A. Süheyl Ünver - Fatih, Külliyesi Ve Zamanı İlim Hayatı - QR

T. O. İstanbul Üniversitesi Yayınlarından S a y ı: 278

'

İstanbul Üniversitesi tarihine başlangıç

Fatih, Külliyesi ve

zamanı ilim hayatı T o p la y a n :

Prof. Dr. A. Süheyl Ünver T ıb T a r ih i

E n a t it U a U

İSTANBUL

19 4 6

M ü d ü rü

Bu naçiz toplam ayı:

Fatih külliyesini en son bitirenlerden ve ilk telgrafçılarımızdan, aziz babam Tırnavalı Mustafa Enverin ruhuna sunarım.

Çünkü bunu, çocukluğumda beni kütüphanelere götürdüğünde aşıladığı ilmi araştırma aşkiyle hazırladım. Bana: — faydalı bilgileri öğrendiğin kadar da öğret, derdi.

İçindekiler Sahife F i h r i s t ......................... V Dr. A. Süheyl Onver — Ö n s ö z ................................................IX Tahir Harimi — Fatih devrinin ilmi önemi................................... XII Osman Ergin — Medreselerde öğretim tarzına bir bakış, yahut medreseler kendisinden beklenilen hizmeti yapmışmıdır ?. XVIII istanbulun alınmasından önce Türklerde ilmi varlığa kısa bir bakış.............................................................................................. 1 İstanbulun alınması ve Türkleşmesi ve İlk talim yerleri . . . 7 Ayasofya medresesi..........................................................................9 Zeyrek M e d re s e s i......................................................................... 12 Istanbulda Semaniye medreselerinin kuruluşu............................ 18 Fatih külliyesinin içine aldığı b in a la r........................ 23 C a m i ............................................................................................. 26 Tetimme m edreseleri.....................................................................36 Medarisi Semaniye.......................................................................... 39 D a r ü ş ş if a ........................................................................................ 43 İ m a r e t ............................................................................................... .4 6 Hamamlar .............................................................................................. 49 Kütüphaneler....................................................................................51 Cami içindeki kütüphane................................................................52 Ayrı bir binada Sahnı Seman kütüphanesi................................. 54 Medreselerin hususi k ü tü p h a n e le ri............................................56 Sultan Mahmut I. in müstakil olarak kurduğuküt üphane. . . 58 D arüttalim .........................................................................................60 Muvakkithane................................................................. 61 B â lâ h a n e le r ..................................................................................... .6 1 Külliyenin duvarları ve k a p ı l a r ı ................................................ 62 B a h ç e ................................................................................ 63 Külliyenin k ü ş a d ı ......................................................................... 65 Fatih külliyesi vakfiyeleri............................................................... 66 İlk Fatih vakfiyesinde külliyeye dair h ü k ü m le r....................... 70 Bayezid II. zamanında Fatih külliyesine ait hükümler . . . . 72 Fatih vakfiyelerine göre Külliyenin kadrosu . . . . . i • 80

VI Fatih camii k a d r o s u .........................................................................81 Fatih türbesi k a d r o s u ........................................................... Semaniye medreseleri k a d ro su .............................. • ......................82 Tetimme medreseleri k a d ro s u ..........................................................83 Fatih imareti k a d ro s u ......................................................................... 83 Külliye imareti, Aşhane, Darüzziyafe ve Misafirhanesi nizamna­ mesi ................................................................... imaret aşhanesinden yemek yiyenlerin aldıkları mikdar ve çe­ şitleri.................................................................................................. 86 İmarette yemek yiyenlerin vazifeleri ve s a y ı s ı ........................... 88 Verilen yemek ç e ş i t l e r i ....................................................................92 Yemekleri yapmak için kullanılan mevsimlerine göre gıda ve çeşni m addeleri.............................................................................. 92 Külliyenin tedarikini zaruri gördüğü m alzem e.................................. 92, Darüşşifaya verilen müteferrika masraf b e d e l i ............................93 Kısa vakfiyenin bize öğrettiğine göre k ü lliy e ................................ 93 Sahn tabirinin i z a h ı ......................................................................... 95 Fatih külliyesinde tatil zam an ları.....................................................97 Külliyede tedris tarzı ve pragramı ve ilmi te ş k ilâ t...................... 99 A. Medreselerimizde okunan dersler ve sıra la rı..........................100 Tedris programı esasları nelerdir ? .............................................. 101 B. Külliye tedrisatında is tik lâ l........................................................119 C. Külliyeyi bitirenler nasıl ile r le r ? .............................................. 121 D. Fatih kanunnamesine göre Sahn müderrisleri pâye ve teşrifatda yerleri ve hayatları müddetince terfihleri. . . . 137 Medreselerden icazet alınm ası........................................................ 143 Külliyeye ait plân ve resim ler........................................................ 148 Külliyenin temizliğine itina (maniün n u k u ş lu k ) ..........................150 Fatih külliyesine dair efsaneleşmiş hikâyeler ve Fatihin odası 152 Fatih külliyesine mahreç olan diğer m e d re se le r......................... 153 tstanbul Külliyesi tik Reisi ve Zamanı Ülemasının Başı Sıfatiyle Fatih Sultan Mehmed ve Devri Alimlerinin llmt Varlıklarına Kısa Bir Bakış

157

82

VII

I Fatih Sultan Mehmed,ilmf hayatı ve faaliyeti Fatih’in doğum tarihi ve yeri. Annesi. Çocukluğu. Okuması. İlk padişahlığı. Tahttan ayrılarak Manisaya dönüşü. İlimde iler­ lemesi. Bildiği diller. İkinci defa padişahlığı, lstanbulun alınma­ sına hazırlık. Bilgide merakları. Fatihle beraber lstanbulun Türkleşmesi, Müslümanlaşması Ve Külliyenin kuruluşu . . . 161 Fatih’in ilme merakı ..........................................................................176 H o c a la r ı............................................................................................. 182 Fatih’in âlimlerle münasebeti ve huzurunda ilmi konuşmalar, Zamanında ilmi meseleler ve hareketler. Akli ve Nakli ilimlerin d u r u m u ......................................................................... 194 Fatih'in Tıbba i l g i s i ......................................................................... 221 Ak Ş em sed d in ............................................. 224 Hekimbaşı Ahmet K utbeddin.......................................................... 226 Ahi Çelebi . ................................................................................... 226 Beşir Ç e le b i........................................................................................ 226 Şirvanlı Ş ü k ru llâ h ...................................................................... . 227 Hoca A ta u llâ h ................................................................................... 227 Hekim L â r i .........................................................................................227 Hekim Arab ........................................................................................227 Altuni z a d e ........................................................................................ 228 Hekim Y a k u b ................................................................................... 228 Fatih D a rü şşifa sı..............................................................................229 Akli i l i m l e r ...................................................................................... 230 Fatih’in ilmi k ıy a f e ti........................................................................232 Fatih’in hususî kütüphanesi.............................................................. 234 Edebi h a y a tı....................................................................................... 244 Sanata merakı, devrinde ince sanatler ve resme verdiği önem, imara verdiği k ıy m e t........................................................... • 251 1. R e s i m ............................................................................................ 252 2. T e z h ib ............................................................................................259 3. Çini ve altınlın a k ı ş l a r ................................................................ 261 4. Y a z ı................................................................................................. 262 5. Duvar nakışları..............................................................................264 İmara verdiği k ıy m e t................................... 265 İlmi kafası............................................................................................ 270 Tecessüsü ve hurafelereinanmayışı................................................. 272 Â d e t l e r i ............................................. 275 Huyları................................................................................................. 275

vm Vefatı, T ü rb e s i...................................................................... 278 Sözlerine bazı misaller, hâtıraları, el y a z ı s ı .................................289 M ühürleri..............................................................................................292 T u ğ r a s ı ..............................................................................................293 Fatih hakkında bazı mütalâalar ve n o tla r......................................294 Devrinin kronolojisine göre Fatih’in bulunduğu yaşlar . . . 296 II Fatih Külliyesi Devri Müderris ve Âlimleri 298 III Fatih Zamanında İlmi Münakaşalar 305 Fatin Gökmen — Medreselerimizin gerilemesi âmillerine bir nazar 309 IV Vesikalar ve Resimler 134 Resim ve izahları vardır

Önsöz İstanbul Üniversitesi Rektörü O. Prof. Cemil Bilsel imzasiyle 15 Nisan 1940 da Rektörlükde, İstanbul Üniversitesi fakültelerinin kuruluş tarihlerini ilmi olarak tesbit için araştırma ve çalışmalarda bulunmak üzere seçilen komisyon toplantısına gelmem bildiriliyor­ du. Toplantı 19 Nisanda yapıldı ve bu mevzular etrafında ve esas kaynaklar üzerinde nasıl çalışılması lâzım geldiği konuşuldu. İstanbul Tıb Fakültesi tarihinin İstanbulda Fatih zamanından başlatılması üzerinde 1930 senesindenberi araştırmalara devam ediyor ve bu arada bilhassa ilimler ve ince sanatlar tarihimizi ilgi­ lendiren vesikalar çıkdıkça da topluyorduk. İstanbul Üniversitesi tarihinin de İstanbul alınmasından itibaren başlatılması doğru idi. Ve bilhassa medreseler öğretimi ve âlimler üzerinde de bir çok malzeme toplanmıştı. Zaten bu gibi bilgilerin arandığı nisbette çıktığı görülüyordu. Araştırmalarımız bu üç yolda toplanınca sıralanan ve tasnif edilen bu noktalar İstanbulda Üniversitenin bu günkü anlamında Fatih zamanında kurulduğuna şüphe bırakmıyordu. Bu yönden çalışmağı yarıda bırakmadık. Başda İsmail Hakkı İzmirli, Fatin Gökmen, Şerefeddin Yaltkaya, Tahsin Üz, AdnanAdıvar, Osman Ergin, Zarif Orgun, Âkil Muhtar özden, Tahir Harimi Balcıoğlu, Hazmi Tura ve sahife altlarında hörmetle isim­ leri sayılanlar ve kütüphaneler müdürleri olduğu halde bana'm ed­ reselerimizin başlangıç tarihi üzerine gerek teşkilât ve gerek ilmi meselelerde olsun çok büyük yardım gösterdiler. Bu eserin mey­ dana gelmesinde hakikaten benim kadar çalışdılar. Tıb fakültemiz tarihinin yazılışında da hocam O. Prof. Dr.Akil Muhtar özden Tıb Fakültemizin Fatih zamanından itibaren yürütülmesi lüzumu üzerinde durarak son 35 senelik Fakültedeki hayatı zamanına ait bütün tarihi noktaların bildirilmesinde değerli yardımlarını esirgemiyeceklerini

X vâd ederek o çalışmaya iştirak ettiler. Parise ihtisasımı tamamlat­ mak için şahsen gönderdiklerinde (bu memlekete avdette biraz da ilim için çalış) buyurmuşlardı. Bunu yapmağı bütün hayatım için bir çalışma progamı olarak seçmişdim ve bana çok cesaret ver­ mişlerdi. İşte bu suretle Tıb Fakültesi tarihinin de ana hatlarının yazılması bitmek üzere iken Fatih devrindeki külliye (Üniversite) hayatımızı ilgilendiren mevzuların da incelenmesi ilerlemiş bulu­ nuyordu. 1943 senesinde İstanbul Üniversitesi kuruluş tarihinin, Fatih Sultan Mehmed’in 31 senelik hükümdarlık zamanına ait kısmının oldukça yazıldığını Rektörlüğe bildirdim. Basılması uygun görüldü ve basımevine verildi. Basımevlerinin yeni siparişler karşısında zor durumları bu 25 formalık eserin basılmasını bu güne kadar geciktirdi. Bu konumuz hakkında hayırlı da oldu. O gün olduğu gibi yine araştırmaları­ mıza devam ediyor ve yeni bulguları da sırası gelen bahislere katıyorduk. Fakat basılan formalara bu yeni malzeme giremiyor­ du. Bu noktalarda farklar ve eksikler görülecektir. Bu kitabı ele alacaklar, Fatih Sultan Mehmed zamanındaki ilim hayatımızı bütün açıklığile gösterecek bir eserle karşılaşmadıkları düşüncesine varmak istiyeceklerdir. Bunu, bu toplama için bir bahtiyarlık sayarım. Fakat içinde bazı yanlışlıklar görecek olan­ lar eğer bu bahsi biliyorlarsa neden bize bir mehaz mahiyetini alacak bir yayında bulunmadıklarının da cevabını kendi kendileri­ ne vermelidirler. Eğer tenkitlerinde çok haklı ve samimi olurlar da bizi ikaz ederlerse minnettarlığımıza son olmıyacaktır. Sonra unutmamalıdır ki bunu bir eser olarak değil bir mehaz olarak veriyorum. Toplayabildiğim malzeme ancak sıralanmıştır. İleride daha büyük salâhiyetle çalışacak olanlara bir bibliyografi mahiyetindedir. Bütün siyasi ve askeri tarihlerimiz arasında ilmi bahisler hakkında ne kadar az bilgi olduğu herkesin malûmudur. İstanbul kütüphanelerinin esasını teşkil eden, o asırda ellerde dolaşan ilmi eserlerin programlı bir surette ve boş yerlerinde me­ tin harici notlar Ve diğer kaynakların toplanması imdadımıza yetiş*

XI

'

meşe idi bu eser meydana gelemezdi. Bunun ne emekler mahsulü olduğunu her sahife altındaki bibliyografiye ayrıca göz atmakla anlamak mümkün olacaktır. Şunu da belirtmek isterim ki bu araştırmalarım esnasında naçiz olarak ortaya koyduğum şu toplamaya benzer bir iki mehazımız olsaydı yapacağımız işde daha aydınlanırdık. Hem yazmanın ve hem ona ilk defa bir şekil vermenin zorluğu ise meydandadır. Bu eseri toplarken baş vurduğum pek çok arkadaşlarım ve büyüklerimden ne kadar kolaylık gördüğümü asla unutmıyacağım. Şu toplama onlara minnettarlığımın bir delildir. Bunların kim­ ler olduğu bibliyografide görülecektir. Acaba hiç zorluk görme­ dim mi ? Onu da burada yazmağı doğru bulmuyorum. Eseri inceliyecek olanlar yerinde bir tek üzüntümün belki farkında olabilirler. Bu toplama, bir konunun başlangıcıdır. Tamamlanması doğru olur. Bunu belki yapacaklar geç kalabilir ihtimalini düşünerek Tahir Harimi, Osman Ergin ve Fatin Gökmenden aldığım fikirleri başa ve sona sıraladım. Bu başlangıcın devam etmemesi ihtimalini bu ilâveler şimdilik tamamlamış olacak. Çalışmalarımızda bizi teşvik eden ve isimlerinin hepsini veremi* yeceğimden maalesef eseri okuyanların meçhulü kalacak olanlara, Büyük Millet Meclisi kürsüsünde, Enstitümüzün verimli çalışmaları­ nı öven Milli Eğitim bakanımız Haşan Ali Yücele, bize kolaylık gösteren eski Rektörümüz O. Prof. Cemil Bilsel ve şimdiki Rek­ törümüz O. Prof. Dr. Tevfik Sağlam, Tıb Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Fahri Arel, basılması hususunda hiç bir maddi fedakârlıkdan çekinmeyen Üniversite heyetine ve genel sekreterimiz Ferid Zühdü ö rü c ü’ye ve Enstitümüzdeki çalışma arkadaşlarıma bilhassa asis­ tanlarım Dr. Saffet ve Neziheye şükranı bir borç bilirim. Tıb Tarihi Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. A. Süheyl Ûnver

Fatih devrinin İlm î önem i hakkında Dünyanın en büyük fizik âlimi (Henri Poincaré) nin (ilim ve Usul = Science et Méthode) adlı eserini okuduğum zaman orada (Alim) in şöyle tarif edildiğini gördüm (Âlim ; harici hiç bir cebir ve tazyik olmadan iradesiyle kendi kendini zor ve uzun bir hiz­ mete mahkûm eden adamdır). Yine başka bir eserde meşhur bir kâşife muvaffakiyetinin sırrini sormuşlar, o da «sabır» olduğunu söylemiştir^ Osmanlı devrinin can ve hayat damarı telâkki edebileceğimiz «Fatih asrı» nı bilhassa ilim ve kültür bakımından enderin ve ince araşdırmalarla nurlandıran ve bize o devrin bütün ilim ve fikir hareketlerini bu eseriyle tanıtan muhterem Prof. Dr. «Süheyl Onver» i «Henri Poincaré» nin tarifettiği «Âlim» e bir misal olarak gösterebilirim. Her hangi tam ve mükemmel bir eser müellifi için riayeti zaruri muasır tetkik ve tetebbü şartları içinde ne kadar bunaltıcı müşkül­ leri iktiham icabettiğini, tecrübe edenler pek âlâ bilirler. «Fatih küiliyesi» bu mühim çalışmalara tam bir numunedir. Ve­ sikaların sıhhati, mevzuu tenvir eden mehazların doğruluğu, eserin kıymetini anlatmağa kâfidir. İslâm kültürünün Fatih devrinden sonra her gün bir adım daha gerilediği tarihi bir mukadderat olarak gözükmektedir. Bunun illet ve sebeblerini anlamak için sekiz asırdır bütün parlaklığiyle ayakda duran İslâm kültürünün geçtiği tarihi yolu her cihetden yokla­ mak lâzımdır. Onun son inkişâf merhalelerini temsil eden (Fatih Küiliyesi) dir. XV inci asırdan sonra donmuş devirlere doğru adımlarını sıklaşdıran bu kültür ; yalnız siyasi kudretin himaye ve nüfuzu altında canlılığını muhafaza ediyordu. Islâm ilimleri, mane­ viyat ve din âlimlerinin sekiz asırdır durmaksızın çalışmaları saye-

XIII sinde tam kemalini bulmuştu. Bütün mukaddes kaynaklar üzerin­ deki tahliller ve telifler kütüphaneleri doldurmuş bulunuyordu. Harici hayata dair de verimler bir duraklama gösteriyordu. Şark ile Garbın dînî bir husumetle başlayan münasebetleri bil&here menfaatleri doğurmuş, dünya pazarları ilk devirlerdeki dargın ve nefretti kimselere bedel, munis ve malım muhite öven ve sevdi­ renlerle dolmuştu. Aradaki mütareke ve sulh zamanlarından istifa­ de ederek derhal faaliyete geçen tacir kervanları, taşındıkları mu­ hitlerde zevkin ve ihtiyacın karşılıklarını her gün bir derece daha arttırıyorlardı. Bu rse yeni bir dünya, yeni bir hayat kuruluşuna doğru gidildiğine işaretler demekti. Maddi ve tabiî ilimlerin hayat sahasına icatlar ve keşifler dökmeleri belirmiş ; başka başka tica­ ret yolları intihab edilerek müteaddid memleketlerin metaları ara­ sında daha süratli mübadele vasıtaları bulunmuştu. Artık fikir ile hayat birleşmiş ; insanlar, düşündükleri gibi yaşamağa, medeni­ yetlerini de bu yolda yürütmeğe koyulmuşlardı, {skolastik durmuş, sırf nazari ilimcilik iltifatdan düşmüştü; tecrübe ve yoklama devir­ lerine doğru çalışmalar çoğalmışdı. (Fatih devri) bu hareketlerin başlangıcı, orta çağ nazariyatcılannın da sonuncusu idi. «Fatih külliyesi» de bu yeni maksadı he­ def tutarak kurulmuştu. ** Beşeriyet tarihin fikriyat yolundaki ilk hareketini öğreten mü­ essese (Med) hükümdarlarından (Huşenk) tarafından kurulduğu, karanlık bir rivayet olarak nakledilmektedir. Dünyada ilk med­ rese onun tarafından yapılmıştır Dİ. Yine ayni muhitlere yakın addebileceğimiz diğer bir teşebbüs de (Elam) hükümdarlarında görülmüştür. Fakat bu hareketin bilâkis Irakdan İrana intikal ettiği zannolunmaktadır. Elam ve Sümerlilerin günden güne bize malûm olan büyük medeniyetleri, Arkeolojinin artan gayretleri sayesinde daha nurlu olarak bilinmekdedir. O zamanlar bütün bilgiler, mabedden hayata, maneviyatdan maddiyata geçiyordu. En büyük bilgi sahibi rahibdi. Mabedin reisi [1] Tabiri

XIV site ve Allahın vekili itikat olunan bu manevi adam, bir medeni' yetin, bir sitenin dimağı demekti. Cemiyetin bütün irade kudretini o teşkil ediyordu. Eşyaya sirayet eden kudsiyet ve İlâhi hükümler baki olmakla beraber hayat tazyikleri karşısında şe’niyetin galip olduğu yerlerde maddi adam nafiz olmuş, medeniyet ruhanilikden cismaniyete doğru adımlarını sıklaşdırmışdı. Bu hakikat, bütün tarih devrince devam etmiştir. Muhtelif medeniyetlerin teşekkülle­ rini araşdırdığımız zaman, aradaki nokta üzerinde tam bir birlik görülür. Mâbedlerle hükümdar sarayları, karşı karşıya gelen iki kudretin timsalidirler. Bazan bu iki kudref birleşmiş, Mısırlılar ve hatta kısmen Sümerlilerdeki hükümdarlar, birer ruhani ve İlâhi makam sahibi olarak takdis edilmişlerdir. Son tarihin dini teza­ hürlerinde de bu husus çok açık olarak görülmektedir. (Napolyon) un papalık makamına nüfuzu, Angilikan kilisesinin teşekkülü, hep madde ile manevi nufuzun birleşme icaplariydi. Osmanlı padişah­ larında hilâfet, Fransa kıratlarının umum katoliklerin ve Rusya çarlarının bilûmum Ortodoksluk hâmisi olarak tanınması da ayni tarihin devamından başka bir şey değildi. * ** İslâm kültürü umumi yürüyüş telâkki edilen bu yoldan daha asrı saadette dönmüş, tarihin asırlarca takibettiği sırf maneviyata münhasır olan bu tariki terk etmişti. Ne Yahudilik gibi sırf mad­ diyata ve ne de Hıristiyanlık gibi sırf maneviyata bürünmüş, hem hayata ve hem de ^ iç ve manevi âlemle bağlılığını bırakmamıştı. Asrı saadeti müteakip Emevilerin faal istila hareketleriyle Avrupaya ve bütün Akdeniz adalarına kadar yayılan Müslümanlar, derhal eski medeniyetlerle temasa gelmişler, onların bir mirasçıları olarak tarihi örmeğe başlamışlardı. Teşekkül eden müteaddit hükümdar sülâlelerinin önce ilme ve fikir inkişaflarına kıymet vermeği, dini bir mükellefiyet tanımaları; o tarihin bize haber verdiği bir haki­ katti. Emeviler, Abbasiler, Fatimiler gibi manevi birer makamla beraber dünyevi saltanatı mezceden sülâlelerden başka sırf devlet ve saltanat kurarak tarihin huzuruna çıkan İslâm hükümetleri de

XV bu mühim sahayı kemale ulaşdırmakda aralarında dinmeyen bir rekabet gütmüşlerdi. İslâm kültürünün cihan şumul azameti de bu esasdan alınan ilham­ larla olmuştur. Büveyhiler, Samaniler, Gazneviler, Akşidiler, Tuloniler, Selçuk iler bidayetdeki OsmanlIlar gibi manevi yani hilâfet kudretini haiz olmayan sülâleler, bu noktaya üstün bir kıymet vermeleri neticesi bir çok ilim müesseseleri meydana gelmiştir. Islâmiyetin nazarında ilim tahsili kadın ve erkeğe bir din vazifesidir. Osmanlı devleti teşekkül ettikden sonra orta çağ, yani Istan* bulun fethinden bir müddet sonra maddi ilimler bakımından Şark* da bir duraklama görülmektedir. Mimari, sanat, tababet ve fizik ilimlerine ait âlimlerin adetleri çok azalmıştı. Edebiyat, felsefe, ilâhiyat gibi bilgiler de inkişaf hamlelerini tamamlamış bulunu­ yorlardı. Sekizinci asırda Abbasiler devri gibi muhtelif orijinal âlimlerle yükselen asırlar kaybolmuş, o devirlerde birbirini takibeden mü* teaddit fikir cereyanları^hedeflerine ulaşmışlar, mezhepler, felsefi meslekler, teşekküllerini bitirmiş ; ilim gerek maddeye ve gerek manaya bakan bütün alanlardaki ilerlemeyi kazanmıştı. Çünkü XI inci asırda Nizamiye külliyesi müderrisleri gibi bütün İran, Maveraünnehir, Arap ceziresi, hatta Anadoluda yetişen âlim­ ler, muhtelif ilim müesseselerinde dersler veriyorlardı. O asırlarda meşhur ilim merkezleri arasında Basra, Küfe, Bağdat, Vâsıt, Musul, İran, Harezm, Horasan, Amit den ta Anadolu şehirlerinden Konyaya kadar bir çok beldeler, birer nur ve irfan kaynağı olmuşlar­ dı. Yakubun Mucemül büldanına bakınız. Büyük merkezler umuma mahsus kütüphaneler ve ilim mahfillerde dolu idi. Aynı zamanda Cengiz hâdiselerine tekaddüm eden zamanlardaki tica* ret ve iktisadi genişlik de bu inkişafın başlıca sebebleri arasında bulunuyordu. Osmanlılar da bir devlet unvanile tarihin sahnesine çıkdıkdan ikinci Murad’a kadar Avrupa akınlarından elde ettikleri servet ve ganimetlerle memleketin imarına çalışmışlar, medreseler, kütüp­ haneler, darüşşifalar, kervansaraylar, imarethaneler, umumi yollar

XVI yapılmak suretile medeni varlıklarını her gün bir derece daha arttır* mağa muvaffak olmuşlardı. Fatih tstanbulu fethettikden sonra bizzat hükümdarın gaye ve hedeflerine işaretler veren bazı mühim nok* talarla karşılaşıyoruz. Fatihin Şark dillerinden başka İbranice, Yu* nanca, Latince, tslavca bildiğini Bizans müverrihleri söylüyorlar. Buna ait deliller arasında da hükümdarın ecnebi eserlerin tercü­ melerine verdiği önemle gösterilebilir. Batlamyus coğrafyasının Arapcaya nakli için Trabzonlu bir rum olan (Amiruçes) e emir verdiği gibi büyük dünya haritasını da terceme ettirmişti (Ayasofya K. N. 2696, 2615). Sarayında o de­ virde meşhur seyyah (Eyriacus) e Roma tarihini okutup dinleyen bu büyük hükümdarın şu hareketi istikbal hakkındaki düşüncele­ rini bize anlatmağa kâfi gelir. Avrupada en kuvvetli bir devlet olarak'bulunması esasının icaplarını önde tutan (Fatih) bu fikrinin yalnız istilâ yoluyla olamıyacağını da pek âlâ takdir ediyordu. Fatih: münevver, esaslı tahsil gören bir padişahdı. Bu salâhiyet ve çok derin ve isabetli düşüncesinin neticesi olarak Fatih, külliyesini kurdu. Avrupa ile Asyanm birleştiği nokta olan Istanbulda bu külliyenin tesisi; Osmanlı imperatorluğunun müstakbel hayatı için büyük bir ilim kaynağı ve siyasi varlığın en yüksek bir kuvveti demekti. Bilâhere Avrupa harplerinde muvaffakiyetleriyle şöhretlenen kumandanların ve dahilde memleketin terakki ve tekâmülüne -Jıizmetler eden idarecilerin mühim bir kısmının da bu külliyeden ye* tişdikleri görüldü. Vaktile Şark İslâm dünyası ; trakda (Nizamiye) yi, Tunus ve Ce­ zayir muhitlerinde (Camiüz Zeytun)u, Afrika ile Suriye ve bilûmum garp islâmlarına tahsil merkezi olarak (Camiül Ezher) i tanıyordu. Orta çağın lstanbulun fethile nihayete ermesi üzerine (Fatih) bir tarafdan Asyaya, diğer tarafdan da Avrupaya kol atması mümkün o^an bu külliyeyi, müteakip asırlar İslâm dünyası için, bir merkez yapmak istiyordu. Maalesef Osmanlı, ricali bu kıymetli hedefi takib edemediler, ilim ve fikir garpde inkişafa başladı. XVI inci asırdan

XVII sonra dünyanın nazarlarını başka külliyeler üzerine celbe muvaffak oldular. Sayln kardeşim Prof. Dr. (Süheyl Onver) e bu kıymetli ese* rile bize bir feyiz kaynağı verdiğinden dolayı teşekkürler ederim. Edremit: 2-1-1944 T ahir Harimi Baleıoğlı

Medreselerde öğreniş tarzına bir bakış • yahut m edreseler kendisinden beklenen hizm eti yap m ış m ıd ır? tstanbuiun alınışının 500 ûncû yıl dönümünün kutlulanması fikri ilk ortaya atıldığı- zaman, herkesden ve her teşekkülden önce, fii­ liyat sahasına geçen ve İstanbul Üniversitesinin bir tarihini yazmak hakkındaki teklifi de ayrıca fırsat bularak Fatih devri için yazı yazan m uharrir; Profesör Dr. Süheyl Ûnver olmuştur. Ben bunu böyle gördüm ve tarih karşısında böyle şahadet ederim. Doktorun maksadı ilkin tam ve kâmil bir eser yazmak değildi, ileride yazacağı böyle bir eserin müsveddesini neşretmekti. Bu müsvedde 1953 senesine kadar herkes tarafından okunacak, ilişi­ lecek noktalarına ilişilecek, bu mevzu etrafında tenkidler ve müta­ laalar yürütülecek ve bunların sonu gelince o da eserini yeniden yazacaktı. Bundan dolayıdır ki eserini gelişi güzel evinde yazıyor, Üniver­ sitede yazıyor, muayenehanesinde yazıyor, vapurda, şimendüferde yaziyor, hasılı durmadan, önüne ardına bakmadan yazıp duruyor­ du. Bir aralık yazdıklarını, ilim adamlarımızın pek azında gördüğüm bir tevazula, gözden geçirmek üzere bana verdi, okudum. Bazı bahislerini fazla şişkin, bazılarını çok tekrarlı bulduğumu söyledim ve bunu müsvedde halinde çıkarmakdansa doğrudan doğruya ki­ tap olarak yayınlamasını, fakat bunun için de yeniden daha derli toplu ve biraz da kısa yazmasını tavsiye ve rica ettim. O da kabul ederek öyle yaptı ve bu eser bu şekilde ortaya çıktı. Aceba istenildiği gibi derli toplu, eksiksiz ve artıksız bir eser oldu mu? Bu, telâkkiye bağlıdır. Aramızda İlâhi ve semavî kitap­ larda bile tertipsizlikler ve kusurlar gören kimseler varken ve gö­ rülürken böyle bir iddiada bulunmak istemem. Şu var ki müellif

XIX ne yazmışsa bir kayda, bir vesikaya ve şimdiye kadar çoğumuzun görmemiş olduğu kaynaklara dayanarak yazmış olduğu için kıymeti ve ehemmiyeti küçümsenemiyecek bir çalışma mahsulü olmuştur demekde ve bibloğrafyası ile vesikaların fotoğraflarını gören bir çok münekkidlerin de benimle aynı görüşde olduklarında şüphe edilemez. Ben burada eserin yazılışına, münderecatına ve tertibine değil de müdafaa edilen medrese tahsilinin Fatihten sonra aldığı vaziyete ve Süheyl Ünver’in başladığı bu işi kimin ne zaman, nerede ve ne suretle bitireceğini bilemediğim cihetle eserin önile sonunu bağla* mak ve bağdaştırmak için medrese tahsili hakkında bildiklerimi yazmak istiyorum. • Esasa girişmeden önce şöyle bir fıkra nakledeyim : Söylentiye göre Fatihin tstanbulu almadan önce üç önemli dü* şüncesi ve kararı varmış. Bunlardan birisi; tstanbulu alırsa bura* daki Rumları Imperatorlarile beraber Moraya naklederek tstanbulu münhasıran bir Müslüman şehri yani «tslâmbol» yapmak ; İkincisi; Rumların tstanbulda gözleri kalmamak ve intikam his* leri sönmek için Ayasofyayı yıkmak; Oçüncüsü; Arapcayı Osmanlı hükümetinin resmi dili olarak kabul ve tatbik etmek. Bu söylentinin ne dereceye kadar hakikate uyduğunu incelemek tarihçilerimize düşer. Şu var kı Fatih esas itibarile böyle düşün­ memiş olsa bile zamanla milliyet, lisan, patrikhane meseleleri ve İstanbul üzerinde Rumlardan başka milletlerin ve hükümetlerin gö­ rülen ihtirasları da gözönüne getirilirse (bazı kimselerce Fatih böyle yapmış olsaydı daha iyi olurdu) tarzında bir temenniden ibaret olması akla yakın gelir. Şu var ki Fatih bu tasavvurunun birincisini muhasara sırasında imperator’a teklif bile etmiş olduğunu tarihler yazıyorsa da fetihden sonra hemen Ayasofyaya gidip orasını İslâm mâbedine çevirmiş olması söylentinin bu tarafını zafa uğratmış, buna karşı mektep demek olan medreselere Türkçeyi sokmıyarak tedrisatı münhasıran Arapça eserlerden yaptırmış olması da söy­ lentiyi biraz kuvvetlendirmiştir.

XX Şimdi bizde bu söylentinin yanlış safhasının da doğruluğunu biran için kabul ederek Fatihin bunda muvaffak olup olmadığı üzerinde biraz duracağız: Bugün bütün dünyaca kabul ve teslim edilmiştir ki tahsilin temeli ilk mekteplerde ana dilile yapılan öğretim usulüne dayanır. Fatih devrinde bu tahsili verecek müesseseler sübyan mektep* ieri idi. Bu mektepler ise ancak (Kuran okumağı, namaz surelerini ezberlemeği ve biraz da yazı meşk etmeği) öğretirdi. Buralarda Türkçe asla okutulmaz ve öğretilmezdi. Esasen bu zamanlarda Türkçenin ne alfabesi, ne de grameri henüz klâsik bir şekilde tes* bit bile edilmemişti. Fakat bütün bu kusurlarile birlikte Sübyan mekteplerinde biraz okumak ve yazmak öğrenmiş olanlar bunu fevkalâde zekâlarına ve çoğunu yüzlerce defa yapılan tekrarlara borçludurlar. Yoksa bu mekteplerin halka umumiyetle okuyup yazma öğrettiklerini sanmak ve iddia etmek yerinde bir hareket olmaz. * *# Sübyan mekteplerinde Arap harflerini tanıyan, Kuranı okuya* bilen ve biraz da sülüs ve benzerleri Arap yazılarını kopye etmiş olanlar ya bukadar tahsille iktifa ederek ¿hayata atılırlar, yahut ta medreseye girerek oradaki tedrisatı takip ederlerdi. Medreselerde tedrisat ise Arap dilile yapılırdı. Osmanlı İmperatorluğunun ilk kurulduğu zamanlarda, İznik, Bursa ve Edirne gibi büyük şehirlerde medreseler açıldığı sıralarda görülen ihtiyaç ve talep üzerine Mısırdan, Suriyeden, Irakdan, hatta Orta Asyadan kopup gelen âlimler bu medreselerdeki Arapça tedrisatı ifa ve idare ediyorlardı. Bu müderrisler, geldikleri yerler itibarile Arap dilini konuşur, o dilde okur yazar kimseler oldukları için ilk za­ manlarda bunların nezaretleri altında yetişen Türk talebe de ol­ dukça Arapça okuyup yazmayı ve biraz da konuşmayı öğreniyor­ lardı. Fakat bu yabancı müderrisler hayata veda edipde yetiştirdikleri Türk talebe onların yerine geçerek tedrisatı ellerine alınca hoca­ ları kadar Arapça konuşamadıkları ve yazamadıkları için bu son­

XXI rakilerin yetiştirdikleri talebe öncekilere nisbetle çok zayıf ve çok iktidarsız kimseler olmuşlardı. Müderrisler Arapça kitapları kelime kelime Türkçeye çevirmek suretile derslerini takrir ederlerdi. Esasen talebe öz dilinde okuyup yazma öğrenmemiş, yeni Müderrisler de bu hususta talebeden çok yüksek bir seviyede bulunmamış oldukları İçin medreselerde ted* risat senelerce sürer, talebe bu müddet içinde yüzlerce defa tek* rarlanan Arapça kelime ve cümlelerden kuvvet alarak Arapça bir ibareyi yarım yamalak okur ve öylece kırık bir de mana verebi­ lirse de asla Arapça konuşamaz, hele hiç de yazamazdı. Binaenaleyh bu devirlerde 30—40 sene Arapça okuyupda o dille konuşmayı, hele yazmayı öğrenmiş olanlar parmakla gösterilir, ta­ biidir ki böylelerini de nadir yaradılışlı kimseler teşkil ederdi. Bu bahsi biraz daha açayım : Fatih İstanbulu almadan ve burada yeni medreselerini kurmadan önce Türk olduğu halde bu memlekette Arapça öğrenip o dilde eserler yazanlara örnek olarak Istanbulun ilk Kadısı Hızır bey ile Fatihe Hocalık etmiş olan Molla Hüsrevi, Fatihin ilk hocası Molla Güraniyi gösterebiliriz.Hızır beyin âkaitten manzum (kasidei nuniye)si, Molla Hüsrevin fıkıhdan metin ve şerh olarak (dürer ve gurer) i ve usulü fıkıhdan yine öyle (Mirkat ve Mirat) ı ve Molla Güraninin de (tefsir) i bunların iktidar ve ehliyetlerine şahid gösterile­ bilir. Molla Lütfinin Arabca eserleri de bu araya girer. Fakat bu âlimlerden yalnız Hızır bey Arapçayı Türkiyede öğren­ miş, diğer ikisi - hal tercümelerine göre - bu dili ve İslâm kül­ türünü Arapça konuşulan memleketlerde öğrenip gelmişlerdir. Şu halde Hızır beyi ve yetiştirdiği talebeyi nadir yaratılanlardan sa­ yacağız. * * *

İstanbul alınıp İmperatorluğa merkez ittihaz edilince diğer İslâm diyarındaki medrese ve mektep sistemi burada da tatbik edilmeğe ve yeniden medreseler ve mektepler açılmağa başlandı ve bu de­ virde komşu İslâm ülkelerinden, eskisinden çok sayıda gelen ve aynı zamanda Arap dilini de iyi bilen âlimler bu medreselerin başına geçirildiler.

XXII İstanbul medreselerinin ilk şekli Fatih camii etrafında kurulmuş, Süleymaniye camii yaptırıldığı zaman bu şekil orada bir kat daha * tekemmül ettirilmiş ve daha sonra gelen hükümdarlarla ilim sever* ler de hep bunları örnek tutmuş oldukları için burada Fatih medre* seterinin teşkilâtile tedris usulünü kısaca hatırlatmak lâzım gelmiştir: Profesör Sühyl Ûnverin de tafsilâtile bildirdiği gibi Fatih medre­ seleri (tetimme) ve (sahn) olmak üzere on altı medrese veya bina üzerine kurulmuştu. Tetimmelerde ilkin (ulumu aliye) yani âlet ilimleri denilen Arap dilinin sarfı, nahvi ve edebiyatı öğretilir, son­ ra sahnda (Ulumu âliye) yani yüksek ilimler£denilen fıkıh ve usulü fıkıh gibi hukukî, kelâm ve hikmet gibi felsefî, hadis ve kuran tesiri gibi ilâhiyat ilimleri okutulur ve her ikisi arasında amelî ha­ yatta kullanılmak ve bilhassa feraiz kitaplarındaki miras taksiminde faydalanmak üzere hesap ve bir de namaz vakitlerini tayin etmek bakımından lüzumlu heyet (kozmoğrafya) öğretilirdi. Yine bu zamanlarda ayrıca Tıp ve Riyaziye okutan mektepler olmadığı için bu ilimlere dair kitaplar da kısaca bu medreselerde gösterilirdi, veyahut medrese talebeleri hususî olarak bunları öğre­ nirlerdi. Biraz önce de denildiği gibi ktanbula gelen ilk Müderrisler Arap dilini ve İslâm kültürünü Türkiye dışındaki İslâm ülkelerinde öğrenerek gelmiş oldukları için Fatih devrinde bunların tedrislerin­ den hayli faydalar elde edilmiş, Türk çocukları da, medreselerde Türkçeye kıymet verilmemiş olmasına rağmen, bunlardan Arapcayı oldukça iyi öğrenerek bu dilde yazılmış kitapları takibe kudret ve kabiliyet kazanmışlardı. Fatih devrinin müderrisleri arasında Gazali'nin Arapça (Tehafütül felâsefe) sine yine Arapça (Tahafütüt tehafüt) adında bir tenkid yazan Hocazade Mustafa bin Yusuf bunlardan birisidir. Bu zatin Türkiyede öğrendiği Arapça İle tbnürrüşt’le Gazali arasındaki İlmî münakaşaları gösteren felsefî esere büyükçe bir ki­ tap halinde bir tenkid yazması hem Arapcasmm kuvvetini hem kültürünün yüksekliğini hem de yaradılışının fevkalâdeliğini gös­ terir. Bunun hocası da Türktür ve biraz önce ismi geçen Hızır beydir.

\

xxm Fatih devrinde Arapça eser yazan Molla Hüsrev, Molla GOrani, Ali Alaüttin Tusî ve Ali Kuşci gibi âlimler bu dili • hal tercü­ melerinde görüldüğü gibi • Türkiye dışında öğrenerek gelmiş oldukları için onları Hocazade gibiler arasına katmıyorum. İşte Fatih devrinde yerli ve yabancı, fakat hepsi kudretli ve liyakatli olan bu Müderrislerin yetiştirdikleri ve kendilerinden son­ ra derslerini okutmağa memur ettikleri talebeleri herhalde hoca­ ları kadar Arap dilinde ve İslâm kültüründe meleke ve maharet kazanamamış olacaklarki Medreseler sonraları eskisi kadar iyi talebe yetiştirememiş ve bundan dolayıdır ki zamanla programla­ rından (Ulumu âliye) çıkartılıp yalnız (Ulumu aliye) bırakılmıştır. Yine bundan dolayıdır ki yirmi sene medrese tahsiline devam ettikleri halde ancak Arapça anlamayı güç bela öğrenebilmiş olan bir kimse o sırada 40 — 45 yaşma ayak basmış olduğu için maişetini kazanmak, aynı zamanda âile kurmak üzere ticaret, ilim veya memuriyet hayatına atılmağa mecbur olurdu. Binaenaleyh Kanuni devirlerine doğru Medreselerde okuyanlar, çokluk itibarile, Arapcayı öğrenemedikden başka tahsilde asıl ga­ ye olan İslâm kültürünü alamamış oldukları gibi hayatta lâzım olan müsbet ilimleri de asla öğrenememiş bulundukları için Türkiyede medrese mensupları âlimler sırasında değil, dinden de, dünyadan da haberi olmıyan cahiller arasında sayılırdı. Medreselerin Arapça bilir kimseleri yetiştirememenin bir sebeb id e ; imperatorluk ülkesi Fatih devrinden sonra, gittikçe büyü­ yerek o nisbette fazla idare memurlarına, Hâkimlere ve Kadılara ihtiyaç göstermiş olmasıdır. Bunlar ise ancak uzun bir tahsil devsinden sonra medreselerden yetişebiliyorlardı. Bu yüzden (talep) çoğaldığı nisbette (arz) da çoğalmış ise de Hâkim ve Kadı yetiş­ tirmek için sarfedilecek olan zaman (talep) i karşılayamıyarak ister istemez okutulan kitapların kısaltılması, tedris devresini tamam­ lamadan talebeye şahadetnameler verilmesi gibi çarpık ve çapraşık yollara gidilmiştir. Osmanlı İmperatorluğunun ilmen olduğu kadar idareten ve siya* seten de en yüksek devri sayılan Kanuni Sultan Süleyman zama­

X X IV nında göze çarpan bu tedris yolsuzluğuna mani olmak için 944 (1538) de bir kanun yapılmıştır. Bu kanunda tedrisatın nasıl gev* şetilmiş ve bozulmuş olduğu şu satırlarla anlatılmaktadır : « . . . Elhaletühazihi istima olundu ki tariki ifaza ve istifazada tamamı suihal ve minhacı talim ve taallümde kemali ihtilâl olup sadedi tahsilde olan talebenin şugli tahsili müsahelei tâmme ve m&samahai âmme üzere olup her fenden bir kitap ve kitapdan bir kaç fasıl veya bap, okutmakla iktifa eyleyip külli himmetlerini süratle âli payeye erişip, kimi mülâzım olup bir tarikle mansıba duhul etmeğe sarfederlermiş. Olsebepden reyeti ilim mütenekkis (başaşağı) ve âyatı irfan muntamıs (belirsiz, sönmüş) olmağa yüz tutup etraf ve nevahide olan medarisin ekseri diraset ve talimden hali kalm ış...» Dertleri ve kusurları çok açık gösteren ve bildiren bu vesikada deva olarak da şu fikirler ileri sürülüyor : « . . . Her payede (sınıfda) okunan kitapların, gerek bir medre­ sede okuyalar gerek anın misli medresede okuyalar, Müderrisler ve Danişmendler (talebe) nevama kabiliyet ve zekâ müşahede etmekle meşgul olduğu kitapdan mebahisi kaille okutmakla dersin tebdil etmiyeler. Tamam teksiri mevad ve mesail ve tevfiri mebadi ve celâil edinciye kadar okutalar. Kendulerden yukaruda olan payelerde (sınıflarda) okunan kitaplar mütalaasına liyakat ve istida­ da geldikde eline tmessük (şahadetname) verip zatını (hüviyetini yahut liyakatini) beyan ederler.» Vesikanın biraz aşağısında görülen : «Muhtasaratı (metinleri) tamam okutturalar, her kitapdan birer mikdar ile iktifa ettirmiyeler» kaydından da öğreniyoruz ki med­ reselerde mufassal kitaplar, şerhler ve haşiyeler şöyle dursun en kısa metinler ve klâsikler bile tamamen değil, yarıyarıya bile okututmuyormuş 1 Herhangi bir ilmi böyle atlama suretile okuyan bir talebe nasıl olurda o muhteşem arap dilini ve İslâm kültürünü kav­ rayabilir ? Yine bu kanunnameden o zamanın lisesi demek olan Fatihin Semaniye medresesine girebilmek için beş sene tahsil görmek lâ­

XXV zım geldiği halde bir, nihayet iki senelik bir tahsilden sonra semaniye medresesine girildiğini öğreniyoruz. İşte kanunname bunu da men ediyor ve : « . . . bir müstaid çıkıp tamamı üslubu muayyen ve kanunu mukarrer üzere cemii payeleri gezip, okunagelen kitapları okuyup kazayı vatar ettikden (işini yani okuyacağı kitapları bitirdikden) sonra beş yılda semaniyeye varıp raptoluna. . . » diyor. Burada (bir müstaid) tabirine de dikkat gerek. Yani bu tarzı tahsil bile tam istidad sahibi olanlara müyesserdir denilmek istenili­ yor. İşte medrese tahsilinin asıl çürüklüğü buradadır. Ve Arap dili iyice öğrenilmeden o dilde tedrisat yapan bir medreseye talebinin girmesi bu geriliğe ve cahilliğe sebebiyet veriyor. Bu kanun hükmünü veya tesirini göstermiş de tedrisat o tarihden sonra yoluna girmiş midir ? Buna hiç de ihtimal vermiyorum. Hal ve vaziyet de bunu böyle gösteriyor II]. Esasen 857 (1453) den sonra Istanbulda ve daha sonra onu takiben Türkiyenin bütün şehir ve kasabalarında yeniden medrese­ ler açılarak sekiz asırdanberi bilinen ilimler ve fenler öğretilirken Garpda Rönesans devri açılmış ve bilhassa müsbet ilimler yeni bir yol almış bulunuyordu. Bundan dolayıdır ki Türkiyede Medrese programlarından çıkartılmakla beraber yine şöyle böyle eski ki­ taplardan Hesap, Hendese ve heyet gibi müsbet ilimleri kendi kendilerine yahut hususî hocalardan öğrenen Medreselilerin irfan hamuleleri, modası geçmiş bir elbise, görenleri nasıl güldürüyorsa, bunların sözlerini işidenler ve ilimlerinin derecesini anlıyanlar da kendilerine o derece gülüyor, hatta hayret ediyorlardı. Bunu bir misal ile izah edeyim : Fatih devrinde Ali Kuşci tarafından medreselerde okumak üzere yazılmış olan (Fethiye) adındaki heyet kitabını 1239 (1823) de yani Fatihden 370 sene sonra Türkçeye çevirerek tab ettiren Mir Seyyit Ali 1210 (1793) de müsbet ilimleri ve fenleri öğretmek üzere [1] Bu vesikayı Bursa Şeriye mahkemesi sicillerinden çıkartıp Neylfifer mecmuasının 5 inci sayısile neşreden genç muharrirlerden Fahri Dalssr’a teşek­ kürü borç bilirim.

XXVI açılmış olan Mühendishanenin Başhocası olduğu ve heyetin garp* daki yeni şeklini bilmesi lâzım geldiği halde, hem bu zamanı geç* miş eseri o sırada tercüme etmesi hem de buna yazdığı ön sözde çokdan beri bütün dünyaca öğrenilmiş olan Kopernik nazariyesine aykırı olarak hala güneşin arz etrafında dönmekte olduğunu mü* dafaa eder görünmesi medrese zihniyetinin ve tahsilinin dört asırdanberi nekadar yerinde saymış olduğunu gösterir. . Medreselerin bu vaziyetini ve bu zihniyetini bu tarihlerde en iyi bir surette anlıyan ve anladığını da veciz bir cümle ile anlatan Tanzimat devrinin meşhur Müderrislerinden Palabıyık hoca olmuş* tur.Şöyleki: 1241 (1825) de âzasmın hür fikir taşıdıkları ve yenilik cereyanları yaptıkları ileri sürülerek hükümetçe dağıtılan ve azalan sürgün edilen (Beşiktaş cemiyeti İlmiyesi) âzasından Kethüdazade Mehmet Arif efendinin menakibinde okunduğuna göre (Sahife 80) Palabıyık hoca medrese mensuplarını ve hocaları kasdederek de­ miştir ki : «Bu bizimkiler okurlar, okuturlar, kitap yaparlar yine de anla­ mazlar». ı**Di Bu tez bu tarzda böylece müdafaa edildiği zaman iki mukadder sual karşısında kalacağımı tahmin ve takdir ediyorum. Bu sualle­ rin birincisi; Türkler bu kadar kabiliyetsiz bir milletmidir ki asırlardanberi Arap dilini öğrenememişler ve hiç bir eser verememişlerdir. Hayır 1 Bu hususda Türklere kabiliyetsizlik isnad etmek asla doğru olamaz ve hatırdan da geçmez. Türkiyedeki Türklerin bu mevkie düşmeleri ve Arap dilini öğrenemeyişleri kabiliyetsizlikden değil, usulsüzlükdendir. Buna, yukarıda söylediğimiz gibi, medre­ seleri bir ilim yuvası olmakdan ziyade bir memur kaynağı telâkki etmelerinin sebep olduğunu da ekliyebiliriz. Yoksa, Arap dilile yazdıktan eserler bu güne kadar Şark medreselerinde okunan ve yalnız müslümanlar arasında değil, bütün milletler arasında meşhur olan Şarkın'başlıca ilim ve fikir adamları çokluk itibarile Türktürler. Meselâ : Peygamberin (hadis) lerini yani sözlerini toplıyan Buharalı İs-

XXVII mail, Yunan felsefesini ve bilhassa Aristoyu Şarka ve İslâm âle­ mine ilk tanıtanlardan Farabi, onun izinden giden, fakat onu da geçen İbnisina ve Arap dilinin lûgatlarını toplayıp o millete kamu­ sunu hediye etmiş olan İsmail Cevheri, hatta Mecdüddin Firuzabadî, Arap edebiyatında, İslâm felsefe ve içtimaiyatında ölmez eserler bırakmış olan Zemahşerl, Teftazanlı Sadettin, Reyli Fah­ rettin, İmam Gazali... gibiler İranda, Hindde, Arap ülkelerinde Orta Asyada ve Anadoluda Arap dilinin hâkimiyetini asırlarca temin etmişler ve yazdıkları eserleri Arapiara da beğendirmişlerdir. Bunda zerre kadar şüphe yoktur. * Adlarını saydığım bu âlimlerin bir tanesinden maadasının Türk olduklarını bütün kaynaklar ittifakla söylüyorlar, yalnız o bir tane­ sinde, Firuzabadlı Mecdüddinde, bir şey söylemiyorlar. Babası bu günkü İranda ve Şiraz yakınlarında Firuzabadlı, kendisi yine o ta­ raflarda Kârzunlu olduğu için Arap olmadığında şiiphe yoksa da kalkıp Bursaya gelerek Türk Hükümdarı Sultan Muradın hizmetine girmiş ve sonra da büyük Türk hükümdarı Timura giderek onun inam ve ihsanına nail olmuş bulunması bu zatın Fars milletindende olmayıp Türk olduğu hakkında kuvvetli bir kanaat uyandırmaktadır. Belki zamanla çıkacak kaynaklar bunu da ortaya atacaktır. Bağdadda kendisinden okuduğu hocası Abdullahın babasının adı Bektaş olduğuna bakılırsa hocasının da Türk olması lâzım gelir. Şimdi, denilecek ki, pekâlâ, ya Osmanlı ülkesinde dört, beş asır içinde bu saydığınız büyük Türkler arasına katılacak bir tek A rap­ ça bilir ve Arapça eser yazar ilim adamımız da yetişmemişmidir ? Türk medreseleri bu kadar verimsiz ve Türk âlimleri de bu kadar kısırımdır ? diyeceksiniz. Hakkınız var. Evet bir değil, bir çok kimse çıkmış; Arapça tefsir, şerh, tah­ şiye, haşiye ve talik olarak irili ufaklı bir çok şeyler yazmışlardır. Fakat bunları Arapça yazılmış saymağa hakkımız, hatta cesaretimiz yoktur. Arap âlemi de bu eserlerin çoğuna kıymet vermemişdir. Milletler arası İlim âlemi ise hiç kale almamışdır. Bu kadar zaman içinde yalnız adını anmağa değer tek bir Türk çıkmış, Arapça yazdığı eseri, İslâm âleminde olduğu kadar Garp memle-

XXVIII rinde de rağbet görmüş ve bundan dolayıdır ki Istanbulda, Mısırda ve Avrupada basılmış, hatta Latin diline de terceme ve tab ettiril­ miştir. Bahsetmek istediğim zat, kendisine Hacı Halife de denilen Kâtip Çelebidir. Yazdığı eser K e ş fiiz z ü n u n a n e s a ın iy ilk ü tb iv a lf ü n u n ile bunun eki olan S ü lle m ü lv ü s n l İla ta b a k a tilfü h u l dur. Her iki eser de arapca yazılmıştır. Birincisi kitap adlarından, İkincisi kitap yazan muharrir ve müelliflerin hal tercemelerinden bahseder. 1017 (1608) de doğan ve 1023 (1614) de tahsile başlıyarak 1045 (1635) e kadar buna devam eden Kâtip Çelebi’nin 32 sene tahsile devam ettiği hal tercemesinden anlaşılmakta ve yine bu hal tercemeşinde kimlerden hangi kitapları okuduğu da öğrenilmektedir. Altı yaşında iken okumağa başlıyan ve 14 yaşında medrese tahsiline devam etmekle beraber Maliye memurluğuna da intisap ederek orada Türkçe ile birlikde hesabı ve hendeseyi de öğrenmiş olan Kâtip Çelebi, hiç şüphe yoktur ki, Tfirkler arasında en çok Arapca kitap gören ve okuyan bir medrese mensubudur. 14,001 kitabı ihtiva eden Keşfüzzünun bunun şahididir. Bu kadar kitabı okuyan, adlarını ve münderecatını hülâsa ederek eserine geçiren bir adamın bütün medrese mensuplarından daha iyi Arap dilinde yazı yazması lâzım gelmez mi ? Fakat garabete bakınız ki bunun da Arapcasının doğru olmadığını Keşfüzzünunun dördüncü defa olarak 1941 de Istanbulda basılan nüshasına İstanbul Üniversitesi Ordinaryüs Profesörü ve İslâm enstitüsü eski Müdürü Şerefettin Yaltkaya tarafından yazılan ön sözde şu satırlarla bildirilmektedir: «Kâtip Çelebi Kesfüzzünununu Arapca yazmıştır. Çünkü bahis mevzuu olan kitap adlarının yüzde doksan beşi Arapca olduğu gibi bu kitapların tayin ve tarifleri için başlarından aynen alınan cümlelerin de yüzde doksan beşi Arapca olduğundan bu eserin bu lisanla yazılmasına mevzufkendisini sevketmiştir. Müelliflerin hal tercemelerini bildiren ve bunun da yüzde doksan beşi Arapca menbalardan alınmış olan Süllem ülvasul İla tabakatilfühurünü de Arapca yazması aynı sebebe mebnidir. Fakat

XXIX şunu söylemeğe mecburuz ki bu zatın Arapcasında Arap grameri­ nin herkesçe bilinmesi zarurî olan ilk kaidelerine bile muhalefetler vardır. Sıfatlarla mevsuflar arasındaki mutabakat şartlarını bilmi­ yor gibi görünüyor. Kendisi bunları kendi el yazısile tesbit etmiş olduğundan bu hatalarına kati surette hükmolunabilir... Adet isim­ lerinin hususî kaidelerinde dahi nahve muhalefetleri vardır.» Profesör, bunların doğru • yanlış şekillerini misallerle de isbat etmekde ise de onların buraya alınmasına lüzum görülmemiştir. Aslından takip olunmalıdır. Profesör, bu sözlerile Kâtip Çelebinin yazdığı Arapca ibarelerin yüzde doksan beşi Arapca eserlerden aynen alındığı ve kendisi bu yazıların ancak yüzde beşini yazmış bulunduğu halde o da yanlıştır, demek istiyor ki çok dikkate değer bir hükümdür. İşte Osmanlı Türkleri medreselerinin dört asır içinde ilim âlemine hediye etmiş olduğu biricik eseri yazanın Arapcası budur, kalanlarınkini de buna kıyas edebilirisiniz. Türkiyede medrese tedrisatının bu son şekli alışı yalnız Arapcanın öğrenilmemiş ve öğretilmemiş olmasile kalmamış, oralarda okuyan ve yarım yamalak Arapca öğrenmiş olan Türklerin o öğ­ rendikleri kelimeleri henüz grameri yapılmamış ve ders olarak da mekteplere girmemiş olan Türk diline sokmaları ve bir yandan da edebiyat dolayısile Farsça bir çok kelimeleri almaları yüzünden tıpkı Hindistanda yerli Hind dilile Farsça ve Türkçeden mürekkep olmak üzere ortaya çıkan (Ordu) dili gibi Türkiyede de Arapca, Farsça ve Türkçeden mürekkep bir (Osmanlı) lehçesinin meydana gelmesine sebep olmuştur. İşte Türkiyede Cumhuriyet devrinde medreselerin kapatılması, Arapca ile Farscanın mektep programlarından çıkartılması ve Osmanlıcanın terkile açık Türkçe bir dil ortaya konulmağa çalışma­ nın sebepleri ve kökleri buradadır. Binaenaleyh medreseyi Cum­ huriyet inkılâbı değil, kendisi yıkmıştır. Zaten hiç bir içtimai mü­ essese içinden çürümedikçe onu dışardan kimse yıkamaz. Medrese çürümüş ve bozulmuştu, Ufak bir darbe ile yıkıldı gitti.

XXX Şu uzun yazının sonu böyle bitince çok kimselerin beni kısa 'görüşlü bulacaklarında, belki de insafsız diyeceklerinde şüphe et­ miyorum. Esasen bu mevzuu daha önce Türkiye Maarif tarihinde (Cild 1, sahife 82-114) aşağı yukarı bu tarzda müdafaa ettiğim zaman o kitabi okuyanlardan bir kısmının türlü itirazlarilej karşı­ laştığım gibi, vakit vakit bir çok kimselerle de bu mevzu etrafın­ da yaptığım konuşmalarda benim görüşümü ve kanaatimi kabule yanaşmadıklarını biliyor ve görüyordum. Fakat bir kere daha söyliyeyim ki, ben bu tezi medreseler kapanmış, Arap dili Türkiyeden hudud dışına çıkartılmış ve artık müdafaa ve himaye edeni kalmamıştır da meydanı boş ve sahipsiz bularak, yahut modaya uyarak söyliyenlerden ve yazan lardan değilim. Aynı zamanda şundan bundan işiterek veya şim­ diye kadar medreselerin aleyhinde yazılmış olan yazıları okuyarak bu fikre saplanmış da değilim. Medrese hayatını yaşadığım ve 1902 den 1908 inkılâbına kadar 6 sene o devrin meşhur Müderrislerinden Çarşambalı Hacı Ahmet efendinin üçüncü icazet devresinde (Halkai tedrisinde) bulunarak medreselerin okutma usullerini bizzat gördüğüm ve tecrübe etti­ ğim için yazıyorum. Benim görüşüme ve kanaatıma itiraz edenlerin sözlerini olduğu gibi, velevki kısaca olsun, kayda ve izaha imkân bulamıyorum. Yalnız şu kadarını söyliyeyim : Diyorlar ki s Medreselerin kendilerinden beklenen hizmeti y ap ­ madığını, yahut yapamadığını söylüyorsunuz. O halde Türkiyede beş, altı asırdanberi yetişmiş âlimleri, mütefekkirleri ve şairleri hangi kültür müessesemiz yetiştirmiştir, adını söyliyebilir misiniz ? Medreselerden yetişenlerin hepsini saymakdan vaz geçiyoruz ve buna imkân bulamıyoruz, yalnız devrine yetişdiğimiz, eserlerinden faydalandığımız meselâ Muallim Naci medreseden başka bir yerde mi okumuştur ? Onun (medrese hatıraları) ve (Sanihatülarab) ı bu müesscseden almış olduğu feyzi açıkça gösterirken siz hangi ce­ saretle ve ne maksatla medreseler kendisinden beklenen hizmeti yapmamıştır, diyorsunuz ?

XXXI Evet, bu sualler çok yerindedir ve çok acıdır, fakat doğru de­ ğildir. Buna karşı ben de soruyorum : Muallim Nacinin medresede okuduğunda ve Arapça öğrenmiş olduğunda şüphe yok. Fakat Naci arapca kadar Farsça’da biliyordu. Fars dili ise medreselerde okunmazdı. Naci, bir garp dilini, Fransızcayı da biliyor ve bu dilde tercemeler yapıyordu. Fransız dili ise medresenin kapısından değil, onun bulunduğu semtten bile geçemezdi. Naci büyük bir, hadi Şair demiyeyim, nazım’dır. Fakat medresede değil Türk ede­ biyatı, alelâde Türkçe okuyup yazmak bile öğretilmezdi. Orada yalnız ve yalnız arapca okutulurdu. Bu devirlere yetişmemiş olan bu günkü nesilde, bu iki türlü iddia ve müdafaa karşısında hiç şüphesiz hayret edecekler ve : — Tanzimat devrine gelinceye kadar bu memlekette medrese­ den başka mektep olmadığına ve medrese ise bu tarzda anlatıl­ dığına göre acaba binlerce âlim, edip ve şairlerle idare adamları­ mız nereden ve nasıl yetişmişlerdir ? Tarzında çok yerinde kendi kendilerine elbette soracaklardır. Onlara da cevap vereyim : Bu devirlerin âlimleri, mütefekkirleri ve şairleri kendi üniver­ sitelerini kendileri kurmuşlar, buralarda otodidakt olarak kendile­ rini yine kendileri yetiştirmişlerdir. Nasıl ve ne suretle yetiştirdikleiini ise Türkiye Maarif tarihinde etraflıca yazdım. (Cild 2, sahife 315-321) burada o mütalaalara ancak bir tek misal eklemekle iktifa edeceğim : Muallim Naci’nin muasırı olan üstad Ekrem’in, Naciden üstün bir şair olduğunu iddia ve bu güne kadar müdafaa edenler Naci* yi tutanlardan çoktur. Halbuki Ekrem bey, yazılarında Naciden ziyade arapca kelimeler kullanıyor. Bundan dolayıdır ki üslubu Naci kadar da açık ve sade değildir. Bu zat da medresede mi arapcayı öğrendi ? Hani bütün şairlerimiz, ediplerimiz, âlimlerimiz medreseden yetişiyordu ? İşte Ekrem bey asla medreseye girme­ miştir. Girmemiştir amma otodidakt olarak, hususî muallimlerden okuyarak Osmanlı Türkçesine lüzumu olduğu kadar arap grame­ rini öğrenmiştir. İşte medreselerden yetiştikleri sanılan ve iddia

XXXII edilen şairlerin, ediplerin ve âlimlerin yüzde doksan beşi bu su­ retle yetişmiş ve bu yoldan giderek kültürümüze hizmet etmişler­ dir. Yoksa 35—40 sene medreseye devam ederek orada Türkçe okuyup yazmayı ve tabiidir ki Türkçe şiir söylemeği medresede öğrenmiş değillerdir. Memleketimizde Arap dilinin ve edebiyatının tam manasile öğretilememiş olmasının en büyük delillerinden birisi de İstanbul Oniversitesinde, açıldığı tarihdenberi, Arap edebiyatı Müderrisliği yapmış olanların Türk olmayışıdır. Benim hatırladığıma göre bu kürsüyü işgal edenler Suriyeli Ahmet Faris, Musullu Abdurrahman Süreyya, Süleymaniyeli Abdülkadir Berzenci, Bağdadlı Müderriszade Fehmi, Kuduslü İsmail Hafız, İstanbullu Şevket ve yine İstan­ bullu İsmail Saip efendi ve beylerdir. Bunlardan yalnız Şevketle İsmail Saip Türktür. Şevket bey Arapcayı medresede değil, Hacı İbrahim efendinin açmış olduğu Darüttalim’de öğrenmiştir. Bu mektebin Arap diline yaptığı hizmetleri de Maarif tarihinde ayrıca yazdım. (Cild 3, sahife 777—814).Bunlar arasında yalnız İsmail Saip efendiyi medrese­ ye mal edebiliriz. Fakat bu zat da 60 sene bir kütüphaneye kapa­ narak ve hayatını ilme vererek bu mevkii edinmiştir. Şunu da söylemeğe mecburum ki bu zat çok muktedir ve çok âlim olmakla ve en iyi Arapça bilenler bile bunun karşısında eğil­ mekle beraber Arapça veya Türkçe değil kitap, değil risale bir tek makale bile yazmamıştır. Yalnız bir bileği taşı gibi kendisine temas edenleri keskinletmiş, yazmakla değil de, ağızdan söylemekle bir çok adam yetiştirmiştir. Keşfûzzununa yazdığı zeyil henüz ba­ sılmamış ve şu satırları yazan tarafından da görülmemiş olduğu için bunun hakkında bir mütalaafyürütülmesine imkân bulunama­ mıştır. Arap edebiyatı kürsüsünü en son işgal, eden İsmail Saip efendi de çekilince yerine geçecek Arap dilini bilir bir tek Türk, hatta müslüman bulunamıyarak bir Alman müsteşriki olan Reşer, bir adı da Darülhilafetülislâmiye olan İstanbul'un Üniversitesinin Arap edebiyatı kürsüsüne çıkmıştır.

XXXIII Bu gün bile Üniversite programında Arap edebiyatı olmamakla beraber bir kısım talebeye Arap grameri öğretilmek mecburiyeti karşısında kalınca bu dersi okutmağa yine bir Türk bulunamıyarak diğer bir Alman müsteşriki olan Ritter’in getirilmiş olmasını muarızlar acaba ne suretle tevil ve müdafaa edebilirler ? Arap edebiyatından vaz geçelim, Arap gramerini okutacak bu memle­ kete bir tek Türkün de çıkmaması hayretle, esefle karşılanacak, daha doğrusu ağlanacak bir hal değil de nedir ? Şurasını bir daha tekrar edeyim ki : Benim asıl iddia ve tezim Osmanlı Türkleri arasında Arap dilile eser yazmış ve yazdığı eser bütün şark ve İslâm ülkelerile garp ilim âleminde okunmuş ve rağbet kazanmış kimseler yetişmemiş olmamasıdır. Yoksa ufak te­ fek bir değil, bir çok eser yazılmıştır ve vardır. Fakat muarızlarım bu sözler üzerine de kanmiyacaklar ve di­ yecekler : — İşte İsmail Paşa ; zamanımızda yaşamamış ve Keşfüzzünuna zeyil olarak (tzahülmeknun fizzeyli alâ Keşfizzunun) ve Süliemülvüsule de (Hadilarifin fiesmailmüellifin ve asarilmusannifin) adla­ rında iki mühim eser yazmamış mıdır ? İşte Haririzade Kemaletlin efendi ; şimdiye kadar Şarkda ve garpda kimsenin yazma­ mış olduğu (Tibyanü vesaililhakayik fibeyaniselasilit teraik) adında üç ciltlik bir (tarikatler ansiklopedisi) vücuda getirmemiş midir ? Evet, yazmışlar ve cidden büyük hizmet etmişlerdir. Fakat bun­ ların birisi Bağdadlı, ötekisi Haleplidir. Ve Arapça bunların ana dilleridir. Bu cevap üzerine de kütüphanelerin tozlu ve güveli rafları araştırılarak ve fihristlerin kirli ve yırtık sahifeleri karıştırı­ larak deha bir kaç kitap ve müellif adı bulup ortaya atılacağına şüphe etmiyorum. Lâkin bu yola gideceklere tavsiyem şudur : Bu müelliflerin «Menşe şahadetnameleri» de birlikde getirilsin ve gösterilsin. O zaman görülecektir ki bu türlü eserleri yazanlar ya araptır Türkiyede yaşamıştır, ya türktür çocukken Arabistana giderek tahsilini orada yapmış ve Arapcayı ana dili gibi öğren­ miştir. Ve yahut varlıkları hiç bir zaman inkâr edilemiyecek olan nadir yaradılışlı bir türktür. Yoksa bunların dışında kalanlar ta­

XXXIV rafından yazılan eserler tıpkı çocukların kutular içindeki muntazam parçalardan yaptıkları evlere benzer. Malzeme bir, yalnız di* ziliş şekli değişiyor. İşte bunun gibi yazılan eserler de asırlardan beri söylenmiş ve yazılmış sözleri değiştirerek, altını üstüne geti­ rerek tekrarlanan kelime yığınlarından başka bir şey olmamıştır. Muarızlarımı daha ziyade gücendirmemek için medreselerin bir tek faydası olduğunu itiraf etmekle sözüme nihayet vereceğim : Medreseler, müdavimlerinin bir kısmına yalnız Arapcadan türkçeye terce me edebilmek kabiliyetini aşlamış ve onlarda bu sayede yüzde doksan arap dilile yazılmış olan İslâm kültürünün bitmez tükenmez kaynaklarından faydalanarak bir takım tercemeler yap­ mışlar ve eserler ortaya koymuşlardır. Fakat işlenmiş ve sadeleş­ tirilmiş bir Türk diline sahip olmadıkları için yaptıkları tercemelerin yüzde doksan beşi arapca aslından daha muğlak ve anla­ şılmaz olmuş bulunduğu için bu günkü, hele bundan sonraki nesil ondan da faydalanamıyarak bütün emekleri heder olmuş gitmiştir. *

* * Bu yazıyı yazıp matbaaya verdikden sonra büyük Islâm müte­ fekkiri Hüseyin Kâzım Kadri’nin henüz basılmamış olan dini, içtimai ve siyasi eserlerini okumak fırsatına nail olmuştum. Bunlar arasında «Bir milletin basübadelmevti» adını taşıyan eserde (sahife 112—114) medreseler hakkında benim tezimi teyid edici ve tamam­ layıcı mahiyette gördüğüm şu satırları sonradan yazıma eklemekde faide gördüm. Hüseyin Kâzım Kadri diyorki: «Medreselerde yatıp kalkan ve bunların benileri olan Sultan­ larla Vezirlerin buralara vakfetmiş oldukları binaların gelirlerile hayatlarını temin eden bu gençlerin refah ve saadet içinde yaşdıklarına ihtimal verilmemek lâzım gelir. Medreselerin geliri zamanla azalmış ve Islâm vakıflarının fena idare edilmesinden dolayı buralarda tahsil ile uğraşan gençlerin hallerini terfihe de imkân kalmamıştı. Medrese hayatı, bir takım Arnavudların iltizamına bırakılmış olan (Fodla) denilen yan çiy ve taamı ekşi pideye ve imaretlerde pişen ve bütün gıda vasıfların-

XXXV dan ârt bulunan bir iki türlü yemeğe tabidi. Bu fodla veya (Fodula) İçtimaî beliyelerden bir şey olmalıdır ki Sanskrit dilinde de «maya­ sız bir nevi ekmek» manasına gelen (Vedelâ) tabiri vardır. Bunun başka bir türlüsü olan ve zamanımıza intikal eden (pide) manasına olarak yine Sanskrit dilinde (Pinda) ve (Pista) sözlerine tesadüf edildiği gibi Yunanca da (Pitta) ve ftalyancana (Pitza) kelimeleri de aynı manaya gelir. Arapcada (Feid) de (Külde pişirilen ekmek) demektir. İşte hayat ve maişetleri bu fodlaya inhisar eden bu gençlerden beklenilecek şey, kendilerine verilen şeyden ziyade olamazdı. Tatil zamanında (Cer) maksadile bunlar Anadolu ve Rumelinin köylerine dağılırlar ve Ramazana tesadüf eden bu devrede köy­ lülere namaz kıldırmak ve dinî kelimeleri öğretmekle (1) meşgul olurlar ve bayramdan sonra fakir köylülerin verebildikleri biraz para ile medreselerine dönerlerdi. Bazı Müderrislerin de (Cer)e çıktıkları olurdu ki, o zamana göre bir «Darülfünun» sayılmak lâ­ zım gelen medrese talebesinin ve hatta Müderrislerinin sefaleti halini tasvir etmek hakikaten elimdir. Buralarda okunan ilimlere gelince : bunlar^sarf, nahiv, mantık, fıkıh, tefsir, akaid ve kelâmıyyata müteallik mahdud ve muayyen kitaplara inhisar ediyordu. On, onbeş sene süren ve Arakçayı öğrenmekden ziyade bu dilde yazılan bir kitabı okuyup anlamıya inhisar eden bu uzun tahsil devresinden sonra, bu adamların ara­ sında Arapça konuşabilen ve iki satır bir ibare yazabilen bir ada­ ma tesadüf edilememesi de medresede tahsil usulünün mahiyetini bildirmiye kâfidir. Filhakika geçmiş Sultanlar zamanında medreselerin daha mun­ tazam bir halde olduğu ve buralardan bir çok âlimlerin yetiştiği inkâr edilemezse de sonraları bu ilim ocaklarının ihmâl edildiği de muhakkaktır. Fakat, medreselerdeki tahsilin geçmişdeki âlimlerle fakihlerden pek mahdud kimselerin eserlerine inhisar ederek bir nevi (inhisar) a tabi bulunması ve bütün bu kitapların bir tek müderris tarafından takrir ve talim edilmesi (ilim) in tedricen inkı­ razına saik olmuştur. Bahusus bu kitapların yazıldığı zamandanberi

I XXXVI

i

bir çok asırlar geçmiş ve hayata, içtimaiyata ve tabiiyata âid yeni* den yeniye bir takım fenler vucuda gelmiş olduğu halde medrese tahsilinde zaman ve mekânın ilcaatına göre hiç bir teceddüd ve tekâmül görülememiştir, lbnihazm, lbnfteymiye, lbnikayyimilcevziye, Gazali ve emsali büyük âlimlerin eserleri hiç bir zaman medrese­ lerin programlarına girmemiştir. Ebussud efendi İbnikemâl, Molla Fenarî...gibi birkaç zat istisna edildiği halde Osmanlı hükümetinde (Âlim) denilecek bir kimse gösterilemez. Bizim (Âlim) den anla­ dığımız mana da (şöhreti bulunduğu memleketin hududu dışına çıkan) şahısdır.

t ı

En garibi, bu tarzda yetişen ve bir nevi (idarecilik) demek olan kazaskerlik ve Şeyhülislâmlık makamlarına kadar yükselen kimselerin asırlarca müddet (müşaviri hükümet) olmalarıdır. Os­ manlI hükümetinin bütün hayatı müddetince ve bilhassa Avrupamn fikri ve içtimai inklâplarile daha yakından alâkadar olmıya mec­ buriyet gördüğü devirlerde uğradığı siyasi müşkülatın bu istişare tarzına müteallik itiyade atfedilmesi lâzımgeleceğini bildiren bir çok hadiseler vardır. Hayatın ilcaatından, medeniyetin muktazıyatından ve içtimai tekâmüllerden nasibi olmıyan ve bütün ilimleri (taklid) e münhasır olan bu adamların siyasete ve hayata müteal­ lik reylerinden ne istifade olunabilirdi? Bize binnisbe en yakın olan bir devirde, Üçüncü Selim zamanında, Yeniçeri Ordusunun Ruslara karşı mağlubiyetini şeairi diniyenin ihmaline atfeden Pa­ dişah, Babımeşihatte bir heyetin teşkilini ve buna karşı lâzım gelen tedbirlerin (1) alınmasını emrediyor ve Bu heyet de Ordunun hezi­ metine en büyük saik olarak Galata mahkemesi kâtibinin Hıristiyan larla birlikde meyhanelerde şarap içmesini göstererek biçare adamın (ibreten lissairin) idamına ve İstanbul kadınlarını da tehdid maksadile Yenicami fahişelerinden birinin bir çuvala konularak Sarayburnundan denize atılmasına karar veriyor ve bu da yapılırdı! Allah, din ve insanlık adlarına yapılan bu zulme ve bu rezalete hangi millet tahammül edebilirdi?.. Bütün bu (maskaralıklar) taas­ subu okşamak ve (karacemaat) e hoş görünmek maksadile ynpılıyordu 1

't

xxxvn Şimdi bu milletin insanlık vasıflarını kazandığına, ancak İtalyan­ ların Jurdano Brûno için yaptıkları gibi Galata mahkemesinin bedbaht kitibİ adına bir heykel dikdikleri zaman hükmedilebilir. Türk âlimlerinin bir çocuklar emir bilmekrun ve nehyianilmünkerden, allahın vaslü ifasını emrettiği hükümleri zalimlerle mütegalliplere karşı müdafaa ile (ayatullah) olan insanların haklarını teminden aciz göstererek padişahlara müdahane ve tabasbusdan ve bu hareketlerde gadr ve itisaf ile muttasıf bulunan kimselere cüret ve cesaret vermekden, refah ve saadet ümidile veyahut rütbe ve memuriyetten mahrumiyet korkusile hakikati gizlemekden ve ink&r etmekden veya şahst menfaatlerin feda ile müslümanları gafilâne ve esirane bir itaate sevk ve isalden başka ne yapbrlar? Hülâsa Osmanlı hükümetinin inklrazı sebepleri arasında Türk « âlimlerini (1) de saymak lâzımgelir». Osman Ergin

I

r i

í

i.1* < C-'

r-

/

: !

;

İstanbul Üniversitesi tarihine başlangıç

Fatih, Külliyesi ve

Zam anı ilim hayatı

i Metin

«P

I

r

i I

I I i

i

is ta n b u lu n a lın m a s ın d a n e v v e l tü rk lerd e İ lm î v a r l ı ğ a k ı s a bir b a k ı ş

O s m a n lı im p a r a to r lu ğ u S e lç u k d e v le tin in u z a n m a s ın d a n ib a r e ttir . İlim , s a n a t v e v a k ıf m ü e s s e s e le r i a y n e n d e v a m

e tm iş tir . A n a d o lu d a

S e lç u k la r ın İlm î v a rlık la rı k u v v e tlid ir .

h e r ş e h r in d e b ir k a ç

H em en

t a n e b u lu n a n m e d r e s e le r in in a d e d in i ta m b u lm a k k a b il d e ğ ild ir . Y a l­ n ız S iv a s ş e h r i n d e b in le r c e t a le b e y i iç in e a la n m e d r e s e le r v a r d ı [■]. S e lç u k la r ın

İlm î

v a rlık la rın ı

ve

fik ir

h a r e k e tle r in i k e n d i u m u m î

v e h u s u s î k ü t ü p h a n e le r in d e n İ s ta n b u l k ü tü p a n e le r in e g e ç e n

k ita p ­

la r ın d a n a n lıy o r u z . A n a d o lu n u n b ir ç o k ş e h ir le r in d e y e r le r i v e h a t ­ t â isim le ri b ile k a y b o lm u ş S e lç u k m e d r e s e le r in in ç o ğ u n d a m u h te lif t a r i h l e r d e is tin s a h e d ilm iş k ita p la r b u lu y o r u z k i, d o l u d a b ü tü n m e d r e s e le r in

b u n l a r b iz e A n a ­

h e m e n h e r a s ır d a b i r e r

ilim

kaynağı

o l d u ğ u n u g ö s te r iy o r [21. S e lç u k d e v le tin in d a ğ ılm a s ın d a n s o n r a A n a d o l u d a k u r u la n b e y ­ lik le r z a m a n ın ı S e lç u k l a r d a n ilim v e s a n a t v e O s m a n lI la r a d a b a ğ la m a k

ic a b e d e r .

ö ğ r e t e n m e d r e s e l e r i v e b i r e r t ıb şifa la rı v e e k s e r iy a y a n la r ın d a k i o lg u n h a y a tla r ı v a r d ır .

S e lç u k la r ın

m e k te b i tıb

b a k ım ın d a n a y ır m a m a k

h a lin d e

ilim le ri

ç a lış a n d a r ü ş -

m e d r e s e l e r i y l e [3]

z e n g in v e

Z e n g in v a k ıfla rın ın ş a r tla r ın a O s m a n lI la r d a

r ia y e t e t m i ş l e r v e v a z if e le rin e d e v a m e ttir m iş le r d ir . le r in in

n a k lî

O s m a n lı tü r k -

y ü k s e lm e s in d e b u m e d r e s e le r in b ü y ü k h iz m e tle r i o lm u ş tu r .

S e lç u k la r la O s m a n lıla r a r a s ın d a h iç b ir a y rılık y o k t u r .

m

Sivas salnamesi, 1321, s., 206. (2) A. Süheyl Ünver, Anadolu Selçuk medreseleri ve Selçuk kütüphane­ leri, tabolmak üzeredir. Notları Tıb Tarihi Enstitüsündedir. 13] A. Süheyl Ünver, Kayseri darüşşifası 602 (1205) Tedavi Seririyatı mecmuası, No. 5, 1932. A. Süheyl Ünver, Selçuk Tababeti, Türk Tarih Kurumu yayınlarından Seri: VIII, No. 7. 1940,

2 O s m a n lI la r d a m ü s ta k il ilk İlm î h a r e k e t İ z n ik te , O s m a n lı d e v le ti* n in k u r u c u s u O s m a n b e y o ğ lu O r h a n b e y z a m a n ın d a y a p ıla n m e d ­ r e s e d e , K a y s e r ili m e ş h u r â lim D a v u d (11 u n ilk d e f a d e r s v e r m e s ile b a ş la r . B u rs a n m a lın m a s ın d a n s o n r a im a r h a r e k e tle r in in b a ş ı n d a m e d r e ­ s e le r in y a p ılm a s ı g e lir .

O s m a n lı tü r k le r i R u m e liy e g e ç ip

ik in c i m e r k e z y a p tık la r ın d a o r a d a d a k u r a r la r .

A n a d o lu

E d ir n e y i

ilim o c a k la r ın ın b e n z e r le r in i

İ s ta n b u lu n a lın m a s ın a k a d a r

A n a d o lu v e so n ra

B u rs a v e E d ir n e m e d r e s e le r i â lim m ü d e r r is le r iy le b ü y ü k ş ö h r e t k a ­ z a n m ış la r d ır . A n a d o lu d a b u y a ln ız k e n d i

t a r i h l e r d e iki

m u h itle r in d e

la r d ır . M e s e lâ F a tih ,

â lim sın ıfı b u lu y o r u z .

B ir k ısm ı

y e tiş m iş le r v e o r a d a n h a r ic e ç ık m a m ış ­

T a ş k ö p r ü l ü z a d e n in d e d e s i fa z ıl v e k â m il v e

4 0 s e n e d i r T a ş k ö p r ü d e m ü d e r r is

o la n M o lla H a y r e t t i n ’i, I s ta n b u la

d a v e t e tm iş , m e d r e s e l e r d e n b ir ta n e s in i o n a v e r m e k is te m iş , f a k a t g e t i r t e m e m i ş t i r [2],

B u g ib i â lim le r d e n ş ö h r e ti T ü r k iy e n in h e r t a r a ­

f ın a , Ş a r k v e İslâm d ü n y a s ın a u z a n a n la r v a r d ır . M ısır, S u r iy e , Ira k g ib i ü lk e l e r d e v e h a ttâ y e r l e r i n d e y e t i ş e n l e r v e A n a d o lu n u n

A n a d o lu n u n b i r ç o k

h e r h a n g i b ir ş e h r i n d e

k a lıp

ö lü n c e y e k a d a r o r a d a k i m e d r e s e le r d e d e r s v e r e n l e r d e ç o k t u r . M ı­ s ır d a b ü y ü k b ir ş ö h r e t k a z a n d ık ta n

s o n r a B e r g a m a y a g e lip y e r l e ­

ş e n v e o r a y a ö ğ r e n m e k için g e le n le r e h o c a lık y a p a n d e ğ e r li h a d is â lim i, K â f iy e c i ( M u h id d in ) M e h m e t b in S ü le y m a n ’ı m is a l s a y a b ilir iz . B ilâ h a r e

İslâ m d ü n y a s ın ın e n d e ğ e r l i â lim le r in d e n o la n

C e lâ lü ttin

S ü y u ti 131 B e r g a m a y a g e lip K â f iy e c id e n o k u m u ş t u r . B u z a tın b ö y l e

[1] Davud Kayseriyyi tahsilini Mısırda tamamlamıştır. Muhiddin Arabînin (Fusus) unu şerheden âlim ve fazıl bir müderristir. Zamanında çok meşhur ol­ muştur. (Abı hayat) ı tahkik vadisinde bir risales’' vardır. İbni Faridin (Kasidei taiye)sine şerh yazmıştır. (Şekayiki Numaniye, Mecdi tercemesi, C.I, S. 27. , [2] Mir’atü! kâinat, Mehmet bin Ahmed üş şehir bi Nişancı zade. Köprülü kütüphanesi nüshası No. 1158, yazma, Fatih zamanında ulema bahsi. Daha fazla malûmat için Şekayike müracaat olunmalıdır. [3]Üstad Tahir Harimi Balcıoğlu notuna £Öre: Celâleddin Abtürrahim Süyuti (Vefatı 908 (1502) bir eserinde hocası Kâfiyeci diye şöhret kazanan Mısrın en bü-

3 d e ğ e r li t a l e b e s i v a r d ı. B u h o c a v e m u a s ırla rı A n a d o lu n u n h e r y e r in ­ d e İslâm ilm in i te m s il e tm iş le r d ir . B ir k ısm ı d a A n a d o l u d a y e tiş m iş , tfirk v e İslâ m d ü n y a s ın a g id ip

k a lm ış la r d ır . O r a la r d a m e ş h u r

o la n

tü r k â lim le ri a r a s ın d a B u rsa lı K a d ız a d e g ib i d e ğ e r lile r i d e v a r d ır . M u ra t II d e v r i n d e ilk d e f a ş e y h ü lis lâ m o la n M e h m e t Ş e m s e d d in F e n a r î, ü z e r in d e d u r u la c a k b ir â lim im iz d ir. h a k ik i â lim le rin ve

h ocası

vücudunun um um î

T o p rak ,

v ü c u d u n u ç ü r ü tm e z s ö z ü n ü t e t k i k e tm e k

K a r a A lâ e d d in

in

m e z a r ın ı

ç ü r ü m e m iş o ld u ğ u n u ö ğ r e n m iş tir .

b ilg isi

iyi a h lâ k lı v e

k u v v e tli b ir â lim d i.

H a le n

is te m iş

a ç tırm ış

ve

Ş e m s e d d in - ü l- F e n a r î

V iy a n a

k ü tü p a n e s in d e

b u lu n a n v e h e r ş e y d e n b a h s e d e n (E n m u z e c i u lû m ) e s e r i

T ü r k is ta n a

k a d a r g itm iş tir IM. A h ir e n B a y a z id c a m ii iç in d e V e liy ü d d in e f e n d i k ü t ü p h a n e s in d e (N o . 9 9 , 1 2 5 , 1 2 6 , 1 2 7 , 2 3 0 , 2 4 5 , 2 4 6 , 5 2 8 , 5 3 0 , 5 7 3 ...) d e k i k ita p la r d a n b u ilk ş e y h ü lis lâ m ım ız ın 12] m ü h im b i r k ü tü p h a n e s i o ld u ğ u -

yük türk ulemasından BergamalI Muhiddin merhumun,sahihi Buhari şarihi meşhur J l ) den ilmi hadisten icazet aldığı esnada o mecliste hazır bulu­ nan (Şemsüddin Molla Fenan) nin bu icazetnameye imza koyduğunu iftiharla söylediğini nakleder. BergamalI Muhiddin Kâfiyeci ilim aşkile İranı ve bütün Anadoluyu ve Orta Asyayı dolaşıyor. Kâfiyeci 788 (1386) da Bergamada doğ­ muştu. Nuruosmaniye kütüphanesinde (j*j|s3l ¿\'M_^) Mehmet 751 (1350)de Fenar karyesinde doğmuştur. Hocaları Alâeddin Esved ile $eyh Cemaleddin Aksarayidir. İlme çok müştaktır. Mısırda Şeyh Ekmelüddinden okuduktan sonra Anadoluya döner, Bursaya kadı ve orada Manastır medresesine 828 (1424) de müderris olur. Halkın hakkını korumakda pek iktidar göstermiştir. Murat linin müşaviridir. Camie giderken kendisini görmeği halk bir şeref addeder. Şeyh Hamidüddini Kayseriyyi ile konuşmuş ve ondan Tasavvufu öğrenmiştir. (¿¿>yi)|) 834 (1430) tarihinde ölür. Bursaya defnederler. Camii ve medresesi ve ilmi eserleri vardır, (ilmiye Salnamesi, S. 322). Elyazısına örnekler ; Veliyyfiddin k : No. 1062 dadır.

4 n u v e b u n la r ın b ilm e d iğ im iz b ir y e r e , k ıs m e n h a y a t ı n d a v e k ıs m e n v e f a tın d a n s o n r a v a k f e d ild iğ in i, b ir in d e d e o ğ lu M e v lâ n a S in a n a v e o n u n e v lâ d ın a

ve

a s lın d a n g e l e c e k o ğ u lla r ın a v e rild iğ in i a y n i k ü ­

tü p h a n e d e k i N o . 2 4 6 d a k i e s e r d e n ö ğ r e n iy o r u z . B u rsa lı K a d ız a d e (R u m î) H o r a s a n v e T ü r k is ta n a k a d a r v a r m ış tır . O r a d a r iy a z iy e v e a s tr o n o m i ih tis a s ın ı y a p a r . T im u r u n to r u n u U lu ğ b e y o n u S e m e r k a n tte k i K ü lliy e ( Ü n iv e r s ite ) y e t a y in e d e r . E s e r le r i G a rp te d e

m e ş h u r o lm u ş v e ç o ğ u

k lâ s ik m a h iy e t a lm ış tır .

z a d e a s rın ın m e ş h u r t ü r k riy a z iy e c is i v e a s t r o n o m u d u r ,

K adı

ö lü n c e y e

k a d a r S e m e r k a n t t e k i U lu ğ b e y r a s a ta n e s in i id a r e e tm iş tir l1!. Y in e İs ta n b u l f e t h i n d e n e v v e l A n a d o l u d a tıb ilm in i te m s il e d e n h e k im le r im iz v e e s e r le r in d e n b ir k a ç m is a l a la lım : G e r e d e li İsh a k b in M u r a t, A r k it d a ğ ı n d a y a y l a d a is tir a h a t e d e r ­ k e n ( H a v a s s ü l- e d v iy e ) n a m ı a ltın d a tıb b î b ir e s e r y a z m ış tır k i, X IV ü n c ü a s ır d a

tıb

d ilim iz in t ü r k ç e s a d e liğ in e g ü z e l b ir

ö r n e k tir (2],

T ıb m ü f r e d a tın d a n , ( n e b a tî, h a y v a n i v e m a d e n î m a d d e le r d e n ) b a h s ­ e d e r . B u n la rın h a n g i h a s ta lık la r a iyi g e ld iğ in i s ır a la m ış ,

h a s ta lık la ­

rın d a a lâ m e tle r in i a y r ıc a g ö s te r m iş tir . N a b ız la r ı y a z a r . Z a h ir e i H a rz e m ş a h id e n (h ü m ö r le r )

n a k lo lu n m u ş

( p ir le r in m iz a c ı) m

h a k k ın d a m ü ta lâ a s ı m ü h im d ir .

ta r if

E s e rin

e d e r.

A h la t

s o n u n d a lû g a tla r

v e ıs tıla h la r ı s ır a la r . H e k im

K o n y a lı H a c ı p a ş a ( H ız ır b in A li b in il H a tta b ) ü z e r in d e

d u r m a m ız ic a b e d e n

y ü k s e k ş a h s i y e t l e r d e n b ir id ir .

M ıs ırd a ta h s il

e tm iş v e b ü tü n t ı b b î v e İlm î e s e r le r in i a r a b c a y a z m ış tır . S e y id Ş e rif C ü rc a n in iıı

t a k d ir in e m a z h a r o lu r . (-'y ’S li.lJJJ - ü - ^ l.li^ .) e s e r i k lâ s ik

t ıb k ita p la r ım ız d a n s a y ılır. İlm î in d iğ e r i v a r d ır (3).

g ib i

İs ta n b u l

e s e r le r in d e n (

k ü tü p a n e le rin d e

H a c ı p a ş a , A y d ın o ğ lu

el

.o, >MV L T ) y a z ıs ıy la

M e h m e t b e y in

d a v e ti

n ü s h a la rı ü z e r in e

[1] A. Adnan, La Science chez les turcs ottomans, Paris 1939, S. 12. (2J Topkapı sarayı, Hazine kütüpanesi, No. 1693, Ali Emiri kütüpanesl, No. 109, Ayrıca bak : İsmail Hakkı Uzunçarşılıoğlu, Anadolu beylikleri ve A. Süheyl Ünver, Anadolu beylikleri ve tıb tarihimiz, Tedavi Kliniği mecmuası, No. 29, 1938. P] ( J ^ I ^ O U b T ) Hac. paşanın mühim bir eseridir. Manisada Mura­ diye kütüphanesi, No. 1788.

5 M ıs ırd a n

B irg iy e

A y a s lu k IU d a m ış tır.

g e lm iş

v e A y d ın

o ğ u lla r ın ın

y a z lık

ş e h ir le r i

a k lî v e n a k lî ilim le r e d a ir e s e r l e r i n d e n b a z ıs ın ı y a z ­

O r a d a k a d ılık d a y a p m ış tır .

d a m e ş h u r d u r . Z a m a n ın ın

en

H a c ı p a ş a A y a s lu ğ î I21 o la r a k

büyük

fik ir

a d a m la r ın d a n d ır . H a ttâ

A n a d o lu m u z u n lb n i S in a s ı d e n m e ğ e h a k k a z a n m ış tır . G e r e k A y d ın o ğ lu U m u r b e v v e g e r e k T im u r ta ş p a ş a z a d e G a z i U m u r b e y Ç e l e b i , z a m a n la r ın d a y a ş a y a n A n a d o lu lu â lim le r e b ir ç o k İlm î e s e r le r i tü r k ç e y e ç e v ir tm iş le r d ir . B u u ğ u r d a , I s f e n d iy a r o ğ u lla r ı g ib i, ö n a y a k o la n A n a d o l u b e y le r in d e n d e v a r d ır . (X IV ü n c ü ) a s r ın b a ş ı A n a d o l u d a h a z ır la n d ığ ı

z a m a n d ır .

h ic r i

t ü r k ç e te lif v e t e r c e m e e s e r le r in

A r a la r ın d a b ild ik le r im iz d e n

â lim v e ş a iri, A h m e t D a i g ib i b ilg in le r in e s e r le r in d e b ir ç o k

V III in c i

a d a p te

A hm edî

g ib i

t e r c e m e e ttik le r i

ş a h s î b ilg ile rin i v e g ö r g ü le r in i d e ö ğ r e n i y o r u z .

B ira z e v v e l A n a d o l u d a

y e t i ş i p b e lk i u z a k v e y a y a k ın

g ittik te n s o n r a v e y a h u t y e ti ş t i k l e r i y a n â lim le r im iz d e n b a h s e tm iş tik .

y e rle re

y e rle rd e ö lü n c e y e k a d a r y a ş a ­

B u n la r a r a s ın d a A m a s y a lı v e h e p

o r a d a y a ş a y a n H e k im Ş e r e f e d d in S a b u n c u o ğ lu v a r d ır .

K e n d is i İs­

t a n b u l f e th in i id r a k e tm iş v e b u r a y a g e lip g itm iş tir . O n d a n a y r ıc a F a tih d e v r in in tıb k ıs m ın d a b a h s e d e c e ğ i z . T e c r ü b î t a b a b e t e v e ş a h s î g ö r g ü le r in e v e b ilg ile r in e k ıy m e t v e r d iğ im iz b ir h e k im im iz d ir. M a k s a d ım ız b u r a d a İ s ta n b u l

fe th in d e n e v v e l tü rk le rd e

ilim le r

v e tıb ta r ih in i y a z m a k d e ğ ild ir . Y a ln ız Is a n b u lu n a lın m a s ın d a n s o n ­ r a b ilh a s s a ç o k g e liş e c e k

o la n t ü r k ilm in in A n a d o lu d a k i e s a s la rın ı

k ısm e n b e lir tm e k tir . I s ta n b u lu n z a b tın a te k a d d ü m e d e n b u b ir b u ç u k a s r ın ta r ih i ş u p e k k ıs a b a h s e s ığ d ır ıla m a z .

Ş u k ıs a iz a h a tta n a n lı­

y o r u z k i, S e lç u k ilim m u h iti, A n a d o lu b e y lik le r i v e O s m a n lıla r z a ­ m a n ın d a b e y n e lm ile l v a rlık k a z a n m ış tır .

ilim le r

â le m in d e ile r id e b ir s ıra a la c a k

A k lî v e n a k lî

b ir

ilim le r d e ü z e r le r in d e d u r u la c a k

b ü y ü k â lim le rim iz v a r d ır .

[1] Söleymaniye camii kütüpanesinde bir eserin Ayasluğlu bir zat tarafından istinsah ketebesinde lâkabı okunmaktadır ki, bu şehrin Süluğ olarak da kullanıldığını bize gösteriyor. No. 618. 12] (fL-VUti-i) (Kftabüşşifa) Topkapı sarayı, Ahmet III kütiipanesi, No. 2070, ( J U ly k J " } . j k , ( b i r cilt içinde) Süleymaniyede Turhan valde kütüpanesi, No. 258.

6 X IV ü n c ü a s ır d a

A n a d o lu m im a risi v e te z y in i s a n a tla r ı d a

ile r id e d ir . B u n u b ilh a s s a i ş a r e t e tm e k lâ z ım d ır. a lın m a s ın d a n

s o n r a b iz d e

pek

Ç ü n k ü , I s ta n b u lu n

y e n i v e F a tih in r u h in c e liğ in in

h ız iy le

ile r le m iş m im a rî v e te z y in i s a n a tla r ım ız ın k ö k le r in i A n a d o l u S e lç u k la r ın d a v e b e y lik le r in d e v e O s m a n lI la r d a r im iz d e ,

b u lu y o r u z .

K ü tü p a n e le -

e lim iz e g e ç e n b u a s rın in c e s a n a t e s e r l e r i b iz e ş e r e f v e ­

r e c e k m a h iy e tte d ir.

B a ş lıc a m im a rî e s e r le r im iz d e

h e r k e s in g ö z ü

ö n ü n d e d ir . iş te F a tih e ilim

m u h iti

v e o n a in c e s a n a t t e r b i y e s i v e r e n t e s i r

A n a d o l u d a b u s u r e t l e y e r le ş m iş b u l u n u y o r d u . B u n u n k ö k le r i İs ta n ­ b u l f e t h i n d e n ç o k e v v e ld ir . M u ra t 1 1 ,8 0 6 — 8 2 4 — 8 5 5

(1 4 0 3 — 1 4 2 1 — 1 4 5 1 ) z a m a n ın d a g ü z id e

b i r ç o k â lim le r im iz v a r d ır ki F a tih in y e t i ş m e s i n d e v a z ife a lm ış la r d ır . B u n la r m e m le k e tim iz in

ilim ş e r e f in i o m u z la r ın d a t a ş ıy a n c id d i b il­

g in le r d i. A r a l a r ı n d a F a t i h e İs ta n b u l f e t h i n d e n e v v e l v e s o n r a h o c a o la n la r ı a y r ıc a y a z a c a ğ ız .

F a tih in h o c a la r ı A n a d o lu ilim m u h itin in

m ü m ta z s im a la r ıd ır . F a tih in İ s ta n b u ld a k u r d u ğ u K ü lliy e ( Ü n iv e r s ite ) n in te m e lin i A n a d o l u d a b u lu y o r u z . s in d e b a ş la y a n

İlm î

İ s ta n b u l f e th in in h e m e n

ç a lış m a la r K ü lliy e n in m u v a k k a t y e r l e r d e

e rte ­ b ile

o ls a f e tih te n s o n r a k u r u ld u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r . B u m e b d e i n fe y iz li b i r A n a d o lu d e v r i v a r d ır . I s ta n b u ld a k i h a y a t o n u n t e m a d is id ir . B u y e n i d e v r i n k ö k le r i d e Ş a r k ın e s k i a s ır la r ın a k a d a r u z a n ır . İ s ta n b u l f e th in d e n s o n r a b u y e n i v e d ü n y a n ın g ıp ta s ın ı ü z e r in e ç e k m iş b e l d e d e o t u z

sene

s a lâ b e tin i v e k u v v e tin i ile r iy e g ö t ü r e n

İlm î z ih n iy e tin n e r e d e n g e ld iğ in i g ö s t e r m e k m a k s a d iy le b u m u k a d d e m e y i y a p m ış b u l u n u y o r u z . C id d î in s a n la r b u İlm î z ih n iy e tin m ü ­ m e ssili o lm u ş tu r . T ıb s a h a s ın d a H a c ı p a ş a v e m u a s ır la r ı, A m a s y a lı Ş e r e f e d d in S a b u n c u o ğ lu , ilm i s a h a d a F e n a r î ’l e r g ib i â lim le r in e s e r ­ le r i,

fe n n î s a h a d a K a d ız a d e v e t a le b e s in in y a z d ık la r ı

o lu r s a v e n a k lî

O s m a n lı

tü r k le r in in a k lî

( r iy a z i,

tı b b î ,

in c e l e n e c e k

h a y a tî

ve

ru h !)

( ş e r ’î) ilim le r d e k i d o k tr i n l e r i n i n m a h iy e ti o r t a y a k o n a b ilir .

F a tih d e v r i

â lim le rin in h a y a tı

B u g ü n ü n ilim m e to d la r ile b u

b u n a d a ir b ir ç o k m is a lle r v e r m iş tir . â lim le r in y a z d ığ ı e s e r l e r d e k i fik irle ri

ta r a n m a d a n d o k tr in le r i h a k k ın d a ş im d ilik b ir ş e y s ö y le n e m e z . F a k a t

7 itim a t e ttiğ im iz y ü k s e k â lim le rim iz in ş a h s iy e ti b iz e ş u n u g ö s te r i y o r k i, t ü r k l e r d e İ s ta n b u l f e th in d e n

ç o k e v v e l İlm î b i r z ih n iy e t v a r d ır ,

v e b u f e t i h t e n s o n r a , ç o c u k l u ğ u n d a n b e r i ilm e m e r a k lı v e âlim F a ­ tih S u lta n M e h m e d in o tu z s e n e d e n a r tık s ü r e n h ü k ü m d a r lık z a m a ­ n ın d a k e m a lin i b u lm u ş tu r .

Ista n b u iu n a lın m a s ı v e tü r k le ş m e s i ve ilk t a l i m y e r l e r i I s ta n b u iu n fe th i 2 0 C e m a z iy ü le v v e l 8 5 7

(2 9 M a y ıs 1 4 5 3 )

S a lı

g ü n ü n d e o lm u ş tu r . O h a l d e I s ta n b u iu n 5 0 0 ü n c ü f e tih y ılın ı 2 9 M a­ y ıs 1 9 5 3 d e k u tla y a c a ğ ız . 2 9 M ay is 1 4 5 3 d e

t a r i h t e b ir d e v ir d u r u r v e b a ş k a

b ir

b a ş la r . Y a n i o r t a z a m a n s o n a e r e r v e y e n i k u r u n la r b a ş la r . le k e tim iz y e n i b ir z a m a n a ç a n lü ğ ü n ü a n a c a k tır .

d e v ir M em ­

b u b ü y ü k z a f e r i v e F a tih in b ü y ü k ­

Ç ü n k ü ls ta n b u lu f e t h e d e n h ü k ü m d a r ü s tü n

b ir

m e d e n i y e t v e ta m b ir Ü n iv e r s ite k u r m u ş tu r M . ls ta n b u lu 23 y a ş ın d a a la n k u m a n d a n F a tih in y a n ın d a , o r d u n u n v e e rk â n ın ın m a n e v iy a tın ı v e ü m itle r in i k u v v e tle n d ir e n

A k Ş e m s e d d in

v e A k B ıy ık g ib i te m iz v e h a l s a h ib i y ü k s e k a d a m la r

v e h o c a la rı

g ib i İslâm ş e r ’in e v e ilm in e ç o k s a m im î b a ğ lı â lim v e fazıl in s a n la r v a r d ı. İ s ta n b u l h e p im iz in b ild iğ i g ib i h a r p l e v e T ü r k ü n k a n ı p a h a ­ s ın a a lın d ı. B u f e tih h e r v e ç h ile h a k k e d ilm iş tir . ls ta n b u lu h a r b e n

a la n o r d u y a

b ır a k m ış ,

G a n im e tle r i F a tih

y a ln ız b in a la r v e y e r le r i

b e n im d ir d e m iş tir |2],

[1] İstanbul Üniversitesi Rektörü Ord. Prof. Cemil Bilsel’in 14 Mart 942 Tıbbiyeliler bayramında açış söylevinden. [2] Fatih vezirler, emirler, şeyhler ve hocalariyle Eğri kapudan şehre gi­ rince Ayasofyaya gitmiş ve onu yakından seyretmiştir. Bu esnada bir yeniçeri neferinin klişenin güzel taşlarından birisini sökmek üzere olduğunu görünce elindeki topuzla dürtüp mani olmuş ve: »Evvelce size malca alınacak şeylere ruhsat vermiştim, mülk ise benimdir demiştim.» sözüyle bu tecavüzü menetmiştir. Rivayete göre o esnada namaz vakti gelir ve Fatih Ayasofyada ikindi nama­ zını kılar (Ahmet Rasim, OsmanlI tarihi, S. 184). Bundan iki gün sonra ilk Cuma namazı da. camie tahvilinden sonra, Ayasofyada kılınır.

8 B iz a n s b in a la rın ın h a r a p

o la n la r ı

y e r in e y a p tık la r ın ı

te m a m e n

v a k f e tm iş tir . D iğ e r y e r l e r d e h a y ır m ü e s s e s e le r i y a p m a k v e İs ta n b u lu tü r k le ş tir m e k v e s ü s le m e k

is tiy e n le r in ç o ğ u b u r a la r ın ı v a k ıf ta n s a ­

tın a lm ış la r , d a h a d o ğ r u s u

v a k ıfla ra g e lir te m in e t m e k ü z e r e k ir a ­

la m ış la r d ır , b ir k ısm ın ı d a h ü k ü m d a r b u m a k s a tla d a ğ ıtm ış tır .

M e­

s e l â F a tih y a p tır d ığ ı c a m i’ v e e t r a f ın d a k u r d u ğ u M e d a risi S e m a n iy e y i v a k f e d e r k e n b u c iv a r d a m ü d e r r is le r in in o tu r m a s ı iç in p a r a s ız y e r l e r b ile v e r m iş tir [11. I s ta n b u lu n f e th i

o kadar

e h e m m iy e tle k a r ş ıla n m ış tır k i,

f e tih iç in s ö y le n e n ta r ih le r b u n u le ş e c e k tir.

y a ln ız

i s p a ta k â fid ir. İ s ta n b u l a r tık tü r k -

E f s a n e le r d a h a e v v e l d e n b u n u n z e m in in i h a z ır la m ış b u ­

lu n u y o r d u . A n a d o l u d a n g e le n h a lk ın s e m t s e m t y e r le ş tir ilm e le r iy le v e E v lâ d ı F a tih a n d e n e n F a tih o r d u s u e f r a d ın ın g e tir ile n a ile le r iy le t ü r k v e m ü s lü m a n m a h a lle le r i ç o ğ a lm ış tır . E y ü p s u lta n c iv a r ın d a k u r m u ş la r d ır . risi S e m a n iy e s i b i r y a n m a

B u rs a lIla r ilk m a h a lle y i

K a r a m a n lıla r [2] F a tih M e d a ­

to p la n m ış la r v e o r a d a B ü y ü k K a r a m a n

v e K ü ç ü k K a r a m a n m a h a lle le r in i y a p m ış la r d ır . K o n y a A İ c s a ra y ın d a n g e l e n l e r d e A k s a r a y d a b i r m a h a lle y a p a r l a r . B u n la r İs ta n b u lu e v v e lâ y a d ır g a d ıla r m ı ? B ilm iy o r u z . g ö re ,

b e lk i b ir a z v a ta n h a s r e ti ç e k t i l e r ,

R iv a y e te

lâ k in k a v u ş tu k la r ı y e r l e r

v e b u c a k l a r v e r e f a h o n la r ı b u r a y a b a ğ la d ı. A r tık b u m a h a lle le r d e d o ğ a n y a v r u la r ı b e n im s e d ile r .

İs ta n b u llu o ld u la r v e ş e h r i d o ğ u ş la r ın d a n itib a r e n

I s ta n b u la g e tirile n ilk m u h a c ir le r b u s e f e r İ s ta n b u llu

o la n y a v r u la r iy le

daha

çok

şe h re

b a ğ la n d ıla r

ve

ş e h ir k a la b a lık ­

la ş tı. İs ta n b u l a r tık tü r k le ş m iş tir , v e ta h s il y a ş ın d a b ir ç o k v a ta n d a ş la r v a r d ır . B iz a n s lIla rd a n b irç o k in s a n , e k â b ir , la r .

â lim le r ç e k ilip g i d i y o r ­

B ir k ısm ı lta ly a d a v e A v r u p a n ın d i ğ e r y e r l e r i n d e

L â k in k a la n la r ı d a t e k

tü k g ö r ü lü y o r .

y e r le ş iy o r .

F a tih n ite k im b u n la r d a n b ir

k a ç iy le g ö r ü ş m ü ş tü r .

[1] Osman Ergin, Tfırk şehirlerinde imaret sistemi, 1939 ve Fatihin türkçeye çevrilen vakfiyesi. [2J Karamanlı (Konyalı) demektir. Asıl Karamanlıya (Larendeli) derler. Abdülkadir Erdoğan notu.

9 I s ta n b u ld a

B iz a n slIla r

z a m a n ın d a b i r ta k ım

d in î

m ü e s s e s e le r

v a r d ı. B u n la rın b i r k ısm ı p a p a s la r ın o t u r d u k l a r ı m a n a s tır la r d ır . B u n ­ l a r d a n ik isi b o ş a lm ış b u l u n u y o r . B irisi A y a s o f y a d a k i p a p a s o d a la r ı, d i ğ e r i Z e y r e k t e k i P a n t o k r a t o r m a n a s tır ı o d a la r ı. İş te f e t h i m ü te a k ip g ü n le r v e a y l a r d a F a tih le v e y a s o n r a g e le n b ir ç o k â lim le r b u r a la r d a hem en b a ş lıy o r

te d ris a t y a p ıy o rla r. [11.

B in a e n a le y h

İ s ta n b u l f e th iy le

b e ra b e r

te d r i s a t d a

F a tih K ü lliy e s i b in a s ın ın k u r u ld u ğ u 8 7 5

(1 4 7 0 ) d e n b u n u b a ş la tm a k d o ğ r u d e ğ ild ir . İ ş te b u ilk ta lim y e r le r i

A y a s o f y a v e Z e y r e k m e d r e s e l e r i d iy e

m e ş h u r o lm u ş tu r . İ s ta n b u l K ü lliy e s i

( Ü n iv e r s ite s i) m e d r e s e le r i e v ­

v e l â b u m u v a k k a t y e r l e r d e k u r u lm u ş tu r , b a ş la r .

ve bu da

f e tih

ta r ih iy le

F a tih in (M e d a ris i S e m a n i y e ) s i ta m a m la n ın c a b u m u v a k k a t

y e r l e r i n d e n h o c a la r iy le b e r a b e r n a k le d ilm iş le r d ir . f e tih te n a n c a k 1 8 s e n e

Z ira m e d r e s e le r

s o n r a ik m a l o lu n a b ilm iş tir .

A yasofya m ed resesi İ s ta n b u l

K ü lliy e s in in

o ld u ğ u g ib i

ilk

m e d re se si

f e tih te n

so n ra

Z e y r e k te

A y a s o f y a d a d a f e v k a n i v e p a p a s o d a la r ı d e n e n y e r d e

a ç ılm ış tır, v e ilk m ü d e r r is d e F a tih in h o c a s ı v e d e v r in in â le m ş ü m u l en

büyük

fık ıh

â lim v e m ü ellifi ; İ s ta n b u l v e h a v a lisi

ilk k a d ısı

8 6 4 (1 4 6 0 ) d e ö le n m o lla H ız ır b e y y e r i n e k a d ı o la n , M o lla H ü s r e v (j*

J j ./ ''1j J

d i r [21.

M u id le r iy le

b era b e r

m ü e s s e s e s i h a lin i a la n A y a s o f y a m e d r e s e s i c a y a k a d a r 18 s e n e e h e m m iy e tin i e tm iş tir .

ve

en

F a tih k ü lliy e s i

M o lla H ü s r e v in

ilim

y a p ılın ­

a s ır la r la b u ş e r e f i m u h a f a z a

B u e h e m m iy e t b ilh a s s a d ü n y a ö lç ü s ü n d e

n e lm ile l b i r â lim o la n

büyük

büyük ve bey­

h a y a t t a o ld u ğ u

m ü d d e tç e

p e k f a z la d ır. M o lla H ü s r e v in A y a s o f y a d a k i d e r s in e g e lm e si v e o r a d a

[1] Cemil Bilsel, İstanbul Üniversitesi tarihi, 1943, S. 8. (Üniversitemizin başlangıcı, İstanbulun alındığı 1453 yılının 29 Mayıs Salı gönünün ertesidir.) [2] Babasının ismi Feramürz diye meşhur ise de mühründe bu

îx -)

Ferartıuz diye okunmuştur. Süleymaniye cami kütüp­ hanesi, No. 445. Feramürz halk dilinde Feramuz olarak da söylenmiştir.

10 n a m a z k ılm a s ı a d e t a

İç tim a î b ir h e y e c a n u y a n d ır ır

ü z e rin d e ,

m u id le ri y a n ın d a v e a r k a s ın d a ,

y ü k s e lm iş

ta le b e s iy le

ve

o gün at

d a n iş m e n d

d e r e c e s in e

c a m ie g e lm e s i h ö r m e t t e z a h ü r le r in e

seb eb

o l u r d u . C u m a g ü n le r i c a m ie g ir d ik te b e k l e y e n c e m a a t a y a ğ a k a lk a r ve

ona

ta

ilk s a f la r a k a d a r y o l a ç a r la r d ı.

N a m a z d a n v e d e r s in i

v e r d i k t e n s o n r a a y n i s u r e t l e u ğ u r la n ır d ı. F a tih , y a p t ı r d ı ğ ı y e n i s a r a y d a , A y a s o f y a m e d r e s e s i n d e , b ir o d a ­ d a k a n d ilin s a b a h a k a d a r y a n d ığ ın ın f a r k ın d a d ır . b ir in d e k e y f iy e ti m e r a k la s o r a r , n e t i c e d e ,

E r te s i g ü n le r d e n

ile r id e b ü y ü k

o la c a k M o lla M u h id d in M e h m e t M a ğ n is a o ğ lu n u n

b ir â lim

d a h a ta le b e b u ­

lu n d u ğ u A y a s o f y a m e d r e s e s in d e k e n d is in e a y r ıla n o d a d a , b i r k a n ­ d ilin a l t ı n d a s a b a h la r a k a d a r ç a lış tığ ın ı a n la r . B u n d a n v e d i ğ e r k a ­ y ı t l a r d a n A y a s o f y a m a ’b e d i e tr a f ın d a k i p a p a s o d a la r ın ın d a s ık ış m ış b i r ş e h r in m a n a s tır ın d a k i

g ib i iki k a tlı o ld u ğ u

ve

sa ra y d a n

b ile

g ö r ü le b ild iğ i a n la ş ılm a k ta d ır . M o lla H ü s r e v b u m e d r e s e d e b ir ç o k fe y iz li in s a n la r y e tiş tir m iş tir . O b ü y ü k â lim in tu r

k i,

A y a s o f y a d a k i m e v k ii

o kadar

k ıy m e t

b u lm u ş ­

A y a s o f y a İlm î p a y e s i h a k ik î m ü d e r r is le r a r a s ın d a a s ır la r la

b ü y ü k b i r t e v e c c ü h v e iltifa t e s e r i a d d e d ilm iş tir . A y a s o f y a m e d r e s e s in d e M o lla H ü s r e v g ü n d e F a tih A li K u ş ç iy i d e d a v e t e tm iş ti.

