sehv ü òaùÀ vÀúiè oldıysa pÀdişÀh 9.óaøretinüñ efÀøılı ıãlÀh buyurup úalem-i èafv birle termìmüél-fÀsid dirìà itmeyeler ki insÀn 10.nisyÀndan òÀlì degül. Beyt: 11.
èAlì kim duèÀ-gÿy-i sulùÀn-durur Şehüñ cismüne cÀn durur
12.
Eger olsa èÀm-ile v’er òÀã-ile DuèÀcısıdur şahun iòlÀã-ile
13.
Dile Óaú’dan olduúça subó ile şÀm ÒudÀvendigÀr olduàın müstedÀm
14.
Eger olsa úÀl ile yÀ óÀl ile Olır sözi her dem bu minvÀl ile
15.-[T. 285b]1.
Ki ey óÀøır ve mÀlik ve muútedir Saña ÀşikÀre durur dürlü sır 16.
Degül hiç bir nesne senden nihÀn Bir emrüñle úÀyimdir, iki cihÀn
17.
Saña yoú şerìk ve şebìh ve naôìr İkilikde úalmaz bilen seni bir. [B. 449a]1.
İlÀhì cemÀl ve celÀlüñ óaúúı BilÀ naúã cÿd-ı kemÀlüñ óaúúı 2.
ÒüdÀyÀ kitÀb ve rusÿlüñ óaúúı Taúì ve naúì òÀã úuluñ óaúúı 3.
Sürÿş ve urÿş ve semÀ óaúú-içün èAlÀ Sidre-i MüntehÀ óaúú-içün
4.
Rüsÿm ve burÿ ve nücÿmuñ óaúúı ŞeyÀùìne andan hücÿmuñ óaúúı
5.
Kevnüñ sırrı ve vÀcibi óaúú-içün Şehüñ cismi ve óÀcibi óaúú-içün
6.
TebeèÀ-yı èÀbile óaúú-içün Budurdı bir añlayan idrÀk içün
783
7.
Bolad-ı tìà-i Àteş ve bÀd içün ÓayÀt adlu ôulmet-ÀbÀd içün 8.
CinÀnuñ daòı óÿriél-èayn óaúú-içün Aña lÀyıú ìmÀn ve dìn óaúú-içün 9.
Úaya úılanuñ kird-i rÀh içün áarìb olanıñ serd-i Àhı-içün
10.
ÚıyÀmet güni hevlÀ óaúú-içün Peyemberlerüñ úavli óaúú-içün
11.
SırÀù ve sÀéir ve behiştüñ óaúúı Bize yazılanı ser ne beştüñ óaúúı 12.
ŞehinşÀhumuz úıldıàı èadl içün Elinden gelen nièmet ve beõl içün
13.
MurÀd’a MurÀdınca virgil MurÀd Ki Mehdi olup göstere èadl u dÀd
14. 15.
Uzun èömür çoú devlet ve şevú-ile Leb-i yÀrdan ùuyduàı zevú-ile
16.
Óarìf ve meyve sÀz ve ÀvÀz-ile NevÀ ile èUşşÀk ile ŞehnÀz ile
17.
Bu eùvÀlde èişretin dÀyim it CihÀn úÀéim oldıúca anı úÀéim it
[B. 449b]1.
Niye göñli irürse irsün eli Görüp ol serveri sevinsün èAlì
2.
İlÀhì hemìşe şehi şÀd úıl Eli güni èadl ile ÀbÀd úıl 3.
Yedi iúlìme ol pÀdişÀh şeh it Bizüm óÀlimizden daòı ÀgÀh it 4. [T. 286a/1]
Bu bìçÀre şaèyin hebÀ úılmaàıl İşiginden anı cüdÀ úılmaàıl 5.
İllÀ şeh-i èÀdili kÀmurÀn Ki èadl idesin reşk-i NÿşinrevÀn
6. 7.
Meh ü mihr-i èÀlem saña ãaldı mühr Ki úul oldı bilüñe Büzür Çemehìr
8.
Úılalı sen inãÀf, èadl ile dÀd Üşendürmedi bişşe-i gird ü bÀd 9.
ZamÀnuñda úurda irürse úoyun Ne ol yapuşur ne bu virür boyun
10.
Yapalu sen inãÀfdan òÀneyi Göndermedi Şemé PervÀneyi
11.
Vücÿda gelelü elüñ bedel-ile Muãavver cihÀn sÿreti èadl-ile
784
12.
Úılurken bu kemìne úul ola melÿl Meger şÀh anı úılmamışdı úabÿl
13.
Niçün bu kemìne úul ola melÿl Meger şÀh anı úılmamışdı úabÿl
14.
Ve yÀhut hünersüz midür dirler Vücÿdı gühersiz midür dirler
15.
Hünersüz gühersüz degülem èaceb Budur kim benem bì nevÀ bì sebeb
16.
SiyÀúatda elüme alursam úalem HebÀ-yı óesÀb-ile deryÀ úalem
17.
ÓesÀb-ile deryÀyı úılmaú hebÀ Geñezdür bu kemter úuluña şehÀ [B. 450a]1.
Úıluram ne müşkil óesÀb olsa óall Bilürem merÀtib nedür yÀ maóall 2.
Ger elúÀb-ı sulùÀnlar inşÀ úılam èUtarid yine sala elden úalem
3.
Egerçi şehüñ kemterin úuluyam Ve lìk asl-ıla Yazıcıoàlıyam
4.
Eger diseler görmeyip naúãını Niçün kişi taèrìf ide nefsini
5.
Øarÿretden irür baña bu melÀl Øarÿretde ùoñuz etidür helÀl
6.
Garim kimesne beni terbiyet Çün itmez olıram kar u maèrifet
7.
Ola kim şehinşÀh şevket úıla Bu bìçÀreye beõl ü raómet úıla 8.
Term itege itmegüm terrüme İrişüp feraó ura seyl-i àama
9.
NamÀzuñda úıldukça edÀ úarø-ı farz Maèìşetde artuú gelür farz-ı úarø
10.
Ekåer şÀhdan semme meróamet İrürse hemÀn òayr der èÀúibet 11. [T. 286b]
Felekde olduàınca nücÿm ve burÿç Anılduúça dilde haøìô ve èurÿç 12.
Yıl ve ay oldıúça eyyÀmda Hem aókÀm-ı taúvìm arúamda 13.
Nücÿm u bilÀ àÀyetiñ èömrünüñ Ruúÿm-ı keåìr Àyetiñ èömrünüñ
14.
SemÀsında óaú èadlinün åÀbitÀt Úılup bÀki dutsın pey pÀk-zÀd
785
dutuldı, Ravpitÿr anı ùutsÀú itdi, girü mürüvvet idüp 8.òilèatlayup “Kendü óalüñde ol!” didi, gönderdi. Üçünci kerret girü çeri cemè 9.itdi, Dilli’ye varup Ravpitÿr-ıla muúÀbil oldı. Girü sındı, dutılmadı. HindÿstÀn
òalúınuñ èÀdeti budur ki sınúun çeri òalúını komazlar ve zebÿn
11.
kişiyi öldürmezler. öñine vardı.
10.
Sultan Maómÿd úaçup giderken acıúdı. Yolda bir köye ãapdı, bir ev
12.
Gördi bir úarı úapu öñinde ùurur, Hind dilince “Úarnım acdur.” didi. Ol úarı
13.
eve girüp bir ãaòan südlü birinc ve etmek çıúardı, SulùÀn Maómÿd’uñ at üzerinde
ùutdı. SulùÀn Maómÿd Àç-ıdı, tiz tiz yidi, aàzı göyündi. Úarı eyitdi
15.
öñine
“Nolduñ? Bu Türkler
delü olurmış, sen daòı ol pÀdişÀhıñuz SultÀn Maómÿd’a beñzersiñ ki ortasına segirdüp saóanıñ firÀkından gede gede yiseñe.”
14.
16.
ilk ucını úoyup
17.
didi. Bu keleci SulùÀn Maómud’a
naãìóat ve tenbìh oldı. áaznì şehrine, ki taòtı-y-ıdı,
1.
geldüginden ãoñra HindÿstÀn fetói tedbirine
meşàÿl olup bir úaç yıl uclÀrına 2.segirdim úılup aúın ve àazÀya meşàÿl oldı, tÀ Dilli seróaddine degin yıkdı, òarÀb 3.eyledi. Ravpütÿr’a úarşulayup SulùÀn Mahmÿd-ıla muúÀbil oldı. HindustÀn pÀdişaólarınuñ 4.filleri çok olur, çerilerinüñ öñine filleri zincirler-ile çÀtıp üzerinde demürlü 5.taòtalardan bir àÿz ve burç resminde düzedüp üzerinde zenbÿrekçiler ve topçılar kodılar.
6.
SulùÀn Maómÿd’uñ çerisi fillerden geçemeyüp èÀciz oldılar. Meróÿm
Aómed ve Óasan Meymendì 7.şöyle tedbìr itdi ki çoúlıú develer üzerine úuru úuàa ve úÀmış baàlayup od urup 8.fillere úarşu sürüp úodılar. Filler anı görüp ürküp õencìrlerin úırup úaçdılar. 9.Ravputÿra’nuñ çerisi ãındı ve kendüsi dutsÀú oldı. Meróÿm Temÿr Beg daòı bu
15.
MurÀd aldı Óaú’dan tapuña çün Àd Hemìşe uzun yaş-ıla bul murÀd 16.
Ger evvelki óarfine tÀrìò-i tÀm Úılursañ nedür biline keyf ü kÀm
(Sadece B nüshasında bulunan derkenar beyitler)
Bunı yazmadan murÀd Oúıyanlardan duèÀdur murÀd KitÀbu satun almadan murÀd Áòirinde üç iòlÀã-ıla fÀtióÀdur murÀd Her kim icrÀsın iderse Vire AllÀh murÀdınca murÀd äaóib-i kitÀb Küft mìr Muóammed bin ÚÀsım Paşa bin áÀzì Beg bin Müsevves Beg
786
tÀrìòi
10.
diñler-iken bu óiyle òÀtırında-y-ıdı. HindÿsitÀn’a varup SultÀn Maómÿd Dillü-y-ile
muúÀbil11.olduàu vaútin ol daòı bu resme óìyle itdi-y-idi. Al-Úıããa: SulùÀn Maómÿd çerisi
12.
çoúluú ve àanìmet altÿn aúçe ve úumÀş ve Hindì cebeler ve
13.
úılıçlar ele getürdiler,
geregi gibi ùoyum oldılar, RavputÿrÀ’yı SulùÀn Maómÿd öñine
getürdiler, öldürüñ diyü
14.
siyÀset buyurdı. RavputÿrÀ eyitdi “Türklerde mürüvvet olmÀs1830-
imiş, ben seni iki kerret 15.mürüvvet idüp úoyuvirdüm, sen bir kerret úoyuvirmes misin?” didi. 16.
SulùÀn Maómÿd eyitdi
“KÀfirlerüñ èaúlı olmaz, düşman ele girse úoyuvirmek èÀkıldan
degüldür.” didi; buyurdı, 17.öldürdiler. Dillì1831 ve ekåer HindÿstÀn SulùÀn Maómÿd’a müyesser oldı. SÀlimen àÀnimen èavdet úılup
1.
maúadd-i salùanata, áazni’ye geldi.
Birkaç yıldan ãoñra SÿmenÀt vilÀyetine müteveccih oldı.
2.
SÿmenÀt’uñ rÀyı, ki
Ravputÿra’nuñ úardÀşı oàlı-y-ıdı, mübÀlaàa çoúlıú çeri-y-ile SulùÀn 3 Maómÿd’a karşu gelüp muúÀbil oldı. SulùÀn Maómÿd Hindÿlar çerisini àÀyet çok görüp 4.úorúdı, neõir itdi: “Bu àazÀda ne àanìmet elüme girirse Óaú yolına ãarf idem.” diyü. 5.Óaú -teèÀlÀ- èinÀyeti-y-ile çoúlıú óicÀribden ãoñra Hindìler ãındı. Varup SÿmenÀt şehrini 6.muóÀãarat úılup fetó itdi. Ol butòane, ki Hindìlerle yıúmayam diyü muèÀhede úılmış-ıdı, 7.ol şehirde-y-idi. MenÀt adlu put, ki kÀfirlerüñ ulu muèaôôam putlarıdur, ol putóÀne
8.
içinde-y-idi, alup
çıúardılar. Hindìleriñ keşişleri ve uluları taøarruève zÀrì úılup 9.yalvardılar “Putuñ otuz aàırı miúdÀrı kızıl altun virelüm, putı uvatmañ, girü bize 10.virüñ.” didiler. ErúÀn-ı devlet ve ulular ve begler eyitdiler “Bunı uvatmaúdan ne fÀide? 11Altunı aluñ, putı virüñ. Altunı çeri òalúına tevõìè eyleñ, üleşdürüñ.” didiler. Ol 12.beglere eyitdi “Benüm òïd neõrüm vardur ki bu fetióde ele gireni Óaú yolına ãarf idem. 13.AmmÀ iş bundan daòı úorúaram ki yÀrın úıyÀmet güninde -
ÀmennÀ bihi ve ãaddeúnÀ- beni Ázar-ile bile 14.óaşr idüp Óaú -èazze şÀne- óaøretinden emr ola ki “Maómÿd-ıla Áõar’ı cehenneme 15.iledüñ ki ol put yonucı, bu put satıcı-y-ıdı” diye. Pes butı kÀfirlere virmeyem.”
16.
Buyurdı, uvatdılar; içinden yüz biñ kÀfirler virdügi miúdÀrı yÀúÿt ve
elmÀs ve laèl 17.ve zeberced ve sÀyir kıymetli ùaşlar ve muraããaè óilye ve bezekler çıúdı.
1830 1831
P. 452b/14. “olmaz” P. 452b/17. Bu kelime yok.
787
Girü çeri begleri
1.
ùamÀèa düşdiler “Bizüm daòı bundan óiããemüz vardur.”
didiler. SulùÀn Maómÿd barigÀhı 2.ve selamlıú çadırında taòt üzerinde otururdı, baúdı gördi bir şurìde abdÀl 3.geçer. Okutdı, úatına getürdiler ve ol abdÀl eyitdi. “Neõir itmişdüm 4.bu àazÀda ne àanìmet ele girürse Óaú yolına ãarf idem. Şimdi Óaú -teèÀlÀ- elùÀf-ı 5.bì-dirìàinden işbu miúdar çoúlıú nièmet virdi. Bu begler bizüm daòı óiããemüz vÀr diyü 6.ùamaè iderler. Sen ne buyurursın?” didi. AbdÀl eyitdi “Daòı ol kişiyle işüñ var mıdur, 7.yoòsa yok mıdur?” didi. SulùÀn eyitdi “DünyÀ ve Àòiretde iótiyÀcum añadur.” didi. Dervìş 8.eyitdi “Pes neõre vefÀ itmek gerekdür.” didi. SulùÀn Maómÿd buyurdı ol cevÀhiri ãatıb 9.naúl ideler cemèisini fuúarÀya ve muótÀclara ulaşdurdı ve müşkil yirlere köprüler yapdurdı, 10.fiél-cümle Óaú yolına ìsÀr itdi. -RaómetuéllÀhi èaleyhi ve hüve eróamuér-rÀóimìn-. 11.
ÓikÀyet Ámeden-i RuhbÀnÀn be-èOsmÀn áÀzì -RaóimehuéllÀh- ez-ManÀstìr-i MÀràÀrìt beSögüt 12.
Ve bir óikÀyet daòı budur ki sulùÀnumuz -òallede mülkehü-’nüñ cedleri daòı Sögüt
13.
yurdunda-y-iken, ki daòı pÀdişÀh olmamışlardı ve Burusa ve Rum ili fetó olmamış-ıdı,
14.
Rum ilinde Sìruz şehri üstinde MaràÀrit adlu manastıruñ keşişleri nücÿmda
Sögüt’de bir padişÀh úopup anuñ ãoyından birisi Rum ilini fetó getürüp deñizi Anaùolu’ya geçüp Sögüd’e vardılar. Meróÿm
15.
gördiler ki
16.
idecekdür. Altÿn ve aúce
17.
èOsmÀn Beg -ùÀbe åerÀhu-’ya
yalvardılar ve altunı ve gümişi yalvardılar, pìşkeş úıldılar. Ve óükm
01.
iltimÀs itdiler ki
Rum ili fetó olduàı vaútin ol Manastır’uñ vaúfı köyleri 2.ve keşişleri òarÀcdan ve èavÀrıødan muèÀf ve müsellem ola. İltimÀsları maóall-i 3.úabÿlde vÀúiè ola. Bir dÀnişmend getürüp óükm yazdurdılar ki “Eger Óaú -teèÀlÀ- 4.luùfu ve èinÀyetinden bize pÀdişahlıú erzÀnì úılup Rum ili fetó olursa 5.MaràÀrit manastırınuñ keşişlerini ve vaúıf köylerini òaracdan ve sÀyir èavÀrıødan 6.
muèÀf ve müsellim úılavuz.” diyü. Fetó olduàından ãoñra her pÀdişÀh yeñi óükm virmiş,
7.
sulùÀnumuz zamÀnında daòı ol óüküm yeñilendi-y-idi. -VaéllÀhu aèlem biéã-ãevÀb-.
788
08.
TamÀm şüd ìn kitÀb 09.
Sene
10.
