UČVRŠĆIVANJE
Smrzavanjezemljišta .
TLA
ZAMRZAVANJEM
V.
UD ARNA LAJS LAJSN A (Schlagleiste) Posredna pokrivna lajsna kod dvokr ilnih pr ozora ili vrata. vrata. U D O B N O ST ST U A R H I T E K T U R I V . Commo Commodite dite UDRUŽENJA, UMETNIČKA , UDRUŽENJA U M E T N I K A Zajednice umetnika, organizovane zbog ostvarivanja određenih ciljeva – umetničkih, ekonomskih, propagandnih.
ideja, ili, još češće, organizacija izložbi zbog afirmacije udruženja i njegovih članova. Za arhitekturu značajna udruženja predstavljaju: prvo osnovano udruženje 1809, "Lukasbund", Beč, koje još uvek ima karakteristike srednjovek. bratovštine. - Oko sredine XI Xv. organizova organizovann je u SAD SAD "A rt U nion". – 1861 1861 u Londonu osnovano osnovano j e udruženje "Ar ts and and Cr afts", afts", koj e je utemeljio utemeljio W. Morris s grupom slikara prerafaelita. – 1883, u Londonu, W. Morris osniva "The Art Worker,s Guild". – 1892 u Minhenu je for mirana mi rana prva prv a "Seces "Secesija". ija". – 1897 u Beču utemeljena je "Secesija". – U Darmstadtu je 1899 utemeljena "K uenstlerkolonie" uenstlerkolonie" (P. Behrens Behrens,, J.M. J.M. O lbrich i dr.). – U Minhenu je 1900 utemeljena grupa "Die Phalanx" (v. K andinski). – 1903 je u Beču utemeljeno udruzenje "Wiener Werkstaetten". – 1904 u Weimaru, osniva se i održava prva izložba "Deutscher Kuenstlerbund". – 1907 u Minhenu je utemeljen "Deutscher Werkbund". – 1910 u Berlinu, utemeljena je "Neue Sezession" od članova grupe "Bruecke" i "N eue Kuenstlerfereinigung". Kuenstlerfereinigung". – 1916 u Ci rihu, osnovana je grupa "D ada". ada". – O d 1917-32, u Leidenu i Parizu, organizuje se grupa slikara i arhitekata oko časopisa "De Stijl". – 1919 u Weimaru, osnovan je "Bauhaus". – 1923 u Berlinu, El Lissitzky osniva grupu "G" (Gestaltung); u Moskvi se osniva udruzenje arhitekata "ASNOVA". – 1926 u Milanu, osnovana je "G rupp o 7", udruzenje arhitekata. arhitekata. – 1928, osnovan "CIAM" (Congres Internationaux d'Architecture Moderne"), udruzenje koje se sastoji od tri organa: Congres (glavna skupšt ina članova), CIRPAC (Comite International pour la Resolution des Problemes de l'Architecture Contemporaine) i radne grupe koja rešava posebne probleme; postoje i nacionalne sekcije CIAM-a. – 1932 u Parizu osniva se udruženje "A bstractio-Crea bstractio-Creation" tion" . – 1937 1937 u Chicagu, Chicagu, L. Moholy-Nagy utemeljuje "New Bauhaus". – 1946, u SAD, formira se "TAC" (The Architects Collaborative"), osnivači W. Gr opius i dr. UDUBLJENA REZBARIJA Dekorativna tehnika, korišćena u XVII veku u Engleskoj, kod koje je dizajn ili uzorak na površini drveta naglašen plitkim rezbarenjem kojim se pozadina uzorka odstranjuje a on ostaje istaknut unutar udubljenja. UDUBLJENO FUGOVANJE Konk Konk avno avno fug fugovanje vanje - fugovanje kojim se materijal kojim se čini fuga utiskuje tako da je “ niži” od pov ršine zida. UD VOJEN VOJEN A VRATA VRATA V . Obložena Obložena vrata vrata U D V O JE JE N I L U K V . D vos vostruki luk UD VOJEN VOJEN I PILASTE PILASTE R, DVO JN I PILASTER PILASTER (nem. Doppelpilaster) Dva zidna stupca postavljena neposredno jedan uz drugi, dru gi, istureni i stureni u polj e u odnosu odno su na n a pov ršinu zida u kojeg su ugrađeni. V . Stubac Stubac.. UD VOJEN VOJEN O DVORIŠTE DVORIŠTE V . D vojno vojno dvo dvorište rište
Zametak umetničkih udruženja javlja se već u antici. D a bi zaštitil zaštitil i svoje interese, interese, zanatlije zanatlije odno sno umetni ci formiraju stručna udruženja, koja kod Rimljana nose različite nazive (collegia, corpora, corpo ra, sodalit sodalitates ates)) K rajem rim. ri m. do ba ta se se udruženja raspadaju, ali se ponovo javljaju u velikom broju u feudalnoj društvenoj strukturi ranoga Srenjeg veka, da se u nešto izmenjenim oblicima odrze sve do Francuske revolucije, kada naglo nestaju. Od njihovih brojnih naziva (mnogi potiču corpor azioni, još iz rim. vremena) najčešći su: u Italiji – corporazioni, compagnie, corpi, frataglie, arti, scuole, mestranze; na Siciliji – ministeria, magisteria; na Sardiniji i u Španiji – gremios; u german. zemljama – Innungen, Gilden, Zuenfte, Bauhuetten, u Engleskoj – guilds, gilds, companies; u Francuskoj – corporations, compagnies, metiers, confreries; u području Južnih Slovena – cehovi, bratovštine, esnafi, rokodelstva. Ta srednjov. udruženja, cehovi, intenzivno se razvijaju i dobijaju svoju karakterističnu fizionomiju u periodu između X i XIIIv. Ceh omogućuje svojim članovima da se bave zanatom, određuju cene zanatskim odnosno umetničkim radovima, brine se za povoljne uslove na tržištu i za ograničenje konkurencije, normira kvalitet proizvoda, vrši nadzor nad poštovanjem umetničke tradicije, određuje koliko pomoćnika i naučnika može pojedini majstor držati i podučavati u svojoj radionici itd. U XIVv. cehovi su dostugli vrhunac u svom razvoju, nakon kojeg nastupa postepeni pad. Izmenjeni ekonomski odnosi u doba humanizma i reformacije oslabili su dotada čvrstu cehovsku strukturu, baziranu na strogoj kolektivnoj uzajamnosti. U poč. XVIIv. cehovi ponovo jačaju, a u XVIIIv. dolazi do žestokih borbi između samih cehova; u tim borbama cehovi se pomalo raspadaju. Princip slobode rada i trgovine, te konkurencija manufaktura i fabrika, ubrzali su u periodu posle Francuske revolucije definitivnu propast cehova. Uz cehove, javljaju se veoma rano i "akademije": u Francuskoj u XIVv., a u Italiji u XVv. To je novi oblik udruženja, u kojima se okupljaju umetnici, diferencirajući se time od zanatlija. Po svojoj organizacionoj strukturi akademije su slične cehovima; tek vremenom dobijaju značaj najviše ustanove za nastavu lik. umetnosti, kakav status imaju danas. Akademij Akademijee su odigral odigrale značajn značajnuu ulogu ulogu u istoriji istoriji umetnos umetnosti, ti, naročito u XVII i XVIIIv., ali su u to vreme nametale svojim članovima i učenicima gotovo isključivo ugledanje u umetnost antike "kao izvora večne lepote". Prva akademija, Academie UDVOSTRUČAVANJE V. Niz udvostručavanja de Saint-Luc, osnovana je u Parizu 1391 i postojala je do 1789. Čuvena pariska Academie Royale de Peinture et de la UDVOSTRUČAVANJE, NIZ UDVOSTRUČAVANJA Sculpture osnovana je 1648. Ona je, kao svoju ekspoziturum V. Niz udvostručavanja osnovala u Rimu 1663 Academie de France i uspostavila "Prix gemina de Rome"; te su ustanove već prave umetničke škole. Iz UDVOSTRUČENA VRATA V . Porta ge cehova su se razvijale i druge evr. akademije, tako u Italiji u U D Ž E R A (ar. hödžre) M ala i trošna kućica, straćara. Firenci, Rimu, Torin u, Veneciji. Veneciji. U D Ž E R I C A V . U džera džera U razvoju nove umetnosti predstavljaju značajne ASELJEE UD ŽERICA V . N ase aselje udžerica udžerica činioce i nova umetnička udruženja, koja se razlikuju od UD ŽERICE, N ASELJ cehova i akademija. Ona se češće javljaju od sredine XIXv. i UEBERBAUSCHRAN CHRAN K (nem.) Forma nemačkog od tada njihov broj neprestano raste. Uz bitne ciljeve UEBERBAUS renesansnog nameštaja; sa policama koji je načinjen od tradicionalnih umetničkih udruženja – mogućnosti rada i dva elementa. Udubljeniorman gornji deo je ukrašen k ornišem ornišem koji koji prosperiteta – novim je udruženja često glavna svrha: su na uglovima nosili kratki stubovi,bio često karijatide, postavljeni manifestacija, učvršćenje i proširenje određenih umetničkih na vrhu donjeg elementa. Ceo komad je bio razradjeno
607
1.
U agona agona perspektiva, Jacques Jacques A ndrouet ndr ouet D u Cerceau (1520-1584), ugaoni prikaz arhitektonskog objekta
2.
Ugaoni mot iv arhitektonskog objekta; Ken Y eang, eang, Guthrie Pavilion, Asham Alam, Selangor, Malaysia, 1995-98
3.
Ugaoni plan osnove arhitektonskog objekta; Frank O. Gehry, Kuća za goste, Minneapolis, 1988, osnova etaže i krova
dekorisan rezbarijom i bogatom marketerijom. Veoma sličan engleskom press cupboard, ueberbauschrank ueberbauschrank je nastao nastao u Rajnskoj kog gotičkog nameštaja a iz oblika garderobnog iz uzora francus kog ormara. UGAO OBRTANJA Ugao za koji se presek prilikom deformacije obrne u odnosu na svoj svoj prv obitni položaj. UGAO POSLUŽAVN POSLUŽAVN IK (engl. Tray corner) Drugi naziv za ugao sa zdelom; konkavno udubljenje na uglu ploče stola, najčešće stola tezge u prodavnici, u koje se stavljao sitan novac i, uopšte, kovanice. UGAO SA SA ZDE LON V . U gao pos poslužavnik U GAO SAVIJAN SAVIJAN JA (1) Ugao koji zatvara elastična linija izazvana napadnim silama sa prvobitno pravom osom nosača. (2) Ugao za koji se krak epruvete za prob u na savij savij anje iz svog prvobitnog položaja savije do pojave prve prskotine. Služi za ocenu žilavosti, savitljivosti čelika i zavarenih spojeva pri običnoj temperaturi vazduha. UGAO U PADA PADA SVETLOSTI V . O svetljen vetljenje je UGAO, ĆOŠAK (engl. nook) 1. Ugao jedne sobe, tj.
1.
Problem ugla; Rob Krier, Kuća na uglu, studija tipolo gije, 1977 1977
2.
Ugaone parcele; Berlin, Tempelhofer Feld. Urbanizam pod uticajem gradjevinskih spekulanata, gde se pravi što veći broj ugaonih parcela, sa najvećom gustinom izgradjenosti
unutrašnji ugao koji formiraju dva zida koji se medjusobno susreću. 2. Takodje, komad koji je uzet sa ugla, na primer jedne fasade. fasade. UGAO, EKSTRUD EKSTRUD IRAN V . E k strudirani trudirani ugao ugao U G A O , H O R I Z O N T A AL AL N I V . H orizontalni rizontalni ugao ugao UGAO, PROBLEM PROBLEM UGLA (engl. corner, prob lem of the) Problem ugla u arhitekturi predstavlja problem odnosa arh. objekta postavljenog na uglu i ulice, trga ili drugog prostora prema kojem je ovaj objekat okrenut. Zbog svog značaja, motiv ugla često je korišćen kao centralni motiv jedne arh. ili urban. kompozicije. U urbanističkom smislu, ugao je nastao presecanjem dve ulice, ređe kao slobodnostojeće formirana površina, a svoju geometriju prenosio je na arhitekturu. Problem ugla prvi put se javlja javlja u centralnoj centralnoj kompo zicijiidealnih ziciji idealnih gradova ili u arhitektonskim oblicima osnova poligonalnih i centralnih građevina. U doba baroka, motiv ugla je korišćen da bi bila naglašena monumentalnost jedne građevine. Za razliku od poprečno simetričnih građevina, centralno simetrične građevine na uglu predstavljale su dominantne motive gradova u periodu XVIIIv. U savremenoj arhitekturi, motiv ugla predstavlja kompozicijski izazov za arhitekte, koji oni rešavaju na različite načine (isticanjem ugla, povlačenjem zgrade u odnosu na ugao, prosecanjem ugla, konkavnim završetkom ugaonog ugaonog moti va i dr. U G A O N A K O L O N E T A (engl. nook-shaft) Koloneta kostavljena na uglu, tj. na spolj ašnjem ašnjem uglu jedne gradjevine. UGAONA KON TRAKCIJ TRAKCIJA A (nem. Eckkontraktion) Smanjenje ugaonog interk interk olumnijuma. olumnijuma. Ugaonu kontrakciju pronalazimo kod dorskih hramova, koju prati tzv. Triglifni sukob . Kontrakciju pronalazimo i unutar niza stubova (najčešće kod dva stuba), radi optičke korekture. UGAONA KON TRAKCIJ TRAKCIJA A TRIGLI FA V . Triglifni Triglifni suk suk ob UGAONA KULA V . E k strudirani trudirani ugao ugao UGAONA LETVICA Letva u uglu (spoju) dveju uzajamno upravnih površina; postavlja se u cilju maskiranja spojnice. U G A O N A M A M U Z A (nem. (nem. Ecksporn) V . U gaoni aoni list U G A O N A M A M U Z A O R N A M E N T V . U gaoni aoni list UGAONA O PEKA PEKA V. Opeka pseća noga. V. Opeka, tipovi opeke UGAON A OPEKA, OPEKA, ZI DAN JE V . Z idanjeop idanjeopeek om UGAONA PROFILACIJA (engl. edge moulding)
Srednjovekovno prof ilisanje koje je najčešće bilo vršeno užastim užastim nizovima sa nizovima sa konveksnim vrhom i cavetto -m ispod, često sa oštrim uglom spajanja. spajanja. UGAONA SPONA (engl. corner brac br ace) e) Kratka Kr atka spona kod drvenih krovnih konstrukcija koja je postavljena na uglovima da učvrsti strukturu. UGAON A STO STO LARSKA LARSKA VEZA D rvena veza dva stol stolars arska ka elemente pod uglom, najčešće je to ugao od 450. UGAONA STOLICA (engl. corner chair) Takodje stolica vrte vrt eška; šk a; stolica za pisanje. Forma nameštaja iz perioda XVIII veka. Stolica sa naslonom za ruke sa kvadratnim sedištem postavljenim dijagonalno, to jest sa jednim uglom postavljenim na čelu stolice, dok se naslon za ledja stolice izdiže iznad preostala tri ugla. Krestasta poprečna letva naslona za ledja, čiji je vrh oblikovan kao zavijena linija poput serpentine, leži na tri tokarena ili rezbarena vertikalna štapa koji se svaki nalazi na jednom uglu. Stolica obično ima po dva razupirača koja spajaju noge, postavljena jedan iznad drugog. N oge, ispod ispod svakog svakog ugla, razlikuju se od regije do r egije, jer jer su ugaone stolice pravljene širom Evrope, Britanije i Amerike. Ponekad je noga koja se nalazi pozadi znatno manje dekorisana nego tri noge ispred; ponekad je frontalna noga više ornamentisana od ostale tri. UGAONA ŠAPA (nem. Eckklaue) Ornament ugaonog lista u formi šape ili kandže. U G A O N A V E Z A (engl. angle-tie) 1. V . D rvene rvene veze veze.. 2. Bilo koji drveni element koji deluje kao veza izmedju dve grede da bi zaustavio njihovo razdvajanje. UGAONE ŠARKE (Zgr.). Okov za pokretanje prozora i teških krila vrata. Iz ugaonika kojim se pojačava veza na uglu krila, odvaja se upolje krak sa omčom kojom se krilo veša za kuku oko koje se okreće i služi kao šarka. UGAON E STO STO LARSKE LARSKE VEZE V . D rveneve rveneveze ze U G A O N E V E Z E (Zgr.). Veze na uglovima. (1) Veze greda u drvodeljskim radovima. To su uvek preklopi raznih oblika: ravan, ukošen, vitoperan i trapezast. (2) U stolarskim radovima veze dasaka dasaka i gredica; gredica; sučeljak sučeljak pod uglom, preklop, preklop, preklop preklop pod uglom i pero i žleb. (3) (3) U bravarskim bravarskim radovima: preklop i pero i žleb. (4) K od zido va (od opeke, blokova i sl.) veza dva zida na uglu. UGAON I BLOK N AME ŠTAJA TAJA Strukturni element rama komada nameštaja za sedenje. Blok ili drugi oblik pričvršćen na ugao rama. Ugaoni blok spaja dve strane koje se sreću na uglu medjusobno i sa nogom ispod njih. Ugaoni blok takodje papučasto to može da formira, ukoliko je to neophodno, nosač za papučas sedište. U G A O N I C V E T (nem. Krabbe ) V . K rabbe U G A O N I E R K E R (nem. Auslugerker, Eckerker) Erker postavljen na uglu građevine, za razliku od erk era, ili zidnog erk era , koji koj i se nalazi nalazi na ravni r avni f asa asadnog zida građevine. U G A O N I K A B I N E T (engl. corner cabinet) Forma britanskog nameštaja iz perioda XVIII i XIX veka. Kutijasti komad nameštaja koji ima funkciju izlaganja malih predmeta na policama i dizajniran je da se smesti u ugao prostorije. Ima dijagonalno postavljen ili zakrivljen front a stajao je na tri stope ili je bio okačen na zid. Ugaoni kabinet se razlikovao od ugaonog ormana sa policama po tome što je imao staklena vrata. U G A O N I K AM AM E N (engl. spur spur stone) K amen isturen u polje sa vrh ugla neke gradjevine da bi zaštitio ugao zgrade od mogućeg oštećenja od saobraćaja koji tuda prolazi. Ugaoni Quoin kamen je obično kružnog preseka. V . Quoin
608
U G AO AO N I K AM AM E N , Q U O I N (engl.) Spolj Spolj ašnji ašnji ugao jednog zida. UGAONI KAPITEL (engl. corner capital) V . Kapite Kapitel.l. K apitel koji j e postavljen postavljen na jednom ugaonom stubu , sa sa posebnom izradom, da bi bio vidljiv sa obe strane ugla, tj., da ima jednak izgled sa obe strane. Kapitel na uglu k olonade olonade iliili portika . Kod jonsk jonsk og reda , frontalna i bočne strane kapitela se razlikuju, tako da su obe volute sa spoljašnje strane spojene pod uglom 450 (ili 1350 u odnosu na plan elevacije frontalne strane). Ugaoni kapitel nije isto što i angularan kapitel. U G AO AO N I L I ST , U G AO AO N A M AM U Z A (nem. Eckblatt) List, nabor ili mamuzast ukras na četiri umetka posta vljenim na temenima kvadratne stope stuba (plinte). Ugaoni list se javlja u mnogobrojnim varijacijama poglavito u romaničkom i ranogotičkom graditeljstvu. Na mestu ugaonog lista ponekad se javljaju, najčešće u doba romantizma, male predstavle iz bajki, u vidu reljefno reljefno prikazanih prikazanih likova. U G AO AO N I M O D I L L O N M odillon odillon postavljen dijagonalno na spoljašnji ugao klasičnog korniša , po pravilu, smatran za pogrešnu upotrebu, mada se povremeno pojavljuje u antičkoj rimskoj arhitekturi. U G AO AO N I M O T I V V . U gao, ao, problem problem ugla ugla UGAONI ORMAN SA POLICAMA (engl. corner cupboard) Forma britanskog i američkog nameštaja iz perioda XVIII i XIX veka. Kutijasti komad nameštaja sa funkcijom smeštanja predmeta koji je dizajniran da bude postavljen u uglu prostorije. Imao je dijagonalan ili zakrivljen front i bio je postavljen na tri noge ili je bio okačen o zid. UGAON I PILASTER PILASTER (nem. (nem. E ckpfeiler) Zidni stubac koji stubac koji se nalazi na uglu nekog zida, odnosno, koji je izbačen u polje van zida sa obe strane ugla zida, tj. sa obe strane ravni. V . Stubac Stubac.. UGAONI PILASTER NI NOSAČ (nem. Eckpilaster) Pilaster postavljen Pilaster postavljen n a uglu, sa dve vidne vid ne strane.V strane.V . U gaoni aoni stubac stubac
UGAON I STUB STUB (engl. angle angle – shaft shaft)) 1. D ekorativna ekorativn a k olone oloneta ta na spoljašnjem uglu gradjevine. 2. Koloneta na dovratniku romanesknog vratnog ili prozorskog otvora. 3. (engl. corner post) Vertikalni strukturalni element gradjevine postavljen na uglu. UGAON I STU BAC BAC (engl. angle post) Vertikalan stubac na uglu drvene konstrukcije. On se pruža samo dužinom jednog sprata i predsta p redstavlj vlj a spratni stubac. UGAON I SUKOB SUKOB (nem. Eckkonflikt) V . Triglifni Triglifni sukob sukob UGAONI SVITAK, UGAONI ZAMOTULJAK (engl. angle roll) U ravni zakrivljeni zakrivljeni prof il. UGAONI ŠAV Šav izradjen u uglu obrazovanom od delova koji se spajaju spajaju zavariv zavariv anjem. UGAONI TROČETVRTNI STUB (nem. Dreiviertelsaeule) Najčešće na uglovima postavljen zidni stub, čiji presek čini tri četvrtine kruga. U G AO AO N I U M E T A K V . Cvikla Cvikla UGAONI UMETAK - UGAONA CVIKLA (nem. Eckzwickel) V . Panda Pandantif, ntif, v.v. Cvik la. UGAON I ZRN ASTI ASTI PROFIL (engl. angle bead) Profil koji je postavljen na uglu jedne prostor ije da bi se izbegai izbegaiarris. U G A O N I K V aljani aljani profil profil od čelika ili kod drugog me tala koji se primenjuju kao konstruktivni elementi pri izradi raznovrsnih čeličnih i dr. metalnih konstrukcija. Čelični ugaonici se izradjuju obično dve vrste, ravnokraki (B), sa krakom od 15 do 160 mm, debljine od 3 do 19 mm i raznokraki (A), dimenzija: a=30 do 100 mm, b=40 do 200 mm, d= 3 do 13 mm. UGAON IK ZA PROZORE PROZORE I VRATA, VRATA, NAUGLICA V . Prozor, Prozor, V rata, U gaonik aonik
UGAONO REBRO (engl. nook-rib) Rebro postavljeno u uglu jednog gotičkog svoda. postavljeni na uglu gradjevine pod uglom od 900 jedan prema UGAONO REŠEN REŠEN JE T RIGLIFA V . Triglifni Triglifni sukob sukob drugom kao i prema zidu na koji su naslonjeni. V. Podupirač, vrste podupirača. UGI B, LIN IJA IJA UGIBA V . Li nija ugiba ugiba POVIJAN JE V . Povija UGAONI PROZOR (engl. nook-window) Prozor koji je UGI B, POVIJAN Povijanje nje postavljen u uglu jedne prostorije u neposrednoj blizini UGLADJEN UGLADJEN A ARHI TEKTU RA V . Stil u arhite arhitekk turi ognjišta, obično udubljen. Prozor na uglu zgrade. UGLJARNICA (Arh.). Podrumska prostorija za smeštaj uglja U G AO AO N I R I Z A L I T (nem. Eckrisalit) V . Rizalit Rizalit uz kotlovnicu za centralno grejanje. Ugalj se obično ubacuje grebenjače ače koji nosi rožnjače kroz okno a raznosi vagonetima na šinama. Ima vodovod, a U G AO AO N I R O G Glavni rog ispod grebenj pod je betoniran i ima slivnik za pranje. na kojima počivaju obični rogovi. U G AO AO N I R O L (engl. edge roll) rol l) K onveksno pro filisanje, fi lisanje, kao UGLJEN (engl. cool, franc. fr anc. charbon, nem. K ohle, ital. što je ovolo ili ovolo ili torus. carbone) U lik. umetnosti, suvi materijal za crtanje, koji na podlozi o d papira ostavlja ostavlja kom paktan paktan crn i m ekan ekan tr ag koji se UGAONI ROMANESKNI STUBAC (engl. edge shaft) može i razmazivati. Uobičajeni romaneskni aranžman, sa angažovanim polu stupcem koji je pridodat nosećem stubu, obično kao element Zbog lakog rukovanja, ugljenom se najčešće izvode sa kojeg se uzdiže luk. skice, studije i predlošci. Čar je ove tehnike u efektnim belocrnim kontrastima te u senčenju kojim se postižu veoma fine UGAONI SLOG (engl. nogging) N aziv aziv za slog opeke baršunaste nijanse. U. za crtanje izrađuje se u štapićima; 0 postavljene pod uglom od 45 u odnosu na horizontalu najbolja vrsta crtačkog u. dobija se od vrbovog i lipovog konstrukcije i to tako da je slog postavljen samo od dužnjaka. dreveta. Prvi dužnjak u slogu postavljen je pod uglom od 450, dok je dužnjak do njega postavljen po uglom od 1350 u odnosu na UGLJENI NAMEŠTAJ (engl. coal furniture) Nameštaj, horizontalu. Niz podseća na “cik – – cak” liniju lin iju.. Uga U gaoni oni slog se uglavnom stolovi, koji su radjeni od ugljena; uglavnom često koristi za umetanje opeka unutar okvira koji čini popularni u Brit aniji u 1850-tim. bondručna konstrukcija. U G N U T I L U K (engl. depressed arch) V. Četvorocentrični luk UGAONI SPOJ (od franc. coin, ugao, engl. quoin) U gaoni aoni ST U A R H I T E K T U R I V . Commo Commodite dite kamen, spoljni ugao jednog zida. Obradjeni kameni blokovi U G O D N O ST koji se nalaze na uglovima zidova gradjevina, obično tako U G O V O RN RN I N A M E ŠT ŠT A J V . Contrac Contractt furniture ugradjeni da su im lica postavljena naizmenično podužno i UGRAĐENA KUĆA (Arh.) V . U zidana zidana zgrad zgrada. a. poprečno. Pojam nastao od francuske reči coin (ugao). UGAONI PODUPIRAČ Jedan ili par podupirača
609
1.
U gaone gaone kule na fasa fasadi; di; Poiti ers, N otre otr e Dame du Grand, zapadna fasada, oko sredine XIIv
2. 3.
Ugaoni list Ugaoni ukras stope stuba
UGRADJEN STUB (engl. engaged column, ital. colonna impegnata) Uzidan stub. Stub koji je spojen ili delimično utopljen u zi ili noseći stub samac. Zove se takodje i angažovani stub. V . tak odje: D emi stub. UGRADJEN, ANGAŽOVAN Naziv za jedan arhitektonski element, poput pilastra, koji je uzidan delimično ili upotpunosti u jedan zid. V . A ngažovan. UGRADN JA, MOKRA (I SUVA) V . M ok ra ugradnja UKLEŠTEN NOSAČ Nosač tako pričvršćen za oba svoja
oslonca da je njegova osa u presecima ukleštenja nepromenljiva. Statički je tri puta neodredjen. UKLE ŠTE N REŠETKASTI OKVI R V . Rešetk asti okvir. UKLEŠTENJE (St.). Sprečavanje okretanja k rajnjeg preseka grede kod oslonca, pri čemu se nagib tangente na liniju ugiba na mestu ukleštenja ne menja pri opterećenju grede. UKLEŠTENJE, MOMENT UKLEŠTENJA V . Moment uk leštenja UKOČEN LIST V . Lokvanj, 3 UKOČENO DRVO, ŠPER PLOČA V. Šper ploča
UKOPANI GRADOVI, PEĆINSKI GRADOVI Naziv za gradove nastale ukopavanjem unutar zemlje ili stene, poput pećina. Poznati pećinski gradovi nalaze se u Kapadokiji u Turskoj, kao i u Kini. V. Pećinski grad. UKOPAVAJUĆA BRAVA Brava koja se ukopava u debljinu
1.
U krsnice i račve; Richards i Chalk, ukrsnice, 1966. Četiri sistema kretanja zajedno čine peti koji mora da bude odvojen da bi omogućio brz prevoz ljudi
2.
Uk rsnice, drvene konstrukcije
3.
Ulazna zona na planu kuće “El Capricho”, Antoni Gaudija
4.
Ukrućen konstruktivni sistem u gotičkoj arhitekturi sa rebarnim svodnim polj ima
friza, tako da uopšte nije vidljiva. UKORENJENI GRADOVI Pojam je vezan za predstavu gradova Oswalda Spenglera (1880-1936.g.), nemačkog filosofa. Ova metafora je utoliko tačnija što zemlja i tlo u Spenglerovoj viziji sveta igraju suštinsku ulogu: mladost jedne civilizacije se meri snagom njene veze sa tlom. Što se više razvijaju, gradovi sve više slabe ovu vezu i najzad je negiraju: ona je suštastvena u mladim grčkim gradovima, a nestaje u Aleksandriji. Pojava metropola označava starost civilizacija. Istorija sveta se čita u istoriji njegovih gradova. Spengler piše: “Osećanje vezanosti za zemlju, osećanje kosmičke biljke, nije se nigde izrazilo sa toliko snage, kao u onim minijaturnim starim gradovima, jedva nešto većim od običnog raskršća, skupljenim oko kakvog trga, zamka ili svetilišta.” UKOŠEN PROFIL (engl. splay mou lding) Nedekorisan, veoma širok profil, ravan trakasti profil postavljen na uglu susednih ivica i površina. V . Profil. UKO TVLJAVANJE (AN KEROVAN JE) (K onst.). (1) Način obezbeđenja veze krovne stolice sa zidovima kalkana u visini srednjih rožnjača pomoću svega pričvršćenih za rožnjače. Time se povećava stabilnost zabata i nepokretnost krova u podužnom pravcu. (2) Način obezbeđenja građevine ili njenog dela (npr. stubova, antena) od preturanja, povijanja, izvlačenja, otkidanja itd. primenom zatega od čeličnih šipki, čelične užadi ili čeličnih štapova. (3) Kod lančanih mostova užad se ukotve u betonske blokove. (4) Kod gredičnih mostova ukotvljavanje se vrši ako postoji mogućnost pojave negativnih reakcija. UKO TVLJEN JE, AN KERN O UTVRD JEN JE V . Ankerno utvrđenje UKRAS, VEGET ABILN I V . Biljni motiv UKRAŠAVAN JE R ESAM A (tufting) V . Rese UKRAŠEN A BARAKA Pojam je prvi uveo u arhitektonsku teoriju i opisao Robert Venturi. Pojam predstavlja primere savremene arhitekture kod kojih je funkcija smeštena unutar geometrijski i ekonomski određenog ograničenog prostorom, čije arhitektonsko značenje se postiže isključivo putem
znaka, ukrasa ili ornamenta. Primere ukrašene barake on pronalazi još u periodu italijanske renesanse, unutar renesansne ikonografije. Palata italijanske renesanse, tako, predstavlja savršeni primer u.b. Tokom dva veka, od Firence do Rima, osnova sa prostorijama u nizu oko pravougaonog dvorišta sa arkadama i izgled sa tri sprata i ponekad mezaninom predstavljali su nepromenjenu podlogu za seriju stilskih i kompozicionih varijacija. Arhitektonski okvir bio je isti za palatu Strozzi sa njena tri sprata stepenovane rustičnosti, za palatu Rucellai sa kvazi-okvirom pilastera u tri stilska reda, za palati Farnese sa izrazenim ugaonim kamenovima i za palatu Odescalchi sa monimantalnim gigantskim redom koji preklapa sliku jednog dominantnog sprata na tri. Osnova za značajno vrednovanje razvoja italijanske građanske arh. od sredine XV do sredine XVIIv. leži upravo u ukrašavanju barake. Sličan ornament ukrašava kasnije palate, komercijalne i bez dvorišta. Robna kuća “Carson Pirie Scott” nosi u prizemlju oblogu od livenog gvožđa sa biološkim motivima u plitkom reljefu, složene izrade pogodne da zadrži pažnju potrošača na nivou oka, dok se tome oštro suprotstavlja, iznad toga, formalnim jezikom, ružan i običan simbolizam uobičajenog sprata. UKRAŠEN A TRAKA, UKRASNA TR AKA (nem. Zierband) Gvozdeni okov sa umetnički iskovanim krajem. Pre svega u doba gotike, ukrašena traka je oblikovana kao lisni ornamentalni motiv. UKRASNA RE SA K omad ornamentalnih tapeta za tapaciranje nameštaja koji se pojavljuje na prečki rama sedišta stolice ili baldahinu iznad kreveta. Predstavlja ukrasni privezak u obliku grozdastog snopa traka ili konopca, obično od svile koji je skupljen u jedno pomoću probušene drvene sfere koja je presvučena tapetama. UKRASN I AN KER (nem. Zieranker) A nker sa dekorativno urađenom rascepk om, u radu od kovanog gvožđa ili sa ukrašenim ključem za španovanje. UKRASN I Z ABAT (nem. Ziergiebel) Naziv za zabat koji ne zatvara tavanski ili krovni prostor, mada je izveden u formi poprečnog ili fasadnog zabata koji je arh itektonski dekorisan. UKRSN A KULA (engl. crossing tower) V . U k rštanje. K ula na crkvi , mestu ukrštanja srednjeg brod a i transepta, U K R SN I T O R A N J (engl. rood-spire) Naziv za toranj koji se nalazi nad mestom ukrštanja kod osnova crkava u obliku krsta. UKRSNIC E I RAČVE Ukrštanjem ulica u nivou ili razdvajanjem ulica u pravcu, stvaraju se urbanistički prostorni elementi - raskrsnice i račve. One se kao pojava u gradskom prostoru mogu posmatrati kao: - elementi prostornih osobenosti i značaja, - elementi urbanističke koncepcije pravilnog razvoja uličnog prometa.
Račvanje ulica po svojoj dužini najpravilnije se rešava simetričnom deobom osnovnih pravaca i promenom poprečnog profila. Uključivanje pravaca sporedne ulice u glavnu saobraćajnicu može biti pod oštrim ili tupim uglovima. Nadovezivanje ulica pod pravim uglom je krajnja mogućnost račvanja, s obzirom da ovaj položaj uključIvanja ulica po načinu kretanja vozila čini prelaz između račvanja i ukrštanja. U k rsnice u gradskoj saobraćajnoj mreži su oni čvorovi koji posreduju pri odvijanju saobraćaja i koji određuju stepen opterećenja i propusnu moć elemenata mreže. Ukoliko re račvanja i ukrštanja ulica obrazuju od ulica istih vrsta i približno jednakih širina, one tada zadržavaju svoje osnovne poprečne profile. N a ukrsnicama nejednako frekventnih ulica stiču se i dva potpuno različita ulična profila, te ove ukrsnice ne mogu zadržati oba profila. Profil ovakve ukrsnice rešava se
610
ponaosob, a uporedo sa ovim rešava se i pitanje odvodnjavanja ulice. Od saobraćajne važnosti priključnih ulica zavisi i prednost profila.
UKRUĆENJE
Pri ukraštanju krivolinijskih poteza ulica nejednakih širina, gde je saobraćajna važnost ulica približno ista, potrebno je oba prof ila pr ilagoditi istim uslovim a da bi se izbegle grube smetnje u saobraćaju. Profil i jedne i druge ulice simetrično se sužava i time obrazuje krivinu ulica. Radi ublazavanja naglog prelaza iz jednog u dru gi prof il, pri stupa se korigovanju krivi na u svim pravcima na udaljenosti od 20 do 30m ispred ukrsnice. U slučajevima gde je saobraćajni značaj ulica različit, ona ulica koja je po saobraćajnoj važnosti primarna, nameće svoj profil drugoj. Na dužini od 20 do 30m pre ukrštanja, sekundarna ulica po važnosti saobraćaja svojim profilom se prilagođava glavnoj.
(dinamičko ukrućenje).
Raskrsnice nastaju presecanjem ili prodiranjem dveju ili više ulica. Radi pravilnijeg odvođenja pešačkog saobraćaja i bolje preglednosti ulice, mogu se kod zidnih platna zgrada u slučajevima ivične izgradnje, oformiti pravilna ili nepravilna proširenja, zakošenja i zaobljenja uglova. Obrazovanjem proširenja i izmenama gabarita objekata, a naročito ako je broj ulivnih ulica znatniji, i stvaranjem većeg prostranstva na mestu prodora, ukrštanja i račvanja ulica, ova se mesta postepeno pretvaraju u saobraćajne trgove. Na raskrsni cama u jednom nivou saobraćaj se deli prema kretanju vozila na: - produženje pravca, - skretanje na desnu stranu, - d ijagonalno pr elaženje preko r askrsnica na levu stranu, - okretanje vozila oko raskrsnice. Propuštanje saobraćajnih tokova na raskrsnicama u jedno nivo u moze biti: - sa ostrvim a, - sa proširenjim a, - bez proširenja. Ukrsnice se mogu klasificirati prema svojim karakteristikama na: a) ukrsnice sa dopušenim ukrštanjem u jednom nivou: - sa ostrvima za pravac, - sa proširenjem i bez proširenja;
b) ukrsnice gde je isključeno ukraštanje u nivou: ukrštanje u dva nivoa: bez petlje i sa petljom, - ukrštanje u ravni po krugu: sa ostrvima i bez ostrva. UKR ŠTAN JE (nem. Abkreuzung) 1. (engl. Crossing, ital. attraversamento) U crkvenoj arhitekturi, prostor u crkvi gde se medjusobno ukrštaju glavni brod, svetilište i transept. Često je nadvišen ukrsnom kulom ili kupolom.
2. U drvenim konstrukcijama , međusobno povezivanje greda tavanjača pomoću tanjih gredica koje su postavljene tako da naizmenično spajaju gornji sloj preseka jedne tavanjače sa donjim slojem preseka susedne tavanjače, formirajući na taj način ukršteni konstruktivni pojas. UKRŠTENI LUČNI FRIZ (nem. K reuzbogenfries) N aziv
za friz koji je ukrašen putem dva niza lukova međusobno smaknuta za dužinu poluprečnika, čija se čela međusobno ukrštaju. V . Friz. UKRŠTEN I RAZUPIRA Č V . Razupira č UKRŠTEN O DI JAGON ALNA RE ŠETKA V . Rešetk a sa vertikalama i ukrštenim dijagonalama UKRUĆENI LIST ORNAMENTIKA V . Stiff - leaf UKRUĆENJA, GLAVNA V. Glavna ukrućenja
U KR UĆENJE (engl. N ogging) 1. K ratka horizontalna
prečka za ukrućenje. 2. Ispune od opeke koje služe za ukrućenje zida. V . Zidanjeopekom.
ZGRADE Naziv za konstruktivno ukrućenje jedne zgrade: protiv sila zemljotresa (seizmičko ukrućenje), protiv sila vetra (spregovi protiv vetra) , statičko ukrućenje, ukrućenje protiv dinamičkih sila kod mostova
Obezbedjenje vitkih čeličnih konstruktivnih elemenata punih čeličnih konstruktivnih elemenata punih čeličnih konstrukcija od izvijanja, izbočavanja itd. Npr. za ukrućenje vertikalnog lima primenjuju se vertikalna ili podužna ukrućenja od zavarenih čeličnih traka ili zakovanih ugaonika. UKU PNA RAZVIJEN A POVRŠIN A V . Iz gradjena površina i uk upna površina stambenih zgrada ULAZ (engl. entry) Termin se upotrebljava da opiše poziciju glavnog mesta ulaska u jednu kuću. Specifičnije, to je mesto ulaska u jednu srednjovekovnu kuću izgradjenu u drvenoj konstrukciji. Postoje mnogobrojne varijante ulaza koje nose specifične nazive, medju kojima izdvajamo: 1. Centralni ulaz: ulaz koji se nalaci na pristupnoj fasadi objektaa, u središtu ose simetrije. 2. Bočni ulaz: mesto ulaska u jedan objekat sa njegovog boka, tj., sa prilaza objektu okrenutom prema bočnoj fasadi. 3. Poporečni ulaz: ulaz popreko u odnosu na glavnu fasadu (v. Bočni ulaz). 4. Poprečni pasaž: Slično porečnom ulazu , ali sa delom koji form ira pasaž koji je poktiven i vodi ka ulaznom holu. 5. U laz u lobi: ulaz koji direktno vodi u lobi jedne gradjevine. 6. Zabatni ulaz: ulaz koji se nalazi na zabatu gradjevine, najčešće u osi simetrije zabata. 7. L obi ulaz: sa vratima koja vode u lobi sa čije unutrašnje strane se nalazi najčešće dimnjak ili ognjište kuće, a sa druge strane se nalaze vrata. ULAZ U LOBI Ulaz koji direktno vodi u lobi jedne gradjevine. 6. Zabatni ulaz: ulaz koji se nalazi na zabatu gradjevine, najčešće u osi simetrije zabata. V . Ulaz. ULAZ U ZGRADU (Arh.). Prostor kroz koji se ulazi u unutrašnjost zgrade. Širine je 1,2–2,0 m, u vidu hodnika, a kod monumentalnih zgrada je širi, sa tri i više ulaznih vrata. K od spratnih zgrada ulaz u stan vezuje stepenište sa stanom. ULAZ, SPOREDN I V . Sporedni ulaz ULAZNA FASADA (engl. frontspice) 1. Glavni front jedne gradjevine. 2. Raskošno ukrašen ulaz, centralna fasada ili vratnički ulaz koji naglašava centar glavne fasade. ULAZN A KAPIJA V . V ratnice ULAZN A VRATA V . Portal U L AZ N A Z O N A N a granici spoljne i unutarnje sredine, na njihovom preplitanju, organizuju se delovi prostora koje nazivamo ulaznom zonom . U analizi koja utvrđ uje osnovne uslove opstanka ulazne zone moguća su ispitivanja triju grupa: 1. formiranje srednjeg puta - uticaj spoljnje sredine; 2. uticaj unutarnje sredine na mesto, izražajnost i sastav ulazne zone; 3. izbor moti va. Smišljenim elementima pristupa (spolja) uvodimo se u osvajanje unutrašnje sadržine, što znači da je ovo psihološko - vizuelno dejstvovanje sračunato. Ukoliko toga nema, napuštena je logičn linija izgrađ ivanja doživljaja, te je prostor, iako materijalno ostvaren, nasilno odvojen od svoje sredine. Ova spoljnja rešenja često jasno deluju u smislu “uvlačenja”, a nekada svojom nevelikom naglašenošću otkrivaju čitavo bogatstvo u neposrednom prelazu spoljnjeg u unutrašnji prostor. Najčešće u produženom, višespratnom delovanju, “ usisavanju” korisnika, te kroz niz situacija UKRUĆIVANJE
611
1. 2. 3.
Ulazna zona u jednu gradjevinu Ulazna fasada, Albrecht Stuerler, projekt za glavnu fasadu H eiliggeistkir che, Bern, 1725-26 Ukrštanje, B. Ammanati (?), oko 1559-61
1.
Imaginarna ulica, po Donato Bramante-u, oko 1500
2.
Sebastiano Serlio, scenografija za tragediju, 1537, perspektivni prikaz renesansne ulice Sebastiano Serlio, scenografija za komediju, 1537
3. 4.
Ulazni motiv, Le Corbusier i P. Jeanneret, Palata Društva naroda, 1927
ostvaruju “tečenje” prostora, preklapanje vih dveju sadržina. jedne gradjevine sa akcentom na ulaznim vratnicama ili na Moguće je uočiti dva postupka u stvaranju veze spolja-unutra: portalu gradjevine, kao što je to slučaj sa portalima romaničkih rešenje u ravni, bez produbljivanja i jače povezanosti unutarnje i gotičkih crkava. strukture sa oblicima koji organizuju ulaznu zonu u njenom spoljnjem delu i rešenje “po dubini”, pri čemu je jako ULAZN I PROSTOR, VESTIBI L, ULAZNI (Arh.). Veliki prostor kod ulaza u zgradu kroz koji se prolazi u ostale glavne naglašena povezanost ovih sredina. prostorije. U L A Z N E I I Z L A Z N E V E L I ČINE SISTEMA O. Lange u svom delu “Celina i delovi”, polazeći od toga da svaki sistem U L I C A 1. Osnovna urbanistička forma grada, naseljenog (elemenat) preko svojih ulaza prima delovanje okoline a kroz mesta ili forma jedne saobraćajnice, ali gotovo uvek sa svoje izlaze emituje delovanje na okolinu, smatra da je takav jedinstvenom funkcijom: ostvarenje protoka lj udi i robe kroz sistem aktivan i da su takođ e aktivni oni elementi sistema kod jedno naselje ili putem saobraćajnice. Srednjov u. je obično uzana i krivudava, ne vidi se daleko napred, a sagledavanje kojih imamo isti proces, te stoga pretpostavlja da: često nije moguće u celini. Kuće se nižu prateći njen tok. 1. Okolina deluja ne sistem (elemenat) S izazivajući Reorganizacijom velikih gradova (Pariz, Amsterdam), u. u njemu izvesna stanja strogo određ ene vrste, kao što su postaje široka ravna traka sposobna da vrši novu saobraćajnu temperatura, pritisak, električno punjenje i pražnjenje, funkciju. Pronalaskom automobila, u. prima nov oblik i nove osećanje, čulni utisak i dr. Pojedine vrste ovakvih standarde. stanjanazivamo ulazi sistema (elemenata). Prema mestu gde se nalazi, u. može da bude: 2. Sistem (elemenat) S deluje na okolinu izazivajući gradska, seoska, međug radska, poljska, pasaž i dr. izvesna stanja strogo o dređ enog karaktera, na pr. temperaturu, Prema funkciji koju vrši, u. može da bude: magnetno polje, boju, izazivanje zvuka, kretanje i sl. Pojedine saobraćajna, trgovačka, promenadna, parkovska, u. za vrste ovakvih stanja nazivamo izlazi sistema (elemenata). snabdevanje, požarna u., glavna u., pešačka u., ulica sa 3. Sistem (elemenat) poseduje najmanje jedan ul az i kolonadama, u. sa arkadama, u. za procesije, pasaž, pasarela, najmanje jedan izlaz. pijačna u. i dr. Prvi i drugi stav determiniše sistem (elemenat) S 2. U urbanističkom sociološkom i psihološkom kao “relativno izolovan” sistem čija je veza sa okolinom smislu, u. je osnovni gradski oblik. Nekada je ona bila “mali kanalisana preko ulaza i izlaza. Isključivanje drugih veza van svet”, u kome je karakter te gradske četvrti ili čak i celog grada ovih u suštini je eliminacija onih koje za dati aspekt nisu od prikazivan posetiocu u kondenzovanom vidu. Ulica je interesa tj. koje ne ulaze u kontekst postavljenog zadatka. predstavljala, slikovito rečeno, jedan deo života, a njene detalje Tr ećim stavom isključuju se oni sistemi (elemanti) koji imaju uobličavala je istorija. Današnja u. jer, međutim, uglavnom samo ulaz odnosno samo izlaz, pošto takvi sistemi nisu izgubljena, postavši “tekuća traka” često bezličnih kuća i sve gušćeg motornog saobraćaja. Međutim, problem u. ima i aktivni. druge aspekte, kao što je ogromnost njenih dimenzija koja Henrih Griljevski u svom delu “Kibernetika bez postaje jedna od osnovnih njenih karakteristika. Govoreći matematike” smatra da: uopšteno, prostorni oblik u. se može definisati kao 1. Ostatak univerzuma deluje ne naš sistem ali ovo longitudinalan, ali to ne znači da je ona obavezno prava. U delovanje se odvija samo izvesnim, tako da kažemo, putevima gradovima iz prošlosti, kosi uglovi i zakrivljene ulice stvarali su “ zatvorene perspektiv e” ko je su ozivl javale izgled grada. koje nazivamo ulazima sistema. 3. Ulica nije samo mesto gde se prolazi i kreće. 2. Naš sistem utiče na ostatak univerzuma, ali to delovanje se odvija, da tako kažemo, samo određenim Navala automobila i pritisak te industrije, to jest Lobby-ja putevima, naime odvija se posredovanjem izlaza našeg automobila, načinili su od “krntije” glavni predmet, od parkinga - opsesiju, od saobraćaja - prvenstveni cilj, rušitelje sistema. svakog socijalnog i urbanog života. Ulica, to je mwsto (topija) U L AZ N I H O L (Arh.). Veći prostor odmah posle ulaza u susreta, bez kojega nema drugih mogućih sretanja na zgradu, koji daje pristup u druge prostorije ili odakle polaze određenim mestima. Na ulici, tom spontanom pozorišyu, hodnici za ostale prostorije i pristup za glavno stepenište za čovek postaje prizor i gledalac, ponekad i glumac. Tu se odvija spratove. Služi i kao čekaonica. kretanje, mešanje, bez čega nema urbanog života. Kada U L AZ N I M O T I V Pojava i obr ada motiv a ulaza vezana je za jeukinuta ulica (počev od Le Corbusiera) videle su se odlučivanje o čitavom sklopu. Svaki ulaz je jedan motiv, ali posledice: gašenje celokupnog života, svođenje “grada” na kvalitet ne zavisi od broja i veličine, već od njegove prave spavaonicu, izopačena funkcionalizacija egzistencije. Ulica snage. Ona je mahom u njegovoj dobroj namenskoj i sadrži funkcije koje je Le Corbusier zanemario: informativnu volumenskoj organizaciji i određenosti. Kod većeg broja masa funkciju, simboličnu funkciju, zabavnu funkciju. Na njoj se u sklopu ovaj izbor je otežan jer često dovodi i do igra, na njoj se uči. konkurencije motiva . 4. Ulica kao pojam uključuje funkciju kretanja i istovremenog povezivanja pojedinih sadržaja, pojava i zbivanja Ulazni motiv prvenstveno reguliše veze, tok koji vizuelno, psihološki i fizički mora da usmerava kretanje. Sve koji se odvijaju na njenim površinama i u zgradama koje je ostalo biće podređeno ovom stavu: jasnost motiva i omeđuju. Kako se saobraćajna sredstva i sadržaji menjaju tako i ulica menja svoj krakter. nedvoumljenje u pravcima kretanja. Istorijat razvoja ulice. Dela Le Corbusiera u ovom smislu pružaju više izuzetno dobrih, čak klasičnih iskustava, te ih i ovom prilikom Ulice starog Babilona, osim svečanih, služile su moramo istaći: vila Savoy ima otvoren i naglašen motiv veze uglavnom prolazu i povezivanju gusto zbijenih kuća sa sa zemljom - objekat na subovima; vila u Garcheu - dvorištima strogo odvojenih u kojima se iza visokih zidova kombinacija otvorenog motiva na I etaži i pruženog tvorenog odvijao porodični život. stepeništa koje poput ruke uvodi i spaja dve sredine. Ova dva Plan rekonstrukcije ulice u gustoj mreži motiva karakteristična su za čitavu njegovu delatnost. višespratnih insula , tipičnih stambenih kasarni starog Rima, ULAZNI PLAN V . Plan, Plan – tipovi plana. Naziv za plan upućuje na uključivanje prizemlja u život ulice, utoliko više, što
612
je život stanara u prenatrpanim stanovima na spratovim a tražio oduška na ulici. Srednjovekovna ulica,kako je opisuje L. Halprin “...kuće se nižu preteći njen tok, gusto zbijene duž pešačkih prolaza, dok su glavne prostorije okrenute na suprotnu stranu ulice... U prošlim vremenima ulica je bila žarište aktivnosti okol nog dela grada, ona još uvek sluzi da se tu pazari i pr odaje, a torbar prolazi gore dole, izvikujući svoju robu...” Zatim dolazi period diferencijacije ulice po vrsti, odnosno, nameni,, kao napr., saobraćajna kroz koju isključvo teče saobraćaj, ili povezuje razne sadržaje, ili se sadržaji ovijaju odvojeno pojasom, a ilice, namenjene pretežno ili isključivo društvenim, kulturnim, zabavnim, trgovačkim i sličnim sadržajima, ili pak stambenim potrebama.