G e ld iğ in d e

100

a k ç e a lırd ı.

d ah a h en ü z Sahn

m e d r e s e l e r i y a p ılm a m ış tı. O d a 2 0 0 a k ç e ile A y a s o f y a m e d r e s e s in e ta y in e d ild i. is ta n b u la g e le n â lim le r b u s u r e t l e

A y a s o f y a v e Z e y re k m e d r e ­

s e le r in e ta k s im o l u n u y o r d u . F a tih in 9 0 1 (1 4 9 5 ) d e y e n i d e n y a p ıla n a ra p c a

v a k f iy e s in d e ^

^

J

r

bu v

m ed re se e

ş ö y le

k a y ı t l ı d ı r : Oy.^ljll^ü-J.1)

tü rk ç e y e

ç e v r ile n

v a k f iy e d e :

( T e tim m e i c a m ii ş e r if o la n m e d r e s e A y a s o f y a m a b e y n in d e d ir ) c ü m ­ le le r in i b u lu y o r u z . V a k f iy e d e d e y e r i v e a y r ıc a v a z ife le ri s a r ih tir . Z e y r e k m e d r e s e s i n d e o ld u ğ u F a tih b ir k ü t ü p a n e k u r m u ş tu r .

g ib i

A y a so fy a

m e d re s e s in d e d e

E lim iz e g e ç e n b ir k ita b ın te m e llü k

k ita b e s in d e :

1

11 (3

j-ı*

âjC^S

jUflL-JI^3^1î

¿r jf- * ^ a ı ^ } [ 1)

B u k ita p ta F a tih in b a ş ta v e s o n d a

<»t*jj!*-âa, , . ^

4İ-*

i i t l i J t«^-—

m ü h ü r le r i v e M e h m e t

Ç e le b i) b in A liy y ü lf e n a r î' ta r a f ın d a n y a z ıla n

(S u lta n î)

(Ş a h

k e lim e s i

ve

v a r a k a d e t l e r i iş a r e t e d ilm iş tir . B u b iz e g ö s t e r i y o r k i, F a tih in e m r iy le hu su sî

k ü tü p a n e s in d e n

ç ık a r ıla n k ita p la r d a n b ir k ısm ı d a A y a s o f -

y a d a k i m e d r e s e y e k o n m u ş tu r . B u o n l a r a b ir m is a ld ir , v e b u t a r i h ­ te n ,

A y a s o f y a m e d r e s e s in d e k i

Z e y re k m e d re s e s in d e n Bu

ve

k ü t ü p h a n e n i n 8 6 9 (1 4 6 6 ) d e ,

2 sene

so n ra

d i ğ e r e s e r le r F a tih te k i S a h n

k u r u ld u ğ u n u

yani

ö ğ r e n iy o r u z .

m e d r e s e l e r i y a p ılın c a

o ra y a

n a k lo lu n m u ş v e S a h n ı S e m a n k ü tü p a n e s i fih ris tin e g e ç irilm iş tir. A y a s o f y a m e d r e s e s i d e S e m a n iy e m e d r e s e le r in in

8 7 5 (1 4 7 0 ) d e

h ita m ın a k a d a r b u y o l d a f a a liy e tte b u lu n m u ş tu r .B u r a d a d e r s v e r e n A li K u ş ç î m u h te m e ld ir k i, M e d a ris i S e m a n iy e d e n b ir in e n a k le d ild ik ­ t e n 4 s e n e s o n r a 8 7 9 (1 4 7 4 ) t a r ih in d e ö lm ü ş tü r . H e r iki m e d r e s e d e , y a n i A y a s o f y a v e Z e y r e k te , b ir b ir iy le k ıy a s o lu n m ıy a c a k d e r e c e d e k ıy m e tli fe th in d e n

m ü d e r r is le r so n ra

v a z ife a lm ış la r v e b u n la r ls ta n b u lu n

b a ş la y a n t e d r is a tta

ilk h iz m e ti

h a k k iy le

hem en y a p m ış ­

la r d ır . A y a s o f y a m e d r e s e s i h a k k ın d a

Ş e k a y ik te b ir a z m a lû m a t v a r d ır .

H o c a l a r d a n b a h s e d e r k e n z ik ri g e ç e r . T a r ih le r im iz d e sa rih m a lû m a t b u la m ıy o r u z . Y a ln ız

n in

(A tla s ı M in ö r)

te rc e m e s in d e

İ s ta n b u l h a k k ı n d a ilâ v e o lu n a n b ilg ile r a r a s ı n d a ( F a tih ,

A y a so fy a -

n ın ’ şim a l ta r a f ın d a t a l e b e i u lû m için v e z a y if i m u a y y e n e ile b i r d a r ü ta h s ili u lû m v e m e d r e s e i â liy e ih d a s e tm iş tir ) d e m e k te d ir |2 ] . B u e s k i s a r a y ın t a r i h i n d e n , y a n i 8 5 8 (1 4 5 4 ) d e n e v v e ld ir . T ü r k l e r A y a s o f y a y a h u s u s î b iı e h e m m i y e t v e r m i ş l e r

ve

h a ttâ

o n u İslâ m e f s a n e le r in e m a le d e r e k b e n im s e m iş le r d ir 13].

[1] 867 (1464). Bu kitap halen Fatih kütûpanesinde No. 3221 de kayıtlıdır. [2) Üniversite ve Nuruosmaniye kütüpaneleri nüshalarına bakınız. Üni­ versite kütüphanesi, Yıldız No. 1522, ve Nuruosmaniye kütüpanesi No. 2994. [3J Türkler Ayasöfyayı o kadar benimsemişlerdir ki, bir takım efsaneler yapmışlardır. Ayasofyanin bir türlü tutmayan kubbesi Peygamberimiz tükrüğünden göndeıerek harcına karıştırıldıktan sonra tutmuştur. Zira orası bir gün

12 Zeyrek m ed resesi I s ta n b u ld a ,

fe th i m ü te a k ip

A y a so fy a

ile b e r a b e r ik in c i te d r is

y e r i Z e y r e k te P a n t o k r a t o r m a n a s tırın ın f e v k a n i p a p a s o d a l a r ı n d a d ı r . H a le n b u r a y a ilk d e f a h o c a ta y in e d ile n

M o lla Z e y r e k [1] M e h m e -

d in a d iy le a n ıla n b u s e m t t e , şim d ik i Z e y r e k c a m iin in e t r a f ın d a B i­ z a n s lIla rın ç o k b ü y ü k b ir m a n a s tır ı v a r d ı. B u n a ( H r is to P a n to k r a to * r u s ) d e r le r d i.

B u n u n k liş e le r i c a m ie ta h v il e d ilm iş v e X V in c i a s ır

s o n u n d a Z e y r e k c a m ii d iy e m e ş h u r o lm u ş tu r .

M a n a s tır 7 0 0 r a h ib i

b a r ı n d ı r a c a k k a d a r b ü y ü k v e b ir d e D a r ü la c e z e s i o la c a k k a d a r g e ­ n iş b ir y e r d i . m ü ş te m ilâ tiy le

H a ttâ

L â tin le r

b ir lik te

um um î

İ s ta n b u lu a ld ık la r ın d a

b u r a s ı b ü tü n

k a r a r g â h la r ı o lm u ş tu |2J.

1422 d e

m e v c u d , y a p ıla n r e s m in e g ö r e e tr a f ı d u v a r la ç e v rili b i r s ite id i. D e m e k f e th i m ü te a k ip

m e d r e s e o la b ile c e k y e r l e r b u lu n m u ş v e

b u n l a r d a n is tif a d e e d ilm iş tir . M u ıa t III z a m a n ın d a t ü r k ç e y e ç e v r i l e n ,

cami’ olacaktır demiştir. Camiin istikametini Kâbeye, parmağını bir direğe so­ karak, çeviren Hızırdır. Fatih Edirnede vali iken yıkılma tehlikesine maruz olduğu bildirilen Ayasofyayı ayakta tutmak için mimar Ali Neccarı gönder­ miştir. Ayasofyayı kurtarmış ve bir istinat duvarının içine 200 basamaklı bir merdiven yapmıştır. Kral sebebini sorunca, kurşunluğa çıkmak içindir ce­ vabını vermiştir. Ali Neccar Edirneye avdetinde: Padişahım, dört payende ile Ayasofyanın kubbesini kurtardım, tamir vazifesi bana kısmet oldu. Fetih vazi­ fesi de sana düşüyor. Hattâ yapacağın minare temelini de hazırladım ve üzerinde ilk namazı ben kıldım» demiştir. 3 sene soura Fatih bu temelin üzerine 16 köşeli (Tuğla) minareyi yapmıştır. (Ressam Ali Sami Boyar. Cümhuriyet gazetesi, 8.VI. 1942). Daha başka vakıa ve efsaneler vardır. Bunlara şu birkaç misali ör­ nek aldık. Halk bu efsanelerle şehri ve âbidelerini tamamen kendisine bağlamış­ tır. Az zamanda İstanbulun türkleşme ve İslâmlaşması siyasetine hayret olunur. Bunların da tesiri olmuştur. [1] Molla Zeyrekin Hacı Bayramı Veli ile münasebeti vardır. Bu lâkabı o vermiştir. [2] Celât Esat, Eski İstanbul, 1328, S. 176. Buraya eski imaret de derler. XII inci asırda Birinci Aleksi Komnenin annesi tarafından yapılmıştır. Evvelâ imaret olarak kullanılmış, sonra camie tahvil edilmiştir, (s. 175). Buraya (Pantapopt) derlerdi. 1125 de bina eden Yani Komnenin zevcesi imparatoriçe Erini idi, diyor.

lı

13 F a tih

v a k f iy e s in d e ş u k a y d ı b u lu y o r u z :

— ( ... H iy n i f e tih te n ic e

k e n a is i m e d a r is e d i p e m r i â lile r in e im tis a li v e h e r b ir in d e m ü d a r e se i u lû m u

n a f ia y a iş tig a l

o lu n a n

h ö c e r a t ı m e z k û r e Z e y r e k m ed *

r e s e s i o d a l a r i y l e te s m iy e o lu n m u ş tu . o lm a k la

M e d a ris i r e f iü lb ü n y a n ta m a m

k e n is e i m e z b u r e c a m i, o lm a k b a b ı n d a fe r m a n ı k a z a c e r e ­

y a n ı s u d u r e tm iş tir (11). Ş ekayiki m u m a n iv e d e : W «-C t

ı\ *

^i L T

-Ö ;

, L.

jl» -

Jjrj ö ıla l—d

jy .1 jlT y . . . ) J j ' VJ-alla—»

k a y d ı [2] d ik k a te d e ğ e r . B u s a t ı r l a r b iz e İ s ta n b u l f e t h i n d e n s o n r a b i r ta k ım ( k e n îs e le r ) in m e d r e s e o lm a s ın a F a tih e m ir v e r m iş tir . H e r b ir in d e nafi* ilim le r ile iş tig a l o l u n m u ş tu r . B u n la rın b ir k ısm ı M o lla Z e y r e k m e d r e s e s i o d a ­ la rı

d i y e ş ö h r e t b u lm u ş tu r . A sıl s e k iz m e d r e s e

in ş a o lu n u n c a b u

k e n îs e n in c a m ie ta h v il e d ilm e s in e ir a d e ç ık m ış tır. D e m e k I s ta n b u ld a m e d r e s e l e r in ş a o lu n m a d a n

e v v e l M o lla Z e y r e k

k e n îs e le rd e n

b ir

k e n îs e y e m ü d e r r is n a s b e d ilm iş tir . T a r ih le r im iz d e Z e y r e k m e d r e s e s i h a k k ın d a şu k a y ıtla r ı d a b u lu ­ y o r u z : H a m m e r z e y lin d e :

F a tih in , A li T u s i’yi

m ü d e r r is liğ e ta y in

e y le d iğ i c a m i’, k a d im e n P a n t o k r a t o r k liş e s iy d i k i, K o n ta n ta n iy e n in ta r ih i k a d im in d e m e ş h u r d u r .

F e t i h t e b itta h v il Z e y r e k c a m ii ism in i

a lm ış tır .M a n a s tır ın 4 0 h ö c r e s i ta le b e n i n ik a m e tin e ta h s is o lu n d u . F a tih b u n la r ı V e z ir ia z a m M a h m u t p a ş a ile m ü n a z a r a e ttir ir d i, d e n i y o r (31. M ir’a t ü l k â i n a t [41 d a b u ld u ğ u m u z şu iz a h a tı h ü lâ s a e d e lim : • ( ... ( A lâ ü d d in T u s i)

u lû m u a k liy e v e n a k liy e y i ta h s ild e n s o n r a

B u r s a y a g e lir . S u lta n iy e m e d r e s e s in e F a tih in b a b a s ı z a m a n ın d a m ü ­ d e r r is o l u r .

F a tih îs ta n b u lu a lıp S a h n ı

y a p tırm a z d a n e v v e l

s e k iz

|1J Fatih II vakfiyesi. Türkçe. Vakıflar Umum Müdürlüğünce neşredilmiştir. [2] Ispartada, Halil Hamid paşa kütiipaneginde No. 327 Şekayiki Numaniye nüshasından alınmıştır. Varak 53. [3] Cilt 3, Zeyl. Gerek Şekayiki Numaniye ve gerek Hammer bu odaların 40 olduğunu yazarlar. Hammer bu malûmatı Şekayikten aldığına göre takriben bir asır sonra bir kısmının yıkılmış olması hatıra geliyor. [4] Ispartada Halil Hamit paşa kütüphanesi yazma nüshası No. 344, Varak 340.

ı

14 k liş e m e d r e s e l e r i n d e Z e y r e k m e d r e s e s in i g ü n d e

1 0 0 a k ç e ile b u n a

v e r i p İ s ta n b u l

y a k ın ın d a b ir k a r y e y i d e

a r p a lık

o la r a k

b a ğ ış la r .

H â lâ m ü d e r r is

k ö y ü d e n m e k le m a r u f tu r . S a h n m e d r e s e l e r i ta m a m

o l d u k t a F a tih b irin i b u n a ta h s is e d e r IU. H a d ik a tü l C e v a m i’, Z e y r e k c a m ii k ıs m ın d a ş u n la r ı K liş e d e n m ü n k a le p tir . V â k ıfı F a tih tir . M ü tta s ılın d a

o la n

z a v iy e y e i p tid a

m ü d e r r is o lm a k la c a m iin

y a z ıy o r |2 ] :

V a z ife si A y a s o f y a d a n d ı r .

Z e y r e k M o lla M e h m e t

s e b e b i ş ö h r e t i o lm u ş tu r .

e fen d i

İ s ta n b u lu n f e t ­

h in d e n 2 0 s e n e s o n r a 8 7 7 (1 4 7 2 ) d e M o lla ö lü r . S o n r a b u r a s ı Ş e y h A p t u l l a h ı İ lâ h iy e z a v iy e o lm u ş tu r . Y in e F a tih in tü r k ç e y e ç e v r ile n v a k f iy e s in e d ö n e lim v e a y r ı y e r ­ l e r d e ş u n la r ı to p lıy a lım : ( ...

B iri d a h i

M e v lâ n a Z e y r e k m a h a lle d e

m a h m iy e i s a k in

u le m â y ı

k ir a m d a n

o lm a k la M o lla Z e y r e k m a h a lle s i d e d i k l e r i

v a k i’ k e n îs e d ir k i,

s e m m a o lm a k m e n e v id ir .

K o n s ta n ta n iy e d e

in ş a a lla h Z e y r e k

... G a r b e n

d e m e k l e m a r u f o la n h ö c e r a t ı n S a h n ın a ,

c a m ii is m iy le m ü -

Z e y r e k m e d r e s e l e r i o d a la r ı v e ş im a le n h ö c e r a t ı m e z -

b u r e n in b a ’z m a m ü n te h i o l u r .) Y in e b u v a k f iy e d e e s k i im a r e t a d iy le a n ıla n b ir m e s c id in b e ş v a k itte i b a d e t için v a k f e d ild iğ i ta s r ih e d i l ­ m iş tir.

E ly e v m b u r a d a ü ç b ir le ş ik k ü s e v a r d ır .

P a p a s o d a la r ı v e

h ö c e r a t d e n ile n y e r l e r d e y a z ılıd ır . Y in e v a k f iy e d e : ( ... B iri d a h i M o lla

Z e y re k

m a h a lle s in d e e lli b a b u lv î,

sü flî

h ö c e r a t t ı r . B ir b ir in e m u tta s ıld ır . M a b e y n i h ö c e r a t t a v a k i o la n S a h n ı h a li v e b a ğ ç e c e m ia n v a k f ı ş e r if te n d ir .

Z e y r e k m e d r e s e s i o d a la r ı

d e n m e k l e m a r u f tu r ...) Ş im d i b u n la r d a n ç ık a n m a n a la r ı h ü lâ s a e d e lim : İ s ta n b u l f e t h i n ­ d e n s o n r a a ç ıla n t e d r i s y e r l e r i n d e n b irisi d e h a le n b ü y ü k b ir s e m te a le m o la n Z e y r e k d e B iz a n slIla rın e n b ü y ü k

m a n a s tır ıd ır .

n a s tır ın f e v k a n i v e z e m in d e 5 0 o d a s ı t a l e b e i u lû m a

Bu

ta h s is

m a­ e d ilir .

[1] Karadeniz tarafında dört medresenin başındaki (Baş kurşunlu) medrese­ dir. Bugün tanınmıyacak kadar haraptır. [2] Ayvansarayî Hüseyin, Hadikatül Cevami Cilt 1, S. 118. Bilâhare tekke olmasından bu manastırın papas odalarına zaviye deniyor. Bu mühim eser 1182 de yazılmağa, 1193 de tebyize başlanmış, 1195 de bitmiştir.

15 Z e y re k

ism i

b i r a d o lu r .

e v v e lâ

b ir m e d r e s e y e , s o n r a b u k o c a s e m t e g ü z e l

I s ta n b u lu n

f e th in in

ism i m u h a f a z a e tm e k te d ir .

güzel

b ir

h a tır a s ı

B ir z a m a n la r , m e d a r is ,

o la r a k

if a d e s in e g ö r e s e k iz k liş e m e d r e s e s i d iy e d e is im le n iy o r . k ü s e n in e d e r. la rı

h a le n b ir b ir in e

bu

M ir’a tü lk â in a tın

m u tta s ıl ü ç t a n e s i Z e y r e k

B u s e k iz

c a m iin i te ş k il

B u b a h is m e v z u u k liş e le r in ç o ğ u v e Z e y r e k m e d r e s e s i o d a ­ d e n e n y e rle rd e n

ve

d u v a r l a r ı n d a n e s e r k a lm a m ış tır . Y a ln ız

b u r a d a b a z ı m a h z e n le r [11 v e h a l e n b ü y ü k b ir d u v a r v a r d ır . B u ilk t a ’lim

y e ri

8 5 7 (1 4 5 3 ) d e n

8 7 5 (1 4 7 0 ) e k a d a r

18

se n e Z e y re k

m e d r e s e s i ü n v a n ım m u h a f a z a e tm iş d ir [2]. F a tih s u lta n M e h m e t b u , A y a s o f y a d a n s o n r a g e l e n , fe th i m ü ta a k ı p a ç ıla n ilim y u r d u n a ,

ç o k e h e m m iy e t v e r m iş v e Z e y r e k m e d ­

r e s e s i o d a s ı n d a o t u r a n t a le b e n in m ü n a z a r a la r ın d a b u lu n m u ş v e b ir ­ b irin i m ü te a k ip ,

b ir a z d a n b a h s e d e c e ğ im iz â lim le r i,

b ilh a s s a M o lla

Z e y r e k , A li T u s i... g ib i h o c a la r ı ta y in e tm iş tir . F a tih , Z e y r e k m e d r e s e s i n d e

b ir d e

k ü tü p h a n e

k u r d u r m u ş tu r .

M e s ’u d t e s a d ü f le r le e lim iz e b u k ü tü p h a n e n in h a le n F a tih k ü tü p a n e s in d e b u lu n a n d e ğ e r li b ir ta k ım İlm î k ita p la r ı g e ç m iş tir. B u k i t a p l a r d a şu k a y ıtla r ı o k u y o r u z : ----

[3]

b

\S-

Hal — M

1

<3

I

0.AA

, a, ş . . , )

2

I

k a y d ı İ s ta n b u l f e t h i n d e n 10 s e n e s o n r a Z e y r e k m e d r e s e s in in k ü t ü p ­ h a n e s in i b ild ir iy o r . — m ın d a

{-jj b ir z a tın d a

^ji}) k a y d ın d a n M a h b u b Ç e le b i n a ­ Z e y r e k m e d r e s e s i n d e a ç ıla n k ü t ü p h a n e y e b ir 123

[1] Bu yerin altında süslü ve dört sıra sütunlar arasında Kayzer (Fokas) ın sabrıncı da vardır, gezilebilir. [2] Osman Ergin, Türk şehirlerinde imaret sistemi eserinde, (1939) S. 20 de Fatih medreseleri açılınca, bu medresenin Boyahane ittihaz edil­ diği yazılmıştır. [3] 867 (1462). Hicri 782 (1380) de Ankarada yazılan bu nüsha elyevm Fatih kütüpanesinde No. 8220 de kayıtlıdır. Molla Zeyrek oğlu Mehmedin temellük kitabesi de vardır.

16 k ita p v a k f e ttiğ in i ö ğ r e n iy o r u z U .

— ( ¿ j j L-jJu. J t

^ 0 ' ^ ) [2J.

— ( - j .) <-;-*•* J * i* > > ' —

( * j ij ¿ j 'j

I311

j'ü ll

,\* ) [4].

Ş ü p h e s iz k i, Z e y r e k m e d r e s e s i k ü tü p h a n e s in e k o n a n k ita p la r b u k a d a r d e ğ ild ir .

H a le n F a tih

k ü t ü p a n e s i n d e o la n la r ın h e m e n h e p ­

sin i g ö r d ü k . B ir m ü d d e t için m u h a f a z a a ltın a a lın a n k ita p la r ı h e n ü z ta r a y a m a d ık . L â k in b u d ö r t k a y ıtta n Z e y r e k m e d r e s e s in d e b ir k ü tü p a n e a ç ıld ığ ın ı v e b u k ita p la r ın h e m e n h e p s in in F a tih in s a r a y ın d a k i h u s u s î k ü tü p a n e s in d e n ç ık a rıld ığ ın ı a n lıy o r v e b u n la r ın b ir in d e 8 6 7 (1 4 6 2 ) ta r ih in i b u lu y o r u z . Z e y r e k m e d r e s e s i

k ü tü p h a n e s in e b u n d a n

d a h a e s k i b ir t a r i h t e v e r ilm iş k ita p , b iz im v e y a d iğ e r s e n e l e r z a r ­ f ın d a b a ş k a la r ın ın e lin e g e ç i n c e y e k a d a r b u n u şim d ilik Z e y r e k k ü ­ t ü p h a n e s in in te s is i ta r ih i o la r a k a la b iliriz . 12*4

[1] Bu eser halen Fatih kütüpanesinde n o . 4404 de kayıtlıdır. Bu eser Zeyrek medresesi kütüphanesinden Sahnı Seman kütüphanesine intikal etti­ ğinde Mehmet (Şah Çelebi) bin Aliyyüifenarî görmüş ve yapraklarını sayarak imzasını koymuştur. Kitapta Fatihin (Flmuzaiter daima) lı padişah olduktan sonraki tuğralı mührü vardır. Her nasılsa bu kitap Mahbub Çelebiye geç­ miş, o da buraya vakfetmiştir.Yine kitabın başında ( . j j :1 j.1} \ ^ / ) denildiğine göre bir müddet camiin içindeki dolaplardaki Fatih camii kütü­ panesinde durmuştur. [2] Bu kitap bugün Fatih kütüpanesinde No. 5146 dadır. Sultanî kaydı olduğuna göre saraydan çıkmadır.Mehmet bin Aliyyüifenarî imzasını taşıyor. O BayazU II zamanında bu kitapların fihristini hazırlarken şifreli ve şifresiz imzasını atmıştır. Şifreli imzası (L,^ j t Jc i r i ' J ı n r ) gibidir. [3J Fatih kütüpanesinde No. 5027 de kayıtlı (^UMı ,_j) dır. Sultanî kaydı ve Mehmet bin Aliyyüifenarî imzası vardır. [4) Bu eserin Zeyrek medresesi kütüphanesine aid olduğu kayıtlı değildir. Bugün Fatih kütüphanesinde No. 4474 dedir. (No. 2116)dakive bundaki ka­ yıttan Zeyrek medresi ilk müderrisinin Mehmet ve Abtürrahman-ül-Hüseynî isminde ilimle nispetleri bu eserdeki temellük kitabeleriyle anlaşılan, İki oğlunun mevcudiyeti öğrenilmektedir. Süleymaniye camii kütüphanesinde, bu zatın bir kitabında bu suretle temellük kitabesini buluyoruz, No. 286. Bu kitabeden kendisinin Mesih paşa medresesinde müderris olduğunu öğre­ niyoruz. Damat İbrahim paşa kiitüpanesi, No. 244 de de yazısı var.

17 Tercemei hallerine burada temas etmiyerek İstanbulun bu ilk ilim müessesinde hocalık eden müderrislere gelince : B u n la rın b a ş ı n d a M o lla Z e y r e k v a r d ır . A li T u s i d e Z e y r e k o d a ­ la rı m e d r e s e s i n d e m ü d e r r is tir . Bu s u re tle Z e y re k

m e d r e s e s in in b ir d e ğ il t a b i d a y e t t e

iki m ü -

d e r r is in i t e s b i t e d iy o r u z . M o lla Z e y r e k B u r s a y a g ittik te n s o n r a h o cazade

( M u s lu h u d d in M u s ta f a b in

s e s in d e m ü d e r r is b u lu y o r u z . üçüncü

m ü d e r r is i a r a s ın d a

r iv a y e te g ö r e H o c a z a d e t e s v i d e b a ş la m ış tır .

H o c a Y u s u f) u

Z e y re k m e d re ­

A li T u s i ile Z e y r e k m e d r e s e s in in b u T e h a fü tü lfe lâ s ife m ü n a k a ş a s ı o lm u ş v e

T e h h a f ü tü n ü

3 3 y a ş ın d a

bu

m e d re se d e

T e r c e m e i h a lle r in e t e m a s e ttiğ im iz d e ta fs ilâ tın ı

o r a d a v e r e c e ğ iz . Y a ln ız ş u n u s ö y le m e k lâ z ım d ır ki is im le rin i s a y d ı­ ğ ım ız b u ü n lü â lim le r iy le , k ü tü p h a n e s iy le m ü te a k ip

iki k a tlı b in a s ı v e h a t t â

Z e y r e k v e A y a s o f y a m e d r e s e le r i

k u r u la n

ilk

ü n iv e r s ite d ir .

değer

İ s ta n b u ld a f e th i

D ik k a te d e ğ e r

g ö s t e r e n b u k ü lliy e s a d e c e y e r d e ğ iş tir m iş , Z e y r e k te

d ik k a te

İlm î f a a liy e t

18 s e n e A y a s o f y a v e

p a y i d a r o ld u k ta n s o n r a y e n i b in a s ın a y a n i

M e d a risi S e -

m a n iy e y e ta ş ın m ış tır . F a tih b u ilk k ü lliy e n in h o c a la r ın ı ç o k t e v k ir e tm iş tir . B ir z a m a n ­ la r M o lla Z e y r e ğ e ç o k itib a r v e s e v g i g ö s te r m iş tir . h in h u z u r u n d a

o la n b ir

m ü n a z a ra d an

k ü süp

L â k in o , F a ti­

g itm iş ,

v e F a tih in ,

t e k r a r g e lm e s i için r i c a l a r ı n a r a ğ m e n , d ö n m e m iş tir . A li T u s i,

F a tih in g ö z ü n d e v e ç o k itib a r e ttiğ i b ir â lim d ir .

V e­

ziri M a h m u t p a ş a ile b e r a b e r Z e y r e k m e d r e s e s in d e v e s o n r a M e d a ­ risi S e m a n iy e y e n a k l e t t i ğ i n d e d e r s le r in e g e lir d i. H e le , b ir g ü n d e r ­ s in d e , M o lla y ı o r t a y a a ld ı, s a ğ ın a k e n d i, p aşay ı o tu rttu . o k u tu y o rd u ,

s o lu n a d a v e z iri M a h m u t

A li T u s i d a n iş m e n d le r in e (H a şiy e i ş e r h i A d u d î) [ i ]

H o c a ş e v k e g e le r e k (n e ş ri

fa z a il v e h a lli

m ü ş k ü lâ tı

m e sa il) e t t i . F a tih o k a d a r s e v in d i k i, k a lk ıp o t u r u p M o lla y a o n b in a k ç e v e r d i , v e h il’a t g iy d ir d i.

D a n iş m e n d le r e b e ş e r y ü z a k ç e d a ­

ğ ıttı [2].12

[1] Fatihin hususî kütüphanesi için yazdırılmış ve tezhip edilmiş mükem­ mel bir nüshası bugün Yenicami Turhan Valde kütüphanesinde No. 335de ka­ yıtlıdır. Ziyarete değer bir eserdir. [2] Mir’atülkâinat, İsparta kütüphanesi nüshası, No. 344.

2

18 B u â lim m ü d e r r is le r in a y r ıc a m u id le r i m u a v in le r i v a r .

B u n la r

( d o ç e n tle r i)

m ü d e r r is in o lm a d ığ ı

m e k a m ın d a

z a m a n la r d a

d e r s le r i

t e k r a r e d e r l e r v e y a h u t y e n i d e r s le r i ta k r i r e d e r l e r d i . B u n la r a r a s ın ­ d a ç o k ile rle m iş m e ş h u r â lim le r ç ık m ış tır. A li T u s iy e r a k i p d u ru la c a k ,

ç ık a n v e b a h s i k a z a n a n

H ocazade,

F a tih in p e k m e r g u b u b ir â lim d ir.

ü z e r in d e

O n d a n a y r ıc a b a h s ­

e d e c e ğ iz . F a tih â lim le r le v e h o c a la r iy le

ilk z a m a n la r ın d a re s m î t o p l a n t ı ­

l a r d a b e r a b e r y e m e k y e m e ğ i p e k s e v e r d i . N e te k im . E d i r n e d e , 8 6 1 (1 4 5 7 ) d e , o ğ u lla r ın d a n B a y e z it v e M u s ta fa n ın s ü n n e t d ü ğ ü n le r in d e , y e m e k t e , A li T u s iy i s o lu n a a lm ış tır .

D iğ e r

u le m a v e h o c a la r ı d a

m u h te lif y e r l e r e o tu r tu lm u ş tu . İlm i ç o k t e v k ir e d e n F a tih , â lim le r i, z a m a n ın d a ç o k h im a y e e tm iş tir , v e I s ta n b u lu n A y a s o f y a v e Z e y r e k g ib i ilk ta lim y e r le r in e ç o k e h e m m iy e t

v e r m iş v e in k işa fla rın ı

ya­

k ın d a n ta k ib e tm iş tir . T e rc e m ei v a r d ı r k i,

h a lin d e n

b u r a d a b a h s e tm iy e c e ğ im iz

o d a M o lla A b d ü lk e r im d ir .

Z e y re k

d iğ e r

b ir âlim

m e d r e s e s in d e

b ir

m ü d d e t m ü d e r r is lik y a p a n l a r d a n d ı r .

Ista n b u ld a S e m a n iy e m ed reselerin in k u ru lu şu İ s ta n b u l k ü lliy e s in in n e r e d e k u r u la c a ğ ın ı f e th in d a h a ilk s e n e le ­ r in d e t a y in e d i lm e d iğ in d e n d ir k i, ş im d ik i c a m i’ile o n u n S a h n ın d a k i m e d r e s e l e r i n y e r in d e s e si F a tih in

B iz a n slIla r z a m a n ın d a n k a la n H a v a r iy u n k ili­

ilk ta y in e ttiğ i p a t r i ğ e ta h s is o l u n m u ş tu r [ı].

A ra d a n

|1] Bu ilk patrik, lâtinlik (katolikler) ve Ortodoksluk meselelerinden do­ layı bir manastıra çekilen rahip Onadyus (Yenediyus Skolariyus) dır. Patrik namzedi olarak Fatihin huzuruna çağırılmış ve hakkında hörmet gösterilmiş ve iltifat edilmiştir. Litinler İstanbulu zaptettikleri vakit rum klişelerinin birçoğu katolik klişesine tahvil edilmişti. Bahusus Aya Sofya ve Aya Apostoli manastırı gibi büyük küteler kâmilen lâtinlere geçmiştir. (Celâl Esat, Eski İstanbul, S. 173—175) Yenadiyut âlim bir adamdır. Fatih, buna hristiyan itikadı üzerine bir risale yazdırmıştır.

19 ik i s e n e g e ç in c e

b u k liş e c iv a r ın d a t ü r k l e r is k â n e d ild iğ in d e n

ve

a d e t l e r i g ittik ç e ç o ğ a ld ığ ın d a n v e iş g a l e t t i k l e r i s a h a g e n iş le d iğ in d e n p a tr iğ in istid a s ı ü z e r in e

p a t r i k h a n e o r a d a n k a ld ır ılm ış tır [i],

ve o

z a m a n k ü s e o la n F e th iy e y e n a k le d ilm iş tir [2]. B u k lişe b ir m ü d d e t b o ş k a lm ış , h a r a p o lu n c a y ık tırılm ış , y e r i n e ş im d ik i c a m id e n e v v e l m e v c u d o l u p M u sta fa 111 z a m a n ın d a 1 1 7 9 (1 7 6 5 ) y e r d e p r e n m e s i n ­ d e k u b b e s i v e b ir ç o k ta r a f la r ı e h e m m iy e tli s u r e t t e h a s a r a u ğ r a y a n c a m i’i F a tih y a p tır m ış tır . F a tih d e

b u ra y a

İ s ta n b u l ta k s im in e

( H a v a r iy u n k lis e s i)

ve

B iz a n slIla rın

g ö r e II in c i m ın ta k a d a id i, v e d e n iz e in m iy e r e k

4 ü n c ü t e p e y i işg a l e d e r d i . v a r iy u n m e y d a n ı)

d e rle rd i

veya

F a tih m e y d a n ın ın o z a m a n k i ism i ( H a ­

( P o ly a n d r io n )

d iy e

m e ş h u r d u [3].

A ya

A p o s to li m a n a s tır ı d a b u d u r . B ir r i v a y e t t e p a t r i k h a n e b u r a d a n 8 5 9 (1 4 5 5 ) d e e v v e lâ S a m a ty a y a g e ç irilm iş tir (4). R iv a y e te g ö r e b u m a ­ n a s tır ın k lise si A y a s o f y a

k a d a r m u h te ş e m v e B iz a n s K a y z e r h a n e ­

d a n ı k a b ir le r i d e b u r a d a im iş. F a tih k ü lliy e s in in c a m i’i b u m a n a s tır k lis e s i a ltın d a b u lu n a n s a h rın c ın y e r in e mi y a p ı l m ı ş t ı r ? . T e tk ik le r im iz b u n u n d o ğ r u o lm a d ığ ın ı g ö s te riy o r.

K a r a d e n iz ta r a f ın d a k i s e k iz

Ş a h ın m e d r e s e s i n d e n d ö r ­

d ü n ü n o r t a v e b a ş k u r ş u n lu m e d r e s e le r in in ö n ü n d e m e v c u d ç u k u r ­ d a n g ir ile r e k

ta m m e y d a n ın a ltın d a

4 3 d ir e k li b ir su s a h r ın c ı b u ­

lu n m u ş tu r [4]. O s tü b ir k liş e

a tr iy u m u

v a z ife s in i g ö r m ü ş tü r .

B u n u n e b ’a d ın a

v e g e n iş liğ in e b a k a r a k F a tih c a m i’i y e r i n d e d e ğ il d e , y a k ın ın d a b u ­ lu n a n H a v a r iy u n k lise si y e r i n d e ta h m in e d e b ilir iz . K ü lliy e n in c a m i’i H a v a r iy u n c a m i’i k lise si y e r i n e y a p ılm a m ış tır . P lâ n d a g e r e k b u s a h rın c ın v e g e r e k

c a m i’in v a z iy e tle r i a y r ıd ır ,

v e b ir b ir in e u y m a z v e

|1] Mehmet Zıya, İstanbul ve Boğaziçi, Cilt 1, S. 206 (Hekim Hayrullah efendi tarihi, 8 inci kitap, S. 84 den naklen). [2] Heyeti sabıkai Konstantaniye, Üniversite kütüphanesi, türkçe yazma, Yıldız Tarih, No. 612. [3| Halim Baki Kunter ve Ali Saim Üigen, Fatih canıı’i ve Bizans sahrıncı 1939, İstanbul. [41 Celâl Esat, Eski İstanbul, S. 173—175.

20 u z a k ta d ır.

H a le n m o lo z la r la d o l u o la n b u y e r in

b ir k ısm ı k a p a h

o l d u ğ u n d a n h a k ik î b ü y ü k lü ğ ü a n la ş ıla m a m ış tır . F a tih c a m i’in in

ş a d ır v a n h a v lıs ı

k a p ıs ın d a n

g ir e r k e n

ü s tü n d e

a r a p c a , b a ş la m a v e b i t m e , ta r ih in i b u lu y o r u z . B u , k a p ın ın ü ç v e ç h in e y a z ılm ış tır .

S o n s a tır la r ın d a n

ö ğ r e n iy o r u z k i :

F a tih k ü lliy e si

v e c a m i’in in in ş a s ın a 8 6 7 (1 4 6 2 ) d e y a n i İ s ta n b u lu n f e th in d e n 9 s e n e s o n r a b a ş la n m ış tır . 8 7 5 (1 4 7 0 ) d e , in ş a s ın a b a ş la n d ık ta n 8 v e f e tih ­ te n 17 s e n e s o n r a b itm iş tir . F a tih , o z a m a n 4 2 y a ş ın d a id i [ i ] . K ü lliy e n in c a m i’i ile b e r a b e r s e k iz m e d r e s e y e b a ş la n m ış v e b u n ­ la r ın h e p s i b ir d e n ta m a m o l m u ş tu r [2].

F a tih k ü lliy e s in d e e s a s b i ­

n a l a r cam i* ile b u s e k iz m e d r e s e d e ğ ild ir . A y r ıc a m e d r e s e l e r h iz a ­ s ın d a 8

t a n e T e tim m e

(M e d re se p e ç e ),

ta b h a n e ,

im a r e t, a ş h a n e ,

m is a f ir h a n e , h a m a m , k ü t ü p h a n e , ilk m e k t e p , m u v a k k ıth a n e v e k e r ­ v a n s a r a y v a r d ır . K ıs a v a k f iy e d e [3] d e k ü lliy e n in ş u b in a la r ı s a y ılır : F a tih c a m i’i, M e d a ris i S e m a n iy e v e T e tim m e le r , t ü r b e , d a rü ş ş ifa ,

im a re ti â m ir e ,

t a b h a n e , b â lâ h a n e l e r , m e k te b i ş e rif (4) v e h a m a m la r . B u n la r o k a ­ d a r g e n iş b ir s a h a y a y a p ılm ış tır k i, c a m i’ b u n u n e n y e r i n d e m a h d u t b ir y e r iş g a l e d e r . K ü lliy e n in m e d r e s e l e r i d i r . K ü tü p h a n e s i, b ü y ü k ta le b e n in y e m e k y e d ik le r i y e r , m a tb a h la r,

h a s ta n e s i,

en

g ö s te r iş li b ir e s a s lı

sübyan

b in a la rı m e k te b i,

b u n la r a v e f ık a r a y a y e m e k p iş ir e n

h a m a m la r , s e y y a h v e z a y ıf la r a

m e l c e 'l e r v e

d a h a b ir

ç o k b in a la r iy le , b ü y ü k a ğ a ç la r ın g ö lg e v e r d iğ i b a h ç e ile, g e le n le r e v e g e ç e n le r e v e o r a d a k a la n la r a

d a im a

ik r a m la r d a

b u lu n a n ta m

[1] Fatih 875 (1470) de 42 yaşındadır. 855 (1451) de culus ettiğine göre tahta çıkışının 20nci yılını idrak etmiştir. Hatnmer, Cilt 3. zeyillerinden. 12] Hezarifen Hüseyin, Tenkihüttevaıih, sene 1082 (1671). Bu eaeri Hoca Sadettin’in, Tacüttevarihinden ve Kâtip Çelebiden alarak vöcude getirmiştir. Bi­ naların ayni tarihlerde yapıldığını söyler. Nurııosmaniye Kütüphanesi nüshası, No. 3265. [3] A. Süheyl Ünver, Fatih Üniversitesine ait diğer mühim bir vakfiye, Vakıflar dergisi, 1, 1939. [4] Osman Zade Ahmet, 1159 ( 1746 ). Veliynddin efendi kütüphanesi No. 2414. Buraya muallimhane demektedir. Tetimmatı Semaniyeyede (Tetimme) der.

21 m a n a s iy le k ü ç ü k b i r ş e h ir . B u g ü n k ü

m a n a s iy le

b ir

(C ité U n iv e r ­

s ita ir e ) d ir . ö y l e b ir ü n iv e r s ite m a h a lle s i k i, h o c a la r ın ın b u c iv a r ­ la r a o tu r m a la r ın ı t e ş v i k için k e n d ile r in e v e r ile n k â fi ta h s i s a t t a n a r ­ ta n p a r a ile e v y a p a b ilm e le r i iç in y e r b ile

v e rilm iş v e b ir

ç o k la ­

r ın a e v y a p tır ılm ış tır [i], I s ta n b u lu n F a tih se m ti c ı v a n ö t e d e n b e r i u le m â y a ta ğ ı o lm a k la m e ş h u r d u . B u ş ö h r e tin b iz z a t F a tih z a m a n ın d a te m in e d ilm iş o l d u ­ ğ u n u t ü r k ç e y e ç e v r ilm iş v a k f iy e d e n ö ğ r e n i y o r u z . d e v l e t l e r i n d e o la n u le m â y ı

k ira m ı h a v liy i

c a m i'i ş e r if le r in d e sa k in

o lm a ğ a t e r g i p b e lk i e k s e r i iç in m ih m a n d a r ı y ik a v e m e s a k in i fa ik a t e r t i p a b u ; h a v a s ın a m a il o l u p

e tm e k le

( . . . v e zam anı

k e r e m le r i m e n a z ili lâ-

erb a b ı

fe z a il o l h a v a lin in

e tr a f ı c a m i’i b a r ia la r ı m e c m a i u le m â o l ­

m a k l a p ü r n u r v e n ü m u n e i b e y t i m a m u r o lm u ş tu r ) . F a tih s e m tin in b u u le m â

y a ta ğ ı

o lu ş u

d e k i b ü y ü k y a n g ın a k a d a r b e ş a s ır d e v a m e v l e r y a n a r a k u le m â

d a ğ ıld ığ ı g ib i

1 3 3 4 ( 1 9 1 8 ) s e n e s in ­ e tti.

O ta rih te

m e d r e s e le r in

b ü tü n

k a p a tılm a s ı d a

v a z iy e ti b ü s b ü tü n d e ğ iş tir d i [2]. H a m m e r , F a tih K ü lliy e si b in a la r ı h a k k ın d a şu iz a h a tı v e r iy o r : « F a tih c a m i’in in Ş a h ın te s m iy e o lu n a n d ış h a v lıs ın d a s e k iz m e d ­ r e s e b in a o lu n m u ş tu r . B u n la rın h e r b irin in a r k a s ın d a t a le b e y e m a h ­ s u s h ö c r e le r i h a v i b ir

T e tim m e v a r d ır [3].

B u m e b a n iy e

m u tta s ıl

[1] Topkapı sarayı müzesi arşivinde bulduğumuz bir vesikada 875 (1470) da yani külliyenin bitmesinden iki sene evvel Mevlâna Şeyhe temellük ettiği bir arsanın mevcudiyetini öğreniyoruz. Vesikanın aslını göremediğimizden bu zatın ismini öğrenemedik. Bu vesika bize hakikaten Fatihin âlimlere bu civarda yer verdiğihi göstermektedir. Maamafi istedikleri yerde oturanlar da vardır, ı

ı

(2] Osman Ergin, Türk şehirlerinde imaret sistemi, 1939, S. 52. (3) Hammer, bunu da (Mir’atülkâinat) dan almış, İsparta kütüphanesinde, No. 344de kenarlarında mühim ve İstanbuldaki nüshalarda mevcut olmayan ka­ yıtları havi yazma nüshasında (Varak 358) : (Fatih, şehrin ortasında bir cami’i refi’ ve vasi’ ve hareminin iki tarafında dörder medresei âlıyei pürhöcerat ve medaris ardında suhteler (halk dilinde softalar = talebe) sakin olmağa Tetimmat demekle meşhur sekiz büyük höcerat ve bir canibinde imaret ve misafirhane ve darüşşifa, muazzam ahir ve bir canibinde mektebi talim binalarına 8(51 de baş* layıp 865) de hitam oldu) demektedir.

22 im a r e tle r m e v c u t t u r k i, b u n la r d a n

m u h ta ç

k e s a n a g ü n d e iki d e f a y e m e k v e r ilir .

o la n

D a r ü ş ş if a

ta le b e y e

v e s a ir

te s m iy e

o lu n a n

h a s ta n e , tım a r h a n e d e n ile n D a r ü lm e c a n in , s e y y a h la r ın , y a b a n c ıla r ın y a t ı p k a lk m a s ın a m a b s u s k e r v a n s a r a y y a h u t h a n b in a la r , n i h a y e t , e tf a l v e z ü k ü r için m e k t e p l e r

ism iy le

m evsum

m e v c u ttu r . K ü tü p -

h a n e c a m i’ d e r u n u n d a d ı r . B ir o d a te f r ik ile k ü t ü p h a n e ittih a z o lu n * m u ş t u r [I].

O s m a n lIla rın

ts ta n b u ld a

t e s i s e ttik le r i ilk

k ü tü p h a n e

b u d u r » [2]. « C a m i’i m u h it o la n b u b in a la r d a n b a ş k a y in e c a m i’in e tr a f ın d a , f a k a t d a h a u z a k b ir d a i r e iç in d e b ir s e b i l h a n e , h a m a m la r , k ü t ü p h a ­ n e , h a d is te d r is in e m a h s u s b ir m e d r e s e , b i r s o f a y ı t ü r b e g ö r ü lü r . F a tih in a n n e s i S u lta n k u r b ü n d e d ir » [3] . B u n a y e n i im a r e tin

A lim e

h a n ın ın

H a m m e r in b u t a r i f l e r i n d e b in a la r ın d a n v e

h a v i h a v lı, b i r k a b ri

onun

p e k a z is a b e ti v a r d ır .

v a z if e le r in d e n

b ah se d e rk e n

te m a s e d e c e ğ i z .

Ravzatülebrar a g ö r e : F a tih c a m i’i e tr a f ın d a k i M e d a ris i

Sem a-

n iy e — ki S a h n ı S e m a n d iy e m e ş h u r d u r — c e n n e t k a p ıla r ı a d e d in c e y a p ılm ış tır [4] .

S e k iz T e tim m e d e n v e d i ğ e r

m u a llim h a n e v a r d ı r [5] . L â k in b iz e e n iyi

b in a la r d a n m a a d a

m a lû m a tı

T a c ü tte v a r ih

[1] Fatih kütüphanesindeki tetkiklerimiz cami'de mihrap hizasında ve cami’ in sağ ve sol cephedeki dolapları içinde bu kütüphane kurulmuştur. Bir oda tefrik edilmediğini zannediyoruz. Zira cami’in içinde kütüphane olacak bir oda yoktur. Külliye kütüphaneleri kısmında bunu aydınlatacağız. [2] Hammerin bu fikri doğru değildir.İlk kütüphane eski sarayda kurulmuş­ tur. Zira Fatih kütüphanesinin kitaplarından bir kısmını evvelce 867 (1462)de Zeyrek medresesi ve 869 (1464) de Ayasofya kütüphanesi medresesi kütüphanele­ rine vermiştir Bunları sarayından verilenler teşkil eder. Fatih cami’i 875 (1470) de bittiğine göre bunlar daha eskidir. [3] Hsmmer, Cilt 3, S. 216. 14] Ayasofya kütüphanesi nüshası, No. 3206 [5] Osman Ergin bu notları mütalâa ederken şu mütalâayı yürütmüştür: (Acaba Pantokrator klişesinin 8 oluşuna göre buna bir nazire teşkil edebilir mi?, yahut o zamanki ilimler sekiz şubeye veya sınıfa ayrılmış ki, Rıza Tevfik, Yunan ilminden bahsederken buna temas eder yazı yazmıştır. Bu taksime göre 8 medrese yapılmış sayılamaz mı ?). Şairleri de sekiz cennetten bahseder.

23 v e rm e k te d ir.

B in a la r d a n

b a h se d e rk e n

T a c ü tte v a r ih i d e

ta r a m ış

o la c a ğ ız . A y rı a y rı b u K ü lliy e b in a la rın ın t e t k i k i n e . g e ç m e d e n e v v e l ş u n u b ild ir e lim k i, b u r a s ın ın 8 7 5 ( 1 4 7 0 ) ta r ih i İ s ta n b u l ş u b e le r in in k u r u lu ş u n u b ild ir m e z . Y u k a r ıd a

Ü n iv e rs ite s i v e

v e r d iğ im iz

iz a h a t b u

ta r ih in İ s ta n b u l f e th iy le b a ş la tılm a s ı lü z u m u n u g ö s t e r m e k t e d i r . H o ­ c a la r v e ta l e b e

y a ln ız y e r

d e v a m e tm iş le r d ir .

d e ğ iş tir m iş le r ,

lâ k in e sk i

M u v a k k a t y e r l e r d e a ç ıla n

ş u b e le r

d e c e b ir a r a y a g e tir ilm iş tir . H o c a la r ı b ir d e f ’a b u

ö d e v le r in e b u ra d a sa­

m uvakkat

l e r d e b ile e n b ü y ü k İlm î p a y e o la n Ş a h ın m ü d e r r is i id ile r. m e h a z le r im iz b u n u

te y it

B ü tü n

e tm e k te d ir.

Fatih k ü lliy e sin in

 lin in

y e r­

iç in e ald ığı b in alar

Künhülatıbarda b a h s e ttiğ i ( M e d a r is i S e m a n iy e , T e tim m e

v e im a r e t v e d e b iîr is ta n

ve g e rm a b e i

ra h a t

r e s a n v e b im a r is ta n ı

n a k ila n i r a s t b e y a n v e a k ıla n i f e ı a s e t b ü n y a n d e d iğ i F a tih K ü lliy e si y a ln ız m e d r e s e le r d e n i b a r e t d e ğ ild ir .

M e d r e s e le r d e

d a n iş m e n tliğ e

k a d a r y ü k s e le n ta le b e i u lû m u n b ir e r ve T e tim m e le r d e s o f ta d e n e n ta le b e n in

m ü ş te r e k

o d a la r ı v e M ü d e r r is le r in

v e re c e k le ri

d e r s le r

iç in b ir e r d e r s h a n e v a r d ır . B ir t a l e b e y ü k s e ld iğ i s e v iy y e y e g ö r e y a Ş a h ın d a v e y a h u t T e tim m e d e k a lır.

E vli

o lm a y a n

m ü d e r r is le r d e n

M o lla H a ş a n Ç e le b i g ib i, b ü y ü k m e d r e s e l e r d e b ir o d a iş g a l e d e n ­ l e r d e g ö r ü lm ü ş tü r .

M ü d e rris m u a v in i m a k a m ın d a o la n b a z ı m u id -

l e r v e e k s e r iy a ilm e m e n s u p b e v v a p

( k a p ıc ı m a k a m ın d a m e v k iin

s a h i b i ) o la n la r ın d a a y r ıc a o d a la r ı v a r d ır .

B ö y le y a tılı o la n te d r i s

h e y e t i n d e n b a z ı s im a la r ı b io g r a f ile r in d e s a y a c a ğ ız . M e d r e s e le r d e k a la n la r ın v e y a h a r i ç t e b u lu n u p d e r s e h e r tü r lü ih tiy a ç la r ı te m in

e d .ilm iştir,

t â e s k i z a m a n la r , S e lç u k la r d a n s o n

İslâ m v e T ü rk

s e n e le r e

kadar

p a r a s ız d ır . Z e n g in v e fa k ir h e r k e s m e d r e s e le r d e n

g e le n le r in ü lk e le r in d e

te d r is d a im a

p a r a s ız

e d e r v e a y n i m u a m e le y i g ö r ü r le r . H a ttâ im a r e tte n b ile

is tifa d e

y e m e k y i­

24 y e n l e r d e z e n g in v e f a k ir a y ır t e d ilm e m iş tir ( l ] . B in a e n a le y h liy e le r m e d r e s e le r d e n b a şk a b u b in a la r a m a lik

m a k s a tla

k u r u lm u ş

K ü l-

ta m a m la y ıc ı

o lm a lıd ır .

B ir d e f ’a tü r k v e İslâm â le m in d e ilim ta h s ili d a im a d in î t e r b i y e ile b e r a b e r y ü r ü tü ld ü ğ ü iç in m e d r e s e l e r ç o k d e f ’a o n a m ü lh a k v e y a a y r ı o ls u n b i r c a m i’ y a k ın ın d a d ır . L â k in m ü s ta k ild ir le r . K ü lliy e le r in g e n iş liğ in e g ö r e m ü lh a k

b in a la r ın

buna uygun

b ü y ü k lü k te c a m i’

v e m e d r e s e l e r i o lu r . M e d r e s e l e r i n d e r s h a n e l e r i n d e d a im a b ir m ih r a p v a r d ı r . V e b i r k ö ş e is tik a m e tle r i d a im a K â b e y e m ü te v e c c ih tir . B u n ­ l a r d a m e s c it v a z ife s in i g ö r ü r .

Y a ln ız ,

m im b e r le r i

o lm a d ığ ın d a n

c u m ’a y ı c a m i’l e r d e k ılm a k lâ z ım d ır. F a tih K ü lliy e s in in , b ü y ü k b ir t o p la n m a y e r i m a h iy e tin d e o la n c a m i’i e tr a f ın d a r u z . B u r a y a b e ş v a k it n a m a z v a k tin d e h e r k e s

s ıra la n d ığ ın ı g ö r ü y o ­ ib a d e te

g e lir . O n ­

d a n h a r iç z a m a n d a ç a lış m a v e u m u m î d e r s l e r v e m e v ’iz a le r ( k o n ­ f e r a n s l a r ) ın v e rild iğ i y e r d i r . B u n la rı b u g ü n k ü f e r a n s s a lo n la r ı m a h iy e tin d e d e a la b ilir iz .

ü n iv e r s ite le r in k o n ­

M u h a k k a k k i,

is m in d e n

d e a n la ş ıla c a ğ ı ü z e r e , t o p l a n t ı y e r le r id ir .

Fatih Külliyesinin cami’i bu Külliyeye lâyik bir büyüklükte ya­ pılmıştır. Sağ ve solunda sıralanan 8 Akdeniz ve Karadeniz med­ reseleri ( Sahnı Seman • Medarisi Semaniye ) ihtisas sınıflarına yük­ selmiş ve ( danişmend ) itlâk olunan talebeye hasredilmiştir. Onla­ rın hizasında sağ ve solda büyüklere muvazi 8 medrese daha var­ dır ki,* bunlar lise talebeleri mahiyetinde suhte (softa) lere mahsus ve Medresepeçe denilen Tetimmelerdir. Hepsi 16 yi buluyor. Yani 16 kolleji olan bu Külliyenin Tetimmelerine talebe yetiştiren daha tali ve müteferrik yerlerde, başka medreseler de vardır. Ay­ rıca talebenin parasız yıkanma için istifade ettiği hamamlar, ye­ meklerin piştiği ve yendiği aşhaneler ve müteaddit yemek salon­ ları, darüzziyafeler, seferden gelenler için misafirhaneler zayıf ve hastalara nekahathane ve besleme ve dinlenme yeri mahiyetinde tabhane, kara yolculuğundan gelenlerin atlarını muhafaza için bü­ yük bir ahır, küçük çocukların okuması için bir ilk mektep, vak[1] Alı S'tuvı, Ulûm mecmuasında OsmanlIlarda talim ve tedrs bedava­ dır, der.

25 t i n b ilin m e s i için m u v a k k ıth a n e ,

m e d re s e le rd e ,

cam i* d o la p la r ın d a

v e m ü s ta k il b i r b i n a d a k ü t ü p h a n e l e r v e n ih a y e t b ü y ü k b ir d a r ü ş ş if a v e o n a b a ğ lı m ü h im v e lü z u m lu

o la n

y e rle r,

h o c a la r ın

o tu r m a la r ı iç in y e r l e r , b a z ı m e d r e s e l e r d e ta ş o d a l a r d a c a k h o c a v e ş a k ir d le r iç in k u b b e l e r h iz a s ın d a , d u v a r

c iv a r d a

o tu r a m ıy a ü z e r in d e y a ­

p ıla n b a l â h a n e l e r , b a h ç e v e a ğ a ç lı m e y d a n l a r ... v e s a ir e F a tih Kül* ü y e s in i ta m a m la m a k ta d ır . Â ş ık p a ş a z a d e t a r i h i n d e : ( S u lta n F a tih ) İ s ta n b u ld a 8 m e d r e ­ s e , o r t a y e r in d e b i r u lu c a m i’, c a m i ’in k a r ş ıs ın d a b im a r h a n e y a p t ı r ­ d ı v e b i r i m a r e t y a p t ı v e b u 8 m e d r e s e n in y a n ın d a 8 k ü ç ü k m e d ­ r e s e y a p t ı ( s u h t e l e r i ç i n ), d e m e k te d ir . F a tih z a m a n ın d a b ü tü n b u b in a la r ın h e p s i ta m a m o lm u ş tu r v e v a k fiy e le ri d e b in a la r ın k ıs a v e u z u n ta v s ifin e e d ilir |i ] .

b ir ç o k ta r ih

y a z ılm ış tır.

Bu

k ita p la r ın d a t e s a d ü f

F a tih im a re ti, ta rih in k a y d e ttiğ i m a m u r e le r in

en büyük

v e ö n e m lis id ir . B u r a d a b ir a z d a i m a r e t k e lim e s in i iz a h e d e lim : İ m a r e t k e lim e s i b u g ü n k ü m a n a c a y a n lış o la r a k a ş h a n e y e v e r ilm iş b ir isim d e ğ ild ir . B ü tü n b in a la r ın F a tih K ü lliy e s in d e o ld u ğ u g ib i h e p s i lir [2] . B u im a r e tle r b ir y e r d e t o p l u d a o lu r .

m a n a s ın a g e ­

M e s e lâ F a tih K ü lli­

y e s i n d e b ö y le d ir v e a y rı s e m t l e r d e v e y e r l e r d e d e

b u lu n u r .

M e­

s e lâ b ir im a r e tin c a m i’i, c a m i’siz lâ k in m e d r e s e s i o la n b ir s e m tte d ir . A y r ıc a o r a y a b u c a m i’in s a h ib i b ir m e d r e s e y a p tır m a z , o n u m e d ­ r e s e s i o lm ıy a n b a ş k a b ir y e r e y a p tır ır .

L â k in

b u n la r d a n

a y r ı b ir

im a r e t s a y ılır . B in a la r ın u m u m î h e y e ti b irb irin i ta m a m la r . B u n a d a ir m is a lle r ç o k tu r . F a tih im a r e ti b ir a r a d a d ır . B u im a r e ti, z a m a n la h a ­ r a p o lm a m a s ı

için

y a p ıla n ta m ir le r ,

i l â v e l e r v e y e n id e n

y a p ıla n

b in a la r ta m a m la r . F a tih im a r e tin d e d e b iz b u n u g ö r ü y o r u z . İ m a r e t b in a la r ın d a b ir h a r a b iy e t g ö r ü lü r s e

y e n ile n d ir ilir .

N ite ­

k im , B a y e z it z a m a n ın d a İ s ta n b u lu a l t ü s t e d e n y e r d e p r e n m e s in d e d e K ü lliy e b in a la r ı b ü y ü k h a s a r a u ğ r a m ış v e ta m ir

e d ilm iş ti. F a ti-

(1] Buna ayrı bir misâl verelim: Ali Emiri elendi kütüphanesi, Tarih kıs­ mı, No. 908. eserin ortalarında (Sıfatı imareti âmirei sultan Mehmet) den 25 sa­ tır malûmat vardır. [2J Osman Ergin, Türk şehirlerinde imaret sistemi, 1939.

26 h in y a p tır d ığ ı c a m i’i,

y e r d e p re n m e s in d e

s a k a tla n ın c a M u s ta fa III

( 1 1 7 1 • 1 1 8 3 ) ( 1 7 5 0 - 1 7 9 4 ) y e n i d e n y a p tır m ış tır . m i’d e v e S a h n ı S e m a n d a b u lu n a n k ü t ü p h a n e l e r n ın d a 1 1 5 5 ( 1 7 4 2 ) d e ö n k ıs ım d a y e n i d e n

D aha evvel c a M ahm ut

y a p ıla r a k

I zam a­

ilâ v e o lu n ­

m u ş tu r . F a tih K ü lliy e s in d e b u n la r d a n b a ş k a t a m i r , ta d il v e i l â v e l e r g ö ­ r ü y o r u z . S o n a s ır la r d a b u t a m ir s is te m i b ır a k ılm ış

v e m a a le s e f b u

m â m u r e n in y a r ıs ın d a n fa z la sı h a r a p o lm u ş tu r . İ s ta n b u lu n f e th i b e ş y ü z ü n c ü s e n e s i b u n la r ın p e k a z ın a , lâ k in p e k h a r a p v e b itk in b u la ­ r a k k a v u ş a b ile c e k tir . M e s e lâ d a r ü ş ş if a o r t a d a y o k t u r . V a k ıfla rı id a ­ r e e d e n m a k a m s a tm ış , m a m ış tır.

y e r i m a h a lle o lm u ş tu r .

K a r a d e n iz ta r a f ın d a k i

M e ş r u tiy e t s e n e l e r i n d e

K e r v a n s a r a y k a l­

T e tim m e le r in y e r i

v a r.

O ra la ra

( d a r - ü l- h ilâ f e t- il- â liy y e ) m e d r e s e l e r i n i n b a z ı

ilk s ın ıf la n k o n d u . B ir ta n e s in in y e r i b o ş t u r . A k d e n iz ta r a f ın d a k i T e tim m e le r in y e r in i a n c a k b ir iki v e b ir b i­ r i n d e n k o p y e e d ile n e s k i p l â n d a b u lu y o r u z . Ş im d i y e r le r i E d ir n e k a p ıy a v a r a n

(F e v z i p a ş a c a d d e s in in b a ş la n g ıc ın d a ) y o lu n o r ta s ın a

r a s tla r . Y e r le r i ta m Ş a h ın m e d r e s e le r i h iz a la r ın d a d ır . İ ş te b u m u a z ­ z a m F a tih K ü lliy e s i ş im d ik i h a l e g ö r e ik isi s ü s lü ,

8 k a p ılı b ir m ü ­

e s s e s e id i. Ş im d i F a tih K ü lliy e s in in

iç in e a ld ığ ı b in a la r ın b i r e r b i r e r ta f s il­

le r in i y a p a lım :

— C a m i': is m in d e n d e a n la ş ıla c a ğ ı ü z e r e c a m i’, b ir to p la n tı y e r id ir . E v v e lâ b u n u n m a h iy e tin i b e lir tm e k lâ z ım d ır . e d ilir .

Y a ln ız y a ts ıd a n s a b a h

C a m i’d e b e ş

v a k itte i b a d e t

n a m a z ın a k a d a r m ü s te s n a , k a p a lıd ır ,

b ö y le b ü y ü k (S e lâ tin ) d e n e n c a m i’l e r g ü n d ü z açık d u r u r . N a m a z v a k ­ tin d e n h a r iç z a m a n la r d a c a m i’d e v a ız la r f i] v e d e r s l e r y a p ılır . B a z ı­ la rı K u r a n ı K e r im d e n v e k ü tü p h a n e s in in k ita p la r ın d a n o k u r . B ir â lim g e ld i m i, e k s e r iy a K ü lliy e y e m is a fir e d ilir. O n d a n d in î v e a h lâ k î b i r

(1) Halk hatiplerinin de vaaz ve telkinlerini yaptıkları bu cami’in ilk hatibi Şarktan tstanbııla gelen ve sesinin güzel iğiyle meşhur (Siraceddin) dir. Sicilli Osmani, Cilt 3, S. 10.

27 vaiz (konferans) vermesi istenirse ve mevzuu halkı alâkadar ede« çekse cami’de namazdan sonra mev’izasını irad eder. Bu manaca bugiin garpte ve bilhassa Madridde gördüğümüz yeni üniversite mahallelerinde olduğu gibi büyük ve geniş bir konferans salonu mahiyetindedir. Ayni zamanda da İslâm terbiye ve içtimaiyatına göre de ibadet yeridir [i]. Muasır Avrupa üniversitelerinde inşa tari­ hi eski olan mutlâka birer klişe vardır. Madridde yeni yaptırılmağa başlanıp da İspanyada dahilî hadiseler dolayısiyle henüz tamamlan­ madan harap olan üniversitenin de bir büyük küsesi olacaktı. Pro­ jesini yerinde gördüğümüzde hayret etmiştik [2]. Çok büyük ve geniş olan Fatih cami’i ile Külliyesi daha beş asır evvel müstakil dünya üniversitelerinin ilk örneklerindendir. Fatih cami’inin kültür bakımından hizmetine bir misal, medrese­ lerin hususî dersanelerinden maada dediğimiz gibi büyük bir dersanesi mahiyetinde de olmasıdır. Cami’ hakkında öğrendiklerimizi sıralıyalım : Ebu Behram Dımışki’nin Atlası Minör tercemesinde [3] ilâve ettiği şu malûmat Fatih cami’ımn ilk şeklini oldukça aydınlatmaktadır: — (... Büyük Karaman ve Küçük Karaman demekle maruf iki mevzi’ beyninde bina ettiği cami’... binasına sene 865 de şuru’ ve on sene kadarda tamam oldu. Bu cami’e cevanibinden taş merdi­ venle suud ve duhul olunur ve haitî şarkî ve garbilerinin nihayeti şimalîlerinde cami’e muttasıl birer şerefeli iki minare ve bu cami’in sakfı ve kubbei âliyesi rassas ile pûşidedir. Ve haitî şimalîsi önün­ de iki sofa, tulânî bir haremî azîm, cevanibi garbi ve şimalîsiyle bu sofaların etrafında mansup mermerden sütunlar üzerinde kubab [1| Fatih catnt’ınde bazı terekelerin müzayede ile satıldığı da öğreni iniştir. Kitaplarda bıı ıııeyara dahildir. Halen Veliyiiddin efendi kütüphanesinde mev­ cut bir Kitabın başında (bu nüsha merhum Hayrullah efendinin terekesinden camii Ebıitfetıhte badelmüzayede iştira olunmuştur) kaydı okunmuştur. No 523 |2J 1935 de Madridde toplanan X uııcıı beynelmilel Tıb Tarihi kongresine Türkiye Cumhuriyeti ve İstanbul Üniversitesi murahhası olarak iştirakimizde bu cité yi gezmiş ve büyük klişenin temelleri üzerinde dolaşmıştık. [3] Üniversite kütüphanesi nüshası, No. 1527 4 ve 5. s*ll±!l j jyJl *4 V )

->>7*

28 mehilidir. Ve ferşi harîm mermeri sefiddendir. Ve bu harîmin va­ satında mermerden bir havzı kebiri mödevver ve meyanı havzda mermerden bir kâseyi kebire ile bir şadırvan vardır. Meyanı kâse­ den cereyan edip ve şefiri havz serapa ahenden şebîke ile mesduddur. Ve onun cevanibî erbaasında dört tane dırahtı serv var­ dır. Ve bu savami’in üç kapısı vardır. Ve harîmi cami’in şimalinde olan babı haricin iki taraflarında birer sofai tulânî vardır. Ve ca­ mi’in şarkîsi haitî kıblîsine muttasıl olduğu mekâna karip mevzuda bir babı vardır ki, dahili cami’de haiti şarkî ve haiti kıblîye mutta­ sıl olduğu mevzi’de selâtini izam, salatı cum’a eda edecek mekamı fevkaniye bu babtan duhul olunur. Ve bu cami’i şerif dahilinde olan mahfeli müezzinin ve mimber beyaz mermerdendir. Ve Sul­ tanı mumaileyhi cennet aşiyanın asude olduğu mekân bu cami’i şe­ rifin haiti kıblîsi haricindedir. Ve zahir divan şehdi mermeri beyaz ile mebnidir. Bir kubbesi vardır. Canibi kıblîsinde kıbleye mümted tulânî bir hadikai âzimesi vardır...). Bu çok mühim kayıttan cami’e şimdiki gibi merdivenle çıkıldı­ ğını, birer şerefeli iki minaresi olduğunu, büyük kubbe yanlarında, üzerleri kubbeli tulânî bir harimin mermerden direklerle büyük kubbe yanında bulunduğunu öğreniyoruz. Diğer kısımlar bugün mevcud olduğundan yalnız mevcud olmayan kısmı izaha çalıştık. Kritobulos cami’ hakkında şunları yazıyor : (... Fatih devlet erkânına ve yanında nüfuz sahibi ve zengin olanlara İstanbulda birçok dinî ve İçtimaî ve hayır için müessese­ ler yapmalarına müsaade ve Is.tanbulu süsleyecek binalar yapmağı irade etmiştir. Kendisi dahi şehrin ortasında ve mürtefi bir nokta­ sında büyüklük ve kıymet cihetiyle benzerlerinin üstünde bir cami’ yaptırmak için bir yer seçerek içine konulacak sütunların ve kıy­ meti olan taşların vesair yapı malzemesinin bulunup getirilmesini ferman eyledi. Bundan maada Bizansın denize uzanmış bir mahalli ferahfezasında muhteşem ve benzerlerine göre tantanalı âli bir sa­ ray yapılmasını da... irade... eylemiştir. Fatih... binalarının inşala­ rını kendisi gezerek görür ve süslenmeleri için gerekleşen madde­ leri tedarik ederdi.

29 Yine Kristobulos, camiin yapılışını gördüğünden tarihinde [1] diyor k i: (... Padişah hazretleri bu senenin kış mevsimini Istanbulda ge­ çirerek bir müddet istirahat ve ayni zamanda şehrin umuru idare­ sinin ıslâh ve tanzimine ve inşa ettirmekte olduğu cami’in ikmaline sarfı gayret eyledi. Bu cami’in bir an evvel ikmali için şehriyarı meşarünileyh hazretleri bir taraftan ameleyi teşvik eder, diğer ta ­ raftan da erbabı fen ve sanatı icabeden levazımın imal ve tedari­ kine memur eylerdi. Velhasıl padişahın gayret ve semahatı sayesin­ de şekil ve cesamet ve ziynet ve nefaset itibariyle gayet mükem­ mel ve mutantan bir cami’ inşa olundu...) Nuruosmaniye cami’i tarihine dair olan risalede [2] yeni Fatih cami’i kubbesinin tstanbulda sıra ile Ayasofya ve Süleymaniyeden sonra üçüncü geldiği, Nuruosmaniye kubbesinin de dördüncü oldu­ ğu cami’in ve kubbenin genişliği hakkında bir fikir veriyor. Diğer üç cami’in kubbeleri duruyorsa da Fatih cami’ininki yoktur. İşte o meşhur kubbe zelzelede çatlamış ve geniş hasara uğramıştır. İşte böyle büyük bir kubbesi olan Fatih cami’inin kıble tarafında yarım kubbe, yanlarında büyükçe ve direkli kısımlarla cami’in orta­ sına bakan sağlı ve sollu üçer kubbe, müteaddit sağlı ve sollu pen­ cereler aralarında tstanbulda ilk kurulan kütüphanelerden birisini ihtiva eden kitap rafları olan bu birer şerefeli iki minareden mü­ rekkep muazzam cami'in bahis mevzuu olan kubbesi 13 Zilhicce 1179 (11 Mayıs 1765) Perşembe günü güneş doğduktan bir saat sonra yer teprenmesinden yıkılmıştır [3]. Ayvansaraylı Hüseyin de [4] şu malûmatı veriyor, kısaca oku­ yalım : (... Cami’ yeri mukaddema harap bir küsedir. Fatih oraya birer il] Tarihi Sultan Mehnıed hanı sani. Tarihi Osmani Encümeni mecmuası neşriyatından 1323. s. 128 ve 187. (Bu eser o zaman bu encümen mecmualarında tefrika edilmiştir. [2] T arihi Osmani mecmuası neşriyatından. [3] Tacüttevarih m uhtasarı, Cizyedar tarihi,

Ali Emiri kütüphanesi, Tarih

kısmı, N o. 208, Varak 105, ve Hadikatülcevami’, Cilt 3. S. 8. [4] Hadikatülcevami’, Cilt 1. S. 8.

30 şerefeli iki minareyle bir cami’ yaparak ve 875 (1470) recebinde biter. 867 (1462) de başlanmıştır. Ali bin Sofi hattiyle tarihi var­ dır. 8 senede bitmiştir. 1179 (1765) yer deprenmesinden sonra [i] cami’ zemine kadar yıktırılmış ve şimdiki şeklinde yapılmıştır. Yeni cami’in temeli 1181 (1767) senesi Rebiülevvelinin 4 ünde saat 12,27 de kurbanlar kesilerek atılmıştır. Bu seferki yapılışı 46 ay 10 gün sürmüştür. 1185 (15 Nisan 1771) senesi Muharreminin 10 uncu aşu­ re gününde Mustafa III ilk Cum’a namazını kılarak açış resmini yapmıştır [2J. Tarihi Fethiyede [3] : Hüsfu arziyle dili aşık gibi mehdum iken Eyledi Sultan Mehemmet cami’in dahi tecdit Ser behâki secde olmuşken kubabu neylgûn Mısra’ları Fatih cami’inin ihyası hakkındadır ve Sultan Mus­ tafa III ü medheder. Camiin kitabesi : Havlıya açılan büyük kapının sağında : oâ-m İİ Iûa *Lo Lc. J ^ - ü ) l jVl ► '}!* J» rf Jy' ^ >_r —' ^5^)1 ^->'1^ y wir* ¿a* *111 -j bi.I jly j5Ül j

işli« jAs£ 1 j)l î-dJl »o* ^.».ı ¿U!l

y V

jSl*-lj

(•>UI

UjJi

[t] Bu harekette Fatih cami’inin en büyük 4 sütununun başlıkları düşmüş, kubbenin bir tarafı hastane ile imaretin ve cami’ etrafındaki 8 medresenin bazı kubbeleri yıkılmıştır (Hammer). 915 (1509) Eylülünün 14 üucü günü olan şiddetli yer sarsıntısında Fatih camı’i esasen mühim hasarlara uğramıştır.Cami’ yapıldık­ tan 24 sene sonra 13 Safer 894 (1488) de de şiddetli bir sarsıntı geçirmiştir. Bun­ da şehrin bir çok minareleri harap olmuştu (Tarihi Ali Osman, Oruç). [2] Bir arşiv vesikasına göre, tekrar yapılan bu etmi’e, yeniden 600 kandil ilâve ve bu maksadla senevi 600 okka zeytin yağı tayin edilmiş ve kadrosuna bir kandilyakıcı daha katılmıştır. (Başvekâlet arşivi), Vakıflar K. 25593, sene 1193 (1779). (3] Tarihi Fethiye, Ispartada, Halil Hamit paşa kütüphanesi, No. 1004, Fatih camıinin yenilenmesinden bahseden bir mecmuadan.

31 — Ortada : j j

j

j t *Xa» -.Lui-i

J-yl j U J İ

¿¡I A f

JIUUI

Jp|

¿¿¿J\

J\

Jt

^

jd a U l

3>-aiJU

■ î 't^’ <3^*^—'! .Jı I Solda : o 'j

l2J Jir X J

- ,^ > '

¿¿-Jl o t k 't

a!%-

O i i ' , - cJljV )

j 1, ^ 1 J 1^*- <*V~l j c JLT <111 o * * » '. j l ^ 'l . jU M ij aN/VI ,>.

i-r^"

(j**

V ~M

1 — ^ -i

_A~nJ L.I J i Iaa dil ^„.d a I>' v JI I-** Jic.5 jU İI

¿r. J * V -^.^.liL -j ¿jû^._, ^

cJ

i 'j J l

j^Ji)

ile lc_,

Cümle kapısının haricen sağ taraf balâsında ufak bir mermere mahkûk : ,vAİj ı_ıUi_iH hadisi şerifi vardır. Burada Peygamberimiz Istanbulun müstakbel Fatihlerini methetmektedir [i]. Fatihin bilâhare türkçeye çevrilen vakfiyesinde : (... Cami’le beraber işbu 875 (1470) senesi mahı recebinde ebniyeyi hayrat vasılı mertebei tamam ve inşa olunan buk’ai celile şerefyaftei ihtitam olmakla...) diye diğer kısımların da beraber bit­ tiğini bize bildiriyor. Mir’atülkâinat bu imaretin ve cami’in inşasına başlangıç olarak 861 (1457) yi gösterir [2). Manzum Tarihi Ali Osmanı hadidide [3] cami’in vasfı böyledir : [1] Ayni hadis türbede de vardır. Keza taşa hakkedilmiş diğer bir sureti de Ayasofya cami’i medhali ortasındaki direktedir. Bay Nazminin tetkikine göre bu hadisi şerif imamı Suyutı (Canıiüs ssgir kitabında İmam Ahmet İbni Hanbelin mesnedinden ve Hâkimin müstedrikinden nakletmiştir. Hadisin merfuan ravîai yA>) dir. İmamı hâkim: Naklolunan bu hadis, hadîsi sahihtir demiş ve İmamı Zehebî ikrar etmiştir. Mealen manası; (Elbette Konstantiniye fetolunacaktır. Onun emîri ne güzel emirdir, O asker ne güzel askerdir (Hazmi Tura tercemesi . [2] Köprülü kütüphanesi,Mir’atülkâinat yazma nüshası, No. 1158, Varak 350,

32 Yaptı Sultan Mehemmet âlî câmi’ İşitmemiş nazîrin hiç sâmi’ Binasın cümle yonma taştır bil Ki sığmaz derzine yüz yarılıp kıl Harem ferşi direkler cümle mermer Haremi cami’ süleymanî direkler Müşabih öylelik yoldan nazirde O kurşun kubbe gûh lâciverde Haremde ol ulu şadırvanı Revan şöyle ki şadeder revanı O tak içre kevakipveş kanadil Cami’isinde simü zer selâsil Ya simü zer ol ulu şamdanlar Sütunveş şem’i kafûrile anlar Okursa hutbe mimberde hatibi Sanırsın anı cennet andelibi Muarrifler, müezzinlerle hoş han Kamû kâmil fasihu hûb elhan Otuz hafız dahi var cümle hoş han ider bu cümle her gün hatmi Kuran Dahi kırk kişi var en’am okurlar Ahassı has sanma âm okurlar Mehemmet han ruhuna dualar Okuyup hergün ederler senalar

Hayratı padişahı merhum. Katip Çelebi (Takvimfittevarih sene 1083, Köprülü kü­ tüphanesi No. 1064) cami’e başlangıç olarak 868 tarihini veriyor. Fatih cami’i kitabesinde en sahih tarihler olduğu halde tarihlerde böyle dikkat nazarından kaçmış farklar göze çarpmaktadır. Esat efendi kütüphanesi Tevarihi Nişancı paşa nüsha­ sında (No. 2185) iptidai cami’i Sultan Mehmet ÇLi. mebnai imaret aJU ve

(367) (1463), intiha]

(875) (1740) tarihleri doğru olarak yazılmıştır.

[3J Ali Emiri kütüpanesi, Manzum eserler (divanlar) kısmı: No. 1317, S. 181 182 183 sene 937 (1530) da yazılmış nüsha, Ojlf j jj )

*^j\^** ¿jıioL-f y. w'l>.

jHol«.

33 Bu satırlardan Fatih cami’inin büyük ve yontma taşlardan yapıl­ dığını, içindeki şa’şaa ile vazife alanların miktarını öğreniyoruz. Sultan Cemin nedim ve meddahı Sirozlu Sadinin İstanbul için bir kasidesi vardır [i]. Fatih cami’inden şu mısralarla bahseder : Cami’i Sultan ki reşki cenneti firdevstir Çarhı atlas kubbesidir sakı arş erkânıdır Bu imaretler ki mermerden yapılmış şehirde Haşr olunca baki kalır ğerçi âlem fanidir. O güzel cami’ kısmı şairin arzusu gibi maalesef haşra kadar ba­ ki kalamamıştır. Görülüyor ki şairler her vesile ile Fatih cami’i ve civarındaki binaları medhetmiştir. Taci zade Cafer Çelebi de Hevesname ünvanlı şi’irinde Bayezit II devrini tasvir ederken Fatih cami’i ve medreselerini öğer. Fatih cami’inin yeri ve kuruluşu hak­ kında bir efsane bulduk. Çok iyi tertip edilen bu efsane [2] Fatih cami’i mevkiini seçmiş ve bu büyük abideye kudsiyet verilmeküzere asırlarla hikâye olunmuştur [3]. [1] Köprülü zade Metımet Fuat, Eski İstanbul ve şairlerimiz, Yeni mec­ mua, 1918, No. 46. [2] Sicilli Osmani, Cilt 3, S. 10. [1] Efsane budur : Fıtih cami’i yapmak murat eyledi. Bir havası lâtif ma­ hal bulunup anda bina olunsun diye ferman eyledi. Konstantiniyenin içinde yedi mahalle birer ciğer astılar. Her kande geç kokarsa ol mahalli havidir, an­ da cami’ yapılsın diye üstadlar haber verdiler. Öylece eyleyip cami’ olduğu mahalde ciğer geç koktu. Ol mahalli münasip görüp binaya mübaşeret eylediler. Lâkin ol mahal’ kendi ktlıciyle fethedip anda ağıl yapıp mekân tutmuş bir çobanın tasarrufunda idi. Fatih, o yeri camı’ ile tezyin eylemek murad ey­ ledi, v ■ bin altın verelim dedi, Çoban onbin altın verseniz dahi kabul etmem, padişahtan bir büyük ricam vardır, kabul buyururlarsa ben dahi razı olurum dedi. Söyle dediler. Beniın külahımı ve asamı bina olunacak cami’in içine korsa aldığına razı olurum dedi. Fatihe söylediler. O da öylece olsun dedi. Mi­ mara söylediler, temelini attı... (Tarihi Ali Osman, ve fethi İstanbul) M. Zeki Pakalm kütüphanesi yazma nüshası. Bunun son kısmı Menakıbı Mahmut paşa­ dır) ve Fatih kütübhanesiııde ayrı bir nüshası vardır. Bu et asmak efsanesi Şarkın her mühim şehrinde yapılacak büyük binala­ rı yerlerini tayin için de söylenmiştir, Meselâ Razi Bağdadda yaptırılan hasta­ nenin yerini,Ergun Kâmil Halepteki darüşşifanın mahallini böyle tayin ettirmiş.

3

34 Fatih cami’i yeni yapıldığı senelerde ve müteakip asırlarda (Ca­ mi’i cedit) diye maruf olmuştur [lj. Sonraları Cami’i atik adını alır. Cami’, İstanbulda yapılan ilk büyük binadır. Bu cihetle Ayasofyaya karşı ziynetli ve haşmetli olması istenmiştir. Binasiyle Fatih hayatında çok alâkadar olmuştur. İnşaatı dolaşmış, ameleyi teşvik ve taltif etmiştir. Cami’in inşasında çalışan fen adamlarını, yani mi­ marı Sinanı Atik ve kalfalarını değil, aralarında, bulunan sanat er­ babının ne yapmak istediklerini anlayarak emirler verirdi. Fatih, cami’ini cömert davranarak hem büyük, hem de nefis ve süslü ola­ rak yaptırmıştır. İşte bu nefis eser aynen tamir olunacağına veya daha iyisi yıkık bırakılacağına şimdiki cami’ yapılmıştır. Her nekadar bu eski cami’i bilhassa eski türk ressamlarının resimlerinden anlıyabiliyorsak da süslerine ait az örnek bulabiliyo­ ruz. Cami'in şadırvan kapısı mukabilindeki havlı dış pen­ cereleri üstünde mermere hakkedilmiş ve zemininde gömülü mozaik taşlı fatiha suresinin pencerelere taksim olunmuş parçaları o zaman taş işçiliğine verilen ehemmiyeti gösterir. Keza havlıya yan kapı­ lardan girince cami’in arka pencereleri üzerinde nakışlarla çini üze­ rine yazılan kürsü ayetinin cami’e bitişik yan pencerelerin sağında İstanbul için de ilk defa burada naklolunmuştur. Cami’ yapılınca Ak Semseddin gibi zamanının büyük velisinin hırkasiyle arakiyesi muhafaza olunmuştur diye diğer bir rivayet vardır. Bu ondan galat olabilir. Ayvansaray! (Hadikatülcevami’ Cilt 1 , S. 10) Ak Şemseddin Mehnıedül Bayramı İbni Hamzatüş Şaminin asası ve üzerinde olan taci tarikatleri mihra­ bın mimber canibinde iken cülusu Mahmud hanide mahfeli hümayun tarafına naklolunduğunu Naima efendi Tarihi Osmanide bir vak’a tahriri esnasında yaz­ mıştır. Çobana nisbetle şöhreti vaki değildir demektedir. Demek oda bu efsa­ neleşmiş hikâyeye kıymet vererek yazmıştır. [1] Fatih 879 (1474) senesinde Bezaziye (Bedestan) havalisinden saraçları kaldırarak cami’i cedit kurbünde ihdas ettiği dükkânlara yerleştirmiş ve saraç­ ların bütün saraçlığa müteallik şeylerin orada yalnız yapılıp satılmasını ve baş­ ka yerde satılmamasını emretmiştir. Tuğrasiyle yazılı fermanı ve diğer padişah­ ların, ezcümle Bayazıt II nin 895 (1489) de bir tuğralı fermanla tecdit edilmiş suretlerini gördük. (Fatihte, saraç esnafı cemiyeti merkezindeki kasada gizlidir). Bunların hepsihde ve hattâ 977 (1569) da Fatih cami’i (Cami’i cedit) olarak anılmıştır.

35 ve solunda

Lal**»- .¿yMj)

kısımlarını

buluyoruz. Şimdi cami’e havlıdan girilen esas büyük ve süslü kapının sağ ve solunda beşerden on pencere görülür. Lâkin eskiden matrakçı Nasuhun İstanbul minyatüründe fi] üçerden altı pencere vardır. İşte bu altı pencere bugün mevcut değildir. Kürsü ayetinin tamamı bu pencerelere taksim olunmuştur. Şimdi onların bu baş ve son parçalarından başkası kalmamıştır. Bu çiniler tamamen Fatih devrinin eseridir ve cami’ yapılırken konmuştur. Bunlar devrin o kadar güzel hatırasıdır ki nakışların esaslarnı Fatihin husus! kütüpanesi için hazırlanan kitap nakışlarında, Çinili Köşkün yazı ve süslerinde ve devrin tabak ve eşyası üze­ rinde de buluyoruz. Hattâ Ayasofya minberinin kapısı iç üst kısmında ve Fatih Külliyesinin bugün örnek olarak bırakılan Tabhane önündeki kapısı mermer süslerde bile yakınlığı aşikârdır. İşte bu gibi çiniler ve na­ kışların Fatih cami’inin içinde de mevcut olmasını tahmin etmek iste­ diğimiz iç süslerine bir misal olarak yegâne duran şahitlerdendir. Cami’de ve devrinin tezhiplerinde eski türk an’anesine uyularak çizilen saadet sembolünden tezyin! parçalar da dikkate değer. Bu türk an’anesince her yer için uğur alametidir. Fatih cami’inin eski plânlara göre mukayesesini vermiyoruz. Zira bu kısmen yapılmıştır 121. Fakat elimize geçen yeni vesikalarla bu tetkikin tekrar oluna­ cağına eminiz. Cami’in şimdiki tavsifini vermiyoruz. Zira şimdiki cami’ eski asıl tarzında yapılmamıştır. Yalnız şadırvan havlusu yu­ karıda yazdığımız gibi eski kısımdan kalan yegâne yadigârdır. Hav­ ludan cami’e giren kapı yanında ve cami’in tam orta yerine tesadüf eden minarelerin petek kısımları alt şerefeye kadar eskidir. Sağdave solda elyevm kabristan olan ön iç bahçenin duvar ve pencerele­ rinden fevkalâde iki kısım, kalan eski cami’ hatıraları meyanındadır. [İJ Matrakçı Nasuh, Beyanı men azil i seferi Irakeyn, Üniversite kütüphanesi müzesi No. 35. Yıldız tarih K. [2] Bak Halim Baki Kunter ve Ali Saim Ülgen, Fatih cami’i ve Bizans sahrincı, İstanbul, 1940.

36 Fatihin yaptırdığı minareler birinci şerefeye kadar bugünkü gibi kaim ve kısaca ve birer şerefelidir. Şimdiki şerefeler ve üstü cami’in Mustafa III zamanındaki inşasında yapılmamıştır. Bunun XIX unca asır ortalarında inşa edildiğini tahmin ediyoruz P). T etı'm m e M ed reseleri :

[ Medresepeçe—Musılai Şahın ] — Tetimme medreseleri Fatih Külliyesinde esastır. Adeta birer yüksek ihtisas şubesi olan Şahın medreselerine talebe buradan gelir. Bunlara zamanında (ilme âşık, ilme yanmış manasında) Suhte denirdi. Halk bunlara gide gide (softa) demiştir. Medreselerin son gerileme zamanlarında bu söz halk ve münevverler dilinde tahkir maksadiyle bile kullanılmıştır. Mir’atülkâinat: tetimme medreselerini (Medarisi Şahın) ardında suhteler sakin olmağa Tetimmat demekle meşhur) diye tavsif eder ve her bir Tetimmede sekiz bölük höceyrat vardır, der. Bu medreseler, tam Şahın medreseleri hizalarında ve onlardan aradan geçen sokaklarla ayrılmış binalardır. Şahın medreseleri gibi bunların ortaları bahçe ve çevreleri odalardan ibaret değildir. Yal nız sokağa nazır cephesinde yani şahın medreselerine muvazi ta­ rafında sıralanmış odalar, önlerinde de kısa dıvarlı açık bahçeler vardır (Plâna bakınız). Hepsi birbirine benzer. Büyük medreseler gibi Karadeniz tarafındakilerin baş ve ortadakileri umumi harp se­ neleri başında yeniden Vakıflar idaresince yaptırılarak medrese­ lerin ilk sınıflarına tahsis olunmuştur. Bu tarafın ayak kısmı düz­ lükten ibarettir. Baş ve ayak medreseler arasından yol geçer. [1] Bizi bu t-ılımine sevkeden Oüzel Sanatlar Akademisinde, mimar Sedat Eldemin atölyesinde mevcut olan Galata ve İstanbul panoramasıdır. BucPanorama de Constantinople» ıııı lesımlcrıni 1229(1313) de yapan Lewz ve buraya çizen Aston Baket’dır. Bu resimde F..iıh caıı.ı'ı uzaktan (¿ötülüyor. Minareleri eski ve tek şerefelidir. Camı’ şimdiki vazıyetledir. İnimi yapılışla hem zaman değil­ dir. Oda s Ufa yıklınhrık şimd.kı v .ı/v ite ikişer şerefeli ve dalıa uzun ola­ rak yapılmıştır. Resim bu hususla çok sanMu. Yani caıııı’ yapılışından 42 se­ ne sonra csltı minarrltr verimledir.

37 Istanbula ait elimize geçen bir istatistik mecmuası P1 tetimme medreselerini şu isimlerle sıralar : Ayak tetimmei hamise Tetimmei sâbia » , sâdise Tetimmei ûlâ canibi bahri sefîd » sânî » » » * sâlis » » » » rabi* » » » Buna göre tetimmeler birinci, ikinci ... diye sayılıyor. Bunlarda da baş ve ayak tabirlerini buluruz. Plânlarını tetkik edersek başlarında on, ortalarında dokuz oda vardır. 16 sı müderris ve bevvaplara ayrılan 76 oda mevcuttur. İleride bahsedeceğimiz Fatihin kısa vakfiyesi imaretten yemek yi­ yen 600 suhte (ilmiye talebesi) nin mevcudiyetini bildiriyor. Başka tamamlayıcı medreseler var mı ? bilmiyoruz. Eğer yoksa beher odada 10 kadar talebe oturmuş olmalıdır. Tetimme talebesi ihtisas kısmına ayrılınca yani ( Mukaddematı ulûm ) u okuyup bitirince mülâzım olur ve bir kısmı Sahna geçer, artık onlara danişment derler. Bunlar âli tahsil görecek talebe de­ mektir. Tetimmelerdeki talebe için ayrıca büyük bir yemekhane bina olunmuştur. Günde iki def’a yemek verilir. Talebe, Tetimmeden geçmeyince yani Sahna varmayınca hakiki ( talebei ulûm ) dan sayılmaz [2]. Hammer, Mir’atülkâinattan aldığına göre her Tetimmede sekiz höcre ve her höcrede üç talip bulunur diyor. Bu hesapça 192 (talibi ulûm ) a yer bulunmuş oluyor. Talebe cep harçlığı olarak [1] 1335 senesi, Istanul beldesi İhsaiyat mecmuası. İst. 1337 [2] Cizyedar tarihi (Taccüttevarilı muhtasarı) Ali Emiri kütüphanesi. Tarih kısmı, türkçe, No. 206, Varak 194. Kısa vakfiyede 600 suhtenin imarette yemek yiyenler meyaninda olduğu yazılıdır. Tetimme odaları ufaktır. Hepsinin buralarda oturmasına gûc ihtimal verilir. Her halde civarda mevcut olması muhtemel medreselerde oturanlar bu hesaba dahil olmalıdır. Mamafih Âlinin eseri vakfiye tarihine nazaran bir asır eskidir. Bidayette her odada 3 talebe kalırken zaruret hasıl oldukça bu miKtar belki artmış itibar edilebilir.

38 ayda 12 akçe alır ve hergün de onlara pirinç çorbası, et haşlaması tevzi olunur [i], Hadidî manzum (Tarihi Âlî Osman) da Tetimmeleri şöyle yazarı Sekiz dahi Tetimme etti bünyad İçi pür suhte mamuru abad Hasîrü şem’ü nimet etti hâzır Kamu tertip için nasbetti nâzır

*

Burada Tetimmeleri 937 (1530) da suhtelerle dolu gösterir. Odalara hasır ve aydınlık, talebeye yemek verildiğini ve bunlara bakacak bir de nazırın bulunduğunu söyler. Fatihin türkçeye çevrilen vakfiyesinde : ( . . . Sekiz medrese ve bu medreseler verasında Tetimme ismi ile mevsum birer Medresepeçe cem’an onaltı medrese...) bina buyurdular der. Yani her yerde Tetimmeler mezkûrdur. Tetimmeler Sahna götüren manasında (Musile) ünvanını da alır. İşte bu Fatih külliyesindeki musilelerde ve hariçtekilerinde-ki bun­ lara hariç denir- tahsilini bitirenler Sahnı Semanın, takip edeceği, her hangi bir şubesine girebilir. Tacüttevarih’te (Erbabı tahsil danişmendlik tabakasına uruç edin­ ce ol Tetimmelerde şugüllerinden tetmin ve tekmili nefise azim­ lerin tasmim ederler) diye Tetimmeyi bitirenlerin danişmend olarak tahsillerini ilerleteceklerini bildirmektedir. Â li: ( Her ( Şahın ) medresesine ilâve olan Tetimme kendi marifetile kullanılan talebe ki anlara rûm istılâhınca ( Suhtegân ) den­ miştir. Evkatını ulûm ve talebe sarf edip muidi mezburdan yahut ol medresedeki müsteiddinden telemmüz etmeleri tebyin kılındı) demektir. 12 akçe şem’a pahasının her ay Tetimmede oturan suhteye verildiğini ve sabah ve akşam ( İmareti âmirenin me’keli mamure-1 [1] Hammer, (17) Cilt 3. S. 232, Âlinin (künhülahbar) ında bu izahat vardır,

39 sinden yahni ve şorba, evkatı esharda pirinç ve hengâmı asırda kendöm (buğday) aşlarından gıda mukarrer) olduğunu da ondan öğreniyoruz. M edarisi S e m a n i y e :

(Sahnı Seman - Semaniye medreseleri - Fatihin sekiz medresesi, Kurşunlu medreseler) Bunlar Fatih Külliyesinin ihtisas medreseleridir. Son zamanlarda medrese talebesi arasında Kurşunlu diye de meşhur olmuştur. Bu sekiz medresenin odalarında talebei ulûm ( danişmendler ) oturur. Danişmend olarak burada birer oda işgal edenler aklî, bilhassa şer’î ( nakli) ilimleri kavrayacak bir hale gelmişler ve ihtisas kıs­ mına ayrılmış olanlardır. Bu medreseler cami’in havlı bahçesi etrafında sağlı ve sollu, yani Karadeniz ve Akdeniz taraflarında yapılmış, ortalardaki (çifte) baş ve ayak kısımlarında birbirinden geçitlerle ayrı bir iç bahçe etrafında odalar ve büyükçe birer dershaneleriyle sıralanmıştır. Ayak tâbiri burada alt ve aşağı mukabilidir. Vücudda da ayak daima alta ve aşağıya racidir. Umumî heyetile bir kül sayılan Fatih imaretinin altına rastlayan medreseler böyle baş, ayak gibi tâbir­ lerle anılmıştır. tstanbula ait istatistik mecmuasında I1) semaiye medreseleri böyle sıralanmıştır : Başkurşunlu cânibi bahri siyâh Çifte baş kurşunlu » ayak kurşunlu Ayak kurşunlu Baş kurşunlu bahri sefîd * Ayak > > » Çifte ayakkurşunlu » » » baş » > » Burada çiftelerin baş ve ayak tarafındakiler bu tabirlerle bera* ber kurşunlu medrese diye anılır. (11

1335 seııesı İstanbul beldesi Ihsaıyat mecmuası. İst. 1327

40 Bu sekiz medresenin 8 dersaneden başka 160 odası vardır. Bun­ ların sekizi de bugün mevcuttur. Karadeniz tarafındaki baş kurşun­ lu medrese, Fatih Külliyesi bitinceye kadar muvakkaten Zeyrekte sekiz klişe manastırında bulunan Ali Tusiye verilmiş ve Ali Tusi medresesi diye meşhur olmuştur. Bu eskidenberi terkedilmiş ve haraptır. Ortada çifte baş ve çifte ayaklar bir çok tamirler görmüş, Darülhilâfe medreseleri olmuş, şimdi de yüksek tahsil gören fakir talebeye hasrolunmuştur. Karadeniz tarafındaki ayak kurşunlu medresesi de harap ve terkedilmiştir. Fatih bu medreseleri âlimlere taksim ettikçe zamanla onların isimleriyle de şöhret bulmuşlardır. Bir tanesine de Hasan Çelebi medresesi denmiştir jıj. Akdeniz tarafındakilerden baş kurşunlu iyi muhafaza edilmiştir. Şimdi İstanbul belediyesinin filim deposudur. Ortadakiler (yani çifte baş ve çifte ayak kurşunlu) ve ayak kurşunlu harap ve bırakılmış vaziyettedirler. Bunlar Fevzipaşa bulvarının kalın duvarlariyle bir kısmını teşkil eder. Bayezid II zamanında yeniden tanzim edilen, Fatihin arabca vakfiyesinde bu sekiz medrese hakkında şu kayıtlar vardır :
( j) J İ

J rjjU L l *Jda!l Jc it» j

İİLa t

vA jJ!

j OüJI

>—fcyd! j •şyi '-ili *yJI •Is)1 •

wUıl)_ ÇjL« }

U j

jü

OÜ.LM ôw^-dl

^

...)

Ç»

••• ,*^**1İ3 *^UL, ^llc jp ^ jjl» .[2] ... l+Ju-

Bu satırlardan bu sekiz büyük medresenin şer’i (nakil) ve akil ilimlerde yetişmek isteyenlere hasrolunduğunu ve buralarda nakli ve aklî ilimlerde âlim müderrislerin ders verdiklerini öğreniyoruz. Nakil ilimler, fıkıh gibi şer’î ilimlerdir. Akl! ilimler de tıb, tabiiyat, heyet ve riyaziyedir. Vakfiyelerde tıb tedris edildiği sarih değilse12 [1] Lâleli kütüphanesi No. 76da şu temellük kitabesi vardır: ((1756) 1169 c**

¿j—*-

.C''İr) —İl

[2] Zwei Stiftung surkunden des Sultans Mehmed II Fatih, Tahsin Öz, Istanbulda Alman Asarı Atika Enstitüsü neşriyatından, 1935, S. 17, 117 (Vakfiye (fac-similé) olarak basılmıştır).

41 de fıkıh okutulduğu da sarih değildir. Hepsini naklf ve akli ilimler olarak yazıp geçmektedirler. Hekimlik bir ihtisas şubesidir. Eski­ den de Şarkta şer’î ilimler ve (Mukaddematı ulûm) u okuyanlar tıb mesleğine ayrılmışlardır. Bunlar da, mülâzim ve sonra danişmend olurlar ve Sahnda ulûmu akliyeyi takip ederler. Tedris yani nazariyeleri bu medreselerin ufak dersanelerinde takipten sonra umum! bilgilerini Külliyenin umumî tıb mektebi mahiyetinde darüşşifasında arttırdıklarına istidlâlen hükmetmek icabediyor. Bu medreseler Medarisi Semaniye olarak maruf ise de avludaki medrese manâsına gelerek eskiden de Sahn medreseleri dendiğini anlıyoruz. Buraya isal eden, yetiştiren medreselere Musilai Sahn dendiğini Tetimmeler bahsinde izah etmiştik. Rüus defterlerinde de bu kayd vardır [1). Hadidi, Tarihi âli Osmanda (Semaniye) denen medreseleri şöy­ le yazıyor : Sekiz medrese iki canipte âlî Yapıp nasbeyledi mevlelmevali Bedi’i ilme söylerler beyani Ki her birisi keşşafı meani Bu bağı şer’i anlar hürrem eyler Cihanın mübdi’in mülzem eyler Çü arz eyler delilin ehli sünnet Kalır zulmette re’yi ehli hikmet Medaris dopdolûdur müsteidler Duruşup gece gündüz şugl ederler Cemi kubbe kurşun lâciverdi Ne kimse mislin işitti ne gördi 12]. Bu satırlara göre medreseler her zaman müsteidlerle doludur ve Sahn medreselerinin tedriste yüksek mevkii vardır. Bu sekiz medreseyi bir üniversitenin muhtelif fakülteleri mahi­ yetinde ele alacağız. Fatih, lstanbula en muktedir âlimleri, fen adamlarını ve hekimleri davet etmiştir. Fatih Külliyesinde fıkıh Evkafı hıimâvun rüus defteri, sene 1116 (1704) Başvekâlet arşivi. [2J Ali Emiri kütüphanesi, Manzum eserler. No. 1317.

[11

42 âlimleri, devletin yüksek memurları, hakimler, riyaziyeci, heyetşinaslar gibi fen adamları ve istidlâlen hükmetmek lâzımdır ki hekim de yetişmiştir Mİ. Diğerlerinin yetişip de hekim çıkmadığını zannet­ mek bilmem doğru olur mu ?. 963 (1555) de Süleymaııiye Külliyesi inşa olununca şehirde bu­ lunan bir takım medreseler Süleymaniye medreselerinin adeta lisesi mesabesinde tutulmuş ve bunlara ve Süleymaniyeye (talebe yetişti­ rir) isal eder anlamına (vV~ \U>>) denmiştir. Hariçte iptidai dahil ve iptidai hariç medreselerinde tahsilin ilk kısmını görenler bioloji, matematik ve tıb gibi akil ilimleri öğrenecekse Musilai Süleymani­ yeye yani Süleymaniye Tetimmelerine; arab edebiyatı, fıkıh, kelâm gibi ulûmu şer’ive (nakliyeyi) öğrenecekse Fatih Tetimmelerine giderlerdi MJ. Bu manaca iptidaî dahil orta mektep, iptidaî hariçler ilk mektep mesabesindedir. Medreseye giren evvelâ iptidaî hariçte ilk tahsilini yapıyor, iptidaî dahilde orta, Tetimmeler gibi medreselerde yani Musilai Satımlarda lise tahsilini bitirince herhangi İlmî ve fennî bir şubede ihtisas yapmak ve âli tahsilini bitirmek için bu Sahn ayarında med­ reselerden birisine giriyor [2], Tetimmeleri bitirenler mülâzim ünvanını alıyor. Safındakiler de danişmend oluyorlar demiştik. Sahnda yüksek ihtisası bitirenlerin ilim ve fen ve kazâ yollarında takip ede­ cekleri sırayı da tedris programları kısmında anlatacağız. Âlî f 1*3l , Semaniye medreselerine tabirini kullanıyor. Ona göre herbir medresede oturulabilir höcrelerin ikisi mabed olarak hazırlanmıştır. Onbeşinde 15 danişmend oturur. İkisi dahi ferraş ile bevvap içindir.Bunlara (Darüimeliki Istanbulun meyanında [1] İlmiye Salnamesi, 1324, S. 645 ve 647. |2| Sahııı tabiri yalnız Fatih medreseleıine aleın olmuşken diğer bazı yer­ lere de verilmiştir. Hariçte de bazı medreteleıde Salım detece ve payesini bulu­ ruz. Bunu bazı kayıdlardan öğreniyoruz. Herhalde orada bulunan değerli bir âlîmin mütehassıs yetiştirebileceğine ve buna belki bu medresenin Semaniye medreselerinden birisine nakleuıleınemesi hasebiyle kükmomumuş olabilir. (3] Künhülahbâr, telifi, 1007 (1598) Üniversite kütüphanesi, Yıldız Tarih kısmı No. 24/2293. Varak 84.

43 vuku’ bulmağın) Sahn medreseleri denmiştir- Bunların her altındaki medreseye Tetimme derler. Yine Âliye göre Fatih medreselerinde : (8 medresede 50 şer akçe vazife ile 8 müderris, 4 der akçe vazife ve nan ve şorba ile birer muidi müstaiddi sahibi nehy ve 15 höceyrata birer danişmendi marifet inhaki herbirine yevmi 2 şer akçe vazife ile nan ve şorba.. Her muidi zümreyi müsteiddine zabiti muit tayin olundu) demek­ tedir. Sahn medreseleri Bayezid 11 zamanında 915 (1509) yer teprenmesinde l1! çok zarar görmüş, bütün külliye binalariyle beraber tamir olunmuştur. 1179 (1765) yer sarsıntısında Fatih türbesinin 28 Zilkade 1180 (Mart 1766) da tamirinden 6 gün evvelde bu büyük medreselerin tamirleri ikmal edilmiştir 121. Fatih Külliyesi misafirhanesi darüzziyafesi, bilmediğimiz bir ta­ rihte kaldırıldıktan sonra Tabhane medresesi adını almıştır. XIX uncu asrın sonlarına doğru medrese idi PI. En son darülhilâfe medrese­ leri teşkilâtında medresetül mütehassisine ulaştıran musile olarak medresenin lise tahsili burada ikmal edilir ve Sahn medresesi itibar edilirdi. Daha evvel geniş, yüksek ve büyük odaları ahşap katlara ve pencere nispetinde ufak odalara bölünmüştü. Orta havlının et­ rafında da kısmen ahşap sundurma ve ufak odalar vardı. Talebei ulûmun çokluğundan, buna ihtiyaç hasıl olmuştur. Çünkü Abdülhamit zamanında medresede okuyan talebe askerlikten muaf idiler. O a rü şşifa :

Fatih külliyesinde önde iki ayrı büyük bük’a mevcuddur. istanbulda muhafaza edilmesi icabeden büyük kabristanlarından biri [II Z"rıf Orgun, 915 (1509) senesinde lstanbııiu baştanbaşa harap eden zelzelede şehri tamir için alınan tedbirler, Arkitekt mecmuası, No. 7—8, 1940. [2] Hadıkatiıl’cevami, Cilt 1 , S. 8 . [3J Merhum pederim. Muhaberatı umumiye müdürü iken 1325 (1909) da vefa» eden fırnavalı Mustafa Enver bey, küçük biraderi Yusuf Niyazi ve mollasiyle beraber bu medresede evlenmeden evvel senelerle bir oda işgal etmişti. Bu 1293—1309 (1876—1292) seneleri arasına rastlar. O zaman orası Tabhane medresesi diye maruftu.

44 olan Fatih haziresi sağ ve soluna rastlar. Karadeniz ve Akdeniz Semaniye ve Tetimme medreselerinin kıble tarafını işgal ederler. Karadeniz tarafındaki büyük sahayı, Alinin tavsifi üzere (Bimaristanı nakilanı rastbeyan ve akilanı feraset bünyan) darüşşifa kaplar. Ak­ deniz tarafındaki büyük sahada Tabhane (misafirhane) imaret aşha­ nesi vardır. Darüşşifanın bulunduğu geniş sahada müteaddit sokaklı bir ma­ halle kurulmuştur. Tabhane, dersanesi gibi, yerinde mevcut ve bilâhare demirci­ ler mescidi adını alan ve plânında da (Kebir mek’el - yemekhane) olarak işaret edilen ve bilâhare demirciler mescidi olan yerin bir parça duvarı halen bir yıkıcının arsasında duruyor. O adadaki ev­ lerin bahçe aralarında ve yol kenarlarında darüşşifanın kalın iç du varlarından bir kaç parça sayılabiliyor. İşte darüşşifanın şimdiki ha­ li böyledir. Ne şekilde bina olduğunu son zamanlarda elimize ge­ çen plândan anlıyoruz. Tabhane medresesi müstakil bir binadır. Plânına göre darüşşifa da dört köşe oluyor. Paspati, vaktile darüşşifanın mek’eli olan yeri demirciler mes­ cidi halinde iken resmini yapmıştır (l) . Bundan ve mukabilinde müstatile kaçan muadili Tabhanenin odalarile kıyas ekersek darüşşifanın çok geniş ve ferah bir yer olduğu kolaylıkla anlaşılır. Evliya Çelebi, Fatih darüşşifasının 70 kubbeli olduğundan bah­ seder. Plânında bu kadar kubbe yoktur. Bu hamam ve sair ona bağlı, mutbah, çamaşırhane gibi kısımlariyle beraber belki bu kadar kubbe olabilir. Fatih Külliyesini alâkadar eden ve uzaktan yapıl­ mış eski resimlerinden tam darüşşifaya rastgelen yerlerde büyüklü ve küçüklü bir çok kubbeler görüyoruz [21. Darüşşifa, filhakika her çeşit hastaların yatırılarak bakıldığı ve ayaktan müracaat edenlerin tedavi edildikleri yerdir. Fakat Fatih külliyesi gibi büyük bir ilim ocağında ayrıca amelî tıb tedrisatiyle f 11 Dr. A. Süheyl, Fatih Darüjşifası, Hôpital Mehmet Fatih, tıh Dünyası, 1932 k. ayrıca basıldı. [2] Hadikatül’cevami’de (Cild 1, S. S) darüşşifanın müstakil mescidi, mu­ ayyen imam ve müezzinlerinden bahseder.

45 ilgili mevki’ine yer vermek de lâzımdır. Fatih Külliyesinde şer’î ilimlerden başka fennî (akli) ilimlerin de gösterildiği tahakkuk et­ miştir. Tıb da aklî ilimlerdendir. Fatih Külliyesinde zamanının en bûyûk âlimleri ve Istanbula da değeri çok olan hekimler getir­ tilmiştir. Bunlar arasında Kutböddin gibi başta gelenler vardır. Za­ manının reisöletibbası idi. Bir müddet sonra tabib şakirdleri de daröşşifada yapılan ahşap bâlâhanelerde oturmuşlardır, ki bunlar kubbe hizâsında yapılmış odalardır. Darüşşifaya tayin edilen hekimlerin de ilmi tıbba iyice vakıf olmaları şart koşulmuştur. Âlî, künhülahbarda darüşşifayı pek beğenir ve (âlî darüşşifadır) der. Tacüttevarih burasını o kadar beğenir ki orada gösterilen ria­ yete ve verilen iyi yemeklere kavuşmak için birçok kimseler te­ maruz ederek müracaat ederlerdi diyor. Hadidî Tarihi al osmanî d e : Dahî bir canibe bimarhane Edüp bünyad eser kodu cihana Hakîmi hazık ve kehhalü fassad Kamûsu fen içinde mahir üstad Yatan her hastaya balín ü puster Meratibce verüp tımâr ederler Garaib eşribe kuhli mücevher Cemi’i nas için lillah ederler, diye bu darüşşifadan bahseder [i]. Cizyedar tarihinde : (Fatihj bir darüşşifa bina buyurdular ve merza için bir bina yaptırıp kendileri ve esvapları anda tanzif olunmağa huddam tayin buyurdular, kaydı vardır [2|. Bu suretle Fatih darüşşifasmda Tacüttevarih in yazdıklarına göre mescidden başka hastalar için bir hamam olduğunu, hastaneye girenlerin elbi­ sesi ve kendilerinin burada temizletildiğini, bunun için adamlar tayin edildiğini öğreniyoruz. Darüşşifadan burada daha fazla bahsetmiyeceğiz. Külliye binalarından birisi olması dolayısile bu kadarcık yer |1] Ali E m ití efendi kütüphanesi, Manzum eserler, No. 1317.

12] Alı Enıirî efendi kütüphanesi, tarihten tüıkçe eserler, No. 206 V. 195.

46 ayırdık. İlerde Fatih devrinde tıbbî durumu izah ederken daha esaslı bir surette bu bahse yeniden avdet edeceğiz. im a ret:

(Aşhane, tabhane, misafirhane, kervansaray). Harap olmakla beraber, bu binaları teşkil eden ada üzerinde kısmen aşhanesiyle tabhane binası durmaktadır. Kervansaray ve ilavelerinden eser kalmamıştır. Atlası Minör tercemesinde Ebubehramı Dımışkî: (Cami’ garbinde, dört medresenin cenubunda misafi­ rini müslimîn için bir darüzziyafe, devvabı misafirin için bir ıstablı azîm ve matbahı taam ve fıkarai talebei ulûm için bir me’keli taam bina etti) demektedir. Yeri bugün Akdeniz tarafında Semaniye medreselerinin dördü başında büyük bir adadır. Tabhane plânda görüleceği üzere bu büyük sahanın az bir yerini işgal eder. Kervansarayın bulunduğu yerin üstüne yarım asır evvel Fatih askerî rüştiyesi yapılmıştır, şimdi orası ilk mekteptir. Asıl medhali sağ ve soluna idman yur­ dunun Tabhaneye bitişik iki salonu yapılmıştır. Bu binalar ve tabhanenin bakımsızlığı bu parlak ve eşsiz medeniyet eserini acına­ cak bir vaziyete sokmuştur. Tabhane dediğimiz ziyafethane müteaddit yer sarsıntılarından müteessir olmuş ve pek dikkatsiz olarak tamir edilmiştir. Büyük ve geniş odaları ihtiva eden bu binayı şimdi İstanbul belediyesi depo olarak kullanmaktadır. Mimarî parçaları pek güzeldir ve darüşşifaya benzeyen yegâne ve ancak bir müddet daha tamirle ayakta durabilecek bir binadır. Bu bina hakkında tarihî kaydlara göz atalım : Ayvansaraylı Hüseyin efendi (i) tabhanenin müstakil mescidi imam ve müezzinleri olduğundan bahseder. Fatihin türkçeye çevrilen vakfiyesinde : iki buka’i şerifenin birine (darüşşifa), birine (imaret) diye tesmiye buyurdular, dem ektedir^]. [1] H adikatül’cevam i’, Cild 1, sahife 8.

[2| Fatih Mehmed II vakfiyesi, tiirkçe, türk vakıfları no. 1, 1938, S. 56. Vakfiye cami’den başka binalara (buka’) bile demektedir ki bunların biri de ki­ tapların mahzenidir.

47 Âlî burayı (ju»j o».1; \ \ » f j J Hadidî Tarihi âlî Osmanda :

oj It)

diye tavsif eder.

Yine emretti bir âli imaret İmarından kala sonra emaret Ki bin kişiye her gün iki nevbet Verilir aş ü et ekmek ziyafet Yaya, atlı, misafirü hassu âmı Konukluk eyleyip üç gün tamamı (lj Nefaisten niamı vafir ulfeler Gece gündüz ziyafetler ederler diyor. Bu mısra’lar bize mübalâğa değilse günde bin kişinin 937 (1530) senesinde imarette yemek yediğini, onlara ekmek, et ve değişik yemekler verildiğini, gerek yaya ve gerek atiyle gelenlerin üç gün misafirhanede kalabildiklerini ve atlarına bakıldığını, gece ve gün­ düz ziyafet sofralarının kurulup kalktığını öğretiyor. Tacüttevarih, imaret, aşhane ve misafirhanesini pek medhediyor. Misafirlerinin mertebelerine göre ikram olunduğunu ve hatırı büyük olanlara zi­ yafetler çekildiğini bildiriyor. Cizyedar tarihinde : (Talebe) için bir me’keli azim bina olun­ muştur ki sabah ve akşam nice talebe anda it’am olunur, zükur ve inastan bihad fıkara ol me’kelden imlâi ena’ ederler ve erbabı medarisi semaniyeye dahi bir imareti âmire bina buyurup talebei ulûm dahi andan seyr ederler ve misafirin için lâtif misafirhaneler bina ettirip anlar için dahi et’imayı nefise tayin buyurmuşlar. Hat­ lı] Anadolııda; Karamanda Karamanoğlu İbrahim bey vakfiyesinde gelen­ lerin üç gün misafir edilmesi tasrih olunmuştur. Esasen örf ve adet de misafir­ liği üç gün sayar. Şehirde fazla kalacaklar hanlara çıkar. Kütahyada, Oermiyan oğlu Yakup bey vakfiyesinde üç gün misafirliği tasrih ederse de daha fazla kala­ caklara gidin denmez. Bu mısradan Fatih imaretinde konukluğun (misafirliğin) üç gün süreceğini öğreniyoruz. İstanbulda bu müddetten fazla kalacaklar hanlara çıkarlar. Eğer böyle yapılmasaydı belki nihayet dar olan misafirhanede yeniden geleceklere yer bulunmazdı.

48 tâ... bazı muhtaciyn erbabı sefer heyetinde varup anda mütena’im olurlar imiş. Filhakika İstanbul bir derecede kalabalık olmuştu ki mukim ve misafiri fark ve temyiz hayli müşkül idi ve misafirinin devvabmı rapt için bir han bina buyurup iktiza eden yemini anbarı vakftan eda etmeği şart etmiştir. Tacüttevarihe göre Tetimmeler için de aşhane kurulmuş ve fa­ kirler de buradan istifade etmişlerdir [ı]. Semaniye medreseleri için de ayrıca aşhane buluyoruz. Misafir­ hane medhedilmiştir. Misafirlere nefis yemekler verilmiştir. Muhtaç olanlarda gelip yiyorlar. İstanbul, o tarihlerde kalabalıklaşmış. Mi­ safirlerin atları için han bina edilmiş ve yemleri vakıf tarafından verilmiştir. Mir’atülkâinatta bu hanın, (kervansarayın) pek büyük olduğunu yazar, eserin bir yerinde, muazzam bir ahır vardı, der [2]. Fakat asıl vakfiye böyle bir kaç aşhaneden bahsetmiyor. Çok kalabalıktan söz açtığına bakılırsa Tetimmeler için bir müddet ayrı bir yerde yemek pişirildiğini öğreniyoruz. Istanbula gelip Fatih külliyesi misafirhanesinde XVI inci asır or­ talarında misafir kalan (Radiyüddini Gazzî) kendisinin burada kar­ şılanmasını anlatırken: — İmarethaneye bakan zat yanımıza gelerek hal ve hatırımızı sorduktan sonra ihtiyaçlarımızın iyi bir şekilde temin edileceğini vadetti. Doğrusu her şeyleri gibi yatak ve yorganları da temizdi [3J, demektedir. Bu da misafirhanenin kuruluşundan bir asır sonra yatak ve yorganlarının temizliğine ve misafirperverlik kaidelerimize güzel bir örnektir. Tabhane medresesi hakkında tarihte ve rivayetlerde yanlış ma­ lûmat vardır. İlk def’a Fatih Külliyesinde ilk derse, tabhane med­ resesinde iptidar edildi denmektedir [4]. [1] Tacüttevarih bunu da Fatihin kâfi görmiyerek fakirler ve yetimler için evkafından bir çok parada tayin edilmiştir, diyor. [2] Ispartada Halil Hamit paşd kütüphanesi nüshası. [3] İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih şubesirden (Ekrem) in mezuniyet tezinden. Radiyüddini Gazzî Yın ar: bca eseri Veliyüddin efendi kütüphanesindedir. [4] İlmiye salnamesi. S. 642, maalesef bu yazı çok indidir ve bir tetkike dayanmaz.