9511832
1832
P. 456a/7. “Şüd ìn kitÀb”, “Sene” “951” ifadeleri yok.
789
I. TRANSKRİPSİYONU YAPILAN ANA NÜSHA İLE EDİSYON KRİTİKE ESAS ALINAN NÜSHALARIN SAYFA KARŞILIKLARI A
P
B
T
A
P
B
T
1a
1a
-
-
17a
17a
22a
16a
1b
1b
-
4b
17b
17b
22b
16b
2a
2a
2b
5a
18a
18a
23a
-
2b
2b
3a
5b
18b
18b
23b-24a 17a
3a
3a
3b
6b
19a
19a
24b
17b
3b
3b
4a
-
19b
19b
25a
18a
4a
4a
4b
6b
20a
20a
25b-26a 18b
4b
4b
5a
7a
20b
20b
26b
5a
5a
5b
7b
21a
21a
27a-27b -
5b
5b
6a
8a
21b
21b
28a
6a
6a
6b
-
22a
22a
28b-29a 20a
6b
6b
7a-7b
8b
22b
22b
29a
20b
7a
7a
8a
9a
23a
23a
30a
21a-21b
7b
7b
9b-10a 9b
23b
23b
31b
22a
8a
8a
10b
-
24a
24a
32a-32b -
8b
8b
11a
10a
24b
24b
33a
9a
9a
11b-12a 10b
25a
25a
33b-34a 23a
9b
9b
12b-13a -
25b
25b
34b
23b
10a
10a
13b
11a
26a
26a
35a
24a
10b
10b
14a-14b 11b
26b
26b
35b
-
11a
11a
15a
-
27a
27a
-
24b
11b
11b
15b
12a
27b
27b
37a
25a
12a
12a
16a
12b
28a
28a
37b-38a 25b
12b
12b
16b
-
28b
28b
38b
13a
13a
17a
13a
29a
29a
13b
13b
17b
-
29b
29b
14a
14a
18a-18b 13b
30a
30a
14b
14b
19a
14a
30b
30b
15a
15a
19b
14b
31a
31a
15b
15b
20a
-
31b
31b
16a
16a
20b-21a 15a
32a
32a
16b
16b
21b
32b
32b
15b
19a
19b
22b
-
790
A
P
33a
33a
33b
33b
34a
34a
34b
34b
35a
35a
35b
35b
36a
36a
36b
36b
37a
37a
37b
37b
38a
38a
38b
38b
39a
39a
39b
39b
40a
40a
40b
40b
41a
41a
41b
41b
42a
42a
42b
42b
43a
43a
43b
43b
44a
44a
44b
44b
45a
45a
45b
45b
46a
46a
46b
46b
47a
47a
47b
47b
48a
48a
48b
48b
49a
49a
49b
49b
50a
50a
B
T
A
P
50b
50b
51a
51a
51b
51b
52a
52a
52b
52b
53a
53a
53b
53b
54a
54a
54b
54b
55a
55a
55b
55b
56a
56a
56b
56b
57a
57a
57b
57b
58a
58a
58b
58b
59a
59a
59b
59b
60a
60a
60b
60b
61a
61a
61b
61b
62a
62a
62b
62b
63a
63a
63b
63b
64a
64a
64b
64b
65a
65a
65b
65b
66a
66a
66b
66b
67a
67a
67b
67b
B
T
- 791 -
A
P
B
T
68a
68a
68b
68b
69a
69a
69b
69b
70a
70a
70b
70b
71a
71a1b
72a
72a
72b
72b
73a
73a
73b
73b
74a
74a
74b
74b
75a
75a
75b
75b
76a
76a
76b
76b
77a
77a
-
30a
77b
77b
-
30b
78a
78a
-
31a
78b
78b
47a
-
79a
79a
48a
31b
79b
79b
48b
32a
80a
80a
49a
32b
80b
80b
49b
-
81a
81a
-
33a
81b
81b
50b-51a 33b
82a
82a
51b
-
82b
82b
52a
34a
83a
83a
52b
34b
83b
83b
53a
-
84a
84a
53b
35a
84b
84b
54a
35b
85a
85a
54b
36a
85b
85b
55a
-
71b
A
P
B
T
86a
86a
55b-56a 36b
86b
86b
56b
37a
87a
87a
57a
-
87b
87b
57b
37b
88a
88a
58a
38a
88b
88b
58b
38b
89a
89a
59a
-
89b
89b
59b-60a 39a
90a
90a
60b
39b
90b
90b
61a
-
91a
91a
61b
40a
91b
91b
62a
40b
92a
92a
62b
-
92b
92b
63a
41a
93a
93a
63b
41b
93b
93b
64a
42a
94a
94a
64b
-
94b
94b
65a-65b 42b
95a
95a
66a
43a
95b
95b
66b
-
96a
96a
67a
43b
96b
96b
67b
44a
97a
97a
68a
44b
97b
97b
68b
-
98a
98a
69a
45a
98b
98b
69b
45b
99a
99a
70a
-
99b
99b
70b-71a 46a
100a
100a
71b
46b
100b
100b
72a
-
101a
101a
72b
47a
101b
101b
73a
47b
102a
102a
73b
48a
102b
102b
74a
48b
103a
103a
74b
-
- 792 -
A
P
B
T
A
P
B
T
103b
103b
75a
49a
121a
121a
95b
62b
104a
104a
75b-76a 49b
121b
121b
96a
-
104b
104b
76b
50a
122a
122a
96b
62b
105a
105a
77a
50b
122b
122b
97a-97b 63a
105b
105b
77b
-
123a
123a
98a
-
106a
106a
78a-78b 51a
123b
123b
98b
63b
106b
106b
79a
51b
124a
124a
99a
64a
107a
107a
79b
52a
124b
124b
99b
64b
107b
107b
80a
-
125a
125a
100b
-
108a
108a
80b
52b
125b
125b
101a
65a
108b
108b
81a
53a
126a
126a
101b
65b
109a
109a
81b-82a 53b
126b
126b
102a
-
109b
109b
82b
-
127a
127a
102b
66a
110a
110a
83a
54a
127b
127b
103a-103b
110b
110b
83b
54b
128a
128a
104a
-
111a
111a
84a
55a
128b
128b
-
67a
111b
111b
84b
-
129a
129a
105a
67b
112a
112a
85a-85b 55b
129b
129b
105b
-
112b
112b
86a
56a
130a
130a
106a
68a
113a
113a
86b
56b
130b
130b
106b
68b
113b
113b
87a
-
131a
131a
107a
-
114a
114a
87b
57b
131b
131b
107b-108a
114b
114b
88b
57b
132a
132a
108b
69b
115a
115a
89a
58a
132b
132b
109a
-
115b
115b
89b
-
133a
133a
109b
70a
116a
116a
90a
58b
133b
133b
110a
70b
116b
116b
90b
59a
134a
134a
110b
-
117a
117a
91a
-
134b
134b
111a
71a
117b
117b
91b
59b
135a
135a
111b-112a
118a
118a
92a
60a
135b
135b
112b
-
118b
118b
92b-93a -
136a
136a
113a
72a
119a
119a
93b
60b
136b
136b
113b
72b
119b
119b
94a
61a
137a
137a
114a
-
120a
120a
94b
-
137b
137b
114b
73a
120b
120b
95a
61b
138a
138a
115a-115b
66b
69a
71b
73b
- 793 -
A
P
B
T
A
P
B
138b
138b
116a
-
156a
156a
134b-135a
139a
139a
116b
74a
156b
156b
135b
85b
139b
139b
117a
-
157a
157a
136a
86a
140a
140a
117b
74b
157b
157b
136b
-
140b
140b
-
75a
158a
158a
137a
86b
141a
141a
118b
-
158b
158b
137b
87a
141b
141b
119a-119b
159a
159a
138a
-
142a
142a
120a
76a
159b
159b
138b
87b
142b
142b
120b
-
160a
160a
139a
88a
143a
143a
121a
76b
160b
160b
139b-140a
143b
143b
121b
77a
161a
161a
140b
88b
144a
144a
122a-122b
161b
161b
-
89a
144b
144b
123a
77b
162a
162a
141a-141b89b
145a
145a
123b
78a
162b
162b
142a
-
145b
145b
124a
-
163a
163a
142b
90a
146a
146a
163b
163b
143a
90b
146b
146b
-
79a
164a
164a
143b
-
147a
147a
125b
-
164b
164b
144a
91a
147b
147b
126a
79b
165a
165a
144b-145a91b
148a
148a
126b
80a
165b
165b
145b
-
148b
148b
127a-127b
166a
166a
146a
92a
149a
149a
128a
80b
166b
166b
146b
92b
149b
149b
128b
81a
167a
167a
147a
-
150a
150a
129a
-
167b
167b
147b
93a
150b
150b
129b
81b
168a
168a
148a-148b93b
151a
151a
130a
-
168b
168b
-
-
151b
151b
130b
-
169a
169a
149a
94a
152a
152a
-
82b
169b
169b
149b-150a
152b
152b
131a
83a
170a
170a
150b
95a
153a
153a
131b
83b
170b
170b
151a
-
153b
153b
132a
-
171a
171a
151b
95b
154a
154a
132b
84a
171b
171b
152a
96a
154b
154b
133a
-
172a
172a
152b
-
155a
155a
133b
84b
172b
172b
153a
96b
155b
155b
134a
85a
173a
173a
153b
97a
75b
-
-
T -
-
94b
- 794 -
A
P
B
T
A
P
B
T
173b
173b
154a
-
191a
191a
173a
-
174a
174a
154b
97b
191b
191b
173b
109b
174b
174b
155a
98a
192a
192a
174a
-
175a
175a
155b-156a
192b
192b
174b
110a
175b
175b
156b
98b
193a
193a
175a
110b
176a
176a
157a
99a
193b
193b
175b
-
176b
176b
157b
99b
194a
194a
176a
111a
177a
177a
158a
-
194b
194b
176b
111b
177b
177b
158b
100a
195a
195a
177a-177b
178a
178a
159a
100b
195b
195b
178a
112a
178b
178b
159b
-
196a
196a
178b
112b
179a
179a
160a
101a
196b
196b
179a
-
179b
179b
160b
101b
197a
197a
179b
113a
180a
180a
161a
-
197b
197b
180a
113b
180b
180b
161b
102a
198a
198a
180b
-
181a
181a
162a
102b
198b
198b
181a
114a
181b
181b
162b
-
199a
199a
181b
114b
182a
182a
163a-163b
199b
199b
182a
-
182b
182b
164a
103b
200a
200a
182b
115a
183a
183a
164b
104a
200b
200b
183a
115b
183b
183b
165a
-
201a
201a
183b
-
184a
184a
165b
104b
201b
201b
184a
116a
184b
184b
166a
105a
202a
202a
184b
-
185a
185a
-
-
202b
202b
185a
116b
185b
185b
167a
105b
203a
203a
185b
117a
186a
186a
167b
106a
203b
203b
186a
-
186b
186b
168a
-
204a
204a
186b
117b
187a
187a
168b
106b
204b
204b
187a
118a
187b
187b
169a
107a
205a
205a
187b
-
188a
188a
169b
-
205b
205b
188a
118b
188b
188b
170a-170b
206a
206a
188b
-
189a
189a
171a
108a
206b
206b
189a
119a
189b
189b
171b
-
207a
207a
189b
119b
190a
190a
172a
108b
207b
207b
190a
-
190b
190b
172b
109a
208a
208a
190b
120a
-
103a
107b
-
- 795 -
A
P
B
T
A
P
B
T
208b
208b
191a
120b
226a
226a
209a
-
209a
209a
191b
-
226b
226b
209b-210a
209b
209b
192a
121a
227a
227a
210b
132a
210a
210a
192b
121b
227b
227b
211a
133a
210b
210b
193a
-
228a
228a
211b
133b
211a
211a
193b
122a
228b
228b
212a
-
211b
211b
194a
-
229a
229a
212b
134a
212a
212a
194b
122b
229b
229b
213a
134b
212b
212b
195a
123a
230a
230a
213b
-
213a
213a
195b
123b
230b
230b
214a
135a
213b
213b
196a
-
231a
231a
214b
-
214a
214a
196b
124a
231b
231b
215a
135b
214b
214b
197a
124b
232a
232a
215b
136a
215a
215a
197b
-
232b
232b
216a
-
215b
215b
198a
125a
233a
233a
216b
136b
216a
216a
198b
125b
233b
233b
217a
137a
216b
216b
199a
-
234a
234a
217b
-
217a
217a
199b-200a
234b
234b
218a
137b
217b
217b
200b
126b
235a
235a
218b
138a
218a
218a
201a
-
235b
235b
219a
-
218b
218b
201b
127a
236a
236a
219b
138b
219a
219a
202a
127b
236b
236b
220a
139a
219b
219b
202b
-
237a
237a
220b
-
220a
220a
203a
128a
237b
237b
221a-221b
220b
220b
203b
128b
238a
238a
222a
140a
221a
221a
204a
-
238b
238b
222b
-
221b
221b
204b
129a
239a
239a
223a
140b
222a
222a
205a
129b
239b
239b
223b
141a
222b
222b
205b
-
240a
240a
224a
-
223a
223a
206a
130a
240b
240b
224b
141b
223b
223b
206b
-
241a
241a
225a
142a
224a
224a
207a
130b
241b
241b
225b-226a
224b
224b
207b
131a
242a
242a
226b
142b
225a
225a
208a
-
242b
242b
267a
143a
225b
225b
208b
131b
243a
243a
227b
-
126a
-
139b
-
- 796 -
A
P
B
T
A
P
B
T
243b
243b
228a
143b
261a
261a
246b
155a
244a
244a
228b
144a
261b
261b
247a
-
244b
244b
229a
144b
262a
262a
247b
155a
245a
245a
229b
-
262b
262b
248a
156a
245b
245b
230a
145a
263a
263a
248b
156b
246a
246a
230b
-
263b
263b
249a
-
246b
246b
231a
-
264a
264a
249b
157a
247a
247a
231b
145b
264b
264b
250a
157b
247b
247b
232a
-
265a
265a
250b
158a
248a
248a
232b
146a
265b
265b
251a
-
248b
248b
233a-233b146b
266a
266a
251b
158b
249a
249a
234a
-
266b
266b
252a
159a
249b
249b
234b
147a
267a
267a
252b
-
250a
250a
235a
147b
267b
267b
253a
159b
250b
250b
235b
-
268a
268a
253b
160a
251a
251a
236a
148a
268b
268b
254a
-
251b
251b
236b
-
269a
269a
254b
160b
252a
252a
237a
148b
269b
269b
255a
161a
252b
252b
237b
149a
270a
270a
255b
-
253a
253a
238a
-
270b
270b
256a
161b
253b
253b
238b
149b
271a
271a
256b
162a
254a
254a
239a
150a
271b
271b
257a
-
254b
254b
239b
-
272a
272a
257b
162b
255a
255a
240a
150b
272b
272b
258a
-
255b
255b
240b
151a
273a
273a
258b
163a
256a
256a
241a
-
273b
273b
259a
163b
256b
256b
241b
151b
274a
274a
259b
-
257a
257a
242a
152a
274b
274b
260a
164a
257b
257b
242b
152b
275a
275a
260b
164b
258a
258a
243a
-
275b
275b
261a
-
258b
258b
243b
153a
276a
276a
261b
165a
259a
259a
244a
153b
276b
276b
262a
165a
259b
259b
244b-245a
277a
277a
262b
-
260a
260a
-
154a
277b
277b
263a
166a
260b
260b
246a
154b
278a
278a
263b
166b
-
- 797 -
A
P
B
T
A
P
B
T
278b
278b
264a
-
296a
296a
283a
178a
279a
279a
264b
167a
296b
296b
283b
178b
279b
279b
265a
167b
297a
297a
284a
-
280a
280a
265b
-
297b
297b
284b
179a
280b
280b
266a
168a
298a
298a
285a
179b
281a
281a
266b
-
298b
298b
285b
-
281b
281b
267a-267b
299a
299a
286a
180a
282a
282a
268a
169a
299b
299b
286b
-
282b
282b
268b
-
300a
300a
287a
180b
283a
283a
269a
169b
300b
300b
287b
181a
283b
283b
269b
170a
301a
301a
288a
-
284a
284a
270a
170b
301b
301b
288b
181b
284b
284b
270b
-
302a
302a
289a
182a
285a
285a
271a
171a
302b
302b
289b-290a
285b
285b
271b
171b
303a
303a
290b
182b
286a
286a
272a
-
303b
303b
291a
183a
286b
286b
272b
172a
304a
304a
291b
-
287a
287a
273a
-
304b
304b
292a
183b
287b
287b
273b
172b
305a
305a
292b
184a
288a
288a
274a
173a
305b
305b
293a
-
288b
288b
274b-275a
306a
306a
293b
184b
289a
289a
-
306b
306b
294a
185a
289b
289b
275b-276a
307a
307a
294b
-
290a
290a
276b
-
307b
307b
295a
185b
290b
290b
277a
174b
308a
308a
295b
186a
291a
291a
277b
175a
308b
308b
296a
-
291b
291b
278a
-
309a
309a
296b
186b
292a
292a
278b
175b
309b
309b
297a
-
292b
292b
279a
176a
310a
310a
297b
187a
293a
293a
279b
-
310b
310b
298a
187b
293b
293b
280a
176b
311a
311a
298b
-
294a
294a
280b
-
311b
311b
299a
188a
294b
294b
281a
177a
312a
312a
299b-300a
295a
295a
281b-282a
312b
312b
300b
-
295b
295b
282b
313a
313a
301a
189a
168b
-
173b
-
174a
177b
-
188b
- 798 -
A
P
B
T
A
P
B
T
313b
313b
301b
189b
331a
331a
320a
201b
314a
314a
302a
-
331b
331b
320b
202a
314b
314b
302b
190a
332a
332a
321a
-
315a
315a
303a
190b
332b
332b
322a
202b
315b
315b
303b
191a
333a
333a
322b
203a
316a
316a
304a
-
333b
333b
323a
203b
316b
316b
304b
191b
334a
334a
323b
-
317a
317a
305a
192a
334b
334b
324a
204a
317b
317b
305b
192b
335a
335a
324b
204b
318a
318a
306a
-
335b
335b
325a
-
318b
318b
306b-307a
336a
336a
325b
205a
319a
319a
307b
193b
336b
336b
326a
205b
319b
319b
308a
-
337a
337a
326b
-
320a
320a
308b
194a
337b
337b
327a
206a
320b
320b
309a
194b
338a
338a
327b-328a
321a
321a
309b
-
338b
338b
328b
207a
321b
321b
310a
195a
339a
339a
329a
-
322a
322a
310b
195b
339b
339b
329b
207b
322b
322b
311a
196a
340a
340a
330a
-
323a
323a
311b
-
340b
340b
330b
208a
323b
323b
312a
196b
341a
341a
331a
208b
324a
324a
312b
197a
341b
341b
331b
-
324b
324b
313a
-
342a
342a
332a
209a
325a
325a
313b-314a
342b
342b
332b
209b
325b
325b
314b
198a
343a
343a
333a
-
326a
326a
315a
-
343b
343b
333b
210a
326b
326b
315b
198b
344a
344a
334a
210b
327a
327a
316a
-
344b
344b
334b-335a
327b
327b
316b
199a
345a
345a
335b
211b
328a
328a
317a
199b
345b
345b
336a
-
328b
328b
317b
200a
346a
346a
336b
212a
329a
329a
318a
-
346b
346b
337a
212b
329b
329b
318b
200b
347a
347a
337b
213a
330a
330a
319a
201a
347b
347b
338a
-
330b
330b
319b
-
348a
348a
338b
213b
193a
197b
206b
211a
- 799 -
A
P
B
T
A
P
B
T
348b
348b
339a
214a
366a
366a
357b
226b
349a
349a
339b
-
366b
366b
358a
227a
349b
349b
340a
214b
367a
367a
358b
227b