U strukturi grada ili naselja ulica učestvuje u svim oblicima ali je saobraćajna komponenta u svakoj uključena. Prema tome, koje nivoe sadfržaja ulica povezuje vrši se diferencijacija saobraćaja.
U L I C A U V A Z D U H U (engl. the street in the air) Ideja ulice postavljene iznad nivoa zemljišta, u vidu visoko uzdignute galerije, nastala unutar pokreta CIAM. U.v. trebalo je da oslobodi velike površine zemljišta i ujedno da izdvoji prostor namenjen za pešake od drugih saobraćajnica. Uporedo sa u.v., projektovani su i trgovi u vazduhu. V . Street in the air ULICA U VIDU GALERIJE V . Street in theair ULICA, OSN OVN A PODELA Ulica je saobraćajni put unutar naseljenog mesta. Za razliku od ceste , naziv ulica upotrebljava se ponajpre za saobraćajnice u naseljenim, uredjenim i urbanizovanim prostorima. Medjutim, u prostoru grada neke ulice nose naziv cesta , pa čak i put , što je najčešće tradicionalan naziv koji potiče iz doba kada su se te ulice nalazile izvan gradskog područja. U upotrebi su i drugi nazivi: avenija (franc. avenue prilaz, drvored), bulevar (franc. boulevard šetalište) za reprezentativne gradske ulice, te sokak u istočnoj Slavoniji.
Prema vr sti saobraćaja i njegovom intenzitetu ulice se dele na: magistralne, primarne i sek undarne, sabirne, stambene, Stambenu ulicu možemo posmatrati kao grupaciju, pešačke, na promenade, šetališta itd.; odnosno, zajednički prostor za grupu stanova ili zgrada, na kome se odvija niz akcija i funkcija zajedničkih za više Prema tehničkim karakteristikama razlikuju se porodica, odnosno, stanova. Ulica pokazuje stalnu tendenciju gradske autoceste, brze gradsk e uli ce za iz uzetan promet, teretne uli ce, te promena, kako oblika tako i nivoa, što je uslovljeno razvojem ulice za lagani i pešački saobraćaj ; sredstava saobraćaja, načinom proizvodnje, socijalnih i Prema položaju u gradu ulice su: suburbane, tranzitne, društvenih prilika i dr. tangencijal ne, obilazne, radij alne, k ružne, iz lazne itd.; Zato i nije na mestu stalno ponavljane “povratka Prema opremi, komunalnoj infrastrukturi i srednjovekovnoj ulici” , u kojoj se stanovalo i radilo, i k oja je suprastruktur i ulice se dele na:trgovačke , poslovne, industri jsk e i sl. ujedno predstavljala središte aktivnosti određene sredine. Ne treba se vratiti ni haosu koji je tamo često vladao. Sada, kada Gradska ulica osim odredjenog broja kolovoznih se jedna takva sačuvana ulica, ili jedna slična iz novijeg doba traka, ima po pravilu sa svake strane lateralni deo za pešake transformiše, na pr. ukidanjem kolskog saobraćaja, uređenjem podignut od nivelete kolovoza (pešački kolovoz, trotoar ). Osim nekoliko dućana, malog bara, popločavanjem, zasadom pločnika i specifične urbane opreme (signalizacija, rasveta, nekoliko stabala ili cvećem, postiže se potpuno nova vrednost zasadi i dr.) gradsku ulicu karakterišu vrlo složene podzemne koja ranije nije postojala. instalacije i komunalne konstrukcije koji nisu provedene na ULICA GALERIJA 1. Urbanistička ideja planiranja jedne cestama izvan naseljenih mesta. ulice iznad nivoa prizemlja, na površini jednog ili više spratova Tehnologija projektovanja, konstruisanja, objekta. Forma u.g. nastala je iz forme galerije , preinačenjem i inženjerskog oblikovanja i izgradnje gradskih ulica, te naročito proširenjem njene funkcije na nivo jedne ulice. U.g. podiže se njihov gradjevinski deo, ne razlikuje se, osim po opremi i često u sklopu velikih trgovačkih centara, poslovnih centara, tehničkim pojedinostima, od tehnologije izvangradskih cesta. ređe u sklopu stambene četvrti. 2. Naziv za ulicu u obliku galerije koja je podignuta duzinom Falansterija , utopističke ULI CA, BY LAW V . By law street kuće-grada Charles Fouriera i Victor Consideranta, iz kraja ULI CA, GLAVNA V . Corso XI Xv. 3. Isto značenje ima i pojam neprekinuti peristil. ULICA, GROBN A V . G robna ulica ULICA KAO DECOR D E LA VIE V . D écor dela vie ULICA, KANOPN A V . Kanopna ulica ULICA KORIDO R (franc. ulica koridor ) Pojam koji označava široku ul icu, nastalu u Parizu u vr eme Haussmannove ULICA, KONKAVAN PROFIL V . Konkavan profil uli ce transformacije Pariza, u periodu 1850-1870. Razvoj Pariza je ULICA, KONVEKSAN PROFIL ULICE V . Konvek san uticao na urban. razvoj Amsterdama tokom 1900.g. profil ulice ULICA KORIDORN A, RUE CORRIDOR V . Rue corridor ULICA, KULT ULICE V . Kult ulice ULICA PALUBA (engl. the street deck) Ideja nastala od projekataulica u vazduhu, na osnovu pr ojekata CIA M -a, koja je UL ICA, OSVET LJEN JE V . O svetljenjeul ice nastala pedesetih godinama pre svega u radovima Alison i ULI CA, PARADN A V . Paradna ulica Peter Smithson. Osnovna ideja bila je da se ulica ne smatra “prolazom” ili “koridorom”, već “palubom” ili kasnije ULICA, PODUŽN I PROFIL Presek ulice po njenoj dužini “galerijom”. Ova čista tehnosofistička arh. može da pronađe sačinjava podužni profil sa konturalnim vertikalnim siluetama. svoje korene u ruskim arh. šema iz dvadesetih godin a. N amera K ao element on je vazniji o d poprečnog profila pri postavljanju je bila da se uspostavi “ zivot ulice” na nivou sprata iznad gradske saobraćajne mreže i arhitektonsko-estetskog zemlje, putem formiranja serije “urbanih mesta” na oblikovanja gradskog prostora. On se kao prikaz može otvorenom prostoru, povezanih direktno sa pojedinačnim sagledati: kao podužni profil postojećeg stanja ulice, kao niveleta ulice. apartmanima. Pri određivanju podužnog profila ulice veoma su bitni tehničko-inženjerski uslovi vertikalng projektovanja ULICA PO ZAKON U V . By law street (niveleta) ulice i reljef terena, a oni se dopunjuju konturalnim ULICA SA TREM OM V . V ia porticata arhitektonskim objektima. Zahtevi saobraćaja utiču na postavljanje ulica i na određivanje što povoljnijih nagiba na ULICA STREET DECK V . Street deck
613
1. 2.
Izgled ulice u X IX veku, Bern, litografij a Galerija Ufizzi u Fir enci
3.
H ieronym us Rodler, gradska ulica iz vremena kasnog XV Iv
pokrenutom terenu, pri čemu sam reljef znatno utiče na trase ulica ali ne može određivati njihove uspone. Kod trasiranja ulica na nagnutom ili zatalasanom reljefu treba voditi računa o dopuštenim nagibim a za pojedine ulice, uslovljenim nji hovom namenom i vrstom. Pri određivanju nivelete ukrsnica na nagnutom terenu potrebno je odrediti značaj ulica koje se ukrštaju, pri čemu treba poći od potreba onih ulica koje imaju veći saobraćajni značaj. Nagibi glavnih ulica na ukrsnicama strmih ulica se ne smanjuju, a podužni profili sporednih ulivnih ulica prilagođavaju se profilu glavnih. Pri određivanju podužnog pada ulice treba v oditi računa o mogućnostima odvođenja padavina. Postavljanje ulica na ravnom (horizontalnom) terenu zahteva makar minimalni nagib radi oticanja vode, što uslovljava da ulica u podužnom pravcu ne bude apsolutno ravna, mada se u takvim slučajevima primenjuje veći pad ležećih kanala od podužnog pada ulice. Ovaj zahtev uslovljava da ulica po svom podužnom profilu dobije jedan od osnovnih oblika:k onkavan, k onvek san, k onkavno-konvek san, neutralan. UL ICA, POJASN A V . Pojasna ulica ULI CA, POLUKRUŽN A V . C rescent U L ICA, POPREČNI PROFIL Ulica se prema svom značaju i vrsti definiše regulacionom širinom koje je određena regulacionim linijama i koja čini njen poprečni profil. Za određivanje poprečnog profila ulice merodavan je saobraćaj kako sadašnji tako i budući, kao i njegova struktura. Brzina kretanja prevoznih sredstava i sigurnost saobraćaja povećavaju se primenom pravilne tehnike kretanja i određivanjem posebnih traka vozilima. Propusna moć ulice zavisna je od širine kolovoza i broja traka, a uslovljena je smetnjama koje nastaju pri učestalosti raskrsnica. Poprečni presek ulice oformljuje se razvojem saobraćaja i primenom saobraćajnih sredstava, kao i porastom stanovništva gradova. Ko d neuglednih uskih i krivudavih ul ica srednjovekovnih gradova u prošlosti, nije bilo potr ebno voditi računa o zahtevima saobraćaja. Svojim poprečnim nediferenciranim profilom one su činile smetnju kolskom prometu i postajale opasnost za pešake. Međutim, uslovi razvoja mot orizacije i novi zahtevi života, postavili su potrebu za složenijim poprečnim profilom i diferencijacijom njegovih delova. Odnosi regulacione širine ulice, kolovoza i trotoara zavisni su od vrste i nemene ulica, ali se ipak oni mogu regulisayti izvesnim odnosima širine kolovoza prema ulici od 1/5 do 1/4. Tako u slučaju ulica sa normalno razvijenim saobraćajem, širine pešačkih staza i kolovoza iznose: P = Š/5; K = 3Š/ 5.
1. 2. 3.
Presek kroz ulicu budućnosti; denivelacija saobraćaja po funkciji Studija preseka ulice budućnosti; višeetažni nivoi podzemnih kolov oznih trasa R.J. Neutra: jedna od centralnih linearnih osovina kod njegovog “ Rush City Reformed”
Gde saobraćajni uslovi dozvoljavaju manju frekvenciju vozila i slabije opterećenje ulice, primenjuju se formule: P = Š/4; K = Š/2, gde P označava širinu pešačkih staza - trotoara, K širinu k olov oza, a Š regulacionu širinu u lice. ULICA, PROCESIONA V . Procesiona ulica ULICA, RAZVOJ Velike kulture starog Istoka i Egipta ostavile su tragove mnogobrojnih visoko razvijenih urbanih aglomeracija čitavih metropola u kojima se ulica pojav ljuje kao osnovni element njihov e prostorne organizacije i kompozicije. Nasuprot rudimentarnim i spontano nastalim uličicama, stazama u praistorijskim naseljima, u Mesopotamiji, Egiptu, Palestini, a kasnije u Grčkoj i Rimu, gradske saobraćajnice čine čitave ulične sisteme koji su unapred planirani i raskošno oblikovani. Monumentalnost egipatskih »svetih ulica « i rimskih gradskih ulica – dek umanusa (lat. decumanus) i karda (lat. cardo) ostala je retko dostignuta tokom istorije urbanizma. Slični
monumentalni ulični prospekti visoke umetničke simboličke izražajnosti svojstveni su takodje drevnim kulturama Dalekog Istoka, naročito u njihovim svetim gradovima i gradovima carskih rezidencija.
Sistem geometrijski pravilne gradske ulične mreže razvili su u antici rimsku urbanisti i graditelji do nivoa naučne doktrine i zavidne tehničke perfekcije. Dve kardinalneose što se seku pod pravim uglom, (lat. cardo maximus i decumanus maximus ) glavne su gradsk e magistrale koje kao koordinatne ose odredjuju celokupnu unutrašnju podelu i organizaciju gradskog prostora, te lokaciju svakog objekta u njemu. Te se ose, nadalje, pravolinijski pružaju daleko u regiju i kao glavne izvangradske ceste odredjuju sistem poljoprivredne parcelacije (lat. ager centuriatus ) i celokupnu saobr aćajnu mrežu u njima. Iako Rimljani nisu bili ni prvi ni jedini graditelji racionalnoga pravilnoga i matematički egzaktnog grada baziranog na ortogonalnom sistemu ulične mreže, njihov je uticaj na razvoj urbanizma ostao prisutan sve do danas. U fizičkoj st rukturi mnogih evropskih gradova vidljivi su tragovi rimskog graditeljstva, a njihove ulične trase poklapaju se sa starim rimskim trasama (lat. urbs quadrata ). Srednjovekovni grad se najčešće identifikuje s idejom nepravinog kapilarnog spleta ulične mrež e koji u svojem najrazvijenijem obliku poprima obeležja radijalno- koncentričnog sistem . U mnogim evropskim gradovima i danas su još vidljiva obeležja srednjoevropskog urbanizma. No već u XI veku na zapadu Evrope nastaju i manje slikovita, pravilna i planirana naselja (franc. bastide ). U istočnim, germanskim i slovenskim zemljama od početka XIII veka nastaju mnogobrojni »novi gradovi « konstruisani na pravolinijskom sistemu jedne ili dvaju uličnih osi kao magistrala prostornog razvoja grada. Nije redak slučaj da ulice, a i ostali javni prostori srednjovekovnog grada, imaju pešačke tremove i kolonade, koje će u doba renesanse dobiti izrazite stilske karakteristike. U doba renesanse (XV i XVI vek) čitav će grad postati objektom naučne i estetske obrade u mnogobrojnim traktatima o novome »idealnom « gradu. N jegova geometrizovana ortogonalna i radijalna ulična mreža. saobraćajne karakteristike, tehnička oprema i likovna prezentacija predmet su posebnih istraživanja (L.B. Alberti, F.D. M artini i dr .). N adasve su zanimlj ive studije Leonarda da Vinčija za horizontalnu i vertikalnu segregaciju saobraćaja u gradu, sa suterenskim komunikacijama za »nečisti« saobraćaj i snabdevanje grada, i s gornjim etažama isključivo za »čisti« promet pešaka, kočija i konjanika. Neka od tih rešenja i danas su još savremena i aktuelna. N a urbanizam renesanse i njegove uto pijske ideje o gradjevinskim slobodama, redu i blagostanju (T. Campanella: CItta del Sole , F. Petrić Citta felice ) neposredno se nadovezuje barokni grad kasnog feudalizma i prosvećenog apsolutizma. To je takodje strogo pravilan i br ižljivo oblikov an grad, no njegova je planska koncepcija podvrgnuta volji vlastodršca. Osobito se to očituje u planovima nekih velikih, pretežno novih gradova, gde čitavi sistemi monumentalnih ulica konvergiraju prema kraljevskom dvoru (Versailles, Karlsruhe) ili kojem drugom sedištu državne moći (Rim, Lo ndon, Pariz, V ašington i dr.). Sa XVI, a naročito XVII i XVIII vekom započinje epoha velikih zahvata u nasledjene urabne sredine mnogobrojnim probojima velikih uličnih prospekata i formiranjem novih magistralnih saobraćajnih pravaca. Tako se preoblikovala istorijska slika većine evropskih gradova. Taj proces, koji traje do naših dana posledica je naglog rasta gradova i sve većih saobraćajnih potreba. Barokni monumentalnizam, estetika simetrije i raskošnog formalizma obogatili su grad novom funkcijom ulica koja poprima bitno nove dimenzije u širini profila i beskonačnoj pravolinijskoj perspektivi, te u bogatstvu tehničke opreme i likovne obrade.
614
Rana industrijska faza u Zapadnoj Evropi tokom pretprošlog veka (danas slično u zemljama tzv. Trećeg sveta, koji je na pragu industrijalizacije) obeležena je u eksplozivnim i nekontrolisanim rastom gradova, divljom izgradnjom čitavih gradskih četvrti ( slamova ), s ulicama bede i siromaštva. Istovremeno to je doba kada započinje nagli razvoj gradova baziran na bitno novih tehnološkim i društveno-ekonomskim osnovama. Uporedo s tim, saobraćajna problematika savremenog industrijskog i postindustrijskog grada raste u strmoj geometrijskog progresiji u odnosu na njegov prostorni i populacijski rast. Nagla ekspanzija automobilskog saobraćaja posebno u poslovnim središtima velikih gradova, zapretila je sredninom prošlog veka zagušenjem i saobraćajnim kolapsom, te opštim onečišćenjem gradskog središta. Sistem ulične mreže nasledjen iz predautomobilskih vremena, doživljava drastične »hirurške« zahvate i dopunjava se stalno novim i sve većim gradskim saobraćajnicama, autocestama, brzim magistralama, gradskim i prigradskim željeznicama, podzemnim i nadzemnim m etroima itd. ULICA, TIPOLOGIJA Pri rešavanju gradske saobraćajne mreže, jedan od osnovnih zadataka bio bi podela ulica prema njihovom saobraćajnom značaju i njihovoj ulozi. Nedostatak ulica u pogledu funkcionisanja gradske saobraćajne mreže ispoljava se kod stambenih delova nasleđenih gradova u njihovoj primeni za mešoviti saobraćaj obostranog smera. Zbog nediferenciranosti ulica po vrsti saobraćaja i pravca tokova, sve su ulice postale saobraćajne za sva vozila i sve smerove kretanja. Gusta mreža prolaznih ulica i česte ukrsnice otežavaju pravilan razvoj gradskog saobraćaja.
U tkivu grada i njegovom organizmu ulična mreža vrši funkciju povezivanja susednih ili udaljenih gradskih zona srodne ili različIte namene. Kao element u sklopu grada, ulice se mogu razlikovati: po značaju, po položaju, po funkciji, po vrsti, po prostornom oblikovanju, po tehničkim osobenostima terena i niveleti, po nazivu. Po svom značaju ulice se izražavaju poprečnim profilom ili regulacionom širinom, a mogu biti tretirane kao ulice višeg i ul ice nizeg reda.
U li ce višeg reda se koriste za tranzitni saobraćaj i za vezu sa unutrašnjom gradskom saobraćajnom mrežom, ili za vezu sa određenim ciljem. K od ulica nižeg reda ukidaju se za prolazni saobraćaj izvesne stambene ulice manjeg značaja, a mreža ulica stambene četvrti se uključuje u ulice višeg reda preko sabirnih ulica. K od ul ica višeg reda trase na terenu tr ba da pružaju dobru preglednost i da se ukrštaju međusobno u dva nivoa ili u jednom nivou na većim rastojanjima.
U lice nižeg reda služe za lokalnu potrebu, za međupovezivanje centara i za vezu mreže ulica gradske četvrti sa saobraćajnicama višeg reda. Ul ice nižeg reda su: sabirne, poslovne, stambene. Sabirneulice sa regulacionom širinom od 15m i više, povezuju mrežu poslovnih i stambenih ulica sa ulicama višeg reda. One oslobađaju stambene ulice od saobraćaja i prikupljaju saobraćaj iz gradskih četvrti i uključuju ga u saobraćajnicu višeg reda. Izuzetno kao najmanja širina sabirne ulice moze se dopustiti 12m. Poslovne ulice su one ulice koje služe lokalnim potrebama privrede. Njihova regulaciona širina je 14 i više metara, a najmanja je 8m . Stambene ulice su namenjene lokalnim potrebama stanovanja u stambenim zonama. Nj ihov a širina iznosi od 8 do 12m. Po položaju u gradskom tkivu ulice mogu biti: dijagonalne, transverzalne, kruž ne, obilaz ne, paralelne-sabirne, unutarblok ovsk e, slepe. D ijagonalne ulice se uvode prosecanjem građevinskih blokova kad kružna šema saobraćajne mreže nedovoljno ispunjava saobraćajne uslove. T ransverzalne ulice primenjuju se radi rasterećenja prolaznog saobraćaja koji nije uslovno vezan za gradsku aglomeraciju i kod postojećih ulica čija propusna moć ne odgovara nastaloj potrebi. Kružneulice , kao saobraćajna šema, oformile su se u više nizova naročito kod starih gradova i kod rekonstruisanih većih gradova. Kružne ulice mogu imati različit značaj i to od kruznih autoputeva pa do kruznih ulica oko city-ja ili do naredne međukružne ulice. Obilazneulice upotrebljavaju se kod manjih gradova ili kod kl imatskih m esta, sa funkcijom primene kružnih u lica. Paralelne ulice su stambene sabirne ulice postavljene u cilju sakupljanja saobraćaja iz gradskih delova i uključivanja saobraćajne mreže, po izvesnim rejonima, u ulice višeg reda. U nutarblok ovske i slepe ulice opslužuju veće stambene blokove. Ukoliko su unutarblokovske nlice neprolazne za kolski saobraćaj, one postaju slepe. Dužina slepi ulica ne treba da pređe 100m, a na kraju one moraju obavezno imati okretnicu za vozila.
Po funk ciji, kao vezni element gradskih zona, treba razlikovati ulice: za saobraćaj mešovit, kolski i pešački, za osveženje i šetnju, za povorke i m anifestacije. Po vrsti treba razlikovati ulice: stambene, U uli cevišeg reda spadaju: magistrale, glavne saobraćajnice, saobraćajne, trgovačke, industrijske, obalne, reprezentativne. saobraćajnice. Po prostornom oblik ovanju mogu se diferencirati M agistrale su ulice koje prolaze kros područje grada ulice: zatvorene, poluotvorene i otvorene, prolazne i ili izlaze iz područja do autoputeva. One se sa drugim neprolazne, pravi lne i nepravilne, simetrične i asimetrične, sa gradskim ulicama po pravilu ukrštaju u dva nivoa. Njihova regulaciona širina je 40m, a sa izuzetkom ona moze biti do arkadama i bez arkada, pravolinijske i krivolinijske, 30m. K od veliki h gradova one postepeno gube karakter ulica izlom ljene i prave, stepeništa i pasazi. gradskog značaja i postaju tehnički uređaji za regulisanje Po tehničkim osobenostima terena treba razlikovati saobraćaja po svojoj nameni, sa pripadajućim gradskim ulice: ravne i neravne, sa jednakim i nejednaakim usponima, pojasevima gravitacije sa obe strane. konkavne, konveksne, i konkavno konveksne. Glavne saobraćajnice imaju širinu između regulacionih Po nazivu mogu biti ulice: slepe ulice, uličice, ulice, linija 30m i više, a najmanja njihova širina je 22m. Glavne avenije, bulevari, k ružni venci. saobraćajnice povezuju dva ili više delova grada, a mogu se ULICA, TRGOVAČKA V. Trgovačka ulica uključiti u izvodne puteve. Saobraćajnice su one ulice koje povezuju dva ili više ULICE I TRGOVI, POJAM Osnovni elementi lokalni h centara. N jihva regulaciona širina je 20m, a sa funkcionalne i oblikov ane kompozicije grada. izuzetkom može biti i 15m.
615
1.
Osnovne šeme mreže gradskih ulica: polukružnokoncentrična, radijalno-koncentrična, dijagonalnopravougaona i pravolinijska ortogonalna
2.
Levo: ortogonalna ulična saobraćajna mreža sa pravilnim blokovima. Desno: diferenciranje saobraćajnih tokova ulične mreže ograničenjem prosecanja saobraćajnih tokova Različiti tipovi uličnih mreža
3. 4.
Levo: ukrštanje magistralnih poteza; desno: tipovi ulične mreže urbane jedinice
5. Tipizovana ulična mreža organizovane urbane jedinice i ostvarenja urbanog modula (linearni, centralni, heksagonalni)
ULICE, H IJERARH IJA ULICA V . H ijerarhijeulica ULI CE, IDE ALAN T IP UZORKA (engl. ideal type street pattern) Nastao kao iznenađujući plod istraživanja idealnog saobraćajnog sistema jednog mogućeg grada koje je vršio Christopher Alexander. On je za mernu vrednost saobraćajnog sistema ulica uzeo za faktor vreme umesto faktora distance koji određuje kvalitet saobraćaja. Došao je do nesvakidašnjeg zaključka da je idealna šema uzorka strukture ulica u jednom gradu šema paralelnih nizova ulica sa jednosmernim saobraćajem i skretanjem u desno. Logika ovakvog sistema bila je umesto “ ja živim X kilom etara udaljeno od centra grada” no va “ ja živim Y minut a udaljeno od centra grada” . Mada su u ovakvom sistemu sve distance putovanja mnogo duže nego obično, ipak putovanje tra je kraće i udobnije je jer ne postoje fizičke i psihičke smetnje vozaču na mnogobrojnim semaforima, a na ovaj način, korišćenjem visoke brzine vozila, moze se iskoristiti njegova prava prednost. ULI CE, MAGISTRALNE V . Gradska ulična mreža ULI CE, M REŽA GRADSKIH ULICA V . M reža gradsk ih ulica ULI CE, PROFILI V . Profili ulica ULICE, PROTOČNOST V.Protočnost ulica
ULI CE, SISTEM ULICA V . Sistem ulica ULI CE, SLEPE V . Slepeulice ULIČNA ELEKTRIČNA ŽELEZNICA, TRAMVAJ
(eng. tramway) Ulična električna železnica za osobni saobraćaj (u gradovima). V . Tramvaj. ULIČNA FASADA (Arh.). Glavni izgled, lice zgrade, fasada okrenuta ka ulici, za razliku od bočne ili zadnje, koja gleda na dvorište. ULIČNA MREŽA, GRADSKA V. Gradska ulična mreža ULIČNA PALUBA V . Street deck
ULIČNA UME T N O S T , U M E T N O S T U L I C E , STREE T ART (engl.) Pojam se pojavljuje 1970-tih godina i
1. 2.
3. 4.
Ulica, grobna; Pompeji Ulični trg; grad Podolinec u Slovačkoj, osnovan 1244 kao slobodno selo. U središtu, crkva zauzima dominantno mesto na tipičnom izdzženom „uličnom trgu“ ili „ tržnoj ulici“
Ulični trg; Spiška Nova Ves, Slovačka. Poljoprivredni karakter naselja imao je kao jedini gradski element – izdužen ulični trg Ulični motiv na katedrali, crtež autora Maldinija
definiše: 1. Umetnost performansa (performance) koji se izvodi na ulici – pozornici, često sa političkom konotacijom. 2. Nekomercijalne prostore i fasadne murale , sadržajem i slikom u direktnom odnosu sa problemima lokalne urbane zajednice. V . Street art. ULIČNI FRONTOVI Naziv za uličnu fasadu, odnosno, niz uličnih fasada kuća ili drugih arhitektonskih objekata koji čine jednu ulicu. Ulični frontovi najčešće sadrže prave linije. Prave linije ostavljaju nas hladnim, to su najčešće rešenja bez osećaja. Pod konac prav, beskrajno dugačak ulični fron je dosadan, pa makar bio u najlepšem kraju. O n nije u skladu sa našim prirodnim osećanjima, ne prilagođuje se terenu i ostaje jednoličan u efektu. Ali i kraće ulice deluju loše, pa mora da je tome drugi razlog. Taj razlog je u najviše slučajeva nedostatak zatvorenih uličnih frontova. Stalni useci širokih poprečnih ulica, koje stvaraju levo i desno izolovane kućne blokove glavni su uzrok što tu nema ni obuhvatne celine, niti ikakvog efekta. Biće to jasno ako se stare ulične arkade uporede sa njihovim savremenim varijantama. Stare arkade, u Bolonji na primer, sjajne i po arhitekturi i po detaljima, pružaju se bez prekid a celom ulicom, oko celog trga, makar samo na jednoj strani, ali uvek bez prekida. Na tome počiva celo dejstvo i ono ne može da izostane, jer samo neprekidan niz lukova može da obuhvati sve u jednu kompozicionu celinu. Danas je to sasvim drugačije. Zbog toga ni naše prave ulice ne daju jedinstven utisak. M oderna ulica se sastoji skoro samo od ugaonih zgrada. Red izolovanih kućnih
blokova, bez postojanja uličnih frontova, uvek će loše delovati, bile ulice i krivudave. ULIČNI IZGLED, ULIČNA FASADA V . F asada, I zgled ULIČNI KROV V . Pasaž, A rkade ULIČNI NAMEŠTAJ, STREET FURNITURE (engl.) Bilo koji mikrourbani element koji je podignut na podu ulice ili trga, uključujući stubiće, gvozdene ograde, lampe, poštanske sandučiće, ulične znakove i natpise, telefonske govornice i dr. ULIČNI PROSTORI V . U lica ULIČNI TRG Naziv za formu trga koji je formiran proširenjem jedne ulice na za to pogodnom mestu, da bi se dobio prostor sa funkcijama trga. Ulični trg je često formiran na mestima velikih raskršća ili na mestu gde se nalazi neka gradska dom inanta.V . Trg. ULIČNO OSVETLJENJE Predstavlja sistem primene veštačkog osvetljenja za ulice i javne otvorene prostore. Jedan od prvih primera u.o. srećemo u Libaniusovim opisima grada Antioha, noću osvetljenog grada koji se razlikovao od samog Rima u kojem su, čak i u vreme najvećeg uspona carstva, gradske ulice noću bile mračne. U Efesu, u toku Vv.p.n.e., Arkadijusova ulica bila je osvetljena svetlošću pedeset lampi, čija je svetlost, prema Ammianusu, čak i sredinom IVv. bila snažna kao u doba dana. Do značajnije upotrebe u.o. dolazi umnožavanjem uličnih svetiljki i svetlosti u prozorima kuća, posebno u XVIIIv. i u ranom periodu XIXv. Primer predstavlja u.o. Londona koje je promenilo noćni izgled grada. Danas, u.o. je važan urbanistički element jednog grada koji mu noću daje potpuno novu dimenziju i omogućava njegovo funkcionisanje tokom dvadeset četiri časa. ULMSKA ŠKOLA ZA OBLIKOVANJE, ULM H O C H S C H U L E F U E R G E S T A L T U N G (nem.) Osnovana 1950.g., kao privatna institucija Inge Aicher-Scholl i Otl Aicher, nakon njihovih susreta sa Max Billom u Cirihu 1947.g. Nakon prekida kon tinuiteta usled narastanja nacional socijalizma u Nemačkoj i Drugog svetskog rata, ulmski projekt je prvenstveno bio zamišljen kao podmlađenje duha Bauhausa . Nastava dizajna počela je 1953.g. sa Josefom Albersom, Johannes Itten i Ludwig Mies van der Rohe-om, kao gostujućim profesorima i Max Billom kao direktorom. Billa je nasledio T omas Maldon ado, 1956.g. i kasnije Hans Gugelot. Centralna ideja je bila da se oživi ideja Waltera Gropiusa za dostignuća zajedničkog rada, iasto kao i humanizacija i sistematizacija metodologije dizajna. U pokušajima da ovo postigne, Ulmska škola, poput Bauhausa, bila je sprečena unut rašnjim sukobim a. K arakteristike škole bile su upotreba semiotike, kontekstualnih studija i psihologije. Estetika dizajna škole predstavljala je uglavnom hladne industrij ske, stilizovane forme, koje su dizajnirali predstavnici kao Dieter Rams i Gugelot za fabriku Braun. Maldonado napušta školu 1967.g. K ada su 1968.g. lokalne vlasti obustavile školi f inansijsku podršku, jer je bila suviše radikalna za njihov ukus, predavači su odbili da nastave sa radom, a škola je zatvorena. ULO ŽI N A, ŠPALETN A, JAMB V . D ovratnik ULTRA STAKLO Ultraljubičasto staklo – kvarcno prozorsko staklo koje propušta ultra-ljubičaste zrake. Upotrebljeva se za bolnice, sanatorijume, škole, zimske bašte i dr. Ako se istopljeni kvarc oboji solima nikla, dobija se crno staklo koje zadržava sve vidljive zrake, a propušta ultraljubičaste. U L U D Ž A M I , U L U D JAM I (tur. " V elik a Mošeja" ) Glavna mošeja u jednom t urskom gradu (V . M ošeja). U M B AU T E R R AU M (nem. Umbauter Raum) V . Korisna zapremina
616
U M B I L I C U S (lat. pupak, grč. omphalos) Kod ant. grada, pre svega kod starog etrursk og grada , naziv za mesto gde se nalazi geometrijsko središte grada - njegov “pupak”, a to je zapravo ishodište koordinatnog sistema projektovanog s neba na zemlju. U ant. grč. urban. naziva se omphalos.
grad je takođe imao često nepravilan plan, obzirom na teren gradova na kojem su se nalazili. Prvi put kod antičkih rimskih provincijskih gradova (Trier, Timgad) pronalazimo pravilan plan grada, postavljen unutar kvadratne mreže šahovskih polja rimskog castruma (cardo, decumanus). U periodu srednjeg veka, osnovani su mnogi gradovi, koji su za osnovnu tačku U M B R A (Građ. mat.), (l. umbra senka). Tamnomrka boja. formiranja imali pijačni trg ili crkvu. U doba renesanse, Prirodna umbra je smeša gline i oksida gvožđa i mangana. razvijen je plan idealnog grada , koji je za osnovu imao Boja je postojana a najviše se upotrebljava kao vodena boja. simetričnu, kružnu ili poligonalnu geometrijsku strukturu Boja je slična mrkožutom okeru, od koga se razlikuje time što (Palmanova, Freudenstadt). U periodu baroka, podižu se novi pri žarenju pocrni. Takodje, mrki mineral koji se upotrebljava gradovi sa planom koji dominira i čiji je glavni akcent dvorac u molovanju. vladara (Versailles, Ludwigsburg, Mannheim). XIX vek donosi prodor grada kroz gradsk e zidine i njihovo uništenje, dok na UMBRACULUM Baldahin. njihovo mesto dolazi gradsk i prsten, prstenolika gradska UMBRELLA – BACK STOLICA (engl. umbrella-bach obilaznica, koja uokviruje gradsko jezgro (Beč, Ring). chair) D rugo ime za stolicu sa naslonom u obliku točka. Obzirom na značajno širenje gradova u novijoj istoriji, U M B R E L L A (engl.) Čatra (chattra), normalno na stupi ali se poboljšavaju se saobraćajne, tehničke, higijenske i druge termin koristi i za posebnu gradjevinu u H indu arhitek turi. 2. karakteristike gradova. Ti p k upole. UMETNIČKI NAMEŠTAJ (engl. craftsman furniture) Naziv za nameštaj koji je načinjen kao plod umetničkog akta, UM BRELLA KUPOLA V . Kupola nasuprot zanatskom nameštaju, načinjenom od strane U M B R E L L O Fabrique u jednom vrtu , u suštini mala struktura majstora – zanatlija, koji predstavlja odraz zanatske tradicije. Umetnički nameštaj je najčešće unikatan i predstavlja koja štiti sedište klupe. ingenioznu ideju stvaraoca, neovisnu od trendova i stilova. UMEKŠANO, ZAMAGLJENO U SLIKARSTVU V . Mnogi arhitekti takodje su izradjivali umetnički nameštaj, kao Sfumato na primer, Antoni Gaudi. V . A rt furniture. UM EREN O GRADJEN JE V . C ontinentia aedifica UMETNIČKI OBJEKAT (franc. objet d’art umetnički U M E T A K (Zgr.). Deo koji se umeće u neku sredinu objek at , engl. art object) Dekorativni umetnički predmet malih istorodnog ili različitog materijala. Dekorativnog karaktera su dimenzija i istančane, ekskluzivne izrade. umeci od drvenih pločica ili traka u drvo – intarzija, od UMETNIČKI PROSTOR V . Izražajni prostor kamenih pločica ili kockica – mozaik, od metalnih pločica ili traka – neilo. K onstruktivni su umeci npr. pero koje se kod UMETNIČKI STOLAR V . M enuisier veza dasaka umeće u žlebove priključenih dasaka – srčanica; drveni čepovi kojima se ispunjavaju rupe nastale izbacivanjem UMETNIČKI ZAN ATLI JA DRVOR EZBAR V .M enuisier čvorova ili oštećenjem građe; drveni trupac između roga i U M E T N O ST I T E H N O L O G I JA (engl. Art and zatege na krovovima sa direktnom vezom između ovih greda; Technology) Odnos između umetničkog i tehnološkog trouglasti trupci u prelomima na poligonalnim krovovima od principa ili koncepta jednog arh. dela. Javlja se pre svega u greda, da bi se ublažio prelom i pojačala veza i dr. modernoj arhit ek turi , kao proizvodu umetničkog procesa, ali i snažnih uticaja koje nameću konstruktivne, funkcionalne i UM ETAK, CVIKLA V . Cvikla druge tehničke karakteristike arh. objekta. Svaki arh. objekt UMETAK, DEKORACIJA (engl. inlay) Dekorativni dizajn sadrži odnos umetnosti i tehnologije, počev od najprimitivnije uzorka koji je načinjen od umetanja jednog materijala u drugi, čovekove nastambe, gde je primitivni stanovnik morao da obično formirajući ravnu površinu. upotrebi svoje skromno tehničko znanje da bi na pr. pokrio svoju kolibu, pa sve do visoko tehnološki soficistiranih U M E T A N J E (engl. inlay) Svaki postupak kod koga se mali primera savremene arhitekture, unutar kojih su sublimisana komadi jedne vrste materijala umeću u veće komade druge vrhunska dostignuća i saznanja iz oblasti tehnike, tehnologije, vrste, radi oblikovanja umetničkog predmeta. V . M arketerija, proizvodnje materijala, informatike, snabdevanja energijom, Intarzija. saobraćaja i dr. Pobornici moderne arhitekture su među UM ET ANJE, IN KRUSTRACIJA V . R ad umetanjem, prvima istakli značaj odnosa u.t. uključujući ga unutar svojih projekata (Walter Gropius, Mies van der Rohe, Le Corbusier, Inkrustacija Frank Lloyd Wright). UMETNIČKA GALERIJA (engl. Art Gallety) Građevina ili prostorija unutar jedne arh. građevine u kojoj se čuvaju i izlažu U M E T N O ST I D E JA (engl. idea art) Sinonim zak onceptualnu umetnički predmeti. Za razliku od muzeja, u.g. je manje umetnost . površine i njena postavka se često menja. Najznačajnije u.g. U M E T N O ST I Z L O Ž B E N O G PA N O A V . T ack board art nastale su kao kolekcije umetničkih predmeta, da bi prerasle u značajne muzeje i kulturne institucije: Vatikanski Muzej, U M E T N O ST PA N O A V . Tack board art Lou vre, National Gallery, Britanski Muzej i dr. U M E T N O ST U L I C E V. Ulična umetnost UMETNIČKA GRADNJA GRADOVA (nem. Stadtbaukunst) Podizanje i gradnja gradskih područ ja obzirom U M E T N O ST , U R B AN A V . U rbana umetnost na estetske i umetničke elemente doživljavanja grada U M E T N U T A KAPELA (nem. Einsatzkapellen) (pogledne tačke, vizure). Pravougaoni ili trapezasti prostor crkve koji služi kao kapela, Grčki antički gradovi su uglavnom predstavljali koji se nalazi u polju između dva povučena kontrafora . Često je konglomerate različitih gradskih modela i obično su podizani pronalazimo kod crkava kasne gotike. okolo čvrstih gradskih račaka: agora i područja hramova. UM ETN UT A POKRIVN A LAJSN A (nem. Einshubleiste) Geometrijski model grada unutar pravougaonog il i kvadratnog V . Lajsna. Lajsna koja pokriva spoj dve daske, ali ima i rastera dao je Hippodamus iz Mileta, ali je ovaj plan bio u konstruktivnu ulogu, jer predstavlja umetnuti spoj ("pero i primeni najčešće u grčkim kolonijama (Milet, Priene). Etrurski žljeb").
617
1.
Ulični fasadni motiv iz perioda renesanse, crtež, Maldini 2. Ulica, tržna- Tri karakteristična primera tržne ulice: 1 Vimperk, Češka, osnovan u XIIIv; 2 Plan, Češka, osnovan 1343; 3 Domžalice, Češka, sa tržnom ulicom uokvirenom tremovima 3.
Unbuildable building; C.N. Ledoux, Maison des D irecteurs de la Louie, crtež fasade autor a knjige
U M E T N U T I SL O G O PE K A V . U gaoni slog
UN AKRSN A ZID N A KON STRUKCIJA (engl. cross wall) V . Bok s sk lop
U M E T N U T I SV O D V . Cvik la UM IRANJE GRADO VA (engl. original. The Death of Our Cities) Pojam nastao prvi put u radovima Patrick Geddesa 1890 tih godina, koji je proučavao evoluciju gradova svog vremena koja je dovela do razvoja bednih krajeva grada: slam, semi slam, super slam), koje je prikazao metaforički kao kancerogeno tkivo razvoja grada. 1944. godine, načinjena je rekapitulacija rada C I A M - a izlaskom knjige M ogu l i naši gradovi da pre ive? Pitanje koje je ova knjiga postavila ubrzo je dobilo odgovor “ne”, u delu Jane Jacobs “ U miranje i život velik ih američkih gradova i konačno, dobilo jednostavan odgovor u tezi o umiranju gradova koju je postavio Doxiadis u svojoj knjizi U miranjenaših gradova.
1. 2.
Umirući grad, Urbis morientis imago; grad razr ušen kataklizmom. Ruska srednjovekovna minijatura Umirući grad; ilustracija Colin Hay -a za „Lathe of Heaven“
UN AKRSN O PREKLAPAN JE V . D rveneveze UNAKRST ARMIRANA PLOČA Armiranobetonska ploča koja ima glavnu armaturu u oba pravca. primenjuje se onda kad je odnos strana ≤ 2:1. UN APRED JEN JE, URBAN O V . Urbano unapredjenje
U N B U I L D A B L E B U I L D I N G S (engl. građevine koje nije moguće izgraditi ) Pojam se odnosi na onu arhitekturu, utopističku, vizionarsku ili u tehnološkom smislu konstruktivno nedostupnu. Ova arhitektura završava u idejnim rešenjima, vizionarskim crtežima i skicama; takođe, srećemo je na platni naučno fantastičnih filmova, u sf U M I R AN JE K U L T U R A N aziv za nestajanje pojedinih stripovima i knjigama. U istoriji arhitekture, postoje civilizacija i prema tome i kultura zajedno sa njima. Postoje mnogobrojni primeri unbuildable buildings, predstavljeni na mnogobroj ni pri meri um iranja kultura u istoriji civil izacija, kao crtežima i slikama utopista, kao što su bili Piranesi, Boullee, na primer umiranje kultura latinoameričkih indijanaca, Ledoux, ali i u projektnim rešenjima savremenika, kao na pr. umiranje kultura severnoameričkih indijanaca, umiranje stere grupe Archigram, Solerija, Fullera i drugih. egipatske kulture i dr. UNCIJA Naciv za modularnu meru dužine, u upotrebi za UMIRUĆI GRAD, URBIS MORIENTIS IMAGO (lat. vreme ital. renes., deo vićentinske stope. 1 vićentinska slika umirućeg grada ) Pojam se vezuje za predstave umirućih stopa= 35,10cm= 12 uncij a. gradova, onih koji nestaju sa lica zemlje. Ovakve predstave su U N C T O R I U M (lat. ) Kod antičkih rimskih termi , naziv za česte u istočnjačkim prikazima, u primerima iz ant. Grčke, pa prostorije koje su služile za mazanje ulima. sve do stanja nestajanja i izumiranja u kojoj se nalazio Rim u prvim vekovima naše ere. Sam grad bi tokom perioda svog UNČA Srednjovekovna gradjevinska mera – palac: 29mm. raspada bio svestan svoje drame: nastajalo je relativističko U N D E , U N D Y (franc., engl.) Talasasti svitak , ili oundy, nalik osećanje sveta i takvo njegovo postojanje u njemu. U takvom vitruvijanskom svitku ili bilo kojem uvijenom ponavljajućem stanju, javljali su se tragični znaci koji su ukazivali na ornamentu, posebno u klasičnoj arhitekturi , ali takodje i pretpostavku i saznanje da ni sam svet ne mora biti večan, a kasnogotički ornament. još m anje jedan grad u svetu. Slik a umirućeg grada ponavljala se kako unutar epova (Lukrecije), tako i u mito loškim pri kazima. U N D E R C R O F T (engl.) Engleski naziv za kriptu ili zasveden Današnje predstave u.g. uglavnom su vezane za mogućnosti prostor ispod crkve ili druge gradjevine, koji se nalazi potpuno ekološke katasrofe i nuklearne kataklizme. Interesantne su ili delimično ispod zemlje. futurističke predstave u.g., posebno na planu science fiction-a u filmu, kao na pr. “Loganovom bekstvu” gde je izražajno data U N D E R C R O FT - K A VE R N A (engl.) V . Kaverna slika u.g. Washingtona, obraslog u puzavice i korov, pustog, U N D E R G R O U N D (engl. podzemlje ) Engleski naziv za bez ljudi. podzemnu željeznicu, drugi naziv je subway, ili L ondon Tubes. U UMNOŽENI ORNAMENT (nem. Francuskoj je naziv metro. Multiplikationsornament) Ornament načinjen od više U N D E R GR O U N D C I T Y V . Podzemni grad keramičkih ili drugih pločica koje na sebi nose jedan segment ornamenta. Postavlja se na podu, zidu ili drugim U N D E R G R O U N D U R B A N I Z A M V . Podzemni grad arhitektonskim elementima i dr . U N I C E N T A R Urbanistički pojam koji određuje jednu U M R A U M (nem. okolni prostor ) N aziv za prostor u njegovom urbanu strukturu, na pr. jedan grad, koji je formiran okolo značenju “okolnog prostora”, koji u arh. teoriju uvodi jednog gradskog jezgra, gradskog centra, nasupro t policentru , švajcarska kritičarka Vogt-Goeknil. Ona razvija svoju teoriju koji predstavlja urbani strukturu formiranu sa dva ili više arhitek tonsk og prostora kao Umraum (okolni prostor). Međutim, gradskih jezgara. ona ne postavlja fundamentalnu razliku između perceptualnog UNIFIKACIJA (nl. unificatio) Jedinjavanje, ujedinjenje; i egzistencijalnog prostora, pa uvodi neprecizne pojmove, kao sjedinjavanje, sjedinjenje; ujedinjenje, ujedinjenost, sjedinjenje, što su na pr. “ Er lebnis eines Raumes” (dozivl jajni prostor i sjedinjenost; izjednačenje, uravnivanje. “Gesamteindruck” (opšti utisak). Takođe, ona piše o “nedvojbenom susretu s prostornim totalitetom”. U samoj U N I F O R M A N (nl. uniformis) Jednoobrazan, jednorodan, stvari, već sama reč “Umraumerlebnis” (percepcija okolnog jednolik; jedinstven, novo g obli ka; fiz. unif orm no kretanje prostora), koja se javlja u samom naslovu njene knjige, morala jednako kretanje, kretanje čija se brzina ne menja; supr. bi biti definisana terminima psihologije percepcije. Da bi multiforman. potkrepila svoju tezu, Vogt-Goeknil razmatra tri vrste prostora: “Der Weite Raum” (široki prostor). “der enge U N I F O RM N A AR H I T E K T U R A Naziv za jednoobraznu Raum” (ograničeni prostor) i “der gerichtete Raum” (usmereni arh., jednaku, istog oblika, karaktera i strukture. prostor). Postupajući tako, ona se dotiče nekoliko svojstava Prefabriko vana arh., predstavlja u.a. egzistencijalnog prostora, ali pošto joj nedostaje koherentni U N I K AT N I D I Z A JN Oblikovanje, dizajniranje predmeta sistem dobro definisanih koncepata, njegovo istraživanje nije ljudske upotrebe pojedinačno, rešavanjem problema svakog ni moglo doći do bilo kakvih opštih zaključaka. predmeta ponaosob. U.d. je naročito prisutan kod predmeta UNAKRSNA STOLARSKA VEZA N aziv za stolarsku čija upotreba nije masovna: kod predmeta odevanja, nakita, drvenu vezu dva elementa koji se medjusobno postavljaju unikatnog nameštaja i dr. unakrsno, čineći “X” ram. Veza se radi pod uglom, najčešće se UN ION DE S ARTISTES MOD ERN ES, ZAJEDN ICA jedan element prob ija drugim elementom pod uglom. MODERNIH U M E T N I K A (franc.) Organizacija
618
francuskih arhitekata i dizajnera koja je osnovana 1930. godine. Grupa je zasnovala dalji razvoj modernog internacionalnog stila. Institucija je postala najprominantniji locus modernog funkcionalističkog dizajna izvan Nemačke ( v. Bauhaus, Funkcionalizam ). U.A.M., kako je bila poznata, je osnovala grupa umetnika uključujući Rene Herbst, Francis Jourdain i Robert Mallet-Stevens. Prominentni medju dizajnerima nameštaja bili su Le Corbusier, Pierre Chareau, Eileen Gray i Charlotte Perriand. U N I T F U RN I T U R E (engl.) Jedinični nameštaj. Modularni nameštaj koji je razvijen u Nemačkoj u periodu 19 20.-tih. Pod uticajem ideja D eutscher W erk bund-a i potreba koje su narastale nakon Prvog svetskog rata, razvijena je potreba za nameštajem koji nije skup za izradu i koji je ekonomičan za upotrebu jer ne zauzima puno prostora. Dizajneri Bauhaus- a i drugi, posebno Franz Schuster, načinili su modularan sistem nameštaja. Ovaj sistem različitih komada nameštaja sastojao se od sličnih modularnih elemenata, koji su svaki za sebe mogli da se koriste na odredjen broj različitih načina, kao na primer ormar/ sto ili polica/kabinet/ormar koji su načinjeni različitim kombinacijama ladica. Moduli se mogu različito kombinovati, prema ekonomskim zahtevima i dostupnoj veličini prostora, a mogu da se nadgradjuju i aranžiraju prema potrebi i prema željama vlasnika nameštaja. Pošto su komadi nameštaja bili slični ili identični po bazičnom dizajnu, module je bilo jednostavno i relativno jefti no proi zvoditi. Id eja m odularnog nameštaja se vrlo brzo proširila i do danas je ostala prioritetna u izradi saavremenog nameštaja. U N I T E D ’ H A B I T A T I O N (franc. zajednica stanovanja ) Pojam Le Corbusiera kojim je on nazvao projekt za stambenu zajednicu koju je podigao u Marseillesu, 1947-52., koja predstavlja dom za 1.600 stanovnika i sadrži 26 različitih vrsta unapređenja zajedničkog stanovanja. UN ITE D CRAFTS POKRET V . Roycroft k omuna U N I V AL E N T N A A RH I T E K T U R A N aziv za arh. i arh. form u uopšte koja ne korespondira sa okolinom niti sa svojim korisnikom. Najčešće, to je naziv za apstraktan, neutralan prostor. UNIVALENTNOST MODERNOG ARHI TEKTO N SKOG JEZIKA Predstavlja izdvojen i izolovan jezik moderne arhitekture, idealni element preobražaja društva kroz arhitekturu prema Le Corbusierovoj teoriji, koji je stvoren da bi se izbegla politička revolucija uporedo sa revolucijom u urbanizmu i arhitekturi. Kritikujući ga, tokom perioda 1960-tih godina, Paolo Portoghesi piše: “Moderan grad nas sve više udaljava od svesti da je ljudski život sastavni deo jednog eko-sistema sastavljenog od mnogih različitih oblika života.” U tom smislu, i u njegovoj sadašnjoj istorijskoj f ormi, grad predstavlja ambijent koj i ni je ništa manje neodređen i iskrivljujući od “sela” shvaćenog kao naličje gradske medalje. U N I V E R Z A L N A A R H I T E K T U R A Futurističko gledanje univerzalne civilizacije, kod koje je koncepcija prostora zajednička kako osećajnoj strukturi ovog perioda, tako i njegovom duhovnom stavu. UNIVERZALNA KUĆA (nem. Umgebindehaus) Kuća
podignuta kao kuća brvnara , kod koje je gornji sprat ili krov (krovni sprat) podignut na samostalnoj nosećoj konstrukciji od drvenih stubaca, greda i veznih nosača. U N I V E RZ A LN I AR H I T E K T 1. N aziv za arhi tekte koji su tokom istorije bili nosioci ne samo najviših znanja iz oblasti arhitekture, već takođe iz ostalih oblasti umetnosti i tehnike. U doba renesanse, postojao je ideal univerzalnog čoveka, kojem su mnogi želeli da se približe. Michelangelo Buonaruotti je bio izvrstan arhitekta, skulptor, slikar, urbanista i vojni planer. Leonardo Da Vinci je u svojoj univerzalnosti sadržao
karakteristike tehničkog genija, naučnika opštih naučnih oblasti, slikara, arhitekte, crtača. U kasnijim periodima, teško je pronaći slične univerzalne ličnosti (uomo universale). 2. U savremenoj arh. pojam koristi Buckminster Fuller kada predlaže sistem organizacije na svetskom nivou u kojem njegovi istaknuti inženjeri, nemilosrdni i autoritativni, univerzalni arhitek ti , zamenjuju organe vlada efikasno obavljajući njihov posao. UNIVERZALNI ČELIK Valjani čelik širine od 151 do 1000 mm i debljine iznad 3 mm, pravougaonog preseka, koji se dobija valjanjem kroz univerzalne valjke. UNIVERZALNI NASTAVAK Veza koja spada u zastarele metoda nastavljanja i primenjuje se ako se svi elementi nastavljaju na istom mestu, što u slučaju više elemenata, koji leže jedan pored drugog, zahteva podvezicu velikih dimenzija i veliki broj zakivaka za vezu. UNIVERZALNI PROSTOR Naziv za prostor koji nosi odrednice ” spoljašnjeg” i “ unutrašnjeg” prostora istovremeno, prostor gde se spoljašnji i unutrašnji prostor međusobno prožimaju. Pojam u.p. uneo je u arh. teoriju Mies Van der Rohe, svojim projektima, među kojima je najznačajniji Farnsworth House, Fox River, Illinois, iz 1945-50.g. U N I V E R Z A L N O S T U A R H I T E K T U R I Univerzalnost je pojam za opštu arh., sveobuhvatnu, koja je svemu i svima zajednička, bez izuzetka, opšte razumljiva i prihvatljiva. Le Corbusier je definisao purizam (1921.g.) kao univerzalni stil koji je razumljiv skoro svalkom, za što se on sam uvek zalagao i stil koji kao takav tr eba da postane opšta arh. konvencija. K ao odgovor, bila je pretpostavka o izgradnji novog, internacionalnog stila, koji će biti nosilac univerzalnosti u arhitekturi. U kasnijem periodu, univerzalnost se pojavljuje takođe kao odlika i drugih stilova. Na pr., prema teoriji pop arhitekt ure, ono što je najviše univerzalno većini ljudi, predstavlja delikatnu kombinaciju “ tipičnog” i “koraka ispred”. U N I V E R Z I T E T Zajednica fakulteta kao naučnih i najviših nastavnih ustanova; sprema visoko kvalifikovane stručnjake, daje studentima specijalna teorijska i praktična znanja, uvodi ih u metodologiju naučnog rada, organizuje i unap redjuje nastavu. U N O V O K A L N O S T U A R H I T E K T U R I Nasuprot arhitektonskoj harmoniji, unovokalnost predstavlja jednoznačnost arhitektonskog prostora, istovetnost i jednovr ednost elemenata tog prostora, jednostavnost, ali i monotoniju. Univokalna arhitektura je rudimentarna, jednostavna po svojoj koncepciji i struktu ri, nastala upotrebom jednog ili veoma malog broja arhitektonskih elemenata. U N T E R C U G ( nem. Unterzug ) V . Podvlaka U N T E R Z U G P O D V L A KA (nem. Unt erzug) V . Podvlaka U N U T A R Z I D I N A V . Intra muros UNUTARNJI PROSTOR V . Tak odje U nutrašnji prostor N asuprot “ spolja” , unutarnji prostor predstavlja stanje u kojem se nalazi jedan prostor ili čovek u tom prostoru, gde je izdvojen, zaštićen, izolovan, uokružen, uokviren, povučen. Osnovno svojstvo jedne kuće je što na suvodi “unutra”. Prema tome, bit kuće kao arh. je unutarnji prostor . Dok smo u gradu, mi smo još uvek “napolju”, mada je kod mnogih gradova, posebno srednjovekovnih, pojam “ unutar” imao značenje “biti u gradu”, unutar gradskih zidina, zaštićen. U kući smo sami sa sobom, povukli smo se u u.p. Kada otvaramo ulazna vrata od kuće nekome drugom, onda je to naša slobodna odluka; mi puštamo svet da dođe do nas, iako mozemo da ga posmatramo iz kuće. U.p. se prema tome primarno definiše kao
619
1. 2. 3.