49 Bir defa burası son asırlarda medrese olmuştur. Bu medrese, imaret ziyafethane ve misafirhanesine ait kısmın bir parçasıdır ve bu meyana girer, ilk dersin burada verildiği doğru değildir. Tabhaneye,tıbhane ve hattâ tabıhhane de derler. Buda yanlış­ tır. Kanunînin, Süleymaniye külliyesine ait vakfiyesi bize açık ola­ rak öğretmiştir ki burası yolculukta yorulanların, misafirlerin ve bir de yol meşakkatlarından ve hastalıktan tabü tüvanı kesilmiş olanların (tabu tüvan) kazanacakları bir istirahatgâhtır. Evliya Çelebi bu gibi möesselere tavhane demektedir [l] tab, fariside takat ve kuvvet manasına geldiğine göre ne suretle olur­ sa olsun aç kalmış, kuvvetten düşmüş, zayıflamış kimseler bura­ larda yeyip, içip kuvvetlenmekte idiler. — H a m a m la r :

Elyevm külliyenin hamamı yoktur. Hattâ yeri de malûm değil­ dir. Lâkin külliyeye pek yakın olan çukur hamamın buraya ait ol­ ması ihtimali fazladır. O maksadla biz bu hamamı külliye çevresi dahilinde tetkik edeceğiz. Fatihin Istanbulda yaptırdığı hamam yalnız bu değildir. Daha pek çoktur. Hepsini tamamen İstanbul şehrine vakfetmiştir. Bu çu­ kur hamamın Charles Texier’den aldığımız 12] örneğine göre iki [1] — Osman Ergin, Tiirkiyede şehirciliğin tarihî inkişafı, İstanbul, 1936, S. 22 ve 23. (Bir şehrin fakir halkını veya dışarıdan o şehre gelen yoksul ve yabancı kimseleri bir yer bulununcaya kadar barındırmak ve bir iş tutuncuya kadar yedirmek ve içirmek bugün belediyelerden beklenen işlerdendi. Halbuki ferdi himmetler, ferdî teşebbüsler kıymet ve revaçta bulunduğu eski zamanlarda yalnız htanbıılda tabhane adı verilen ve bu türlü işlere yarıyan 20 kadar mü­ essese vardı* Hemen her büyük camı’in yanında bir tabhane bulunuyordu. İstanbula gelen fakir seyyahlar, garip kimseler, yoksul adamlar buralarda yatarlar, kalkarlar ve yanı başlarındaki imaretlerde karınlarını parasız doyururlardı. Müstakil tabhanesi olmayan yerlerde cami’lerin son cemaat yerleri bu vazifeyi görürdü. Btyızid cami’ınin sağ ve sol taraflarında kalanlar o cami’ın tabhane» sidir. Sonradan cami’e çevrilmiştir. Nitekim Editnede ve İstanbulda Bayezid camt’ie'inin tabhaneleri böyledir. (2] — Charles Texier, Les Bains turcs â İstanbul.

4

50 taraflı olduğunu, heriki kadın ve erkeklere mahsus kısımlarının plân noktasından birbirinden farklı olduklarını öğreniyoruz. Bir tarafta 6, diğer tarafta 8 halvet vardır. Plânı çok dikkate değer. Müellif bu hamamın ısınma tertibatını da resim ve şemalarla izaha çalış* mıştır. Ebubehramı Dımışkî, Atlası Minör tercemesinde İstanbul hak­ kında malûmat verirken Fatih : (Fıkara ve suleha için savami’ (biri kalenderhane olacak), hamamı rical ve hamamı nisa bir çift hamam bina etti diye bu hamama işaret etmektedir. Hamamın elyevm semti malûmdur Ul. Yerinde araştırmalarımıza nazaren bakiyesi olarak pekaz parçasını bulabildik. Asıl hamam yeri şimdiki zeminden birkaç metre aşağıda kalmıştır. Karadeniz medreseleri tetimmelerinden Aşık paşa ve klişe camii taraflarına döndüğümüzde toprakla tesviye edilen yerlerde temelleri ve duvar­ ları gömülüdür. Hamamın vakıf şartlarını bilmiyoruz. Herhalde bunların vakfa varidat menbaı olduğu düşünülür. Az bir para veri­ lerek yıkanılıyordu. Fakirlerin istifadeleri şeklini bilmiyoruz. Yük­ sek tahsil talebesi ve dahişmendler para aldıkları için onların para vererek yıkandıklarım sanıyoruz. Fatih darüşşifasının da ayrıca hamamı vardır. Onu o kısımda göz­ den geçireceğiz. Vakfiyede müstakil bir hamamdan bahis yoktur. Fakat yukarıda bunun imaretle ilgili bir müessese olduğundan bah­ setmiştik. İşte bu civarda olan hamam, külliyenin ihtiyacını temine kâfi geldiği içindir ki ayrıca belki o hudud dahilinde bir hamam yapılmasına lüzum kalmamıştır. Hammer [21 külliyede müteaddit hamamlardan bahseder. Kısa vakfiyede hamamların gelirini topla­ yan bir de (cabi) görülüyor. Buna göre hamamlar birkaç tanedir ve vakfa varidat temin etmektedir. Şu halde Fatih, BizanslIlardan kalan bir iki hamamı, yeni yaptırdıklariyle imaretine vakfetmekle beraber büyük Karaman çarşısında da bir hamam yaptırmıştır. Demek yaptırdığı ve vakfettirdiği diğer hamamlar da vakıflarının karşılıklarından bir kısmını teşkil ediyor. Fatih külliyesine en yakın [l| Bâkî mahlasiyle şiir yazan, Kepekci zade Muhiddin Kadı Mehmed efen­ dinin Kepekçiler mescidi çukur hamama yakındır (Hadikülcenami’) [2] — Cild 3, Sahife 216.

51 hamam Karaman hamamıdır ve talebe buradan diğerinden olduğu gibi istifade etmiştir. Esasen medreselerde sıcak su dökülerek yıka­ nacak yerlerde vardı. Evliya Çelebi bu hamam hakkında : (Bizzat kendileri için bir cami’ inşasına şuru’ ettîkde iptida Karaman çarşısı içerisinda irgad hamamını 40 günde bina ettiler) der ve hamamların kendince tak­ siminde de ileride yani kendi zamanında bu hamamın ırgadlara tahsis olunduğunu bildirir. Evliya Çelebiye göre bu lstanbulda ya­ pılan ilk hamamdır. Şimdi yıkılmıştır. Lâkin yeri malûmdur. Evler arasında kalmış ve yerine de başka binalar yapılmıştır.Âlî, künhülahbarda iki hamamı (rahatresan) dan bahseder ki bu civara tesadüf eden ve bahsettiğimiz hamamlar olsa gerektir. K ü tü p h an eler :

Fatih Külliyesinin bir değil, müteaddit kütüphaneleri vardır. Bu suretle sıralayabiliriz : a) — Cami içindeki kütüphane. b) — Ayrı bir binada Sahnı Seman kütüphanesi. c) — Medreselerin hususî kütüphaneleri. d) — Sultan Mahmud I. in müstakil olarak kurduğu kütüphane. Diğer kütüphanelerin ihtiva ettiği kitaplarda şimdi buruda bulun­ maktadır. İstanbul fethiyle bir çok kütüphaneler kurulmuş oluyor. Barthold, müslüman dünyasının XV inci asırdan sonra temamen inhitata yüz tuttuğunu söylemenin abes olduğunu bildirirken lstanbulda osmanlı türklerinin bu yeni medeniyet merkezinde kütüphanelerinin kıy­ metini belirtir İÜKütüphaneler hakkında bulduğumuz kayıdlar bunlardır: Tacüttevarih : (. . . ve müdevvenatı makbulei matbuadan nice bin cild kitap vakfedip bina buyurdukları cami’lerinde musanna’ etmişlerdir) diye cami, kütüphanesinin zenginliğine işaret ediyor. Cizyedar tarihinde : (Bina buyurdukları cami’de kütübü ma’kule [1] A. Adnan - Barthold’un İslâm medeniyeti tarihi (M. Fuat Köprülü tercemesi) hakkında.'Ülkü No. 90, 1940.

52 ve meşrua ve mûdevvenatı makbule ve matbuadan nice bin cild kitap vaz’edip ekserini mükerrer etmişlerdir ki istimal edenler mü­ navebe meşakkatından helâs olalar. Çoğu da Müsannif hattıyledir) kaydını kütüphanecilik tarihimiz noktasından mühim buluyoruz. Hakikat te böyledir. Birer birer gördüğümüz bu kitaplardan ayni bahse ait bir çok nüshalar bulduk. Okuyanlar bunların mütalâa­ sında ve nüshaların mukayesesinde kolaylıklar görebilmekte ve sıra beklememektedir. Bunu bize Tacüttevarih de bildiriyor. Fatihin türkçeye çevrilen vakfiyesinde : (. . . Cami’i şerifin canibi garbisinde bir buk’ai lâtife dahi inşa buyurdular, ta ki medarisi şerifelerinde ifazayi ulûm eden müderrisin ve iktibası ulûmu âliye eden talibini mustaiddîn belki ülemai müstahakkinden sair muhtacin için vakf buyurdukları kitaplar için mahzen ola. . .) kaydından da [i] birkaç buk’adan birisinin kütüp­ hane yapıldığını ve buna Sahnı Seman kütüphanesi adı verilmesi icabettiğini anlıyoruz. a) — C a m i ’ i ç i n d e k i k ü t ü p h a n e :

Bu kütüphane için Hammer [2] : (. . .Cami* derununda bir oda tefrik ile kütüphane ittihaz olunmuştur. OsmanlIların lstanbulda tesis ettikleri ilk kütüphane budur. . .) demektedir. Bunu yanlış görüyoruz. Zira cami’deki kütüphane bir odada değildir. Esasen cami’in vaziyeti ve plânı icabı odası yoktur. Cami’ kütüphanesinin 800 kadar kitabı Sahnı Seman kütüphanesinin fihristine, sonra Mahmud I. in, 1155 (1742) tarihinde tesis ettiği şimdiki müstakil kü­ tüphaneye katılmıştır. Fatih zamanında ilmi çalışmaları bildirmek için yapacağımız tet­ kike esas olmak üzere Fatih kütüphanesi kitaplarını birer birer ta­ rarken kitapların birçoğunda şu kaydlara rastladık :1

[1] Fatih Sultan Mehmed II vakfiyesi, Vakıflar Umtıın Müdürlüğü neşri­ yatından, Türk vakıfları No. 1. 1938. S. 53. [2| — Cıld 3, Sahıfe 216.

53 Fatih kütüp­ hanesinde şimdiki No. lan

86 361 580 547 333 349 81 406 3599 3548 3689 3624 8415 787 3612 2558 341 324 3546 740 3594 3420 4404

Cami’ içindeki yerlerin sıraları

Mihrap hizasında olan dolabın yukarıdan üçüncü t1!. Mihrap hizasının İkincisi. Hizayı mihrabı orta. Mihrap hizasında olan dolabın ortasında. Yukarıdan üçüncü hizai mihrab. Mihrab hizasında olan dolabın yukarı gözünde. Yukarıdan üçüncü gözda hizai mihrab. Yukarıdan evvelki hizai mihrab. Garp ikinci dolabın ikinci sırasındadır Garp aşağıdan ön aşağı. Garp aşağıdan üçüncüde. Garp aşağıdan üçüncüde. Garp tarafında olan dolabın ikinci kebir dolabın aşağı gözündedir. Garbi sagir aşağıdan ikinci gözde. Garp tarafında vaki dolap ikinci göz soldur. Şarkta aşağıdan ikinci gözün sağındadır. Aşağıdan üçüncü şark. Üçüncü şark. Sağ tarafta vaki’ dolabın aşağıda üçüncü gözdedir. İkinci dolabın ikinci gözündedir. İkinci dolap ve aşağıdan ikinci gözde. Üçüncü büyük dolabın aşağı gözündedir ve soldandır. Garbı evvelin aşağı gözündedir I21.

|1] — K itaplarla meşgul olanların kolaylıkla eterlerin yerlerini bulabilme* leri için kendilerinin antıyacağı bir ifade ile o zaman bu suretle kısaltılarak yazılm ıştır.

[2J — Hemen bu satırda ve diğer bir yerinde (Vakfı Mahbub Çelebi li müderris Molla Zeyrek) ibaresi ve (Vakfı Mahbub Çelebi li medreseti Molla Zeyrek) yazılıdır. Aliyyülfenaıl oğlu (Mehmed Şah Çelebi de sahifeleri sayarak fihriste geçirmiştir. Bu belki cami’e ve sonra Sahnı Semana vâkıfı işareti bozul* mıyarak naklolunmuştur. Üzerinde Fatihin (Elmuzaffer daima) lı mührü vardır.

54 Bunlar bize gösteriyor ki cami’deki kütüphane Hammerin dediği gibi bir oda içinde değil doğrudan doğruya cami’in mihrab hiza* sındaki dolapların muhtelif raflarında ve sağ ve sol dolaplarındadır. Fatih cami’i içindeki kütüphaneye kitap vakfedenler çoktur, Yuka­ rıda verdiğimiz numaralar arasında bunlara misaller vardır. Veliyüddin efendi kütüphanesinde 378 numaralı eserin başında şu kaydı bulduk ¡(Çavuş zadenin cami’i Sultan Mehmed handaki dolaba ta­ lebe ve âlimlerin sulahasının okuması için 1072 (1661-1662) de vakfedilmiştir). Buradaki kütüphanenin o tarihlerde de dolaplarda olduğu anlaşılıyor. Hammerin dekiği gibi istanbulda açılan ilk kütüphane Fatih cami’indeki değildir. Cami’ 870 (1465) de bitmiştir. Halbuki eski saray 858 (1454) de yapılmıştır. Fatih evvelâ orada Mağnisadan Edirnedeki payitahtı sarayına getirdiği kütüphanesini lstanbula eski saray yapılmasından sonra nakletmiştir. lstanbulun ilk kütüphane­ lerinden birini bu eski sarayda buluyoruz. İstanbulda ilk kütüpha­ neler arasında Zeyrek ve Ayasofya medreseleri, Vezir Mahmud paşanın konağında ve medresesinde olanlar da vardır. Fatihin sa­ raydaki kütüphanesi hepsinden eskidir. Zira Zeyrek, Ayasofyadakilere ve Fatih cami’i kütüphanelerine birçok kitaplarını sarayı kütüp­ hanesinden vakfetmiştir. Bu kitaplar muhtelif senelerde verilmiştir. 884 (1479) da veri­ len bir tanesine de rastladık [i], b) nesi :

— A y r ı bir b i n a d a

sahnı

sam an

kü tüp h a­

Hernekadar Akdeniz tarafındaki medreselerin en sonu, aşağı yani Karaman ve Malta çarşısına yakın olan Ayakkurşunlu medre­ sesi önünde bir yer türkçe vakfiyede kitaplar için mahzen olarak gösteriliyorsa da Sahnı Saman kütüphanesi burada mı idi ? yoksa her medresede bir dershane olduğuna göre 8 büyük Sahn medre­ sesi dersanelerinden birisi mi kütüphane ittihaz edilmiştir ? bilemi­ yoruz. Mahallinde yaptığım araştırma bu kitaplar mahzeni denilen [I] Fatih hfitfiphnesi No. 606.

55 yerin pek de kütüphaneye benzer, bahusus böyle büyük bir Külliyeye elverişli ve okumağa müsait bir yer olmadığı kanaatini de­ ğiştirmedi. Orada eskiden daha başka binaların bulunduğu anlaşı­ lırsa onlardan birini Sahnı Seman kütüphanesi olarak kabul etmek zarureti vardır. Belki dağınık yerlerdeki kütüphaneler sonraları ih­ tiyacı karşılamadığından müstakil bir kütüphane yapılmak mecbu­ riyeti hasıl olmuştur. Bayazıdll. zamanında âlimlerimizden Aliyyülfenarî oğlu Mehmed (Şah Çelebi) nin kütüphaneler müfettişliği zamanında bu kitapların fihristini hazırlamıştır. Onun elinden geçen kitapların üzerinde (Adedi evrak (şu kadar . . .) harrerehu Mehmed bin Aliyyülfenarî) cümlesini buluyoruz. Bu kitapların yalnız varaklarını saymış ve im­ zasını atmıştır I1!. Kitaplara sıra numarası koymamıştır. O zamanki kütüphanelerimizde sıra numarası usulüne rastlamadım. Fatih cami’i kütüphanesinde verdiğim listede görüldüğü üzere dolaplar ve yer­ leri ve rafları işaret edilmiştir. Mehmed bin Aliyyülfenarî, Fatihin cami’e ve Salını Semana verdiği kitaplara (Sultanî) kelimesini kendi ilâve etmiştir. Bu kitaplar arasında (Fatihin medhi hakkındaki man­ zumeler) den behseden bir mecmua da kayıtlıdır. Lâkin elimizden geçen kitaplar arasında dil ve edebiyat bakımından kıymetli olan bu esere rastlamadık. Bu fihrist şimdi Topkapı sarayı müzesi arşivinde (9559) numarada mevcuddur. Bunu bir müddet evvel görmüş ve incelemiş ve bilhassa tıb kitaplarının listesini hazırlamış ve neşretmiştik [2], Fihristte kitapların yazı nev’i ve kâğıdının evsafı ve varakalar adedi ve hattâ boylan da kayıtlıdır. Cami’ dolaplarındaki kitaplar da bu âlimin elinden geçmiştir. Cami’de biz yalnız Fatihin (Elmuzaffer daima) lı ve yalnız (Han) lı mühürlerini havi kendi kütüphanesi kitaplasından başka Hatipzade [I) — Dr. A. Süheyl Ünver, Fatihin kitapları, Ülkü mecmuası, No. 6 , 1041. Bu makale ayrıca fransızca Ankara gazetesinde çıkmıştır: Parmi les liv­ res de Mehmed le Conquérant, No. 408, 8.1.1042. |2) — Dr. A. Süheyl Ünver, Îstanbulun zabtından sonra tiirklerde tıbbî tekâmüle bir bakı;, Vakıflar derhisi No. I, 1038.

56 ve Kadızadenin ve hattâ Mehmed (Şah Çelebi) nin U] de kitapla­ rının vakfedilmiş olduğunu öğreniyoruz. Sultan! kaydı olan kitapların bir kısmında dolapların yeri işaret edilmiştir. Dolap işareti olmayanlar da Sahnı Seman kütüphanesine verilmiştir. Bu kitapların cümlesi şimdiki Fatih kütüphanesindedir. Hepsinin nereden gelip nerelere verildiğini öğrenmiş bulunuyoruz. Eski ve çok mühim fihrist hepsini sıralıyor. Bu kayıtlar bize istanbulun fet­ hinden sonra kurulan ilk kütüphanelerin az olmadığını gösteriyor. c) — M e d r e s e l e r i n h u s u s î k ü t ü p h a n e l e r i :

Semaniye medreseleri yapılmadan evvel İstanbulda talim hayatı BizanslIlardan kalan klişe odalarında başlamıştı. Bunlardan Ayasofya ve Zeyrektekilerde birer kütüphane tesis edilerek Fatihin hususi kütüphanesinden kitapların vakfedildiğini yazmıştık.Buna diğer vâkıflar tarafından verilen kitaplar da katılmıştır. Fatihin Semaniye medreseleri bitince oralardaki müderrisler bu yeni yere nakledil­ miştir. Fatihin zamanında tertib edilen arabca vakfiyede [2]: dört medresenin her birine vakfedilmiş kitabların muhafazası için günde 5 dirhem alacak bir hafızı kütüb tayin edilecektir cümlesinden 4 medresede bir kütüphane olduğunu anlıyoruz. Başvekâlet arşivin­ de, Fatih devrini ilgilendiren ve bir araya getirilen vesikalar ara­ sında (N. 104), devrin kütük ilk tomar arapca vakfiyesinin 2 par­ çasını bulduk. Bunun arkasında Şeyhiyye, Sinobiyye, Salâhaddin ve Muslihüddin ve Kasım çelebi adlarını alan medreselerin husus! kütüphanelerine veıilen kitapların tam listesini ele geçirdik. Bu bize Semaniye medreselerinin, müderris olan âlimlerin isim ve la­ fı) - Halen Fatih kütüphanesinde No. 4953 de kayıtlı ve Jc Tr M j ' r ı r runızııu havi bir eser vardır ki (Vakfı merhum Çelebi zade Mevlâna Derviş Mehmed) yazılıdır. Bu rumuza okuduğu kitapların başında ve aontında rastlanır. Bunda da vardır. Demek kendi kitaplarını da buraya vermiş. Bıı rumuz ve kaydı havi kitaplar çoktur. Hususî kütüphanesi kitaplarında ve okudukları eserlerde bu işaretler fazladır. (2 ) Türk ve İslam eserleri müzesi No. 1872

57 kablariyle anıldığım ve hepsinin ayrı bir kütüphaneye malik oldu­ ğunu öğretiyor. Nitekim diğer medreselerden ikisinin Ali Tusi ve Haşan çelebi [l] diye adlandığını hususî kütüphaneleri kitapların­ dan anlıyoruz. Bu medreselere verilen kitapların bir kaçı bir tara­ fa bırakılırsa hepsi naklî (şer’î) ilimlere aittir.Bayazıd II. zamanında yeniden yazılan Fatih vakfiyesinde 5 dirhemle bir hafızı kütüb ve bir kâtibi kütüb buluyoruz. Bittabi’ kitapları da bu medreselere geti­ rilmiştir. Bunlar bugün Fatih kütüphanesinde bir arada bulun­ maktadır. Semaniye medreseleri kütüphanesine kitap vakfedenlerin miktarı çoktur. Sahnı Seman kütüphanesi evvelâ dağınık yerlerde kurulmuştur. Bunların Beyezid II. zamanında bir arada fihristlerinin yapılmasına lüzum görülmüştür. İstanbul fethinden sonra kütüp­ hanelerimizin inkişafı bu tarihlerde başlangıç olmasa bile mühim bir ilerleyişi gösterir. Fatihin kısa vakfiyesinde (Tetimmatı Semaniye) sekiz Tetimme medresesi için bir hafızı kütüp ile bir kâtibi kütüp buluyoruz. Hafızı kütüp günde 6, kâtibi kütüp de 4 akçe alıyor. Hafızı kütüp esas vakfiyede de ayni ücreti alır. Burada Tetimmeler kadrosunda da görülüyor. Kâtibi kütüp kitap istinsah eder manâsına gelebilirse de bunu da hafızı kütüp yardımcısı olarak alabiliriz. Medarisi Semaniyenin kadrosu yazılırken yalnız birisininkini veriyor. Geri kalan yedi medresenin şartları buna göre kıyas olunmalıdır .diyor. Biz bu suretle 8 medreseden birisinin kadro­ sunu öğreniyoruz. Birbirinden ayrı olan 8 Tetimmeye bir kapıcı kâfi gelemez. Bu manaca Tetimmelerin hepsinde ayrı ayrı bu kadro mu cari idi ? kat’î bir şey söylemek mümkün değildir. Bu kayıt Tetimmelerdede bir tane bile olsa kütüphanenin mevcut olabileceğini gösteriyorsa da yerini, açıldığı zamanı ve ayrıca fih­ ristini bilmiyoruz. Bu ciheti küçük vakfiye de aydınlatmıyor. Pek vazıh göremiyoruz. Her Tetimmede belki kitaplar vardı. Fakat ayrı kadrolu birer kütüphanesi olduğunu zannedemiyoruz.1

[1] 1152 (1739) senesinde bile bu isimle anılmıştır. Lâleli K. N. 4%.

58 d) — S u lta n M a h m u d kurduğu kütüphane :

I. i n

m ü stak il

olarak

Yukarıda bahsettiğimiz kitapların cümlesi darülkütüpte yerleş­ tirilmiştir. Mahmudu I. bu kütüphaneyi 1155 (1742) tarihinde kurmuş, ve ilk senelerinde Mahmudu evvel kütüphanesi olarak anılmak is­ tenmişse de yine Fatih kütüphanesi adıyla meşhur olarak devam etmiştir. Bu kütüphaneye cami’ dolaplarından ve Sahnı Semandan ve diğer medreselerden gelenlerle, birçok vâkıfların Cildlerle ki­ tapları konmuştur. Mahmud I. saraydan da daha birçok kitaplar vermiştir En son dağıldığı 1250 (1834—1835) senesinde. Galata sarayından nakledilmiş bir kısım kitaplarda katılmıştır I1!. Son asırda yapılan bazı kitap teberru’lariyle bugünkü yekûnu hayli kabartmıştır. Bu kütüphane 1179 (1765—1766) hareketinden 24 sene önce es­ ki cami’in ön dıvarına bitişik olarak yapılmıştır (2|. Hareketten sonra yeniden yapılan cami’in yine ön dıvarına bitişiktir. Bu bize cami’in mihrap kısmının öne doğru büyütüldüğü ve hatla türbenin de ileri alındığı noktai nazarının doğru olamıyacağını gösteriyor. Eskiden de bu kütüphane kitaplardaki kayıtlara göre cami'e mut­ tasıldır. Şimdi de öyledir. Cami’in ileriye alındığını bildiren bir ka­ yıt da yoktur. Binaenaleyh cami ön tarafa doğru büyümemiştir. Minarelerin yeri ve şadırvan avlusu böyle bir iddianın doğru olmıyacağını bize gösteriyor. Bu 1155 (1742) tarihli kütüphanenin 24 sene sonraki harekette yıkıldığını ve bazı kitapların ziyan olduğuna dair bir kayda rastla­ madık. Yıkılıp yeniden yapıldı ise mevcut temeller üzerine otur­ tulduğunu zannetmek de doğrudur. Şimdi Fatih kütüphanesinde aklî ne naklî ilimlere ait şu bahis-12 [1] — Fatilı kütüphanesinde 1250 (1834—1835) tarihli bir fihristte kitap­ lardan bir kısmının buraya, bir kısmının da Ayasofya ve Nuruostnaniye kütüp­ hanelerine verildiği okunmuştur. Bazı kitaplar üzerinde (Oalatasarayından gelen) kayıtlarına rastlıyoruz. [2] — Hadikatül’cevami’i yazan Ayvansaraylı Hüseyin efendi, Sultan Mehmed binası kütüphaneden başsa bir de buharihane olduğundan bahsediyor.

59 lerdc 5514 kitap vardır 12]: Kütüphane No. larına göre 1— 23 2 4 -3 1 3 2 -7 3 7 4 — 657 . 658— 672 673— 1218 1219— 1467 1468— 2258 2259— 2495 2 4 9 6 -2 5 4 1 2 5 4 2 -2 8 9 6 2 8 9 7 -3 1 6 9 3170 - 3227 3 2 2 8 -3 3 8 3 3 3 8 4 -3 4 1 5 3 4 1 6 -3 4 2 9 3 4 3 0 -3 4 3 6 3437—3448 3 4 4 9 -3 5 2 2 3 5 2 3 -3 6 4 7 3648—3656 3657— 4156 4 1 5 7 -4 1 8 1 4 1 8 2 -4 5 2 5 4 5 2 6 -4 6 9 0 4691— 4756 4 7 5 7 -4 8 3 3 4834—5151 5152— 5291 5292— 5451

Alt olduğu bahisler

Mushaflar Semavi kitaplar Kıraat Tefsir Usulu hadis Hadisler Usulu Fıkıh Fıkıh Fetvalar Feraiz Tasavvuf ve Mev’iza Akaid ve Kelâm Hikemiyat Mantık Hey’et ve Coğrafya Nücum ve Ahkâm Havas, Remil, cifir, Tılsımlar Hesap ve Hendese Siyaset ve Ahlâk Tıb Ta’bir Edebiyat, muhazarat, Di­ vanlar, İnşa Tevarihi Tabiiye Siyer ve tarihler Meani ve beyan Adâb ve Vaz’ ve tsti’are Sarf Hahiv Türkçe,Arapça ve Farisice Lügatler Fen Mecmuaları

[2] — Bu yekûne başhafızı kütüp İbrahim rfendi vakfından olan 879 kitabi* yine bazı zevat ile son asırda Tırnovalı Hafız Mehmed efendi gibi Fatih hocalarının vakfettikleri bu yekûnden haliçtir.

60 Şimdilik bunun kaçı Sahnı Semanın, kaçı cami’in, kaç tanesi (800ü hariç) saraydan gelmiştir miktarlarını tayin güçtür. Lâkin çok na­ dide kitaplar vardır. Selçuk ve Osmanlı tezhiplerinin, birçok Sel­ çuk,Mısır ve Suriye kütüphanelerinin temellük kitabeleri, Fatih devri âlimlerinin el yazısı ve mühürleri ve birçok tarihî kayıtlar kitaplarda mevcuttur. Bütün bu kitaplar birer birer elimizden geçmiştir. Fihris­ tinde bundan yarım asır evvel çok sathî yapıldığı için birçok yanlış­ lıklar görülür. Fatih kütüphanesi ilim meraklılariyle, tetkiklerde bulu­ nacaklar için her veçhile emsalsiz bir kaynaktır. Hele Fatihin husu­ sî üphanesine ait bilhassa devrin hattatları tarafından yazılıp müzehh p ve mücellitlerince süslenen ve cildlenen kitaplar da bir hayli vardır. Yalnız bir müddet için muhafaza altına alınan en kıy­ metli kitapları tarayamadık. Kütüphaneye getirildiklerinde ayni te t­ kikler onlar özetinde de tekrar olunacaktır. Şimdiye kadar tetkik­ lerimizin bu bahse ait olanları bibliografilerde ve resimlerde bil­ hassa işaret edilmiştir. Bunlar herhangi bir kütüphanede .tutunabi­ lecek vesikalara bir misaldir. Biz de işe evvelâ bu kitapları tara­ makla başladık. Eserimizin orijinal bir tetkik mahsulu olmasına bu araştırmaların fazla tesiri dokunmuştur. — D a r ü t t a ’l i m :

ilk mektep. Sübyan ve yetimler mektebi de denir. Yeri tam şadırvan avlusu arka kapısı hizasında, karşıda külliye divan ile bir hizadadır. Halen dıvarlarından parçalar kalan bir boşluk vardır, ö n ü bir kahvehane bahçesidir ve diğer duvarları da birer evin hudududur. Uzaktan ancak üst pencere delikleri görülüyor. Maa­ lesef 1334 (1918) yangınında yanmıştır, istanbulda yapılan ilk süb­ yan mektebidir. Tacüttevarih : (Fatih)—(Ta’lim ve te ’dibi etfal için bir mektephane bina buyurmuşlardır) diyor. Türkçeye çevrilen Fatih vakfiyesinde (Cami’i şerifin garbe mail olan kapısı tarafında bir Darütta'lim bina buyurdular ki... kaydını buluyoruz. İlk önce arabca vakfiyede burası yetimlere ta'lîm oluna­ cak yerdir ve muallimi günde 6 dirhem alır. Hammer de burasının

61 sübyan mekebi olmasında müttefiktir. Kısa vakfiye buraya (Mek­ tebi şerif) diyor. Mualliminden başka kadrosunda bir de muavin mekamına halifesi vardır. İkide Kayyımı zikrolunur. Fatih bu su­ retle lstanbulda sübyan mektebini burada açmış oluyor. 1159 (1746) da burası Muallimhane) itibar ediliyor H]- Ayvansarayî Hüseyin efendi de [2] buraya Mektebi kebir demektedir. — M u v a k k ith a n e:

Fatih külliyesi (İmareti) içinde bir de Muvakkithane vardır. Ha­ len yerini tam tayin edemiyoruz. Vakfiyede bir muvakkit olup günde 10 akçe vazife alacağı yazılıdır. Muvakkittik ne zamana ka­ dar sürdü, bilemiyoruz. Lâkin İstanbul kütüphanelerinin bir kaçın­ da burada çalışanlara ait bir iki kitaba rastladık. Temellük kitabe­ leri bize birçok asırlar bu vazifenin devam ettiğini öğretmiştir. Kı­ sa vakfiyede bu vazife erbabı (saatçi) diye gösteriliyor. Ebu Behramı Dımışkı, Atlası Minör tercemesinde İstanbula dair ilâve ettiği malûmat arasında Fatih cami’i ve oradaki külliye bina­ larından bahsederken darüttalim (yani sübyan mektebi) semtinde (Fazıl Ali Kuşcî bir musanna' basiteyi, evkatı bilmek için vaz’ ey­ lemiştir) demektedir. Bazı rivayetler Ali Kuşcî’nin bu yaptığı basitenin nereye kon­ duğunu tam bildirmemiş ve hattâ ilk ders verdiği Ayasofya avlusu odalarının bahçesine konduğu iddiasını ortaya atmıştır. Lâkin bun­ lar zayıf rivayetlerdir. Ebubekir Behremin .yazdığı sahihtir. Muvak­ kithane cami’in arka tarafında ve sübyan mektebi cihetindedir ve Ali Kuşe! basitesi de buradadır. B â lâ h â n e le r: Fatih Külliyesinin büyük ve geniş medreseleri benzerleri gibi taştan yapılmıştır. Bundan başka bazı yerlerinde kubbe kurşunları 11} Hadikatüsselâtin vel viizera (Otmanzade Ahıned) Velıyüdditı efendi kü­ tüphanesi, No. 2414. [2) Hadikatül cevami, Cild 1, S. 8. Bu yeri rivayete göre önündeki kahve­ ci vakıftan satın almıştır. Burasının istimlâkiyle saklanması ve Fatih külliyesine bağlanması ve etrafının temizlenmesi icap eder.

62 hizasına ahşap bazı odalar konmuş ve bâlâhane diye adlanmıştır. İnşa olunmaları sebeplerini bilmiyoruz. Bu taş odalardan müteessir olanları oturtmak hatıra gelebileceği gibi belki bazı medreselerin ve yerlerin ihtiyaca kâfi gelmemeleri de sebep gösterilebilir. Kısa vakfiyeye göre bunlar 4 tanedir. İki tanesi darüşşifada, diğer ikisi de imaret dediğimiz kısımdadır. Tabhanedekinin merdi* venli yolu duruyor. İmarete bitişik olanlarda iki ilim ehli, darüşşifadakinde de tabib şakirdleri oturmuşlardır. Vakfiyede (Darüşşifada olan iki bâlâhânede birer tabib şakirdi sakin olup danişmend aşı gibi birer aş verile) kaydı dikkate değer. Bu bâlâhanelerin en güzellerinden biri Bayezit imareti aşhanesi kapısı üzerinde idi ve Bayezid ruznamçe odası diye meşhurdu. Bu pek asil ahşap bina tamir ettirilip veya aslı gibi yeniden yaptırıla­ cağına vakıflarca yıktırıldı. Biri de bugün Süleymaniyede birçok kütüphanelerin bulunduğu medresenin arka duvarı ve kubbeleri yanında göıülmektedir. Fena yapılmış tahta bir binadır. Medrese­ lerin güzelliğini bozmıyarak yapılan bu ahşap kısımların Fatih külliyesinde ne vaziyette olduğunu tahmin edemiyoruz. K ü lliy e n in dıvarları v e kapıları :

Halen Fatih Sahn medreseleri arasında sağ ve sollu 4 geçit, cami önünde Tabhane yanında (Aş kapısı) denilen ve Karadeniz tarafında bir benzeri bulunan 2, darüttalimin sağ ve solunda 2 ol­ mak üzere ayrıca 4 kapı vardır. Hepsi 8 ediyor. Yani medreseler arasında bahçeye açılan bu 8 kapı yatsıdan sonra eskiden sabah namazına kadar kapalı dururdu denir. Bu kapıları Ayvansaraylı, Hadikatül’cevami’de 4 olarak sayar. Bugün ise 5 tanesi meydandadır. Cami' ile Tabhane arasında muhafaza edilenin diğer mevcud olma­ yan üç kapıya bir örnek olduğunu tahmin ediyoruz. Bu kapı pek süslüdür. Zira Fatih binalarının hepsi sağ ve solda ve kendi bölüm­ lerinde mütenazır ve temamen birbirine benzer olarak yapılmıştır. Tetimmelerin aralarında kapı olduğuna dair hiçbir iz yoktur. Semaniye medreseler ile Tetimmeler arasında yollar geçer. Bunların ka­ pılarla kapanacağına ihtimal vermiyoruz.

63 — B ahçe:

Külliyetlin 8 kapı ile kapanan bir iç bahçesi vardır. Vaktile bu­ rası cami’ meydanı itibar edilirdi. Cami’in bir avlusu vardır ki di­ ğerlerinde olduğu gibi üstü açıktır ve yine geniş bir sahayı kaplar. Her medresenin de bir iç avlusu mevcuddur. Cami’in önünde sağ ve solda güzel ve süslü demirli açıklıklarla çevrilmiş bir iç bahçesi vardır. Burası şimdi İstanbulun müstesna kabristanlarından biridir. Bir çok âlim, kâmil ve fazıl insanların gömülü oldukları bir yerdir. Tetimmeler, imaret, aşhane, darüzziyafe, misafirhane ve darüşşifa bu hudud haricindedir. Bütün bu külliye binalarını çevreleyen bir de çok geniş bir (Pazarı sultanî) vardır. Darüşşifa ile imaret, aşhane ve darüzziyafesi arasındaki meydanda şimdi Nakşıdil valde türbesi durur. Eski halini bilmiyoruz. İmaret dıvarından kervan­ saraya inen kısım duruyor. Bu dıvar darüşşifanın dış çevresini teşkil ediyor. Burada da ayrıca kapılar varmı idi ? bilemiyoruz. Fatih Külüyesi darüşşifasının elimize geçen plânında cami’ avlusuna gireni istisna edilecek olursa ayrıca bir kapı işaret edilmemiştir. Bu plândan aşhane kapısı gibi pek süslü bir kapının cami’in Kara­ deniz tarafında mevcud olduğunu görüyoruz. Bundan daha dışta yoktur. Cami’ meydanı itlâk ettiğimiz ve şimdi vaktiyle yapılmış ahşap salaşların molozlariyle dolmuş yerlerde bazı büyük Ağaçlara rastlayoruz. Cami’ avlusunda vaktile 4 büyük servi varmış, şimdi iki tanesi duruyor. Gölge veren büyük ağaçlardan biri de Nakşıdil türbesi önündedir. Eskiden burada mevcud olan süslü dıvarlı iç bahçenin büyük ağaçlarla gölgeli bir yer olduğu anlaşılıyor. İşte bu kısmın ön tarafına bahsettiğimiz bu türbe ve başka fevkani binalar yapılmıştır. Esas dıvar ve kapılarla süslü olan cami’ ve ■medreseler mey­ danı büyük bir sahadır. Eski vaziyeti tam bilemiyoruz. Eskiden medreselerin kapı ve pencere seviyelerine göre biraz mail olması­ nı düşündüğümüz bu meydan şimdi düzleşmiş vaziyettedir. Lâkin medreseleri yarıya kadar dışardan kaplayan bir toprak tabakası birikmiştir. Meydanda birçok ağaçlar vardır. Bunlardan Karadeniz

64 tarafındaki baş ve ayak ve çifte kurşunlu medreselerin önüne rast­ layanlar daha çok ve büyüktür. Bu büyük meydanın ortasında cami’ ve avlusu şahane bir mevki alıyor. Orta kapısından şehre varan yol bu külliyenin Akdeniz tarafındaki meydanından da ge­ çer. Eskiden olduğu gibi şimdi de kalabalık bir yoldur. Sonra cami’e gelip gidenlerin ve vaktile softaların gezindiklerini, yerli ve seyyar birçok pazarların kurulduğu yerlerdir.Vaktiyle buralarda salaşdan itlak olunan baraka ve dükkân kulübeleri sıralanmıştır. Bu büyük meydanların ilk zamanlardaki tarhını ve süslenme tarzını bilmiyoruz. Belki ağaçlarla sayelenmiş ve böyle yerlere en Iâyik bir şekilde bir vasi çayır ve çimenlik idi. Gerek bu bahçe­ ler ve meydanlar ve gerek bu aralara dağılan külliye binalarının da iç bahçeleri pekçok ve geniştir. Şimdi kabristan olan ve halen derur.unda mühim insanların medfun olduğu iç bahçeye ilk gömülen Fatihtir. Yanında müstakil diğer 6 köşe bir türbede Fatihin eşi ve Bayezid II nin annesi Gülbahar Sultan gömülüdür. Cami’ önüne rastlayan bu saha iç ve zamanında yapılan pencereli dıvarlarla cidden zariftir. lstanbulda önceleri cami’ harimine ölü gömmek adeti yoktur. Vakfiyelerimiz de böyle kabristanlardan bahsetmez. Bahçe ve bahçivanından bahis vardır. Kanunî zamanında da böyledir. Hattâ Hasekide imamet önündeki kabristanda yapıldığı zamanda da yok­ tur. Dıvarla çevrilen bahçedir ve bahçıvanı vardır. Sonraları bura­ lara ölüler gömülmüştür. Bunlardan başka cami’ avluları, meydan­ lar ve geniş yerler işgal eden zeminleri taşla döşeli sahalar bile çoktur. Bunlardan başka böylece dıvarlarla muhat iç bahçelerde böyle y erlerde az değildir. Süleymaniye bahçesine yeni zamanlar­ da pekçok insan gömülmüştür. Fatih kabristanında mezar taşları yeni zamanlara aittir. Mevcud taşların tarihlerinden buraya Abdülmecit 1 ve Abdülaziz dev­ rinden sonra tektek ve irade ile gömülme başlar il]. Lâkin bu­ raya rastgele insan gömülmemiştir. Ekâbirden, yüksek şahsiyetler11] Bıyezitte iııki'ap müzesi İstanbul albümlerinden No. 67 de Abdülhamid zamanından evvel bir kaç kabir gö. ülüyor.

65 den, âlimlerden pek çok zevat vardır. Külliye imareti, cami’i ve diğer müstahdemlerinden medfun olanları da görüyoı uz. Bu kabris­ tan pek mamur ve temizdir. Istanbulun sayılı ve büyüklerin yattığı Pantheon’Iardan biridir. Birçok süslü taşlar günün 24 saatinde bu sahayı güzelleştiriyor. Kabristanın külliyenin ahfada kalmış eski* bir yadigârı olması hasebiyle muhafazası ve temiz tutulması lâzım­ dır. Nakşıdil türbesine doğru uzanan kısımda çok boş yerler var­ dır. Burada külliyede tedris vazifesi görüp de İstanbul ve Türkiye nin muhtelif yerlerinde ve perişan bir halde gömülü olan zeva­ tın kemikleri ve taşları nakl olunmalıdır. Hakikaten çok tevkire lâyik insanların medfun bulunması burasının kıymetini artırmaktadır. Alî, Künhülahbarda: Fatih mihrap duvarında (hadîkai ra’na ve ravzai dilküşa peyda eyledilerki hâkinde envai şükufe bûya ve dirahtanı fevakih âla... vaki’dir. diye*çiçekli ve meyveli bir bahçe­ den bahseder ki dikkate değer. K ü lliyen in k ü ş a d ı

Fatih külliyesinin cami’i cümle kapısı üzerindeki kitabede 875 receb (1470 Teşrinievvel) ayında bittiği yazılıdır. Açılış günü hak­ kında şimdiye kadar bir kayde rastlamadık, tlmiye Salnamesinde, külliyenin küşad resminde sadrıazam, müftü (şeyhülislâm), vezirler ve emirler ve hattâ bütün ilim mensuplarıyla beraber Fatihin de bulunduğu hiçbir mehaz gösterilmiyerek yazılmıştır. Fatih bugünde âlimlerin giydiği elbise ve sarık ile merasime iştirak etmiştir (t). Küşad resminde kimin ders verdiğini ve ilk derse nerede baş­ landığını, hangi bahisten konuşulduğunu bilemiyoruz. Yalnız, Fatih sırasiyle müderrislerin derslerine bazı defa refakatinde Mahmud paşa olduğu halde gelirdi. Bu günlerden birine tesadüf ettiğini tahmin edebiliriz (2).

miı

nıiye Salnamesi. Sahife 642, Tarihçeyi tariki tedris makalesinde «ilk derse Tabhane medresesinde başlandı» dıyorki yanlıştır. Tabhane o zaman İmaretin darüzziyafesi ve seyahat edenlerle yorulanların istirahat mahallidir. [2] Eğer bu merasimin programım bilseydik onu yaşatacak resinıier yapa­ bilirdik.

5

66 Açış töreninden sonra bir ziyafet verildiğini şu nakledilen hikâ­ yeden anlıyoruz: Fatih, medreselerin inşası bitince âlimlerin ileri gelenlerini çağırarak bir ziyafet verir. Herkese ziyafet esnasında şerbet ikram edildiği halde Fatihin emriyle Türkmenlerden Molla lzariye (D bir kâse ayran getirilir. Molla, Fatihin maksadını anlayarak mısraını okur. Mollanın bu zarifliği Fatihin çok hoşuna gider (2). Medreselerin küşadı esnasında Fatih 41 :yaşmda olgun bir âlimdi. F atih k ü lliy esi vak fiyeleri.

Fatih külliyesinin İstanbulda çok mühim vakfiyeleri vardır. Mü­ zelerimizde iyi yazılı nüshaları ve vakıflar arşivinde de suretleri bulunur. Bunlarda da her vakıfnamede olduğu gibi umumî hükümler, vakfedilen binalar, esas vakfa ait nizamlar yazılıdır. Bugün bunla­ rın İdarî kıymetlerinden ziyade arapca nüshalarının İlmî ehemmi­ yetleri çok büyüktür. Bilhassa Fatih ve vakıfnameleri bize kurdu­ ğu külliyenin mahiyetini ve sağlam esaslarını bildirmektedir (3). Elde mevcud vakfiyelerin tetkikinden Külliyenin zaman zaman nasıl bir kadro ile işlediğini öğreniyoruz. Bu cihetle Fatih Külliye­ si vakfiyeleri noktasından ehemmiyet kazanmıştır. Bir kısmı Topkapı sarayı müzesi müdürü Tahsin ö z , bir kısmı da Vakıflar Umum Müdürlüğünce ve kısa vakfiyede tarafımızdan neşrolunmuştur.123 [1] Fatih devri âlimleri tercemei hali kısmına bakınız. [2] M. Zeki Pakalın, Tarihî fıkralar. Henüz basilmamıştır. kütüpanesindedir. [3] Fatih Külliyesinin malûm olan varidat kaynaklarından bir kısmı bu gün hâlâ mevcuddur. Bir kısmı belki yurd dışında kalmıştır. Simdi mevcut lâ­ kin başka yerlere sarfedilen varidat ile bu külliye ve ona bağlı medreseler tamir ettirilebilir. Medreseler her nekadar Vakıflar Umum Müdürlüğünce idareyi hususiyelere devredilmiş ise de varidatının bugün elinde mevcut olanını bırakma­ mıştır. Bunlar mahpus bir halde duruyor, ve başka yerlere sarfediliyor. Bina­ enaleyh buraları Vakıflar Umum Müdürlüğüne Külliyenin şimdiye kadar membaları elinde olup da hapsedilen paraları ile tamir ettirilmelidir. Eğer bu yet­ mezse hükümetimizin eski eserleri koruma faslından da ilâveler yapılabilir.

67 Türk ve İslâm eserleri müzesinde en eski tomar vakfiye üzerinde esaslı tetkikler yapılmamıştır. Bu vakfiyelere kısaca bakalım : 1 — En eski vakfiye, Türk ve İslâm eserleri müzesinde olanı budur. 667/1872 numarada kayıtlı olan bu tomar 33 metre ve 0.85 santim boyundadır. Eni 0’38 dır. Reyhanı kırmasıyle yazılıdır. Darüşşifaya ait kısmın örneğini koyduk t1). Bu diğer vakfiyelerden daha eskidir ve esaslı vakfiye budur <2). Maalesef zaman tesiriyle başın­ dan bir azı yıpranmadan kopmuş ve kaybolmuş. Fatihin diğer arapca ve tüıkçe vakfiyelerinde darüşşifada müte­ addit hekimler, cerrahlar ve göz mütehassısları bulunduğu hal­ de, bunda bir hekim ve bir cerrah vardır. Lâkin ana vakfiye bu olduğu cihetle bunlardan yazılan ve çoğaltılan hükümlerin esas­ larında benzerlikler vardır. Meselâ hergün 100 dirhem, ihtiyaçlar için saıf edilecektir. Yalnız kadroda ( < i > * y a n i icab ederse (her hangi bir tarifeden), tababetin amelî ve nazarî kısımlarını bü­ tün cüziyat ve külliyatıyle bilen, alâmetler ve arazlar ile her has­ talığı teşhise kadir, tecıübe ve mümaresesi çok, zekâvet ve şef­ kat sahibi bir tabib vardır. Bu zata 20 dirhem verilir. Diğer vak­ fiyelerde tabib, 20 akçe, cerrah da 8 akçe alır. Yalnız ilminde mahir bir kehhal de vardır. Cami’in dört bucağındaki medreselerde müderrislik edenlere günde 50 şer dirhem, ortadaki dört medrese­ nin müderrislerine 40 dirhem verilir. Hülâsa, Fatih, hastanesinin kuruluşu senelerinde kadroda bir hekim ve cerrah buluyoruz. Fakat sonraki vakfiyelerinde ihtiyaç arttığı cihetle hekimler, cerrahlar çoğaltılmış ve bir kehhal de katılmıştır.12 [1] 16 inci sat rdan 41 inci satırına kadar kısım Fatih Külliyesi Dariişş'fasindan bahseder. Bıkınız : Dr. A. Süheyl Ünver, Fatih Külliyesinin ilk vaktiyeaine göre Fatih Darüşşıfası, Türk Tıb Tarihi Aıkivi, No. 17, 1940. [2] Vakfiyede şu kayıt vardır: İstanbul sâdis vakfiye, Fatih vakfiyesi. Hülâıai Vakfiye 2815. Kuyudu Vakfiye, No. 6354. Bu vakfiye Şurayı evkafta 9 Mayıs 1335 de tescil edilmiştir.

68 Semaniye medreseleri müderrisleri ayni maaşı yani 50şer akçe alırlar. Yazdığımız noktalara bakarak biz bunu külliyenin ilk vakfiyesi sayıyoruz. Bu vakfiyenin tarihini bulamadık. Fatih medreseleri ve darüşşifası 870 (1465)de sona ermiştir. Bundan sonra olmalıdır. Diğer senelerin ihtiyacı bu ilk vakfiyenin daha genişletilmesini mucip olmuştur. 2 — Arapça diğer vakfiyeler : 149 sahife olan bu vakfiye esas ve ilk tomar vakfiyden. 901 (1495) de yani Fatihin ölümünden 15 sene sonra tekrar yazılmış­ tır, ve metinde fazlalıklar görülmektedir. Kadro daha genişlemiş­ tir. Bu vakfiyeyi oğlunun yenilediğini de zannedebiliriz. Başında ve sonunda Bayezit II. tuğrası vardır. Topkapı sarayı Hazine kütüphanesinin arşivinde No. 16/1141 de kayıtlıdır.Diğer biri de küçük tomar halinde ve ayni yerde No. 1835 de yazılıdır. Bu­ nun boyu 6 metre, eni 0,30 santimdir. Kenarlan altın cedvellidir. Satırlar 0,20 santim boyundadır. Başı tezhipiidir. 861 (1457) yılın­ da tanzim edildiğine göre İslâm ve Türk eserleri müzesindeki tomar gibi eski bir vakfiyedir. Yalnız Topkapı sarayındaki mey­ danda olmadığından bütün bu vakfiyelerin mukayeseleri yapıla­ mamıştır. Diğer vakfiyeler 867-875 (1463 1470) yılları arasında ya­ pıldığı kanaati hasıl olduğuna göre bu en eskisi itibar olunmakta­ dır. Bu ve arapca 901 (1495) tarihli vakfiye Topkapı sarayı mü­ dürü Tahsin ö z tarafından Almanca mukaddeme ile, Alman asarı atika enstitüsü tarafından (Heft 4, 1935) de (Zwei Stiftung zurkunden des Sultans Mehmed II. Fatih) ismi altında (fac-similé) olarak neşredilmiştir. Bu arapca vakfiye Vakıflar Umum Müdürlü­ ğünün fac-similé olarak çıkarttığı Türkçe vakfiyenin (1) esası olma­ lıdır. Türkçesine nazaran bu daha veciz ve daha mühimdir. Ayni müzede No. 646 da kayıtlı kitab şeklinde yazılmış arapca diğer |1] Fatih Türk vakıfları, satırdır. Hepsi yazı 10,5X18,5 lıyor.

Mehmed H. vakfiyeleri. Vakıflar Umum Müdürlüğü neşriyatı, No. 1, Ankara 1938. Bu vakfiye 370 sahlfedir. Beher aahife İt 4066 satır tutuyor. Okunaklı nesihle yazılıdır. Kâğıdı 18X30, genişliğindedir. Fatih Külliyesi bu vakfiyede geniş bir yer kap­

69 bir vakfiye buluyoruz. Bu Tahsin özün neşrettiğinin aynıdır. Yal­ nız hat ve kelime farkları vardır, 149 sahifedir. Yazısı ve tezhi­ bi, fac-similé olarak basılandan, daha güzeldir. Bunda Bayezit II. nin tuğrasını buluyoruz. 3 — Eyubsultan vakfiyesi : Arapcadır. Tomar halindedir. Fatitihin türkçeye çevrilmiş vakfiyesiyle birlikte neşredilmiştir. Ankarada Vakıflar arşivinde mücedded Anadolu 25 inci defterin 193 üncü sahifesinden 197 inci sahifesine kadar yazılıdır. Aslı ayrıca saklan­ mıştır. Topkapı sarayı arşivinde saklı olan diğer Eyub vakfiyesi de No. 7744 de kayıtlıdır. Fatih devri ricalinden Sinaneddin Yusuf paşanın (1) Eyubu Ensari türbesi yanında yaptırdığı zaviye için Fatih tarafından tesis edilen vakıfları ihtiva etmektedir. 4 — Türkçe vakfiye : Vakıflar Umum Müdürlüğünce neşredilen bu vakfiye 28 inci Anadolu vakfiye defterinin 27 inci sahifesinden 51 inci sahifesine kadar olan yerde tescil edilmiştir. Aslı mahfuz­ dur. Fac-similé nüsha bundan basılmıştır. Kitap halindedir. Tezhipli ve güzel cildlidir. Metnin mukaddemesinde 867 (1462-1463) yılında tesisine başlamak suretiyle vakfın 875 (1470)de bitirildiği yazılmış bulunmaktadır. İşte bu vakfiye Murad III. (1574-1595) za­ manının muğlak ifadesiyle bazen arapçasmdan bile anlaşılması güç terkiplerle türkçeye çevrilmiştir. Fatih devrinin tomar vakfiyesi bu­ na nazaran daha çok kıymetlidir. 5 — Topkapı sarayı müzesi arşivinde No. 8882 de kayıtlı kısa vakfiyedir ki Fatih tarafından Külliyesi için tanzim edilen vakfiye­ lerin şartları bir talimatname şeklinde tertip olunmuştur. Bu kısa vakfiye tarafımızdan neşredilmiştir (2). Fatih Külliyesi kadrosunda bu kısa vakfiyenin tamamından muhtelif yerlerde bahsettik. Murad III. devrine ait olabileceğini düşünüyoruz. 6 — Fatihin İstanbul dışına ait vak’ıfları da dikkate değer. 7 — İstanbul tapo müdürlüğü arşivinde mevcud olub M. Cev(2] Kara Sinan Paşa diye meşhurdur. Ulemadandır ve Eyub Sulfan hali­ minde gömülüdür. [2] D r. A. Süheyl Ü uver, Fatih Külliyesine ait diğer mühim bir vakfiye.

Vakıflar dergisi No. 1, 1938.

70 detin tetkik ettiği tomar halinde Fatih Sultan Mehmed Vakfiyesi. Bu nüshayı Istanbulda ve Ankarada şöylece arattırdık. Bir izi bu­ lunamadı. Bu asıl tomar vakfiye ikinci bir nüsha olmalıdır. Başvekâlet arşivinde böyle bir vakfiye nüshasının parçaları bulundu. İlk F a t i h v a k f i y e s i n d e k ü l l i y e y e d a i r h ü k ü m ler.

Fatih zamanında 8 medresesi ve vakıflarını ilgilendiren en mü­ him vesika Türk ve İslâm eserleri müzesinde olanıdır. Bu vakfiye­ yi iki defa inceledik. Darüşşifaya ait ilk hükümleri incelemiş ve neşretmiştik. Buna darüşşifa bahsinde tekrar döneceğiz. İkinci de­ fa Semaniye medreseleri ve kadroları üzerinde durduk. Bu nokta için arapcadan mealen yapılan tercemesine göre şöy­ le deniyor i'l: (Fatih istanbulu birçok yüce medreselerle süsledi. Oraları girip feyz alanlara ebedi cennet, çıkıp oturanlara bir siper­ dir. Büyük fakîhlerin, ulu âlimlerin oturmaları için yapılan bu med­ reseleri ilimde tahakkuk etmiş, bilgiyi ele almış, fakîh olmuş, ifa­ de ve istifadeye kabil, öğreten ve öğrenen kişilere vakfetmiştir... ...Eskiden Aristo hastanesi denen ve şimdi Dfebbağlar mahalle­ sinde bulunan matuf mahalli de vakfetmiştir.... Hastalara tanrı rızasiyçün bir hastane yaptırmıştır. Durasım hastalara, tedavi ve mualeceye muhtaç olanlara vakfetmiştir. ...Mezkûr evkafa bir nazır tayinini, 8 medresenin her birine temiz, ahlâklı, şer’i bilgilere, aklî âdetlere âlim, müşkülleri halle, şüpheleri izaleye kadir, rivayet ve dirayette mevsuk birer müdderris tayinini, her müderrisin ehliyetli, zeki, talebeye ders iade ve müzakereye kudreti olan ve bu işlere muvazabet eden birer muid verilmesini şart etti. Müderrisler, muidler ve talebe, tatil günlerin­ den ma’ada her gün derste hazır bulunacaklardır. Cami’in dört bucağındaki medreselerde müderrislik edenlere günde para halinde 50 şer dirhem, ortadaki üst medresenin mü[1] Prof. A. Adnan Adıvar ile tetkikimiz esnasında aldığınız satırları muıllim Biki Oölpınarlı mealen dilimize çevirmiştir.

71 derrislerine 40 ar dirhem, muidlere gönde 5 dirhem, bu medrese­ lerde oturan talebeye 3 dirhem, kapıcılara 2 şer, hizmetçiye 2 dirhem verilir. 4 medresenin her birine vakfedilmiş kitapların mu­ hafazası için bir hafızı kütöp tayin edilecek ve her hafızı kötöbe yevmiye 5 dirhem verilecektir... Vakfiyede tamirle meşgul olacak iki kişiye günde 5 şer dirhem, yetim çocuklara ders okutan muallime de günde 6 dirhem tahsis olunmuştur). Gerek darüşşifanın ve gerek Semaniye medreselerinin kadrosu ilk kuruluşunda o kadar geniş tutulmamıştır. Bunun Bayezit II. za­ manında genişletildi^) görülecektir. Her iki noktadan bu ilk vakfi­ yenin önemi fazladır. Vakfiyede eskiden mevcud Aristo hastanesi denen etrafı çev­ rili bir yurdun ve o zaman da Debbağlar mahallesi adını alan yer­ de mevcudiyetini öğreniyoruz. Kendi yaptırdığı hastane bundan hariçtir. Demek bunu da vakfetmiştir. İstanbulda Fatihin hastane­ si bu suretle ikileşiyor. Fatih Külliyesi vakıflarının nazırı vardır. Her bir Semaniye medresesinde müteaddit müderrisler buluyoruz. Bunların bilgi ve dirayetlerine bilhassa ehemmiyet verilmiştir. Muidlerin bu kayıd mucibince hakikaten müderrislerin muavinleri (doçenti) mevkiinde olacağını anlıyoruz. Muidler de müderrislerin derslerinde talebe gibi bulunmak mecburiyetindedir. Heriki baş ve ayak kurşunlu medreselerin müderrislerine gün­ de 50 dirhem verilecektir. Bu 4 baş medreseye daha büyük pa­ ye verilmiş oluyor. Bunlara tayin edilenlere baş müderris nazariy­ le bakabiliriz. Ortadaki bitişik çifte kurşunluların müderrislerine günde 40 dirhem veriliyor. Bu fark Bayezit II. zamanınde kaldırıl­ mıştır. Muidler talebe gibi medreselerde yatıp kalkıyorlar, kâkin az para alırlar. Bunlara verilen gündelik 5 dirhemdir. Talebe 3 dirhem alıyor. Baş veya ayaklıda olduğu tasrih edilmiyerek 4 medresenin dör­ dünde birer kütüphane buluyoruz. Hepsine birer hafızıkütüb tayin edilmiştir. Bu medreselerde kitap ve kütübhanelere ehemmiyet

I

72 verilmiştir. Bayezit vakfiyesinde bu bir yere toplanmıştır. Semaniye medreselerinin İdarî ve İlmî teşkilâtı tarihi bakımdan bu ilk vakfiye Özerinde çok durmak lâzımdır. Vakfiyede cami’in hizmet­ leri de dikkatle İncelenmeğe değer. Vazifeler uzun uzadıye tasrih olunmuştur. Bu ilk vakfiyeye göre Fatih zamanında hemen turkleşen ve İs­ lâmlaşan Istanbulda kurulan ilk mahalleleri de öğreniyoruz. Vakfi­ yeden o zamandan bugünlere kadar kısmen gelen bazı semt ve mahalle adlarından bir kaçını alalım: Balat, Galatada Kulei cedid, Karaköy, Darülbezaziye (Bedesten), Bit pazarı, Alaca hamam, Odun kapısı, Karaman pazarı, Unkapanı, Aşıkpaşa, Akbıyık, Hoca Idris, Cebe Ali (Cibaii), Ali Fakih, Molla Hösrev... Meşhur Hoca Zadenin Unkapanı tarafında evini, Molla Hüsrevin evlerini ve dükkânlarını buluyoruz. Birçok âlimler buna göre yalnız Fatih semtinde toplanmamışlardır, lstanbulun seçkin veyahut yer verilmesi hasebiyle ihtiyar edilen semtlerinde oturduklarına bu güzel bir misaldir. Bu ilk vakfiye lstanbulun eski topografik durumunu da yeni ve eski adlarıyle ta o zamandan bugüne kadar canlandıran bir vesikadır.

B a y e z i d II. z a m a n ı n d a F a t i h k ü l l i y e s i n e ait h ü k ü m le r .

Runu da yine ilk tomar ve arapca vakfiyede olduğu gibi Ba­ yezid II. zamanında 901 (1495) de yeniden tanzim olunan ikinci arapca vakfiyeden de anlıyoruz. Her ne kadar sırası geldikçe darüşşifada ve medreselerde bunlardan bahis aralarında bazı yer­ leri alınacaksa da vakfiyeleri birbirleriyle mukayese için KüUiyeye ait bu hükümleri vakfiyelerine göre ayrıca sıralamağı
doğru bul*

Bu arapca vakfiyede bizi alâkadar eden hükümlerin mealen

73 tercemesi bunlardır (M. (...Ondan sonra pekçok ihsan ve hayratından pek azını anlata­ bildiğim o ulu padişah -tanrı saltanatını kıyamet gününe kadar müebbed kılsın- tanrı rızası için, sevabına erişmek, ikabından kur­ tulmak niyetiyle lstanbulun tam ortasında, şimdi Yenicemi’ denen yerde yapısı yüce, duvarları eşsiz, örneksiz, temeli sağlam, son derece güzel, ruhları çeken, gözlere lezzetler veren, kulakları ok­ şayan neler varsa hepsini de havi büyük bir cami’ yaptırdı. Bu cami’ adeta diğer şehirlerdeki cami’ler içinde azaya nispetle baş mesabesindedir, öğütmeğe, anlatılmağa ihtiyacı yoktur. Bu yüce mescidin etrafında sekiz tane medrese yaptırdı ki bun­ ların herbirinin bucağı birer yüce cennet, birer feyiz ve bereketli bağ ve bahçedir. İstidadı dolayısiyle bu cennetlere giren huzura erer, zevkle yaşar, yaradılışındaki noksan sebebiyle giremeyen ce­ hennemliğin ta kendisi kesilir. Bu yüce medreselerin, bu şerefli ilim yurdlarının her birinin ardında Tetimme denen birer, onlardan küçük, medrese daha yaptırdı. Bu medreselerin umumu da ümmetler arasında o derecede meşhurdur ki ne anlatılmalarına hacet var, nede öğütmelerine. Bu şöhret, gün gibi meydanda, bu yüce ne yeni cami’in batı tarafında mezkûr medreselerde müderrislik eden kişilerle oralarda oturan talebeye vakfedilmiş bulunan kitapların muhafazası için bir yer bina ettirdi. Dilerim, azamet elbisesi, vekâr ve sükûn ve itmi’nan ile bezen­ miş olan Fatihinin sayesinde ebediyen güzel ve müzeyyen bir hal­ de kalsın. Bu zaptı gayri mümkün şehirde evvelce anılan yüce ve yeni cami’e yakın iki büyük ve geniş bina daha yaptırdı. Bunların biri hastalar içindir. Orası öyle güzel bir yerdir ki giren, sevdiği ve hoşlandığı şeyi buluyor. Havası lâtif, suyu tatlı, yapılışı hoş, adamları güzel bir yerdir. Orada renk renk, çeşit çeşit içilecek şeyler vardır ki halka şifa; verir. [1] (Fac-simıile) Matbu nüshadan Muallim Baki ûölpınarlı tarafından bu kısımlar taranarak mealen dilimize çevrilmiştir.

74 Orada öyle ilâçlar vardır ki baştan ayağa kadar butun hasta­ lıkları giderir. Sihhatı takviye eder, ö b ü r bina da güzellikte, par­ laklıkta ayni buna benzer. O bina, şehre gelen misafirlere ait bir yerdir. Birincisine «darüşşifa» derler. İkincisine «İmareti Sultaniye». Bu ikisi de diğerleri gibi o kadar meşhurdur ki öğüp anlatmağa hacet bile yoktur. ...Darüşşifa, hastalanıp tedavi ile iyileşebilecek hasta müslümanların tedavisine, imareti Sultaniye de başka bir şehirden bura­ ya gelmiş bulunan misafirlerin iskânına mahsustur. Büyük medreseleri, şer’î, akit, bilgileri tahsil eden talebeyi is­ kân için ve aklî ve naklî bilgileri bilen müderrislerin buralarda ders okutup belletmeleri için vakfetti. Küçük medreseleri de, büyük medreselerde oturanlardan istifade eden talebeye vakf ve tahsis eyledi... ...Tanrı, saltanatını ebedi ve daim etsin, vâkıfın şartı şudur ki, cami’i şerifin iki tarafında vaki’ mezkûr sekiz medresenin herbirine şer’î ve aklî bilgi'eri bilen birer temiz huylu müderris tayin edilecek, onlar da tatil edilmesi âdet olan günlerden maada her gün, ders okutacaklar, talebeye bilgileri belletmeğe, onları yetiş­ tirmeğe, belletme ve öğretme hususunda riayeti icap eden şartlara riayete, talebeyi terbiye ve tedibe çalışacaklardır. Her birine gün­ de elli dirhem vazife tayin edilmiştir. Her müderrise, muhtasar bilgileri öğretmeğe kudreti olan, mufassal bilgileri öğretmeğe ka­ biliyeti bulunan bilgili bir muid tayin edilecek, her muide de gün­ de beş dirhem maaş verilecektir. Her medresede talebeden ancak onbeş kişi bulunabilir. Her ta­ lebeye yevmiye iki dirhem verilir. Talebenin bu çeşit medreseler­ de okunması adet olan kitaplardaki bahisleri kavrayacak bir zekâ ve kabiliyeti haiz olması lâzımdır. Her medresede bir kapıcı, bir süpürücü, bir de helâlara bakan memur bulunacak ve her birine günde ikişer dirhem verilecektir. Her medreseye hasır, zeytinyağı ve kandil parası olarak günde iki dirhem tayin edilmiştir. Tetimme denen küçük sekiz medresenin herbirine de yevmiye

75 altı dirhem ayrılmıştır ki iki dirhemi kapıcıya aittir. Dört dirhemi hasır ve kandil yağına kaışılıktır. Tetimmedeki odalardan her oda­ ya ayda onbeş dirhem tahsis edilmiştir. Kapıcının salih ve ehli ilimden olması, kapıcının,süpürücünön ve helâlara bakan memurun kendisine verilmiş olan işi bizzat yapması, bir mani’ veya makbul veya meşru’ özrii olmadıkça vekil kullanmaması lâzımdır. Kütüphanedeki kitaplar için, kitapların adlarını bilen, medrese­ deki talebenin ihtiyacı olan kitabı nazırın veya vekilinin bilgisiyle veren, talebeden başkasına vermiyen, hülâsa, kitapları koruyan bir hafızı kütüp bulunmalıdır. Hafızı kütübe yevmiye altı dirhem verilir. Kitapların adlarını, kütüphanede mevcut kitap miktarını, medre­ sedeki talebeye verilenleri yazmak, hafızı kütübün vazifesine yar­ dım etmek, hasılı bir tek kitabı değil, kitaplardan bir tek yaprağı bile zayi’ etmemek hizmetiyle muvazzaf dindar bir kâtip de bulun­ malı ve bu kâtibe de günde dört dirhem verilmeli. Nazır, her üç ayda bir kitapları teftiş edecek. Korunmalarında ihmal göstermeyecek, zayi’ edilmemelerine son derece dikkat edi­ lecektir. Tanrı, ömrünü edebi etsin, darüşşifa içinde her hangi taifeden olursa olsun, tıb bilgisinde hazakatle tanınmış, İlmî ve amelî saha­ da rüsuh ve meleke sahibi iki tabibin bulunmasını şart koşmuştur. Bunların her biri günde iki kere darüşşifada bulunacaklar, has­ taları görüp tıb kitaplarında etraflıca anlatıldığı gibi mualecelerine ikdam edecekler, hastaları görüp gözetmede ihmal etmiyecekler, onları iyileştirmeğe, muhtaç olduklarını tertib etmeğe dikkat ve ga­ yret göstereceklerdir. Herbirine yevmiye yirmi dithem verilmesi kararlaştırılmıştır. Darüşşifada, bir de hastaların yiyecek ve içecekleriyle sair hususatına bakan, bunları hesaplayan emin bir zat bulunacaktır ki buna yevmiye dört dirhem verilecektir. Darüşşifa için yiyecek ve ilâç almak için vekilharç denen birisi de bulunacaktır. Bunun ba­ siret sahibi olması, alım satım işlerinde behresi ve melekesi bu­ lunması lâzımdır. Vekilharca günde dört dirhem verilir.

76 Göz hekimliğine tamamiyle vâkıf, göz hastalıklarını tedaviye kadir bir (kehhal) de bulunacaktır. Göz hekimine günde sekiz dir­ hem verilecektir. Sanatında mahir hazık bir cerrah bulunacak ve yevmiye sekiz dirhem alacaktır. Cerrah olsunj göz hekimi olsun, hazırlanmış veya terkip edilip hazırlanmamış ilâçları, ancak darüşşifaya girmiş olanlara verecekler, hariçtekilere veremiyeceklerdir. İçilecek ilâçları yapmağa, macun, hap, ve sair bunlara benzer ilâçları hazırlamağa, hülâsa hastaların muhtaç oldukları ilâçları ih­ zar etmeğe memur bir de eczacı bulunacak ve günde altı dirhem maaşı olacaktır. Mahzendeki şuruplara, ilâçlara ve saireye men ur, hülâsa darüşşifaya lâzım olan şeyleri ihzar vazifesiyle mükellef mahzen emi­ ni de bulunmalıdır. Her gün bu zat mahzenin kapısını nazır ve hekimin yahut ve­ killerinin huzurunda açar, hekimin nezareti ve emri altında hasta­ lara lüzumu olan ilâçları çıkarır ve kapıyi kapar. Nazır ve he­ kim de kapıyı mühürler. Bu zata günde dört dirhem verilir. Darüşşifada yemek pişirme sanatına vâkıf iki tane de aşçı bu­ lunmalı. Bunlar, hekim ne yemek emrederse pişirirler ve günde üç dirhem alırlar. Emin bir adam da darüşşifaya kapıcı tayin edilmeli. Kapıcı kapıyı her gün vaktinde açıp kapamak işiyle meşgul olur. Yabancılardan birinin darüşşifada kalmasına müsaade etmez, hattâ hastaların ya­ nına girmesine de. Her gün üç dirhem alır. iki adam hastaların yiyeceğini, içeceğini verir. Yataklarını dö­ şeklerini yapar, elbisesini yıkar. Onlara su serper, odalarını süpü­ rür. Hülâsa hizmetçinin yapması lâzım olan bu çeşit işlerin hepsi­ ni yapar. Bunlara yevmiye üç dirhem verilir. Emin bir adam da hastahanenin dıvarlarına bir şey yazılmamasına, bir resim yapılma­ masına dikkat eder ve her gün iki dirhem alır. Darüşşifa denilen bu yurdun hekim ve hademesinin yevmiye maaşlarının yüz dirhemi geçmemesi, yüz dirhemden de az olma­ ması meşruttur. Tanrı hayrını kabul etsin. Vâkıf darüşşifada yiye­ cek, içecek, ilâç ve ölenler için günde yüz dirhem verilmesini

77 şart koşmuş ve darüşşifada bulunmadıkları halde ilâca ihtiyaçları olanlara da son derece dikkatle ve nazır, tabip ve kâtibin neza* retiyle verilmesine müsaade etmiştir. N âzır; ilâç hususunu bilhassa teftiş etmeli, ve şeker gibi daima ve her vakit bulunan şeylerden maadasını mahzende depo eyle­ melidir. Sonra darûşşifadaki hastalardan birisi öldü ve varisi kal­ madım! terekesinin, nâzır ve tatip nezaretiyle darüşşifa hususatına sarfedilmesi icap eder. Darüşşifada ölenlerin iyi ve orta bir halde tekfin edilmeleri için yevmiye beş dirhem ayrılmıştır. Tanrı, saltanatını daimî etsin, Vâkıf, yukarıda zikri geçen İma­ reti âmire için diyanetle mevsuf, emin, Tekvâ ve hidayet ehli, âlim bir zatın şeyh tayin edilmesini şart kılmıştır. Bu zat fakirlere, âlim ve misafirlere tahsis edilecek yiyecek ve saireyi vaktinde ehilleri­ ne ulaştırmakla mükelleftir. Yevmiye yirmi dirhem alır. İmaret için bir de emin ve hesaba vâkıf kâtip bulunması meş­ ruttur. Bu zat, imarete ihtiyacı olup idhal edilen şeyleri ve harç olunanları mufassalen yazmakla vazifedârdir. Her gün altı dirhem alır. Bir de vekilharç bulunmalıdır ki bu, emin, dindar ve alım sa­ tım işlerine vâkıf olmalı. Yevmiye beş dirhem alacaktır. Kilerdâr donen bir hazine emini bulunması da meşruttur. Ha­ zine emini de, depoda bulunanları korumakla muvazzaftır. Her gün beş dirhem maaşı vardır. £mîn ve hizmete kadir, her gün vaktinde imaretin içini dışını temizlemeğe, yaygısını, döşemesini yayıp kaldırmağa muktedir hiz­ metçiler de bulunacak ve beheri yevmiye üç dirhem alacaktır. İmarette misafirlerin konak ve yatak yerlerini tayine, yaygıları­ nı yaymağa ve sair hususa muvazıp emin ve hizmet ehli kayyım­ lar da bulunacak ve beheri yevmiye üç dirhem alacaktır. Kandil ve lambaları yakmak işiyle muvazzaf, ve her gece mü­ navebeyle hizmet etmekle mükellef cerağcılar da bulunacaktır. Yatsıdan sonra imaret kapılarını kapamak, fecir tuluğ ederken açmak hizmeti de bunlara aittir. Her biri günde üç dirhem alır. İmarette dört tane de naklb bulunması meşruttur. Nakîbler, dindâr ve hizmete muktedir adamlardan tayin edilir. Talebeyle fa­

78 kir ve misafir kişilere sabah ve akşam vakitleri ayrılan yemekleri, usul ve icabı veçhile verdirmeğe, imarete konan kişilere mahsus yemekleri hazırlatmağa, imarete kondukları ilk gönden üçüncü gü­ nün sonuna kadar bu işlere bakmağa, bu güzel âdetlere riayet etmeğe memurdurlar. Heıbiri günde üç dirhem alır. İmarette hizmete muktedir kapıcılar da bulunacak ve herbiri yemek zamanı ve yemek taksiminde hazır bulunacak, orada bulu­ nanlardan birisi yemek esnasında edebe mugayir bir şey yaparsa menedecek, nasihat eyliyecek hattâ lüzum görülürse o terbiyesizi doğdürecektir. Herbir kapıcı günde üç dirhem maaş alır. İmaret­ te emin ve çeşidli yemekleri pişirmekte maharet sahibi altı tane de aşçı bulunacaktır. Herbiri günde dört dirhem alır. Altı tane de dindâr ve ekmek yapmada mahir ekmekçi bulu­ nur. Bunlar münavebe ile ekmek pişirirler. HerbiriYıe yevmiye dört dirhem verilir. Bir adam da imaret matbahına et taşımakla memurdur. Bunun da emin olması lâzımdır. İki kişi de buğday ayıklamağa memurdur. Bunların da emin olması gerektir. Herbirine yevmiye üç dirhem verilir. İki kişi, kap kaçak yıkarlar. Yevmiye beş dirhem alırlar. İki işe yarar adam, imaret ahırım korumağa, içerideki hayvan­ lara bakmağa, yatsıdan sonra ahır kapısını kapayıp feciıden önce açmağa memur olurlar. Herbirine günde iki dirhem verilir. Bir adam da misafirlerin hayvanlarına verilecek arpanın durdu­ ğu ambara memurdur. Bu zatın da emin olması ve misafirlerin hayvanlarına iktiza eden arpayı, icapettiği gibi vermesi lâzımdır. Ayrıca bir de mahzenden ıııatbaha odun taşımağa memur adam bulunacak ve herbiri günde iki dirhem maaş olacaktır. Bir adam da imaretin duvarlarına çizgiler çizilmemesine, resimler yapılmama­ sına dikkat etmeğe memurdur. Günde iki dirhem maaşı vardır. imarete tahsis olunmuş maaşın yevmiye ıkiyüz dirhem olması da lâzımdır. Tanrı, saltanatını ebedi elsin, vâkıf; imaret matbahı için hergün birbuçuk müdd buğday unu tayin etmiştir. Onun gayet temiz ve iyi olması şarttır. Hergün ikiyüz kırk okka güzel yağlı ve semiz

79 koyun eti, çorba için yevmiye altı kile pirinç, Ramazanlarda her gece için ve her cuma ve bayram günleri tane pirinç; zerde zirbaç için bir müdd ve beş kile pirinç, diğer günler için çorba­ ya sarf edilmek üzere altı kile pirinç, «kendümba» denen, yemek için güzel ve temiz buğday unundan altı kile ve hergün yarım kile nohud, ayda bir müdd, üç kile tuz, Ramazanlarda her gece için ve her cuma ve bayram günleri için Kırk iki okka tuz, Ra­ mazan geceleri ve her cuma ve bayram günleri için altmış iki bu­ çuk okka halis, yeni ve temiz yağ, Ramazan gecelen ve cuma günleriyle bayram günleri için kırk iki dirhem zafran ve keza zirbace iktiza eden badem, üzüm, kayısı ve sairenitı a.ınması lâzım­ dır. Bunları umumiyetle Nazır, görüp tensip ettikden sonra orta değerde olanlarından alınır. Bakliyattan her gün sekiz dirhem alın­ ması lâzımdır. Burada zikredilen müdd, kile ve okka da İstanbul müddü, İs­ tanbul kilesi ve İstanbul okkasıdır. Misafirleri doyurmak için her sene bin on beş dirhem sarf edilmesi, sarfiyatın mezkur ve muayyen mıkdarları geçmemesi, ar­ tan olursa hıfzedilmesi şarttır. Saltanat ve kudretini daimi etsin, vâkıf, yeni cami’ ve imareti amire ile darüşşifa ve kütüphaneye ve bunlara müteallik sair hu­ suslara afif ve emin bir nazır tayinini şart kılmıştırr Bu zat evkaf hizmetine, binaların tamirine, icabeden şeylerin alınmasına, mah­ sullerin hüsnü suretle gelişmesine, muayyen vazifelerin ifasına, ev­ kafa giren çıkan şeylerin mikdarına, vakfa ait vesika ve hüccetle­ rin tecdidine, meşrut ve muayyen olduğu veçhile vakıflar umuru­ nun çevrilmesine nezareteder. Nazıra her gün elli dirhem verilir. Bir de emin, mütedeyyin olması ve zikredilen yeni vakfedilmiş yerlere ait vakıflar muhasebat defterini tutmağa kadir kâtip tayin edilmelidir. Bu zat, yevmiyeye ait ruznamçeyi mufassalan yazar, bu suretle de senevi ithalât ile harç edilen şeyler belli olmuş olur. Her yı­ lın defterleri bir kese içine konulup kâtibin mührüyle mühürlenir, ve nâzıra verilir. Kâtibe günde on dirhem verilir).

80 Matbu’ Arapça vakfiyedeki hükümlerin tercemesini buraya koy­ duk. Arapcası esasen mevcuttur ve hepsinin Türk Tarih Kurumu, İstanbul fethini kutlulama kurulu tarafından tercemesi yapılmak­ tadır. Murat 111. zamanında Türkçeye çevrilen ve sec’ü kafiyeli ve ka­ rışık ifadeli bir eser halinde vücude getirilen vakfiyede külliyeye ait hükümleri burada sıralamıyoruz. Çünkü bu basılmıştır. Esasen külliye binalarını tarif ederken bu Türkçe vakfiyeden kısa ve ye­ rinde iktibaslarda bulunduk. İşte o iktibaslarla külliyeye ait hü­ kümlerin buraya koyduklarımızla mukayeseleri yapılabilir. Lüzumu kadar bahsettiğimizden bu vakfiye hükümlerini sıralamakdan vaz geçiyoruz. Külliye nıeyanında Istanbulda Fatihin va­ kıflarına ait daha bir çok mühim kayıtlar vardır ki onlar da eser­ lerden takip olunmalıdır.

F atih v a k fiy e le r in e g ö r e k ü lliy en in k a d r o s u

Şimdiye kadar bahsettiğimiz vakfiyelerden hariç olarak

tarafı­

mızdan neşredilen ve kısa vakfiye dediğimiz Fatih külliyesinin idare tarzını gösteren talimatnameyi bu bahisde esas tutacağız. Zi­ ra bu Arapça ve Türkçe bütün eski vakfiyelerden daha sonra ve hepsinden ziyade bu en son idare şeklini bildirmektedir. Fatihin ilk vakfiyesinde kadro o kadar geniş değildir. Sonra ihtiyaçlar artmış ve Bayezit II zamanında vakfiye kadrosu zenginleşdirilmiştır. Lâkin bunda ve sonra Türkçeye çevrilen vakfiye­ de farklar göze çarpmakdadır. Bizim tetkik ettiğimiz kısa vakfiye Topkapı Sarayı hazine arşi­ vinde 3882 numarada kayıtlıdır. Başında l (»l^i

jU. cümlesi vardır. Bu bize göre dördüncü vakfiyedir.

Metni başında ve sonunda tarihi yazılı değildir. Kaybolması melhuz olan kabında bu ihtimali düşünebilirdik. Fakat böyle bir

81 kap ele geçmemiştir. Italyanın Venedik veya Livorna gibi yerlerinde*1 getirildiğini zannetdiğimiz ve burada mührelenmiş bir kâğıt üzerine yazılmıştır. Başta ve sonda boşlariyle beraber 12 sayfadır. Biraz yıpranmıştır [*]. Belki bu vesika Arapça, ikinci vakfiyenin tatbikatında bir ko­ laylık olmak üzere bir takım yeni tadillerde beraber hülâsası ve bu esas vakfiyenin talimatnamesi de itibar edilmelidir. Bu talimatname­ de sıra ile Fatih cami’i, Semaniye medreseleri, türbe, Darüşşifa vç imaret vazifeleri yazılıdır. Vazife sahiplerine verilen ücretler de kayıtlıdır. ' Türkçe vakfiye ile bu ücretlerde büyük farklar yoktur. Lâkin burada diğer vakfiyelerde mevcut olmıyan bazı ilâveler dikkatimi­ zi üzerine çekti. Fatih vakfiyelerinde yazılı hizmetlerle bunlar ara­ sında yine f ırk yoktur. Kısa vakfiyeyi biz bilhassa imaret nizamla­ rı noktasından pek önemli buluyoruz. Talimatnamede külliye kadrosu bu suretle sıralanmıştır.

Fatih caıııi'i adet

vazife

1 2 12 10 20 10 20 5 1 1 6

Hatip İmam Müezzin Devirhân Cüz’hân Selavatı şerife hân Muvahhitler Fevt olan namazı kaza eden Muarrif Muvakkit Kayyım

günde

30 beherine 10 > 5 » 5 > 2 » 2 1 2 » 7 6 10 > 5

akçe » » > > » > > » > >

(1] Topkapı saıayı atşiv memuru Zarii Orgun : şimdiye Kadar tasnif etti­ ğimiz vesikaların yazı tarzlarına dayanarak bu kısa vakfiyeyi XV inci asra götü­ rüyor; bu mütaleayı kabul etmemeğe bir sebep olmamakla beraber XVI inci asra aidiyelini de düşünmekteyiz.

6

82 adet

vazife

beherinde

Çerağdar Bevvap Ferraş Noktacı

4

1 1 1

>

günde

5

3 3 3

akçe > » >

Fatih türbesi Türbedar Cüz’hân Ser mahfil Muarrif ve muferrik Muhafız Buhurcu Saka Çerağdar ve Ferraş Noktacı

2

90

1 1 4

1 1 1 1

» »

2

> > » > > » » »

3

1

5 2

3 1

»

3 2 2

Sem aniye m edreseleri 1 1 10 1 1

Baki

Medarisi Mezbure Müderrisi 50 »m Her birine Muid » 5 Herbirine danişmend » 2 » [21 Herbirine Bevvab » 2 Herbirine bir ferraş » 2 kalan yedi medresenin şartları buna göre kıyas olunacaktır.

Sem aniye tetim m eleri 1 1 1

Bevvab Hafızı Kütfip Kâtibi Kütüp

[1] Eı*« vakfiyede de 50 Akçe alır. [2] Esas vakfiyede 15 kişidir. [3J Vakfiyede ayni ücreti alır.

6

> )

4

M 3J

2

83 Fatih Darüşşifası günde

vazife

adet

Tabib (birisine reisi etibba deniyor) Kilerci Vekilharç Kehhal Cerrah Tabbahı eşribe Hafızı eşribe Bevvab Aşçı Cameşuy Dıvarda nakışları men’eden Şeyh

2 1 1 1 1 1 1 1

2 2 1 1

>

20

akçe

4

»

4

>

8

»

8

» İH » [2] >

6 4 3 »

3

» [3J I

»

3

»

2 20

>

6

>

5

» [4]

Fatih imareti Kâtip Vekilharç Kilerci Ferraş Kayyım Çerağdar Nakib Bevvab Aşçı Ekmekçi Et hamalı Buğday Ayırt!ayıcı Çanak yuyucu

1 1 1

2 2 2 4

2 6 6 1

2 2 [İJ [2] [3] {4]

5

» >

>

3

t

»

3

1

»

3

»

»

3

»

»

3

»

»

4

»

>

4

»

3 »

3

» »

»

5

»

İmaretten yemek yiyen 3 cerrah gösterilir. İmaretten yetntk yiyenler meyanında (Şerbetçi) diye kayıtlı. İıııarttten yemek yiyenler meyanında kapıcı denmiş. Dahiliye müdürü makamındadır.

84 Adet 2 1 1 1

vazife

İmaret ahırına bevvab Anbarcı Odun hamalı Dıvarlarda nakışları meneden

giinde *

2 2 2 2

akçe » » >

K ü lliye im areti A ş h a n e , D a r ü z z iy a fe v e M isafirh anesi N iz a m n a m e s i

Aşhanenin masrafları : Kısa vakfiye bize imaret müesseselerinin nasıl idare edildikle» rini öğretiyor. Bu teferruatın mühim bir kısmı Fatihin hiç bir vakfi­ yesinde yoktur. Masraflar kısmını aynen ve sıra ile alıyoruz : — Her gün sabah ve akşam iki dafa yemek pişer. — Cuma gecelerinden gayri gecelerde sabah pirinç çorbası, akşam buğday aşı pişirilir [ıj. — Cuma geceleri sabah buğday aşı, akşam dane [2{, zerde pişer. — Her gün sabah ve akşam taamları için 350 okka koyun eti alınır. — Ramazan günlerinden başka günlerde yarısı sabah ve yansı akşam pişip ramazanda cümlesi akşam pişer. — Her gün pişen buğday aşı için yedi kile buğday verilir. — Her gün pişen pirinç çorbası için yedi buçuk kile verilir ve çorba için her gün sekiz akçe maydanoz alınır. — Her gün fodla pişmek için otuz kile un verilir. Her bir k leden 110 fodla olur I31. Her gün pişen fodla ve sair yemekler için günde bir kile tuz verilir. Her gün 15 okka soğan ve yüz dir­ il] Buğday yarması eyice ve ezikçe pişirilir.Tuz koymazlar. İsteyen şeker kor, aşure gibi yer, isteyen tuz koyarak koyu çorba gibi içer. [2] Dane ; pirinç ve yağ ile pişirilen pilavdır. [3] 600 okka tından 3300 fodla belıerl 72,7 dirhemden, 100 dirhemlik fod­ la : Yassı ve pideye benzer, özlii undan yapılmaz bu yumuşak olur ve çabuk parçalanır.

85 hem kimyon ve kırk dirhem fülfül (biber) ve buçuk kile nohut alınır. — Kabak zamanında kırk güne değin hergün 60 okka kabak ile 60 okka koruk pişer. — Yoğurt zamanında kırk göne değin hergön elli okka yoğurt ile sekiz akçe bâzu pişer. — Her cuma gecesinde dâne ve zerde ve zirva [M pişdikde softa taifesinin dâne ve zerdeleri başka pişer. — Zikrolunan yemekler için 30 kile pirinç ve 87 okka sade yağ alınır. — Zikrolunan yemekler için 140 okka bal ve 60 okka kızıl üzüm ve on okka erik alınır. — Her gün 10 okka badem ve on okka incir ve 40 okka ni­ şasta ve 150 dirhem zafıan ve 80 dirhem fülfül verilir. — Baki ihtiyaçlar ayni günlerde veıileıı gibi verilip, Ramazan gecelerinde dâne ve pirinç ve zirva pişer. Bunların harcı için 25 kile pirinç ve 71,5 okka yağ verilir. — Gayrı, lâzım olanlar cuma gecelerinde, ne miktar verilirse o kadar verilir. — İmarete misafir konunca her misafire 50 dirhem bal ve bir fodla verilir. — Her gün misafire 40 sofra taam konulup her sofra dört ki­ şiye verilir. Her sofraya bir tabak dâne konup ziyade konmaz. — 40 sofra danenin harcına 2 kile pirinç ve 6 kile yağ verilip gayrı lâzım olanlar yetecek kadar verilir. — Her sofraya iki parça yahni konup, dörder fodla verilir. Adamına göre zerde dahi pişirilir. — Zikrolunan sofraların her birine 100 dirhem pirinç ve 100 dirhem bal ve 50 dirhem sade yağ verilip kahi akşi (ekşi) aş pişer. |1] Hafızı kiitüp, merhum İsmail Saip Sencer’e göre zirva dört şeyden mürekkeptir: 20 okka nişasta, 20 okka şeker, 20 okka kuru üzüm ve 20 okka kuru incir. Bu Sultan Selim vakfiyesinde pelte olıır. Eski Türkler (zirvaç zirbaç) derler. Esas vakfiyede zirbace denmektedir. Bu gitgide halkın dilinde Zırva ya dönmüştür. Halen ziTva ; boş ve ma’naıız yerine kullanılan bir keli­ medir. Belki imaretten parasız yemek yiyenler (zirbaçe) yi beğenmedilerıe (zırva) diyecekleri hatıra geliyor.

86 — Her sofraya akşi aş için 25 dirhem pirinç ve 200 dirhem kara üzüm ve 25 dirhem kızıl üzüm ve 25 dirhem incir ve 25 dirhem erik verilir. — Riayeti icabeden eşrafa nefis yemeklerle ziyafet olunur. — Her sabah riayeti mühim olan adamlara sofra başında ikişer akçe paça alınır. 5 — 50 okka kabak alınıp buçuk kantar bal ile reçel edip bir mikdar tarçın ve bir mikdar karanfil konup misafirlere verilir. — Mezkûr yemeklerin 320 okka eti altışar dirhem mikdarı par­ çalanıp dağılır t11. İm aret a ş h a n e s i n d e n y e m e k yiyen lerin ald ık ları m ik d a r v e ç e ş itle r i

İmaretten verilen yemeklerin mahiyetini öğrenmiş bulunuyoruz. Bugün bile bir yatılı mektebin yemekleri de hemen hemen bu ka­ dar değişik ve boldur. Fatih imareti ve aşhanesi yalnız fakirlerin yemek yemesi için açılmış bir ziyafethane değildir. Aşhaneden ev­ velâ külliyenin bütün tedris heyeti, müstahdem ve talebesi, sonra artanlardan fakirler yemek yer. Bu liste yemek yiyenlerin kimler olduğunu ve ne mikdar aldıklarını bildiriyor : — Evvelâ misafirlere, sonra medresedeki danişmentlere ve müderrise, tetimme bevvablarına ve noktacıya bir pare yahni ve 200 dirhem fodla verilir. — Muid olanlara ikişer hisse verilir. — Her bir softaya 100 dirhem bir fodla ve 600 softaya 300 ta* çorba ve her bir tasa bir pare yahni verilir. — Sâdâttan sekiz nefer kimseye dört tas aş verilir. — Bunlardan sonra evkaf kâtibine ve Vekilharç hâtibine ve emanet şeyhine ve vekilharca ikişer aş verilir. — Kilerciye, tabhane imamına ve müezzinine ve altı nefer aş­ çıya ve altı nefer ekmekçiye ve ekmekçi şakirdinin her birine bi­ rer aş verilir. [1] Beheri 6 dirhemden 21.333 parça etmektedir.

87 — Kaz ¿an yuyana ve dört nefer nakfbe ve tabhanede iki nefer çeragcıya ve iki ahırcısına ve iki kapıcıya birer aş verilir. — Oç nefer alufesiz buğday ayırtlıyanlara ve üç nefer pirinç ayırtlıyanlara birer aş verilir. — Yeniçeri nöbetçilerine altı aş verilir. — Hademei cami’i şerifden iki nefer imama ve bir caatçiye bir noktacıya ve mushafı şerif bekçisine birer aş verilir. — Muarrife, 6 hafızı kütübe, 6 perdeciye, 12 müezzine, 6 çeragcıya, 6 kayyıma ve na’thânın her birine birer aş verilir. — Mektebi şerif muallimine ve halifesine ve iki kayyımına birer aş verilir. — Türbedarlara ve noktacısına, meremmat kâtibine, iki nefer mu’temede ve dört nefer meremmetçiye birer aş verilir. — Dolapçıya, kurşuncuya, hamamlar câbisine, ve su yolu ba­ şına birer aş verilir;. — Darüşşifa hademesinden reisi etibbaya ve aşağı yanında otu­ ran tabibe birer aş verilir. — Ve oranın imamına, müezzinine, kâtibine, kilercisine ve ve­ kilharcına birer aş verilir. — İki nefer kehhaline, üç nefer cerraha ve iki nefer şerbetçiye birer aş verilir. — İki nefer edviye döğenlere ve iki nefer cameşuya ve dört nefer kayyıma ve dört nefer ibrikçiye birer aş veıilir. — İki nefer aşçıya ve çanakçıya, noktacıya ve kapıcıya birer aş verilir. — Sulehadan on nefer kimseye danişmend aşı gibi on aş verilir. — İmareti mezkûreye muttasıl olan iki balahanede birer ehli ilim sakin olup danişmend gibi birer aş verilir. — Darüşşifada olan iki balahanelerde bir tabib şakirdi sakin olup danişmend aşı gibi birer aş verilir. — İmareti şerifei mezburede her sene seksen de^ti üzüm tur­ şusu ve üçbin tane patlıcan turşusu alınıp misafirlere verilir. — Altı kantar soğan turşusu alınıp misafirlere, danişmentlere ve softalara tevzi olunur.

88 — Bu zikrolunan hademeden gerek imaret hademesine ve ge­ rek cami’ hademesinden olsun ve gerek darüşşifa hademesinden olsun bir aşa mutasarrıf olur. — Eğer bir aşlı cihete mutasarrıf iken ittifak bir aşlı cihet da­ hi verseler o kimse hemen yine bir aşa mutasarrıf olur. Ziyade vermiyenler ve masarifi mezkureden ziyade kalan taam kifayet eylediği mikdar fıkaraya tevzi’ olunur. *

İm a rette y e m e k y iy e n lerin vazifeleri v e s a y ıs ı

Kişi a — Hariçden : Misafirlere 4 der kişilik 40 sofra Eşraf (nefis taamlar ikramı) Riayeti mühim olan adamlar. Sâdât Suleha b— Medrese teşkilatına bağlı olanlar: Müderrisler Danişmentler Medrese bevvabları Tetimme » Medresede noktacı Muidler Suhte (softa) 1er U). c — Tabhane aşhanesine memur olanlar: Evkaf kâtibi Vekilharç kâtibi

160 8 10

600 1

1

[1] Hartımer . . . Medresenin mûteallimeyni lâlebi ( Ilnı ) ve ilim a;ki!e yanmalarından kinaye olarak halk arasında Soita tesmiye olundular (17). Se­ kiz medreseye muttasıl olarak retimme tabir olunan binayı mahsuslarda itam ve iskân olunurlardı, demektedir : Cild 3, sahife 232. Osman Ergin ise Softa tabirinin yanmakla, yıkılmakla alâkası olmadığını bir softanın da Sofi ve Filazofi gibi Yunanca Sofos kelimesinden gelen Sofist den veyahut ondaa Arabçaya geçen Sofestai den bozma olduğunu yazar, (Bakınız : Türkiye Muarif Tarihi cild 1, Sahife 84).

89 Emanet şeyhi Vekilharç Kilerci Tabhane imamı Tabhane müezzini Aşçılar Ekmekçiler Ekmekçi şakirdi Kazan yuyan Nakib Tabhanede çerağcılar » ahırcılar » kapıcılar Ulufesiz buğday ayırtlıyanlar Pirinç ayırtlıyanlar Yeniçeri nöbetçileri

1 1 1 1 1 6 6 1 4 2 2 2 3 3

d — Cami’, türbe ve diğer külliye şubeleri hademesi : İmamlar Saatçi Noktacı Muslıafı şerif bekçin Muarrif Hafızı külüp Perdeci Müezzinler Çerağcılar Kayyımlar Na’thân Mektebi şerif muallimi Mektebi şerif halifesi Mektebi şerif kayyımları Türbedarlar Türbe noktacısı Meremmat kâtibi

2 1 1

^ 4 6

90 Mutemetler Meremmetçiler Dolapçı Kurşuncu Hamamlar cabisi Su yolcu başı

2 4

e — Darüşşifada çalışanlar : Reisi etibba Tabib Darüşşifa imamı » Müezzini » Kâtibi » Kilercisi » Vekilharcı » Kehalteri » Cerrahları > Şerbetçileri » Edviye döğenleri » Cameşuyları » Kayyımları » Aşçıları > Çanakçıları » Kapıcısı » Balahanedeki tabib şakirtleri

2 3 2 2 2 4 4

f— Bu kadroya dahil olmıyan ve adetleri belli olmıyan fakirler. Esas vakfiyede mevcut olmayıp kısa vakfiyeye göre imaretten yemek yiyenler arasında kurşuncu, hamamlar cabisi, su yolcu başı, na’thân, perdeci (darüşşifada bir imam, müezzin, 1 kâtip, 2 edviye döğen, 4 kayyım, 4 ibrikçi, 1 çanakçı, 1 noktacı, 2 tabib şakirdi). İmaret aşhanesinden yemek yiyenler her şeyden evvel bu külliyenin hademesi ve misafirleridir. Vakıfça bu külliyeye dahil olan herkes hattâ darüşşifa başhe*

91 kimi bile hademe yani kûlliyeye hizmet edenlerden gösterilmiştir. Aşhane tamamen yatılı yüksek bir mektep halinde bulunan Fatih Üniversitesinin kadrosuna dahil olanlar için açılmıştır. Yoksa fakir­ lere mahsus değildir. Kısa vakfiyede yemek yiyenlerin mıkdarı tasrih edilmiştir. Lâ­ kin bir kısmının sayısı malûm değildir. Bunlardan reisi etibba; tabib, kehaller, cerrahlar gibi sayısı muayyen olanlar bir tarafa bıra­ kılırsa danişmentler, muidler ve hattâ müderrislerin adedi yazılma­ mıştır. Bu cihetle Aşhaneden her gün yemek yiyenlerin adedini tam olarak bilemiyoruz. Yalnız günde 3.300 fodla pişirilmektedir. Ne­ rede pişirildiği de yazılmamıştır. Fakat İmaret kadrosunda 6 ek­ mekçi ve şahirdleri olduğuna göre belki imarete tahsis olunan furunda yapılmıştır. Veyahut başka fırınlar da bunu temine yardım etmişlerdir. Fodlaları adedle verdikleri gibi bir kısmına 200 dirhem vermiş­ lerdir. Suhtelere hergün 100 dirhem fodla verilir. Bir fodla bura­ daki hesaba göre 72,5 dirhem undan yapıldığı anlaşıldığından bir fudlayı pişirdikten sonra 100 dirhem saymak lâzım gelecektir. Bu hesapça ve eğer mübalağa edilmezse vasat! olarak günde 2.000 kişi imaretten yemek yemiş itibar olunabilir. Hergün iki defa istih­ kakları için 320 okka et sarfolunduğuna göre bir kişiye günde 100 dirhem kadar et verilse 1280 kişi yiyebilir. Etler ekseriya 6 dirhemlik yahnilere ayrılır. Çok defa bir parça yahni alanlar da vardır. Sabah ve akşam ayni şekilde yapıldığına göre bazı yemek yiyenlerin sayısı daha çok artar. Velhasıl bu ima­ rette yemek yiyenlerin hakiki miktarını gösterir bir vesika henüz ele geçmedi. Bütün istihkaklar • Ramazan ayı müstesna - sair aylarda sa­ bah ve akşam olmak üzere iki defa verilmektedir. Bunların eve verildiğine ve harice çıkarıldığına dair bir kayıt yoksa da herkesin yiyeceklerini arzu ederse götürebileceği emsali gibi kabul oluna­ bilir.

92 Verilen yem ek çeşitler i: Pirinç çorbası, buğday aşı, dane, zerde, zırva, fodla, yahni, ekşi aş, et, üzüm turşusu, patlıcan turşusu, soğan turşusu.

Yemekleri yapmak için kullanılan göre gıda ve çeşni m addeleri:

m evsim lerine

Koyun eti, tuz, buğday, un, maydanos, soğan, kimyon, biber, nohut, kabak, koruk, yoğurt, bazu, pirinç, sade yağ, bal, üzüm, erik, badem, incir, nişasta, zafran, paça, darçın, karanfil. Bunların bir kısmı için mevsim tasrih edilmiştir. Hergön binlerle insanı doyuran bir imaret aşhanesi ancak bu kadar değişik, lez­ zetli ve gıdası çok yemek verebilir. Velhasıl Külliyenin yaşayabil­ mesi için herşey düşünülmüş, hiçbir şey ihmal edilmemiştir. Yemekler, görülen lüzum üzerine birçok kişiye gönde iki ve bazılarına bir öğün verilmiştir, İki öğün ve bol miktarda yiyenler arasında bilhassa aşhane işleriyle alâkadar olanları misal gösterebi­ liriz. Bunların ücretleri de az değildir. Bu suretle onları aşhanede pişirilen gıda maddelerinin temamen sarfına ve sui istimal yapma­ malarına sevketmiştir. O zamanki vakfın bu suretle düşünüp tatbik etmesindeki isa­ beti şimdi anlıyoruz. Şimdi ayni asırda Avrupada bir Üniversite gösterilsinki yatmak, yemek ve içmek parasız olsun ve onların istirahatleri ve her türlü ihtiyaçları temin edilmiş bulunsun. Bunu tarafsız bir arayıcının insafına bırakalım da bu mukayeseyi o yap­ sın. Bu mukayese yapılmasa bile Türklerin Istanbulu aldıktan sonra kurdukları külliye, Üniversite tarihine maledilroiş bulunmaktadır. Elbetteki ilim ve insaf sahiplerinin dikkat gözünü çekmekten uzak kalmıyacaktır.

Külliyenin tedarikini zarurî gördüğü m alzem e : Vakfiyelerde külliye şubelerinin zarurî ihtiyaçları da müştür ki kısa vakfiye bize bunu bildiriyor. — Fatih cami’ine verilen malzeme b ed eli: Hasır için her gün 4 akçe

düşünül­

93 Çerâğa yağ için her gün 5 akçe Kandil ve süpürge için her gün 5 akçe I1). — Semaniye medreselerine verilen malzeme bedeli : Hasır ) Kandil ? Her gün 6 şarakçe Zeytin yağı ) — Semaniye Tetimmeleri medreselerine yapılan masraf : Hasır ve çerağ yağı günde 4 er akçe Tetimme hücrelerinin herbirine ayda 15 akçe

Darüşşifaya verilen müteferrika masraf b e d e li: Devalar ve onda ölenlerin teçhiz ve tekfinine günde 20t akçe Def’a (yeniden) darüşşifada ölen kimselerin levazımına günde 5 akçe. Taş binalarda hasır kullanılması umumileşmiş gibidir. Yerden rutubetin geçmesine böylece mani* olmuşlardır. Bundan yatakların da bu hasırlara serilerek yatıldığı manâsını da çıkarıyoruz. Hergün süpürge için bir masraf ayrıldığına göre medreselerin ve cami’in temiz tutulduğunu bu cihetle çok süpürge sarfedildiğini anlıyoruz. Odalarda kandiller içinde zeytin yağı yakılarak aydınlık temin edil­ mektedir. Bunu da vakıf üzerine almıştır. K ısa v a k fiy en in

b ize ö ğ r e ttiğ in e g ö r e k ü lliye

1 — Fatih Üniversitesi tamamiyle yatılıdır ve parasızdır. Hattâ talebenin ileri sınıflarında bulunanlarına para verilir. Bunlar imaret aşhanesinden parasız yemek de yerler. Üniversite kadrosuna dahil olanların çoğu bir öğün, bir kısmı da iki öğün yemek yerler. Üni­ versite büdcesiyle ve aşhane masraflariyle alâkadar olan vakıflar kâtibi, vekilharç kâtibi, emanet şeyhi, vekilharç, medreselerdeki muidler ikişer aş alırlar. Talebe esasen günde iki aş alır. Külliyede gündüz vazife alanların bir aşı olduğunu biliyoruz. [1] Türkçeye çevrilen esas vakfiyede : (cami’ hasırı için her giin 4 akçe zeytinyağı için hergün 5 akçe ve carup ve kanaail ve tanzıfi kanadıl için benavil bahası yevmiye bir akçe, hasılı levazımı cami’i şerifin nıecımıuna on akçe tayin ....) kaydına rastianir.

94 2 — Fatih zamanında geçen akçe bugün yaşadığımız senelerin gümüş beş kuruşuna muadildir f11. Memurlar ve tedris ile meşgul olanların aldığı ücretler buna göre hesap olunabilirse de umumi aylık ve hattâ gündelik masrafı bilhassa imaretin ve kaça mal ol­ duğu bilimniyen bir çok satın aldıkları levazımın da fiatları tasrih olunmadığından tam bir mikdar tayini kabil olamamıştır. Esasen vakfın hadımlarından itibar olunan ilmi, tıbbi ve idari heyetlerin aldıkları ücretler az değildir. Kendilerine dolgun maaşlar verilmiş­ tir. Bundan maada imaret aşhanesinden haklarını da fazlasiyle al­ mışlardır. 3 — Fatih külliyesinin kadrosu çok geniş tutulmuştur. Bu yüzden birçok aileler refah içinde yaşamışlardır. Hiç bir ihtiyaçları ih­ mal olunmamıştır. 4 — Fatih külliyesi çok geniş bir sahayı kaplar. Bu geniş sa­ hada 16 medrese ve diğer binalar büyük bir yer tutar. İstanbul imar olunurken alınan bu geniş ölçüye ve burasının tamamen ilm! bir merkez haline getirilmesi için yapılan fedakârlığa bir örnektir. Her hangi tarafından bir misal alınsa büyük gayretler sarfedildiği anlaşılır. 5 — İmarette verilen yemeklerin gıdalı, lezzetli ve çeşitli olma­ sına dikkat olunmuştur. Fatih külliyesinin imaret kısmı büyük mas­ raflarla idare edilmiştir. XV ve XVI inci asırda Türklerin lstanbulda yemek ve tatlı çeşitlerinden bazılarını öğreniyoruz. XV inci asırda Fatih matbahının masraf defterlerini [2] gözden geçirdiğimizde sade (1] Fatih zamanında akçe : 3,5 akçe bir gümüş dirhemdir ... 10 akçe bir duka altundur. 10 akçe zamanımızın yarım altını sayılabilir. 10 akçe gümüş elli kuruştur. Bir akçe de hesabca beş gümüş kuruştur. Bayezid lı ve Selim I zamanında 60 akçe 13 gümüş dirhemdir. 60 akçe bir altundıır. 13 dirhem kuruş bir altın olduğuna göre bir dirhem gümüş dört buçuk akçeye muadildir : (hak Haşan Ferit - Nakit ve itibarı malı eseri, kitap 1, sayfa 5, 4, 163). OsmanlIların ilk asırlarındaki akçeler 0,90 d'ğer tabirle 2,16 ayarında ve altı kırat (16 da bir dirhem) ağırlığında olup birinci cihan harbinden önceki kiyassya göre en aşağı 3 kuruş para kıymetinde idi. [2] Başvek&let arşivi masraf defterler i. Birinci numarası 9 defterden mü­ rekkeptir hepsi bir arada yeni ciltlenmiştir. (N. 7270) : 873, 874, 875, 876,878 senelerine aittir.

95 ve çeşitli yemekler buluyoruz. Bunlar sarayda matbah masrafları­ nın çok olmadığını gösteriyor. Hemen hepsi Anadolu Türk matbahına ait yemeklerdir. Fatih darûşşifasında hastaların yemekleri ayrı pişiriliyor. Esas vakfiyede bunlar yazılıdır. S a h n tab irinin iyzahı

Fatih külliyesi kurulunca sekiz büyük medreseye sahn adı ve­ rilmiştir. Her nekadar bu tabiri, ilk tomar Arapça vakfiyede bul­ muyorsak da Fatihin tashihinden ve külliye müderrislerinin tetki­ kinden geçen meşhur kanunnamede sahn medresesi tabirini bulu­ yoruz. Ohalde bu tabir Fatihdenberi gelmektedir. Bu yeni tabir ancak bir asır sonra kökleşmiş bir ıstılah olmuştur. Fatih külliyesi büyük medreselerinden her birisini bir manâca birer kollej ve hattâ fakülte sayabiliriz. Vakfiyelerinde buralara aklî ve nakit ilim­ lerde mütehassıs müderrislerin tayin olunacağı tasrih edildiğine gö­ re buralarda, bir rivayette tıb, fakat muhakkak surette fıkıh, heyet, ilâhiyat okutuluyordu. Bu büyük medreselerin odalarında birer yüksek ilim talebesi (Danişmend) oturuyor. Bunlar bu yüksek ders­ leri okuyunca şubesine göre bilâhare hekim, fakih, fen adamı, maliye ve devlet memuru oluyorlar, fşte bunlar sahn medreselerini bitirmiş oluyorlar. Bu sahn medreselerine de musılai sahn olan Tetimmelerde adeta bugünkü lise tahsilini bitirerek geldiklerine göre Semaniye medreselerine alem olan sahn tabiri yüksek bir tahsil devresini gösteriyor. Sahn tabirine bilginlerimizin ne manâ verdiklerine gelelim : Ustad İsmail Hakkı Uzunçarşılı [l] medrese binaları tstanbulun tam ortasına düştüğü için sahn tabiri verilmiştir demektir. Lâkin Osman Ergin J2] sahn avlı, düz ve geniş yer manâsına gelir diye­ rek kelimeyi ve müştaklarını anlatıyor ve : (Fatih, istanbulda ima­ retini «külliye mamuresini«) yapmak için çevresinde Bizans impa[1] O s m a n l I İ m p a r a t o r l u ğ u teşkilâtı eseri. Kısım 2, sahife 21. [2] Türkiye maarif tarihi cilt 1. sahife 83.

96 ratorlarınin mezarları bulunan Havariyun kilisesinin yerini seçmiş, kiliseyi yıktırmış, mezarları kaldırmış Ul ve yerlerini dümdüz bir hale getirmişti. Bu düzlüğün ortasına cami’ kurduğu gibi şimal ve cenup taraflarındaki setler üstüne eski tabirle Karadeniz ve Akde­ niz cihetlerine de sekiz medrese yaptırmıştır. Araplar bu türlü düz­ lüklere ve geniş sahalara sahil dedikleri için bu medreselere Os­ manlılarca sahıı medreseleri ve arapça anlatışla sahnı seman adı verilirdi) diyor. Şimdi bunu iyzah edelim : cami’ sağ ve solundaki meydanlar sahn medreselerine kadar düzdür. Lâkin bu meydanın üzerine vaktiyle yapılan arızî binaların enkazı ile semaniye medreselerine doğru seviyesi bazı yerlerde yarım, bir ve hattâ bir buçuk m etre­ den fazla yükselmiştir. Meydanların ortasında bu irtifa’ iki metreyi bulur. Çok geniş ve düz bir meydandır. Tetimmeler sahn medreseleri hizalarında, lâkin oldukça çukur­ dadır. Bu çukurda sekiz medreselerde okuyanlar kendilerini sahna ulaştıracak lise tahsilini bitirince ihtisas yapmak üzıe sahn medre­ selerinden birine çıkarak danişmend oluyorlar. Hakikaten tetimmelerden düzlüğe (sahna) sağda yokuştan, solda az meyille ve mer­ divenlerle çıkılır. Sahn alelâde bir kelime iken yüksek tahsil devresinin sonunu göstermek üzere mahalline uyduğu cihetle bir ıstılah oluyor. Sahna, müftü oğlu Ahmet Hikmet I[l]21 mezunlarının sahnei harbe ekseriyetle memur edilmelerinden dolayı sahıı manasını verir. Osman Ergin maarif tarihinde buna karşı koyarak medreseyi biti­ renlerin ve hattâ yüksek medrese tahsili ile meşgul olanların as­ kere alınmadıklarını ve bu lügatin yanlış anlaşılarak böyle tefsirlere yol açtığını söyler. M. Şerafettin Yaltkaya l3l, lügatlerden sahnı bir evin tam orta­ sını teşkil eden yer manasına alıyor. Buraya kadar gelebilmek için muhtelif dehlizlerden geçilmek lâzım geldiği gibi bu sahn med[l] Bundan daha iki asır önce lâtinler yok etmiştir. |2) Mihrap mecmuan, sahife 728. [3) Tanzimattaıı evvel ve sonra medreseler. Tanzimat 1*340, sahife 463.

97 reselerine gelmek için de hareketi hariç, iptidai hariç ve hareketi dahil ve iptidai dahil gibi musılai sahn olan musileleri geçmek lâ* zımdır. Buradaki sahn bir evin tam ortası ve musılai sahn dahi oraya isal eden dehlizler göz önüne getirilerek vaz’edilmiş ve bu­ rada dahi ayni zihniyetle hareket olunmuştur addediyoruz. Velhasıl, sahn (meydan) lügat manasından çıkıp bir ıstılah olarak semaniye medreselerine isim oluyor. F a t i h k ü l l i y e s i n d e tatil z a m a n l a r ı

Eskiden medreselerde tatil gürü salı idi. O gün esas dersler okutulmuyor (1). Yalnız isteyenlere program dışında (Koltuk) deni­ len bazı, esasa girmeyen dersler gösteriliyor. Bu tatilden gaye, kütüphanelere müstait talebenin ve müderrislerin devamını kolay­ laştırmaktır. Nitekim Türkçeye çevrilen vakfiyede, Fatih medreseleri vazifeleri bahsinde:(... bir müderrisi bari’ ta'yin oluna, tâki zümrei şerifei müderrisini fıham beyninde terk ve tatili mutadı eslafı kiram olan eyyamın gayrinde külle yevmin medresesine varup vâkıfı mekarim âyinin medarisi âliyelerine tertip ve tayin buyurdukları müstaiddine ifadei envai ulum u maarif ve ifadai esnafı hükmü letaif eyleyüp . . . ) kaydından da onu anlıyoruz. Sonra talebenin ve müderrislerin bir takım hususî işleri vardır. Onun için zaman bırak­ mak lâzım gelmiştir. Talebe çamaşırlarını kendi yıkayacak veya yıkatacaktır. Bunun için de zaman bırakılmış demektir. tik Arapça vakfiyede ders günleri bildirilmiyor. Lâkin ders gün­ lerinden hariç tatil günleri kabul ediliyor. Salı gününün halk aklınca tuhaf bir yeri vardır. Salı sallanır, bir işe salı günü başlanmaz, salı günü sefere çıkılmaz, ve salı uğursuzdur gibi sözler böyle yanlış bir inanışa sebep olmuştur ve salı günü de uğursuz sayılmıştır. Bu bize İstanbul fethinde şehir içinde halkın ve çocuklarının düşüncelerinden geliyor. O anane yolile BizanslIların varisi olduklarını zannedenler bu günü bir ma­ il] Osman Ergin, sahife 113.

Türkiyede şehirciliğin tarihi inkişafı.

İstanbul 1936.