350a
350a
340b
215a
367b
367b
359a-359b
350b
350b
341a
-
368a
368a
360a
228a
351a
351a
341b
215b
368b
368b
360b
228b
351b
351b
342a
216a
369a
369a
361a
228b
352a
352a
342b
216b
369b
369b
361b
229a
352b
352b
343a
-
370a
370a
362a
229b
353a
353a
343b-344a
370b
370b
362b
353b
353b
344b
217b
371a
371a
363a
230a
354a
354a
345a
218a
371b
371b
363b
230b
354b
354b
345b
-
372a
372a
364a-364b
355a
355a
346a
218b
372b
372b
365a
355b
355b
346b
219a
373a
373a
365b-366a
356a
356a
347a
219b
373b
373b
366a
-
356b
356b
347b
-
374a
374a
366b
-
357a
357a
348a
220a
374b
374b
367a
232b
357b
357b
348b
220b
375a
375a
367b
233a
358a
358a
349a
221a
375b
375b
368a
233b
358b
358b
349b
-
376a
376a
368b
-
359a
359a
350a-350b221b
376b
376b
369a
334a
359b
359b
351a
222a
377a
377a
369b
234b
360a
360a
351b
222b
377b
377b
370a
-
360b
360b
352a
-
378a
378a
371a
235a
361a
361a
352b
223a
378b
378b
371b
235b
361b
361b
353a
223b
379a
379a
372a
-
362a
362a
353b
-
379b
379b
372b
236a
362b
362b
354a
224a
380a
380a
373a
236b
363a
363a
354b
224b
380b
380b
373b
237a
363b
363b
355a
225a
381a
381a
374a
-
364a
364a
355b
-
381b
381b
374b
237b
364b
364b
356a
225b
382a
382a
375a
-
365a
365a
356b
226a
382b
382b
375b
-
365b
365b
357a
-
383a
383a
376a
238b
217a
-
231a
231b
- 800 -
A
P
B
T
A
P
B
T
383b
383b
376b
-
401a
401b
394b
251a
384a
384a
377a
239a
401b
400b
395b
-
384b
384b
377b
239b
402a
402a
396a
-
385a
385a
378a
240a
402b
402b
396b
252a
385b
385b
378b
-
403a
403a
397a
252b
386a
386a
379a
-
403b
403b
397b
253a
386b
386b
379b
-
404a
404a
398a
-
387a
387a
380a
-
404b
404b
398b
253b
387b
387b
380b
241b
405a
405a
399a
-
388a
388a
381a
242a
405b
405b
399b
254a
388b
388b
381b
-
406a
406a
400a
254b
389a
389a
382a
242b
406b
406b
400b
-
389b
389b
382b-383a243a
407a
407a
401a
255a
390a
390a
383b
-
407b
407b
401b-402a
390b
390b
384a
243b
408a
408a
402b
-
391a
391a
384b
244a
408b
408b
403a
256a
391b
391b
385a
-
409a
409a
403b
256b
392a
392a
385b
244b
409b
409b
404a-404b257a
392b
392b
386a
245a
410a
410a
405a
-
393a
393a
386b
245b
410b
410b
405a
-
393b
393b
387a
-
411a
411a
405b
257b
394a
394a
387b
246a
411b
411b
406a
258a
394b
394b
388a
246b
412a
412a
406b
-
395a
395a
388b
247a
412b
412b
407a
258b
395b
395b
389a
-
413a
413a
407b
259a
396a
396a
389b
247b
413b
413b
408a
-
396b
396b
390a
248a
414a
414a
408b
259b
397a
397a
390b
248b
414b
414b
409a-409b260a
397b
397b
391a
-
415a
415a
410a
260b
398a
398a
391b
249a
415b
415b
410b
-
398b
398b
392a
-
416a
416a
411a
261a
399a
399a
392b
249b
416b
416b
411a
261b
399b
399b
393a
250a
417a
417a
412a
-
400a
400a
393b
-
417b
417b
412b
262a
400b
401a
394a
250b
418a
418a
413a
262b
-
- 801 -
A
P
B
T
A
P
B
T
418b
418b
413b
263a
436a
436a
432a
-
419a
419a
414b
-
436b
436b
432b
274b
419b
419b
415a
263b
437a
437a
433a
275a
420a
420a
415b
-
437b
437b
433b
-
420b
420b
416b
264a
438a
438a
434a
275b
421a
421a
416b
264b
438b
438b
434b
-
421b
421b
417b
265a
439a
439a
435a
276a
422a
422a
417b
-
439b
439b
435b
276b
422b
422b
418a
265b
440a
440a
436a
-
423a
423a
418b
266a
440b
440b
436b
277a
423b
423b
419a
-
441a
441a
437a
277b
424a
424a
419b
266b
441b
441b
437b
-
424b
424b
420a
267a
442a
442a
438a
278a
425a
425a
420b
-
442b
442b
438b
278b
425b
425b
421a
267b
443a
443a
439a
-
426a
426a
421b-422a268a
443b
443b
439b
279a
426b
426b
422b
-
444a
444a
439a
-
427a
427a
423a
268b
444b
444b
440a
279b
427b
427b
423b
269a
445a
445a
440b
280a
428a
428a
424a
-
445b
445b
441a
-
428b
428b
424b
269b
446a
446a
441b
280b
429a
429a
425a
270a
446b
446b
442a
281a
429b
429b
425b
-
447a
447a
442b
-
430a
430a
426a
270b
447b
447b
443a
281b
430b
430b
426b
-
448a
448a
443b
282a
431a
431a
427a
271a
448b
448b
444a
-
431b
431b
427b
271b
449a
449a
444b
282b
432a
432a
428a
-
449b
449b
445a
283a
432b
432b
428b
272a
450a
450a
445b
-
433a
433a
429a
272b
450b
450b
446a
283b
433b
433b
429b
-
451a
451a
446b
284a
434a
434a
430a
273a
451b
451b
447a
-
434b
434b
430b
-
452a
452a
447b
284b
435a
435a
431a
273b
452b
452b
448a
435b
435b
431b
274a
453a
453a
-
- 802 -
453b
453b
-
454a
454a
454b
454b
-
- 803 -
III. DİZİN Abaúa Òan, VI, XXIV, , 111, 651, 679, 698, 699, 713, 714, 725, 727, 731, 746, 827 èAbbÀs, 87, 88, 89, 540, 780 èAbdu ér-Raóman ve èAbdu él-Laùìf, 756 èAbdu’r-RaómÀn, 87, 89 èAbdurrahmÀn AàÀóì, 36 èAbdurraómÀn Aàacı, 44 èAbdüél-Melik, 44, 66 èAbdüél-melik èAùùÀş, 67 èAbdüél-Melik, 39, 40, 59 èAbdüél-Müémin, 159 Abulca Òan, 4, 9 èAcem, XXI, 16, 24, 111, 174, 214, 223, 286, 292, 494, 620, 694, 718, 742, 772, 780, 781, 782 Áçÿ-yi Sükürci, 651 Ádem, 2 ÁderbìcÀn, 74, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 96, 98, 99, 106, 108, 109, 753, 779 AderbicÀn→ ÁderbìcÀn AderbiycÀn→ ÁderbìcÀn èÁdil Beg, 772 ÁdirbaycÀn→ ÁderbìcÀn ÁdirbìcÀn→ ÁderbìcÀn èAfìfe ÒÀtÿn, XVI, XXX, XXXIII AfrÀsiyÀb, 832 AgrinyÀs, 426 Aàaçeri, 5, 15, 173, 638 ÁàÿtÀy TaròÀn, 764 Ahlat, V Ahmet Bìcan, II Aúça Derbend, 512 Aú ÒvÀce, 735 Akìl, 557 Akkoyunlu Beyi, IX, XXXI Akkoyunlular, XX AúsarÀ→ Aúsaray AúsarÀy→ Aúsaray Aúsaray, 52, 145, 212, 269, 278, 295, 302, 489, 518, 617, 619, 620, 628, 632, 634, 640, 649, 654, 662 Aúãunúur, 56 Aúşehir, 110, 148, 313, 431, 462, 576, 594, 655, 711, 712, 713, 718, 728, 739, 761, 770 Aúşehr→ Aúşehir Aúşehri→ Aúşehir AútÀcì Úuncı, I. èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd, V, VI, XV, XXVII, XXXVI, 274, 828 èAlÀéaéd-dìn Ata Melik Cüveynì, i, IV, VI, IX, XXV
èAlÀéaéd-dìn èAli Beg, 626 èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd, 148, 149, 187, 191, 221, 270, 271, 275, 278, 286, 295, 309, 341, 374, 441, 524, 531, 563, 596, 598, 627, 629, 630, 648, 649, 710, 741 èAlÀéaéd-dìn Mecdi él-İslÀm, 84 èAlÀéi éd-devle Úalèası, 103 èAlÀéiyye, IV, 188, 300, 315, 368, 428, 439, 446, 495, 502, 518, 524, 525 èAlÀéüéd-devle, 117, 120, 121, 125 AlÀéüéd-dìn, 119 Alamut, V Alanúuva, 7 Alaşehir, 49, 165, 199, 202, 205 AlatÀà→ AlÀùaà AlÀùaà, 700, 752 Alayundlu, 5, 21, 283 AlçÀú Noyan, 647 Ali BahÀdur, 646, 656 Ál-i SelçÿúiyÀn, 694 AlíçÀú, 649 èAli BahÀdur, 635, 655, 656 èAlì BÀr, 74, 82, 108, 109 èAlì Çetrì, 76, 77 èAli İnÀú oàlı Úurumış, 734 èAli İnÀú, 734, 745 èAli Şìr, 719, 720, 756 èÁlim èİmade éd-din, 617 AlmÀn, XIII, 189, 202, 592 Al-Mustaèãım bi-éllÀh, 650 Alp Aràu, 97 Alp Arız, 831, 832 Alp Arslan Muóammed, 44 Alp Arslan, 44 Alp-àuş, 105 AltÀy, 3 Alúaevli, 5, 19 Alúaövli, 5 Amasiyya, 511, 558, 560, 584, 593, 606, 636, 727 Amed, 154, 332, 520, 521, 524, 552, 556, 557, 564, 566, 589, 628, 670, 727 Ámid→ Amed èAmìdü ’l-mülk Ebÿén-Naãr Künder, 36 èAmìdü él-Melik, 42 èAmidü él-Mülk, 41 èAmmÀr bin YÀsir, 751 Anadolı, 177, 656, 729 Anamur, 415 èÁni, 759 An-NÀãır Li-DìniéllÀh, 215, 295, 334
804
Anùakiyya, 55, 56, 286, 651 AnùÀkiyye→ Anùakiyya Anùaliya→ Anùaliyya AnùÀliyya→ Anùaliyya Anùaliyya, 139, 192, 193, 194, 196, 198, 224, 227, 244, 247, 286, 301, 315, 317, 319, 336, 362, 368, 371, 375, 415, 417, 428, 438, 496, 502, 518, 535, 567, 625, 626, 638, 642, 644, 655 AòlÀù, 49, 156, 455, 492, 503, 504 Aómad ÓiãÀrı, 635 Aómed Òan, 73, 614 Aómed, 36, 67, 68, 70, 73, 497, 671, 722, 786 èArab, XXI, 7, 16, 24, 40, 57, 89, 153, 174, 194, 198, 214, 223, 244, 258, 262, 278, 397, 424, 462, 468, 484, 488, 494, 634, 636, 678, 692, 719, 781 èArabì, 11, 90, 154, 207, 222, 710, 760 èArabşÀh, 756 èAraúın, 557 Aràÿn Òan, 678, 729, 730 Ardahan, 89, 138 Arıs, 110 Arisùo, 621 èÁriø ErzincÀnì Maómÿd, 494 ArlÀt, 7 Arslan Aràun, 62 Arslan CÀôib, 34 Arslan Doàmış, 670, 676, 677 Arslan Yabgu, X, XXII, XXXI Arúun NoyÀn, 740 Ásiye, 250, 571, 674 Aşut Beg, 200 AtabÀy NoyÀn, 741 Atabeg Aèôam, 111 Atabeg Ayaz, 104 Atabeg İldüñüz, 96, 98, 99, 102, 103, 106 Atabeg Mecdeéd-dìn, 676, 678 Atabeg PehlevÀn, 104 Atabek Ebÿ Bekr, 118 Atabek Muèaôôam Muóammed bin İldüñüz, 113 Atabek Úızılarslan, 118 AvşÀr Òan, 704 Avşar, 4, 20, 705 Avşır, 282 Ay Òan, 4 Ay, 16, 17 Ayaãofya, VI, 728 Ay-aba, 112, 116, 117, 118, 119, 124, 126, 127, 128, 132, 136, 137, 259 AyÀs Beg, 342, 350, 351, 352, 353 Ayasofya→ Ayaãofya, Ayàur, 4, 5, 8, 13, 16 AyàuristÀn, 2
Ayaz, 66, 68, 94, 99, 102 Aydın, 176, 742, 770 Ayéibe, 215, 217, 221 Ayòan, 19 Aytigin SüleymÀnì, 40 Aytigin, 40 èAzÀr, 740 AzirbÀycÀn→ ÁderbìcÀn èAzìzeéd-dìn-i äatmaz, 118 èAzìzeéd-dìn-i Müstevfì, 112 AzrÀyil, 832 BaàdÀd, XXIV, 39, 40, 41, 42, 45, 46, 58, 59, 66, 82, 85, 86, 88, 90, 91, 92, 98, 99, 100, 104, 114, 119, 126, 128, 132, 139, 293, 297, 299, 334, 371, 437, 551, 563, 650, 651, 657, 735, 738, 740, 756, 758, 763, 764, 765 Baàlaúÿsu, 740 Baba Caèfer, 36 Baba İsóak ÒÀricì, 558 Baba ÙÀhir, 36 BÀbüél-mÀ, 556 BÀdiàìs, 755 Bağdat, V, VI BaóÀéeéd-dìn ErzincÀnì, 622 BahÀdur Tuúÿ, 683 BahÀéaéd-dìn ErzincÀnì, 616 BahÀéaéd-dìn ŞehinşÀh, 655 BahÀéaéd-dìn Úutluca, 246, 327, 332, 333, 335, 338, 339 BahÀéaéd-dìn-i Muóammed, 708 BahÀeéd-dìn’i Munãır, 90 Baór-i Aòøar, 196, 235, 280, 385, 519, 551, 595 Baór-i Aóøar→ Baór-i Aòøar Baldırşad, 831 BÀlitÿ, 739 Baluloàos, 723 Barandìler, 456 BarÀú, 728 Baràut, 6 BÀr-ı èIraú, 137 Baris, 7 BarlÀs, 7 Baron FÀsìl, 240 Baron Kond äùabl, 240 Baron Oşin, 240 Barúuçìn, 3 BasùÀm, 764 Başàard→ Başgırd, Başàurd Sülemiş, 740 Başgırd, 2, 592 BÀşúírd→ Başgırd, BÀverd, 34 Bay Bora, 831
805
BÀyÀt Beg, 722 BayÀt, 19, 23, 282 BÀyat, 206 BÀyÀt, 282, 580 Bayat, XII, 4, 30, 194, 201, 211, 218, 225, 373 BÀybÿrt, 832 Baycÿ-yi Noyan→ BÀyçÿ Noyan BÀyçÿ Noyan, 526, 571, 576, 587, 591, 626, 639 BÀyçÿ, 570, 571, 572, 575, 578, 579, 581, 582, 583, 584, 585, 587, 591, 626, 637, 639, 643, 644, 645, 646, 649, 703, 714 BÀyçÿyı Noyin→ BÀyçÿ Noyan Baydÿ, 731, 732 BÀyezıd, XXX, XXXI BÀyezìd Òan→ BÀyezid Òan BÀyezid Òan, 198, 417, 426, 533, 569, 722, 729, 769 BÀyezid ÒudÀvendigÀr→ BÀyezid Òan Bayındır→ Bayındur Bayındur, XII, 5, 20, 23, 24, 30, 173, 194, 200, 201, 206, 211, 218, 225, 282, 285, 618, 830 BÀyidÿ, 733, 734, 735 BÀyil, 574, 577, 597 BayinçÀr, 739 Baysunúur, 8 Bayundur→ Bayındur Bedreéd-dìn Gühertaş, 658 Bedreéd-dìn Maómÿd ÙuàrÀyì, 622 Bedreéd-dìn Maómÿd, 176, 621 Bedreéd-dìn Muãlìh Lala, 630 Bedreéd-dìn Óarìrì, 365 Bedreéd-dìn YÀúÿt, 515 Beg Bery(ek), 832 Begdili, 282 Begdilli, 20 Begşehri, 729 BehrÀm ŞÀh, 73, 173, 174, 244, 246, 270 BehrÀm, 111 BehrÀm-ı Gÿr, 751 BehrÀmşÀh, 208, 219, 335, 339, 436, 514 Belò, 75, 77, 80 Belüc, 780 Bereke Òan, 507, 657, 667 Bereket Òan, 511, 551, 563, 564 Berkel, 7 BerkiyÀruú Bin MelikşÀh, 59 BerkiyÀruú, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 67, 73, 81, 119, 140 Berrücerd, 738 BesÀsìr, 40 BesÀsìrì, 40 BesùÀm, 115, 116, 124 BeyÀåi, XXI, 24
BeytuéllÀh, 30 Bıñarbaşı, 721 Bıyıú, 283 Bìåe, 15 Bìbì Müneccime, XXVI, 548 Bicene, 5 Biçene, 5 Biçine, 30 BilÀcÿk, 741, 742 BilÀd-ı İslÀm, 131 BilÀl, 105 BilÀloàos, 728 BilÀtigin, 746 Bilavloàos, 723 Bil-süvÀr, 753 Biraàlu, 636 BirlÀs, 7 Birmekì, 752 BisÀsìr, 40, 41 Bìsavul, 751 BistÀn, 348 Bìsütÿn, 756 BìsÿbÀy, 644, 645 Bìsÿt, 7 Bojan, 56 BolàÀn ÒÀtÿn, 768 Boz-Aba, 87, 88, 89, 90, 104 BozÀni, 89 Bozbiòird, 756 Bozoú, 17, 18, 19 BulàÀçin, 6 Bulàan ÒÀtÿn, 737 Bulàar, 592, 593, 639 BulàÀr, XIII, 202, 370, 528 Bularàu .oàlı äatılmış, 751 Bulca Òan, 9 BulÿàÀn, 735, 736 Buñsuz, 704 BuòÀra, 12 BuòÀrÀ, 34 Buràulu, 537, 538, 598, 642, 643, 721, 772 Buraúrı, 639 Buràut, 6 BurúÀn, 3 Buúÿ AàÀ, 680 Bügdüz, 5, 22, 283, 831 Bürke Òan, 726 Büyük Selçuklu Devleti, XXII, XXXV BÿdÀb, 7 Bÿúÿ ÁàÀt, 682 Caèber, 748, 750 Caèbir, 744 CÀliş Beg, 680
806
CÀmiè-i NisÀbÿrì, 46 CÀmièuét-TevÀrìò, i, VIII, IX, XI, XVI, XVII, XVIII, XX, XXI, XXXI, 827 CÀmudÀr .Sencer ÒÀdim Úatbeyi, 680 CÀndÀr Beg, 545 CÀndÀr Úaraca, 544, 545 CÀndÀr, 87, 96, 339, 455, 489, 515, 536, 544, 545, 557, 676, 713 CÀniyet, 158, 231, 721 CÀvilì Beg, 415, 463 CelÀleéd-dìn, 112 CelÀleéd-dìn Ebÿél-Faøl, 95 CelÀleéd-dìn ÒvÀrezmişÀh, 340 CelÀleéd-dìn ÒvarizmşÀh, IV CelÀleéd-dìn Òvarizmşah, V CelÀleéd-dìn ÒvÀruzumşÀh, 430 CelÀleéd-dìn bin ÚıvÀmeéd-dìn, 104 CelÀleéd-dìn -i ÚaraùÀyì, 528 CelÀleéd-dìn Keyferìdÿn, 206 CelÀleéd-dìn ÚaraùÀyì, 289, 298, 599, 617, 619, 620, 621, 623, 627, 629, 637 CelÀleéd-dìn ÚarÀùÀyì, 603 CelÀleéd-dìn ÚarÀùÀyi, 623 CelÀleéd-dìn Úayãara, 208 CelÀle-éd-dìn Úayãer PervÀne, 329 CelÀleéd-dìn-i ÚaraùÀyì, 341 CelÀléed-dìn Ruknuél-İslÀmi, 613 CelÀleéd-dìn SivrióiãÀri, 658 CelÀleéd-dìn Varkanì, 606 CelÀyir, 3, 6 Cem, 111 CemÀl Lök, 773, 775, 776, 777, 778, 779 Cemal Lök, XXVII, 828 CemÀl, 93, 773, 774, 775, 776, 777, 778, 779 CemÀleéd-dìn Ebÿ Bekr, 721 CemÀleéd-dìn Ferruòì, 445 CemÀleéd-dìn Ìluàfuşt ÓÀcib, 95 CemÀleéd-dìn İskenderì, 761 CemÀleéd-dìn Lÿlÿ, 257 CemÀleéd-dìn Óasan HemedÀnì, 551 CemÀleéd-dìn ÒorÀsÀnì, 635 CemÀleéd-dìn Òotenì, 616 CemÀleéd-dìn Savcı, 445 CemÀleéd-dìn Sÿcì, 626 CemÀleéd-dìn, 95, 98, 112, 116, 124, 126, 127, 128, 132, 135, 137, 531, 567, 615, 616, 617, 652, 733 CemÀleéd-dìn-i Òucendì, 116 Cemşìd, 111 Cengiz Òan, VII, XXI, 8, 24, 694, 695, 696, 746, 747 Cengìz Òan→ Cengiz Òan Cengiz, 694, 696, 731 Cenúìs, 111