Le Corbusier: „Unite d’habitation“, Marseille, 1947-1951 Unite d’Habitation, Marseille
Slika objekta i poprečni presek koji pokazuje tri etaže na kojima se nalaze dve stambene jedini ce
1.
Univerzalna kuća, Umgebindehaus
2.
Unutrašnje dvorište, Michelangelo
3.
Unutrašnji prostor, perspektivni prikaz, Giacomo Fontana (1805-1880)
plan
palate
Farnese,
topološki zatvoreni prostor. Međutim, svaki u.p. treba da ima svoju komunikaciju sa okolinom, koja se ostvaruje na bilo koji pogodan način, ali da ima svoju unutarnju strukturu. O tome, Robert Venturi kaže: “Projektujući iz spolješnjosti u unutrašnjost, kao i iznutra prema spolja, stvara se potrebna napetost, što nam pomaže pri pravljenju arhitekture. A pošto je “unutra” različito od “spolja”, onda zid - to mesto mene postaje arhitektonski događaj. Arhitektura se zbiva na susretu unutarnjih i spoljnjih sila upotrebe prostora. Te sile unutrašnjosti i spoljne okoline su i opšte, a i posebne, one su i sveobuhvatne ali i zavisne od datih okolnosti.” UN UTRAŠN JA ARH IT EKTURA Arhitektonska obrada prostorija u zgradi. UN UTRAŠN JA ARH ITE KTURA KAO EN TERI JER V . Enterijer UN UT RAŠN JA GLASIJA V . Glasija UN UT RAŠN JA OPSADN A LIN IJA V . K ontravalaciona linija UNUTRAŠNJA SILA Sila koja dejstvuje izmedju masa pojedinih materijalnih tačaka sistema. UNUTRAŠNJA VRATA (nem. Innentuer) V rata na unutrašnjem zidu jedne kuće. UNUTRAŠNJE TRENJE Otpor relativnom kretanju delova istog m aterijala. UN UTRAŠN JE TREN JE, KOEFICIJEN T V . Koeficijent unutrašnjeg trenja UNUTRAŠNJE ZIDANJE (nem. Innenmauern) Zidanje unutrašnjih zidova neke građevine, nasuprot spoljašnjem zidanju , odnosno, zidanju spoljašnjih zidova (fasade) nekog građevinskog objekta. Razlikujemo: središnje zidanje, pregradno zidanje i zidanje međuzidnog prostora. Zidanje unutrašnjih zidova i drugih elemenata građevine, odlikuje čistoća i pedantnost. UNUTRAŠNJI ARHITEKTONSKI MOTIVI U U R B A N I Z M U Primena unutrašnjih arhitektonskih motiva (stepenice, holovi, galerije, stubovi) i na spoljnoj arhitekturi jedna je od elemenata draži i lepote antičkih i srednjovekovnih arhitektonskih kompozicija. Onaj prevashodno pitoreskni utisak koji čini, na primer, Amalfi, nastao je iz upravo grotesknog nereda spoljnjih i unutrašnjih moti va: u isto vreme i na istom mestu nalazimo se i u kući, i na ulici i na spratu i na prizemlju, sve zavisi kako smo shvatili ove čudnovate kombinacije. To je ono što oduševljava skupljača veduta i što vidimo na pozorišnim scenskim dekoracijama. Ali za scensku sliku se nikada neće odabrati moderni deo grada, to bi za gledaoce bilo isuviše dosadno. UNUTRAŠNJI GOTIČKI SVOD (engl. rear vault) Unutrašnji luk ili svod, takodje se naziva voussure arch ili scoinson arch, na čelu ukošenog gotičkog otvora, izrastajući iz bočnih vertikalnih otvora, kratkih konzola ili stuba spojenog sa zidom (escoinsons) na uglovima bočnih vertikalnih otvora. UN UT RAŠN JI I SPOLJAŠN JI PROSTOR U dva pravca se moze istrazivati spoljašnji i unutrašnji prostor: sa ugla funkcionalnih odnosa i aktivnosti, sa ugla fizičkih karakteristika izgrađenog gradskog tkiva i “negativnih” prostora koje ono obli kuje (trgovi, ulice itd.). U prvom slučaju unutrašnji prostori stanovanja funkcionalno se nastavljaju u spoljašnji okvir (“ produženje stanovanja”). U drugom slučaju složeni odnosi između “ pozitivnog” i “ negativnog” pr ostora koji daju ambijentalne vrednosti gradovima i neizgrađeni prostori jednako su vredni delovi fizičke strukture, kao i sami objekti. Razdvojiti ove dve
ravni prostornog m išljenja i obl ikovanja - znači ukinuti i jednu i drugu. Skoro bi se moglo reći da je i sama fizička organizacija urbanog prostora u suštini i između ostalih aspekata uspostavljanje odnosa između unutrašnjih i spoljašnjih, izgrađenih i neizgrađenih delova urbane morfologije. UNUTRAŠNJI IZGLED, UNUTRAŠNJOST (nem. Untersicht) 1. Prikaz unutrašnjosti jedne građevine, slika ili perspektiva građevine sa pogledom iznutra. 2. Unutrašnji pogled na plafon ili unutrašnje krovište jednog prostora, na primer: tavanica, kasetirana tavanica. UNUTRAŠNJI LUK (engl. rear arch) L uk sa unutrašnje strane zida koji premošćuje vratni ili prozorski otvor. V . L u k . UNUTRAŠNJI PROSTOR Predstavlja prostor “unutar” jednog arhitekto nskog obj ekta, odnosno, unut ar njegovih zidova, ispod njegovog krova. U osnovi, u organizacionom smislu, odnos unutrašnjeg prostora (rešava nekakav posmatrani model života ) i njegove “zalančanosti” (uključenosti, sadejstva) u kompletnu strukturu sredine, može se objasniti i odnosom jedini ce i mno štva. O vde mno štvo treba shvatiti kao tip zeljene strukture u okviru koje se mogu ostvariti zeljeni kontakti na nivou pojedinac-kolektiv. T ime jedinica, odnosno unutrašnji prostor, ne može biti određen unutrašnjim merilima, već postoje vrednosti koje precizno rešavaju odnos unutrašnjeg prostora prema celokupnoj sredini. UNUTRAŠNJI SVOD (engl. rear vault) Mali zasvedeni prostor izmedju prozorskog stakla i unutrašnje površine zida, u slučajevima kada ke zid debeo i zakošen. V . Zak ošeni zid. UN UTRAŠN JI TRIGLIF M etopa. V . Int ertriglif, M etopa. UN UTRAŠN JI UGAO Figura koja se formira kad se dva zida susretnu medjusobno pod uglom, kao kod ugla jedne sobe, koji se nazivare-entrant. UNUTRAŠNJOST PROZORA V . L edja prozora UNUTRAŠNJOST SVODA (nem. Gewoelbelaibung) Unutrašnja površina nekog svoda. Može da bude završno obrađena ili da bude sa vidnom svodnom konstrukcijom. UNUTRAŠNJOST V . U nujtrašnji iz gled UOBLIČAVANJE (nem. Gestaltung) D avanje izgleda
prilikom rešavanja projektnog zadatka, odnosno funkcije jednog arhitektonskog objekta. Uobličavanje često sadrži elemente stila i formalnog rešenja. U O B R A Ž E N O S T U A R H I T E K T U R I (engl. conceit) Prihvatljivi fabrique u jednom vrtu, obično kapriciozan, kao na primer što je most koji ne premošćuje ništa već je postavljen isključivo kao ornament. UOKVIREN (engl. surround) Okvir jednog arhitektonskog sredstva, kao što je arhitrav okolo otvora. U O M O U N I V E R SA L E (ital. univerzalni čovek) V . U niverzalni arhitekt UPADAJUĆE SEDIŠTE D rugi naziv za klizeće sedište . UPADAJUĆE SEDIŠTE, DEMONTAŽNO SEDIŠTE
V . D emontažno sedište UPARENE ARKADE V . A rk ade, uparene
U P A R E N I A R H I T E K T O N S K I E L E M E N T I (nem. Gekuppelt) Arhitektonski elementi (stubovi, nosači, prozori, portali i dr.) koji su postavljeni jedan pored drugog, jedan ispred drugog ili jedan iznad drugog u paru tako da čine udvojeni uporedni element. Ovo je prisutno kod: dvojnih
620
prozora, dvojnih arkada i ostalih prostora kod kojih je potrebno postići efekt fasade sa obe strane zida na kojem se nalaze upareni arhitektonski elementi.
svih službi u realizaciji prostora, obzirom da se uvođenjem ovih kriterijuma a koji nisu nepoznati ekonomskoj praksi, može i tačnije odrediti prava građevinska vrednost realizovanih prostora. UPI JAN JE (1) Proces primanja tečnosti u pore šupljikavog materijala. D rvo, kamen i opeka upijaju vodu; drv o upija fir nis U P O T R E B N I P R E D M E T V . Prostorne jedinice. Svojim i karbolineum, kada se ovima premazuje; kamen i omalterisane svojstvima upotrebni predmeti - oruđa - su nerazdvojni učesnici u površine upijaju flaute. (2) Upijanje zvuka; apsorcija jednog izgrađivanju vrednosti jednog arhitektonskog prostora i prema dela energije zvuka koji pada na neku površinu. neposrednim korisnicima - njihovim međuakcijama - odlučuju najintenziv nije u funkcionalnim analizama. Događaj - kretanje, UPIJAN JE VO D E, KOEFICI JEN T UPIJAN JA VODE moguće je u svim nivoima organizacije sagledati u odnosu V .Koeficijent upijanja vode prema uporebnom predmetu i to počev od definicije radnog UPI SAN I KRST (engl. cross in square, franc. croix inscrite, mesta, zoniranjem kretanja u njegovim i ostalim prostornim quincunx) Najčešći oblik osnove vizantijske crkve, okvirima, pa sve do tzv. širih, urbanističkih sklopova, gde se nepoznatog porekla. Crkva N ea, koja je završena 880.g., događaj, okrenut prema upotrebnim predmetina, samo smatra se da je bila prvi primerak ovakve osnove u umnozava brojem aktivnih funkcija. K onstantinopolju. Sastoj i se od devet brodova. Centralni br od Upot rebne predmete možemo posmatrati od n ivoa je u obli ku širokog kvadrata, dok su ugaoni brod ovi male površine osnovne prostorije stana, gde su sadrzani unutar kvadratne površine, a preostala četiri broda su pravougaonog mobilijara ili radnih sredstava (stolica, kuhinjska oprema i sl.), oblika. Visoki centralni brod je nadvišen kupolom (koja je pa sve do urbanističkog plana jednog grada, gde su sadržani u podignuta na četiri noseća stuba)., ugaoni brodovi su takodje okviru mobilijara jedne ulice (telefonska govornica, poštansko zasvedeni kupolama ili krstastim ili poluobličastim svodovima, sanduče, klupa. isl.). Postoje opšti upotrebni predmeti, čija dok su pravougaoni brodovi obično zasvodjeni poluobličastim upotreba nije vezana za određen prostor (spoljašnji ili svodovima. V . C roix inscrite. unutrašnji), niti za neku karakterističnu sredinu (mobilni UPLETENA STABLJIKA (engl. twisted stem) Profilacija telefon). koja izgleda kao duga, tanka cilindrična šipka sa stabljikom UPOTREBN I PROSTOR V . U potrebna vrednost prostora uvrnutom okolo nje, formirajući spiralni ornament postavljen u cavetto izmedju dva kontinualna ravna profila sa gornje i UPRAVAN (nem. lotrecht, senkrecht) Naziv koji određuje donje strane. Karakteristična profilacije u periodu romanike. položaj neke duži, ravni, geometrijskog tela ili arhitektonskog oblika u odnosu na drugi, od uglom od 900. U P L E T E N I ST U B V . Toezo UPRAVN A PROJEKCI JA V . N ormalna projek cija UPLETENO STEPENIŠTE Geometričko stepenište. UPTOWN (engl. gornji grad ) N aziv za deo grada koj i je UPORIŠTE V . Oslonac podignut na uzvisini, iznad “donjeg dela grada” (downtown ). Gornji grad je nastao još u periodu ant. Grčke, kada su UPORNJAK V . Oporac (St., K onst.). gradovi podizani na uzvisini, iz bezbednosnih razloga, dok je UPORN JAK KON TRAFOR V . Kontrafor, Kempfer, v. Oporac lučki deo grada bio “donji grad” ( downtown ), podignut neposredno uz more. Današnji savremeni gradovi takođe UPORNJAK OPORAC V . Oporac imaju svoj uptown i downtown , kao na pr. N ew York , gde pojam U P O T R E BL JE N E V O D E ( O T PA D N E V O D E ) (Snt.). downtown takođe znači trgovačku četvrt. Vode zagađene u domaćinstvu i industriji, kao i kišne vode koje se uvode u kanalizaciju. Razlikuju se: (1) kućne UPU ŠTAN JE (Zgr.). Ukopavanje nečega u neki materijal, upotrebljene vode, koje potiču iz nužnika, kupatila, kuhinja, tako da predmet bude ravan sa njegovom površinom. perionica i sl.; (2) industrijske upotrebljene vode, koje potiču Upuštaju se ekseri i zavrtnji, da im glave ne bi bile vidljive od tehnoloških procesa i pogona industrije; (3) kišne vode, preko površine drveta ili metala; ugaonici na uglovima koje nose prljavštinu sa krovova, ulica, trgova i dr. Sem toga, prozorskih krila i dr. (v. Upuštena brava). upotrebljene su i one sasvim malo ili nimalo zaprljane vode U P U ŠT E N O L U K Naziv za oluk koji se nalazi postavljen koje potiču od vodoskoka, arteskih bunara, hlađenja motora, unutar krovne ploče, kod ravnih krovova, tako da nije vidan kondenzacije i sl. na fasadi objekt a. UPOTREBNA VREDNOST PROSTORA Upotrebna UPUŠTEN PANEL (sunk panel) Panel sa upuštenim vrednost jedne prostorne organizacije može biti ocenjivana na ramom. svim njenim stepenima istraživanja i realizacije, njome se može dobiti kompletna slika njene vrednosti. Evropska praksa UPUŠTEN PROFIL (engl. sunk moulding) Profil koji je utisnut ili upušten iza glavnog lica ili konstruktivne površine pokazuje dve osnovne grupe, kriterija: zida. 1. Elemente za određivanje funkcionalne vrednosti objekta: veličina, namena, konstrukcija, kvalitet, položaj u UPUŠTE N A BRAVA Brava ukopana ravno sa unutrašnjom površinom friza, tako da je unutrašnji lim kutije vidljiv sa sklopu, opremljenost, ekonomičnost, i unutrašnje strane. Ima šilt samo sa spoljne strane. 2. Krit erije koji se odnose na ambijent: mesto i odnos prema centru, socijalna diferencijacija, saobraćaj - UPUŠTENA IVICA (engl. sunk draft) Margina okolo parking, zdravstveno - higijenski uslovi: čistoća vazduha, mir, kom ada kamenog tesanika koja ostavlja lice kamena uokv ireno na taj način što je istaknuto, tj, uzvišeno u odnosu na ivicu. buka - odnos prema centru snabdevanja, zelenilo. Zadovoljenje interesa korisnika obuhvatilo bi UPUŠTEN A OGRADA (engl. sunk fence) V . Ha ha ocenu sledeće četiri grupe: 1.funkcija, 2. stupanj opredeljenosti, U P U ŠT E N I PA N E L Naziv za panel kod kojeg je površina 3. položaj stana: objekat, naselje, centar i 4. ekonomičnost: upuštena u odnosu na njegov okvir. troškovi eksploatacije i održavanja. UPUŠTENI RAZUPIRAČ (engl. recessed stretcher) Upotrebna vrednost organizacija ili u užem smislu Poprečni element H razupirača koji je postavljen iza prednjih kvalitet moguće je smatrati i potrebnim organizacionim aktom nogu stola ili stolice.
621
1. 2. 3. 4.
Unutrašnje dvorište Villa Imperiale, kod Pesara, cretž Francisco d'Hollanda. Ovaj deo vile je sagradjen izmedju 1522 i 1531 Upareni stubovi Upisan krst u osnovi crkve Sv Petar, 1569 Upotrebni prostor – elementi: zid, stub, stepenište, galerija, pod. Christian de Portzamparc, Cite de la musique, Paris, 1985
UPUŠTEN I RELJEF (engl. sunk relief) Izdublj en reljef koji se ne ističe izvan površine na kojoj je izdubljen, takodje nazvan cavo rilievo ili intaglio r ilevato.
Naziv za naučnu disciplinu koja se bavi proučavanjem razvoja čoveka kao bića i jedinke u sadejstvu i pod uticajima koje na njega čini jedna urbana sredina i obratno.
UPUŠTEN I Z AKIVAK V . Zakivak.
1.
2.
Ur bana decentralizacija. Teorija arh. El iel Saarinena o decentralizaciji gradskog stanovništva. Grad treba da ima svoje organsko tkivo i da nadje svoje mesto u prir odi Ur bana ekspanzija; plan širenja grada N uernberga u X II Iv, kad je grad m orao da proširi svoje granice i izgradi nov gradski zid. U planu se jasno vidi kontura prv obitnog gradskog zida
Poput čoveka, i sam grad se ponaša kao živo, biće: gradovi se rađaju, razvijaju, rastu, ali i umiru. Gradovi imaju U P U ŠT E N I Z A VR T A N J Zavrtanj čija se glava nalazi u svoje bolesti: zagađenja, prenatrpanosti, emanacije otrovnih ravni spoljne površine spojenog dela, a služi za pričvršćivanje gasova, buku i dr., koji se prenose i interaktivno deluju na lakih delova. čoveka. UPUŠTENO LICE (engl. sunk face) Panel koji je uokviren Urbana antropologija analizira uzroke negativnih istaknutom u polje marginom ili ramom. stanja i sagledava posledice, daje predloge za ozdravljenje i U R A D I SAM AR H I T E K T U R A V . D o it yourself arhitek tura oživljavanje grada nakon hroničnih negativnih stanja u kojima se jedna urbana sredina nalazi. URADI SAM INDUSTRIJA (engl. “Do it yourself industry” ) I ndustrija koja je ekspanziju doživela nakon D rugog URBANA ARTIKULACIJA Svaki grad kao i svaka urbana svetskog rata, koja je zasnovana na proizvodnji delova sredina ima svoj jezik, manje ili više razumljiv. Grad je moguće nameštaja, enterijera, pa sve do kompletnih kuća za čitati poput otvorene knjige, ući u njegovu istoriju, događaje i stanovanje. Takođe, razvijena je grana industrije nameštaja preneti ih u sadašnje stanje. Urbana artikulacija omogućuje koja proizvodi delove iz kojih se sklapa nameštaj. V . Do it jasnoću, čitljivost urbanih elemenata i njihovog sadejstva, ostvarujući na taj način ulogu grada kao štiva, živog i jasnog, yourself arhitektura. grada kao izvorišta obilja informacija o sebi samom, o URAEUS (lat., pl. uraei) Reprezentacija svete zmije, kobre ili njegovim stanovnicima, humanoj istoriji uopšte. zmije otrovnice, kao na primer na glavi Nemes i drugih Da bi se sačuvala urbana artikulacija jednog grada, egipatskih božanstava i vladara, ili postavljene sa obe strane diska sa krilima ili globusa na kornišima u egipatskoj potrebno je čuvanje njegovog sadržaja i njegovo prenošenje na današnjeg stanovnika. D obro artiku lisani gradovi prenose svoj arhitekturi. karakter na savremene gradske strukture, čuvajući istovremeno URBAN – IN TERURBAN V . I nterurban identitet jedne urbane celine. URBAN ART N aziv za umetnosti koje su proistekle i koj e se URBAN A ASIM ILACIJA V . A similacija, urbana odvijaju neposredno u urbanoj sredini. To su likovne, muzičke ili scenske umetnosti: grafiti, plakati, bildbordi , koncerti na UR BAN A ASOCI JACIJA Naziv za prvobitne zajednice stanovnika koji su formirali jedan grad. Ove zajednice su otvorenom ili pozorište na otvorenom. predstavljale asocijacije stočara, zemljoradnika ili kasnije URBAN ISLAND S V . U rbana ostrva zanatlija. U srednjovekovnom gradu, u.a. su postale od U R B AN R E N E W A L (engl. urbani preporod ) Pojam je nastao zanatlija, tako da su čak i poneki delovi grada predstavljali u SAD pedesetih godina, kada se, potpuno neočekivano, kvartove pojedinih zanatskih pr ofil a. pojavio zahtev za urbanističkim rekonstrukcijama - u.r., mada URBANA ATROFIJA (grč. atrofia zakržljalost, se nije moglo reći da su pri tome nađena nova rešenja. slabost ) N aziv za urbane sredine, pre svega stara gradska jezgra i stare gradove koji su iz određenih razloga u jednom periodu URBAN V . A nti urban izgubili svoj značaj i stagnirali u svom razvoju. U.a. je često URBAN VILLAGERS, URBAN I SELJACI Naziv za nastajala nakon uništenja grada od strane osvajača, epidemija stanovnike jednog grada koji su u grad preneli sve osobine kuge, zemljotresa, erupcije vulkana (Pompeji), promena u karakteristike za ljude koji žive na selju. Urbani seljaci u centru trgovini, promena vladara, preseljenja i dr. U.a. u savremenom grada gaje stoku, seju kukuruz i žive poput onog dela urban. je retka poj ava. populacije koji ži vi na selu. Često su urban villagersi i stanovnici slamova, bespravno podignutih naselja, koja su bez URBANA BIOLOGIJA Naučna disciplina koja proučava vode, struje, kanalizacije i vode takav vid života jer su uslovima biološke aspekte i pojave vezane za urbane sredine i urbanizaciju. primorani na to. URBANA CENTRALIZACIJA Proces urbanog razvoja URBANA ADOLESCENCIJA V . G radovi adolescenata putem stvaranja velikih gradova kao centara i jezgara jedne URBANA AGLOMERACIJA V . A glomeracija, urbana, V . urbane teritorije, nasuprot urbanoj decentralizaciji, koja predstavlja Grad obrnut proces. UR BAN A AGLOM ERACI JA, TO POGRAFSKA V . URBANA ČETVRT V . U rbana zona T opografska urbana aglomeracija URBANA ČVORIŠTA V. Čvorišta URBANA ANALIZA Analiza svih uticaja na jednu urbanu sredinu koj i je određuju i menjaju. Takođe, predstavlja analizu URBAN A DEAGRARIZACIJA V . D eagrarizacija realnih i mogućih uticaja i odrednica jedne buduće urbane URBANA DECENTRALIZACIJA N aziv za proces strukture. U.a. predstavlja sastavni deo bilo kojeg urbanog ali i urbanog razvoja ravnomerno raspoređenoj po celokupnoj arhitektonskog projektovanja. U.a. obuhvataju: analiza površini jedne regije, uz slabljenje ili ukidanje značaja velikih saobraćaja, geomorfologi je, analize prirodn ih uticaja gradova kao urbanih centara. Takođe, u.d. može da bude (osunčanost, ruže vetrova, klima i dr.), analize strukture sprovedena unutar jednog grada, putem izgradnje novih stanovništva, ekonomske analize, statističke analize, istorijske gradskih centara, izdvojenih od postojećeg gradskog jezgra. analize (istorijski spomenici, staro gradsko jezgro), U.d. postiže se ravnomerno rasprostiranje urbanih funkcija i tradicionalne analize, tehničko-tehnološke analize i dr. unošenje jednakih standarda u sve delove urbane sredine, bez obzira na njihovu udaljenost od gradskog središta. URBAN A AN ALOGIJA V . A nalogija mesta URBAN A DEGRADACIJA Naziv za unižavanje postojećih URBANA ANTROPOGEOGRAFIJA V . A ntropogeografija vrednosti jedne urbane strukture ili zemljišta putem nepravilno URBANA ANTROPOLOGIJA V . A ntropologija grada. iz vedenih urbanih intervencija u njoj. U.d. je bila naročito
622
karakteristična za period razvoja industrije, pre svega teške industrije, kada je nastalo stvaranje velikih industrijskih centara. Nj ihov o nastajanje i razvoj je za posledicu im alo značajnu urbanu degradaciju, kako postojeće urbane sredine, isto tako ekološke sredine. URBANA DEMOKRATIJA Pojam podrazumeva jednakost mesta, jednako učestvovanje u globalnim razmerama. Predstavlja jednako učestvovanje svih značajnih činilaca u formiranju i održavanju je dnog urbanog prostora ili koncepta. Takođe, pojam može da bude prenet na područje sociologije, u smislu ostvarenja jednakih urbanih uslova i urbanih prava svih stanovnika jedne urbane sredine. URBANA DEM OLICIJA V . D emolicija, urbana URBAN A DESTRUKCIJA V . D estrukcija, arhitek tonsk a URBANA DETERIORACIJA Naziv za pogoršanje urbanih uslova, odnosno kvarenje uslova čovekove sredine. U.d. nastaje na globalnom polju zagađenjem čovekove sredine, izgradnjom industrijskih zagađivača, željeznice ili auto puteva. Takođe, nastaje i na mikro planu: preizgrađenošću gradskog prostora, neplanskom gradnjo i dr. URBAN A D EVASTACIJA V . D evastacija URBANA DEZINTEGRACIJA Pojavljuje se često zajedno sa socijalnom dezintegracijom, a predstavlja unutrašnje razbijanje jedne urbane celine, uporedo sa sveukupnim propadanjem jedne zajednice koja u njoj živi, a često pronalazimo primere propadanja cele jedne civilizacije. Budući da uzroci jedne u.d. ne moraju da budu ratovi, opsade, bolesti ili kataklizme, urbani fond često ostaje nedirnut, ali biva urušen promenama iznutra, uništenjem njegove funkcije koja je izazvana od strane prop adanja njegovih stanov nika. Najrečitiji primer u.d. pronalazimo u fazi sveukupnog pada RImskog crstva, koje je urušeno iznutra, socijalnim, moralnim i najzad fizičkim propadanjem.
planiranje i izgradnju u smislu ekonomskih zakonitosti koje utiču i određuju izgradnju i razvoj jednog grada i rezultate primenjuje na konkretnim ekonomskim rešenjima. Svako urbano planiranje uključuje ek onomski plan i program koji određuje ekonomske okvire celokupnog projekta. URBAN A EKSPAN ZI JA Naziv za značajno širenje postojećih gradova i gradnju novih gradova na slobodnom terenu. U.e. je posledica ekspanzije stanovništva ili migracije, odnosno, doseljavanja stanovništva u određeno urbano područje. U.e. može da bude planska ili neplanska, gradska ili seoska (ruralna), etnička ili internacionalna, vertikalna i horizontalna. UR BAN A EKSPLOZ IJA V . E k spanzionizam, urbani, E k splozij a gradova URBAN A EKSTE N ZI JA V . E k stenzija, urbana URBANA ESTET IKA V . E stetik a urbanizma URBAN A EVOL UCI JA N aziv za proces urbanog razvoja jednog po dručja, grada ili dela jednog grada, tokom određenog vremenskog perioda, kada grad poprima različite promene svoje strukture. U.e. možemo da posmatramo na primeru jednog grada počev od njegovog osnivanja pa do danas, ili je analiziramo samo u određenim, ograničenim vremenskim periodima njegovog razvoja. Na u.e. utiču mnogobrojni faktori: prirodni faktori, ljudski faktori, istorijki, ekonomski, tehničko-tehnološki, ekološki i dr. URBANA FAMILIA V . Familia urbana URBANA FAZA Predstavlja treću, završnu fazu u periodu formiranja jednog grada, koja dolazi nakon prethodne dve faze: predurbane i protourbane faze. URBANA FORM A GRADA Urbanu formu jednom gradu daju snažni urbani elementi, kao što su: trgovi, pasaži, dugi ulični pravci, saobraćajnice, trotoari, šetališta i dr.
URBANA D IJAGN OZA Prikaz urbanističkog stanja jedne sredine, pomoću analiza njenih urbanih pojava i manifestacija, na osnovu koje je moguće utvrditi uslove života i boravka u njoj, kao i njene osobine i njen kvalitet. Nakon postavljanja u.d. moguće je pristupiti promeni uslova sredine, eventualno njenoj revitalizaciji, rekonstrukciji, urbanoj nadgradnji ili promeni urbane strukture. Problemom u.d. bavio se Ebenezer Howard, koji je prikazao svoju dijagnozu rasta gradova i predstavio svoj program rešavanja ovog problema putem serije objašnjavajućih dijagrama. Ovi dijagrami su predstavljali ideju grada kao izbalansirane zajednice različitosti urbanih formi njegovih prethodnika.
URBANA FUTUROLOGIJA Bavi se predviđanjem i proučavanjem mogućih modela gradova i drugih urbanih organizacija u budućnosti. U.f. proučava uslove koji mogu da nastanu i koji će uticati na izgradnju gradova u bidićnosti. U.f. se služi sledećim metodama i tehnikama: metodama predviđanja (Delfi tehnika, Gallupovametoda), statističkim metodama, naučnom fantastikom, reazvojnim tehnikama, istorijsko-sociloškim metodama predviđanja i sl. Rezultati istraživanja najčešće se prikazuju na modelima gradova bud ućnosti ili koncepcijama stanovanja budućnosti koje mogu da budu upotrebljene za stvaranje predstave urbanističke organizacije u daljoj ili bližoj budućnosti.
URBANA DISORGANIZACIJA N astaje kada su u jednoj urbanoj strukturi narušene njene funkcije, tako da ona ne funkcioniše na pravilan način. Takođe, nastaje u slučaju kada jedna urbana struktura fizički prevaziđe tehničke mogućnosti njenog odrzavanja i to se konstantno odrazava na njeno funkcioni sanje. U.d. je prisutna u m nogim urb anim sistemima i direktno se odražava na kvalitet življenja u njima.
U R B AN A G E N E Z A Pojam obuhvata postanak, odnosno, rođenje, poreklo, stvaranje, praistoriju i istori ju urbanih sredina, posebno gradova ili pojedinih arhitektonskih oblika i objekata.
URBANA DOMESTIKACIJA V . D omestik acija sela U R B A N A D O M I N A N T A V . D ominanta, D ominanta trga, G radsk a dominanta, Prostorna dominanta URBANA EKOLOGIJA Naučna disciplina u okviru urbanizma koja se bavi ekološkim aspektima urbanizacije i urbanizma, posebno zaštitom čovekove okoline u gradu. URBANA EKONOMIJA Naučna disciplina koja se bavi gradskom i regionalnom privrredom i njenim uticajem na urbanizam i urbanizaciju. Urbana ekonomija proučava snage rasta grada, ekonomsku stranu pojedinih elemenata kao što su ekonomija stanovanja, zemljišna renta i dr. Proučava i analizira ekonomski aspekt urbanizma, odnosno, prati urbano
URBAN A GEOGRAFIJA Naučna disciplina koja se bavi strukturom, rasprostranjenošću i uslovima nastanka i razvoja gradova s obzirom na geografski položaj i topografski smeštaj. URBANA GERILA Poznata je činjenica da je Amerika već 1960-tih godina ušla u fazu postojanjaurbane gerile . Tehnološki napredak Severne Amerike i njen uticaj na Latinsku Ameriku (uračunavši i Meksiko) daju tom kontinentu neku vrstu povl astice sa onog stanovišta koje nas zaokup lja. Ur bana geril a nema iste osobine u Sjedinjenim državama i u Latinskoj Americi. U Sjedinjenim Drzavama, crnci, zatvoreni u gradska geta društvenom segregacijom, moćnijom od zakonite integracije, preduzimaju očajničke akcije. Mnogi među crncima ili među mladima odbijaju svaki politički progres i smatraju izdajom traženje jednog takvog programa. U jednom takvom globalnom kontekstu, odnosi između lokalnih vlasti, federalne države i država postaju sve nerazmrsiviji. Veliki grad
623
1. 2. 3.
Futuristički grad na crtežu Alex Raymonda za strip “ Flash Gordon” , gde je predstavlj ena savršena arhitektura planete Mongo, crtež iz 1938 Urbana futurologija; ilustracija koju je objavilo reklamno odeljenje Otis Elevatro Com pany 1974 Urbana futurologija na ilustraciji novela James Blisha “ Cities in Flight” (“G radovi koji lete” ), u novelama se opisuju gradovi koji lutaju svemirom. Novele su objavljene od 1958-1962
(Njujork) postaje takav da se ne može nadzirati, niti se njim može upravljati, postaje čvor problema k oje je sve teže rešiti. U Južnoj Americi, urbana gerila se pokreće u favelama (favellas), naseljima baraka, oduškama sela, posrednicima između seljaka lišenih imanja i industrijskog rada. Verovatno je Che Gevara napravio jednu grešku. Nj egov pokušaj da stvori središta seljačke gerile došao je isuviše kasno. Nekoliko godina ranije, na Kubi, bilo je još mogućnosti za uspeh. U Južnoj Americi sela se prazne, najbolji među seljacima emigriraju masovno u okolinu već džinovskih gradova. Međutim, politički ciljev i urbanegerile ne izgleda da su bili dobro određeni 1970-tih godina. URBANA GETOI ZACIJA I GET O V . Geto URBAN A GETOPOPULACIJA V . G etoizacija
1.
Urbana higijena. Plan francuskog kolonijalnog grada La Novelle-Orleans iz 1725, koji se odlikuje namerom planera da ostvare visok nivo urbane higijene
2.
La Nouvelle-Orleans: detaljni plan tipizovanog bloka, pokazuje visok nivo urbane higijene
3.
Urbana jedinica. Stambena zgrada kao urbana jedinica: Oswald Mathias Ungers, urbane kuće u istorijskom jezgru, Marbourg, Nemačka, 1976
Za rasplamsavanje poznate kuge u Evropi 1348.g. krivo je stanje koje je opisano u kjizi Singera “Istorija tehnologije”: “Pošto je izostalo uspešno odvođenje prljavštine kanalizacijom i čišćenje ulica, higijenski uslovi su pali daleko ispod standarda imperatorskog Rima, u kome se čista voda mogla dobiti sa velike udaljenosti izvan granica grada. Bunari, koji su se obično koristili i za skupljanje kišnice, bili su često na nižem - spuštenom zemljištu i blizu nužnika i nužničkih jama. Otvoreni oluci posred ulice odnosili su otpatke i smeće, a kišnica koja se slivala sa krovova, nije bila pravilno odvojena. Ulice, retko kad popločane, bile su često kaljuge iz kojih je izmet svinja i drugih zivotinja curio u bunare i na privatna zemljišta.”
K ao jedan od prvih zakona o gradskoj higijeni poznat je onaj iz 1388.g. koji je donet u Britaniji a kojim se zabranjivalo bacanje otpadaka i smeća u jarkove, rekei druge URBANA GRAVITACIJA Naziv za pojavu težnje širokih vode. U doba italijanske renesanse, povratak humanim oblasti koje se nalaze oko jednog grada i njihovog stanovništva odnosima u društvu i umetnosti menja i odnos prema sredini da se povezuju sa gradom kao središtem događanja. U.g. u kojoj se živi i planiranju izgrađivanja te sredine. Iz ovoga nastaje kao posledica zadovoljenja potreba i funkcija koje grad perioda dragocena su dela Albertija (1404-1472) u kojima on, poseduje, za razliku od urbanih celina njegovog gravitacionog između ostalog, iznosi prednosti podizanja objekata u zelenilu područja (industrija, trgovina, kultura, obrazovanje i dr.). i čistom vazduhu. Kada govori o gradovima, osim udobnosti i URBANA GRAVITACIJA, NAČELO V. Načelo urbane funkcije stanovanja koju grad treba da ima, ističe značaj privlačnih i skladnih trgova, kao i smeštaja pojedinih zanata u gravitacije određenim gradskim zonama. U R B A N A H I G I J E N A Naučna disciplina koja se bavi Leonardo Da Vinci (1452-1519), jedan od najvećih uticajima higijene i higijenskih aspekata na urbanizam, urbanizaciju uopšte kao i na stanovanje i poslovanje kao umo va ne samo svog vremena negouopšte, svestrano r azvijeni umetnik i naučnik, nije ostao po strani ni prilikom uređenja najistaknutije sadržaje urbanističkih aglomeracija. grada. Probleme saobraćaja rešava on na savremeniji načn, Urbana higijena predstavlja održavanje hidijenskih odvijajući teretni saobraćajkao podulični tunel u cilju uslova jedne urbane sredine na nivou koji zadovoljava smanjenja buke, dok za promet pešaka i jahača ostavlja gornji određene standarde. U.h. je važan činilac gradskih urbanih nivo. uslova i njegovim nedostatkom ili neispunjenjem higijenskih U XVIII i XIXv. razvoj tehnologije i industrije, uz standarda, jedna gradska sredina gubi neophodne uslove za život njenih stanovnika. U ant. grč. gradu (polisu) u.h. je igrala ogromno povećanje broja stanovnika, utiče na sve veću vežnu ulogu; pre svega, gradovi su podizani na čistom, zagađenost sredine u kojoj čovek živi. Čitavi gradovi postali su osunčanom mestu, gde je postojao izvor vode koja je nepodesni za život. Radna mesta u fabrikama i rudnicima bila korišćena za održavanje higijene. U starom Rimu, nakon su opasna bez preduzimanja mera bezbednosti, a uz to njegovog rasta i gradnje kvartova sa kućama za izdavanje zagađena otrovnim i zagušljivim gasovima, nepodnošljivom (insulae), beležimo nepostojanje higijenskih osnovnih uslova za bukom. Voda za piće i hrana bile su loše i pokvarene. ivot s jedne strane, dok sa druge strane postoje raskošne Sa pojavom Darvinove teorije nailazi se na začetke palate i javna kupatila (terme), gde je osnovni cilj bio, pored ekologije i ekološkog shvatanja o uzajamnosti odnosa svih zadovoljenja potreba za u ivanjem i higijenski aspekt. živ ih bića prema okolini u neprekidnom lancu ishrane. Po Srednji vek je najmračniji deo ljudske istorije pa se i Darvinu, “u suštini svi oblici života međusobno su vezani o životnoj sredini nije mnogo vodilo računa. Po Mumfordu, finim kompleksnim vezama koje podr azumevaju izvestan “ u kasnim srednjo vekovnim gradovim a prenaseljenost, stepen stabilnosti i međusobnog dinamičkog reciprociteta. pregusta gradnja i bezobzirno gomilanje otpadaka potpuno je Narušavanje ovih elemenata ili njihovo potpuno razaranje oslobađa snage uništenja ili samouništenja u svakom stvoru”. ispunilo nekadašnje slobodne prostore.” U V knjizi “Statuta grada Dubrovnika” iz 1272.g. URBANA H IPERKONCEN TRACIJA N aglo narastanje nailazimo na zakonski regulisane mnoge probleme iz oblasti gradova u populacionom i prostornom pogledu istovremeno urbane higijene: o kanalizaciji, septičkim jamama, o regulaciji i dovodi do velike koncentracije stanovnika i funkcija na rešenju ulica, o zabrani izgradnje trošnih kuća od slame. Sa prostorno relativno ograničenim delovima centra grada. Kada puno mere i razumevanja u podizanju svoga grada još jedna ova koncentracija dostigne gornju granicu pri kojoj dolazi u stavka ovog Statuta ostala je da zadivljuje: sve individualno pitanje normalno funkcionisanje centralne zone jednog grada, podređivalo se potrebama kolektivnog i društvenog, a govorimo o urbanoj hiperkoncentraciji. U tim slučajevima grad se suočava sa kolapsom na polju saobraćaja, snabdevanja, pojedinačni - opštim interesima. evakuacije smeća. U Velikoj Britaniji u XIII i XIVv. javljaju se Urbanu hiperkoncentraciju su dostigli mnogi nagoveštaji zaštitezivotne sredine. U vreme vladavine Edvarda gradovi, naročito u periodima tzv. "špiceva", dolaska i odlaska I (1272-1307.) zabeležen je protest građana protiv upotrebe uglja čijim sagorevanjem nastaje dim koji zagađuje vazduh, pa velikog broja stanovnika na radna mesta koja se nalaze u je Edvard I izdao edikt prot iv upotrebe uglja za lozenje. Kazna centralnoj zoni jednog grada. U momentima dostizanja je bila smrt i istorija beleži takve kazne. Kasnije, pod Ričardom hiperkoncentracije, da bi se omogućilo normalno III (1377-1399) i Henrijem V (1413-1422) preduzimaju se funkcionisanje gradskog centra, pribegava se potpunom ili konkretne mere za regulisanje i restrikciju korišćenja uglja za delimičnom isključenju kolskog saobraćaja, zabranjuje se zagrevanje stambenih i drugih objekata. Međutim, za vreme ulazak vozilima u centar grada ili se zatvaraju za saobraćaj vladavine Elizabete I (1558-1603), ekonomika trijumfuje nad pojedine zone. zdravstvenim razlozima i zagađenost vazduha je postao veliki Urbana hiperkoncentracija je naročito prisutna kod problem Engleske. primorskih gradova, gde je more značajan ograničavajući
624
faktor koji onemogućuje širenje jednog grada. Međutim, širenjem i rastom gradova u visinu, delimično se rešavaju problemi funkcionisanja gradske strukture u uslovima hiperkoncentracije, ali se istovremeno povećava koeficijen koncentracije stanovništva za centralno gradsko područje. U evropskim gradovima, sve više je prisutnaurbana decentralizacija nasuprot hiperkoncentraciji, što podrazumeva stanovanje i rad izvan centralnih gradskih zona. Na taj način dolazi do prostornog širenja gradova, koje je često linearno širenje duž saobraćajnica i auto puteva. Na taj način mnogi evropski gradovi su se već međusobno spojili, čineći jedinstvenu ur banu strukturu. U R B AN A H O R T I K U L T U R A Naučna disciplina u okviru urbanizma koja se bavi planiranjem i podizanjem zelenih površina i nasada. URBANA IMPLOZIJA 1.N aziv kojim se karakteriše stvaranje jednog grada putem aktova bozanske ili neke druge vanzemaljske moći. Primere u.i. pronalazimo u drevnim tekstovima, epovima, kao na pr. u E pu o Gilgamešu , prilikom stvaranja grada Uruka, gradskog zida i velikog hrama. 2. Takođe, pojam se koristi da bi okarakterisao jedan grad koji je prostorno ograničen i nije moguće njegovo površinsko širenje, već dolazi do enormnog povećanja koncentracije i gustine stanovanja. Grad se najčešće podiže u visinu, gradnjom oblakodera, a cene građevinskog zemljišta vrtoglavo rastu. Primeri u.i. su gradovi H ong K ong, Singapur i M onte K arlo. URBAN A IN AUGURACIJA V . Inauguratio URBAN A IN SOLACIJA V . Insolacija URBAN A ISTOR IJA GRADA D isciplina istorije, odnosno istorije urbanizma, koja proučava pojave, činjenice i stanovišta vezane za formiranje gradova tokom istorije, njihov razvoj i uticaje koji su ga određivali u različitim istorijskim periodima. U.i.g. proučava grad kao civilizacijsku pojavu u svim periodima njegovog razvoja i razvoja civilizacija. U.i.g. na primeru jednog grada obuhvata periode njegovog nastanka, ravoja, rušenja tokom različitih istorijskih perioda, rekonstrukcije, nadgradnje, period urbane ekspanzije i savremene urbane pojave grada. URBAN A ISTO RIJA, PROT O U RBANA I STO RIJA V . Proto urbana istorija URBANA IZGRADJENA TERITORIJA V . Izgradjena teritorija URBANA JEDINICA N aziv za jedinicu prostor a kao područja urbane sredine. Urbana jedinica može da bude jedinica susedstva, ili je to trg, ulica, centar grada, pešačka zona, šoping centar i sl. Urbana jedinica je predmet izrade urbanih planova i predstavlja najmanju urbanu sredinu koja je predmet urbanističkog delovanja. Urbana jedinica je, poput arhitektonskog objekta, sklona rekonstrukciji, adaptaciji, dogradnji ili nadgradnji. Urbana jedinica je najmanja prostorna jedinica u kojoj važe urbanistički principi i zakoni. URBAN A JED IN ICA STAN OVAN JA Predstavlja jedinici stanovanja u urbanističkom smislu. Kao što je u arhitektonskom smislu jedinica stanovanja stan ili kuća za stanovanje, urbana stambena jedinica je teritorija susedstva, bloka, četrti ili stambene ulice. URBANA KATAKLIZMA Naziv za nebrojena razaranja, paljevine i požare, rušenja do temelja pojedinih gradova, koje su ostavile traga na njegovoj urbanoj strukturi. URBANA KOLONIZACIJA Antički grčki koncept planiranja razvoja grada bio je zasnovan na analogiji grada i živog organizma, koji u odnosu na svoj razvoj ima prirodan limit. U trenutku kada je ovaj limit dostignut, nije moguće nastaviti razvoj jednog grada. Ovakav stav možda objašnjava
zbog čega grčki gradovi nisu povećavani. Umesto fizičkog razvoja grada, podizani su gradovi-kolonije. U.k. kao princip urbanog razvoja u Staroj Grčkoj preuzeli su Robert Owen i Edward Wakefield. U.k. predstavlja zasnivanje urbane zajednice, od samog nastanka potpuno opreml jene da nose sve neophodne i osnovne urbane funkcije. U.k. se primenjuje u slučajevima kada su iscrpene sve prostorne mogućnosti jednog urbanog sistema i njegov razvoj se usmerava p rema novim slobodnim prostorima. Ideje u.k. je sproveo Ebenezer H oward, na osnovu ideja Krop otkina, i ranijih uticaja uto pijskih pisaca, kao na pr. Thom as Spencea i James Silk Buckinghama. U R B A N A K O M U N A V . Komuna. N aziv za zajednicu gradjana ili stanovnika koji su organizovali svoj zajednički život na odredjenim principim a i na odredjenom pro storu. URBANA KONCENTRACIJA Predstavlja koncentraciju stanovništva na određenom urbanistički definisanom području. Koncentracija stanovnika na 1km2 predstavlja broj stanovnika koji živi na jednom kvadratnom kilometru. Takođe, urbana koncentracija može da se posmatra kao broj stanovnika koji se nalazi na području jednog grada, regije, geogradskog ili političkog područja. Urbana koncentracija je promenljiva kategorija: u toku dana indeks urbane koncentracije na jednom urbanom području može da se promeni po nekoliko puta, u zavisnosti od mesta gravitiranja stanovnika i centara aktivnosti u jednom gradu. Urbana koncentracija centra grada povećava se svakog jutra zajedno sa dol askom veliko g broja ljudi na posao, a drastično opada noću, kada se ljudi vraćaju svojim kućama. V . Koncentracija URBAN A KON GESTI JA Pojam koji označava urbano nagomilavanje, pretrpavanje, koje je karakteristično za savremene metropole, u kojima su ekonomski principi preovladali nad urbanim. Tipičan primer u.k. predstavlja Mantattan u New Yorku, koji sardrži kompleksan sistem zgrada nagomilan i koncentrisan unutar ograničenog gradskog jezgra(city). URBAN A KON STE LACIJA N aziv za opšte posmatranu urbanu strukturu jednog velikog područja ili države. Savremena u.k. ne poznaje urbane limite, fizičke, kulturne ili političke. Ona prolazi kroz geografske prepreke i nacionalne barijere. Ovakav urbani sistem, upotpunjen telekomunikacijama i brzim načinom transporta veoma skoro će obuhvatiti celokupnu planetu. Njen osnovni instrument biće forma novog regionalnog grada. URBANA KON STI TUCIJA V . O snivanjegradova URBANA KONVERTIBILNOST Naziv za osobinu jednog urbanog sistema da moze da menja svoju for mu ili funkciju, pri tom prilagođavajući se nastalim potrebama. Takođe, naziv za mogućnost jednog urbanog sistema da u okviru iste strukture primi više različitih sadržaja. URBANA KON ZISTEN CIJA V . Konzistencija URBAN A KOREOGRAFIJA V . U rbana scenografija URBANA KULTURA Naziv za kulturu stanovanja i boravljenja u urbanoj sredini, opštu kulturu, kao i sve vidove njenih manifestacija koje su karakteristične i nastale su na jednom urbanom prostoru. U.k. se stiče pravilnim razvijanjem urbanih navika . URBAN A LEGISLATI VA Zbir urbanističkih zakona i zakona o prostoru, teritorijama i dr. koji definišu i određuju odnose između države, prostora, vlasnika i korisnika. URBANA MAPA Naziv za plan jednog urbanističkog područja ili grada na kojem je ucrtana osnovna urbanistička struktura i iz koje je moguće odrediti osnovne elemente:
625
1. 2. 3.