7

98 .

tem günü olarak seçmiştir. Ogün matem tuttuklarına işaret olmak' üzere bir işe ellerini sürmezler. Sebebi de Fatih Türk ordusuyla beraber Istanbulu salı günü almıştır. İstanbulda o tarihten beri yerleşen Müslüman ve Türk hal­ kının yalnız bu günün uğursuz sayılmasiyle beraber daha bir ta­ kım adet ve inanışları da kısmen bile olsun geçebilmiştir. Salının uğursuz olduğuna maalesef inananlar bir tarihi hakikati unutuyor­ lar. Istanbulun yeni sakinleri bilmiyerek eski Bizans sakinlerinin matemini bu suretle paylaşmışlardır. Türbelere ve bazı yatırlara mum adamak, mum yakmak ve türbe parmaklıklarına murat için bezler bağlamak gibi İslâm dininde olmıyan bazı adetler hep bu yoldan geçmiştir. Bir defa bugün böyle tesirlerin yaşadığına inan­ mak istemiyoruz. Çünkü diğer bazı adetler de kalkmıştır. Salı günü bilhassa İstanbullular için de, diğer yerler halkına ol­ duğu gibi en uğurlu bir gündür. Aksine, bazı kimselerde yerleşen iç yüzünü bilmedikleri bu zanla mücadele için salı gününde en mü­ him işlere başlamalı ve devam etmelidir IH. Külliyenin diğer tatil günleri Müslüman dininin kandil ve bay­ ramlarına rastlar. Her iki şeker ve kurban bayramları, kadir, rega­ ip, mevlut, miraç ve berat gibi kandillerde de ders yapılmaz. Bu âdet medreselerin 1923 de kapatılmalarına kadar sürmüştür. Senelik umumi tatiller daima ramazana tesadüf eder. Ramazanda Anadolu ve Rumelili talebe doğdukları veya büyüdükleri yerlere veya her sene davetli veya davetsiz ayrı veya belli kasaba veya köylere giderler. Orada medrese tahsillerinde kendilerine kâfi ge­ lebilecek maddî hazırlıkları ikmal ederler ve dönerler. Derslere bayramın ertesi gününde başlanır. İstanbul'da Fatih külliyesinin tatil günleri salı, senede iki bay--* ram ve kandillerdir. Bu Darülhilafe medreselerinin teşekkülüne ka­ dar sürmüştür. Umumî tatiller de ramazan ayma mahsustur. Seya­ hate çıkacak olanlar şabanın onbeşinden itibaren hazırlanırlar. (1] Bunu bir hatıra olarak belirtmek istedim ki bu eserin tertibine ve bilhassa tetkiklere salı günleri devam edilmiş, matbaaya da ayni günde veril­ miştir. Esere ve tertibe uğursuzluk değil uğur getirmiştir. Salı günü başla­ dığım bütün işler uğurlu olarak sona ermiştir.

99 Her günün belli dinlenme zamanları da öğle ve ikindi ve ara­ larıdır. Medreselerde en maruf ve mühim olan sabah dersleridir. Bunların talebeden değil hariçten dinleyenler ve takip edenleri de çoktur, lstanbulda asırlarla bu teamül bozulmamıştır. Sabah dersle­ ri husus! mahiyettedir. Bunların ihtisasa aid olanları tatil günlerin­ den hariçte, ya medreselerde veyahut mütehassısların bulunduğu yerlerde verilir. Akşam dersleri daha umumi mahiyettedir. Hatta bunlar sabah ve akşam dersleri diye marufdur. K ü lliy e d e te d r is tarzı v e p r o g r a m ı v e İlm î t e ş k ilâ t

Fatih külliyesinin esas bir ana tedris programı vardır. Buna {kanunu talebei ulum) da derler. Fakat bütün araştırmalarımıza rağmen elimize geçmemiştir. Acaba bunu kim hazırladı ? Ayvansaraylı, onbeş sekbanlardan Hafız Hüseyin, Hadikatül cevami, (cilt I. S. 248) de bir münasebetle Fatih devrinde bize gelen ve evvelâ Ayasofya medresesine müderris olan âlimlerden Ali Kuşçiden bahsederken (Mevlanayi mumaileyh medarisi müderrisiyni iptida tertip ve tanzim edüp hala tertibi mezkur üzre amel olunur) de­ mektedir. Demek Fatih külliyesinin bir okutma planı vardır ve bunu tertip edenlerden biri de Ali Kuşçi dir ve Ayvansaraylının yaşadığı XVIII inci asır sonlarına kadar enaz 3—4 asır değişmeden devam etmiştir. Bu programın tanziminde Molla Hüsrevin de fikri­ nin alındığı söylenir [İ J. Eğer bu nizam elimize geçerse çok faideli olacaktır. Bunun nerede olabileceğini araştırırken dağnık yerler­ de bulduğumuz ve buraya kısmen koyduğumuz kaynaklardan isti­ fade edeceğiz. Muhakkak ki bizde bir tedris kanunnamesi vardır, görenler ve bilhassa Alî gibi müverrihler eserlerinde bahsetmişler­ dir. Kütüphanelerimizde bulunan kitaplar medreselerimizde okutulan nakli ve akli bütün ilimleri ilgilendirmektedir. Bu arada Tasavvuf ve musikiye ait eserler medreselerimizin tedris proğramında yer [1] Ilmlyye salnamesi. Tarihçei tariki tedris, s. 462.

100 almamıştır. Zira kütüphanelerimizde bunlara ait de pek çok kitap vardır. Medreselerimizin bu ¡skolastik programı XVIII inci asırda cari olduğu gibi yine bu esaslar dahilinde hemen hemen 1923 de Darülhilâfe medreselerinin lağvına kadar sürmüştür diyebiliriz. Yalnız meşrutiyetten sonra medreselerin ıslahında yine bu esas kaybol­ mamak şartiyle bazı yeni ve şimdiye kadar medreselerimize girme­ miş dersler de konmuştur. Fakat bu esas kalmıştır. Medreselerin tedris programı medresemizin ilk sınıflarından olan iptidai hariçten itibaren başlar ve en son merhale olan sahn medreselerinde ihtisas derslerini bildirir ki bu yüksek ve son tah­ sil merhalesi olan medreselerde Fıkıh ve şer’İ ilimler, hey’et, hen­ dese, tıb öğretilmiştir [1]. Hernekadar elde takibedilen bir program varsa da müderrisler bu geniş mevzularda serbest tedrisatta bulun­ muşlar ve yani istedikleri eserleri takipde serbest bırakılmışlardır. Bilhassa ihtisas medreselerinde bu daha çok göze çarpar. Müder­ rislerin liyakati karşısında bu gibi teferruata katiyen müdahale olunmamıştır. A — M e d r e s e l e r i m i z e ! « o k u n a n d e r s l e r v e sıralar»

Medreselerimizin inkişafı için, lstanbulun fethinden sonra konan bir esas vardır demiştik. Bu program mucibince şimdiye kadar medreselerimizde önemle karşılanmayan akli ilimlere yer verilmiş­ tir. Lâkin bütün ilimlerin esasları daha evvelki asırlarda nasıl okututuyorsa öyle kalmış, XIV ve XV inci ve hattâ daha evvelki asır­ ların yeni ve eski metin, şerh, haşiye ve ta’likleri takib olunacak derslerde hocaların arzularına ve elimize geçen misallere göre bir seçime tabi tutulmuştur. Bu okutulan ilmi bahislere Tertib dersle­ ri de denir. Yukarki sebeplerden dolayı bunları az çok bir farkla sıralamak kabil olamamıştır. Bunların farklarını göz önünde tutarak muhtelif kaynaklardan bulduklarımızı maksadımızı ifade için sırala­ makla bunu birleştirecek olanlara yeni malzeme vermiş oluyoruz. |1] Namık Kemal - Devri istilâ. Sahile : 246.

101 Yazdıklarımız okunan ana dersleri >bildirecek ve takip edilen eserlerdeki değişiklikleri de gösterecektir. Hepsini gözden geçirin* ce medreselerimizde takip edilen usulu daha iyi anlayabileceğiz. Şimdi bütün bu sıraladıklarımızı birbirine katarak kendi aklı­ mızla bir program yapmağa kalkışmak da yersizdir. Bunları olduk­ ları gibi almak ve bu gibi farkları yapanlara ve takibedenlere göre doğru görmek icab edecektir. Şimdi bu kısa izahdan sonra programın esaslarına geçelim : T edris p ro g ra m ı e sa sla r ı

n elerd ir?

Külliyede tedris programı hakkında muhtelif kaynakların şüphe­ siz ilki ve en mühimmi (Kanunu talebei ulûm) dur. Bunun tamamı­ nı bulamadık IU. Evvelâ bunun neşredilen kısa bir kısmına göz geçirelim : — (Medreselerde kütübü meşruadan mutavvelattan ve muhtaaerattan âdeti kadim üzre okuyalar. Hususa ki nasbi kaza sevda­ sında olan ve şuyuhu müderrisin, kütübü muteberatdan şerhi Adut ve hidaye - Hanefi fıkhının en büyük abidesidir ve keşşaf, meşhur Zimahşerinin kur’ana yazmış olduğu tefsirdir - ve sair ihtiyar ettik­ leri kitaplar aydalar, takrir edeler ve şuyuhu mezkureden derece­ de aşağı olan kimesneler Telvihe -usulü fıkıhdandır- dek aydalar; Andan bir derece aşağı olanlar Miftahadek aydalar. Ve ol dereceden bâkî sıgârı müderrisin şerhi tavali’ ve şerhi metali’ ve mutevvel ve haşiyei tecrit aydalar, ve mütunü fıkh ve şuruhu dahi her müderris takati yettikçe aydalar. Filcümle kitabı sabık âdetçe okunmadan kitabı lâhıka şüru’ etmiyeler. Ve talebe (1] M. Şerefettln Yaltkaya. Tanzimattan evvel ve aonra medreseler. Tan­ zimat I. 1940 S . : 463—467. Bu iktibas olunan satırları havi olan eser bildiril­ diği kütüphane ve numarasında bulunamamıştır. Profesör Yaltkaya bu notu profesör İsmail Hakkı Uzunçarşılıdan aldığını söylemiştir. Lâkin o da notları arasında bulamadığını bildirmiştir. Hâlâ bunu arıyoruz, muhtelif kütüphanele­ rin siyaset kitapları arasında şimdiye kadar bulamadık. Biz bu satırları Fatih devrinde tanzim olunduğundan bahsettiğimiz tedris nizamnamesinden çıkmış sayıyoruz.

102 müderrisine müracaat ettikleri vakit istihkakı zatiyleri manzur ola. izafet hesabın min ba’din etmiyeler. Ve kimse kimseden tergiybat ile danişmend ayarmak vaki* olmiya. Ve müderrisinden müstaitlere teklif edip tetimmelerde şerhi ' şemsiye ve mafevkin aydalar. Ta isfahaniye varınca mülazim olup kapıma mülâzemete geldikleri vakit ol temessük için müderrisin da* hi icazet vericek, yazdıkları temessüklerde okunan kitapların kemiyyet ve keyfiyetinde hilafı vaki’ söz yazmiyalar. Ve illa itabı azi* me müstahak olalar. Müderrisler yanında olan müstaitleri her haftada 4 derse müdavemet ettireler. Taksir edeni tedip edup ifrat edeni reddideler). Eğer bu satırlar Fatih zamanında Ali Kuşci ve Molla Hüsrevin birlikte hazırladıkları medaris nizamından alınmış ise değerleri faz­ ladır. Fatih kütüphanesinde 4985 numaralı eserin boş bir yerine ilâve edilmiş ve medreselerde okunan dersleri sıra ile ve manzum ola­ rak bildiren bu satırları gözden geçirelim : S a r f okusan bir muhterem kişiden Eline kitabın alsan olmazmı ? Çalışsan aferin dese işiten Düşmanın bağrını delsen olmazmı ? E ın s ile yi ezber edüp süre gör M ak su ri ile muradına ire gör l/./.i bilüp kaideye gire gör M e ra li ı bir hoşça bilsen olmazmı? A v a ıııil ne derse amil ol sende M isb alı ile nuru ilmi bul sen de K âfiyeyi c â m l ile bilsen de Kendini âlâ eylesen olmazmı ? M a n tık ın çok olur kiyl ile kali Hamegânı hûb yazmıştır akvali K utbibkliııden bilmek için eşkâli S e y y id i h aşiy ey i bulsan olmazmı?

103 T e lh isin dersine gark olup yanup M u h ta s a r sözüne Mütavvel katup M ifta h ’ın üstüne S e y y id i tutup İlim deryasına dalsan olmazmı ? M e n a r ’ın üstüne tut tb n i m e le k T av /.ih ü te lv ih e iriş giderek, Pezdevhle hasıl eylesen gerek Usulü mahlulün alsan olmazmı ? Bu manzume bize medreselerde evvelâ sarfdan derse başlan­ dığını sonra bunların mütemmimi olarak Emsile, Maksud, İzzi, Me­ rali, Avamil, Misbah, Kâfiye... nin sırasiyle okutulduğunu bildiriyor. Üniversite kütüphanesinde Halis efendi yazma kitabları arasında 3653 numarada manzum olarak bulduğumuz ve Erzurumlu müte­ fekkirimiz İbrahim Hakkının olduğunu tahmin ettiğimiz Tertibi Ulûm risalesinde de medreselerin takip ettiği klâsik dersler sıra­ lanmıştır. Eser 1165 (1751—1752) de yazılmıştır. Evvelâ oniki babda İlim, İcmal, Kur’an ve Hat, Fıkıh ve Luğat, Tarif, Nahiv ve Avamil, Mantık, Adâp, Meani, Hikmet, (cüz’iyata... vusul), Usul birer bahis başıdır. Eser 125 beyittir vezni de (Müstefilâtün müstefilâtün) dür. Bu tertibi ulûm : fünunu ilme rüsumdur, diyor. İlim bahsini nakil ve akıl noktasından tetkik etmekte ve lüzumu üzerinde İsrar etmektedir. Henüz ilimden nasibi olmıyanlara evlen­ melerinde acele etmemelerini dünya kaygusundan kurtulup med­ rese odasına çekilmesini ve orada tenhaca çalışabileceğini imren­ direrek yazar. Kemalini ilerlet, derslerini ihmal etme, boşuna vakit geçirme, der. Haftada 5 gün ders okutup salı ve cuma tatil yapa­ cağını söyler, öğrendiklerini sen de saklı tutma, sen de okut ki unutmıyasın, tavsiyesinde bulunur. Eğer bir çalışma arkadaşın ve sana çok müşfik bir hocan varsa ayrıca dostlar ve halk ile konuş­ mağa lüzum yoktur, der. İcmali alette öğrenilecek bunlardır: İlmi âlet : ilmi Araptır. Bunlar 12 dir ve hepsi edeptir : Luğat, Sarf ve iştikakı, Nahiv, Meani, Beyan (Vaz’ü Bedi’), Aruz, kafiye­ ler ilmi, Nesir ve şiir inşaları, İmlâ ve Adâbı Ulya.

104 Üçüncü (Kur’an ve hat) babında : Hatim, Tecvidi türkî (günde bir ders ve bir meşk) Sülüs, Nesih, iyice Talik öğrenilmesini ya­ zarken (haftada beş gün derse gidersin) demektedir. Dördüncü bab, fıkıh ve luğata aittir. Bunun için evvelâ man­ zum yazılmış kitapları bellemelidir. Münyei musalli, Fıkıhdan Tuhfe, Manzum akâyit, Manzum Hılyei Hakâni ve Hayriyyeyi ve Di­ van hattını yazmamak üzre bilmelidir. Beşinci bab, tasrifi şamildir : ilmi Sarf ve lştikakdan emsi leyi çok okumaktan hıfzına al. Sonra Bina, Maksut, İzzi, Merah, Sarf ile Fars lügati okumak, Attarın pendinden Ahlâk ilmini öğrenmek lâzımdır. Altıncı bab, Nahvi avamildir: Avamil, Küçüğü ve Enmuzeç, İzhar, Kâfiye, Câmf, Şafiye ve Çarperdi, Nahv ile Fürsü Ferişteh, Gülistan ve Bostan, Divanı hafız okumalıdır. Yedinci bab, mantıktır : Bu kısımda Isagoci, Muhiddin, Fenari, Kavli Ahmed, Velediye, Şemsiye, Dâvud, Seyyid, Celâl, (Mantıkla oku tecvidi manzum), Şatibi, Şerhi halebi, Vikaye vardır. Sekizinci bab, adâbdır. Hüseyni, Şerhi adut, Hısnül haşin, Emali, Tarifi Seyyit, (Ahteriden zaptet Sıhahı), Van kulu, Kamus, Fürsü Halimi. Dokuzuncu bab, meanidir : Telhis, Mutavvel, tstia’re, Vaz* ve Bedi’. Bunlarla aruzu bilmek. Şerhi adud. İlmi aruzdan Endülüs, İlmi fetvadan Nablusi. Onuncu babda Hikmetten : Kadımir, Şerhi akaid, Hikmetül ayn, ve Mirzacan, Muhtasar, Mülteka, Mecmaül bahri ibni melek, dört mezhebi bilmek. Onbirinci bab, Cüz’iyata aittir. Cüz’iyat dediği bu mühim kısmı aynen alıyorum : Hikmetten oku hem cüziyatı Fehmet cihanı seyreder cıhatı Hendese ilmin okursan evvel Eşkâli tesis şerhin bil eshel İlmi hesaptan oku hülâsa İbni Celi bul ersin havasa

105 Bil ilmi hey’et bul şerhi Çagmîn Berçendiyi kıl halline tayin İlmi amelden bil usturlabı Üç bist babı seyret dolabı Rub’u Müceyyeb doğru ameldir Oku amel kıl kim bi bedeldir Rub’u mukantar bil eyle seyran Coğrafiya bil takvimi bûldan Bil ilmi ziycden faslı Tusi Takvimin öldürür zlba arusi timi nücumdan ahkâmı bulma Olacak olursan boş yorulma Ahkâmı necmi bilmek haterdir Ahkâmı şer’i bil muteberdir Okut Ulumu Cüz’ile bile Teşrih ilmin tıbbı nebiyle Teşrihi seyret görsen de san’at Tıb ilmini bil bul tende sıhhat Okut Siracı farzet feraiz Ruznameler say keşfet gavamiz Hem Şer’a metnin şerhiyle okut Adatin işle sünnetleri tut Ahlâk ilmin bil küllü tarikat Hem tut hem okut oldur hakikat İşte cüziyat dediği bu kısımda, Hikmet, Hendese, Hesap, He* yet, Coğrafya, İlmi ziyc, İlmi nücum, Tıb ve Teşrih vardır. Son asırlarda bunlara medreselerimizde ıstılahlara göre (koltuk dersleri) de denmiştir. Maalesef medreselerimizin gerilemesi sebebleri meyanında (Science) içine giren ve bir memlekette ilmin belkemiği mahiyetinde olan akli ilimlere ehemmiyet verilmemiştir. Nakli (şer’i) ilimlere mühim bir yer ayrılmış ve asıl müsbet ilimler ara­ sına giren bu en lüzumlu bahisleri birer cüzü’ telakki edilmiştir. Lâkin ne de olsa asıl ilim tahsilinde herhangi bir meslekte olursa olsun Arapça ve şer’i ilimleri okutmak başta gelir. Bunlar ihtisas

106 dersleridir. Her zaman salikleri azdır. Şer’i ilimlerde ilmi payelerle ilerilemek esas olduğuna göre nakli ilimlerde yetişmiyenler akit ilimlere intisab edemez. Zira tahsil merhaleleri buna müsaid değil­ dir. İşte asıl ilim şubesini bitirdikten sonra Science’a merak edenler bu bahisleri de Fatih medreselerinde bulunan fazıl ve iki kanadlı de­ nen (şer’I ve aklî ilimlerde üstad) âlimlerden ya umumî mahiyette ve yahut hususî olarak okurlar. Her nekadar cüziyattan gösterili­ yorsa da bunlar yine medreselere bir zaman giren esas derslerdendir. Onikinci bab, usuldür. Bunda usulü fıkıhdan Tavzih, Tasrih ve Telvih, asıl Hadisten Nuhbe, İlmî hadisten Meşarik metni, lbni me­ lek, tefsirden Beyzavî vardır. Talebe esas nakli (şer’i) ilimlerde ve cüz’iyattan saydıkları akit (fenni) ilimlerden okuduktan sonra hücreden çıkabilir ve evlene­ bilir, der. Bütün halka nfk ile muamele et, halim ve selim ol, riyaseti sevme, (hukkâma gitme sevme siyaset) Hakka itimat et, (her emri tefviz et), teslim ve razi ol diye nasihatlerde bulunur. Cihanda ilim ve amelden maksat ma’rifettir sözleriyle bahis sona erer. En sonda Erzurumlu Hakkının bu (Tertibil ulûm) hakkında şu hülâsası vardır. Lügat bil sarfü nahivü mantıku adâp Hesabü hikmetü heyetü suturlâp Meani bil usulünde şeriat Hadisü fıkhü tefsirü tarikat Bu bahiste ulûmu akliyeye daha önce bir yer verilmiştir. Bu manzumenin sahibinin Erzurumlu Hakkı olduğunda şüphe etme­ melidir. tki yerde Erzurumdan bahsediyor. İkinci (icmali alet) bâbında : Amma bular kim Erzurumdur Tertibi ilmi başka rüsumdur Eğer Erzurumda kalmak dilersen Bahri ulûma dalmak dilersen ( Âdetçe oku tertibi ilmi Tahsil ede gör ilmi ile hilmi

107 dediğine göre bu programın Erzurumda bu tertip üzre okunacağını bildirmiş oluyor. Bu bize muhtelif şehirlerde muhtelif âlimlerin esas ilimlerde bir usulde gittikleri, lâkin okuttukları bahislerde metinleri, şerhleri ve haşiyeleri beğendikleri eserlerden tercih et­ tikleri haklı olarak bir görüş farkı ile yine nazarımıza çarpıyor. Şimdi bahisler de hep bir olmakla beraber takip ettirilen eser­ lerdeki ufak ve büyük farkları gösteren şu listeyi de gözden geçi­ relim : biz bunu Köprülü kütüphanesinde çalışmalarımız arasında Asım bey kısmında (N. 720) de bulduk. Uşakda cami’i kebir med­ resesinde müderris olan Âli Uşaki eline geçirdiği eserin sonuna metin harici olarak bir insanın ilmi tahsil ile kemal sahibi olması için okuması icabeden ilimleri manzum olarak sıralamıştır. Bu man­ zumenin içinde geçen bahisler ve bu bahislerin okutulacağı eser­ leri (t] şöylece hülâsa ediyoruz : Esas bahisler

1— İlmi aka’it 2 -- Tecvit: 3—. K ıraet: 4— Sarf: 5 — N ahiv: 6— Meani : 7— Mantık :

Okunacak mehazlar ve Yardımcı eserler

Talimi Kur’an Dürri yetim : Cezuli merhum tecvidi Şatibi, lbni Fâsih ve Ca’beri şerhleri Maksut, lzzi, Merah, Şafiye (Seyit Abdullah Çarperdi) Kâfiye, Molla Câmî l123*!, Isam HavâdS muhtasar, Mutavvel l8l Isagoci, Kavli Ahmed ve Fenari, Kara Davud,

[1] Okutulan bahisler ayrıca manzumenin kenarında süth ile yazılıdır. Ay­ nı hizada nazmen hangi eserlerden takip olunabileceği sıralanmıştır. Bazı eser­ lerin isimlerinde müelliflerin adlarını saymakla da iktifa etmiştir. [2] Molla Caminin eseri çok meşhur olmuştnr. (Kütahyada Vahit paşa kü­ tüphanesinde 1113 N. de kayıtlı şu : Ey talibi maarif nuş et şarabı nahvi Def’ı himari cehle cami Kifayet eder beytinden de anlıyoruz. [3] Meaniden mutavvel ve muhtasari hakkında Veliyyüdin efendi kütüp­ hanesinde 1378 n. de kayıtlı eserin bir yerinde : Nice şerh ola nıeanisi mutavveli gamın Ki bedi’ oldu beyan etmek anın muhtasarin

108

8 — Â dâb :

9— H ikm et: 10— Hey’e t : 12— Ziyc: 13— M iykat: 14— Hesap : 15— 16— 17— 18— 19—

Feraiz : Vefk s Muamma : Aruz : Usulü fıkıh (-V

Seyyid, İmat, Tehzibi j>* 01, Mirzacan (Ha­ şiyeler) Hüseyniye, Adâbı Miri, Şah Hüseyin ile Kara haşiyei Mes’ut Kazımir, Seyyid mirzacan Şerhi Çagmuni (Kemaleddin Terkâni ve Seyyid Şerif ve Muslihüddin ve saire dahi çoktur) Uluğ bey, Mirim çelebi Usturlab (rub’iyle), ilmi nücum Lem’ai, Bahaeddin, Remezan İbni Celi, Abdürrahim ve Necmüddin v.s. Secavent, Necmüddin, Seyyidin şerhi Mevsili Mir Hüseyn Kafii Hazreci* Endelusi Metni menar, İbni melek [2], Rehavi, Telvih, Tavzih C-r1 ^

^

û“ *- ^

(*)

beytini buluyoruz. Bu beyit Esat ef. kütüphanesinde 3511 n. da kayıtlı mecmua­ da da vardır. Bunlar ekseriya buralara dikkat olunmiyarak ve bazı zühullerle yazılmış binaenaleyh bunların tamamına ve yanlışsız olanlarına rastlamak da bazen güç oluyor, okuyanların bunları düzeltmeleri ticasiyle bırakmayı doğru bulduk. [1] Veliyyüdin efendi kütüphanesinde 340 n. da kayıtlı Şıhabüddinin Tefsiri Beyzavi üzerine haşiyeleri eserinin 1054 (1644—1645)de Vardarlı Alinin Vardarda kendisi için yazdığı nüshanın bir köşesinde bulduğumuz notda 1046 (1636—1637)... Şahabüddin, Selanik kadısı İken yanına giderek danişmend’i ol­ mak istiyor. O da kabul ediyor. Kendisine mantıkdan TehzibülkelSm nam risaleden ders göstermeğe başlıyor ve hocasının bunu okutmasını beğeniyor. Demek mantıkdan takibedilen eserler birkaç esere münhasır değildir. Her ho­ canın herzaman söylediğimiz gibi aynı bahisde takibettiği değişik eserler var­ dır. Bu ona güzel bir misaldir. 2] Fatih kütüphanesinde 5436 numarada kayıtlı bir eserde (Telmihatı esa­ mi! kütüp) namında medreselerde okunan ilmi eserlerin bugün için isimleri bir manzume içinde sıralanmıştır. Yani medreselerimizde okutulan eserler bunlarla, bugün için malûm bir keyfiyet olmuştur,-

109 20— Usulü hadis : Nuhbe şerhi, Elfiyei İbnüsselâh 21— Usulü tefsir : Burhan, İtkan 22— Fıkıh: Mülteka, Dürer 23— Hadis: Buhari, lbni melek, Mesâblhi münif 24— Tefsir: Kadı beyzavi, Keşşaf 25— Kelâm : Molla Celâl, Halhali, Hayali, Seyelkuti, Abdürrahim v.s. 26— İlmi fürs: j!^

(¿ aa I i Ij

jU

j l y £ jT ”

A iiL ^ j l » j j l j j l ,y l y C ^

V'>- J * ? l 3' fi*

0*”"

27— Tasavvuf . / Hem dahi ilmi tasavvuftan dem urmaki sakın 28— İlmi ledfin , \ İlmi keşfi ilmi ledûnni bahsine olma yakın [l] 29— İlmi keşf Uşaklı mfiderrie Ali l2) ilimlerin tasnifini ve bunlar için okunan [1] Tımurtaş oğlu gazi Umur beyin, Bursa vakıflar dairesinde (5 numara­ lı defterin 158 inci sahifesinden Kâmil Kepecioğlunun aldığı nota göre: 843 (1440) senesinin zilkade ortalarında yazılı vakfiyesine göre Bergamadaki medre­ sesine ait kısımda: (...kezalik vâkıfı mumaileyh; müderrisinin medresedetefasîr ve ehadis ve usul ve füru’dan ulumu şer’iye ile iştigal eylemesini ve ulûmu felsifeyi tedris etmemesini şart kıldı) dediğine göre ikinci Murat zamanında da medreselerimizde felsefe okutulmuyordu. Osman Ergin, medreselerde tasavvu­ fun ilkin üçüncü Ahmed veziri Nevşehirli Damat İbrahim paşa medresesine girdiğini ve Mesnevi okutmak üzere vakfiyesine kayıtlar koyduğunu ve tahsisat verdiğini yazar (Türkiye maarif tarihi cilt 1 sahife 134). [2] Uşaklı müderris Ali, her halde zamanında makbul olan bir usulle ça­ lışmış ve kitaplarına da itina göstermiştir. Esat efendi kütüphanesinde 1343 nu­ maralı eserde : Bu kitâbın kağıdın her kim nişan içün büker Desti cehliyle benim bâşıın keser kânım döker ( jliJ İ ^

jü i- l ^üulM
beyti ile kitaplarından istifade edeceklerin kenarlarını bükmemelerini istemiştir. Yukarıda programını koyduğumuz Uşaklı Ali’nin İstanbul kütüphanelerine da­ ğılan kitaplarından ibaret bir kütüphanesi olduğunu düşünüyoruz. Herhalde bu manzumesiyle tedris tarihimize hizmet eylemiştir.

110 metin, şerh ve haşiyeleri bildirdikten sonra yine manzun olarak sözlerini şöyle bitiriyor. Mealine göre : Ehli olanlarla bu bahislerde konuşma, zira önlerin okuttuklarına uymıyabilir. İlme son yoktur. Dil onu tavsif edemez. Ben sana okunması lâzım olanları bildirdim, bunları okursan sana kapı açılır, sen de hangi fenden okutursan okut...Bunları kadı veya mûfti veya müderris olmak için, hem de düşmana galebe çalmak için okuma! ilimle âmil ol ! Kâtip Çelebi (Keşf’üz Zunun sahibi Hacı halife (Hacı kalfa), bizde medreseler talimatının teessüfe şayan olan gerileme sebeblerinden samimi bir teessüfle bahseder. (Mizanülhak fi ihtiyarülehak) risalesinde 01 tedrisatın perişan halini tesvir ederek bazı ilimlerin hele Hikmetin yani Felsefenin eski programden çıkarılması yüzün* den İstanbul medreselerinin ne derekelere düştüğünü anlatırken şunları söyler : (Ebülfetih Sultan Mehemmet han medarisi Semaniye (yi) bina edüp kanun üzre şuğl oluna deyu vakfiyesinde kayt ve (Seyyit Şerif eserlerinden) Haşiyei tecrit ve şerhi mevakıf derslerini tayin eylemiştir. Sonra gelenler, bu dersler felsefiyattır diye kaldırıp Hidaye ve Ekmel derslerini okumağı makul görmüştür. Yalnız ona iktisar na ma’kul olmakla ne felsefiyat ve ne hidaye ve ekmel kal­ dı. Bununla Rumda (Anadoluda) sûku ilme kesat gelöp ehli inkıraza karib olmakla bazı kenarda ekrad diyarında yer yer kanun üzre şugleden taliplerin müptedileri Rûma gelip azim tafra satar oldular) Anlaşılıyor ki Fatih, Nasirüddin Tusinin Tecrit adındaki felsefi eseriyle kâdt Adudun Mevakif adındaki kitabını medrese program­ larına sokmuş iken sonra gelenler onları kaldırmışlar. İrfan seviyesi bu suretle şiddetle yıkılmış. Ona bedel sathî ve kısa olan Hidaye ve benzerleri gibi kitaplar yeter görülmüştür ki, 30 sene evvel medreseler talimatının ıslahına teşebbüs olununcaya kadar hidaye şerhi olan (Kadımir) medreselerimizin başlıca hikmet kitabı olarak kalmıştır. [1] Üniversite kütüphanesi numara 83/190 sahile 8.

111 Esat efendi kütüphanesinde No. 1223 de kayıtlı kitabın sonun­ da medreselerde okutulan derslerin şu kısa listesi vardır. Okutulan kaynaklar

Alt olduğu bahisler

Şafiye Kâfiye Şemsiye Akait Telhis Menâr Adabı mes’udi Tavâli’ Eşkâli tesis der ilmi hesap Tecrit Kanunçe der Tıb Ferâiz (Siraciye) Risale der ilmi musiki Metali’ Hidaye Mevâkıf Mekâsıt

Sarf Nahiv Mantık Akait Belagat Usulü fıkıh Âdap Tevhit Hesap Kelâm Tıb Feraiz Musiki Mantık Hikmet Kelâm Kelâm ve hikmet

Programda bunlar çok defa ait oldaklan fenlerle söylenmez. Yalnız kitap ve bazan müellif daha doğrusu musannif isimleri oku­ tulan bahsi bildirir. Meselâ Maksut; Molla câmî, Mutavvel, lsagoci [1], Mülteka, Dürer, Keşşaf, Tecrit... İsimleri çok dafa okutulan mevzu’ların bir kısaltma işareti gibi söylenmiştir. Derse giderken de (Nahiv) e gidiyorum demezler, Molla câmî okumağa gidiyorum de­ nir. lsagoci Mantık demektir. Keşşaf denince tefsir anlaşılır. Bina­ enaleyh medreselerde okutulan bahisler kadar, onun takip edildiği kitapları ve isimlerini de bilmek ve ekseriya bu isimlerle çağırmak icabeder. XIX uncu asır sonlarında medreselerimizde şu tertip üzre ders verilmiştir: [1] Hattâ, Ishak hoca dendiği de ifitilmiftir. Bunu softaların lâtife makasdile uydurduklarına füphe yoktur.

112 Talebe evvelâ sarf okur, (emsile, bina [i], maksut [2]) sonra yükselir, şafiye (İbni Hacip) okur. Sonra nahve başlar ve (avamil, izhar, izharın şerhi, Adalıyı okur. Ondan da yükselir, Molla Câmlnin Kâfiye şerhini okur. Çalışkan ve ilerileyen talebeden ise bu arada İbni melek elfiyesini, daha yükselmek isterse kâfiyenin (Şeyh Rad!) sini, daha inceleyim derse (mugniyüllebib), sonra da (Zimahşeriyi) okur. Bunlardan sonra mantığa geçer. Mantıktan Isagociye, oradan muhtelif mantık kitaplarına yükselir. Tasavvurat ve Tasdikatı dersin tamamlayıcısı ve Hikmet ile karışık olduğu için okur, (İlmi adâp) edebiyattandır. Bunda tekellüm usulünü öğrenir. Ondan sonra Akayide yükselir. Akaid ve ilmi kelâmda tedris sona erer. Artık hocası ona icazet verebilmek için daha ileri ve ihtisas derslerini gösterir veyahut bunu okutacaklara tavsiye eder veya gönderir. Bunlar sabah dersleridir. Sonra ikindi dersleri gelir [3], Bir [1] Bina kelimesi daıbı mesellerimize de girmiştir. Medresede kabiliyet gösteremiyerek ilerliyemiyenlere ve hâlâ senelerle bulunduğu yerde kalanlara (Benim oğlum bina okur. Döner döner yine okur) diye bir darbı mesel yapıl­ mıştır. [2] Medreselerimizde okunan derslerin müfredatı gerek manzum ve gerek mensur olarak bir çok kereler ve birçok yerlere yazılmıştır. Onlara dair misal­ ler çoktur. Burada tamamlayıcı bir örnek daha verelim. Atıf efendi kütüpha­ nesinde 1166 numarada kayıtlı eserde eskiden Konya naibi iken Şeyh zade (Vak’a nüvis ve Sahaflar şeyhi zade) kütüphane sahibi Esat efendinin imzasiyle, sahife 102 ve 103 dekini tamamlamak üzere ayrıca bulduğumuz son mısralar budur : Kadrin âlî merteben yüce olur İlmin ile âmil olsan olmazmı ? haz varsa muhtasar ve maruf olan isimleriyle sıralanmış bulunmaktadır. [3] Oeçen asrın sonlarında sabah ve ikindiden sonra cami'de bu program üzre ders verenlerden Şevket efendi vardı. Zamanında çok tutulur ve ilminden dolayı pek hörmet görürdü. Onun en meşhur talebesi arasında Cumalı Musta­ fa, Şehri Ahmed, Taşköprülü Abdullah, Ödemişli Mustafa, mahkemei temyiz reisi olan Bereket zade İsmail Hakkı, Tırnavalı (bu acizin babası) Mustafa En­ ver, Pepe Sabit, bilahere Gemlik müftüsü olan Kemal efendiler... ve diğerleri

113 talebe isterse bazı sarf ve nahivden mühim kitapları ikindide oku­ yabilir. Halebi (fıkıh), onun yükseği olan Mülteka, Dürer, Telhis (kavaidi edebiyesini) okur. Telhisin şerhi (mutavvel) i usulü fıkıhdan mir'at ve menar ismindekilerini) hadis ve tefsiri, hep ikindiyin okur ve bunlari bitirince icazet alır. Muallekat (edebi şiirler) medreselerde okunmaz. İsteyen bunları husus! olarak okur. Velhasıl medreselerimizde okutulan derslerin sıklet merkezi şer’i ilimlerdedir. Fatih asrında akli ilimlere medreselerimizde yer verilmiştir. Lâkin onlar medreselerin gerileme asırlarında program­ larından tamamen çıkarılmış cüz’iyattan ve koltuk derslerinden iti­ bar edilmiştir. Medreselerimizin bu programları daha yeni asırlara ait itibar olunabilir. Lâkin bunlar asırlardanberi böyle gelmektedir. Binaen­ aleyh Fatih külliyesi medreseleri kütüphanelerine konan kitaplar esasen bu derslerin me’hazleri mahiyetindedir. Yukarda bahsetti­ ğimiz kısımlara ait kitaplar ve şerhler burada sıraladıklarımızdan ders şeriki idiler. Medreselere bir hocadan ders okuyan arkadaşlaıa şerik de­ nirdi. Şevket efendinin babama verdiği Icszatname Fatih zamanmdanberi veri­ lenlerin bir manaca benzeridir. Zira müdsrrislerin silsilesi o asra ve daha ön­ celerine kadar uzanıyor. Bu dersleri takip edenlerin çoğu medreselerde oturur­ lardı. Babım da Taphane medresesinde bir oda işgal ederdi, [4] Sabah ve ikindi derslerinin menşei dikkatle İncelenmeğe değer. Rıza Tefik Kamusu Felsefe eserinde (sene 1350, sahife 99) (ders !) şifahi, mahrem, hususi, acro-amotique, kelimesinden verilen izahattan öğreniyoruz ki: Eslfifdsn bir takım filozofların ve muharrıtleıin rivayetine göre Mrşşaiye (Péripatétisme) mesleğinin mucidi ve Atinada Lycée medresesinin miiessısi olan meşhur Aristo derslerini iki kısma ayırırmış. Sabahları kendi talebesini toplar, avam ve ya­ bancılardan kimsrvi almaz ve mümtaz zümreye serbest ders verirmiş. Öğleden sonra da halka ders verirmiş. Bu akşam dersleri halkın seviyesine göre açık lisanla takrir olunurmuş ve mevzu herkesi alâkadar edebilecek meselelermiş, tşte bn tedris tarzı bize de gelmiş, Fahit külliyelinin tesisindenberi muteber ol­ muş ve XIX üncü asrın sonuna kadar sabah ve ikindi dersleri olarak tanınmıştır. Ancak meşrutiyet zamanında medreselerimizin bir dereceye kadar ıslahında her ders için muayyen saatler ayrılmıştır. O halde medreselerin tedris zaman­ ları eski Yunanlılardan beri değişmemiş bir sistem halini alıyor.

8

114 ibaret değildir. Daha pek çoktur IH. Ancak burada en muteber ve muayyen ellerde dolaşan klasikler gösterilmiştir. Anadoluda ve Istanbulda bir çok medreseler arasında Musılai sahn yani sahn’a yüksek tahsil talebesi yetişdiren Külliye tetimmeleri medreseleri derecesine varan bir çok medreseler vardır. Bina­ enaleyh bu saydığımız ilimlerin mukaddimeleri ve usulleri yalnız Fatih tetimmelerine has tedris tarzı değildir. Orta Anadolu ve Bursa, Edirne ve Istanbulda bir çok medreselerde bu tedris tarzın­ dan harice çıkılmamışdır. Okunan bahisleri müfredatiyle hatta okutuluş sırasiyle biliyoruz ve bunların oldukça açık olarak hangi eserlerden takibedildiğini de öğrenmiş oluyoruz. Kısmen muhtelif kaynaklardan bazı farkları göz önünde tutarak sıraladığımız nakli ve akli ilimlerin başlangıçları ve takibolunan usulleri muhakkak ki liselere muadil olan tetimmelerde okutulmuş, asıl bahisler bütün incelikleriyle ihtisas şubeleri olan sahn medre­ selerinde öğretilmiştir. Medreselerde usulen bu derslerin kaç senede okutulduğunu ve sınıf imtihanları olup olmadığını da bilemiyoruz. Yalnız talebenin derslerde ilerlemesinde ve yeni bir bahse geçme kabiliyetlerini kazandıkları zamanı hocalarının bildiğini ve bunda onların haklı kanaatlerinin müessir olduğunu düşünüyoruz. Hocalar devamlı ta ­ lebenin böyle bir seviyeye gelip gelmediğini dersler esnasında so­ rulan suallerin tatmin edici veya kâfi gelmeyen cevaplarından anlamışlardır. Geçen asırlarda muhtelif Islâm ve Türk memleketlerindeki bil­ gilerin tedrisleri arasında pek az farklar olmalıdır. Buna ait deliller ve tarihi vesikaların şahadeti gayet açıktır. Ta bidayette alelumum nakli ilimlerin Şark İslâm ve Türk mem­ leketlerinde ayni zamanda bir toplantı yeri olan cami’ ve mescit(1] Bunların hepti bir medresede okunmaz. Muhtelif medreselerde okutulmuştur. Talebe hadîsi bir medresede, tefsiri diğer bir yerde ve fıkhın muhte­ lif bahislerini yine muhtelif madreselere devam ederek okur. Eskiden de bu Okunacak yerlerden müderrislerin alacakları ücretler tesbit edilmişdir.

115 lerde okutulduğu malûmatına rastlıyoruz. Bir müddet sonra bazı değerli alimler için Selçuk hükümdarlarının hususî medreseler inşa ettiğini biliyoruz. Meselâ Alparslan saltanatının sonlarında Şafii fıkhını tenkih eden meşhur (Ebu İshak Şirazi) Sünen sahibi (Ebubekril Beyhakî) İmamülharemeyn (Ebülmeali Cüveyni) ve sair alim* lere mahsus medreseler inşa etmiştir [>). İşte bu öyle bir teamül ki bir benzerini Fatih külliyesinde de buluyoruz. O da yaptığı medreselerin çoğunu çok itimad ettiği değerli alimlere vermiş ve bu medrese zamanlarında ve hatta so­ nunda bile onların adlariyle anılmıştır. Bu teamül böyle olunca say­ dığımız klasik tedrisat Şarkda asırlardır devam eden hususiyetlerini kaybetmemiştir. Binaenaleyh bütün bu saydığımız misaller Fatih devrini aydınlatacak mahiyette sayılmalıdır. Fatih medreselerine akli ilimleri sokmuş, lâkin nakli ilimler eski teamülünü ve eski kla­ siklerini bırakmamıştır. Yeni şerhler bu tedrislerde hocalara göre farklı bir surette okutulmuş, lâkin esas asla bırakılmamıştır. Bu noktaları belirttikten som a külliyede tedris programları hak* kındaki mütalâalara devam edelim Tahir Harimi,bir zamanlar külliye tetimmelerinde okutulan ders­ leri şöyle hülâsa ediyor: Hadis, Arap edebiyatı, Fıkıh. Sahn da ise Hikemi ilimler ( heyet ve riyaziye), Tıb, Tabii ilimler, ve yine Hadis. Şer’i ilimleri okutacak bir çok yerli alimler bulunabilmiştir. Fakat akli (Fenni) ilimleri okutacak alimler, hekimler çok defa müstesna, her zaman kâfi mıkdarda bulunamamıştır. Namık Kemal [21 Fatih medreseleri hakkında şunları yazar : ...(Fatihin) yaptırdığı medreselerde tertip dersleri tarzını terk ile her birini fıkıh ve hadis gibi ulumu şer’iye veyahut Tıb ve Hen­ dese gibi fünunu akliyeden birine hasreyledi. Gördüğümüz bedayii medeniyenin en büyük esbabından biri olan bu taksimi mesai tedbiriki daha Avrupada bir asır evvel meı ’i tutulmağa başlamıştır. Eğer Fatihin keşfi üzerine idame ve tamim olunmuş olsaydı lstan[1] Edremidde oturan İslâmi İlimler mütchassm iistad Tah'r Hajinıî Balcioğlumın II rebiülâtı.r sere 1361 talihli mektubundan [2] Evrakı perişan. Teracumü ahval, 1301 Fâtih bahsi S. 246

116 bulun şimdi dahi kendi zamanında olduğu gibi marifetin noktai içtimai ve medeniyetin merkezi intişarı olmak mukarrerdi.) Namık Kemalin burada mütalâası çok yerindedir. Medreseleri­ mizin daha asırlarla evvel gerilemesine dar düşünceleriyle sebep olanlar Osmanlı imparatorluğunun temelini sarsmışlar ve hatta yı­ kılmasını tamamlamışlardır. Namık Kemalin Fatih medreselerinde okutulan ders müfredatını nereden aldığını bilmiyoruz. Lâkin ken­ disi de hendese okutulduğunu kabul ettiği gibi tıb okutulduğunu da söylüyor. Program bahsimizi tamamlamak üzre filozof Rıza Tevfiğin de mütalâalarını alalım [11Medreselerimizdeki klasik tahsilin esasını şöyle bildiriyor : (Bütün kurunu vustanın medrese programında yedi ders vardır. Bunlar ıskolastik öğretimin esasını teşkil eder. Bu da cins itibariy­ le ikiye ayrılır. Birinci kısımda sarf ve nahiv (Grammaire), Belagat (Rhétorique) ve Mantık (Logique) var. Salus (Trivium) budur ki üç nevi’ fenni cami’ kısım manasınadır. İkinci takım Rabu’(Quadrivium)dur. Bunda hesap (Arithmétique), hendese (Géométrie), hey’et (Felekiyat-Astronomie) ve musiki (Musique) vardır. llâhiyat bu yedi ders içinde değildir. Çünkü bu onların hepsi­ ne hâkimdir. Netekim Hikmeti tabiiye de sayılmamıştır. Bu ders programında görülen ilimlerin bu suretle taksimini ve­ ren Marcianus Capella ile Boère namında iki muallimdir. Fisagor (Phytogores)’in felsefi mezhebini bazı tadiller ile kabul ettiklerin­ den bu mesleğe dahil olanlar gibi Hikmet ile Riyaziyeyi bir tutu­ yorlar ve bunları bir birlerinden ayrı bir ilim saymıyorlar. Buna göre Felekiyat, Hikmetin bütün optik kısmını, musikiyde bütün şada bahsini (Accoustique) teşkil ediyor. Bizde Şark medreselerin­ de bu program aynen kabul edilmiş ve halâ bu güne kadar da devam etmekte bulunmuştur. Bizim medreselerde ötedenberi derslerin tertibi.ile talim usulü bunu tasdik eder. Derse evvelâ Bina ve maksut yani (Grammaire) [1] Kamusu felsefe. 1330, s. 413 Sınaatı seb’a (Arts libéraux).

117 île başlanır. Bir müddet sonra Mutavvel okunur. Bedi’, Beyan ve Meaniden ders görmek yani (Rhétorique) öğrenmek, ondan sonra Şemsiye, Şerhi Matah’ ile meşgul olup Mantık tahsil etmek esas kaidedir ve Trivium tertibi budur. Hesap, Hendese, Felekiyat dersleri başlangıçta medreselerimiz­ de Öğretilmekte iken Kâtip Çelebinin tabirince - Akıbet sûku ilme kesad arız olmağın • mütehassısı ülema bulunamaz olmuş ve bu 7 ders programının bu kısmı yavaş yavaş muattal ve bilâhere büs­ bütün metruk kalmıştır. Musikiye gelince: Avrupa medreselerinin talimatına nazaran büsbütün bir istisna teşkil eder. Musiki bizde hakikaten hikmetten ma’duddur. Şair Nabi Hayriyesinde (musiki fenni de hikmettendir) diyor. Fakat bu böyle olduğu halde şer’i hükümler onu terbiyei Islâmiyeye pek uygun görmediğinden Osmanlı medreselerinde asla okutulmamıştır. Onun için bizim medreselerimizde bu 7 esas fen­ nin ancak 6 sı muteber olmuş ve musiki çıkartılmıştır. Sonra râbu’ kısma dahil riyazi ilimler ve Felekiyet erbabının azlığından muattal kalınca desler eski programın salus kısmına münhasır kalmıştır. Binaenaleyh Fatihin ehemmiyet verdiği ulumu akliye de bir tarafa bırakılınca medreselerimizde asırlarca yalnız ulumu nakliye (şer’iye) okunmuştur. Musiki ise daima medreselerimizin haricinde gös­ terilmiştir ve ancak tekkelerde hüsnü kabul görmüştür., Bilhassa felsefeye gelince vaktiyle İslâm medreselerinde çok ciddi olarak öğretilirken ve Bağdadda Nizamiye medresesinde, Is­ fahanda Valde medresesinde pek çok filosoflar, mantıkçılar ve bu yolda alimler yetişirken yine ayni rağbetsizlik ve irfan kıtlığı se­ bebiyle ehli kalmamış ve nihayet felsefiyat ve tabif ilimler namına (Kadı Mir) ile kanaat edilmeğe mecburiyet hasıl olmuştur.) Bu dikkatle okunmağa değer mütalâadan sonra şunu söyleye­ biliriz : Tabiidirki eski programın râbu’ kısmını teşkil eden Hende­ se, Hesap, Hey’et ve musiki çok zaman önce kaldırılmıştır. Salus kısmının kalmasına sebep lisan ve edebiyata ait ilimleri içine Al­ ması ve bunların akaide mütaallik karışık meseleler çıkaracak du­ rumda olmamasıdır. Bunda medreseleri idare eden başların ve on­

118 ların tâbi’ olduktan devlet makamlarını işgal edenlerin akli kifa­ yetsizlikleri sebep gösterilebilir. Fakat bu kifayetsizliği biz Fatibde ve etrafında ona uygun kimselerde görmüyoruz. Fatih bir memle­ keti ileriletmenin yalnız nakli ilimlerle mümkün olmıyacağını sez­ miş ve akli ilimlere yani Qudrivum’a çok ehemmiyet vermiş ve bu derslerin başına getireceği alimleri memlekette bulamadı ise hariçten getirtmiştir. Meselâ Ali Kuşci bunlardan biridir. Yetiştir­ dikleri talebe bir müddet medreselerimizde hocalarının öğretim yolundan yürümüşler, iki batın sonra bu kısımları belki okutacak­ lar bulunmayor bahanesiyle programlardan çıkarmışlardır ve yahut gayri resmi ve gizli okutuiabiien cüz’iyat ve koltuk dersleri meyanma girmiştir ki bunu kısmen iyzah etmiştik. Daha önceleri fen­ ni kafalı alimlere mahreç olan medreselerimiz yalnız şer’i ilimlerde mütehassıs yetiştirebjlmiştir. Fatih külliyeslnde bu dersler varken hekim de yetişiyordu. Bir asır sonra Süleymaniye külliyesinde açılan Darüttıb yalnız hekim yetiştirecek bir tıb medresesi olmuştur. Fatihin ve oğlu ile torunu zamanı hariç, dedelerininki kadar pek parlak olmamakla beraber el ile gösterilebilecek, adetleri pek az olması hasebiyle sayılabilecek, akli ilimlerde meşhur bir kaç alim bu yoldan yürüyerek nadir bile olsa kendileri gibi bazı zeva­ tı yetişlirebilmişlerdir. işte baştanberi müfredatını verdiğimiz Fatih medreseleri progra­ mı esasını şu 7 tertibden almaktadır. Bu son ve akli derslerin ih­ mali yüzünden her asırda (L’enseignement Universitaire)! başlan­ gıçta olduğu gibi kurtaramamış olduğumuz meydana çıkıyor. Bu­ nun başlangıçta Fatih devri ve külliyesi bu medreselerimizin tarihi başında bir güneş gibi parlamakta devam edecektir. Fatih zama­ nında medrese sistemimizin onu takibeden asırlarda takibedilmemesi Osmanlı imparatorluğunun gerilemesindeki amillerden en mühimmi sayılmalıdır. ‘Şunu diyebiliriz ki Fatihin kurduğu külliyede dersler hep bu esaslar dahilinde verilmiştir. Esasen müderrisler bu yoldan yetiş­ mişlerdi. Kendi yetişdikleri şartlar dahilinde talebe yetiştirmişler­

119 dir. Böyle muhtelif kaynaklardan istifade etmemize Fatih külliyesi müfredat programının teferruatını tamamen ele geçiremeyişimiz se­ bep olmuştur. Daha eski ve nisbeten daha yeni asırlardaki tedris programları Fatih külliyesinin her veçhile yani akli ve nakli ilimlerdeki kema­ lini ortaya koymaktadır. Bu az çok farklı malumat bize bunu bil­ diriyor. b —K ü l l i y e T e d r i s a t ı n d a İ s t i k l â l

Fatih külliyesinin tedrisatında esas tutulan bir kanunu olduğunu ve bunu Ali Kuşci ile Molla Hüsrevin hazırladığını ve Fatihin tasvibinden sonra tatbika baş'andığından bahsetmiştik. Bu kanunda medreselerde okutulması bildirilen kitablar geçen asırlarda İslâm ve Türk âlemi medreselerinde okutulan metinler esas tutulmuş­ tur. Müderrisler bu kanun mucibince hiç bir değişiklik yapamaz­ lar. Yüksek dersler, ihzari ve Arapçayı pek mükemmel öğretmek gayesini güden derslerden sonra gelecektir. (Mukaddematı ulum) denen bahislerde hiç bir ilâve ve çıkarmaya lüzum yoktur. O değiş­ mez. Yüksek derslerin takip olunacağı kitaplar da hazırdır. Bunlar­ da değişemez. Zira bunları okutacaklar da bu yollardan ilerlemiş­ lerdir. Lâkin ana kitapların bir birlerinden farklı ve bir 1 irine da­ ha rüçhanlı iyzahları olan gerek tafsil etme ve gerek kısaltma nok­ tasından ehemmiyetli haşiyeleri, şerhleri ve talikleri vardır. Bunlar ana derslerin yardımcı kitapları mahiyetindedir. İşte program bu kadar teferruata el uzatmamış ve bunları hocaların re’yine bırak­ mıştır. Onlar da kendileri talebe iken takip edip alıştıkları bu yardımcı kitapları tercihte serbest bırakılmışlardır ki Fatih külliyesi medreselerinde kurulan ve devrinin muhtelif alimlerine izafe edilen kütüphanelerinde de bunları buluyoruz. Yani hocalar kendisine ayrı bir bahsi okutacak, lâkin sevdiği ve inandığı yardımcı kitap­ ları tercihte serbest kalacaktır. Bu az çok külliye hocalarının tedrisatta istiklâle sahip olduğu­ nu gösterir, işte bu istiklâli muhafaza için aralarında prensip mü­

120 cadeleleri yapan hocalar bile görülmüştür. Fatih de ekseriya bun­ lardan doğan münakaşalarla alâkadar olmuştur, hele bir kaçına kendi de karışarak ehemmiyetli ilmi hadiseler doğmuştur. Fatih bile derslerin müfredatına müdahale etmemiş, bunu mü­ derrislerin kifayetine bırakmıştır. Yalnız o da derslerden evvel Buhariden bir hadis rivayet edilerek iyzahını istemiş, başlangıçtan sonra mevzua giriniz demiştir. İşte buna bütün hayatında riayet eden Molla Lütfi böyle bir mevzuun haklı iyzahı hasebiyle muarız­ larının garaziyle öldürtülmüştür. Bu istiklâli biz yalnız sahn medreselerinde değil dahil ve hariç medreselerinde de görürüz. Her hoca kendi takririnde ve usulün­ de serbest bırakılmıştır. Müderrislerin bulunmadığı zamanlarda veyahut müzakere za­ manlarında onları tekrara memur olan ve (Muid) denen müderris muavinleri de ayni esaslar dahilinde serbest hareket etmişlerdir. Bunların serbestliğinde hocaların tuttukları yoldan ayrılmak yoktur. Velhasıl Fatih külliyesinde müderrisler geniş bir istiklâle sahip­ tirler. Hatta metodlarından ve fikirlerinden külliyeden ayrılma baha­ sına bile asla fedakârlıkta bulunmamışlardır. Bu Bizce yeni külliyenin ilerilemesi için kurulmuş bir nizamdır. Fatih asrında devam «der. Müderrisler bu cihetle ufak bir zaaf bile göstermemişlerdir. Sonraları bu usul maalesef bozulur ve hocalara her müdahele külliyenin bünyesini sarsar ve Fatih devrindeki ikbali ve ilerlemeyi asla bulamazlar. Fatih külliyesi müderrisleri bu şerefli mevkie hak kazanmış bu­ lunuyorlardı. O devrin külliye disiplini dikkatle İncelenmeğe de­ ğer. Bunda en büyük amil şüphesiz ki Rektörlük mevkiini bü­ tün hayatında muhafaza eden Fatih olmuştur. O seçerek getirdiği ve liyakatlarına inandığı alimlerin sırf bu istiklâli bozmamak için naz ve istiğnalarına bile tahammül göstermiştir. Bu Fatihin büyük­ lüğüne katılacak hakiki bir ilmi varlığın semerelerindendir.

121

c — K ü lliyeyi

b itir e n le r n a s ı l ilerler

Bu bahis örerinde önemle durmak icabeder. Yüksek tahsil gö­ renler elbette bir maksat güdüyorlardı. Bunlara evvelâ bir mahreç bulmak gerekiyordu. Fatih kanunnamesi bunu dikkat nazarına al­ mış ve mühim hükümler koymuştur. Hatta Fatih, medrese mezun­ larının terfihi ile bizzat ilgilenmiştir. İlerlemelerinde esas olan bir defteri daima yanında taşırdı. Fatihin âl! (sahn) medresesinden çıkanların evvelâ devlet işinde ve tedris hayatında ilerledikleri görülüyor ve teşrifatta en önemli yeri alıyorlar. Esasen yüksek tahsil yapan talebeye Danişmend diye bir isim takılmıştır IU. Bunların müstakil odaları vardır. İmaretten parasız yerler, ayrıca da gündelik alırlar. Tetimme gibi bugünkü lise derslerini bitirenler sahnde ilerleyin­ ce hemen danişmend olur. Bu bütün yüksek ilimleri tahsil eden­ lerin aldığı ünvandır [2). Bunlar âlî tahsil görürken danişment lakabiyle veyahut kuvvet­ li bir müderrisin muidi adına veyahut onun yardımcısı olarak tetimmelerdeki talebeyi okutabilirler.. Tedris hayatında bu suretle daha müderris payesine ermeden bir paye kazanırlar. Muidler danişmentlikten sonra veyahut danişmentlikleri esnasında hocaları ta­ rafından seçilen kabiliyetli insanlardan olur. Muidlik müderrislikten önce gelen ders yardımcılarının aldığı bir ünvandır. Bunlar hoca­ ların bulunmadıkları zamanlarda derslerini iade edebilecek kudret­ te insanlar olduğu gibi ekseriya sahn [3] medreselerinde birer oda[1] Danişmentlere halk dilinde takılmış bir isim vardır. Onlara Tanışman da derler. Bunlar halen Veliyüddin efendi kütüphanesinde 1275 numarada ka­ yıtlı ( j ü 1

eserinin Bayezid medresesine vakfını gösteren

satırların başında jlkLJI •¿a.'IIIL.jJu o ’vJüll*

¿1 _ıt£jl __j lj )

cümlesinden de öğreniyoruz ki bu eseri ancak danişmentler okuyabile­ ceklerdir.Bu kütüphanede 1291 numarada kayıtlı eserin Bayezid medresesine mü­ derrisler; mülazim ve danışoıentlerin okumaları şartıyle vakfedildiğı öğrenilmiştir. [2] Hımmer, cilt 3. sayıfa 233 [3J Halk bu Sahn ; Şahın tabirini Sahan olarak da söylemiştir. Biz bunu

f

122*

£

ya malik olmaları dolayısiyle o medreselerde bulunan hususi ders­ hanelerde günlük dersleri bir müzakereci gibi tekrar ederler. Danişmentleri bugün fakülteler talebesi, Tıb fakültesinde stajier - ki danişmentler arasında Tıb tahsilini hastanelerde ve hekimlerin ya* nında takibedenler de vardır-.sayabiliriz. Muidleri de bu külliye (Oniversite)’nin doçentleri makamında gösterebiliriz. Bu değerli muidler ki çalışkan danişmentler ile beraber tetimmedeki talebeye de (Muallim) makamında ders vermişlerdir. Danişmentler diğer bir tabirle ilmiye sınıflarında yetişen müteallimler, daha aşağı derece­ de olan hariç ve hatta dahil medreselerine muallim veya camilere imam olabilmişlerdir. Gerek muidlerden ve gerek danişmentlerden okuyan medrese talebesine (Müstaid) de denmiştir (i). Ali tahsil gören talebenin Ruus (diploma) aldıkdan sonra terli­ lerinde şu esas takibedilmiştir. Bunu bir kayıttan |2] öğrendik: (—Fatih merhumun ülemaya ziyade itibarı olmakla iptida menasıb tayin buyurdularki talebeden çıkan iptida yirmi akçe ve bu iki medresede riyaziyat; ilmi kelâm tedris ede. Badehu otuz akçe ile miftah ve meani ve sadrışşeria tedris eyliye. Badehu kırk akçe ile (3), şerhi mevakif ve şerhi mekasıd tedris eyliye. Ve elli akçe ile vüzera bina ettikleri medreseler ki ana hariç derler, anda hidâye tedris eyliye ve bir medrese ki padişah bina etmiştir, ana dahil derler. Badehu semaniyenin birisine, andan kazaya çıkar. Haremeyn, Halep, Şam, Mısır ve Bağdad ve Biladı Selâse gibi. Ve Damat İbrahim paşa kütüphanesinde 422 numarada kayıtlı usulü fıkıfcdan J ^ ' j l ) eserinin başında ,

I

j \ * f ^x»l ^L».

(•¿»■JLİ.lto.)

j-LÜjl) cümlesinden anlıyoruz. [11 İstanbulıın ilk kadısı Molla Hızır beyin oğlu Sinan (Hoca) paşa zade Mehmedin Eyüpsultan medresesi kütüphanesine vakfettiği kitaplarda bu tabir kullanılmıştır. Bakınız Eyüpsultan medıesesine aid olup şimdi Hüsrev paşa kü­ tüphanesinde bulunan kitaplardan No. 92 ve 90, 91 [2] Ispartada Halil Hımid paşa kütüphsnesi Mir’atı kâinat nıshası (344. N) 358 inci varakda kenarda metin harici bir notdan. |3] Atıf efendi kütüphanesinde 989 numaralı eserin bir köşesinde kaydını bulduk, tarih yok. Elli akçeye geçmeden evvel daha evvelki dereceden ayrıldığını işaret ediyor. Demek bu da kaydolunmuştvr.

t• j

123 bu padişahın tevarilıe ve ahvali selefe meyli ziyade idi. Hatta ah­ vali maziyeyi bilmek için ehli Rumdan ve Firengistandan ruhban­ larından ve tavarih bitiklerinden sual ve terceme ettirdi). Bu kayıd bize tahsil derecelerini bitirenlerin ne suretle korun­ duğunu ve ileriletildiklerini gösteriyor. Hem kısmen alacakları üc­ ret ve okutabilecekleri dersler sıralanıyor. Yalnız bu kaidenin hü­ küm sürdüğü asırları bilmiyoruz. Lâkin bunun Fatih zamanındanberi geldiği kanaatindeyiz. Bu gibi usuller asırlarla sürmüş ve kolay kolay değiştirilmemiştir. Müderris ilk dersleri okutup 50 ak­ çeye geçtiği zaman vezirlerin yaptırdığı ve hariç denen medresele­ re yükseliyorlar. Padişahın bina ettiği medreselere dahil deniyor. Bunlar tetimmelerdir. Sonra Semaniye müderıisi payesini alıyor Pl. Sonra kadılığa kadar ilerliyor. Bu suretle müderrislikden bu en büyük ilmi payeye vardıktan sonra - ki bu günkü Üniversite ordi­ naryüslüğü mevki’idir- devlet hizmetine geçmiş oluyorlar. Alî, künhül ahbarda 121 medreselerimizi bilhassa sahn medrese­ lerini ve diğer medreseleri bitirenlerin terekkisini ve ilerleme ders­ lerini göstermek ınaksadiyle şu malûmatı vermiştir. Bu medreseleri­ mizde okuyanların bir nevi terfi’ baremidir. Bunlar arasında med­ reselerimizin tedris nizamına ve programına temas eden tarafları da vardı-. Bu bahis esasen medreselerdeki yüksek tahsil ile ilgili ol­ duğundan aynen alıyoruz: (...Bir talibül ilm kesbi kemalât ile maarife râgıp olup nahiv ve sarfa iştigal ve ilmi mantık ve kı lama teveggül çerağını iştial edüp aleti tertip heyet, hendese, meani, bedi’ ve beyan mezayasında dahi filcümle mukteziülmeal olduktan sonra danişment ola. Medarisi samiyenin edna pa>eleriki 25 akçe ile Haşiyei tecrit (kelâm ve usulünü okutan) medreseleridir. Evvelâ anlardan hareket ederki payitahtı aliyye ile nıevsum ve [1] İstanbul kütüphanelerinde bir çok temellük kitabesi olan kitaplara sık sık rastgeliyoruz. Burada sahn hocaları kendi memuriyetlerini böyle yazmıştır: . . . Jlrdl.jj-jljl12 . .. Bunlar hep Fatihin semaniye medreseleri mü­ derrislerine aiddir. [2] Esat efendi kütüphanesi 2162 numaıada. Yazma nüsha, varak 119

124 âbı ruyübiladı acemi rum olan tstanbul ve Edirne ve Bursa namın­ daki sahibülizb medarisine tecrübe ve imtihanla zeri hâlis gibi kenduyu nümayan ede, tâki narı fakrdan zati postunu iştial ve ilmi kal ile, zahir ve ayan ile bu üslubla bir sene mikdan hareket edüp bidaatını i’lan ettikten sonra miftah medreselerini ve kırklı medarise badehu hariç ve dahil ve sahn’a varıp tedriç ve istih­ kakla şugl eyliye. Ve her medresede ki usul ve turu’ ve tefsirden veyahut kelâm ve meani ve âhar ilimden üç ders muharrerdir. Anlarda her bir derse bir zaman muvazabatı ve bilcümle tekmil hizmet eyledikte kazai payitahtın biri verile veyahut Mısır ve Şam ve Halep ve Mekke ve Medine kadılarına mektupla gönderile. Bu tarikle zemanı gelip eskilikle ve akranı mülâzim olup sürülmekle kendisi d a­ hi mülâzim olup yahut bu veçhile haram müyesser olmazdan mu­ kaddem mollası fevt ola. Bitarlkil esâle mülâzim olması taayyün bula. Yani ki danişmentleri üç kısım olup zaman kudeması müiazimiyni asil hükmünde yirmişer akçe kaza ve on beşle buk’a medarisinden mahzuz ola ve zümrei uhra ki cedid ve hâdis tale­ besidir, umum namiyle mülâzim olalar ve defaten kaza menbaına lâyık görülmeyip buk’a medreselerinin tahsilinde nice yıllar yer edüp sonra tahtı salifei kaza ki yirmi akçelik mansıp namiyle ana vâsıl ola (]1. Ve tedriçle sairler gibi maverasındaki payelere vasıl ola. Ni* 111 Esat efendi kütüphanesinde 3384 numarada kayıtlı mecmuada İstanbul ' ve Rumeli medreselerinin listesi vardır. Bu listede o medrese müderrislerinin alacakları akçeler tesbit olunmuştur. Fatih kütüphanesinde 4952 numarada kayıtlı eserin boş bir yerinde bir fetva sureti bulduk. Onda da Fatihin İstanbulda semaniye medrescleti ve oğlu Bayezidin İstanbul, Edirne ve Amasyadaki medreselerinin 50 akçe ile müderris­ lere verileceği meşrut olduğu ve hatta Edirnedeki medreseler müderrislerine fazla verilirse ziyadesinin haram olacağı vakfiyelerinde yazılı iken bazı zaman­ lar fazla veriliyor, bu vakfın şartına muhaliftir, ancak sultanın emriyle verile­ bilir. Bu ziyade verilen mıkdarı ülema nasıl kabul eder ve bu ziyadeyi nasıl yerler, sebebi nedir ? diye sorulan bir suale şer’an cevap verilmiştir. Fetva pa­ dişahın vereceği ziyadeye müsaade ediyor.

125 hayet mülâzimette fevt olmıya ve ehibbadan mülâzim olucakdin ruhsat bulmiya. Maahâzâ yine yüz elli akçelik kadılıklara varınca menasıba mutasarrıf ola. Bu zümreden kimse İçel medarisine ta­ sarrufla giderek mevaliden olmak caiz olmıya. Vilâyeti Rumda yani ol tarihde ...Rayiç önden rubu’ dirhemi şer’iye akçe denirdi ve mıkdan dirhemden nakıs vezinle halis al­ tına bir sultaniye ıtlak olunup altmış akçeye cari olurdu. Bu hesap üzerine medarisin ednaları yirmişer, badehü yirmibeşer akçe vazife ile tayin olundu ve talebesi muhtasârat tahsilinden sonra müstait oldukta haşiyei tecrit talim etmek münasip görüldü. Hatta ol medreseler haşiyei tecrit medarisi ile şöhret buldu ve onların ba­ lasında otuzar akçe bu medreselerki vardır elbette bir dersleri maanîde şerhi miftah olması irade kılındı tâki anlar dahi miftah medarisi ile iştihar buldu. Badehu kırklı medreseler ve anların verâsında ebnai mülukü sabıka ve benâtı selâtin ve havâtini maziye ve veziri azam namın­ da olan eshabı meratibi râtibe ve ümerai kübrai fayıka inşaları olup aşağı dersleri meaniden şerhi miftah ve vustası kelâmdan şerhi mevakıf ve âlâsı füru’dan hidaye olması ve her müderris kabledders mesabih ve meşarik ba sahihi Müslim ve Buhariden bir mikdar ehadisi şerife nakledip badehu derse şuru’ olunması fer­ man olundu Ul. Feaınma dahil elli medaris, şehzadegân valdesi olan afifei muhteremelerin yahut duhteranı şehi cihanistan a’dadında olan havatini mükerremelerin bazisi şehzadegânı padişahanı zişan olan mekârimi muteberenin hayratına ünvan olup derslerinin ednası füru'dan hidâye ve vustası usulden telvih ve âlâsı Keşşaf, Zimahşeri ve Kâdii Beyzavi olmak reva görüldü, (1) Fatihin sarayında kütüphanesi hafızı kütûbü Tokatlı Molla Lütfi de ders­ lerinin başında Buhariden bir hasis rivayet eder. Bunu iyzahdan sonra derse başlardı. Demek bu kanun haline giren taamiil Fatih.lenberi Istanbulda devam etmiştir. Buna asırlarla riayet olunmuştur. Bir gün dersinde bir hadis rivayetin­ den sonra yaptığı yerinde ve doğru lâkin etrafındakılerin ters anladıkları bir iyzah, kibirli rakibi liatih zadenin bir fetvasiyle biçarenin şahadetine sebeb oldu.

126 Ve bu kanun mukarrer olduki tertibi sabık üzerine bir müder* risi pâk tabiat ve muallimi sahib diraset kat’ı meratib ile dâhil medresesine dahil ola. Yaniki kâh fakri vifaka ve kâh meşakkati azille bi tâke olup bevâdii azmü talebde olan berazihi geçtikden sonra beynel akran zaten ve zamanen itibar bula. Elbette masdukai semaniyei cennat ve masnuai seb’i semavat olan medarisi semanın birine müderris ola. Amma hariç medarisine vusulden sonra menasıbı medarisden azli menhi bu ciheti maaşı cennet nimetleri gibi tetabu’ ve tevali ile muaşeret lezzetin bula. Andan yukarı yine salâtini cennet mekân inşalarında altmışlı namiyle bir medresede ifadai ulum elip Şam, Halep, Bağdada ve fazileti mührü çeharım gibi vazıh ise Bursa, Edirne ve İstanbul namındaki tahtıgâhı'selaseden bir mülkü cennet âbade tahminen beşyüz akçe kadı nasboluna amma sahn medarisinde ve altmışlılar* da dersleıi dahil medarisindeki ifadeleri hükmünde ola. Bu minval üzre kimi Halep, Şam ve Mısırı alettertip dolaşıp bahedu Bursa ve Edirne vilâyetlerindeki cibali rasihayi aşıp tama­ mı eczayı ahkâma kıyam, medarisde tahsil eylediği ulum ile inşai hükümete ihtimam ettikden sonra evvelâ vilâyeti Anadolu kazazkerliği rütbesi âli olup mahsulü kazadan bittahmin tayin olunan beşyüz akçe vazife bu kerre mah bemah beytülmalülmüslimmden ber vechi nakit verile...) Bu nizamnameyi burada incelemiyeceğiz. Medreselerin ve ora* dan mezun olanların bir nizama tabi olarak ilmi tarikde ileriledikleri görülüyor. Sahn payesi tedriste en büyük bir teveccühtür Ul. Ona bilhassa işaret olunmaktadır. Sahn teşkilâtına Osmanlı devleti çok önem vermiştir. Zira bu tahsili devlet bünyesinin bel kemiği saymıştır. Âlîye göre buraya kadar yazdığı tedris kanununun bir kısmını Yıldırım Bayezid de tatbik etmiştir. Fatih bunu daha esaslandırmıştır. Osmanlı devletin­ de medrese ve onun yüksek dereceleri için Fatih külliyesi roüder[1] Buraya müderris olanlar bu payeye okadar ehemmiyet vermişlerdir ki ellerinde bulunan kitaplara hemen daima (...«-\

127 Tİslerinden A!i Kuşci ve Molla Hüsrevin hazırladığı nizamname ve bahis mevzuu olan program bu esaslardan ibaret i£e bu maksatla buraya aynen aldığımız maddelerinin kıymeti fazladır. Fatihin ilmi tarikde kurduğu esaslarla Hatip zade, Hoca zade ve emsali gibi pek çok âlimleri otuz akçelik medrese vazifelerinden kendisine birden hoca ve hatta kazasker yaptığı görülmüştür. Bir çok âlimle­ rin liyakatları karşısında yukarıya sıraladığımız ilmi payeleri liya­ kat karşısında aynen tatbik edilmemiştir. İlmi ihata etmiş olanları her veçhile kanunun fevkinde insanlar olarak görmüş oluyoruz. Asırlarla bu esaslar değişmemiştir. Program da aynidir. İlmî rütbeler de ayni şekilde devam edegelmiştir. Şu varki Süleymaniye kulliyesi Fatih külliyesini tamamlamak üzere açıldığından o zamana kadar cari olan İlmî payelerde bazi değişiklikler olmuştur. Buna göre Fatih külliyesi zamanındaki mev­ kiini muhafaza edemiyor. Terakkinin en son merhalesi Süleymani­ ye külliyesine geçiyor. Tedrisatta Süleymaniye daha parlaktı diye­ meyiz. Medreselerin parlaması orada ders veren hocalara tabi’dir. Hocalar Fatihte kuvvetli ise orası kuvvetlenmiş, Süleymaniyede ise orası ilerlemiştir. Tedrisatta parlaklık binadan ziyade hep bu tedris unsurlarına bağlı kalmıştır. Eğer boyuna değerli hocalar birbirlerini istihlâf etmişlerse o medrese boyuna bu kıymetli mevkiini başka­ sına vermemiştir. Medreselerde muvaffakiyetle ders verenlerin te­ rakkilerine ve refahlarına da ne kadar ehemmiyet verildiğini Ali­ den öğrenmiş bulunuyoruz. Esat efendi kütüphanesinde (N. 1445) Abdülganiyyül Nablusinin Vesailüt tahkik eseri zahriyesinde şöyle bir kayid bulduk: Müderris ve Mevali derecât ve meratibi Merâtibül efendiye fî islambol ve gayruha minel kenâr Adet — Fehmil müderrisin fî İslambol vel mevali fi gayru ha İptidai hariç 1

İkinci hariç 2

Dahil T “

İkinci dahili 1] 4

Musılai sahn 5

[1] Buna hareketi dahil de denebilir. Eski medrese mezunlarından Prof. Fatin Gökmene göre hareketi dahilii tetinımeye hoca olabilir.

128 Sahn 6

Altmışlı ikinci altmışlı 7T 8

Musılai Süleymaniye 9

Süleyrraniye İÜ

Bu vesikanın tarihini bilmiyoruz. Fakat bunu bulmamız [1] bu bahsi aydınlatıyor. Tedris dereceleri bu suretle sıralanmış olur. Bu hem müderrislerin ilerilemesi bakımından ve hem de sınıflar ve dereceler noktasından önemlidir. Burun için kütübharelerimizde az olmıyan İlmî mansıblar defterine bakmalı (misâl Esat ef. k.) Fatih zamanında medreseler hakkında tanzim olunup bilâhere Kanuni zamanında daha ziyade tensik edilmiş olan nizamnamede tayin olunan mertebeler ve dereceleri sıralanmıştır 12], (Hariç, hareketi hariç, dahil, hareketi dahil, sahnı seman gibi meratip tayininde Süleymaniye cami’inin binasını nazarı itibara al­ mış ve tahsilde terakki hariçden dahile bir hareketi tedriciye su» retiyle temsil edilmiştir. Tabiidirki henüz hariçde yani meratibi tah­ silin ilk kademesinde bulunan talebeye sathice ulumu âlîye mukaddematı gösterilir. Dairei tedris dahi ehemmiyet ve hususiyet kesbederdi. En büyük mertebei ilmiye dahi sahnı seman) payesini ihraz idi. Bu kayıd da bize yukarki teıtibin ufak bir farkla tekrarından ibaret görünüyor. Bu manaca hariç mertebesinde birisi hareket et­ meyince ve orada muayyen bir para ile bir müddet durmayınca dahil olmuyor. Dahil medresesinden sahna geçmeden evvel de ha­ reket etmesi bu hareket esnasında muayyen bir para ile yine bir müddet durması icabetmektedir. Terfi’ böylece devam eder. De­ mek terfilerdeki esaslar bazi padişahların büyük teveccühleri bir tarafa bırakılırsa bozulmamıştır denebilir. Bu terfi’ esasının XIX uncu asrın sonuna kadar devam etliğini bugün sağ olanlar hatırlarlar. Eski evkafın 1116 (1704) senesi ruüs defterini tetkik ettiğimiz11] Bu külliye tat illini yazabilmek için taradığımız kütüphanelerde hohargi bir metinde oluma olsun elimize geçen kitapların boş yerleıinde bulduğumuz sayısız vesikalardan çok istifade ettiğimize bu vesika belli başlı bir örnek sayı­ labilir. [2] Rıza Tevfik-Karmısu felsefe 1330. s. 99. (ders) şifahi, mahrem, hususî' Acr. aınatiq ıe kelimesinin iyzalunda.

129 de yukarki derecelere layık dersiamların şeyhülislâm tarafından inha edildiğini öğreniyoruz [1]. Hammer 12], heyeti İlmiyenin, bildirmediği mehaza göre, beş sınıf olduğunu ve birinci sınıfın ülemanın en büyüklerinin teşkil et* tiğini yazmaktadır. Sarayın talim hizmetinde ve sair hizmetlerde bulunan beş me* mur arasında hekimbaşı da vardır. Bunlar da söylediğimiz dere­ celerle ilerilemektedir. Zira hekimbaşılar da ilmi derecelerden geçerek ve medreselerde bütün nakli ve akli ilimleri okuyarak tıb ihtisasına ayrıldıklarından ilmi payelerle ilerlerler. O halde biz hekimbaşıların sarayın hassa hekimlerini ve hassa hekim şakirtle* rini yetişdirdiğini anlıyoruz. Eskiden bile ilerilemede yüksek tahsil esas tutulmuş ve yukarda saydığımız dereceleri zaman zaman terfilerini icab ettirmiştir. Medresemizin geçen asırda en kuvvetli ve lâkin hususi çalışma­ ları ve ilerlemeleriyle üstün mezunlarından Cevdet paşa, tarihinde (3J bizde tedris tarihini yazarken çok kıymetli ve üzerlerinde durul­ mağa layik malûmat veriyor. Ona göre de yaşadığı asırda askeri ve mülki kanunların inbilali zamanlarında ilmiye tarikinin kanun ve nizamları da bozulmuştur. O bozulmağı şöyle yazıyor. Mealen alı­ yorum : Eski padişahlar ilimler ve marifetlerin ilerilemesine itina gös­ termişlerdir. Bursa bir zamanlar âlimler, fazıllar, şairler ve münşi­ lerle dolmuştur. İstanbul alındıktan sonra payitaht olunca Fatih ilimler ve marifetlerin ilerilemesine gayret etmiş ve bunlar çok revaç bulmuştur. Alemin her tarafında meşhur fazıllar İstanbul» gelmişlerdir. Az vakitte ilır.î medreseler yapılmış ve İstanbul ilim ve marifet ehilleriyle dolmuştur. Müderrislik rütbesi mevleviyete ve kazaskerliğe kadar ilerilediğinden muteber bir rütbe olmuş ve bu rütbeye varmak pek çok bilgi ve liyagata bağlı kalmıştır. Bun­ dan başka medhali olan mülâzimetin elde edilebilmesi için nice [1] Başvekâlet arşivinde tasnif edilen eski defterlerin arasındadır. [2| C il t 3, ze yilleri [ 1 ] C i l t 1. S a y f a

88

9

130 seneler [l] denişment olarak medreselerde iştigale bağlı kalmıştır (2]. Talebeden biri danişment olmak isterse önce alimlerden bir rata varup hariç derslerini yani mukaddemâtı ulumu öğrenir ve o zatın delâletiyle müderrislerden birisine varır, dahil derslerini gö­ rüp sahn derslerine liyakat kesbeder. Sahn medreselerine girebil­ mek için anların idadiyesi hükmünde olan medreselerde ilimleri ikmal etmesi lâzımdır ki bu medreselere de Musılai sahn deniyor. Sahn medreseleri Fatih cami’inin iki tarafındaki kargir ve kur­ şunlu sekiz medresedir ki sahnı seman denir. Bu medreselerde bir odaya sahip olan talebe âlimler ve fazıllardan zatler olmuşlar ve çoğu makbul telifler vücude getirmişlerdir. Bunların eskilerine Muid denilir ki medreselerinde müzakerecilik ederler ve bu medreselerin arkalarında ve idadiyeleri mahiyetinde olan sekiz tetimme medre­ selerindeki talebeye tedris ederler. Koçu bey sultan dördüncü Murada verdiği risalesinde bin tari­ hine gelinceye kadar sahn muidlerinin şimdiki müderrisler kadar itibarları olduğunu yazar. İşte talebe böylece bir birinin idadiyesi olan medreseden med­ reseye nakl ü hareket ile yetişir ve hariç "ve dahil ve sahn radde­ lerinde nice müddet danişment olarak yoluyla mülazim olur ve isimleri ( Ruznamçei hümayun ) a geçer. Velhasıl mülâzimlerin hepsi ilim ve maarif eshabından olup içlerinde uygunsuz ve kifayetsiz kimse bulunmazdı. İçlerinde fazilet ve malûmat ile arka­ daşları arasında mümtaz ve ülemanın muhakkiklerinden denmeğe 11] Bu müddet kabiliyetlerine göre azalmış veya çoğalmıştır. Muayyen tene yoktur. Hocalarının takdirine kalmıştır. Bazı talebe okadar çok kalmıştır ki gerileme zamanlarımızda hikayelere bile mevzu’ teşkil etmiştir.Nitekim bir hikâ­ yede : ...Otuz sene önce tahlil için îıtanbula gelip Hamidiye (Hamidi evvel olacak) medresesinde 4 sene etnsile, bina, maksut, Izzî, merali, 6 sene avamil izhar, kâliye ve mantık, 8 sene meani ve Halebi ve ilmi hey’et ve bu müddette (undan ve bundan tuhfe, pend, gülistan, bostan, hafız okumuş...diye kısa sene­ lerde okunması icabeden bu bahisleri tam 18 sene okumuş oluyor. [2] Damat İbrahim paşa kütüphanesinde 782 numarada kayıtlı ve Ali Kuşcinin Şerhi! tecrit eserinin boş bir sahifesinde talebeden birisi (Tarihi mülâzimiye) diye 964 (1556—1557) tarihini koymuş ve altına (Müddeti danişmendi) diye bir kayıd düşmüştür. Bu kayıt bize bunların bir başlangıcı ve bir sonu oldu­ ğunu bildiriyor.

131 lâyık oldukları anlaşılanlar iptidai hariç derecesinde olan medrese* lerden birinin müderrisliği rüusiyle ve badehu sırası geldikçe rüt­ besi artarak dahil ve sahn müderrislikleri payesini alırlar. Bu rad­ deye varamiyanlar kadı olurlar. Cümlesi alim insanlardır ve ihtira­ ma lâyıktırlar. Hele müderrislerin her biri halk nazarında bir müçtehit mesabesindedir. Çünkü mühendis ve hekim gibi ilim ve maa­ rif ehilleri de bu talebei ulum içinden yetişmiştir. Medreseler umumi terbiyenin merkezi olmuş ve cemiyet için çok lüzumlu olan hâkim, hekim ve diğer maarif ehli hep buradan çıkmıştır. Böyle talebe yetiştirmeğe mevcudiyetini hasreden mü­ derrislerin kadir ve haysiyetlerinin ne kadar büyük olduğunu bil­ dirmeğe hacet yoktur. Bahusus sekiz sahn medresesi müderrisleri bütün âlimlerin başında gelirlerdi ve herkesin nazarlarında şanları ileride idi. Ali Cemali efendi şeyhülislâmlığa tayin olundukta Hi­ cazda idi. Gelinceye keder fetva işlerinin sahn müderrislerine ha­ vale edilmesi buna misaldir. Müderrislerin rüuslarında [i] yazılı olan (¿-i*"«1' »UJI •}Jİ) ünvanına şayan olup müderris oldukları medreselerin dershanelerinde ders verirlerdi. Müderrislik rüusu yukarda bildirdiğimiz yol ile mülâzemet kağadım aldıktan sonra nice seneler âli ilimleri ikmale gayret ederek arkadaşlar! arasında ileri gidenlere verilirdi. Bunlar iptidada aşağı derece bulunan bir medresenin müderrisliğine ge­ çerler. Talebe iken medreseden medreseye nakil ve hareket ettik­ leri gibi ilerlerlerdi. Kadıların kadılığı makamı olan kadiaskerlik, İstanbul ve Edirne gibi cesim beldelerin kadılığı ders verme rütbesini haiz olan zat­ lara verilirdi. Kadılar ve mollalar sebebsiz azlolunmaz ve uzun zaman memuriyetlerinde payidar olurlar ve kadiaskerler de (on onbeş) mansaplarında dururlar ve ayrıldıklarında (müstevfa) maaşla tekaüt olurlar ve bazan da medrese vazifesiyle tekaüdü ihtiyar ederlerdi. ...Kanuni bir takım medreseler yaptırarak diğer medreseler bu [1] Diplomalarında

132 Süleymaniye medreselerinin idadiyesi itibar olunup anlara da Süleymaniyeye götürür anlamında (musılai Süleymaniye) dendi. Medreselere mahsus olan vazifelerin mıkdarına göre müderrislik rütbesi 12 radde itibar olundu. Bunlara: iptidai hariç,hareketi ha* riç, ipti dai dahil, hareketi dahil, musılai sahn Pl, sahnı seman, ip* tidai altmışlı, hareketi altmışlı, musılai süleymaniye, havaimsi süley­ maniye, süleymaniye, darülhadis medreseleri raddeleridir. Musılai süleymaniye ile üst tarafında bulunanlara, kibari müderririn, denirki nıevleviyete müntehi bulunurlar. Alt tarafındakiler dahi iki sınıftır. Zira mülâzimet günlerinde yani beher hafta perşenbe günleri nıüderıisler şeyhülislâm ile görüşmeğe gittiklerinde sahnı seman ile andan yukarı derecede bulunanlar mahsus bir odada otururlar amma musılai sahn ile andan aşağı raddelerde bulunanlar sofada beklerler ve hey’etçe tertib. üzre şeyhülislâmin yanına gir­ diklerinde darülhadis müderrisi cümlesine reis olur. Darülhadisten Murad Süleymaniye cami’ı pişgâhında olan darül­ hadis medresesidir ki bunun müderrisi bilcümle müderrislerin en eskisidir. Süleymaniyedeki dört medresenin dört müderrisi olup tedVis yolunun onbirinci merhalesidir.1 [1] Köprülü kütüphanesinin Hafız Ahmed paşa kısmında 351 numarada bir mecmua elimize geçti. Onda sene 54,72 tarihleri olduğuna göre 1054—1072 (1644—1661, 1662) senelerinde olduğunu tahmin edebildiğimiz hareketi dahil medreseleri yazılıdır. Bu tarihlerden de o medreselerin müderrislerini de öğreni­ yoruz. Bunlar hareketi dahil medreselerinde çalışdıktan sonra musılai tahna ha­ reket ediyorlar. Yine o tarihlerde Istanbulda musılai sahn medreseleri 48 tane­ dir. Medreselerin isimleri ve müderrisleri sıralanmıştır, tstanbulda medreselerin çoğunu musılai sahn buluyoruz. Yani bunlar sahn medreselerine talebe yetiş­ tiriyor ve hocalar buraya yükseliyor, hareketi dahil de musılaya yetiştiriyor. Bu liste ile İstanbulda hareketi dahil ve musılai sahn medreselerinin isimlerini öğ­ renmiş bulunuyoruz. Meselâ Ayasofya, Çatalcada Ali paşa... Hareketi dahile, 43 musılai sahn medreseleri arasında Şah Hûban, Molla Krimi, Ferhad paşa... misâl olarak sayılabilir. Elimize geçen diğer bir mecmuada (Esat efendi kütüp­ hanesi 3380 numarada. İstanbul ve Rumeli medreselerinin listesini buluyoruz. Burada medreseler 20, 30, 35, 40, 50, 60 lık olarak sayılmaktadır. Istanbulun medreseleri de bu taksime dahildir. Orada medreseleri aşağı ve selâtin diye ikiye ayırmıştır. Bu medreselerin bir kısmı daha pek eski asırlarda harabolmıış ve kısmen isimleri kalmıştır. Böyle isimsiz medrescUriıı gerileme asırlarında tev­ cihlerde rol oynadığı malûmdur, ve bu listede ismen mevcut medreseler dere­ celeriyle yazılıdır.

133 (Havaimsi Süleymaniye) dahi dört süleymaniye medresesiyle musılai süleymaniye arasında başkaca bir derece itibar olunan beş medresedir, yakın zamana kadar yalnız beş müderrisi olurdu. Son­ ra itibar! olarak mikdan artmıştır. (Havamis) tabiri hamiseye çev­ rilmiş ve eski müderris defterlerinde (havamisi süleymaniye) diye yazılıp gelirken yeni defterlerde hamisei süleymaniye tabiri âdet olmuştur. Sahnı seman müderrisleri de artıp eksilmemek üzere sekiz idi amma diğer medreseler çoğalınca asırdan asra yapılan medreseler karşılığının mıkdarına göre mezkur derecelerden birine katılagelm iştir. İşte (Mevleviyet) mollalık ve kadiaskerlik bu vasıflar ile olan faziletli zevata verilmiş ve uzun müddet mevkilerini muhafaza et­ mişler ve adalet ile halkın haklarını korumuşlardır. İstanbul kadılığında, Anadolu ve Rumeli kadiaskerliklerinde iken kendileriyle devletin en mühim işleri müşavere edilmiş ve memle­ ket idaresinde yarar işler görmüşlerdir. Bu vazifelerden ayrıldıkla­ rında refah içinde tekaüt edilmişler ve boş zamanlarında telifler vücude getirmişlerdir. Taşrada şeriat hükümlerini icraya memur olan kadılar hep medreselerden yetişmişlerdir. Halleri malum, tavırları tecrübe edil­ miş ve halk arasında adalet dairesinde hüküm vermişlerdir. Devle­ te ne arzettiierse müessir olmuş ve halkı zalimlerin zulmünden korumuşlar ve bulundukları yere intizam vermişlerdir. ilmiye tarikati bu suretle temiz ve mazbut olmakla alimler hak iş budur deseler kimse hilâfında hareket edemezdi. Koçu bey risalesinde diyorki : iptida Istanbula geldiğimde bü­ yük alimler şimdiki gibi debdebe ve haşmete sahip değildi. Lâkin bir müderris yoldan geçse herkes hörmet ederdi. Çok vakur idi­ ler. Bin tarihlerinden sonra ilmiye yolunun kanun va nizamları bo­ zulmağa yüz tuttu. Her işe bir hatır karıştı ve işte göz yumuldu. Lâyik olmiyanlara haddinden fazla mevki’ ve yerler verilmek ica* bettiğinden az vakitte kadiaskerler sebepsiz azledildiler. İçlerinden hırs ve tamaı olanlar bu tayin zamanını fırsat ve kazanç bilip mansıblann ekserisini ehil olmiyanlara verdiler.

134 Mollalar mülâzimet kağıtlarını satmağa başladılar. Mülâzimetler artık yoluyla verilmez, kanun ve nizamından fazla verilir oldu. Mülâzimet ise gerek tedris yolunun ve gerek kadılık yolunun baş­ langıcı olduğundan bu nizamın bozulmasiyle bu ikisi de bozuldu. Voyvoda ve subaşı kâtipleri ve halkdan niceleri para yedirerek mülâzim oldular ve kısa zamanda da müderris ve kadı olmağa başladılar, ilim meydanı cahillerle doldu. Artık âlim ve cahil belir­ siz oldu. Şöyleki müderrisler medreselerinde ders okuturlarken sonraları filen hizmet etmek şartı terk edildi. Medresenin müderrisliği bulun­ duğu sınıfın derecesinde vehmi bir itibar addedilerek yavaş yavaş bu itibaılar çoğaldı ve müderrisler medreselerine gitmez ve belki ne semtte olduğunu sormazdı [1]. Harabolmaş, yanup arsası kalmış medreseler dahi tevcih edil­ meğe başlanmış ve ismi var, cismi yok bir takım havai medreseler peydah olmuş ve müderrisler adedi çoğalmıştır. Medreselerin va­ zifeleri olan tedris unutulmuş ve müderrislik mücerret itibari bir paye ve bir medreseden diğerine nakil payenin terhinden ibaret kalmıştır. Eskiden ilmiye yoluna ehil olmiyanların dahil olmaması için te­ sis edilen imtihan usulü dahi baki ise de imtahan şartı medresede oturan talebeye mahsus olup yoksa asılzadegân ve mensuplar için imtahansız rüus almak kapısı açıktı... Cevdet paşa bu bahisde medreselerimizin gerilemesi sebebini pek güzel ve haklı olarak anlatmaktadır. Yalnız şu nokta dikkate değar. Onu buraya kısaca alalım : (... Mollalıklarda dahi fi’li hizmet aranmaz oldu ve ekserisi [1] Bu liyakatsiz insanların cahillikleri dillere destan olmnştur. Esat efendi kütüphanesinde 3384 numarada kayıtlı Mecmuai Resailde gördüğümüz Mektebi âkil olan ana görürmü makul Kaydı talime ne layık dii$e bir divane Nidügün bilmez iken sarftan aslâ maksud Faale yefıriu talimin eder sıbyane kıtası bu g bı düşüncelere ve vâk a'ara tercenıan olmak maksadiyle söylenmiş olmalıdır.

135 naip ile idare olunmağa başladı. Ve bir sene örfi müddet kanun hükmüne girdi ve mollalık rütbe ve paye almakdan kinaye olarak müderrislik gibi derecelere bölündü. Şöyleki her sene sekiz med­ rese yani Darülhadis ve Siileymaniye müderrislerile alt tarafdan diğer üç müderris uhdelerine mahreç olan mollalıklardan biri bir sene için verilir ve ayrılınca mahreç mazülü sayılır ve her sene içlerinden dördüne keza bir sene olmak üzre Mısır, Şam, Edirne, Bursa kazaları ve bunların mazüllerinden birine Anadolu sadareti yani kadiaskerliği ve Anadolu mazüllerinden birine Rumeli kadiaskerliği verilmek resm ü adet oldu. Bu suretle beher sene üst taraftan sekiz müderris mollalıkla çıkıp yerlerine alt taraftan sekiz müderris geçerek tarikçe silsile vukuiyle bu hareket yukardan aşağı ta iptidai hariç rütbesine kadar sirayet etmekle her sene tarikçe bir tabii terakki vuku’ bu­ lup ancak üst taraftan çıkanlara nisbetle alt tarafdan iptidai hariç rütbesiyle girenler daha çok olduğuna ve sahnı seman müderris­ leri sekize münhasır bulunduğundan nıusılai salında bir çok müder­ risler birikti, bu raddeye (batak) adı verilmiştir. Artık ilmiye tarikinde ehliyet ve istihkak ve ilüm faziletçe y e­ gâne olmak bahsi bırakıldı . jû^ I) usul ve mesleği muteber oldu. Bir yere intisab edenler ve iltimaslılar bir çok eskilerin üs­ tüne atlarlardı. Buna müderrisler dilince (tafra) detler. Bu âdet paye adiyla mollalıklar ve kadiaskerlik rütbelerinde de cari oldu. Meselâ müderrislerden birisine mahreç payesi verilir, mahreç ma­ lulü hükmünde bulunurdu Mahreç mazüllerinden birine Mekke pa­ yesi verilerek ha’-emeyn mazülleri sırasına geçmesi usul oldu. Bu suretle müderris ve mollalar ve kadiasker ünvaniyle bir çok rüt­ beli zfttlar çoğaldı... (Git gide)... mülazimet nizamı, gerek tedris ve gerek kaza yol­ larının nizamı da bozuldu. İlmi mansıplar bilfiil hizmete bağlı iken hepsi paye ve itibardan ibaret kaldı. Maamafi kaza yoluna naza­ ran tedris yolu daha ehvence idi. Zira mürettep medreselerde danişmentlik nizamı her ne kadar bozuldu ise de velevki resmi su­ rette olsun Bayezid medresesi danişmentliği ve mülâzimet ve rüusu imtahanları baki kaldı...)

136

Cevdet paşanın mütalâaları ve bizde tedris tarihine aid verdiği nıalûmuat burada bitti. Medreselerimizin gerileme sebeplerini çok iyi iyzah etmiştir Yeri burası olmadığı için onu bıraktık. O ayrıca en sonda bahis mevzuu edilecektir. Buraya aldıklarımız bilhassa Fatihden ve sonra Kanunidenberi gelenlerdir. Tedris yolu nizamı her asırda değişmemiştir. Nisbeten daha yeni asırların usullerini Fatih devrine de bir misal olarak alabileceğiz. Başda Fatih olmak üzre medrese mezunlarının terfilerine her zaman ehemmiyet verilmiştir Bunu Latifi tezkeresinden [1] daha iyi anlıyoruz. Avni mahlasiyle*şiir söyleyen Fatihin (sultan, Mehmet han) kısmında hal tercemesinde şu satırları okuyoruz : (Fatih) ..., bakiyei ülemai selef şöyle rivayet ederlerki zikrolunan medaris ve tetimmatta ne kadar müstaid ve muid ve müstefid ve müfid varsa emsileden isfahaniye varınca, Isfahaniden telvihe ve tavzihe erince, kabiliyetle ıııütearif olan kavabili defter edüp defterin saklarmış. Ve tedris ve kazadan münasip mahlul olsa mahal ve münasibetitı anda yoklarmış. Bu iltifat ve rağbet zümrei talebenin kemal talebine ve ker muhassılın sa’yü tahsiline bais ve illet ve mucibi kesbi ilm ü marifet olurmuş. Ol ahd ve asırda olan cemiyyeti ülema ve kesreti fukaha ve fudela bir padişahın asrında vaki’ olmuş değildir). Bu satırlara göre Fatih yaptırdığı külliyede okuyup muvaffak olanların defterini yanında saklıyor ve bir münhal vukuunda onlar­ dan birisini tayin ediyor. İşte Fatih zamanında medreselerde tah ­ sile gösterilen rağbetin sebeplerinden birisini anlıyoruz. Burada terfii düşünülenlerin tahsillerinin emsileden başlayıp İsfahaniye ka­ dar uzandığı ve oradan da telvihe ve tavzihe kadar ilerilediğinden bilhassa bahsedilmesi ayrıca dikkat nazarımızı çekti. Başlangıçda ciddi olarak konan bazı kaideler görülüyorki asır­ lar sonra bozulmuştur. Lâkin ilmiye tarikine sülük edenlerin ilerilemelerinde bir esas tutulmuştur. Bunu biz ilmi rütbelerle ilerileyen ve önce medrese tahsilini bitiren hekimlerde de görüyoruz. [1] Ayasotya kütüphanesi No. 2142

d

F atih k a n u n n a m e s i n e g ö r e S a h n m ü d e r ­ risleri p a y e v e t e ş r i f a t t a y e r le r i v e h a y a tla r ı m ü d d e t i n c e terfihleri

Fatih meşhur kanunnamesini [1) hazırlatır. Rivayetlere göre bu­ nu zamanının encümeni ilmisi azası makamında.olan sahn müder­ risleri tetkik eder ve maddelerini incelerler. Bu sebepten değil; fakat kanunname alimlerin terfihine ehemmiyet vermiştir. Mevkileri, alacakları maaş, lakabları ve çocuklarına kendi ölümlerinden sonra verilecek maaş kanunlaşmıştır. Kanunname sahndan mezun olanların ne suretle terfih edilece­ ğini, ne gibi mevkilere geçirileceklerini göstermektedir. Sahnda yüksek tahsil yapanlar için geniş ilerleme sahaları açılmıştır. Bu himaye ciddi ilim tahsilinin o asırda kökleşmesine sebep olmuştur. Zira sahn, mezunları itibariyle bir çok ilnıî, şer’i ve idari vazifeler için mahreç olmuştur. Kanunnamenin bu hükümleri Fatih zamanın­ da ilim ve alimlerin nekadar muhterem ve önemli bir mevkide bulunduklarını anlatmaktadır. Kanunnamenin bu hükümlerini alalım: — ... Şeyhülislâm ülemanın reisidir, ve muallimi sultanî dahi kezalik serdarı ülemadır. Veziri azam onları riayeten üstüne almak münasiptir. Amma müftü ve hoca sair vüzeradan bir nice tabaka yukarıdır ve tesaddür dahi ederler. [1] Kanunnamei Â'i Osman - Sultan Melıemet lıanı »ani tarafından tanzim olunan birinci kanunname olup Viyana imparator kütüphanesinde mevcut nüs­ hadan sureti alınmıştır. Tarihi Osınani encümeni mecmuası ilâvesidir. 1330 (Kanunııamei Âli Osman, sureti hattı hümayunu Sultan Mehemet han Başında : »Bu kanunnamem atam ve dedem kanunudur ve benim dahi» kanuııııındır. Evlâdı kiramım neslen bade neslin bununla amil olalar» denmektedir.

138 ... Nişancılık dahil ve sahn medreselerinin yoludur [11. Ve sahn mollaları makamı mevleviyettedir. Onlar cümle sancak bey* lerine tesaddûr ederler. Dahil müderrisi ve hariç müderrisi maka* mı mevleviyettedir. Ve hariç ve sahn ve dahil ellişer akçe ile olur. Haliya bina eyledüğüm medarisi âliyeye sahn deyu isim ko* nulmuştur. Sahndan beşyüz akçe ile kadılığa vusul bulur ve Aya* sofya medresesinden dahi kezalik böyle vusul bulunur. Ve iptida yeni mülazim yirmi akçe medreseye, andan yirmi beş, andan otuz, andan otuzbeş, andan kırk, andan kırkbeş, andan elli akçeye vasıl olur. Elli akçe müderris cümle ağaların üstüne oturur. Sahn’a vardıktan sonra beşyüz akçe kadı olur. Andan kazasker olur. Darüssaltanatım kadısı beğlerbeği ile beraberdir. Ve iç ilde [2] yirmi akçe müderris kadı olsa kırkbeş akçe ile olur. Ve üçyüz akçe kadı makamı mevleviyettedir. Sair yüz elli akçe kadılar defter ketküdalarının ve alay beylerinin üstüne otururlar amma ikiyüzbin akçe sancak dahi olursa altına otururlar. Mansabı üçyüze varmayınca mal defterdarlığına müstahak olmaz. Ve dahil molla­ larına dahi defterdarlık ve nişancılık verilmek sahn müderrislerine dahi kanunumdur. . . . Ve ebnayi mevalii izamdan müfti efendi ve hoca efendinin oğulları altmışar akça şehremininden alufeye mutasarrıf olalar ve kazasker oğulları kırkbeş akçe alufeye mutasarrıf olalar. Ve taht kadı oğullar) otuz akçe alufeye mutasarrıf olalar. Ve şahzade hof1] Burada ülemadan tayiti olunmasının bilhassa zikrolunması devletlere yazılan namei hümayunlar tahririnin dshi bunlara havale edilmiş bulunmalına mebnidir. Ulemanın dahi ulumu edebiyeye vakıf ve usıılu tahrire aşina zevat taharri olunarak tayin edilirdi. Nişancılığın ihdasından önce dahi namei hüma­ yunlar bu hususda sahibi iktidar bulunanlar tarafından yazılmıştı. Nitekim İs­ tanbul Fethini mısır sultanına bildiren nâmeyi Molla Oürani kaleme almıştır. Sonra ülemadan nasb hususu terk edilmiş, nişancılık yalnız tuğra çekmekden ibaret kalmıştır. [2] İstanbul, Edirne ve Bursa ıııedarUine ve bunların havalisindeki kasa­ balarda vaki medreselerin güzidelerine mahsus bir tabirdir.

139 cası oğlu dahi otuz akçe alufeye mutasarrıf olalar. Ve sahn mol­ lası oğullan yirmi akçeye mutasarrıf ola. Ve yeni mülazim zeamet istese yirmibin akçe timare emir vere­ ler. • . . . Ve elli akçe müderris reisül küttaba ve defter eminine tasaddür ede. . . . Ve altmış akçeden yukarı yetmiş akçe kadılar el öpmek kanunumdur. Ve yirmi akçe müderris el öpmek kanunumdur... . . . Ve cümle elkap böyle yazıla.. . Ve müfti efendiye ve hoca efendime ve kazaskerlere böyle ya­ zılır : j>u slfUa»

*<>-1 .

^ru.ıMj

ı y '^

*

1

, 1

^liA-l

Lâ» ,JL i" <11^1^1

. . . Sahn mollalarına ve dahil mollalarına : *VI

,

1

*XJmÎİ .yazıla P]

^niw»«ll *LLJ) jUti»!

¿İHI c._L*

k_ ^ l l ¿^L.JU3

Bu kanuna göre şeyhülislam ulemanın reisidir, ve padişah ola­ nın hocası da serdarı ülemadır. Veziri azam hörmeten bunları teş­ rifat ve merasim esnasında başa geçirir. Dahil yani tetimme, sahn yani âli medreselerin müderrisleri ni­ şancı olabilirler. Sahndan mezun mollalar mevleviyet makamını haizdirler l2l. (1) 1029 (619) da yazılan nııshadan alimler« bu gibi lakablardan misaller az değildir. Bunun için bakınız: Esat efendi K. 3436. N. varak 27 |2] (Mevleviyet olan kadılıklar) hurlardır : Kazai İstanbul, kaza! Edirne, kazai Mekkei mükerreme ; kazai Bursa, kazai Medinel münevvere, Mııır, Oalata, Şam, Selanik, Halep, Kudsü şerif, Üsküdar, Yenişehir, Eyubu Enaarl, Bağdat. Esat efendi K. 3384 N. de kayıtlı mecmua, Fatihin kanunnamesinde sahndan mezun olan mollaların mevleviyet makamını haiz olanlarının tatbikatta mevleviyet itibar edilen kadılıkları bu suretle sıra­ lamaktadır. Ayni mecmuada bu kadılıklar şu suretle karşılıklı olarak tertib edilm'ştir :

140 Dahil (tetimrr.e lise tahsili) ve hariç (orta tahsil) müderrisleri de bu makamdadır. Sahn müderrisleri 50 akçe gündelik alırlar. İnşa olunan âlî medreselere kanun mucibince (Sahn) denmiştir. Sahnda müderrislikten çıkanlar kadı olabilirler. Ayasofyadan çıkanlara da ayni hak verilmiştir. Sahnı bitirenlere yeni medresede en âli tahsili görenlere mülâzim denir. Evvelâ günde 20 akçe almağa başlarlar [1]. Nihayet yüksele yüksele 50 akçeye varırlar. 50 akçe alan müderrisler, bü­ tün ağaların (devlet ve asker ümerasından olanların bir kısmının) üstünde yer alırlar.JSonra ilerliyerek kadı ve hatta kadiasker olurlar. İstanbul, Edirne ve Bursa medreselerinde ve bu şehirlerin civa[(2) Jen devam]: Kazai Edirne Kazai Mekkei mükerreme > Hursa » Medinei münevvere Oalata Mısır Selanik Şam Halep Kudsti şerif Yenişehir Üsküdar Bağdat Eyııbu Etızari B imin karşı karşıya yazılması sebebi payelerin bir derecede olduklarını göstermek içindir. Sağ taraftakiler sola nazaran tercih olunur. Bu payeliler bir yııde toplansalar srğlı ve sollu bu tertıb üzere oluruılat. Meselâ İsiaubul boş olsa Kursa ve Medine kadılarına verilir. Keza Şam, Selanik, Darüllıadia, Hakaniye müderrislerine Halep, Süleymaniye müderrislerine Kudiiı, Üsküdar, Yeni­ şehir, Şehzade ve altmışlık namında olanlara mertebeleri üzre Bağdat, sahndan verilir. Esat efendi K. N. 3845 de altmışlığa gelinceye kadar dereceler, rütbe! iptidai hariç, hareketi hariç, iptidai dahil, hareketi dahil, tnusılaı sahn, sahnı teman, iptidai altmış ı, hareketi altmışlı, ınusılai Süleymaniye, rütbei hamise, rütbei Süleymaniye, darulhadis....... Tertibi üzere Üsküdar, İzmir...Kadılıkları, kadiasker'iklere kadar varır. Bı tertib ismeti bile olsa bozulmamıştır. .Müderr'Sİere tahsis edilen akçeniu yevmi tnikdarına gö.e başta sultanların medreselerinde olmak üzere onlu, yirmili, kırklı ve altmışlı namıyle sınıflara ayrılan hu müderrislik tahsisatı bir devriye müderrisliği meydana çıkarmıştır. Tarihlerimizde gö düğümüz «medarisi devrederek sahn’a irtıka etmiştir» tabiri bundan ileri geliyor. (1] Bunlar daha sahnda Danişrnent namında en yüksek tahsil gören talebe olunca günde iki akçe alırlar (bak: külliyenin kadrosu)

141 rındaki kasabalar medreselerinde iyi yetişen ve gönde 20 akçe alan müderris kadı olursa 45 akçe alır. Bunların oturdukları yerler tayin edilmiştir. Sonra çocuklarının ilerideki terfihleri de düşünül­ müştür. Bunların da dereceleri vardır. Nihayet ülema sınıfından bir çok mansaplara erenlere verilen elkabı da ilim ve âlimlerin bizde o asırda tevkirine pek güzel mi­ sallerdir. Fatih bu kanunnameyi ülemasiyle okumuş [>1 ve bir çok yerleri için onlardan fetva da almış 12] ve memlekette bilhassa ilim tah­ silini ve ilim mensuplarının refahını esas tutmuştur. Alimlerin devlet teşrifatında mühim yerleri olduğuna (Risalei Asafnamei Lütfü paşa) Dİ bir misaldir. Teşrifat esnasında (erbabı marifete, mahir ve ehlolanların ehillerine riayet ve iltifat ve mü­ derrisin ve ülema taifesi birbirine haset üzerinedir. Birbiri hakkın­ da söylediğine inanınayıp reisilülema olanlarla müşavere edilmeli­ dir nasihatıııda ]4] bulunur. Merasimde: Sancak beylerine sahn müderrisleri tasaddur eder. Dahil ve hariç sancak beyinin altındadır. Mal defterdarı ve nişancı [1] Namık Kemal, Evrakı perişanda : (Fatih tedvin ettiği kanun ve fetvanın her maddesini ve her meselesini zamanının ülemasiyle beraber nazarı tetkikden geçirmiş ve yalnız böyle mevadı asliyeyi değil, meselâ Halici dolmakdan vikaye için kenarlarına toprağı tutmak havassından olan ayrık kökünden başka bir şey dikilmemek gibi idarenin en cüz’ı fürruatını bile nizam altına almıştı.) demek­ tedir. Demek Fatih kanun ve fetvalarının bir çok taraflarını âlimlerle görüş­ mekte bu karınları tok ve sözleri doğru seçkin insanların mütalaalarını sor­ maktadır. [2J Namık Kemal - Evrakı perişan ve Teracimi ahval (Fatih kısmı) [3] Köprülü K. Hafız Ahmet paşa K. N. 359 daki nüsha. Bu zat Kanuni Sultan Süleymanın sadırazaınlarindandır. Ve veziriazam olacak kardeşlerine yadigâr olmak üzere vezareti uzma adap ve lavazımına dair bu eseri kaleme almış ve (Asafname) diye adlandırmıştır. (4) Lütfü paşa her asırda olan flim erbabının geçimsizliklerine işaret ede­ rek birbiri hakkında iyi ve doğru kanaatte olmadıklarını belirtmiştir. Hakiki alimleri, hakikî olmiyanlar çekememişler ve hakikî âlimlerin iş başında çok dafa mevki almasına mani’ olmuşlardır, Bıı tarih boyunca bizim ilmi bünye­ mizi sarsmıştır. «

ı

142 beraberdir. Cümle müderrislere eğer ellili ve eğer altmışlıdır, tasaddur ederler, demektedir. Sahn müderrisleri sancak beylerinin fevkinde tutuluyor ve me­ rasimde bunlar başa geçiyor. Diğer dahil ve hariç medrese mü­ derrisleri sancak beyinin altında mevki almaktadırlar Teşrifatta ülemaya lâyık oldukları yerler derecelerine göre verilmiş ve her asır­ da müstesna bir yerde tutulmuştur. Alimlerin bu terfi’leri esaslarına çok ehemmiyet verilmiştir. Bu­ nu dair hükümlere bazı hususî ve ilmiye sınıfına mensup â.imierin hususî mecmualarında da rastlayoruz. Esat efendi kütüphanesinde No. 3384 de kayıtlı mecmua bunlara bir örnektir. Şu maddeye bakınız : (Sahndan ve dahilden ve kenar fetvalarından verilen kadılıklar­ dır : İzmir, Kütahya, Amid (Diyarbakır), Manisa, Konya, Bosna, Gelibolu, Tarablus Şam, Kayseriyye, Tire, Filibe, Erzurum, Sakız, Ankara, Dimetoka, Sofya, Varna ve Belgrad. Bu zikrolunan mevleviyetler kadiaskerlik ve İstanbul kazası yolu değildir. Sahndan olacak kâh vaki olur, balâda olan mansaplara dahi olur amma dahilden ve kenar fetvalarından ancak bunlara olur... Kapı defter­ darları beşyüz akçe kadılar ile adı olur. Cümle ellili ve altmışlı müderrislere tasaddur eder, baş defterdar bilâdı selâse kadıları makamındadır. Sair mal defterdarları sahn müderrisleri altındadır. Dahil ve hariç müderrislerine takaddüm olunur. . . . Sancak beylerinin tasadduru hususunda kanun bu veçhiledir ki her hangisinin havassı ziyade ise ol tasaddur eder, özengi ağa­ ları sahn müden isleriniu altındadır. Dahil müderrislerine tasaddur ederler. Görülüyorki sahn müderrisliği payesi bugünkü Üniversitemizin ordinaryüs profesörlüğü derecesindedir ve teşrifatta en önemli mevkie sahip olmuşlardır. Hayatlarında terfilerine son derece ria­ yet olunduğu gibi tekaütlükleri ve vefatlarında çocukları da hima­ ye edilmiştir. İşte bunu gören sahn müderrisleri bidayette haki­ katen bizde itina ile çalışmışlardır diyebiliriz.