CermÀèÿn.Noyan, 526 Ceyhÿn, 46 Ceyóÿn, 31, 34, 55, 80 Cezìre, 548, 557, 563 Cılban Ùaàın, 833 Cibini, 5, 283 CihÀngìr TekÿdÀr, 679 CihÀn-güşÀy, 107 Cimrì, VI, 701, 703, 706, 710, 711, 712, 713, 714, 715, 716, 718, 719, 720, 721 Cimri→ Cimrì Cingiz Òan→ Cengiz Òan Cins, 7 Cìrmÿk, 557 Cühÿd, 721 Cüneyd-i æÀnì, 295 CürcÀn, 35 Cürcanlı Mecdeéd-dìn Muóammed, IV CüryÀt, 7 Çaàadul, 30 ÇaàÀtÿ, 750 Çaàdavul, 23, 541 Çaàrı Beg, 35, 37, 39, 44, 79 ÇÀnkar Òan, 8 Çapur, 761 ÇÀşnigìr Beg, 260, 261, 374 ÇÀşnigìr NÀãıreéd-dìn, 529 Çatalovası, 721 Çavandur→ Çavındur Çavındur, 30, 282, 283 Çavlı CÀndÀr, 88 Çavlı, 88, 89 Çavundur, 5, 21 Çay, 712, 720 Çaylaú, 713 Çemişgezek, 342, 350, 727 Çençiz, 238 Çepnì Begleri, 721 Çepni, 5, 21, 283 Çerkes, 2, 740, 742 ÇiàÀn-nÀvür, 756 Çibbek TaròÀnoàlı, 764 Çìçak, 736 ÇìçÀk, 745 Çimişgezek, 350 Çin, 3, 246 Çinçìn, 406 Çìn-i Maçìn, 593 Çoban Beg, XIV, 285, 292, 373, 734, 739, 744, 745, 748, 750, 761, 763, 770 Çorumlu, 623 Çoúın, 738, 740 Çÿçì Ulusı, 752
807
DamàÀn, 115, 116, 124, 128 DÀniyal, 625 DÀrÀ, 111 Darü él-İslÀm, 45 DÀştimÿr Òutay, 740 Davdaràa, 5 DÀvÿd, 85, 89, 172, 244, 417, 418, 419, 421, 428, 431, 434, 501, 738 Dede Korkut→ Dede Úorúut Dede Úorúut, IX, XXI, XXIX, XXXI, 829, 830 Defrekì, 698, 699, 727 Defrikì→ Defrekì Delü Dündar, 831 Demürúapu, 831 DeòvÀrgÀn, 744 Depegöz, 832 Derbend, 13, 104, 374, 752, 756 Derbendì, 13 DeryÀ-yı AòøÀr, 186 Deşdì Òan, 667 Deşt-i Úıpçaú, 2, 747 Deveci Ece, 662 Develü, 211, 631, 633, 636, 679, 680 Devnì, 570, 571 Deylemì, 39, 67, 246, 280, 331, 462, 575, 603, 701 Deylemìler, 33 DezmÀr, 122 Dımışú, 263, 364, 503, 651, 652, 697, 746, 747, 748, 749, 762 Dımışúì, 519 DibtÀúÿy, 9 DibyÀúÿy, 9 Dicle, 99, 749, 752, 762 Dilli, 782, 786 Dimitri, 729 Dingiz Òan, 5 Dingiz, 16 Dingizòan, 22 DìvÀn-ı LugÀt-it Türk, XVIII Diyarbakır→ DiyÀrbekr DiyÀrbekir→ DiyÀrbekr DiyÀrbekr, V, VI, 138, 286, 287, 295, 364, 535, 548, 737, 739, 743, 752, 756, 762, 827 DiyÀr-ı Rabìèa, 737 Diylemì, 108 Dobruca, XXVI, XLI, 656, 727, 728, 743, 771 Doduràa, 5, 19 Dokak, X, XXII, XXXI, XXXVIII DolÀdÀy İdÀçì, 735 Doru, 737 Döger, 4, 19, 282 Dÿbÿn BÀyÀn Òatÿn, 7 DÿúlÀt, 7
DümdÀr, 30 DündÀr Begi, 770 DürbÀn, 7 Düzme, 707, 710, 711, 721 Ebher, 108 EblistÀn→ ElbistÀn, Ebu Bekr, 123 Ebuél- Faøl-ı Úamì, 62 Ebuél-èUlÀ, 40 Ebuél-ÚÀsım İnsÀbÀdì, 74 Ebuél-ÚÀsım, 74, 298, 673 Ebuél-èUlÀ, 41 Ebulceòan, 8 Ebÿ Aómed DihistÀnì, 36 Ebÿ Bekr DÀd, 756 Ebÿ èAbdullÀh èÖmer bin Muóammedü ésSuhreverdì, 295 Ebÿ él-MuóÀmidü él-MünÀúıb Seyyid Óüseyin 2.elİsfehÀnì, 673 Ebÿ èÖmer-i CihÀnì Belk-i ŞÀùì, 602 Ebÿ İsóÀú, 39 Ebÿ Manãÿr, 82 Ebÿ Saèìd, 770, 771, 773 Ebÿ SüleymÀn-ı DÀvÿd, 35 Ebÿ TÀlib Tuàrul Beg, 35 Ebÿ ÙÀhir, 73 Ebÿ Yezìd, 764 Ebÿ’l-BerekÀt, 92 Ebÿbekr, 132, 133, 137, 138, 737 Ebÿél-ÚÀsım-ı GÿyÀnì, 36 Ebÿén-Necìb, 93, 95, 97 EdirbÀyicÀn→ EdirbìcÀn EdirbìcÀn, 115, 116, 117, 119, 121, 122, 123, 137, 138, 506 Edirbìcan→ EdirbìcÀn EfrÀsiyab, 30 Egdìr, 198 Egirdür, 770, 771 ElbistÀn, 151, 173, 556, 580, 590, 638, 682 Elburz, 306, 753, 832 el-EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-Umÿriél-èAlÀéiyye, i, IV, V, VIII, X, XI, XIV, XVI, XXII, XXIV, XXV, XXVII, XXVIII, XXX, XXXI El-ÚÀéim-i bi-Emri éllÀh, 38 Emecük Ùaàı, 628 Emen Beg, 832 Emìr èAlÀéü éd-devle, 117 Emìr-i Áòur, 63, 656 Emìr-i Áòÿr ArslÀn, 618 Emìr BÀr, 123, 124 Emìr BüzürgüvÀr, 289, 598 Emìrüél-Müéminìn Muútefì, 86 Emìr Caèfer, 60
808
Emìr Esedeéd-dìn AyÀs Beg, 350 Emìr ÓÀc oàlı CelÀleéd-dìn Maómÿd, 722 Emìr ÓÀcì Mesèÿd, 104 Emìr ÓÀcib Úaragöz, 112 Emìr ÓÀcib Úımac, 47 Emìr-i ÓÀcib, 89, 109 Emìr èİzzeéd-dìn äatmaz, 106 Emìr èİzzeéd-dìn, 106 Emìr KemÀleéd-dìn, 519 Emìr KımÀc, 78 Emìr MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì, 341, 406, 498, 515 Emìreél-müéminìn Al-Mustanãır, 551 Emìreél-Müéminìn, 41 Emìrü’l-müéminìn Muútefì, 105 Emìr Nuãreteéd-dìn, 255, 257 Emìr-zÀde äatılmış, 745 Emìr Şemseéd-dìn-i Altÿnì, 514 Emìr Şemsi él-meèÀlì ÚÀbÿs bin Şemkir, 292 Emìr- i YÀkÿtì, 57 Eñecük, 628 EngìrÀs, 3 Engürì→ Engüriye Engüriye, 53, 211, 218, 219, 220, 222, 223, 537, 539, 718, 741 Engüriyye→ Engüriye Engürüs, XIII, XIV, 202, 292 EnìşiúÀrum, 746 Eñsi Úoca oàlı Oúçı Úozan, 832 Enúura Irmaàı, 2 Eràÿn Òan, 701 Erbìl, 763 Erdebìl, 684 Eregliyye, 574, 595, 597 Ergeneúon, 6, 7 Ergine, 3 Ergineúon→ Ergeneúon Ergün, 3 ErmÀnÿs, 45 Ermen, XIV, 110, 138, 139, 177, 188, 286, 287, 288, 292, 295, 406, 410, 490, 493, 504, 595, 638, 667, 668, 669, 679, 703 ErmenÀk, 701, 703, 704, 705, 708, 710, 715, 729, 741 Ermeni, 652, 662 ErmenistÀn, 150, 207, 210, 371, 406, 415, 704, 705, 714, 715, 716 Ermì çayırı, 158 ErtenÀ, 771, 772 Ertuğrul Gazi, XXVI Erùuàrul Beg, 722 Erùuàrul, XIV, 293, 741, 742 Erzeniér-Rum, 174, 454, 455, 462, 493, 522, 585, 679, 572
Erzen-iér-Rÿmì→ Erzeniér-Rum ErzincÀn, 173, 174, 244, 245, 248, 251, 417, 420, 428, 430, 431, 433, 434, 437, 455, 462, 463, 466, 502, 504, 510, 511, 527, 572, 576, 581, 601, 616, 624, 638, 647, 648, 698, 700, 718, 739 Esedeéd-dìn AyÀs, 350, 455 Esedeéd-dìn Rÿzibeh, 599, 601 Esedeéd-dìn-i AyÀz Beg, 341 Esedüéd-dìn AyÀs, 354 Etil Alp, 832 EtrÀk, 4, 6, 9, 143, 194, 195, 207, 212, 237, 286, 289, 389, 558, 563, 564, 580, 588, 618, 687, 703, 715 EtrÀr, 593 Eydür, 41, 415 Eymen, 746 Eymür, 21 Ezcünd, 56 Falaàında, 638 Faòreéd-dìn Arslan Ùoàmış, 619, 629, 636, 637, 638 Faòreéd-dìn Arslan Ùoàmuş, 580 Faòreéd-dìn AyÀz Aèrec, 583 Faòreéd-dìn AyÀz, 518 Faòreéd-dìn AyÀzı Aèrac, 582 Faòreéd-dìn bin DìnÀrì, 553 Faòreéd-dìn bin Muèayyeneéd-dìn, 104 Faòreéd-dìn bin Şerìóiyye, 747 Faòreéd-dìn èAli, 637, 653, 665, 667, 722 Faòreéd-dìn Ebÿ Bekr èAùùÀr, 599 Faòreéd-dìn Emìr DÀd èAlì, 618 Faòreéd-dìn SÀúì, 652 Faòreéd-dìn Úutluà, 122, 123 Faòreéd-dìn-i Arslan Doàmış, 643 Faòreéd-dìn-i Güç, 699 Faòreéd-dìn-i KÀşì, 97 Faòreéd-dìn-i Muèìneéd-dìn, 107 Faòreéd-dìn-i Server, 128 Faóri él-milleti veéd-dìn èAli, 722 Faòrü ’l-Melik, 61 Faòrüél-Melik, 59 FÀris, 45, 113, 114, 756 FÀrs→ FÀris FÀsil→ FÀsilyÿs FÀsilyus→ FÀsilyÿs FÀsilyÿs, 159, 160, 161, 163, 177, 180, 215, 217, 366, 643, 645, 651, 655, 656, 657, 660, 721, 723, 728, 729, 739, 758, 771 Fasilyÿs→ FÀsilyÿs Fasliyÿs→ FÀsilyÿs FÀùìmÀtü éz-Zehra, 42 Felekeéd-dìn Óalìl, 634 FerÀhÀ, 756
809
FerÀmÿz oàlı èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd, 741 Ferzìn, 96, 124, 125, 126 Fevúiye, 734 FınduúdÀr, 678, 681, 682, 686, 690, 699, 700, 703, 705, 721 FilÿbÀd, 632, 706, 708, 713 FirÀmuz oàlı èAlÀéaéd-dìn KeyúubÀd, 739 Firèavn, 219 Fireng, 160, 161, 163, 224 FirengistÀn Deñizi, 30 FirengistÀn, 30, 151, 159 Firenk, XIII, 160, 161, 162, 163, 193, 195, 198, 200, 202, 204, 225, 226, 375, 412, 415, 416, 456, 462, 512, 515, 522, 527, 528, 540, 561, 574, 578, 603 FurÀt, 265, 417, 456, 514, 535, 744, 750, 758, 759, 760, 761 Furat, 534 áaõan Òan, 3 áaôanfer ÓÀdir, 162 áÀzÀn Óan, 730, 731, 733, 734, 740, 741, 743, 745, 762, 770, 773, 774, 775, 778 áazÀn Òan, 730, 779 áÀzÀn Òan, 735, 739, 740, 750, 752, 770, 773 áÀzÀn, 111 Gazan Han, i, X, XXVII, XXX, XXXI, XXXV, 828 áÀzì Beg, XXXIV, 786 áÀzì Çelebi, 742 áazni, 781, 787 áaznìn, 35, 37, 73, 76 Gazneli Mahmud, XXVII Gedük, 206, 630, 705 Gelibolulu Mehmed, II Gence, 90, 575 GerÀdìte, 639 Gerd BÀzÿ, 108 Gerede, 728 GergÀn, 108 GermiyÀn oàlı Kerìmeéd-dìn’i èAli Şìrì, 658 GermiyÀn, 564, 565, 658, 712, 719 Germÿn ÒÀtÿn, 766 áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev, 142, 436, 539, 553, 592, 674 áıyÀåéed-dìn Mesèÿd, 828 áıyÀåeéd-dìn, 144, 145, 146, 147, 148, 150, 151, 165, 177, 183, 185, 192, 374, 433, 437, 443, 531, 532, 538, 544, 546, 557, 563, 573, 582, 598, 600, 630, 656, 665, 698, 699, 700, 704, 705, 713, 715, 716, 718, 722, 723, 729 I. áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev, VI, XXXVI, XLI, 828 II. áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev, V II. áıyÀåeéd-dìn Mesèÿd, VI, XXIV II. Kılıçarslan, VI, 827
III. áıyÀåeéd-dìn Keyòüsrev, VI GìlÀn, 734 Gince, 89, 90 Gök Alp, XIV, 293 Gök İrdiş, 3 Gök Òan, 5 Gök Tengri, 12 Gök Tengrisi, 11 Gök, 16 Gökçe, 132, 133, 135, 137, 138 Göl İrdiş, 3 áÿr, 15, 76 áuzlar, 77, 78, 79, 80 Güçlü Òan, 507, 511 Gügerin, 237 Güher ÒÀtÿn, 85, 89 Gün Òan, 4, 19, 20, 742 Gün, 16 Gündüz Alp, XIV, 293 Günòan, 9, 17, 20 GünÒan, XVII Gür Òan, 4 Gürci, 128, 531, 540, 546, 561, 564, 578, 579, 748 Gürcì, 48, 170, 175, 213, 424, 462, 498, 512, 518, 519, 528, 538, 546, 567, 575, 740, 755 GürcistÀn, XIV, 170, 173, 175, 179, 286, 292, 490, 498, 500, 501, 506, 755 GürgÀn, 127, 734, 765 Güròan, 9, 10 Óabeş, 512, 555 ÒvÀce Ahmed bin NiôÀmü él-melik, 70 ÒvÀce èAzìz, 120 ÒvÀce Bedreéd-dìn ÒorÀsÀnì, 211 ÒvÀce Bedreéd-dìn, 649 ÒvÀce Faòreéd-dìnèAlì-i ÒaùùÀù, 604 ÒvÀce èİzzeéd-dìn, 108 ÒvÀce Úudìm, 83 ÒvÀce Muèìn, 123, 124, 125 ÒvÀce NiôÀmü’l-mülk, 44 ÒvÀce-i Nÿyìn, 645 ÒvÀce Ahmed, 71 ÒvÀce Saèdeéd-dìn, 738, 760, 779 ÒvÀce Veciyye oàlı YaóyÀ, 756 ÓÀcı ÙoàÀn, 82 Hacib NiôÀmeéd-dìn Maómÿd, 73 ÓÀcib ÒÀã CemÀleéd-dìn, 124 ÓÀcib Óüseyn, 73 ÓÀcib .ZekeriyyÀ, 177 ÓÀcib .áaz, 73 ÓÀcib CemÀleéd-dìn, 95 ÓÀcib èAlì BÀr, 66 ÓÀcib Muôaffereéd-dìn, 104 ÓÀcib PehlevÀn, 109
810
ÓÀcib Yigrek, 44 Òalìfe Muútefì, 98 Óaleb, 153, 212, 252, 255, 258, 261, 263, 371, 550, 563, 567, 579, 588, 589, 622, 651, 652, 743, 744, 750, 761 Òaleb→ Óaleb Òalebéi Úasìmiéd-devle, 56 Òalìl Beg, 722 Òalìl Ece, 771 ÓamÀ, 514, 516, 517, 744 Òalìfe Muútedì, 90 Óamel, 502, 681 Óamìd, 618, 621, 672, 701, 770 Óamìd-ili, 618 Òandaú, 325, 564 Hanúíz, 8 ÓÀnÿt-ı Óÿt, 681 Óarbit, 332 Òarbende, 741, 735, 755 Òarbendi→ Òarbende ÒvÀrezm, 73, 441 ÒvÀrizum, 507 Òarlıú, 75 Harput, VI, 828 ÓarrÀn, 456, 518, 519, 520, 535, 551, 552, 559 Òartapart→ Òarteperd Òarteperd, 366, 514, 515, 534, 727 Óartepert→ Òarteperd Òartepÿrd→ Òarteperd ÒvÀruzm, 96, 108, 453, 507, 521, 564 ÒvÀruzmşÀh Yÿsuf, 97 ÒvÀruzmşÀh→ Òuruzum ŞÀh ÒvÀrzumşÀh→ Òuruzum ŞÀh Óasan-ı CÀndÀr, 97 Óasan bin èAli bin İsóÀú, 44 Óasan biniél-Óüseyn, 76 Óasan Ermÿyì, 699 Óasan Meymendì, 786 Òasan-ı äabÀó, 67 ÒÀã Beg, 88, 90, 91, 93, 95, 96 Óaãn-ı KeyfÀ, 552, 557 ÒÀã Oàuz, 601 ÒÀã Ùuàrul, 517 Òaùìreéd-dìn ZekeriyyÀ, 622 Òaùíroàlı ØiyÀ, 677 Òaùíroàlı, 660, 669, 676, 679, 680, 690 Òaùíroglı Şeref, 669 ÒÀùirü él-Melik, 66 ÒavÀric Altunùaş, 712 ÓavvÀ, 2 ÒÀzÿk oàlı HüsÀm, 582 Hederkin, 7
HemedÀn, 36, 40, 60, 61, 63, 70, 71, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 90, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 102, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 113, 116, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 137, 138, 647, 738, 756, 765 Heme-şehri, 753 HerÀ, 39, 76, 80 HerÀù, 749 HertekÀn, 7 Heşterÿd, 734, 756 HevlÀn MÿrÀn, 765, 767 ÒırkÀn, 767 Òırtapert, 514 ÒıùÀy, 75, 764 ÓiãÀr-ı Peçenek, 646 ÓicÀz, 56, 139, 281, 286, 293, 529, 530 Òìlezì, 752 Óille, 758, 759 Óilli, 758 Hiderkin, 7 Hind Deñizi, 2 Hind, 2, 440, 442, 764, 782, 786 HindistÀn→ HindÿsitÀn HindüstÀn→ HindÿsitÀn Hindÿ Keşmir, 3 HindÿsitÀn, 31, 32, 34, 35, 38, 764, 777, 781, 781, 782, 786, 787 HindÿstÀn→ HindÿsitÀn ÓirdebÀdiúÀn, 108 ÓirrÀn, 456, 518, 548, 760 Hirÿn, 7, 8 ÒitÀy, 3, 7 Òiùay, 30 ÒiùÀy, 76 Òoca HÀrÿn, 718 Òoca İmÀm Óanefìéd-dìn, 111 Òïca Muèìn, 124 Òoca Reşìd, 760 Òïca Saèdeéd-dìn, 767 Òoca Saèdeéd-dìn 5.Müstevfì, 770 Òoca ŞihÀbeéd-dìn-i MübÀrek ŞÀh, 767 Òodrÿm, 739 ÓoúúÀbaz oàlı Seyfeéd-dìn, 336 ÒïnÀs→ ÒonÀs ÒonÀs, 180, 672 ÒorÀsÀn, 32, 34, 35, 36, 37, 38, 44, 47, 48, 49, 56, 57, 61, 62, 63, 66, 73, 74, 77, 79, 80, 85, 91, 98, 103, 129, 137, 193, 443, 526, 575, 731, 734, 736, 741, 749, 759, 761, 764, 773, 775, 779 ÒorÀsÀnìler, 33 Òoruzm-ŞÀh, 126, 128 Òoten, 27, 56, 246, 317, 377, 512, 593
811