Urbana jedini ca stanovanja: Radbur n (N ew Jersey, 1929), arh. H. Wright. Osnovni princip: razdvajanje kolskog i pešačkog saobraćaja Urbana koncentracija: prostorni model razmeštaja stanovništva u Srbiji u periodu 1980-tih Urbana matrica; Bogorodsk, projekt novog grada iz 1784
1.
Urbana mreža na planu centra Odese, osnovane krajem XVIIIv. Osnova je radjena po principu mreže šahovske table
2.
Radijalno – koncentrična, lepezasta ili paučasta urbana mreža na Woodward-ovom planu grada Detroita u SAD
3.
Urbana mreža – fragment; Candilis, Josic i Woods, web ideja za Free University, Berlin, 1963
saobraćajnice, izgrađene površine, neizgrađene površine i dr. Udaljenost izmedju gradova prvog i drugog ranga Z a prvu u.m. smatra se mapa grada Nipur a, koja datir a iz može se odrediti pomoću pravougaonog trougla G2BG 1, gde 1500.g.p.n.e. su G 1 i G 2 lokacije gradova prvog i drugog ranga. Iz tog trougla sledi da je (d2 / 2)2= d 12-(d 1 / 2)2, odakle je d2= d1√3 URBANA MATRICA V. M atrica Analogno se odredjuje razmak izmedju gradova nU R B AN A M I K R O K LI M A V . Mik roklima tog ranga, pa se dobija da je dn= dn-1√3 tako da je d1= 7, d2= 12, d3= 21, d4= 36, d5=62, d6= 108 km itd. URBANA MI KROZAJEN ICA V .Jedini ca susedstva Broj gradova nižeg ranga N n-1 tri puta je veći od U R B AN A M O N O T O N I JA V . M onotona arhitek tura broj a gradova višeg ranga N nm pa vredi izraz N n= N n-1 / 3 dok URBANA M ORFOLOGIJA Naučna disciplina koja se bavi je broj stanovnika u gradu višeg ranga Sn tri puta veći od broja proučavanjem postanka i razv itka urbanih oblika. stanovnika u gradu nižeg ranga Sn-1, pa je Sn= 3Sn-1. U R B AN A M R E Ž A Urbana mreža (sistem naselja ) označuje To vredi i za površine gravitacijskih zona i za broj medjusobne odnose gradova i uošte naselja i njihov razmeštaj stanovnika u gravitacijskim zonama. u prostoru. Obeležja su urbane mreže: broj stanovnika u naselju, funkcija naselja, veličina gravitacijsk e zone , gustina URBANA MREŽ A, LOSCH OV MOD EL Losch (A. naselja, rang, prostorna funkcija. Naselja na saobraćajno Losch, 1940) ne polazi od udaljenosti, nego od opsega tržišta. povoljnim mestima zadobijala su s vremenom sve važnije i To je zapravo ekonomski model s težnjom da se formira brojnije funkcije, pa su postajala središtima sve intenzivnije model ekonomskog uticaja za različit raspored gradova. I razmene dobara i usluga. Tako se povećavala diferencijacija Loschov se model zasniva na šestougaonim gravitacijskim naselja prema začenju i funkcijama, te prema veličini i broju zonama. Gradovi višeg ranga, kao tržišni polovi, nastojaće da stanovnika. Ta je diferencijacija bila manje izražena u podele tržište. U uslovim a perfektne konkurencije ta će podela predindustrijskom razdoblju, ali su se gradovi s razvojem biti ravnomerna i zavisiće od udaljenosti od tržišnih polova. komunikacija, nakon industrijske revolucije, brzo razvijali, kao Gradovi mogu biti razmešteni na tri načina: a) na nacionalna, regionalna i lokalna središta, u polifunkcionalne i tromedji gravitacijskih zona, b) na sredini stranica monofunkcionalne gradove, uz istovremeno smanjenje broja šestougaonih gravitacijskih zona i c) unu tar gravitacijskih zona. stanovnika u naseljima manjeg značenja. Ako su gradovi razmešteni na tromedjama zona, U R B AN A M R E Ž A , B E CK M A N N O V M O D E L tržište T 1 u gradu A 1 koji se nalazi u središtu gravitacijske zone Beckmannov model (M. Beckmann, 1958) u stvari je dalja opskrbljuje osim grada A 1 i po trećinu potreba gradova razrada Christallerovog modela. Polazi se od postavke da je A 2,A 3,........A 7, pa pod pretpostavkom da je A 1= A 2= ...A 7 tržište broj stanovnika u gradu najvišeg ranga Sg proporcionalan s T 1 opskrbljuje područje: T1= A 1+ 1 / 327 A n=3A . ukupnim brojem stanovnika u gradu i u gravitacijskoj zoni (St) pa vredi relacija Sg=k(Sg+ St)=kSu, gde je k faktor Ako su gradovi razmešteni na sredinama stranica proporcionalnosti. Iz izraza ovog izraza dobija se Sg=(k/1- šestougaonika, grad A 1 opskrbljuje i po polovinu potreba k)St. okolnih gradova pa tržište T2, uz već navedenu pretpostavku, oskrbljuje područje: T2= A 1+1/ 2.27 A n=4A . O dnos k/ (1-k) može se nazvati demografsk im multiplikatorom . Ako se gradovi nalaze unutar gravitacijske zone, grad A 1 potpuno opskrbljuje ostale gradove, pa vredi, takodje Stanovništvo koje gravitira nekom centru ranga n uz navedenu pretpostavku, da je: T3= A 1+ 27 A n=7A . sastoji se od stanovništva toga centra Sgn= kSun i stanovništva koje gravitira svim centrima, kojih ima N, neposredno nižeg Udaljenosti izmedju centralnih gradova iznose: ranga, pa je ukupan broj stanovništva koje gravitira gradu d1= 2a1√3/2=a1√3, ranga n Sun = kSun + N Su,n-1 i Sun =(N/ 1-k)Su,n-1. d2= 2a1= a1√4, d3= √[(1/2a1√7)2+ (a1 / 2+ 2a1)2]= a1√7, An alogno tom e vredi da je Su,n-1= (N/ 1-k)Su,n-2 pa odnosno, uopšteno dn= a1√N. je Sun= (N/ 1-k)2Su,n-2 ili uop šteno Sun = (N/ 1-k)i Su,n-i . URBANA MREŽA, REILLYEV MODEL Reillyev Ako se postavi da je i=n-1, iz izraza sledi Sun (N/ 1- model(W. J Reilly, 1929) osniva se na tzv. privlačnosti gradova k)n-1Su1. koja se definiše izrazom: G= S1S2 / d1,2n gde je S1 i S2 broj stanovnika gradova 1 i 2, d udaljenost izmedju tih gradova, a Prema izrazima sa početka ovog metoda dobija se n eksponent koji tek treba1,2odrediti. Ako posmatrani gradovi n da je Su1= Sr1 / 1-k, pa je Sun= N n-1 / (1-k) Sr1. imaju jednak broj stanovnika, izraz prelazi u oblik Gi= Si2 / d1n, Za N=3, k=0,13 i Sr1= 1300, a to su vrednosti iz iz kojeg se nakon logaritmovanja i sredjivanja dobija: Christallerova (v.) empirijskog modela, dobijaju se potvrde lg Si= 1/ 2 n lgdi + ½ lg Gi. rezultata dobijenih Chri stallerovim teorijskim modelom. Taj izraz predstavlja pravac u dijagramu s vrednostima na apscisi i ordinati u logaritamskoj razmeri, a URBANA MREŽ A, CH RISTALLEROV MOD EL Christaller (W.Chirstaller, 1933) polazi od šestougaone šeme koeficijent mu je smera n/ 2. Empir ijskim istraživanjim a rasporeda gradova. Prema toj šemi gravitacijske su zone utvrdjeno je da je n=2---5. rasporedjene tako da nema preklapanja niti praznina, a gradovi Prema tome, medjusobna bi udaljenost gradova su smeštenu na vrhov ima, odnosno težištima šestougaonika. istog ranga trebalo da iznosi: di= n√(Si2 / G i) Udaljenost gradova najnižeg ranga odredjuje se URBANA NADGRADNJA Naziv za strukturu tako da je sa G 0 označen položaj kuće, a sa G1 položaj gradova urbanističkih elemenata koji su sadržani unutar strukture najnižeg ranga izmedju kojih udaljenosti u kilomterima iznosi jednog grada koja je nastala nakon njegovog prvobit nog d1. Udaljenost d0 izmedju G 0 i G 1 odredjuje se iz formiranja. Urbana nadgradnja može da bude: saobraćajna, pravougaonog trougla G 1G 0A, odakle je d1= d 0√3, pa je infrastrukturna, rekonstruktivna, urbo reciklazna, socijalna, d02= (d1 / 2)2+((d 1 / 2)( √3/3)2. kulturna, ekspanzija gradova, strukturna, funkcionalna i dr. Budući da je d 4km , to je udaljenost izmedju URBANA OBNOVA, URBANI PREPOROD (engl. naselja najnižeg ranga d 4 3 7 km . urban renewal) Ponovo planiranje postojećih gradova ili 0
1
626
centara da bi se oni osavremenili i da bi bili poboljšani uslovi velike površine pod parkovima u centru grada, na kojima pasu saobraćaja. ovce i krave, što bi ostvarilo utisak života na selu. URBANA ODRŽIVOST Iz opšteg koncepta "održivog Ideal urbane pastorale pokušali su da dostignu tzv. razvoja" k ao novog p ristupa društveno-ekonomskom r azvoju, vrtni gradovi Engleske, što je bila reakcija na ubrzanu koji integriše osim ekonomskih ciljeva razvoja i ciljeve urbanizaciju i industrijalizaciju. očuvanja životne sredine sa namerom da se sačuvaju prirodni Tokom renesanse, naročito u Italiji i Francuskoj, resursi za buduće generacije, izvedeni su principi "održivosti" u svim važnijim oblastima privrede i društva. Ovaj koncept pojedini velikodostojnici su se leti povlačili u svoje palate i ima sve značajnije mesto u urbanom planiranju . Planerski kocept dvorce podignute izvan gradova i naselja, da bi uživali u sugeriše tri modela grada: model k ompakt grada , model socijalno blagodetima pastoralnog života, istovremeno ostvarujuću sav zdravog grada i model ek ološkog (zelenog) grada , koji u praksi za neophodan luksuz urbane sredine koji su imali u gradovima. datu teoriju, najbolje rezultate pokazuju kombinacijom Takve vile su imale čak viši standard stanovanja od gradskih palata, ali su pri tom imale intenzivan odnos sa prirodom. pozitivnih svojstava svakod od modela. Poznate urbane vile na ruralnom području gradio je naročito Ciljeve i principe održivog razvoja je teško Andrea Palladio za veledostojnike iz Venecije, koji su se operacionalizovati u praksi. Normativnog je karaktera. Dva polako okretali životu na selu i obrađivanju zemljišta. aspekta realizacije su: (I) Realizacijaa preko tehničke komponente, (II) Promena načina življenja - "održivi" stil URBAN A PATOLO GIJA Naziv discipline urbanizma koji istražuje patološke pojave u urbanoj sredini, pronalazi njihove života. uzroke i tokove nastanka daje predloge za njihovu sanaciju U urbanoj skali manifestacija ugroženosti je u (“lečenje”). U.p. bavi se sledećim oblastima: izgradnjom kvalitetu pejsaža, graditeljskog nasledja, pogodnosti urbane bespravnih naselja, beskućništvom, polucijama i ekološkim zone za bezbedan, zdrav život i kvalitet života prihvatljiv za zagađenjim grada, urbanom sociopatologijom koja je sve gradske stanovnike. Suština je u p održavanju i ostvarivanju uslovljena urbanim asspektima (narkomanijom, i unapredjivanju kvaliteta života, ali unapredjenje kvaliteta alkoholizmom, kriminalitetom i dr.), urbanom destrukcijom, života unutar kapaciteta ek osistema . Socijalne i ekonomske saobraćajnim kolapsom, kolapsom komunalnih sistema i dr. potrebe, kao i envajronmentalne, moraju biti razmatrane. Relacija izmedju ovih pot reba/ zahteva je interaktivna: URBAN A PERSON ALN OST N aziv za skup in dividualnih socijalna neodrživost ultim ativno uzrokuje envajronm entalnu karakteristika jednog urbanog sistema, koje ga čine različitim neodrživost. Slika neodrživog grada se lako prepoznaje po od drugih. U.p. zavisi od: tradicije, specifičnih prirodnih izmešanoj populaciji, envajronmentalnoj degradaciji, uslova, urbanog nasleđa, kulturnih karak teristika, socijalnih oslabljenom energetskom sistemu, lošom zaposlenošću, karakteristika, prostornih mogućnosti, podneblja, klimatskih nedovoljnim razvojem industrije i servisa i neuravnoteženom uslova, istorijskih uslova i dr. socijalno-ekonomskom strukturom, kao i brojnim drugim lako URBANA PLATFORMA Naziv za polaznu osnovu jedne (spolja) vidljivim ili teže uočljivim karakteristikama. urbanističke ideje, polazna tačka, misao, pobuda ili pokretač jednog urbanog programa, plana, proj ekta ili neke druge URBANA OGRANIČENJA Naziv za ograničena koja urbane aktivnosti. uslovljuju urbani razvoj jednog područja. U.o. mogu da budu: geografska u.o., klimatska u.o., ekonomska u.o., ekološka, URBANA POLITIKA Sistem političkih odrednica i mera, tradicionalna - kulturna u.o., populaciona u.o., konstruktivna, planova i strategija, konkretnih akcija i situacija koje sa saobraćajna i druga. političkog aspekta utiču na urbani razvoj, planiranje ili pak na konkretni arban. plan. Urbanu politiku postavljaju strukture URBAN A OLI GARH IJA V . Oligarhija, urbana uprave jedne društvene zajednice i ona moze da bude: URBAN A ORGANI ZACIJA PROSTO RA Naziv za stimulativna, restriktivna, opredeljujuća, ograničavajuća. U.p. organizaciju jednog prostora postavljenu na načelima i se sprovodi urbanom legislativom (zakonima) i egzekutivom principima naučnog i tradicionalnog urbanizma. Jedan prostor (nadzori, inspekcije, sudovi i dr.) i ugrađuje se u urbana je urbano organizovan kada su njegovi elementi saglasni sa dokumenta (urban. programi, urban. planovi i dr.). U.p. zavisi opštim principima organizacije prostora koje određuje od sistema uređenja jedne države i odnosa prema urbanizaciji. urbanistička nauka ili tradicija. URBAN A POPULACIJA Naziv za stanovništvo, ljudstvo URBANA OSTRVA N aziv za izdvojene delove grada, koje naseljava jedno urbano područje. U.p. menja svoj broj i urbane celine koje su uokružene saobraćajnicama i karakteristike, vezano za promene urbane sredine i istorijski je predstavljaju izolovane zone unutar mreže saobraćajnog bila vezana za razvoj grada. N asuprot u.p., nalazi se seoska ili sistema. Pojam je nastao na osnovu analogije sa ostrvom, ruralna populacija, koja predstavlja stanovništvo teritorije sela. poput urbanih ostrva koja se nalaza u urbanom sistemu grada V . Populacija Venecije. U.o. mogu da budu stara jezgra grada, kada su često opasana starim gradskim bedemima, a neretko i šancem koji je URBAN A POPULACION A EKSPANZ IJA V . nekada bio ispunjen vodom. Takođe, unutar u.o. moze da Populaciona ek spanzija bude smešten stari gradski trg sa katedralom, manastirskom UR BAN A PRAKSA Predstavlja pojam prakse primenjene na zgradom i li parkom. polju urbanizma. Ona prevazilazi urbanu teoriju i njene URBAN A PARTICI PACIJA Naziv za učešće urbanizovane parcijalne koncepte. Urbana praksa nas uči, između ostalog, d a površine u ukupnoj građevinskoj površini. Koeficijent urbane se prilagodimo specifičnoj prostornoj ali i vremenskoj situaciji, participacije predstavlja odnos između urbanizovanog i specifičnostima ekonomskih uslova, tehnološkog napretka ili, sa druge strane klimatskim uslovima. neurbanizovanog zemljišta. URBANA PASTORALA Utopijski cilj nekih urbanista: URBAN A PSIH OLOGI JA Naučna disciplina koja se bavi predstavlja nameru za stvaranjem grada koji bi imao sve odlike proučavanjem psiholoških aspekata, pojav a i uticaja na polju savremenog urbanog gradskog sistema, ali bi istovremeno urbanizma i urbanizacije. Srodna disciplina je psihologija nosio u sebi sve pogodnosti seoskog načina života. Pojedini stanovanja. Urbana psihologija istražuje psihološke aspekte, urbanisti pokušavaju da ostvare urbanu pastoralu projektujući njihove međuzavisnosti sa urbanizmom i uticaje na urbanu sredinu, kao i razvoj psiholoških međuodnosa između stanovnika u urbane strukture. U.p. se bavi
627
1.
2.
Urbana organizacija prostora “novog grada” Ludwiga Hilbersheimera iz 1944: 1 linearna koncepcija organizacije po “principu češlja”; 2 linearna trakasta organizacija; 3 koncentrično heksagonalna organizacija Urbana organizacija prostora; Docklands, London, plan prostora predvidjenog za urbani razvoj i prostor koji je već urbanistički izgradjen
1. 2.
3. 4.
Urbanistička uredjajna osnova Pariza posle rekonstrukcije Osmana Le Corbusier – studija načina gradnje pri rekonstrukciji starih gradova: krivih ili izlomljenih ulica, zatvorenih stambenih blokova i gradnje sa velikim procentom izgradjenosti – Pariz, Nju Jork i Buenos Aires Rekonstrukcija tradicionalne urbane mreže Port Saida i Port-Fouada u X IX i X X veku Urbana reidentifikacija; Heinz Hilmer, Christoph Sattler, plan reidentifikacije Potsdamer Platza, Berlin, 1991
proučavanjem psihologije stanovnika u urbanim sredinama, uticajima sredine na psihologiju stanovnika, mogućim psihičkim poremećajima stanovnika u određenim uslovima urbane sredine i načinima lečenja. U.p. se bavi psihološkom preventivom koja sprečava negativne uticaje na stanovnike. U.p. uključuje sledeće oblasti: psihologiju stanovanja, psihologiju grada, psihologiju sela, psihologiju rada, psihologiju odmorai rek reacije. URBANA RAZM ERA Pojam se upotrebljava da bi označio veličinu i prirodu prostora kojeg obuhvata jedan grad. U prvo vreme, to je bio prostor ograničen gradskim zidinama, ponekad je to bilo područje koje je pripadalo jednom hramu. Razvojem grada, menja se njegova u.r., teritorija grada se proširuje, obuh vatajući i uključujući i susedne oblasti. Kod srednjovekovnog grada, pronalazimo nekoliko nivoa u.r.: prostor grada neposredno iza gradskih zidina i prostor izvan gradskih zidina kojem grad gravitira. Savremene urbane razmere obuhvataju ogromna područja ko ja gravitiraju jednoj metropoli. URBANA REGIJA Predstavlja područje regionalnog karaktera koje se posmatra sa urbanog aspekta i koje je područje urbanizacije. Urbana regija je najviša faza urbanog kontinuuma. U literaturi često se definiše pojmom regionalni gradovi. U urbanoj regiji postoji potpuni urbani kontinuum, prostorni elementi su gušći, urbani način života i rada dominira, diferencijacije su u granicama društvene podele rada i u granicama prirodnih (bioloških) i kvalifikacionih razlika među ljudima. Niža faza urbanog kontinuuma je metropolitanizacija, što je faza u kojoj je agregatniji proces koncentracije stanovništva na proširenom urbanom području. N ajniža faza urbanog kontinuum a jesuburbanizacija, koja znači urbanizaciju širokih područja oko g rada, odnosno, gradskog okružja, formiranjem satelitsk ih naselja. URBANA REGIME N TACIJA V . Regimentacija. URBANA REGULATIVA Zbir različitih propisa, uredbi, pravilnika, poslovnih i drugih redova i dr., koji određuju međusobne odnose između države, korisnik a prostora i vlasnika prostora. U.r. može takođe da bude ugrađena u urban. planove. URBANA REIDENTIFIKACIJA (engl. urban reidentification) Naziv za ponovo uspostavljanje osobina i odnosa elemenata jedne urbane celine koji toj celini daju sadržaj i karakter u onom smislu i na onaj način kako je to ona imala ranije. Urbani identitet jedna sredina moze da izgubi u periodu nakok velikih rušenja starih urbanih struktura i izgradnje novi, nakov migracija stanovnika i neplanskim naseljavanjem. F orm elne elemente jedne u.r. često determiniše humani faktor i sadržaj. URBANA REKONSTRUKCIJA Naziv za rekonstrukciju jednog urbanog tkiva koje je uništeno ili izmenjeno na neplanski način, putem ponovog uspostavljanja prethodnog urbanističkog koncepta koji je vladao ili ostvarenja novog urbanističkog plana koji bi trebalo da unapredi funkcionalne karakteristike prethodnog plana. U.r. se često vrši unutar jezgara starih gradova, kada se u postojeću strukturu unose novi elementi: infrastruktura (gas, grejanje, vodovod i kanalizacija) ili se vrši rekonstrukcija urbanih celina koje su uništene nakon katastrofe ili rušenja. Takođe, sve je češći primer u .r. kada se vršie koncepcijske izmene jedne savremene urbane stredine koja je uzgrađena na prevaziđenim i koncepcijski zastarelim principima i više nije u stanju da zadovol ji dinamično narasle savremene potrebe njenih stanovnik.a U.r. unosi se novi kvalitet u jednu sredinu, a ona se gradi prema osnovama novog standarda. U R B AN A RE N T A V . Renta
URBANA REVITALIZACIJA Naziv za ponovo oživljavanja jedne urbane strukture ili jednog dela urbane strukture: gradskog jezgra, jedne ulice i de. U.r. se primenju je u slučajevima postojanja urbanog nasleđa koje nema potrebne uslove za savremeno funkcionicanje, koje je potrebno ostvariti putem u.r.
U skladu sa ranije utvrdjenim principima i zatim preporukama svetske i evropske organizacije, zapadna Evropa svoje stavove o očuvanju i aktiviranju nasledjenih gradskih struktura primenjuje kako u državnim strategijama, tako i u konkretnim lokalnim akcijama. U novije vreme zanimljive su individualne akcije koje se sprovode na centralnim gradskim područjima, a koje, svaka ponaosob, doprinose revitalizaciji zona centra ili pojedinačnih gradskih zona. Najbolji i najpoznatiji primer je velika akcija revitalizacija obale Temze u Londonu. Već od 1988. godine radi se na revitalizaciji lon donskih D okova (D ocklands) koji su do danas već uredjeni, izgradjeni i postali najskuplji poslovno stambeni kompleks Londona. Deo ove teme je i medjunarodni arhitektonski konkurs za proširenje, odnosno novu zgradu, Tate Gallery u staroj električnoj centrali na obali Temze. Ovakav izbor lokacije obrazložen je sledećim argumentima: a) korišćenje postojeće gradjevine sa ogromnim neiskorišćenim prostorom, i b) opredeljenje gradskih planera da relativno zapušteno područje oko Temze, postepeno revitalizuje i razvije u veliki kult urni centar Lond ona. K rajem XX veka se prema prvonagradjenom konkursnom rešenju izvode radovi uz punu pažnju i odobravanje gradskih vlasti koje očekuju da se kroz ovu izgradnju i rad buduće galerije otvori dve hiljade novih radnih mesta. Uspeli primer urbo reciklaže predstavlja transfor macija Spittelau Di strict toplane u Beču. Toplana je sazidana 1971. godine na obali Dunavskog kanala, a u okviru kompleksa napravljen je i pogon za obradu otpada. Posle požara, 1987. godine, objekat je obnovljen i instalirana do tada najsavremenija oprema za preradu otpada koja danas praktično proizvodi zagadjenje vazduha kao prosečan automobil. U isto vreme u ovom kompleksu se preradjuje skoro polovina ukupnog otpada Beča, a energijom koja se primenom takvog postupka dobija, greje se 40 000 stanova. Svojevrsnu reciklažu podržao je i austrijski arhitekt Hundertwasser, potpuno u svom maniru "Za humaniju arhitekturu u harmoniji sa prirodom". Uz tvrdnju da jevizuelno zagadjenje najopasnije od svih, jer uništava ljudsko dostojanstvo i dužu, Hundertwasser je predložio gradskoj upravi i izveo projekat redizajna savremenog industrijskog objekta. Bliže sferi arhitektonskog i urbanog dizajna, nego sistemskom pristupu revitalizacije industrijskih objekata u gradovima, ova izvedena investicija još je jedan pokazatelj kako pozitivni mogu biti efekti korišćenja resursa (u slici grada, u slobodi izražavanja, hum anijem pristupu i funkcioni sanju industrijskih objekata).
Slične intervencije koje se definišu pojmovima "osvežavaje" ili "oživljavanje" starih zdanja, predmet su interesovanja evropskih ur banista i pro jektanata. N ajsvežiji primer su Opera u zgradi stare Elektrane na obali Ženevskog jezera, otvorena 1997. godine, ili velika akcija za obnovu četiri velika silosa i hala ogromnih razmera, u centru Beča. U ovim objektima je gotovo jedan vek proizvodjen i lagerovan gas za gradsku rasvetu u druge potrebe. Izgradjeni su 1896-89. godine i od 1985. ne koriste se za osnovnu namenu. u njima je bila organizovana izložba socijaldemokrata, rok koncerti i snimani filmovi. Ovi silosi danas se prema projektu arhitekte Volfa B. Priksa, pretvaraju u pravi mali grad za osam stotina stanova. Još jedna interesantna akcija pokazuje interes vlade da poveća angažovanje postojećih resursa u Velikoj Britaniji, a smanji novu izgradnju. Kroz prognozu da će Engleskoj biti potrebno 4.4 mi liona no vih stanova u 2000. godini pojavila se
628
potreba za nalaženjem novih načina za rešenje ovog problema. 1992. godine osnova je Empty Home Agency, kao grupa udruženja javnih i privatnih organizacija, koje su inače angažovane u sektoru stanovanja i izgradnje. Evidentirano je 780.000 praznih i oko 800.000 mogućih novih stanova iznad trgovina i komercijalnih objekata. Drugi najvažniji cilj ove akcije je podizanje urbanog nivoa celih oblasti u kojima se ovi napušteni stanovi nalaze. Ovo je bili inicijativa za lokalne uprave da usmere napore u revitalizaciju napuštenih prostora najpre iz ekonomskih razloga, jer bi tako vidno podigli rentu, kroz: podizanje standarda stanovanja, uredjenje orkuženja, smanjivanje kriminala i td. Do aprila 1997. godine, 120 engleskih lokalnih uprava je započelo i objavilo ovu strategiju i 100 od njih je zaposlilo stručnjake koji je sprovode. Preduslov da ove agencije uspešno i namenski rade je, najpre, tesna saradnja izmedju nadležnih resornih odeljenja za: planiranje, životnu sredinu, stanovanje, finansije, pravni sektor i ekonomiju. URBANA REVOLUCIJA, REVOLUCIJA I U R B A N I Z A M (engl. urban revolution) 1. U opštem smislu, pojam predstavlja sveukupnost preobrazenja kroz koje prolazi savremeno društvo da bi prešlo iz razdoblja u kome preovlađuju pitanja rasta i industrijalizacije (model, planiranje, programiranje) u period u kome će urbana problematika odlučno odneti prevlast, gde će traženje rešenja i načina svojstvenih urbanom društvu preći u prvi plan. Među preobraženjima neki će biti nagli. Drugi će biti postepeni, predviđeni, ugovoreni. Reči urbana revolucija ne označavaju u suštini nasilne radnje. One ih ne isključuju. Ono što se može postići nasilnom radnjom i ono što se može izvesti razumnom radnjom, kako ih unapred razlučiti? 2. Naziv koji se odnosi na niz međusobno vremenski i geografski izdvojenih pokreta, praćenih zajedno sa uspostavljanjem lokalne u prave i vlasti na nivou grada, opštine ili druge teritorijalne jedinice, što će uticati na njenu organizaciju i razvoj. Pokreti koje mozemo da stavimo pod pojam u.r. dogodili su se najčešće spontano, bez uticaja profesionalnih političara ili revolucionara i njihovih teorija. Postojeli su sledeći pokreti: pokret podizanja gradova u Americi 1776.g., francuski narodni pokreti od 1793.(bilo ih je preko 5.000), narodn i klub ovi iz 1848., Pariska Komuna 1871., Sovjeti iz 1905. i 1917., Raete koji je podigao Nemačk u u kratkom periodu tokom 1918., Sindikati u Španiji 1936., Radnički saveti u Mađarskoj 1956, bario grupe u Santo D omingu 1965., K omit eti akcije u Parizu 1968. i dr. URBANA SCENOGRAFIJA U u.s. spadaju rešavanje sledećih urbanih elemenata: fasade, kalkani, oblici, reklame, oglasi i dr. UR BAN A SEGRE GACIJA I SUBU RBAN A SEGREGACIJA V . Suburbana segregacija UR BAN A SEGRE GACIJA Izdvajanje različitih urbanih funkcija u međusobno različite prostorne sisteme, da bi bilo obezbeđeno takvo vršenje jedne funkcija koje ne bi agresivno delovalo na drugu. U.s. se vrši, pre svega segregacijom saobraćaja (kolski, pešački), segregacijom bučnih funkcija od tihih, mogućih zagađivača od čiste sredine, kolektivnog od individualnog, javno od privatnog, kretanja od mirovanja, dnevno od noćnog, svakodnevno od periodičnog i povremenog, istorijski tradicionalnog od savremeno modernog, centralnog od perif ernog i dr. URBANA SILUETA V . G radsk i pejsaž, U rbana dominanta, Gradska dominanata URBANA SIMBIOZA V . Pozit ivna simbioza u urbanizmu, N egativna simbioza u urbanizmu URBANA SIMBOLOGIJA Urbanistička disciplina koja proučava urbane simbole i znake koji se pojavljuju u urbanim
sredinama. Tako, na pr. u materijalnom tkivu ljudskih naselja, ali i mnogim nevidljivim odnosima, skrivaju se znaci koj i odaju pokušaje “m itološkog objašnjenja” , odnosno, skrivaju se mnogobrojne semiotičke celine sa većim ili manjim stepenom simboličke sadržine. Jedna teatralno barokna grupa na nekoj fontani isto tako može da bude alegorija, ali može da bude i slika bez dublje sadržine. Bronzani lavovi, karakteristični za nakićen stil imperijalnih evropskih metropola XIXv., kreću se isto tako na rasponu od lako pronicljivog apologa i alegorije do prostog skulpturalnog prikaza animalne lepote. Naravno, jedan “ lav” može biti i jednoznačna umetnička evokacija i alegorijska figura, čak i pohvala vrlinama imperatoru životinja. Ali, prema stepenu stilizacije, on moze biti i amblem, odnosno, heraldički znak. Lavovi na mikenskoj kapiji predstavljaju apotropaički simbol veoma kompleksne sadržine i nikako se ne bi mogli izjednačiti sa bečkim lavovima Otto Wagnera. URBAN A SLIKA, URBAN I PEJZAŽ Urbana slika ili urbani pejzaz je sveukupni sistem funkcija i formi građene sredine naselja nezavisno od nivoa, fizičkog, koji se analizira, v eličine i oblika naselja, tipa, elemenata analize itd. Kada Hosken piše o “jeziku gradova”, on pod tim jezikom podrazumeva vizuelno uvođenje u forme i funkcije grada. Teško je prihvatiti da “jedinstvo prostorne kompozicije”, proporcije objekata ili jedinstveni moduli, mogu nešto temeljno učiniti za urbanu sliku i pejzaž, kada se zna da je razdvajanje gradskih funkcija i još detaljnije segregacije elemenata grada ta serija činilaca koja je osiromašila, između drugih, savremeni urbani ambijent. G. Cullen pokazao je desetine mogućih fizičkih elemenata oblikovanja pre svega urbane sredine - grandiozne vizure, zaklonjeni pogledi i vidici, pregrađivanja u prostoru, odvajanja od regulacione linije, detalji u gradu, informacije, faktura, materijal i desetine drugih motiva sastavlja ovaj poznati istraživač gradskog pejzaža u centar ispitivanja. “ Sveukupni ambijent” neselja nas interesuje, sled veza niza utisaka i sejkvenci, smenjujućih vidnih linija i uglova, koje se talože i ostaju - kao i niz drugih pojava u prostoru naselja - to su tek delovi jedne posebne teme.
Fizička struktura pruža idealne mogućnosti ispitivanja i kvaliteta gradske slike i pejzaža. Alternativni razvojni prostorno - fizički modeli, kao jednu od velikih prednosti imaju sposobnost da pokažu unapred osnovne osobine budućeg gradskog pejzaža, a da u isto vreme ne pređu u proste likovne vežbe. URBAN A SOCIO LOGIJA Naučna disciplina koja se bavi strukturom, odnosima i životom društvenih zajednica i pojedinaca u okviru fizičkih prostornih okvira naselja. Urbana sociologija se bavi sociološkim aspektom urbanizma, proučavajuću međuodnose između socioloških i urbanističkih aspekata.
U pojam urbana sociologija uključeno je: raspored stanovništva, gustoća naseljenosti, volumen naseljenosti, migracija itd.V . Sociologija urbaniz ma. URBANA SREDINA Predstavlja sredinu koja je oblikovana čovekovim svesnim i planiranim postupkom organizacije velikih p ovršina. O snovnu urbanu sredinu predstavlja grad , ali ro mogu da budu i njegova predgrađa, blokovi, zone, pa čak i urbanizovane seoske sredine. Nasuprot urbanoj sredini , ruralna sredina je ona koja je sačuvala osnovni kontakt i međuuticaj sa faktorima prirode, odnosno, prirodne sredine. V . Ruralno - urbano, R uralna sredina. Uticaj urbane sredine na arhitekturu moguće je, kao u svakoj funkcionalnoj analizi, pokazati tzv. otvorenim funkcijama , tj., sve ono što postiže određeni cilj i skrivenim funkcijama ; ono što se može na više načina tumačiti iz odnosa pojava koje se posmatraju. Ovaj uticaj lako je pokazati na
629
1. 2. 3.
Urbana revitalizacija grada Rabata, po urbanističkom planu arh. H . Prosta. N a stari grad nadovezuje se novi Urbana segregacija kretanja pešaka od kolskog saobraćaja; Radburn, SAD, 1929, New Jersey, H. Wright Green Brook, SAD, arh. H. Wright; stanovanje je odvojeno od mesta rada
1.
Z bijena urbana struktura grada Marakeša
2.
Urbana struktura grada Vašingtona sa šemom gradskih saobraćajnica, blokovima i gradskim zelenim pojasom
3.
Urbana struktura grada Torina – celinski u maloj razmeri i detalj urbanističke osnove sa centrom iz rimskog doba
primerima uticaja prirodnih izvora materijala na gradnju kuće i pre kao haos i nered (a oni prikrivaju red koji treba otkriti) njihove harmonije sa predelom. Tako, cena 1m2 izgrađene nego kao “ predmet” . Kakav je domet, kakva je uloga onog što površine sužava horizontalno razvijanje objekta; nastaje se naziva urbanom stvarnošću? koncentracija svih elemenata organizacije, pa čak i ispod Više nego stvarnost jednog datog predmeta pred nedopustivih granica, ispod dozvoljenih socijalno-medicinskih razmišljanjem, stvarnost urbanog fenomena bi bila stvarnost ograničenja. Takođe, možemo da pratimo “uslovnost kuće za stanovanje” i njene okoline u odnosu na temperaturne jednog virtuelnog predmeta. A ko postoji sociološki koncept, karakteristike. I na kraju, da pomenemo koncepciju japanskog to je koncept “urbanog društva”; međutim, on ne potiče od prostora, koja predstavlja očigledan uticaj urbane sredine na same sociologije. Urbano društvo se, sa svojim specifičnim arhitekturu: postoje mnogobrojni primeri objekata redom i neredom, obrazuje. Ta stvarnost obuhvata niz postavljenih na uzdignutoj platformi od mokrog i memljivog problema: urbanu pr oblematiku. K uda ide taj f enomen? Prema čemu proces urbanizacije vuče društveni život? Kakvu zemljišta, ali integrisanog u spoljnju sredinu. novu celokupnu praksu ili kakve delimične prakse on URBAN A SRED IN A, USLOVI V . U slovi urbanesredine podrazumeva? Kako teorijski vladati procesom i praktično ga usmeravati? Ka čemu? Takva su pitanja koja se postavljaju URBANA STANDARDIZACIJA V . Standardizacija, urbana urbanisti i koja on postavlja specijalistima. URBAN A STRATE GIJA U svojoj osnovi, urbana strategija URBAN A TAJN A DRUŠTVA V . T ajna društva, urbana predstavlja: optimalno i maksimalno korišćenje tehnika (svih tehničkih sredstava) u rešavanju urbanih pitanja, u službi URBANA TERITORIJA Teritorija koja je zahvaćena svakidašnjeg života, u urbanom društvu. To otvara mogućnost urbanizacijom i koja je predmet urbanističkih planova i preobrazavanja tog svakidašnjeg zivota takvog kakvog ga planiranja. Najčešći oblici urbane teritorije je: urbani blok, poznajemo. I to putem racionalne upotrebe mašina i tehnika ulica, područje, opština, grad, šire gradsko područje, regija, (koja ne čini nekorisnim preobražaj društvenih odnosa već ih pokr ajina, država. uključuje). Ponovno dobijanje inicijativa (svake inicijative) u po stojećem redu stvari, preko nekog “sistema”, ne sprečava URBANA TOPOGRAFIJA (grč. topos mesto takve predloge da otvore i da označe jedan put. Iz savremenih grafos crtati ) Urbanistička disciplina koja se bavi iskustava u celini proizlazi da ekonomska predviđanja i predstavljanjem gradova kroz istoriju putem njihovih crteza i etatističke moći retko razmatraju optimalno korišćenje izvora opisivanja. sredstava, tehnike i mogućnosti koje pruzaju nauke. Oni ih URBANA TRADICIJA V . Tradicionalan urbanizam upotrebljavaju samo kada su naterani i primorani javnim mnjenjem, hitnošću, osporavanjem, i to iz budžetskih i U R B AN A U M E T N O ST Naziv za umetnost koja je tesno finansijskih pobuda, to jest “ ekonomskih” . Te pobude skrivaju povezana za jedno urbano područje, iz njega izvire i crpi dublje razloge. Vlasti imaju svoju strategiju , aparati imaju svoje sredstva svog izraza. U.u. je nastala na ulici, trgu, u podzemnoj interese koji isuviše često odbacuju u drugi plan ova bitna željeznici, a za svoj izraz koristi površine zidova, gradskih podova, fasada i drugih karakterističnih urbanih elemenata. pitanja. Pokreti, pravci i tehnike predstavnici u.u. su: grafiti, plakati, URBANA STRUKTURA Kako formulisati urbanu rek lamni panoi, sk uplture, izlozi, fontane, land art , performanceumetnost strukturu imajući u vidu potrebu za minimiziranjem energtskih i dr. zahteva? Odgovor na ovo pitanje nije nimalo jednostavan iz prostog razloga što ne zavisi od jednog ili nekolicine faktora. URBANA UM ETN OST, URBAN ART V . U rban art Osim planerskih, tehnoloških, saobraćajnih, dizajnerskih i URBANA UPOTREBA ZEMLJIŠTA, drugih zahteva, ovde su od velikog uticaja političko – K O N T I N U I T E T V . K ontinuitet urbaneupotrebezemljišta ekonomski uticaji koji, kao što je iz prakse poznato mogu biti "važniji". U cilju stvaranja preduslova za "održivo gradjenje" URBANA VILA V . V illa urbana osnovni pristup je uspešna analiza koja bi trebalo da kroz klasičnu šemu uloženo/dobijeno ("invest/benefit") tačnije U R B A N A Z O N A Deo jedne urbanističke celine koji je kroz ilustrovan odnos "sadažnjih vrednosti budućih ušteda uz izdvojen na osnovu određenih kriterijuma (stambena zona, neophodna dodatna ulaganja" prikaže strukturu dobitka radna zona) u kojo se odvijaju određene karakteristične aktivnosti i u kojoj važe određene urbane zakonitosti i pravila, uzimajći naravno u obzir i pretpostavljenu dužinu korišćenja. na osnovu kojih ovaj deo razlikujemo od ostalih delova Osnov energetski efikasne urbane strukture je urbane celine. U.z. može da bude izdvojena prema: funkciji, svakako iskorišćvanje pogodnosti koje nudi okruženje u onim položaju, saobraćajnim karakteristikama, obliku, tipu razmerama u kojima neće doći do degradativnih pojava istog. stanovništva i dr.. Ovako posmatrano, možemo da imamo O vde se ne misli samo na slobodne, neizgradjene prostore već sledeće različite u.z.. Prema funkciji: stambenu, poslovnu, i na nasledjenu, u odredjenoj meri fizički definisanu, sredinu. trgovačku, sportsko-rekreativnu, administrativnu i t.d.. Prema polozaju: centalnu, perifernu, satelitsku, donji grad K reiranje objekta usaglašenog sa okruženjem (downtown), gornji grad i t.d.. Prema saobraćajnim podrazumeva shvatanje zakonitosti istod, odnosno oktrivanja karakteristikama: kružnu, zonu željezničke stanice, zonu auto njegove logike i prepostavljanja budućih uticaja koje puta, linearnu, zonu pored reke i t.d.. Prema obliku: intervencija može imati. Lokacija se ovde tretira kao unapred pravougaonu, kružnu, zvezdastu, linearnu, tačkastu, umetnutu, definisan entitet na koga je potrebno primeniti adekvatne isturenu i t.d.. Prema tipu stanovništva (socijalne karakteristike, analize. Pravilno proučavanje šire i uže lokacije ne može biti nacionalna obeležja): geto, kineska četvrt, lučka četvrt, vrtni sprovedeno bez oslanjanja na bioklimatske principe i faktore grad, četvrt sa vilama, crnačka četvrt, jevrejska četvrt, i t.d. sredine od kojih se kao najuticajniji izdvajaju: klimatski faktori, topografija i nasledjena sredina, vegetacija, komunikacioni URBANE AKTIVNOSTI Naziv za aktivnosti koje su faktori, faktori komfora, uticaji postojećeg gradjevinskog vezane za jednu urbanu sredinu, u svim fazama njenog fonda i zakonske regulative. Defi nicija ovih faktor a je samo nastanka i razvoja. Prema fazama nastanka, razlikujemo mali okvir mogućih analiza i ne bi je trebalo uzeti kao dovoljnu sledeće u.a.: urbano planiranje, programiranje, urbano mada je svakako treba shvatit i kao obaveznu. zoniranje, priprema urbanističkog zemljišta za gradnju, zatim urbanistička gradnja i opremanje prostora, da bismo na kraju URBAN A STVARN OST Pojam koji se odnosi na današnje imali grupu u.a. unutar korišćenja jednog prostora, odnosno stanje u urbanizmu i njegovo prenošenje (transponovanje) na funkcionalne aktivnosti. Moguće u.a. u jednom izgrađenom područje prostora urbanih sredina. O na se danas javlj a
630
prostoru predstavljaju: urbana rekonstrukcija, urbana revitalizacija, urbana ekspanzija, ozelenjavanje, izgradnja saobraćajnice, infr a struktur e, aktivnosti na mikro planu i dr.
gradskog tkiva. Svoj teorijski kontekst morfološki pristup nalazi u psihološkoj teoriji geštalta , strukturalističkoj analizi prostora, teoriji percepcije i značenja kao i u rezultatima istraživanja Kevina Linča, K. Aleksandera i drugih autora. U U R B A N E C E N T R A L N E F U N K C I J E I C E N T R I V . domenu kulturne orijentacije, morfološka škola polazi od Centralnefunkcije i centri "kulturalističke" tradicije urbanizma i različitih, uglavnom URBANE CIVILIZACIJE N aziv za civili zacije koje su postmodernih umetničk ih ideologija, kao i od obnovljenog nastale uporedo sa nastankom gradova, odnosno, koje su interesovanja za kulturnu antropologiju. for mirale gradove kao osnovne urb ane zajednice stanovanja. URBANE FORME, KRITERIJUMI Uspostavljanje i U R B AN E D I M E N Z I JE Dimenzije jednog prostora na definisanje kriterijuma urbane forme u najširem smislu urbanom nivou. Takođe, u metaforičnom značenju, proizilazi iz socio-kulturnog konteksta unutar kojeg planeri predstavlja globalnu ili teritorijalno rasprostranjenu dimenziju, deluju. Evropski i američki pristupi kombinuju: percepcijski pristup (tradicija geštalta , Arnhajm, Linč, Kalen...), oslonjen na odnosno, karakteristiku jednog arh. i urban. problema. psihološki odredjeno poimanje fizičkog prostora i prostorno URBANE FAZE Postoje dve kritične faze kroz koje prolazi delovanje, urbomorfološk u analizu (N orberg-Šulc, G ideion, Rosi, urbano, koje se u toku istorijskog vremena mogu odrediti na R. Krier i dr.) zasnovanu na istorijskim i skustvim a sledeći način. Prva faza: agrarno (poljoprivredna proizvodnja, konstituisanja i transformisanja urbane forme, afirmaciji seoski život, seljačko društvo) koje je bilo dugo nadmoćno, arhetipsk ih modela gradskog tkiva i kulturnoj komponenti postaje podređeno jednoj urbanoj stvarnosti, najpre razvoja i metoda struk ture transformacije , neposredno vezana za pokretanoj a uskoro razorenoj trgovinom i industrijom. D rugo iskustva planerskih i proj ektantskih tehnika i norm ativne preokretanje, drugo obrtanje smisla: nadmoćna industrija prakse. postaje potčinjena urbanoj stvarnosti; ali u njenom okviru dolazi do prevrata: nivo smatran za niži od početka, to jest URBANE FORME, KVALITATIVNI KRITERIJUMI stanovanje , postaje bitan. On se ne moze smatrati više za cilj, ili K valitativni kriterijumi se u teorijskim r aspravama javljaju k ao rezultat, ili slučajnost, u odnosu na specifični nivo urbanog, još atributi vrednosti izgradjene sredine, kao opisne i relativno manje u odnosu na globalno koje je ostalo u zavisnosti od uopšteno formulisane kategorije. Tako Linč prikazuje: istorijskog perioda . Urbano se određuje jedinstvom ovih pristupačnost (dostupnost), odnosno fizičku komunikativnost prostora, pomognutu raznovrsnošću aranžiranih elemenata poslednjih nivoa, sa prevlašću zadnjeg. (komunikacija, barijera, kompozicionih opcija koje URBANE FORME – TIPOLOGIJA Planerska i omogućavaju kretanje); prilagodljivost , odnosno nivo od kojeg projektantska praksa često se oslanjaju na analizu, pa i f izički elementi i njihovi sklopovi sa svojom sintetičku upotrebu razčlitih obrazaca fizičkih struktura , polazeći antropometrijskom strukturom i opremljenošću zadovoljavaju od pretpostavke da je urbanizovani, izgradjeni prostor promenljive potrebe korisnika i adekvatan režim korišćenja; projekcija društvenih i kulturnih odnosa. Reprodukcija tih značenje kao nivo do kojeg se odredjena fizička struktura odnosa je, prema tome, "..posredovana praksom zasnovanom poklapa sa mentalnom i k onceptualnom p redstavom kor isnika na posebnom znanju konceptora (eksperata, planera...) ... U o vrednostima okoline, primerene njegovim socijalno i stvari, upotreba arhitekture i njeno korišćenje oslanja se isto kulturno utemeljenim zahtevima;vitalnost (livability, životnost), tako na kulturalne modele svojstvene jednoj društvenoj klasi ili odnosno stepen do kojeg urbana forma podržava i grupi, koji se i samo podvrgavaju odredjenoj logici". obezbedjuje vitalne biološke funkcije, potrebe ili sposobnosti Proučavanje i primena prostorno-fizičkih obrazaca korisnika; kontrola (nadzor) životnosti (control vitality), u okviru morfološkog metoda pokušava da interdiciplinarno odnonso mogućnost da korisnici nadziru i upravljaju oblikom poveže različite podatke o generičkim uticajima na oblik u organizaciji prostora, da sinhronizuju promene u načinu arhitekture i gradskih celina, u uverenju da je upravo oblik života sa promenama njegovog fizičkog okvira. komprimirani izraz miljea k onkretne sredine . Ovaj potupak, Američki kriterijumi kvaliteta urbane forme koji se stoga, najčešće koristi deskriptivne klasifikacije na osnovu u najvećoj meri oslanjaju na Linčove (Lynch) teorijske geometrijskih i planimetrijskih karakteristika fizičkih obrazaca, postulate svoju su primenu doživeli već od šezdesetih godina odnosno tipologije utemeljene na strukturalnim svojstvima (npr. San Francusko i dr.). Poželjna urbana forma, po ovim izgradjenosti. kriterijumima, treba da teži: čitljivosti strukture koja mogućava Po A. Rosiju tip je "reduk ovana k onstanta " laku orijentaciju u prostoru; identitetu oblika kao mogućnost da arhitektonske ili urbane celine, ali i "k ulturni element ", pa ga se fizička sredina tačno prepozna po svojim kulturnim i takvog možemo tražiti u različitim arhitektonskim funkcionalnim karakteristikama i razlikuje u odnosu na druge tvorevinama. Vrednost tipologije on vidi pre svega u njenoj forme i modele; vitalnosti (životnosti) u korišćenju prostora i raznovrsnosti aktivnosti i sadržaja koji egzistiraju u analitičkoj upotrebi u projektovanju i planiranju. odredjenom fizičkom sklopu, kao i ugodnosti, atraktivnosti i D. Gezling smatra da se tipologija bavi zanimljivosti gradske slike u celini; pristupačnosti i konstrukcijom tipova u odredjenoj urbanoj situaciji koja je (antropometrijskoj) čovekomernosti u procesu korišćenja; uslovljava, dok je morf ologija form alni izraz konstruktivni h prilagodljivosti promena u režimu funk cija ili u karakteru potreba tipova, uzetih pojedinačno ili u celini. korisnika i estetsk oj harmoniji izmedju pojedinih delova i celine kompozicije, u skladu sa preovladjujućim i kontekstom Svrhu morf ološke analize J. K oželj vidi u uslovljenim shvatanjem ugodnog, prijatnog i lepog ambijenta. istraživanju strukture značenja izgradjene sredine, razumevanju razvojnih zakonitosti i kompleksnosti oblika, te mogućnostima Većina kvalitativnih kriterijuma urbane forme za vrednovanja trendova fizičke promene u skladu sa potrebe analize prostora mogu se "razložiti" na merljive kriterijumima koji proizilaze iz "genetskog koda". Autor indikatore, uglavnom one koji su egzaktno merljivi: volumene, smatra da je kroz "strukturni plan" moguće afirmisati ovaj kod površine, gustine, dužine (distance). brojnost elemenata, merila i implementirati ga u razvojne planove i graditeljsku praksu. ritma, formalnih akcenata, vizura itd. Medjutim, estetske vrednosti nisu "mehanički" merljive ili su tosasvim posredno i Morfološki pristup koristi tipološka istraživanja da nepouzdano, uz pomoć estetskih modela, npr. zastupljenosti bi odgovorio na pitanja o " lokalnoj akumulaciji i zvesnih tip ova stilskih obeležja u strukturi fasada, javnih prostora i sl. prostora", zakonitostima njihovog formiranja i reprodukcije, uskladjenosti sa načinom korišćenja i odnosima delova i celine
631
1.