143 M ed reselerd en icazet a lın m a sı

Külliye medreselerinde ders okuyan ve bir ilim şubesinden mezun olanların icazetnameleri eskilerine henüz rastlayamadık. Nisbeten yeni olanlara örnekler vardır. Müstakil olarak yazılan bu icazetnamelerden başka kütüphanelerimizde rastladığımız adetleri sayılmiyacak kadar çok kitapların ihtiva ettiği metin, şerh ve hâşiyelerden okutanlar tarafından okuyanlara verilen icazetlerin aşıt­ larını gördük. Bu ayrıca büyük bir eserin malzemesi olacak kadar çoktur. Aralarında hakikaten çok mühim ve maruf şahsiyetlerin imzaları, yazıları ve güzel icazet suretleri vardır. Bu suretle bun­ lar umumî mahiyette değil, lâkin o eserlerin okutulduğuna ve okuyanların da okutabileceklerine dair kısmı icazetlerdir [1]. A de­ ta o derse ve o bahse aittir. Bunu bizim sınıf ve ders sertifikala­ rına benzetebiliriz. Bunların bu güne kadar saklanabilmelerinin se­ bebi bu gibi eserlerin boş bir köşesine yazılmış olmalarıdır. Esasen bunlar itibari ve şeref verir mahiyettedir. Yoksa eskiden herhangi bir icazetname ve böyle bir tasdiknameden daha ziyade liyakat esas tutulmuştur. Meselâ Hacı paşa ve şeyh Bedrettin Simavi Mısırda kuvvetli bir medrese tahsili görmüşlerdir. Lâkin ica­ zetnamelerini görmedik. Eserleri ve bilhassa birbiriyle ders şeriki olan bu iki alimin birbirini medhetmeleri liyakatlerine şahadete kâfi gelmiştir de diyebiliriz. Eserleri de meydandadır. Ellerinde bir icazetname olmasa bile bunların ders görmedikleri manasını ifade etmez. Dersten icazet almalarının merasimi varmıidi? Bilemiyoruz. Fakat herhalde mezun olduklarında belki aralarında toplanma olu­ yor, artık mezun olduk deniyordu. Bazı kayıtlardan anlıyoruzki danişmentler icazetname almağa liyakat kesbedince ba’zan istida ile bunu istiyorlar [2]. Bir zamanlar talebe meşhur müderrislerin bulundukları uzak ve yakın şehirlere giderek tahsillerini ve ihtisaslarını tamamlamışlar­ dır. Fatih külliyesinin Ayasofya medresesinde kurulan ilk şubesin[1] Mükrimin Halil Yinanç. icazeler ve Seyid şerifi Cürcani. Tarilıden •esler m. N. 8—9. 1943 [2] Esat efendi K. N. 3510 rıbtnamei daniştnendanelere bakın

144 de şerefli tedris vekiine geçen Ali Kuşci de bu suretle yetişen* lerden biridir. Tercemei hallerinde bunu belirteceğimizden ayrıca yazmiyoruz. Acaba ne kadar zamanda icazet almıyordu ? Bunu sene ile ta­ yin güçtür ve programlarda da böyle sene kaydı yoktur. O halde icazet almak için kısa veya uzun bir zamanda liyakat kasbetmek icabediyordu. Müderrisler liyakatli talebesini muhakkak ki ileri ders­ lere geçiriyor veyahut onu okutanlara tavsiye ederek yolluyordu. Bu ekseriya böyle olmuştur. Medrese talebesinin kaç senede ye­ tiştiğini bilemiyorsak da bunu en az 15 en çok 20 sene sayıyoruz. Çok müstesna kabiliyettekiler daha çabuk yetiştnıiştir. Lâkin bu pek de çabuk olmamıştır. Halta medrese talebesinin noksan ve lâtifeli Farsça ile söyledikleri J

-Jt'

beyti bunun kendilerini mazur gösterecek bir darbı meseli olarak alabiliriz. Muhtelif bahislerdeki sertifikalar her zaman verilmiş ve okutu­ lan bahisler tasdik edilmiştir. Lâkin asıl icazetname sahn derecesi * yani tahsil bitmeden önçe verilmezdi. Lâkin ilâhiyat, fıkıh, hadis, Arap edebiyatı ve kısmen hikemiyatın mebadisinden tetimmeyi bi­ tirenler tahsili kâfi görmüşlerse ve hafif ilmi hizmetlere girecekler­ se bunun icazesiyle de iktifa etmişlerdir. Böyle ortada ve sonda icazeler vermek mutad usullerimiz arasında en mühim yeri almış­ tır. Bu esas icazetnameler çok esaslı vesikalara dayanır. İcazetname veren, vaktiyle böyle icazet almış müderrisler yaz­ dıkları veya yazdırdıkları ve dili mutlaka Arapça olan icazetname­ lerinde üstat mevkiinde gördükleri hocaları ve onlardan okudukla­ rı ilim ve fenleri yazarlar ve hocalarının birçok batınlardaki hoca­ larını ayni yol ile yukarıya doğru maruf ve kabul edilmiş bir sil­ sile ile zikrederler. Kendilerinden icazet alanın ismini de hürmetle zikrettikten sonra bu ilim ve fenleri öğrendikleri tarz ve yolda başkalarına da okutmağa mezun olduğunu yazarlar ve bir takım ilim ve fazilete ait nasihatlerde de bulunurlar. Bu gibi icazetname­

145 lerin başlangıcında ilmin fazileti hakkında nakli ve akli bazı delil' lerle de bunu çerçevelerler. Elimize geçen bir icazeyil'l inceliyelim : ö n ce âlimlerin adetleri üzere silsilesini yazar ve kendi üstad* larını ve onların üstadlarını sıralar ve silsile... Hüseyni Halhali, üs­ tadı Şirazlı Mirzacan, üstadı Celâleddini Devvai, üstadı Muhiddinül Keşkinarî, üstadı Seyyit Şerifül Cürcani; üstadı Mubarekşah (mantikî), üstadı Kutbûddinür Razi ; üstadı Kutbüddinüş Şirazi, üstadı Nasirüddini Tusi, üstadı Kazvinli ömerilkâtibi, üstadı, Fahrüddinür Razi ve onun da üstadı Höccetülislâm el Gazaliye kadar varır[2]. Gazali tali ilim ve tenleri (muallimi evvel)e muttasıl olan senet­ lerle akaid, hadis, tefsir, furu’ ve usulü ise (Ebülmeali) Abdullâh bin Yusufül Cüveyniden almıştır ki Silsile . . . imamı Âzam Ebu Hanife Numan ibni Sabite, oradan da imamı Aliye ve dolayısiyle de Pey* gamberimize kadar uzanır[3]. Muhtelif icazetnameleri tetkik edersek görürüzki esas birdir, lâkin hocanın tedris silsilesi aldığı icazetnamede ne ise o suretle tertiplenmiştir. [1] Avukat Halil Ethem Arda kütüphanesinde olan bu icazetname, kemaliyeli Eşref zadeye aittir. Önce Kaşu köyünde ikinci Mahnıudun yaptırdığı cami’in imam ve hatibinden okumuş, bu imamın oğlundan hıfzını tamam­ lamış ve tahsilini ikmal için 18 yaşında İstanbula gelmiş. Evvelâ kur’an ilimle­ rinden seb'a, aşere ve takrib denilen kıraatler i okuyup icazet almış. Sonra (Haşan zade) medresesinde oturarak sarf, nahiv, mantık, hikmet, belâgat, usul, âdap, kelâm gibi orta ilimleri, fıkıh, hadis, tefsir gibi yüksek ilimleri isimle­ rini verdiği müderrislerden okumuş ve icazet almış. Sonra müderris olmuş, senelerce o da okutmuş ve talebesine de usulü dairesinde icazetler vermiş. İşte bu icazeyi de talebesinden birisine vermiştir. Camaziülahır (1310). [2] Babam Tırnavalı rahmetli Mustafa Enver de hocası Şevket efendiden aldığı Icazatname de bu tertip üzeredir. [3] Üstad Tahir Harimiye göre İslâm aleminde ilimlerin ahzinde « ju.» in ehemmiyeti vardır. Peygamberimiz, rivayet olunan bir hadisesinde «ben­ den aldığınızı senediyle zaptediniz» demiştir. İşte bu cihetle elimizde bulunan icazetnamelerde «ahiz senedi» silsile hal nde Peygamberimize kadar ulaşır. Âlimlerden öğrenilen şer’i ilimler bu suretle tevsik edilmiş ve rivayetler senede bağlanmış oluyor, t ll Rebiülevvel 1362) tarihli mektubundan.

10

146 Bu icazetnameler ekseriya nesih yaziyle ve harekesiz yazılır, talik yazı bizde ilmiye sınıfının resmî yazısı olmuştur. Binaenaleyh bu mesleğe girenler oldukça iyi talik yazmağa dikkat etmişlerdir. Şeyhülislâmlar ve müftilerin ve molla Husrev de dahil olmak üzre müellif hattiyle nüshaların çoğu bir nevi’ talik kırması dediğimiz işlek talikımsı yazı ile yazılıdır. İcazetnameler arasında talik yaziyle olanlar da nadir değildir ve bunların meşhur hattatlar tarafın­ dan yazılanları da az değildir. Bu şekilde icazetname vermek ve yazdırmak usulü medreselerin inkilâbımız başında kapatılmasına kadar devam etmiştir. Medrese tahsili yapıp hezarifen ıtlakma seza olarak sanat alemimizde ad bırakmış Üsküdarlı Abdülkadir efendi arkadaşımız da böyle bir icazetname almış ve son asırda hattat Sami efendiden sonra talikde kıymetli bir üstad olan hattat Hulusi efendi tarafından yazılmış­ tır. Bugün bunların verdiği tedris senedi ise yazılarının meşhur hattatlarımız tarafından yazılması itibariyle hususi koleksiyonları­ mızda da ehemmiyetli bir yer almaktadır. icazetnamelerin sonunda icazet veren âlimlerin kendi talik ya­ zısıyla tasdiki vardır ve çok defa da sahte icazetname tertibine mani’ olmak üzre kendi mühürleriyle de ayrıca mühürlemişlerdir. Biz şimdiye kadar tetkik ettiğimiz icazetnameleri hep hususî mahiyette gördük. Resmî bir müessese ve makamın eğer varsa tasdikli nüshalarını göremedik, ö y le zannediyoruz ki medreselerin faal olduğu zamanlarda bile hocaların icaze vermeleri ve bunu tasdik etmeleri kâfi görülmüştür. Resmî bir icazetnameye kaim olan bu icaznameler dağılırken verilen şehirlerin ve bilhassa payi­ tahtın en yaşlı ilmi şahsiyetleri bu gayrı resmî ve şahsî törenlere resmî ve gayrî resmî alâkadarlar geliyorlardı. Bu törenler tıpkı sa­ natkârlar usta ve çırak tertibi üzere yetiştirildikten sonra nasıl ki bir camide namazı müteakip mevlut okutturularak yapılıyorsa İlmî icazet törenleri de yine camilerde bir vakit namazdan sonra dinî bir huşu’ ve hörmet içinde yapılıyordu!1!. [1] Esat efendi K. N. 3713 de varak 35—38, bu maksadı iyzah eden bir imtahan risalesi vardır.

147 İcazetdamelerde okutulan bahislerin zikrinde hassasiyet gösteril* miş ve okutulmayanlar zikrolunmamıştır. Kanunu talebei ulum: (. . . Mülâzimete geldikleri vakit temessük için müderrisin dahi icazet verecek. Yazdıkları icazetname (temessük) lerde okunan kitapların kemiyet ve keyfiyetine hilâf vaki söz yazmıyalar ve illâ itabıazîme müstahak olalar) demektedir. Bu kanuna daha Fatih zamanında riayet olunduğuna göre elimize geçen icazetnamelerin bunu veren ciddî müderrislerin imza ve mühürlerini de görünce doğruluğuna hükmetmek lâzımdır. İcaze usulü tstanbulda fetihle beraber başla­ mış bulunmaktadır. İcazetnamelerde bugünün doktora tezi mahiyetinde tezlerden bahsolunduğuna rastlamadık. Kütüphanelerimizde risale mecmuala­ rında birçok kısa ve uzun risaleler ve makaleler vardır ki bir kıs­ mını vaktiyle hocaları tarafından yazdırılmış birer tez mahiyetinde almak da yanlış olmaz. Hatta biz bunlardan tıb sahasında yazdırıl­ mış olanlarına da rastladık ve tez olarak tasrih olunmuşlardı. Fa­ kat diğerlerinin baş ve sonunda hemen her defasında böyle bir kayıt yoktur. Fakat hususî mahiyette de olsa İlmî mevzuları yaz­ mağa kabiliyetli olanlar böyle yetiştirilmişlerdir. Bunların bir kısmını imtahan suallerinin ve cevaplarının yazılmı­ şı da itibar edebilirmiyiz ?zira bazı imtahan mevzuları da ya bilâhare bir risale gibi yazılmış veyahut yazdırılmıştır 11]. Çok âlim ve meşhur zevatın icazetnameleri arasında numune olmak üzere matbu olanları da vardır. .Bu m eyanda: Burhaneddin İbrahim bin Haşan bin Şahabüddinü Gurani, Ahmedün Nahliyyül Mekki, Cemalüddin Abdullah bin Salim ül Basri, Allame Fülani, Allame Şevkâni, ibni Hacer, Allame hafız Celâleddin Süyuti ve Kutbu Şa’rani ninkiler vardır. Şevkâniye kadar olanlar Hindistanda Haydârabadda, diğerleri Mısırda basılmışlardır. Celâleddin Süyuti kendi hocaları hakkında müstakil bir eser yazmış, İmamı Şa’rani de bunları (kitabül Minen) de kayd ve zaptetmiştir. [1] Medresetül mütehassisin 1923 mezunlarına Sultan Selim cami’inde öğle namazından sonra icazetnameleri dağıtıldı. Bu törende ben de medreseler hekimi sıfatlyle bulunmuştum. Hatta davetli meb’us sıfatiyle başvekil rahmetli Dr. Refik Saydam da bulunmuştu.

148 Ata tarihinde (cilt 1. s. 68) (Fatih... ulum ve maarifi bu med­ reselerde öğrenip imtihan olamak kanununu tanzim ve icra buyur­ duklarından her nevi maarifde isbatı ehliyet ve liyakat edenlere tuğrayı garrayi humayunlariyle mûveşşah birer şehadetname insan ve ekser hidematı mütenevviada bunların istihdamına müsaade. . . buyurulduğu...) satırlarından da tuğralı icazetnamelerden bahset­ mektedir. Biz buna rastlamadık. Fakat bu tuğralı şahadetnameler bizce paye tevcihlerine ait olmalıdır. Bu kayıtlarla medrese mezunlarına hususî ve umumî mahiyette resmî müderrisler tarafından mutlaka icazet verildiğini ve bu liyakatların ayrıca birer vesika ile teyid olunduğunu görüyoruz. K ü lliy e y e ait p lâ n

v e resim ler

Külliyeye ait esas plân ve resimler yok denecek kadar azdır. Mevcut kısımların tetkiki kolaydir. 8 tetimmenin bir kısmından halen mevcut olmıyanlarını, şimdi 3 tanesinin vaziyetinden tahmin ediyoruz. Tabhane duruyor. Kervansarayı yoktur. Onun plânını bilemiyoruz. Darüşşifadan eser kalmamıştır. Lâkin ikinci Mahmut zamanındaki plânını bulduk. O da yalnız merkez binayı gösteri­ yor, ona mülhak olanları bilemiyoruz. Fatihin külliyesine ait (Ha­ mamı Sultani) çukur hamamın hemen izi kalmamıştır. Yerini kıs­ men biliyoruz. Bunun da Charles Texier plânını yapmış, elimizde­ dir. Cami’in eski halini bildiren plân yoktur. Sonraları takribi bazı şeyler çizilmiştir. Bunların bir kısmını aslına benzer gibi kabul ede­ ceğiz. Bizim menbalarımızda, meselâ Matrakçı Nasuhun (Beyanı menazili seferi Irakeyn) eserinde [1] arkadan, Köprülü kütüphane­ sinde mahfuz 2 suyolu haritasında [2] yandan ve kuş bakışı kub­ be vaziyetlerini gösterir 2 resim vardır. (1] Üniversite kütüphanesi müzesi N. 35/2295 bu Kanuni devrinde 942 (1523) de yapılmıştır. [2] Köprülü kütüphanesi N. 1027 ve N. 1029 sene 1083 (1672) Köprülü hayratına kadar gelen su, Fatih camt’inin önüne tesadüf eden meydanın altın­ daki künklerden geçer. Bunu İstanbul Belediye Mecmuası. N. 32 1929da neşr ettik.

149 Külliye etrafında Sûkü sultaninin planını bilmiyoruz. Bir zaman­ lar külliyeye ait Karaman hamamının takribi bir plân ve resmini bulabildik. Muvakkithane ve Sıbyan mektebi şeklini anlayamadık. Kütüphane ittihaz olunan Buk’anın yerindeki binanın tam durumu­ nu tahayyül edemiyoruz. Kapıların halen mevcut bir tanesinden diğer üç tanesinin de süslü olabileceğine hükmediyoruz. İşte bu maksatla hazırlanan resimlerin en eskisi Melchiore Loris in İstanbula ait panaromasıdır. Bunda cami’in eski hey'etini ve mi­ narelerinin vaziyetlerini görüyoruz. Etrafında bir sürü kubbe vardır. Bunların bir kısmı şimdiki medreselere aittir, ö n taraftakiler de Darüşşifaya ait olmalıdır. Fakat bu kubbelerden Darüşşifa etrafın­ daki binaların şekilleri hakkında bir fikir edinemiyoruz. Bununla beraber bu panaroma dikkate değer ve XVI inci asra ait mühim bir vesikadır. Bundan başka ıstampa resimlerden birine Parisde Bibliothèque Nationale de (Estampes) dairesinde rastladık.Fatih cami’i önden ve yandan görünüyor. Garpte mevcut başka resimlerden birisi de M. Wulzinger’in plân ve maktaıdır. İstanbul plânlarında bir çok müba­ lağalı ve hayalî resimler az değildir. Ali Saim Olgen, Halim Baki Kunter ile neşrettiği (Fatih canıi'i ve Bizans sahrıncı) eserinde (1940) en mühimlerine yer vermişlerdir. İstanbula ait eski Türk minyatürerinde nisbeten hayali resimler görülmüştür. Paspati darüşşifanm ön kısmını bildiren ve sonra demirciler mescidi olan yerin hariçden resmini yapmıştır. İkinci Mahmut za­ manındaki plânında burası yemekhane olarak gösterilmiştir. Cami’e ait mevcut plânlar daha ziyade (1771) senesinden son­ raya rastladığından şimdiki heyeti gösterir. Melling ve sonra Moltke plânlarında ve bunların sonraki kopyelerinde cami’in etrafındaki binaların hususiyetlerini anlayamiyoruz. Bu gün mevcut binaların durumlariyle alâkadar değiliz. Bunla­ rın rölöveleri yapılmıştır. Mevcut olmiyanların restorasyonu imkâ­ nını görememekle beraber tam vaziyet plânına tarih noktasından ihtiyacımız vardır.

150 K ü lliy e n in t e m i z l i ğ i n e itin a (M a n iü n n u k u ş lu k )

Fatih kûlliyesinin teiniz tutulmasına b-tnisinin emir ve işareti üzerine çok i’tina edilmiştir. Bunun en büyük şahidi vakfiyesine göre konan hükümdür. Külliyenin teşkil ettiği binalar çoktur. Çeşitlidir ve muhtelif yerlerdedir. Bunların ayrı ayn temiz tutulmasına i’tina gösterilmiştir. Biz bunu vakfiyede bir değil bir kaç maniün nukuşluk cihetinden, yani dıvarların kirlenmesine mani’ olmağa ve kirlenen yerleri temizlemeğe dikkat eden memurların mütead­ dit olmasından anlıyoruz. Esası Arapça vakfiyede :

(

• . «

l — A*

j

I 1*.

• t .

J

^

İbarelerinden anlaşılıyor ki dıvarların yazılardan ve resimlerden korunması için bulunacak adamlar günde 2 ve 3 dirhem alacak­ lardır. Türkçe vakfiye bu ibareleri şöyle karışık bir surette bulu­ yoruz: (...Bir merdi âkil her hizmete kabil kimesne vakfı şerifin ma­ niün nukuşu olup her an ve her zaman etrafı buk’ai şerifeye nigeran olup eğer cami'i şeriftir eğer medaris ve tetimmattır eğer darüttalim ve imarettir dıvarlannı bazi herzegûlerin nakş ve tes­ vit ve telvisinden hıfzı hizmeti ile mukayyet olup vakfı şerifden bu mukabeleden külle yevmin iki akçe vazifeye mutasarrıf ola...). Bu vekfiyede bir maniün nukuş var, cami’, medreselere, tetimmelere, sıbyan mektebine ve imarete bakacak. Kısa vakfiyede ise kadroda mevcut iki adet maniün nukuş iki­ şer akçe gündelik alırlar, vazifeleri şu cümlelerle tasrih olunmuştur: (...Ve bir kimesne darüşşifa dıvannda olan nakışları men’edip yevmi iki akçe ala, . . . Ve bir kimesne imaret dıvannda olan na­ kışları men’edip yevmi iki akçe verile...). Lâkin bu kayıtlar birbi­ rine uymuyor. Arapça vakfiyede 2, Türkçesinde 1 kişidir. Kısa

151 vakfiyede yalnız imaretle darüşşifanınki gösterilmiş. İkişer akçe alıyorlar. Bir şehri bazı binalarla süslemek her vakit için mümkündür. Fakat bunları temiz bir şekilde muhafaza etmek ve asırlarla idâme etmek lâzımdır- Fatih zamanında bu usul iyi kurulmuş, fakat bu güne kadar devam etmemiş. O zaman dikkat olunan hususlara bu gün riayet olunmamıştır. Bu temiz tutma emrinin Fatih tarafından verildiğine şüphe yoktur. Zira bizzat kendisi çok intizamı sever ve bedialara ve güzelliğe âşık bir hükümdardır. O yalnız yapmağı de* ğil temiz tutmağı ve bu binaları yaşatmağı gaye tutmuştur. Saray­ larında da ayni titizliği görüyoruz. Bu maniün nukuşluk ciheti Sultan Ahmet cami'i vakfiyesine de girmiştir Dİ. Fatih külliyesindeki maniün nukuşluklardan birisinin 1240 (1821) de tevcihine ait bir vesika gözümüze ilişti 121. Fatih evkafı mütevellisi yazdığı bir arz ile Fatih darüşşifasının maniün nukuş yani dıvarları kirletenlere mani’ olmak üzere bir hademe cihetinin tevcihini istemiştir. Bu tevcih 1«ülliyenin kuruluşundan 354 sena vaki' olmuştur. O zaman Fatih darüşşifası harap ve ihmal edilmişti. Biz biliyoruzki soıı asırlarda yıkılmış ve yerleri kaybol­ muş yalnız ismen malûm medreselere tevcih yapıldığı gibi vakıfça böyle kadroda olup da vazifesi kalmayan yerlere başka taraflarda kullanılmak üzere başka tayinler yapılmıştır. Bu tevcihleri de öyle sanıyoruz. Fakat bu ünvan devam etmiştir. Muhakkakki Fatih yaptırdığı binaların temiz tutulmasına itina göstermiştir. Dıvarları kirletmenin insanların seviyesine göre önü alınamıyacağı bilindiği içindir ki en doğru olarak bu usule müraca­ at olunmuştur, insanların tekâmül derecesine göre alınamıyan en başlıca tedbir de bu olabilirdi. Maniün nukuşluk bedeni hizmetlerdendir. Tayin için yaş haddi yoktur. Kayyımluk, ferraşlık, türbedarlık da bu kabil işlerdendir. Lâkin diğer işler biraz da ilmi liyakata bağlı kalmıştır.

(1] Bakınız : Bay Tahsin ÖZ ün (vakıflar dergisi N. 1 de) yazısına.

152 F a tih k ü lliy e s in e d air e f s a n e l e ş m i ş h ik â y e le r , v e F atihin o d a s ı

Fatih külliyesi hakkında halkın dilinde dolaşan hikâyeler, riva­ yetler, hatta efsaneler vardır. Bu güne kadar gelmiş ve yaşamış­ tır, amma bundan sonra da yaşatmak lazımdır. Zira bunların pek az kısmı eserlere ve neşredilen fıkralara revnak vermiştir. Çoğu dikkate değer ve canlandırılması icabeden mevzu’lardır. Bu lâtif rivayetlerin mutlaka bir menşei olmalıdır. Bunlara bir kaç misal verelim : — Fatih, yaptırdığı cami’i etrafında dünyanın o tarihde en bü­ yük külliye (üniversite) sini kuruyor ve o semtte bir üniversite ma­ hallesi (Cité) yapıyor. Bn külliyede kendisine de bir oda verilme­ sini istiyor. Külliye müderrisleri toplanarak bu teklifi inceliyorlar, neticede Fatihe oda verilemiyeceği kanaatine varılıyor. Fatihe di­ yorlar ki :— Vakıa burasını siz kurup bize verdiniz. Burada bir odanız olabilmesi için ya talebeden veya müdderris olmanız iâzım. Ne talebedensiniz ne de müderrisiniz. Fatih bu karar karşısında, o halde ne yapmalıyım deyince imtahan olursunuz, muvaffak olursanız size bir oda verebiliz, cevabı veriliyor. Nihayet imtahan ediyorlar muvaffak olunca kendi yap­ tırdığı semaniye medreselerinden birisinde bir oda veriyorlar [1]. — Külliyenin küşat resminde Fatihin vardiği ziyafette Germiyanlı molla İzari latifesi külliyenin açılış töreni bahsinde yazılmıştı. — Külliyenin ilk kurulduğu Ayasofya medresesine molla Hüsrev (Mehmet bin Feramerz bin hoca Ali) tayin edilmişti. Ders günleri danişmentleri mollanın evine gelirler, orada yerler. Hoca­ larını ata bindirirler, danişmentleri önden ve arkadan yürüyerek medreseye gelirler. Hoca dersini verir. Dönüşte yine danişmentler öne düşer, evine kadar getirirler ve sonra muvakkat medrese­ lerindeki hücrelerine dönerler (X). (1| Bunu İstanbul maarif müdürlüğü hekimlerinden rahmetli Dr. Ragıp, Fatih türbesi önünde bir cenaze töreninde anlatmıştı. [21 Mir’atül kâinat (Nişancı zade). Köprülü K. N. 1158 Fatih devlinde âlimler kısmı.

153 — Semaniye medreselerinden birisine müderris olan fazıl ve zekâsı pek ileride molla Hüsameddin derse gelirken yol gösteren olmadıkça medresesini bulamaz, çok defa yanlışlıkla başka medre­ selere girip yine döner [2], Biraz evvel bahsettiğimiz Fatihin medresedeki odası nerede idi ? Fatihin oda efsanesi veçhile külliyede kendisine mahsas tale­ beden birinin odasından farksız mütavezi bir odası vardır. An’ane de bunu bize öğretiyor. Fatihin külliyede oturduğu odayı bilenler hatırlıyorlar. Sözüne itimat ettiğim bir tanıdığım da Fatihin külliyeye geldiğinde oturduğu bir odadan bahseder. Ostat Fatih Gökmen bu odanın Karadeniz tarafında ayak kurşunlu medresesinde oldu­ ğunu söylemektedir. Rivayete göre bu odada saygı ile saklanan bir sedef rahle bulunuyormuş. Buna Fatihin rahlesidir diye kıymet verilmiştir. Bu rahle şimdi nerededir, bilinmiyor. Diğer bir riva­ yette Fatihin odası Karadeniz tarafında baş kurşunlu (Ali Tusi) medresesinde idi. Odasındaki rahle naklolunarak Fatih kütüphane­ sinin bir köşesinde minderiyle beraber dururmuş. Eski hafızı kütübün bize anlattığına göre Türk ve İslâm eserleri (eski evkaf) müze­ sinin tesis senelerinde bu tarihi hatıra düşünülerek nakledilmiştir. Bu odanın yeri iyice tahkik olunarak bulunmalı ve kurduğu külliyenin İstanbul fethi ile beraber beşyüzüncü yılının kutlanmasında eşyasiyle beraber ufak ve mütevazi bir müze halinde ihya olun­ malıdır. Yarım asra gelinceye kadar saklanmasına itina olunan bu oda da hatırlardan silinmemelidir.

F atih k ü lliy e s in e m a h r e ç o la n d iğ er m ed reseler

lstanbulun imar hareketleri başında medrese inşaları da başta gelir. Buna veziri âzam Mahmut paşanın medresesini misal göste­ rebiliriz. Bizce bunlar tetimme (lise) mahiyetinde medreselerdir. Daha o tarihlerde semaniye (sahn) medreselerinin yüksek payeleri hiç bir medreseye verilmemiştir. Fatihin Eyüp sultan semtinde yaptırdığı medrese de bu meyandadır. Şimdilik bu ikisinden baş­

154 kasını misal olarak veremiyeceğiz. Zira molla Kestelli (Kastilâni) ve Hızır bey medreselerinin yapılış tarihlerini bilemiyoruz. Devirleri­ nin eserlerimidir ? Yoksa vefatlarından sonra yapılmaları bitmiş de onlaramı izafe edilmiştir? kafi bir şey söylenemez. Fakat bunlar tetimme (iptidai dahil -lise) derecesinde olmayanlar arasındadır. Geçen asrın teşrifat defterlerinde bunlar iptidai hariç payelerine hasrolunduğuna göre sıbyan mekteplerinden sonra medreselerin ilk talim sınıflarına ait medreselerindendir. Bunlardan maada daha pek çok medreseler de olmalıdır. Eyüp sultan medresesinin inşa tarihi için, fethi müteakip Eyüp sultan türbesi olarak işaret olunan yerin yanına yapılan cami’in 863 (1458) de bitimini tarih olarak alıyoruz. Fatihin Ezüp vakfiye­ si [t] bu medrese hakkında mühim hükümleri içine alır. Vakfiyeye göre cami’in hariminde, güzel kubbelerle süslü, gü­ zellik manzumesinde Ülker yıldızının fevkinde on altı hücrelimi bir medresedir. Bu medresede ulumu şeı ’iyeyi öğrenmek isteyenler oturacaklardır. İmaret kısmında - Gelen misafirlerin konacağı bir yer ve fakirler, miskinler (bitkinler) in doyurulacağı bir matbah da vardır. Tatil günleri haricinde talebeye faziletli« ve mütteki bir müderris ders verecek, medrese kapılarını akşam karanlığında kapayıp, sabahleyin tan yeri ağardığında açacak bevvab (kapıcısı) olacak, halaları temizleyecek bir şahıs, medreseye konan kitapları muha­ faza edecek hafızı kütüb gibi bir zat bulunacak. Müderris günde 50 dirhem, talebeden 11 kişi birden günde 16,5 (beherine günde bir buçuk dirhem), yevmiye dersleri talebe ile müzakere eden muid 5 dirhem ve medrese bevvabı bir buçuk dirhem... alacaktır. Vakfiyede ayrıca imaret yakınında muallimi sultaninin darüttali[1] Topkapı sarayi müzesi, hazine arşivi. Eyüb vakfiyesi N. 7744. Arapçadır. Bu vakfiye Fatih devri ilim ve zirlerinden Sinaneddln Yusuf (bizce Sinan (Hoca) paşa olmalıdır) un Eba Eyüp türbesi yanında yaptırdığı zaviye için Fatih tarafından tesis edilen vakıfları muhtevidir. [2] Vakıflar umum müdürlüğü neşriyatından Fatih Mehmet II vakfiyeleri) eserinde Eyüp vakfiyesi türkcesinde alt', arapcasında onattı olarak yazılıdır. Doğrusu da 16 dır.

155 minden bahis vardır. Eyüp sultan türbesi civarında Fatih devrinde hekimbaşı ve Fatihin teveccühüne mazhar olan ve o zamanki tabibler hey’etinin reisi mahiyetinde görülen Kutbüddinin bir ilk mektebi vardır. Acaba bu o mudur ? Kat’i bir şey söylenemez. Cizyedar tarihinde [t] Eyüp sultan medresesinde günde elli akçe vazife ile bir müderris tayin olunduğunu, derslerin cami’de verildiğini ; hadis, akli ve nakli ilimlerin öğretildiği, cami’ havlısı etrafında danişmentlerin hücreleri bulunduğunu ve yemeklerini de Fatihin Eyüp vakfiyesinde yaptırdığı yazılan imaretten aldıklarını bu medresenin ehemmiyetli durumunu naklediyor. Âlî, künhül ah* barda Eyüp medresesinde dahil nâmına 50 akçe ile bir ilim ehli­ nin müderris olduğunu bildiriyor. Eyüp sultan medresesi kütüphanesi iddia olunduğu gibi İstanbulun ilk kütüphanesi değildir [2], Kütüphaneye, Fatih, kayıtlarla sabit Zeyrek, Ayasofya, Fatih cami’i ve semaniye medreselerine, olduğu gibi hususi kütüphane­ sinden çıkarıp da kitap vermemiştir. Buraya vakfedilen en eski iki kitap 882 (1477) de sedarete geçen Karamanlı nişancı (uzun Arif çelebi oğlu) Mehmet paşa tarafından 884 (1479) ve 886 (1481) de vakfedilmiştir. Bir kaç tanedir. Bundan sonra tstanbulun ilk kadısı Hızır bey oğlu Sinan (Hoca) paşanın oğlu ulemadan Mehmet bir kaç kitap vakfeder. Birinde Hızır beyin ince talik ile Temellük ki­ tabesi, bunda ve diğerlerinde ve el yazısiyle Sinan paşa zadenin vakfını bildiren satırlar vardır. Bunların ikinci Bayezid zamanında vakfedildiğini tahmin ediyoruz. Bundan sonra muhtelif ve nisbeten yeni asırlarda verilen kitaplar vardırki yekûnu 187 yi geçmiyor. Bunlar medresenin bozulmasından sonra cami’ dolaplarına nakledilmişdir. Şimdi de Hüsrev paşa kütüphanesinde saklanmaktadır. Türbenin bulunduğu avlının etrafına dizilen bu odalardan mü[1) Tacüttevarih muhtasarıdır. AH Emiri kütüphanesi tarih K. N. 206 varak 195. (2] Mamburi • İstanbul rehberi eserinde (S. 502) burasını tstanbulun ilk kütüphanesi sayar. Bunu tayin eder hiç bir kayıt yoktur. Yalnız vakfiyede kü­ tüphanesi için hafızı kütüpden bahseder. Fakat elimizdeki vakfiye tesisinden bir asır sonraya 990 (1582) ye aittir.

I F atih S u lt a n M e h m e d

Bu kısımda Külliyesini yaptıran, onu bütün hayatında himaye ile yüksek bir seviyyede tutan, hocalarını liyakatlerini bizzat denedikten sonra anlayıp seçen Fatihin yüksek şahsiyeti, ilmi ve edebi hayatı gözden geçirilecektir.

II F atih k ü lliy esi v e devri m ü d e r r is v e âlim leri

III F atih

z a m a n ı n d a İlm î m ü n a k a ş a l a r

IV V esîk alar ve resim ler

I

i

F atih S u lt a n M e h m e d İlm i h a y a t ı v e f a a liy e t i F a tih ih in d oğ un; t a r ih i ve y e ri. A n n e s i. Ç o c u k lu ğ u . O k u m a s ı. İ lk

p a d işa h lığ ı.

T a h tta n a y rıla ra k M anisaya d ö n ü şü , ilim d e ile r i-

(em esi. B ild iğ i d ille r. na h a z ır lık .

İk in c i defa p a d işa h lığ ı. Ista n b u lu n a lın m a sı­

B ilg id e m e ra k la rı.

F a tih le b era be r

Ista n b u lu n t ü r k -

le şm e si, m ü slü m a n la şm a sı ve k ü lliy e n in k u ru lu s u .

• Fatih, şübhesiz ki XV inci asır dünya tarihinde behemehal durul­ ması icabeden Türk ve İslam hükümdar ve alimlerinin en büyüğü ve milletler arası şahsiyetlerin en yükseğidir. Fatih, görüyoruz ki çocukluğundan ölümüne kadar ilim ile işti­ gali elden bırakmamıştır. Her nekadar onun baba ve dedeleri ilimle müştegil olmuşlar, Orhan bey lznikde ve Bursada, Murad bey Bursaâa, Yıldırım, Çelebi Mehmet, İkinci Murat keza Bursada ve Edirnede birer medrese yaptırmışlar ve civarını mamurelere çevirmişler ise de 16 medreseli ilk büyük külliyeyi kurmak şerefi bu ilmi himaye eden beylerin torunu ikinci Mehmede Istanbulu fethettikten sonra nasib olmuştur. Istanbulun fethine kadar medreselerimizde nakli (şer’i) ilimler en önemli yeri muhafaza etmiştir. Fatihin çocukluğundanberi inkişaf eden araştırıcı kafası aklî ilimlere (Science) a nakli ilimlerden fazla merak sardırnnştır. Onun için devrinde, yanına getirdiği en seçgin alimlerle müsbet düşüncelerin ve felsefi fikirlerin revacını gö­ rüyoruz. 11

162 Fatihin ilimde takibettiği bu yol 30 yılda çok inkişaf etmiş, lâ­ kin halefleri bu yoldan yüröyememişlerdir. Onun İncelenmeğe de­ ğer bir çok devreleri vardır. Çocukluğu, veliahtlığı ve padişahlığı ve daha pek çok taaafları.. Tarihler yanlışlıkla onu Sırp prensesi ve ikinci Muradın eşlerin­ den (Mârâ)yı annesi olarak göstermek isterler 12].Lâkin BursadaŞeriye sicillerine göre [3] annesi (Hüma hatun) adında bir Türk kadınıdır. Edirne payitahtımız iken ve ikinci Muradın Rumeli fetihlerine biraz ara verdiği yani Edirnede bulunduğu 835(1432) senesinde Edirne fatihi (birinci) Murad beyin yaptırdığı sarayda Recep ayının 26 sında Sebt (Cumartesi) gecesi seher vaktinde saat sekizi dört geçe doğmuştur. Tarihlerimizin çoğu doğum yerini tam vermez ve doğum senesini de bir kaç sene daha doğrusu iki sene büyük gösterirler. Bu acaba İstanbul muhasara ve fethinde Fatihi, 22 yaşında olmayup 24 yaşın­ da göstermek arzusundanmı çıkıyor, bir şey denemez. Bu doğum yerini ve tarihini bize en doğru bildiren, HataylI müneccim Geylâni yazısiyie (Fatihin vefatından bir sene önce 885(1480) de yazılmış ve münhasıran Fatihin doğumu ile yaşadığı senelerin zayiçe ve feleki hükümlerini içine alan (Talii mevludü ebüifeth sultan Mehemmed han) eseridir [5]. Zayiçe için, doğum tarihlerinin saatine ve dakikasına kadar tam bilinmesi icabeder. Bu doğru vesikaya göre Fatih Sultan Mehmet ikinci def’a babasının yerine 20 yaşında geçmiş ve 22 yaşında da Istanbulu almıştır. Fatihin annesi Bursada, kocası ikinci Muradın türbesinden 100 metre ilerdeki bahçe içinde (Hatuniyye) denilen türbede gömülü­ dür. 3 satırdan ibaret kitabesine göre Recep 853(1449) de ölmüştür. [2] Ahmet Rasim tarihi cilt 1. [3] Defter 201-Sahife : 64 ; Defter 370-Sahife : 40 ; Defter 31—Sahife 35 de Kâmil Kepecioğlu tetkiklerinden. [4] Fazla izahat için bakınız. Fatih nerede ve ne zaman doğdu. (A. Süheyl Ünver) Cumhuriyet gazetesi, 16.X.1943. [5] Süleymaniye umumi kütüphanesi. Esat efendi K. n. 1997. Rasathane Küt. n. 204, H. 49 da Müneccim AnkaralI Sadullah mecmuası (Talii veladeti Fatih Sultan Mehmet Han) birbirinin hemen aynıdır.

163 Oğlu Sultan Mehmet Çelebi [l] 18 yaşında bir genç idi. Kaç yaşın­ da ve neden öldüğünü bilmiyoruz. Fatihin çocukluğu şimdiye kadar ciddî olarak incelenmemiştir. Bilmediğimiz bir çok gizli noktalan vardır. Zamanla ve derin araş­ tırmalarla bunun aydınlanacağına şüphemiz yoktur. Çocukluğunda tayalarla büyütüldüğü muhakkaktır. Onu Daya hatun emzirmiştir. Bu kadının bir çok hayırları vardır. Fatih, Manisada Marmaracık ka­ zasında diğer dayası Halime hatun namına bir cami’ yaptırmıştır [2J. Çocukken Manisadan önce Amasya sancağına da çıkmıştır. İşte bir Türk anadan doğan Mehmet Çelebinin yetişmesine ikinci Murat ehemmiyet vermiştir. Fakat rivayete göre Fatih çocukken okumağa hevesli değildir. İkinci Murat bu veçhile endişededir. Zira onu okutmak için yolladığı hocalar muvaffak olamamışlar ve genç Şehzade ile bir türlü anlaşamamışlardır. Bursada Çelebi Sultan Mehmedin yeşil (Sultaniye) medresesinde müderris olan molla Yegân, hacdan dönüşte Mısıra uğradığında Molla Gürani ile tanışır. Bu olgun ciddî âlimi pek beğenir ve bera­ berce Anadoluya dönmelerini söyler. Bursaya gelirler. Molla Yegâne, ikinci Murad, bana ne hediye getirdin, diye sorunca zaten orada hazır bulunan Molla Güraniyi huzura alırlar. Molla Gürani ile görü­ şürler. Onu pek beğenir. Ciddiyet ve ilmine hayran kalır. Bahis Mehmet Çelebiye intikal eder. Daha halâ Kur’anı bile sökemediğini ve behemhal okutması için ona hoca tayin ettiğini söyler. Bu ciddî ve okumıyanlara karşı afivkâr olmıyan Molla Gürani ilk dersinde Fatihin yanına değnek ile girer. Fatihin bunun neye yarayacağını tecessüsle sorması üzerine,okumakta tekâsül gösterir­ seniz padişah babanızın emrile buna müracaate mecbur kalacağım mealinde söylediği söz Fatihe kâr eder. Bu tecrübe edilir mi ? edil­ mez mi ? bilmem. Edilmediğine kani’ olarak dimaği kabiliyetinin artık inkişafa başladığı bu zamanda derslerini okumağa başlar. Şeh­ ri J Yalnız bıı kitabede Fatih Sultan Mehmedin belki çocukken 847(1443) de ilk padişahlığından sonra Sultan Mehmet Çelebi denildiğinden (Sultan Mehmet Çelebi) lakabını buluyoruz. l'2J Başvekâlet arşivi (22700. sene 1142)

164 zade bu tehdit üzerine Namık Kemalin ifadesile (Avcı elinde muztar kalmış aralan yavrusu gibi bir şeye muktedir olmıyarak çaresiz derse başlamış fakat nefsince bir eziyet bildiği tahsili ilerletmiş, fıtratında gizli istidat inkişaf ile lezzet ve haz duymuştur [i]. Şeh­ zadesinin okumağa başladığı haberine ikinci Murat şübhesiz çok sevinmiştir. İşte okumağa bukadar zorlukla başlıyan Mehmet Çele­ biyi daha gençliğinde ilim ve marifetin hakkile hamisi görüyoruz. Mehmet Çelebi, dünyaya ve hükümdarlığa rağbet göstermiyen, inziva ve sükûnu seyen, babası ikinci Muradın tahtından Dimetokaya çekilmesi üzerine 847(1443) de 14 yaşında hükümdar olunca [2] yanında Molla Hüsrevi buluyoruz ki Molla Güraniden sonra onu zamanının yalnız ilim hamisi değil en namlı âlimleri arasına karış­ tırmakta büyük âmil olmuştur. Oldukça kısa bir hükümdarlık zama­ nından sonra bazı zuhura gelen haricî karışıklıkları düzeltmek için tekrar tahta geçtiğinde Mehmet Çelebinin yine Manisa valiliğine iade olunduğunu görüyoruz. Onu bu sefer Molla Hüsrev takibetmiş ve ikinci def’a 16 Muharrem 855(1451) Perşembe günü Babasının tahtına geçinciye kadar yanından ayrılmamışdır [3]. Fatihin tahttan azaklaşdırılması muhakkak ki genç kafasını üzmüş olmalıdır. Buna sebeb olanlara iğbirarını pek unutamıyan Fatihin bu ikinci veliahtlığı zamanı kendisi için pek hayırlı olmuş ve etra­ fını alan güzide hocalardan ders ala ala ve onlarla görüşe görüşe hakikaten ilim âleminin iftihar edeceği bir şahıs olmuştur. Fatih müstesna bir doğuşa sahipti. O bu üzüntüden çok ders aldı. Hükümdarlıkta kalsaydı belki muktedir bir hâkim olacaktı. Fakat bu uzlet devri ona bir de âlimlik sıfatını bahşetti. Sicilli Osmani 855(1451) de ölen, Arapça, Farsça ve Türkçe şiir söyliyen ve Beyzaviye haşiyesi olan lbni Temcidi de Fatihin mual[1] Evrakı perişan (Teracimi ahval) 1301 [2] Bu cülusuna Süruri mecmuasında şu tarihler vardır : [3] İkinci cülusuna ta r ih (Dâdile nam aldı yine Sultan M ehenın et oldu şa h )

süruri mecmuası 1299.

165

timleri arasında sayar. Ru devrede Molla Hüsrev ve bu zattan baş­ ka hocalarının isimlerini öğrenemedik. Fatih kitablara ve kütüphaneye ta çocukluğundanberi merak etmiştir. Sırasiyle Murat beyin, Çelebi Sultan Mehmedin, İkinci Muradın saraylarında hususî kütüphanelerini buluyoruz. Zaman ile bunlara da tevarüs eden Fatih evvelâ Manisa sarayındaki kütüpha­ nesinde bir kütüphane kurmuş, bunu zenginleştirır.iştir. Hükümdar olunca Edirneye ve alınması üzerine lstanbulda evvelâ eski saraya sonra yeni saraya taşman kitabiarı zamanının en meşhur kütüpha­ nesini teşkil etmiştir. Bu zengin kütüphaneden ayrılan müteaddid nüshalar evvelâ Zeyrek ve Ayasofya medreseleriyle külliyyesi med­ reseleri ve cami’i kütüphanelerini diğer teberrü’lerle beraber teşkil etmiştir. önce şer’i ilimlere ait metin, şerh ve haşiyelerle dolu olan bu kütüphanesini hükümdar olduktan sonra en ciddî ve yeni aklî ilim­ lere ait yazılmış metinler ve şerhlerle doldurmuştur. İşte okumak, öğrenmek, İlmî mubahaselerde bulunmak ve memlekette İlmî ve araşdırıcı zihniyeti kökleştirmek gayesini hayatının hiç bir devresin­ de hatta seferleri esnasında ve boş kaldığı bütün zamanlarında yani hayatı boyunca asla bırakmamıştır. Fatihin gençliğinde iyi arapca öğrendiğini ve bütün tenleri bil­ hassa bu dilde yazılmış kitaplardan okuduğunu görüyoruz. Onun kütüphanesine ait kitaplardan pek fazlasının elimizden geçtiğini söyliyebiliriz. Şimdiye kadar türkce bir kitaba rastlamadık. Hepsi arapcadır. Farisice kitaplar vardır, lâkin azdır. Bu dili de bildiğini kabuletmek lâzımdır. Çünkü Fatih Arap ve Acem edebi­ yatını iyi bilen bir şairimizdir. Arapcası muhakkak ki çok kuvvetli­ dir. Çünkü yanında bulunan alimlerin Arapca mubahaselerini takibedebilmiş ve onların yazdıkları bahisler hakkında hükümler ve­ rebilmiştir. Fatih bu dillerden başka dil bilirmi idi ? bilirdi veya bilmezdi diyemeyiz. Rivayetler bazı garp (Latince, Yunanca ve hatta Islavca) ve şark dillerinden tbranice bildiği yolundadır. Bizce bunların Fatih tarafından öğrenilmesine lüzum yoktu. Bunlardan bir metin takibetmiye lüzum hissediyormu idi ? Sonra İlmî kitaplarda eski Yunanca ve belki Latince geçen ıstılahları belki biliyordu.

166 Ovey valdesi D. Mârâ sarayında belki Mehmet Çelebi ile meş­ gul olmuştur. Sarayda rehine olarak tutulan bir bizanslı Prens ile, sonra İskender bey diye meşhur olan Arnavud Prensi ile oynar­ ken bazı cümleler öğrenmiş olabilir. Arkadaşlarından biraz Islavca ve Yunanca öğrenmiş olması da muhtemeldir. Fakat bütün bu ri­ vayetler mevsuk bile olsa Mehmet Çelebinin bu ecnebi dillerini bildiğine asla delâlet etmez [1]. O bütün tenleri Yunancadan Arapcaya çevrilmiş kitaplardan öğrenmiştir. Fatih her hangi bir İlmî eseri Arapcasından takibedebilecek bir hale gelmişti. Bir tarafdan da kütüphanesini zenginleştiriyor vc se­ manının İlmî eserlerini takibedebiliyordu. işte bu halde iken pederinin Edirnede 855 (1451) tarihinde di­ mağ felcinden öldüğünü duyunca acele en kuvvetli atının sırtında tahmin olduğundan kısa bir zamanda Geliboluya geldi. Oradan karşıya geçerek Edirneye pek çabuk ulaştı. Pederinin tahtına otur­ du. Onun Bursada vasiyyeti üzere bütün yakınlarından uzak ve yalnız kalacak havadar ve içine rahmet düşen milletininkinden fark­ sız mezarına gönderilmesi merasiminin Edirne kısmı hazin oldu. Fatih tahta aynı senenin Muharrem ayı 16 inci gününde geçti­ ğinden lstanbulun fethi olan 20 cemaziyülevvel 857 (salı 29 Mayıs 1453) tarihine kadar olan zaman zarfında artık zihninde yer eden İstanbul fethi hazırlıkları ile uğraştı. 856 (1452) (cumartesi 25 rebiülevvel — 15 şaban) arasında 121 Rumelihisarını Karadeniz yoliyle Bizansa gelebilecek yardımlara mani’ olmak kastiyle dört buçuk ay gibi kısa bir zamanda yapdırdı. Çanakkale boğazını da tahkimetti. Bu mevzuumuzda Istanbulu almak için hazırlıklardan ve muha­ sara tarihinden bahsedecek değiliz. Yalnız Fatihin İlmî hayatına temasedeceğiz. İstanbul muhasarasına başlanırken Rumelide pek çok fütuhata da hazırlanılacağından ; Edirne, Rumelide genişliyen Osmanlı devletinin ikinci payitahtı olduğundan Babasının kısmen yapdırtmağa başladığı Tunca nehri kenarında sarayı cedidi amireyi [1] A. Adnan-Adıvar Osmanlı Türklerinde ilim. 1943 [2] İbrahim paşa K. N. 792, sona yazılmış.

167

tamamlamağa gayret etti. Nitekim bu saray Fatihin cihannüma kas­ rının kapısı üzerine koydurduğu kitabede kaydedildiği veçhile çabuk bitti. Edirnenin bu yeni sarayının yapılması arifesinde Fatihin, Konyadan davet olunan, Hekim Beşir Çelebi ile görüştüğünden bahsolunur ve bu sahne Beşir Çelebiye ait risalede canlandırılır. Hususî kütüphanemizde bir nüshası olan risaleye göre Fatih, Beşir Çelebi ile bu Tunca kenarındaki sarâyı âmirenin arz odası yanındaki abı hayat suyunun çıkarıldığı kuyunun üstüne rastlayan o zamanki (sâyebân) bir boşlukta görüşür (i). Beşir Çelebi Edirnenin çok bu­ naltıcı ve sıcak bir gününde üşür, kürkünü getirirler. Bu taaccübü mucib olur. Oturduktan yerin altında ya bir mermer, ya bir yılan veya su olması hasebiyle üşüme hissettiğini söyler. Hikâyenin bu­ raya kadar hiç bir harikulâde tarafı yoktur. Fakat burada dikkate değer hadise, Fatihin ileride çok inkişafeden tecessüs ve herşeye isbatolunmadıkca inanmıyan ruhî haletinin tezahürüdür. Fakat Hekim Beşir Çelebiye çok hürmet etmekle beraber buna hemen inanmaz Orasının derhal kazılmasını emreder. Rivayet sıra ile bir mermer, altında çöreklenmiş bir yılan ve daha altında da bir suyun bulunduğudur. Hekim Beşir Çelebinin bu keşfinin teeyyüt etmesine sevinen Fatih onu lütüflerine garkeder. Su ve hava güzelliği dolayısiyle ve Edirne sarayının burada kurulmasını meth­ eden Beşir Çelebinin de teşviki ile sarayı âmirenin burada çabuk bitirilmesine gayret olunur. Fatih, fetih hazırlıkları ile meşgul ola dursun Edirne sarayına taşıdığı Manisadaki kütüphanesiyle meşgul olmakta ve hocalariyle ve Edirneye gelen alimlerle mubahaselerde İlmî ve aklî, siyasî ve askerî konuşmalarda bulunmaktadır ve bunlardan bazılariyle yapılın­ ca bizzat (Boğazkesen) diye atlandırdığı Rumelihisarı yapılışınıfteftiş ve muhasara plânlarını hazırlamak için İstanbul çevresine sıksık gelip gitmektedir. Hatta muhasara plânını hazırlamak için İstanbul çevresinin topografyasını bizzat gözden geçirmiş, burçları resimle­ riyle tesbit etmiş ve hatta muhasara plânlarımda kendisi çizmiştir. (1] Fatih ve Hekim Beşir Çelebi T.T.T.A. No. 21-22. 1943. Bu rivayetler manzum olarak da ayrıca yazılmıştır.

168 Bu esnalarda Edirneye zamanının meşhur, lâkin ismini bilmedi­ ğimiz bir Arap âlimi gelerek âlimlerimizle mubahasede bulunur ve lâkin onunla konuşmada bizimkiler pek muvaffak olamazlar. Bu âlime karşı gelecek bir âlimimizin çıkmadığına Fatih üzülür. Ona kendisine Molla Güraniyi hoca olarak yollatmakta amil olan Molla Yeganın Bursada Sultaniye medresesinde yetiştirdiği ve bilâhara damadı olan ve o tarihlerde Sivrihisar (_,L^ ,iJ) medresesi müderrisliğine ve kadılığına gönderilen Hızır bey çelebiyi ancak bu âlime karşı çıkabilir diye medhederler. Fatih onu çağıralım, ihatai külliye sahibi bir adam imiş, mubahase etsin diye emreder. Hızır beyin fadlü kemali artık her taraftan duyulmağa başlamıştır. Derhal Sifrihisara biri gönderiliyor. Hızır beyi Edirneye getir­ tiyorlar. Hızır bey o zaman 45 —46 yaşlarındadır. Arap âlimi, Türk âlimlerini söz söyliyemiyecek bir vaziyete soktuğundan duyduğu bir tefahürle Hızır bey gibi ufak tefek ve genç bir âlimin kendi­ siyle münazaraya getirildiğini bildiğinden yanına girmesini istihfaf ile karşılar. Hızır bey ülemadan ve müderris olmakla beraber si­ pahi kıyafeti giymiş ve yanına böyle girmiştir. Konuşmağa başlarlar. Bu toplantılardan birinde Fatih de vardır. Arap âlimi bazı sualler sorar. Hızır bey hepsine muvaffakiyetle cevaplar verir. Ona sual soran ve karşısındakini küçümsiyen âlim artık susmuştur. Zira karşısındaki her şeyi biliyor ve cevabını veriyor. Sıra Hızır beye gelir. O da aldığı müsaade ile onattı sual sorar. Lâ­ kin bunların hiç birisine cevap alamaz. Bu beni susturdu, mubahaseyi kazandı diye onu fena karşıladığına da özür dileyerek bir daha sesi işidilmez olur. Fatih, Hızır beyin bu muvaffakiyetinden okadar sevinç duyar ki hemen kalkıp arkasından en kıymetli kürkünü çıkarır ve bizzat Hızır beyin arkasına hilat olarak giydirir. İşte Hızır beyle Fatih bu mecliste tanışıyorlar ve sevişiyorlar. Fatih ayrıca mükâfat ola­ rak ona Bursa Sultaniye (yeşil) medresesi müderrisliğini de verir. Bu ufak hadise Fatihin daha gençliğinden itibaren ilmi muba­ hase ve münazaralara ve münakaşalara ne kadar ehemmiyet ver­ diğini gösterir. Çok defa ilmi faideleri olan bu gibi toplantıların

169 hemen bütün hayatında kısa ve urun fasılalalarla gerek Edirnede ve Îstanbulda ve gerek seferler esnasında yollarda ve konakladık­ ları yerlerde devam ettiğini göreceğiz. Zamanı âlimlerinin tercemei hallerinde bu gibi konuşmalar az çok tesbit olunmuş bulunmakta­ dır. İstanbul nıuhasarısma kadar geçen zamanda Fatihin tecessüs merakına şuna da ikinci misal verebiliriz : Devrinin güzide âlimlerinden babası zamanından beri Şeyhül­ islam Fahrettin A’cemi doğruluğu ve kemalile kendisini Fatihe de sevdirmiştir. O sıralarda Hurufiye taifesinden Tebrizli Fadlullah Hurufinin felsefesi pek revaçtadır. Fatih tecessüs şevkiyle bunlardan bir kaçı ile konuşmuş, hatta Fadlı Hurufinin yakınlarından bazıları­ nı sarayına bile kabul etmişti. Vezirlerinden Mahmut paşa bunlarla temasından memnun değildir ve Hurufileri daima hükümdarın gö­ zünden düşürmek ister. Lâkin böyle bir şey söylemiye cesaret edemez. Bu endişesini Fahrettine açar. Yalnız Mahmut paşanın bir sözü ile karar vermemiş olmak için bir kere de bu adamların sözlerini dinlemek ister. Mahmut paşa konağında bir ziyafet hazırlıyarak Hurufilerden orada bulunanları çağırır. Şeyhülislam Fahrettin bir köşeye gizlenmiştir. Yemekten sonra konuşulur. Söz (Fadlullahül Hurufi) fikirleri ve mesleğine gelir. Fahrettin gizlendiği yerden kendi fikr ve içtihadına uygun olmıyan sözleri işidince duramaz, yerinden fırlar ve söze karışır. Mua­ rızını kaçmağa mecbur eder. Onu Fatihin huzuruna kadar kovalar. Fatih bu vaziyeti sükût ile karşılamıştır. Şeyhülislam buna da kanamıyarak ertesi günü muarızını Edirne­ de üç şerefeli cami’e getirir. Halkın gözü önünde fikirlerini birer birer reddeder. Neticede küfür ve zındıklık ile itham ederek ölü­ müne hüküm vermiş ve yakılması münasip görülmüştür. Hatta odunları bizzat tutuşturmak gayreti kendi sakalından bir kısmını da yakmıştır. Lâkin Fatih bu neticeye hiçbir affedici müdahalede bu­ lunmamıştır. Fatihin böyle her şeyi kabul kasdiyle olmıyarak öğrenmiye ça­ lışması her nekadar bazı mevzular etrafındakilere aykırı görünse

170 bile onun açık fikirliliğini göstermeğe kâfi gelmiştir, önceleri bun­ da çekingen görüldüğü halde sonraları bu çekingenliği kalmamıştır, O zaman endişeye de mahal yoktu. Zira Fatih kolay kolay olgun­ laşmış fikirlerinden saparak ayrılamazdı. İleride de göreceğiz ki Fatih hırafelere de inanmazdı. Topkapı «arayı arşivinde No. 7081 de kayıtlı vesikada Fatihin ve çocuğu­ nun mes’ut olacağı hakkında bir zayiçe bulunmaktadır [1]. Bu zayiçe yapılmıştır. Yapılması da mutaddır. Fakat bunun yapılması Fa­ tihin böyle şeylere inandığını veya inanmadığını göstermez. Onun da inanır gibi görünüp te inanmadığı ve inanır görünmediği halde inandığı hususlar belki vardır. Bir insanın izhar etmediği her dü­ şüncesine nüfuz kabil olamıyacağı cihetle kat’î bir hüküm çıkarmak doğru değildir. Zira Fatih çocukluğundanberi her şeyi inanmadan ve yapmadan önce bütün niyetlerini gizlemeği adet edinmiştir. İstanbul muhasarası esnasında Fatihin kumandanlariyle bir çok toplantıları vardır. Bu toplantılarda yanında veya davetli bulunan hocalarından, müderrislerden ve rivayete göre davet olunduğu halde Ankarada Hacı Bayram Velinin, gelemeyip yetiştirdiklerin­ den, bulunmalarını emrettiği Akşemsettin, Akbıyık, Molla Zeyrek gibi hal sahipleri, âlimler ve daha bir çok fadıllar Molla Gürani ve Molla Hüsrev gibi hocaları yerinde ve icaplarına göre bulunuyor­ lardı. Fatih muhasara esnasında asker maneviyatının yüksek tu ­ tulmasına nöem vermiştir. Bir defa yanında bulunan âlimler, fadıllar ve tanınmış asker safları arasına girerek hepsine ne mutlu sizlere, Peygamberimizin ancak bu günlerde tahakkuk etmesi için U/l.1 ujaila-î!I diye söylediği hadis mutlaka tahakkuk edecek, padişahınız Peygamberimizin methinelâyik bir (ni’melemir) mutlu emir, sizler de (nı’melceyş) mutlu askerlerden olacaksınız, İstanbul mutlaka alınacaktır, diye telkinler yapıyorlardı. Fatih bu telkinlerin çok yerinde ve faideli olacağına kaildi. [1] Vesika bugün saklıdır. Tarihi de malûm olmadığından bahsolunan çocu­ ğu hakkında bir şey söyleııenuz. Bu herhalde yeni hükümdar iken doğan oğlu bayezit veya diğerlerinden biri olabilir.

171 Alim ve fadıllarla kuşatma savaşını konuşurken manevi cebheye kuvvet vermenin ürerinde büyük bir isabetle duruyordu. Bu arada onlarla boş kalabilirse pek zevk aldığı ilmi konuşmalarda da bu­ lunabiliyordu. Fatih ordusunu böyle manen de kuvvetlendirmeğe, muhasara harplerinde çok yararlıkları görülen çok defa tabi oldukları şeyh­ lerin maiyetlerinde bir çok derviş zümrelerini bulundurmakla ik­ mâle çalışmıştır. İşte bu zümreden bir kısmı kalender dervişleridir ki fethi müteakıb kendilerine mükâfat olarak Şehzadebaşında (St. Théodore de Tyrone) kilisesinde kalenderhane kurdurmuştur. Fatihin Istanbulu almasında böyle manevi cepheye kuvvet ver­ mesinin de askeri tedbirler kadar müessir olduğunda o zamana göre şüphe etmemelidir. İstanbul alındı. Fatihin lstanbula alayla girişi şahane bir tablo­ dur. Doğru Ayasofyaya gitti. Orada hemen cami’e tahvil edilen bu muazzam kilisenin süslerini ganimet malı olmak üzere koparmak­ la meşgûl bir askere vurarak cezalandırdı. Binalar benim malimdir, ne hakla onları bozuyorsun diye san’ate verdiği itibarın mahiyeti­ ni ortaya koydu. Fatihin hakikaten yüksek bir san’at terbiyesi al­ dığını ilerde göreceğiz. Askerlerin, emirlerin ve muhasarada bulu­ nan âlim ve fâdılların, askerlerin orta zaman muvaffakiyetli kale harplerinin haklı ganimetlerinden aldıkları muhakkaktır. Lâkin Fatih kendisine isabet eden bütün büyük binaları ve bilahare lstanbulu imar vesilesile yaptığı bütün eserleri kftmilen vakfetmiştir. Onun bu hareketi takdire değer. Fatih lstanbulu alınca onun derhal Türkleşme ve müslümanlaşmasına çok ehemmiyet vermiş ve öyle tahmin olunabilir ki bütün teferruatile bizzat uğraşmıştır. Istanbulun alındığı (29 Mayıs 1453) günü ve müteakıb günlerde şehir içinde bir kısım ötede beride kalan mahsurlarla oldukça kanlı mücadeleler olmuş ve bir çok askerlerimiz şehit düşmüştür. Şehzadebaşında Eski odaların yanında 5 asırdır hörmetle anılan 18 seğmenler (sekbanlar) şehir içinde da­ ğınık yerlerde halâ türbeleri ve kabirleri izlerine rastladığımız, ye­ di emirler, yedi şehitler, baba ünvanile anılan, dede denen ve

172 azizler mertebesine çıkarılan beş asır hürmeten kabirlerinde gece­ leri mumlar yakılan, bir kısmına türbe yapılan hep fetih erleri, mut­ lu askerlerdir ve bunlar şehid oldukları yerlere gömülmüşlerdir, fstanbulu alırken ölen bu askerleri kadirşinas Türk milleti unutma­ mış, bir kısmının yanına tekke yapmış, türbelerini imar etmiş ve onları evliya gibi saymıştır. Mutlu asker olmak hakikaten o ta­ rihlerde ölsünler veya ölmesinler birer evliyalık payesi gibi idi. Fetih hatıralarını, hikâyelerini İstanbul Türkleri unutmamış ve on­ ları tevkir ile anmış ve bu güne kadar da rivayetle gelmiştir. Ya­ vuz Sultan Selim Ayasofyaya yeniden ilâve edilen muhteşem mi­ narenin yanındaki Fatihin acele olarak tahtadan yaptırdığı minareyi bile fetih hatırasıdır diye yıktırmamıştır. Hakikaten Istanbula mutlu askerlerden bir kısmı yerleşmiş, ai­ lelerini bulundukları yerlerden getirmişler, Rumeliden gelen Üsküplüler Ûsküplü mahallesini kurmuşlar. Anadoludan gelenler mahal­ lelere kendi öz yurtları Kirmastı, Karaman, Aksaray.... isimlerini vermişlerdir, Bursalılar Eyüp sultan semtinde oturtulmuştur. Fethi müteakip en önemli ve Istanbulu Türkleştirmek ve Müslü­ manlaştırmakta en çok âmil Eyüb sultandır. Istanbnlun hicretin (48-49) uncu yılında (668—669) Muaviye oğlu zamanındaki muha­ sarasında bulunan ve Peygamberimizi Medineye hicretinde evinde misafir eden Eba-Eyyubül Ensari ölmüş ve şehir hârici bir yere gö­ mülmüştü. Ak Şemsettinin isabetli bir murakabesiyle yeri bulunmuş ve oraya bir anıt dikilmiş, yani bir türbe, yanına bir cami’, medrese ve imaret yapılmıştır. Bursalılar da buraya oturtulunca kalabalık bir mahalle haline girmiş ve İstanbulun manevi bir kasabası olmuş­ tur. Hatta Ak Şemsettinin de burada oturması Fatih tarafından is­ tenmiş, fakat o itizarla peder ve valdesinin son demlerinde hayır dualarını almak için Göynüğe yanlarına gitmeği tercihetmiştir. Fatih ile Ak Şemsettinin hakikaten hususî bir münasebetleri var­ dır. Fatih Ak Şemsettini daha fetihden önce Edirnede tanır. Fetihde manevi telkinlerinden çok faydalanır. Zira o fethin muhakak olacağını daima telkinetmişti. Gûya Fatihe İstanbul alındıktan son­ ra Ak Şemsettin: Erenlerin himmetleriyle fetih kolay oldu, der

173 Fatihin, kılınanı göstererek cevabı : bunun da hakkını unutmamalı! Lâkin Belgrad seferinde daha birinci defada orasını alamaz, ozaman yalnız kılmç hakkının kâfi gelmiyeceğini düşündüğü ve bunu askerler arasında bir dervişin hatırlattığı rivayet olun­ muştur. Meselâ böyle bir rivayetten ziyade askerin manevi cephe­ sinin o zamanın yalın kılınç harplerinde, kale muhasara ve fetih­ lerinde müessir olduğuna kanaattten ileri gelmektedir. Bu daima öyle olmuştur. Fatih, lstanbulun imar ve iskanına ehemmiyet verir ve Fatihin askerleri kendisiyle beraber çok tevkir olunurken lstanbulun mütaadddit muhasaralarında gerek Eba-Eyyubül-Ensarî ile beraber bu­ lunup burada ölen ve defnedilenlerin namlarına anıtlar dikilmiştir. Bu anıtlar, sanduka ve kabirlerin bulunduğu türbeler şeklinde ya­ pılmıştır. Pek kısa bir zamanda lstanbulun ötesine berisine serpil­ miş Bizans azizleri yerine yeni Türk azizleri kaimolmuş, hatta Bi­ zanslIlardan kalan eserler ve binalar Türk efsanelerine bağlanmış ve bu Bizans şehri derhal bir Türk ve Müslüman şehrine dön­ müştür. Fatihin bu hareketlerin başında olduğu muhakkaktır, lstanbulun manevi cephesinin kuvvetlenmesine çok çalışmıştır. Kendisinin bu noktalarda gerçekten samimi hisleri vardı. O bunun siyasî, İdarî ve İçtimaî terbiyesine dikkat etmiş ve bu noktadan hiçbir ihamale müsaade etmemiştir. lstanbulun bu manevî cephesine itina olunurken İlmî cephesine hemen fetih anından sonra ehemmiyet verilmiştir. Tasavvur şudur: Türkiyenin bu yeni payitahtında en büyük İlmî bir müesseseyi kurmak ve Şarkın en mühim bir İlim sitesi haline getirmek, kuv­ vetli ve meşhur alimlerle bunu kuvvetlendirmek. Fatih Istaııbula ilk girdiği günlerden birinde son Bizans impara­ toru Konstaıılin Paleologos’un harap, artık bakımsız ve ıssız sara­ yını gezer. Orada Sadinin :

174 beytini okur t1! yani demek ister ki : Kayserin kasrında örümcek perderarlık ediyor Efrasiyabın kalesinde baykuş nöbet davulu çalıyor. Fatihin bunu okuması ve bundan anlıyabildiğimiz manâ ile ken­ disinin hakikaten dünya ve ötesi, hayat ve ölüm, milletler ve memleketlerin mukadderatı, kader ve onun saikleri hakkında za­ manında inanılan hususların kendi bilgi ve fazilet süzgecinden ge­ çirerek ne demek istediği anlaşılmaktadır. İşte dünyanın gelip ge­ çici saadetlerinin pek çok değeri olmıyacağını anlıyan ve bilen Fatih ancak ilme istinad etmekle bir memleketin payidar olacağını düşündüğü içindir ki Istanbulda kendisinin oturacağı, Bayez'ıt mey­ danında BizanslIların A’yân (sénat) sarayı yerinde yaptıracağı sa­ rayın inşaası bitmiyeceği cihetle muvakkaten Zeyrek namını alan Pankotrator manastırı iki kat papaz odalarında ve keza Ayasofyanın papaz odalarında tedrisata başlanmasını emrederek kışlamak üzere Edirne sarayına gitmiştir. Molla Hızır beyi Bursada Sultaniye müderrisliğinden İstanbul kadılığına getirmiş, fetih esnasında büyük gayretleri görülen Karış­ tıran Süleyman bey (paşa)yı vali olarak bırakmıştır. Zeyrek adiyle anılan Pankotratorda ve cami’e döndürülmüş Ayasofyada tedrisat başlar. Ait olduğu kısımlarda bu her iki med­ reseden ve hocalarından bahsettik. Bu bize gösterir ki 875 ( 1470)de Fatih külliyesinin 16 medresesi sona erdikten ve yeni kadrosiyle orada faaliyet başladığından itibaren bunu saymak doğru değildir. Fethi müteakip saydığımız gibi hiçbir nokta ihmal edilmiyerek tedris başlamıştır. Onun tarihi de fetihle beraber başlar. Fatihin 31 senelik saltanatının tam kronolojisini bilemiyoruz. Bu [1] Bu beyit eski yazma kitaplarımızın bir çok boş yerleıine pek çok sayıda ve az çok farklarla kaydedilmiş bulunmaktadır. Fakat beyit hakkında hiç bir ri­ vayet yazılmaz. Ne Fatihin okuduğu ne de Sadiden alındığı kayıtlı değildir. Bü­ tün tarihlerimiz de bu heyeti yazarlar. Fakat şimdiye kadar esasen edebiyat kül­ türü ilerde ve şair olan Fatihin söylediğine zahlp olanlar da var. Lâkin Fatihin bunu orada okuduğu muhakkaktır. Şairlerimiz bu beyitle meşgul olmuşlar ve Edirne sarayının harabesi üzerinde dolaşanlar, meselâ şair Abdülhak Hanı.t de bunu okumuştur. Zira Fatihin sarayları zamanında ne ince zevklerle bezenmiş büyük bir eserdir.

175 cihetle bütün İlmî hadiselerin tarihlerini bildiremiyeceğiz. Hatta Kritobulos bile bunu açık olarak bildirmez. Külliye bu muvakkat olarak kurulan yerlerde ve esas bina ya­ pıldıktan sonra çalışmalarına devam eder. Ayasofya medresesin­ de Molla Hüsrev ve sonra getirilen Ali Kuşci vardır. Lâkin o medrese bunların isimlerinden biriyle anılmamıştır. Lâkin Fatih külliyesinde her medreseye tayin edilen müderrislerin isimleri ve­ rilmiştir. Hayatlarında bu isimlerle anılmış, bir kısmı Şeyhiye, Sinobiye, Salihüddin ve Muslihüddin, Kâsım Çelebi ve hatta Ali Tusiye verilen Karadeniz baş kurşunlu medresesi gibi uzun zaman aldığı adı kaybetmemiştir. Zeyreğin medresesi, izafe edildiği yerde medresesi kalktığı halde söylenmemiş. Lâkin koca bir semte ve Pantokrator kiliseleri cami’e döndürüldüğünde buraya isim olmuş­ tur. Fatih zamanı, külliyesi yapılmadan önce, yapılırken ve yapıldık­ tan sonra nasılki birçok fütuhat ile ve yeni teşkilât ile dolu ise İlmî varlık itibariyle de çok zengindir. Fatihin 31 senelik saltanat hayatını sırf ilim, edebiyat ve san’at cebhesinden tetkik etmek lâzımdır. Ancak o suretle Türk ilimler tarihindeki mevkiini tayin edebiliriz. O bahisleri böylece sıralıyacağız : Fatihin ilme merakı. Hocaları, âlimlerle münasebeti ve huzurunda ilmi konuşmalar, zamanında İlmî meseleler ve ha­ reketler, akli ve nakli ilimlerin durumu, ilmi kıyafeti. » Hususi kütüphanesi. « Edebî hayatı. » San’ate merakı, devrinde resim ve ince san’atlere ver­ diği önem. İmara verdiği kıymet. » İlmi kafası, tecessüsü ve hurafelere inanmayışı, adetleri. » Vefatı, türbesi. » Sözlerine bazı misaller, hatıraları (el yazısı, mühürleri, tuğraları ve saire). » Fatih hakkında bazı mütalâalar ve notlar. Devrinin Kro­ nolojisine göre bulunduğu yaşlar.

176 F a tih in ilm e

m e ra k ı.

H o c a la rı.

ve h u zu ru n d a ilm i k o n u şm a la r.

F a t ih in â lim le rle

m ü n a se b e ti

Za m a n ın d a ilm i m e se le le r ve ha­

re k e tle r. A k l î ve n a k li ilim le r in d u ru m u , İlm î k ıy a fe ti.

•

Fatihin ilmi himaye ettiğine temas eden tarihi kaynaklarımız onu haklı olarak âlim sayarlar. Fatih bütün hayatı müddetince ilme olan bu rabıtasını, âlimlere hürmet ve tevkirini hiç bırakmamış ve hatta onların içinde bazılarının nazlarına bile tahammül göstermişmiştir. Onu, hayatında görenler, İlmî kifayetiyle de bir âlim sanır­ lardı. Zira ilmi kıyafetinde bahsedeceğimiz üzere bu kıyafeti işti­ rak ettiği seferler ve harpler müstesna hemen daima muhafaza e t­ miştir. Fatihin en çok merak ettiği akli (tıb, tabiî ve filosofi) ilimlerdir. Her âlim gibi naklî (şeri) ilimleri biliyordu. Muasırı ve sarayının rumca kâtibi, İmroz adalı Kritobulosa göre ekseriya eski şark dil­ lerinden ve Yunancadan Arapçaya tercüme edilmiş olan felsefi eserleri okur ve yanında bulunanlarla bu bahisler üzerinde konu­ şur, bilhassa Peripatetik ve istoik filosofi bahisleriyle pek ziyade uğraşırdı [1]. Bu arada kendisinin san’at ve edebiyatla da uğraştığını rivayet lerden daha doğru olan eserlerle anlıyoruz. O dehasını yalnız as­ keri sahada değil ilim, san’at ve edebiyat cephesinde de kullan­ mıştır. F a t i h c i d d i r iy a z i b a h i s l e r e d e m e r a k e t m i ş v e b u n l a r d a v u k u fu n u a rttırm ıştır.

E dw art

G ib b o n ,

P l u t a r q u e ’m

h ak k ın ­ m eşhur

a d a m l a r ı n h a y a t ı h a k k m d a k i e s e r i n i n F a tih in e m r i ile Y u n a n c a d a n T ü r k ç e y e ç e v r ild iğ in i b i r y e r d e g ö r d ü ğ ü n ü s ö y l e r . B ir d e 1453 s e n e s i n d e

A ra g o n kralına

m a lû m a t a ra s ın d a sultanın m a iy e tin d e b i l e n iki h a k i m i n d a i m a b u l u n d u ğ u v e ç a ğ l a r t a r ih in i ö ğ r e t t i k l e r i s ö y l e n i r [2],

F atih h a k k ın d a

verilen

b ir i l a t i n c e , d i ğ e r i y u n a n c a bu n ların

k en d isin e

eski

[1] Tarihi Sultan Mehmet han sani 1328. Tarihi Oınıani Encümeni Mecmuası neşriyatından S. 132. Karolidi tercümesi. Bu ağır ifadeli tncüme yerine yenisi yapılmalı ve buna kronolojik hır cedvel katılmalıdır. [2] A. Adnan-Aduar. Osıııanlı Türklerinde ilim. (Fatih Mehmet ve ilim) bahsi.

177 Bu rivayetlerden Plutarpue’m eserinin Türkçeye çevrilmesi ri­ vayeti ve Kritobulosun Fatihin İskender ve Jül Sezar’ın hayatlariyle alâkadar olduğu kaydiyle muhakkak görülebilirse de böyle hususi bir tercümeye kütüphanelerimizde henüz rastlıyamadık. Fatih, Uzun Haşanın hayat ve mukadderatına ait eseri de dili­ mize çevirtmiştir. Fatih, Arapça ve Farsça eserlerden hiç birisini dilimize çevirtmemiştir. Zira onu biliyordu. Görülüyor ki dilimize muhtelif sene­ lerde ehemmiyetlerini duyup ve görüp tercüme ettirdiği eserler yunanca ve garb dillerinden biriyledir. Bu dillerdeki eserleri çe­ virtmesi bu lisanları bildiği hakkındaki rivayetleri cerhedecek ma­ hiyettedir. Zamanında Bizans kütüphanelerinde kalabilmiş yunanca ve la­ tinee Manüskrilere ehemmiyet vererek sarayı kütüphanesine topla­ mıştır. Bunlar miktarca azdır. Lâkin içinde ehemmiyetli olanları vardır. Muhtelif adette gösterilen bu kitaplar üzerine yapılmış etüdlerin en mühimmi ve sonuncusu A. Deissmann tarafından vücude getirilmiş ve 1929 da neşredilmiştir. Sayısı bu kataloğa nazaran Topkapı sarayında 587 dir. 75 tanesi XI—XV inci asırlara aitdir ve bunların da Fatih tarafından İstanbul fethinden sonra toplanmış ol­ duğu muhtemel görülmektedir. Bilhassa mühim 75 manüskiri içinde riyaziyat ve fizik ilimlerine ait 15 kadar eser vardır. Diğer yazmaların çoğu kitâbı mukaddese ait parçalardır [1]. Bir tanesi resimli (ancien testament)dır ki 1929 da bir mütehassıs tarafından dikkatle tamiri vesilesiyle Topkapı sara­ yında hazine kütüphanesinde gördük ve bir tane ikiz doğum sahnesinin de örneğini aldık. O zaman Bizansdaki resim usulü Anadolu küçük Asya ve Mezapotamya mektebinin aynıdır. Bunun­ la san'at meraklıları bu sahaya resim yolunun Bizansdan gittiğini ve Bizans resim tarzının müessir olduğunu sırf indi görüşleriyle yazarlar. Bu doğru değildir. Biz bundan daha önce yapılmış Sel­ çuk minyatürleri gördük ki tarihlerinin eski olması dolayısiyle belki Bizans resmine müessir oldukları da söylenebilir. [1] A. Adnan-Adıvar. Osmatılı Türklerinde İlim (Fatih Mehmed ve İlim,bahsi)

12

178 Bu kitaplar arasında gramer ve tarihe ait bir iki yazma vardır ki tarihi yazmalar arasında bûtûn dünyada tek nüshası halen bizde olan Kritobulos’un bahsettiğimiz eseridir. Koleksiyonda en mühim eser heyet ve coğrafya âlimi Batlamyusun, kendi adiyle tanınan, meşhur eseridir. Fatih bu eserle Topkapı sarayı ikmal olununca bir yaz ve son baharı orada geçi­ rirken meşgul olmuş ve bu yaz etrafında âlimleri toplayan Fatih eseri Trabzonlu Bizanz âlimi ve Arapça bilen filozof Georgios Amirutzes ile beraber gözden geçirmiştir. Bu âlimi Fatih Trabzon fet­ hinde esir etmiştir. Son Trabzon imparatoru David Kommen in yanında baş mabeyinci bulunuyordu. Fatihin en has hâdimlerinden olmuş ve onunla hristiyanlık inanışına dair aralarında geçen bir münakaşadan sonra İslam olmuştur. Lâkin bu rivayet kafi değilse de oğlunun müslüman olup Mehmet ismi aldığı daha mevsuktur. Bu âlimin Fatih ile mubahasesine dair bir dialog oldoğu söylenir­ se de ele geçmemiştir. Fatihe pek meclup olan bu filozofun ona üç methiyesi var­ dır [1) . Ohalde G. Amirutzes iyi şiir yazmaktadır ki şiirleri metholunmuştur. Kritobulos bu tarafını överken riyaziyat, bilhassa hendese ve nazarî hesapta âlim olduğunu kaydeder. Bu âlim 879—880 (1475) de ölmüştür, iyi Arapça bilen oğlu (ve yeni müs­ lüman) Mehmet, Fatihin emriyle İncili Arapcaya çevirmiştir. Fatihin üzerinde durduğu coğrafya eserlerinden bugün sarayda iki nüsha vardır. Birinci yazma Deissmann’ın tasnifinde 27 numa­ rada, coğrafya rehberi adındadır. Diğeri yer yüzünde dolaştırma kitabıdır. Birincisi 88, İkincisi 89—106 varaktır. 63 kadar da ha­ ritası mevcuttur. Deissmann bu yazmanın 824 (1421) de Ayasofya kilisesine hediye edilmesi ihtimalinden bahseder. ikinci yazma katalokta 57 numaradadır. Aynı coğrafya kitabı­ dır. 122 varaktır. Biri dünya haritası olmak üzere 27 varakını renkli haritalar dolduruyor. A. Adnan - Adıvar’a göre (bizi burada alâkadar eden cihet Fatihin hususi kütüphanesinde bulunan bu iki Batlamyus coğraf­ ili Biblioğrafisi için bakınız. A. A. —A. Osmanlı Türklerinde ilim.

179 yasından evvelâ birinciyi gördüğü, ve İkincinin 870 (1465) sene­ sinden sonra tedarik olunduğu keyfiyetidir). işte Fatih bu senenin yazında bahsettiğimiz bu eserlerle ciddi surette meşgul olmuştur. Baba ve oğul, bu eseri Arapçaya Farih emriyle çevirmişlerdir. Belki Rumca ve Arapça isimlerle yazılmış dünya haritası da bu zamanda hazırlanmış olmalıdır. Fatih bunlara çok ihsanda bulun­ muştur. Bu harita maalesef bugün Topkapı sarayı kütüphanesinde bulunmuyor. Bu kitaplar vesilesiyle şunu yazmak doğrudur: Fatih, çok ehemmiyet vererek BizanslIlardan kaçırılamıyan eserleri toplatmış ve onların en mühimleri üzerinde durmuştur. Fakat bunların, oğ­ lu İkinci Bayezit zamanında kıymeti bilinmemiş ve rivayete göre kısmen zayi' olmuş ve kısmen satılmıştır. Bu harita da bu meyanda kaybolmuş veya satılmış sayılabilir. Batlamyus coğrafyasının arapca türcümesi 2 nüsha olarak Ayasofya kütüphanesinde (No. 2610 ve 2596) dadır. Vakıa bu tercüme saray kütüdhanesinde bulunamamış. (1780—1781) senelerinde sa­ rayda böyle bir kitabın mevcut olduğunu J. Toderini işitmiştir. Fakat Ayasofya kütüphanesini (1155 (1742) tarihinde kuran Bi­ rinci Mahmut saray kütüphanesinden pek çok kıymetli kitabı bu­ raya göndermiştir. Saraydan oraya gönderilmiş olması muhakkak sayılmalıdır. Ayasofyada No. 2596 da kayıtlı tercümenin başlan­ gıcında Fatihin emriyle arapçaya çevrildiği yazılıdır. Fakat harita­ ları yoktur. No. 2610 da kayıtlı olanda Batlamyusun haritaları vardır. Fatihin emriyle yapılan bu arapca tercüme Prens Yusuf Kemalin Leiden de neşrettiği külliyatın ikinci cildinin birinci cüz’ünde çıkmıştır [11 . Fatihin kitaplarının bir kısmını Topkapı sarayındaki 3 üncü Ahmet kütüphanesinde bu coğrafya kitabının doğru bir latince tercümesi nüshası haritalariyle birlikte No. 2414 dedir. Batlamyu­ sun heyete dair eseri de şerhleriyle kütüphanede saklıdır. Yine Fatihin kitaplarını saklıyan Topkapı sarayında mezkûr [1] A. A . — A. OsmanlI Türklerinde ilim. Monumenta carthographicae africae rgypti.

180 kütüphanede bir eser daha vardır. Bu Floransah F. Berlinghieri coğrafyasının İtalyanca manzum tercümesidir. Eser iyi basılmıştır ve haritaları da vardır. 885 (1480) senesinde kitabın sonunda Fa* tihe bir ithafname yazılıdır. Fatih 4 r. e. 886 (3 Mayıs 1481) Cuma gecesi öldüğüne göre bu sefer ikinci bir ithaf mektubu ile oğlu Bayezite gönderilmiştir. Fatihin müsbet ilimlere olan merakının o zaman garpde te­ masta bulunduğu memleketlerce de bilinmesi ve müellifin eserin­ den bir tanesini Fatihe göndermesi bizce çok mühimdir, Topkapı sarayında bulunan bu değerli kitapların haritaları ne yazık ki ru­ tubetten birbirine yapışmış halde çıkmıştır. Dr. A. P. Mordtmann Istanbulun ufak bir risale ile beraber es­ ki bir plânını neşretmişti. Bu plânın Mordtmanm aldığı matbu gra­ vürün eski bir tab’ı hususi kütüphanemde saklıdır (örneğine ba­ kınız) . Bu plân XVI mcı asır ortasında Venedikte basılmış ve al­ tına on birinci padişah İkinci Selime kadar padişahların gravürleri konmuştur. Plânda İkinci Selimin resmi bulunması hasebiyle onun zamanında basıldığı anlaştlıyorsa da İkinci Bayezit, Birinci Selim Kanuni Süleyman ve İkinci Selim zamanlarına ait binalar hariç, yalnız Fatih zamanına ait olanları gösterir. Yani Fatih külliyesi, eski ve yeni saraylar, Yedikule ve Kadirga tersanesi olduğuna göre bu plânın Fatih zamanında yapıldığı veya yapdırıldığı düşü­ lebilir. Dr. Mordtmann daha ileriye giderek plânın Fatih emriyle, Bizans Türklerin eline geçip payitaht olduktan sonra yaptırdığı yeni binaları göstermek maksadiyle yukarda ismi geçen J. Amyrutzes e çizdirdiğini iddi ediyor (A.A.A.). Eğer bu doğru ise binalar yanlış olmakla beraber emsalsiz bir vesikaya sahip oluyo­ ruz demektir. Hatta Dr. Dickson isminde bir zatın saray kütüpha­ nesini gezdiği sırada büyük bir İstanbul haritası gördüğünü ve Hafızı kütübün bu plânın Trabzonlu mühendis tarafından Fatihin emriyle yapıldığını ve üzerindeki bazı yazıların Fatihin elyazısı olduğunu söylediğini ilâve ediyorsa da esas plân bugün mevcut değildir. Plân tetkik olununca yalnız

Fatih binalarının göze çarpdığı

181 görülür. Bugünkü gibi merkeze yakın mahalleler sık evlidir, 11 pa­ dişahın resimlerinin sonradan ilâve edildiği anlaşılıyor. Avrupada basılmış bir çok estamp resimler göıüyoruz ki bun­ ların orijinalleri Fatih zamanına gidecek kadar eskidir. Fakat bun­ lar XVI ve XVII inci asırda Şarka dair neşredilen eserlere birbi­ rinden kopye edilerek yeniden konmuştur. Bu harita da eskidir. Sonraki neşriyata da konmuştur. Nitekim bu plânda 974 — 982 (1566—1574) seneleri arasında basıldığı gibi, 947 (1540) da Venedikte de basılmıştır. Lâkin Istanbulun XVI inci asırdaki plânı olmaktan uzaktır. Fatihin topladığı kitaplar arasında (Euclidis) hendesesi, bir çok Yunanlı müelliflere ait felekiyyata ait bir mecmua, taşlara, hayvan­ lara dair bir yazma, Aristonun (kevnü feasat) a dair eseriyle hay­ vanat kitabı da vardır. Filozofların hayatına dair olan bir eser de yunanca yazmalar arasında saklıdır. Fatih bu baba oğul çalışmalariyle alâkadar olurken yeni payi­ tahtında akli ve nakli ilimlerde derin vukufları olan âlimleri büyük taltiflerle getirerek toplamış ve hepsinin çalışmalariyle yakindan ilgilenmiştir. Davet ettiği âlimler yalnız Şarkta yetişen ve memle­ ketimizde meşhur olanlar değildir. Garpten bazı âlimlerin gelmesi­ ni istemiş, lâkin onlar gelmek için heves göstermemişlerdir. Yal­ nız memleketimiz ve şark âlimlerine yaptığı davetler büyük bir iltifat telâkki edilmiş ve bu davete derhal icabet edenler görül* müştür. Bunlardan birisi de Uluğ beyin Semerkanttaki rasathânesini idare eden, Hâmisi Uluğ beyin, oğlu tarafından öldürülme­ sinden sonra Uzun Haşanın yanma oradan da evvelâ sefaret he­ yetiyle ve sonra temamen bize gelen Ali Kuşcidir. Fatihin ilme merakı ve araştırıcı zihniyeti ve fennî mantalitesi İlmî araştırmalarla bir türlü teskin edilemiyordu. O bir aralık Ar­ keolojiye de merak sardırdı. Pek mühim Bizans eserlerini olduğu gibi muhafaza etmekteki sebepleri anlıyoruz. Hem tüccar ve hem de eski eserlere merakı olan Anconalı Syriacus diye meşkur olan zat Şarkta ticaret ve tetkik maksadiyte uğraştıktan sonra Edirneye gelmiş, lstanbula da Fatih’le beraber girmiştir. Onu Fatihin sara-

182 yında 856—858 (1452—1544) arasında buluyoruz. Bazı müellifler Ayasofya camie çevrildikten sonra Ayasofyanın avlusunda duran Jüstinyanüs heykelini, Fatihin emriyle dikkatle indirildiğini ve bu zatın da yakından resmini yaptığını söylerler. Fatih bu zatın lstanbulda bulunmasından istifade ederek bazen ona Rama tarihini ve diğerlerini okuturmuş. Fatihin oğlu Şehzade Mustafa yanında bir İtalyalı âlim Ciovanni vardır. Bir rivayete göre Fatihin hayatına dair hem türkçe hem İtalyanca bir eser yazmış ve Fatihin iltifatına mazhar olmuştur. Hatta o zamanda sarayda ressam Gentile Bellini’ye rastlar. O hal­ de bu telâki 885 (1480) senesinde olmalıdır. G. Bellini hayatını Fatih devrinde ince san’atler bahsinde inceleyeceğiz. F a tih in h o c a la r ı : Bunları iki kısma ayırmak lâzımdır. Bir kısmından Fatih Şehza~ de iken ders almıştır. Bunların başında bildiklerimizden Molla Gürant vardır. Fatih o tarihlerde pek küçüktür. Okumağı bu hocadan sökmüştür. İkinci hocası Molla Hüsrevdir. Sultan Mehmet Çelebi­ nin babasının lehine saltanattan feragatinden, 855 (1451) de ikinci defa hükümdar oluncaya kadar süren devrede, ikinci Muradın ka­ zaskerliğini bırakarak, Mehmedden ayrılmamıştır. Sultan Mehmet Çelebiye: (Cenabı şerifini zamanı azilde terkeylemek hududu devâiri meveddetten hariçdir) demiş ve genç Mehmet Çelebiyi çok mü­ tehassis etmiştir. İkinci cülusunda Molla Hüsrev bu sadâkatinin mükâfatını görmüştür. Onu, zamanında değerli bir âlim yapmakta çok büyük tesiri olmuştur. Fatihin 31 sene süren ikinci saltanat devrinde daima onunla beraber bulunmuştur. İkinci kısım hocaları hükümdar olduktan sonra kendisi tarafın­ dan seçilmiştir. Bu nokta dikkate değer. Fatih ders okuyacağı hocaları daima kendisi ayırmakta muhakkak ki isabet göstermiş­ tir. Hatta yaptırdığı medreselere müderrisleri huzurunda imtihan­ dan geçirdikten sonra yani onları bizzat denedikten sonra terfi’ ettirmiştir. Bunların hakikaten en liyakatlilerini de kendisine hoca edinmiştir. İçinde Hatip zade gibi vakıa âlim amma, çok ki-

183 birii ve müteazzım olan bir zati kendisine hoca seçmesindeki hikmeti anlamak müşkül gibi görülür. Lâkin Fatihin ferasetinden ve kiyasetinden bunu kendisine musahip bir hoca olarak ayırma­ sının sebebi olmalıdır. Bizce bu pek basittir. Belki onun taazzumundan diğerlerini kurtarmak ve daima nezareti altında bulundur­ maktan, daha doğrusu ondan biraz da zahiren çekingenlikten ileri gelmiştir diyebiliriz. Fatihin baş hocaları Molla Güranî, Molla Hüsrev, Molla hoca Hayrettin, ve Molla Seraçettin ¡Mehmet Çelebi vardır. Bunların tercümei halleri Şekayiki Numaniyde yazılıdır. Kısaltmasına Mir'atı Kâinat’ta rastlıyoruz. Bu isimlerini verdiğimiz âlimler İkinci Murad zamanında da meşhurdur ve Fatihin bu cihetle ikinci Mıırad zamanında da meşhur olan bu hocaları devrin mümtaz âlim­ leridir. Fatih külliyesi ve devri âlimleri meyanında hal tercüme­ lerinin en önemli noktalarına temas edeceğiz. Yalnız burada Fatihle münasebetlerini tebarüz ettiriyoruz. Fatih, Molla Gürani’yi ve Molla Hüsrevi herkesten üstün tu­ tardı. Resmi toplantılarda Fatih çok defa âlimlerle birlikte yemek yerdi. Molla Hüsrev mi sağına veya soluna yoksa Molla Güranîyi mi sola veya sağa oturacak adetâ mesele olurdu. Fatih, Molla Hüsreve kendi tâbirincc zamanımızın imamı azami diye hörmet eder. Hatta cami’de kendisine rastgelse hörmetini bildirmek maksadiyle ayağa kalkardı. Vezirlerine bir yerde Molla Hüsrevi gösterek (asrın Ebu Hanîfesine bakınız) demiştir. Molla Güraninin çok mazbut ve nümune olacak bir ahlâkı vardı. Sinirli ve tok sözlü bir adamdı. Her nerde olursa olsun hakkı ye­ rine getirmekten ayrılmamıştır. Büyük mevki’lerde gözü yoktu. Hatta Fatih cülusunda bu pek sevdiği hocasına vezirlik teklif et­ miş, kabul ettirememişti. 855 (1451) de kazaskerliği zamanında icabı hale göre hareket etmemesi dolayısiyle Vakıfların tashihi için Bursaya gitmesi rica edilmiştir. Orada öyle doğru hareket et­ miştir ki hatta Fatihin yakınlarından birinin şeriate uymıyan tek­ lifini red ettiği gibi üstelik te döğmüştür. Bu sefer bu muameleye karşı azille karşılanıyor. Bu azil onun metanet ve faziletine zerre

184 kadar halel getirmemiştir. Küstüğünden Mısıra gitmiş, Kaytbay kendisini iltifatla ka,şılamıştır. Bu ikram Fatihin ona karşı küskün­ lüğünü azaltmış ve yeniden Istanbula davet edilmiştir. Gelince 862 (1457) de Bursaya kadı olmuştur. Namık Kemal [i] Fatihle Molla Güraninin bir gün oldukça ciddî bir konuşmalarını naklediyor: bir gün Molla, Fatihe: — Ti­ mur kendi kılınanın işlemediği yerlerde Sa’dettin Teftazaninin te'lif ettiği eserler cari olduğu için allamenin her nazını çekerdi. Harameyni şerifeynde senin hutben okunmuyor, benim kitablarım okunuyor; o kadar hakşinas değilmiş ki Timurun Sa’dettin hak­ kında ettiği hizmeti benden diriğ ediyorsun. Fatih : — Sa’dettin telifatını, şark ve garpten talebe gelir, istinsah ederlermiş. Asarı­ nın tahririyle Haremeyni şerifeyne irsaline yine siz himmet buyu­ ruyorsunuz, diye hakikaten sevdiği ve hürmet ettiği, sözünü hiç bir kimseden esirgemiyen Molla Güraniye bu cevabı vermek mec­ buriyetinde kalmıştır. Molla Gürani Şafiî mezhebinde idi. Fatih Hanefî ve Hanefili­ ğin mürevvici idi, babasından ve babalarından bu terbiyeyi almış­ tır. Hatta ikinci Muradın ricasiyle Molla Gürani Hanefî mezhebi­ ne dönmüştür. Bu değerli âlimin Kıraetten şerhi Kasidetüşşatıbiyye ve haşiyesi, Keşfülesrar, Gayetülme’ani diye anılan Tefsiri Gü­ rani sayılacak eserlerindendir. Müteaddit nüshaları kütüphaneleri­ mizde vardır. Tefsirinin bir nüshası Fatihin şahsı için yazılmıştır[2J. Molla Güraniyi Fatihin vefatından bir sene önce 885 (1480) de şeyhül’islâm görüyoruz. Son günlerini hastalıkla geçirmiş [8], İs­ tanbul dışında havadar bir yerde istirahat etmiş ve Fatihten 7 sene sonra 893 (1487) de ölmüştür. Vasiyetnamesinde 180,000 akçe tutan burcunun beytülmalden ödenmesini, cenazesinde padi­ şahın bulunmasını, cesedinin kabrinin kenarına kadar sürüklenme­ sini bildirmiş; dedikleri ikinci Bayezid tarafından yapılmış, yalnız sürüklenmesinin hürmetsizlik olacağı düşüncesiyle lâkin vasiyeti[1] Namık Kemal— Evrakı perişan (Teracümû Ahval) Fatih, «ahıfe 251. [2] Bu 2 cilt halinde halen Ankarada Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi kütüphanealndedir No. 351 [3] İlmiye Salnamesi sahife 324.

185 nin yerine gelmesi için cesedi bir hasır üzerine konarak kabrinin yanına biraz çekilmiştir. Fatih bir gün bir düğünde ulema zümresini ne gibi yerlere oturtmak münasiptir diye Molla Güraniye danışır. Molla Güraninin cevabı bu olm uştur: Bizim için oturmak münasip değil, hizmet lâzımdır. Fatih bu cevaptan sevinmiştir. İşte yukarıda bahsettiği* miz gibi bu düğünde Molla Güraninin sağında, 'Molla Hüsrevin solunda oturtulmak istemesini Molla Hüsrev duyunca itizar etmiş, benim o meclise varmak istemediğim gayreti İlmiyemin iktizasıdır, demiş ve bu hadisenin cereyan ettiği 877 (1472) de Bursaya git­ miş, oroda çok muhabbet gösterdiği Abdüllatifi Makdesinin Zeynilerdeki türbesi karşısına medrese yaptırmış ve oraya çekilmiş ve ders okutmuştur. Fatih sonra bu hocasının gönlünü yaparak Istanbula getirtir [11. Molla Hüsrevin Fatih yanında İlmî faaliyeti çoktur. Bir defa Ali Kuşci ile beraber İstanbul medreselerinin programını tanzim etmiştir. Fatih huzurunda olan İlmî münakaşa ve mubahaselerde hakemlik yapmıştır. Bütün bunlarda çok tarafsız yol tutmuştur. Molla Hüsrev boyuna çalışır bir âlim olduğundan kitaplarının bulunduğu odaya kimseyi sokmaz, kendisi tozlarını alır ve tanzim eder. Her gün mutlaka (2 varak) 4 sahife gerek tercüme, gerek telif ve gerek istinsah tarikiyle bir mevzuu yazmağı kaide koy­ muş ve ölümüne kadar bu yoldan ayrılmamış ve bunu beş vakit ibadete, bir altıncı vakit olarak ayırmıştır. Hatta bu suretle istin­ sah ettiği güzel talik kırması el yazısıyla eserini Fatihe takdim etmiştir. İnce sanatlerden zevkalan Fatih bunu mükemmel bir su rette tezhip ettirmiş ve ciltlettirmiş kendi hususî kütüphanesine koymuştur. Bu kitabın baş ve son sahifeleri ilmiye salnamesinde Molla Hüsrevin tercümei, hali arasına el yazınsına örnek olarak konmuş, lâkin bu eser son senelerde bulunduğu yeni cami’ kü­ tüphanesinde iken çalınmış ve hususî ellere geçmiş ve bir kaç sahip değiştirmiştir. İşte öyle bir hatıra ki Fatihin hocası Molla [1] Şekayık. Mecdi tercümesi. Matbu nüsha. Üniversite No. 65/10990.

186 Hüsrevin el yazısı, Fatihin alâkadar olduğu bir bahis, Fatih devri cilt ve tezhibi ve nihayet Fatihin hususî kütüphanesi m alı! Molla Hüsrev, Molla Hızır bey yerine İstanbul ve ona (has) beldelere kadı olduğunda bir gün mahkemeye giderken yolda devrişin b iri: İşte zebanilerin başı geliyor, der. Molla dervişi çağı­ rarak : Ben Allahın emrini icraya memur iken senin ne haddindir ki bana zebaniler-başı diyorsun, itabında bulunur. Derviş: Ya efen­ dim ! Zebaniler şeytanın mı emrini icra ederler, diye yerinde ve nükteli bir cevap varir. Bu fıkranın ehemmiyeti vardır. Fatih za­ manında insanların konuşma ve birbirleriyle geçinme serbestisine bir misaldir ki bu âlimlar arasında lâtife ve bazan istihza şekline kadar varmıştır. Bunlar işin dedikodu tarafıdır amma o asrın bu günden çok defa farksız zihniyetine bir örnektir. Molla Hüsrevin kabri Bursada Zeynilerde medresesi bahçesin­ de mamur bir haldedir. Lâkin idarei hususiye harap medreseyi satarken bahçesindeki Mollanın kabrini de 5 sene taksitle 70 lira­ ya satmıştır. Yanında mühim kabirler de vardır. Halen sahibi bir ihtiyar kadıncağızdır. Onun ömrü müddetince mahfuz kalacağını temin ediyorlar [ij. Molla Gürani kabri ise Aksarayda Muratpaşa ile Yüksekkaldırım arasında eskiden Taşkasap denen Sarımusa mahallesindedir. Caıni’i 1917 Fatih yangınında yanmış ve mihrabı önündeki kabri de sonradan dökülen malozların altında kalmıştır. Burada vaktiyle mektebi ve çeşmesi, Bayezitte Eski saray civarında mesçiti vardır. Galatada ve Vefada birer kiliseyi cami’e tahvil ile Istanbulun müsiümanlaşmasında âmil olmuştur. Dârülhadis yaptırmıştır [2]. İşte İstanbul fethinin 500 üncü yılını idrak ederken Fatihi yetişti­ ren iki büyük Türk âliminin mezarlarının birisinin acıklı, diğerinin acınacak halleri bu vaziyettedir. 500 üncü yılı anmağa hazırlanır[1] Bu acı vakıa Burta valisi Bay Fazlı Oüleçe anlatılmıştır. O da bu işin takib edenleri olduğunu ve bu bazirenin mutlaka satın alınarak Zeyniler kabrista­ nına katılacağını vadetmiştir. Yeniden istimlâk bedelinin Molla Hüsrev — Fatih hatırasına hörmetkâr olanlarca verileceği kendisine bildirilmiştir. [2] Evkaf, Ruus defteri (1116—S. 16) Başvekâlet arşivi.

187

ken bu yüz kızartıcı vaz’iyetleri de düzeltmelidir. İlme hürmetimizi ancak böyle isbat edebiliriz. Fatih, şimdi kabri bu halde metrelerle toprak yığını altında* kendisini okutan ve yetiştiren hocası Molla Güraniyi o kadar se­ ver ki (de’bi insaniyeti hükümete tercih ile) elini öperdi [ij. Hocasının İstanbul muhasarasında bulunmasını arzu etmiş, Akşemsettin, Molla Zeyrek ve diğer âlimlerle olduğu kadar Molla Gürani ile bir çok def’alar meclis kurarak vaziyeti müzakere et­ miş ve fikirlerini sormuştur. (Ni’melceyş) mutlu asker diye pey­ gamberimizin medhine eren Fatih ve askerleri arasında bu âlimler de mutlu ve fikirlerinden istifade edilir şahsiyetler olarak ta ilim­ ler tarihimize şeref vermektedir. Molla hoca Hayrettin Istanbulun ilk kadısı Hızır bey çelebinin Bursada Sultaniye medresesidde yetiştirdiği talebesindendir. Aşık paşa zadeye göre Kırımlı olan bu âlim müderris, Semaniye med­ reselerinin binasından sonra da Fatihe hoca olmuştur. Unkapanı medresesi diye meşhur olan medrese ve mescidin banisidir. Bu âlim, zarif ve sohbetine doyulmaz hocanın Fatih ile İlmî münase­ betlerine ait menkul bir rivayete rastlamadık. Molla Hayrettin Fatihten üç sene önce 883 (1478) de ölmüş ve Unkapanındaki mamuresine gömülmüştür. Molla Siracettin (Mehmet bin Ömer Çelebi) gençliğinde bir ma­ cera geçirmiştir. Timürlenk avdetinde yanına götürür. Orada fazıl zatlerden okur. Ruma (Anadoluya) gelince İkinci Murat, oğlu kü­ çük Sulan Mehmet Çelebiye hoca tayin eder ve £dirnede kendi medresesine hoca yapar. Ona izafetle semaniye medreselerinde göreceğimiz gibi bu medrese bu zate izafeden (Çelebiye) diye meşhur olur. Haşiyeler yazmıştır. Molla İlyas Molla Hızır beyin talebesindendir. Sultan Meh­ met Çelebiye hoca olmuştur. Sonra kendisine ilahi bir cezbe gel­ miş ve hakikate ermiştir. Fetihin bil’ahara kendisine hoca ve kısmen de musahip seçti­ ği âlimlerden : Hocazade, Hatip zade, Molla Haşan Samsuni, Mol[1] Namık Kemâl. Evrakı perişan (Fatih) S. 249.

188 la Sinanettin Yusuf ( hoca paşa ) Molla Abdülkadir Hamidi ve Molla Ahmet paşayı sayabiliriz. Bilhassa son öçû hocalıkla bera­ ber musahipliği şerefine ermişlerdir. Hoca zadenin Fatihle ilmi münasebetlerinin derecesini biliyo­ ruz. Külliyyenin en &lim ve meşhur müderrislerinden idi ve hem de Alaeddin Tusiye karşı Tehafütülfelasife hakkında Fatihin hu­ zurunda bir hafta süren münakaşanın gâlip ve kahramanı olmuş­ tur. Tercümei halinde ve Fatihin huzurunda ilmi münasebetler kıs­ mında bahsedeceğiz. Yalnız şunu söyliyelim ki Fatih kendisine ile­ ri derecede saygı ve sevgi göstermiştir. Fatihin, hakkında takdirkârane sözleri vardır. Ali Kuşciye kendisini methetmiştir. Bu Medih muhaveresi şöyle o lu r: Fatih - Hoca zadeyi nasıl buldun ? Ali Kuşci - Rum ve acemde nazîri yoktur. Fatih - Arapta dahi nazîri yoktur. Fatih Hocazadeyi kendisine hoca yapınca tasriften (İzzettini Erzincani) izzî metnini ondan okumuş ve şerhettirmişlir. Mahmut paşanın hocazadeye rivayet olunan hasedi bundan sonra başlar. Bir gün Fatihe : Hocazade kazasker olmak murad ediyor. Sadare­ tin fevkine çıksa münasiptir diye garezini meydana vurur. Lâkin Fatih, Mahmut paşanın hocazadeyi böyle onun aklından geçmiyen bir yeri vesile ederek gözden düşürmek ve sohbetinden uzaklaş­ tırmak istemesinin farkındadır. Mahmut paşa, diğer taraftan da Hocazadeye padişah size sadaret sandalyasını ihsanetti, reddetmeyip kabul ediniz, deyince sadaret bana gerekmez. Lâkin padişahın emrine imtisal lâzım, diye kazaya riza göstermiştir. Lâkin Hoca­ zade en çok ders vermekten zevk duymuştur. Onun maksadı ilmin son merhalesine ermektir. Ali Kuşci, maiyyetinde yüz adamı ve yakınlariyle İstanbula ge­ lince âlim ve fadılların hepsi istikbaline giderler. O tarihte Hoca­ zade İstanbul kadısıdır. O da vardır. Dönüşte Ali Kuşci ile bir gemiye binerek İstanbula geçmişlerdir. Gemide meddü cezir hadi­ sesi üzerine görüşürler. Konuşma arasmdea Ali Kuşci, Timur meclisinde Allamei Teftazani ile Seyyid Şerif Cürcani arasında

189

olan mubahaselerde Teftazaniye taraftar olduğunu söyler. Hocazade Seyyid Şerifi haklı bulur ve buna dair yazdığı risaleyi Ali Kuş* ciye sunar. Ali Kuşci, Hocaze ile pek sevişir. Iranda, lstanbulda tehâfut meselesinden gücenip dönen Alaeddin Ali Tusi ile görüşen ve Rûma gideceğini söyliyen, Ali Kuşciye, dargın Molla : orada Hocazade denen bir kimse vardır. Onunla hoş geçin. O öyle bir kimsedir ki bütün âlemin meçhulü olan şeyler onun malûmudur, der. Ali Kuşci, Hoca zade ile anlaşmıştır, hatta kızını Hoca zade­ nin oğluna vermiştir. Hoca zade de kızını Ali Kuşcinin kızı oğlu­ na verir ki Kutbettin Mehemmet diye meşhurdur, bu son izdivaç­ tan Ali Kuşciden sonra bizde meşhur bir heyetçi olan Mahmet bin Mehmet (Mirim Çelebi) doğmuştur. Hatip zade (Molla Mehmet) Molla Hızır bey ve Molla Alaeddin Tusiden okumuştur. Sahn medreselerinden birisinde müderris iken Fatih incinmiş ve azlolunmuştur. Sonra Sahn müderrisliği iade olunur ve Fatihe hoca olur [1] . Sonra yine azledilmiştir. İlmine çok mağrur, bahsi çok sever ve kibirlidir. Fatihin yanma varınca yalnız selâm verir, huzurunda eğilmez. Hattâ elini öpmez, yalnız sıkar, Haşiyesi ve telifleri vardır. 901 (1495) de ölmüştür. Fatih kütüphanesinde birçok kitap üzerinde mevcut (Vakfı Hatip zade) kaydından kitaplarını Samaniye medreselerine verdiğini anlıyoruz. Hayatında Fatihin hususi kütüphanesi hafızı kütübü ve devrin âlimlerinden Sahn medresesi müderrislerinden Tokatlı Molla Lutfi ile eserlerimi tenkid edecek diye geçinmemiş ve ona garez göste­ rerek ve eline geçen âdî bir fırsattan istifade ile öldürülmesine fetva vermiş ve zamanı âlimlerinin serbest söz ve düşüncelerine hail olmuşdur. Lâkin bu katil hadisesinden biraz sonra ruhi istiraplara tutularak 901 de ölmüş ve Eyüp haziresine gömülmüştür. Fa­ tihle ilmi münasebetlerinin derecesini bilmiyoruz. Lâkin onu iki defa azletmesi ve arada kendisine hoca yapması mânidardır. Bu (1] Miratı kâinat. Köprülü kütüphanesi Nüshası No. 1158, Fatih devrinde âlimler bahsi.

190 her halde ilim ve iktidarı şüphe götürmeyen Molla için etrafında hoş bir tesir bırakamadığını gösterir. Molla Haşan Samsuni, Molla Hüsrevin talebesindendir. Sahn medresesinden birisine müderris ve sonra Fatihe hoca olur. Bu tayinin, her halde seni iktidarından kendime hoca seçtim tevec­ cühü ile başladığı tahmin olunabilir. Bunlar artık hem hükümdar ve hem âlim oıan Fatihe ders vermek maksadı ile seçilmemiştir. Bu bir nevi ilmen onlara teveccüh göstermektir. Adeta bunları son asırların meşhur âlimleri'arasında seçilen huzur hocaları say­ makta doğru olur ve âlimlere verilecek, zamanlarında gıpta uyan­ dıracak en değerli paye ve teveccühlerin yükseği olmalıdır. Molla Haşan Sahn müderrisliğinden sonra İstanbul kadısı da olur. Fâdıl ve fakirleri sever. Güzel yazısı vardır. Sıhahı cevheriyi güzel hattı ile yazarak Fatihe takdim etmiş ve pek beğenilmiştir. İkinci Bayezit zamanında kadiiasker olmuş ve 891 (1486) da ölmüş­ tür. Eyüp Sultan haziresinde gömülüdür. Molla Sinaneddin Yusuf (Sinan paşa - Hoca paşa) Molla Hızır beyin oğludur. Pek genç yaşta âlim olan Sinan paşa çok zekidir, fakat septik bir âlimdir. Herşeye hemen inanmaz ve her meseleyi daima şüphe ile karşılar. Bu velût zekâyı Fatih beğenir, Edirnede bir medreseye, sonra Darülhadise müderris yapar ve kendisine hoca seçer. Müsahibi ve hattâ Mahmut paşa yerine 871 (1470) de vesiri olur, lstanbula bir semte ismi verilen Hoca paşa budur. Fatihle sarayda daima beraberdir. Hususi kütüphanesini tanzim için birisini istemiş, talebesinden Tokatlı Molla Lütfiyi teklif etmiş­ tir. Fatih, Sinan paşa ve Molla Lütfi sarayda daima ilmi musahebede bulunurlar. Bazen kütüphanede âdeta akademik toplantılar yaparlar. Sehî bey tezkeresinin yazdığına göre birgün Fatih kütüphane­ sinde Molla Lütfiden bir kitap ister. O da gösterilmek üzere Fa­ tihe getirilmiş olan bir mermer parçasının üstüne basarak kitaba uzanır. Fatih ona, ne yaptın. Hazreti İsa bunun üzerinde doğmuş­ tur, der. Molla Lütfi oradan iner ve cevap vermez. Aradan biraz geçer, kirli bir bez bularak, minderde oturan Fatihin dizi üzerine

191 kor. Bundan memnun olmıyan Fatihe, neye müteessir oldunuz, lsanın beşiği örtüsüdür, demiştir. Yani Fatihin bu kadar hususiyet­ lerine nüfuz etmiştir ve onunla arkadaş gibi ve bazen yerine gö­ re lâtifeli konuşmuşlardır. İki arkadaş padişahın mahremi gibi idi­ ler. Onun bütün keder ve sevinçlerine iştirak etmişlerdir. Ali Kuşci lstanbula gelip Ayaaofya medresesinde günde 200 akçe ile müderris olunca Fatih, Sinan paşanın bu âlimden riyazi­ ye ve heyet eğrenmesini istemiştir. O da Molla Lütfiyi göndermiş, Molla da öğrendiklerini Sinan paşaya anlatmış ve bilvasıta riyazi­ yeyi kavramıştır. Hattâ kadızadei Ruminin Cagminiye yazdığı şer­ hi haşiyelendirir. Fatih 881 (1476) de Hoca paşasından hernedense incinir. Onu azl ve hapseder. Bunu duyan âlimler divanı hümayuna varıp Sinan paşanın bırakılmasını isterler. Eğer koyvermezseniz kitaplarımızı yakar ve memleketi terk ederiz, derler ve dayatırlar. Hapisten çı­ karılır ve kendisini koruyan âlim arkadaşlarına bırakılır. Sonra Sivrihisar kazası ve medresesini tevcih ile sürer. Lâkin Fatihin hiddeti sükûn bulmaz. Yola Çıkarılan Sinan paşanın arkasından bir hekim yollanarak, onda delilik vardır, delilere yapılacak ilâcı ona da yap, denir tznike varmadan onlara yetişir. Ona (senin dimağın muhteldir, deli olmuşsun, sana zincir vurmak lâzımır) diye bağlatır. Ayağına günde elli sopa vurdurur. Bu cefa yetmiyormuş gibi bazı ilâçlar da içirtir. Molla Hüsamettin bu hali duyarak Fatihe bir mektup yazıp : senin gibi yüksek bir insandan böyle nâkıs işlerin sudur eylemesi münasip değildir, bundan çekinmek lâzımdır, bu zulmü kaldırma­ nız gerektir, yoksa burada durmayıp terki diyar ederim, der. Bu­ nun üzerine bunden vaz geçilir. Sinan paşa da üzüntüler içinde kendisini yalnız bırakmayan ve saraydaki vazifesinden ve tedris hayatından ayrılan Molla Lütfi ile beraber Sivrihisara varır. İkinci Bayezit tahta geçince Sinan paşayı yüz akçe ile Edirnede eski medresesi olan Darülhase getirir. Sonra Gelibolu beyi olur. 891 (1486) da 47 yaşında Edirnede ölmüş l1) , çok cömert olduğundan [1] Şekayıkı Numanijre. Mecdl tercümesi.

192 gasi için evinde su ısıtmağa odun bulunmamıştır. Bir çok risalele­ ri ve türkçe (Tezarru’name) adında münacâtı vardır. Bir rivayete göre Istanbulda ölmüştür. Sinan paşa hakikaten şek ve şüpheye maildir. Bir gün babası Hızır bey onu sofrada ayıplar ve (sen bir raddeye vardın ki orta­ da duran kabın bakır olmasından şek ve şüphe edersin) der, o da doğru söylediniz, deyince güya Hızır bey Çelebi o kabı oğlunun başına vurmuş veya vurmak istemiştir [1] . Hoca paşanın, Fatihin İstanbulda oturmasını rica ettiği Şeyh Ve­ faya sevgisi vardı. Onunla çok görüşmüş, irşad için izin almış, bazı zamanlarda Vefa eami’inde minberde vaaz etmiştir. Konyalı Şeyh Vefa Zeyniye tarikatinden pek halûk, halk ile temas etmez, etrafına adam toplamaz, hikmeti hükümeti iyi bilir, çok uyanık bir âlim, fâdıl ve musikiye aşina kâmil bir insandı. Rivayete göre Şeyh Vefa Hanefi mezhebinde olduğu halde na­ mazda besmeleyi cehren okur. O zaman müftü olan Molla Gürani buna mu’terizdir, bir gün âlimlerle cami’de Şeyh Vefanın bu ha­ reketi konuşulur, onu çağrıp sebebini sormak isterler. Derken Si­ nan paşa gelir. Toplantının sebebini öğrenir. (Şeyh Vefa buraya gerlirde benim de diğer İmamlar gibi içtihadım besmelenin cehren okunması üzerinedir, derse ve iddiasını ispat ederse biz ne cevap verelim) diye sorar. Molla Gürani : müçtehit midir ki onun bu gibi sözleriyle amel oluna, der. Sinan paşa, Şeyh Vefa için, Kur’anı Kerimin ( ^ j ^ i ¡ L . „ j * j î , i l ! J j ; ı ) fehvasınca yedi batın manasını bilir, hadislerde an’anesi ve silsilesi sahih ve sarih ve sıhahı sitteyi hıfz ve rapt eylemiş bir kâmili fâzıldır ve şeraiti içtidahı cami’dir de­ yince Molla Gürani : Şeyh hakkında madem ki bu yolda şehadette bulunuyorsun ve onu tezkiye ediyorsun. Onunla mürafaa olunup davayı cerh etmeğe mecal kalmaz. Kalkın gidelim, diyerek ora­ lı] Hu sahnenin, Topkapı sarayı hazine kütüphanesinde No. 1263 de kayıtlı muhtesip zade Belgradlı Mehmedin 1018 (1609) de dilimize çevirdiği Şekayıkı Numaniyede 49 minyatür arasında bir resmi vardır. Sinan paşa bu anda yirmi yaşında iken, işçiliğini iyi bilen ressam paşayı ihtiyar gösterejı bir surette yapmıştır. Resimde sahanın kapağı Hocapaşanın alnına çarpmış ve kan akar va­ ziyette görülmektedir.