Òotenì, 615, 635 Houtsma, i, XV, XVI, XXIX, XXXVI, XLII Hubelrÿd, 734 ÒudÀvend-i ÒºÀce-i CihÀn Fahreéd-dìn, 453 ÓulvÀn, 40 Óumã→ Óumuã Óumuã, 514, 516, 550, 551, 745, 746, 762 ÒÿristÀn, 93, 94, 95, 97, 100 Òuruzm ŞÀh→ Òuruzum ŞÀh Òuruzm, 132, 135, 137, 138 Òuruzmì, 124, 135 Òuruzmi ŞÀh→ Òuruzum ŞÀh Òuruzum ŞÀh, 97, 108, 124, 129, 130, 131, 132, 134, 137, 138, 467, 477 ÒÿzistÀn,100, 105, 106, 131 HülÀçÿ, 756 HülÀgÿ Òan, 651, 652, 746 Òürrem ŞÀh, 560 ÓüsÀmeéd-dìn Aúbaş ŞarÀb-sÀlÀr, 642 ÓüsÀmeéd-dìn èÁrif, 279 Óüseyin Beg, 779 ÓüsÀmeéd-dìn ÇobÀn, 221, 382, 384, 389 ÓüsÀmeéd-dìn Emìr ÇobÀn, 369, 381 ÓüsÀmeéd-dìn İnÀnıç, 106 ÓüsÀmeéd-dìn Úımrì, 531, 532 ÓüsÀmeéd-dìn, XIV, 105, 106, 123, 195, 285, 292, 373, 381, 390, 403, 449, 532, 534, 542, 544, 556, 589, 634, 635, 719, 720, 761, 762 ÓüsÀmeéd-dìn PençÀr, 634 ÓüsÀmeéd-dìn Yançar, 634 Óÿd oàlı Ôaóìreéd-dìn, 699 Hÿşenk, 312 Iãfahan, 15, 55, 57, 59, 60, 61, 62, 67, 68, 82, 86, 90, 93, 94, 97, 98, 103, 106, 107, 109, 113, 118, 122, 124, 126, 129, 131, 132, 134, 279, 780 II. Murad, i, I, II, VII, VIII, IX, X, XI, XX, XXV, XXVIII, XXIX, XXX, XXXV, 828 Ildÿzgin, 7 Irak Selçukluları, XXX, XXXV èIrÀk, 85, 115, 121, 779 èIrÀk-ı èArab, 780 èIrÀú, 41, 44, 48, 56, 62, 74, 76, 79, 82, 83, 85, 86, 91, 98, 99, 108, 114, 116, 117, 121, 123, 125, 126, 127, 129, 131, 132, 137, 138, 142, 143, 193, 286, 575, 650, 780, 781 èIraú, 47 èIrÀúeyn, 39 İ.H. Konyalı, XXXVI èİbÀdì, 83, 84 İblistÀn, 151, 173, 212, 254, 257, 263, 550, 556,, 580, 634, 676, 680, 682, 698, 699
İbn Bìbì, i, i, IV, V, VI, VIII, IX, X, XI, XVI, XXI, XXII, XXIV, XXV, XXVI, XXVII, XXX, XXXI, XXXV, XXXVI, XLII, XLIX, 827, 828 İbni Muètez, 35 İbn-i Müéeyyed eù-ÙuàrÀyì, 267 İbòÀz, 109, 110, 170, 172, 175, 286, 498, 500, 501, 546 İbòÀzì, 110 İbrahim bin Ebu Bekr el- Kayserì, VI İbrÀhim bin İnal, 40 İbrÀhìm Edhem, 296 İfluàÀn, 772 İgdür, 5, 283 Ìgider, 375 İgirÀs, 7 İòlÀù, 156, 445, 449, 453, 454, 490, 503, 505, 509, 510, 574, 667 İúbÀl, 740 İkiyrÀs, 7 İlbaãmış, 745 İlbegi, 740 İlçigin, 7 İlçikin, 3, 7 İldÀz, 735 İldüñüz, 105 İldüzgin, 7 İliàfüşt, 95 İliçÀk, 653, 660 İliçaú Noyan, 659 èİlmeéd-dìn Úayãer, 720 èİlmüéd-dìn áanemì, 760 İlòan, 76, 449, 524, 525, 526, 528, 570, 581, 586, 587, 630, 646, 649, 672, 674, 686, 691, 692, 693, 694, 696, 698, 705, 714, 715, 717, 718, 725, 727, 729 İltemür, 735 İltengir, 7 İltüzmiş ÒÀtÿn, 764 İmÀm Ebÿ Yÿsuf, 671 İmÀm-ı èAôam Ebÿ Òanìfe, 290 İmÀm-ı Faúìh Ebu él-Leyå Semerúandì, 192 İmÀm-ı RabbÀnì Ebÿ Yezìd, 295 İmam-ı RabbÀnì, 581 İnanç ÚızılarslÀn, 125 İnanç, 9, 95, 102, 115, 122, 124, 125, 126, 127, 128 İnanıç, 102, 103, 106, 108, 109 İñcük Ùaàı, 628 İpir, 2 İrÀmene, 519, 748 İran u Turan, 608 Ìran, 3, 2, 14, 16, 22, 30, 89, 90, 115, 123, 305, 451, 506, 737, 740, 738, 744, 750, 752, 754, 755, 756, 758, 765, 767, 769
812
İran→ Ìran İrÀn→ Ìran İràun Òan, 713 İrbìl, 492 İrdimçi Barlas, 8 İrdiş, 3 İrmen, 150, 211, 212, 219, 240, 364, 417, 430, 451, 455, 503, 504, 505, 565, 634, 668 İrrÀn, 506, 759 İsfindiyÀr Beg, 772 èÌsì-i Meryem, 296 èÌsì-yi MühennÀ, 745 İsintemür, 740 İskender, 22, 167, 301, 312, 444, 702 İskenderÀnì, 154 İsmail Saib, XXXV İsóaú Beg, 680 İsparta, 177 İspihbed, 753 İsrÀéìl, 30, 31, 32, 34, 38 İsrÀéil, 8, 30, 32 İsrail, XXXVIII İstanbul, XXXIV, L, 49, 146, 148, 158, 159, 405, 656, 658, 721, 665, 723, 758 İstanbÿl→ İstanbul İstikÿs, 571 İtbarÀú, 14 İtburaú→ İtbarÀú İtrÀr, 695 İymür, 5 İymÿr, 283 İzniú→ İznìú İznìú, 180, 656, 728, 742 èİzzeéd-dìn, 102, 106, 107, 118, 124, 127, 138, 148, 149, 164, 176, 178, 182, 206, 212, 218, 219, 233, 234, 236, 244, 252, 257, 267, 269, 274, 343, 346, 363, 364, 433, 436, 528, 532, 538, 598, 615, 616, 618, 619, 626, 630, 632, 633, 634, 635, 636, 637, 638, 642, 643, 644, 645, 646, 647, 648, 649, 650, 651, 653, 654, 655, 656, 657, 658, 660, 667, 669, 670, 699, 703, 705, 722, 723 èİzzeéd-dìn bin Bedrì, 349 èİzzeéd-dìn ibni Hübel-i Mÿãılì, 365 èİzze KeykÀvus, 538 èİzzeéd-dìn KeykÀvus, 148, 149, 187, 206, 212, 218, 219, 233, 234, 244, 252, 598, 627, 642, 648, 649, 655, 703, 723 èİzzeéd-dìn Key-kÀvus, 274 èİzzeéd-dìn KeyúÀvus, 205 èİzzeéd-din Úılıçarslan, 537 II. èİzeéd-dìn KeykÀvus, XXIV, XXXVI İzzeéd-dìn KeykÀvus, 178
èİzzeéd-dìn Meyserede, 118 èİzzeéd-dìn Muóammed Şehìd RÀzì, 626 èİzzeéd-dìn äatmaz, 102, 106, 107 èİzziél-Melikiél-Hüseyin, 59 èİzzüéd-dìn äatmÀz, 132 ÚÀbÀdì oàlı DevletşÀh, 756 Kaèbe, 38, 56, 135, 606 Kaèbe-i Muéazzama, 56 ÚabduúÀn, 8 ÚÀçulı BahÀdır, 8 ÚadàÀnì, 647 ÚÀêì CemÀleéd-dìn Òotenì, 619 ÚÀêì Necmeéd-dìn, 622, 761 ÚÀêì Şerefeéd-dìn, 246, 248, 251 ÚÀêì Zeyn, 133 ÚafçÀúì, 163 Úaàan Arslan, 46, 175, 746 ÚÀhire, 512, 514, 699 KÀòta, 341, 343, 348, 351, 358, 363, 521, 722 KÀòti, 342 Úakıyan, 9 Úalaç, 5, 8, 15, 780 Úalalçìn, 3 Úalèacuú, 767 KÀlincar Úalèası, 32, 38 Kalincar, XXXVIII KÀliyïrïs, 316 KÀluyorus, 301 Úamereéd-dìn Beg, 415 Úamereéd-dìn İli, 415, 703 Kançin, 238 ÚançıútÀl, 736 KÀniì Tÿsì, VI ÚankarÀt, 7 Úankurat, 3 Úanúılı, 5, 8, 13, 14 Úanúın, 7 Úanúlı, 3, 5, 13 Úanùuralu, 832 Úapçaú, 3, 5 Úara BoàdÀn, 657 Úarabaà, 626, 646, 737, 752 Úara Dere, 831 Úaraderbend, 833 Úaraevlü, 5, 19 Úara Göne, 831 Úaragözi, 116 Úara Òan, 4 Úaraòan, 9, 10, 11, 12 ÚaraóiãÀr, 667, 672, 705, 712, 713, 718, 721 Úaraóiãar→ ÚaraóiãÀr, Karakoyunlular, XX Úarakırım→ Úaraúurum
813
Úaraúız SulùÀn, 124 Úaraúurum, 3, 9 Úarúarum→ Úaraúurum Úarúın, 5, 20 Úarúun, 282 Karamanoğulları, XX ÚaramÀn, 703, 704, 705, 708, 710, 712, 772 Úaracaoàlı Nÿreéd-dìn, 699 ÚarÀçÀr NïyÀn, 7 Kara Osman, IX, XXI, XXXI, XXI, 25 Úara èOåmÀn→Kara Osman ÚaramÀn oàlanları, 705 ÚaramÀn oàlı Muóammed Beg, 706 Úaraöyük, 655 Úara Sunúur, 85, 86, 87, 676 Úaraãıyram, 9 Úarasì, 742 Úarasi, 742, 770, 771 Úara Tigin Çayırı, 107 Úara Tigin, 70, 91, 95, 107 Úara Ùaà, 830 ÚarÀtepe, 736 Úaraúum, 9 Úaraövlü→ Úaraevlü Úaraöyüú, 594 Úaravaşın bin el- Muúalled, 40 Úaraviri, 657, 728, 729 Úaraviriye→ Úaraviri ÚarÀvul Begi, 618 Úaravul, 30 ÚÀrıãıbram, 9 Úarluú, 3, 5, 8, 15, 773 ÚÀrãıyram→ ÚÀrıãıbram KÀruvÀn-sarÀyı, 642 ÚÀsım Paşa, XXXIV, 786 Úastamoniya→ Úasùamoniya Úasùamonı→ Úasùamoniya Úasùamonıya→ Úasùamoniya Úasùamoniya, 373, 717, 727, 741, 772 Úasùamoniyye→ Úasùamoniya ÚÀãıd, 222 KÀşàır, 74 Kaşgarlı Mahmud, XVIII Kaşgarlı, XX Úatılmış, 139 Úatlıàtemÿr, 741 Úavurd, 48 Úavurdì, 48 KÀvele, 185, 543, 704 KÀvile→ KÀvele Kavurd, 48 Úayı, XII, XXI, 4, 19, 23, 24, 30, 194, 200, 201, 211, 218, 282, 285, 373, 616, 618, 722, 742
ÚÀyı, XIV, 206, 225, 293 Úayır Òan, 506, 507, 508, 509, 527, 531, 532, 534, 549 Úayãar, 144, 152, 167, 209, 211, 285, 312, 720 Úayãarìya→ Úayãariyye Úayãariye→ Úayãariyye Úayãariyya→Úayãariyye Úayãariyye, 52, 206, 207, 208, 209, 211, 236, 241, 243, 257, 269, 277, 299, 327, 335, 336, 338, 358, 363, 368, 369, 416, 421, 425, 426, 430, 438, 440, 443, 456, 494, 503, 504, 510, 518, 524, 527, 528, 535, 546, 561, 581, 582, 584, 588, 616, 627, 628, 629, 632, 633, 635, 636, 638, 646, 676, 682, 685, 701, 703, 713, 729, 741 Úayãer→Úayãar Úayur Òan, 506, 508, 511, 521 ÚazÀn Beg, 831 Úazova, 715, 717, 718, 739 Úaõvìn→Úazvìn Úazvìn, 107, 108, 115, 138, 522, 734, 735, 768 Úazvinì Úazvìnì, 246, 280, 522, 603, 652 KedÀàıra, 659, 770 KedÀèıra→ KedÀàıra Kehverke Aàa, 718 Kehverke, 716 KemÀl, 550, 551, 631, 632, 702, 767 KemÀleéd-dìn bin SerrÀciye, 674 KemÀleéd-dìn KÀmiyÀr, 447, 454, 455, 497, 498, 499, 504, 505, 512, 515, 518, 521, 529, 531, 532, 534, 536, 542, 543, 546 Kemaleéd-dìn KÀmyÀr, V Kemaleéd-dìn SimnÀni, IV KemÀleéd-dìn, 82, 84, 112, 339, 420, 447, 454, 455, 457, 494, 497, 498, 499, 500, 501, 503, 504, 505, 515, 517, 518, 519, 520, 521, 529, 531, 532, 534, 535, 536, 542, 543, 546, 631, 674, 676, 752, 758 KemÀleéd-dìn-i KÀmiyÀr, 339, 455 KemÀleéd-dìn-i NióÀnì, 112 KemÀleéd-dìn-i Semìr, 82 Kemceyÿt, 3 Keminÿs→ KemnÀnÿs KemnÀnÿs, 337, 339, 374, 406, 415 Kemninÿs→ KemnÀnÿs Kerek, 652 KermÀn, 563, 575, 756 Kermÿçin, 6 Kertay, 9 Kerúín, 756 Kevàÿniye, 700 Keydukan, 8 Keyferìdun, 336
814
KeykubÀdiye, 531, 532 KeyòÀtÿ Òan, 729 Keyòusrev, 49, 50, 51, 138, 139, 141, 146, 151, 165, 177, 185, 188, 205, 207, 233, 264, 269, 286, 301, 374, 433, 437, 443, 531, 544, 563, 573, 665, 698, 705, 713, 718, 723 KeytbÿúÀ NïyÀn, 652 Úıbartÿ, 750 ÚıbçÀn, 14 ÚıbçÀú, 14, 15 Úıbçaú, 8, 14, 575, 592, 723 Úıbartÿ BahÀdur, 750 Kıbrÿs, 665 Úıdvetü él-muóaúúıúìn Şeyóu él-Árifìn Şeyó Saèdì, 780 ÚıfçÀú, 121, 122 ÚıhÀb, 107 Úılıç, 3, 5, 8, 286, 388, 397, 439, 528, 538, 618, 630, 642, 658, 665, 674, 700, 702, 703, 718, 761 Úılıç Arslan, 49, 138, 139, 151, 160, 164, 170, 171, 172, 176, 182 Úılır, 3 ÚımÀc, XXIII, 47, 59, 61, 77, 78 ÚımÀz, 125, 127, 128 Úímaz, 99 Úınıú, 22, 30, 283 Úınúılı, 14 Úınúın, 7 ÚínúıyÀt, 7 Úınuú, 5, 20, 23 Úıpçaú, 5, 370, 373, 374, 381, 382, 387, 390, 391, 402, 434, 444, 453, 460, 527, 528, 588, 592, 634, 740, 744, 748 ÚıplÀntuàu, 511 ÚırÀy, 127 Úír Òan, 695 Úırúız, 3, 6 ÚırmÀnoàlanları, 771 Úırşehr, 436, 561, 594, 634, 635, 649, 741 Úırşehri→ Úırşehr Kırumişì, 745 Úırum, 726 ÚıruòÀn, 506 Úıyan BusÀù, 832 ÚıyÀt, 8 Úızıl Arslan, 109, 113, 115, 116, 118, 119 Kızıl Arslan, 116, 123 Úızıú, 5, 282 Úızıl Köprü, 763 Úızvun, 107 Kilisli Muallim Rıfat, XXXIV, XXXIX KilivrÀn, 3 KimyÀ-yı SaèÀdet, XIV, 292
Kinetlü Arúíl ÒºÀce, 17 Kìr Aleksi, 228, 229, 230, 231, 233 KirÀmÿn ÒÀtÿn, 741 KirÀyet, 3, 6 KirÀyit, 3 KirdigÀr, 112, 176, 303, 584 Kireç, 48, 60 KirfÀrd, 311 KìrfÀrid, 313 KirfÀrud, 313 KirmÀn, 39, 88, 100, 106, 119, 528, 575, 748, 756, 771, 773, 779, 780 Kistemi, 6 KitÀb-ı CihÀn-numÀ, III KitÀb-ı CihÀn-nu-mÀ, XXVIII KiyetbÿúÀ, 652 Kondusùabl, 655 Úonıya→Úonya Úoniya→Úonya Úïnya→Úonya Úonya, XII, XIV, XXVI, 145, 146, 165, 175, 180, 182, 184, 185, 192, 193, 197, 201, 205, 206, 207, 208, 213, 217, 219, 223, 225, 227, 275, 278, 280, 284, 285, 292, 295, 298, 302, 319, 325, 327, 368, 369, 426, 431, 440, 518, 529, 537, 539, 542, 543, 546, 580, 589, 595, 598, 601, 615, 616, 618, 619, 626, 630, 632, 633, 634, 638, 639, 640, 642, 643, 645, 646, 649, 653, 655, 658, 662, 665, 701, 703, 704, 705, 711, 712, 713, 714, 715, 716, 717, 720, 722, 729, 741, 770 ÚonyÀ→Úonya Úorúurum, 729 Úorúut Ata, XXI, 24 ÚoyluóiãÀr, 53, 336, 718 Úozaàacı, 712 Köpek, 427, 531, 534, 535, 536, 537, 538, 539, 540, 541, 542, 543, 544, 545, 546, 547, 548, 619 Körbuúa, 745, 746 Köse Peyàamber, 773 KöseùÀà, 526, 576, 580, 584, 588, 590, 596 Köseùaà→ KöseùÀà Köşk-i Maèmur, 107 Kötürüm BÀyezid, 772 ÚubÀdabÀd, 561 KÿgÀn, 3 KÿhistÀn, 39, 62, 61, 85, 86 KuhistÀn→KÿhistÀn Úulavuz, 680 ÚungüftÀn, 7 Úunkelyut, 7 Úunkeútan, 7 Úunkurat, 7
815
ÚunúurÀt, 7 ÚurbÀ, 735 ÚurbÀnşìr, 740 ÚÿrıcÀn Beg, 651 Úÿrì, 6 ÚurúÀn, 6 ÚurlÀs, 3, 7 Kÿr-i Suró, IV Úurtulmış, 34 Kÿsidere, 237 Úuşcı İlçitÀyi, 736 Úÿşçı İlçidÀy, 740 Kÿşlÿk, 750 Úutbeéd-dìn Mevdÿd, 102 ÚutluàşÀh Beg, 739, 763 Úutluà ÒÀtÿn, 70 Úutluà İnanç, 123, 125, 128 ÚutluàşÀh NÿyÀn, 744 ÚutluàşÀh 2.NoyÀn, 765 ÚutluàşÀh NoyÀn, 745, 755, 762 ÚutluàşÀh, 733, 734, 736, 739, 745, 748, 749, 750, 751, 752, 758, 761, 762, 763 Úutluà Timÿr, 766 Úuyÿneci, 9 Küfersÿd, 559 Küfürsÿd, 558 ÚünkeftÀn, 7 Külenküt, 7 Külüngüt, 3 Külünküt, 7 Künetlü, 17, 18 Künìn, 3 Kürlüt, 6 Kürtaú, 9, 16 Kürze, 740 KüşÀf, 744, 751, 762, 763 Kütahiyye, 712, 713, 721 KütÀóiyye→ Kütahiyye Labşur, 83 LÀbut-òÀne, 580 LÀçin, 740, 761 LÀdìú, 148, 150, 180, 644, 645, 672 LÀrende, 148, 511, 703, 705, 715, 729, 741, 772 LÀúiyye, 56 LekzistÀn, 757 Leşkerì, 165, 199, 204, 205, 215, 345, 646, 742, 770 Leyfÿn, 212 Leyizúÿs, 729 Lìfÿn, 138, 150, 151, 207, 209, 212, 237, 238, 239, 240, 242, 243, 371, 410, 411, 412, 414 LikezistÀn, 752 Lişter, 138
Lìşter, 86 LokmÀn Òan, 30 Lÿlÿh úalèası, 679 MÀfiàÀ, 415 MÀhekì, 105 MÀh-ı Melik ÒÀtÿn, 82 MÀhikì, 105 Maómÿd Alp, 260 Maómÿd bin Emìr ÇÀcì, 718 Maómÿd ErzincÀnì, 601 Maórÿse-i Muãul, 332 MÀkisin, 761 Malatıyya→ Malatya→ Malaùıyya Malaùıya→ Malaùıyya MalÀùıyya→ Malaùıyya Malaùıyya→ Malaùıyya Malaùıyya, VI, 49, 52, 152, 187, 191, 206, 208, 212, 223, 254, 265, 270, 271, 299, , 327, 331, 332, 334, 341, 350, 364, 365, 514, 516, 518, 520, 534, 542, 550, 556, 560, 564, 567, 580, 588, 589, 617, 623, 635, 722, 729, 828 Malaùya→ Malaùıyya MÀlik-i èÁdil, 152 MÀliye, 561 ManÀstìr-i MÀràÀrìt, 788 MÀne-i hemeçìr, 27 MarÀàÀ, 744 Marèaş, 206, 254, 255, 550, 559, 638 MÀrdìn, 332, 341, 521, 557, 743, 762 Mardin→ MÀrdìn Maràarid, 783, 788 MaràÀrit→ Maràarid MÀverÀéi én-nehr, 45, 57, 74, 75, 76 MÀõendirÀn→ MÀzenderÀn MÀzenderÀn, 35, 98, 108, 109, 116, 736, 755, 779 MÀzinderÀn→ MÀzenderÀn Mecdeéd-dìn èÌsa, 252 Mecdeéd-dìn İsmÀèil, 338 Mecdeéd-dìn İsóÀú, 234, 634 Mecdeéd-dìn Muhammed TercümÀn, V Mecdeéd-dìn TercümÀn, XXVI, 548 Mecdeéd-dìn, 187, 191 Mecdeéd-dìn-i İsóÀú, 235 Mecdüél-Melik, 58 Mecdüél-Melik-i Úamì, 59 MedÀyin, 286 Mefrÿz-i Rÿm, 180 Mekke, 74, 373 Melik äÀlió, 154, 156, 554 Melik Arslan, 88, 102, 103, 105 Melik èÁdil, 137, 153, 253, 363, 364, 433, 455
816