Urbana struktura; rani Le Corbusierov projekt (1915) za urbanu strukturu podignutu na stubovima koji služe kao temelji zgrada. Nivo “prizemlja” strukture je na nekoj vrsti etaže, ispod koje se nalaze servisne i saobraćajne površine 2. Antička urbana forma – plan grada Pompeji 3. 4.
Ur bane form e; osnovne urbane form e na planu ulice u Petrogradu, arh. Rosija: ulica, trg, park, blok, zgrada društvenog sadržaja (iznad i ispod) Moderna urbana forma; Lucio Costa, Brasilia, plan
URBANE FORME, KVANTITATIVNI KRITERIJUMI Iako se kriterijumi načelno mogu podeliti na kvalitativne i kvantitativne (merljive), ovi drugi najčešće predstavljaju indikatore kvalitea urbane forme, kojima se kontrolišu složeniji, kvalitativni kriterijumi razvoja: racionalnost korišćenja zemljišta, profitabilnost investicija u pojedine delatnosti, ekološki kvalitet, socijalni kriterijum i t d. S druge strane, oni ne mogu potpuno predočiti opštije vrednosti ambijenta, arhitektonskog oblikovanja ili funkcionalnosti fizičke strukture. Kriterijumi poput izgradjenosti, prostornosti (volumen), gustina fizičkih struktura , osunčanost ili osvetljenost objekta ili površina jesu, pre svega, indikatori koji se kao merljive veličine uključuju u normativnu razradu kvalitativnih kriterijuma. URBANE FUNKCIJE Naziv za grupu različitih funkcionalnih odrednica karakterističnih za jednu urbanističku celinu. Urbane funkcije mogu da budu: funkcije stanovanja, rada, administracione, kulturne, privredne (industrijske), saobraćajne, infrastrukturne i dr.
1. 2. 3.
Urbane jedinice. Grad sastavljen iz različitih urbanih jedinica koje su povezane sa gradskim centrom Šema uredjenja urbane jedinice stanovanja za 10000 stanovnika; Mančester, arh. R. Nickolas Pokušaj obrazovanja urbane jedinice u okviru većeg gradskog kompleksa uokvirenog saobraćajnicama (SAD)
Cena zemljišta veličinom rente utiče na minimizaciju troškova, dok troškovi transporta deluju na maksimizaciju profita. U SAD je napravljen “atlas korišćenja zemljišta” (Land Use Maps) za 44 američka grada, koji je poslužio za posmatranje zakonitosti lociranja osam različitih aktivnosti. Konkretni rezultati ovih istraživanja ukazali su na izvesna sasvim tipična ponašanja u svim velikim gradovima: 1. Grupa poslovnih aktivnosti banaka, finansija, , osiguranja, pokazuje istovremenu sklonost i ka centralizovanom lociranju i ka disperziji u lociranju. Ove poslovne aktivnosti karakteriše raspolaganje najjačim finansijskim kapitalom, zbog čega se gubi u značaju visoka cena zemljišta u centru. S druge strane, disperzivno lociranje omogućava približavanje ovih aktivnosti korisnicima njihovih usluga.
2. Maloprodajna prometna mreza u svim gradovima ima izrazenu tendenciju disperzivnog lociranja; priblizavanje potrošaču ekonomski je dovoljno jak razlog da kompenzira visoku cenu zemljišta ukoliko je maloprodajna U R B A N E I N T E R V E N C I J E , M E K E V . Savremene mreža koncentrisana u centru grada, dok je lociranje u instalacije u arhitek turi perifernim delovima grada, gde je zemljište jevtino, motivisamo masovnošću relativno siromašne potrošačke URBANE JED IN ICE Naziv za urbanističke celine koje skupine. sadrže elementarne karakteristike koje ih određuju i razlikuju od drugih. Ove karakteristike mogu da budu: formalne, 3. Lociranje kulturno-prosvetnih institucija strukturne, koncepcijske, funkcionalne. Razlikujemo tipološki biblioteka, televizijskih studija, univerziteta, nije toliko niz u.j.: regija, urbana oblast, metropola, velegrad, grad, selo, uslovljeno lokacijom u određenom prostornom traktu grada, naselje, gradska opština, gradska četvrt (kvart), ulica, blok, deo koliko populacionim k vantumom , veličinom grada. bloka. 4. Saobraćajne aktivnosti po pravilu su locirane u URBANE KOLON IJE V . Kolonije blizini mesta rada, na pogodnom zemljištu. Pored zemljišta koje predstavlja prirodan ograničavajući faktor, sman jivanje U R B A N E L A T E N T N E S T R U K T U R E V . L atentne transportnih troškova je od značaja. Konkurentnost različItih strukture oblika saobraćaja čini da se u lociranju saobraćajnih aktivnosti URBANE LOKACIJE L. Wingo razlikuje tri pristupa sve više poštuje kriterijum jevtinog transporta. Na toj osnovi lokaciji gradskih aktinosti:1) ad hoc lokacija; 2) gravitacioni drumski saobraćaj gradi svoju konkurentsku sposobnost u od nosu na železnički, a postepeno i avionski u odnosu na model lokacije i 3) ekonomski modeli lokacije. drumski. Ad hoc lokacija karakteriše se lociranjem struktura 5. Industrijske aktivnosti se, po pravilu, lociraju duž u gradu slučajnim izborom ili izborom po liniji manjeg otpora. Gradovi koji brzo rastu, koji doživljavaju demografsku i linearnih elemenata: saobraćajnica, magistrala, železnica. institucionalnu ekspanziju često se odlikuju rešavanjem Industrija je veliki kompleks i ponašanje svih industrijskih aktivnosti nije isto. U najvećem broju slučajeva bitan je prostornih struktura ad hoc lokacijama. transportni kompleks i otuda pravilo linearnog lociranja. Gravitacioni model ima svoju teoretsku osnovu u Međutim, tržišno orijentisane industrije, locirane su u centru učenjima fizičara o ponašanju elemenata atoma u zatvorenom grada zbog blizine potrošača, iasto kao i radno orijentisane sistemu. Teoretičari lokacije smatraju da stanovništvo i industrije; industrije koje su tehnološki povezane neposredno aktivnosti pokazuju sklonost da se koncentrišu oko centra, sa tržištem (automobilska industrija), locirane su duž fokusne tačke, ali istovremeno i spremnost da menjaju svoju saobraćajnica, itd. prostornu strukturu. Pri tome, i kretanje stanovništva i kretanje ljudskih aktivnosti podleze poznatom zakonu URBANE M ORFOLOŠKE STRUKTU RE V . Morfološk e gravitacije, po kome je gravitacija upravo srazmerna masi koja strukture se privlači a obrnuto srazmerna distanci sa koje se privlači. U R B AN E M R E Ž E V . D irek cionalnemreže G.K. Zipf definiše procese: diverzifikaciju i unifikaciju, kojima objašnjava prostorno aranziranje ekonomije. Proces URBANE M UT ACIJE Predstavlja niz promena ili menjanja diverzifikacije ispoljava se u kretanju stanovništva ka izvorima strukturnih karakteristika jedne urbane sredine tokom dužeg sirovina. Osnovni motiv je ekonomski i nalazi se u smanjenju vremenskog perioda. U.m. veoma utiču na jednu urbanu troškova transporta od izvora sirovina do mesta proizvodnje. strukturu,na taj način što menjaju njen fizički karakter ili Obzirim na različitu lokaciju izvora sirovina, proces socijalni karakter. Svaki stari grad doživljava u.m. One mogu diverzifikacije znači razbijanje stanov ništva u velike grupe da budu skokovite, ali najčešće je to kontinualan dugotrajan, široko razbacane na nekom područJu. Istovremeno delujei gotovo svakodnevni proces menjanja čiji su rezultati vidljivi proces unifikacije; javlja se težnja da se ljudske aktivnosti koje tek nakon izvesnog vremenskog perioda. obezbeđuju život stanovništva što više približe potošaču, koja je takođe ekonomski motivisana potrebom smanjenja U R B AN E N A VI K E Skup čovekovih navika, nastalih nakon troškova transporta u dopremanju proizvoda građanskom dužeg perioda njegovog boravka u urbanoj sredini. U.n. su nastale kao rezultat nužnosti čovekovog prilagođavanja stanovništvu. uslovima jedne sredine. U.n. su specifičnog karaktera, zavise U ekonomskim modelima dva osnovna kriterijuma od vrste urbane sredine i veoma su različite od na pr. ruralnih određuju lokaciju stanovnika i lokaciju aktivnosti u gradovima: navika. 1) cena zemljišta i 2) troškovi transporta. U R B AN E N O V E Z A JE D N I C E V . N ovezajednice
632
U R B A N E O Z N A K E I S I M B O L I V . Znak, Simbol u arhitekturi URBANE POSEBN E STRUKTURE V . Posebnestrukt ure U R B A N E R U I N E Naziv za fizičke ostatke gradova iz prošlosti koji su uništeni nakon katastrofe ili osvajanja, kada je grad prestao da živi. U.r.predstavljaju često jedine materijalne dokaze o postojanju pojedinih gradova. URBANE SOCIJALNE PROM EN E N aziv za promene u društvu koje su direktna posledica urbanog razvoja i drugih urbanih promena. Poznato je da urbana sredina utiče na ljudsku zajednicu delujući na njen razvoj različitim faktorima. Istovremeno, zajednica se menja u skladu sa promenama u urbanoj strukturi. Njihovu međusobnu povezanost možemo da pratimo na primerima razvoja grada. U ant. Grčkoj, na primer, razvoj društva je doveo do stvaranja specifičnog oblika grada, polisa , grada-državice, koji je imao autonomne funkcije identične sa funkcijama države. Ovakav razvoj grada bio je moguć jedino u specifičnim uslovima socijalnog razvoja njegovih građana i obratno.
3. Sociološke tehnike: plan demografske ekspanzije, plan zaposlenosti, socijalna i obrazovna struktura stanovnika, plan razvoja društva i društvenih promena;
4. Tehnike analiza saobraćaja: segregacija saobraćaja, mrežni plan saobraćajnica, kolektivni transport, snabdevanje, plan infrastrukture; 5. Tehnike urbanih matrica: direkcionalne strukture, centripetalne strukture, mre ne strukture, pravougaone matrice, kvadratne matrice, trougaone matrice, parametri form e, trihex matrice; 6. Tehnike primene urbanih modela: istorijski modeli, tradicionalni modeli, ekspanzioni modeli, modeli bespravne gradnje, futuristički modeli, tehnološki modeli, saobraćajni modeli, funkcionalni modeli, ekonomski modeli,
7. Tehnike analiza urbanih struktura: linearne strukture, tepih strukture, spacijalne strukture, blokovske strukture, otvoreni sistemi, zatvoreni sistemi, saćasti sistemi, grozdasti sistemi, idealne strukture, ekološke strukture, saobraćajne strukture, strukture “grada zida”, kurvilinearne URBANE SOCIOLOŠKE STRUKTURE V . Sociološk e strukture, grozdaste strukture, metaboličke strukture, urbanestrukture tradicionalne strukture; URBAN E SPAVAON ICE V . Spavaonice, urbane 8. Tehnike analiza urbanih zona: centralne i periferne zone, stambene zone (kolektivno stanovanje, URBANE STRUKTURE Naziv za osnovne modele individualno stanovanje, rezidencijalno stanovanje), urbanističkog oblikovanja prostora, urban. planiranja i administrativno-poslovne zone, industrijske zone, zone projektovanja, koje jednom urban. prostoru daju kvantitativan odmora i rekreacije, predgrađa, gradovi sateliti, zone i kvalitativan sadržaj i smisao. U.s. predstavljaju osnovu jednog bespravno podignutih objekata, vikend zone i dr. urban. plana ili kompozicije, one ga određuju u prostoru i daju mu elemente na osnovu kojih ga je moguće izgraditi i 9. Ankete, intervjui: sprovođenje anketa, razgovora, razlikovati od drugih. Osnovne u.s. predstavljaju: intervjua, obaveštavenje pismima, oglasnim panoima, izrada dokumentacionog filmskog materijala, obavljanje sastanaka; A. Prostorne koncepcije i ideje; 10. M akete: izrada situacionih maketa. B. Prostorni programi, planovi i projekti; 11. Simulacije: izvođenje simulacija stanja i C. Strukture urban. plana i kompozicije: mrežne do gađanja na prirodnom ili veštačkom uzorku. strukture, prostorne modularne strukture, saobraćajne U R B AN E T E N Z I JE V . T enzije, urbane strukture, strukture urbanog zoniranja, razvojne strukture; D. Funkcionalne strukture: strukture stanovanja, URBANI AMBIJEN T V . A mbijent industrije, poslovne u.s., trgovačke u.s. strukture slobodnih URBANI ATLAS Atlas gradova i u rbanih naselja. površina, parkovi i dr.; E. Strukture jednog urbanog elementa: struktura neposrednog susedstva, ulica, kvart, blokovske u.s., gradske četvrti, opštine, gradovi, područja, regije i dr.;
U R B AN I A T R I B U T I C. Bucanan dosta detaljno razrađuje svoj kulturno-ekološki pristup gradu i definiše osnovne urbane atribute u četiri tačke:
F. Formalne u.s.: otvorene strukture, zatvorene strukture, linearne u.s., radijalne u.s., koncentrične u.s., grozdaste, terasaste, atrijumske, tepih strukture, futurističke, metabolističke i dr.
1. Prvi atribut grada je sigurnost. Ako grad ne poseduje ovaj atribut, ne može da ima nijedan drugi. Iskustvo velikih gradova pokazuje da je prvi rušilac sigurnosti motorni saobraćaj, svojom bukom, gasovima, vibracijama, vizuelnim nametanjem. Ukazujući na prednosti i nedostatke motornog saobraćaja, Bucanan ističe da je nužan njegov tretman kao sastavnog dela kulturne sredine čoveka. 2. Drugi atribut grada je ugodnost. Analogno osećanju vezanom za stan u kome se projektovanjem i unutrašnjom opremom obezbeđuje personalna ugodnost, nužno je da bude ovakvo osećanje vezano i za življenje u gradu. Njega estetikom i funkcijom obezbeđuje arhitektura.
G. Ostale u.s.: socijalne, ekonomske, kulturne, tradicionalne, nasleđene, novoformirane, planske, neplanske i dr. U R BA N E T E H N I K E Nazi v za zbir različitih tehnika koje se primenjuju prilikom urban, analize, planiranja i projektovanja i koje omogućuju boljhe sagledavanje i predstavljuanje urbanih problema i njihovih rešenja. Broj urbanih tehnike je velik i zavisi od oblasti koja se istražuje: 1. Likovne tehnike: grafičke, fotografske, topografske, planovi, crteži;
3. Vizuelno interesovanje i stimuliranje je obelezje grada koje mu daju arhitektonske vrednosti. Međutim, zapaža se interesantna pojava u ponašanju gradskih stanovnika. Hiljade gradskih stanovnika stimulirano je i pokazuje veliku 2. Planerske tehnike: statistike (demografske, vizuelnu zainteresovanost za posećivanje i uživanje u starim socijalne, privredne, administrativne i dr., predviđanja istorijskim gradovim a. (normativno predviđanje), planiranja, investiciona planiranja, pokazatel ji (numerički, kvalitativni i dr.), posebne tehnike (D elfi 4. Četvrti atribut je različitost u smislu kvaliteta koje tehnika), futur ologija, “ tehnike scenarija”, tehnike planiranja grad treba da ima da bi obezbedio bogatstvo življenja. Različit čizički ambijent, bogatstvo formi i usluga ali i očuvanje sistema; bogatstva prošlosti bili su samo neki elementi obezbeđenja
633
1.
Ur bana struktu ra; Gurnij a, plan antičkog Grčkog grada osnovanog izmedju 2000 i 1700 gpne
2.
Urbani centar, Grosvenor Place, Sidnej, arh. H arry Seidler and A ss, 1986 Helmut Jahn, South Ferry Plaza, Manhattan, New York, 1986 Urbani centar; gradski centar Mileta
3. 4.
1. 2. 3.
Urbani ciklusi razvoja grada Beča: srednjovekovni Beč u granicama gradskih bedema sa neprav ilnom mrežom ulica Prošireni Beč sa kružnom avenijom, ringom na mestu gradskih bedema, oblikovanim zgradama društvenog karaktera I palatom dvora Polovinom XIX veka porušena su stara utvrdjenja u Beču I na njihovom mestu sproveden je saobraćajan potez u obliku prstena (Ring)
ovog atributa koji bi eliminisali karakter sterilnosti grada. scenografij u grada. U R B A N I C E N T A R Predstavlja urbano koncentrisano U R B AN I E G Z O D U S V . E gzodus, urbani jezgro, u fizičkom ali i kvalitativnom smislu, u odnosu na URBANI EKSPANZIONIZAM V . E k spanzionizam, urbani periferiju ili okolinu. Nasuprot decentralitetu, urbani centar pruza ove U R B A N I F E N O M E N Urbani fenomen začujuje danas karakteristične crte: simultanost elemenata urbanog inventara svojom ogromnošću; njrgova složenost prevazilazi sredstva (predmeti, ljudi), učvšćenih i razdvojenih na periferiji prema saznanja i oruđa praktične akcije. On čini skoro očiglednom izvesnom redu, susret tih elemenata, dakle nered i maksimalnu teoriju kompleksifikacije, prema kojoj društveni fenomeni idu informaciju: kompleksifikaciju u odnosu na periferiju, ali isto od izvesne (relativne) složenosti ka većoj slozenosti. U.f. zavisi tako i rizici i opasnosti koji nproizlaze iz te navale. Analitičkim najpre od deskriptivnih metoda, koji su i sami raznovrsni. i formalnim (matematičkim) proučavanjem ovih fenomena Ek ologija, tako, opisuje “ naseobinu” (habitat), naseljene rizikuje se prikriv anje dijalekti ke centraliteta. N ijedan centar površine, susedne celine, oblike veza (primarnih, u susedstvu nije sebi dovoljan i ne može biti dovoljan. Zasićenost ga čini sekundarnih ili izvedenih, na izvesnom širem prostoru). nemogućim. On upućuje na neki drugi centar, drugi Istančaniji, fenomenološki opis se obara na veze između građana i grada; on proučava okolinu, razlike prostora, centralitet. V . Centar. spomenike, bujice i vidike urbanog života. Empirijsko URBANI CEN TAR RAZVOJA V . Centar razvoja opisivanje stavlja naglasak na morfologiju; ono sa tačnošću vodi računa o onome što vide i čine ljudi u urbanom okviru, u URBANI CEN TAR ZAJED N ICE V . Opštinsk i centar okviru tog i tog grada, megalopolisa. U R B AN I C E N T R AL I T E T V . Centralitet, urbani Ovi metodi iznose na videlo neke vidove i crte urbanog fenomena , osobito njegovu obim nost i složenost. Da U R B AN I C E N T R A L I Z A M V . Centralizam bismo pružili predstavu o teškoćama analize urbanog URBANI CIKLUSI Predstavljaju stadijume cikličnog fenomena, daćemo primer jedne studije, koja je pokušala da razvoja jednog grada, pošev od njegovog nastanke raščlani urbani fenomen ne činioce, na pokazatelje i podatke, i tranformacijom sela (eopolisa) pa preko zatvorenog grada to polazeći od najgrubljih (broj stanovništva na hektar, starost (utvrđen grad) i otvorenog grada (polis) sve do velikog grada nekretnina ird.) da bi se došlo do najtananijih (postotak (megalopolisa) ili do nastanka ciklusa umiranja, zamiranja jednog rodnosti, formiranje kvalifikovane radne snage itd.). Broj tako grada(nek ropolis). izvedenih podataka popeo se na 333, na kojoj proi zvolj noj URBANI CLUSTER Tip ćelijaste urbane megastrukture, cifri je zaustavljena analiza, koja se mogla nastaviti, sve koji je, prema Tomasu četvorodimenzionalan i koji je planiran istančajnija. Posle svođenja na najkarakterističnije oidatke, oko za širenje u tri dimenzije, a menja se u vremenu - četvrtoj četrdeset, celina je još bila teška za rukovanje, teška za obradu. Urbani fenomen se tako predstavlja kao celokupna stvarnost dimenziji. (totaln), podrazumevajući društvenu praksu u celini. Ova U R B AN I D E C E N T R A L I Z AM V . D ecentralizam celokupnost se ne može neposredno shvatiti. Treba početi od nivoa i stupnjeva, napredujući ka sveukupnom. URBANI D ESPOTIZAM Naziv za gradove kojim vladaju moćni i strog i vladari. U ovakvim urbanim sredinama sve je Parcijalne i specijalizovane nauke deluju analitički; podredjeno vladarevoj palati, a ostali sadržaji se grade tek one proizlaze iz analize i počinju sa analizama. Što se tiče sporadično. Urbani despotizam je snažno izražen u periodu urbanog fenomena posmatranog uopšteno, geografija, starog Egipta, Vavilona, a tokom srednjeg veka, ogledao se u demografija, istorija, psihologija, sociologija, donose, dakle, izgradnji snažnih fortifikacija – gradskih zidova. U periodu rezultate analitičkog postupka. Bilo bi nepravično ostaviti po baroka, vladari podižu dvorce u centralnoj zoni grada, strani doprinose biologa, lekara, psihijatra, kao i romanopisaca kontrolišući na taj način njegov život i razvoj. i pesnika. Geografija naročito proučava mesto i položaj neselja u regionalnom, nacionalnom, kontinentalnom području; U R B AN I D I ST R I K T I V . D istrikti pridruženi geografu, klimatolog, geolog, specijalista za floru i URBANI DIZAJN Dizajn koji je nastao, koji čini i koji faunu donose isto tako neophodna obaveštenja. Demograf egzistira unutar urbanih struktura, menjajući njegove estetske, proučava stanovništvo, njrgovo poreklo, “sex ratio”, postotak informacione, funkcionalne, tipične i druge karakteristike U.d. plodnosti, krivulju porasta stanovništva itd. Ekonomisti ne predstavlja skup dizajnerskih intervencija, izmena, instalacija, nedostaju predmeti: proizvodnja i potrošnja u urbanom informacija, promena, inutar jedne urbanističke strukture. okviru, podela prihoda, slojevi i klase, tipovi rasta, struktura Značaj u.d. za jednu urbanističku celinu je veoma bitan, jer stanovništva (aktivna i li pasivna, “ sekundarna” ili “ tercijarna”), u.d. prilagođava ovu celinu potrebama potrebama korisnik, itd. Istoričar se bavi postankom tog naselja, događajima i čini da ona korespondira sa svojim korisnicima. U.d. sadrži institucijama koje su ga obeležile. Bez progresivnih i svoj inf ormacioni sistem, svoj k od, koji zavisi od urbane celine regresivnih postupaka analize, bez ovih mnogobrojnih i različit je za svaku urbanu celinu ponaosob. U.d. obuhvata fragmentisanja i sečenja, ne moze se ahvatiti nauka o urbanom obilje urbanih elemenata, kao što su: pešačke zone, kandelabri, fenomenu. žardinjere, dizajn gradskih podnih struktura, reklamnih panoa, Urbani fenomen, uzet u svojoj širini , ne zavisi ni klupa, fontana, telefonskih govornica, dizajn sistema dradskog od jedne specijalizov ane nauke. Nijedna od nauka koja je prevoza (metro, autobusi) i dr. uključena u problematiku urbanog fenomena, ne moze Osnovne oblasti i.d. su: 1. dizajn fizičkih struktura, polagati pravo da ga iscrpljuje, niti da njime vlada. Urbani 2. dizajn sistema (infrastruktura i subsistema), 3. dizajn zaštite. fenomen pokazuje svoju univerzalnost. 1. dizajn fizičkih struktura grada sadrži: diza jn stanovanja, Urbani fenomen određuju sledeće dimezije: dizajn rekreacionih prostora, dizajn proizvodnih zona, dizajn panorama, dizajn gradskih centara (trg, skver, pasaž, ulica, kej), 1. Projekcija društvenih odnosa na tle. Ovde su scenografija grada (fasade, kalkani, oblici, reklame, oglasi). 2. uračunati i najapstraktniji odnosi, oni koji proizlaze iz robe i Dizajn sistema sadrži: dizajn saobraćajnog sistema (metro tržišta, ugovora između “pokretačKih sila” na urbanoj lestvici. dizajn, dizajn pešačkih prolaza, dizajn parkinga, znak i simbol, U.f.i prostor mogu se pod ovim uglom posmatrati kao dizajn transporta), dizajn osvetljenja, dizajn subsistema. 3. “ konkretne apstrakcije” . 2. U.f. i prostor ni su samo projekcija dizajn zaštite sadrži isto što i dizajn fizičkih struktura grada: društvenih odnosa, već mesto i tle gde se suočavaju strategije.
634
Oni nikako nisu krajevi i ciljevi, već sredstva i oruđa akcije. 3. U.f. i prostor zadržavaju ipak specifičnu stvarnost i životnost. To jest postoji jedna urbana praksa koja se ne svodi ni na globalne ideologije i institucije koje se tiču prostora i njegove organizacije - ni na pojedinačne takozvane “urbanističke” delatnosti koji služe kao sredstva za često nepoznate ciljeve. URBANI FENOMEN, TOPOLOŠKA SVOJSTVA U R B A N O G F E N O M E N A V . T opološka svojstva urbanog fenomena U R B AN I G E N O C I D V . G enocid, urbani URBANI GEOGRAFSKI FAKTOR V . G eografsk i fak tor u urbanizmu U R B A N I I D E N T I T E T Istorija urbanizma počev od CIAM-a pa sve do Tima Deset (Team ten), od 1952. do 1963.g. u osnovi predstavlja istoriju pokušaja ponovog uspostavljanja urbanog identiteta . Alison i Peter Smithson su u.i. definisali jednostavnim izrazom: “To je osećanje da ste vi neko koji živi negde”. U stvari, ovakvo shvatanje u.i. nastalo je kao reakcija na obrazovan stav prema futurističkom organizovanom društvu i gradu u kojem “niko ne žini nigde”. U.i. ovako shvaćen, predstavlja kompleksnu strukturu odnosa i uticaja unutar jedne urbanističke celine koja mu daje karakterističan, osoben i izuzetan sadržaj, koji se zatim, preko njegovog arhitektonskog korpusa aktivno prenosi na stanovnika. U.i. predstavljaju sledeće karakteristične celine uticaja: istorijski, socijalni, tradicionalni, kulturni, ekonomski, tehnološki, saobraćajni, stilski i dr. Jedna urbana sredina poseduje svoj u.i. tada kada je određena u odnosu na drugu ili uzor, odnosno model, karakterističnom grupom urbanih uticaja koji joj daju određeno značenje i karakter. Prostori bez u.i. su amorfni, apatični, neinventivni, opšti. Ponovo vraćanje urbanog identiteta jednoj sredini koja ga je izgubila naziva se procesom urbanereidentifik acije. U R B AN I I N T E R V AL L U M V . Intervallum URBANI KARAKTER V . Karakter, urbani URBANI KOMPLEKS N aziv za jedan ur bani sadržaj ili sklop. U.k. može da predstavlja na pr. stambeni blok, univ ezitetsko naselje, staro gradsko jezgro i dr . U R B AN I K O N G L O M E R A T V . Konglomerat, urbani U R B A N I K O N T I N U I T E T Naziv za kontinualnu urbanističku popunjenost i iskorišćenost, kao i izgradjenost zemljišta koja je prisutna u neprekinutom nizu na jednom širem urbanističkom području. V. Gradsko područje, šire gradsko
područje, Gradsko područje, uže gradsko područje.
U R BA N I K O N T I N U U M Ur bani kontinuum a je za razliku od procesa ruralno-urbanog kontinuuma , organizovani, osmišljeni, sistematski, kontinuirani proces formiranja grada kao socijalnog organizma i u odnosu na sredinu. Suština tog osmišljenog procesa je u stvaranju kontinuiteta između grada i njegove sredine. Poznate su tri faze u formiranju urbanog kontinuuma: 1. suburbanizacija, 2) metropolitanizacija, 3) stvaranje urbanih regija.
rezidencijanu funkciju, dok grad zadržava ekonomsku, socijalnu, poli tičku i uopšte funkcionalnu dominaciju. M etropolitaniz acija je viša faza, agregatniji proces koncentracije stanovništva naproširenom urbanom području. U ovoj fazi grad matica takođe vrši najznačajniju funkciju ali je izvršena i podela funkcija sa drugim naseljima. Gradovima nukleusima u širem metropolitanskom području prepušteno je niz poslovnih a naročito socijalnih funkcija. U rbana regija je najviša faza urbanog kontinuuma.U literaturi se često definiše pojmom regionalni gradovi. U urbanoj regiji postoji potpuni urbani kontinuum, prostorni elementi su gušći, urbani način života i rada dominira, diferencijacije su u granicama društvene podele rada i u granicama prirodnih (bioloških) i kvalifikacionih razlika među ljudima. URBANI LANDSCAPE DIZAJN, URBANI PEJSAŽN I D IZ AJN V . L andscapearhitek tura U R BAN I L I M I T I V. Urbana ograničenja U R B A N I M A L T U Z I J A N I Z A M Pojam maltuzijanizam predstavlja učenje engl. nacionalnog ekonomiste Thom. Rob. Malthusa (1766-1834.g.) po kojem se težnja množenja stanovništva kreće u geometrijskoj, a proizvodnja životnih namirnica u aritmetičkoj progresiji, čime objašnjava sva društvena zla i siromaštvo siromašnih slojeva naroda. U.m. srećemo u ideji vrtnog grada E. Howarda, koji postavlja pitanje ne bi li se stanovnici Vrtnog grada mogli optužiti kao sebičnjaci, pošto sprečavaju rast svog grada i tako mnoštvo drugih stanovnika lišavaju uživanja njegovih prednosti? Po Howardu, grad će rasti, ali shodno principu čiji rezultat će biti ne umanjenje niti razaranje, nego samo povećavanje njegove društvene prednosti, lepote, udobnosti. U R B A N I M E N A D Ž M E N T Urbani menadžment karakteriše saradnja izmedju različitih činilaca, koja mora biti zasnovana na informacijama. Gradjani imaju pravo da učestvuju u svim oblicima te saradnje sa opštinama i gradocima svoje zemlje, ističe Evropska Deklaracija o pravima gradjana u gradovima. Takodje, važan akt od medjunarodnog značaja je Evropska Povelja o lokalnoj samoupravi, koja osim toga što ističe princip lokalne autonomije i razvijanje lokalnih finansija, u članu 4. govori o urbanom menadžmentu. Ova odredba ističe da urbani menadžment i urbanističko planiranje moraju biti zasnovani na maksimalnim informacijama o svim karakteristikama i sprcifičnostima datog grada a odluke koje se donose treba da budu zasnovane na aktuelnim analizama i dijagnozi stanja. Ono što je naročito važno, je da gradjani budu unapred informisani o pitanjima koja su vezana za upravljanje gradskim poslovima i konsultovani, da bi na taj način učestvovali u donošenju odluka, pre nego što konflik t preraste u upravni ili sudsku postupak. Neophodno je da postoji otvoreni dijalog izmedju administracije i uprave sa jedne i članova lokalne zajednice sa druge strane.
Iskustva mnogih zemalja su pokazala da lokalne vlasti imaju bitnu ulogu u ostvarenju programa za izgradnju stanova i obnovu stambenog fonda. U bivšim socijalističkim zemljama su vlasnici stanova koji se mogu izdati pod kiriju Suburbanizacija u populacionom smislu označava uglavnom lokalne vlasti. U većini zemalja je, dakle stambeni centrifugalno kretanje stanovništva od centra grada ka fond u državnom vlasništvu prenet na upravljanje opštinama – njihovi m sve udaljenijim krajevima. K retanje je utoliko lokalnim organima vlasti. Osnovni problem je da li je nužno izraženije ukoliko je koncentracija stanovništva u gradovima da se državni ili društveni stambeni fond proda korisnicima veća. U prostornom smislu, suburbanizacija znači urbanizaciju stanova. U vezi sa ovim pitanjem, javlja se problem kako širokih područja oko grada, odnosno, gradskog okružja, prodajom državnog, javnog, društvenog stana rešiti problem formiranjem satelitsk ih naselja . Suburbanizaciju izaziva održavanja stana. Potrebno je da obezbedjenje stana uključi zagušenost gradova i želja za povratkom u prirodnu ekološku instrumente kupovine, da bi se bar pokrili troškovi održavanja. sredinu, a omogućuje je brz i jevtin transport, v isoka Neke zemlje Zapadne Evrope nude modele za stvaranje razvijenost urbane sredine, visoki životni standard stanovnika pravnih osnova za upravljanje stambenim fondom. Možemo satelitskih naselja. Satelitska naselja su po funkciji naselja navesti prime kako se reguliše status vlasnika i kori snika stana. trabanti, spavaonice, jer imaju samo jednu, po pravilu To je kondominijum ili zajednička imovina, i postoji u Danskoj, Francuskoj, Nemačkoj, Italiji, Norveškoj, Španiji,
635
1. 2. 3.
Urbani identitet; Grad Žilina, Slovačka, osnovan 1310-1312; urbani identitet daju mu arkadni nizovi koji opasuju trg i o kolne ulice Urbani kompleks; Osnova naselja u Holandiji u kompleksu izmedju dve saobraćajnice višeg reda Kompleks radničkog naselja »Oud Mathenesse« u Roterdamu, iz 1922, po projektu J.P. Ouda, sa trougaonom šemom
Švajcarskoj. To je poseban vlasnički odnos u kolektivnoj stambenoj zgradi koje preduzimači podižu na opštinskom zemljištu. U ovom slučaju stan je privatan, zgrada je zajednička imovina svih vlasnika stanova a zemljište je opštinsko. URBANI MENADŽMENT, INSTRUMENTI Instrument urbanog menadžmenta bi bili prikupljanje, obrada podataka, formiranje geografskih informacionih sistema, zaštita čovekove sredine, fiskalna regulativa. Veoma često se primenjuje ekološki monitoring, ekološki računi, i različiti tipovi indikatora. Zadatak je gradova da objedine ove metode u propise lokalnih organa vlasti. Urbani menadžment omogućava stvaranje ravnoteže izmedju ekonomskog, ekološkog i socijalnog razvoja. Socijalne, ekonomske, ekološke elemente treba integrisati u planove i standarde. Treba definisati projekte kontrol e i m onitori nga da budu u skladu sa planom, a finansijski aspekt je takodje veoma bitan. Potrebno je da se razvije sistem društvenih računa, unaprede budžetski mehanizmi i prate socijalni i ekološki troškovi. Da bi se povećala efikasnost prirodnog kapitala treba investirati. Jako je važno da se uvedu ekološki zdrave tehnologije. URBANI MOBOLIJAR , URBANI NAMEŠTAJ Naziv za skup mikrourbanističkih , ambijentalnih arhitektonskih i dizajnerskih elemenata i motiva, koji ostvaruju različite funkcije unutar jedne gradske strukture. U.m. predstavljaju: kandelijeri, žardinjere, klupe, kante za smeće, javni časovnici, fontane, elementi popločavanja, česme, reklamni panoi, poštanska sandučad. U.m. ponekad mogu da budu pojedini arh. objekti: kiosci, staklenici, cvetni vrtovi ili živa bića: istaknuti građani, pesnici, slikari (koji izlažu na otvorenom prostoru - M ontmartre), ponekad su t o predstavnici gradskih sluzbi koji su postali urbane institucije (londonski bob y) i dr. U R B A N I M O D E L Prikaz jednog mogućeg urbanistički određenog i organizovanog područja pomoću modela predstave urbane strukture. U.m. moze da predstavlja: saobraćajni model, model infrastrukture, model izgrađenih površina, model funk cionalnih k arak teristik a, model urbanog zoninga, model urbanesegregacije, model urbanog razvoja i dr.
U R B AN I N A M E ŠT A J V . U rbani mobilijar U R B AN I N E O D R E D JE N I R A Z VO J V . N eodredjeni razvoj U R BA N I N I V O I Uvodeći metodološki pojam nivoa, tako da se razlikuju urbana taktika od urbane strategije, Henri Lefebvre daje nekoliko predloga urbanih nivoa:
1.
Urbani nukleus grada Dubrovnika pre katastrofalnog zemljotresa 1667. Mreža ulica je ortogonalnog sistema
2.
Radburn – šema prirodnog razvoja grada. Arh. Reichowa (1948) – razdvajanje pešačkog i kolskog saobraćaja I razvoj grada U rbano jezgro grada Torina koje potiče iz rimskog doba
3.
1. Na nivou projekata i planova postoji uvek razlikaizmeđu izrade i izvršenja. Na tom putu posreduju potraživanje i osporavanje, što mešamo isuviše često. U osporavanju se očituju ideologije svojstvene grupama i klasama koje posreduju, uračunavši tu i ideologiju ili ideologiju onih koji su doprineli izradi tih projekata, ideološki urbanizam. Pasivnost zainteresovanih, njihovo ćutanje, njihova opreznost kadra da zataji u onome što se njih tiče, odmerava odsustvo gradske demokratije, to jest konkretne demokratije. Ukratko, urbana revolucija i konkretna demokratija (razvijena) uzajamno su povezane. U rbana praksa , praksa grupa i klasa, to jest njihov način života, morfologija kojom raspolažu, može se suočavati sa urbanističkom ideologijom samo na tom putu. Tako se osporavanje pr eobražava u potrazivanje. 2. Na nivou koji mozemo nazvati epistemološkim postavlja se pitanje znanja, stečenog ili ne. Ne izgleda da možemo pokušati da u tako definisanoj problematici izgradimo jednu “celinu” stečenih saznanja. Problematika do dalje odredbe gospodari naučnošću. Drugim rečima, ideologija i znanje se mešaju i njihovo razlikovanje je zadatak koji se uvek ponovo postavlja. Međutim, svaka nauka se može smatrati kao bitan učesnik u poznavanju urbanog fenomena, pod dva uslova: da donosi specifične koncepte i metod i da se odriče imperijalizma, a to je zahtev koji podrazumeva stalnu
kritiku i samokritiku. URBANI NUKLEUS, URBANO JEZGRO Predstavlja nukleus oko kojeg nastaju urbane celine. U slučaju nastanka gradova, urbani nukleus je mogla da bude raskrsnica puteva, luka na reci ili moru, dolina u kojoj je bilo vode za piće i sl. Nukleus urbanizovanog grada u antičkom Rimu bio je vojnički logor, castrum, oko kojeg je kasnije narastao grad. Usrednjem veku, urbani nukleus je bio dvorac ili utvrđenje vlastekina, ispod kojeg se kasnije formir alo gradsko jezgro. U savremenim gradovima, stari urbani nukleus je područje gradskog trga ili mesto gde se nalazi gradska crkva ili katedrala; to je mesto gde su podignute najreprezentativnije palate jednog grada, gradska većnica, tržnica, banke. URBANI PARK Naziv za tip parka karakterističnog za jednu urbanu sredinu. U.p. često nema elemente pejsažne arhitekture, jer se nalazi da prostorno ograničenom području jednog grada. Međutim, njegov značaj u jednom gradu je veoma velik; on predstavlja oazu zelenila, mira i tišine, izolovanu od gradske vreve. Poznati veliki u.p. su često menjali celokupnu urbanističku strukturu centra jednog velikog grada, kao na primer, H yde Park u Lon donu i Central Park u New Yorku. Nasuprot velikim u.b. mnogo češće srećemo male površine gradskog terena na kojima su podignuti parkovi, kao na pr. Monseau i Des Butes Chaumont, u Parizu, koji predstavljaju romantičarske oaze koje nisu menjale svoj prvobitni izgled do danas, nasuprot savremenom izgledu svoje okoline. UR BAN I PEJSAŽ N aziv za pejsaž, odnosno, izgled jedno g grada, koji mi daje osnovna odličja i karakteristike. Nasuprot prirodnom pejzažu, u gradu postoji urbani pejzaž, koji karakteristišu izgradjene parkovske površine, namenjene sportu i rekreaciji. U.p. nije isto što i prirodni pejsaž, jer je mnogo kompleksniji i sadrži elemente istorijskog nasleđa i odraz je neprestanog čovekovog uticaja. U.p. se stalno menja, dop unjuje ili unapređuje. Pojmom u.p. bavio se posebno Lewis Mumford (rođ. 1895.). U elemente u p. ubrajam trgove, parkove, ulice, gradske panorame, konture zgrada, fasade, urbane četvrti i dr. UR BAN I PEJSAŽ, CIT YSCAPE V . Ci tyscape, G radsk i pejsaž URBANI PEJZAŽ, CIVILIZOVAN V . C ivilizovan urbani pejzaž URBANI PLAN, CIRKULACIONI PRINCIP V . Cirkulacioni princip urbanog plana U R B A N I P O L I C E N T R A L I Z A M V . Policentralizam u urbanizmu, poli centar U R B AN I P O L I N U K L E I Z A M V . Polinukleizam URBANI PREPOROD V . U rban renewal URBANI PROSTOR Naziv za prostor koji je predmet urbane organizacije, intervencije, razvoja, odnosno, koji sadrži osnovne karakteristike koje mu dju karakter urbanog. Urbane karakteristike su: izgrađenost, intenzivna naseljenost, organizovanost prostora i ljudske zajednice, standardizovanost i normiranost, opšte kulturne karakteristike, ekonomske karakteristike, zajednička odbrana, zajednička proizvodnja, koncentratija sadržaja i stanovnika, zajednički interes stanovnika i dr. URBANI PROSTOR, M REŽA V . M reža urbanog prostora URBAN I PROSTOR , REŠET KA V . M reža urbanog prostora URBAN I RAST V . U rbanizacija URBANI RAZVOJ N aziv za razvoj j edne urbane sredine, prvenstveno grada. U.r. mozemo posmatrati sa više aspekata:
636
istorijski u.r., ekonomski u.r., prostorni u.r., kulturni u.r., tehnološki u.r., kompoziciono arhitektonski u.r.. Urbani razvoj moze da bude: planski i neplanski, ograničen i neograničen, horizontalan i vertikalan, centralizovan i decentralizovan, mrezni sistemski i topografski, nagli (eksplozija) i konstantni, u.r. moze da bude pozitivan i negativan (urbana degradacija) i dr. U R B A N I R E L I K T I N aziv za arheološke i druge ostatke koji svedoče o postojanju jedne urbane sredine koje je iz nekog razloga nestala sa lica zemlje. URBANI SCENARIO Naziv za niz predviđanja mogućih promena, događanja i uticaja u urbanizmu koja mogu da budu značajna za urbani razvoj jednog područja. U.s. predstavlja urbanistički model budućnosti koji sadrži sve elemente neophodne za rekonstrukciju mogućih događanja u skladu sa predviđenim promenama koje mogu da se dogode. URBAN I SELJACI, URBAN VILL AGERS V . U rban villagers UR BAN I SEL JAK Pre svega predstavlja sociološki pojam koji je primenjen na polje urbanizma. Proučavali su ga prvenstveno urbani sociolozi, među kojima Herbert Gans i Melvin Webber. Osnova pojma potiče iz shvatanja urbanog mesta kao “psihičkog mesta” i takvog odnosa prema stanovniku jednog grada u prvobitnoj fazi njegovog razvoja, dakle dok još uvek nije poprimio značajne urbane karakteristike. Pojam u.s. predstavlja urbanog stanovnika koji nema izgrađen “urbani” odnos prema gradu, odnosno, koji još uvek nema izgrađen sistem potreba i sistem vrednosti kakav mu pruza urbana sredina grada u kojem zivi. URBANI SISTEMI Predstavljaju sisteme i metode formiranja, razvijanja i rekonstrukcije urbanih sredina i gradova. Najraniji urbani sistemi bili su geometrijski sistemi organizovanja gradova, naročito u Starom Egiptu i Vaviloniji. U antičkoj Grčkoj najprisutniji je Hipodamov urbani sistem formiranja grada unutar ortogonalne sheme saobraćajnica i bolova; ovaj sistem zadržao se do danas. U antičkom Rimu urbani sistem je bio koordimatni sistem castruma, putem utvrđivanja dve ose sistema: cardo i decumanusa, koje su određivale sve ostale elemente budućeg vojničkog logora a zatim i grada. U srednjem veku, urbani sistemi su više pratili konfiguraciju terena i mogućnosti za odbranu jednog grada, nego što su bili vezani za geometrijske sheme. Renesansa i barok donose mnogobrojne planove idealnih gradova , rađenih u simetričnim, radijalno koncentričnim i poligonalnim sistemima. Osnov ovih urbanih sistema bila je saobraćajna struktura i mogućnosti za odbranu grada. Kasnije, uvođenjem vatrenog oružja u naoružanje, urbani sistemi se prilagođavaju novom načinu ratovanja na daljinu – gradovi imaju daleko isturene šance i rovove koji omogućavaju braniocima da se sklone od napada vatrenim oružjem.