193 oradan ayrılırlar. Bilahare Molla Gürani Şeyh Vefa ile sevişmişler­ dir. Birbirleridi ziyaret ederlerdi. Bu misal bize gösterir ki İstanbul külliyesinde müdderris olmıyan, devrin en büyük âlimleri bile kendi aralarında ilmi muba* hase zemini aramışlar ve bulmuşlardır. Bunların bir kısmı ortaya çıkmış, bir kısmının herhangi bir ihtilâfın çıkmasından çekinilerek önüne geçilmiştir. Molla Abdülkadir Hamîdi de Fatihe hoca ve musahip olanlar­ dandır [i]. Liyakati dolayısi ile Fatih kendisine (hocaml) demiş ve yanından ayırnıamıstır. Pek zayıf olması ile Hayali Çelebi denen Molla Ahıııedin ders şerikidir. Kendisine çok inandığı söyleuir. Molla bir gün Fatihin yanında, Teftazani ve Seyyid Şerif be­ nim zamanımda sağ olsalar o fazilet meydanının şehsuvarları önünce (haşiyemi) götürürlerdi, der. Fatih bundan muğber olur, onu ilzam için Hoca zade ile mubahese etsinler diye emreder. Yanında onları görüştürür. Hoca zade bahisle yine galebe çaldı derler. Molla Ahmet paşa (Veliyüddin zade) sahne müderris olmamış­ tır. Lâkin onu Fatihin kendisine seçtiği hocalar arasında görüyo­ ruz. Bursada Muradiye müderrislerindendi. Kadı ve kadiiasker ol­ muş, bir zamanlar Fatihin iltifatına mazhar olmuş iken her ne­ dense kendisini incittiğinden azledilmiştir. Kuvvetli bir şairdir, divanı vardır. Kul hâta eylese ola affü şehinşah kani Tutalım iki elim kande imiş kani kerem beytini içine alan bir kaside ile affü iltifata ermiştir. Kırımda Kefede 919 (1513) da ölen ülemadan Molla Yunus bin Ahinin de Fatihe hocalığı söylenir. Görülüyor ki ülemaya Fatih en büyük İlmî payeyi vermiş kendisine fahri hoca ve musahip seçtiklerini kendi hocası saymış ve onlara hocaml diye hitabetmiştir. Mühim bir kısmını buraya sıraladık [21. Musahiplerinin çoğunu da bu hocalarının arasından [1] Mir'atıil kâinat. Köprülü kütüphanesi No. 1158. 12] Fatih kütüphanesinde N o. 5437 de kayıtlı bir mecmuti resailde (Me-

13

194 seçtiği görülüyor, Çoğu sarayında, seferlerinde bulunmuştur. On* lann Fatihle münasebetleri kadar devri âlimlerile münasebetleri vardır ki buraya kısmen yazılmıştır. Bunlar o devri yaşatacak İlmî vâkıa ve hadiseler üzerinde durulacak ve incelenecek kadar değeılidir. Fatih hakiki ilim ehline cidden çok hörmet göstermiştir. Onları o kadar saymıştır ki her türlü nazlarına, titizliklerine, bazen asabi hallerine tahammül göstermiş, onların serbest düşüncelerine mâni olmamıştır. Bunu Fatihin büyüklüğüne ve İlmî varlığına, fenni dü­ şünen ve müsbet ilimlerden haz duyan olgun kafasının tahammü­ lüne bir misal olarak seçebiliriz. Lâkin bazı haksızlıklara ve uy­ gunsuzluklara rastladıkça kendisine bazan hafif ve bazan şiddetli aksülameller uyandırmaktan hâli kalmamıştır. Hükümet hikmeti ve siyaseti icabı, mahiyetini bilmediğimiz bu olaylara hak vermek icap eder. F atihin â lim lerle m ü n a s e b e t i : H u z u r u n d a İlm î k o n u ş m a l a r Z a m a n ı n d a İlm î m e s e l e l e r v e h a r e k e t le r A k lî v e n a k lî ilim lerin d u r u m u

Fatihin alimlerle bitmez tükenmez bir münasebeti vardır. O ilimle ve âlimlerle iştigali devletin en mühim işleri yanında tutmuş­ tur. Kritobulos [t] diyor ki : (Fatih) fadlü irfaniyle şöhret bulan ze­ vatı Istanbula celbeyleyerek makarri hükümetlerini merkezi ilim ve fen haline getirmeğe çalışırdı. Bu yoldaki makasıdı ulviyesinin sahai husule isali için hiç bir fedakârlıktan çekinmez ve hiç bir masraftan sakınmazdı) der. nakıbı eba Eyyubü Entari) tonunda (varak 60—70) Eyiipsultan haziresinde gö­ mülü olanların listesi vardır. Birisi hakkında (garlkt rahmet...sultan Mehemmet hanı Atik hazretlerine hoca olup sancağa giderken vefat eyleyen hocalarıdır) demekte, lâkin ismini vermemektedir. Bu saydıklarımızdan birisi midir? yoksa bir başkası mıdır? hüküm veremedik. Acaba Hoca Paşamı muraddır? [1] Tarihi Sultan Mehemmet hanı sani. 1328: aahife 166.

195 Istanbula şöhretini duyupla getirmek istediği 2 kişi gelmemiştir. Meselâ Taşkökrülü zadenin dedesi ve Taşköprü kasabasında 40 sene müderris olan Hayrettin davete icabet etmez. Medreselerden birini ona vermek istemiş, lâkin o alıştığı yerden gelmekten müs­ tağni kalmıştır. Molla Veliyüttini Karamaniyi şair ve âlim olması, kaside ve gazellerinin Istanbulda meşhur ve makbul tutulmasından davet etmiş, fakat zavallı molla yolda gelirken ölmüştür. Molla Câmîye, sıkıntıda olduğunu duyunca çok meşhur bir teşekkürname yollamasına sebep olan binlerce filori altın gönder­ miştir [i], Fatih kendisini davet eder. Moila Abdurrahman Câmî maiyetinde bulunan atlılarla yola çıkar. Konyaya geldiğinde Fat hin ölümünü duyar, oradan geri dö n eri2!, görüşmeğe muvaffak ola­ mazlar (o molla Câmî ki ata bindikçe fezail perverlikte darbı me­ sel olan sultan Hüseyin Baykara dizginini, ilme rağbet hususunda İslâm vezirlerinin cümlesinin fevkında addolunan Ali Şir Nevai üzengisini tutarken Fatihin şöhreti kemalinden müşahede ve cema­ line hasıl ettiği iştiyak bu ihtiramatı fevkalâdenin tesirafına galebe ederek ta Maveramı nehrden buralara kadar ihtiyarı sefer eyle­ mişti) [3]. Hakiki iilemadan bir kısmı ilmi himaye eden padişaha yaklaşamamışlardır. Meselâ o devrin ciddi âlim ve hekimi Amasyah Şerefeddin Sabuncuoğlu bu maksatla Istanbula gelmiş, emeline muvaffak olanıadan dönmüştür. Çok defa bu âlimleri, Fatihe, hocaları ya ta­ lebesinden biridir ve müstaittir diye veya bilhaasa sevdiği arkada­ şını çok âlimdir diye tanıtmışlardır. Molla Gürani bir gün Fatihe Alaeddin Ali bin Yusüfülfenariyi çok methederek bunları ihmal etmemeli demiş, Anadoluya gelince tekrar onun himayesini rica et­ miştir. Molla Güraninin dediğini yapmıştır. Meselâ Sinan paşa, kü­ tüphanesine bir hafızı kütüp lâzım olunca Fatihe talebesinden To­ katlı molla Lütfiyi taktim etmiştir. Bir kısmını da Fatihe veziri Mahmut paşa tanıtır. Onun tanıttıkları Mahmut paşaya ilelebet min­ nettar kalmışlardır. Fakat onun tanımadıkları arasında geçimsizlik­ ti! Bu ayrı bir makale lıaliııde hazırlanmıştır. [ 2 ] E v r a k ı r « :r i ş a n ( F a t i h )

I'M Ayasofya kütüphanesi 4308.

196 leri ve çekimsizlikleri meşhurdur. Hatta Fatihe hoca ve musahip olan malla Abdütkadir Hamidinin çok makbul tutulduğunu görün­ ce Mahmut paşanın huzuru kaçar, çirkin ve bilhassa tertibedilen bir vesile ile yanından uzaklaştırmağa muvaffak olur [11. Bunda hikmeti hükümeti düşünmeğe lüzum yoktur. Mahmut paşa da ülemadan olmakla bu gibi kıskançlıkları her nedense reva görmüştür. Bir çok sebeplerle Fatih zamanında üiema iki taraf olmuş, bir kısmı birbirini tutmuş, diğer kısmı birbiriyle mücadelede bulun­ muştur. Aralarında birbirini inciten münakaşalar olmuştur. Çok defa barışırlar. Pek ileri gidemezler. Çünkü üzerlerinde Fatihin baskısı vardır. Mahmut paşada devrin âlimlerinden sayılır. Ondan sonra Sad­ razam olan Karaman! Nişancı Mehmet paşa (Ulu Arif çelebi oğlu) da ülemadandır. Lâkin onun da bitaraf olmadığı zamanlar olmuş, ule­ mayı birbirine düşürmeğe kalkmıştır. Hoca zadenin Ali Tusiye ga­ lebemi çekemez. Zira kendisi Ali Tusi talebesindendir. Onu küçük düşürmek için Hatib zade ile mubahese etmesini istemişiir. Hoca zade önce talebem ile konuşsun, onlar cevaptan aciz kalırlarsa ben iştirâk ederim, demiş. Bunu aczine hamletmişler. Nihayet müna­ zarayı kabul etmiş. Sinan paşa duyunca Sadrazama giderek vaz geçirmiştir. Ona der k i : Hoca zade şimdiye kadar ancak Hayalî çelebi ile ile bir münazarasında bahsi kaybetmiştir. Karamanlı Mehmet paşanın sevmediği ve zemanmın akl! ve nakli ilimlerinin hepsine vâkıf molla Musluhuddin Kastılaniyi kâdtaskerlikte çekemediğinden Fatihi tazyik ile kâdîaskerliği ikiye böl­ dürmüş, kendisini Rumelide bırakarak Anadolu kâdîaskerliğine Hacı Haşan zadeyi getirmiştir. Bunu kabul etmek istemiyen molla Kastılâniyi yine veziri azam teselli etmek istemiştir. [1] O asrın kıskançlığına numune olarak bu vakayı alıyorum: Patih bir gün molla Abdûlkadirl sohbete çağırır. Oda biraz keyifsiz olmasından özür diler. Bunun üzerine o gün için Mahmut paşanın tertibi ile bir bahçede zarif adamlardan çoğu toplanırlar. Molla Abdülkadire de gidip hatırını ferahlatmak için oraya varalım diye tarar ederler.M.Paşa Abdülkadir tizin meclisinize gelmek istemezken zürafanın toplandığı bir bahçeye gitti, der. Patih bunu tahkik eder, onu hocalıktan Azleder. Molla da pek kederlenerek Ispartaya döner ve orada üzüntü ile hastalanır.

197 Fatihin âlimlerle seferlerde, yolda, konuşmaları ve onları gitti­ ği seferlere ve harplere davet rtmesi misalleri pek çoktur. Bir kı­ sım âlimlerle yolda tanışmıştır. Hoca zade Fatihle tanışmak özere Istanbula geldiğinde ülemadan çoğu yanında olarak Hâkânın Edirneye yollandığını öğrenir. Arkalarından yola koyulur. Onlara yetişir. Mahmut p a ş a : Hoş geldiniz, ben sizi Fatihe methettim. Yanında İlmî bir mubahase var, tam zamanında geldiniz, der, Hoca zade Fatihe selâm verir. Mahmut paşaya kimdir diye sorar. Bursada Esediye müderrisi Hoca zade kulunuz, ilim ehli ve kemal sahibidir diye metheder. Fatih ona merhaba der, Gönlünü alarak iltifat eder. Rivayete göre o gün Fatihin bir tarafında molla Zeyrek, diğer tarafında molla Seyyidi Ali var. Hoca zade Seyyidi Ali tarafındadır [11. Molla Zeyreğe itirazlara başlar. Molla Ali çekilir. Zeyrek ile karşı karşıya kalırlar. Fatih Molla Zeyreğe sözünü beğenme­ diğini söyler. O bundan inciderek çekilir. Nihayet Hoca zade Fa­ tih ile beraber kalır. Bir yerde konaklarlar. Kondukları yerde Molla Zeyrek ve Seyyidi Aliye ihsanda bulunur. Hoca zadeye ikram olunmaz. Onu bilahare hiç ummadığı bir yerde taltif eder. İşte bu mubahaseden sonra onu kendisine hoca seçmiştir. Lâkin Mahmut paşa, Hoca zadeyi bir zaman sonra çekememiştir. Fatihin hemen her yolculuğunda artık âlimler tek tek veya hey’et halinde bulunuyorlar, Bir seferde de Molla Alaeddin Ali ya­ nındadır. Bir kış seferinde bir menzile gelen Fatih otağı kurulun­ caya kadar yere hemen serilen bir seccade üzerine oturur. Kolu­ na girerek ayağından çizmesini çıkaran hademesi ortada olmadı­ ğından kendisi çıkarmak ister. Yanında molla Alaeddin Ali (Ali bin Yusüf’ülfenari) ye dayanarak çıkarır. Molla bunu sevdikle­ rine anlatarak ömrümde bundan büyük bir haz bilmiyorum dermiş. (1J Topkapı sarayında hazine kütüphanesinde N. 1263 de kayıtlı halen resim galerisinde teşhir olunan (Muhtesib zade Mehmet Belgradl tercümesi) (Kitabı tercümei ştkaikı nutr.aniye) varak 90 b de Hoca zade, Seyyidi Ali,Molia Zeyrek ve ortalarında Fatih, ayakta da Mahmut paşa resmi vardır. Bu mubahase sahnesi canlandırılmak istenmiştir.

198 Yine bir gün Fatih Edirneye giderken yanında bulunmasını is­ tediği Molla Kırimiye : Molla, Kırım Vilâyeti mamnr bir yer imiş. Orada pek çok âlim ve fâzıl yetişirmiş. Hatta bugünkü günde altı yüz musannif varmış ki hep teliflerle iştigal edermiş gerçekmidir? der. Molla : — Evet sultanım, öyledir. Ben sonlarına yetiştim, şimdi ne o mamuriyetten eser, ne o musanniflerden haber var, dedi. Fatih inkırazlarının sebebini sordu. — Bir hain vezir zuhur edip ülemaya bu’zu adavet etti. Ara­ larına nifak düşürdü. Gitgide ayrıldılar ve inkıraz buldular. Bu yüzden memleket de harabe yüz tuttu. Malumunuzdur ki ilim ve marifet memleketin mamuriyetine sebeptir, cevabını verdi. Fatih, Sadrazam Mahmut paşayı yanma çağırıp Mollanın söy­ lediklerini anlatarak : — İşte Kırım gibi koca bir memleketin harap olmasına bir vezirin tedbirsizliği sebep olmuş diye onu ikaz etmek ister. Mah­ mut paşa: — Sultanım suç vezirin değil Kırım haninindir ki öyle kemrahı vezir ve hayırhah edinip zimamı idareyi yedi istibdadına teslim etmiş, deyince Fatih, paşanın sözüne hak vermiştir [t]. Fatih bir gün sefere giderken yolda bazı âlimlerle dit IjUt ûrjll trjt) ayetinde müminlere emrolunmasının hikmeti nedir diye konuşuyor. Fatih de Molla Hüsamettin (Ûmmü Veled) e hikmetini anlat diyor. Mölla Hiisameddin cev ab ı: çalınan Tabıliar (davullar) buna cevap veriyor olmuştur. - TabılOrduda ne der ? sorgusuna düm 1 düm ! der. dil I^JT) den murad («jbVI jc demektir, deyince bu beklenilmiyen cevap Fatihin hoşuna gitmiştir f2], Fatih Uzun Haşana karşı savaşa giderken hocası Molla Abdülkadiri yanma alır. Konya âlimleri kendilerini karşılar. Fatih Abdülkadire dönerek : [1] Dr. A. Süheyl Ünver. Fatihe ait efsaneleşmiş hikâyeler. Tasfiıiefkâr 21 Teşrinisani 1944 [2] Mir’ati Kâinat. Köprülü kütüphanesi nüshası N. 1158.

199 — Yol zahmetinden zaif ve halsiz kaldın. Konya âlimlerinin yanakları kırmızı ve yüzlerinde sıhhat eseri görülür, diye latife eder. Ahdülkadir, Fatihin pek beğendiği şu farsea kıt’a ile cevap verir. fij ¿ y öt t fSj)j cJS' A> \ t t j l

Semerkandde Uluğ bey rasathanesi müdürü ve efendisi ölün­ ce Uzun Haşanın yanma giden ve önce onun sefirliğıle ve Fatihin daveti üzerine 874 (1473) senelerinde tamamen bize gelen [t] Ayasofya medresesine müderris tayin enilen, Ali Kuşciyi de Uzun Ha­ şan seferine giderken, Fatih beraber götürmüştür. Ali Kuşci muha­ rebe esnasında hey!etten bir eserini tamamlar ve uzun Haşana muzafferiyeti hatırası olarak (Fethiye) adını verdiği bu arabca ese­ ri Fatihe takdim eder. Ali Kuşci hesaba dair Semerkantte Farsea kaleme aldığı hesabdan eseri Fatihe Muhaınmediye adı ile ithaf eder. Fatih bunu tak­ dirle karşılar. Hakikaten o zamanın pek faideli bir eseri olmakla meşhur olmuştur. Fatih ülema ile toplantılarında ilk zamanlarda beraber yemek yemesi mutad idi. 861 (1456) da Edirnede oğulları Beyazid ile Mustafayı [2] sünnet ettirdi, ö n ce âlimleri ziyafete çağırdı. Ye­ mekte büyüklerden Mevlana Fahreddin A’cemiyi sağına, bize pek çok âlim yetiştiren Ali Tusiyi soluna oturttu. Sair âlimler de mer­ tebelerine göre bu iki zatın alt tarafında yer aldılar. İstanbul ka­ il] Elçilikle bize geldiğinde Fatihin çok ikramını görmüştür. Bir çok he­ diyeler almıştır. Tazimler göretek geri gitmiştir. Fatihe vazifesi bftirce gelece­ ğine söz vermiştir. Ali Kuşci tamamen yerleşmek üzere bize gelirken her konak yeri için kendisine bin akçe verilmiş, her menzilde büyük hörmetlerle karşılan­ mıştır. [ZJ Sevgili Şehzadesi Mustafa 879 (1474) de Uzun Haşan seferinden Kara­ mana avdetinde Niğde civarında Bor Pazarcığında ölmüştür. Fatih ölümüne çok üzü'müştür.

200 ■dışı Molla Hızır bey Çelebi ile Şükrüllah karşısında oturdular [1]. Yemekten sonra Kur’snı kerim ve na’tler okundu, sonra okunan ayetlerden bahisler açrldı. Hazır olanların bir çoğu düşündüklerini söylediler. Kelâm ve aklî ilimler üzerine de konuşuldu. Hazır olanların önlerine tablalarla tatlılar getirildi. Herkes hissesine düşe­ ni alıp götürdü. Alimlerden sonra şeyhler davet edilmiş, onlarla zikir ve tevhidden ilahi şevkler ve ruhani zevklere ait sohbetler edilmiştir. Sonra vezirler ve emirler çağırılır. Dördüncü giinü halk davet olu­ nur. Bu düğün bir ay sürmüştür. Fatihin âlimleri diğer bir davetinde Molla Gürani, Molla Hüsrev, Ali Kuşci, Şirvanlı Şükrüllah, Hızır bey ve daha isimlerini bilmediğimiz diğerleri vardı [21. önce Fatih, âlimlerle iki saat ko­ nuştu, mubaheseler edildi. Molla Güraniye : — Yemek yiyelim mi ? diye sordu. O da başiyle işaret verince büyük otakta kurulan sofralara geçildi. Fatih sultan Mehmetle Molla Gürani aynı sofrada yiyeceklerdi. Molla Gürani burada, genç Fatihin hocası, Fatih de saydığı ve sevdiği hocasının talebesi idi. Lâkin molla Güraninin çok defa tekrar ettiği öğüdünü bu sofra başında da fısıldadı: — Haramdan perhiz eyle : Fatih gülümsedi ve ilk sahandan mollanın bir kaç lokma alması üzerine kulağına eğildi. — Sarayda haram lokma varsa işte siz de ondan yediniz, dedi. Molla Gürani cevabı : — Benim önüme helali düşmüştür, oldu. Fatih onun bir tarafa bakmasından istifade ederek sahanı çe­ virdi ve mollanın bir lokma almasını müteakıb güldü : [l] Hammer (dit 3. Kitap 13. S. 34—35) Bu sofrada Fatihin karşısına Tabibi sultani Şirvanlı Şükrüllah, sağına muallimi sultani Hayreddin, soluna İrandan gelen Ali Tıısi ve yine karşısına (İstanbulun) ilk osmanlı kadısı Hızır bey Çelebi oturur. {2] Derviş Ahmet Aşıkî (Aşık paşa zade) tarihinde (S. 143) müşahit sıfatiyle bıı düğünü eserinde şöyle yazar :

201

— Eh, dedi, attık haram yediğinize şüphe kalmadı. Çünkü be­ nim tarafımı size çevirmiştim. Molla Gürani : — Yanılıyorsunuz. Benim önümde helâl, sizin önünüzde haram lokma kalmamıştı onun için sahanı çevirdiniz, dedi O). Çok hörmet etmekle beraber ciddi ve ağır başlı olan molla Gürani ile Fatihin birbirlerile böyle hoş latifelerde bulundukları te­ vatürüne bir misaldir. Biraz sonra diğer sofralarda bulunan davet­ liler sinilerle takdim olunan şekerlemeler, helvalar ve kese kese altınlar da alatak dönmüşlerdir. Bu mubahase halka şöyle akset­ tirilmiştir. Molla Gürani talebesini susturdu. Lâkin biraz önce yazdığımız gibi sen sağına, ben soluna otur­ dum gibi düşünceler âlimler arasında bazı nahoş tesir bıraktığı içindir ki Fatihin kanunnamesinde artık yalnız başına yiyeceğini yasa haline koymuştur. Bu yasaya da sebeb sıhhî, belki bu gibi hâdiseler olmalıdır. Fatih âlimlere karşı çok disiplinle hareket etmiştir. Bir defa semaniye medreselerinden birisinde müderris olan 8 büyük mü­ derrisin her birine lügatten kütübü sitteyi, sıhahı cevheri ve tekmileyi ve kamusu ve bunların emsalini bulundurun diye emretmiştir. Bu münasebetle Molla Lûtfi ile uslu Şücaüddin arasında lügatten (Düğüne evvelâ ulema davet, olundu. Pad'şah dahi devletle geçdl. Devlet tahtında oturdu. Sağ tarafında Mevtana Fahreddin Fazıl oturdu. Onun yanında Hızır bey çelebi Fazıl oturmuştu. Emir oldu, Hafızlar Kelâmı kadimi Rabbani okudular. Ulema bu okunan ayetlerin tefsirin ettiler. İlim sohbeti tamam oldu. Destur oldu. Hoş hânlar methiye gazeller okudular. Padişaha lâyık sohbetler olundu. Destur oldıı. Sınıatlar çekildi. Nimetler yenildi. Yine hoş hanlar oku­ dular ve kuran okudular. Destur oldu. Şeker işlerin getirdiler. Her ehli ilmin önüne sini kodular. Bu ulemanın hizmetkârları futalar doldurdular. Fakır dahf bir futa doldurdum. Hizmetkârıma verdim. Andan sonra padişah bu azizlere ihsan buyurdu. Eyu, niceler fakır geldi, gani gitti (S 149). ve ikinci gün fu­ kara taifesi davet olundu..Anlara dahi taziz olundu. Şahın alalan bunlara dahi yetişti ve bunlar dahi kanünu fukara üzre edeplerin yerine getirdiler. Padişaha gayet hoş geldi. Üçüncü gün ümera davet olundu......) (ti M. Zeki Pakalın. Tarihî fıkralar. Hususî kütübhanesi.

202

değil, manaca galiz bir konuşma da olmuştur [1]. Fatih, rivayete göre sıhahı cevheriyeyi ezbere bilirdi. Molla Muhittin Mehmet Manisa oğlu’na Fatih bir gün arabca bir beytin hâl ve tahkikini emreder. Cevabını yarın veririm demesi tedris vazifesinden azledilmesini mucib olmuştur. Çünkü Fatih âlimlerini tasavvurunun fevkinde görmek isterdi. Bu ceza kâfi gö­ rülünce eski yeıini vermiştir. Fatih fena iptilasını duyduğu hocalara sert hareket ederdi. Bu gibi hallerinden vaz geçirmek isterdi. Meselâ Molla Melihi işret ediyor. Ona işret etmiyeceksin diye tövbe ettirmiştir. Lâkin ken­ disi verdiği söze rağmen içmiş vs fadlü irfanı sönerek meyhane köşelerinde sürünmüştür. Melihi, Molla câminin ders arkadaşı idi. Fatihin böyle ciddi hareketlerinin âlimleri heyecana düşürdüğü zamanlar çok olmuştur. Fatih, bir gün Ali Tusinin dersine gelmiş ve dinlemiştir. Sonra Ali Tusiyi de yanma alarak Abdülkerimin medresesine uğrar. O da henüz gelmiştir. Fatihin huzurunda ders vermeği cüret adderek sıkılır. Diğer yerlere geçerken hoca zadeyede rast gelmiş ve selamlamıştır. Molla Muhiddin Mehmet Manisaoğlu, Molla Hüsrevin yetiştir­ diği talebedendir. Ayasofyaya derse gelirken yanında hizmet ederdi. Manisaoğlu Ayasofyada medrese yapılan yerin üstünde ve saray tarafında bir odada otururdu. Her gece sabaha kadar ışık yakarak çalışırdı. Her cihetle Molla Hüsrevin methine erişti. (1] Molla Lütfi bir gün hamamda hiç sevmediği uslu Şücaüddin ile karşı* Iaşıyor. Lügat işini ne yapdın diye birbirine soruyorlar. Uslu Şücaüddin her satırın başına bir şek alâmeti vaz’ediyortım diyince Molla Lûtfi burada benden daha çok şek ve şübhe ediyorsun anlamında galiz bir ifade ile : — Sen benden eşek imişsin demiş lir. Bu her halde hoşa gider cevap olmamıştır. Hatta Molla Lûtfi daha ileriye giderek (Uslu efendi ile vezirlerin münazarası) diye mizahi bir risale bile yazmıştır. (Önce doktor Reşer tarafından Berlin kütüphane yazmaları arasında bulunmuş ve neşrolunmuş, sonra M. Fuat Köprülü : Hayat cild IV. sayı 100. 1928 S. 426 da (Deli Lûtfinin mizahi bir risales') adiyle iktibas etmiştir. Bu gibi galiz şakalı geçimsizlikler atasında iatffe lâtif gerek fehvasınca hafif olan şakalaşmalarda vardır. Meselâ Hoca zadenin Veliyüddln zade Ahmet paşa ile evlilik zevki üzerine latifesi buna misaldir. Lâkin dostluklarına halel vermemiştir.

203 Fatih, bir gün Molla Hüsreve sabaha kadar medresede bir odada ışık yanıyor, saraydan görüyorum, şuraya rastlayor, kimin höcresidir diye sorar. Molla Hüsrev de, Manisa oğlunundur, der. Fatih, Manisaoğlundan sonra beğendiğiniz talebe kimdir, deyince yine, Manisaoğludur, ceyabını alır. Manisa oğlu iki mi? Zira iki sualime aynı cevabı verdiniz, diyen Fatihe, Molla H üsrev: hayır iki değil birdir, diye mukabele eder. Fatih yalnız müderrislerle değil onların talebesiyle de alâka­ dardır. Hatta bir münasebetle medreseden mezun olanların ilerle­ mesi bahsinde bütün talebenin teıfileriııde esas olmak üzere ya­ nında bir defter taşıdığından da bahsetmiştik. Fatih, âlimlerden, velev ki bir defa bile görsün veya konuşsun tanıdıklarını unutmaz, Nitekim uzun Haşan seferine giderken Bursaya uğrayan Fatih, kendisini karşılamağa gelenler arasında Molla Muhittin (Derviş Mehmet bin Hızır şah) ı görünce tanır, iltifat eder. Mahmut paşaya bu Derviş Mehmet mi? diye sorar. O da, evet, der. Arkasından koş, mübarek vakitlerde bize dua etsin, di­ ye emreder. Fatihin zamanı, âlim mollalariyle samimi dostluklara da misal olarak gösterilebilir.Molla Hüsamettin (Hüseyin bin Hamidi Tebrİzi) Ümmüveled, sahn medreselerinden birisine müderris olmuştur Ul. Fatih Eyüpsultana giderken ekseriya yolu bunun evi önünden ge­ çer. Biraz durur, Mollanın bizzat ikram ettiği şerbetten alır, içer ve selâm verip gider. Fatihin ihsanına mazhar olmuştur. Molla Hiisameddinin ileri derecede zekâsı ve fadlı varken ken­ disine yol gösteren olmazsa sekiz sahn medreselerindeki yeri­ ni unuttuğundan bulamaz, çok defa yanlış yere girer, anlayınca geri döner, veyahut farkında olanlar yol ğösterirlermiş. Molla Hüsameddinin şu lâtifesi dikkatte değer. Bir gün karşı­ laşınca Fatihin sağ eli üstü yerine avucu içini öper. Fatih bundan maksadının ne olduğuuu sorar. Cevabı : Maksadımız Ayasofya medresesine işarettir. Zira el ayasından murad (Aya) dır. Sofiyyun avuç içini öper. Aya, Yunanca sofya kelimesiyle gelince Ayasofya: [1] Mirati kâinat. Köprülü K. No. 1158 Fatih zamanında ülema kısmı.

204 terkibi olur. Bu kadar işaret kâfidir. Fatih Mollanın bu latifesini beğenir ve Ayasofya medresesini ona verir [l]. Görülüyor ki Fatih zamanı âlimler için yaşanacak ideal bir d e­ virdi. Alimler istedikleri kitapları buluyorlar, istedikleri ırevkile.r veriliyor, bol para alıyorlar ve hatta hediye, mükâfat suretile gi­ yecekleri de veriliyordu. Aşık paşa zade (Derviş Ahmet Aşıki) tarihinde sadrasam Rumî Mehmet paşanın, zamanında buna mani’ olduğu şöyle yazılır. (Asarı Mehemmed, âli Osman kapısında vezir oluncaya değin atebei ulyaya gelen ülema ve fukaraya teşrifi sada­ ka olurdu. Kimine sof ve kimine çuha ve kimine akçe verirlerdi. Heman kim rum Mehmet geldi, vezir oldu. Bu sadaka kesildi. Mrnnaülhayr) oldu. Fatih her hangi bir âlim hakkında yeni bir fikir edindi mi on­ dan vaz geçmez. Liyakatlerini gördüklerire itimadı fazladır, her­ kesi lâyik olduğu yere geçirmekte Fatihin hüsnü intisabı vardır. Meselâ: Yarhisarlı Molla Muslııhüddine İstanbul kadılığını tek­ lif eder, o da kabul etmez. Fatih mollaya : — Ben bilirim, sen müstahaksın. Senden gayrisini kadı eder­ sem Allahü taalanın emrine âsî olmuş olurum. Senden tezarru ede­ rim ki kabul edesin, demiş ve kabul ettirmiştir. Fatih ülemaya olan itibar ve saygısını kanunlaştırmıştır. Bunu Fatihin kanunnamesi bahsinde (sahife : 137—142) inceledik. Bu itibarı zamanında verilen tedris menşurlarında da görüyoruz. Elimize Ç01 (l945) de yazılmış (Gülşeni inşa) adındaki Münşeat mecmuasında [2] bu menşurların­ dan birisininin dikkate değer bir örneği vardır. Bu menşur Fatih zamanında kendi ulemasından birisine hitaben yazılmıştır. (Sebebi tahriri tevkîi refii şerif ve mucibi tasdiri yarliği beliği münif oldur kim çün medresesi sultaniye hemvare makamı ekâbiri enam ve menzili efadılı eyyam olup.... telebei’ulum ol buk’ai mubarekede iktibası fevayidi esnaf ve makulat ve ferayidi envai menkulattan evfer huzuza fayiz olup ol eşrefi buka’ müderrisi fâzı­ lın vücudünden hali olduğu sebebden lâbüdü fikri şahane ve nazarı [1] Hammer. Zeyil 318 [2] Eseri toplayan jeyh Mahrmıd bin Edhetn. Bay Raif yelkenci hususi kütüphanesinde

205hüsrevanemüz iktiza ettiği bir sahibi vücud ki ol medresenin ted­ risine elyak ve enseb ola.... çün darendei misli hümayun fahrülulema zahrülfudalâ...) satırları ilme, âlimlere gösterilen hörmet ve tevkırin nekadar canlı bir misalidir. Fatih âlimlerden bir kısmının medreselerde birer odada otur­ malarına da müsaade etmiştir. Esasen muidlerden kalanlar çoktur, âlimlerden medreselerde odası olanlar da vardır. Fatih devri âlim­ leri içinde epi bekâr hocalara rastlarız. Bunlar arasında kendisini hakikaten ilme vermiş ve onun feragatli icablarına uymuş olanları az değildir. Haşan çelebi isminde bir âlim vardır ki Mehmet Şah Fenarinin oğludur. Ali Tusinin talebesinden ve Aliyyülfenarinin amcazade­ sidir. Sahne müderris olduğunda kendisine bir oda verilmiş ve orada oturmuştur. Bu medrese de asırlar sonraya kadar Haşan çelebi medresesi diye meşhur olmuştur. Fatih, külliyyeye liyakatini anlayınca tayin ettiği hocalar teberrüken açış dersi yapmışlardır. Bu açış derslerinde usulen büyük m üderrislerde davetli bulunur. Yalnız sahn medreselerine değil, diğer yerlere de Fatih hoca tayin eder. Nitekim Mahmut paşanın cami’i yanında vapdırdığı medreseye ilk müderris olan Manisaoğlu Muhiddindir. Molla Hüsrevin yetişdirmelerindedir. Değerini Fatih de anlayınca Mahmut paşa medresesini ona vermiş, açış dersinde bizzat molla Hüsrev, hocalar ve diğerleri bulunmuş­ tur. Dersinden sonra molla Hüsıev oraya gelenlere: -Rumda iki ders gördüm. Biri Mehmet Şah Fenarinin ilk dersi, İkincisi de budur diye medhetmişlir. Fat hin yanma giren âlimler teşrifata riayet etmek mecburiye­ tinde idiler. O zamanki usule göre Fatihin eli öpülürdü. Yalnız Hatipzade elini öpmez, hatta huzurunda eğilmezdi. Fatih bunları hep hoş görmüştür. Dediğimiz gibi âlimlerin nazına tahammül gös­ termiştir. Kendisine gücenip gidenler olursa gönüllerini yaparak yine getirtmiştir. Huzuruna girenlere, molla Gürani ve ınolla Hüsrev gibi hocaları ise hürmeten ayağa kalkdığı ve hatta ellerini öptüğü rivayet olunur.

206

Fatih devrinin büyük âlimlerinin molla ve bunun daha tazim ifade eden mevlâna lakabile anıldıkları hepimizin malûmudur. Bir gün bu mollalardan Yusuf Kirmasti mescide başına ufak bir tülbent sararak gelir. Sadrıazâm İbrahim paşa çağırtır. Yanına başındaki ufak tülbentle varır. Vezir sebebini sorar. Allahın huzuruna böyle çıkdım, Allahın bir mahluku için bu heyetimi bozmağa nefsimde ruhsat bulmadım, demesi vezirin hoşuna gider. Böyle sözler hoşa gider diye daima Fatihe anlatıldığından onun da hoşuna gider ve bahşiş verir. Hiç bir devir yoktur ki Fatih devri kadar mollaların menakibi ile dolu olsun. Fatihin âlimlere danışdığı ve danışmadığı hususlar ve bir çok şahsi icraati vardır. Bunların bir kısmında reyîle hareket eder. Hatta bunlar halk rivayetlerine kadar yer almıştır ve Fatihin hâtı­ raları arasında sayılır. Bir gün birisinin ölüm cezasına çarpılmasını emreden Fatihe rivayete göre Ak Şemseddin fetva aldınmı ; diye müdahale etmek ister. Fatih : — Fetva verenler neye dayanarak fetva veriyorlar ? Benim de fetva verecek kadar ilmim vardır, diye cevap verdiği bile söylenir. Bir de şahsi icraatına şu misal verilebilir: Fatih devri âlimlerinden molla Bahaeddin Edirnede kazasker iken endurun ağalarından Davut bir fesada âmil olur. Hatta bunu men’ederek gazeb gösteren naibi döğmeğe cür’et eder. Fatih şeriatin böyle tahkirine bir türlü razı oiamaz, hemen öldürün emrini verir. Lâkin divandaki vezirler şefaat ederler. Faidesi olmar. Fatih kararından dönmez. Nihayet vaziyetin hallini molla Bahaedcünden rica ederler. O da naip gazabı hasebiyle yerinden kalkınca üze­ rinden kazanın naibliği kalmaz ve onu naib iken döğmüş olmaz, binaenaleyh şeriatı tahkir etmiş değildir diye Fatihi kararından vaz geçirirler. Davut bir müddet sonra İslaııbula gelerek Fatihin huzuruna girer ve af edilmesini diler. Fatih gizlice hazırlattığı bir sopa ile onu bir güzelce döğerek şeriatın kadrine hörmetioi gösterir. Bu zat ikinci Bayezit zamanında veziri âzam olmuş v ı kendisine Davut paşa denmiştir. 4 ay kendisini hasta yatıran bu dayağı iiî,:bı.:.; a

s

207 vesile sayıp daima Fatihin rufunu hayr ile yad edermiş [i]. Demek molla Bahaeddinin bir tefsiri ile ileride mühim bir mev­ kie geçecek bir adam, Fatihin âlimlerin kararlarına hörmet göster­ mesi hasebiyle, gazabından kurtulmuştur. Fatih arada Edirnede ve lstanbulda yanında bir kaç kişi ile çok defa kendisini belli etmiyerek yaya gezer. Rivayete göre Istanbıılda bir gün gezinirken yolda molla Efdalzade (Hamid) e rast­ lar. Efdalzade, gezen Fatihi lauıyarak attan iner ve selâma durur. Fatih de onu tanır : — Sen Efdalzad» denilmişin ? yarın divana gel, der. Efdal zade ertesi gün olur, divana gelir, vezirler geldiğini arzederler. Ona babnm Sultan Muradın medresesini günde 50 akçe alufe ile verdim. İmaretinden yiyeceği kadarda yesin, bu sevinçli haberi ona bildirin, diye haber yollar. O da Fatihin elini öper. Ben seni unutmam, ilerlemeğe bak 1 emrini verir. Hakikaten Fatihe verdiği sözde durmuş ve hastalanacak, sakalları dökülecek kadar çalışmıştır. Sonra sahııa müderrisi gelir. Sahnda müderris iken Fatih Rumelinde gazadadır, lstanbulda büyük kayıplara sebeb olan taun (asıl veba) hüküm sürdüğünden (2] Efdal zade İstanbul dışında bir köye çekilmiştir. Mutad günlerinde derslerini bırakmaz. Yolun uzaklığına rağmen haftada 4 gün med­ reseye gelir. Fatih mollanın bu gayretini her nasılsa duyar. Has­ talık geçip de Istanbula gelen Fatih, istikbale giden Efdal zadeyi, bulunduğun köyden haftada 4 gün derse geldiğini ve beşer kud­ retinden hariç gayretini duydum. Sen vazifeni yapdın, ben de bana düşeni yaparım, diye taltif eder. Bu ardı arkası gelmiyecek kadar çok olan rivayetler Fatihin âlimlerle kardeşçe, münasebetlerinin ve onlara gösterdiği alâkanın canlı misallerindendir. Fatih, külliyeyi kurdukdan sonra hocalarından, memleketimizin İslâm ve Türk âleminde kendilerini ilim ve kifayetleriyle tanıtmış (1] Bu fıkra Şekayikde molla Vildana atfedilerek yazılmıştır. Üniversite kütüphanesi N. 2413 de kayıtlı Şekayiki Numaniye zeyilleri muhtasarında molla Bahaeddine atfen yazılmıştır. (2] La 872 (1457) de olur. Fatih 17 senedir hükümdardır. Bunun acıklı tafsilatı Kritobulos tarihinde yazılıdır.

208 olanlarından ve Asyada Türk Aleminden getirttiği bir hayli âlim­ lerden mürekkep bir tedris heyeti vûcude getirmiştir. Bütün bu âlimleri kendi seçmiş, hatta pek itimat ettiği ve sevdiği âlimlerden ibaret jürilerin başında bizzat imtihanlarını yapmış ve çoğunun ilim ve kifayetini böylece anlayınca onları tedris kadrosuna almış­ tır. Bu manâca kurduğu Üniversitenin hayatı sonuna kadar reisli­ ğini yani rektörlüğünü yapmıştır. Fatihe zamanında bihakkin reisü ülema denilebilir. Fatih yeni külliyesine seçdiği âlimlerin zaman zaman gelip ders­ lerini dinlemiştir. Ali Tusiye, molla Zeyrek ve külliye hocalarının hal tercümelerinde bahsedeceğimiz gibi derslerine şeref vermiştir ve onlara talebesinin ve dersine gelenlerin yanında maddi ve manevi teveccühlerini göstermiştir. Bu, hocaları çalışmakda ve öğ­ retim hayatlarında çok teşci’ etmiştir. Hepimiz biliyoruz ki Fatih Istanbulu aldıkdan sonra mütemadi* yen bu şehirde oturmamıştır. Edirneye bir çok siyasi sebeblerle gidip gelmiş, Rumelide fetihlere ve Anadoluda uzun Haşan sefer­ lerine gitmiştir. Seferleri esnasında da gerek İstanbul ve gerek Edirnede oturduğu zamanlarda olduğu gibi ilmi mubahasesiz dura­ mamış ve şehirlerde hocalarıyle ve muhtelif fırsatlarla davet ettiği âlimlerle hemen daima beraber bulunmuştur. Seferlerde de kısm­ en bunlarla ve kısmen yeni davet ettiği âlimlerle beraber bulun­ muş, münavebe ile bunlar da at üzerinde onlardan bazılarını davet ederek ilm! mubaheselerde bulunmuştur demiştik. Fatih şer'i ilimlerle beraber akl! ilmlere (Science) a pek meraklı idi. Konuşmaları her iki zümreden âlimlerle beraber bulundukça iştigalleri sahasında olmuştur. Onun huzurunda şer'i ilimlerden her hangi bir bahis müzakere ve mubahese olunduğu gibi fennî bir mesele de ortaya atılır ve görüşülürdü. Şimdi Fatihin bazen müşahitliğiyle, bazen hakemliğiyle huzurunda münakaşası yapılan İlmî mevzulara kısaca temas edelim : [1] Bu bahsi değerli ustad Prof, İsmail Hakkı İzmirli bilhataa bu eser için ayrıca yazmışlardır. Küliiyeye ait vesikalar kısmına aynen koyacağız. Bu­ raya bu bahse dair bir hülâsasını koyduk.

209 * T ev h id B u rh a n ı m e s e le s i: Istanbulun fethinde, Hacı Bayram Velinin halifelerinden ve ülemadan molla zeyrek bulunmuştu. Fetihden sonra boş kalan Bizans manastırlarından Pantokratorda İstanbul külliyyesinin ilk şubesi he­ men fethi müteakip diyeceğimiz kısa bir zaman sonra kurulunca molla Zeyrek,Zeyrek medresesi kısmında yazdığımız (s. 12—18) gibi arkadaşlariyle beraber tayin olundu. Molla Zeyrek ile sık sık mü­ şavere eden Fatih Huzurundaki ilmi mubaheselere onu da çağırırdı. Bir gün molla Zeyrek Fatihin yanında Seyyid Şerifi Gürcani üzerine fadl (fazilet ve meziyet) davasında bulundu. Fatih böyle bir iddiayı beğenmedi. Bunun üzerine Hocazade ile molla Zeyre­ ğin mubahese etmelerini emretti. Bahis mevzuu da : Tevhid Burhanı, yani Allahın birliği hakkındaki delil idi. Tevhid burhanı hakkında kelâmcılarla meşhur olan burhan, temanu’ burhani idi. Meslâ iki Allah farz olunursa birinin diğerini men’etmesi demektirki biri diğerini men’ederse, ya her ikisinin kudreti taalluk ederse iki zıt toplanmış olur. Bu ise muhaldir. Yahut birinin kud­ reti taalluk etmezse kudreti taalluk etmeyen âciz olmuş olur. Her iki suret, âleminin sâni’i hakkında muhal olur burhaniyle temanu’ burhanını kati görürler. Hocazade allame Sadrettin Teftezani gibi bu burhanı kat’i görmüyor, belki zannî buluyor. Molla Zeyrek ise kelâmcılarla be­ raber yürüyor, işte mubahese de bu vadide cereyan etmiştir. Bu mubahesede Fatihin hocası Molla Hüsrev ve veziri âzami Mahmut paşa hakem mevkiinde bulundular. İslâmın esası hakkın­ da yürütülen bu konuşma yedi gün sürdü. Nihayet Molla Hüsrev, mubahesede hocazadenin kazandığına hükmetti. Fatih bu mubaheseyi tarafsız bir müşahit olarak takib etmiştir. Yoksa Namık Kemalin zannettiği gibi hakem mevki’inde değildi. Bahis mevzuu da Vacibi isbat yani Vacibin varlığını isbat değildi. Tevhidin burhanı hakkında idi Ul. [1] Bu bahsi değerli üstad Prof. İsmail Hakkı İzmirli bilhassa bu eser için a) rica yazmışlardır. Külliyeye ait vesikalar kısmına aynen koyacağız. Bu­ raya onun hülâsasını koyduk.

14

210 Bizce zaif bir rivayete göre bu mubahese esnasında Mahmut paşa ayakda durmuşdur. Fatih âlimlerle beraber toplandıkça ilim­ leri ve âlimleri ne kadar tevkir ettiğini göstermek için Mahmut paşanın daima ayakda durduğunu veya durdurulduğunu öğreniyo­ ruz. Rivayetler hep böyledir. Lâkin Mahmut paşa da âlimdir. Belki devlet idaresine geçtiği içindir ki âlimlere karşı onları dev­ let otoritesinin fevkinde göstermiş olmak için yapmış olabilir. Molla Zeyrek mubaheseyi kaybedince küsmüş, Bursaya gitmiş ve bir daha edilen ricalara rağmen dönmemiştir. T eh a iü liil F e lâ s ife m e s e l e s i : Bu mesele de Fatihin huzurunda münakaşa edilmiştir. Bu sefer mubahese eden Fatihin emriyle Hocazadedir. Lâkin bu sefer onun karşısında Alaeddin (Ali) Tusi vardır. Esas meseleyi kısaca izah edelim : Şarkda İmam Gazali, eski filosofların fikirlerini şerh ile Tehafütün ifade ettiği manaca onları yere seriyor. Garbde Ibni Rüşt buna itiraz ile o da bir tehafüt yani buna bir reddiye yazıyor. Bu iki farklı eser Fatihin gözüne ilişince bu iki dünya ölçüsünde âlimin görüşlerindeki ayrılıklar ve aykırılıkların gözden geçirilerek muhakeme edilmesini daima ilmi münasebette bulunduğu ve Fatih külliyesine getirdiği iki âlim Ala­ eddin Ali Tusi ile Hocazade (Mustafa bin Yusuf) ye havale ediyor. Hocazade (Tehafütül felâsife) yi 4 ayda, Alâeddin Tusi de (Ezzahire) yi bitirerek veriyor. Fatihin de bulunduğu toplantılarda i bu meselenin izahınde haklı olanı ayırmak için Molla Hüsrev de hakem tayin ediliyor. Molla >'Hüsrevin{ hakemliğiyle Hocazade bahsi kazanıyor ve Alaeddin Tusiden biraz fazla mükâfata eriyor. Fatih Ali Tusi ve Hocazadeye on biner akçe vermiş, Hocazadeye Ali Tusiden fazla ' olarak altınlı ve murassa raht ile bir katır da vermiştir. Alaeddin Tusi bundan üzülmüş ve memleketine dönmüştür. Hocazadenin Tehafütü ilim âleminde diğerleri kadar meşhur olmuştur [U . II] Yine üstad Prof. İsmail Hakkı İzmirli (Oazali, tbni Rüşt, Hocazade

211 Hoca zadenin Tehafütü başlangıcında böyledir: «

i

!_)*

-jK- j»*l»

Uj

ccü» 'r’^-^ılr* (***^^

Fatihe

¿ja _>L»- ¿ja


I

jTMİbM. iJrJij Udlj j i l i L i üdU! J* -OlljU < y u .c J lj* Vıjb -

hörmetli ithafı

I jl ç • . . jlilİ-'j JÜaLJl ¿«U JM^NI

jU a h Jljdjli- J lf'*jlU L J I (j*1 (jli

[1] . • •

jJ illy ! jÜ a J u J I¿ \» » l

»-J*>İhlali UJU Jl

Her iki mubahesede Hocazade kazanmış oluyor. Sadnazam Mahmut paşa Hocazadeye tarafdar olanlardandır. Mahmut paşa­ dan sonra veziri âzam olan Karamanlı Ulu Arif Çelebi oğlu ni­ şancı Mehmet paşa, bu Tehaföt münaşasında bahsi kaybeden Alaeddin Tusinin talebesindendir. Ve bu vaziyetten üzülmüştür. Alaeddin Tusinin gücenmesine sebeb olan mubahesenin kahrama­ nı Hoca zadenin itibarını düşürmek için medresede ders arkadaşı Hatipzadeyi Hocazade ile münakaşaya teşvik etmiştir. Hoca za­ de o tarihde lznikde kadıdır. Bu maksat bildirilmeden Istanbula davet edilmiştir. Karamanlı Mehmet paşa arkadaşı Hatipzadenin Hocazadeye galebe çalacağından emindir. Meselenin farkında olmıyarak Hoca­ zade lstanbula gelir. Bu vaziyetten haberdar olunca Hatipzade hakkında: İlk önce talebem ile mubahase etsin, onlara galebe çalarsa karşıma çıksın, der. Hatipzade bu sözden Hocazade mubahaseden kaçınıyor manasını çıkarmıştır. Bunun üzerine Hocazade mubahaseye karar vererek tznikdeki bazı tasniflerini getirtmek için birisini yollar. Sinan (hoca) paşa bunu duyunca Karamanlı Mehmet paşaya gidip : — Hatipzadenin haysiyetini mi kırmak istiyorsun ? Hocazade mükâlemesini ikmal ettikden sonra hiç bir fert onunla mubahese ve mükâlemeye çıkamaz, Hatipzadeyi hemen çağır ve Hocazade ile mubahaseden vaz geçir, dedi. Böylece Hatipzade, HocazadeTehafûtleri ve Alâeddln Tusinin (Eızahire) si hakkında bu dört eseri inceliyerek ve karşılaşdırarak kıymetli bir etüd hazırlamıştır. Külliyeye ait vesikalar kıs­ mına ayrıca konacaktır. * [1] Mısırda, matbaai Âmirede 1321 de yapılmış baskısından

212 nin karşısına Alaeddin Tusinin intikamını almağa çıkmağa cesa­ ret edemedi. Hakikaten Sinan paşanın şahadet; gibi bir bahsi iyi kavradımı karşısına kimse çıkamazdı. Hocazadenin bu iki ve meşhur kazanmasiyle sona eren mubahaselerden daha başkaları da vardır. Molla EfdalzaHe, Fatihin muallimi molla Hayreddin ile de mubahase etmiş ve onlara da galebe çalmıştır. Bu mubahasede Hocazade Seyyid Şerifi Cürcaninin bazı yerlerde nadir olarak hata ettiğini ortaya koyduğu hal­ de gerek Efdalzade, gerek molla Hayreddin Seyyid Şerife hata isnad edemediler. Fakat Hocazade canlı misaller vererek onları susdurdu. Hocazade Fatih devri başlarında fznikde meşhur olan molla Hayaliye bir kerre mağlup olmuştur. Bir hocadan ders oku­ muşlardı, ders şeriki idiler. Resimli Şakayiki Numaniye tercümesinde beraber resimleri vardır l1! . D iğ e r m n b a h a s e le r : Fatih devrinde âlimlerin kendi arala­ rında ufak ve büyük münakaşalarına misaller verilebilir. Biz Fa­ tihin alâkadar olduğu ikisini ve büyüklerin ilgilendiklerini kısmen yazdık. Diğer âlimlerin mubahase mevzularını anlayabilmek için şu izahatı vermeği lüzumlu görüyorum : İslâm akidesini toplu olarak gösteren ilk kitab, «İmamı Âzam Ebu Hanife» ye nisbet olunan (Fıkhı Ekber) adlı eserdir. Fakat bu eser yalnız nakl’e dayanır. Abbasî halifesi Me’mun zamanında Aristo mantığı ve bütün Yunan filosoflarının eserleri yunanca ve Süryaniceden Arapcaya çevrilip İslâm âleminde tanınınca İslâm inanışlarını toplu olarak göstermek üzere yazılmaya başlayan eser­ ler yalnız (nakl) e dayanmakla kalmayıp nazar ve istidlâl yolunu tuttu. (Nakl) e muarız olan noktalarını red ve cerh ederek onlara cevap verebilmek için mantık ve filosofiyi içine aldı. Ve bu tarz­ da İslâm âlimleri tarafından uzun veya kısa pek çok eser yazılıp (Kelâm ilmi) adı altında tedvin edilmeğe başlandı ki bu metinlerin en mühimlerinden birisi (Kadı Efdaleddinül Ayici) nin (Mevakıf) adlı olan eseridir. » ---------------------------

[1] Topkapı sarayı hazine kütüphanesi N. 1263.

213 Pek veciz olan bu metin (Seyyid Şerifi Cürcani) tarafından mükemmelen şerhedilmişiir. (Şerhi Mevakıf) namı altında İslâm ve Türk âleminin meşhuru olan bu önemli eser yine İslâm âleminin şark ve garp medreselerinde büyük âlimler tarafından asırlarca okunmuş ve okutulmuştur. Bu mühim şerhin ya tamamına veyahut icap eden bazı mühim bahislerine pek çok hâşiyeler ve ta’likler yazılmıştır. Fatih devri ve külliyesi âlim müderrisleri buna öyle hâşiyeler ve ta’likler yaz­ mışlardır ki âdeta iktidar dereceleri bunlarla ölçülmeğe başlamış­ tır. Bir nevi ilmi tez mahiyetini almış ve bunlarla ilmi kifayetlerini ortaya koymuşlardır. Okadarki âlimlerden her hangi birisinin ilmi kudretini isbat için (Şerhi Mevakifa haşiyesi veya ta’likatı vardır) demek kâfi gelmiştir. Fatih devrinin ve külliyesinin en sayılı âlim ve müderrisleri bu şerhi okuturlarken üzerine bir çok hâşiyeler ve ta’likler yazmışlar­ dır. O devir âlimlerinin hal tercemelerini Şekayiki Numaniyede okurken bunlardan mütemadiyen bahsolunduğunu görürüz. Molla Zeyrek ile Hocazade arasındaki mubahase mevzuu da yine bu mühim eserden doğmuştur. Yalnız molla Zeyrek değil, yine Fatih devri âlimlerinden molla Muslihiddini Kastlani de hallettikleri bazı noktalara dayanarak Sey­ yid Şerifi Cürcaniye karşı tefahür göstermiştir. Fatih zamanında bu ilm! mubaheselerin kısmen oğlu ikinci Bayezit zamanında da devam ettiğine şahit oluyoruz. Hatta Musli­ hiddini Kastlani ikinci Bayezit huzurunda Seyyid Şerifin (Mevakıf şerhi) ndeki bir ibaresine tevcih edilmiş okadar suallerim vardır ki benden başka hiç kimse o sualleri kavramamışlardır demiştir. Çok ihtimal dahilindedirki ikinci Bayezidin emriyle o suâlleri gös­ teren bir risale yazmıştır [1]. Bunun üzerine İkinci Bayezit, molla Kastlaninin bu suallerine cevap verilmesini (Sultanül ülema ve burhanül hükema Sinan Ho-1 [1] Bu bahis halen Köprülü kütüphanesinin Asım bey kısmında N. 721 de kayıtlı mecmuanın ikinci risalesidir. Bize bu risaleleri müderris Hazmi Tura inceliyerek tetkik etmiş ve yukarki mülâhazaların bir kısmına temas eylemiştir,

214 ca paşa) ya söylemiş, Hoca paşa, da verdiği cevapla diğer bir risale yazmıştır ki yine ayni mecmuanın üçüncü risalesini teşkil et* iniştir. Bu risalede Hoca paşa, Kastlaninin suallerine altı mesleede cevap vermektedir. Esas mevzu ¡skolastik meselelere ait olduğu cihetle tercüme ettirilmemiştir. Zira metin ve şerhleri, hâşiyeler ve ayrıca ta’likler tercüme ettirilip gözden geçirilmeyince hangi tarafın haklı olduğu teslim edilemez. Yalnız itirazı mucip olan noktalara kısaca temas edelim : 1 — 2 — ra karşı 3 — 4 — 5 — 6 —

•

Mutlak ilmin zaruri olması bahsi Cesetlerin haşri ve ölülerin iadesini inkâr eden filosoflabir âyetin iadeye delâleti hakkında ilmi münakaşa Vücudun mahiyeti üzerine zait olup olmaması bahsi Mahsus keyfiyetler Cüz’ü la yetecezza Her şeyin küre olması hususunda sonrasının isbatı

işte Kastlani bu altı meselede, Seyyid şerifin Mevakif şerhin* deki fikirlerine karşı itirazlarda bulunmuş ve Sinan paşa da birer birer cevap vermiştir. Fatih zamanında, kendisi bizzat ilgili olsun veya olmasın münakaşalar bunlardan ibaret değildir. Alimler ken­ di aralarında da bu yüzden ihtilaflara düşmüşlerdir. Sinan hoca paşa münakaşalarını buna bir misal alabiliriz. Nasirüddini Tusi tarafından felsefi kelâm hakkında yazılan (Tecrit) etrafında da münakaşalar olmuştur. (Tecrit) in ilk şerhini talebe­ sinden (İbnilmutahhar ül Ha ) yazmıştır. Ondan sonra yine kelâmci filosof (Mahmut bin Abdürrahmatül isfahani) nin itirazlarını taşıyan şerhi (Şerhi kadim) diye şöhret kazanmıştır. Seyyid şerifin bu şerhe hâşiyesi vardır. Rumda (Türkiyede) meşhur âlimler ara­ sında Tecrit şerhi hâşiyesi diye meşhur olan hâşiye budur. Bu hâşiyeye pek itina olunmuştur. Hâşiyeler, talikler yukarda yazdığımız gibi pek çoğalmış ve bu yüzden kulağımıza kadar gelen ve gelmeyen,tercemei hal kitablarında yazılı ve yazılmayan sayılmayacak kadar çok münakaşalar olmuş ve devam etmiştir. Meselâ Hatipzadenin kadim şerhe yaz­ dığı 4 hâşiyeyi Hacazade beğenmemiştir. Ali Kuşci de bu kadim

ı

215 şerhe bir şerh yazmıştır ki (Cedid şerh) diye şöhret bulmuştur. Celâlüddin Devvani bu yeni şerhe bir hâşiye yazmıştır. Hocazade, Celâlüddin Devvaninin Ali Kuşci (Şerh cedid) ine yazdığı bu hâşiyeyi beğenir. Sinan (hoca) paşa da Hatipzadenin şerhi kadim hâşiyesine bazı cevaplarında hakkiyle teferrüt etmiştir [1] . Yine bu şerh ve hâşiyeler yüzünden Molla Lütfi ile Hatipza* denin arası açılmıştır. Bu münakaşa okâdar sürmüştürki İkinci Bayezit zamanında Hatipzade eline geçen bir fırsattan istifade ile Molla Lütfiyi öldürtmüştür. İşte bu münakaşaların hoş ve iyi, hoş olmayan fena tarafları da olmuştur. Hoş tarafları âlimler fikirlerini serbest söyleyebilmişler, ilmi kanaatlerinden Fatihin huzurunda bile her ne bahasına olursa olsun ayrılmamışlardır. Hoş olmayan tarafı yukarki müessif hadiseye kadar varmıştır. Son mühim münakaşa şu d u r: En son olarak onu zikredeceğiz. Çünkü bu Fatih zamanında bir mubahase mevzuudur. Lâkin İkinci Bayezit zamanında kaleme alınmıştır. Sonra bu mubahase bu gü­ nün anlamınca akli ilimler yani (Science) ı ilgilendirmektedir. Bina* enaleyh önemi fazladır ve bu bahse ait bildiklerimizden bizce en mühimmidir. Bunlarla bu gibi cereyan eden musahabelerin pek az bir kısmını öğrenebiliyoruz. Bilmediklerimizin de bu mahiyetlerde meseleler olacağı ihtimalinde duruyoruz. Mevzuumuz olan mese­ le budur: Fatih tarafından İstanbul külliyesinin Ayasofya medresesine ge­ tirilen meşhur Ali Kuşci bir gün Fatihin huzurunda derki: — Bizim bildiğimiz bir garip mesele var ki onu ancak riyazi ilimlerde derin bilgiye sahip olanlar bilir. Mesele şu d u r: (Bir zaviyei hadde bulunmak mümkündür ki bir dıPının infiraç canibine hareketi farz olundukda, hadde olması akibinde aralarına kaime ♦ * tavassut etmeksizin münferice olur). Fatih, bu meselenin Ali Kuşcinin kendisinden sorulmadan ve izahı istenilmeden bu zaviyenin istihracını bulunduğu yerde bulu[1] Tehafütülfelâsife bahsini bu eserimiz için incelemek lütfûnde bulunan Prof. İsmail Hakkı İzmirlinin ayrıca basılacak notundan buraya bazı mütalâa­ ları ilâve edilmiştir.

216 nan âlimlere ve Türk devletinin fadıllanna havalesini emrediyor. İşte Sinan paşa da bu davayi hallederek bir risale kaleme alıyor. Bu risale [1] başında Fatih ve Ali Kuşci rahmetli olarak göste­ rildiğine göre her ikisinin vefatından sonra kaleme alınmış oluyor. Sinan (Hoca) paşa hakikaten bu meseleyi hallederek bu kısa ma* kaleyi vucude getirmiştir. Köprülü kütüphanesinde tetkiklerimiz arasında buna 1940 da muttali olduk ve üzerinde durduk ve alâ* kadar olanlara ozaman bildirdik. Asıl dikkatimizi çeken nokta şu oldu. Fatih, yalnız hariçten getirdiği âlimlere kıymet verir bir fâzıl değildir. O memleketimi­ zin yerli âlimlerini daha üstün görmek arzusiyle bu meselenin taraflarından hallini haklı olarak istemiştir. Risale bahsin çetin olmasına rağmen çok anlatılışlıdır, Meseleyi izah eden vazih bir hendest şeması da vardır. Sinan (Hoca) paşanın her şeyi çabuk ve doğru öğrenmeğe kabiliyetini gören Fatih bu genç hocasını, Ali Kuşciden Istanbula gelince riyaziye ve heyet gibi öğreteceği ilmi bahisleri takib et­ mesini teşvik etti. Hoca paşa her nedense devam edememiş, ye­ rine Fatihe hususî kütüphanesi hafızı kütüplüğüne tavsiye ettiği, talebesinden molla Lütfiyi göndermiştir. O dersde öğrendiklerini akşamları hocası ve hamisine ve katiyen kendisini terk etmediği velinimetine takrir etmiş, hatta bu bilvasıta derslerle öğrendiği ri, yaz'ye kuvvetiyle Çagminiye şerh bile yazmıştır. İşte Fatih, genç hocasının bu meseleyi hal ettiğini öğrendimi bilmiyoruz. Zira risa*

j l L L ,^ L

U l

J L .

...^ 1

.U O - I

J k ,

*U U J J İ U -

^ ^

lr

Ul jL . Jj*0 UJ «_jj;
- r rX n J y ' J* •■•) :

1*1» ¿k^
M il Ç J J

s

diye başlar. Dilimize çevrilmiştir, ayrıca basıla-( çaktır

-< ; ,

m

^

•

j ^

v. 69 a - ’ Ji)1 ^

, j ; (jlj ^ Oİ C f i Jİ

217 le onun hayatında yazılmamıştır. Hoca paşanın bu risaleyi vücude getirmesi ilmi kifayetinin dikkate değer oluğunu göstermesi itibariyle önemi fazladır. Bu gibi risalelerden, şerhler, hâşiyeler ve ta’liklerden bunları yazanların hakiki ve İlmî hüviyetlerini anlamak ve ilim âlemine kattıkları yenilikler varsa onları bulmak ancak mehaz tuttukları metinlerle karşılaştırmakla kabil olabilir. Buna şimdi imkân görül­ memiştir. Onun için kendi olgunluklarını gösteren hakiki veçhelerini anlayamıyoruz. Lâkin bunları cidden zamanlarının ulûmu nakliye, kısmen bile olsa ulûmu akliyede derin vukufları olduklarını kabul etmek lâzımdır. Fatih külliyesinin 30 sene çok üstün duran vazi­ yetini kuvvetlendirmişlerdir. Fatihin, hocaların ilerlemesine çok yardımı olan mubahase ve hatta münakaşalarla alâkadar olması ilim zihniyetinin Osmanlı Türklerinde bu güne kadar devam ede­ memekle beraber bir zamanlar inkişaf istidadı göstermesinin bur­ hanı olmuştur. Fatih devrinde İlmî mubahaseler yalnız bizim âlimlerimizle de­ ğil, İslâm olmayanlarla da olmuştur. Bunların hepsini bilmiyoruz. Tarihler bir kısmını yazarsa da tafsilât vermez. Yalnız bir tanesini hakkiyle biliyoruz. İstanbul fethinden 10 ay kadar sonra 858 (1454) ilk baharında tayin ettiği Rum patriği âlim ve çok yazı yazan Yenadyus İsholaryus ile 859 (1455) sonlarında Fatih ile olan dinî mubahesesi meşhurdur. Fatih o zaman 24 yaşında idi. «Bu zat her bar nezdi padişâhiye gelir ve saatlarca bezmihümayunda mubahesatı ilmiye ve siyasiye ile demgüzar olurdu. Fatihin isteği üzerine, bu konuş­ malarından bir tanesini, Rumların dinen inandıkları meddeleri 20 bahisde Rumca yazıp huzura takdim etmiştir [1], Fatih, bir defa da patriğe gitmiştir. Bunu Kitobulos da yazar l2l.• • [1] (Akâitname) adını taşıyan bu risale Rumcadan, Karaferye naibfAhmet bin Mahmut çelebi tarafından itina İle XV inci asırdaki dilimizin şivesiyle Türkçeye çevrilmiştir. Dili sade, eümleler kısadır. O asrın Türkçesine güzel bir örnektir. Bu Akâitnamenin rumcasını göremedik. M. Crusfus adında bir Lâtin tarihçisi tarafından 1854 de Tutcograccia adlı tarihe Lâtin harfleriyle

218 Mevzuun kaleme aldırılması Fatihin serbest düşüncesine bir mi* saldir. Hiristiyanlık akidelerinin böyle izahı âlimlerimiz arasında ve Fatihçe nasıl karşılandı bilmiyoruz amma patriğe bu suretle bir cemile gösterilmek istendiğine kani’ olabiliriz. Fatih daha yüksek ve daha ince bir hayli dînî, filosofik ve riyazi mevzuları kuvvetli Türk ve İslâm âlimlerinden dinlemesi, kendisi de Arapça gibi ana kitaplardan okuyup tetkik etmek kudret ve kabiliyetini göstermesi itibariyle bu risalenin üzerinde herhalde durmamıştır. (Tevhid ) i kavramış ve benimsemiş Fatih gibi bir mütefekkire (T eslis) in böyle izahı noktasından eserin kıymetinden ziyade o devirde Or­ todoks Hristiyanlarının en büyüğünün ağzından o dinin en salâhi­ yetti bir şekilde müdafaasının ehemmiyeti vardır. Zira Fatih, Ka­ tolikliğin başında olan papanın siyasî ‘faâliyetine Ortodoksluğun şarkda yerinde tutulması lüzumuna kail olarak şark Hristiyanlık âlemine bir tevecccüh göstermesinin misalinden başka bir şey de­ ğildir. Yoksa bazı garp âlimlerinin (ni musulman, ni chrétien) (ya­ ni ne Müslüman idi ne de Hristiyan) diye Fatihe bühtanda bulun­ masına ve gûya Fatihin Hristiyanlığa temayülüne bir misal gibi gösterilmek istenmesine bu risalenin yazılarak kendisine verilme­ sinden cesaret alarak bir mütalâa yürütmeğe kalkmak Fatihin ha­ yat ve şahsiyetini bilmemek ve ona kasdetmek demektir ki böyle iddialar cevabdan bile müstağnidir. Fatih, patrik Yenadyus ile iki defa konuşmuştur. Ondan sonraki patrik Maksimus ile bir defa görüşmüştür. Ona Hristiyanlığın erkânından sormuş, lâkin risale yazdırmamıştır. İkinci patrik ile görüştüğünde Fatih 47 yaşında idi. Fatih, şer’î ilimlerde derin bir âlimdir. Lâkin aklî ilimlere me­ rakı fazladır. O çok mütecessisdir. Her söylenen şeye inanmaz.*2 Türkçe ve Rumca yazılmış ve 353 sene önce basılmıştır. Bunu Türk irfan âlemine bildiren OsmanlI A’yem meclisi azasından Leğofet beydir. (Mecmuai Ebüzziya) nın 1329 senesi 98 İnci cüzünde de yalnız metni neşrolunmuştur. Fatih devrinde fikir cereyanı bakımından İncelenmeğe değer. Mirmiroğluna göre patrik bunu çok mufassal yazmıştır. Fatih kısaltmasını söylemiştir. İşte molla Ahmedin terceme ettiği kısa olanıdır. [2] Avukat Mirmiroğlunun notundan vc (Fatih ve patrik Yenadyus) maka­ lesinden. Tanin. 6 İkinciteşrın 1943.

219 Dogmatik değildir. Eğer tecrübe ile bir fikir teeyyüd etmezse onu kat’îyen red eder. Yanında bulunanların çoğu da böyledir. Hocası Sinan paşa da böyledir. Fatihin Edirne sarayında Beşir çelebi ile mubahasesi de buna misaldir [1]. Beşir çelebiye inan­ makla beraber; söylediğini denemeden önce ona hak vermemiştir. Sonra Ortodoks kilisesine göre aforoz (Excommunö) edilmiş olduğu halde ölenlerin cesedlerinin toprak altında bozulmadığına dair bir itikadı duyan Fatih, Bizans kaynaklarının rivayetine göre, böyle bir şahsın mezarının açılıp bakılmasını istemiştir. Filvaki böyle bir mezar göndertilen memurlar huzurunda papaslar tarafın­ dan açılmıştır [2]. Sonucu gördüklerine göre Fatihe haber ver­ mişlerdir. [1] Buna dair-makaleyi okuyunuz. Dr. A. Süheyl Ünver, Fatih ve hekim Beşir çelebi. Türk Tıb Tarihi Arkivi No. 21—22. 1943 [2] Turcograccia (S. 28) de Patrik Maksimus (1476—1482) zamanında olan hadise şöyle yazılmıştır : Fatihin sarayında Amiruçes’in oğlu Mehmet bey Hristiyan dini hak­ kında Fatih’e izahat verirken Hristiyanların yaptıkları dini cürümlerinden dolayı aforoz edilirler de hayatlarında affedilmeden ölürlerse cesetleri toprak altında çürümez ve bin sene geçse bile asıllarına rücu’ etmez, dedi. Bu rivayet Fatihin hayretini mucip oldu ve dedik! şayet ölümünden sonra affolunursa o ceset çürürmü ? Evet cevabını alınca şaşdı. Patrikhaneye haber göndererek, çok zaman önce ölmüş ve gömülmüş aforozlu bir Hristiyan mezarı bulmalarını emretti. Patrik bu emirden telâşa düştü. Hemen rahipleri çağırarak böyle birisini hatır­ layıp hatırlayıp hatırlamadıklarını sordu ve böyle bir mezarı bulmakda müşkül­ leri düşünerek padişahdan bir kaç gün mühlet istedi. ' İhtiyar despotlar aforoz edilmiş bir kadını hatırladılar. Ölen patrik Yenadyus zamanında patrikhane civarında oturan bir papasın dul karısının alenen bazılariyle gayri meşru münasebetlerde bulunduğunu duyan Yenadyus onu ça­ ğırarak nasihat etti. Kadın dinlemedi ve yine bu yolda yürüdü ve kadın bu fena hareketinden zemmolundu. Kadın bundan intikam almak için patriğe ken­ disini çağırdığı zamanda bana tasallutta bulundu diye iftira etti. Kadının bu iftirasını duyan patriğin canı sıkıldı. Bir âyinden sonra bu kadının dediği doğru ise öidükden sonra cesedi çürüsün, eğer iftira etti ise aforoz edildiğini ve cese­ dinin çürümemesini allahdan istedi. Kadın aforozunun 40 inci günü basurdan öldü ve gömüldü. Rahibler bunu hatırlayarak Maksimusa söylediler. Mezarı bulundu. Patrik, despotlar ve Fatihin çavuşu mezara giderek açdtlar ve cesedini bozulmamış gör­ düler. Fatihe haber gönderildi. Emin adamlarından bir kaçını yolladı. Bunlar da gördüler ve arzettiler. Saray erkânından bir kaçını yollayarak cesedi çıkarıp mahfuz bir yere koymalarını ve kapayıp mühürlemelerini emretti. Patrikhanenin ufak bir kilisesine naklolunarak sakladılar ve mühürlediler. Padişaha ne diyelim

220 Fatihin, âlimlerle ve aralarında mubaheselere ne kadar önem verdiği ve bunların çoğunun akademik toplantılarda yapıldığı, kendi İlmî zihniyetinin ileride olduğu görülmektedir. Fatihin bu hareketi âlimler.arasında da kısmın misallerini verdiğimiz mevzu* iarda tekrar Olunmuştur. Biz burada ilmi meseleler ve hareketle* rin hepsini yazmış olmuyoruz. Bu bahis incelenecek olursa ve kütüphanelerimiz karışdırılırsa daha çok misaller bulabiliriz. Bu suretle araşdırmalar neticesi Molla Kastlaninin, Sinan paşanın mubahase ve risalelerini ortaya koyarak ilgili olanlara haber ve­ rebildik. Bu güne kadar tetkiklerimizin mecmuunu tam olduğunu iddia etmiyerek ortaya koyuyoruz. Bunları izah ederken Fatih devrinde akli ve nakli ilimlerin du­ rumunu da kısmen bildirmiş oluyoruz. Şer’i ilimlerde cidden ile­ ride âlimlerimiz vardır. Bunlarla hakikaten iftihar olunur. Akli ilimlere keza bu devirde pek önem verilmiş, Ali Kuşcinin şer’i ilimlerde olduğundan fazla bunda çok ileride bir âlim olması ha­ sebiyle celbedilmesi bunun bizde de Molla Lütfi, Sinan paşa, son­ ra Kıdızadenin torunu Mirim Çelebi gibi âlimlerin yetişmesine ve bu ilmin bir müddet bizde yerleşmesine müessir olmuştur. Fatih de akli ilimlere zamanında büyük bir üstünlük vermiştir. Binaenaleyh şer’i ilimlerin inkişafı bakımından çok ehemmiyetli bu devir akli ilimler bakımından da ileride bir mevki kâzanmıştır. diye patriğe sordular. O da aforozlar için bazı dualarımız var. Âyinden sonra tabutu önünde okursak aforoz kalkar ve ceset çürür dedi. Bir kaç gün sonra patrik aforozu kaldırmak için afivname yazdı ve saray erkânına haber yolladı. Cesed bulunduğu yerden çıkarılarak âyinin yapılacağı kiliseye naklolundu. Saray erkânı ve halk önünde ruhani merasim yapıldı ve afivname okunmakla cesed dağılmağa başladı. Oradan alıp yine bir yere nakl ile mühürlediler ve bir kaç gün sonra tabut açılınca cesedin çürüdüğü görüldü) (V. Mirmlroğlunun hazırladığı nota göre). Bu o zaman Turkogreçyenin yazdığı gibimi karşılandı bilmiyoruz amma, Hristiyan dini de diğer bütün dinler gibi Müslümanlarca da bir hak dini olarak tanınmakla beraber bu günkü fenni zihniyetimizle bunu şöyle izah edebiliriz : Bazı kabirlerde ölüler çürümez. Bu gün bile aforoz edilmiş ve edilmemiş çürü* memiş cesedler bulunabilir. Bu Müslümanlarda bile var. Havasız ve kuru bir yer olur cesed çürümiyebilir. Şartlarını bugün biliyoruz. Çıkarınca çürümeğe başlaması hava ile temasa geçmesindendir. Bu gün de çürümeyen cesedler de hava ile temas edince bu çürümeğe başlama hadisesi çok görülür.- Hatta mum­ yaların bazısı bile havasız tabakalarından ve örtülerinden tecrid edilince çürümeğe başlamışlardır.

221 F a tih in tıbba ilg is i : Fatihin akli ilimlere merakı çok olduğundan hekimlerle müna­ sebeti başda gelir. Fatih akli ilimlerden bizde yunan şark esasları dahilinde bir mevkii olan tıb kısınmada meraklı idi. Onun yazma ve seçme kitap­ larla dolu husus! kütüphanesinde bilhassa kendinin okuması için devrinin isimlerini kısmen bildiğimiz hattatlarına yazdırılıp metin ve temellük kitabeleri yine o devrin mücellit ve müzehhipleri ta­ rafından süslenen tıb klâsiklerinin çoğunu istinsah ettirmiştir. Vak­ tiyle onun hususi kütüphanesinden çıkıp şimi muhtelif kütüphane­ lere dağılan bu kabil temellük kitabeli eserlerden bu güne kadar rastladıklarımızın bulundukları kütüphane numarasiyle beraber devam edecek araştırma sonuçlarına göre noksan bir listesini verelim : Eserler .J J l

¿r\ CjJ -

Dili

j i L i l j j L j ¿ 1 ¿ c . J c f Arapça

J /iM

¿¿11 Farsça

Bulundukları kütüphane Üçüncü Ahmet

Numarası 1996(Şeyh Hamdullah hattiyle )

Esat efendi

2494

i

i _ J a H JtS ~ Arapça J * « i l *-*■_$!! J

(Ibni Sina) Ü J t j (Ibni Sina) ju u tr ¿ ı L—• k-jl—^

(diğer nüsha) , J « J İ J j y i

Farsça Arapça » I > > » » > > >

(Ibni Sina)

> >

Ayasofya

4814 (müel lif hattiyle) 2005

Üçüncü Ahmet Nuru Osmaniye Ayasofya Köprülü Üçüncü Ahmet » 1> Yenicami Ayasofya »

Üçüncü Ahmet Ayasofya > »

3571 3620 894 2082 2131 265 3626 3587 2140 2097 2382 2448

2 22 Bunlar devrinin Selçuk yolunda, Bursa ve Anadoludan Istanbula gelen sanatkârlar eliyle çok itinalı ve zarif bir şekilde tezhib edilmiş ve ciltlenmiş bulunmaktadır. Fatihin san’atta çok çeşidi sevmesi bu kitap nakışlarının birbirine benzememesi ile de anlaşıl* maktadır. XV inci asır Türk ince sanatlarının kıymetine paha bi* çilmez eserleridir. Hususî kütüphanesinden bunlardan başka diğer tıb klâsiklerini külliyesinin medreselerine dağıtmıştır. Bunların arasında kendi adına ithaf olunmuş iki eser de bulu* yoruz. Birisi Mes’ut İbni Hakimüddin üt tabibül Hüsni tarafından da yazılmış Farsça miratüşşifa adında bir tıb kitabının birinci cil* didir. Halen Esat efendi kütüphaaesinde N. 2494 de saklıdır, ikin* cisi tabib Amasyalı Şerefeddin Sabuncuoğlu tarafından Fatih’e ithaf olunan resimli Cerrahiyei llahniye eseridir. Bunun iki nüshası vardır. Fatihin hususi kütüphanesinden oğlu İkinci Bayezit kütüp­ hanesine intikal eden ve Sabuncuoğlu hattiyle olan tam nüshadır ki bu eser kütüphaneden bilmediğimiz bir tarihde bilmediğimiz bir ele geçmiş, gide gide Yasinci zade Mehmed Aliye varmış, o da hususi hekimliğini yapan bir Fransız tabibe, (Dr. Bergeron) a he­ diye etmiştir. Ondan Paris millî kütüphanesine geçer, (Salle de mamuscrit. Suppl. Turc. 693). Şerefeddin bundan iki nüsha yazmış­ tır. Birisinin bazı sahifeleri kaybolmuştur. Ali Emiıî kütüphanesi müzesinde N. 79 da saklıdır. Bir de istinsah olunup resimleri kopye edilmiş bir diğer tamam olmayan nüsha da Tıb Tarihi enstitü­ müzün kütüphanesinde saklıdır. 870 (1465) Sabuncuoğlu Şerefeddin başlangıçta d e rk i: ( . . . Tarih . . . sekiz yüz yetmiş yıl olmuştu ki kim ol Sü­ leyman tahtı Skender bahti dârâ darı rüstem şikârı Feridun . . . Şahinşahı zamanı zemini zillü Rabbül âlemin naşirül emnü vel aman naşirül adli vel ihsan kâhirül kefe re ti vel fecereti vet tuğyan sultan bini sultan han bini han Mehemmet han bini Murat han . . . Şe­ rir saltanat ve bisatı ma’delet üzerinde mukarrer ve Eadi üzerine muzafferdi Kim bu zaifünnahif ahvecünnas Şerefeddin bini Ali bin ilhac llyas . . . Sabuncuoğlu elmütetabbib fi daruşşifai Amasya . .. Şehrinde sakindim, bu tavkı karnisi maişetim killeti ruzigâr ve ze-

223 manei dilazar elinde giriftardı. Diledimki bu miheni ruzigârdan kendimi halas idem. O sultanüs selâtinin atebei keyvani rıi’at ol babı merhametine yüz, sürmekliğe vesile taleb ettim. Bildimki ol fazılı) kâmil melikin hazretinde ulumdan mergub nesne yoktur. Hususa ilmi tıb kim şanında nısfulilim denilmiştir. Bes bu ma’* nadan ilmi tıbban bir kitabı cerrahiye yazdım. Bu ömrü kasir ve emeli tavil içinde bilüp ve tecrübe edip ilmel yakin ve aynel yakin müşahede ettiğim a’mâli yedden bir 'nice türlü acaip ve garaip işleri bu muhtasar içinde dere ettim. Şöyleki bu zamanın cerrah­ ları zikrolunan a’mâlı yedin ekserini ne görmüşler ve ne de işitmişlerdir. Şol sebebden kim bunların nicesi âmllerdir. Kütübü mutekaddimine nazar edip ol kitaplar ahkâmınca tetebbu’ edip saip ameller kesbedip tariki müstakim üzerine varmamışlardır. Belki kendi karihalarından hatâlı işler işleyip isyana mürtekip olurlar. Bu kitabı tfirki yazdım. Türki yazdığım şol ecelden oldu kim kavmi rum türki dilini söylerler. Bu asrın cerrahı ekser ümmilerdir. Okuyanları dahi türki kitaplar okurlar.....) Bu kitabın Parisde Bibliyotek Nasyonal nüshasında ikinci Bayazıdın mührü olduğuna göre belki Fatih’e takdim olunmuş, son­ ra oğluna geçmiştir. Şerefeddin Sabuncuoğlu mücerrepnamesinde [1] ber takrip lstanbula geldiğini maslahatına nail olamıyarak geri döndüğünü ve Kastamonide Isfendiyar oğulları hüküm yürü­ türken bitlendiğini ve kendisini bundan kurtarmak için ilâçla tec­ rübeler yaptığını yazar. O halde bunu takdime lstanbula gelmiştir. Kendi liyakatini anlayan birisi karşısına çıkıp Fatihin huzuruna götüremedi mi? Bu eseri bilvasıta hediye edip etrafında bulunan cerrahlar kıymetini düşürüp bir köşeye attılarmı bilmiyoruz. Çün­ kü hakiki liyakat ehlinden olmayıp her nasılsa böyle bîr huzura erişen kendisinde olmayan meziyetleri başkasında gördümü onu icabı hale göre kötüler, insaf biraz da liyakattan doğar. Eğer bu benden muktedirdir dense idi belki Fatihin iltifatına ve yanında bulunmak şerefine erebilirdi. Kazanan yine Sabuncuoğludur. Çün[1] Ayasofya Kütüphanesi N. 3729

224 kü varsa öyie hasudların ismi ve eserleri bile malûm değildir. Esasen Sabuncuoğlu da bu tarihde 83 yaşındadır. Fakat bu mevzuumuzda en ehemmiyetii nokta Amasyadan bir hekimimizin bile, fazıl olan Fatihin huzurunda ilimlerden mergub bir nesne yoktur demesidir. Mukeddimesini o zamanki hekimliğimizin ve cerrahlığı­ mızın Anadoludaki seviyesini göstermesi noktasından da ehemmi­ yetli gördüğümüzden buraya koyduk. Muhiddin Mehi, Hacı paşa­ nın Teshil adındaki eserini nazmen yazmıştr, 871 (1466) da Şerefeddin Sabuncuoğlu, bir kopyasını yazarak o zaman Amasya vali­ si olan Bayezidin bir şehzadesine - belki Korkuda - ithaf olun­ muştur. Fatihe ithaf olunan Tıbbı Halimi diye şöhret bulan kitabı da Amasyalı hekim Sabuncuoğlu hattiyle elde durmaktadır. Amasyalı Haliminin bu eseri 863 (1458) tarihlidir. 882 (1477) de Halimi hat­ tiyle Taiyyei Halimi ve şerhi yine Fatih’e ithaf olunmuştur. Ayasofya kütüphanesinde 4088 N. de kayıtlıdır. Devrinde meşhur ve iltifatına nail olan hekimler çoktur. Ara­ larında şimdiye kadar tanıdıklarımızı sıralıyalım : Ak Şemseddin : 792 (1389) da Şamda doğmuştur. Tıb tahsil ettiği gibi şer’f ilimlerde de ileri bir âlimdir. Tasavvufa karşı duyduğu bir tema­ yülle Hacı bayramı Veli ile görüşmüştür. Onun yetiştirdiği büyük insanlar arasında sayılıdır. Ve yine Hacı bayramı Veli adına İs­ tanbul muhasarasında bulunmuştur. Daha önce Fatihle tanışırdı. İstanbul muhasarasından önce Edirnede Sadra’zam Halil paşa oğlu bir kadıaskeri Birsamdan tedavi etmiş, sarayda Fatihin kızının tıb­ bî konsültasyonunda bulunmuş ve onun ilâciyle iyileşmiş ve bu cihetle çok itibar bulmuştur. İstanbul muhasarasında askerin, ku­ mandanların ve hatta Fatihin üzerinde tesiri olmuş ve mutlak mu­ vaffak olacak ve şehri alacaksınız demiş ve dedikleri olmuştur. Istanbula girişde Fatihle beraberdir. Genç yaşında ağaran sakalın­ dan dolayı ona Akşeyh derlerdi- Padişah 22 yaşında iken, Akşemseddin 65 lik çok beyaz bir zatdı. Ayasofyaya gelirken Bizans kızları

I

i:

225 genç padişah yerine bu güzel yüzlü ihtiyarı hükümdar sanmışlar ve ona hörmet göstermişlerdir. Bu vaziyet Fatihin de hoşuna git­ miş ; Ona gidiniz, sultan benim, lâkin o da benim hocamdır, diye iltifat etmiştir [l]. Eba Eyyubül Ensarinin adına, medfun olduğu yeri Fatihe göstererek üzerine bir anıt kabir yaptırılmıştır. İstanbul fethinden sonra menkul ve gayri menkul ganimetler­ den Fatih kendisine ne verdiyse almamış, vazifem bitti diye ana ve babasının son demlerinde hayır duasını almak üzere Göynüğe gitmiştir. Fatihle mektuplaşırlar. Birisinde (>] Fatih’e d e rk i: (Ben gelemezsem sen gelirsin, görüşürüz). Onu garp diyarını zapta teşvik ediyor. Hatta, ben de yanında bulunarak böylece fet­ hederiz, diyor. Lâkin Anadoluda Fatihin başına gaile çıkaran Türkmenlerden gafil olmamasını ve onları pek başı boş bırakmamasını da hatırlatıyor. Akşemseddin İstanbul fethinden önce hekimlik pratiğinde bulunmuştuz. Onun şi’arı verilen hiç bir şeyi kabul etmemektir. Hepsini dağıtmış, bir kısmını oğullarına bırakmıştır. Çok hayır yapmıştır. Tıbbi nebatları iyi bilirmiş. Rivayete göre Akşemseddine biz şu derdlere devayız diye söylerlermiş. Bu tesirlerini bilme­ sinden kinaye olarak söylemiştir. Maidetül hayat adında ruhani tababete ait risalesi vardır [2] . Ayrıca dini ve rasavvufi yazılar yazmıştır. Menakıbı hakkında kütüphanelerimizde bazı, bir birinden farklı risaleler vardır. İstanbul muhasara ve fethi hakkında yezılın efsaneleşmiş fetihnamelerde zikri geçer. Fatih camii kıs­ mında bahsetmiştik ( s : 34, h.). Yanına vardıkça Fatih hörmeten ayağa kalkar. Sebebiı.i soran Mahmut paşaya : Benim bu zata hür­ metim sonsuzdur. Diğerleri yanıma geldikçe elleri titrer. Benim de Akşemseddini görünce ellerim titriyor, demiştir. Akşemseddin 863 (1458) de 71 yaşında Göynükde ölmüştür. Türbesinde Fatihin karagün dostu idi Akşemseddin diye sonradan yazılıp konmuş lev­ halar vardır. [1] Dr. Kâzım İsmail Oürkan. Tıb yolunda yılbaşı hatırasındaki (lbıet) ma­ kalesinden 1944. [1] Topkapı sarayı müzesi arşiv klavuzu F. I. [2] Topkapı sarayı hazine K. N . 552. Ali Emlri K. Tıb kısmı N. 162

15

226 H e k im b a şı A h m e t Kutbüddin : Fatihin çok itimat ettiği bir hekimdir. Başhekimi olmuştur. Bir eserini görmedik. Bize gelmeden önce Ebu Sait Gürgâninin veziri idi. Babası hekim Kirmani diye meşhurdu. Hamisinin za’fı üzerine bize iltica eder. Ona zamanın en yüksek parası günde 500, ayda 20,000 akçe vazife tayin olunmuştur denir. Alî, 2000 akçe verildiğini yazar, ve günde 65 akçe ile Fatihin tıb meclisine riyaset ederdi, der. 903 (1497) de ölmüş ve Eyüp sultan türbesi karşısında yaptırdığı mektebin bahçesine gömülmüştür. Hayatında refah, itibar ve itimadın en son raddesine çıkmıştır. Her me’hazde ilmi tıbda tam marifet sahibi olduğu ve ilâçlarından Fatihin daima memnun kaldığı yazılıdır. Padişah ilâç istedikçe nabzını tutarmış. Kutbüddini aslâ yanından ayırmamıştır. Lâkin hayatının son senelerinde Kutbüddine bir bedbahtlık âriz olmuş ve öleceğim kor­ kusu gelmiştir derler. Kutbüddin talebe de yetişdirmiştir. Ahi Ç e le b i: Hekimbaşı Kutbüddin ve Altuni zade talebesindendir. Mesane taşları üzerine bir eseri vardır [M . Fatihin tesis ettiği Darüşşifada baş hekimliği olduğu gibi hekimbaşılığı da vardır [2]. Emiri alem Keyvan beyi sonda ile eyi etmiştir. B e ş ir Ç e l e b i : Fatih sultan Mehmet yeni hükümdar olunca Konyada bulunan Karaman oğlu İbrahim beye bir mektub yazarak şöhretini duydu­ ğu bu hekimi getirtmiş ve Edirnede konuşmuşlardır. Konuştukları yer sarayı (cedidi âmire) nin arz odası yanında âbı hayat suyu mahalindedir. Temmuzda olmalarına rağmen sohbet esnasında Beşir [1] Bu eseri Prof. Âkil Muhtar Özden incelemiş ve müellifin biyografi­ siyle berabar yazdıklarından bahsetmiştir. Tıb fakültesi meemuası N. 1 ve 2 1335. S. 110 ve 148. Hekim Abi Çelebi ve Faidei Hasat risalesi. [3] A. S.'Ünver—Hekim Hayrullah efendi. Hekim başılar listesi. Türk tıb tarihi Ârkivi N. 17. 1940.

227 çelebi üşür ve kürkünü giyer. Etrafda buna hayret edenlere sebebini şöyle anlatm ıştır: Oturduğumuz yerin altında ya bir mer­ mer, ya bir yılan veya su vardır. Bunlar burudeti cazibdir. Fatih buna inanmıyarak hemen orasını kazdırmış, Beşir çelebinin say­ dıkları sıra ile çıkınce sözünün doğruluğuna sevinmiş ve hekimi taltif etmiştir. Fatih tecrübe edilmeyen ve bu suretle ortaya çık­ mayan bir takım zanlara itimat etmez ve inanmazdı. Fatihin bu tecrübesi, araşdırıcı zihniyetine bir misaldir. Bu vakıa bir risale ile anlatılmıştır [t], Ş ir v a n lı Ş ü k r u l l â h : Fatihin makbulü bir hekimdir. 861 (1456) da Fatih oğulları Bayezit ve Mustafayı Edirnede sünnet ettirirken yemekde karşısı­ na oturtmuştur. 890 (1485) de ölmüştür. H o c a A tn u lln h : Haricden gelmiştir. Aklî ve şer’î ilimlerde vukufu fazladır. (Marifetül evzan) isminde bir eser yazmıştır. H e k im L â r i : Haricden gelmiştir. Fatihe hakim olur. Vefatına sebeb olan hastalık esnasında yanındadır. Tedavisinde, Fatihin de eceli geldi­ ğinden, muvaffak olamadı diye iddia olunur. Hekim Yakubun Fatihi tedavisini hatalı bulmuştur. Lâri tedavisi müessir olamayınca yine Yakubu çağırmışlar, lâkin Fatih ölmüştür. H e k im A r a p : Kudüslüdür* önce Üskübde oturur. Fatih şöhretini duyunca oradan hassa hekimliğiyle yanma getirir. Kendisine çok riayet göstermiştir.

[1 ] Hususi kütüphanemde, rahmetli Dr. Rifat Osman yadigârı olarak bir nu,hatı vardır.

228

A ltu n i z a ile (İbni Zenebi) : Zamanının edib ve mahcup tabiatlı, kıraat usulünde ma’ruf, ne­ batları iyi tanır ve idrar yolu hastalıklarında mütehassıs ve Ahî çe­ lebinin hcoasıdır. Eskidenberi ma’ruf olan ve kullanılan mesane sondasını kendisine göre tadil ederek ihlil içinde biten bir (polip lahmi zaid) i bunu tatbik ile iyi ettiğine dair bugüne kadar ge­ len bir müşahedesi vardır l1! .

Hekim Y a k u p : Musevi hekimdir. Sonra kendi menfaatinin siyaneti icabı ihdida etmiştir. Hatta bir aralık Yakup paşa olmuş ve devrinin mali­ ye işlerini üzerine bile almıştır. Yani Fatihin emin bir deftardarı olmuştur. Fatihin kendisine hekimlikde itimadı vardır, hastalığında bakmıştır. Sarayda harem dairesine bile girerdi. Bir kaç tıbbî mü­ şahedesi naklolunur. Lâkim bizim gördüklerimizden ikisinin İlmî mahiyeti yoktur, Daha ziyade şarlatanlığa mail tarafları çoktur. Muasırı Aşık paşa zade (Derviş Ahmet Aşiki tarihinde S. 192) her nedense onu tenkid eder. Fatihin hekimlerle münasebetinin çok ilerde olduğunu gördük. Akli ilimlerin başında gelen tıb ile Fatihin ne kadar ilgilendiği onun kütüphanesinde kendi okuması için istinsah edilmiş tıb ki­ taplarından da anlaşılmaktadır. Ona ithaf olunarak yazılan tıb kitabları da müellifleriyle Fatihin ilmi münasebetlerinin mahsulü sa­ yılmalıdır. Çünkü ilmine ve liyakatine hörmet gösterdiği âlimleri daima onların telifleri yoksa, şerh ve haşiyeleri ve hatta talikle­ riyle ölçmüş ve behemehal onlara mııbahese mevzuları ve meşgul oldukları sahaya ait bilgilerini eserler ve risale halinde tesbit ettirmiştir. Her sahada olduğu gibi tıb sahasında da bizi bu noktada ay­ dınlatacak eserler elimize birer birer geçmektedir. Daha da olma­ lıdır. Biz burada devrinin eser yazmış güzidelerinden bahsedebil­ dik. Diğerlerinin İlmî eserleri hakkında henüz bir şeyler bilemi­ yoruz, o cihetle bahsi kısa kesdik. [1] Dr. Süheyl Ünver. Türk Tıb Tarihi ArUvi. N. 18. 1940.

I

229 F a tih in l l a r ü ş ş i f a s ı : Fatih, kölliyesine devrinin en büyük hastanesini katmıştır. Bu bize külliyesinde mutlaka tıb öğretildiği manasını da vermektedir. Çünkü o zamanlarda bazı eski tıbbî metin ve şerhlerin meraklıla­ rına hususî olarak okutulduğu malûmdur. Hastahanelerde usta ve çırak usuliyle amelî olarak yetişenler ve ayrıca mühim müesseselerden çıkanlar vardır. Fatih darüşşifasında tabib şakirtleri bulunduğu­ na dair eski hükümler bu hastahanenin amelî olarak hekim yetişdirdiğine şüphe bırakmamaktadır. Fatih darüşşifası idaresine ne kadar ehemmiyet verildiğini vak­ fiyeleri göstermektedir. Her ne kadar eski Selçuk hastaneleri vak­ fiyeleri, hastahanelerimizin ve bilhassa Fatih darüşşifasının vakfi­ yesinde esas olmakla beraber yine Fatihin ve etrafındaki hekim­ lerin ilâve ettikleri hükümler noktasından yeni esaslara maliktir. Bunu devrinde yapılan ilk tomar vakfiyede bulamadıksa da ikinci Bayezit zamanında kadrosu genişletildiğinden tayin edilen hekim­ ler arasında kaydının hastahanenin ilerlemesi için Müs­ lüman olmayan hekimler arasında da muktediri bulunursa tayin «dilsin manasına geleceği meydandadır. Sonra hastahaneye ayakdan müracaat eden hastalara bakılmış, bu günkü manaca poliklinik yapılmış ve müracaat edenler arasında fakir olanlarına da hastahanede ilâç verilmiştir. Suiistimali mucib olur diye evlerinde yakıfca baktırılanlara hastahaneden ilâç çıka­ rılmamıştır. Hekimler her gün tatil günleri de dahil, öğleye kadar mutlaka hastahanelerde bulunmuşlardır. XIX uncu asrın başına kadar müteaddit hekimler, cerrahlar ve göz mütehassıslarıyla ve bâlâ hanesinde oturan tabib şakirtleriyle vazife almışlardır. Sonun­ cular orada yatarlar ve bu günkü asistanlar vaziyetindedirler. Hernekadar Fatih medreselerinde tıb okutulacağına dair bir sara­ hat yoksa da hekimler evvelâ nakli ilimleri Arapça ile beraber öğrenirler sonra tıbba ayrılırlar. Danişmentler arasında tıbba ay. rılanların, Süleymaniye Darüttibbında bulduğumuz gibi, burada da daha önce bulunduğunu tahmin ediyoruz. Semaniye medreseleri kütüphasinde Fatihin hususî kütüphanesinden ayrılarak göndrilmiş 14 klâsik tıb kitabımız var fi] . 11] Topkapı saray müzesi arşivi N. 0559.

230 Ödevlerine devam etmiş bulunan bu müessesemiz yine burası* m idare eden Türk hekimleri ta Fatih devrinde konan hüküm­ lerine riayet etmişlerdir. Vakıflar idaresi ikinci Mahmut zamanın* da haraptır, yıkıp yerini satalım dediği halde Mahmud, Fati­ hin hastahane maksadiyle yaptırdığı bu bina yıkılıp yok edilemez diye onların kulaklarını bile çekmiştir. Yani Fatihin eserlerine bu kadar hörmet gösterilmiştir. Ona diğer bir misal de, Yavuz Selim’e, Ayasofyaya ikinci bir minare ilâve ettirdiği zaman Fatihin yaptı-r dığı ahşap minareyi kaldıralım denilir ve o fetih hatırasıdır, kala­ caktır demesi Fatih devri hatıralarının her asırda, nasıl muhafaza edildiğine bunlar birer misal teşkil etmez mi ? Vakıflar idaresi bu­ rasını harabe halinde bırakacağına yerinin parça parça satıp bir mahalle haline gelmesine sebeb oldu. Istanbulda bu ilk ve büyük sıhhat müessesenin yerini ve yıkık bırakılmasına bile râzı olduğu­ muz harabesini bile medeniyet tarihimizin bir taşını yıkarak bize çok görmüşlerdir. A kli i l i m l e r : Fatihin akli ilimlerden tıbdan başka hey’et ve riyaziyeye de merakı vardır. OsmanlI Türklerinde hey’et ve riyaziye, ismini Semerkandda Ulüğ beyin yanında ebedileştiren Bursalı kadızadei Rumî ile başlar. Fatih bu müsbet ilimlere çok önem vermiş ve Uluğ beyin, kendi oğlu tarafından öldürülmesi üzerine Hacca gitme­ ğe yola çıkan lâkin Tebrize uğrayarak Akkoyunluların hükümdarı Uzun Haşanın iltifatına mazhar olarak Sefirlikle tstanbula gelen Ali Kuşcinin Fatih üzerinde iyi tesir bıraktığını görüyoruz. Kadı zade ve Uluğ beyin talebesinden olan Ali Kuşciyi memleketimize dâvet etmiştir. O sefirlik hizmeti bitince döneceği hakkında söz vermiş ve nitekim gelmiştir. Ta huduttan itibaren kendi ve adamla­ rına sarfolunmak üzere her konak yeri için bin akçe tahsis olun­ muş ve müreffehen istanbula gelmiştir. (Fethiye [ i l ) adında hey’etten ve (Muhammediye) adında hesapdan iki mühim eser yazan Ali Kuşciyi Ayasofya medresesine * [1] Fethiye hey’ettendir. Arapcadir. Mfihendiıhane baş hocası Mir Sait Ali 1239 (1823) de dilimize çevrilerek (Mir’atül â'em) diye şemalarını da katarak bastırmıştır. Mealen tercemesidir. Kenarında ayrıca izahatı ve kısa bir ön sözü

231 getirmekle medreselerimize akli ilimlerden hey’ef, hendese ve he­ sap da girmiş oluyor. Bu tesir Fatih zamanında çok kuvvetli­ dir ve medreselerimizi pek ileriye götürmüştür. Ondan sonra bunlar cü’iyattan telâkki edilmişdir ve hattâ medrese programları haricinda bırakılmıştır. Fatih zamanında medreselerimizin progra­ mını hazırlamağa memur Molla Hüsrev ile Ali Kuşci bunu talebei ulûm kanununa koymuşlardır. Fatih, Ali Kuşcinin lstanbulda bulunmasından istifade ile lstanbulun İskenderiyeli Batlamyus coğrafyasının hesapları üzerine es­ kiden de bulunmuş olan tul ve arz derecelerini tahkik ettirmiştir. Biz bunu Fatih kütüphanesinde N. 5331 de kayıtlı Sultan Selim camii muvakkiti Mustafa bin Alinin Mukantarat namındaki eserin bir sahifesinin boş yerinde rastladık. Bütün araşdırmalarımıza rağ­ men İlmî eserlere geçmiş göremedik. Demek onun derslerinde çok esaslı noktalar vardır ki tesbit olunamamış ve bu yeni buluşları bir yere kaydolunamamıştır. Istanhulun Bizanslar zamanındaki tul ve arz derecesini tayine uğraşanlar vardır. Ali Kuşci tarafından bu tayin keyfiyeti malûm değildi ve rakkamları bilinmiyordu. Lâkin Ali Kuşci bunu lstanbulun hangi mevkiinden tayin etti o malûm olmıyor. Takıyyüddin ise şimdiki Beyoğlunun Fransız sefarethanesine yakın rasatha­ nenin geçtiği hattan tayin etmiştir [1]. Bu eserin kenarındaki nota göre Ali Kuşciye nazaran tuli Kostantiniye (J¿) 59, eskiden meşhur olayı j Jal) 60, arzı ise (L) 41 dir Eskiden de meşhur olan (*U) ayrıca dereceleri yürüvardır. Ve sultan Mahmut Adlinin hikemi fenter ve riyazi ilimlerle meşgul olanlara itibar gösterdiği için terecine ettim demektedir. Oarp hey'etinin bizde malûm olan zamanlarda bile Ali Kuşcinin bu eser daha önce (Seyyidi Ali bin Hüseyin tarafından Kanunî Süleyman'ın şark seferi esnasında Halebde kışlandığı zamanda tevsi edilerek ve diğer mehillere de müracaat olunarak dilimize çevrilmiştir, (ayasofya k. v. 2591) [1] Daha sonraları bir İngiliz hey’eti Ayasofysnın kubbe âlemini işaret tutarak tayin etmişdir. Büyükderedeki Rus sefareti bah çıt i ri n de ölçülmüş­ tür. En aon ve fenni surette ölçen rasathane müdürü iken Profesör Fstin Gökmendir.

232 mektedir. Tul ve arz dereceleri arasından birer ve iki derece farklar görülmektedir. Yine Ebu Behramî Dımışkînin atlası minör tercemesinde [1] okuduğumuza göre, Fatih, külliyesine Ali Kuşciye bir güneş saati (basite) koydurmuştur. Bu araştırmalarımıza göre Fatih camiinin sağ minaresi kaidesine ve camiin garbi cenubî cihetine resmedil­ miştir. Bunun çizgileri ve rakkamları bozıık diğildir. Lâkin çu­ bukları kırıktır. Bu Fatin Gökmen’e göre müstevii şakule muntabık bir basitei münharifedir. Bu suretle tstanbulda belki Mirim çe­ lebinin, lâkin muhakkak surette Takiyyüddin Râsıdın da bunu takliden yalnız yerlerine göre farlı hesaplarla koydukları basiteler ve bunlar hakkında müstakil eserler veya hey’ete dair kitaplar içinde hesaplarından bahseden kısımlar vardır. Lâkin hiç birisinde Ali Kuşcinin, Ebu Behramm bize haber verdiği basitesinden bahis bile yoktur. F a tih in ilini k ıy a fe tin e g e l i n c e : Fatih çok defa âlimlere mahsus sarık sarıp onlar gibi giyinme­ si hasebiyle bu bahis üzerinde biraz durmağı doğru bulduk. Bütün kıyafetleriyle burada meşgul olmıyacağız. Bu uzun tetkikler yap­ mağa muhtaç bir mevzudur. Elimlizde Fatihin bir kaç resmi var­ dır. Bunlardan birisini Fatihin adına yapılan madalyelerde görüyo­ ruz. Kıyafet de bir âlimin giydiği gibidir. Sonra Topkapı sarayın­ da resim galerisinde Fatihin ileride bahsedeceğimiz bir minyatürü vardır ki onda da Fatih kendisine has sarığı ve âlimlere mahsus kıyafetiyle görülür. Nihayet Fatihin vefatından bir sene önce res­ sam G. Bellininin yaptığı meşhur resim vardır. Onda Fatih yine sarıklı ve kürklüdür. Diğer resimlerin ressamlarını imzaları olmadığı cihetle bilemi­ yoruz. Fakat kıyafet ayni olduğuna göre çoğu birbirinden kopye edilmiştir. Elimizde mevcut olanlar bu hissi veriyor. Resimlerin hepsinde kürk yakalı bir cübbe, dikişli ve uzun kollu bir iç hırka vardır. Bu yeşil renktedir, yakası kırmızıdır. Cübbesi koyu kahve rengindedir. Kürkü de böyledir. [ l j Nuruosmaniye k . n ü s h a s ı (Levailnnur iı a l i a s : ~ ! r . ? r ) .

233 Bellininin, Zonaro tarafından yapılan bir kopyasında renk­ lerin uydurma konduğuna kani’ olduğumuzdan elbisesi renkleri hakkında bir şey söyliyemiyeceğiz. Fatihin bu kıyafetini resimleri­ ne göre söylüyoruz. Yoksa onun merasim esnasında giydiği resmî elbisesi, harplerde seferlerde giydikleri ve hattâ Tuzla ile Gebze arasında Sultaniye çayırındaki çadırında öldüğü zamanda arkasın­ da bulunan ve vücudünün içinden çıkaıılması için omuzları hiza­ sından yırtılan yukarı yarısı ince kürklü şahane lâcivert ipek gezi­ den uzun iç elbisesi ve giydiği diğer eşyası vardır. Bunlar Topkapı sarayı müzesinde saklıdır. Fatihin hatıraları arasınde müzece neşrolunacaktır [1]. Fatih çok defa seferler ve haıpler hariç Edirnede ve lstanbulda bulunduğu zamanlarda İlmî kıyafetiyle dolaşmaktan haz duyar­ dı. Fatihin sardığı sarık dikkate değer, bu resimlerine göre kır­ mızı ve sivrice uçlu ve pamuklu bir takkeye sarılmış 12] geniş ve kıvrımları çok ince bir tülbentdir. Rivayet doğru ise âlimlerimiz bunu güya öldükleri zaman sarılacakları kefen olarak sayarlar ve başlarının üzeıinde götürürler. Bu bir semboldür. İnce tülbentle sarılarak gömüldükleri vaki’ değildir. Fakat ne de olsa örtecek genişliktedir. Fatihin sarığı dikkatle sarılmıştır. Yalnız kabrinin bulunduğu türbede zamanına ait hiç bir hatıra yoktur. Kabrindeki sarığı âbi­ devî derecede büyük olmakla beraber resimdekilerine ve Topkapı sarayında resmî elbisesi ile beraber olana benzemez. Bunlar asla Fatih’e uygun değildir. Maalesef her sanat eserimiz gibi kıymetti aşıtlarına bakmak zahmetine katlanılmıyarak her asırda bugün de tevarüsen olduğu gibi daima uydurularak yapılmıştır. Elimizdeki resimlerde ressamların, Fatihin doğru sarılmış sarığı|1] Kumaşları için iazıl n üdür Tahsin Öz’ün kumaşlar hakkında eserine bakınız. [2] Bay Tahain Öz'e göre sarığın sarıldığı içi pamuklu serpuş kavuktur. Takke bunun içine giyilir ve ir.ce bezden yapılır. Bu kalın kumaşdan yapılırsa (Arakçîn) derler.

234 nı doğru yaptıklarına inanabiliriz. O devrin sarık şekli böyledir. Hattâ Sultan Cemin babasınınkine benzer sarıklı 2 resmi vardır. Fatihin İlmî kıyafeti artık o kadar meşhur olmuştur ki onu bü­ tün seferlerinde, harplerinde gösteren resimlerinde de bu kılıkla resmi yapılmaktadır. Fatihin İstanbul muhasarasında bu kılıkla dolaştığını gösteren resimler yanlıştır. O muhasarada ve fethi mü­ teakip şehre girişte genç ve gürbüz yapılı vücuduna giydiği zırhlı askerlik elbisesiyle ve başı tolğalı idi. Fatihin harp resimlerini yapacak olanlar dikkatli olmalıdır. Bu dikkatsizliği burada ismini vermek istemediğimiz eski bir çok ressamlar yapmışlardır. Sarayında ve şehirde bulunduğu zaman giydiği bilmiyoruz. Lâkin seferlerde çizme giyiyor.

ayakkabısını

F a t ih ’in H u s u s i K ü t ü p h a n e s i: Fatih külliyesi kütüphanelerinden, Fatih’in hususî kütüphanesin­ den kitap nakli dolayısiyle bahsetmiştik. Yazdıklarımıza göre Fa­ tihin dedeleri ve babası birer kütübhane kurmuşlardır. Kendisi de bunların en mükemmel ve muhteşemini yapmış ve bilhassa hü­ kümdar olduktan sonra daha zenginleştirmiştir. O asırlarda Şark­ ta yazma kitaplar çok revaçtadır. Bunun bir piyasası vardır, ö te ­ den beriden alınan veya çalınan kitaplar satılmıştır. Bunlardan Fatih hususî kütüphanesine girenler çoktur. Hatta bunların satış kıymetlerini arttırmak için sahtekârlıklar bile yapılmıştır.Bunlardan Fatihin saray kütüphanesine girenlerinden birine bir misal verelim: İbni Sina 428 (1037) de ölmüştür. Ve onun meşhur Şifa kitabı 620 (1223) de istinsah olunmuş ve o zamanın Selçuk tezhibiyle süslenmiştir. Bunu, bir çok kütüphaneler dolaşdıkdan sonra, Fa­ tih’e satacaklardır. Sonunda 5T£ 3 j t a r i h i n d e k i if\^, yani 600 dikkatle zınmış ve yerine

ka­

400 yazılmıştır. Kenarına da 420 (1029) de

yani vefatından sekiz sene önce bittabi sağ olan İbni Sina adına gûya el yazısiyle, bu nüshayı ben asıl nüsha ile karşılaşdırıp tas­ hih ettim, diye bir ibare de uydurularak Fatih'e satmışlar. Buna

*

235 delâlet edenler yazının asırlara göre farklı ¡stiline ve bilhassa tezhib diline bakmamışlar. O da bunu vakfetmiş, sonra yine elden ele geçerek Damat İbrahim paşaya varmiş, o da kütüphanesine koymuş H ]. Şunu istitraden söyliyelimki eskiden vakıf kitaplar satılamazdı. Nerede bulunursa alınır, yerine iade olunurdu. Bu suretle fethetti­ ğimiz İslâm memleketlerindeki vakıf kütüphanelere dokunulmamış ve vakıf bozulmamıştır. Binaenaleyh 16 mcı asra kadar bunun hilâfına hareket edilmemiştir. Netekim Fatih’in hususî kütüphanesi­ ne giren kitaplar arasında başka vakıf kütüphanelerden nakledil­ miş kitap göremedik. Fatih bunda çok hassas davranmıştır. Bu hususî kütüphanelerden geçmiş kitaplara rastladık, hatta eskiler­ den çoğunun temellük kitabelerini topladık. İşte daha Manisada tahsil çağında toplanan kitapların üzerine payitaht Edirnede tahta çıkdıkdan İstanbul fethine kadar süren devrede alınanların sayısı epiycedir. Lâkin İstanbnl alınınca önce eski saraya nakledilen bu kütüphane inkişafında yeni bir yol tut­ muştur. Şimdiki yeni saray yapılınca oraya alınan bu kütüphane­ nin İstanbulun fethiyle başlayan tedris hayatına yardımı dokun­ muştur. Ayasofya papas odalarında, Zeyrekde Pantokrator ma­ nastın odalarında açılan Zeyrek medresesine buradan kitaplar ve­ rilmiştir. Onları biz şimdi Fatihde yapılan Semaniye medreseleri kütüphanelerine intikal etmiş gördük. Çünkü bahsettiklerimiz şim­ di Fatih kütüphanesinde bulunuyor, (S. 10 13-15 ve 51). Bu yıllarda kendisine hoca seçtiği Sinan (Hoca) paşadan Fatih hususî kütüphanesine bir hafızı kütüp ister. O da kendisinin istidadlı talebesinden Tokatlı molla Lütfü’yü tavsiye eder. Fatih, kü­ tüphanesini çok sever ve sık olarak oraya gelir. Hafızı kütüp molla Lütfi daima oradadır. O hem kitapları tanzim eder, hem de okur ve Fatih’in emri mucibince Fatih camii ve Semaniye medre­ seleri kütüphanelerine bir çok kitaplar ayırır ve mütevelliye verirki bunların hepsi kayıtlariyle birlikde bu günkü Fatih kütüphanesindedir. [1] D am ıt İbrahim P aşa K. N. 820

236

Sinan paşa da hemen daima genç padişahla beraberdir. Gerek kütüphanede ve gerek sarayda bu üç genç âlim sırf İlmî nr.evzular üzerinde çok samimî mubahaselerde bulunurlar. Sehi bey tez* kiresine göre kütüphanede şöyle bir lalifeli konuşma olur : — Bir gün sultan Mehmet, murad edinip kütüphaneye geldi. Molla Lütfi’ye hitab edib : Bana şu kitabı alıver diye emreyledi. Kitap bir yüksecik yerde bulunup eli kitaba ermedi. Kitaplar önünde yerde bir mermer parçası yatarmış. Molla Lütfi ol taşa basıp kitabı alıp padişahın eline vereyim demiş iken sultan Meh­ met merhum incinip : Hay ııeyledin ? ol taş Isa aleyhisselâm mey­ liyidir. O taş üzerinde doğmuştur... dedi. Molla Lütfi dahi nesne demeyip kütüphanede hizmetine meşgul olup hizmet ederken kitaplar üzerine oturtulmuş bir köhne bez parçasını görürki güveler yemiş, delik deşik eylemiş. Üstü kap­ kara toz olmuş yatur. Naziklik ife ol beze iki elinin iki parmağı ucuyla edeb ve ihtiram ile yapışıp ol bezi getirip i’zaz (i ikram üslubunda sultan Mehmet’in oturduğu yere dizi iistiine kor. Sultan Mehmet bunu görücek bihuzur olup, bunu benim üstüme neye ge­ tirdin, deyicek molla : Devletlu padişahım, neye bihuzur ohırsuz ? Bu bez İsa Peygamberimizin beşiği bezidir, diye cevap verir [t]. Fatih’e kitap satışı çok revaçdadır. Birisine yukarda misrl ver­ dik. O çok kitap almakda devam eder. Bunların müteaddit nüs­ halarım tesis ettiği 11 kütüphaneye vermekle beraber Istanbula ve saraya ekseriya Anadoludan gelen ve getirilen hattatlar, müzehhipler ve mücellitlere yeni eserler istinsah ettirmekde, ve onları tezhib usulüyle süsletmekde ve ayrıca mükemmel bir surette ciltlettirmektedir. Bu suretle tasfiyeye uğrayan diğer, eski tezhibli olmayan nüshalar zaman zaman bu 11 kütüphaneden bilhassa Sahnı Seman’m her birisinde ayrı ayrı kurulan kütüphanelere tev­ zi olunmuştur. Bu verilenler arasında mahsus yazdırılan ve mü­ kemmel tezhipli ve cildli olanlardan da görülür. Onun hususi kütüphanesi için yazdırılan kitaptar arasında tıb kitaplarının isimlerini bu bahisden önce verdik. Bütün bu yazılan [1] M. Şeıefeddtn Yaltakay*. Molla Lüıfi. İstanbul 1938. S. 36.