Melik èAlÀéaéd-dìn, 148, 149, 174, 191, 207, 209, 219, 220, 221, 223, 270, 271, 417, 418, 419, 421, 422, 428, 430, 431, 648 Melik èAziz, 252 Melik Eşref, V, 234, 258, 260, 261, 262, 263, 342, 343, 351, 428, 429, 430, 455, 456, 457, 459, 460, 461, 462, 466, 481, 485, 487, 488, 489, 491, 493, 497, 503, 530, 565, 573 Melik Faòreéd-dìn, 173, 175, 245, 248, 364, 418, 436 Melik KÀmil, 341, 455, 497, 511, 513, 514, 516, 520, 527, 529 Melik Manãÿr, 521, 550, 551, 762 Melik Mesèÿd, 341, 351, 358, 361, 589, 590, 656 Melik Muàìåeéd-dìn, 151, 152, 173, 175, 211, 269, 456 Melik Muóammed Boz-Aba, 89 Melik Muóammed, 89, 106 Melik Rükneéd-dìn, 143, 144, 145, 146, 172, 615 Melik ÙÀhir, 252, 258 Melike-i èÁdile, 537 MelikşÀh bin Muóammed Úasim, 47 Melik-şÀh bin Muóammed, 105 MelikşÀh, XXIII, 46, 47, 48, 49, 52, 56, 59, 61, 62, 73, 82, 83, 84, 89, 95, 102, 140, 160 Meliküéz-zuèÀm Necmeéd-dìn Veled-i Ùÿsì, 425 Menat, 782 Mende Beg, 176 Mengü Bires, 87 Mengü Òan, 648, 649, 650, 652 Mengÿ Timÿr, 745 Menkÿfÿt, 764 Menteşe, 770 Meóemmed Beg ÚaramÀnì, 714 Meóemmed Òan, 417, 584 Meõkÿr Muóammed Muôaffer, 774 MerÀàa, 91, 441, 749, 763 Merkit, 757 Merkiyet, 6 Merv, 37, 46, 62, 75, 76, 77, 79, 80 Merve→ Merv Meryem, 250, 571, 674 MerzübÀn, 255, 263 Mesèÿd BilÀl, 105 Mesèÿd, 35, 37, 38, 49, 87, 88, 91, 105, 107, 139, 274, 277, 567, 589, 632, 730, 741, 770 Meşhed, 135, 339, 369, 423, 518, 528, 583, 584, 678, 758, 759 MevlÀna BahÀéeéd-dìn Ebuél-èÿlÀ, 135 MevlÀnÀ Faòreéd-dìn, 584, 749 MevlÀnÀ SirÀceéd-dìn 9.el-Rÿmì, 714 MevlÀnÀ ÚÀêı Naãìreéd-dìn Tebrìzì, 758 MevlÀnÀ ÙÀhirì, 443, 445
MevlÀnÀ Zeyneéd-dìn, 625 MevlÀy Beg, 735, 737, 749 MevlÀyı Beg, 745, 748, 750, 751, 756, 761 MeyÀfÀriúìn, 557, 564, 565, 573 Mıãır, 3, 16, 30, 129, 186, 190, 193, 301, 366, 371, 437, 456, 511, 512, 514, 520, 651, 653, 688, 691, 698, 740, 743, 745, 746, 747, 750, 752, 758, 762, 780 Mıãr→ Mıãır Mıãrì, 154, 259, 688, 707, 762 Mıãrìler, 40, 653, 740, 745, 746, 748, 763 Mihter u Necìbeéd-dìn FerrÀş, 765 Mìòÿ, 729 MìkÀéìl bin Selçÿú, 36, 44 MìkÀéìl, 31 MikÀéìl, 35 MirãÀduél-èİbÀd, 299 MiyÀcuà, 129, 130, 137, 138 MiyÀcuú, 129, 130, 134, 135, 137, 138 MiyÀfÀriúìn, 563 MiyÀferÿúìn, 573 MoàÀn, 498, 645, 737 MoàïlistÀn, 3 Moàol, 4, 6, 7, 15, 30, 55, 333, 440, 443, 451, 497, 498, 500, 501, 503, 509, 510, 524, 526, 546, 570, 571, 572, 573, 575, 576, 577, 579, 580, 581, 582, 583, 584, 585, 587, 588, 589, 590, 615, 616, 621, 622, 624, 628, 637, 640, 642, 643, 645, 646, 647, 648, 651, 652, 654, 658, 661, 662, 663, 664, 670, 671, 676, 679, 681, 682, 683, 684, 690, 704, 713, 716, 717, 727, 729, 736, 739, 740, 741, 745, 770, 772 MoàolnÀme, XI, XXX, XXXI MuàÀn, 509, 589 Muãıl→ Muãul Muàìåeéd-dìn ÙuàrulşÀh, 151, 207 Muãlió LÀlÀ, 649 Muãul, 115, 332, 638, 761 MubÀrizeéd-dìn BehrÀm ŞÀh, 259 MubÀrizeéd-dìn Ertoúış Beg, 309 Muèìneéd-dìn PervÀne, 647, 648, 650, 654, 659, 676, 698, 699, 700 Muèìneéd-dìn SÀv, 108 Muèìneéd-dìn SüleymÀn PervÀne, 665 Muèìneéd-dìn SüleymÀn, 624, 640 Muhammed Ağa, XXXIV Muhammed bin YahyÀ, IV MuhÀrişin, 40 MundÀs, 629 Muôaffereéd-dìn Alp Aràu, 97, 102 Muôaffereéd-dìn Alp Aràÿn, 102 Muôaffereéd-dìn Maómÿd, 177, 179 Muôaffereéd-dìn ÓımÀd, 99
817
Muôaffereéd-dìn Veled èAlì Şìrgìr, 560 Muôaffereéd-dìn Yavlaú Arslan, 727 Muóammed bin DÀvÿd, 44 Muóammed MuãtafÀ, 2, 301, 404 MuóÀmmed ÒudÀbende, 770 Muóammed PervÀne, 267 Muóammed, LIV, 29, 35, 36, 63, 65, 66, 68, 73, 74, 79, 82, 83, 84, 86, 87, 89, 91, 98, 104, 124, 126, 130, 270, 295, 301, 329, 413, 426, 433, 435, 445, 522, 588, 593, 672, 705, 708, 710, 712, 713, 722, 769, 777, 778, 781 Muóammed-i İãfahÀnì, 492 Muóammeduél-Enverì, 709 Muóyeéd-dìn, 329, 331 Muóyiéd-dìn El-Cevzì, 327 Muóyiéd-dìn, 125, 327, 329 MurÀà, 119 MurÀàÀ, 752 MurÀd Òan, 533, 769 Murà-zÀrek, 738 Murÿseròas, 755 MuútedÀ Bi-’llÀh, 59 MuzdigÀn, 767 MübÀrizeéd-dìn Armaàan ŞÀh, 538 MübÀrizeéd-dìn BehrÀm ŞÀh, 248, 270 MübÀrizeèd-dìn Candar èÌsÀ, 219, 557 MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì, 208, 246, 252, 267, 343, 344, 345, 358, 374, 406, 455, 497, 554, 564, 565 MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilü→ MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì MübÀrizeéd-dìn ÇÀvlì→ MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì MübÀrizeéd-dìn Çavlu→ MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì MübÀrizeéd-dìn ÇÀvulì→ MübÀrizeéd-dìn ÇÀvilì MübÀrizeéd-dìn èİsÀ Candar, 337 MübÀrizeéd-dìn Ertoúış, 196, 301, 336, 416, 433, 435, 437 MübÀrizeéd-dìn Ertoúuş, 227, , 375415 MübÀrizeéd-dìn ÓÀcì ArmaàanşÀh, 560 MübÀrizeéd-dìn-i Ertoúış→ MübÀrizeéd-dìn Ertoúuş, Mücìr-i BaàdÀdì, 130 Müéeyyedü él-Melik, 61, 62, 63, 64, 66 Müéeyyedüél-Melik, 59 Müneccime, V MünşÀr, 223 MünteóÀb-ı TevÀrìh-i SelÀçika, XXXVIII MürÀàı, 85 Mürted, 745 Müsevves Beg, XXXIV, 786 Müsterşid-i Bi-éllÀh, 82 Müstevfì CelÀleéd-dìn, 676 Müstevfì, 505, 510, 623, 671, 676, 678, 708, 756 Müşrifì ÚıvÀmeéd-dìn ErzincÀnì, 658
Mÿãıl, 99, 102, 103, 366, 557, 563, 564, 744, 749, 750, 752, 762 Mÿfiú, 103 MÿsÀ Yabàu, 31 MÿsÀ, 31, 38, 167, 215 Mÿsıl→ Muãul NÀãır éed-dìn Óüseyin bin Muóammed bin èAli alCaèfarì al-Ruàadì, IV NÀãiheéd-dìn FÀrisì, 579 NÀãireéd-dìn Arslan bin ÚímÀz, 553 NÀãireéd-dìn Aúas, 102 NÀãireéd-dìn Aúaş, 107 NÀãireéd-dìn Ayaz, 95 NÀãireéd-dìn YaóyÀ, 748, 763 NaãrÀnì.Faòrı èÌsÀ, 762 NaòcivÀn, 110 NaòcuvÀn, 576, 735, 752 NÀimÀn, 14 NavnÀúın, 7 NÀyib Emìneéd-dìn Selçÿúì, 676 NÀyib Emìneéd-dìn, 676, 706, 708, 710 NÀyib Şemseéd-dìn, 592 NÀyibe ØaymÀn, 372 NÀyimÀn, 2, 3, 6 Necìbeé- 5.d-dìn Müstevfì, 658 Necìbeéd-dìn Müstevfì, 622, 623 Necip Asım, XXXVII, XXXVIII Necmeéd-dìn BehrÀmşÀh, 220 Necmeéd-dìn Candar BehrÀmşÀh, 219 Necmeéd-dìn Ebuél-ÚÀsimi éù-Ùÿsì, 437 Necmeéd-dìn Ebÿ Bekir CÀmì, 445 Necmeéd-dìn Ferruò, 647 Necmeéd-dìn NaòcuvÀni, 617, 620 Necmeéd-dìn-i Dÿ-beytì, 117 Necm-i DÀye, 299 Necmüéd-dìn Ebu él-ÚÀsım-i Ùÿsì, 298 Negide, 212 Nemrÿd, 219, 265 Neşrì Tarihi, III Neteş, 61 Nevrÿz Beg, 732, 734, 737 Nevrÿz, 732, 734, 737, 756 Neyilsin, 735 Nezdìk, 737 Nigde→ Nigide Nigide, 52, 212, 511, 515, 647, 660, 661, 662, 678, 679, 703, 717 Nigìde→ Nigide NihÀvend, XXIV, 58, 756 NiksÀr, 53, 552, 648 Niñüz, 7 NiôÀmeéd-dìn Aómed, 268 NiôÀmeéd-dìn Aómedi ÙuàrÀyì, 433
818
NiôÀmeéd-dìn Òurşìd, 616, 621, 627, 638 NiôÀmeéd-dìn SehrÀb, 576 NiôÀmü él-Melik, XXIV, 48, 55, 57, 59, 61, 66 NiôÀmüél-Mülk, 44 Nìrÿn, 3, 7 Nirzüm ãuyı, 46 NisÀ, 34, 44 Nişabur→ NişÀbÿr NişÀbÿr, IV, 35, 79, 80 NìşÀbÿr→ NişÀbÿr NizÀmüél-Melik, 125 Nuãreéd-dìn, 631, 633, 635 Nuãret Emìr DÀd, 600 Nuãret Emìr DÀvud Ebÿ Bekir PervÀne, 599 Nuãreteéd-dìn ve Felekeéd-dìn Òalìl, 635 NuèmÀn-ı æÀnì Necmeéd-dìn Úırşehrì, 581 Nuh, IX, 827 Nuşin, 240 NÿnÀúına, 7 Nÿncit, 7 Nÿó, 2, 8, 176 Nÿreéd-dìn Gökçe Atabeg, 133 Nÿreéd-dìn KemÀòì, 455 Nÿreéd-dìn Óamza, 267 Nÿreéd-dìn Yaèúÿb-ı CÀndÀr, 618 Nÿreyn Beg, 736 Nÿrìn Aàa, 744, 759 Nÿrìn Beg, 738, 755, 756 NÿşìnrevÀn, 28, 174 Oàul.Beg, 273 Oàuz Òan, 25 Oàuz, i, VII, IX, X, XVII, XVIII, XIV, XX, XXI, XXV, XXVI, XXVII, XXVIII, XXIX, XXX, XXXI, XXXV, XXXVIII, XXXIX, XL, XLIV, 3, 4, 5, 8, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 22, 24, 25, 29, 30, 38, 49, 52, 125, 186, 206, 207, 247, 281, 282, 286, 287, 290, 291, 292, 307, 410, 531, 580, 599, 615, 621, 634, 704, 726, 727, 737, 742, 829, 831 Oàuz-nÀme, i, II, III, VIII, IX, XI, XIV, XV, XVI, XXI, XXV, XXXI, XXXIII, XXXIV, XXXVIII, XXXIX, XL, XLI, XLII, XLV, XLIX, 4, 16, 292, 827 Obrÿú, 213, 279 Oğuz→ Oàuz OlcÀy Úutluà, 764 OlcÀytu, Òan, 770, 780 Olúunut, 7 Or Òan, 4, 9, 11 Orlat, 7 OryÀngüft, 3 Oryanküft, 7
èOåmÀn Beg, XX, XXI, XXVI, 24, 47, 722, 741, 742, 770, 783 èOãmÀn→ èOåmÀn Beg èOåmÀncuú, 671 èOåmÀnìler, 34 èOsmÀn→ èOåmÀn Beg èOsmancuú ÚaraóiãÀrı, 671 Osman Bey→ èOåmÀn Beg Osman Gazi→ èOåmÀn Beg Otman, 830 Oyırat→ OyrÀt OyrÀt, 3, 6 ÖgetÀy Òan, 522, 523 Öksüz MaàÀrası, 633 èÖmer-i èAlì BÀr, 109 èÖmer bin Muóammed Suhreverdì, 295 èÖmer-i Meóemmed-i Suhreverdì, 271 èÖmer Muóammed-i Suhreverdì, 296 Öngüt, 3 Önküt, 6 Öõbek’i Òan, 698 PÀdişÀh-ı İslÀm, 146, 159, 730, 733, 734, 735, 736, 737, 739, 740, 741, 743, 744, 745, 746, 747, 748, 749, 750, 751, 752, 753, 754, 756, 757, 758, 759, 761, 762, 763, 764, 765, 766 PÀrs, 89, 91, 528, 575 PatriyÀruò, 728 Paul Wittek, II Payındur, 5 Pencene, 21 Penc-Engüşt, 85 PolÀd CingisÀnk, 757 Polad ÚıyÀ, 763 Porsuú, 86 Pürçìn, 89 Rados, 665 RÀfiøìler, 127, 135 RÀfizì, 116 Rahatüés-Sudÿr ve Ayetüés-Surÿr, IX, X, XI, XVI Raúúa, 518, 535, 548 Raésü él-èÀyn, 548, 740, 750 RÀşid, 86 Ravóa, 535 Ravpitura, 782 Ravpitÿr, 782, i, VIII, X, XI, XXII, XXIII, XXIV, LI, 130, 142, 827 RÀzì PervÀne, 667 Rebìbü éd-devle, 66 Rebìèa, 548 RehÀ, 471, 518, 548, 552, 559 RehnÀ, 518 Reşìd CÀmedÀr, 97, 98 Reşìdeéd-dìn .Cüveynì Emìr èÁriø, 622
819
Reşìdéed-dìn FazlèullÀh, i, VIII, IX, XI, XVII, XVIII, XXI, XXXI, 827 Rey, 42, 60, 62, 63, 67, 74, 76, 87, 91, 102, 106, 107, 108, 109, 116, 119, 122, 126, 127, 128, 129, 133, 138, 734, 767 Riy→ Rey RosÿdÀn, 498 RuèbÀn, 255, 263 Rukneéd-dìn CihÀnşÀh, 428, 433, 455 RÿúÀrúÀt, 3 Ruóbe, 760, 761 Rus, 286 Rükneéd-dìn Geyÿmerå, 727 Rükneéd-dìn Úılıç Arslan, 600, 627, 630, 674, 703 Rükneéd-dìn, 41, 143, 145, 147, 148, 164, 165, 167, 171, 172, 173, 174, 176, 180, 182, 184, 537, 538, 598, 615, 616, 617, 618, 619, 629, 630, 631, 632, 633, 634, 635, 636, 642, 643, 644, 645, 646, 647, 648, 649, 650, 651, 653, 654, 655, 656, 658, 659, 660, 665, 674, 676, 700, 702, 703, 704, 711 Rüstem, 91, 110, 119, 167, 214, 264, 305, 481, 494, 658, 832 Rüstem-i DÀsitÀn, 111 Rüstemi ZÀl, 355 Rÿmì Òan, 661 Rÿs, XIV, 2, 117, 118, 280, 292, 370, 374, 381, 382, 385, 390, 392, 395, 402, 462, 512, 519, 528, 592, 688, 742 Rÿzbe, 279, 339, 618, 654 SaàdÀú, 286, 374, 381, 382, 384, 387, 394, 395, 397, 404, 405, 415, 726 SÀdÀú Beg, 756 Saèdeéd-dìn Köpek, 425, 427, 515 Saèdeéd-dìn -i Müstevfì, 505 Saèdeéd-dìn Mustavfì Erdebìlì, 504 äÀdıú Gürcì, 651 äadroàlı, 670, 671 äadrvezÀn, 131 äadr-i Ferìdeéd-dìn Muóammed ÓÀceri, 365 äadreéd-dìn Óamavì, 730, 733 äadr-i Óocendì, 129 äadreéd-dìn İbrÀhìm bin Úuùbu él-evliyÀ Şeyò Saèdeéd-dìn, 732 äadr-ı İmÀm TÀceéd-dìn, 625 äadreéd-dìn-i merÀàì, 112 äadreéd-dìn Rÿóavì, 247 äadreéd-dìn ZincÀnì, 735 äadr-i ZÀhid-i HümÀmeddìn ŞÀd Behrì, 634 Saèdü él-Melik, 66 Saèdüéd-devlet, 45, 46 äalÀóaéd-dìn, 115, 252, 430, 433, 445 äÀóiboàlı, 669
äÀóìb Faòreéd-dìn, 654 äÀòib-i aèôam Faòreéd-dìn, 698 äÀóiboàlı Óasan, 712 äÀóib èİzzeéd-dìn, 637 äÀóib Mecdeéd-dìn Ebì Bekir, 267 äÀóib Müheõõibeéd-dìn, 576, 577, 589, 624, 634 äÀóip Müheõõibeéd-dìn, 585, 590, 591 äÀóib Şemseéd-dìn, 268, 492, 494, 522, 596, 601, 623, 648, 717 äÀóib ÙuàrÀyì, 623, 625, 626, 630, 649, 650, 653 äaóib ÙuàrÀyì, 624, 651 äÀóib ØiyÀéeéd-dìn ÚaraarslÀn, 504 äahìreéd-dìn-i FÀriyÀbì, 166 äaórÀ-yı KıpçÀú, 369 Saèìde ÒÀtÿn, 111 Saèìd Úılıcarslan, 151 Saèìd-ÀbÀd, 109 äaúsìn, 593 SalÀmış, 730 Salçìyÿt, 7 Salır Kazan, 829 äÀlióiyye, 748 äalur, 21, 173, 283 SÀlur, 618 Salur, XII, 5, 30, 194, 195, 201, 206, 211, 218, 225, 831 Saminat, 782 äamãamaéd-dìn ÚímÀz CÀm-dÀr, 582 äamãÀmeéd-dìn ÚımÀz Beg, 624 äamãÀmeéd-dìn, 633 Samsÿn, 741 äanduúlu, 721 SarÀy-ı Cÿma, 767 äÀreme .éd-dìn äÀrÿyì, 622 Sarı Saltuk, XLII SÀru Òan, 770 äÀru äaltuú, 728 äaru èAla, 720 äaru Òan, 507, 742, 770 äÀrÿ äaltuú, 726 äatmaz, 106 äavtÀş, 124 SÀve, 60, 100, 106, 107, 109, 128, 767 äÀyın Òan, 592, 593 äayram→äayrum äayrum, 2, 12 SÀyiàÀn, 761 Sebüktegin İlig Òan, 31 Sebüktekin, 781, 782 Sebüktigin, 38, 292 Sedd-i Skender, 519 Sekirfilÿçe, 760 SelÀnik, 729
820
Selcen, 832 Selçuk→ Selçuú Selçuklu Devleti, V, XXX SelçuknÀme, i, I, III, IV, V, VI, IX, XI, XII, XIII, XIV, XV, XXII, XXXV, XXXVI, XXXVIII, XXXIX, XLI, XLVIII, L, LIII, 158, 211, 426, 537, 593, 721 Selçuú bin LoúmÀn, 30, 31 Selçuú, X, XXII, XXXI, XXXVIII, 30, 31, 33, 36, 38, 47, 73, 82, 83, 84, 86, 87, 88, 104, 139, 164, 245, 252, 261, 441, 451, 494, 501, 540, 570, 586, 621, 623, 625, 633, 674, 704, 705, 711, 718, 721, 725, 726, 742, 762, 770 Selçÿúì ÒÀtÿn, 674, 678 Selçÿúìler, 35, 37, 180, 286, 287, 441, 622, 693 Selçÿúlar, 35, 63, 95, 138 Selçÿú-şÀh, 86 Selem, 832 Selenik, 3 Selinke, 3 SelmÀn-ı PÀrisì, 29 æemÀniyye, 557 Semerúand, 30, 56, 73, 75 Sencer, XXII, 122, 125, 170, 451 Seng-i DÀrÀ, 312 Sengine, 415 Seraòs, 37 Ser-cÀòÀn, 124 æetm-i áÀzÀn, 769 SeúÀyet, 6 Sevniyyet, 6 Seyfe.éd-dìn ÙorumùÀy, 670 Seyfeddin BayrÀm, 534 Seyfeéd-dìn Ayibe, 270, 335, 337 Seyfeéd-dìn Bìgtimÿr, 740 Seyfeéd-dìn Óamìd PervÀne, 618 Seyfeéd-dìn TorumùÀy, 618 Seyfeéd-dìn Türk eri, 618 Seyfeéd-dìn ÙorumùÀy, 624, 630, 676 Seyfeéd-dìn, 215, 217, 221, 223, 252, 259, 267, 270, 272, 273, 274, 277, 285, 335, 336, 337, 338, 340, 363, 534, 535, 580, 595, 616, 618, 621, 628, 649, 670, 678, 680, 698, 740, 761 Seyyid Aómed Kebìr, 761 Seyyid Ebÿ HÀşim, 70 Seyyìd Faòreéd-dìn-i èAlÀéi éd-devle, 111 Seyyid Muóammed bin Caèfer, 659 Seyyid Zeyneéd-dìn, 747 Seyyid, 70, 71, 546, 659, 758 Seyyidetüén-nisÀ, 42 Sıàÿrluú, 740 äıfat, 30 äıffìn, 744, 750, 751