Savremeni urbani sistemi su prvenstveno zavisni od saobraćajnog sistema jednog grada, koji je najčešće ortogonalan; gradovi se podižu unutar ortogonalne mreže, sa blokobima istih ili sličnih dimenzija. Mnogi gradovi kombinuju ortogonalan sistem sa kružnim: pojava kružne prstenaste saobraćajnice koja uopkoljava staro gradsko jezgro vezana je za potrebu obezbeđenja lakšeg odvijanja saobraćaja (Beč – Rung, Guertel). URBANI TRANSPORT Naziv za transportne sisteme i vidove transporta unutar jedne urbane celine, odnosno, grada. U.t. moze da se odvija kao: individualan u.t.i kolektivni u.t., nazemni u.t. i podzemni u.t., generalan i lokalan u.t., brzi i spori u.t., stalan i povremen u.t., unutrašnji i spoljnji (međugradski) u.t. U R B A N I Ž I V O T 1. Naziv za način stanovanja, rada i rekreacije koji je karakterističan za jednu urbanu sredinu, za
razliku od ruralnog života na selu. U.ž. odlikuje visoka određenost i programiranost čovekovih aktivnosti, konstantna karakterističnost nedostatka slobodnog vremena, brz tempo i učestalost stresnih situacija. 2. Pojam u.ž. posmatran u smislu života jednog grada, predstavlja niz događanja i promena u jednom gradu, koje mu daju urbani karakter. Takođe, to su karakteristične urbane funkcije koje određuju život jednog grada: intenzivan saobraćj, visoka koncentracija stanovništva, kuturne funkcije (pozorište, film, galerije, muzeji) i dr. U R B A N I Z N A K Predstavlja najmanji element vizuelne komunikacije jedne urbane sredine, smanjen na nivo elementa simbola. U. z. se pojavljuje u različitim oblicima: reči, natpisa, panoa, simbola, grba, vizielne informacije, ali i kao: građevina (Ajf elova kula), statua (K ip slobode), most (Tower bridge) ili je sadrzan unutar istorijske strukture jednog grada. Urbani znak jednog grada ponekad je jedna ulica, a nekad to mo e da bude gradska maskota. URBANISTA - ARH ITEKT A (l. urbs grad, urbanus gradski) Inženjer-arhitekt koji se bavi urbanizmom i urbanistikom. URBANISTA Stručno lice koje se bavi područjem urbanizma, poput prostornog planera koji se bavi prostornim planiranjem ili arhitekte, koji se bavi arhitektonskim projektovanjem objekata. V . Urbanizam. URBANISTI, N OVI V . E P C O T URBAN ISTI , T ownscapers
TOWN SCAPERS URBAN ISTI
V.
URBANISTIČKA ANALIZA N aziv za skup operacija i
metoda kojima se analizira jedna urbanistička sredina u nameri da budu detaljno određene njene karakteristike. U.a. prethodi procesu urbanog projektovanja, planiranja ili procesu urbane rekonstrukcije, obezbeđujući za njih neophodne ulazne podatke. U.a. se odnosi na: analizu urbanističke lokacije, analizu urbanih struktura, analizu urbanih sistema, kompozicione analize, analize gustine naseljenosti, analize urbanog zoniranja, analiza saobraćajne strukture, analize izgrađenih i slobodnih površina, analize istorijskog i tradicionalnog nasleđa, analiza infrastrukture, analiza mogućnosti urbane ekspanzije, analize prirodnih uticaja, solciološke analize, psihološke analize, ekološke analze, tehničko-tehnološke analize i dr. URBANISTIČKA ANALIZA UTICAJA OKRUŽENJE V . A naliza uticaja na okruženje URBANISTIČKA
urbanizmu
ANTINOMIJA V .
NA
A ntinomija u
URBANISTIČKA AUTARHIJA V . A utarkeia URBANISTIČKA BRUTO GUSTINA GRADA V . Bruto
gustina grada
DEGRADACIJA Naziv za dezorganizovanost urban. prostora, umanjenje njegovih osnovnih funkcija, smanjenje i uništenje urbanog fonda, smanjenje broja stanovika, erozija osnovnih urban. standarda, pa sve do erozije fonda građevina, gradskih saobraćajnica, infrastrukture i dr. Primere u.d. srećemo veoma često tokom urbane istorije. M nogi gradovi koji su bili podignuti u vr eme ant. Rima, sa pravilnom ortogonalnom strukturom plana grada, doziveli su svoju u.d. u vreme sred. v., kada je struktura njihovih ulica postala krivudava a trgovi su izgubili pravilne geometrijske forme. Primere u.d. imamo kod gradova sa tendencijom prenaseljenosti i neplanskog razvoja. URBANISTIČKA
URBANISTIČKA urbanističke destrukcije
DESTRUKCIJA
V.
M ehanizmi
URBANISTIČKA DISPERZALNA POLITIKA V .
637
1.
Urbani razvoj Tokija nakon katastrofalnog zemljotresa 1923, kada je skoro polovina grada bila uništena
2.
Čad (Tchad – prestonica Fort -L amy), grad koji se razvijao iz dva grada: evropskog i afričkog grada. Plan razvoja: arh. A. Josić Urbanistička analiza: Josef Paul Kleihus, H ofgarten am G endarmenmarkt, Berlin, 1995 Izgled blok a sa slike 3
3. 4.
D ispergovan grad URBANISTIČKA DIVERGENCIJA V . K onvergencija, urbanistička URBANISTIČKA
D izorganizacija, prostorna
DIZORGANIZACIJA
V.
URBANISTIČKA EUKOSMIA V . E ukosmia URBANISTIČKA FILOZOFSKA MISAO STARIH GRKA V. Grčka urbanistička filozofska misao URBANISTIČKA GENEZA V . Urbanogeneza
D ominanta, gradsk a
GRADSKA
URBANISTIČKA LOKACIJA V . L ok acija grada URBANISTIČKA METODA STRUKTURALNE TRANSFORMACIJE V . U rbaneforme, k riterijumi k valiteta URBANISTIČKA MITOLOGEMA V . M itologema
URBANISTIČK A E VOKACIJA V. Evokacija, urbanistička
URBANISTIČKA
V . ling vistička istraživanja u urbanizmu URBANISTIČKA LINIJA V. Linija, urbanistička
URBANISTIČKA N A M E N A P O V R Š I N A V . N amena
površina, Plan namenepovršina URBANISTIČKA
NEGATIVNA
N egativna simbioza u urbanizmu
DOMINANTA V .
SIMBIOZA V .
URBANISTIČKA OBELEŽJA V . Obeležja URBANISTIČKA ORGANIZACIJA NASELJA V .
URBANISTIČKA HABITABILNOST V . H abitabilnost
U R BANISTIČKA HETEROTOPIJA V . H eterotopija URBANISTIČKA I ADMINISTRATIVNA TERI TORIJA GRADOVA U cilju prikupljanja statističkih
podataka i analize uticajnih elemenata u područjima i na teritorijama gradova, ove treba diferencirati na: a) admiinistrativneteritorije, b) urbanističke teritorije.
A dministrativna teritorija je određena postojećim zakonskim propisima i ona sačinjava društveno-upravnu celinu. O na može biti:srez, k omuna i opština. Svaka teritorija ima svoju granicu. Više ovakvih teritorij a (opština) mogu kod velik8ih gradova sačinjavati jedinstvenu administrativnoupravnu teritoriju. Urbanistička teritorija nije određena zakonskim propisima, već uslovima prirodnih i stvorenih činilaca kao uticajnih faktora. Granica ove teritorije nije stalna već dinamička i može se korigovati prema nastaloj potrebi.
Urbanistička teritorija većih gradova može se podeliti na: jedinstveno područje - uža gradska teritorija, gradsku teritoriju ili uži građevinski rejon, širu teritoriju ili širi građevinski rejon, zaštitni pojas, urbanističko područje izvan građevinskog rejona, gravitaciono područje, region grada. Navedena podela na urbanističke površine gradskog područja uokvirena je određenim odgovarajućim granicama. URBANISTIČKA INFRASTRUKTURA V . Infrastrukt ura INTERDISCIPLINARNOST U R BANISTIČKA Urbanizam je kao nauka interdisciplinarnog karaktera. To znači da u urbanističkom delovanju (projektovanju, analizi, planiranju, predvidjanju i dr.) učestvuje interdisciplinaran tim stručnjaka, medju kojima su najznačajniji: arhitekte, urbanisti, ekonomisti, planeri, saobraćajni inženjeri, elektro inženjeri, sociolozi, psiholozi i drugi.
Prostorno – funk cionalna organizacija naselja URBANISTIČKA PERFEKCIJA V . Perfek cija u arhitek turi, Idealan grad
URBANISTIČKA PERIODIZACIJA V . Periodizacija,
arhitektonska, Grad, razvoj grada
URBANISTIČKA PROMENLJIVOST I KONSTANTNOST V . Promenlji vost i konstantnost u urbanizmu URBANISTIČKA PROSPEKTIVISTIČKA ISTRAŽIVANJA V. Prospektivistička istraživanja u urbanizmu URBANISTIČKA PROSTORNA DOMINANTA V .
Prostorna dominanta
URBANISTIČKA
Protourbana faza
PROTOURBANA
FAZA
V.
URBANISTIČKA REDUKCIJA V . Redukcija, arhitek tonsk a. URBANISTIČKA REDUKOVANA KONSTANTA V .
U rbaneforme- ti pologija
RENTA Naziv za monopolsko raspolaganje zemljištem jednog grada i drugim prirodnim izvorima na području teritorije jednog grada, koje čini da vlasni ci prisvajaju deo viška vrednosti koja se stvara upotrebom, eksploatacijom, prometom, drugim vidovima angazovanja, kao r entu. URBANISTIČKA
URBANISTIČKA
Retardacijerazvoja
RETARDACIJA
RAZVOJA V .
URBANISTIČKA SISTEMSKA ANALIZA V . Sistemsk a
analiz a u urbanizmu
URBANISTIČKA SISTEMATIČNA A N A L I Z A V .
Sistemska analiza u urbanizmu
URBANISTIČKA SITUACIJA, SITUACIONI PLAN, SITUACIJA N aziv za situacioni plan, odnosno, plan
dispozicije jednog arh. objekta ili grupe arh. objekata koji ih
URBANISTIČKA KOLEKTIVNA SFERA V . Kolekt ivna predstavlja u njihovom neposrednom odnosu prema okolini:
sfera
URBANISTIČKA
KOMPARATIVNA
Komparativna grupa u urbanizmu
GRUPA V .
URBANISTIČKA KONCEPCIJA V . Prostorna k oncepcija URBANISTIČKA KONSTANTNOST I PROMENLJIVOST V . Promenlji vost i konstantnost u urbanizmu
1.
Ur bani razvoj. K orint, A gora, oko 500 gpne, oko 300 gpne, oko 150 gpne i u II veku
URBANISTIČKA KONVERGENCIJA V . K onvergencija, urbanistička
drugim objektima, saobraćajnicama, slobodnim površinama i dr. U.s. predstavlja prateći plan svakog arh. ili građ. objekta, gde detaljno prikazuje osnovnu njegovu poziciju na parceli na kojoj će biti građen. U.s. se radi u razmeri dovoljno j da bi detaljno prikazala odnose između objekta i neposredne okoline. URBANISTIČKA SLIKOVITOST V . Slik ovitost URBANISTIČKA SREDINA Naziv za prostorno područje
ili njegov deo koji je obrazovan, formiran i izgrađen na osnovu urbanističkih principa organizacije jednog prostora, bez obzira URBANISTIČKA KONZERVACIJA V . K onzervacija da li su ovi principi bili iz naučnog izvora ili su oni sadržani u tradiciji građenja te sredine. Jedna sredina je urbanistička, URBANISTIČKA LINGVISTIČKA ISTRAŽIVANJA ukoliko sadrži elemente urbanističke organizacije, odnosno
638
grupisanja prostornih elemenata prema urbanističkim pravilima. Najprimitivnije primere u.s. pronalazimo u organizaciji jedinica stanovanja kod primitivnih plemenskih zajednica u Africi i Americi. Slozene u.s. u velikim civilizacijama (Egipat, Grčka,Rim) su nastale na osnovu geometrijsko-matematiččkih principa određivanja prostora, različitih principa organizacije društvenih zajednica, mitoloških i religioznih principa, funkcionalnih i drugih principa. Savremena u.s. razvija se na osnovu metoda naučnog urbanizma, uključujući i novonastale uticaje: saobraćaja i infrastrukture, ekspanzije, narastajućih i usloženih potreba stanovnika, tehničkih mogućnosti i dr. Problemi u.s. su: prenaseljenost, gustina stanovanja, ekološki problemi, saobraćajni problemi, problemi infrastrukture i snabdevanja i dr. SUPERSTRUKTURA Naziv za sveobuhvatnu, grandioznu urbanističku strukturu koja međusobno povezuje gradove ali i pojedine oblasti, regije. V . Kontinualan monument, v. Totalna urbanizacija. URBANISTIČKA SUPRASTRUKTURA V. Suprastruktura URBANISTIČKA SUPROT N OST GRAD – SEL O V . Suprotnost grad - selo URBANISTIČKA TEHNOLATRIJA Naziv za obožavanje i bavljenje urbanističkim projektima koji su zasnovani na izuzetno značajnoj upotrebi tehnologije i konstruktivnih sistema, koji dovode do neočekivanih oblika urbanističkog organizovanja. Često su to utopistički ili futuristički, tehnoutopistički prikazi urbanih sredina. URBANISTIČKA TEHNOTOPIJA V . Tehnotopija URBANISTIČKA
URBANISTIČKA TEORIJA POSLE INDUSTRIJSKE REVOLUCIJE Sve teže posledice besplanskog, haotičnog
razvoja v ećine evropskih krupnih gradova, nastale u neograničenom liberalizmu pri izgradnji industrijskih preduzeća u naseljenoj zoni grada, uvođenjem željezničkih postrojenja, krupnih skladišta među blokove stambenih zgrada, škola, zdravstvenih i drugih društvenih ustanova, pobudile su sredinom XIXv. pojavu i razvoj urbanističke kritike, koja je iznosila i porazne podatke o nehumanoj stambenoj izgradnji.
Jedan deo teoretičara i kritičara je usmerio svoja proučavanja na kritiku nesklada i monotonije novijeg načina izgradnje stambenih blokova, ističući potrebu za umetničkim uobličavanjem gradskih prostora, zastupajući gledište o urbanizmu kao prostornoj um etnosti. Arhitektonska delatnost, ograničena uskim okvirima građevinske parcele i programom pojedinačne stambene zgrade, počela se, u drugoj polovini XIXv., sjedinjavati sa urbanističkim projektima za gradske stambene komplekse, građene od društvenih organizacija. Tim putem je nova arhitektura stambenih kolektivnih zgrada, sjedinjena sa novim, progresivnim urbanističkim koncepcijama stvarala bolju, humaniju životnu sredinu. Na taj novi put arh. urban. stvaralaštva upućivale su i nove ideje Ebenezera Howarda o vrtnim gradovima , koje su se počele i ostvarivati početkom XXv. po Engleskoj, Nemačkoj i drugim zemljama. U poredo sa tim novim urbanističkim ostvarenjima postavljao se pred urbanističku praksu i teoriju niz krupnih, složenih problema, koji su napredne arhitekte počeli orijentisati ka proučavanju gradskog organizma, ka postavljanju teorijskih osnova planske organizacije grada, njegovih funkcionalnih i prostorno-kompozicionih problema. Glavni začetnici tog idejnog pokreta, koji su svojim radovima otvarali puteve ka urbanizmu, kao naučnoj disciplini, blisko vezanoj sa prostorno-umetničkim stvaralaštvom - Jules Borie,
Reinhardt Baumeister, Camillo Sitte i Ebenezer Howard izvršili su snažan zaokret u urban. delatnosti, krajem XIX i početkom Xxv., izlažući nove ideje i urbanističke koncepcije, postavljajući urbanizam na naučne osnove. Camillo Sitte-u i Theodoru Gekeu pripada veoma značajno mesto među osnivačima urbanističke nauke kao pokretačima prvog u svetu časopisa za probleme urban., Der Stadtebau, koji se pojavio 1904.g. u Berlinu, uskoro posle smrti Sittea. Nova, živa idejna strujanja prodrla su i u visokoško lski pedagoški rad: na Tehničkoj visokoj školi u Berlinu osnovan je 1907.g. Seminar za urbanizam, na kome su bili izlagani od istaknutih arhitekata urbanistički problemi, koji su bili zatim objavljeni u sveskama. Uvođenje mladih ljudi tim putem u naučni rad pokazalo je uskoro zatim plodne rezultate u nizu doktorskih disertacija iz oblasti urbanizma.
Razvoju urbanističke misli i teorije znatno su doprinele prve urbanističke izložbe u vezi sa konkursnim projektima za urbanistički razvoj Velikog Berlina iz 1910. na kojoj su bila prikazana urbanistička ostvarenja u vaznijim gradovim a Evrope i Am erike. URBANISTIČKA TERITORIJA V . teritorija naselja URBANISTIČKA TOPONOMASTIKA V . Toponomastik a URBANISTIČKA TOWNSCAPE FILOSOFIJA V .
Townscapefilosofija
URBANISTIČKA TRAN SVERZALA V . Transverzala URBANISTIČKA UTOPISTIČKA PRAKSA V. Utopistička teorija i praksa
TEORIJA
I
URBANISTIČKA ZABLUDA Urbanistička zabluda se ne
odvaja od drugih zabluda na koje treba takođe ukazati, u istoj strategiji saznanja. Ta reč “zabluda” nema ničeg uvredljivog. To nije uvreda uperena protiv ljudi koja pruža dokazivanjead hominem i nastoji da pogodi nekog. Urbanistička zabluda se usko vezuje za dve zablude: filozofsku zabludu i državnu zabludu. Filozofska zabluda se sastoji u tome što filozof smatra da zatvara ceo svet u jedan sistem, svoj sistem, umišljajući da je njegov sistem napredniji od prethodnih po tome što više ništa ne propušta i što dolazi do hermetičkog zatvaranja. Što se tiče državne zablude, ona se sastoji u jedno pregolemom i smešnom planu. Država bi umela i mogla da rukovodi poslovima više tuceta miliona podanika. Ona bi se nametnula kao direktor savesti, kao vrhovni upravitelj. Urbanistička zabluda se usko vezuje za dve prethodne zablude. Kao i klasična filozofija, urbanizam želi sistem za sebe. On zeli da obuhvati, da obujmi, da poseduje jedan novi totalitet. Želi dapostane moderna filozof ija Grada, opravdana humanizmom opravdavajući utopiju. Ni dobra volja, ni dobre ideološke namere nisu izvinjenja, već naprotiv. Čista savest i lepa duša otežavaju situaciju. K ako odrediti osnovnu prazninu urbanizma, privatnu ili javnu, rođenu u intelektu jednih i izlučenu iz kancelarija gde stanuju drugi? Time što on želi da zameni urbanu praksu i da je potisne. On je ne proučava. Ta praksa je za urbanistu upravo slepo polje. Urbanista mirne savesti zamenjuje praxis svojim predstavama o prostoru, društvenom životu, grupama i nji hovim odnosima. Ne zna odakle dobija te predstave niti šta one podrazumevaju, to jest logike i sstrategije koji ma se služe. URBANISTIČKA ŽIVOTNA SREDINA V . Životna sredina URBANISTIČKE ANTIČKE ZEMLJIŠNE MERE V . Zemljišne mere u antičkom urbanizmu URBANISTIČKE DIREKCIONALNE MREŽE V .
639
1.
2.
3.
Urbanistička sredina; plan grada u istoriji predstavlja stvaranje sredine pogodne za čovekov boravak – zaštićene, utvrdjene, ali pravilno planirane, u kojoj su približno jednaka prava stanovnika na zajedničku teritoriju i vlastitu parcelu. Plan grada Elblong u Poljskoj, kakav je bio u X Vv Urbanistička teritorija; teritorija grada definisana je gradskim odbrambenim zidinama, pravilnom mrežom ulica i blokova i uticajem koje ima prirodan ambijent na nju – rekom koja protiče kroz centar. Francesco di Marchi, idealan grad, XVIv Urbanistička teritorija: idealan grad, Francesci di Marchi
D irek cionalne mreže URBANISTIČKE DISTANCE V . D istanceu urbanizmu URBANISTIČKE EKONOMSKE STRUKTURE V .
E k onomsk estruktureu urbanizmu
URBANISTIČKE KOMPARATIVNE PREDNOSTI V. Komparativne prednosti, urbanističke URBANISTIČKE KOMUNALNE REVOLUCIJE V .
Komunalnerevolucijeu urbanizmu
URBANISTIČKE KOMUNE V . Komune URBANISTIČKE KOORDINATE V . K oordinate URBANISTIČKE MEGASTRUKTURE M EGASTRUKTU RE UOPŠTE V . M egastrukt ure
I
URBANISTIČKE MEGASTRUKTURE I SISTEMI V . Megastrukture, urbanističke URBANISTIČKE MITOLOGEME N aziv za urbanistička
tumačenja mitova, bajki, priča i njihovo prenošenje na poznatu urbanu strukturu. Stare u.m. se vezuju za junake, događaje, čudesne situacije i predstavljaju samo završni vid jednog složenog, kolektivnog i veoma dugotrajnog mehanizma građenja slike o jednom gradu. Iako u mnogo čemu drukčiji od ant. stanovnika, ni savremenom čoveku nije stran taj mehanizam. Još od detinjstva on gradi jednu “svoju” sliku o rodnom gradu, i o mnogim drugim gradovima sveta. URBANISTIČKE MREŽNE STRUKTURE Naziv za mrezne strukture koje sluze za mrezno planiranje i projektovanje gradova i drugih urbanističkih celina. Osnovne mrežne strukture su: 1. centripetalne mrežne strukt ure, 2. direkcionalnemrežnestrukture , 3. mrežnestrukture, 4. trougaona u.m.s., 5. šestougaonem.s. i dr. URBANISTIČKE POSTPROJEKTNE ANALIZE V . Postprojektneanalize URBANISTIČKE PROSTORNE STRUKTURE V . Prostornestruk ture grada URBANISTIČKE PROSTORNE STRUKTURE, EKOLOŠKE T EORIJE O PROSTORN IM STRUKTURAMA V . E k ološke teorijeo prostornim struk turama
1. 2. 3.
Urbanistički ansambl, Berlin, Alte Potsdamer Strasse, Renzo Piano Workshop, Berlin, 1993 Urbanistički klasicizam; Pergamon, plan akrpolja i gornje agore, prema raskopavanju Urbanistički klasicizam. Johann Bernhard Fischer von Erlach, Trajanov trg, iz „Entwurf einer historischen A rchitektur“
zadržavanje samo neophodnih saobraćajnih veza, krivolinijskih trasa. Bregovita zemljišta, sa velikim nagibima, predviđaju se za sistem šumskih parkova, uz skoro potpuno napuštanje Šravougaonog sistema ulične mreže i primenu kri voli nijskih t rasa ulica. Kao negativan pratilac te etape javlj a se usitnjavanje blokova i zgušnjavanje ulične mreže. IV etapa. Pod uticajem zemljišnih špekulanata nastavlja se sa usitnjavanjem blokova. U regulacioni plan se uvodi zoniranje po spratnosti zgrada. V etapa. U plan se uvodi zoniranje po funkcionalnoj nameni zemlji šta. VI etapa. U plan se uvodi zoniranje po građevinskim klasama, kojima se propisuje i ograničava intenzitet iskorišćavanja parcela, za određenu spratnost od ređen procent gustine izgradnje. URBANISTIČKE SLIKE V. Slike, urbanističke URBANISTIČKE TEHNIČKE Tehničke discipline u urbanizmu
DISCIPLINE V .
URBANISTIČKE TEHNIKE PREDVIDJANJA V . Delfi
tehnika
URBANISTIČKE
tehnostrukture
TEHNOSTRUKTURE
V.
URBANISTIČKE VIZU RE V . V izureu urbanizmu URBANISTIČKI ANSAMBL V . A nsambl gradjevina URBANISTIČKI APSTRAKTNI PLAN V . A pstraktni
plan
URBANISTIČKI BERGSONIZAM V . Bergsonizam u
urbanizmu
URBANISTIČKI BLOK V . Blok URBANISTIČKI CENTRALIZAM V . Centralizam URBANISTIČKI urbanistički plan
DETALJNI
PLAN
V.
D etaljn i
URBANISTIČKI DRUŠTVENI CENTRI V . D ruštveni
centri u urbanizmu
URBANISTIČKI EKOLOŠKI FAKTORI V . Ek ološki URBAN ISTIČKE PROSTORNO – AM BI JE N T AL N E faktori u urbanizmu KARAKTERISTIKE V . Prostorno ambijentalne k arakt eristik e URBANISTIČKI EKONOMSKI KRITERIJUMI V . fizičkih struktura E k onomsk i k riterijumi gradnje URBANISTIČKE RAZVOJNE ETAPE Etape urbanističkog projektovanja i razvoja možemo da odredimo URBANISTI ČKI JEZ IK V . Jezik gradova na primeru urbanističke delatnosti SAD, gde uglavnom URBANISTI ČKI KLASICIZAM Urbanističke koncepcije razlikujemo šest karakterističnih razvojnih stepena ili etapa. klasicizma nose u sebi neke idejne vrednosti, koje imaju veći One se izražavaju u traženju racionalnije urbanističke značaj za razvoj urbanističke misli od izvesnih formalnostrukture, u prilagođavanju ulične mreže prirodnim uslovima, komcepcijskih svojstava, kao što su stroga stilska obeležja u uvođenju funkcionalnog i građevinskog zoniranja. antičke arhitekture ili pravougaona ulična mreža, koju I etapa. Izrada regulacionih planova, najčešće sa pronalazimo na planovima mnogih gradova, koji su pravougaonom mrežom ulica, tipizovanim blokovima, bez označavani kao bitne crte klasicizma u delima poznatih diferenciranja značaja ulica i njihovih širina i bez obzira na živo teoreti čara i istoričara urbanizma. pokrenut reljef tla. Planom se ne predviđaju nikakve društvene U idejnim osnovama urbanističkog klasicizma od zgrade, ni prostori zelenila, tako da se stvara samo mreža ulica sporednog je značaja obnova nekih kompozicionih sredstava i pravougaoni blokovi, sa velikim, često neudobnim nagibima antičkih agora, jer se to javlja već i kod renesansnih trgova, kao ulica, bez određivanja sadržine i načina izgradnje blokova. što se i pravougaone ulične mreže sprovode i kod osnivanja II etapa. Na istoj teritoriji uvodi se saobraćajnica srednjovekovnih gradova. Idejni osnivači pokreta klasicizma, koja često dobija krivudavu trasu, dolinom (ukoliko je ima), koji su dublje shvatili značaj antičkog društvenog života pod prilagođenu reljefu. U jednom delu te teritorije napušta se vedrim nebom i koji su bili nadahnuti humanijim težnjama pravougaoni sistem ulične mreže, trase ulica se prilagođavaju prema potrebama gradskog čOveka, pokušali su da ideologiju klasicizma, izražavanu u oživljavanju antičke arhitekture u reljefu. Neke nepovoljno tr asirane ulice se ukidaju. fasadama, prošire na šire, urbanističke probleme, na nove III etapa. Znatan deo pravougaone ulične mreže, prostore grada. Proučavajući antičke tvorevine, oni se nisu projektova na živo zatalasanom reljefu, ukida se, uz zadrzali na agorama, nego su sa oduševljenjem našli stvaralački
640
podstrek u slobodno razvijenim akropoljima i svetilištima u Delfima, u Olimpiji, u slobodnom rasporedu društvenih zgrada, u nji hovoj vezi sa slobodnom prirodo m.
uređajne osnove i činioce za sinhronizaciju prostora i za komunalno-stambenu izgradnju. Prostorni planovi su instrumenti kojima se regulišu potrebe u odnosu na mogućnost ostvarenja u prostoru. Mora postojati izvesna Takvo shvatanje klasicizma izra eno je u proporcionalnost između određenih potreba koje se mogu kom pozicij i arhitekton skog ansambla K oenigsplatz u realizovati a s tim u vezi i zadataka koji se postavljaju putem Minhenu. Osnovna kompoziciona zamisao je u stvaranju sredviđanja odnosno planiranja. U urbanizaciji treba predvideti širokog zelenog prostora, umesto kamenog trga, pored koga i sprovesti funkcionalno delanje sa predviđanjima namene su slobodno postavljene zgrade Stare Pinakoteke i Gliptoteke, površina onog nivoa koji će se moći realizovati u okviru do koj ih se prilazi, kao na Atinskom akropolj u, kroz Propileje. celokupnog budućeg razvoja urbane jedinice ili prostora. Tako ostvareno jedinstvo velikih kulturnih vrednosti u Urbanistički planovi koji obuhvataju niz tekstuelnih i okolnim zgradama, odevenih u antičko ruho, i širokog prostora zelene prirode, koji je dobio privlačnost odmarališta grafičkih priloga i rešenja u raznim stepenima razrade uzred bučne gradske sredine, otvaralo je nove puteve ka (dokumentacija, program, smernice, generalni plan i detaljni društvenim centrima u kojima će se kulturno doživljaji planovi, u koje spadaju i regulacioni i nivelacioni planovi) sjedinjavati sa rekreacijom u prirodnoj sredini. moraju predvideti etapnost realizacije u planiranom roku i moraju bazirati na realnim ekonomskim i tehničkim K lasicisti čki komponovan ansambl na berlinskom mogućnostima. trgu Gendarmenmarkt nastao je postepenom izgradnjom prvo dveju sličnih po masama i arh. kompoziciji crkava Regionalni prostorni planovi za šira područja moraju da (1780-1785), a kasnije Schinkel gradi Pozorište, kao sadrže podatke op perspektivno m privrednom razvoju, neophodan centar prostorne kompozicije. geberalna rešenja saobraćajne mreže svih vrsta, vodoprivrednu osnovu i elektroprivrednu klasifikaciju naselja i njihov značaj, URBANISTIČKI KONTI N U I T E T V . Kontinuitet rezervate za proširenje naselja, rezervate za centre produkcije sa gravitacionim mrezama, prikaz istorijsko-kulturnih URBANISTI ČKI KOSMOGRAMI V . K osmogram spomenika, prirodnih retkosti, izletišta, odmarališta i dr. URBANISTI ČKI KVART U urbanizmu, naziv za područ je Ovi planovi moraju biti do te mere u jednom gradu koje je sa sve četiri strane uokvireno ulicama. K vart ima kvadratnu ili pravougaonu osnovu. Pojam kvart dokumentovani, sagledani i usmereni, da se njihovom uvek prvi put se javlj a u planu H ipod amusovog grada, a zatim u proverenom realizacijom, posebno sa osvrtom na perspektivni planu rimskog castruma , gde gradske osovine cardo i decumanus razvoj svakog naselja u regionu, postigne što veći potencijal energetskog stanja i materijalno-kulturnih vrednosti, što će dele teritori ju castruma u četiri kvarta. V. Črtvrt, v. Blok. indirektno doprineti kako prosperitetu regiona kao celine, tako URBANISTIČKI KVA T E R N I O (lat. quaternio)V .Castrum i postojećih naselja. URBANISTIČKI LIFE CONDITIONING V . L i fe
Regionalni planovi treba da sadrže specifične planove. Zadatak regionalnog planiranja ispoljava se putem URBANISTIČKI LOKACIONI ODNOSI V . L ok acioni ispitivanja i definisanja potreba, kao i manifestacijama u određenom prostoru. Rezultate ispitivanja koriste određene odnosi organizacije i pojedinci radi delanja u procesu urbanizacije URBANISTIČKI MEHANIZMI V . M ehanizmi u prostora. Regionalno planiranje predstavlja usklađivanje urbanizmu funkcijanu prostoru kroz organizaciju. To je harmonizacija prostora u cilju sjedinjavanja svih funkcija kako bi se delovanje URBANISTIČKI MIKROREJON V . M ikrorejon u pr ostoru obavilo jedinstveno. URBANISTIČKI MONOPOL V. Monopol, urbanistički Urbanistički i regionalni prostorni planovi treba da URBANISTIČKI OBLICI SELA V. Seoski urbanistički oblici budu sinteza svih društvenih planova zajednice, za odnosno naselje ili područje za određeni period, i preko njih treba URBANISTIČKI OBLIK V . Blok zgrada usmeravati celokupan planski razvitak naseljenih mesta i širih URBANISTIČKI PALIMPSEST V .Palimpsest u arhitekturi i područja. urbanizmu Period za sagledavanje i realizaciju urbanističkih planova se kreće u granicama od 20-25 godina. URBANISTIČKI PEJSAŽNI SISTEM V . Pejsažni sistem gradnje Na izgradnji urbanističkih i prostornih planova, URBANISTIČKI PLAN, CILJEVI GENERALNOG naročito na izradi programa i smernica, potrebna je puna koordinacija odgovarajućih stručnjaka, koji pored svoje uže PLANA V. Generalni urban istički plan, ciljevi stručnosti poznaju i urbanističku problematiku, kao što su URBANISTIČKI PLAN, DETALJAN V . D etaljn i arhitekti, inženjeri raznih smerova, ekonomisti, demografi, urbanistički plan sociolozi, geoloozi, istoričari, geografi, statističari, arheolozi, likovni umetnici i dr. URBANISTIČKI PLAN, DETALJNI URBANISTIČKI PLAN V. Detaljni urbanistički plan Pri izradi programskih skica i urbanističkih planova dominantnu ulogu treba da imaju arhitekte. URBANISTIČKI PLAN, GENERALNI V . Generalni urbanistički plan URBANISTIČKI PRINCIPI, ŠESNAEST PRINCIPA U R B A N I Z M A V . Šesnaest principa urbanizma URBANISTIČKI PLANOVI I PROSTORNO URBANISTIČKI PRIRODNI ČINIOCI V. Prirodni činioci PLANI RAN JE V. Prostorno planiranje i urbanistički planovi u urbanizmu U R B A N I STIČKI PLANOVI Rešavanje problematike prostornog oblikovanja vrši se putem urbanističkih i regionalnih URBANISTIČKI PROGRAM V. Urbanističko programiranje planova u skladu sa privrednim perspektivni m planovima. URBANISTIČKI PROJEKTI Za razliku od urbanističkih Prostorni regionalni i urbanistički planovi spadaju u planova, koji se bave urbanističkim planiranjem na određenim, kategoriju dugoročnih društvenih planova. Oni predstavljaju većim urbanističkim područjima, urbanistički projekti se conditioning
641
1.
Urbanistički kvartovi na primeru srednjovekovnog poljskog grada Namislova 2. Tipovi detaljnih urbanističkih planova 3. Regulacioni urbanistički planovi
bave najužom urbanom kategorijom: susedstvom, blokom, delom bloka i s. Urbanistički projekti predstavljaju situacione projekte i najdetaljniji su projekti u urbanističkom projektovanju i planiranju. Zarazliku od urbanističkih planova, koji često samo daju određene prostorne parametre neophodne za sagledavanje celine urbanističke situacije, urbanistički projekti daju sve neophodne relevantne parametre, na osnovu kojih je moguće izraditi arhitektonske situacione projekte područja za koje je izrađen urbanistički projekt. URBANISTIČKI PROSTOR N I B A L A N S V . Prostorni balans
1. 2.
Urbanistički projekat dela grada Čikaga kraj jezera Mičigen; pravilna ortogonalna mreža čini sistem pravougaonih gradskih blokova Urbanizacija; područje Tokija godine 1880 i 1953. Povećanje radijusa sa 5 na preko 15 km
ekonomske razvijenosti sredine u kojoj se planiranje odvija. URBANISTI ČKI STVOREN I USLOVI V . Stvoreni uslovi u urbanizmu URBANISTIČKI UNICENTAR V . U nicentar URBANISTIČKI UNIO N I Z A M V . U nicentar
USLOVI Predstavljaju vrstu urbanističkog projekta koja se daje investitoru kao uslov za izgradnju. U rbanistički uslovi sadrže sve elemente i ograničenja koji postoje za predmetnu lokaciju a koji su dati u detaljnom, regulacionom ili generalnom planu. U sklopu urbanističkih uslova postoji: situacioni plan lokacije sa ili vez URBANISTIČKI PROSTORNI PLAN OPŠTINE V . ucrtanog gabarita objekta, regulaciona, građevinska linija, Prostorni plan opšrine osnovni urbanistički parametri predmetne lokacie – stepen izgrađenosti, koeficijent izgrađenosti, indeks izgrađenosti parcele, URBANISTIČKI PROSTORNI PLAN V . Prostorni plan spratnost , bruto građevinska površina objekta. Urbanistički uslovi URBANISTIČKI RADIJALNO KONCENTRIČNI daju potrebne uslove u smislu likovnog identiteta budućeg PLAN V. Radijalno koncentrični sistem objekta: kos ili ravan krov, stil gradnje, namena objekta, odnos različitih namena u objektu. Urbanistički uslovi, pored URBANISTIČKI RADIO KONCENTRIČNI SISTEM građevinskih elemenata, sadrže i: uslove za projektovanje V . R adio koncedntrični sistem u urbanizmu vodovoda i kanalizacije, uslove za projektovanje URBANISTIČKI RASTER Naziv za raster , često kvadratni elektrosnabdevanja (elektroenergetska saglasnost) , uslove za ili linearni, koji se primenjuje prilikom izrade urbanističkih ili projektovanje sistema daljinskog grejanja i dr. Urbanistički uslovi sadrže izvod iz katastra podzemnih instalacija, izvod iz situacionih planova. saobraćajnog plana i ostele relevantne dokumente neophodne URBANISTIČKI REGIONALIZAM V . Regionaliz am u za izradu arhitektonskog projekta. urbanizmu URBANISTIČKI UTILITARIZAM Stav u urbanističkom URBANISTIČKI REGIONALNI PLAN V . R egionalni planiranju i programiranju prema kojem je svrha jednog urbanistički plan urbanističkog plana korist i blagostanje koje će on da donese URBANISTIČKI SIMPATETIČKI PRINCIP V . svojim korisnicima - stanovnicima, bilo na pojedinačnom planu (individualni u.u.)ili na planu celine stanovništva Simpatetički princip u urbanizmu (socijalni u.). URBANISTIČKI STANDARDI I URBANA URBANISTIČKI UTOPIJSKI SOCIJALIZAM V . STANDARDIZACIJA V . Standardizacija, urbana U topijsk i socijaliz am u urbanizmu URBANISTIČKI STANDARDI Predstavljaju najvažniji instrument regulacije . Mogu se pojaviti u pravilnicima za URBANISTIČKI VIZUELNI PLAN V . V izuelni plan gradjenje i oblikovanje fizičkih struktura ili drugim vrstama URBANISTIČKO ALTERNATIVNO PLANIRANJE planskih akata ili u njihovim specifičnim delovima (uz plan V . A lternativno planiranje namene površina, plan parcelacije i sl.). Izražavaju se kao kvantitativne veličine i imaju normativni karakter. Iako to nije URBANISTIČKO DO M I N I R AN JE V . D ominiranje sasvim nedvosmisleno, neophodno je razlikovanje: standarda URBANISTIČKO INTEGRALNO PLANIRANJE V . koji najčešće nisu proizvod planova nego dolaze iz oblasti U rbano planiranje tehničkih normativa i propisa o izgradnji objekata, bezbednosti, ekološkoj zaštiti i sl., sa obavezom direktne URBANISTIČKO KULTIVISANO ZEMLJIŠTE V . primene i, standarda koji se uspostavljaju kao empirijske Kultivisano zemljište veličine s obzirom na konkretna prostorna ograničenja i URBANISTIČKO MIKROPODRUČJE, objektivne mogućnosti realizacije. MIKROREJON U urbanizmu, naziv za najuže urbanističko U drugoj grupi standardi su varijabilni i područje koje je predmet posmatranja ili je predmet jedne predstavljaju kompromisna rešenja odredjena u procesu urbanističke analize. Mikrorejon obično predstavlja prostor koncipiranja planskih varijanti. U ovom domenu veoma je neposrednog susedstva u stanovanju. U centru grada to može izražena dilema o dimenzionisanju veličine standarda i da bude jedan blok ili njegov deo, odnosno, deo ulice. U utvrdjivanju prioriteta. Promene standarda su posledica smislu saobraćaja, mikrorejon je najuže saobraćajno preraspodele u balansu interesne snage i "težine" učesnika u gra vitaciono područje. U ekološkom smislu, mikrorejon je odlučivanju. Kont rola primene planskih odredbi i nivo najmanje područje na kojem je moguće uočiti određene razvijenosti grada u periodu realizacije planova oslanja se na ekološke karakteristike. merenje planerskih standarda kao indikatora promene i njenih efekata. Rezultati merenja su mo guća podloga za odlučivanje o URBANISTIČKO ODSTOJANJE V . Gradjevinsk o odstojanje korekcijama planova i obnavljanju ciklusa uspostavljanja URBANISTIČKO PLANIRANJE I ciljeva i njihove operacionalizacije. N aravno, standardi jesu PROJEKT OVAN JE V . Planiranjei projek tovanjeu urbanizmu deo egzaktne argumentacije u debatama oko ciljeva plana ili njegove korekcije, ali njihova objektivnost je često sasvim URBANISTIČKO PLANIRANJE V. Opštinsko urbanističko "mehanička" ukoliko nije kombinovana sa nemarljivim planiranje pokazateljima i argumentima. URBANISTIČKO PREDVIDJANJE V . Planiranje za Relacija izmedju kriterijuma fizičke regulacije i budućnost planerskih standarda je prilagodjena prostornom nivou i vrsti URBANISTIČKO PROGRAMIRANJE Programske plana na koje se odnosi. Utvrdjuje se konvencijom koja analize jedne postojeće ili projektovane urbane strukture, u uključije stručne i političke stavove i procene i zavisi od nivoa odnosu na plan pot reba, funk cija,saobraćajnih uslova i druge URBANISTIČKI
642
značajne karakteristike koje su postavljene kao uslov u odnosu na koji se radi urbanistički plan. Rezultat procesa u.p. predstavlja urbanistički program. URBANISTIČKO PROJEKTOVANJE V . Projek tovanje u
urbanizmu
URBANISTIČKO PROSTORNO PLANIRANJE I URBANISTIČKI PLANOVI V . Prostorno planiranje i urbanistički planovi URBANISTIČKO PROSTORNO PLANIRANJE V .
Prostorno planiranje
URBANISTIČKO PROSTORNO UREDJENJE V .
Prostorno uredjenje
URBANISTIČKO SREDIŠTE V . Središte URBANISTIČKO TEHNIČKI USLOVI V. Urbanistički
uslovi
URBANISTIČKO TEPIH PLANIRANJE V . Tepih
planiranje
URBANISTIČKO UTOPIJSKO PLANIRANJE V .
U topijsko planiranje
URBANISTIČKO ZAKONODAVSTVO Prvi koraci u
stvaranju urbanističkog zakonodavstva učinjeni su pod uticajem javnih kritika starih, nezdravih gradskih četvrti i revolucionarnih pokreta u XIXv. Tako se u Francuskoj objavljuju 1848.g. dekreti koji se odnose na najamne stanove i na obrazovanje saveta za narodno zdravlje. Bilo je predviđeno obrazovanje komisija čiji bi bio zadatak da ispitaju nezdrave stanove i da predloze mere sa njihovu sanaciju. Međutim su ti zakonski propisi bili malo korišćeni. U Engleskoj se takođe čine pokušaji na stvaranju zakonodavstva, pod uticajem javnog mišljenja, koje je tražilo poboljšanje životnih uslova radničke klase. Tom e je doprinela i Engelsova knjiga “Položaj radničke klase u Engleskoj”, objavljena 1845.g. Objavljivanjem zakona o radničkim stanovima (Labouring Classes Lodging Houses Act) 1851.g. bio je učinjen prvi korak u stvaranju zakonskuh osnova za rešavanje teškog stambenog pitanja radničke klase. Četvrt veka posle toga objavljuje se zakon o narodnom zdravlju (Public Health Act, 1875.g.), koji propisuje nadzor nad najamnim stanovima i njohovo odrzavanje, ali obilazi problem rušenja nezdravih stambenih zgrada i zabranu iznajmljivanja podrumskih stanova. Dalji engleski zakoni (Cross-Acts) od 1875, 1879 i 1882.g. omogućili su uklanjanje “nezdravih” kuća i izgradnju grupe od preko 15 kuća u gradovima u gradovima sa preko 25.000 stanovnika; oni su konačno bili dopunjeni 1890.g. u novom zakonu (H ousing of t he Worki ng Classes Act). Tek je zakon o radničkim stanovima iz 1892.g. ovlastio opštine da otkupljuju ili da eksproprišu nezdrave stanove, da ih ruše i da na njihovom mestu grade zdrave stanove. Opštine su bile takođe ovlašćene da kupuju zemljišta i same da grade stanove za zitelje sa malim prihodi ma. 1 909.g. donet je zakon o stanovima i izgradnji gradova (Housing and Town Planning Act) koji je obuhvatio, pored dotadašnjih zakonskih propisa o pitanjima radničkih stanova i javne higijene i opširne odredbe o važnim urbanističkim problemima. Zakon je uglavnom izražavao tadašnja shvatanja urbanističke teorije i komunalne higijene, ističući da urbanistički plan treba da zadovolji potrebe zdravl ja, udobnosti i svrsishodnosti pri podeli i up otrebi zemljišta. U Francuskoj su bile izdate zakonske odredbe za sanaciju, obnovu i rekonstrukciju starih gradskih jezgara i drugih delova grada, sadrzane u “ D ecret relatif aux rues de
Paris”, od 26.3.1852.g., dopunjene uredbama od 1858. i 1876.g. One su posluzile kao osnova za urbanističku rekonstrukciju Pariza i kasnije za rekonstrukciju Bordoa, Liona i M arseja.
Francusko urbanističko zakonodavstvo razvijalo se za radove ne preuređenju gradova, a ne na nj ihovu novu izgradnju. Ono jebilo nepogodno za proširenje gradova i još manje za izgradnju malih stanova. Tek je zakon od 1908.g., vezan za ime Alesandra Riboa, omogućio stvaranje više Societes du credit immobilier koja su davala zajmove za građenje malih kuća poljoprivrednih i gradskih radnika do 80% vrednosti objekta sa amortizacijom zajma na 25 godina. Država je u tu svrhu odredila 100 miliona zlatnih franaka uz 2% kamate. Zakon Ribo je dopuštao i kredite za kolektivnu zgradu, pod uslovom da se budući stanari udruze u jednu stambenu zagrugu, Societe cooperativ e. Emigracija u Ameriku i druge zemlje oduzela je Švedskoj u XIXv. oko 1 milion stanovnika, blizu jedne polovine ukupnog broja, među kojima je bio ostao velik procenat starih preko 65 godina. D a bi se tom procesu stalo na put državna uprava je donela odluku o dodeljivanju drzavnog zemljišta malim posednicima, a kasnije su davani krediti za izgradnju porodičnih kuća. Tako je nastao “pokret za sopstvenom kućom” u selu i u gradu. Švedsko zakonodavstvo u oblasti izgradnje povezuje se sa urbanističkim planom. Urbanistički zakon od 31.8.1907.g. predviđa da urbanistički plan određuje sledeće: visinu zgrada za blokove ili komplekse; način korišćenja zemljišta; spoljašnju i unutrašnju građevinsku liniju u blokovima; funkcionalno zoniranje, koje obuhvata stambene četvrti, stambenu četvrt, mešovite četvrti. Međutim je urbanizacija Švedske, sa stvaranjem većih gradova i sa intenzivnijim iskorišćavanjem gradskog zemljišta, menjala urbanističku strukturu gradova i stvarala nepovoljnije uslove stanovanja. Početkom Xxv. švedski autor Bergsten utvrđuje da za stanove u gradovima počinje sa drugom polovinom X IX v. sasvim nova epoha “ u kojoj se raniji slobodni način građenja, sa čestm slobodno postavljenim stambenim zgradama u vrtu razlikuje od sada gusto zbijenih izgrađenih blokova, do 6 spratova i više”. Građevinski zakon za Saksonsku od 1900. i 1904. bio je znatnim delom i urbanistički zakon, koji je propisivao, za ono vreme, napredne higijenske odredbe za izradu urbanističkih planova, kojima su se uvodili novi sistemi građenja, sprovodila određena stambena politika grada, stvarala racionalnija, funkcionalna saobraćajna mreža. Zakon je, kao naročito važnu za uslove higijenskog stanovanja, propisivao odredbu o unutrašnjoj građevinskoj li niji, kojom se sprečavala izgradnja dvorišnih stambenih zgrada i krila i time stvarali širi stambeni prostori u bloku. Propis o stemenovanju ulica prema njihovom saobraćajnom značaju, na glavne, sporedne i čisto stambene ulice, uvodio je u urbanističku praksu određen, funkcionalno zasnovan saobraćajni sistem, koji je kasnije prihvaćen u urbanističkoj teoriji. U Italiji je zakon o eksproprijaciji (Legge sulle espropriazione per causa d’utilita publica) od 25.6.1865.g. i dopunom od 18.12.1870. postao važan zakonski instrument za obimne i korenite asanacione radove u Napulju (1885), Firenci (1888) i u Palermu (1894.). URBANISTIKA (urbs grad, urbanus gradski nem. Staedtebau, franc. l’art d e batir une ville, engl. T own-buildi ng) N auka o uređenju gradova obzirom na estetske, higijenske i praktične potrebe stanovnika. U. obuhvata ukupnost ant. teorije i prakse u planiranju i u izgradnji gradova i utvrđuje kako se to odrazilo u urbanoj mor fologiji grada. U R B A N I T A S (lat.) Gradski život, izobraženost, fino
643
1.
2.
Grad Samarkand u srednjoj Aziji postojao je već u IV veku pne. U starom delu grada mreža saobraćajnica je nepravilna, a ulice se obično završavaju slepo Plan ratarskog naselja u Meseniji na Peloponezu. Nepravilnog je i izduženog oblika upravcu sever-jug
3.