237 kitapları gözden geçirirsek bunlar yalnız şer’î ilimlere ait olanlar­ dan ibaret değildir. Aralarında pek çok sayıda aklî (fennî) ilimle­ re ait olanları da vardır. Üzerinde birer birer durup resimlerini çıkardığımız ve tezyinat örneklerini tamamen aldıklaımızla eserler de listesini verdiğimiz tıp kitaplarından başka müteferrik ve İlmî ba­ hislerden şu eserlerle karşılaştık : Kitap ismi

Şimdi bulunduğu kütüphane ji. Topkapı Sarayı Revan Odası

» j ) c$■**>

J t tr'lji-

İS ' ^

CjL-J1 £ cr'-uU! Z>\ (Molla Hüsrev hattlyle)

<*.0.1 J

>

» »

Üçüncü Ahmet Üçüncü Ahmet

Numarası 706 2007 3220

1419 Köprülü kütüphanesi » 857 > 1983 Feyzullah efendi k. » 1259 » » » 1983 (V.) » » 1359 » » 1360 Yenicemi K. (bak ilmiye salnamesi) (Temellük kitabesi,kesik olarak bir kitabcıda görüldü)

4*w»»ıJ Î^ Ayasofya kütüphanesi •jl^l. • . 1^L.1 yj\zS~ » » (lbni Sina) » > j » » » > » **5CİI j k.'ljUM «JLj » > ¿ ji j u b v t r » % » » ^ ’.JilUjCLlj, 1—. » » ('—".J~~ yi ^ <_r\ Yenicami kütüphanesi (¿J-U ^) ^ ¿ \ jjzg. » »

2567 2480 2382 995 2191 » > 3367 2415 > 336 1

238 ıSj'j <....«.:.IİQjZ ç.'M loll j-tc

Şehit Alipaşa k. » » Fatih

1680 Dİ 1574 teberru N. 8

ve saire... Şüphesiz bunlar bu kadar değildir. Son senelerde kütüphane­ lerde tek tek kitaplar üzerinde araşdırmalanmız bize bunları bil­ dirdi. İkinci Bayezid’e intikal eden kitapları da sayarsak Fatih’in eksiksiz olan binlerce cilt kitaba sahib olduğunu görürüz. Fatih’in yaptığı 8 medrese zaman zaman ve bazan uzun müd­ det oraya tayin edilen müderrislerin isimlerini almıştır. Her Semaniye medresesinde birer kütüphane tesis edildiğini Başvekâlet arşivinde toplanmağa başlanan Fatih devri vesikaları arasın­ da Fatih nakfiyesinin arkasına yapılan kayıtlardan anladık ve bun­ ların fotoğraflarını eserin sonuna ekledik. Onlar vakfedilen kitap­ lar hakkında bize bir fikir veriyor. Tıbba dair liste ve yukarıdaki­ ler ve Fatih’in nasıl çeşitli eserler yazdırdığını ve bunlarla kütüp­ hanesini doldurduğunu ve dolayısiyle kütüphanesinin mahiyetini bildiriyor. Yukarda tam yekûnunu veremediğimiz kitaplar üzerinde araş­ tırmalara devam ile muhafaza altına alınan eserler de ileride görülebilirse Fatih’in kitapları hakkında bir eser yazılabilir. Fatih zamanında her şeyi bilen, en ileride âlimlerden sayılmış­ tır. O zaman âlimlerin en iyi ve kuvvetli bildikleri tarafları olmak­ la beraber her şeyden anlarlardı. Fatih sultan Mehmet de ilmin her şubesiyle ilgilenmiştir. Bunlar bir hükümdarın bir de kütüpha­ nem ve içinde kitaplar olsun diye gösteriş ve süs maksadiyle bir araya getirilmemiştir, çoğu da itina ile yazdırılmış eserler d e ­ ğildir. Bunlar okunmuş ve üzerlerinde durulmuştur. Fatih kendi kitaplariyle çok alâkadar olmuştur. Bu eserlerdeki değişiklik ve süslerinde bir birine ^benzemeyen tarafları Fatih’in sanatte de yakından ilgilendiğini gösteren canlı delillerdendir ve bu süslerin dili de onu anlatmaktadır. Esasen seçtiklerimizden ki­ tabımızın sonunda örnekler verdik. [1] Temellük Kitabesi vaktiyle kesilerek çalıntın} ve bir kitapçıda görülmüftür.

239 Fatih kütüphanesine doldurduğu bu kabil eserleri istifade ile okuyuculara vermekte tereddüd göstermemiştir. Fatih'in ölümün­ den sonra bunların sarayda kalanlarına ikinci Bayezid tevarüs et­ miş ve mührünü basmıştır. Lâkin mühim bir kısmı iade olunmayarak hariçdeki ellerde kalmış ve onlardan da tereke ve sair suret­ lerle elden ele dolaşarak nihayet şehrimizin müteakip aşıtlarda açılan kütüphanelerinde bulunmuştur. Onların isimlerini kitaplar hizasında her iki listede verdik, numaralarıyle de gidenler bunları kolaylıkla görebilirler. Bir kaçı da çalınmıştır, yine asıl yerlerini buluncaya kadar elden ele muyakkaten dolaşmaktadır. Çünkü gözden geçirdiğim kitapların sayılamıyacak kadar çoğunun başım da bir kıt’anın bazan tamamı ve bazan şu son iki mısraı yazılıdır: 0

,3Mâl

ı_ub

.û]

senin, bu benim malimdir diye öğündüğün bir şey hakkında her kesin bu vaktiyle filan kimsenin elinde idi demesi onun senin elinde de kalmıyacağını göstermek için kâfidir.

manası bize bunu ne güzel anlatmaktadır. Kütüphanelerde dağınık olarak bulunan bu nefis eserler birgün Fatih adına ve şahsına kurulacak bir müzeye konacak olursa em­ salsiz bir hâzineye malik olacağımız şüphesizdir. Bu kitapların hemen hepsinin başında Fatih’in hizanesi ve mütelaası için yazılmıştır, anlamında ifadeleri daima değişen Arapça temellük kitabelefi vardır. Bunlar, bir kısmında çifttir, birisinde müellifin, diğerinde Fatih’in isimleri yazılıdır. Tek olanlarda yu­ karda müellif ve altda da Fatih’in isimleri geçer. Bunların her iki­ sine birer misâl verelim: (Jr-taUjJj »jljJI JİUJI LIIW•xf' j>iUI JL’ MllaL jU. ¿ I ^ ¿UaLJI
jljtNl

[1] Topkapı sarayı müzesi Revan odası kütüphanesi N. 706 hiriyeainde yazılıdır.

240 ^¡liaLJl ju jl ¿ W Ljilo L J l¿ 1 ,

1*1 Cx> «üijii. jU.

¿/

Yukarıdaki eserin temellük kitabesinden başka ayrıca müellifi ve eserini bildiren ayni güzellikde bir zahriye vardır. Alttaki hem temellük kitabesi ve hem de eserin ismini verdiği için tek zahriye halinde ve yine tezhiplidir. Bunlardan bulduklarımızın en güzellerinden örnekler verdik. Verdiğimiz listede kitaplar sayılırsa o adedde ve değişik, devrin çok defa Anadoludan lstanbula ge­ len sanatkârları eserleri olduğu görülür. Şimdi göremediklerimiz de katılacak olursa bu nevi tezhipli ve hususi yazdırılmış nüsha­ ların daha iki misli artacağını ihtimal dahilinde görüyoruz. Bunları yazan hattatlar arasında değerli olanları yazılarından, ve güzelliğinden anlaşılmaktadır. Devrin sanatkârları kısmında isimlerini vereceğiz. Fatih’in hususî kütüphanesinde bu kabil kitapların hemen hep­ si Arâpcadır. Ancak bir kaç farscaya rastladık. Türkçe mahsus yazdırılmış bir eseri henüz görmedik. Gayri İslâmî yazmalar ara­ sında yezılanlar içinde temellük kitabesini göremedik ve işitmedik, bunlar haricde toplanmış eserlerdendir. Bu istinsah olunan kitap­ ların Arapça ve kısmen Farsça olması Fatih’in bu iki dili iyi bil­ diğine b«r alâmettir. Fatih, kütüphanesinde gayri İslâmî yazmaların bulunabilenlerini saklatmıştır. Bu 1575-1593 e kadar üçüncü Murad’ın hususî he­ kimi, önce Saf edil bir yahudi iken Hıristiyanlığa dönen Dominico Yerushalmi’nin raporundan öğrenilmiştir P l. Bu kısımdan ayrıca bahsettiğimizden tekrar ona dönmüyoruz. Diğer bir İtalyan 1685 de saraya ait 189 Yunanca eserin satışından bahsetmiştir. Bir nüshası bizde olan (Hcy’eti sabıkai Kostantiniye) eserinde bu kitablar hakkında şu kaydı koyuyoruz. (1] Ayasofya külüplıanetinde N. 3587 de Takvimiil ebdan zahriyesii.deyazılıdır. [2] A. Adnan. La Science chez les Tuıcs otlomans. Paris 1939

241 ( . . . papaların eski kitaplar celbü istihsali için gönderdikleri adamlar bazı nadide Yunani kitapların sarayı hümayunda mahfuz olduğunu temin etmeden ve diğer tarafdan Toskana dukaları ve Venedik bolyozları bu kitapları sirkat edebilenlere nice akçeler vaad ve Fransız elçileri devletçe sa’y ve nüfuzlarını kullanmışlarsa da bir şey bulunamamıştır.) Prof, A. Deissmann’ın üçüncü Ahmet kütüphanesinde bulunup katoloğunu neşrettiği kitaplar Fatih devrinden kalanlardır. Onları bu güne kadar muhafaza ettiklerine göre o zaman da kıymetleri üzerinde durulmuş ve buradan alıp götürecekleri kaygusiyle haber verilmemiştir denilebilir. Bir şey bulunmamıştır sözü yanlış­ tır. Eğer bir şey olmasaydı yukarki katolog hazırlanamazdı. İşte her mühim gördüğü eseri kütüphanesinde süs için olmıyarak okumak ve okutmak için toplayan Fatih ekser zamanlarını kütübhanesinde geçirirdi. Fatih zamanında bu önce eski sarayda sonra yeni (Topkapı) sarayında hangi odada idi bilmiyoruz, sonra bunlar sarayın Revan odası, Hazine, Bağdad köşkü, üçüncü Ahmet kütübhanelerine taksim edilmiş ve bulundukları yerlerin isimleriy­ le şöhret almıştır ki burada listesini verdiğimiz kitaplarda da bu­ na rastlıyacağız. Bu kitaplar Fatih’in iki çeşit mühriyle mühür­ lenmiştir. Kitabın sonunda verdiğimiz örneklerde görüleceği üzere biri­ sinde (Mehmed bin Murad han) ibaresi yazılı ve yazısı daha sade ve sitili daha eskidir. Maamafi tuğraya benzer, kat’ı nakıs şeklin­ dedir. Bunu Manisadan itibaren kitaplarının başına ve sonuna basdırılmak üzere hazırlandığını tahmin ediyoruz. Şehzadelik zamanı­ na ait bir mühür olmalıdır. Bunlardan basılmış mühürlere şimdi Fatih kütüphanesine mal olan kitablar arasında yüzlerce rastladık. Bunlar başa ve sona rastgele itinalı ve itinasız basılmıştır. Diğer bir çeşidi tamamen beyzi şekildedir. İçinde (Mehmed bin Murad han elmuzaffer daima) yazılıdır. Bu (elmuzaffer daima) ibaresinden padişah oldukdan sonra bu maksadla kullandığı mühür saymamız lâzımdır. Fatih camı’i ve Semaniye medreselerine vakfedilen kitap­ ların hemen hepsinde bu mühür basılıdır. Tamamen beyzi olan 16

242 bu mühür ötekinin basılı olduğu kitaplarda yoktur. Bunu vakfet­ tiği kitaplar için kullanmak için bir mühür de sayabiliriz. Bunun yazısı daha itinalıdır ve Fatih'in örneğini verdiğimiz tuğralarının aynıdır. Kendisinin kurduğu kütüphanelere verdiği değil, ayni se­ nelerde başkalarının vakfettiği kitapların çoğunda da bu mühür vardır. Bu mühürlerin aşıtları nerededir bilmiyoruz. Topkapı sara­ yında yoksa belki bir yerde kalmış ve oradan da anlaşamayarak kaybolmuştur diyebiliriz. Bu mühürlerle mühürlenmiş, halen Fatih kütüphanesinde numa­ ralı bulunan eserlerden bine yakın kitabın bulunduğu muhakkak­ tır. Bunların üstlerinde Sultanî kayıtları vardır. Eski defterde bun­ ların 800 ü geçtiği öğrenilmiştir. Vasatı olarak bunu bin sayarsak Fatih kurduğu dış kütüphane­ lere kendi malından bu kadar kitap vermiş demektir ki bu gün bunların çoğu şer’i ilimlere ait olmakla beraber eskilikleri ve üzer­ lerindeki kayıtları ve temellük kitabeleri, tezhipleri ve hatta cilt­ leri noktasından kıymetlileri az sayıda değildir.Kalanlara da kitaba meraklı ikinci Bayezid mührünü basmıştır. Bu suretle İstanbulu pek seven ve benimseyen Fatih’in şehirde velevki camiinde ve medreselerinde olsa 11 kütüphane kurduğu ve bunları ilim talebesine ve camie devamlı olan okuma meraklı­ larına bıraktığı gibi saraydaki kütüphaneyi de zemanı âlim ve mollalarının tetkiklerine açmıştır. Çok itina ile, bir Ortodoks Bi­ zans şehri harabesinden hemen bir Türk ve Müslüman, mamur ve esaslı bir şehir kurmağa muvaffak olan ve pek az bir zamanda yüksek kültüriyle İstanbulu eskisine hiç benzemiyen bir şehir haline sokan Fatih, İstanbulun külliye semtinde bu kadar kütüphane kurduğu gibi, kitaplarının çoğunu kendi malından vermiş bulunuyor. Bundan maada hariçden satın aldırdığı kitapla­ rı da buraya vermiştir. Bu bilgiler maalesef tarihlerimizde yoktur. Fakat şimdiki Fatih kütüphanesindeki kitaplar birer birer elimiz­ den geçtiği için üzerlerinde bulunan işaretlerden anlaşılmıştır. Hususi kütüphanesinden alınan bazı kitaplar iade olunmamış, hatta bir aralık hafızı kütüp molla Lütfi’nin aleyhine bunu bir si-

243 lâh olarak kullanmak istemişlerdir [ t ] . O zaman âriyet kiıap ver* me usullerini bilmiyoruz, belki bir yere bile kaydolunmuyordu. Bu cihetle o nefis yazmalardan çoğu şurada burada kalmış ve onlar dediğimiz gibi başka ellerden ve başka tarihlerde Istanbulun diğer pek çok ufak ve büyük kütüphanelerine dağılmıştır. Fatih’in hususi kütüphanesine bu çok nadide nüshaların hat­ tatlar tarafından mahsus yazıldıklarını söylemiştik. Bunlar arasında Fatih’e ithaf olunan eserler de vardır. Meselâ Fatih’in hocası mol­ la Hüsrev Mirkatülvusul eserini kendi yazısıyle tamamlayıp Fatih’e hediye etmiştir. Fatih de bunu müzehhip ve mücellitlerine nefis bir surette tezhib ve teclit ettirmiştir. Baş sahifeleri ve imzası İl­ miye salnamesine konmuştur. Kitap şimdi maalesef yerinde değildir. Daha buna benzerleri olmalıdır. Yalnız bunu misal vermekle iktifa ediyoruz. Çünkü diğerlerini daha göremedik. Fatih’in hususi kütüphanesine armağen edilerek verilen başka eserler de vardır. Bunların çoğuna Fatih’in mührü basılmamıştır. Yalnız vakfettiklerinde görüyoruz. Lâkin kütüphanesine girmiştir. Sonra bunlar oğlu ikinci Bayezid’e intikal edince o mühürlemiştir ki molla Haliminin şerh ve eserleri ve Amasyalı hekim Şerefeddin Sabuncuoğlu cerrahiyesi bu kabildendir. İkinci Bayezid mühriyle mühürlü ve saraydan kendisine intikal eden eserlerin çoğunun Fatih’in malı olduğundan şüphelenmemek lâzımdır. O halde Fatih, kütüphanesine zamanının çok sayıda ve en değerli eserlerini top­ lamıştır. İkinci Bayezid zamanında diğer yerlerden naklolunarak büyü­ müş olan, Semaniye medreselerinde ve Fatih camimdeki kitapları molla Şemseddin Fenari torunlarından Mehemmed bin Aliyyül Fenari’nin, bu kütüphaneyi teftişi esnasında defterler hazırlanmıştır. Bunlarda kitapların sıra numaraları yoktur, metinlere göre ayrıl[1] Topkapı sarayı arşivinde çıkan bir vesikaya gö e (N. 11747) molla Lötfinin vakıf kitapları iade etmediği hakkında bir şikâyet vardır. Bunu Sinan paşanın kardeşi müftü Ahmet paşanın yazmış olması muhtemeldir denmektedir. Kimlere verdiğini unutmuş ve onlarda geri vermeyince bu sui tefehhüm çıkmış olmalıdır. Bunda bir muğber olma kokusu vardır.

244 mıştır. Kitapların tavsifleri verilmiştir. Bu noktadan mühimdir. Sa­ raydan gelen kitapları fihristde işaretlendirmemiş, lâkin oradan gelenlere belki mütevellinin eski defterine veyahut eski mühürleri­ ne bakarak hükmile (Sultanî) kaydını kendi kalemiyle işaretlendirmiştir. Fatih hususi kütüphadesine ait kitapları arasında biri dikkate değer. Bunun Semaniye medreselerinden birisine veya Fatih cami­ ine girdiğine dair hiç bir kayıt yoktur. Fatih kütüphanesinde ça­ lışan Bay Mustafa bunu Edirnekapıda bir ailede görmüş ve kü­ tüphaneden çıkma zanniyle Fatih kütüphanesine verdirilmiştir. Lâ­ kin hiç bir işaret yoktur, (Teberrü No. 8) denerek kütüphaneye mal edilmiştir. Demek bu güne kadar Fatih’in hususi kütüphane­ sinden çıkıp başka bir yere girmiş bir eser bu gün bile olsa bulunabilmiştir. Sonra bunların bizim kütüphanelere girenlerini kıs­ men biliyoruz. Lâkin bunların içinde Avrupaya satılarak götürü­ lenler de vardır. Bunların bir kaçını hatırlayoruz. Fatih kütüphanesine hususi kütüphanesinde bulunan kitapların hepsi hayatında iken yollanmıştır. Birinci Mahmut, Fatih kütüp­ hanesini yeniden yaptırırken saraydan gönderttiği kitaplar arasında onun adına yazılmış nefis nüshalardan da vardır, ve bu nefis nüshalar zamanında değil, Ayasofyaya ve üçüncü Ahmet kütüphanelerine olduğu gibi birinci Mahmut zamanında verilmiştir. Saraydan çıkan kitaplardan Yeni cami’ kütüphanesine verilenler arasında da görülmüştür. Esasen listemiz saray yoluyle çıkan kü­ tüphanelerde olduğu gibi o yoldan olmiyarak başka vasıtalarla diğer kütüphanelere geçenleri de göstermektedir. Edebi hayatı : Her olgun ve ilim ve marifete sahib insanların çoğunda gördü­ ğümüz gibi her veçhile mükemmel bir insan olan Fatih’in edebi­ yata merakı tarafı da bu konuda durulacak kadar önemlidir. Fatih, divân sahihlerimizden biridir ve bir divân yapmıştır. (Avni) mahlasiyle söylediği bu şiirler beğenilecek kadar güzel ve şairânedir.Lâkin onu mütehassıslarımızın bazısı orta bir şair sayar­

245 lar [ i ] . Söylediği şiirler Türkcedir. Lâkin kendisi Arapça ve Farsçayı iyi bildiği için ona bu dillerde söylenmiş şiirler, manzumeler ve kasideler vermişler ve kasidei Taiye, kasidei Nuniye ve kasidei Ayniyelerin yine o dillerde şerhlerini yaparak takdim etmiş­ lerdir. Kasidei Taiyeyi molla Halimi Farsça şerh eder ve takdim eder [2]. Akayitten kasidei Nuniyeyi molla Hızır bey çelebi Arap­ ça yazar ve Fatih’e (Icaletül Leyleteyn) adiyle yazdığı bir ithaf ka­ sidesiyle beraber verir [S]. Bunu talebesinden ve muidi tznikde meşhur âlim molla Hayali şerh etmiştir. Bu şerhi Fatih’e takdim ettimi, bilmiyoruz. Nihayet İbni Sinanın kasidei Ayniyesini Fatih devri âlimlerinden (Kasımı Lenk) isminde bir zat Arapça şerh et­ miştir. Mukaddimede Fatih’i medheder ve yine başında Uzun Ha­ şan vak’asından da bahis geçer. Bunun da Fatih’e ithaf olundu­ ğundan şüphe yoktur U1 . Eğer edebî mevzuda sayılırsa hurafelere hiç de inanmayan Fatih’e ithaf olunmuş Farsça bir falname vardır [6]. Fatih’in tıbba ve müsbet ilimlere ve nakli ilimlere olan ilgile­ rini anlatırken ona takdim olunan eserlerin yalnız bu manada da kalmayıp edebî sahaya kadar vardığını bu bir kaç not bize pek güzel bildiriyor. O halde o devrinin edebiyat mensuplarını da di­ ğer âlimleri koruduğu gibi tutmuştur. Edebiyata hakikaten ilgili bulunan Fatih’in şiirleri hakkında şâ­ irler tezkirelerinde kendisinin ve devri şairlerinin hal tercümeleri vardır. Âşık çelebi tezkiresinde Fatih, mükemmel gazeller, kasi­ deler ve kıt’alar yazmıştır, şairlere ihsanı çoktur ve bu usul onun tarafından konmuştur, der. Latîfî bu şairleri 30 kadar sayar. Âşık çelebi: Fatih’in beyitleri muasırlarınca ezberlenmiştir der ve şu beyti ona misal getirir: [1] Fatih devrinde edebi hayat. Köprülü zade Mehmet Fuat. Yeni mecmua 1918 N. 46 [2] Ayaıofya K. N. [3] Dr. A. Süheyl Ünver. Molla Hızır bey çelebi. Kadıköyü Halkevi ya­ yınlarından. N. 1, 1945 {4] Ayasotya K. N. 4079.49 varaktır. İstinsah tarihi yoktur. [5] Kitapçı bay Raif Yelkenci. Hususi kütüphanesinden

246 fi j £"j) j4 l

c i j Jlj* . J««i

l» L s ^ .j

1

Sâkiya mey ver ki bir dem lâlezâr elden gider Erişir faslı hazan vakti bahar elden gider [i] Bu beyit Aşık çelebinin düşüncesine hak verdiriyor. Fatih hekimler ve âlimlerle görüşdüğü kadar şairlerle de bulu­ şur, onların bazılarını da yanında bulundurur. Kanadının altında Osmanlı şiiri hızla ilerlemiştir (21 . Bir gün Fatih’in : ji»- ti'

ts jy

Hattin hadin yüzünü tuttu nitekim ey cân mısraına devrinin meşhur şairlerinin çoğu birer nazire mısra söy­ leyerek beyit haline getirmişlerdir [3] : Mahmut paşa : Fatih’in muallimi molla Gûrâni : Efdal zade Hamidüddin : Molla K irim !: Molla Muslihüddin K astlâni: Hacı Haşan zade molla Mehmet: Hocazade : Molla Hızır bey : Molla Hayâli : Molla Hatibzade : Şerifii A m idi:

1>J-U »jdul

*j }J^ j U i j » i y r ) < £ iX ' t S o l jj j J 'J

(J**

i

JS "

t j j j l ı » j j j l £_ _*I ¿ ¿ y * » ij i j j j

Jaii

«mLo j-y ı, i S I Ok,..K''. <1Ja\ ı i i i } i ı S ^ j* - } C yl

ji—^ ^ İJ J «l-M, . JİA7 »-»U—Jli <_<_i _)l•S ' j l / j < 1 « , < ¿ -0 . j j j l

-j\jif

[1] Tezkirei Şuerai Latifi. Ayasofya K. N. 2142 (15 Mayı» 1940 da alınmış notdan) ve Hadikatül cevami’ cilt 1. S. 11 de de vardır. Lâkin bu beyit bazı yerlerde farklı görülür, (mey verki) (mey sunki) ve (vakti bahar) (bağı bahar) (liretinde de görülmüştür. [2] Haşan Cemil Çambel. İstanbul fethi. Osmanlı edebiyatı. Cumhuriyet gazetesi. 28 Eylül 1942. [3] Ali Emiri. Kirim edebiyatı ve Fatih Sultan Mehmet han hazretleriyle vükela ve vüzera ve ulema ve şüerasının mevlanâ Kirimi ile müşaateleri Os­ manlI tarih ve edebiyat mecmuası. N. 3. 1334

247 Velhasıl Fatih’in bu mısraına müşaare yoluyla söylenen mısra­ lar otuzdan fazladır. Fatih yalnız Türk edebiyatına değil İran ede­ biyatına da vakıftır ve rivayete göre teveccühü de fazladır. İstanbulu aldığında 22 yaşında olan Fatih sultan Mehmet Bizans sarayını dolaşırken (binanın zinet ve cesametiyle beraber bir vah­ şet âbâdı Hîçâ hiçe döndüğünü müşahede ile bî ihtiyar) [t] göz­ leri yaşararak şeyh Sadi’ye izafe olunan : 121 ,_>L»I^»I fjll» jA İ

j

-C.X»

|*y

-od»

beytini okumuştur. Kayserin kasrında örümcek perdedarlık etmek­ te, Efrâsiyab [8] Sarayının damında baykuş nöbet urmaktadır, mealindedir. Fatih’in sarayında şairler de bulunurdu. Musahipleri arasında Bursalı lirik şair Ahmet paşa başda gelir. Muhazaratta şiirlerinden örnekler vardır. Bedahetle ve güzel şiir söyleyen Anmet paşayı Fatih pek severmiş. Fatih’den sonra 16 sene yaşamıştır. Derya dil Melihiyi, Ahmet paşanın delâletiyle Fatih sarayına almışsa da bir türlü yanında tutamamıştır. Mehdi daima yanındadır. Devrin meş* hur nakkaşlarından Bursalı Safi de bunların arasındadır. Bu arada isimleri ve çeşidii mevzulu eserleri üzerinde durulacak şairler de çoktur. Bunlardan başka Fatih devrinde yaşamış Bursalı Şeyhi Çelebi, Sun’î çelebi, Kastamonulu Nuri çelebi, Resmi çelebi, Heft peykeri yazan Ulvi çelebi, Zeynep ve Mihri hanımlar hal tercümelerinde yazılıdır. Bunlar arasında Fatih’e medhiye yazan şairler vardır. [1] Namık Kemal. Evrakı perişan. Teracimi ahval 1301 12] Bu kelime Esat efendi kütüphanesinde N. 930 da (ÎJâjj)

d iy e

yazılıdır.

Ve mısral ır ters yazılmıştır. ( jhJ'j j ), (-cJ y ) olarak da görülmüştür. Rivayet farkları olanlara pek çok mecmualarda rastlanmaktadır. Tarihi Ata Cilt 1. S. 36 (-uJj') diye yazılmıştır. [3) Baki Oölpinarlı tercümesi. Efrasiyab, Zaloğlu Rüstem’in karşısındaki Türk hanıdır. Türk destanlarında ismi (Alp Ertunga) dır. Taşköprülü zade Mevzuatül Ulumuna göre (1313 Cilt. 1) Efrasiyab meşhur Türk hükûmdarlanndandır. Parsça manan değirmen kanadı demektir.

24 8 Bunların çoğu bursada ve Kastamonuda iki lirik şairler meclisi kurmuştur. Tayyibi mahlasiyle şiir yazan bunlardan biridir. Lâkin Fatih aklı başında olmayanların medhinden hiç de mem­ nun değildir. Birisi bir gün Bedestende bir sıraya oturup Fatih’in büyük işlerini medheder. Ona kasideler okur, Bellini’ye bu adamın resmini yaptırarak onun bir mecnun olduğu anlaşılır. Bellini bu adamın Fatih’i medhetmesine yine Fatih tarafından bahşiş verilerek men’ edilme sebebini anlayamaz. Böyle hareketler Avrupada rağbettedir, der. Fatih ona şu cevabı vermiştir: — Bu adam fikren salim olsaydı beni medhetmesini isterdim. Fakat bir mecnununun beni medhetmesini hiç bir zaman istemem. Fatih’in zamanında şairlerle münasebetine dair bazı dediko­ dular yapılmış ve hikâyeler yazılmıştır. Gûya o Iran şairleriyle gö­ rüşmekten ve onların şiirlerinden çok hoşlanıyor. Devrin şaiirlerin* den La’lînin bu hal gücüne gidiyor. Türk şairlerinin öcünü almak üzere kendisini bir İran şairi sandırıp kıyafetini değiştirerek sara­ ya giriyor ve çok itibar görüyor. Bir gün nasılsa hüviyeti anlaşı­ yor. Saraydan çıkarılınca canı sıkılarak bir manzume yazıyor (1]. Onun buraya alabileceğiniz beyti şu d u r: Eğer âdemde marifetse murâd Ne fazilet verirmiş ana bilâd Diğer bir lâtife de [2] şöyle yazılıdır : Acemden (Anadolu dı­ şından) Hâbil, Kâbil ve Hamidl adında üç şair Fatih yanında çok itibar görüyor. O zaman hâzık bir Yahudi hekim (Yakub olacak) gelir ve musavvir firenk gelmiştir ki adına Zorzi derler... Çatladıki ol süddei seniyenin ve atebei ülyânın nedimlerindendir. Bir gün şikâyet tarikiyle bu iki beyti Fatih’e takdim eder. 0

Ger dilersen şâh eşiğinde olasın muhterem Ya yahud ol gel bu mülke ya frenk ol ya acem âdını ko, Kabili vü Hâbili vü Hâmidî Zorzilikten gâfil olma ma’rifetten urma dem12 [1) M. Zeki Pıkahn. Tarihi vak’alar. Hususi kütüphanesindeki nüshadan. [2] Rısaleiûl letaif ve hikâjatül Hacı Sabrı. Elhac Hüseyin efendi Sene 1198. Bay Raif Yelkenci kütüphanesindeki nüshadan.

249 Bu latifeler ne dereceye kadar hakikattir, bilemeyiz amma devrin kıskançlığına bir misal olarak gösterilebilir. Fatih’in mürettep [1] divânı vardır. Ondan Fatih’in edebi şahsi­ yetini gösterenlerden bir kaç misal alalım : tS-d-A

Ciğerim pâreledi hançeri cevrü sitemin Sabrımın câmesini doğradı mikrası gamın ***■•»■ y /jl

Jjl

I jhj jU jj

Dilberinde rahm eğer olmasa ol dil hasteye Kimseler derdine derman idemez imkân olup Avnî dilber vasfıdır çün şi’rö inşâdan murad <£ji} Jjl tS_J._\^l» ata Jy-

^“ 1Jİ 1

İST” U». 4!^

Avnî dile zulmeyledim ol dilberi sevdim Çevriyle cefa bana cezâ olsa sezâdır O 2.’ ^ ¿T,

j

* İs^T Demiş Avniye ben cefa etmezem Ana çevreden yoksa devranmıdır ? (^1 û

»— »I

4. U-

4İ
Hanei dil kim harab olmuş sanırdım ben anı Ol cefa mimârının tarhiyle mamurimiş b*^

*■■1—j 3 j li J

4^4^. ■«

Sineye gelsun hayali yâr dersin Avniya Zahme merhem gibidir ger dilersen sîne çâk [1] Almanyada da basdırılmıştır. Dîvânı Sultan Mehemmed.Avni. Ali Emiri kütüphanesi müzesi. N. 305.

2bO ¿A 4>_l j l i ^ j>y-fcUu5 U». jjy* | f j Demezim vuslat ümmüdiyle beni şâd eyle gel Raziyim cevrücefa kılmagiçin yâd eyle gel

^L*>-1 j

L \ o L». j

Jj

f f ‘A ) A

¿IL] f

«ik-crf y

ı K~j_\

„>£

^'1; *a? f w* J A./»e. Âbı kevserle hayât âbına kılmaz ihtiyaç İrse ger la’lin tabibi hasta dil dermânma Şöyle tenhâdır hu mihnethânei hicr içre kim Gusse vü gamdır gelen her gece Avni yanına j *-~.J\ Xw |y } J j

[1] JU*t

¿L» <İ0j.5

Senin zencîri zülfünden dili divâne bend ister Usandı derd ile candan asılmağa kemend ister [i) Namık Kemal’in Fatih’in edebi hayatındaki fikri budur : (.. ken­ di Arap ve Yunan asarından gördüğü tarzı hakfmaneyi iltizam etmişken umumi meyillere bir türlü galebe edemediğinden edebi­ yatımızı İran şivesinden kurtaramamıştır. Bazı eş’ariyle Uzun Hasan’a yazdığı tehditnameden başka elimizde maalesef bir şey yoktur... Bedayi’ içinde şiir ile tasvire pek ziyade mail bulunduğu için ülemai Islâmiye şöyle dursun, garp üdebasını dahi (büyük bü­ yük ihsanlarına mazhar etmiş ve hatta bir Latin şaiirinin takdim ettiği kasideye cayize olarak hemşerilerinden bir çok esir azâd etmiştir [2] , Nitekim molla Cami’den ve İstanbul fethinden sonra eserleri12 [1] Topkapl sarayı Hazin« kütüphaneal. Yeni gelen eserlerden. N. 804. Bu mecmua (-üUjr <111jl'I ¿L jJ- jU L . ¡¿jLlIyl ¿ aaIİI } :ljJI jlUL, _>£j| ¿¡a ) eserinde Fatih’in (B) den (H) ya kadar her harfden birer «ahife beyit ve gazel­ lerinden örnekler olduğu gibi Fatih’in oğlu Bayezid’in(Adli) Yavuz Sultan Selim’in (Selimi) ve Kanuni’nln (Muhibbi) mahlasiyle şiirlerinden numuneler var­ dır. Hacı Mehemmed isminde bir hattatın talik yazısıyledir. Üçüncü Murad’ın mûhürü basılmıştır. [2] Namık Kemal. Evrakı perişan. Teracümü ahval. (Fatih) S. 253.

251 lstanbula yol bulan Türk şairi Mir Ali şir Nevâî, Fars ve Çağatay tesirinin bize geçtiği kabul olunur l1! . Karaman oğlu hakkında şu beyti söylediği rivayet olunur l2l . Jjl j 1 (•_)_>* ‘j y s j J '

cdaL. 4İ|* j> İ4i-

Bizimle saltanat lafın edermiş ol karamani Huda fırsat verirse ker karayire kurum ani Fatih devri nesrinin en güzel örneklerini veren Sinan (Hoca) paşadır. Tazarrunamesi ve yeni elimize geçen Ahlâktan Maarifnamesi [3] bunların canlı örneklerini taşımaktadır. Sinan paşaya dînî ve ahlâkî ve felsevî bir nesir ortaya koydu diyebiliriz. Şimdiye kadar meşhur olan Tazarrunamesi 'yerine konabilecek kadar çok nefis olan Maarifnamesi üzerinde edebiyat mensuplarımızın dur­ maları yerinde bir kazanç olur. S a n a t a m e r a k ı, d e v r in d e r e s im v e in c e s a n a tle r e v e r d i ğ i ö n e m . İ’m a r a v e r d i ğ i k ı y m e t

Fatih sultan Mehmed sanata cidden meraklı ve ondan iyi anla­ yan bir hükümdardır. Bu merakın kendisinde ihtisas derecesine vardığını onun zamanında ve onun için hazırlanan büyük ve kü­ çük eserlerden anlıyoruz. Fatih öyle bir hükümdârdır ki sanatkâr­ lara ne istediğini anlatabilmiş ve onların pürüzsüz çalışmalarında nâzım bir rol oynamıştır. Şer’i ve müsbet ilimlerde, edebiyatta, tarihde, coğrafyada ileri fikirlere sahib olan bu büyük ve fennî düşünşlü kafanın ayni dikkat ve itinası ile zamanda Türk sanatının ileri bir dereceye vardığında tereddüd etmemek lâzımdır. Bütün bu eserlerin olgunluklarını Fatih’in ince ve hassas anlayışının birer miyarı saymak icab etmektedir. İstanbul alındıktan sonra Fatih’in (yalnız maarif değil, sanayi’ de nazarı iltifatına makrun idi) , Sanayiperverlikdeki asârındandır123 (1] Haşan Cemil Çambel makalesi. Cumhuılyet gazetesi. 28 Eylül. 1942 (2] Hadikatül Cevami. C. 1. S. 11 (3] Murat molla kütüphanesinde. Birinci Hamit kitapları arasında

252 ki memaliki meftuhesinde bulduğu eshabı hirfetitı mahirlerini Istanbula celb ile destigâhı terakki peydasına çalışırdı [<], Diyen rahmetli Namık Kemal bu nokta üzerinde bilhassa durmuştur. Filha­ kika Istan bula âlim ve fazılları, edebiyat mensuplarını çağırdığı kadar sanatkârların en ileri gelenlerini davet etmişti. Fatih, nasılki âlimler, fazıllar ve ediblerle ayrı ve lâkin birbirlerine uygun mu­ hitler yaratmış ise; sanatkârlarla yakından ilgilenerek onlarla da uygun bir sanat muhiti yaratmıştır. XV inci asırda sanat, incelik ve yanlışsız bir üsluba yükselmiş­ tir. Bunun kökünü anadoluda XIII ve XIV üncü asırlar Türk sana­ tından almaktadır. Elimizde XV inci asrın bilhassa İstanbul fethin­ den sonra burada yapılan eserlerin çoğundan birer örnek bulun­ duğu gibi kütüphanelerimizin çoğunda da asılları durmaktadır. Mukayesemize yardımcı olmak üzere bundan önceki asrın eserle­ rinden de örnekler ve kısmen araşdırdığımız yerlerde asıllan mevcuttur. Bütün bunlar bizi şu noktaya vardırmışdırki aralarında yabancı hiç bir tesir görülmemektedir. XV inci asırda bilhassa bunu ileri­ ye götürmeği Fatih’in dikkatli merakı sayesi ve sanatı himayesi sebeb olmuştur diyebiliriz. Fatih’in sanata merakı resme, yazıya ve yalnız tezhibe ait de­ ğildir o çiniye, duvar nakışlarına da ehemmiyet vermiştir. O hal­ de biz bu bahisde şu mevzuları sıralıyarak gözden geçirelim : 1 2 3 4 5

— — — — —

Resim Tezhib Çini ve Altınlı nakışlar Yazı Duvar nakışları

1 — Resim : Fatih sultan Mehmed hayatında asla taassub geriliğini görtermemiştir. Fatih, fenni terbiye ile inkişaf eden kafası Türkiyeyi o tarihe kadar geriye bırakan tesirlerden uzaklaşmış ve belki ilk1 [1] Evrakı Perişan. Teracûmü ehval. Fatih kısmı, 1301

253 defa resmini yaptırmış bir hükümdardır. Ondan önceki hükümdar* larm resimleri sonradan yapılmıştır. Fatih resmi çok yapılan hemen ilk padişâhdır. Şöhretini duyduğu ressamları buraya getirmiştir. Bunların içinde Bursalı nakkaş Sinan bey [t] ve talebesinden yine Bursalı Şibli Ahmet efendi gibi sanata kabiliyetli, Anadoludan gelenler olduğu gibi madelyesini ve resmini yapmak üzere garbden kendileri gelen veya getirilenleri de vardır. Bunlar arasında Mastori Pavli diye menakibi Hünemeranda ismi geçen (Mastori Pavli-Paolo da Ragusa) [2] ve ayrıca Matteo de Pastis gibi gelen­ ler ve getirilenlerin sonu da Gentile Bellini gibi davet olunanları vardır. Fatih’in madalyasını ve belki imza koymadıklarından pek tanıyamadığımız resimlerinden bir kısmını yapan ilk ressamların hükümdarla münasebetlerini pek bilmiyoruz. Fatih’in madalyasını yapanlar arasında Bertolde da vardır [2]. Bellini, Fatih’in davet ettiği ikinci ressamdır. Véronali Metteo de Pastis 864 (1459) da gelmiştir. İyi resim yapar ve madalya hâk etmekle meşhurdur. Buradaki hayatını bilmiyoruz. Parisde Bibliyotek Nasyonal’in (Médailles) dairesinde mevcur gümüş madalya bu zatın resmine göre yapılmıştır deniyor. G. Bellini ile olan müna­ sebetlerini çok iyi bilmiyoruz. Gerek Karabacek ve gerek L. Thuasne bize bu son ressamla Fatih’in münasebetleri hakkında tatmin edici malûmat vermektedirler. Şimdi bu suretle Fatih’in elimize geçen bir çok sayıda resim­ lerini, memleketimizde yerli ressamlar tarafından yapılanlarla, garbden gelenlerin yaptıklarını ikiye ayırabiliriz. Memleketimizdekilerin de imzaları yoktur. Biri müstesna mev­ cut resimlerde Fatih’in garb ressamları tarafından yapılan veya asıllarının onlardan müteakib asırlarda biri veya o teknikle bizim ressamlarımızdan bazıları tarafından belki kopye edilmeleri muh­ il] Nıkkâşı sultan Mehemmed ; Sinan bey İbni Suati Bursada Pıoatbaştnda gömülü iken taşı yerinde hiç bir işaret bırakılmiyarak Bursa müzesine alınmış ve gömülü olduğu yer kaybolmuştur. fi] Mastori Pavli yani (Paolo Da Ragusa), Bamyanın (Benedetto da Miano) nun talebesinden olduğu lâzım gelmektedir, Halil Edbem - Elvahı Nakşiye kolleksiyonu İstanbul. 1924. [2] Emil Ya^obî. Die Mehmed II Médaillés des Bertoldo. Berlin 1927.

254 temel olanlarına benzetilemez. Biz garb ressamlarının eserlerinden Fatih’i doğru tanımağa çalışırken bu yerli kaynaklardaki resimler­ den tatmin olunmak güçleşmektedir. Bir defa madalyesinde Fa­ tih’in resmi yandan ve sarıklıdır ve en olgun ve takriben 35—40 yaşlarında seçilmektedir. Az sakalı ve uçları düşükçe bir bıyığı vardır. Arkasındaki mantosunun kürklü yakasını ve içine giydiği hırkanın kıvrımları ve yakası seçilmektedir. Ayni vaziyette Top kapı sarayında resim galerisinde Fatih’in eski ve Avrupa ressam­ ların kullandıkları bir kâğıt üzerine yapılmış (25,5x29,5) bir res­ mi vardırki burnu madalyalara esas oldu, yoksa madalyadan edi­ len intibalarlamı yapıldı ? bilemeyiz. Resimde tarih ve imza olma­ yışı da maalesef bizi bu tahminlere sevk etmektedir. Fakat sonda görüleceği üzre o zamanın ve garb resim tekniğiyle çok İnce ve dikkatle taranarak çizilmiş mükemmel bir eseridir. Bunu herhalde zamanın ve hatta tabiattan bir resmi gibi ele almak doğru görün­ mektedir. Sonra yine garbde iğrice burnu görünmek şartiyle yapılan bir kaç resim daha göze çarpmaktadır. Bunların tabiattan yapıldıkla­ rına bu ve ayrıca Bellini’nin resmi elde oldukça imkân vermek güçtür. Fatih’in tstanbulu fethettikden sonra 23 yaşında bir resmini Philipe Comnfene görmüş ve hatıralarında bunu yazmıştır. Eğer bu rivayet doğru ise Fatih’in gençliğine ait bir resmi de yapılmış demekdir. Biz burada yukarda madalyaya esas olan resimle an­ cak Bellini’nin kendisinin vefatından bir sene önceye ait yaptığı tablo üzerinde duracağız. Lâkin Topkapı sarayı resim galerisinde Fatih’in gül koklar vaziyette diğer bir resmi vardırki Bellini’nin yaptığına geçmeden önce bunun üzerinde biraz duralım : Bu resmin yapılma tekniği garb usulüncedir. Lâkin o zaman garbde resimde manazır ve tabiata esas olmak esasdır. Bunun iş­ lenmesi garb tekniğiyle olmakla beraber resimde yüz çizgileri müs­ tesna oturuş vaziysti nisbetsizdir. O halde biz bunu garb tekniği­ ni buraya gelen ressamlardan öğrenmiş olduğu rivayet edilen nakkaş Sinan bey gibi yerli bir ressamımızın çizgisi üzerinde garb

255 tekniğiyle yapılmış hissini vermektedir. Bizde yapılan diğer Fatih resimlerinin yapılış tarihlerini ve res­ samlarını bilmiyoruz. Lâkin Hünernamedekini yapan Osman ise de bunun tasavvur! olarak yapıldığı için üzerinde durmuyoruz. Fatih’in en son ve kendisine en benzeyen resmi olması dolayısiyle Gentile Bellini’nin yaptıklarına gelelim : Çok iyi bir ressam olan G. B. Fatih’in resmini yapmış olması ile Avrupada meşhur olmuştur. Fatih bir ressamın gönderilmesini Venedik hükümetinden bir mektupla ister. Venedik hükümeti Bel­ lini’nin gitmesini münasib görür. Fatih’in resmini yapmasından garbde sanat meraklıları bu zat üzerinde durmuş ve bunlar ara­ sında L. Thuasne bir de eser yazmıştır [1]. Bu eser müverrih Ahmet Refik tarafında kısmen dilimize çevrilerek neşredilmiştir [21. Yosef von Karabacek’in eserinde de Fatih’in Matteo de Pastis’in Istanbula gelib Fatih’in yüzünü tetkik ederek yaptığı madalyasını ve yine Fatih'in sevgilisi olduğunu yazdığı Türk kıyafetinde trè* ne’nin, sultan Cem’in ve Fatih’in çok hasta ve sararmış bir res­ mini koymuştur. Bellini Istanbula geldiğinde 53 yaşında idi. Kendisini Fatih’e Venedik balyosu takdim etmiştir. Fatih sarayında ve yanında 15 aya yakın kalmış ve bugün çoğunu bilemediğimiz resimler yapmıştır. Bellini’nin Istanbuldaki hayatı hakkında yazılmış bazı notlar vardır. Fatih onunla sık görüşmüş ve resimde mahareti olduğunu önce kendi resmini yaptırmıyarak saraydan bir kadın ve bir erkek, iki kişinin resminde muvaffak olmasiyle anlaıı ış ve ondan sonra [1] Gentile Bellini et Sultan Muhammed II. Notes sur le séjour du peintre Vénitien à Constantinople(1479—1480) d’après les documents originaux en partie Inédite par L. Thuasne avec huit planches hors textes. Paris, Ernest Leroux 1888. |2] Fatih Sultan Mehemmed ve ressam Bellini (1479—1480) İstanbul 1325 bu eserde Fatih’in resimleri madalyaları ve bir de Bellini’nin resmi vardır. Bir solak, ve bir kadın resimleri de bu aradadır. Bunlar Beilini'nin olmakla tanın­ mıştır. [3] Abendländische Künstler zu Konstantinopel XV und XVI yahrhundert N. B. II 7 0. Alman asarı atika enstitüsü. Bu eserde Fatih sanatı severdi denmektedir.

256 karşısına çağırarak ve bir çok defalar durarak o meşhur resmini yaptırmıştır. Bir rivayete göre Fatih’in bir kaç yağlı boya resmini yapmıştır. Lâkin Fatih'in karşısında yaptığı ilk resmin ne olduğu bilinemiyor. Bunun Ingilterede olduğu da söylenmektedir. B. Istanbulda çok kolaylık görerek bir çok resimler yapmıştır. Bunların bir kısmı belki kaybolmuş veyahut ortadan kalkmıştır. Bellini, Fatih sarayına mensub bazı adamların da resmini yapmış* tır. Bunların Biritiş Müzeumda olduğu söylenir. Fatih tecessüs his­ siyle ressamına bir nezaket eseri olmak üzere doğduğu şehrin resmini istemiştir. Eğer bir rivayet doğru ise Fatih’in hazzını mu» cib olacak ve hususi dairesinde saklanacak bazı resimler bile yap­ mıştır. Fatih, Beliini’nin yüz hatlarını ne kadar dikkatle çizdiğini anlayabilmek için ona bazı güzel yüzleri de çizdirirdi. Fatih bun­ ların benzerlerini seyrederken modellerini de karşılaşdırmak için çağırtırdı Fatih ressamına (Jantiy) diye hitab etmektedir. Nitekim bir gün o n a : — Sana bir derviş getirecekler, onun resmini yap der. Ressam da yapar ve takdim eder. Vaktiyle bu dervişin bedesten­ de bir sıra üzerinde oturarak Fatih’in başardığı büyük işler hak­ kında kasideler okuduğunu duymuştur. Fatih dervişin resmini göt ünce : — Jantiy; bilirsinki hakikati söylemek şartiyle her ne olursa olsun söylemeğe müsaade etmiştim. Söyle bakalım bu adam neye benziyor ? der. — Şevketlim; mademki serbestçe söz söylememe müsaade bu­ yuruluyor. O halde söyleyeyim. Fikrimce bu adam mecnundur. Fatih : — Pek doğru, cinnet alâmetleri gözlerinden bak nasıl belli olu­ yor, mütalaasını yürütür. Bellini : — Fakat şevketlim : bizim taraflarda böyle bir takım adamlar vardırki bir sıra üstüne oturub muhtelif büyüklerin medhiyelerini okur dururlar. Siz ki bukadar yükseksiniz, medhedilmek istemeyi­ şiniz beni hayretlere düşürüyor, deyince Fatih : — Bu adam fikren salim olsaydı tarafından medholunmağı is­

257 terdim. Fakat bir mecnunun beni methetmesini hiç bir vakit arzu etmem, cevabını vermiştir. Bir rivayete göre Fatih, Bellini’ye kendi resmini yapıb yapamıyacağını sormuştur. O da bunun kolay olduğunu söyleyerek bir ayna karşısında resmini yapmış ve bir kaç gün sonra göstermiş, hükümdar bu benzerliğe hayret ederek : — Senin fırçanda sihir var, diye iltifat etmiştir. Bellini şimdi Cerrahpaşada Avrat pazarı denen yerde harab kaidesinin bir kıs­ mı duran Arkadiyüs sütununun o zaman mevcut olan tamamının da resmini yapmakla meşhurdur. Bellini iyi intibalar bırakarak Fatih’in de izniyle 885 (1480) se­ nesi son günlerinde bir çok hediyeler, bey ve kont (şövalyelik) lakabını, kıymetli bir gerdanlık alarak memleketine dönmüştür. Bellini’nin Layar’ın kolleksiyonundaki Fatih’in, meşhur resminde, üç rub’u görülüyor. Gözlerinin feri biraz solgun, burnu daha in çelmiş, yanak kemikleri çıkık, sıkça bıyıkları tamamen ağzını örtmüş, sakalı uzunca ve ucu sivri, ensesi kalın ve metin sîmâsının her tarafında hastalık hali görülmektedir. Bu resim Fatih’in vefa­ tından altı ay önce yapılmıştır. Rivayete göre Fatih o zaman nikris nöbetlerinden izdirab çekiyordu. Pek yorgun ve halsiz olduğu seziliyordu. Resmin sağ ve solunda İstanbul, Konya ve Trabzon impaıatorluklarının üç tâcı, yan taraflardaki çerçevede ise (25 teşrinisani 1480) tarihi ile Bellini tarafından yazılan kelimeler görülür. lstanbulda oturduğu esnada vücuda getirdiği eserlerin en mü­ kemmeli olan bu son resmini Fatih tarafından huzura kabul edildikden ve dönüşünden bir kaç gün sonra imzalamıştır. İşte bu meşhur tablonun ressam Zonaro tarafından 1907 sene­ sinde yapılan muvaffak olmamış (74x98,5) bir kopyası şimdi Topkapı sarayının resim galerisinde durmaktadır. Lâkin bunun Londradaki aslının mutlaka bir mütehassısına aynen kopyesini yap­ tırarak getirtmelidir. Faiilı’iıı heı şeye olduğu gibi resme ne kadar dikkat ettiğine şu misali verelim : Bir gün rivayete göre Jeaıı Balistc’nin kesik 17

258 başını gösteren tabloyu Fatih’e takdim ederler. Lavhayı gördükden sonra sanatkârın maharetini sena etmişse de bir hata ettiğini ve bu gibi hallerde husule gelen tekallüsden dolayı boynun büsbütün kaybolacak yerde başın altında pek çıkık bir halde kaldığı­ nı söylemiştir. Bellini, Fatih’in bu mütalaasına ve bu dikkatine hayran olmuştur. Bellini döndüğünden, (28 Temmuz 1507) de ölümüne kadar herkese keyifle Fatih’in ilim ve sanat adamlarına ne kadar cömerd davrandığını söyler ve hakkındaki iltifatlarla bihakkin iftihar edermiş. Elimizde ikinci bir resim daha vardırki birisinde (Ameli ibni müezzin ki ez üstadanı meşhurü Frenk est) kaydı vardır. Talik ve altınla yazılan ve tezhibedilen bu imza sonra bir Türk hattat ve müzehhibi tarafından konmuştur. Bunlar Cem’e ait kabul ediliyor. F. R. Martin, (The miniature Painting 1919) eserinde bu yazı ya­ zar ve yandan görünen oturmuş vaziyette Cem’in resmini Bellini’ye atfediyor. Başında Fatih’inkine benzer sarık vardır ve yaşı da Bellini’nin burada bulunduğu zamana uymaktadır. İmza yoksa da ya onun aslı veya ondan kopye edilmiş bir resim olması ihtimali kuvvetlidir. Yine aynı durumda, lâkin resim yapar vaziyetteki bir kopyasını da müellif, meşhur ressam Bahzad’a atfetmektedir. Bu­ nun altına bir Bahzad imzası konmuştur, belki ona dayanılmakta­ dır. İbni Müezzin imzası üzerinde düşünürken Müeszin oğlu ve hem de Frenk üstadı tabirleri garib görünmektedir. Acaba Bellini ismi yazılmak istenmiyerek ona bir gün senin baban ne yapardı sualine kilisede âyinlerde okurdu denmesi, bu olsa olsa bizim ca­ milerimizdeki müezzinlik gibi bir vazife olmalıdır mütalaası yürü­ tülerek veyahut müezzine benzer bir isim söylendi de ondan (ibni Müezzin) dendi diye de ister istemez hatıra gelmektedir. Fakat bunların Belliniye aidiyetini muhakkak kabul edersek elbisesinin Sinan bey gibi Fatih’in sarayında hususi bir nakkaş olan bir zatin kopyesi veyahut onun tarafından tamamlanması ihtimalini düşünmek de bize garib/gelmemektedir. Biz yazı yazanın fotoğrafını, t resim yapanınjrenkli baskısını görebildik. Her ikisinin asıllarını göremediğimizden tam mütalaa beyanından çekiniyoruz.

259 Fatih’in bizde yapılan resimlerine gelince: Topkapı sarayında resim galerisinde duran Zonaro’un muvaf­ fak olmamış kopyesi, gül koklar ve yandan görünen ve garb re­ sim tekniğince yapılmış resimler bir tarafa bırakılırsa diğerleri tak­ ribi olarak isimlerini bilmediğimiz ressamlarımız tarafından yapıl­ mıştır. Bir tane, albümden çıkma 19x27 boyunda kenarı halkâri süslü ve kaba sakallı bir resim vardır ki Fatih'e izafe olunduğu halde diğerleriyle mukayesemizde ona benzer bir tarafını gö­ remeyiz. Diğer bir tane vardır ki, (13x23,5) boyunda ve enindedir. Başında Fatih’in Allahın teyidile lstanbulu aldığı bildiren bir beyit okunur. Resimlerinden bildiğimiz Fatih’e benzer tarafı yoktur. Her halde bu gibi resimlerden birisi olacakki, Fatih’in torunu Yavuz Sultan Selim’e gösterilmiştir, o bunların doğru olarak de­ desine benzemediğini ve kucağında oturduğu zamandan hatırında kalan yüzünü benzetemediklerini söylediği rivayeti tarihlerimize bile geçmiştir. İşte bu suretle benzemiyen resimlerine, padişahlar serisi ve Osmanlı hanedanını gösteren şecereler içinde, sık sık rastlarız. Daha bir kaç tanesi vardırki onları ayrıca bir eserde Zarif Orgun ile inceleyeceğimizden burada tavsife lüzum görmüyoruz. Fatih zamanına ait bu saydığımız kısmen aşıtlarını veya kopyelerini incelediğimiz eserlerin hiç birinde hakiki imzalarını göreme­ mekle beraber o devrin kıymetli ve yanlış olmadıklarına inandığı­ mız hatıralarına malik olmakla sevinebiliriz. Bunlar bize ilim ve marifete âşık ve vâkıf Fatih’in resim sanatını da himayesini ve hatta ilerletmesini iftiharımızı nnıcib olan bir önemli misal olarak ele almalı ve üzerinde ayrıca durmalıyız. 2 — T ezli i b : İstanbul alındıkdan sonra nasıl bir ilim merkezi halini aldıysa sanat da bundan aşağı kalmamıştır. Bilhassa kitap süsleme sanatı önemli bir yer almıştır. Bu sanatı İstanbulda çok güzel ve üzerin­ de durulmağa değer Selçuk üslûbunda ilerletenlerin başında Anadoludan gelen süsleme sanatkârları gelir. Fatih nasılki memleket âlimlerine kıymet verdiği kadar haricdeıı gelenlere ve getirdikle­

260 rine de mühim mevkiler vermişse o tarihlerde Anadolunun serhad şehri olan Tebrizden gelmiş sanatkârlar da vardır. Lâkin mühim kısmını Anadoludan gelenler teşkil eder. Bursadan ve Anadolunun diğer şehirlerinden gelenler çoktur. Fakat bunların bir kaçının ismini bir tarafa bırakırsak kimler olduğunu bilmiyoruz. Tebrizden gelenlerin kısmen ismini biliyoruz. Fakai eserler üzerinde imzala­ rını göremediğimiz için isimleri üzerinde durmadık ve sıralamağı faideli bulmadık. Kitap süsleri üzerinde imzalarının bulunmamasının bir sebebi de kollektif çalışmalarıdır. Çünkü 10—15 sanatkâr bil­ hassa sarayda Fatih’in hususi kütüphanesi için yazdırılan eserleri süslerlerken her biri ayrı bir kısmiyle, meselâ cedveller, tahrirler, kompzisyonlar, ve rötüşle meşgul olanlar ayrı ayrı sanatkârlar ol­ duğundan imza koymak âdeti yoktur. Şimdiye kadar gözden ge­ çirdiklerimizde bulamadık. Mamafi bu eserleri sanatkâr isimleriyle öğrenemediğimizden biraz üzülmekle beraber onlar bize XV inci asrın Istanbulda inkişaf eden ve son mertebesine varan bir ince­ likle Selçuk tarzında bir istil yaratmışlardaki Selçuk eserlerinde olduğu gibi ana hatlar ve şekiller ayni olmakla beraber teferruat­ ta farklar gösteren lâkin kolay tanınabilen bir mektep yaratmışlar­ dır. işte XIII—XIV üncü asırlarda Anadolııda ilerleyen yolu takib ile XV inci asırda kemâlin son raddesine varan bu usnlün ana hatlarından XVI inci asra az intikal göstermiş, daha doğrusu ondan evvelki asırların kemalde ileri bir temadisi olan bu asır, sonraki asırların ilerilemesinde ana yolu bırakmıştır. Bunun sebebi vardır ve onu burada araştıracak değiliz. XVI inci asırda güzel eserlerimiz olmakla ve temiz işler yapılmakla beraber sanat mef­ humu ve yaratma kudreti zannımızca zaiflemiştir. Şimdiye kadar görebildiğimiz ve tek tek adedi yüzleri geçen örneklerde birbirine benzerlik aslâ yoktur. Bunda da Fatih* den aldıkları ilhamın ve onun merakının uyandırdığı yankılarla değişik­ liğe dikkat etliklerini görüyoruz. Ondan sonra bazan basma kaltb gibi her yerde kullanılan aynı motif ve aynı kap nakışlarına aslâ rastlamayız. Kitap kaplarında da aynı usule riayet etmişlerdir. Sonraki asırlarda kitap ihtiyacı çoğalınca şemse kalıplarla rastgele

2 61 ince ve kaba yapılmıştır. Lâkin onbeşinci asırda biz bunların el ile yapılmış en mükemmellerine ve akıllara hayret verecek derecede güzellerine rastladık. Bunların en mükemmellerinin sarayda Fatih’in hususi sanatkârları tarafından yapıldığına şüphe yoktur. Bu bize Fatih’in ince sanatlerden tezhibe verdiği önemin halâ karşımızda terü taze duran örneklerinden anlaşılmaktadır. Şimdiye kadar tetkik ettiğimiz tezhib motifleri arasında doğrudan temellük kitabe­ leri ve başlık, değişik son sahife nakışları, tahrirli ve tahrirsiz renkli renksiz halkâri metin arasında ve sonlarda, kap ve mikleplerde yapılmış sade ve renksiz nakışlar, kap içi oymaları, bazı fenni kitapların şekilleri, temellük kitabelerinde çeşidli tarz ve örnekler, pek çok tezyini parçalar, geçmeler, rumiler, zemin nok­ taları vesaire.... en göze çarpacak hususiyetlerdendir ve hiç biri diğerine benzemez. Yanımızda numaralarını verdiğimiz kitaplar ve ayrıca resimler arasına koyduğumuz klişeler dediklerimizi isbata değer misallerdir. Bu konu üzerine incelemelere burada devam etmiyeceğiz. O devrin tezhib eserleri üzerine ayrıca hazırladığımız diğer bir eserde basılacağından bu bahsi kısa kesiyoruz. 3 — Ç ini ve A ltınlı n a k ışla r : Tezhibe olduğu gibi, Fatih, duvar çinilerine, süslü tabaklara, nakışlı eşyaya, bilhassa tahta nakışlarına ve çiniler üzerinde altınlı süslere de meraklıdır, Onu tatmin edecek kadar çokça numu­ nelerine şimdi az bile olsa rastlamak imkânı vardır. tstanbulda yaptırdığı binalarda duvar çinilerine Çinili köşkde rastlıyoruz. Fatih cami’inde kalan iki parça çok mühimdir. Burasınının imar ve süslenmesinde Tebrizli ve lâkin adlarını bilmediğimiz sanatkâr­ lar olduğu gibi Anadoluda rastladığımız sanat eserlerinin Selçuk istilinden alınmış kısımlarını da buluyoruz. Çiniler Fatih camiinde, kareler üzerinde, ve Çinili Köşkde Selçuklarda olduğu gibi par­ çalı desenlerle yapılmış ve bendesi süslerle bezenmiş olanlarına çok örnek vardır. Aleyhimize vesile olarak söylenen İstanbul alı­ nınca Türkler renk renk Bizans mozaiklerinden örnek alarak bun­ ları yapdı demeleri bir hatadır. Bunu söylemek Türkün tevarüs

262 ettiği sanat zevkini fark edememeleri demektir. Bu da bir büh­ tandır. Türkler Bizansın bilinen motiflerine bakmamışlardır bile. Anadolulu yüksek sanatkârların kültürü ve görüşü buna mani’di. Tafsilata girmekden çekinerek her türlü güzellikleri taşıyan bu kıymetli eserin yakınından tetkikini tavsiye ederiz. O asrın bizde ve Asyada yapılarak gelmiş çini tabaklardan örnekler, koleksi­ yonlarımızda,'bilhassa Topkapı sarayı seramik kısmında oldukça çoktur. O devirden kalmış nakışlı eşyanın da nerede yapılırsa ya­ pılsın aynı sanat olgunluğunu taşıdığını görmekteyiz. Tahta üzerine nakışlara Semaniye medreselerinde ve Taphanede rastlanmıştır.Lâkin onlar muhafaza için Topkapı sarayına kal­ dırılmıştır. Topkapı sarayının Fatih’in yaptırdığı hazine dairesi kapı ve pencere kanadlarında ve gerekse yine Fatih tarafından hazine dairesine mütenazır olarak yabılan ve Hırkai Saadet dairesi medhali pencere kapaklarında da bunların en mühimlerine rastlıyoruz. Çini üzerinde altın nakışlar ayrı bir konu olarak önemlidir. Bu­ nun İstanbulda çeşitli örnekleri yalnız Çinili Eöşkde görülmektedir. Bunlardan bazı motifler resimler kısmına konmuştur. Bu güzel ve itinalı nakışlar devrin süslerinin her çeşidine ehemmiyet veril­ diğini göstermektedir. Sanatkârlarını bilmiyoruz. Lâkin nakışları Selçuk esasından gelmedir.

4 — Yazı: Fatih devrinin güzel eserlere malik bir ince sanat şubesidir. Kitabelerden kitap yazılarına kadar her çeşidi olduğu gibi en önemli olanlarında yazanların imzalarının da bulunmasıdır. Meselâ Ali bin Mürid is Sofi nin Fatih cami’i 875 (1470) ve Babı Humayun 877 (1472) kitabelerinde imzası vardır. Bunlar devrin san’atli cel! sülüs yazılarına güzel bir misaldir ve hat sanatımızın hakikaten ilerlediğinin bir burhanıdır. Kitap yazılarına gelince: Bunlar içinde önemli bir sanatkâr im­ zasını Fatih kütüphanesinde N. 3645 de kayıtlı ve Ebu Bekir Razi’ nin iki eserinin altında bulduk. Şahabeddin Kudsi isminde olan bu sanatkâr 862 (1558) de bu iki eseri istinsah etmiş tezhibini ve

263 cildini de kendisi yapmıştır. Her noktadan mühim ve imzalı bir şftheserdir. Her üç sanatı pek mükemmel bilen sanatkârın bu ese­ rinden diğer imzasız olanların bazılarına motif esasları ve tekniği bakımından hüküm verebilmek fırsatı çıkıyor demektir. Sâbir isminde diğer bir hattatın Ayasofya K.N. 2415 de Nasfri Tûsfden mühim bir bahsi talikle istinsah ettiği bir kitab vardır. Fatih’in tsfahanlı olduğu söylenen bir hattatından bahsolunur. Bunun isminin (Ali bin Fethullahıl Ma’daniil lsfahani) oldu­ ğunu keza Ayasofya kütüphanesi N. 2382 deki eserde imzasından öğrendik. Bu arada Amasyalı meşhur hattat Hamdullah ibniş Şeyh­ in Fatih’in hususi kütüphanesi ve okuması için istinsah ettiği iki eser daha buluyoruzki onu da ikinci Bayezid zamanında meşhur olmakla beraber Fatih zamanı hattatlarından da addetmek doğru olacaktır. Bunları kitab yazısı deyib geçmemek lâzımdır. Çünkü devrin meşhur hattatları yalnız levhalar yazmakla uğraşmıyarak itinalı bir surette bilhassa İlmî eserleri istinsah ederlerdi. Bu cihetle kitab hattatları içinde okunaklı ve üslûblu yazılariyle cidden ileride olan lar vardı. Bu gibi hattatların ancak eserlerde imzalan olanlarının kıymeti vardır. Yoksa eserleri aranmadan bir sürü isim vermenin tarih noktasından önemi azdır. Meselâ Fatih’in müteferrika defterinde devrin mücrilitlerinden 883 (1478) de Sinan ve hâkkâklardan üstad Abdullah ve onun şakirdi Mahmud, Yesîr Ahmed ve Bedreddin isminde kâtipler var­ sa da dediğimiz gibi imzalarını ve eserlerini bulamadık. Bunlar her halde daha çok olmalıdır. Ve nitekim M. Cevdet’in Başvekâ­ let arşivinden aldığı notlar arasında devrinin bazı hattatları isim­ leri öğrenilmiştir. Fakat eserlerinden bahis yoktur. En son Esat efendi K.N. 2494 de elimize geçen (Mes’ut ibni Hakimüddinüt tabibül Hasani) Fatih’e ithaf ile 877 (1472) de yazdığı • »IüJI *'ıx eserini Gıyâsül mücellidül İsfahnî adında bir hattat lstanbulda 883 (1478) de talik yazı ile istinsah etmiştir. Kabı da zamanının eseridir. Kitabın tezhibi de devrinin oldukça güzel bir örneğidir ve Fatih’in temellük kitabesi olan bir nüshadır.

264 Fatih’in hükümdarlığı 855—886 (1451—1481) seneleri arasına rastlar. Bu arada İstanbul ve Anadoluda eskiden muhtelif yerlerde fimdi müzelerde saklı eserler arasında bazı hattat isimlerine rast* lanz. Fakat onları daha henüz tamamlayamadığımızdan buraya almıyoruz. 6 — D u var n a k ışla rı : Fatih devrinin Istanbulda duvar nakışları olmalıdır, fakat elimize geçmemiştir diyebiliriz. Bursada Fatih’in oğulları şehzade Mustafa ve Cem sultan türbesinde duvarda ve tavanda fresk nakışlara rastlarız. Aynı tarzda Fatih’in annesi Bursada Huma hatun türbesi tavan göbeğinde görüyoruz. Çinili köşkdekiler çiniler üzerinde ve altınla yapılmıştır. Ondan ayrıca bahsettik. Ayasofya camii min­ beri kapısı üstünde içeride mermer üzerine bir ııakış vardırki onu tstanbuida görebildiklerimize bir nümune sayabiliriz. Topkapı sa­ rayında yine Fatih’in yaptırttığına mimârf ve süsleme tarzı itiba­ riyle şüphe götürmeyen Raht hâzinesinde fresk ve kabartma renk­ siz nakışlardan gerek pencere kenarlarında, birisinin üstünde ve gerek höcre içlerinde az bile olsa örnek vardır. Bunlar Bursada Yeşil cami odalarındaki kabartma fresk nakışlar esasını taşımakta­ dır. Topkapı sarayının Fatih zamanından kalan binaları nakışla­ rında d.evrin hususiyetini gösterir bir iz bile kalmamıştır diyebiliriz. Kitablarını tçzhiblerle, saraylarını her çeşit çini ve çini nakışlariyle süsleten Fatih’in oturduğu yerlerin nakışlarla süslenmiş olmasına her halde önem verilmiş olmalıdır. Çünkü bunlar o devrin ve bil­ hassa Fatih gibi ince ruhlu bir hükümdarın zevkinin hususiyetle­ rinden biridir. Taş üzerinde devrinin güzel örneklerinden bazı parçalara gerek Fatih camiinin yegâne kalan Aşhane (Taphane) kapısı üzerinde ve direk ayak ve başlarında rastlanıyor. Yaptırdı­ ğı binaların süslü ve nakışlı kapılarına önem veren Fatih’in zama­ nından kalmış olmaları pek muhtemel duvar nakışlarını bulamadı­ ğımız içindirki ondaki zevkin hususiyetlerini anlayabilmek için yine devrinin ve lâkin başka yerlerde mevcut örnekleri üzerinde dur­ mak mecburiyetinde kalıyoruz.

265 Mermere yazı ve işçilik noktasından Fatih camiinin zamanın­ dan kalan havlısı, arka dış pencereleri etrafındaki Fatiha suresi de ihmal edilmemelidir. Fatih yaptırdığı binalarının mimari güzelli­ ği kadar süslenmesinde de bizzat direktifler verdiği meydandadır, ve bunu Kritobulos da teyid etmektedir. Mermere oyulan bu yazı­ ların zemini renkli mermerlerle doldurulmuşturki biz bu tarzı İstan­ bul fethinden sonra burada iyi tatbik edilmiş ve muvaffak olmuş görüyoruz.

tıııara verdiği kıymet : Fatih gibi her veçhile olgun olan bir şahsiyetin ilmi ve içtimai alanda icraatına temas ederken bu noktayı ihmal caiz değildir. Hakikaten büyük insanların hiç bir noksanı yoktur. Fatih sultan Mehmed 1-tanbulu alınca şehir çok kısa bir za­ manda Bizanslılık karakterini okadar değiştirmiştirki o zamanda şehre gelenler arasında eski Bizansı bilenler hayretlerde kalmışlar­ dır. O zaman bunda bir devlet programı ile hareket edilmiş de­ mek doğru değildir. Şehirleri hayır ve vakıf müesseseleriyle dol­ duran zengin ve orta halli insanlara Bizansda harab kalan yerler verilmiş ve onlar eski yollar ve vaziyetleri değişdirmiyerek az za­ manda İstanbul Türkleşmiştir. Istanbulun siyasi ve coğrâff önemi Rumelindeki vaziyetimiz dolayısiyle şüphe götürmediğinden Lâtinlerin oturma ve istilâlarından harab olan Bizansda bir harabe bı­ rakılamazdı. Eğer İstanbul ma’mur ele geçseydi Türklerin o asırda hiç bir millette olmıyan madeni terbiyeleri iktizası aynen muhafa­ za ederlerdiki işte Ayasofya mozaikleriyle, medrese olan Zeyrek ve Ayasofya papa’sı odaları, işte Bizans sütunları, surlar, sarayı harabelerinin bugün mevcut olan kısımları bu terbiyenin ikti­ zası idi. Demek bir milleti idare edenin müsbet ilimlerle t& çocukluğundanberi aldığı terbiye iktizası olgun bir insan olması ve bu­ nun misali de o asırda Fatih sultan Mehmed olması ve lstanbulu esaslı bir surette benimsemesi ve onun tabiî güzelliklerinin Türk terbiyesiyle bezenmesi hususunda birbiriyle ne kadar münasebetli olduğunu göstermezini ?

266 Fatih sultan Mehmed Istanbulun binaları benimdir diyerek kim­ seye dokundurmamıştır. Sonra kendi yaptığı çeşitli içtimai müesseselerle hepsini de birlikte vakfetmiştir. Bunlar arasında bir şehre gerekli olan pazarlardan tutunuz da en ufak bir çeşmeye kadar herşey düşünülmüş, ve Istanbulda iskân edilen (evlâdı fatihan) ve Anadoludan getirilen sanatkâr ve yapıcı ustaları, eşleri ve diğer ailelerle kurulan küçük Karaman, büyük Karaman, Aksaray, Üsküblü, K irm astı.... gibi yeni mahallelerde her türlü birlik mües* seseleri buluyorlar ve halk arasında biraz refahı olan bile kendi­ sinin ve çocuklarının mühtac olduklarından fazlasını bu benimse­ dikleri yerlere bırakıyorlardıki elimize geçen ve hâlâ üzerinde in­ celemeler yaptığımız bir vesikada bunun mübalağasız binlercesini sayabiliriz, işte bu feragatin başında cidden büyük olarak doğan Fatih sultan Mehmed vardır. Fatih'in imar hususundaki gayretlerini bize rumca kâtibi Krito* bulos, tarihinde bildirmektedir. Hâkân, şehrin tanzimiyle bizzat ve anlayarak meşgul olmuştur. Şehri umumî müesseselerle doldurur. Türkiye devletinin büyük şerefiyle mütenasib iki büyük saray da yaptırır, önce yaptırdığı Bayezid meydanı sarayı 858 (1454) ikinci olarak yaptırdığı Topkapı sarayından 868 (1463) sonra Eski saray adını almıştır, Şimdi onun yerine İstanbul Üniversitesine kalan Harbiye nezareti ve ona ait binalar vardır. 877 (1472) de de Çinili köşkü spor eğlenceleri merasimi için Selçuk tarzında yaptırmıştır. Topkapı sarayının en mühim parçalarından biridir. Fatih'in Istanbulda görülen bu imar hareketi yalnız buraya has değildir. Edirne de aynı ehemmiyetle güzelleşiyor. Fatih’in arada, gidib gelmesi oraya Rumeli fetihleri için verilen önemin bir misali­ dir. Bununla beraber, Rumelide ve Anadoluda yanındaki insanların çeşitli ve çok sayıda bayındırlık eserlerine rastlıyoruz. Kristobulos, İstanbul saraylarını methederken Edirnedekini de çok över [t]. Diyorki l12l : (Sırbistan seferlerinden a v d ette)... pâdişâh Istan[1] Kritobuloa. (Critobulos) Tarihi sultan Mehemmed lıan sani. Tarihi Osman! encümeni mecmuası ilavesi 1328. Encümen mecmuaları 1—13 cüzülerinde 1326—1327 senelerinde tefrika edilmiştir. S. 24 [2] Ayni eser. S. 102

267 bula vasıl oldukda sarayı ikmal ve Altınkapı tarafındaki kal’a [3] ve surları mükemmel surette tamir ve bina edilmiş buldu. Bu hu* susda ibrazı mesai eyleyenleri Nükud, kıl* ve eşyayı saire ihsaniyle taltif eyledi. . . . Şehrin vasatında ve hemen sarayın kurbünde haricen surlarla takviye ve tahkim ve dahilen güzel ve şeffaf taşlarla srkfı tezyin edilmiş bir çarşı ve kebir hamamlar vücude getirildi. . . . pâdişâh hazretleri tstanbulda ârâm ederek şehrin sekenesi­ nin tezyidine ve memleketin imarına ve tezyinine ve umuru nafianın serian izhar ve ikmaline çalışırdı. Bu cümleden olarak Istanbulun her tarafında cesim hamam, han, çarşı ve misafirhaneler bina ve şehre su isale ettirmiş ve vasi’ bahçeler vücude getirmiş idi [4], . . . (Uzun Haşan hadisesinden sonra) . . . pâdişâh hazretleri payitahtın umuru idaresine ve şehrin iskân ve tezyin ve imarına kema fis sabık itina ve ihtimam ile şehir dahilinde maabid ve çarşı ve tersane ve temaşahane gibi müessesatı ñafia inşa ettirdiği gibi diğer tarafdan dahi fadl ü irfanı ile şöhret bulan zevatı Istanbula celb eyliyerek makam hükümetlerini merkezi ilim ve fen hali­ ne getirmeğe çalışırdı. Ve bu yoldaki makasıdı ulviyesinin sahai husule isali için hiç bir fedakârlıkdan çekinmez ve hiç bir masrafdan sakınmazdı. Velhasıl bi emsal olan İstanbul şehrinin letafeti tabiiye ve ehemmiyeti mevkiiyesiyle mütenasip surette naili ümran ve terakki olması için bezli gayret ederdi [6] . . . Pâdişâh hazretleri kış mevsimini tstanbulda imrar ederek şehrin işkân vn tezyini ve sarayın inşasiyle iştigal eyledi. Saray, cesameti ve tertib ü ihtişamı itibariyle Istanbulun mebanii atikasına tefevvuk eyliyordu. Bu binayi muhteşemin her tarafı kemali dikkat ve itina ile iş­ lenmiş, nukuş ve saire gibi senayii nefisenin asârı bediasiyle süs­ lenmişti. Hülâsa altın ve gümüşün ve mücellâ rengâ renk taşların [3] Yedikul*. [4] Ayni eser. S. 118 [5] Ayni eser. S. 156

268 ve mermerlerin lltima’ı şa’şaadarı altında bu saray fili bir mecmuai nefaset ve bedayi teşkil ediyordu. Muallâ kubbe ve künbedleri dahi haricen kurşunla tezyin olunmuştu. Medhali teşkil eden büyük kapıları ve fırın ve hamamlarını geçtikten sonra yüksek burçları ve harem ve selâmlık dairelerini, ziyafet ve yatak salonlarını ve saireyi ihtiva eyliyen asıl saraya girilirdi. Sarayın ve civarındaki inebaninin etrafına bir de sur inşa edilmişti Bundan maada sarayın etrafında vâsî ve meyve ve çiçek bahçeleri tarh ü tesis kılınmıştır. Bu bahçelerin zümrüdin çimenleri üzerinde berrak sular cereyan, elhanı lâtif kuşlar cevelân ederdi. Ve her nevi hayvanatı ehliye ve vahşiye beslenirdi. Hülâsa her türlü vesaili zevk ü sürür bu bahçelerde ihzar ve ibzal edilmişti) [1]. Fatih zamanının bir müşahidi olan bu zatın yazdıklarında husu­ sî bir ehemmiyet göze çarpmakda ve Fatih’in bayındırlık hususun­ daki dikkalerini açıklatmaktadır. lstanbulu çok seven ve benimseyen ve onu bu güne kadar ve daha asırlarca koruyan Fatih, hatta bu günkü Halici dolmakdan korumak için kenarlarına kökleriyle toprağı tutmak hassasından ayrık kökünden başka bir şey dikmemek gibi şehirciliğin en ince tefer­ ruatını bile nizam altına almıştır [2] . Istanbulun suyuyla yakından ilgilenen Fatih, BizanslIlardan ka­ lan bendi yeniden denecek bir şekilde yapıp büyük bend denilen bu su barajını ihya etmiş ve bu yoldan Istaubula gelen suları çeş­ melere ve evlere akıtmıştır [8] . Oğlu ikinci Bayezid de ayrı bir yol ile başka yerlerden suları bir araya toplayarak kendi hayratı­ na ve şehrin muhtelif semtlerindeki tesislere vermiştir (4]. Fatih’in imar işleriyle meşgul olurken mimariyle olan bir ihtilâfdan ve hatta bunun vargılanmağa kadar vardığından bahsolunur. Tarihlerimizde ve metin itibariyle bir birinden farklı olan [ 1] Ayni e»er. S. 180 ¿2) Namık Kemal— Evrakı Peıişan. Teracümü Ahval ıFatih) 1301. S. 246 (8] Dr. A. Süheyl Ünver.Fatih ve latanbulıın suyu. Tarihden sesler K.1945 [4J İkinci Bayezid su yolları halitası. 2 tane. Türk İı'lm eseıleri müzesi N. 3339. Üçüncü Selim ikinci - Mahmut zamanında Kule kapılı mühendis Seyid Hasın tarifindin yapılın bu plânlar üzerine etüdümüz İstanbul belediyesi ilmi yayınları arasında neşrolunmuştur.

269 (Tevanhi Ali Osman) nüshalarında oldukça değişik şekilde yazıl­ mıştır ve halk rivayetlerine kadar geçerek efsaneleşmiştir. O da yaptırttığı camiin şimdiki şeklinden daha büyük olmasını istediği halde her biri Mısır hâzinesine bedel sayılan ve avluya konan büyük granit direklerden ikisinin ortadan biçilmiş olmasına canı sıkılan Fatih mimarı cezalandırmış, lâkin mahkeme ona verilen ce­ zaya karşılık Fatih’e tazminat verdirmiştir. Fatih Istanbulda bu arada kıyafetini değiştirib kendisini tanıt* mıyarak da teftişlerde bulunmuştur. Bu cebhesi Fatih’i her kusur­ dan uzaklaşdıracak derecede kuvvetlidir. Onda dehâ derecesine varan bu meziyetlerin kendisine doğuşundan geldiğine şüphe bırakmamaktadır. Fatih tam bir şehir mütehassısı gibi hareket etmiştir. Tacüttevarih onun imar hareketlerini anlatırken (cilt. 1. S. 247) de (Fatih Istanbulu teshir ve sûru bârûsunu tamir ettikde Süleyman bey [t] kulunu subaşı tayin ile tamir (imar) ı şehri ana tefviz eyledi., Diyor. Fatihnamei Istanbulda, Istanbulun nasıl iskân edildiği şu satır­ larla gösteriliyor : — (Memaliki mahrusadan her kim gelib bu beldei tayyibede vatan tutu’r ikamet niyet ede, her hangi evi murad ve ihtiyar ederse subaşıdan tezkere alıp süddei murad bahşe gele mülknâmei humayun sadaka oluna) yine mutlu askerlerden olub fetihde bulunan ve sonra (tarihi Ebül Feth) diye, kitabına yazmış olan Dursun bey de diyor ki : — (Kılınciyle fethettiği memaliki küffardan.. esir getirib etrafı Istanbula kondurub köyler ve mezari’ vazetti. Şöyleki hâil yer kalmayıb temam ma’mur oldu. Fatih'in bu sırada bir nüfus sayımı yaptırdığında da şüphe yoktur. Fetihden sonra Istanbulda ilk emlâk sayımını yaptıran da Fatih’dir. Tarihi ebül feth’in yazdığına göre bunu ilk defa sayan eserin müellifi Dursun beydir. Diyor ki : {2J Karışdıratı Süleyman bey(paşa) diye tarihlerimizde meşhurdur, »e mutlu askerlerdendir. Muhatara ve fetıhJe bulunmuştur.

270 — Işâreti âliye şöyle oldukim, bu şikestedil kalemiyle defter oluna. Hezar . . . . çekilib henei bahane, höcre be höcre, ulviyât ve süfliyat, bahçe ve bağ-at yazılıb mukataaye (vergi) vaz’olundu [M. Fatih’in imar hareketleri sırasında şehrin temizliğini mucib olan şeyleri de ihmal etmediğini görüyoruz. Meselâ şehrin içinde mez­ baha bulundurmıyarak bunları Yedikulede toplıyor. Her türlü ye­ nilecek içilecek şeylerin satışını mazbut ve muayyen yerlere hasre­ derek Halicin Eminönü ile Unkapanı arasındaki sahasında ve oradaki binalarda bir hâl vücuda getiriyor. Yâğkapanı, Unkapanı, Balkapanı bunlardandır. Bu Balkapanı bal satılan manasına değil­ dir. Umum! bir hâldir ve getireceği irad da Ayasofyaya vakfedilmiştir. Bina BizanslIlardan kalmadır. Fatih, ihya imar, hatta hizmetini genişleterek arttırmıştır [2]. Aradan beş asır geçmiş olduğu halde ancak bu gün şehir için­ deki mezbahaların nisbeten şehir dışı olan Halicin Karaağaç tara­ fına kaldırılması, Istanbulun en büyük hâlinin de yine Halicin iki köprüsü arasında yapılması Fatih’in şehirciiikde de ne kadar uzak görüşlü bir hükümdar olduğuna delâlet etmez mi? Hele şurası muhakkakdır ki Fatih Bizansın önce bu türlü işlerde kullanılan bü­ tün binalarından, bütün tesislerinden istifade etmiştir. Meselâ Bizansda nerede umum! çarşı varsa onların enkazı üzerinde çarşılar kurmuş, esnafı çok doğru bir zihniyetle toplu bulundurmak iste­ miştir. Velhasıl Fatih mütehassis bir şehirci gibi ileri hamleler atan kafasiyle Istanbulun imarında bizzat önayak olmuş ve hâlâ çoğu payedâr olan eserler bırakmıştır.

İlm î k a f a s ı

Fatih sultan Mehmed’in ta çocukluğundanberi gördüğü esaslı ahlâk! ve dini terbiye üzerine müsbet ilimlere olan merakiyle baş­ layan vukufu kendisinde ilm! bir kafa yaratmış ve ancak bu suret[1] Osman Eıgin — latanbulda imar ve iskân hareketleri, İstanbul. 1938 S. 57-59 [2] Osman Nuri (Ergin) Mecelle! umuru belediye. Cilt 1. S. 802—830

271

le memleket idaresinde çok dürüst ve programla hareket etmiş, hemen her iş ve teşebbüsde muvaffak olmuştur. Yine bu ilmf ka­ fasının tesiriyledir ki ilme memleketimizde âlimlerle beraber en büyük ve devlet otoritesinin üstünnde bir pâye vermiştir. Bunları biz muhtelif bahislerle ilgili olduğu nisbette incelediğimizden bura­ da tekrarını doğru bulmuyoruz. Yalnız şunu tekrar da olsa söyle yelim ki üzerinde pek çok çeşitli konularda durulacak bir şahsiyet olarak karşımıza ilk safda Fatih sultan Mehmed çıkar diyebiliriz. O memleket idaresini kanunlaşdırmıştır. Gittiği ve kendisinin daha önce tevarüs ettiği yurdlarda her veçhile devletin esasını teşkil eden tahrirler yaptırmıştır. Devlet sistemini yenileştirmiş, hak ve adâletin temelleşmesine her şeyden daha önce itina göstermiş­ tir. Kendi zamanının ileri hamleleriyle ne olduğu bilinmeyen taas­ subun daha bir asır yer bulmamasına çalışanların başında Fatih vardır. O daima ileriyi görmüş, açık fikir ve hareketlerinden asla uzakla şmamıştır. Memleketin kendi an’ane ve zevklerinden ve dînî bütün İlişle­ rimizden uzaklaşdırmamak üzere sistemli bir surette imara çalış­ ması dikkatle İncelenmeğe değer. Onun insanlarla muamelesin­ deki dürüstlük her veçhile niyet ve düşüncelerini yapmadan öı ce söylememek itiyadı, hayırperveıliği ve her şeyin sonunu düşüne­ rek itiyattı hareketleri onun hakikaten ilmi düşünen bir kafa ile yürüdüğünü gösteren yegâne alâmettir. İşte bu İlmî kafa ile hareketiyledirki hayatın mahiyetini kcndsine çok iyi öğretmiş, lâkin yaşayacak devirtin nizamında hassasi­ yetten ayrılmamış, dünya işleri diğer ruhi düşüncelerinin tesiri altında bırakılmamıştaki yine ayni terbiyenin mahsulü olduğun­ da tereddüd etmemek lâzımdır. Bize ahlâklı, ihatalı, iyi düşünceli bir insan olmanın yollarını tercümei halile bildirmiştir. Fatih sultan Mehmed han hakikaten bahtiyar insandırki ona tarih kusur dene­ bilecek bir kabahat atfedemiyor. Her ne kadar garbde ona uydur­ ma bühtanlarda bulunmağa yeltenenler vicdanlarından utandılar mı ? bilmiyorum; amma yine düşmanları onun meziyetlerini saya saya bitiremezler. Yani Fatih’in büyük ve hayırlı işlerini saymağa

272 imkân olmadığı içindir ki onun hakiki sebeblerini bilemediğimiz­ den hata gibi görülmek istenen bazı icraatini çok büyültülerek ortaya koymak istemişlerdir. Acaba Fatih’e bu ufak kusurları atfe­ denler kendi vicdanlariyle hesablaşmağa çekilince daha büyük ve vahimlerine sebeb olduklarının farkında mıdırlar ? Eğer Fatih’in doğuşdan mükemmel kafası hakiki ilim terbiyesiyle inkişaf etti rilmeseydi hata yapabilecek bir durumda olabilirdi. Lâkin o te r­ biye buna asiâ imkân vermemiştir. O yalnız bir hükümdar değil­ dir. Onun bu resmi sıfatıdır. Bu ilmi zihniyetinden kendisini hiç bir şey ayıramamıştır. Yine bu ilmi kafası tesiriyledir ki ta ufak yaşdanberi kendisini ciddiyet ve azmiyle saydırmıştır. O yaşlı âlimler karşısında kendi­ sini bir otorite olarak sevdirmiştir. O ne karşılıklı sevgi ve saygı­ dır ki tarih bunun emsalini kolay kolay göremez. Doğru ve sami­ mi olarak yapılan her tenkide tahammül göstermesi de tam ilmi bir kafanın reaksiyonu değilmidir ? Buna rağmen onların aslfi itibar ve haysiyetlerini düşürmemiş ve onları aslâ ihtiyaç içinde bırakmamıştır. Onlara bu ilmi istiklâli bahşeden kafasının ne su­ retle inkişaf ettiğini ilimler tarihimizin seyri içine bırakarak bahsi­ mize devam ve onun bu suretle yüksek varlığının kendisine has bir hususiyetinden bahsedelim : T ec e ssü sü v e h u r a fe le r e in a n m a y ışı: Fatih’ie en olgun taraflarından biri de ilmf denen hakikatlere tecrübesiz inaıımayışıdır. O tecrübe ile şabit olmıyan bir şeye inanmazdı. Katiyen doğmatik fikirlere inanıyor gibi görünmemiş, lâkin etrafındaki insanları hüsnü idare bakımından bile olsa pek de tarafdar olamamıştır. Onun için etrafındaki âlimler de bu ka­ naatin Fatihin nazarında ne kadar muteber olduğunu görerek h a­ reket etmişlerdir. O daima müsbet sonuçlara inanmıştır .timi tecessüsü çok ilerde­ dir. Bunu bilen ve o yolda yürüyen Sinan paşa bunda septik dedenecek derecede ileri gitmiş sayılabilir. Çünkü bu genç hocası-

273 nın babası İstanbul kadısı Hızır bey çelebi ile yemekde bakır üzerine meşhur olan görüşmeleri bunun bir misalidir [1]. Fatih’in Beşir Çelebiyle görüşmesi (s 161) afaroz edilmiş bir rum kadınının çürümemesi bahsi ve hurufilerle ilk münasebetleri (s. 169) hep Fatih’in ilmi tecessüslerinin birer misali sayılmalıdır. Tecrübe ile sabit olmıyan tarafları bir hurafe addetmiştir. Vakıa onun hayatında zayiçelerine bakılmıştır. Bunlar muhtelif mevzuları ilgilendirir, fakat bunların yapılmış olması ve kısmen elimize geç­ mesi Fatih’in inandığını göstermez. Eğer Fatih müsbet neticelere akli ilimlerde olduğu kadar mantık ile nakli ilimlerde de bir sisteme bağlanmak istenen neticelere inansa idi onun müsbet ilimlerle ileri fikirliliğinden şüphe olunabilirdi. Çünkü müsbet ilim lerin dimağda yer eden metodları haricine çıkmak ve artık doğmatizmi de beraber yürütmek kabil olmaz. İşte bu ileri fikirli­ liğiyle Fatih’in şahsiyeti tamam olmaktadır. Yalnız Fatih’in çocukluğundanberi aldığı ciddi bir İslâm terbi­ yesi vardır. Istanbulu alınca burasını tam manasiyle bir İslâm ve Türk şehri yapacaktır.Onun için Istanbulun manevi bir cephesi ol­ malıdır. Araplar zamanındaki en eski muhasaralarda buralarda ölen sehabelerden ve ordunun büyüklerinden insanlar vardır. Onların gömülü oldukları yerler bilinmiyor amma öldükleri tarih malûm­ dur. Yalnız pek sevdiği ve ruhan bağli olduğu Akşemseddinin rivayet edilen bir murakabesiyle yeri tayin olunan Eba Eyyubü Ensari’nin gömülü olduğu yerin üzerine bir anıt kabir ve diğer Sehabeler adına da İstanbul suru dışında, aralarında ve hatta şehir içinde bir takım anıt kabirler yapılmıştır. Muhasara ve fetih esna­ sında ve sonra ölen mutlu askerler (ni’melceyşler) şehrin muhtelif semtlerindeki kebirleri fetih hatırası sayılmışlar ve beş asır bun­ ların türbeleri korunmuş ve onlar birer evliya hörmet ve itiba­ rı görmüşlerdir. Mahalle aralarında rastlanan kabirlerin çoğu fetih hatıralarımızda. İşte bir taraftan bu manevî cepheye verilen ehem[I] Dr. A. Süheyl Ünver. Hızırbey Çelebi, hayatı ve eserleri. Kadıköyfi Halkevi yayınlarından. 1945. Bu sahnenin resmi de vardır. Bakınız resimler kısmına.

18

2?4 miyet ve gerek dinî ve İçtimaî muavenet binalariyle Istanbulun pek az bir zamanda eski Bizanslılık manzarasını tamamen kaybet­ miştir. BizanslIlardan bize kalan bazı dinî binalara bile derhal mâsiümanlık ve Türklük efsaneleri yapılmıştır. Fatih'in bu hare­ ketleri tamamen mantıki ve yerindedir. Çünkü Fatih o devrin de­ diğimiz noktalara vukufundan en mühim siyasî şahsiyetidir ve bun­ ları bir sistem ve bir program tahtında yapmış ve hayrete değer bir surette muvaffak olmuştur. Fatih, yine bu siyasetin icabı hüsnü ahlâk sahibi ve iyi niyetli sırf psikolojik tesirleri için bazı şeyhlerin de muhtelif semtlerde oturmalarına ehemmiyet vermiştir. Çünkü Istanbulun muhtelif semt­ lerine dağıtılan bu samimî insanların o mahallerde halkın ahlâkı üzerine birer nâzım rol yapmaları uygun görülmüştür. Fatih’in bunlarla da teması ve hattâ tasavvuf! hakikat üzerine konuşmala­ rı bile vardır. İlim ve hakikat erbabına şüphesiz ayni teveccühü göstermiştir. Fakat hurafelere inanışları daima baltalamıştır, lstanbulu alınca be­ yaz at üzerinde zafer alayiyle şehre ilk girişinde Bizans hipodromu (bizim at meydanı şimdiki Sultanahmet meydanı) ndan geçip Ayasofyaya gelirken BizanslIları koruyacak mühim tılısımlardan biri olduğuna halkça inanılan ve bize de diğer emsalinde olduğu gibi sirayet etmesi mnhtemel görülen hurafelere inanmadığını bil­ dirmek üzere burmalı üç yılanlı sütuna elindeki gürzü atmıştır [1]. Bundan muradı o tarihi bronz sütunu kırmak değildi. O aldığı ciddî ve fennî terbiye iktizası tarihi anıtları saklamak emelindedir. Nitekim bunu daima yapmıştır. O sütunun kaidesi halâ durur ve zamanla kopan yılan başlarından biri arkeoloji müzesinde sak­ lıdır. Bu hareketiyle manasız inanışların mahsulü hurafeler hakkındaki yersiz kanaatleri kırmıştır. Bu misal ve İlmî kanaatlerini bildirdiğimiz kısımdaki rivayetler Fatih’in hurafelere aslâ inanmadığını göstermiştir. \1J Hıioernamede (Topkapı sarayı Hazine kitapları arasında (N. 1523 C.I.) Fatih at üzerinde hipodromdan geçerken burmalı sütuna gürzü atar vaziyetinde bir minyatürü vardır. Bir sureti de (Arkitekt No. 3—4. 1939. İbrahim paşa sa­ rayı makalesi. Zarif O rgun) yayınlanmıştır.

275 Fatih rüyaya inanı mı idi ? Solakzade Mehmet efendi talihinde (S. 242) Uzun Haşanı rü­ yasında gördüğü ve endişelendiği yazılıdır. Lâkin ona bir âyetin ebced hesabiyle 878 (1473) çıkması muzaffer olacağına alâmet gösterilmişdir. Bununla Fatih’in .rüya ile amel edip edemiyeceği hakkında kat’i bir kanaat sahibi olmıyoruz. İlim ve fen adamı olarak her vesile ile tetkike fırsat bulduğu­ muz Fatih’in kendi hayatında bir takım âdetleri, yani yaşayışının bazı hususiyetleri vardır. Fakat güzel bir monografi mevzuu olacak kadar kuvvetli gördüğümüz bu bahsi ilgilendirecek kay­ naklarımızda mühim şeyle? azdır. Bunu iyi incelememiz icab edecekdir. Çünkü âdetlerinden bahsetmek birazda onun huyunu araşdırmak demektir. Bir defa Fatih’in muhteşem Edirne ve İstanbul saraylarında sade ve oldukça muktesidâne bir hayat sürdüğü söylenir. Sarayı­ na ve idaresine ait her türlü hususiyetleri bilir. Namık Kemal’e g ö re : (Fatih devletinin ve sarayının bir akçeye kadar sarfiyatını ve bir taş parçasına varıncaya kadar mevcudiyetini bilirdi. Bir surette Tavaifi mülukden bir pâdişâh tarafından kendine verilen bir yüzüğü - bir müddet sonra devleti âliyeye izharı infial ile hâzine­ ye red için Gedik Ahmet paşaya göndermekle paşa yüzüğün yal­ nız başını bir çok elmaslarla beraber huzuru hümayuna arzedince Fatih derhal cevheri teşhis ile (bu benim falana verdiğim yüzük­ tür) dediğini pâdişâhın dikkatine misal olarak ortaya koyduğu ri­ vayetlerdendir U1. Keza matbah masrafları da haleflerine kıyas olunacak olursa muhtesidâne itibar edilmektedir [2] . Lâkin ilim adamlarına verdiği para çoktur. Onlara cömerd hareket etmiş ve hakikî âlimleri zenginleşdirmiştir. Hattâ bunlara verdiği paralar arasında vakıflarında gördüğümüz gibi bir nisbet olmamakla beraber, ayrıca ikramları* [1] Evrakı perşafn (Teracümü ahval) Failli. [2] Ahmet Refik. F atih’in sarayı 11 Haziran 1335 İkdam kollekslyonu. Ayrıca Tarihi Osman! Encümeni Mecmuasında Fatih’in matbah masrafları def­ terine bakınız.

276 nın böyle nisbet ve ölçüsü bile yoktur. Nitekim Ali Kuşci Istan* bula getirilirken her konak masrafı için biner akçe verilmiştir [ t] . Fatih âlimlerle yemek yemeği sever. Edirnede şehzade Mustafa* yı 861 (1456) da sünnet ettirirken ülemadan çok itibar ettiklerini ve sevdiklerini kendi sofrasına davet etmiştir. Bazı törenlerde âlimler arasında sen sağa ben sola oturacağım münakaşaları bile olmuştur. Bu sebeblerden veya düşünmek istediğimiz sıhhî bir sebeb ile, meşhur kanunnamesine yalnız yemek yiyeceğini : (— . . ve cenâbı şerifim ile kimsene taam yemek kanunum de* ğildir, meğer ehli ayalden ola. Ecdadı izâmım vüzerasiyle yemek yerlermiş, ben ref etmişimdir.) diye kanunlaşdırmıştır. Kendisine pişirilen yemeklerde, tavuk kızartmasında, lapada, peynirli pidede yumurta çok sarf ederlermiş. Demek yumurtayı se­ viyor. Bunlar ve ıspanaklı pide, mantı, borani, çorba, börek, Makiyanı hâssa mastave.... tatlılardan : bal, muhallebi, zerde, kaymak, baklava, helva, sütlü kadaif.... şurublardan : şerbet, pekmez, boza, naneli üzüm şerbeti... Meyvalardan : en çok (mevsimine göre) ar* mud, nar, badem... zaman zaman Fatih’in sofrasında bulunan ye­ mek ve yemişlerdendir. Fatih matbahı vasıtasiyle fakirlere, her hafta pazartesi ve perşenbe günleri 250 akçe dağıttırıyor. Bu mikdar o günkü matbah masraflarına dahildir. Esasen şehirde gizli ve aşikâr dolaşırken hakikaten fakir olanlara sadaka verir ve buna dair efsaneleşmiş fikaralar bile vardır. Fatih sık sık medreselerdeki hocaları ve öğrenicileri ekseriya geceleri dolaşır, onların çalışmalariyle yakından ilgilenir ve iyi ça­ lışanları taltif eder. Değil yalnız Semaniye medreselerinde hazine ve kiler koğuşlarında bulunan ağâlar arasında ilme hevesi arttır­ mak ve onları sarayda yetişdirmek için teşviklerde bulunmuş ve (Babüssaadeye (jU levhasını talik buyurmuş) [2] dur. Hocalarına ve müderrislere (o zaman molla denirdi) hörmet gösterir. Bazı aralarında bildiğimiz ve bilmediğimiz sebeblerden [İJ Tarihi Atft Cıİd. I. S 67 [2| Tarihi Alâ Cıld. I. S. 67

I

L

277 ihtilâf çıkar. Bunların bir kısmı küser çekilir (molla Zeyrek, mo la Hüsrev ve molla Gûrani ve sairedir) bir kısmını geri çağırtır. Bir kısmının gelip gelmemesiyle alâkadar olmaz. Bir çoklariyle sami­ midir. Yanından uzaklaşdırdıklan olmuşdur. Bunları kısmen mazur görürüz. O asırda talim bir yere bağlı değildir. Külliyeyi kendisi kurmuş, rektörü sıfatiyle bulunmuş. Onların muhtariyeti bile liya­ katlerine göre kendi idaresinde kalmıştır. Bütün hayatı müddetince böyle olmuştur. Âlimlerle münasebetinden bir çok yerlerde bahsettiğimizden tekrar etmekten çekiniyoıuz. Onların fıkraları bu güne kadar gelmiştir. Zamanında nükteli konuşmalar olduğu gibi o da nükte yapmakdan haz duymuştur. Fatih sultan Mehmed tabiaten çok halimdir. Bazen icabına göre sert davrandığı olur. Lâkin ilminin kendisine bahşettiği haki­ ki hilm çehresi sertliğine galibdir. Asla kindar değildir. Bunu aleyhine söylenen sözlerle teyid edemezler. Rastgele adam öldürtmemiştir. Böyle garb menbalarından gelen isnadlar doğru değildir. Niyetini aslâ yapmadan önce ortaya koymaz. Nitekim o bir gün yine bir sefer hazırlığında, he­ defini soran birisine: (yapacağım şeyi sakalımın bir teli bilse, ko­ parır atarım) demiştir [1]. Onun plânlarını bile kimse bilemezdi. Onun muvaffakiyetinin bir sırrı da sır tutmasını bilmesindendir. Gidilmesi icab eden yere varılmayınca kimse ne yapacağını bil­ mezdi. Bu cihetle Fatih’in en mühim işlerinde sırlarını bilen yok­ tu diyebiliriz. Fatih yine ayni esaslı terbiye icabı dedikodulara kıymet ver­ mez. tstanbula şarkdan ve garbden gelen âlimlerin bazıları hak­ kında yapılan dedikodulara rağmen onlar hakkındaki teveccühle­ rinde devam etmiştir. Onun maksadı bu yeni başşehri dünyada o asırda emsali olmıyan bir ilim ve âlimler yuvası yapmaktır. Ha­ yatında buna muvaffak olmuştu. Sade giyinir. Bundan ilmi kıyafeti kısmında bahsettik. [1) H atan Cemil Çambel. İstanbul fethi. lanmıştı Cumhuriyet gazetesi. 21 Eylül 1942

Fatih yeni bir sefer için hazır­

278 Mubahese ve münazaralarındaki hususiyetlere tamamiyle vâkıf değiliz. O esnada sükûnet veya heyecanı hakkında kat’i bir şey söylenemez. Sarayında hususî yaşayışına ait de bilgilerimiz azdır. Sarayda nasıl çalışırdı, nerelerde otururdu ve yaşama tarzı ne idi bilmiyo­ ruz. Arada kütüphanesine gidiyor ve meşgul oluyor. Husus! dairesi­ nin mahrem tarafları olduğu söylenir. Nitekim kimsenin giremediği bu kısımda bilhassa yaptırdığı ve kısmen Afrodizyak olduğu söy­ lenen resimlerin mahiyetini bilmiyoruz H1 . Rivayete göre bunları muktedir ressamlar yapmıştır. Açık fikirli olan Fatih hakkındaki bu rivayet üzerinde durursak pek az yalanlandığını görürüz. Nitekim malûm sebeblerle mutaassıb olduğuna şüphe götürmeyen ikinci Bayezid bu* resimleri hususi daireden kaldırtmıştır. Fatih’in muhabereleri vardır. Her iki taraf da böyle kâğıt üze­ rinde görüşmeleri bir sadelik içinde yapmışlardır. Fatih esasen sade ve samimî görüşmeyi ve yanında doğru olmak şartiyle açık konuşulmasını daima istemiştir. Resmî hayatında, Halil paşanın katlinden sonra devletin işleri­ ni bizzat eline almış ve vezirlerin toplantısında kendisi başkanlık yapmıştır. Gedik Ahmet paşa sadrıazâm iken bir gün üstü başı yırtık bir Türkmen meclise girerek, pâdişâh hanginizdir diye sor­ ması Fatih tarafından uygun görülmemiş, Ahmet paşa da divânın vezirlere bırakılması hakkında müsaade almıştır. Vezirlere başkan­ lık da bizzat sadrıazâm eline geçmiştir. Fatih sultan Mehmed bun­ dan sonra toplantıları başka bir yerden dinlerdi. Onun âdetleri hakkında şimdiye kadar bulabildiklerimizi bura­ ya şöylece sıralamış olduk. V efa tı, T ü r b e s i: Nihayet Fatih genç denecek bir yaşda, hayatının en olgun bir çağında Üsküdara geçişinden bir hafta sonra Rebiülevvel 886 (30 mayıs 1481) Perşenbe günü akşamı Gebzeye yakın Tekfur çayın 1 [1] L. Thuaıne. Oentllle Bellini et Sultan Muhammed 11. Paris 1888.

279 denen yerde l1) pek kısa süren bir hastalıktan sonra ölmüştür. Her fani insan ölecektir. Bu yerinde olan tabiat kanununa uyulmak katidir. Lâkin bazı insanların ölümü çok defa onun değil hayatına, eserlerine kadar tesir yapabilir. Fatih’in kurduğu ilim ve marifet muhitinin, bazı yapılması zaruri icabları bir tarafa bırakılır­ sa,, zayıfladığı ve bu büyük haminin ebediyete kavuşmasiyle kısa bir zaman sonra ilmin akli cephesini bırakarak yalnız şer’a dön­ düğü teessüflerle görülür. Türkiyenin XVI inci asırdan sonra ilerIiyememesinin sebeblerinden birisini de bunu göstermek ve bunun da Fatih’in ölümünden sonra yavaş yavaş başladığını bir hakikat olarak kabul etmek zarureti vardır. Vâkıa onun ilim muhiti bir müddet zahiri şeklini muhafaza azmiyle devam eder gibi görün­ müş ise de ayrılıklar ve aykırılıklar bunu da sarsmıştır, ikinci Bayezid’in susmasiyle âlim molla Lütfinin, arkadaşı Hatibzadenin fetvasiyle şehid enilmesi âlimlerin serbest konuşmalarına ve devlet otoritesinin üstünde bulunmasına asırlar boyunca engel olmuştur. İşte Fatih’in ölümü eserinin devamına değil, bilâkis istenmiyen şe­ kilde devama da sebeb olmakla bir kat daha ziyanlı neticeler doğurmuştur. Fatih’in Istanbulda sarayında ölmeyib bir sefer başlangıcında çadır içinde dünyaya göz yumması ve hatta böyle ideali memle­ ketinin hakkiyle ilerlemesi merkezinde olan bir padişahın sarayın­ da rahat döşeğinden hariçde, ölümü Fatih gibi fenni kafasındaki programı gerçekleştirmek isteyen bir hükümdar için bir şeref sa­ yılmalıdır. Esasen müneccim Geylaninin kaleme aldığı (Talii mevlûdu sultan Mehemmed hân) eserinde [2] Fatih’in sarayında ölmeyib bir [ t | Burası bir rivayette Maltepeye yakındır veyahut gehze arasındadır. Sultan ç a y ı n d a derler, d ebz e ve yakınında Beylik dağları civarında çeşme ya­ nında veyahut çayırovası, çiftlik civarında çeşme civarından da bahsedilir. Bu­ rasının dolaşılarak tahkik edilmesi ve oraya bir anıt yapılması Fatih’e bir saygı ifade eder. |2] Süleymaniye umumi kütüphanesinde Esat eterdi kısmı N. 1997 varak 76 a. Fatih Maltepe nam mevzi’de kurbü makarri saltanatında merhum olmuştur. Varak 88 a. kenarda sahibi talii humayun bu tahvilde aefer kasdiyle Islâm bol­ dan hareket ve Oebze nam mahalde hasta olup anda merhum olmuştur. Nite­ kim tevarih şinasına malûmdur, diye bir not konmuştur.

280 sefer esnasında, lâkin rahat olarak hayata veda edeceği daha bir sene önce söylenmiştir. Fatih bunu okudumu, biliyormıydı ? bir şey denemez. Hatta bunlara inandığı da söylenemez amma vâkıa böyle tahmin olunduğu gibi çıkmıştır. Buna marnlıyorsa dikkate değer. Fatih’in ölümünden sonra hadiselerin aldığı esef verici netice­ leri burada incelemek mevzuumuzun haricinde kalacaktır. Yalnız ölümüne sebeb olan rahatsızlığı üzerinde durmak lâzımdır. Çünkü etrafında haricden ve dahilden gelmiş ve getirilmiş, zamanlarına göre muktedir oldukları rivayet edilen hekimler olduğu halde ölüm sebebinin tarihlerimize yazılması farkları dikkatimizi çekti. Takvimüt tevarih’e [11 göre : Fatih Anadoluya geçib azîm asker ile Maltepesi yanına konu­ yor. Bihikmeti huda Nıkrisi hareket edib bazı alâim dahi munzam olub mevt alâimini hissedicek tahtını oğlu sultan Bayezid’e vasiyet eyleyüb ve kendisi 5 rebiülevvel cuma gecesi ölüyor. Diğer bir vesikaya [2] göre : ( Merhum sultan Mehmed han vefat ettiği seferde-ki Anadolu tarafına geçtiğinde mizacı mubarekinin nev’i inhirafı vardı. Göç­ mek ve deniz geçmek esnasında maraz suretinde incinib nagâh ah etti. Bu beyit diline mülhelm olub dilinden sadır oldu. j» ü j

.1

Çün bu kavi ittifakından kalbine Havli nakl muterattık oldu. Tezaufu za’fına ve iştidâd ve izdiyâdı marazına sebeb oldu. Merhum Mehmed paşa bu beytin sudurundan ızdırabın gördü. Def’i ızdırab için tevcihe başlayıb dedi k i : İnşaallah Mısıra Sultan olursunuz. Ol mülkü tercih edib anda kalursuz. Rumu şehzadelerünüze buyurasız. Vilâyeti mevrus fıkarasıki ahbabı kadimdir. Didârı padişah!den dür düşüb mütehassir kalurlar. Sultana eğerçi nev’i teselli geldi amma galib zannı azmi seferi ahîret işaretine sabit oldu.)*2 |1] Hezftrı fen H&seyn. fenklhüttevarih. Hekimoğlu Ali paşa kütüphanesi nüshası N. 731. [2] Köprülü K. N. 1596. Mecmuai m a il varak 362 b.

281 Âşık paşazade tarihinde (S. 219) Fatih'in ölümü hakkında: ( Vefatına sebeb ayağında zahmet vardı. Tabibler ilâcından aciz oldular, âhır tabibler cem' oldular. İttifak ettiler. Ayağından kan aldılar. Zahmet ziyade oldu. Şarabı fariğ verdiler. Allah rahmetine vardı.) Nazm : Tabibler şerbeti kim verdi hâna O hân içdi şarâbı kana kana Ciğerin doğradı şerbet o hânın Hemîn demi zân etti yana yana Dedi niyçün bana kıydı tabibler Boyadılar ci ğeri cânı kana Isâbet etmedi tabib şarâbı Timarları kamu vardı ziyâna Tabibler hâna çok taksirlik etti Budur doğru kasıl düşme gümâna diyerek tabiblere acı serzinişlerde bulunur, o da ayağında tarif etmediği bir zahmetten bahseder. Tacüttevarih t12! : ( . . . . sene 886 bahânnda sefer ayının 26 sında seferi azim tedarikiyle Üsküdar canibine ubûr ettiler. Mizacı şerif ve unsuru lâtiflerine tagayyür urûz edib avarız ve aşka mı, bedeni eymenlerinde mekam etmiş iken tedbirini kişveri bedenleri islâhından tak­ dim edib sefer azmini za’f u inkisar ile tashih buyurdular. Bir kaç gün evvel menzilde arâmdan sonra Geybuze canibine hirâm buyurub Tekür çayırı mahtı rihali irtihal oldukda halleri diğergun ve şiddeti arızalan efzun olub rebiulevvelinin râbiinde yevmül hamiş­ te ( öldü) . . . . ) demektedir. Hayrullah efendi tarihinde [2] : (886 senesi evvel baharında Mısır seferi namiyle Fatih'in mevkibri Üsküdara naklolundu. Etrafı memalikden asker toplayub [1] Yazma nüsha. Topkapı sarayı müzesi. Revan odası K. N. İ l i l varak 372 [2] Cild 3. S. 157.

282

yola koyuldular. Üsküdar ile Gebze arasında Tekfur çayırı ki Sultan çayırı da derler. Oraya rebiülevvelin dördüncü perşembe gü­ nü indiler. Fatih'in hastalığı arttı. Hatta binüb inmeğe iktidarı kalmadı. O günün akşamı vefat etti. Ellerinde kalan fırsatları fevt oldu. Çünkü halk için çalışıb cabalanmanın sonu ölüm oldu. Üsküdar seferinin sonu ahret seferi oldu. Bazı hâdiseler de meselâ Fatih alay ile orduyu çıkarıb giderlerken Fatih’e mahsus ak sancağin direği kırıldı. Bunu halk fect’ bir vak'anın zuhuruna alâmet saydı. Sonra Fatih'in hâzinesini taşıyan gemi battı ve Fa­ tih’in kendine mahsus harb silâhları ziyan oldu. Barut sandıkları ateş alıb ordu içinde azim bir sakatlık oldu. İşte bu hâdiselerden dolayı bu seferin sonundan hayır olmaz, meğerki Mevlâ hayırlar kerem eyliye derlerdi. . . Babası gibi nikrisi vardı. Buna 45 ya­ şında tutuldu . . . ) demektedir. Tarihler Fatih’in vefatı hakkında aşağı yukarı bu malûmatı ve­ rirler. Bu günkü hekimlik telâkkilerimize göre esaslı bir ölüm se­ bebi olmadan nikrisden ve ayakdaki bir zahmetten ölünemez. O halde Fatih’i 31 sene bir ay on dokuz gün saltanattan sonra 51 yaşında ölüme sürükliyen sebeb ne olabilir ? Yaşayışına ve resim­ lerine bakarak düşündüklerimizi kısaca burada izah edelim : Fatih’in mükemmel bir morfolojisi vardır. Lâkin o 40 yaşlarında çok şişmanlamıştır. Vefatına bir sene kala*1oldukça zayıflamıştır, ölümünde içinden omuzları kesilerek çıkarılan robu onu gösteriyor. Yine vefatından on ay önce bitirib takdim ettiği şimdi (National Galeri) de Layard koleksiyonundaki resminde Bellini Fatih’i zayıf, uçuk benizli ve incelmiş yüzüyle alt çenesini biraz yukarı kalkmış göstermiştir. Sonra Karabacak’ın neşrettiği bir resimde de Fatih ölümüne takaddüm eden günlerde pek bitgin ve dişleri hemen [3] yesi vardır.

Ayni tarih S. 158 de.

tbni Kemal’in Fatih hakkında güzel bir mersi­

Ol gün ki olmuş idi cihan pür zulamı gam Sahnı vücuda dolmuştu zulmeti adem diye başlamakda ve 9 uncu beyitte : Hânı cihan nebirei osman içün diriğ Sultan Mehemmed olşehi devran içün diriğ diye bitmektedir.