äırım, 12 SìccÀs, 735 Sihend Ùaàın, 763 Sìmere→ Simìre Simìre, 659, 717, 741, 770 SimsÀù, 558 Simure→ Simìre SinÀneéd-dìn ÚìmÀz, 506, 507 SinÀneéd-dìn Úímaz, 635 SinÀneéd-dìn YÀúÿtì, 556 SinÀneéd-dìn Yÿsuf, 177 SincÀr, 521, 750, 759, 761 Sìnïb, 228, 229, 230, 232, 233, 234, 235, 236, 314, 659, 661, 717, 721, 727, 741, 770, 772 Sìnob→ Sìnïb Sipir, 2 SirÀceéd-dìn Şerióa, 616 SirÀceéd-dìn Úutluà, 120 Sìruz, 783, 788 Sìrÿz→ Sìruz Sis, 209, 212, 237, 242, 243, 301 Sìs, 237, 242, 574, 577, 582, 588, 594, 595, 597, 636, 681, 746 SìstÀn, 34, 73 Sittì FÀùıma, 111 SivÀs→ SìvÀs SìvÀs, VI, 52, 219, 228, 234, 246, 254, 260, 265, 266, 275, 276, 319, 321, 325, 327, 340, 437, 445, 456, 462, 497, 504, 544, 552, 560, 561, 575, 576, 581, 582, 616, 629, 635, 640, 650, 686, 728, 741, 770, 772, 827 Sivas→ SìvÀs SivrióiãÀr, 655, 713 Sìyer-i .Mülÿk, XIV, 292 äoàdaú, 369 Sögüt, 783, 788 Suàuçiçin, 7 Suàurluú, 734, 765 Sultan Mahmud, X, XXII, XXXI, 828 Sultan Sencer, XXX, XXXV Sultan Tuğrul, X, XXXI SulùÀñ áıyÀåe éd-DünyÀ veéd-dìn, 65 SulùÀn áıyÀåeéd-dìn Keyòusrev, 501 SulùÀn áıyÀåeéd-dìn, 165, 177, 374, 436, 532, 729 SulùÀn Arslan, 103, 104, 105, 115 SulùÀn BerkiyÀruk, 59, 65, 140 SulùÀn DÀvÿd, 85 SulùÀn èİzzeéd-dìn, 211 SulùÀn Keyóüsrev, 30 SulùÀn Maómÿd, 31, 35, 73, 74, 82, 88, 104, 174, 781, 782, 783, 786, 787, 788 SulùÀn MelikşÀh, XXIII, 46, 47, 57, 67, 451
821
SulùÀn Mesèÿd, 35, 37, 87, 91, 93, 95, 96, 97, 103, 104, 107, 723, 726, 727, 728, 729, 730, 739, 741, 742, 770, 772 SulùÀn Meséÿd, 37 SulùÀn Muèizzü éd-DünyÀ veéd-dìn, 47 SulùÀn Muóammed bin Maómÿd ÒÀã Beg, 105 SulùÀn Muóammed, 63, 64, 65, 67, 74, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 102, 105, 140, 494 SulùÀn MurÀd bin Muóammed Òan, 94 SulùÀn MurÀd bin Muóammed, XXI, 24 SulùÀn MurÀd, XXI, 24, 34, 65, 92, 94, 101, 104, 136, 198, 417, 426, 569, 584 SulùÀn Necmeéd-dìn, 762 SulùÀn Óasan, 184 SulùÀn Rükneéd-dìn, 634 SulùÀn Rükniéd-dìn, 145 SulùÀn Rüknüéd-dìn, 173, 176, 184 SulùÀn Sancar, 73, 74, 76, 82, 83, 91 SulùÀn Sencer, 113 SulùÀn SüleymÀn, 105 SulùÀn Ùuàrul, 36, 44, 104, 112, 113, 114, 115, 118, 123, 128, 667, 668 SulùÀn, 124, 125, 128, 143, 147, 153, 155, 161 SulùÀnöñi, 722 SulùÀnü ’l-Muèaôôam Rükne éd-DünyÀ veéd-dìn, 59 Sunúur HemedÀnì, 105 Sunúur-ı Ùavìlì, 129 Surÿc, 548, 760 Süldüs, 7 Sülemiş, 728, 738, 739, 740, 741 SüleymÀn Òan, 56, 772 SüleymÀn, 35, 44, 49, 52, 56, 88, 94, 96, 97, 98, 102, 103, 105, 122, 139, 143, 144, 148, 164, 165, 167, 172, 173, 176, 236, 313, 319, 329, 426, 436, 542, 547, 593, 634, 643, 653, 701, 702, 829, 830 Süñürçi, 745 SüveydÀ, 557 Sÿkan, 7 SÿminÀt, 782 Sÿrì, 76 Sÿtay Beg, 739 ŞÀh Manãÿr, 781 ŞÀh ŞücÀè, 781 ŞahÀbeéd-dìn æiúa, 102, 104 ŞahÀbeéd-dìn Luélué, 176 ŞÀh-ı Manãÿr, 773 ŞÀh-ı ŞücÀè, 773 ŞÀhinşÀh, 397 ŞÀm, V, 3, 16, 30, 40, 56, 115, 142, 153, 187, 188, 212, 235, 252, 254, 257, 258, 259, 260, 261, 276, 286, 340, 344, 351, 363, 364, 365, 366, 368, 371, 372, 428, 433, 436, 437, 455, 460,
461, 463, 487, 494, 512, 513, 514, 515, 517, 527, 528, 530, 534, 535, 540, 548, 550, 551, 552, 564, 567, 574, 577, 588, 589, 590, 614, 620, 638, 651, 652, 676, 678, 681, 682, 683, 686, 687, 688, 690, 693, 697, 698, 699, 700, 703, 739, 740, 742, 743, 744, 747, 749, 750, 751, 756, 758, 759, 760, 762, 763, 764, 771, 772 Şam→ ŞÀm ŞÀpur, 144 ŞebÀnkÀre, 45 ŞecÀèaéd-dìn èÁbdurrÀhman Reéìsuél-baór, 622 ŞehÀbeéd-dìn áÀzì BÀyezid, 493 ŞehÀbeéd-dìn Zeydirì, 551 Şehinşeh MurÀd, 81 ŞemÀòì, 593 Şems éed-dìn Muóammed bin Muóammed bin èAli, IV Şemsedin ÒÀãoàuz, 601 Şemseéd-dìn äavÀb, 516 Şemseéd-dìn Altun Bey, 364, 365, 531, 531, 536, 537 Şemseéd-dìn Altÿn-ı bì-ÇÀşnigìr, 452 Şemseéd-dìn Altÿnì, 515 Şemseéd-dìn IãfÀhÀnì, 574 Şemseéd-dìn IsfahÀnì, 622 Şemseéd-dìn İnanç, 718 Şemseéd-dìn MübÀrek, 124, 126 Şemseéd-dìn Òaãoàuz, 598 Şemseéd-dìn ÒÀãoàuz, 598, 599 Şemseéd-dìn TavtÀş, 621, 623, 627, 633 Şemseéd-dìn Tutaş, 633, 646 Şemseéd-dìn Ùabas, 214 Şemseéd-dìn Úazvinì, 336 Şemseéd-dìn ÙuàrÀyì, 618, 648, 653 Şemseéd-dìn, 516 Şemseéd-dìn-i IãfahÀnì, 268 Şemseéd-dìn-i ÒorÀsÀnì, 339 Şemsiye, II Şenci, 415 Şeref ÒÀùır, 660 Şerefe éd-devle-i Ebherì, 118 Şerefeéd-dìn Gerd BÀzÿ, 107 Şerefeéd-dìn, 73, 84, 99, 108, 115, 124, 246, 247, 267, 504, 595, 717, 756, 767 Şerefü él-İslÀm, 69 Şerefüél-Melik, 58 Şeyhü’l-İslÀm Ôahìreéd-dìn, 110 Şeyó èÁlim, 634 Şeyó èÁrif, 617 Şeyò ÓamşÀd, 36 Şeyò RabbÀnì, 295 Şeyò Şerefeéd-dìn, 761 Şeyòlu, 721
822
Şeyòu él-meşÀyiò Maómÿd, 733 ŞìrÀz→ ŞirÀz ŞirÀz, 443,, 563, 773, 779, 780 Şìrgìr, 70 ŞirvÀn, 84, 594, 752, 756 ŞücÀèaéd-dìn Reìs, 630 ŞücÀèeéd-dìn èÁbdurraóman NÀyib, 630 Ùabrük, 108 TÀceé d-dìn, 90 TÀceéd-dìn .Hüseyin äÀhib, 669 TÀceéd-dìn Ebuél-Fazl, 75 TÀceéd-dìn Gìve, 676, 677 TÀceéd-dìn Giyÿ, 677 TÀceéd-dìn PervÀne, 505, 504, 507, 510, 515, 521, 531, 532, 536, 537, 538, 539, 649 TÀceéd-dìn Tebrìzì, 604 TÀceéd-dìn-i ErzincÀnì, 646 TÀceéd-dìn-i Gìve Arslan, 677 TÀcik, 4, 16, 23, 30, 736, 776, 777 TÀcìk, 514, 737 TÀcü ’l-Melik, XXIV, 57, 58, 60 ÙÀdvÀn, 506 ÙaàÀçÀr, 734 TÀjik, 652 ÙÀú Òan, 5, 21 Ùaú, 16 Talankut, 6 Talas, 12 Talciyÿt, 7 TÀlişlar, 753 ÙÀlÀt, 3 ÙalÀya, 239, 347, 399, 422, 463, 467, 473, 477 ÙÀlistÀn, 753 TamàÀç Òan, 57 TamàÀlıú, 6 Taràut, 6 TÀrìò-i Ál-i Selçuú, i, IV, XI, XII, XV, XVI, XVII, XVIII, XX, XXII, XXV, XXVI, XXVII, XXVIII, XXIX, XXXVI, XXXVIII, XXXIX, XL, XLI, XLII Tarìò-i İbn Bìbì, V Ùarsÿs, 286, 519, 595, 596, 665 Tarsÿs, 209 Tatar Òan, 741 Tatar, XIV, 3, 4, 6, 7, 84, 85, 87, 277, 292, 329, 430, 440, 449, 494, 497, 509, 510, 511, 537, 570, 582, 647, 692, 715, 727, 728 Taúiyyeéd-dìn Ùabìb-i Vaãfi éd-devle-yi NaãrÀnì, 365 Taútasun Yaràuçı, 637 Tavaúúÿ Aàa, 672 Ùay Bïàa, 721 TÀyif, 74, 528
Tebeş, 61 Tebrìz, 42, 85, 91, 109, 110, 119, 576, 615, 651, 705, 734, 735, 736, 737, 738, 741, 743, 744, 746, 749, 750, 753, 754, 756, 759, 764, 766, 768, 769 Ùebrük, 124 TedÀvun Noyan, 719 Teke, 770 Tekÿr, 7, 150, 160, 163, 204, 209, 210, 229, 231, 232, 237, 238, 243, 596, 597 TelbÀşir, 212, 255, 256, 263 TemurtÀş, 564, 565, 770, 771 Temürtaş Beg, 771 Tengiúüt, 6 Tengri, 4, 10, 11, 12, 13 TersÀ, 763 TerÿbarlÀs, 7 Tesbina ÒÀtÿn, 651 TevÀrìò-i Ál-i Selçuú, i, ii, I, II, VII, VIII, XI, XVI, XXIX, XXXI, XXXII, XXXIII, XXXIV, XXXV, XXXVI, XXXVII, XXXVIII, XXXIX, XLI, XLIII, XLIV Tevrìt, 8 TikÀ Timÿr, 763 Tikrìt, 88, 104 Timur Beg, 7 Timurtaş Paşa, VII TirÀài, 7 Tirmiõì, 75 Ùobruk, 115 Toçúur Doúuz Temür, 739 Ùoduràa, 282 Ùoàan, 699 ÙoàanşÀh, 545, 750 ÙoàÀn Timÿr, 764 Tokal Baóşì, 655 Ùoúat, 207, 339 Ùoúuş Koca oàlı Ùoàrul, 832 Ùoñuzlu, 644 Toruburlas, 7 ÙorumùÀy, 595, 618, 649, 678, 719 Toúad→ Toúat Toúat, 52, 176, 184, 191, 207, 270, 560, 579, 580, 647, 648, 649, 661, 689, 698, 708, 718 ToúÀt→ Toúat Ùrabzon, 659 Tuàrul ŞÀh, 173, 175 TudÀvun Nÿyìn, 683 Tudavun Tuúu AàÀ, 699 ÙuàÀçÀrì, 733 Ùuàrul Beg, 36, 37, 38, 39, 44 Ùuàrılca, 745
823
Ùuàrul, 36, 37, 38, 39, 44, 83, 85, 104, 112, 115, 134, 269, 514, 667 ÙuàùÀb, 509 TukÀl Baóşì, 652 Tulas, 2, 6, 9 Tumana Òan, 8 Turàut, 6 TurubarlÀs, 7 Ùÿs, 34, 37, 755 Tuúu AàÀ, 679 Tuúu, 679, 685, 699, 700, 719 TüdÀvun, 700 Türk, IX, XIII, XXI, 3, 6, 8, 16, 24, 30, 36, 52, 144, 161, 173, 177, 202, 207, 219, 231, 280, 285, 304, 331, 383, 384, 385, 389, 462, 514, 522, 528, 559, 614, 618, 622, 640, 656, 657, 662, 692, 703, 706, 708, 717, 719, 727, 729, 736, 737, 742, 743, 772, 780, 781, 826, 827 TürkÀn ÒÀtÿn, 57, 59, 60, 76 Türkì, XXXVI, 52, 113, 156, 158, 179, 207, 222, 235, 246, 291, 364, 389, 450, 472, 603, 683, 710 TürkistÀn, 2, 22, 30, 31, 32, 286, 523, 631, 643, 648, 652, 747 Türkler yılı, 758 TürkmÀn, XIII, 3, 16, 32, 49, 75, 77, 202, 559, 678, 707, 781 Türkmen→ TürkmÀn Tüze Beg, 176 TÿdÀvun, 680 Tÿdÿn BahÀdur, 679 Tÿlÿy Òan, 746 Tÿran, 16, 22, 30 TÿtÀş, 552 TÿúÀtay Òan, 752 TÿúıyÀ Òan, 758 Ucan, 749, 754, 756, 762, 763, 765, 830, 832 ßcÀn→ Ucan Uci, 213, 462, 575 Uàurlu, 647, 655, 656, 658, 702 UlàÀr, 771 Ulaş Salır Úazan, 829 Ulcÿ UcÀn, 749 Ulıà İlòan, 696 Ulu úuçı, 740 Uluà AbúÀ, 686 Uluà İlòan, 693 Uluordu, 741 Umur Beg, 771 Umur Bey, VII ßrÀsÿt, 6 ßrtÀvut, 7 UràÀn Suyı, 3 Uràı, 748
Urılmış Òan, 831 UrnÀvÿt, 7 Urtaú, 9, 16 ßsetin, 7 ßvirÀt, 6 Uyanúa, 6 UyàuristÀn, 3 Uyàÿr, 13, 731 Uz Beg, 132, 133, 134, 135, 137, 138 Uz Òan, 10 Üçoú, 18, 20 Üregir, 5, 22, 283 ÜsküdÀr, 656 ÜstÀdü éd-dÀr Emìneéd-dìn YÀúÿù, 659 Üstin, 7 Ütküh, 3 Vezìr Ebÿ Naãr, 36 Vezìr ŞahÀbeéd-dìn, 107 Yaàan Beg ÚÀşúarì, 73 Yaàıbasan, 177, 179 YÀfeå, 2, 8 Yafes→ Yafet Yafet, IX, XVII, 8, 637, 681, 827 Yançaru Tÿçifÿr, 739 YaóyÀ bin ÒÀlid Bermekì, 365 Yapar, 20 Yaparlu, 5, 20 YÀpurlu, 282 Yassı Çimen, V, 462 Yassı Çemen→ Yassı Çimen Yavlaú Arslan oàlı Muóammed, 772 Yavlaú ArslÀn, 195, 728 Yazıcı SÀlih, II Yazıcıoğlu Ahmet Bìcan, II Yazıcıoğlu Mehmet, II YazıcızÀde èAli, i, I, II, III, IV, VII, VIII, IX, XI, XII, XIII, XIV, XVI, XVII, XVIII, XX, XXI, XXIII, XXIV, XXV, XXVI, XXVII, XXVIII, XXIX, XXXI, XXXII, XXXIII, XXXIV, XXXV, XXXVI, XXXVIII, XXXIX YazıcızÀde, II, VII, VIII, IX, XI, XVI, XX, XXI, XXII, XXV, XXVI, XXXVIII Yazır, 4, 19, 282 Yazur→ Yazır Yemen, 74, 118, 286, 300, 511, 528 Yemìnüéd-Devle, 38 Yengebe, 415 Yengi Kinetlü Arúíl ÒvÀce, XVII, 18 Yılàun, 729 Yılduz Òan, 4 Yılduz, 16 Yılduzòan, 20 Yılıèfar, 761
824
Yıva, 5, 283 Yidi ÚÀpu, 719 Yìgidìr, 770 Yörük, 781 Yÿnus ÒÀn, 126, 128, 131, 132 Yÿnus, 31 Yÿsıf, 277 Yusuf-ı Nirzümì, 46 Yÿsuf-ı äıddìú, 264 Yÿsuf-ı Nirzümì, 46 Yümni, 745 Yürük, 36, 198 YüzaàÀç, 735, 765 Ôahìreéd-dìn İli PervÀne, 177, 207, 257 Ôahìre 5.éd-dìn Manãÿr TercümÀn, 550 Ôahìreéd-dìn Manãÿr, 339, 551 Ôahìreéd-dìn TercümÀnì, 447 Ôahìreéd-dìn, 119, 120, 168, 179, 329, 331, 552, 553, 554, 556, 561, 564, 576, 646 Zamandÿ→ Zementu
ZekeriyyÀ, 178, 180, 182 Zelìòa, 125 Zementu, 339, 548 ZencÀn, 88, 108, 137 Zengì BÀris, 107 Zengì CÀndÀr, 95, 96 Zengì, 95, 96, 107, 763 ZengibÀr, 555 Zeyneéd-dìn èAlì Köçek, 99, 100 Zeyneéd-dìn Beşare, 208 Zeyneéd-dìn ÓÀfıôì, 652 Zeyneéd-dìn, 99, 100, 246, 252, 267, 335, 338, 339 Zıòne, 729 Õilyifre, 772 ZingÀn→ ZencÀn Zìrek, 699 Õübeyde ÒÀtÿn, 57, 61
825
IV. SONUÇ Şu ana kadar tamamı üzerinde detaylı bir çalışmanın yapılamadığı YazıcızÀde èAlì’nin kaleme aldığı TevÀrih-i Ál-i Selçuk’adlı eserin transkripsiyonu ve edisyon kritiği yapılarak bir kaynak olarak tarih araştırmalarının hizmetine sunulmaya çalışılmıştır. İbn Bìbì ‘nin el-
EvÀmirüél-èAlÀéiyye fiél-umÿriél-èAlÀéiyye adlı farsça eserinin bir çevirisi gibi görülen TevÀrih-i Ál-i Selçuk, aslında müellifin yaptığı katkılar sonucunda genel itibarıyla farklı bir kaynak niteliği almıştır. Müellif eserin hazırlarken İbn Bìbì dışında Reşìdéed-din FazlullÀh’ın,
CÀmièuét-tevÀrìò adlı eserinden faydalanarak Oğuz-nÀme kısmını, RÀvendì’nin RÀhatüéssudÿr ve Àyetüés-surÿr adlı eserinden yararlanarak da Büyük Selçuklular ve Irak Selçuklularının anlatıldığı bölümü eklemiştir, ayrıca kendisinden de eserin bazı kısımlarına eklemeler yapmış bazı bölümlerini ise çıkartmıştır. Yapılan bu düzenlemeler sonucunda YazıcızÀde’nin eseri muhteşem bir Türk tarihi halini almıştır. Türklerin soyunu Nuh Peygamberin oğlu Yafet’e dayandırılarak başlanılan eserde Oğuz Han’ın doğumu atalarından farklı bir din kabul etmesi anlatılmakta. Tek tek 24 Oğuz boyunun adları özellikleri tamgaları üzerinde durularak Oğuzun vasiyetiyle Oğuz-nÀme bölümü son bulur. Daha sonra Selçukluların soyu üzerinde durularak Irak ve Suriye Selçukluları hakkında bilgiler verilmiştir. İbn Bìbì’nin eserinin çeviri kısmında ise Türkiye Selçukluları zamanında 1192’de tahta çıkan I. áıyÀséed-dìn Keyòusrev’in, babası II. Kılıçarslan tarafından veliaht tayin edilmesinden başlanmış ve I.èAlÀéaéd-din KeyúubÀd dönemini teferruatlı bir şekilde anlatmıştır. Türkiye Selçuklularının anlatıldığı bu kısım áıyÀåéed-dìn Mesèÿd’un Anadolu’ya geçişinden sonra Diyarbakır, Harput, Malatya ve Sivas hakimiyetinin, İlhanlı Hanı Abaka tarafından tanınmasının anlatıldığı konuyla sona ermiştir. Bu dönemin siyasi, sosyal ve kültürel olayları en ince detaylarıyla dile getirilmiştir. Bu bölümün arkasından ise Kayı boyunun Anadolu’ya gelişi Osman beyin Oğuz töresince bey seçilmesi, Gazan Han dönemi üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulmuştur. Burada Gazan Han’ın han oluşu ve İslâmiyeti kabulü, onun döneminin siyasi olayları başlıkların altında anlatılmıştır.