Persepolj – osnova objekata zgrada dvorskog kompleksa prema iskopinama iz 1929. Grad je podignut na uredjenoj terasi. Pristup terasi je preko monum entalnog dvojnog stepeništa
4.
Rimski kastrum pravilne pravougaone osnove odnosa strana 3: 2
vladanje, lep način govora. U R B A N I T E T (l. urbanitas) Pristojnost, učtivost, uglađenost. URBANIZACIJA (l. urbs grad, urbanus gradski) Soc. naglo razvijanje gradova na štetu sela, pojava u vezi sa koncentracijom industrije u gradovima. 1. Proces urbanizacije je zbir demografskih, fizičkih, društvenih, istorijskih, privrednih i drugih pojava koje su se odigravale u prostoru odnosno u oblasti i odražavale se kao materij alni pojam. Oblast urbanizacije nije dovoljno proučena i definisana, a proces urbanizacije ne trba sh vatiti kao mehaničku posledicu materijalnog razvitka, već kao uslove postavljene za dalji razvoj svih delatnosti koje ulaze u sastav izučavanja urbanizma kao opšte društvene discipline. Proces urbanizacije često je sputavan nedostatkom društvenih planova. Po pravilu, razvoj urbanizacije treba da obuhvati osnovne principe i instrumente kako bi se docnije mogla da vrši korektura u toj oblasti. D ruštvenim planovima tr eba ostvariti harmonizacju zbivanja u prostoru. Urbanizacija oblasti je neodvojiva od procesa demografskih promena i kretanja stanovništva. M igracioni talasi nalaze svoje korene u ekonomskim i privrednim delatnostima izraženim u zanim anjima gradskog karaktera. M igracije i kretanja seoskog stanovništva prema gradu obavljaju se bez obzira da li postoje materijalni uslovi i mogućnost upošljavanja. Proces migracije postoji i danas i on se ne može sprečiti, mada postoje uticaji političkih i društvenih faktora. Potrebno je naći relacije u zbivanju između privrednoekonomskih moći i migracije.
1.
2.
Pergamon (današnja Bergama), glavni grad preostalih eolskih gradova bogate doline u Anadoliji (Mala Azija). Središte nauke i kulture. Ukrašen hramovima i društvenim zgradama. Sa Akropolja pruža se pogled na dolinu reke Selimi i E gejsko mo re Pergamski Akropolj iz II veka
Sociolozi insistiraju da urbanizacija nije proces potiskivanja ruralne sredine urbanom, odnosno proces potiskivanja prirodne sredine tehničkom. W. Peterson pod urbanizacijom podrazumeva kulturu gradova i način života lica nastanjenih u gradu. Žiolkovski posmatra urbanizaciju kao proces a urbanizam kao posledicu toga procesa u značenju načina života koji je svojstven svim ljudima bez obzira na mesto stanovanja. Prema tome, zakon urbanizacije je zakon kvantitativnog rasta gradskog stanovništva i kvalitetivnih promena u uslovima i načinu života i rada. URBANIZACIJA I DEMOGRAFSKA EKSPLOZIJA Proces urbanizacije uz izuzetne demografske promene, naročito ritam, brzina tih promena postali su realni okvir izgradnje gradova pa otuda i planiranja fizičkih struktura. Kako navode P. Hauser i L. Schnore, prosečan godišnji priraštaj ljudi bio je 2% za hiljadu godina, dok je u modernoj epohi taj priraštaj svake godine. Nekoliko desetina hiljada godina je bilo p otrebno lj udskom rodu da tek 1850.g. “ stigne” do milijardu stanovnika na zemlji za bi za sledeću milijardu bilo dovoljno samo 75 godina (1925.) Treća milijarda “došla” je za 37g. (1962.), četvrta za 15, peta za 10.
Od tog velikog priliva najveći deo ljudi prelazi u gradska naselja, menjajući oblike života, rada, komuniciranja. Proces naseljavanja gradova koji je u XIXv. obeležavao razvijeni kapitalistički deo sveta značajno se proširio po teritorijama koje zahvata i još je ubrzaniji nego je to znala Engleska ili Francuska u XIXv. Broj gradova sa više od 100.000 stanovnika, šezdesetih godina Xxv. iznosi blizu 1500, a sa preko milion ljudi - blizu 150. Veliki gradovi se povećavaju do neslućenih razmera (10, 15 pa i 20 i više miliona ljudi treba da naseli prostore Tokija, Moksiko-Sitija, N jujorka i dr. metropola i njihovih područja).
Stepen urbanizacije je korak za dalji razvoj društva i on se u prostoru odrazava kao mehanički potez. Oskudnost u urbanističkom zakonodavstvu, neorganizovanost urbanističke službe i nedostaci urbanističkih uređajnih osnova znatno su uticali na dezurbanizaciju prostora . Deformacije urbanizacije ometaju pravilan razvoj ostalim faktorima u urbanoj jedinici. Ispravno postavljen proces urbanizacije treba da omogući Socijalne posledice su razumljivo izuzetne, a fizičke pravilno investiranbje u određenom momentu i na pravo strukture moraju se posmatrati danas u tim sredinama i u tom mesto. Zbog naglog porasta urbanizacije nastaju i novi svetlu. Načini proizvodnje i automatizacija oslobađaju urbanistički problemi. ogromne mase ljudi, produktivnost se povećava, ali ne radom 2. Urbanizacija predstavlja jednu etapu, veoma zaposlenih nego novim sredstvima. Tako socijalne strukture vaznu i često odlučujuću za razvoj naselja, u kojoj neka uža proizlaze iz društveno - ekonomskog konteksta, različite su od regija, pokrajina ili zemlja doživljava preobražaj svojih naselja u sredine do sredine, zavisno od njenog stepena razvijenosti, smislu sticanja urbanih kvaliteta. Takođe, naziv za pokrivanje kulture, tradicija, veza, itd. Integracija i povezivanje novih jednog područja ili veće površine neangažovanog prostora stanovnika u gradovima je složen proces pun socijalnih urbanom strukturom: saobraćajnom, infrastrukturom, protivrečnosti, a mnoga politička i ideološka pitanja ostaju arhitektonskim objektima i dr. U. takođe može da obuhvati i jasno vidl jivi znaci karaktera, organizacije, fun kcija i formi izgrađene sredine, u slučaju kada se vrši njihova urbana naselja. rekonstrukcija ili nadgradnja. Takođe, planska urbanizacija se Tako niz faktora deluje jednovremeno: prostorno sprovodi nad već urbanizovanim područjima, prema funkcionalna “ monotonija” stambenih naselja, područja, zona, urbanističkim planovima i projektima. U. se može vršiti i povezana je sa socijalnom m onoton ijom kao i sa tipizovanim putem zakonski akata, zakona i propisa, kojima se određuju oblicima građenja, standardizacijom, ne samo objekata nego i norme i standardi i uvodi red u urbanu sredinu. prostora oko njih. Mnoga otuđenja u novim stambenim Urbanizacija je pre svega proces u koje se menja delovima gradova u principu su i sama kompleksna posledica ekonomsko-socijalna i aglomeracijska struktura stanovništva. niza pojava. Slično je i sa gustinama izgrađenosti koje često On označava porast stanovništva koje se bavi proizlaze iz interesa investitora za što efikasnijim iskorišćenjem nepoljoprivrednim delatnostima i porast naselja u kojima ne zemljišta, da bi odmah zatim preterana koncentracija ljudi na preovladava poljoprivredna delatnost. On označava jednom ograničenom prostoru izazvala mnoge socijalne istovremeno promene u načinu života, u navikama i običajima, teškoće, saobraćajnu zagušenost, ambijentsku degradaciju, mnoge nepovoljne posledice po sredinu i životne uslove, u odnosima među ljudima. prirodnu okolinu i stimulativnost egzistencijalnog prostora. Pod procesom urbanizacije u savremenim uslovima Nije, prema tome dovoljno kao T. Crosby, povezivati gustinu podrazumeva seu prvom redu razvitak gradova, izrazen u izgrađenosti samo sa problemima saobraćaja, kretanja i porastu gradskog stanovništva i izmeni njegove socijelno- dostupnosti, kad gustina izgrađenosti po sebi i sama proizlazi ekonomske strukture. U širem smislu, u pojam urbanizacije iz drugih izvora i kad jednom odlučena i ostvarena “povlači” uključuju se i svi oni procesi u ruralnim naseljima i područjima mnoge druge prostorne, urbanističke, urbane činjenice. koji vode perspektivnom prevazilaženju razlika između sela i grada, bilo na bazi razvoja neagrarnih delatnosti, bilo na bazi URBAN IZ ACIJA I I N D USTRI JSKA REVOLUCI JA V . preobražaja poljoprivrede na savremenim tehničkim i Industrijska revolucija i urbanizacija društvenim osnovama. URBAN IZ ACIJA I REU RBANI ZACIJA V . Reurbanizacija
644
URBANIZACIJA KAO ODRŽIVI RAZVOJ V . Održivi razvoj, U rbana održi vost URBANIZACIJA LJUDI V . U rbanizacija, proces razvoja gradova URBAN IZ ACIJA LJUD SKIH U rbani zacija, proces razvoja gradova URBANIZACIJA PRIRODNE U rbani zacija, proces razvoja gradova
AKTIVN OSTI
V.
SREDINE
V.
URBANIZACIJA, ČINIOCI Za razliku od prethodnih
epoha u kojima su osnovni faktori urbanizacije bili trgovina, zanatstvo i fortifikacioni ciljevi, u savremenoj epohi je prvi faktor industrija, drugi tercijarne delatnosti, a tek treći trgovina i zanatstvo. Ova tri faktora imaju po tri elementarne komponente putem kojih deluju kao faktori urbanizacije. To su uticaj društvene podele rada, značaj određene kategor ije delatnosti i stepen urbanizacije određene kategorije delatnosti. URBANIZ ACIJA, EGZOGENI FAKTORI V . E egzogeni fakt ori urbanizacije URBANIZACIJA, ENDOGENI FAKTORI URBANIZACIJE V . E ndogeni fak tori urbanizacije URBAN IZ ACIJA, POSLED ICE U RBANI ZACIJE Vogelnik je grupisao posledice urbanizacije u tri kompleksa, u ek onomsk e, ek ološk e i sociološkeposledice.
Ekonomske posledice se ogledaju u promeni polozaja čoveka kao proizvođača i kao potrošača. Pod uticajem urbanizacije stanovništvo prelazi iz manje produktivnih u više produktivne delatnosti. Ovaj proces izaziva koncentraciju radne snage što nameće nužnost racionalnije podele rada i organizacije rada. Oba ova trenda omogućavaju podizanje produktivnosti rada. Kao proizvođač, čovek je prestao da bude relativan suvišak radne snage u poljoprvredi i postao je straralac u produktivnijim delatnostima, pri čemu su sve veće njegove šanse da pronađe svoje pravo mesto u sve struktuiranijoj društvenoj podeli rada.
Ekološke posledice su posebno značajne. Migracije znače, pre svega, određeno kvantitativno pomeranje koje se ispoljava kao koncentracija i dekoncentracija stanovništva i koje traži stalno prilagođavanje i organizaciju prostora. Zahtev je u toj meri dugotrajan i intenzivan da je nametnuo praksu i koncept prostornog planiranja i izazvao direktno i indirektno čitav niz novih disciplina: rurizam, urbanizam, regionalizam I ono što j svakako najznačajnije, migracije su sigurno najneposrednije od svih faktora uticale na shvatanje bitnosti odnosa čoveka i sredine, kako za čoveka tako i za ceo društveni organizam. Sociološke posledice su najbrojnije i najrazuđenije. Urbanizacija menja osnovna obeležja strukture stanovništva i radne snage i institucionalnu strukturu društva. U gradskim naseljima, na pr., starosnu strukturu karakteriše porast učešća mlađih generacija, obrazovnu strukturu karakterišu porast pismenosti, razvijanje poliprofesionalne strukture, porast stručne specijalnosti, porast opšteobrazovnog nivoa stanovništva; zdravstvenu strukturu gradskog stanovništva karakteriše produženje prosečnog veka života, produženje radnog veka, opšte poboljšanje zdravstvenog nivoa pod uticajem koncentracije brojnih i specijalistyičkih zdravstvenih institucija u gradu. Pojava i razvoj “ gradskih bolest” (koronarna oboljenja, oboljenja disajnih organa, mentalna oboljenja itd.) ne negiraju ovu opštu konstataciju, već predstavljaju pre specificum urbanizacije, procesa urbanizacije koji nije funkcija ekonomskog razvoja. Sem opštih ekonomskih, ekoloških i socioloških posledica, posebno se istrazuju uticaji urbanizacije na
regionalan razvoj. Istrazivanja su pokazala da je urbanizacija izazvala takvo razlikovanje među komunama, da je moguća podela na: 1) urbaniz ovane komune, 2 ) k omune u procesu urbanizacije i 3) k omuneiz van procesa urbanizacije. U rbanizovane k omune su one u kojima je: a) ostvaren najviši nivo ekonomske razvijenosti, b) u kojima nivo socijalnog razvoja odgovara nivou ekonomske razvijenosti i c) u kojima ili preovladava ili predstavlja osnovni ekonomski potencijal gradsko stanovništvo. Komuneu procesu urbanizacije su komune u kojima je: a) ekonomski razvoj u stalnom napredovanju, b) socijalni razvoj manje ili više stalno prati ekonomski razvoj; c) grad centar ekonomske snage i socijalnog disperzivnog uticaja; d) postepena ali konstantna promena u uslovima rada i života. Komune izvan procesa urbanizacije su stagnantne ili depresivne k omune. D rugi “ regionalan” uticaj urbanizacije malazi se uizazvanim procesima i promenama unutar komuna. Pri t ome se razlikuju posledice u urbanizovanijim komunama od o nih u drugim grupama komun a.
Urbanizacija je, konačno, jedan od uzročnika migracija, Prouzrokovane brojnim ekonomskim, socijalnim i političkim faktorima, migracije su uvek imale snažan stimulans u u rbanizaciji. UR BAN IZ ACIJA, PROCES RAZVO JA GRAD OVA K omp leksan proces razvoja gradova i gradskih aglomeracija u demografskom (demografski proces – urbanizacija ljudi ), sociološkom, ekonomskom, funkcionalnom (funkcionalni proces – urbanizacija ljudskih aktivnosti ) i prostorno – fizičkom smislu (prostorno – fizički proces – urbanizacija prirodnesredine ). Prvobitno se pod tim pojmom podrazumevala samo planska koordinacija gradjevinske i drugih delatnosti radi izgradnje i uredjenja naselja. Takva interpretacija pojma urbanizacije, iako defektna, danas se sreće samo u svakodnevnom govoru. Posle II svetskog rata urbanizam , kao naučna disciplina koja se bavi problemima urbanizacije, odnosno problemima razvoja gradskih i drugih naselja, sve više postaje sintezna naučna disciplina koja se koristi rezultatima više naučnih grana i formira sopstvene metode proučavanja i generalizacje kompleksnog procesa. URBAN IZ ACIJA, SEKUN DARN A V . Prostorno planiranje URBAN IZ ACIJA, Sinurbanizacija
SIN URBAN IZ ACIJA
V.
URBAN IZ ACIJA, STE PEN URBAN IZ ACIJE Z a izražavanje stepena urbanizacije postoje dva osnovna kriterijuma: koeficijent urbanizacije i koeficijent koncentracije.
Koeficijent urbanizacije izražava učešće gradskog stanovništva u u kupnom, a k oeficijent k oncentracije učešće gradskog stanovništva u velikim gradovima u ukupnom gradskom stanovništvu. I jedan i drugi kriterijum uslovljeni su definicijom grada kao naselja za razliku od sela. Međunarodna pr aksa je u tom pogledu veoma bogata, Međunarodne organizacije najčešće pod urbanom populacijom obuhvataju sve stanovništvo koje stanuje u naseljima sapreko 20.000 stanovnika, a k oeficijentom koncentracije izražavaju učešće stanovništva koje stanuje u gradovima preko 100.000 stanovnika u ukupnom gradskom stanovništvu.
Najčešće je koeficijent urbanizacije određen statističkim kriterijumom za definisanje gradskih naselja pa se u SAD sva naselja preko 2.000 stanovnika smatraju gradovim a, u H olandiji su to n aselja preko 5.000, u Japanu preko 30.000.
645
1.
D eo uredjajne osnove etrurskog grada M arzabato iz VII vpne. Uredjajni principi teže ka primeni pravolinijskih poteza u gradskoj uličnoj mreži
2.
Urbanizacija Barselone, uredjajni plan proširenja iz 1859; projekat širenja grada je načinio geometar Gerde i predstavlja urbanizaciju velikuh razmera u Evropi u XIX v
3.
Urbanistički plan starog i novog dela grada Barcelone
U međunarodnoj demografskoj literaturi k oeficijent urbanizacije između 0-20 označava malu urbanizaciju, koeficijent urbanizacije između 20-40 nisku, a ozmeđu 40-60 srednju, između 60-80 visoku, između 80-100 vrlo visoku. K oeficijent k oncentracie izrazava raspored gradskohg stanovništva, njegovu regionalnu ulogu u ekonom skom razvoju. Opšta je karakteristika porast urbanizacije i porast koncentracije. Međutim, iza koeficijenta koncentracije može da stoji vrlo različita distribucija gradskog stanovništva. Procesi koji su sadržani u koeficijentu koncentracije su: decentralizovana urbanizacija, hiperurbanizacija i hipourbanizacija. D ecentralizovana urbaniz acija predstavlja ravnomerni porast gradskog stanovništva u gradskim naseljima svih veličina. Češće su, međutim, druge dve pojeve, koje, pogotovo idu naporedo, po običnoj ligici da koncentracija istovremeno znači i dekoncentraciju. Visoki koeficijent koncentracije označava proces hiperurbanizacije i pokazatelj je nepovoljne distribucije stanovništva. Porast koeficijenta koncentracije nametnuo je problem optimalne veličine gradova, jer su se u velikim gradovima ispoljila dva veoma ozbiljna problema: problem narušavanja ekološkog sistema grada i problem ozbiljnog narastanja socijalnih troškova funkcionisanja grada. H ipourbanizacija karakteriše gradove srednje veličIne i manja gradska naselja i takođe predstavlja negativnu ekonomsku pojavu, jer zaostajući za ekonomskim razvojem, relno ga koči, kao što ga koči hiperurbanizacija prevazilazeći sve okvire ekonomskog razvoja. Prateće pojave hiperurbanizacije se javljaju i na području ponude faktora ekonomskog razvoja i na području tražnje za efektima ekonomskog razvoja. Prateća pojava hipourbanizacije je odvajanje mesta rada od mesta stanovanja i sve posledice ekonomskog i socijalnog karaktera koje ova odvojenost izaziva. Ona je ekonomski negativna, jer utiče na smanjenje produktivnosti rada, na sporije menjanje radnih navika i dr. Posredno pojavu hipourbanizacije pokazuju podaci o odvo jenosti m esta rada i mesta stanovanja. N ivo urbanizovanosti se ne izražava samo u odnosu na ekonomski razvoj. Francuski sociolog A. Coste je ocenjivao nivo urbanizovanosti na osnovu indek sa socijalnosti , koji je proistekao iz teorijesocijalnosti. Formula indek sa socijalnosti bila je: I = 300 x kubni koren iz (CxVxR), u kojoj su: C = broj stanovnika najvećeg, glavnog grada, V = broj stanovni ka u gradovim a preko 50.000 stanovnika, R = broj stanovnika u7 ostalim gradovima i selima čiji je odnos u form uli dat u propor cijama. Maksimalan indeks socijalnosti izražen je formulom: Imax = 300 x kubni koren iz (1/ 3 x 1/ 3 x 1/ 3) = 100, 1.
Radničko naselje u starom Egiptu u blizini Ah etatona (Tell-el-Amarna) 2. (Francuska, 1670), projektant Vauban, sa uličnom mrežom tipa šahovske table i zamkom na trgu. Grad je vojnog karaktera, višestranog oblika sa spoljnim utvrdjenjem 3. Primena planski zasnovanih gradskih odbrambenih zidina i rovova u više redova, po Vaubanu, koji ograničavaju pravilan razvoj grada
a postiže se onda kada je potpuno ravnomeran odnos stanovništva po svim kategorijama. Zatim su česta istraživanja nivoa urbanizovanosti na osnovu troškova izgradnje infrastrukture i troškova funkcionisanja gradskih službi. Za razliku od prethodnih metoda, koji ima makro-nivo, po pravilu, nacionalni nivo primenjivanja, ova je metod primenjiv na nivo grada, te je neposredno vezan za optimalnu veličinu grada, odnosno urbanizacije.Posrtavljena je regresiona jednačina: Y = K x A , u kojoj Y = visina investicija u infrastrukturu i troškovi funkcionisanja po jednom stanovniku, X = veličina grada izrazena u bro ju stanovnika, dok su K i A konstante koje
proi zilaze iz analizirane situacije. URBAN IZ ACIJA, STU PAN J URBAN IZ ACIJE V . Stepen urbanizacije URBANI ZACIJA, TOTALN A V . Totalna urbanizacija URBANI ZAM – M RAVINJAK V . Mravinjak urbanizam URBANI ZAM -UREDJEN JE GRADA V .Uređenje gradova. U R B A N I Z A M (lat. urbs. grad, urbanus gradsk i, varoš ki; engl. town planning, city planning, franc. urbanisme, nem. Staedtebau, ital. urbanistica) V . G rad, Izgradnja grada, U metnost izgradnje grada. Uređenje gradova s obzirom na estetske, higijenske i praktične potrebe stanovnika. Obuhvata skup činilaca koji definišu jedno ljudsko naselje. Proučava sve bitne elemente organizacije gradskog naselja, glavnih uslova njegovog života i daljeg razvoja, društvenih odnosa života u zajednici, zdravstvenih uslova, zakonitosti razvoja grada, predviđa stepen porasta broja stanovnika u određenim vremenskim etapama, obuhvata organizaciju grada u celini, sistem zakonitosti saobraćajnih tokova, sistem društvenih centara i mrežu društvenih objekata. U. podrazumeva i organizovanje šire teritorije na kojoj se grad nalazi, područje njegove direktne gravitacione zone. Početkom XXv. proučavanje i urbanističko planiranje prevazilaze i gravitacione zone gradova i zahvataju proučavanje manjih ili većih regiona koji sačinjavaju izvesne prostorne, geografske, ekonomske, saobraćajne ili političke celine.
Prve definicije urbanizma odnosile su se na pojam u. kao uređenja gradova s obzirom na estetske, higijenske i praktične potrebe stanovnika. Danas pojam u. pre svega predstavlja naziv za nauku ili skup naučnih disciplina koja se bavi proučavanjem i analizom svih pojava, uticaja i promena koje se događaju ili utiču na jednu izgrađ enu celinu, j edan grad ili šire područje. Rezultat svih ovih pojava i uticaja predstavlja urbane karakteristike jednog grada. N a urbane karakteristik e jednog grada pre svega utiču sledeći faktori: opšti civilizacijski, geografski , istorijsk i, sociološk i, fakt ori organizacije društva, k ulturni,
ekonomski, politički, tradicionalni, faktori snabdevanja, saobraćajni, tehničko- tehnološki, graditeljski, organizacioni, artistički, specifični, futuristički u. i dr.
Pojam u. se jako proširio prevazilazeći ne samo naselje i grad, već i pojedine države, zahvatajući čitave kontinente kao prostorne celine, proučavajući interkontinentalni saobraćaj, racionalnu eksploataciju energetskih izvora i rudnih bogatstava. Otuda i predlog za termin urbanizam koji se proteže na već e prostore. Razvoj gradova u najrazvijenijim zemljama poslednjih godina ide putem spajanja susednih gradova u jednu celinu. Ovo prepli tanje susednih gradova nazvao je P. G eddesk onurbacijom . Ta pojava je vidljiva u gusto naseljenim regionima Belgije, Nemačke, sev. Francuske, atlantske i pacifičke obale SAD. To su negativne pojabve urbanizacije, jer se pri tom gradovi ne spajaju u organizovanu celinu već u neorgansku urbanu masu. U zavisnosti od faktora koje izučava urbanizam je podeljen na sledeće discipline: geografski urbanizam, istorijski u. i
istorija u., sociologija u. i urbanistička sociologija, urbana ekonomija, urbana politik a, urbana legislativa, urbana regulati va, urbana tradicija, urbanizam i snabdevanje, saobraćajni u., urbanizam i tehnika, urba na tehnik a, urbane tehnologije, urbano graditeljstvo, urbana organizacija, urbana futurologija, urbanologija, urbana sredina, urbanizacija, urbane jedinice, ur bana analiz a, urbano zoniranje, ur bana organizacija prostora, istorija grada, urbane funk cije, parterni urbaniz am, urbani mobilijar, urbano programiranje, urbana psihologija, prostorno planiranje, prostorna ek onomija i dr.
Urbano planiranje i projektovanje podrazumeva sledeće planove: prostorni plan, regionalni plan, prostorni plan opština, generalni urbanistički plan, detaljni urbanistički plan, urbanistička
646
situacija, urbanistički program, urbanistička analiza, projekt urbanog mobilijara i dr.
Da li urbanizam i arhitektura predstavljaju jedinstvenu vrstu stvaralaštva il i pak dve zasebne vrste pi tanje je koje ni samim stručnim ljudima nije uvek jasno. Jedni vide suštinsku razliku između ova dva vida prostorne delatnosti, drugi, suprotno tome, ističu njihovo jedinstvo.
Arh. je predmet interesovanja malog broja ljudi; urban. pobuđuje interesovanje cele društvene zajednice i svakog poj edinca. N e moze niko da izostane, ništa ne moze ostati nepokretno. N adriarhitektura proi zvodi samo defektne zgrade, ali nadriurbanizam defektne gradove, defektne organizme. Gubitak od defektnosti ove vrste pa nje je vredna stvar za predstavnike društvene opreznosti. Besprekoran urbanizam proizvodi ono što je gubitku suprotno i zbog toga ostaje on za svakog: “ najprisniji subjekt i najvarljivi ji ob jekt” .
Arhitektura je najprisniji subjekt i najzbiljskiji objekt, jedinstvo subjekt - objekt. Urbanizam je najprisniji Istorijski razvoj urbanizma tokom poslednjih subjekt ali i najvarljiviji objekt; ta varljivost ugrožava jedinstvo nekoliko vekova ispunjen je idejnom borbom naprednih subjekt - objekt. Varljivost urbanizma kao objekta proističe iz društvenih snaga za bolj u, zdraviju životnu sredinu gradskog uslovljenosti i zavisnosti njegovog sadržaja od vremena, čoveka, koja je i pored stalnih prepreka izvojevala značajne njegovog uticaj na stvaralački rad planera i opštu urbanističku tekovineu punijoj sadržini i čovečnijoj strukturi gradova, u svest. Arhitektura, njen sadržaj i problem svode se na podizanju na viši stepen urbanističke nauke i praktične ostvarenje jednog objekta u datom prostoru i vremenu, delatnosti na izgradnji gradova. tehnikom, umetnošću, misaonošću. Dva objekta, neđutim, nagoveštavaju nešto više: rasprostranjenost u prostorno Ta borba vođena je u dva smera i na dva različita vremenskom smislu kako sadržaja tako i njegovog načina: doživljavanja. Rešavanje svakog od ova dva objekta izaziva 1. Idejnim, teorijskim radovima, među kojima se u neminovno i problem njihovog međuodnosa. Nastaju dodirne tačke u funkcionalnom, plastičnom, površinskom i dubinskom početku ističu dela italijanskih renesansnih autora ideja o smislu zahvaćenog prostora. Daljim porastom broj a objekata i “idealnim gradovima” i radovi socijalista-utopista (Tomasa slobodnog prostora između njh (od zaselaka do mnogoljudnih Mora, sa knjihom “Utopija”, 1516. i fantastičnim gradom gradova) nameće se rešavanje svih ljudskih potreba kako Am aurotom i T omazo K ampanele, sa zamišljenim dokučivih tako i onih tek pretpostavljenih. Jer, urbanizam u komunističKom uređenjem grada, u delu “Grad sunca”, pogledu dalje perspektive samo je račun verovatnoće, ali bez 1623.). Idejna borba dobija realni značaj u teorijsko0kritičkim matematičke tačnosti. Otuda je njgova varljivost postojanja na delima francuskih autor a, M .A. Ložeja i P. Pata u kojima se, ovom širokom poprištu ljudskog zivota. Sadržaj izložen uz kritike stare strukture Pariza, daju predlozi za njegovu uticaju promenljivih faktora dobija neodređene razmere i rekonstrukciju, da bi se, tokom XIX i početkom Xxv., pored odstranjenja svega prevaziđenog. Arh. je postojanje, značajnim teorijskim delima A.Ž. Borija, R. Baimajstera, K. urbanizam postajanje odnosno nastajanje, vremenski Z itea, E. Fasbendera, E. H auarda, T. Garnijea, L. H erhera, R. kontinuitet u oba pravca. Promenljivi tokovi postajanja Anvina i drugih, urbanistička delatnost sve čvršće oslanjala na ostvaruju nove ideje; spoljnji i unutrašnji otpor njihovom teoriju, što je dovodilo do novih savremenih urbanstičkih koncepcija i značajnih prekretnica pri rekonstrukciji gradova i izražavanju i provođenju u život redovno je vrlo snažan. izgradnji novih naselja. Pozornica urban. delanja je trodelna; raspoređena je 2. Urbanističkom delatnošću, koja se novim u vazdušnim slojevima zamljinog omotača, na površini zemlje i ispod nje. Glavni njen deo predstavlja površina zemlje; na progresivnim ostvarenjima, bliskim životnim potrebama njoj se uglavnom odvija život. Shodno raspoređenosti te gradskog čoveka borila ne samo za čovečiju životnu sredinu, pozornice u prostoru, uređenje gradova sastoji se od vazdušnog, nego je to bila i vidljiva osuda stare, nezdrave strukture grada, površinskog i podzemnog urbani zma. Sva tri vida urbanizma su borba za njeno un ištenje i zamenu novom, b oljom . K ada u Novom Svetu, u punoj slobodi stvaralaštva, bez privatnog nedeljivo povezana. vlasništva zemljišta budućeg grada, arhitekti projektuju novi U urbanom životu u nekom prostorno- grad, oni će ravnomernim rasporedom parkova po Filadelfiji i vremenskom poprištu, čovek je osnovno merilo odnosa svih Savani, ostvarivati novu ideju, koja će prodirati u evropski njegovih udaljenosti, dužine i dometa delatnosti zajednice urbanizam tek posle tri veka. Ali je to urbanističko dragoceno uopšte. Osamljen, u grupi ili kao gomila, on se u antičkom nasleđe iz XVIIv. delovalo početkom Xxv. kao opomena i prostoru umnožavao po istom fizičkom merilu kao uticalo da na primer, Filadelfija ostvari veliki Fairmount park, množiteljem. U tako statički određenom i euklidovski do koga je prosečena glavna dijagonalna Fairmount avenija. skrojenom prostoru živeo je i delao antički čovek; kretao se Tom dvostrukom borbom urbanizam je postigao samo po površini zemlje kao i duhovno i fizičko merilo stvari. U svetu dinamički pokrenutih stvari, u veku strojeva, da mu se daju značajne funkcije u okviru drzavne politike, čovekovo biće i njegovo dejstvo umnožilo se shodno komunalne i društvene delatnosti. To se vidno izražavalou povećanom broju spoljnjih i unutrašnjih faktora. Domet ovim funkcijama: njegovog kretanja, delovanja i dejstvovanja povećavao se - urbanizam postaje glavni i neophodni činilac u nesrazmerno i traje još uvek. jačanju odbrambene snage zemlje, naročito u periodu do i za Problemima urbanizma, teorijski i praktički, može vreme srednjeg veka i renesanse, izgradnjom novih utvrđenih se pristupiti sa gledišta samog urbanizma kao nosioca gradova i novih utvrđenja oko starih gradova, prema novoj sopstvene kategorije u odnosu na tehniku, misaonost, ratnoj tehnici; umetnost i organizaciju prostornog delanja. Sa gledišta - urbanizam doprinosi jačanju privredne snage urbanista koji ga sprovode, može s pristupiti stručno, misaono, zemlje osnivanjem novih pristanišnih gradova, preko kojih će umetnički, organizatorski, osećajno, emotivno itd. Sa gledišta se razvijati prekookeanska trgovina sa kolonijama i drugim društvene zajednice, upravnih i lokalnih vlasti, urbanizam je zemljama (H avr, Brest, Rošfor, Petrogr ad, Odesa); sa tom nužnost koju nameće uređenje prostora i njegovo vremensko svrhom osnivaju se novi gradovi, radi smeštaja izbeglih usmeravanje. Zakonodavac, investitor, administrator, hugenota iz Francuske, iskusnih majstora zanatlija, koji finansijer, upravljač fondova i proizvodni centri, jednom reči prenose u Nemačku nove oblike privrede; celokupna društvena zajednica ima u urban. delatnosti mnogo - potreba za učvešćenjem državne vlasti u moćniji instrument nego u arhitekturi. Urbanizam je politički kolonijama pruža urbanizmu široko polje rada pri stvaranju zadatak prvog reda. utvrđenih administrativnih i vojnih centara, kao planski
647
1.
Plan grada Tlemcen, Alžir; gradovi u Severnoj Africi su podizani po d istorijskim ut icajem vojnih legija
2.
Generalni pl an za N ovi K artum iz 1910, duž reke N il
3.
N ju D elhi, Indija, 1911; arh. E. L utyens I H . Boker – evropski deo grada izgradjen je pod uticajem uredjajne urbanističke osnove Vašingtona Grad Princ Rupert Harbour, u Engleskoj Kolumbiji, sa pravolinijskim sistemom ulične mreže
4.
organizovanih gradskih naselja; - u industrijski razvijenim zemljama Evrope, urbanizam rešava nov, značajan problem: izgradnju radničkih naselja novog tipa, Bornvil i Port Sanlajt, gde se stanovanje povezuje sa slobodnim zelenim prostorima oko porodičnih kuća, uz zadovoljavanje potreba društvenog i kulturnog zivota. Mozemo pretpostaviti da su ta naselja imala uticaj na rađanje Howardove ideje o vrtnim gradovimai i na širenje pokreta za izgradnju vrtn ih gradova po Ev ropi.
1. 2.
Le Corbusierov olan grada Čandigara u podnožju Himalaja za oko 150000 stanovnika Urbanizam baroka; baokna koncepcija plana grada Manheima, iz 1799
- borbeni stav urbanizma u XI X v. usko je vezan za razvoj kritičkih radova nezdrave strukture ne samo starih jezgara, nego u još oštrijem obli ku nove stambene izgradnje, bezobzirne eksploatacije gradskog žitelja od vlasnika najamnih “stambenih kasarni”. Ta idejna borba dovodi do naprednijih zakonskih propisa o stambenoj izgradnji, do šireg društvenog pokreta za oslobođenjem od najamnog stana organizovanjem društvene izgradnje stanova. - javljaju se nove idejne koncepcije, gde društvena stambena izgradnja napušta okove starog urbanizma i gde se za nove stambene komplekse stvaraju novi, zdraviji i udobniji životni uslovi, mirne stambene grupacije, van ilične saobraćajne buke. - uloga urbanizma naročito se živo ispoljava krajem XIX i početkom Xxv. u nastojanjima američkih i evropskih arhitekata-pejsažista za uvođenje parkova i mreža zelenila u gradu i oko grada. To nastojanje postaje naročito blisko čoveku i gradskom detetu stvaranjem dečjih sportskih igrališta i zahtevima o njihovoj razgranatoj mrezi. Urbanizam je, stvaranjem bolje, čovečnije životne sredine, borbom za rešenje stambenog pitanja, uvodeći ga u okvire društvenih organizacija i u programe komunalne izgradnje, uz otvaranje perspektiva sve savršenije organizacije gradova u budućnosti, izražene u generalnim urbanističkim planovima, dobijao sve veći društveni i kulturni značaj. K oncepcija urbanizma, kao prostorne um etnosti, koja se u renesansi i dalje, kroz XVII i XVIIIv. uglavnom izrazava u kompoziciji arhitektonskog okvira trgova, pa čak i samih fasadnih zidova, iza kojih ostaje prazan prostor - slučaj trga Vandom - sa prelazom u vek industrijske revolucije problematike urbanizma postaje neuporedivo slozenija i sudbonosnija. Ona se prepliće sa masom nerešenih i teško rešivih problema iz oblasti društvenih, socioloških, medicinskih i tehničkih nauka. Takav razvoj urbanizma i njegov društveni značaj doveli su krajem XIX i početkom XXv. do razvoja urbanističke teorije i do naučnih radova, koji su davali urbanizmu značaj naučne discipline, blisko sjedinjene sa tehničkim i umetničkim stvaralaštvom. Tim putem je urbanizam osvojio sebi mesto među katedrama visokih škola i univerziteta. U R B AN I Z A M “ KI N E SK I Z I D ” V . Ki nesk i zid urbanizam URBANIZAM BAROKA Arhitektonska i urbanistička delatnost renesanse razvijala se pod uticajem novih životnih potreba, društvenog i ekonomskog razvoja pojedinih gradova i kulturnih strujanja, među kojima su promene u estetskim shvatanjima i uku sima dovodile do poj edinih stilskih varijanti i nijansiranja. Jača odstupanja od kanoničnih kompozicionih principa renesansne arhitekture i uvođenje novih izražajnih sredstava, ali zasnivajući se na razvojnom stepenu pozno renesanse, dovela su do novih arhitektonskih dela koja su od poznijih istoričara umetnosti svrstana u umetnički pravac pod nazivom barok . Pojava baroka ima svoje korene u teznjama svih grana umetnosti da traze i unose nove koncepcije, nove oblike, kao što se to dešavalo kroz čitavu kulturnu istoriju,
smenama pojedinih arhitektonskih oblika i stilskih pravaca, što je nalazilo odjeka i u urbanističkom stvaralaštvu. Glavne narudžbine u toku XVIIv. i XVIIIv. crkve, dvorci i bogate vangradske vile i vrtovi - ukazuju na to da je arhitektura bila pod znatnim uticajem aristokratske kulture i težnji katoličke crkve da umetnost iskoristi za svoje ciljeve. Ti uticaji prenosili su se i na kompozicije okolnih prostora, za koje je bila naročito zainteresovana crkva. U težnji da se pred crkvom stvori skladno uobličen pristup, kompoziciono vezan za arh. crkve, bila su ulagana znatna sredstva da se ostvare takvi prostori, trgovi pred crkvama. Arhitekt, stavljen pred zadatak kompozicije trga pred crkvom ili dvorcem, težio je da ostvari arhitektonski ansambl, koji će se odlikovati novim, vizuelno efektnim svojstvima, gde će barokni erhitektonski okvir trga, izveden u ovalnim i kružnim linijama, sa zakošenim stranama trga biti u skladu sa krivolinijskim konturama, centralnom kompo zicijom osnove i fasade crkve i bogatom dekorativnom plastikom. Takvom povezanošću urbanističkog stvaralaštva sa arhitekturom, barokni trg je gubio svoju nekadašnju značajnu ulogu u razvijanju društvenog života i postajao pretprostor crkve, ili značajne društvene zgrade, sa funkcijom da svojim oblikom istakne i uveliča društvenu i arhitektonsku vrednost tih zgrada. Barokna shvatanja su nastajala postepeno, bez oštrih granica prema renesansnim, preplićući se u urbanističkim kompozicijama sa renesansnim koncepcijama, tako da se u savremenoj naučnoj literaturi izvesne tvorevine poznog Renesansa uključuju u barokne i obrnuto, pa neki istoričari umetnosti Michelangelova dela stavljaju u Renesans, dok po drugim ona pripadaju baroku. K od barokni h trgova , koji se izgrađuju u Rimu, a zatim u drugim delovima Italije i van njenih granica, kao završne, celinske prostorne kompozicije, osnovna je ideja isticanja glavnog, aksijalno postavljenog objekta, čime se jasno izražava da taj objekt postaje centar kompozicije, kome su svi ostali elementi kompoziciono podređeni. Arhitektonski objekt, kao centar kompozicije, dobija dominantnu ulogu i svojim centralnim položajem, većim dimenzijama prema ostalim elementima trga, svojom znatno bogatijom arhitektonskom obradom glavne fasade, spoljašnjih stepenica, glavnog portala. Aksijalnost i centralnost kompozicije naglašava se i razmeštanjem po glavnoj osovini trga, ili simetrično prema njoj, ostalih elemenata površine trga: fontana, spomenika, obeliska. U R B AN I Z A M E K U M E N O P O LI SA V . E k umenopolis U R B A N I Z A M I A R H I T E K T U R A V . A rhitektura i urbanizam URBANIZAM I EKOLOŠKI FAKTORI V . Ek ološki faktori u urbanizmu URBANIZAM I KOMUNALNA PRIVREDA V . Komunalna privreda U R B A N I Z A M I P O Z I T I V N A S I M B I O Z A V . Pozitivna simbioza u urbanizmu URBANI ZAM I PRAVI UGAO V . M it pravog ugla URBANIZAM I SLUČAJ V. Slučaj u arhitekturi i urbanizmu
U R BA N I Z A M I Z E L E N I L O V . Z elenilo u urbanizmu U R B A N I Z A M I Ž I V O T N A S R E D I N A Renesansna urbanistička teorija o idealnim i skladnim gradovima, stvarana tokom XV i XVIv., imala je svog uticaja na urbanističk u delatnost XVII i XVIIIv. mnogih gradova Evrope. Međutim, urbanizmu je tada bila značajnija umetnička komponenta sa pretežno apsolutističkom ideologijom. Tako, na pr. u Versaju,
648
K arlsrue-u i Manhajmu, kom pletna gradska gradska celina celina bila je podređena vladarskom dvorcu. U XIXv. urbanizam u Evropi prima novi pravac uslovljen naglim promenama u ekonomskoj i socijalnoj strukturi gradova koje je sobom n osio nagli nagli razvoj razvoj industrije i transporta. Urbanizam je tada bio zaokupljen preuređivanjem starih starih gradskih gradskih delova i proširivanjem postojećih gradova. Uz to, razvija se i urbanističko zakonodavstvo. Međutim, ovo zakonodavstvo kao i cela urbanistička praksa potpomagali su poznatu zemljišnu i građevinsku špekulaciju. Na taj način omogućeno je stvaranje novih prenatrpanih i nehigijenskih gradskih četvrti u većini gradova Evrope koji su imali t eznju eznju k a razvoju razvoju industrije. Ponovni razvoj urbanizma počinje krajem XIXv. U okviru njega javljaju se i neke napredne misli u cilju očuvanja životne sredine onakve kakvom je mi danas shvatamo. Među značajnijim radovima iz toga perioda poznato je delo Ernsta Bruha “Građevinska budućnost i plan izgradnje Berlina”, u kome se daje predlog “grupnog građenja saunutrašnjom regulacionom linijom, sa većim centralnim javnim parkom, čime će se postići svetlost, vazduh, sunce na svim stranama; napred umereno široka ulica, pozadi prostrano dvorište sa vrtnim uređenjem. Ne manje značajan je rad i Arminusa, koji 1874.g. ističe ideju o socijalnom preobražaju društva: “Gradska zajednica u svojim različitim slojevima treba čovečno da stanuje - to je prva i najvažnija potreba o kojoj se mora brinuti pri i zgradnji i pro širenju grada.” grada.” G odine odi ne 1874. u Švedskoj Švedskoj se usvaja Zakon po kome svi gradovi moraju da imaju svoje planove širenja. To je prvi zakon takve vrste u Evropi. U ovo vreme i u Velikoj Britaniji (1876) donosi se Zakon o zaštiti voda od zaga zagađenj đenja. a. U R BA BA N I Z A M I N N A T U R A V . In natura natura URBANIZAM IN SYDERIS FORMAM V . In syde syderis ris formam URBANIZAM KAO IDEOLOGIJA Prema Henri Lefebvre-u, kao predstava, urbanizam je samo ideologija koja želi želi da bude i izdaje izdaje se se za “ umetnost”, “ tehniku” , “nauku” , što što zavisi od slučajeva i sticaja prilika. Ta ideologija smatra i kaže za sebe da je jasna; ona sadrži skriveno, nerečeno: to što prikri pri kriva, va, što sadrzi, sadrzi, kao kao zeljuza delotvorni delotv orni m, urbanizam nosi u sebi dvostruki fetišizam. Prvo, fetišizam zadovoljenja (satisfaction). Zainteresovane treba zadovoljiti, dakle poznavati njihove potrebe i odgovoriti na njih. Drugo, postoji fetišizam prostor a. Prostor je stvaranje. stvaranje. K o stvara prostor, stvara ono što je uspelo da ga ispuni. Mesto dovodi do stvari, a dobro mesto do dobre stvari. Otuda dvoznačnost, nesporazum, jedinstvena oscilacija. oscilacija. U R B AN AN I Z A M K I N E SK SK I Z I D V . Ki nes nesk i zid urbanizam urbanizam U R B A N I Z A M O T V O R E N O G D R U Š T V A V . Otvore Otvoreno no društvo U R B A N I Z A M U D O M E T U K R A N A V . Krans Kransk i urbanizam U R B A N I Z A M U R E D J E N E P L A N E T E V . U redje redjena na planeta URBAN IZ AM , AGRAFS AGRAFSKI KI V . A grafsk rafsk a nase naselja lja URBANIZAM, ANALIZA POJMA Pojam “urbanizam”, koji potiče od grč. reči “urbs”, a zatim lat. “urbanus”, gradski, varoški, prevazišao je pojam grada i naselja. U širem smislu, danas urbanizam rešava probleme uređenja prostora. Uređenje grada ili naselja izraženo u terminu urbane jedinice, kao što su delovi kompleksa grada, industrijski centri,
klimatska mesta, rudarsko-privredna područja ili ma koje druge vrste urbanih jedinica, vezano je za okvirno uređenje suseds susedstva, tva, okol ine, regiona, oblasti oblasti i republik r epublik e. Urbanizam je arhitektura prostora ili arhitektura grupnog stanovanja. Urbanizam tretira socijalne probleme, osunčavanje, aeraciju, ozelenjavanje, prostor i harmoniju. Urbanizam je izrazen svojim komponentama. Bez obzira na stepen materijalne kulture i potencijalnu snagu privrede, prostor se uređuje na način zavisan od postavljenih mogućnosti. Urbanizam svojim stepenom razvitka unapređuje date mogućnosti uz prethodno produbljavanje samog značaja urbanističkog sadržaja i njegove delatnosti. Za postizanje uspeha u urbanističkoj delatnosti kao sredstvo koristi se regionalno i prostorno planiranje, nauka, arhitektura (i ostale grane umetnosti) i hortikultura. Urbanizam je nedeljiv pojam čijem jedinstvu doprinosi političko-društveno gledište, nauka, umetnost i idejnost. idejnost. N jihov odnos zavisi zavisi od i ntuicije i um ešnosti šnosti u rbanista rbanista kao planera ili projektanta. Urbanizam prema svojim delatnostima prvo pripada društvu. Urbanisti projektanti i planeri treba da omoguće rad svih objedinitelja urbanog pojma. Urbanizam je delatnost koja se bavi prostornom organizacijom naselja. Ova delatnost vodi računa o pozitivnom nasleđu i odstranjenju negativnog. Urbanizam oblikuje nove prostore s pogledom unapred u cilju ispunjavanja zahteva koje pred njega stavlja društvo. U najopštijem smislu obuhvata se delatnost koja ima svrhu da proučava gradove i naselja, da ispituje uslove pod kojima je nikao i pod kojim se razvio jedan grad, da izdvaja ono što se može okarakterisati kao uspelo, i da, koristeći se iskustvima kao i pojedinim granama nauke, ostvaruje principe i metode na osnovu kojih treba prilaziti rešavanju određenog zadatka iz oblasti l judskog stvaralaš stvaralaštva. tva. Proučavajući razvitak društva, gradova i ljudsku delatnost, urbanizam predviđa zbivanja i potrebe za jedno društvo. Prema tome, delatnost urbanizma se ispoljava u planiranju, projektovanju i preuređenju oblasti, regiona, aglomeracije i dr. Urbanizam mora biti dosledan nastalim potrebama i uslovima za razvitak društva, nauke, tehnike i umetnosti. Njegova delatnost čini arhitekturu kompleksa koja u svojim okvirima sadrži sve umetnosti.
Urbanizam je naučna disciplina koja istražuje i proučava principe i odnose na kojima treba oblikovati prostor i izgraditi aglomeracije. Da bi se došlo do rezultata i zaključaka, sprovode se analize i proučavaju funkcije gradova kao društvenih, kulturnih i ekonomskih centara. Izučava se istorijski razvoj grada, kao i činjenice koje su uticale na njegovo stvaranje, pa shodno tome urbanizam postavlja nove principe koji će uslovljenim razvitkom društva odgovarati čoveku i njegovim po trebama trebama za njegov njegov društveni, materijalni materijalni i duhovni zivot. Analiza koja se sprovodi u urbanizmu ima zadatak da prouči strukturu i funkciju gradova. gradova. Potrebno je utvrditi u kome stepenu sklop gradova odgovara osnovnim funkcijama i nastalim potrebama, kako bi se gradovi mogli planirati i razvijati s obzirom na strukturu i potrebe u budućnosti. Urbanizam izrazava i ekonomsko planiranje i postepeni razvoj umetnosti uređenja prostora putem uređajnih osnova ili putem svojih planova.
Urbanizam označava uređenje prostora u svim razmerama i izučavanje svih faktora koji potencijalno utiču na urbanu jedinicu. Kako sanitarni uslovi čine jedan od dejstvujućih faktora pri rešavanju uslova stanovanja, to se urbanizam
649
1.
U rbanizam i život na sredina. sredina. “Park sistem” sistem” u Bostonu, 1891 godine. Zelenilo je planski provučeno kroz grad povezujući gradski park sa perifernom šumom
2.
Urbana sredina; Peter Eisenman, urbanistički plan kompleksa gradjevina u New Yorku, 1987
može definisati i kao tehničko rešavanje problema komunalne higijene. Za definiciju urbanizma u klasičnom smislu bitno je da se primeni kako metod naučne discipline i izučavanja, tako i metod umetničkog stvaralaštva i oblikovanja. URBANIZAM, ANTIČKI, RAZVOJ V. Grčki urbanizam, razvoj U R B A N I Z A M , A U T O H T O N I V . A utohto utohtoni ni urbanizam urbanizam
URBAN IZ AM, BIBLI JSKI V . Biblijsk Biblijsk i urbanizam urbanizam URBANI ZAM, BIOLO ŠKI V . Biološk Biološk i prostor prostor URBANI ZAM, DEFI N ICIJA ICIJA POJ POJM M A (lat. urbanus gradski ) radski ) Urbanizam je delatnost u vezi sa planiranjem, projektovnjem, izgradnjom i uredjenjem naselja u tehničkom, estets estetskom, kom, ekonom skom, društvenom i pravnom p ogledu. U proširenom značenju, urbanizam je proučavanje razvoja gradova i njihove fizičke i socijalne strukture, a u najnižem značenju, delatnost koja se bavi izradom urbanističkih planova. Izrazima rurizam i rurizam i ruralizam označuje se delatnost koja se odnosi odno si na uredjenje sela. sela. No urbanizam u rbanizam term inol oški sve više pokriva pokri va u uredjenje ruralnih naselja. naselja. Naziv N aziv urbanizam urbanus gradski. potičke od latinskog urbanus gradski.