283 tamamen çürüyerek çenesinin kısaldığı bir yüzle gösteriliyor. İleri derecede zaiflemiştir. Kendini 51 yaşında dişlerini döken ve bu kadar zaiflatan sebeb nedir ? Üstelik vaktiyle itiyadı üzere beslenmekteki ifratımı nikris ağrılarına veyahut ayağındaki zah­ mete sebeb olmuştur. Bu ayağındaki zahmet ilerilemesini yavaş veyahut çabuk yapan bir endarteritmidir ? Hep biliyoruz ki Fatih sultan Mehmed âlimleri devlet otoritesi­ nin fevkinde gördüğü için sofrasına hep onların ileri gelenlerini ça­ ğırır ve onlarla beraber yemek yer. Bu böyle olub giderken meş­ hur kanunnamesin de : cenabı şerifim yalnız yemek yiyecektir, diye bir madde koydurmuştur. Bunda âlimler arasındaki teşrifat farkları rol oynadığı gibi Fatih’in bir aralık polidipsiye düçar olduğunu da hatırlatabilir. Aynı zamanda zaifliyor. Bu zaifliğin ve takatsizliğin önüne geçebilmek maksadiyle çeşitli ve gıdalı yemeklere önem veriyor. Zira onun matbahında kendi şahsı için pişen çeşidli bir çok yemekleri öğreniyoruz. Senelerle hekimleri ve bittabi kendisi o asırda bunun farkında olmıyarak devam ediyor. Zaifliği, takat­ sizliği ve bir tarafdan ağrıları ve mahiyetini bilemediğimiz diğer arızalar oluyor. Hatta bu sebeble bu genç ve faal hükümdar kuv­ vet macunları kullanma lüzumunu da hissediyor ve bu bilhassa şahsına mahsus matbahında hazırlanıyor. Bunun sebebini burada açıklatmıyoruz. O halde Fatih’i bu hale getiren hastalık nedir? Acaba bu elimizde bir kısmı zaif ve lâkin malûm olan delil­ lere dayanarak bize bir diyabet tablosunu ve onun safhalarını aydınlatabilir mi? Bunu kat’i olarak ileri sürmek hakkını haiz olmazsak bile bu ihtimalleri hatıra getirmemek de kabil olama­ mıştır. Acaba Sultaniye çayırında çadırı içinde mahiyetini haber vermediği; Rodosa veya Mısıra karşımı hedefi olduğunu kendi­ sinden başkasının bilmediği bir seferin ilk merhalesinde ölümiyle biten kısa hastalığı yalnız nikris kirilim i? yoksa bu hastalığı­ nın seyrinin sonunda asidoza, yorgun ve üzgün bir halile he­ men sonra da komaya düşmesimidir ? Neden olursa olsun ortada bir acı hakikat Fatih’in daha yaşayabilmesi temenni olunurken öl­

284 mesidir. O bir gün yine ölecekti. Fakat böyle tahmin etmeden vakitsiz ölümü her veçhile talisizlikler doğurmuştur. Fatih'in her zaman yanında itimad ettiği hekimler bulunmuştur. Bilhassa sonra Müslüman olup devletin mâliyesini bile idareyi eli* ne alan hekim Yakub ve hekim Kutbüddin’e itimadı (azladır. Bun­ ların hayatlarını hekimleri kısmında incelemiştik. Bu son ölümle neticelenen hastalığında bazı dedikodular hekimlerin teşhisde ve tedavi usulünde anlaşamadıkları vadisindedir. Bilhassa bu büyük hükümdarın ölüvermesi de zamanın büyüklerinin gözünden düş­ melerine sebeb olmuştur. Acaba bir tekâsül rivayeti olmasaydı Fatih kurtulabilirmi idi ? Bunu zan ve tahmin etmek kolay değildir. Her ne hal ise ölümü memleketi gaileler ve kardeş kavgalarile sarsmışdır. Bu acı hâdiseye şâir ve âlimler tarihler söylemişlerdir. Şimdiye kadar elimize geçenlerin bir kısmını misal verelim : Molla Lütfi: Ölmedi şeh Mehemmed bin Murâd Belki bağı cinâna kıldı seyr îşi hayr olduğîçün halka Oldu târih ana duai hayr Sene 886 [1] Tarihi molla Lütfi Berayı irtihali Fatih Mehemmed hân : İ J J *1 Ü S T ,

I21

*

•-*» «üljr

Sene 886 'j 4 Ecel hamrin içiib sultan Mehemmed Koyub tacı vü tahtı gitti mahmur [3] (1J Hezarıfen Hüseyin. Tenkihiittevarih. T ıc ü t tevarih. Cilt I. S 576, Camiil Düvel. Cilt 2. Sahaifülahbar. Cilt 3. S. 400. Yalnız bir mısra veya ta­ mamı vardır. Hadikatül cevami’. Cilt 1. S. 8 de yalnız cümlesini alır. (1] Esat etendi K. N. 3436da kayıtlı mecmuada tarihi vefatı sultan Me­ hemmed (Nevverllâhü merkadehu) suretinde kayıtlısı vardır. [2] Bu tarihler ecel cam ın... kodu tarihin alemde mahmur gibi farklarla. Fatih K. N. 3296 ve N. 3335. Köpıüiü K. N. 1619 da kayıtlı eserlerin başında boş yerlerinde yazılıdır. Fazla malûmat için bakınız. Dr. A. Süheyl Ünver. F atih ’in vefatına düşürülen tarihler. Tasviriefkâr 2 Mart 1943 Esat efendi K. N. 3467 de bu tarih (fena câm ’ın içûb... diye başlamaktadır.

285 nı *'*■ i Şüphesiz bunlar bu kadar olmamalıdır. İbni Kemal (Kemalpaşazade Ahmet Şemseddin) tarihi: İde cânına rahmet Hak anın kim Duai hayr ile ol şâhı ana Duayı hayra olmuştu mahal çok (duayı hayr) tarih oldu ana I21 Türbesine gelince : Fatih, Sultaniye çayırında ölünce bu elim hâdise gizlenmek is­ tenmiş, lâkim ölümü duyularak tarih kitaplarında tafsilatı olan karışıklıklar meydana çıkmıştır. Devrinin bir yabancı müşahidi Fatih'in vefatiyle cenaze alayı hakkında bilmediğimiz noktaları or­ taya koymaktadır Dİ . Ingilterede küçük bir kasaba kütüphanesinde ele geçen Fransızcaya tercüme edilmiş ve kral dördüncü Edvar’a sunulan süslü bir nüshadan öğrenildiğine göre Istanbulun Galata sem­ tinde oturan Cenevizli tüccarlardan bir Italyan işte bu bahsettiği­ miz müşahiddir ve Fatih’in vefatına dair malûmatı garbi avrupa, da oturan kardeşine yazmıştır. Eserde 148t nisanında Fatih Haleb seferine çıktı ise de mayısın üçünde ânt olarak hastalanarak Ana* doluda Tekfirde öldü denmektedir. Mektubun dikkate şayan ta­ rafı yatağı baş ucunda bulunanların anlattıklarıdır. Buna nazaran Fatih, halef olarak en büyük oğlu sultan Bayezid’in Yeniçerilerden önce Istanbula gidib padişahlığını ilân etmesini vasiyet etmiştir. Eski vergi borçlarını bağışlıyarak bunları almak istiyenleri ölüm123 [1] Şehid Ali paşa K. N. 2853. Köprülü K. N. 16t9 da (tarihi vefatı aut­ tan Mehemmed gazi) [2] Hekim Hayrullah efendi tarihi. Cilt 8. S 157 [3] Buna önce Cumhuriyet gazetesinin 29 mayıs 1936 nııslıasında: (Fatih hakkındaki kitab Fatih’in cenazesinde bir manken bulunmuştu. Tıbkı Fatih’e benzeyen bu mankene Fatih’in hayatında giydiği muhteşem kaftan giydirilmiştir). Başlığı altında imzasız bir yazı okuduk. Çok alâkadar olarak bu yazının bulun­ duğu 23 mayıs 1936 The Times nüshasını sayın Esad Fuad Tugay lütfetti. Makalenin ismi : A present for a Prince The survival of a Neuvs letter Costantinople in 1481 By C A. 1 armstrong Bunu dilimize Saffet Orgun çevirdi. Yine 27 mayıs 1937 de Londrada Fatih’in vasiyetnamesi bulundu diye bir maka­ le de bundan başka bir suretle bahsetmektedir.

286 cezasiyle tekdir etmesi de bu meyanda olmasından vasiyetname denmektedir. Bu vesika vezir Mehmed (Karamanlı Mehmed paşa) nın efendi* sinin arzularını yerine getirmek üzere derhal Istanbula dönüb sul­ tanın ölümünü Yeniçerilerden saklayarak kendisinin ağır hasta ol­ duğunu ilân ettiğini atlatmaktadır. Yeniçerilerin karşıya geçmelerine mani’ olmak için şehre cenazeyi getirmeden evvel vezir, bütün sandalların ortadan kaldırılma­ sını emretmiştir. Buna rağmen kötülük etmek niyetinde olan Yeni­ çerilerden bir kaçı keleklerle karşıya geçtikten sonra Rumeli kıyı­ sında buldukları sandalları karşı tarafa getirib arkadaşlarının geç­ melerini temin etmişlerdir. Bu azgın alayı kendisine ilk kurban olarak veziti seçtikden sonra şehir ve sarayı yağmaya koyuldular. Bu karışıklıkda bilhassa Hristİyanlarla, Yahudiler çok zarar görmüşlerdir. İstanbul valisi, sultan gelinceye kadar, Bayezid’in (oğluna) kendisine vekâlet edeceğini bildirdi, fakat Yeniçeriler ancak dörder aylıklarını peşin olarak aldıkdan sonra nisbeten yatıştılar. Mektubun bir kısmı Mehmed li nin cenazesine hasredilmektedir. Merasim gecesinde binlerce mum ve fenerin aydınlattığı minare ve camiler mektubu yazan üzerinde büyük bir tesir uyandırmıştır. Bir yabancı için cenazeyi takib eden alay, Doğancıları, şikârı hü­ mayun ağaları ve diğer himetkârları ile Türk kuvvetinin korkunç ve heybetli bir timsali idi. Sultanın tabutunu muhteşem elbiseli ve mücevherli bir tasvirî takib etmekde idi. İngiliz hükümaarlarının cenazelerine has olan bu adete Avrupa cenazelerinde dahi az rastlandığı halde İslâm akidelerine aykın olan bu vaziyet de ayrıca şayanı hayrettir. Fa­ kat Mehmed II. nin evvelce de Gentile Bellini bir resmini yapmış­ tır. Bu hadise de Türk hükümetinin Avrupa âdetlerini benimsedi­ ğini göstermektedir [t]. [1] Fatih’in ölümünü duyan Yeniçerilerin Istanbula gizlice geçib bir takım fenalıklara sebrb oldukları konutunda bir an durub her zaman düşündüğüm şu noktayı ortaya koymak isterim. Muhtelif vesilelerle bazı memleketlerde ahlâk sukutundan bahsolunur. İdeal bir ahlâk varta esasen sukut etmez. Fatih’in za­

287 İşte böyle muazzam bir cenaze töreniyle Fatih sultan Mehemmed yaptırdığı Üniversitenin camii bahçesine tam mihrabın önSne rivayete göre yer altında mevcut bir mahzene defnedilmiştir ve üstüne bir türbe yapılmıştır. Fatih'in buraya gömülmesi için vasiyeti varmı bilmiyoruz. Fakat Selçuklarda da böyle muazzam bir müessese kuranlar oraya def­ nedildiğine göre Fatih de buraya gömülmüştür. Fatih'in tabutu bahsoiunan ihtifal ile külliyesine getirilince ce­ naze namazı o zaman hayatta olan feragat ve uzletini pek beğen­ diği şeyh Ebül Vefa tarafından kılınmıştır. Mukabilinde hala mev­ cut olan türbede ikinci Bayezid’in annesi ve Fatih’in eşi Gülbahar hatun gömülüdür U1. Bu türbenin Fatih zamanındaki şeklini bilmiyoruz. 1179 Zilhiççesi 13 ünde (Kurban bayramını üçüncü gür.ü) 11 mayıs perşengünü (1766) da sabahı erkenden olan yer depreminden harab ol­ muş, lâkin türbe 28 zilkade perşenbe günü tamamlanmıştır [2]. Türbei zîbâ yapıldı Fatih’e 1179 tarihini müstakimzade Süleyman efendi söylemiştir. Türbenin camiin ön tarafından büyütülmesiyle daha öne alındı­ ğı hakkında mütalaa serd edenler işidilir. Buna dair tarihi bir bel­ ge yoktur. Fatih türbesini gezenler arasında geçen asır sonlarında 1294 (1877—1878) de düşüncesini en iyi söylenen şair Abdülhak Hâmiddir. manında herkesin kendisine ne kadar bağlı ve muti' elduğu meydandadır. Fa­ tih’in ciddi baskısı her zaman onların üzerinden ayrılmamıştır. Bir gün içinde Fatih ölüyor. Ertesi gün ahlâksızlar azgınlıklarda bulunuyor. Bir günde bu kadar insan bu derece ahlâksız olamazki. Demek ki onlarda fenalığa sebeb ola­ cak baskı kalkmış ve bu tesirle yapamadıkları fenalıkları kolaylıkla yapabilecek bir zemin bulmuşlardır. Bu veçhile milletler ahlâksız olamaz. Onlar doğuşları icabı üzerlerindeki baskının derecesine göre haıeket ederler; Fa’ih’in ölümiyle hayatında disiplinle ve korkusiyle hareket edenler mahiyetlerini ortaya koymuş­ lardır. Onun için milletlerin üzerinde höyle baskı ve disiplinle hareket ettirme­ nin önemini bu hadise ortaya koymaktadır. [1] Hadikatül Cevami Cilt. I, S. 8 [2] Yeniden inşasında devlet adamlarından Haşim Ali bey ilk bina emini olmuştur.

288 (merkadı Fatih'i ziyaret) adında : Her köşesinde dehrin nâmı beka nisârın Şâyestedir denilse âlem senin mezârın • • • Tevhfd idi merâmın İslâm ile enânn Birleşti ol uğurda ilminle iktidfirın • • • Her şâha böyle tâli' yâr olmaz ey şehinşâh Nâdir gelir nazfri bir böyle şehriyann beyitlerini içine alan büyük manzumesi kabrinin sağında asilidir [1]. Bu şiir hakikaten Fatih’in ilmiyle iktidarını birleşdirir. Fatih’in kabri başında diğer pâdişâhların türbeslerinde yarım asır önce konmuş sarıklar gibi bir sarık vardır. Aslâ resminde gördüğümüz gibi değildir. O zamandan kalan hâtıralar türbede yok denecek gibidir. Lâkin türbenin dahilinde olduğu kadar hariçde de heye* canlı akisleri hala yaşamaktadır. Eskiden Fatih türbesinin ne kadar ehemmiyetle muhafaza edil* diğine.ilk vakfiyesindeki hizmetlerin bir araya getirildiği kısa vak* fiyesindeki kadrosunu gözden geçirmek kâfi bir misal olur : 2 türbedar, 90 cüz’ hân, 1 scrmahfil, 1 muarrif ve müferrik, 4 muhafız, 1 buhurcu, 1 saka, 1 çerağdar, ve ferrâş, 1 noktacı. Fa­ tih türbesinde bu kadar geniş bir kadronun bulunması dikkate değer.. Türbede Fatih’in mermer bir lahdi vardır. Ostü sırma işleme örtülüdür, ö n tarafdaki levhada bulduğumuz yeni vesikaya göre yanlış bir doğum tarihi (8 Receb 832) tahta çıkışı 6 muharrem 855 ve ölümü (4 ra 886) olarak yazılıdır. Türbe kapısının karşısında (Letüftehannel Konstantiniyyeti...) hadisi bir levha içinde ve kapı üzerinde 1199 (1785) de birinci Abdülhamid’in yazdırttığı (Küllünefsin zaikatül mevt) sözü merme­ re kazılmış ve altmlatılmış olarak görülüyor. [3] Bu levha reisilhattatin Hacı Kâmil etendi tarafından yazılmış ve müzeh* hip Baha efendi tezhibini yapmıştır. 1334 (1916) da buraya atılmıştır. Büyük şairimizin imzasını taşır.

289 Şimdiki türbe on köşedir. Her köşesinde duvarın kalınlığı kuv­ vetlendirilmiştir. Kabir etrafında vaktiyle oymalı gümüşden pek zarif bir şebeke ve gümüşden dört büyük kollu bir şamdan var­ mış. Duvarlar ikinci Abdüihamid’in zamanında cami ve türbeleri­ mize giren uydurma nakışlarla süslenmiş ve Hereke kumaşından perdeler asılmıştır. Türbede vaktiyle devirlerinin meşhur hattatlarından Hüseyin ve Abdullâh’ın el yazılariyle beş asırlık Kur’anı Kerimler varmış, şimdi basdırılmış olan bir taneden başka bunların hiç birisi mev­ cut değildir. S ö z le r in e b a zı m isa lle r , h ü r le r i, tu ğ ra la rı v e sa ir e .

h â tıra la rı, el y a z ısı, m ü ­

F atih h ak k ın d a bazı m ü ta lâ a la r v e n o tla r. k r o n o lo jisin e g ö r e b u lu n d u ğ u y a şla r.

D evrin

Burada çok malzeme veremiyerek incelemek zorunda kalacağı­ mız bu konular bugün için bizi tatminden çok uzaktır. Hiç olmaz­ sa bu yolda araşdırmalarda bulunacak olanlara rehberlik edemez­ sek bile bir kaç misal vermiş olabiliriz. önce Fatih’in sözleri zamanında tonlanmamıştır. Bu yapılsa idi çok kıymetli olurdu. Fakat yapılmamıştır veyahut zamanında ehem­ miyetle göz önünde tutulmamıştır diye hiç bir şey de bulmağa çalışmamak doğru değildir. Tarihlerimize ve hal tercümelerinden bahseden eserlere baş vurursak onun kaleme aldığı veya aldırdı­ ğı namelerinde, cevaplarından onun düşüncesine tercüman olan çok sözlerini bulabiliriz. Onun hayatından bahsederken bilginlerle münasebeti kısmında konuşmalarına kısmen temas ettik. Bunlar da elenmeğe değer bir kaynaktır. Yani bu konuyu bir monografi yapmak isteyenler için şimdilik bunlar bir kaynak olarak gösteri­ lebilir. Bunu eserinde Namık Kemal de yapmak istemiş ve ancak Fatih’in şu güzel sözünü bir misal olarak seçmiştir, biz onu bu­ günkü konuşmalarımızla şöyle okuyabiliriz: 19

290 ’ — İslâm dinini (hazreti şâri’den) ziyade koruma iddiasında bulunmak ne büyük vazifesizliktir U l. Uzun Haşan seferine giderken yolda Sare hatuna : — Padişa­ hım bir kale bukadar meşakkate değermi ? sözüne : — Valde garazım kal’a zaptetmek değil, elimde olan şeriat kaleminin hakkını yerine getirerek vazifemi yapmaktır [0 . Ak Şemseddin hakkında, bir çok, güzel sözleri arasında : — Böyle bir muhterem zâtin zamanımızda bulunduğuna mem­ nunum, cümlesi pek meşhur olmuştur. Bu bir iki misal ile bu bahsi bitirdiğime inananlardan değilim. Fakat Fatih’in nerede bulunursa sözlerini toplamak lâzımdır. Bunu başarmağa çalışmalıdır. Fatih sultan Mehmed’in az denemiyecek hâtıraları vardır. Onun resmt ve hususî kıyafetlerini ilgilendiren hâtıraları Topkapı sarayı müzesi hâzinesinde ve hazine deposunda saklı bulunmakta­ dır. Vefatında arkasından çıkan fistan kesik olarak iyi muhafaza edilmiştir. Daha başkaları ve bazı daha kıymetlileri vardır. Bunlar ayrıca müze müdürlüğünce yayınlanacağından burada bahsolunmıyacaktır. Kullandığı eşya, kendi şahsı için yazdırılan nefis tezhipli ve güzel yazılı İlmî eserlerin hatıraları arasında gösterilmesi yerinde olur. Kütüphanesine ait eserler biraz dağınık olmakla beraber Anadolu kütüphanelerinden bazısı dahil olmak üzere Istanbulda epi bir miktara varmıştır. Bunlardan kısmen kütüphanesi kısmında bahsettik. Bu bahse tekrar dönmeği doğru bulmuyoruz. Hâtıraları arasında şüphesiz el yazısı pek kıymetli olmalıdır. Lâkin araşdırmalanmıza rağmen bulmuş değiliz. Bu maksatla birer birer hepsini gözden geçirdiğimiz, halen Fatih kütüphanesini bütünliyen, kitaplarda yoktur. Başvekâlet ve Topkapı sarayı müzesi arşivlerinde de bu güne kadar bir şey çıkmadı. Kendi için yazıl­ mış nüshalarda da yoktur. Bulamadık diye yılmadık, yine araşdırmalarımıza devam edeceğiz. Manisada büyütmeğe önem verdiği kütüphanesi kitaplarının [1] Namık Kemal — Evrakı perişan, Teracümü ahval (Fatih kumı)

291

çoğu bugün elimizdedir. Onların birinde bizi şüpheye düşürecek bir kaydı yeni öğrendik. Halen Fatih kütüphanesinde N. 2152 de bulunan bu eser Fatih emriyle saraydan Semaniye medreselerin­ den birisine gönderilmiştir. Çünkü (Sultani) kaydı yapraklarım sayan ve imzasını okuyan Aliyyül Fenari oğlu Mehemmed (Şah çe­ lebi) yazısiyledır. Fatih medreselerine gönderdiği kitaplara basılan (Mehmed bin Murad han elmuzaffer daima) mührünün başa ve sona basılması bunun Fatih tarafından vakfedildiğini anlatmaktadır. İşte bu eserin başında (Bu eser Mehmed beyin saklama nöbeti­ ne girdi) anlamında & \ y j cümlesi vardır. Fatih sultan Mehmed birinci defa hükümdarlıkdan çekilince (Mehmed çelebi) diye çağrılmıştır. Mehmed bey denildiğini işitmedik. Sonra bu kendisine hakikaten verilmiş bir ünvan ise muhafaza edebilir ve kendisine Mehmed bey diyebilir. Bunun Fatih’in yazısı olduğuna dair kat’i bir iddiamız yoktur. Esasen bu yazının yanında Fatih sultan Mehmed’in yazısı olduğuna dair hiç bir tasdik de bulunmu­ yor. Nitekim saraydaki kütüphaneye Fatih’in ölümünden sonra vâris olan ikinci Bayezid eline geçirdiği ve satın aldığı bu gibi kitapların hepsine bastığı mühür biçiminde ve ismine göre ayni istifde mührünü başa ve sona itina ile basdırmış ve kitapların is­ mini de kendi eliyle baş tarafına fihrist mahiyetinde oldukça doğ­ ru olarak yazmıştır, işte bunlardan bir kaçının ikinçi Bayezid el yazısiyle olduğu hakkmdaki tasdik, tasdik olunmıyanlara benzeme­ sinden ötürü kolaylıkla tanınmaktadır. Fakat bulduğumuz bu Mehmed bey kaydı tasdik olunmamıştır. Eserin çıktığı yer malûmdur. K at’i bir hüküm vermemekle beraber bu misalin aramalarda takib olunacak yolu göstermesi itibariyle önemi olabilir. Fatih kütüphanesinde N. 3553 de kayıtlı eski bir başında yapışık bir kâğıt vardır. Altında (Harerehül abd sultan Mehemmed) imzası olan Farsça bir şiir okunuyor. Talikimsi bir rik’a ile yazılıdır, istinsah tarihi yoktur. Lâkin zahirenin eski bir nüshasıdır. 900 (1494) tarihinde başka birine intikal etmiştir. Fakat bunun da Fatih’in yazısı olduğuna dair bir kayıt bulunmuyor.

292 Fatih’in tafralı menşur ve beratlarından elde olanlarında el yazısına ait misal yoktur. Saraçhane esnafına Fatih’in verdiği be­ rat el yazısiledir denmesini araştırdık. Lâkin Fatih’in yazısı ile de­ ğildir. Fatih’in gördüğümüz aynı istifde, fakat çeşitli tuğralarından birisini başında taşıyan bu berat 879 (1474) tarihlidir. Velhasıl bütün bunları sıralamakla Fatih’in el yazısını henüz bulamadık diyebiliriz İÜ . Mühürlerine gelince : İki çeşit mührünü bulduk ve bunların resimlerini sona koyduk. * Bunun (Mehemmed biu Murad han) imzalısı bizce şehzadeliğine aittir. Manisadaki kütüphanesine giren kitapların baş ve son sahifelerinde aranınca bulunmaktadır. Bunlar çok defa dikkatle basılmamıştır. Fakat bu suretle mühürlenmiş kitaplardan bilhassa Fa­ tih’in kurduğu Semaniye kütüphaneleri kitapları arasında çok vardır; bu mühürle mühürlenmiş olarak Ayasofya ve Saray kütüphanele­ rinde gördüğümüz kitaplarda rastlayamadık diyebiliriz. Fatih’in di­ ğer bir mührü de (Mehemmed bin Murad han elmuzaffer daima) yazılıdır. Bu bizce padişah oldukdan sonra kullandığı ve münha­ sıran Semaniye kütüphanelerine hediye ettiği ve başkalarının da vakfettiği kitapların baş ve son sayifelerinde basılıdır. Bu cihetle bu mühür Kadızade ve diğer âlimlerin yine Semaniye kütüphane­ lerine vakfedilen kitaplarında da vardır. Kendi kütüphanesi için yazdırılan ve süslenen kitaplarda ve Topkapı sarayındaki kütüp­ hanelerinde diğer şehir kütüphanelerinde bununla mühürlenmiş kitap göremedik diyebiliriz. Bu mühürle mühürlü kitaplar münha­ sıran şimdi Fatih kütüphanesindedir ve Semaniye kütüphaneleri kısmında bildirdiğimiz gibi pek çok sayıda kitap bununla mühür­ lüdür. Bu mühürlü sahifelere rast gele yalnız baş ve sonunda ol­ mak üzere bazen dikkatti ve çok defa dikkatsiz basılmıştır. Bu mühürlerden ne birincisi ve ne de İkincisi resmî vesikalarda basılı [1] Fatih kütüphanesinde N. 4654 de latif bir talik ile jJ- jU U I ^ ( jl»

y )

ı>. kitabesini gördük, fakat üzerinde durmadık. A. Kemal Üçok bir no­

tunda türbesindeki (c^lliVi* ^-İJ») ibaresinin el yazısiyle olduğu okunmuştur. Fatih türbesinde halen böyle bir yazı yoktur.

293 değildir. Zannımızca bunlar kitapları için kazdırılmış mühürlerdir. Bu mühürler tam beyzi ve küçüktür. 11x20—21 milimetre kutrundadır. Fatih’in şahsı için hazırlanan kitaplara oğlu ikinci Baye* zid sahip olunca kendi mührünü başa ve sona itina ile basdırmıştır. Fatih’in elmuzafferli mührü daha san’atkârane kazılmıştır, diğeri daha basittir. Tuğrası: Fatih’in anane mucibince kendi imzasıdır. Tıpkı babası ikinci Murad’ın istifi şeklindedir. Fatih’in tuğrası resmî vesikalar başında çok çeşitlidir. Ayni istifdir, bunların çeşitli olması yazan hattatla­ rın müteaddid olmasındandır. Kalemin kalınlık ve inceliklerine göre çeşitleri vardır. Bunların keza altınlılarına ve harf boşlukla­ rında buyalılarına rastladık. Esas bir olmakla beraber hiç biri di­ ğerine benzemez. Bunlar belki pâdişâhların ilk imzalarıdır. Nitekim birisi tarafından noktalarla hazırlanıp da bizzat Emir Süleymanın üzerinden kalemle çizdiği bir tanesini rahmetli M. Cevdet kolek­ siyonunda gördük. Fakat devlet büyüyüp de işler artınca padişah­ lar bu imzayı onların adına atacak emîn insanlara havale etmişler­ dir. Binaenaleyh Fatih’in bu büyüklüğü birbirinden farklı tuğraları da kendi yazısiyle değildir. Bir defa buna imkân yoktur. Çünkü bugüne kadar ele geçen vesikaların adedi bile buna imkân vere­ mez. Bunlar Fatih’e ait önemli vesikalar olmakla beraber elinden çıkmış kabul olunamaz. Bunu nişancıların yazdığı kanaatideyiz. Bu tuğralara ait örnekler, Topkapı sarayı müzesi arşivindedir Ul. Başve­ kâlet arşivinde olduğu gibi bir tanesini de resimler kısmına koy­ duk. 9 kadarı Krealitz [2] tarafından yayınlanmıştır. Biz şimdiye kadar on dokuzunu gördük. İstif farklı büyükleri ve küçükleri vardır. İçinde yazıya vâkıf olanlarınınki olduğu gibi dikkatsiz yazıl­ mış olanları da görülmektedir. Tuğralardaki ibare daima (Mehemmed bin Murad han elmuzaffer daima) dır. Bu tuğraların daha süslü olanlarının yazı ve tezhib sanatı bilenler tarafından yapıldı[1] No. E. 10735. 6763. 6767. 6761. {2J Dr. F. Kraelllz — Osmanische Urkunden in Türkischen Sprache aus der zweiten hâille des 15 yaiuiiundtiic " ’icn 1522.

294 ¿ma şüphe yoktur. Bu suretle itinalı hazırlanmış olanlardan bir ta­ nesini gördük. Fatih hakkında bazı mütalaalar ve notlar : Şimdiye kadar görebildiğimiz umumi ve hususi mehazlerimizde az bulduk. Fakat bir kaç elden idare edilen bu araştırmalar sonunda epi malûmat çıkacağı ümidinden ayrılmıyoruz. Bunlardan elimize geçenler arasında Şekayik’e mal olan veya­ hut kısmen oradan çıkan malûmat az değildir. Tek tük fıkralar vardır. Devrini alâkadar eder notlar bulunabiliyor. Bunların ara­ sında İstanbul fethine ait şimdiye kadar tarihlerimizde görülmiyen tarihler Fatih’in Bizans sarayında okuduğu rivayet olunan Farsça meşhur beyit değişik kelimelerle yazılı bulunmaktadır. Bunlar gibi vesikalar oldukça çeşitlidir. Hepsini burada bahis mevzuu etmek zordur. Bir kısmı bu metne dahil olmuştur. Bibliyografileri onların çıktıkları yeri bildiriyor. Bu kabil topladığımız ve mukayeselerimize yarayacak olan ve­ sikalarla bugün dosyalar bile hazırlanmıştır. Bunları azımsamıyoruz. ’ Fakat henoz bunlarla Fatih hakkındaki hususi mütalâaları sırala­ mak tam olamıyacağından vazgeçilmiştir. Fakat bize şu kanaat gelmiştir ki arandıkça mutlaka bir şeyler çıkmaktadır, Fatih hakkında müellifler arasında bazı görüşler vardır ve bun-, lar kısmen tesbit edilmiştir. Bunları garp ve şark âlim ve müte­ fekkirlerinin görüşleri olarak ikiye ayırabiliriz. Bunların şarkda olanları Fatih’e tenkitkâr mahiyette değildir. Lâkin garpda olanları arasında tenkid olunan noktalar vardır ki bunların hemen hepsi haksızdır. Lâkin bunları da önemle takib etmek doğru olur. Fakat hepsi Fatih’i olgun ve hayrete şayan bir kafaya malik ola­ rak görmektedirler. Dost ve düşman hepsi bu noktada birleşmişdir. Fransız müelliflerinden Bel, Fatih’in şanını, hiç bir becerikli düşmanla karşılaşmamış olan Iskenderden bile yüksek tutar. N. Yorga’ya göre Fatih’in azimli çehresinden, daldığı derin düşüncelerin ifadesi gibi bir çift hüzünlü göz parlıyordu. Bununla beraber, o hiç de on ikinci Şarl çapında, yahut Napolyon’un in­ san üstü büyüklüğünde bir hülya ve fantaziye düşkün değildi.

295 Vakıa Türk ırkının bu taze fidanı da göğsünde ihtiraslı bir ruh taşıyor ve bunun büyük Iskenderin ve Jül Sezarın Arapçaya ter­ cüme edilmiş kitaplarını okuyarak besliyor ve kanadlandırıyordu. Fakat aklı daima keskin ve sakin kalıyordu. O her şeyi yakıp yıkan ve arkasında bir demonun izleri gibi, büyük harabeler bırakan bir şan arkasından koşmıyor, belki sis­ temli bir tarzda, kurmak, imar etmek, ve bütün zamanlar için ya­ ratmak istiyordu, ince endamlı, fakat dayanıklı demir bir vücut, ona cenubun güneşden yanan vadilerinde, ve şimal dağlarının iç­ lerine girilemiyen ormanlarında, her türlü tehlike ve yorgunluğu ve iklim sertliğini yenmeğe yardım ediyordu. Büyük bir plân, her gün durmadan işleyen bir faaliyet, kat’i anlarda emniyetli bir sükûn, insan kuvvetini idareli kullanma, insan kanını koruma, yeni şekillerde ahenkli bir devlet teşkili cehdini isteyen gerçekden şahâne bir eser için, tabiat onu özenerek ya­ ratmıştı i l ] . Fatih’in aleyhine yazılanlara en güzel cevap veren Namık Kemal’dir [2]. Diyor k i : (Fatih’e izafe edilen honrizâne hareketlerin hepsi uydurmadır. Bir kocakarının bir kavun davasını kendi huzurunda rü’yet edecek kadar âdil olan bir pâdişâh kabilmidir ki bir kavun için ( hangisi­ nin yediğini anlamak maksadiyle) 12 iç oğlanının karnını yardırsın. Pâdişâh sevdiği bir cariyeyi (askerleri) tatyib için neden idam et­ tirsin ? Zira yeniçeriler hareme müdahale edemezdi. Fatih, Sabî kardeşini öldürtmemiştir. O isimde babasının oğlu yoktur. Mustafanm, sancağı Karamanda vefatına, senelerce acımıştır. Bunların hepsi bühtandır. Fatih’e isnad olunan kabahatlerden en büyüğü şudur ki güya mülkün asayişini temin için kanunda şehzadelerin lüzumu idamına dair bir fıkra koymasıdır. Fatih bu kanunu bizzat yapmış, fakat [1] Haşan Cemil Çambel. İstanbul fethi. Cumhuriyet gazetesinde 28 Ağustos 1942 den itibaren tefrika edilen makalelerden. N. Yorga — geschichte des Osmanisehen Reiches. 2 Band. 1909. [2J Evrakı Perişan — Teracümü Ahval. Fatih kısmı

296 zamanın ülemasına arz ile her meselesine ayrı ayrı fetvalar almış­ tır, buna imkân yoktur. Fatih öyle Cebabireden bir hükümdar olsa molla Gürani, Bursa kadısı iken gönderdiği, fermanı mugayiri şer’dir diyerek parça parça edib mübaşirinin yüzüne attıkdan sonra hiddetle Mısır’a ka­ dar gidince İslâm hükümetleriyle muaraza çıkarmak pek ziyade menfuru iken hocanın celbi için Mısır meliki ile harbe girişecek kadar ısrarı ihtiyar etmezdi. Bir safhai tarihe göre : ( Fatih hakkındaki iftiralar vesikalara dayanmaz. Kritobulos gibi en insaflı rum müverrihlerinin yazdıkla­ rına bakılırsa Fatihle biz her hususda müftehir olabiliriz. Fatih mütefennindi. Macar Urban top atmağa mahsus bazı fennî dekayikı bilmediğini itiraf etti. Fakat Fatih o meseleleri ittilâı zatiyesiyle fasledebileceğini söyledi. Bilâhare de öyle yaptı fi]. A. A dnan: ikinci Mehmed gerek din ve gerek metafizik meselelerle gençliğinden itibaren alâkadar olmuştur. Genç hüküm­ dar hakikati muhtelif yollardan arayan bir insandı. Hayatının so­ nuna kadar metafizik meseleleri, etrafındaki âlimlerle münakaşa ederek alâkadar olmuştur . .. Eğer Fatih eskilerin .,ve o asırda Avrupanın ilmini derinden tetkik etmeğe daha fazla zaman bul­ muş olsaydı Türkiyede ilim rönesansı XVIII inci asra kadar geri kalm azdı..) mütelâasındadır [2], Devrinin kronolojisine ğöre Fatih’in bulunduğu yaşlara gelince : Henüz böyle bir cedvel hazırlanmamıştır. Hazırlamak için araşdırmaları ileriye götürmek lâzımdır. Fatih’in tahta geçtiği yaş belli­ dir. 20 yaşında hükümdar olan padişah 22 yaşında lstanbulu al­ mıştır. Vefatında da 51 yaşındadır. Tarihini bildiğimiz zaman bu 31 seneden ibarettir. Her senenin vukuatını seneler sırasiyle ta­ mamlamağa çalışmalıdır, önce bilhassa İlmî hayatını ilgilendiren en büyük hadise olan Fatih külliyesinin açılışında 41 yaşında idi. 875 (1471) Şehzade Bayezid ve Mustafayı Edirnede sünnet ettirdi­ ğinde 27 yaşında, 861 (1457) de Şehzade Cem Edirnede doğdu[1] A. Kemal. 1329. S. 109—117 [2] La Science chez les Turcs ottomans. Paris 1939 P. 21—41.

297 ¿unda 30 yaşında bulunnyordu. 864 (1460) da Fatih küiliyesi ve ca mii temel atımında 33 yaşında idi. 867 (1463) Istanbulda Yenisara* yın inşasının bitiminde 868 (1464) de 34 yaşındadır. 871 (1467) yaz ve sonbahar mevsimlerini İlmî araşdırmalarla geçirdi. O zaman 37 yaşında idi. Şehzade Cem sünnetinde 877 (1473) 43, oğlu Mustafa’ nın Niğde civarında ölümünde 879 (1475) 45 yaşındadır. Bellini resmini yaparken 885 (1480) de 50 yaşında bulunuyordu. Bildirimiz gibi 886 (1481) de de ölmüştür. Biz Fatih’in bütün seferlerini, İdarî kararlarını verdi¿i seneleri bti listemize almadık. Yalnız o devrin değil yalnız senelere mah­ sus hatta aylara ve günlere dayanan kronolojisini şimdiden hazır* lamağa başlamalıyız. £vj Bu sona kalan bahsi tekemmül ettirmek lâzımdır. Verdiğimiz bilgiler maalesef tam değildir. Tarihlerimizin bu konulara da me­ haz olmamasına üzülmemek elden gelmiyor. Bu noksanı tamamla* mak çıkacak vesikaların zamanına tabidir. Bu bahsi kâfi bulmıyacak okuyanların yalnız noksanını görmekle kalmayıp kendilerinin de bu bahsi bütünlemeğe gayretlerini dilerim.

II

Fatih külliyesi ve devri Müderris ve âlim leri Fatih devri müderris ve âlimlerini iki kısma ayırabiliriz. Bir kısmı Fatih’le beraber İstanbul muhasara ve fethinde bulunmuştur. Molla Gürani, molla Hüsrev, molla Zeyrek, ve diğerleri bunlardan* dır. Bir kısmı da sonradan davetle veya kendiliklerinden gelmiş­ lerdir. Davet Fatih tarafından olduğu gibi Fatih’in hocaları ve di­ ğer büyük âlimler tarafından da yapılmıştır. Kendi gelenler ara­ sında, liyakatli oldukları anlaşılanlar iyi mevkilere geçmişlerdir. Bir de istanbulun yeni ilim muhitinde başka yerlerde devam ettir­ dikleri tahsili burada tamamlıyarak kalan ve ilerliyenler de mühim bir yekûn tutar. Fatih zamanında İstanbulda ilim muhitini dolduran ve bu yollar­ dan gelen âlimler arasında Ayasofya ve Zeyrekde kurulan ilk ilim muhitinde vazife alanlar olduğu gibi Semaniye medreselerinde bulunanlar mühim bir yekûn alır. Bunları biz eski hal tercümesi kitaplarından öğreniyoruz. Lâkin tercümei hallerinde müderris ol­ madıkları kayıtlı olanlar da fazladır. Bunlar istanbulun muhtelif yerlerinde ders verdikleri gibi Anadolu ve Rumeli medreselerine gidenler de epi bir yekûna varır. Fatih külliyesine müderris olanlar Fatih’in sıkı bir imtihanından geçerler, yahut şerhlere yapılan hâşiyeler ve ta’likler yazarak ken­ dilerini gösterirlerdi. Bu suretle muhtelif tarihlerde bilhassa 857 — 886 (1453—1481) seneleri arasında İstanbulda Fatih tarafından muvakkat ve sonra esaslı olarak kurulan medreselerde vazife alanların isimlerini sıralıyalım. Bunlar İstanbul Üniversitesinin nakli ve akli ilimlerde ilk müderrisleridir.

299 - Hatib zade

Molla Hüsrev (Mehmet bin Framerz) bin Hoca Ali Molla Hayrüddin Molla (Alâiiddin) Ali Tusi Molla Zeyrek (Mehmed) Hocazade (Mustafa bin Yusuf) Molla Kestelli Mustafa (Muslihûddin Kastlani)

— Molla Yakup Paşa, — Molla — > — » — » — » — » — »

Molla Molla Molla Molla Molla

—

Ahmed Paşa — Haşan Çelebi « — Muhiddin — Kadı zade Kasım (İzari) — Ali Bestami ■ — Muhiddin Manisaoğlu — Lütfi —

Alâüddin Arabi Abdülkerim Haşan Samsun! Mehmed Ali Kuşcl

Molla Efdal zade Hamid fittin Molla Hüsamüddin Ümmü veled Molla Bahaüddin » Süracüddin > Yusuf Kirmasti » Aliyyül Fenari » Muslihûddin » Muslihûddin Mustafa Muslihûddin Yarhisarî

Hepsi zamanlarının cidden büyük âlimleridir. Aralarında molla Hüsrev, Ali Kuşci Ayasofya; molla Zeyrek, Hocazade ve Ali Tusi, Zeyrek medreselerinde tedrisde bulunmuş­ lar, sonra bunlar ve diğerleri kısmen buralara ve tamamen Semaniye medreselerine geçmişler ve oralarda yüksek bahisleri okut­ muşlardır. O devirde teamül mucibince müderris ve âlimlere mol­ la ve tazimen Mevlâna denir, ticaretle meşgul olanlar hoca sayı­ lırdı. XVI mcı asra kadar Osmanlılarm ilk kuruluş devrinden iti­ baren böyle gider. XVI mcı asırda molla yerine müderris lakabı kaim olur. Artık tüccarlara da hocanın cem’i olan Hâcegân tabiri verilmez. Bu lâkab ilim ve tahsil görmüş İlmî ve İdarî vazife almış olanlara verilir. Molla olmadan önce de son İlmî lâkabları danişmendlik idi. Danişmendliği bitirince müderris muavini yerine muid olanlar artık öğretim yolunda vazife alırlar veyahut kadılıklara çı­

300 karlar. Tedrisde uzun veya kısa zaman bulunduktan sonra kadılı­ ğa ve devlet otoritesine geçenler de görülmüştür. Fatih Üniversitesinin bu hocaları devletin müşavirleri arasında yer almıştır. Çok mühim müzakerelere çağırılırlar. Fatih’in kanun­ namesi bunların tetkikinden geçer. Devlet otoritesinin fevkinde sayılırlar ve teşrifatta onların ön safında yer alırlar. Fatih’in sofra, sında yemeğe oturabilirler ve Fatih de onları çok sayar. Doğru söylemelerini hoş karşılar. Lâkin onları ilmi otoritesi dahilinde tu­ tar. Aralarında Fatih’e darılıb gidenler, tekrar çağrılanlar olduğu gibi gidib de bir daha gelmiyenler görülmüştür. Lâkin onlara ilti­ fatları da çoktur. Onları zengin, mal ve mülk sahibi yapmıştır. Aralarında cereyan edenleri Fatih’in âlimlerle olan münasebetleri kısmında yazdık. Onu burada tekrarlamıyoruz. Bu değerli âlimlerin tercümei halleri mazbuttur. Şekayiki Numaniyenin Arabca aslı, Topkapı sarayı müzesinde Hazine kütüp­ hanesindeki resimli ve Türkçeye tercüme edilmiş nüshası, matbu olan Mecdî tercümesinde birer birer yazılıdır. En mühim noktala­ rına geçen sayıfalarda temas edildi. Lâkin biz Şakayik’e girmeyen bazi mühim kayıtlar bulduk ve topladık. Hepsinin yine hal tercü­ mesi kitaplarında olmıyan resimlerini, el yazılarını bulduk. Bunlar toplanınca ayrı bir eserin mevznu olacaktır. Çok tekerrürlere meydan vermemek için tafsilâta girmiyeceğiz. Bunların bir kısmım resimler arasına koyduk. Lâkin hepsi hakkında dağınık bile olsa bazı cihetler öğrenilecektir. Elimize geçenleri tamamen buraya koymak işlemeyişimiz daha bu listenin bizce noksan görülmesin­ den ileri gelmektedir. Çünkü her gün yeni bir malûmat karşımıza aradığımız nisbette çıkmaktadır. Binaenaleyh bizce bu bahis daha bütünlenmemiştir. Burada müteferrik yerlerde yazdıklarımız da an­ cak ileride yazılacak yazılara indeksimizle bir kaynak olabilecektir. Fatih’in disipliniyle mollalar iyi geçinmiye çalışmışlardır. Fakat aralarında ihtilâf halinde olanlar az değildi. Molla Alâüddin Tusi. Molla Zeyrek, Hocazade, Hatibzade, bir türlü anlaşamamışlar, hele Hatibzade ile molla Lütfi arasındaki ihtilâf Hatibzadenin garaz ve kiniyle, molla Lütfininde dokunaklı sözleriyle azışmış, Fatih’in

301 baskısı üzerlerinden kalkınca benim bir eserimi tenkid edecek korkusiyle ikinci Bayezid zamanında sene 900 (1495) de molla Lütfinın yanlış anlaşılan bir sözü izâm olunarak ölümüne fetva verile­ meyince Hatibzade rakibinin eline düştüğünü görmüş, onun ölü­ münü fetvasiyle reva görmüş ve ellerini kana boyamıştır. Lâkin bu fani dünya ona da gün göstermemiş ve bir sene çekebildiği ruh izdirapları içinde molla Lütfi kadar eser ve şeref bırakmadan sönüp gitmiştir. Lâkin bu hâdisenin mollaların açık hareket ve sözlerine engel olduğu bir hakikattir. Bu mollalar bu gün Üniversiteleri idre eden profesör meclisleri gibi Fatih huzurunda toplantılar yaparlardı. Senede hir toplantı Fatih camiinde olur, Külliyeinin gelirlerini ve masraflarını karşılaşdırırlar ve icab eden kararları verirlerdi U l. Külliyenin Semaniye (Sahn) medreselerine müderris olmak ve hatta muidlikde bulunmak en büyük İlmî payelerden sayılmıştır. Yukarda saydığımız külliye müderrisleri arasında veziri azâm Mahmut paşanın camii vanmda yaptırdığı medresede vazife alan­ lar vardır ki Muhittin Manisaoğlıı bunlardan biridir. Hatta bunun Mahmut paşa medresesinde açış dersinde hocası molla Hüsrev ve Hatibzade dulunmuştur. Binaenaleyh Mahmut paşa medresesi med­ reselerin dereceleri kısmında bahsettiğimiz gibi Sahn rütbesinde ve külliyenin diğer şubeleri mesabesinde sayılmıştır. Fatih külliyesi ve ona bağlı olan medreselerin hocalarını kıs­ men sıraladık. Şimdi Sahn (Semaniye) medreselerine müderris ol­ dukları hal tercümesi kitaplarında yazılı olmıyan diğer âlimlere geçelim: Bunlar arasında Sahn’a müderris olanlar olmalıdır. Lâkin içlerinde Fatih’e hoca olanlar bulunduğu gibi vazife almıyarak bir köşede oturanlar ve bilhassa aralarında çok kıymetli olanlar da vardır. Bunlar da Istanbulda külliye müderrislerinin ve rektörü sıfatiyle Fatih’in muasırıdırlar ve bilhassa iltifatına da ermişlerdir. Her ne kadar külliyede vazife almamışlarsa da buraya gelerek hususî alarak öğretim yolunda bulunmakla da Istanbulun bir ilim merkezi olmasına büyük hizmetleri dokuumuştur. [1] Fatih auttan Mehemmed II vakfiyesi. Vakıflar Umum Müdürlüğü ya­ yınlarından.

302 Bu. âlimleri şöyle sıralıyabiliriz : — Şeyh Ali Bestami-i Herevî — Molla Derviş Mehmed bin Hızırşah > — llyas — » Salâhüddin — > Abdülkadir Hamidi — » Ali bin Yusuf bin Mevlâna Fenari » Eşerefzade — — Abdullah Amasi » Hacıbaba Eltusi — — » Veliyüddin Karamani » Kara Sinan [t] — — » Veliyüddin bin tlyas Hüsni » — Mustafa bin molla Hüsam — » Muarrifzade — Yaraluca Muhiddin

— Molla Küplüoğlu Muhiddin — Vildan (Mehemmed) » Ahmed paşa bin — elliyyüddini Hüseyni — İbrahim paşa ibni Halil paşa — * Molla Salahüddin bin aydoğmuş Karamani — » Şemsüddin — » Sinan paşa — » Nizami » Mehmed bin Sinan paşa — — » Melihi — > Şemseddin Ahmed — » Taşkın Halife (Sıtkı) — » Siracüddin — » Muhiddin > Kirimi (Seyyidi Ahmed — bin Abdullah)

Aralarında hal tercümelerine külliye müderrislikleri yazılmıyanlar çıkarsa külliye kadrosu zenginliyebilecektir. Bunlardan eserleri ve hâşiyeleriyle meşhur olanlar vardır. Istanbulda ilim muhitini kur* maları dolayısiyle Semaniye medreseleri müderrisleri arasından çıkarmak doğru değildir. XV inci asır ilim hayatımızda ayn ayrı hal tercümelerinde görüleceği üzere hizmetleri büyüktür. Bir birle­ riyle kendilerindeki ilimlerin kifayeti nisbetinde geçinmişlerdir. Aralarındaki ihtilâfları Sinan (H oca) paşa gibi nüfuzları ve telkin ettikleri ilim ve iktidarları ve yüksek ahlâklarının tesiriyle hal edenler de görülmüştür. Sinan paşa Sahnde resmen müderris ol[1] Fatih K. N. 5437 de kayıtlı mecmua! resailde tonlarda Eyüp sultan civarında medfun olanların listeaini verirken (ebülfeth sullan Mehemmed hanı atik zamanında kazaskerlikden veziri azâm olan merhum Kara Sinan paşa de­ mektedir. Burada bunun Sinan paşa da olabilmesi ihtimali hatıra gelmektedir.

303 madiği halde gerek tazarru’name gerek maarifnamesinde ders okutmakla çok yorulduğunu bildirmektedir. Fatih devri âlimlerini sıralarken o zaman Istanbula gelen ve Istanbulun Türkleşdiği kadar İslâmlaşmasına da mühim hizmetler yapan şeyh denilen çok defa ilim ve ekseriya da hal ve numune omacak feragat huylarıyle kendilerini sevdiren bir diğer zümre daha vardır. Bunlar arasında Ak Şemseddin ve şeyh Vefa pek sevilmişler ve sayılmışlardır. Sinan paşa Teşarru’name sonunda bunu ne güzel bildirir. Ak Şemseddin’in feragatleri, Konyalı şeyh Vefanın da etrafına adam toplamaması ve kimse ile temasda bulun* maması dikkate değer, hatta Fatih ile görüşmediği bile söylenir. Fatih, zamanında Istanbulda bulunan âlimlere yer göstermiş, bilhassa külliye etrafında toplanmışlardırki bu teamül son Fatih yangınına kadar devam etmiştir. Bundan ayrıca bahsettik. Burada tekrardan maksadımız onlara dünya yoksulluğu göstermemiş olma­ sıdır. Maksadı da açıktır. Kendilerini ilme versinler ve ondan başka kayguları ve yollarından kendilerini alakoyacak bir engelleri olmasın. Bu âlimler refah içinde, müderris oldukları medreselerde çalı­ şıyorlar ve çalışdırırlarken ve bulundukları yerlerde hazır birer kütüphane de ellerinde olduğu halde eski bir taammül ve ilmi za­ ruretlerle hususî kütüphanelere malik olanlar da az değildir. Bun­ ların bir çok kitapları şimdi Fatih kütüphanesinde bulunmaktadır. Meselâ Kadızade (Germiyanlı Kasım (Molla Izari), Hatibzade, Mu* sannifek (Ali Bestami) kitaplarını Semaniye medreseleri kütüpha­ nelerine vakfetmişlerdir. Diğer' kütüphanelerde de Sinan paşanın oğlu Mehmed’e intikal eden kitaplarından, Hızır bey Çelebi molla Hüsrev, Hocazade, Şeyh Vefa, vezir Mahmut paşa, vezir Halil paşa, molla Zeyrek, Aliyyül Fenari oğlu Mehmed kitaplarına arada diğer kütüphanelerde temellük kitâbeleriyle beraber rastla­ nıyor. Bu kısım da henüz daha çok kitab görülmesi lüzumundan tekemmül ettirilemediği cihetle tamamlanamamıştır. Âlimlerimiz en mühim kitapların beraberlerinde bulundurulmasına ehemmiyet ver­ mişlerdir. Fatih’in hususî kütüphanesi bunların elinde idi. Bu ki­

304 taplardan Fatih kadar en çok molla Lûtfi ve Sinan (Hoca) paşa istifade etmişlerdir. Ayrıca bir monografi mevzuu olarak ele aldığımız bu bahisler üzerinde araşdırmalarımıza devam ediyoruz. Bunlar içinde molla Hüsrev, Molla Zeyrek, Hocazade, Molla Fenariler, Hızır beyzade* ler, bilhassa Ali Kuşci üzerine yapılan geniş ölçüde resimli ve ve­ sikalı monografiler bitmek üzeredir. Umumiyet itibariyle en mühim noktalarını Fatih’in âlimlerle münrsebeti kısmında izaha çalışdık. Hal tercümelerine katılmık üzere çıkan yeni malzeme hadden faz­ ladır. Daha da çıkacaktır. Binaenaleyh bu bahse burada istemiyerek ve bu zaruretlerle son vermiş bulunuyoruz.

III

F a tih z a m a n ı n d a ilm i m ü n a k a ş a l a r

İstanbul fethinden sonra ilim hayatımızın Fatih’in hayatı müddetince devam eden parlak devrini taçlandıran bir nokta da ilmi münakaşalara verilen önemdir. Eğer bu olmasaydı o devrin ilim hayat ve faaliyeti çok cansız kalırdı. Her ne kadar Fatih’in ilme merakı ve âlimlerle münasebeti kısmında bu noktaların ve ilmi hadiselerin seyrine kısaca temas ettikse de Ana hatları için tekrar yer vermeği doğru bulduk. O devrin ilmi münakaşalarının en önemlisi şüphesiz ki tehafüt meselesidir!*]. Gazali 450—506 (1058—1111) Tehafûtöl Felâsife (filosoflara reddiye) yi yazdığından maksadını meşhur eserinde izah eder. Bunu ve buna lbnirrüşd’ün 520—595 (1126—1198) ver­ diği daha ara bulucu Tehafütüt Tehafüt’ü bu eser için dikkatle inceleyen sayın iistad İsmail Hakkı İzmirli (Gazali, İbnürrüşd; Hocazade tehafutleri ve Alaûddin Tûsi’nin Zahiresi) adlı mühim bir bend yazdılar. Bu bahsi kısaltarak ehemmiyeti dolayısiyle bu­ raya alıyoruz. (...Gazali bir gürûh görüyor. Bunlar kendilerine inanıyor. İslâm vazife ve ibâdetlerini bir tarafa bırakıyorlar. Akılda tuttukları yoldan yürüyorlar. Gazali bunu hissedince eski filozofları red et­ mek emeliyle bu meşhur eseri yazıyor. Bunda Aristoyu red ile kalmıyarak bütün filosofların reylerini karışdırıyor. Gazali, Aristo mütercimlerinin sözlerini tahrifden, tebdilden hali görmüyor. Söz­ lerini tefsire ve tevile mühtaç görüyor. Hatta mütercimler arasında münakaşalar çıktığını da söylüyor. Ve bunların reylerini Tehafütülfelâsifede iptale koyuluyor. {1] — Bu bahis aahfe 176 dan itibaren İncelenmeğe başlanmış. uzamasın diye ana batları buraya alınm ıştır, tekerrür yoktur.

Orada

i

306 tbnirrüşd’ün Tehafütüne gelince : Gazalinin İbni Sinaya hücumu Endülüsde tepki uyandırmıştır. Çünkü Endülüs felsefesi İbni Sina felsefesinin dengidir. Şu kadar ki tasavvuf rengi ile boyanmıştır, lbnirrüşd bu maksadla Gazalinin reddettiği sözleri yazdık dan sonfra bunlara ilişmiştir. Gazali Tahafütülfelâsife ismini filozofları yere [ sermek manasına gelmek üzere koymuştur, lbnirrüşd de Tehafütülfelâsifeyi yere düşürmek emeliyle Tehafütüttehafüt’ü yazdı. Lâ­ kin o hem karşısındakini susdurmak ve hem de okuyanları dalâ­ letten korumak maksadiyle yazdığı bu esere nezaketen sadece [Tehafüt dedi. lbnirrüşd Tehafütde terafgir değildir. Âkile yaraşmıyan sözleri söylemez. Bir çok yerlerde Gazalinin ilim ve zekâsını takdir eder. Fakat bir kaç yerde hatasını bağışlamaz, lbnirrüşd’ün Gazali’yi haklı gördüğü, İbni Sinaya çıkışdığı vâkidir. lbnirrüşd, Gazalinin kelâmcılardan getirdiği delilleri burhana dayanır görmez ve onu safsatacı olarak itham eyler. Âlemin kadîm olması meselesinde Gazalinin sözlerini tenkid eder. Gazali’nin (filosoflar sanii isbatdan [âcizdir) sözünü uzun uzadıya münakaşa ettlkden sonra red eder. ' Alemin ebedi olması bahsinde Gazali’nin sözlerini kabul eder. - öS iGazali’nin Meşşâi filozofları hakkında İlmi İlâhi meselesinde [hâlikin ilmini mahlûkun ilmine benzetmesi mugalatadır, diyor. Ga­ zali’nin (gök zîhayattır) meselesindeki cevabını, âlim ve hayırlı ['gördüğü Gazali’ye yakışdıramaz. Gazali’nin mahsuslardan müşahe­ de olunan, (¡fail sebepleri inkâr etmesini safsata bulur, tbnir[ rüşd[: '(Gazali’nin sözü yakın ve] burhan meselesinden çok uzak kalmıştır. Eğer hak ehliyle hak talebi zaruri olmasaydı bu husus[_da*hiç bir söz söylemezdim) diyor.l İbnirrüşd’ün kitapları' Endülüs haricine çıkmadığından şarkda nadir^bulunurdu. Gazali’den sonra İbni Sinaya en çök hücum eden | İbni Melikâ Ebül Berekâtı Bağdadi 547 (1152) idi. Fahreddin Razi 606 (1209) nin İbni Sinaya karşı mücadelesini teşkil eden Ebül Berekâtı Bağdadi’nin (Elmuteber) i idi. Müsteşriklerin iddialarına rağmen Gazali’den sonra şarkda filosofi faaliyeti bin tarihlerine kadar hemen beş asır devam etmişdir. Şarkda ilk önce Gazali ile

307 fbnirrüşd’ü muhakeme eden ilimde Ihatai külliycsi ile meşhur olan lbni Teymiye. 728 (1328) idi. fbni Teymiye her ikisini tenkid eder ve çok yerlerde Gazali’ye hak verir. Nihayet Fatih sultan Mehmed emriyle (evhadiülemair rum - rum diyarı âlimlerinin biri) Hocazade ile Alâöddin Tusi, Gazali ile lbnirrüşd’ün ihtilâf ettikleri noktalarda tbni Teymiye’nin halefi oldular. Bunun ayrı bir risalesi yoktu. Uzun uzadıya muha­ kemesini yazmıyor. Hocazade (Tahafitülfelâsife) yi, Tuşlu Alâüddin (Ezzahire) yi yazdılar. Hocazade ile Alâüddin Tusi kitaplarında tbnirrüşd’ü kale almı­ yorlardı. Gazali gibi yere sermek istiyorlardı. Bu arada İbnirrüşd’e hücum etmiş bulunuyorlardı. • Şarkda filosofi faaliyetinin mihveri olan fbni Sina’nın îşarâtı etrafında şarih ve münekkid Fahri Razi iki cereyan uyandırdı. Bu cereyanların başında Fahri Razi’yi müdafaa eden Emedi 631 (1234) lbni Sina’yı müdafaa eden Naşiri Tusi 672 (1274) bulunuyordu. Naşiri Tusi filosofiyi Behmenyâr’m şakirdi Lûgeri’den almıştı. Hocazade, Fahrüddin Razi’den, hem Naşiri Tusiden naklettiği hal­ de Alâüddin Tusi hemşehrisinden nakletmeyib yalnız Fahri Razi’ den naklederdi. Hocazade Naşiri Tusi’yi hakîm ve muhakkik vasıflariyle yâd ederdi. Alâüddin Tusi Hocazade’den daha mufassal yazmıştır. Alâöddin Tusi tarafgir olduğu halde Hocazade tarafgir değildi. Gazali’nin hatalarını gösterirdi. Bununla beraber Höccetül tslâmı hafif görmek sevdasında değildi. Gazali’den sâdır olan hataları müstensihlerin yanlışlıklarına veya mubahese ve ifadeye pek ziyade itina etmekletekrar kitabına müracaata lüzum görmediğine atfederdi. Hocazade Gazali’nin 20 meselesini yirmi ikiye çıkarmış, Alâüd­ din Tusi de yirmi meseleyi geçmemişti. Tusi, Usul meselelerinin pek azını değişdiriyor, fakat isbat ve red hususunda sözün gelişi münasebetiyle büyük bir fark gösteriyor. Hocazade kitabın mukaddimesinde tahrir tarzında hiç bir şey söylemediği halde Alâüddin Tusi bu hususa ehemmiyet yeriyor. Alâüddin kendisi için bazi şeyleri şart kılıyor:

308 1 — Nazarında ancak kat’i olarak tahakkuk ve tekarrür eden h&k ve savabı yazacak. 2 — Ancak şüphe olunacak ve güç olacak bir şeye itiraz edecek. 3 — Eza ve cefaya ve insafsızlığa davet olunduğu zaman ta­ assuba davet edene cevab vermiyecek. 4 — İnsaf caddesinden hiç bir şeyin muktezaslyle çıkmıyacak. Alâüddin yine kitabın sonunda Gazali tarzında filozoflar hakkında hükmünü yeriyor. Filosoflar ile vaki mubahasede bütün matlubların bâtıl kılınmasını kasdetmiyor. Hocazade Alâüddin’den daha ziyade kelâm ve filozofi ile uğ­ raşmıştır. İslâm âleminde klâsik kelâm kitapları akaidi Nesefiye ile akaidi Adudiye, klâsik felsefe kitabı hidâye ile hikmetül ayn-dır. Ana kitaplarda metali’, tevali’, mekasıd ve mevakıfdır. Bunlar bi­ rer mehazdır. Metali’ Ebülsena Ürmevi 682 (1283) tarafından hikmet ve man­ tık hakkında yazılmıştır. Alâüddin Tusi şarihler meyamndadır. Fatih’in emriyle Farsça yazmıştır. Tavali’, Fahri Razi’den itibaren vazolunan felsefi kelâm hak­ kında Müfessir Beyzavi 685 (1286) tarafından felsefe ile kelâmın birbirinden ayrılamıyacağı decede yazılmıştır. Sonrakiler hep bu yolu tutmuşlardır. Hocazade tavali’ etrafında müşkül noktaları izah edenler arasındadır. Kadı Adud 756 (13 ) tarafından yazılan mekasit ile Sadeddin Teftezani 791 (1389) tarafından yazılan mevakıf şerhi bütün tabiiyat ve ilâhiyat meselelerini cami’dir. Bu iki mehazda meseleler ciddî ve derin surette tetkik olunmuştur. Hocazade mevakif şerhi etrafında bulunanlardan biridir. Alâüddin Tusi şerhi mevafike hâşiye yazmıştır ve akâidi Adudiyeyi şerh edenlerden, Hocazade hi­ dâye şerhi etrafında felsefi tetkiklerde bulunanlardandır. Hocazade ile Alâüddin Tusi muhakkiklerdendir. Fakat Alâüd­ din Hocazade derecesinde değildir. Asrında bulunab âlimler ve fazıllar Hocazade’nin kitabını Alâüddin Tusi’ninkine tercih etmişlerdir.

309 Akâidi Adudiye garibi mütekellim, filösof ve mutasavvıf olan iCelâlûddin Devvâni 907 (1502) Tebrizde bu yeni Tehafütü görmüş, bir müddet mütalâ&dan sonra (Hocazade Tehafütü yazmakla beni zahmetten kurtardı. Ben yazabilsem böyle yazabilirdim. Bu teha* fût elime geçmese idi ben yazmağa azmetmiştim. Bunu görmeden yazmış olsa idim ulema ve fudalâ arasında rüsva olurdum) diye* rek takdirlerini bildirmiştir. İbni Kemal 941 (1534) de bu Tehafütül felâsifeye bir ta’lika yazmıştır. Ezzahire hakkında bu gibi vasıflar ve takdirler görül* müştür. Alâüddin Tusi Gazali’nin halis bir şarihidir. Hocazade hem şarih ve hem münekkiddir. Alâüddin Tusi’yi Hocazadeye tercih edenler varsa da ancak halis bir şarih olmasından, daha ziyade izah etmesinden ileri gelmiş olacaktır [i]. Tehafüt bahsinin ana hatları kısaca burada sona eriyor. Bu bahislerle mevzuun ilgisini gören İlim ve vukufiyle kuvvetli bir fen adamımız olan Prof. Fatin Gökmen M e d r e s e le rim iz in g e rile m e s i â m ille r in e b i r n a z a r : diye mühim bir bend yazmışlardır. Fatih devri ve vefatından son* ra ilmin gerilemesi sebebleri noktasından dikkatle İncelenmeğe lâyık bir etüddür. O maksadla burada mevzularına kısaca temas edeceğiz. Medreselerimizin Fatih devrinden sonra yalnız şer’i ilim* tere inhisar ettirilmesi medreselerimizin bir türlü ilerliyememesinde müessir olmuştur. Sayın müellifin kıymetli etüdüne göre İstanbul medreselerinin Fatih devrinden sonra ilerliyememesinde ve hatta bütün şark fikir hareketlerinin gerilemesinde belli başlı âmillerden biri olarak ilim namına yapılan istipdadı görmektedir. Bu suretle âlimler yalnız bir cihete sürüklenmişlerdir. Şüphe yok ki birer ilim şahikası olan eski büyük âlimlerin fikirleri asırlarca hükümrân olmuştur ve bunların kurdukları esaslar değil zamanla sarsılmak, [*] 22/8/1942 de üstad İzmirli İsmail Hakkı bu bahsi çok dikkatle ineeliye* rek 7 mühim meseleyi ele almış iki müellif fikirleriyle mukayeseler yapmıştır. Bu bahla ayrıca Fatih devrinin ilmi meaeleleri ererine girecektir.

310 bilâkis sonraki asırlarda gelen âlimler tarafından takviye olunmuş­ tur. Sistemleri yeni izahlarla devam etmiştir. Bunlar fikirler üzerine o kadar derin izler bırakmıştır ve bu neticelere o kadar inanıl­ mıştır ki aksi düşünülmek istenmemiştir. Bu yeni bir takım tena­ kuzlar doğurmuştur. Hatta tabiat hükümleri için tecrübeye bile lüzum görülmemiştir. Bu eski neticeleri yeni izahlarla karşılarında görenler arasında bunu tenkit edenler çıkmış ise de, bunları işi tevilden ileriye götürememişlerdir. Bu suretle ne bunların asıllarını değişdirmek lüzumunu hissetmişler ve ne de yeni bir filosofi ve fizik mebdei konulması icab eylediğini düşünmüşlerdir. Bunlar çe­ kildikleri taraflarında kendi kanaatlerinde İsrar edib kalmışlardır. Yine sayın üstadın fikirlerine göre (ne kadar teessüfü mucib) haldirki henoz kuvvetleşmediği ilk devrin kelâmcılarından (ehli sünnetin şeyhi Ebül Hüseyn Ali bin lsmailül Eş’ari) İmamı Eş’ari 270 - 330 (884 - 942) nintakrirlerini içine alan (Kitabül lbâne) de cıva ile doldurulmuş borunun yukarısında halâ (boşluk) husule gel­ diği zikredildiği halde Torieçelli’ye kadar bu tecrübe hiç kimse tarafından yapılmamıştır. Çünkü teessüs etmiş olan ilmi istipdat yalnız mücerret kıyaslara kıymet veriyor, tatbiki olarak tecrübeyi ilim esaslarından saymiyordu. Velhasıl beşeriyetin pek nadir yetişdirdiği bu zeka şahikalarından fışkıran şualar gerçi hakikatin karan­ lık sahaları içerisine ve çok derinliklerine kadar uzanıb gitmiştir. Fakat bir şua huzmesi gibi yalnız bir istikametteki derinlikleri aydınlatmıştır. Bu zekâları takib eden tâli zekâlar artık bu aydın­ latılmış sâhanın dışına çıkamamışlardır. Sonra bu âlimler, bu fikir­ ler haricinde tecrübi mevzuları bahis mevzuu etmek isteseler mu­ kavemetle karşılaşmışlardır. Bazen bunlar, hasımları olarak gördük­ leri ilim adamlarına öldürücü birer darbe indirmek mahiyetinde olmuştur. Bunun az sayıda olmıyan misalleri vardır. (Eğer garbde felsefe yıkıcısı demekle şöhret alan (Tehafütül Felâsife) sahibi Gazali, Aristo ve lbni Sina felsefesinin bazi esaslı hükümlerini, episikl heyetinin kozmogonisini yıkmamış, Endülüsdeki tbni Tufeyli, Zerkali ve Batragî yeni heyet esaslarını kurmağa kalkışmamış olasydılar çok muhtemeldirki garb intibahı hasıl olmaz ve bugünkü ilim terakkisi görülmezdi.

i

311 ' Bu tenkitlerdirki Maba’dettabia prensiplere ve yalnız kıyasla yapılan fiziki ve tabii hükümlere ve Batlamyos heyetine itiraz olunabilir ve mevzu esaslar haricinde yeni esaslar düşünülebilir fikrini garbe vermiş ve XII inci asırdan XVI inci asra kadar sağlı 1 sollu mücadeleler intibah devrini hazırlamıştır.) £1*^. K il En mühim inhitat sebeblerinden ikinci âmil de imanın fikir hür-j riyetine mukavemeti ve ilmin dini çerçeve içine alınmasıdır. Müel- j lifin bu hususdaki kanaati şudur: imandan maksadım şuurdan kuvvet almıyan dustura musallat olan her türlü kanaatlerdir. Hurafeler, muzur an’aneler, cahilce taassublar gribi. Dînî îmân, fikri harekete karşı çevrilmedikçe mak\! şadın haricinde kalır. ikinci hicri asır ortalarında Bağdad merkez olmak üzere başla­ yan bir fikrî hareket, dini, felsefi, edebi ve müsbet bütün ilimlere süratli bir inkişâf vermiş ve din ile felsefe arasında mütavazin bir vaziyet meydana gelmişti. Aşağı yukarı dört asır kadar süren bu mütevazin vaziyet altıncı asırdan sonra bozulmağa başladı. Müsbet ilimler şevketini kaybeti. Kelâmcılıran filosofi malzemesi kullanarak dinin etrafına çektikleri sed gittikçe muhkemleşdi. Din ülemasl din haricinde bulunan ve yerine bir faide temin etmiyecek olan felsefi olsun hatta kelâmi olsun ilimler üzerinde fikir cevelanını bırakdılar). ✓

Uzun boylu devam eden siyasi ihtilâller, islilâ here ü merçleri bu cereyanı kuvvetleşdirdi. Fikirlerin kuvvetleri za’fa uğradı. İlim dini bir çerçeve içine alındı ... timi bu çerçevenin dahiline hasret­ mek ise fikri, hareketsizliğe mahkûm etmekten başka bir şey değil­ di. Çünkü dinin akideleri ve kat’î hükümleri üzerinde fikir cevalân edemez. O nasıl tesbit edilmiş ise öyledir. Sekizinci asırdan sonraki medreselerin inhitatında maddi olarak müessir olan bir üçüncü âmil de metincilik ve şerhciliktir. Metnin bir ilmin esaslı hükümlerini alarak bu hükümlere mesned olan kaziye ve kıyaslardan bazılarını tay ve bazılarının müey­ yidelerine işaretle iktifa ederek telif edilen eserlerdirki kuvvetli bir şârih tarafından şerh edilmedikçe ve tali hükümler ilâve edilmedik*

çe müellifin maksadı tamamiyle anlaşılamaz, ve mevzuu olan ilmin hududu kavranamaz. Şerhler, müellifin mevkiine ve eserin kıymeti­ ne göre taaddüd eder. Sonra bu şerhleri hâşiyeler ve hâşiye hâşiyeleri takib eder. Sorakiler evvelkileri tenkide başlar, bir münaka­ şa silsilesi sürer gider. Daha sonra mühim görülen noktalar üzeri­ ne veya münakaşa ve tenkit mevzularına dair tetkikden ibaret bulunan talikatcılık gelir. Metn ve şerhciliğin sekizinci asrın iptida­ larında taammüm ettiğini, h&şiyeciliğin de sonlarında başladığını görüyoruz. Hâşiye hâşiyeciliği ise dokuzuncu asırda başlamıştır. Bazi mühim metinler üzerine yapılan şerhler ve hâşiyeler silsile­ si - ki bunlara metnin etrafı denir • bir kütüphane dolduracak kadar yığın teşkil eder. Biri İbni Hâcib’in telif eylemiş olduğu nahivden kâfiye adındaki metindir. Bunun üzerine şerh, hâşiye; hâşiye hâşiyesi olmak üzere yazılmış olan eserler, Kâtib Çelebi’nin tesbit edebildiğine göre 89 tanedir. Bu eserlerin 4 ü Farsça, ikisi Türkçe ve diğerleri Arapcadır. Bu şerhlerin en mühimi olan molla Cami’nin şerhi üzerine 13 hâşiye yazılmış olduğu gibi bu hâşiyeler içinde en marufu olan ve ' müelliflerinin isimleriyle yâd olunan Îsâm ve Abdülgafur üzerine 4 er hâşiye yazılmıştır. Diğeri Nasirüddin Tusi’nin tecridiyle Esirüddin Ebheri'inin Hidâyesidir. Evllekinin etrafında 30, İkincisinin etrafında 25 kadar şerh ve hâşiye toplanmıştır. öbürü ise Hârezmli bir Türk olan Sekkâki’nin edebiyatı Arabiyedn telif eylemiş olduğu (Miftahul Ulûm) dırki etrafı 130 a kadar çıkmaktadır. Arap edebi kaidelerinin şâh eseri olan bu Miftah kitabı metin değil mufassal bir telifdir. Bunun, etrafı dikkate şayân bir hususi­ yet arzeder. Evvelâ vazıh ve mufassal olmasına rağmen metin gibi alınarak üzerine 23 hâşiye yapılmıştır. Sonra anı telhis ve ihtisar [1] eden yani metne çeviren yedi eser telif edilmiştir. (1) Bir eteri ihtisar etm ek, mevzutınun tâli hüküm lerini atarak birinci de­ recedeki hüküm lü ettirm ek dem ektir. Telhia ite bazi lüzum suz görülecek bahis­ leri atm akla beraber lüzum lu ilâvelerde bulunm ak ve ifadeleri m etialeşdirm ek suretiyle yapılan telifdir.

313 Bu telhislerden biri bütün şark medreselerine hakim olan Hora sanlı Hatibi Dimişkinin telhisidirki Miftahın en mükemmel metni* dir diye tavsif edilebilir. Bu telhisin 18 den fazla şerhleri meyanın da bilhassa İstanbul medreseleri kürsülerinde daima en yüksek mevki ihraz etmiş ve zamanımıza kadar bu mevkii muhafaza eyle­ miş olan allime Teftezani’nin (Mutavvel) ve (Muhtasar) adlı iki eserinden evvelkisi üzerine 20, İkincisi üzerine 11 haşiye yazılmış­ tır. Daha sonra telhis tekrar telhis edilerek telhis telhisi namıyle yedi eser daha telif edilmiştir. Bu adetler Keşf - üz • Zünundan alınmıştır. Kâtib Çelebinin tesbit edemediği eserler bu adetlere dahil değildir. Avrupada en çok şerhi olmakla meşhur olan Homer’in İlyadasıdır. Zannediyorumki eski yeni muhtelif garb lisanlarına ait olmak üzere yapılmış olan bu şerhlerin adedi bikrettiğimiz adetlere çıkamaz). Müellif işte hep bu kabil eserler üzerinde münakaşalar cereyan ettiğini, bunlara ilmi mübareze dendiğini, bu münakaşalar hedefi­ nin hakikati araşdırma olmadığını, sadece bahsi kazanmak veya galebe etmesinin heyecaniyle yazılmış bulunduğunu, bu münakaşa­ ların son âlimlerin eserlerinde de yer tuttuğunu bildirmektedir. Müellif diyorkl: (Acaba yedinci asırdan itibaren metinciliğe ve şerhciliğe ve sekizinci asırdan itibaren de hâşiyeciliğe niyçün bu kadar düşüldü? buna şu cevabı verebiliriz: İlmin hükümleri üzerinde az veya çok bir inkılâb husule getire­ bilmekteki aciz;) Bizce Fatih sultan Mehmed medreselerine müsbet ilimleri sok­ makla büyük bir hamlenin başlangıcını kurmuştur. Şer’i ilimlere ne kadar önem verildiğini yukarıda misalleriyle bildirdik. Aklî ilim­ lere yine önem verilmiştir diyebiliriz. Fakat bu bahis Fatih’in ölü­ münden sonra bir tarafa bırakılarak şer’i ilimler, değerli âlimimz Fatin Gökmen’nin, bildirdiği yoldan giderek Fatih devrinin teşkilâtı bozulmuş ve ilim seviyesi de alçalmağa başlamıştır. Yalnız bir kaç ilim ve fen şahsiyeti kısa seneler için bu alçalmayı yavaşlatabil* mişlerdir, işte o kadar. ,

314 Sayın mülellifin Fatih devrindeki ilim hareketlerini ilgilendiren kısımlarını buraya aldık. Biz sadece İstanbul Üniversitesinin Fatih devrindeki kuruluş tarihini tesbit etmeği bu eserin programı içine alabildik. Başkaları tarafından daha selâhiyetle yazılması icab eden müteakıb asırlardaki gerilmemezin sebeblerini Fatih Gökmen’nin yazısı gayet sarih olarak incelemektedir. Bunun ayrıca neşri araşdırmamızın müteakıb cildini yazacak mütehassıslarımıza çok istifa­ deli bir kaynak olacaktır. Fatih zamanındaki ilmi münakaşaların şeklini baş taraflarda, detaylarını bu kısımda bahis mevzuu ettik ve Fatin Gökmenin değerli etüdünden sırf bu devri ve bu kısmı aydınlatacak mütalaa­ larını aldık. Fatih devrinde ilmi hareket ve teşkilâtı tarihçesini ileride daha dikkatle yazacak olanlara bir kaynak vermiş oluyoruz. Mütehassıslarımızın bu bahsi inceliyerek ve diğer asırlardaki âlimler ve ilim konularındaki durumumuzu gözden geçirerek mutlâka esaslı bir eser yazmaları ricasiyle sözümüze son veriyoruz.

in d ek s

A Abdullah Amasi: 302 Abdullah Çarperdi (Seyyit) : 107 Abdullah (Hakkâk): 268 Abdullah (Hattat; : 289 Abdullah (Taşköprûlû): 112 Abdurrahmanül Küseyim : 16 Abdfilaziz : 64 Abdüllatif Makdesi ; 185 Abdülgafur : 812 Abdülganiyyül Nablusi : 127 Abdülhamit: 48, 64, 289 Abdülhak Hamit: 287 Abdûlkadir efendi (Üsküdarlı): 186 Abdûlkadir Haınidi (Molla): 148, 193, 195, 196, 198, 302 Abdülkerim (Molla): 202, 299 Abdfilmecit 1 : 64 Abdfirrahim : 108, 109 Adli : 260 Adıvar (A. Adnan): 3, 4, 31, 70, 166, 176, 178, 179, 240, 296 Adud (Kadı) : 110, 208 Ahi Çelebi : 226, 228 Ahmedi : 5 Ahmet I I I : 109 Ahmet Dai : 5 Ahmet Hikmet t 96 Ahmet tbni Hambel: 31 Ahmet Kutbûddin: 226 Ahmet Paşa : 243, 247, 302 Ahmet Rasitn : 7, 162 Ahmet (Şehri): 112 Akbıyık : 7, 170 Ak Şemseddin : 7, 34, 273, 803 Alâûddin Ali bin yusufûl fenari: 195, 197, 302 Alâûddin Esved : 3 Ali ¿Alâûddin Tusi): 13, 15, 17, 18, 40, 88, 153, 196, 199, 200, 202, 205, 208, 210, 212, 299, 300, 304,

307, 308, 309 Aleksi Kommen (birinci): 12 Alâûddin Arabi (Molla!: 299 Ali : 37, 88, 42, 48, 44, 51, 65, 99,126, 127, 155, 226 Ali Be8taıni : 299, 802 Ali bin Fethullahûlma’danûl İsfahanı: 263 Ali bin Müridis Sofi: 262 Ali bin Sofi : 80 Ali Emiri: 246 Ali (tmam): 145 Ali Kuşci: 185, 188, 189, 190, 199, 200, 214, 215, 216, 220, 230, 231, 276, 299, 804 Alime (Sultan) : 22 Ali Neccar : 12 Ali Osman : 41, 187, 204 Ali Paşa : 182 Ali Suavi : 24 Ali Şir Nevai : 195 Alparslan : 115 Alp Ertunga: 247 Altuni Zade : 226, 228 Ali (Uşaki): 107, 109 Aliyyûl Fenarioğlu Mehemmed Şah Çelebi: 58, 55, 56, 291 Amirutzes (Georgis): 188, 180, 219 Aptullahi İlâhi (şeyh) 14 Arap (hekim): 227 Arda (Halil Ethem): 145 Arif Çelebi: 155 Aristo ; 181, 212, 810 Aşık Çelebi: 245, 246 Aşık Paşa Zade (Derviş Ahmet Aşiki): 25, 60, 187, 200, 204, 228, 281 Ataullah (Hoca) : 227 Avni': 244, 249 Aydmoğlu Mehmet Bey : 4 Aydmoğlu Umur bey : 5 Ayvansarayi Hüseyin : 14

316 B Baha efendi : 288 Bahaüddin (Molla): 108, 206, 207, 299 Bâkî : 50 Balcıoğlu (Tahlr Harimi): 2, 115, 145 Barthold : 51, 258 Basri ( Gemalûddin Abdullah bin Sabin-ûl. ): 147 Batlamyua : 178, 179, 281, 811 Batrugî: 810 Bayezid I I : 16, 18, 25, 38, 40, 48, 55, 57, 64, 69, 71, 72, 80, 94, 155, 170, 179, 180, 184, 190, 191, 199, 206, 211, 215, 222, 224, 227, 229, 288, 289, 242, 243, 250, 268, 268, 278, 279, 280, 285, 286, 287, 291, 293, 296 Bayezid I (Yıldırım): 126, 161 Bedreddin Simavi (Şeyh): 143, 263 Behmenyar : 807 Behzad: 258 Bel : 294 Ballini (Gentille): 182,'282, 288, 248, 268, 254, 255, 256, 257, 258, 278, 282, 286, 297 Benedeto da Miano : 258 Bergeron (Dr): 222 Berlinghieri (F ..): 180J Beşir Çelebi: 167, 219, 226, 278 Bilsel (Cemil): 9 Botre: 116 Boyar (Ali Sami): 12 Buharı: 8, 120, 126 Burhan : 109

CJ

W

Cimi (Molla) ı 107, 111, 112, 196, 202, 250, 312 Celfil: 104, 109 VCelâl Esat: 12, 18, 19 [ Celfilüddini Devvani: 145, _215, 809 Celâlüddin Abdurrahim Süyuti: 2, 8 Cem (Sultan..): 88, 284, 265, 258, 264, 206, 297 Cemalûddini Aksaray! (Şeyh..) : 8 ‘CemalûddinJKayseriyyi (Şeyh): 8

Cevdet Paşa : 184, 186 Civani : 182 Cizyedar : 45, 51, 155 Comnene (Philippe..): 254 Crusius (M..): 217

ç Çagmuni : 216 Çambel (Haşan Cemil..): 246, 251, 277, 295 Çavuşzade : 54 Çelebizade Mevlana Derviş Mehemmet: 56

D Damat İbrahim Paşa: 285 Davut Kayseriyi: 2, 104, 206 Daya Hatun : 163 Deissmann : 177, 178, 241 Dickson : 180 Dursun bey : 269

E EbaEyyubül Ensari: 156, 172, 178, 194, 225, 273 Ebubehramı Dımışki: 27, 50, 61, 282 Ebubekril Beyhakî: 115 Ebubekir Razi : 262 Ebu Hanife Numan İbni Sabit: 145 Ebu İshak Şirazi : 115 Ebu Sait Gürgani : 226 Ebûl Hüseyin Ali bin İsmailül Eş’arit 310 Ebûlmeali ( Abdullah bin Yusuffil Cûveyni) 115, 146 Ebûl Sena Ormevi : 308 Ebûl Vefa : 287 Edvard IV : 285 Efdaluddinûl Ayici (Kadı..): 212 Efdal zade (Hamid) : 207, 212, 246, 299 Efrasiyab ı 247 Ekrem : 48 Eldem (Sedad): 86 Emedi: 307

317 Emir Süleyman : 293 Erdoğan (Abdülkadir): 6 Ergin (Osman): 8, 15, 21, 22, 25, 49, 88, »5, 96, 97, 109, 270 Erimi: 12 Ergun (Kâmil): 39 EBİrüddin Ehberi : 812 Eşref Zade • 145, 302 Enclidis : 181 Evliya Çelebi '• 44, 49, 51

F ‘Fadlullah Hurufi : 169 Fahrettin Acemi : 169, 199 Fahrettin Fazıl (Mevlana..) •' 201 Eahri Razi : 145, 306, 307, 308 Fatih : 2, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 18, 14, . t5, 16, 17, 18,19, 20, 22, 25, 28, 29, 83, 84, 35,37, 88, 40, 41, 45, 48, 49, 50, 52,63, 54, 55, 56, 57, 59, 60, 61, 64,65, 66, 67, 68, 70, 71, 72, 73, 80,84, 94, 95, 98, 99, 102, 110, 113, 115, 118, 119, 121, 122, 125, 126, 128, 136, 187, 141, 147, 148, 151, 152, 168, 154, 155, 156, 157, 159, 161, 162, 168, 164, 165, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 198, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 208, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 218, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 225, 226, 227, 228, 229, 280, 231, 282, 283, 235, 236, 238, 289, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262, 268, 264, 265, 2 6, 268, 269, 270, 271, 272, 273, 274, 275, 277, 278, 279, 280, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 29«, 295, 296, 297, 298, 300, 801, 803, 804, 805, 307, 309, 818, 314

Fenarî: 6, 104, 304 Feramûrz : 9 Ferhad Paşa : 182 Feridun : 222 Fevzi Paşa : 40 Fisagor (Pythagores): 116 Fûlâni (Allâme) : 147

G Gazali (Höccetülislâm-el..) : 145, 210, 805, 806, 807, 308, 810 Gedik Ahmet Paşa : 275, 278 Germiyanlı Kasım (Molla İzari): 308 Geylani: 279 Gibbon (Edwart): 176 Gökmen (Fatin) : 127, 163, 232, 809, 813, 814 Gölpınai'lı (Baki,.): 70, 78, 247 Gıyâsul Mflcellidûl tsfahani: 268 Gnadyus (Yenediyns İskolariyus): 18 Gûlbahar : 287 Güleç (Fazlı..): 186 Gûrani (Molla.): 188, 147, 168, 168, 170, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 192, 193, 195, 200, 201, 205, 246, 277, 296, 298 Gürkan (Kâzım İsmail): 225

H Hábil : 248 Haoıbaba Eltusi : 802 Hacı Bayramı Veli : 170, 209, 224

H Hábil : 248 Hacıbaba Eltusi : 302 Hacı Bayramı Veli: 170, 209, 224 Hacı Halife (Hacı Kalfa): 110 Hacı Haşan : 106 Hacı Kâmil : 288 Hacı Paşa (Hızır bin Ali binil Hattab): 4, 5, 148 Hacı Sabri : 248

318 Hüseyin (Elhaç) : 248 Hafız Hüseyin : 99 Hüseyni Halhali: 145 Hafız Mehmet (Tırnavalı); 69 Hüsnü: 302 , Hakkı (Erzurumlu) : 106 Hüsrev (Molla): 9, 10, 72, 99, 102, Halil Edhem : 258 119, 127, 146, 164, 165, 170, 175, Halil Paşa s 224, 278, 808 182, 184, 185, 186, 190, 200, 202, Halimi : 224, 243, 246 203, 205, 209, 210, 281, 248, 277, Halime Hatun : 168 299, SOI, 308, S04 Hamdullah (Şeyh) : 221, 268 Hammer; 18, 87, 50, 52, 54, 60, 88, 1 121, 129, 168, 20, 21, 22, 200, 204, 813 Hamidi; 248 lbni Fârid : 2 tbni Hacer : 147 Hamit (Birinci) : 251 lbni Hacip : 112, 312 Haşan Çelebi : 40, 206, 209 Haşan Ferit: 94 lbni Kemal = 282, 285, 309 Haşan Samsuni (Molla): 187,190, 299 İbnilmutahhar..: 214 lbni Meliâ Ebûl Berekâtı Bağdadi Haşini Ali bey : 288 HStibi Dimişki (Horasanlı) ¡ 818 306 Hatip zade : 55, 125, 127, 182, 189, lbni Melek : 109, 212 196, 206, 211, 214, 215, 246, 279, lbni Rüşt: 210, 805, 807 299, 300, 801, 303 lbni Sina : 5, 245, 806, 807, 810 Hayali (Molla) 1 109, 193,196, 212, 246, lbni Temcidi: 164 246 lbni Teymiye : 807 Hayreddin (Molla): 2, 183, 187, 195, lbni Tufeyli : 310 212, 299 İbrahim Efendi: 59 Hayrullah efendi : 19, 226, 281, 285 İbrahim Hakkı = 108 Hezarifen Hüseyin : 20, 280, 284 İbrahim (Karamanoğlu): 43 Hızır bey çelebi: 12, 122, 154, 155, İbrahim Paşa : 206 174, 187, 192, 200, 201, 246, 246, İbrahim Paşa lbni Halil Paşa : 802 273, 308 llyas (Molla); 188, 802 Hızır Beyzadeler: 804 İrene: 255 Hoca Paşa (Sinaneddin Yusuf Paşa): İsa (Hazreti): 150, 191, 286 191, 192, 194, 214, 216, 217 Isfendiyar Oğulları: 5, 228 Hocazade (Muslihûddin Mustafa bin İsbak bin Murat: 4 Hoca Yusuf) : 17, 18, 72, 127, İskender : 177, 294, 295 187, 188, 189, 198, 195, 196, 197, İskender B ey: 166 202, 209, 210, 211, 212, 213, 214, İsmail Hakkı (Bereket Zadde): 112 215, 246, 299, 300, 808, 804, 807, İzari (Germiyanlı Molla-): 66, 162 808, 809 İzzettini Erzincani : 188 Hüban (Şahı-) s 182 İzmirli (İsmail Hakkı-): 208, 209, 210, Hûma Hatun : 162 215, 305, 309 Hulusi Efendis 146 Hüsam : 802 Hüsamettin (Molla): 158, 191, 198, J 203, 299 Hüseyin Baykara : 195 Jean Batiste : 257 Hüseyin Efendi (Ayvansarayi) : 61, Jul Sezar : 177, 296 62, 99 Jfîstinyanfîs : 182

319 K Kâbil: 248 Kadızade : 8, 4, 8, 56, 191, 220, 280, 299, 808 Kadızade Kasım (İzari): 299 Kafiyeci (Muhittin) Mehemmet bin Süleyman : 2, 8 Kanuni : 49, 64, 128, 18J, 186, 141, 148, 281, 250 Kara Alâüddin: 8 Karabacak (Von-): 268, 265, 282 Karamanoğlu İbrahim B ey: 226, 250 Kara Sinan : 302 Karışdıran Süleyman bey (Paşa): 174 KaBim Çelebi: 175 Kastlanî (Kestelli): 196, 214, 220 Kâtip Çelebi: 20, 82, 110, 812, 813 Kemal Efendi : 112 Kemaleddini Terkâni : 108 Krîmî (Molla ) : 132, 198, 246, 802 Kepecioğlu (Kâmil-): 109, 162 Kestelli (Molla-) (Kastelani) 154, 299 Keyvan Bey : 226 Kirmani: 226 Koçu b ey : 188 Komnen (D avit): 178 Konstantin Poleologos: 173 Köprülü zade Mehmet Fuat: 83, 51, 202, 245 Kraelitz : 298 Korkut : 224 Kritobulos : 28, 29, 176, 176, 177, 178, 194, 207, 217, 264, 266, 296 Kunter (Halim Baki-): 19, 85, 149 Kutbüddin : 45, 102, 165, 189, 284 Kutbu Şa'rani: 147 Kutbüddinir Hazf : 145 Kutbüddinûş Şirazi: 145 Küplüoğlu Muhittin (Molla-): 302

' L Lâ'lî : 248 Lftri : 227 Layard : 257 Leğofet B ey: 218

Lewz : 86 Loris (Melchoire-): 149 Lûgeri: 307 Lütfi (Molla-): 120, 125,189, 190, 191, 195, 201, 202, 215, 216, 220, 285, 286, 242, 243, 279, 284, 299, 300, 301, 304 Lütfi Paşa : 141

M Mârâ : 162, 166 Mahbub Çelebi : 15, 53 Mahmut: 263 Mahmut 1 : 26, 51, 52, 58, 244 Mahmut II: 145, 148, 149, 230,281,268 Mahmut bin Abdûrrahmanül Isfahani: 214 Mahmut bin Edbeın (şeyh-): 204 Mahmut Paşa : 13, 17, 54, 65,158, 169, 188, 190, 195, 196/ 197, 198, 208, 205, 210 211, 226, 246, 801, 808 Maksimus : 218, 219 Mamburi: 155 Marcianus Capella : 116 Martin (F. R-): 258 Mastori Pavli: 253 Metteo de Pastis : 253, 255 M. Cevdet: 69, 263, 298 Mehdi: 247 Mehmet : 16 Mehmet I I : 280, 296 Mehmet bin Abmed üş Şehir bi Nişancı zade : 2 Mehmet Bey : 219, 291 Mehmet bin Murat Han : 291, 292, 298 Mehmet bin Aliyyül Fenari: 243 Mehmet (Aliyyül Fenari oğlu-) 803 Mehmet bin Sinan Paşa (molla-): 802 Mehmet bin Hızır Şah ( Derviş molla-): 302 Mehmet (Çelebi) 161, 291 Mehmet (Hacı-): 250 Mehmet (Hacı Haşan Zade molla-): 246 Mehmet (Molla Zeyrekoğlu-): 15

320 Mehmet Paşa (Uzun Arif Çelebioğln-) : 155 Mehmet Paşa : 280, 286 Mehmet Paşa (Rumi-): 201 Mehmet ( Sinan Hoca Paşa oğln-): 122, 155, 808 Mehmet (Sultan): 290, 291 Mehmet Şah Fenari: 11, 16, 205 Mehmet Şemseddin Fenari: 8 j Mehmet Ziya: 19 Mekki (AhmedSn Nahiyyûl-): 147 Melihi (Molla) : 202, 302 Melling : 149 Me’mun : 212 Mes’ut İbni Hakimûddin fit Tabibûl Hüsni : 222, 163 Mevlana Şeyh : 21 Mir Ali Şir Nevai s 251 Mihri Hanım : 247 Mirim Çelebi (Mehemmet bin Mehemmet): 108, 189, 220, 282 Mirmiroğlu (W.-): 218, 220 Mir Sait Ali : 280 Mirzacan (Şirazlı-): 145 Molla Abdfilkerim : 18 Molla Haşan Çelebi: 23 Moltke : 149 Mardtmann (DR. A. P-) : 180 Muarrifzade : 302 Muaviye Oğlu : 172 Mûbarekş8h : 145 Muahammed (Peygamberimiz Hazreti-): 145 Muhibbi : 250 Muhiddin(Derviş Medemmet bin Hızırşâh) (Molla-): 208 Muhiddin : 104 Muhiddin Kadı Mehemmet (Kepekcizade): 50 Muhiddin Arabi : 2 Muhiddin Keşkinari: 145 Muhiddin Mehi : 224 Muhiddin Mehemmet Manisaoğlu : 10, 202, 203, 205, 299, 301 Muhiddin : 197 • Musannifek (Ali Bestami): 303 Muslihûddin : 108, 175, 196, 204, 299 Muslihiddjn Kastlani ( Molla-): 213, 246

Muslihiddin Mustafa : 299 Muslihiddin Yarhisari : 299 Mustafa: 18, 244 Mustafa I I I : 19,25, 30, 86 Mustafa bin Ali.: 231 Mustafa bin Molla: 802 Mustafa (Cumalı): 112 Mustafa Enver bey (Tırnavalı-): 43, 112, 145 Mustafa (Ödemişli-) : 112 Mustafa (Şehzade-): 182, 199, 227, 264 276, 296, 297 Murat I (Bey): 161, 165, 293 Murat I I : 3, 6, 161,162, 168,164,165, 184, 187, 207, 130 Murat III : 12, 69, 80, 240, 250

N Nabi (Şair ) : 117 Namık Kemal: 115, 116,141, 164, 184, 187, 209, 247, 250, 254, 268,5275, 289, 290, 295 Napolyon : 294 Nasirfiddini Tusi: 110, 145, 214, 263, 301, 312 Nasuh: 35, 148 Necmuddin : 108 Nişancı Paşa : 82, 196, 211 Nizami: (Molla-) : 302 Nuri Çelebi : 247 N. Yorga: 294, 295

O Orgun (Saffet-): 285 Orgun (Zarif-): 43, 81, 259, 274 Orhan B ey: 2, 161 Osman B ey: 2 Osman (Ressam-): 255 Osman zade Ahmet: 20, 61

Öm Ömerilkâtibi (Kazvinli-): 145 Öz (Tahsin-): 40, 68, 69, 151, 283 özden (Âkil Muhtar-): 226

P w

321

p Pakalın (M. Zeki-): 6«, 301, 248 Paula da Ragusa: 268 Plutarque : 176, 177

R Radi (Şeyh-): 112 Radiyfiddini Gazzi: 48 Ragip (Dr-): 152 Razi: 83 Remazan]flbni Celi: 108 Resmî Çelebi : 247 Reşer : 202 Rıfat Osman : 227 Rıza Tevfik : 22, 116, 128

S Sabit (Pepe) : 112 Sadeddin (Hoca-) : 20 Sadeddin Teftezani : 184, 808 Sadi : 178 Safi : 247 Salfihfiddin (Molla-) 175, 802 Sami Ef. : 146 Sare Hatun : 290 Saydam (Dr. Refik-) : 147 Sebi Bey : 198, 236 Sekkâki : 312 Selim I (Sultan-) : 85, »4, 180, 250 Selim II : 180 Selim III : 268 * Sencer (İsmail Saip-) : 85 Seyyid (Şerif) : 140, 108 Seyyid Haşan : 268 Seyyidi Ali : 197 Seyyidi Ali bin Hüseyin: 2811 Seyyid Şerifi Cürcani : 4,108,148,146, 188, 189, 198, 209, 212, 218, 214 Sinan bey (Nakkaş-) : 258, 254, 368, 268 Sinan bey İbni Suavi : 258 Sinan (Hoca Paşa): 154,165, 192,196, 196, 212, 218, 214, 215, 302, 808, 804

Sinan (Mevlâna- ): 4 Sinan Paşa (Molla-) : 216, 219, 220, 235, 286, 248, 272, 802 Sinan Paşa (Kara-) : 69, 802 Sinaneddin Yusuf Paşa : 69, 164, 178, 190, 191, 194 Sinani Atik : 84 Siracûddin Mehmed Çelebi : 26, 188, 187 Sirozlu Sadi : 88 Skender : 222 Solakzade Mehmed : 275 Saint Théodore de Tyrone : 171 Sunî Çelebi : 247 Suyutî (Allâme Hafız Cel&leddin-) : 81, 147 Süleyman : 222 Süleyman Efendi : 287 Siracûddin (Molla-) : 299, 802 Syriacus : 181

ş Şarl : 294 Şahabbeddin : 108 Şahabeddin Kudsi : 262 Şemsfiddin Fenari : 248 Şemsfiddin Ahmet (Molla-) : 802 Şemsfiddin (Molla-) : 802 Şerefeddin Sabuncuoğlu : 5, 6, 195, 222, 228, 224, 248 Şerifii Amedi : 246 Şevkâni (Allâme-) : 147 Şevket efendi : 145 Şeyhi Çelebi : 247 Şibli Ahmet efendi : 253 Şirvanlı ğükrullah : 227 Şficaûddin : 201, 202 Şûkrullah : 200

T Taci zade Cafer Çelebi : 38 Takiyfiddin : 231, 282 Taşkın Halife (Sıtkı) (Molla-) : 802 Taşköprûlü zade : 195 Teftezani (Sadettin All&mei-) : 188, 189, 198, 209, 818 21

ı" nü

<

322 W Texier (Charles-): 49, 148 Thuasne : 258, 255, 278 Wulzinger: 149 Timur : 4, 184, 187, 188 Timurtaş Paşa zade Gazi Umur bey Y Çelebi: 5 Toderini (J-—) : 179 Yakub : 227, 228, 248, 284 Toriçelli : 810 Tugay (Esad Fuat-): 295 Takobî (Emil ) 258 Tura (Hazmi-) : 81, 213 Yakub bey (Germiyanoğlu-) : 47 Yakub Paşa (Molla-): 299 Yaltakaya (M. Şerefeddin-): 96, lo l, U 286 Yaraluca Muhiddin : 302 Ulu Arif Çelebi: 211 Yasinci zade Mehmed A li: 222 Umur bey (Timurtaş oğlu Gazi-): 109 Yavuz sultan Selim: 172,280,250, 266 Uluğ bey : 4, 108, 181, 199, 208 Yegân (Molla*) : 163, 168 Uzunçarşılıoğlu ( İsmail Hakkı-) •' 4, Yelkenci (Raif-): 204, 246, 248 95, 101 Yenadyüs Iskolaryue : 217, 218, 219 Uzun Hasan -• 177, 181, 198, 199, 208, Yerushalmi (Dominico-): 240 208, 280, 245, 260, 266, 276, 290 Yesîr Ahmet: 268 Ulvi Çelebi : 247 Yınanç (Mökrimin Halil-): 143 Yunus bin Ali (Molla-): 198 Ynsuf Kemal (Prens-): 175 Yusuf Kirmasti •• 206, 299 Üçok (A. Kemal-) : 292, 296 Ynsuf Niyazi: 43 Ülgen (AIİ Sami-): 19, 35, 149 Ümmâ Veled : 208 Z Ünver (Dr. A. Süheyl-): 1, 4, 20, 44, 56, 67, 69, 162, 198, 219, 226, 228, Zaloğlu Rnstem : 247 246, 268, 273, 284 Zehebi « 81 Zeynep Hanım : 247 V Zerkali : 810 Zeyrek (Molla-) : 12, 18, 14. 15, 17, 58, 54, 170, 187, 197, 208, 209, 210, Vefa (Şeyh-): 192, 198, 808 218, 298, 299, 8(ft), 303, 304 Velediye: 104 Zimahşeri : 101 Veliyyûddin bin llyas : 802 Zonaro : 288, 257, 259 Veliyüddin Karaman! > 195, 202, 802 Zorazi: 248 Vildan (Molla Mehmed): 207, 802

u

Y«ni isimler A

Ayaapostoli manastın : 18, 19 Ayaslug: 6 Ayakkuruşunlu Medresesi: 64 Ayasofya: 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 16, 18, 19, 66, 61, 99, 182, 140, 166, 171, 172, 174, 182, 202, 208, 204, 224, 230, 281, 286, 266, 270, 278, 298, 299 Ayasofya Kilisesi: 178 Ayasofya Kütüphanesi: 22, 136, 179, 196, 221, 228, 224, 281, 240, 244, 246, 246, 268, 292 Ayasofya Medresesi: 9,10, 11, 17, 64, 148, 166, 176, 191, 199 216, 290 Ayasofya Manastırı: 18 Ayvansaray: 46, 99

Ahmet III Kütüphanesi: S, 179, 221, 287, 241, 244 Akbıyık : 72 Akdeniz : 24, 89, 40, 44 46, 64, 46, 96 Aksaray : 8, 172, 186, 266 Alacahaıııam : 72 Ali Emirl Kütüphanesi •' 4, 26, 41, 46, 166, 222, 226, 249 Ali Fakih: 72 Ali Tusi kedresesi : 40, 67 Almanya: 249 Altınkapı: 267 * Amasya: 6, 6, 168, 222, 224, 248, 268 Anadolu : 1, 2, 8, 4, 6, 6, 8, 47, 96, * 98, 110, 114, 188, 186, 163, 172, B 177, 187, 196, 196, 222, 224, 226, 286, 240, 248, 262, 268, 269, 260, 262, 264, 266, 280, 286, 290, 298 Babı Hümayun: 262 Anoona: 181 Bağdat: 117, 122, 126, 189, 140, 811 Ankara: 16, 70, 142, 162, 184 Bağdat Köşkü: 241 Aragon: 176 Balat: 72 Aristo Hastahanesi: 70, 71 Balkapanı: 270 Arakadyûa sütunu = 267 Başkurşunlu medresesi : 14 Artık: 4 Başvekâlet Arşivi: 290, 298 Amid (Diyarbakır): 142 Bayezid '• 2, 186 Arz odası: 226 Bayezid Camii: 49 Asya : 177, 208, 262 Bayezid İmareti: 62 Aşhane (Taphane): 68, 84, 86, 91, 264 Bayezid İnkillp müzesi: 64 Aşkapısı: 62 Bayezit Meydanı: Aşıkpaşa: 72 Bayezit Ruznamçe odası : 62 Bayezit Vakfiyesi: 72 Atıfefendi Kütüphanesi : 122 Bedesten: 248 Avratpazarı: 267 Avrupa: 8, 166, 181, 244, 248, 264, Belgrad : 142, 172, 192 Bergama : 2, 8, 109 266, 286, 286, 296, 818

324 Berlin : 253 Beylik Dağları: 279 Bibliothaque Nationale : 149, 153 Bil&dl Slâse : 122 Bimari8tan •' 44 Birgi : 5 Bit Pazarı : 72 Bizans : 8, 9, 95, 97, 98, 166, 178, 177, 181, 265, 268, 270, 273 Bizans Sarayı: 294 Bizans sahrmcı : 19, 149 Boğaziçi : 19 Boğazkesen: 16? Bor Pazarcığı: 199 ■ ,j . Bosna t 142 Britiş-Muzeum: 256 Bursa : 2, 8,4,8, 13, 17, 109, 114, 124, 126, 129, 135, 138, 139, 140, 161, 229, 247, 248, 258, 260, 264, 296 Büyük Karaman mahallesi: 8, 226

. ■ ■; :

.

r ' C

Cami t' 89 98 Camii Kebir :1107 • Cami Kütüphanesi: 52, 64 >: Camii Sultan Mehemmed: 54 Cebe Ali (Cibali): 72 Ceneviz : 285 Cerrahpaşa : 257

Darüzziyafe : 63, 84 Debbağlar Mahallesi : 70, 71 Dimetoka: 140, 164

E Edebiyat fakültesi : 48 Edirne : 2, 12, 49, 54, 114, 124, 125, 181, 185, 138, 139, 140, 161, 162, . 166, 167, 168, 109, 172, 174, 181, 187, 190, 191, 197, 199, 206, 207, 208, 219, 224, 226, 227, 233, 256, 266, 275, 276, 296 Edirnekapısı : 244 Edremit: 116 ■. ♦ Eğri-Kapı: 7 Eminönü : 270 Endülüs: 306, 31ü Erzurum : 108, 166, 107, 142 Esat Efendi Kütüphanesi: 128, 182, 134, 139, 148, 146, 162, 221, 222, 247, 263, 279, 284 Eskisaray: 186, 266 Esediye : 197, 198 Eyyubu Ensari Türbesi: 69, 189, 140 Eyübsultan: 8, 156, 172, 189, 108, 208, 226, 302 Eyübsultan Medresesi Kütüphanesi : 122, 155 Eyübsultan Türbesi : 155 Eyübsultan Vakfiyesi: 60, 155

F Fatih Askeri Rûşdiyesi: 46 Fatih binaları : 62 i . Fatih Camii : 20, 22, 61, 81, 92, 180, 149, 155, 225, 232, 285, 288, 248, D 261, 262, 264, 265, 801 Fatih Darûşşifası: 44, 45, 50, 88, 95, 229 Damat İbrahim Paşa Kütüphanesi: 3, 16, 180, 235 Fatih HaBtahanesi ; 67, 71 Darülbezzaziye (Bedesten): 72 Fatih Haziresi: 44 Darülhadis ^ 185, 140 Eatih İmareti: 25, 89, 47, 88, 86 Darülhilâfe medreseleri: 40 Fatih Kabristanı: 64 Darûşşifa : 48, 44, 46, 62, 08, 67, 70, Fatih Külliyesi: 9, 20, 24, 25, 26, 48, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 87, 90, 831 44, 45, 48, 50, 51, 61, 62, 68, 65, 66, 67, 68, 69, 71, 94, 95, 97, 98, Darüttalim : 60 Çatalca: 132 Çinili Köşk : 261, 262

325 99, 115, 118, 119, 120, 125, 127, 148, 150, 174, 175, 180, 210, 217, 229, 234, 296, 297, 198, 801 Fatih Kütüphanesi: 11, 15, 16, 22, 52, 58, 54, 55, 56, 57, 58, 193, 281, 286, 288, 289, 241, 242. 244, 262, . 284, 290, 291, 292, 302, 803 Fatih Mihrabı: 65 Fatih Medresesi : 42, 43, 68, 97, 106, 115, 116, 155, 229, 29J Fatih Meydanı: 19, 21, 236 Fatih Tetimmeleri: 42, 114 Fatih Türbesi: 48, 82, 292 Fatih Üniversitesi : 91, 93, 300 Fatih Vakviyesi: 57, 67, 68, 70, 80 Fenar: S Fethiye : 19 Fevzi Paşa Bulvarı: 40 Filibe: 142 Florana : 180

Havariyun Kilisesi: 18, 19, 96 Hazine Kütüphanesi: 4. 241, 800 Hekimoğlu Ali paşa kütüphanesi: 280 Hicaz: 181 Hırkai Saadet Dairesi : 262 Hoca fdris Mahallesi: 72 Horasan : 4 Hristo Pantokratorus: 12 Hususî Kütüphaneler : 51, 56, 60 Hüsrev Paşa Kütüphanesi: 122, 155

1

İbrahim Paşa Kütüphanesi: 166 İmaret: 46, 62, 63, 65, 7.7, 78, 83, 86, 88, 91, 94 İmaret Aşhanesi: 86, 90 İmareti Âmire : 77, 87 İmareti Sultaniye: 74 İmroz : 176 İngiltere : 256, 286 İran : 3, 189, 200, 250 G İsfahan : 117: 263 İskenderiye: 281 Galata : 72, 189, 140, 186, 285 İstanbul: 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 12, 16, Galatasaray *. 58 17, 18, 19,20, 25, 26, 39, 40, 41, Gebze : 283, 278, 279, 281, 292 42, 48, 46,46, 47, 48, 49, 50, 51, Gelibolu : 142, 165, 191 64, 55, 56,57, 60, 61, 63, 64, 65, Gemlik : 112 66, 67, 69,70, 71, 72, 73, 80, 95, Gerede : 4 97, 98, 99,100, 114, 116, 122, 124, Göynük : 166, 172, 225 125, 129, ISO, 181, 132, 133, 138, 189, 140, 142, 147, 149, 155, 161, H 162, 166, 166, 167, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 177, 180. 181, 184, Hakâniye : 140 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, Halep: 122, 124, 126, 189, 140 281, 286 192, 198, 195, 197, 199, 200, 204, Haliç : 268, 270 206, 207, 208, 216, 217, 222, 228, Halil Hamit Paşa Kütükhanesi : 13, 224, 225, 230, 281, 232, 283, 234, 48, 122 285, 286, 240, 242, 243, 246, 247, Hamamlar : 49 250, 251, 252, 268, 254, 255, 266, Hamidiye medresesi : 180 257, 259, 260, 261, 262, 263, 264, Haremeyn : 122 265, 266, 267, 268, 269, 270, 278, Harezm : 312 274, 275, 276, 277, 285, 286, 290, Haşan Çelebi Medresesi: 40, 57, 205 295, 296, 297, 298, 301, 802. 803, 309 Haseki: 64 Hatay: 162 İstanbul Külliyesi : 9, 209, 215 İstanbul Kütüphanesi: 61, 123, 132 Hatuniyye: 162 İstanbul Medreseleri: 313 Havamisi Sûleymaniye: 133

326 İstanbul Üniversitesi: 23, 48, 298, 314, 266 İtalya : 8, 81, 182 İzmir : 140, 142 tznik: 161, 191, 211, 212

J Irak : 2 İsparta : 13 İsparta kütüphanesi: 17, 21

K

Kütüphaneler : 51, 52, 64, 55, 66, 67, 58, 62, 303

L Lâ le li kütüphanesi: L&rende: 8 Liv o rn a : 81 Londra : 257, 285

40, 57

M

Mahmud I. kütüphansei: 58 Mahmut Paşa medresesi: 301 Kabe : 12 Malta Çarşısı: 54 Kadıköyû : 273 Maltepe : 279 Kara ağaç 270 Manastır : 3 Karadeniz Medreseleri: 14, 24, 39, 40, Manisa: 4, 54, 142, 161, 162, 165, 167, 42, 45, 50, 62, 63, 96, 166, 176 235, 241, 290, 292 Karaferye : 217 Maveraünnehir : 195 Karaköy : 72 Medarisi Semaniye : 8, 9, 11, 17, 18, Karaman Çarşısı : 50, 51, 72 20, 22, 23, 24, 39, 41, 82 Karaman Hamamı : 51, 149 Medine : 124, 139, 140, 172 Kasım Çelebi Medresesi: 56 Medreseler : 62, 63, 66, 67, 70, 71, 72, Kastamoni: 223, 247, 248 78, 74, 113, 298, 311 Kayseri : 1, 2, 148 Mekke : 124, 139, 140 Kebir Mek’el : 44 Mesih Paşa kütüphanesi: 16 Kefe: 193 Mezopotamya : 177 Kepekciler Mescidi: 50 Misafirhane : 63 Kirmastı : 172, 266 Mısır : 2, 3, 4, 5, 60, 122, 124, 185, Kırım : 187. 193, 198 138, 139, 140, 142, 143, 147, 168, Kilise Camii : 184, 211, 269, 280, 281, 288, 296 Konstantiniyye : 14, 231 Molla Hüsrev Mahallesi : 72 Konya : 4. 8, 47, 142, 192, 198, 194, Molla Zeyrek Medresesi : 12 Muradiye kûtükhanesi : 4 196. 193, 199, 226, 257, 303 Köprülü kütüphanesi: 2, 132,141, 148, Murat Paşa Mahallesi : 188 193, 198, 203, 221, 287 , 280, 284. Muslihüddfn Medresesi: 56 Musilai Sahn : 41, 42, 180 285 Musilai Sûleymaniye : 42, 182 Kudüs : 139, 140, 227 Müstakil kütüphane: 52 Kulei Cedid : 72 Kurşunlu Medreseler: 89, 40, 64 Kuyudu Vakfiye : 67 N Küçük Karaman : 8, 266 Külliye : 62, 63 69, 72, 89, 91, 92, 98, Nakşidil Valde Tûrbeşi: 63, 65 301, 302, 803 Nevşehir : 109 Külliye İmareti : 84 Niğde: 199 Kütahya : 47, 142 Nizamiye Medreseleri: 117

327 Salâhüddin Medresesi: 66 Samatya: 19 Saray kütüphanesi: 292 Sarayı Cedidi Amire: 226 O Sanmusa: 186 Selânik: 108, 139, 140 Odunkapısı : 72 Selçuk : 1, 60 Orta Anadolu : 114 Semaniye Medreseleri: 11, 18, 42, 44, Orta Asya : 3 46, 48, 66, 57, 62, 68, 70, 71, 72, Oemanlı İmparatorluğu : 118 82, 123, 189, 201, 229, 235, 288, 241, 243, 244, 262, 276, 291, 298, 299, 301, 802 P Semaniye Tetimmeleri: 82 Panthéon : 6B Semerkant: 4, 181, 199, 229 Pantokrator : 9, 12, 22, 174, 175, 209, Sinobiyye: 56 285 Sivas : 7 Pantopept : 12 Sivrihisar : 168, 191 Paris : 149, 222, 228, 263, 278, 296 Sofya: 142 Pazarı Sultani : 63 Sultan Çayırı: 279, 282, 278, 285 Pınarbaşı : 253 Sultanşelim Camii: 147, 281 Polyandrion : 19 Sultaniye : 288 Sultaniye Medresesi: 168, 177 Suriye: 2, 60 R Suleymaniye : 5, 42, 49, 62, 64, 135, 140 Raht Hâzinesi : 264 Süleymaniye Camii kütüphanesi: 5, Revan Odası : 287, 239, 241, 281 9, 16, 128, 182 Rodos : 282 Süleymaniye külliyesi: 42, 118, 127, Rum : 187, 189 229 Rumeli: 2, 98, 110, 183, 186, 196, 207, Süleymaniye kütüphanesi : 279 266, 266, 287 Süleymaniye Medresesi: 13, 42, 182 Rumelihisarı : 166, 167 Süleymaniye Tetimmeleri: 42 Rumeli kütüphanesi : 132, 162, 166, Süluğ (Ayaslug): 5 172 Rumeli Medreseleri : 298 Nuruosmaniye kütüphanesi : 3,11, 20, 221, 232

ş

S

Şam < 122, 124, 125, 135, 139, 140, 224 Şehit Ali Paşa kütüphanesi: 288, 286 Şehzadebaşı: 171 Şeyhiye : 56 Şurayı Evkaf: 67

Safed : 240 Sahn : 18, 18, 21, 41, 42, 54, 205, 801, 802 Shan Medreseleri : 10, 11, 14, 19, 41, 48, 62, 93, 180, 189, 190, 208 T Sahnı Seman kütüphanesi, Semaniye Medreseleri kütüphanesi : 11, 16, 26, Tophane : 264 89, 51, 52, 58, 54, 55, 56, 67, 58, Tabhane : 49 Tabhane Medresesi: 48, 44, 46, 48, 49, 60, 236, 292,803 62, 65, 262 Sakız : 142

✓

3?8 t

*

Üsküdar : 139, 140, 146, 278, 281, 282 Taşkasap: 186 Üsküp s 227, 266 Taşköprü ; 2, 195 t Tavhane : 49 Tebriz : 169, 280, 260, 261, 809 V Tekfur Çayırı: 278, 282, 285 Tetimme : 20, 21, 22, 23, 24, 41, 42, Vakfiyeler : 67, 82, 92 48, 44, 48, 50, 57, 62, 68, 78, 74, Valde Medresesi: 117 65, 86 Vardar: 108 Tetimmatı Semaniye: 57 Varna: 142 Tire : 142 Vefa : 186 Tıb Tarihi Enstitüsü : 1 Veliyfîddin efendi kütüphanesi; S, 20, Tırnava: 48, 112 48, 54, 61 Tokat: 126, 189, 190, 285 Venedik : 81, 108, 181, 241, 255 Topkapı Sarayı: 4, 5, 56, 68, 69, 80. Veron : 258 81, 177, 178, 179, 180, 192, 212, Viyana : 3, 187 225, 229, 282, 288, 287, 289, 241 242, 243, 250, 254, 257, 259, 262, Y 266, 278, 281, 290, 292, 298, 800 Toskana : 241 Yağkapanı; 270 Trablus Şam : 142 Yedikule : 267, 270 Trabzon : 178, 180, 257 Yenioami ; 17 Tunca s 167 Yenicami kütüphanesi; 211, 227, 244 Turhan Valde kütüphanesi : 17 Yenişaray; 297 Tuzla : 283 Yenişehir: 189, 140 Türkistan : 8, 4 Yeşil Camii; 264 Türkiye: 2, 49, 65, 252, 279 Yıldız ; 11 Yüksekkaldırım ; 186

u

Z Unkapanı: 72, 187, 270 Uşak : 107, 109

Ü Üniversite: 287 Üniversite kütüphanesi: 11, 108, 148, » 207

1

Zeyniler; 185, 186 Zeyrek ; 9, 11, 12, 16, 18, 40, 54, 155, 173, 285, 265, 298 Zeyrek Camii; 12, 14, 15 Zeyrek Medresesi 5 10, 11, 12, 14, 16, 16, 18, 165, 175, 209, 235, 299 Zeyrek Odaları; 7

h:

"T

L