826
Son kısımda ise devrin farklı olayları hikayemsi bir tarzla “el kıssa” başlıkları altında anlatılmıştır. Eser Gazan Han döneminde yaşayan Cemal Lök adlı bir asinin çıkardığı olayların, Sultan Mahmud’un Hindistan da yaşadığı bir olayın ve Osman Gazi’nin Söğüt dolaylarında başından geçenlerin anlatıldığı konularla son bulmaktadır. Eser bir bütün olarak incelendiği zaman; oğuz töresi, boy beyi ve han olma usulleri Türk devlet yönetimindeki adli, mali, idari ve askeri teşkilatlar hakkında önemli bilgilere ulaşılabilir. Türk toplumundaki sosyal yaşantının toy, orun, ülüş geleneklerinin ve Türk töresinin anlatıldığı TevÀrih-i Ál-i Selçuk yardımıyla devrin dil yapısı bölge ve yer adları hakkında da detaylı bilgiler elde edebiliriz. Yazılmasını bizzat isteyen ve adına eserin bir çok yerinde methiyeler düzülen Osmanlı Sultanı II. Murad Han döneminde, Anadolu’da Türk milli kültürünün ne kadar canlı olduğunun, sarayda ve toplumda Türk diline verilen önemin ne derece fazla olduğunun, böylelikle Türklük şuurunun ne büyük ölçüde yükselmiş bulunduğunun bir göstergesi olan
TevÀrih-i Ál-i Selçuk; muhteşem bir Türk tarihi olarak karşımızda durmaktadır.
827
V. EKLER EK-1 OáUZNÁME1 1.
Gün ùoàusı geñ yerden úopan Oàuz, gümiş göklü bÀn evlü bÀrgÀhlu Oàuz, arı suya
yayúa(n)duúda Àbdestlü Oàuz, alın yere úoyduúda namÀzlu Oàuz,
2.
bir Tañrıyı bilüp uruncı
arı dìn serveri Muóammedü’nnebì dilde yÀdlu Oàuz, ala òÀlí orun döşeklü Oàuz, úabøası altınlu kerdiklü Oàuz, úızları úıymatlu 3. yigitleri mürüvvetlü, úocaları ùÀéatlu óürmetlü Oàuz, gögüslüce úara ùaàları yayalu Oàuz, úoyaúluca ùag sallaruñ úışlaúlu Oàuz,
4.
úanlu kÀfir
ellerinden òarÀc alan Oàuz, òarÀc vermeyeni úıran Oàuz, gögüslüce görklü yaylaları aàa yılda bulup süren Oàuz, evin barúın oda uran Oàuz,
5.
aúça úoyun yaònılu Oàuz, aşıàı uzun al
çerdigi binitlü Oàuz, aúça çadır çangallu uzun ulu begler yıàınaàı devletlü Oàuz, Bayındur Òan şilenlü 6. Oàuz, Ulaş Salur Úazan beglerbeglü Oàuz, Emìr SüleymÀn uàurlu Oàuzlu Dede Úorúut biliglü Oàuz, Ucan
7.
Daş Oàuz beglerbeglü Oàuz
8.
yarıcuñ AllÀh olsun, yalavÀcuñ
Muóammed olsun. Ùoàar günüñ çoàacı, ùavuãàu günüñ yÀtusu, görklü evüñ aydını, ùoàalıdan devletlü, ulaludan saéÀdetlü,
9.
ulu sulùÀn budaàı, áÀzì Òanuñ torunı, úara belüñ ürküni, Úara Ùaà’uñ
úaplanı, úara şÀhìn yavrusı, Şarusazuñ arslanı,
10.
úaytabÀnuñ buàrÀsı, Dede Úorkut biliglü,
Salır Kazan saéÀdetlü, Emìr SüleymÀn uàurlu, Bayındur Òan devletlü, yaàı görse yardımlu, kaçım 11. görse durumlı, TürkistÀn’uñ diregi, tülü úuşun yavrusı, ulu begler yıànaàı, aúça çadır çanàallu, ala òÀlí orunlu, aúça úoyun yaònılu,
12.
yalıñ gelse ùonatan, acın gelse ùoyuran, aàın
basup dizin çöküren, divan duràuran, güçlünün gücin úıran,
13.
güçsüze dÀdıñ veren, úanlu
kÀfir ellerinde úan úaşanduran, úara başlarun buñlu eden, oàlancıúların aàladan, tavuúların kaàıldadan,
14.
Otman oàlı,
15.
oàlancıkların aàlatmayan, tavuúların bañlatmayan, nÀúÿsların çaldurmayan
altuñda aú boz atuñ büdremesün, ùolamalu bekit donuñ sökülmesün, alın başta
úund ışıàuñ yoàrulmasun,
16.
úaya keser gök úılıcuñ gedilmesün, üç siñirlü úatı yayuñ
yasılmasun, üç yeleklü úayın oúuñ düşmenüñe ùoàrı varsun,
17.
yazılu gelen ãofralaruñ
dürilmesün, úaynadılan úazanlaruñ soàulmasın, ay altında yüriyen düşmanüñ AllÀh ursun,
1
Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan Bölümü 1390 numarada kayıtlı nüshanın başında yer almaktadır.
828
gün altında
18.
yörüyen düşmanüñ gün yandursun, sanduàuñlı baàlanmañı Óaú ergürsün, ava
varan yigitlerüñ avlu gelsün, aúına varan
19.
úullaruñ orunlu gelsün, aàayılda aú bulun sürüp
bösüñlü gelsün, alúıãum alayın olsun, dutduàuñ işler úolay
20.
gelsün, yarıcuñ AllÀh,
yalavacuñ Muóammed olsun, Dede Úorúut biliglü-y-idi bilüsin versün, Emìr SüleymÀn uàurlu-y-ıdı uàurın versün,
21.
Salır Úazan saéÀdetlü-y-ıdı saéÀdetin versün, Bayındur Òan
devletlü-y-ıdı devletin versün, Alp Arız …-y-ıdı…-sin
22.
versün, bıyıàı úanlu Bügdüz Emen
heymetlü-y-ıdı heymetin versün, 23.Ucuñ ulalsun, yanuñ yayılsun, saña yaman ãananlar ot gibi üzülsün, topraú gibi savrulsun, düşmenüñ başaú,
24.
başaàın eşek yesün, eşegin daóı úurd
yesün dursun dönsün, buçuú kile ùaru degirmene eletsün, degirmeni bozuú olsun,
24.
…-zın
geçmiş bulsun, etmegin úoynına úoyup yola gitsün, yolda eletüp …düşmiş bulsun. 1.
Yer öñinden yemegin yılan bilür, pürülü yonca dadın borsuú bilür, yedi dere úoòusın
dilkü bilür, çuvÀldız úıymetin nevgeri bilür, aàır
2.
yüküñ hengini úatır bilür, yedi yollar
ayırdın deve bilür, er aàırın er yeynisin eren bilür, úara başa aàrı gelse beyni bilür, geñ yerler 3.
otlaàın geyik bilür, datlu suyuñ dadın úulan bilür, er nÀkesin er cömerdin ozan bilür. Úarşu yatan úalıbı señri
4.
úara ùaàları aşup gelen ozan olsun, úayna[r] aúan ùal
ırmaúları geçüp gelen ozan olsun, úazılıà atıñuza binüp
5.
úaftan donuñuz geyen ozan olsun,
aàır aú altun aú aúçañuz alan ozan olsun. 6.
Sarp óiãÀr dumÀ donlu salúum solúum don geyen, úoñur atın oynadan, yaàı görse
yardımlu, düşmÀn görse ùurumlu, Türkistanuñ
7.
diregi, tülü úuşuñ yavrusı, úanlu kÀfir
ellerinden udlu ÒorÀsÀn’a ad çaàırdan, AúçaóiãÀr’ın eglik ãalup alan, görklü yüzlü güzel
8.
úızların oàlanların yıàlaşduran, úanlu kÀfir ellerine úan úaşanduran, úara başların buñlu eden, oàlancıúların aàlaşduran, itlerin
9.
uluşduran, tavuúların úıàıldaşduran Ulaş oàlı Salur Úazan
Beg. Úara ùaşı úarmaduúda kül eyleyen, ùaàa
10.
ùaşa buşusından duman çöken, Úara Dere
aàzında ÚÀdir veren, úara yeri kertüp beşik úılan, úarabuàra derisinden baàırtlaú 11. düzen, altı ay Óançerkid ÓiãÀrında dutsaú olan, ÚazÀn Beg’üñ úardaşı Úara Göne Beg. Ùoúsan deriden kürk olsa
12.
ùopuàın örtmeyen, ùoúuz deriden şebkülÀh olsa tülügin
örtmeyen, ùoúsan úoyun dovàalık on úoyun öyünlük yetmeyen,
13.
ùoúuz yaşar congın silküp
829
atan, úıynaàında gögde ùutan, at başın yalamayup bir kez yudan AfrÀsiyÀb oàlı
14.
Alp Arız
Beg. Úoçlı deve getürmezdi anuñ yayın, úoşa burçda eglenmezdi anuñ oòı, Yaàrınçı oàlı Yazır 15. Úondan. Bıyıàın eñsesinde üç kez dügen, úaòıduúda úarımına úan úaşanduran, úara gözi úanın dönen, 16. yer evreni yılan, Ádemìler evreni Ucan oàlı Emen Beg. Demürúapu derbendin depüp yıúan, ùoúsan ùoúuz úaléanuñ 17. kilidin alan, äaru SandÀl úızına nikÀó úılan, alınmaduú yerlerden òarÀc alan, yasılmaduú düşmeni yasan, kür kÀfir
18.
ellerin basan İllerşe oàlı Etil Alp. Yedi yıl Elburz’a sefer úılan úayıdıb dönen, Úıyan BusÀù úardaş úanın alan,
19.
it
Depegöz’i öldürüp úalın Oàuzda ad úoyan Urılmış Òan. Ban ÓiãÀrından perleyüp uçan, altı batman
20.
som demüri ayaàında úıran, apıl apıl
yüriyende boàa[la]yın, zivil zivil zivleyende yılanlayın, on altı yıl Bayburt
21.
ÓiãÀrında
dutsaúlıú çeken, baldırı uzun Baldırşad’dan óaúúın alan, yüce yerden alçaú yere göz gözeden Bay Bora oàlı 22. Beg Bery[ek] Yigit. Úalın Oàuz ellerinden úalúup derilen, úırú yigidin yanına salan, úanlu kÀfir ellerine aşan,
23.
úaynar aúar ùal ırmaúların geçen, àarìblıú ellere àÀfil düşen, arslan-ıla boàasın
buàrasın güreşçisin öldüren, otuz
24.
ùoúuz yigidün úanın alan, aldu Oàuzda ad úoyan, saru
donlu Selcen úadını alan Úanlı Úoca oàlı Úanùuralu. 1.
Selem oàlı Úaramanı sevüp Tañrı yaradan ulu sulùÀn budaàı, altun köprü yapan,
AzrÀyil’e savaş úılan, salúum solúum don geyen, saúar atın oynadan
2.
Ùoúuş Koca oàlı
Ùoàrul SulùÀn. Dum edigi dumÀ donlu, dört biñ erüñ serveri, Úazan Begüñ àarìblıúda yoldaşı Úıyan Selçik oàlı Delü Dundar Beg. 3.Úara Ùaàuñ úurdı, úara úaya úaplanı, úara şÀhìn yavrusı, úarañu donlı atın erinden Alp Rüstem. Beñişli beñdeş úanın alan, úalın Oàuzda ad úoyan,
4.
úara başına oàlanlıàında úıyan, Ucan oàlı Emen Begden öcin alan Eñsi Úoca oàlı Oúçı Úozan.
830
Sarısazda ulalan, sarı arslan südin emen,
5.
sazda böyümiş saz delüsi, günüñ günden
yeg olsun, dünüñ dünden yeg olsun, demüñ demüñden yeg olsun, nefesüñ geçkün olsun, úılıcuñ keskin 6. olsun, Òıøır yoldaşuñ olsun. Úuba Úuba tuàlaladum er buñaldurdum puşúunumda ben Úazan, úaynar aúar úara deñizdüm er buñaldurdum cöngümde ben Úazan, 7. úaytÀbanuñ baàrasıydum er buñaldurdum kükredükde úatı úapan añrar arslanıdum ben Úazan, øavdan er buñaldur-ıdum añraduúda Sarusazda arslan
8.
er buñaldur-ıdum, soúraduúda úara bulud ürküni-y-idün, Úaradeñizden su
alup yere bÀrÀn ãatar-ıdum ben Úazan, Úaracuàuñ Cılban Ùaàın’dan kÀfir taş uçursa
9.
úaba
uyluàını dutan ben Úazan-ıdum, úarañu donlu tarın yaàı erse úanlu suya úılavuzluú eden ben Úazan-ıdum, úÀlıbı señri úara daàuñ ãalında úapılınuñ
10.
Úaraderbend’de kür düşmen gelse
yine úayıdup ol düşmene öñden depüp giren ben Úazan-ıdum, úatı yaylar ãındurup elde úabøa úoyan ben Úazan-ıdum, Úayın 11. oúlar atup yelek úoyan elde ben Úazan-ıdum, Biñ eren gördügümde ben Úazan bıyıú burdum, beş biñ eren gördügümde ben Úazan 12.
busanmadum, on biñ eren gördügümde oyunum demedüm, yigirmi biñ eren gördügümde
yerinmedüm, otuz biñ eren gördügümde utanmadum, úırú biñ eren
13.
gördügümde
úıpınmadum, elli biñ eren gördügümde el vermedün, altmış biñ eren gördügümde alpım demedüm, yetmiş biñ eren gördügümde yelemedüm, seksen biñ
14.
eren gördüàümde
seksenmedüm, ùoúsan biñ eren gördüàümde ùolanmadum, yüz biñ eren gördügümde ben Úazan yüz döndürmedüm. Úara úoç úoñur 15. atuñ úolanın úatı çekdüm, saàdan girdüm soldan çıúdum, soldan girdüm saàdan çıúdum, arı dìnlü görklü Muóammedi yÀda getürdüm,
16.
AllÀhuñ inÀyeti Muóammedüñ muécizÀtından ol yaàıyı anda basdum alpım begim demedüm. Bu dìnde ögünmeñ ögünmeñüz, a beglerüm, ögünürse yer ögünsün.
831
EK 2.
Ek: 2.(B.8b), Bu Minyatürde Oğuz Han’ın bir ulu toy düzenleyip kavimlerine ve beylerine teşrifler verip hilatler giydirmesi ve hepsine bahşişler vermesi anlatılmaktadır.
832
EK 3
Ek 3. (B.9a), Bu minyatürde Oğuz Han’ın bir ulu toy düzenleyip, kavimlerine ve beylerine teşrif verip hilatler giydirmesi ve hepsine bahşişler vermesi anlatılmıştır
833
EK 4
Ek: 4.(B.11b), Minyatürde Oğuz Han’ın ulu bir toy düzenleyip bütün hatunlarını, oğlanlarını, beylerini, çeribaşlarını ve belli kişileri hazır edip yedirip içirmesi, hepsine hilatler giydirip bahşişler vermesi konu edilmiştir.
834
EK 5
Ek: 5.(B.12a), Minyatürde Oğuz Han’ın ulu bir toy düzenleyip bütün hatunlarını, oğlanlarını, beylerini, çeribaşlarını ve belli kişileri hazır edip yedirip içirmesi, hepsine hilatler giydirip bahşişler vermesi konu edilmiştir.
835
EK 6
Ek: 6. (B.1b), Kilisli Muallim Rıfat tarafından Nüshaya yapılan ek.
836
Ek: 6. (B. 2a), Kilisli Muallim Rıfat tarafından Nüshaya yapılan ek.
837
Ek: 6. (B. 2b), Kilisli Muallim Rıfat tarafından Nüshaya yapılan ek.
838
Ek: 6. (B. 3a), Kilisli Muallim Rıfat tarafından Nüshaya yapılan ek.
839
ÖZGEÇMİŞ Isparta ili Uluborlu ilçesinde dünyaya geldim. İlk ve orta öğretimi (1986) yılında aynı yerde bitirdikten sonra, lisans eğitimini Selçuk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih bölümününde (1990) yılında tamamladım. İstanbul Ticaret Odası Çok Programlı Lisesinde, tarih öğretmeni olarak görev yaptığım esnada, Yüksek Lisans için İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Genel Türk Tarihi Bilim Dalı’nda eğitime başladım. Buradan “Mehmet Emin Buğra’nın Hayatı ve Faaliyetleri” adlı Yüksek Lisans Tezi ile (2002) yılında mezun oldum. “Doğu Türkistan Milli İstiklâl Hareketi ve Mehmet Emin Buğra” adıyla yayımlanmış bir adet kitabım ve Doğu Türkistan ile ilgili olarak makalelerim bulunmaktadır. Halen Isparta ili Uluborlu ilçesi Uluborlu Lisesi’nde Tarih Öğretmeni olarak görev yapmaktayım.
840