1. 2.
Nancy, Here de Corny; tri medjusobno spojena trga Plan obnovljenog grada Vavilona
najstarijih sumerskih gradova. Ta umetnost nije se odvajala od arh. Rim. teoretičar Vitruvije ("Deset knjiga o arhitekturi") bio je isto vremeno vremeno i jedan jedan od od prvih prvih teoretiča teoretičara ra urbaniz urbanizma. ma. U stvari stvari tada nije postojao ni poseban pojam za urbanizam. Sa arh. on je činio celinu i vrhovnu veštinu i tehničko znanje starog sveta. Tadašn Tadašnjiji arhitekt arhitektii bili su univerz univerzaln alnii stručnja stručnjaci, ci, ne samo samo konstruktori zgarada već i graditelji gradova, ulica, trgova, parkova, hidrotehničkih uređaja, utvrđenja opsadnih mašina itd. Plansko osnivanje gradova potiče još od starih civilizacija, asiro-vavilonske i egipatske. Veliki domet u planskom podizanju gradova postigli su Heleni u periodu veće razvoja trgovine i osnivanja trgovačkih kolonija van klasične Grčke; ono je počelo još u VIII i VIIv.p.n.e., ali je veći zamah nastao posle osvajanja Aleksandra Makedonskog. Najveći uspeh je postignit u doba helenizma od IV do Iv.p.n.e. u kome je umetnost dostigla visoki stupanj, spajajući uticaje Azije i klasične Grčke. Najbolji ostaci planski osnovanih gradova i akrpola jesu Selinunt, Agrigent i Sirakuza na Siciliji, Paestum kod Napulja, Milet i Prijena u Maloj Aziji itd. Ovi gradovi i njihove agore i akropole predstavljaju najbolje obrasce ant. urbanizma. Rimska Imperija, na ogromnoj teritoriji Evrope, Afrike i Azije kojom je vladala, podizala je drumove, nove gradove, kastrume za vojne posade, koristeći se iskustvom grč. planski izgrađenih gradova. Tip kastruma sa dve pod pravim uglom ukrštene ulice cardo i decumanus nalazi se u osnovi mnogih gradova koji su nasledili gradove Imperije i na tim osnovama se dalje razvijali. Posle propasti Imperije propadaju i mnogi ant. gradovi i često se raseljavaju. Rani Srednji vek je period dezurbanizacije, dezurbanizacije, stvaranja malih, slabih naselja uz zamak feudalca ili uz značajnije manastire. Tek u XIV i XVv., sa jačanjem pojedinih feudalnih gospodara a i sa stvaranjem građanske klase, nastaje potreba za stvaranjem novih utvrđenih gradova. te gradove odlikuje pravilnost i ortogonalnost osnove. U juž. Francuskoj i Nemačkoj podignuto je više takvih gradova. Ponekad je ta pravilnost samo mrtva shema koja se ne prilagođava ni reljefu terena ni osnovnim funkcijama gradskog života, no nekad je osnova grada funkcionalno razvijena i diferencirana (Montpazier, Montauban, Aigues-Mortes). Urbanizam Srednjeg veka značajan je uglavnom po spontanoj strukturi grada, ali je nakraju svog razvoja dao nekoliko uspelih obrazaca obrazaca planski organizovanog grada. grada.
Urbanizam je interdisciplinarna delatnost, što ne isključuje njegovu specijalnost u smislu zasebne struke i nauke. Ne treba ga shvatati kao paralelnu saradnju različitih različiti h disciplina, već bolje kao multidisciplinarnu jedinstvenu delatnost nastalu bavljenjem različitih disciplina gradom kao predmetom zanimanja. Arhitektura je matično područje iz kojeg se urbanizam razvijao, ali i druge nauke i grane tehnike bave se, s različitih stanovišta, problemima naselja: urbana geografija (struktura, rasprostranjenost i uslovi nastanka i razvitka gradova s obzirom na geografski položaj i topografski smeštaj), urbana sociologija (struktura, odnosi i život društvenih skupina i pojedinaca u okviru fizičkih prostornih okvira naselja), urbana ek onomij onomija a (gradsko i regionalno gospodarstvo, snage rasta grada, ekonomska strana pojedinih elemenata kao što su ekonomika stanovanja, zemljišna renta itd.), istorija, arheologija, medicina (urbana (urbana higijena ),), gradjevinarstvo i planiranje nje saobra saobraćaja ćaja , hortikultura (planiranje komunalna tehnika, planira hortikultura (planiranje i podizanje zelenih površina i nasada), urbana ek olog ologija (zaštita čovekove okoline u gradu) pa biologija, psihologija i dr. Urbanizam renesanse i baroka dao je sjajna ostvarenja gradova u estetskom pogledu, ali najviše u URBANIZAM, DVODIMENZIONALNI V . fortifikacionoj tehnici. Proučavajući novi tip fortifikacija koji je D vodime vodimenziona nzionalna lna arhitek arhitek tura zahtevao razvoj vatrenog oružja, arhitekti V. Scamozzi, G. Vasari Vasari i dr. stvarali stvarali su gradove gradove idealne idealne za nova nova utvrđenj utvrđenja, a, URBANI ZAM, D VORSKI VORSKI V . D vors vorskk i urbaniza urbanizam m bastione, terase. Nekoliko gradova je izvedeno po principu URBANIZAM, EKONOMSKE STRUKTURE V . idealnih gradova , na pr. Palmanova u Italiji. Idealni gradovi su bili E k onoms nomskk estruktureu urbanizmu urbanizmu jednostavni u pogledu unutrašnje saobraćajne mreže koja se URBANIZAM, GEOGRAFSKI FAKTOR U sastojala od nekoliko ortogonalno položenih ulica i jednog do dva pravougaona trga nasuprot komplikovanoj i isprelamanoj U R B A N I Z M U V . G eografsk rafsk i fak tor u urbanizmu urbanizmu liniji fortifikacija. Barokni gradovi koji su bili rezidencije URBAN IZ AM, GEOGRAFSKI GEOGRAFSKI V . G eografs ografskk i urbanizam vladara (Versaill (Versaill es, es, K arlsruhe, Nancy) odli kuju se aksijalnim aksijalnim , simetričnim kompozicijama, radijalnim ulicama koje se sustiču URBANIZAM, HIDROTIČKI V. Hidrotički urbanizam u jednom trgu. U R B A N I Z A M , I N S T I T U C I O N A L N I V . Institucionalni Institucionalni Krajem XVIIIv. još postoji apsolutno jedinstvo urbanizam arhitekture i urbanizma. U poč. XVIIIv. realizuje se jedan od najvećih urbanističkih poduhvata, kada Petar Veliki osniva URBANIZAM, ISTORIJA V . I storija torija urbanizma urbanizma novu prestonicu Rusije Sankt Peterburg – docnije Petrograd, URBANIZAM, ISTORIJAT U savremenim urbanističkim Lenjingrad – na delti delti N eve. eve. Petar Petar Veliki, K atarina II i njihovi proučavanjima i poduhvatima, koji su veoma kompleksni, naslednici pozivaju evr. arhitekte, uz koje se formiraju i ruski, učestvuju ekipe stručnjaka. Pored arhitekata-urbanista u njima dajići gradu u toku oko sto godina izgradnje jedinstven i sudeluju ekonomisti, statističari, istoričari, geografi, demografi, skladan stil, gde ital. barok prelazi u specifično rus. klasicizam. sociolozi, psiholozi, psihohugujeničari, komunalni inženjeri, Projektujući palate, trgove i "prospekte", arhitekti i urbanisti se hidrotehničari, saobraćajni inženjeri i dr. Ovakav vid urban. ne raz r azdvajaju. dvajaju. bio je nepoznat u prošlosti. Ali urbana ostvarenja, ili umetnost Barokni u. XVIIIv. razvija se u Francuskoj pod stvaranja gradova, stara su – prema onom što je do sada poznato - oko 6000 godina. Na takav zaključak upućuju ostaci apsolutističkom vladavinom Louisa XV i Louisa XVI.
650
Komisija umetnika daje predloge za preuređenje centra Pariza, stvaranje novih trgova i bulevara. Trg Concorde (ranije Place Louis XV) je zamišljen i započet podizanjem dve simetrične zgrade koje je projektovao J.- A. A. Gabriel. Gabriel. Većina Većina trgova trgova je zamišljena u vidu zvezde u kojoj se stiče veliki broj radijalnih ulica. Izuzetak je trg Concorde koji je pravougaon, bez radijalnih radijalnih ulica, ulica, uokviren zelenilom i samo samo dvema pomenutim palatama. Izbijanje Revolucije omelo je realizaciju tog plana. U XIXv. ponovo se prihvataju ideje komisije iz XVIIIv. i pod Napoleonom I započinje izgradnja monumentalne avenije Champs-Elysees i formiranje trga Etoile. Ali tek pod Napoleonom III i prefektom G.E. Haussmannom izvode se veliki radovi prosecanja novih bulevara i avenija i stvaraju trgovi zveudastog tipa. Ostvarenja rekonstrukcije Pariza imala su velikog uticaja na dalji razvoj oblikovanja gradova u svetu. Sa početkom XIXv., uporedo sa nastajanjem industrijske revolucije, dolazi do bitnih promena u društvu pa prematome i u razvoju gradova. Industrija ulazi u gradove i oni se naglo urbaizuju. Sredinom veka ulazi i željeznica u gradove i to jako utiče na promenu njihove strukture. Dolazi do specijalizacije u radu, razdvaja se inženjer od arhitekte, a inženjeri se dele na sve više specijalnosti. specijalnosti. Pro ces urbanizacije urbanizacije u Evropi dostigao je do tada neviđeni stupanj. Gradovi se za kratko vreme uvećavaju mnogostruko. Ali urbanizacija je dostigla najviši stupanj razvoja u Americi. Prvobitna prim itivna naselja naselja brzo napreduju napreduju i dobi jaju urbanizovan urbanizovan ob lik. Urbanistički planovi, su shematički, kruto ortogonalni, sa relativno uzanim i tipizovanim ulicama i sa malo trgova. Prvi grad koji je započet po stručno napravljenom planu bila je Philadelphia, čiji je plan napravio W. Penn 1682. Proces džinovske konurbacije konurbacije razvija se se oko Phil adelhije od N orfol ka, Richmonda i Baltimorea preko New Yorka, Providencea do Bostona. Krajem XVIIIv. G. Washington i T. Jefferson postavljaju temelje Washingtonu, novoj metropoli USA. Plan za novi grad dao je 1790 P. Ch. L'Enfant u duhu franc. baroknog urbanizma. Grad je projektovan ortogonalno, sa monumentalnim avenijama velike širine. Ortogonalni sistem presečen je dijagonalama koje se sustiču na važnijim tačkama (Capitol, Predsednikova rezidencija itd.) u čemu se vidi uticaj A. Le Notrea i Versaillesa. Washington je jedna od likovno najznačajnijih urbanističkih realizacija baroknog urbanizma s kraja XVIII i poč. XIXv. Krajem XIX i poč. XXv. postaje u. specifična disciplina disciplina ko ja se zasniva na mnogim naučnim saznanjima. Od tada počinje razvoj modernog urbanizma u novom značenju ovog termina. Naučni u. (za razliku od estetičkog) afirmisao se posle Prvog svetskog rata. Razvoj industrije, saobraćaja i tehnike, uopšte razvitak društva, krupne socijalne i političke promene, dali su novi, veoma kompleksan sadržaj modernom urbanizmu. Složenost novih uslova tražila je produbljeno proučavanje svih ljudskih i tehničkih faktora. Takvo proučavanje i primena naučnih i tehničkih dostignuća u urbanizmu nastaje posle Prvog svetskog rata, da bi se posle Drugog svetskog rata razvilo do viskog stupnja. Urbanizam postaje koordinator odgovarajućih naučnih saznanja, tehničkih postupaka, ekonomskih uticaja, najrazličitijih životnih potreba u cilju pronalaženja optimalnih rešenja organizacije ljudske aglomeracije. U takvom hodu, bilo je potrebno da se u. razluči od arh. Pionirsku ulogu u određivanju odnosa između te dve discipline imala je organizacija CIAM (Congres Internationaux d'Architecture Moderne) koju su pokrenuli 1928 arhitekti Le Corbusier, W. gropius, G.T. Rietveld, R.J. Neutra, L. Mies van der Rohe i dr. Ovaj projekt formulisao je 1933 "Atinsku povelju", značajan kodeks modernog urbanizma i arhitekture. Tu je prvi put izneta jedinstvena urbanistička doktrina, ali uvek tesno povezana sa arhitekturom, jer je jedno sastavni deo drugog. Atinska povelja ima fundamentalan naučni i praktični značaj za razvoj arhitekture i urbanizma.
URBAN IZ AM, I STO RIJS RIJSKI V . Biblijsk Biblijsk i urbaniza urbanizam m URBAN IZ AM, ISTO ISTO RIOGRAFSKI RIOGRAFSKI V . I storijs torijskk i urbanizam urbanizam URBANIZAM, KASNOANTIČKI V. Hrišćanski urbanizam, urbanizam kasnoantičkog hrišćanskog perioda
URBANIZ AM, KOM KOM ERCIJALNI ERCIJALNI V . Komercijalni Komercijalni gradovi gradovi URBAN IZ AM, KOSM KOSM OGON IJS IJSKI V . K osmog smogonijsk onijsk i spevovi URBAN IZ AM, KRANSKI KRANSKI V . Kransk Kransk i urbanizam urbanizam URBAN IZ AM, KRATKI KRATKI PREGLED RAZVO JA Urbanizam (lat. urbs – grad ) kao naučna naučna disciplina disciplina pripada novom vremenu, iako je već i u najstarije vreme (po nadjenim iskopinama) bilo poznato plansko i organizirano gradjenje naselja. Elementi urbanističke organizacije prisutni su već kod nastambi rodovskih zajednica u americi (tzv. Puebla), kao i u naseljima iz bronzanog doba nastalim u močvarama današnje severne severne Italij e, Austrije Au strije i bivš biv še Jugoslavije Jugoslavije (tzv. Teramere). Teramere). Stare kulture Egipta, Asirije, Vavilona, Persije, stvorile su naročito u periodu robovlasničkog društva velike gradove – metropole . Teško je danas govoriti o tome u kolikoj meri su to sve bili planirani zahvati, ali je sigurno da u dispoziciji mnogih egipatskih gradova možemo uočiti odredjeno zoniranje prema socijalnoj strukturi i vrlo jasne rastere ulica, rastere ulica, odnosno blokova zgrada. Slično je i sa egipatskim vojnim logorima, koji su sigurno morali biti prethodno planirani. Gradovi u dolini Eufrata i Tigrisa nastali su u drugim klimatsko-geografskim okolnostima, a i u drugoj ekonomsko-socijalnoj strukturi od onih u Egiptu, pa u pogledu urbanističke organizacije pokazuju pokazuju i druge karakte karakteristike. ristike. No i tamo se može govoriti ne samo o pravilnom rasteru ulica, već i o relativno visokoj komunalno-urbanističkoj kulturi (akvadukti , navodnjavani park ovi ovi , kanalizacija ) i odredjenom funkcionalno-oblikovnom zoniranju, sa naglašenom ulogom centra. Interesantno da je već tada posto postojalo jalo diferen diferencira ciranje nje profila profila ulica ulica prema njiho njihovoj voj ulozi u saobraćaju.
U razvoju grčke urbane arhitekture naglašena su dva perioda. Prvi je arhajski arhajski vezan vezan na otok K rit , karakterizir karakterizir an izgradnjom gradova na brežuljcima, a drugi je klasični, orijentisan na izgradnju gradova uz morsku obalu. U arhajskom periodu rasteri ulica su nepravilni, ali potpuno prilagodjeni konfiguraciji terena, a u klasičnom prevladavaju potpuno pravilni rasteri ulica, forsirani nezavisno od karakt eristika terena. S urbanističkog stanovišta interesantniji je klasični period, koji je u mnogo čemu predodredio opšti razvoj urbanizma. To se u prvom redu odnosi na ortogonalnu shemu i jasno zoniranje pojedinih funkcija grada. Čitav niz grčkih gradova iz tog perioda potpuno je smišljeno nastao po tzv. hipodamsk oj shemi shemi ,, nazvanoj po graditelju Hipodamusu, planeru Priene i drugih grčkih gradova. Ta shema primenjivana je bez obzira obzir a na razudjenost razudjenost o bale i karakteristik e terena, terena, što je negde tražilo dublja zadiranja u teren i izvodjenje skupih potpornih zidova, ali je ujedno omogućena i potpuna afirmacija stvaralačke snage grčkih arhitekata. Profili ulica prilagodjeni su njihovom udelu u opštoj saobraćajnoj shemi, pa su glavne ulice 3 do 5 puta šire od sporednih. Društveno uredjenje i način života odrazili su se i u strukturi gradova, tako da su gotovo u pravilu agora i opšte društveni sadržaji bili centar grada nastao uz presecište glavnih ulica. Ovu shemu preuzeli su kasnije Rimljani a ona je dominantno uticala na razvoj urbanizma. Rimljani su nastavili da grade pod snažnim uticajem Grka. Ekonomski mnogo jači, ekspanzivniji, stvaraju i mnogo veće gradove gradove (smatra (smatra se da je Rim mogao mogao imati imati i preko preko 1,500.000 žitelja). Velike osvojene teritorije, rasprostranjene kolonije, zahtevale su vojsku sposobnu da odbrani Imperiju i odgovarajuće logore za njen smeštaj, pa nas Rimljeni obogaćuju još jednim urbanističko-arhitektonskim pojmom:
651
1. O snova Nabukodonosorove palate palate 2. Osnova rimskog naselja 3. Arles. Arles. Ostaci rimskog rimskog amfiteatr amfiteatraa korišćeni korišćeni su u srednjem veku kao gradski zidovi
1.
Istorijsko naselje Maubeuge na obali reke Sambre. Plan odbrambenih spoljnjih utvrdjena po projektu Vobana
2.
Freudenstadt svojim planom kv adratnog oblika i pravilnom mrežom ulica predstavlja poseban primer uredjenja gradova po šemi “idealnih gradova”
3.
Manheim ima pravilnu uredjajnu osnovu zasnovanu na ortogonalnoj pravolinijskoj mreži ulica koje su postavljene upravno prema palati dvora ili paralelno njoj. Grad uokviruje kružna širola aleja
Rimski castrum (vojni logor). (Scamocci 10 do 20 metara). Neki se zalažu za zakri vljavanje ulica radi obogaćenja vizure, a neki upravo u pravim potezima Ortogonalni raster sa naglašenim medjusobno vide funkciju i lepotu. Naročito je značajno razmatranje upravnim ulicama, preuzet od Grka (Cardo i D ecumanus ), Leonarada Da Vinči koji, izmedju ostalog, predlaže rešavanje postaje osnov ne samo svih vojnih logora, već i planiranih gradskog saobraćaja u dva nivoa (gornji nivo za pešake, donji gradova, pa čak i rezidencija (Dioklecijanova palata u Splitu). za vozila). Ta ideja, koja je dugo čekala na svoju realizaciju, kao U osnovnom zoniranju sadržaja takodje je uočljiva veza na i niz drugih genijalnih zamisli Leonarda da Vinčija, danas je Grke. Javni sadržaji nalaze se obično u centru , tj. presecištu gotovo jedina mogućnost za rešavanje opterećenih jezgara i glavnih ulica, iako u nekim gradovima (Palmira) dolazi do centara. formiranja centra u vidu ulica.Socijalna podvojenost snažno se izrazila u rimskim gradovima, naročito u stambenim zonama. Epoha renesanse ostavila je niz izvanrednih Sirotinja je stanovala u nehigijenskim najmamnim kućerinama, urbanističkih gradskih celina, koje su do danas ostale a bogataši u najraskošnijem letnjikovcima. Iako su Rimljani u nenadmašene (npr. ulica Ufici u Firenci široka je 30 m), pa urbano-komunalnom smislu ostvarili veliki napredak i ostavili izvestan broj trgova koji su u renesansi nastali ili su nam impresivne gradjevine, često im je u urbanističkom smislu rekonstruisani (trg Sv. Anunciate u Firenci). Trg Sv. Marka u nedostajala rafiniranost Grka. Veneciji gde se razvila široka lepeza stilova (romanski kampanili; gotika - duždeva palata; renesansa - biblioteka; Raspad rimskog Carsta praktično označava i kraj vizantijski - crkva S. Marka. robovlasničkog društvenog poretka i nastupa feudalizam, koji se razvija gotovo istovremeno u svim delovima Evrope, iako Renesansa u svom kasnijem stadijumu postepeno različitim intenzitetom. Za srednjovekovne gradove prelazi u barok (XVI-XVII vek), oblici postaju postepeno karakteristično je da oni nastaju okupljanjem oko samostana bogatiji, gube svoju formalnu čito ću i jasnoću, što se (manastira), dvorca, trgova, raskršća, tj. oko tačaka koje su podjednako oseća u razvedenosti plana i bogatstvu detalja. saobraćajno, privredno ili religiozno središte manje ili veće Dekoracije i ornamenti postaju bitni elementi arhitektonske regije. Ali, jedan se deo srednjovekovnih gradova razvija i na kompozicije. Barok je svoje prisustvo mnogo više označio u još pristupnij im rim skim struktur ama, postepeno ih parcijalnim rešenjima (tzv. mali urbanizam ): trgovima, razgradjujući. Odbrambeni razlozi ograničavali su rast pojedinim kompleksima gradjevina, a manje je bitnih srednjovekovnih gradova, naročito onih na kopnu, pa je urbanističkih koncepcija, tako da se može reći da je u fazi većina gradova imala oko 8000 ili 12000 žitelja, jedino oni uz baroka došlo do realizacije nekih zamisli nastalih u renesansi. more bili su nešto veći (prednjačila je Venecija sa oko 190.000 Taj uticaj odredjeno utiče na formiranje urbanističko žitelja). Iako, kako smo već istakli, većina srednjovekovnih arhitektonskog jedinstva koncepcije trga (urbanističko rešenje i gradova nije nastala na temelju planova, već je više -manje okolna arhitektura sastavni su deo jednog koncepta). Zrakasto stihijski nastajala ili se ugradjivala u već postojeće strukture, širenje ulica jedna su od osnovnih komponenata idelanog deo gradova ipak se gradio i po planovima i to na vrlo čvrstim grada i jedan je deo dominantnih uticaja na razvoj urbanizma ortogonalnim shemama. Ti planski gradjeni gradovi obično su sve do naših dana. imali i funkciju utvrdjenja, jer su nastali kao propratna pojava Veoma interesantno poglavlje istorije urbanističke kolonizacije. S tim u vezi bilo je i takvih slučajeva da se uz teorije jesu stavovi tzv. utopista. Thom as Moo r u svojoj knji zi stihijski oblikovanu aglomeraciju razvio i planirani deo grada "Utopija" opisuje sistem mesta koja treba planirati tako da ne (Ravensburg). Otkrićem novih prekomorskih zemal ja i novi h puteva došlo je do naglog bogaćenja i razvoja materijalne i premašuju optimalnu veličinu, te se u tu sv rhu okružuju duhovne kulture. Pojedini gradovi zapadne Evrope, a naročito zelenilom. Utopisti predlažu naselje u kojem ne postoji oni u Italiji, postaju snažni centri trgovine, posredništva i vlasništvo, u kojem stanovnici uživaju bogatu mrežu ekonomske moći. Materijalna snaga tih centara širi mogućnost komunalija, društvenih dvorana i škola. Nove urbanističke vizije prisutne su u čitavom nizu utopističkih fantastičnih razvoja nauke, tehnike i umetnosti. romana napisanih krajem 17. i u 18. veku. Morelli u svojoj Obogaćeni slojevi društva, nezadov oljni knjizi "Zakonik prirode" iznosi u vodu gradjevinskih propisa misticizmom srednjeg veka, vraćaju se idejama humanizma. predlog izgradnje novih naselja sa bogato razvijenim i Umetnost uopšteno i arhitektura kao njen sastavni deo, svrsishodnim razmeštajima javnih objekata, a Marcier (1771 doživljavaju svoju renesansu. Čitav niz univerazlnih genija god.) predlaže izgradnju Pariza sa širokim ulicama i obalama, obogaćuju čovečanstvo svojom fantazijom i smislom za prostranim raskrsnicama, prostorima za pešake i kućama sa lepotu. Nastaju pronalasci od kojih mnogi tek danas ravnim kr ovovim a i vrtovi ma. Saint Simont se ne bavi m nogo doživljavaju svoje ostvarenje. Razumljivo da je ta duhovna opisivanjem urbanističkih rešenja, ali Owen i Fourier se tim klima morala uticati i na urbanizam. Okretanje starim problemom intenzivno bave, opisujući kao osnovni element civilizacijama Grčke i Rima, intenzivno proučavanje njihove naselje komune od 1.000 do 2.000 žitelja, što predstavlja skup ostavštine, dali su početni podsticaj a novo, obogaćeno objekata u obliku pravougaonog plana, očito inspirisan društvo, omogućilo je i daljnji procvat ideje himanizma. rešenjem velikih rezidencija. Fourier se detaljno bavi i Otkriće Amerike umanjilo je doduše trgovinu italijanskih funkcionalnim i estetskim principima grada, te daje i sve gradova i prebacilo je na primorske gradove uz Atlantik, ali je elemente koje treba imati u vidu da se postigne celina, verujući Italiji ostalo dosta materijalne moći (bankarstvo), pa je taj da se uz tako harmonične gradove može ostvariti i razvoj tekao gotovo paralelno. Svetlo i sunce ponovo se harmonično društvo. Gotovo identične poglede ima i Owen, vraćaju u gradove. Planiraju se i izgradjuju ortogonalni rasteri iako njegov predlog po svojoj arhitektonskoj koncepciji nije ulica. Sistem, simetrija, ritam, svojstveni su gotovo svim sličan Falansterijumu . planovima. Razumljiv o da opšti napredak tehnike dovodi i d o 19. vek je osim nekoliko izuzetaka, period slabljenja novih oružja, pa večiti problem zaštite dobija sada nov značaj. Nije dovoljno da grad racionalno funkcioniše i da su urbanističkih teorija i period sve većeg i snažnijeg afirmisanja zadovoljeni principi estetike, već je potrebna i sigurna zaštita. malogradjanskih ideala, iako je i tada bilo vrlo zanimljivih Traži se grad kao društvena harmonična celina. Pokušavaju se nastojanja naročito u oblasti urbanističke teorije. Primer su naći rešenja ( idealan grad ) koja će zadovoljiti tim povećanim Cabetovo opisivanje glavnog grada Icarie, Morrisov predlog za zahtevima. Arhitekt Scamocci predlaže shemu idealnog grada preuredjenje Londona po sistemu malih naselja itd. K rajem izvanredno jasnih i čistih dispozicija funkcije i oblika. Problem 19., a naročito u 20. veku, dolazi do naglog razvoja industrije, ulice i saobraćaja doživljava u renesansi naročito tretiranje i pojave novih saobraćajnih sredstava i opšteg razvoja tehnike. predmet je teoretskih rasprava. Većina predlaže široke ulice U gradovima se koncentriše snažna ekonomska i društvena
652
moć. Povećana mogućnost zaposlenja, školovanja, razonode itd. privlaće kao magnet nove stanovnike. Na staroj strukturi grada razvija se novi dinamički život, što dovodi do niza medjusobno povezanih uslovljenih problema (socijalni, materijalni , ekonomski, higijenski, saobraćajni itd.). Gradovi napravljeni za takav zamah, suočeni problemima koji stalno rastu, pokušavaju parcijalnim zahvatima da reše ono što im sredstva omogućavaju. 50. do 60. godina 19. veka Haussmann, proj ektuje i izvodi široke pariske bulevare , koji bez obzira na motiv nastajanja predstavljaju izuzetno naslućivanje budućeg razvoja i u stanju su da čak i danas omoguće relativno dobro odvijanja saobraćaja. Jelisejska polja široka su 60 do 70 m, a Avenija bulonjske šume čak 120 m. Na sličan način postupa se u drugim velikim gradocima, Beču, Berlinu, Antwerpenu, Briselu itd. Rešenje saobraćaja presecanjem dijalonalnih bulevara, ringova i saobraćajnih trgova najveća je i gotovo isključiva preokupacija, iako je bilo i drugih urbanističkih zahvata (izgradnja javnih objekata i parkova, asanacija stambenih četvrti itd.). Medjutim, sva ta rešenja, radjena bez dovoljno sagledavanja svih faktora i uticaja, vrlo često zastarevaju u trenutku ostvarenja ili otvaraju potrebu ni zom d rugih zahvata. Iako je u prošlosti kao što smo videli, bilo elemenata planske izgradnje gradova, ipak se ne može govoriti o urbanizmu kao naučnoj aktivnosti, jer se radilo o vrlo parcijalnom prilaženju i rešavanju problema i to uvek tako da je jednoj ideji bio žrtvov an čitav niz bitnih problema. Radi toga sve više sazreva potreba za širom intervencijom društva, na jednoj široj i naučnoj osnovi, kako bi se onemogućio stihijski rast i stvorila mogućnost izgradnje savremenog grada. Razmatranja postaju šira i sveobuhvatnija, tako da dvadesetih godina 20. veka imamo prve regionalne planove (SAD, Engleska, Nemačka), da bi nakon II svetskog rata došlo do punog razmaha načunog urbanizma. Na takvoj osnovu nastaje i razvija se savremeni urbanizam kao kompleksna nauka koja ujedinjuje niz struka; urbanu, arhitekturu (materijalno i estetsko uredjenje grada, odredjivanje načina izgradnje i uredjenje slobodnih prostora, rešenje saobraćajne mreže ulica), komunalnu tehniku (izgradnja saobraćajnih površina, kanalizaciona i vodovodna mreža, snabdevanja vodom, uklanjanje otpadaka, električni i gasni uredjaji itd.) urbanu higijenu (medicina), povijest i arheologiju (proučavanje struktura, rasprostranjenosti i razvitka gradova i naselja), urbanu sociologiju (raspored stanovništva, gustoća naseljenosti, volumen naseljenosti, migracija itd.), pravo (urbano zak onodavstvo ), ekonomske nauke (značenje gradske i regionalne privrede, te opštih privrednih odnosa u vezi sa razvojem naselja ili grada). URBANIZAM, KRIVICA TEHNOLOGIJE V . Krivica tehnologije URBANIZAM, KULTURALISTIČKI V. Kulturalistički
model grada, U rbanizam URBANIZAM, MAKROURBANIZAM M akrourbanizam U R B AN I Z A M , M E G A V . M ega urbanizam U R B A N I Z A M , M O D E R N I V . M oderna arhitek tura U R B AN I Z A M , N O V I V . N ovi urbanizam
V.
ORGANICISTIČKI V . Organicistički urbanizam URBAN IZ AM , ORGANSKI V . O rgansk i urbanizam URBANIZ AM, PARTERN I V . Parterni urbanizam U R B AN I Z A M , PO D Z E M N I V . Podzemni urbanizam URBANIZAM,
URBANIZAM, POLITIČKI V. Politički grad
URBANIZ AM, POREKLO V. Grčki urbanizam, poreklo URBAN IZ AM, POVRŠIN SKI V . Površinski urbanizam URBANIZ AM, PRE – URBAN IZAM V . Pre- urbanizam U R B AN I Z A M , P RI V R E M E N I V . Pri vremeno naselje URBANIZAM, PROGRESISTIČKI V . A ntropolis
URBAN IZ AM, PROGRESIVI STIČKI M O D E L I V . Antropolis, kritika progresističkog urbanizma URBANIZAM, PROMENLJIVOST I KONSTANTNOST V . Promenlji vost i konstantnost u urbanizmu URBANIZAM, urbanizam
PROSTORNI
V.
Trodimenzionalni
URBANIZ AM, PROTOT IPSKI V . Prototipsk i grad URBAN IZ AM, SAMO SVESN I V . Samosvesna tradicija u arhitekturi URBANIZAM, urbanizam
SAMOUPRAVNI
V.
Samoupravni
U R B A N I Z AM, SAOBRAĆAJNI V. Saobraćajna arhitektura URBANIZ AM, SAVREM EN I POJAM Reč “urbanizam” pojavljuje se u današnjem smislu i značenju, tek početkom XXv., kada se priređuju urbanističke izložbe, organizuju kongresi i donose u pojedinim zemljama prvi urbanistički propisi i zakoni.
Pri tretiranju urbanističkih problema uređenja prostora, termin “plan” upotrebljava se i pri ekonomskom planiranju i pri oblikovanju i fizičkom uređenju prostora. “Plan” ne predstavlja samo sliku ili linearno grafičke poteze, već je izraz pokušaja prikazivanja realnih namena površina na osnovu sinteze i izučavanja uticajnih elemenata kojima se sve činjenice sjedinjuju u harmoničan prikaz i na kome se svaki problem kao najpovoljnije rešenje predstavlja grafički. Sve su vrednosti “plana” zavisne od iscrpnosti analiza, naučnih produblj ivanja i shvatanja i obliko vnih i deja. Savremeni urbanizam treba da bude socijalan po sadržaju, harmoničan po nameni i formi, da zadovoljava uslove higijensko-biološke i psihičKo-emotivne, a organski treba da bude tretiran kao celina i da bude izraz njegovog likovnog stvaraoca. Mora biti realan i ekonomski obrazlozen, ler lepe a nerealne slike ne sačinjavaju osnovne principe gledišta savremenog urbanizm a. U urbanizmu ima pravila pri donošenju urbanih koncepci ja, ali zato smernice i principi moraju biti usklađeni sa saznanjem potencijala urbane jedinice i nastalom potrebom. Čak se ni ovi principi ne bi mogli striktno primeniti već ih treba ispitati od slučaja do slučaja sa svih aspekata.
Sa gledišta urbanističkog planiranja, smernice izražavaju odnose između broja stanovnika i veličine stambenog prostora i pratećih objekata, dok sa gledišta projektovanja, smernice ukazuju na uslove u vezi načina izgradnje kompleksa, izbora tipova i veličine objekata i oblikovanja prostora. Zadatak urbanističke delatnosti je da svojim mnogostrukim odnosima, putem (svojih) grupa odraza fizičkih, bioloških, društvenih, ekonomskih, estetskih, psiholoških i dr. dovede do poboljšanja uslova života i organskog usklađivanja sa ambijentom i da izazvane poremećaje pravilno usmeri, a nastale poremećaje uskladi. Urbanizam treba smatrati kao posledicu mnogoljudnosti na zemlji i njihovo pravilno raspoređivanje u oblast budućeg domicila. Ovde treba obratiti pažnju na faktor “vreme” kako bi se veliki prirast stanovništva mogao da
653
1. 2. 3.
Manheim na početku XII veka. Sistem gradskih utvrda sa bastionima tipa idealnih gradova I deo ortogonalne ulične mreže Bloomsbury, iz 1828, karta Jamesa Wylda, bakrorez N.R. Hewitta. Plan sledi tradiciju poznog baroka tako što naglašava trgove
Smela koncepcija urbanističke strukture, po Andri Žil Boriju, iz 1865, sa izdvajanjem pešačkog od kolskog saobraćaja
reguliše odgovarajućom brzinom. Pred savremeni urbanizam postavljaju se alternative: rušiti, rekonstruisati ili izgrađivati nove gradove i stambena naselja. Ukoliko se radi o istorijskim delovima gradova ili o značajnijim monumentima, tada se javlja poseban problem njihovog održavanja i konzervacije. Ali, ukoliko se postavlja problem obnavljanja eklektističkih objekata ili zapušteni8h, vlažnih i mračnih zgrada bez veće arhitektonske vrednosti, tada je bolje ove ukloniti i savremenom stanovanju dati svetlost, sunce i zelenilo, ili na mesto ovih stvoriti nove rekreativno zabavne centre. Pri rekonstrukciji stambenih blokova izgrađenih na principima iskorišćavanja zemljišta i podizanja objekata sa traktovima zgrada putem bočnih krila ili paralelnim ponavljanjem uličnog fronta, u cilju špekulacije zemljištem i prikupljanja rente, savremeni urbanizam mora “hirurški” delovati. Iz grada i stambenih blokova treba odstraniti sve zapuštene i nezdrave delove. Pri rešavanju privrednih, socijalnih, kulturnoprosvetnih i komunalnih problema, uloga urbanizma treba da omogući pravilno i racionalno islorišćavanje prirodnih bogatstava i da ostvari pravilan razmeštaj ur banih jedinica. K ao osnovni zadaci mogu se postaviti : planski razmeštaj, određivanje perspektivnog razvoja urbanih jedinica, izbor teritorije i mogućnost proširenja, razmeštaj privrednih i komunalnih postrojenja, raspodela površina po funkciji i nameni, oblikovanje urbane jedinice i raspored sanitarnotehničkih uređaja.
Pri rekonstrukciji postojećih gradova urbanizam putem intervencije ispunjava društveno socijalne uslove, jer neplansko podignute gradove i naselja sa njihovim zapuštenim i nehigijenskim stambenim blokovima i zagušenim saobraćajem, podiže na stepen izgradnje savremenih shvatanja i koncepcija, ispunjavajući pri tom osnovne principe u obliku poboljšavanja higijenskih i saobraćajnih uslova, ispunjenja ekonomskih zahteva i zadovoljenja estetskih ciljeva. U R B AN I Z A M , SE N Z I B I L N I V . Sens urbanizam URBANIZAM, SIMPATETIČKI Simpatetički princip u urbanizmu
PRINCIP
V.
U R B AN I Z A M , SI N T E Z N I V . Sinturbanizam URBANIZAM, SOCIOLOGIJA URBANIZMA V . Sociologija urbanizma URBAN IZ AM, ŠESN AEST PRIN CIPA V . Šesnaest principa urbanizma U R B AN I Z A M , T O T A L I T AR N I V . T otalitarni urbanizam TRADICIONALNI
V . T radicionalni
URBANI ZAM, TRE JLER V . Trejler urbanizam URBANIZAM, TRODIMENZIONALNI trodimenzionalni urbanizam
1.
Moderni urbanizam, Le Corbusier, “Projet Obus”, Al žir, 1930-31
2.
Le Corbusier, Nemours (Severna Afrika), plan grada za 50 000 stanovn ika, 1934 Le Corbusier, dve skice moderne urbane sredine, plan Chandigarha, 1953
3.
U R B A N O (lat.) Gradski; fino, ugladjeno, uljudno. URBANO DRUŠTVO N aziv za ljudsku zajednicu koja je organizovana unutar jednog urbanističkog prostornog sistema. U.d. nastalo je uporedo sa nastankom prvih gradova i njihovo m organizacijom uporedo sa organizovanjem društva sistema vlasti, odbrane, zajedničke proizvodnje hrane i dr.
Takođe, urbano društvo je ono društvo koje je nastalo kao ishod potpune urbanizacije, danas virtuelne, sutra stvarne. U.d. se označava uopšte bilo koja varoš ili grad: grčki grad, istočnjačka ili srednjovekovna varoš, trgovački ili industrijski grad, gradić ili megalopolis. Međusobno se često porede ona urbana društva koja nemaju ničeg što bi se moglo porediti. A to služi sledećim ideologijama: organicizmu (svako urbano društvo uzeto posebno b ilo bi jedna “ organska celina”), kontinuizmu (postojao bi istorijski kontinuitet ili neprestanost urbanog društva) evolucionizmu (razdoblja, promene društvenih odnosa koje slabe ili iščezavaju). Savremeno urbano društvo je ono društvo koje je nastalo iz industrijalizacije. Te reči, dakle, označavaju društvo nastalo samim onim procesom koji nadvladava i upija u sebe poljoprivrednu proizvodnju. To urbano društvo se začinje tek na kraju jednog procesa u toku kojeg “se rasprskavaju” drevni gradski oblici, nasleđeni od diskontinuiranih pr omena.
Specijalizovane nauke (sociologija, politička ekonomija, istorija, humana geografija itd.) predložile su mnogobrojne nazive za određivanje “našeg”, savremenog društva. Mogli smo govoriti o industrijskom društvu i postindustrijskom društvu, o tehničkom društvu, o bogatom društvu, dokonom, potrošačkom društvu itd. Svaki od ovih naziva sadrži jedan deo empirijske ili konceptne istine, jedan deo preterivanja i ekstrapolacije. Za imenovanje postindustrijskog društva, to jest onog koje se rađa iz industrijalizacije i smenjuje je, predlaže se pojam urbano društvo , koji označva težnju, usmeravanje, virtuelnost pre nego svršen čin. URBANO GRADITELJSTVO Pojam se odnosi na tokom istorije posmatran proces podizanja i izgradnje gradova, uz upotrebu tradicionalnih znanja i iskustava, tehničkih znanja i dostignuća u vremenu gradnje ili na primenu savremenih metoda na izgradnju jednog grada. Takođe, pojam je povezan sa gradnjom gradova uopšte. URBAN O JEZGRO V . Urbani nukleus URBANO NASLEĐE Naziv za urbanu strukturu koja je
URBANI ZAM, STRUKTU RALAN V . Strukturalan grad
URBANIZAM, urbanizam
URBANO – RURALN O V . Ruralno - urbano
V.
stvarana tokom dugog vremenskog perioda i koja predstavlja osnovu jedne današnjeg urbne celine, koja je određuje i ograničava. U.n. takođe predstavlja odraz svih prošlih promena i uticaja koji su se događali na jednom prosto ru i koji su izgradili njegovi karakterističnu strukturu. U.n. čine: postojeće (nasleđene) fizičke urbane strukture, dispozicija i položaj, orijentacija, istorijsko nasleđe, kulturno nasleđe, infrastrukturno nasleđe, društveno u.n., nasleđene prostorne mreže i matrice, pojedinačni nasleđeni arh. objekti, nasleđene mikrourbanističke celine.
URBANO ODRŽAVANJE Naziv za postupke U R B A N I Z A M , V A Z D U H U U R B A N I Z M U V . V azduh funkcionalnog održavanja i obnavljanja urbanih elemenata i celine. Postoje sledeće vrste u.o.: u urbanizmu A. Održavanje urbanog fonda građevina: fasada, URBANI ZAM, VAZDUŠN I V . V azdušni urbanizam ulaza, prizemlja, dvorišta, krovova; U R B AN I Z A M , VI R T U E L N I V . V irtuelni urbanizam B. Održavanje saobraćajnica: pešačkih ulica, kolskih URBANIZAM, VIZUELNO PODRUČJE V . V izuelno ulica, brzih saobraćajnica, šinskih saobraćajnica i dr.; područje u urbanizmu C. Održavanje slobodnih površina: trgova, parkova, U R B A N I Z I R A T I (l. urbs gen. urbis grad, varoš, urbanus) zelenih površina; Učiniti po gradski, povarošiti.
654
samo zaostale oblasti ili pak one u opadanju, zaveštane “prirodi”. Dok industrijalizacija i urbanizacija idu svojim tokom, veliki grad je planuo, izazivajući nejasne protuberanse: predgrađa, stambene celine ili industrijske komplekse, satelitske gradiće, koji se malo razlikuju od urbanizovanih varošica. Mali i osrednji gradovi postaju depandanse, polukolonije metropole. Tako se naša pretpostavka nameće istovremeno i kao krajnja tačka stečenih saznanja i kao polazna tačka jednog novog proučavanja i novih projekata: potpune urbanizacije. U R B A N O U najopštijem smislu, pojam urbanog predstavlja jedan čisti oblik. To može da bude tačka sretanja, mesto okupljanja, istovremenost. Taj oblik nema nikakvog posebnog sadržaja, ali sve dolazi tu i živi. To je apstrakcija, ali suprotno metafizičkom entitetu, konkretna apstrakcija, vezana za praksu. Bića prirode, rezultati industrije, tehnike i bogatstva, dela kulture, računajući tu i načine življenja, situacije, modulacije ili raskide sa svakidašnjim, urbano je sabirnik svih sadrzaja. Ali ono je više i nešto drugo od nagomilavanja. Sadržaji (stvari, predmeti, ljudi, situacije) isključuju se kao različitosti, uključuju se kao okupljeni i naslućuju se. O urbanom možemo reći da je oblik i zborište, praznina i punoća, super predmet i ne-predmet, supra-svest i totalitet svesti. Ono se pov ezuje, s jedne strane sa logi kom oblik a, a s dru ge strane sa dijalektikom sadržaja (sa razlikama i protivurečnostima sadr žaja). Ono je vezano za matematički oblik (sve se može izračunati, svemu se može proceniti količina), za geometrijski oblik (kockast, kruzni), dakle za simetriju , za reverzibilnost (reverzibilnost puteva, uprkos ireverzibilnosti vremena), za čitljivost , sličnost urbane simultanosti sa pismom, sa racionalnim redom istovremenih elemenata itd. A međutim, iako je tako socio-logično, urbano ne predstavlja jedan sistem. Nema ni sistema urbanog , niti ono ulazi u neki unitasristični sistem oblika, obzirom na nezavisnost (relativnu) između oblika i sadržaja. Ovo zabranjuje da se urbano odredi jednim sistemom URBANO PODRUČJE Predstavlja teritoriju koju pokriva ili kao jedan sistem; takođe, zabranjuje da se ono odredi kao jedna urbana struktura, odnosno, grad. U .p. mo že da bude: objekt (suština) ili kao subjekt (svest). To je jedan oblik . Otuda geografsko u.p., mikroklimatsko u.p., socijalno u.p., težnja: ekonomsko (industrijsko) u.p., uže i šire gradsko područje i dr. a) ka centralitetu, i b) ka policentralitetu Đ, URBANO PROSTORNO OKRUŽENJE V . Prostorno omnicentralitetu, raskidanju sa centrom, ka rasutosti, težnja okruženje koja se može usmeriti bilo ka stvaranju različitih centara, bilo URBAN O RASPROSTI RAN JE Predstavlja pojam koji je ka rasturanju i segregaciji. nastao uporedo sa ekspanzijom gradova. Predstavlja i određuje Urbano bi se, dakle, moglo odrediti i kao mesto površinu jedne teritorije na kojoj se nalazi jedan grad, kao i izražavanja sukoba, poremećući odvajanje mesta u kojemu veličinu područja uticaja tog grada na susedne oblasti. U.r. se iščezava izraz, gde vlada tišina, gde se zasnivaju znaci meri prema površini na kojoj se grad raspr ostire, ali često je odvajanja. Urbano bi se isto tako moglo odrediti kao “mesto pojam sadržan unutar uticaja (kulturno-istorijski, industrijski, zelje”, gde zelja iskrsava iz potr ebe, gde se ona koncentri še jer socijalni, ekonomski i dr.) koji jedan grad čini u regiji u kojoj se se prepoznaje. nalazi. URBANO UNAPREĐENJE Naziv za poboljšanje URBAN O RAZARANJE Postoje dva aspekta pojma u.r.: funkcionalnih, estetskih i drugih kvalitativnih elemenata jedne razaranje postojeće urbane strukture i razaranje prirodne urbane sredine, sa ciljem opšteg unapređenja kvaliteta sredine putem izgradnje. Postojeća urbana struktura može da stanovanja i boravljenja u jednom urbanom prostoru. U.u. su bude razorena spolja i iznutra. U.r. spolja predstavlja posledicu najčešće: koncepcijska u.u., tehnološka u.u., prostorno prirodnih katastrofa, ratova i dr., dok razaranje iznutra razvojna, unapređenje urbanog standarda i dr. Međutim, predstavlja posledice ljudskog uticaja na urbanu strukturu: paradoksalno, u.u. ne mora uvek da donese opšte poboljšanje političke, socijalne, ekonomske, kultune i dr. U.r. u smislu kvaliteta života u jednom gradu; zajedno sa unapređenjem, razaranja prirodne sredine urbanom izgradnjom, predstavlja dolazi do pojava urbane degradacije: priliva novog unišytenje pri rodne sredine, pre svega kao posledice neplanske stanovništva, povećanje zagađenosti usled izgradnje novih urbanizacije. saobraćajnica, smanjenje slobodnih prostora i površina pod U R B A N O R U R A L N I K O N T I N U U M V . Ruralno urbani zelenilom. kontinuum URBANO ZAKONODAVSTVO Predstavlja skup pravne legislative (zakoni) i regulative koja odredjuje sve elemente URBAN O ŠIRE N JE GRADO VA V . K onurbacija urbanog delovanja na jednom području (grad, opština, regija, U R B A N O T K I V O Pojam ne označava usko gradsko država i šire). područje, već sveukupnost ispoljavanja prevlasti grada nad selom. U tom značenju, neko sporedno obitavalište, autoput, U R B AN O Z O N I R AN JE Ur banistički princip i postupak u neka velika tržni ca usred sela, sve je to deo urbanog tkiva. Više urbanom pl aniranju put em kojeg se vrši prostorno izdvajanje ili manje zbijeno, više ili manje gusto i aktivno, ono pošteđuje međusobno različitih urbanih funkcionalnih delova sistema D . Komunalno održavanje: pranje ulica, odnošenje smeća, održavanje gradske infrastrukture (grejanje, vodovod, kanalizacija), i dr. URBANO OKRUŽEN JE V . Ok ruženje URBANO PLANIRANJE Predstavlja kompleksan sistem urbanih analiza, urbanih predviđanja i drugih istrazivanja na polju urbanizma koji za cilj imaju predstavljanje prioriteta organizacije prostora gradskohg područja u dužem vremenskom periodu. Prvobitno planiranje grada vršeno je na osnovu prirodnih, odbrambenih, socijalnih, trgovačkih i verskih karakteristika koje je grad morao da postigne. U starom Egiptu, u.p. je vršeno na osnovu geometrijskih, astronomskih karakteristika i zahteva pojedinih vladarafaraona. U staroj Grčoj, u.p. je rađeno na osnovu osnovne kvadratne matrice grada sa podignutim ak ropoli som na uzvišenom mestu. U urban. Starog Rima, u.p. je vršeno na osnovu centurijacije i prauzoru k astruma (castrum ). U periodu renes. i baroka u.p. je bilo zasnovano na perspektivnim karakteristikama jednog geometrijski postavljenog gradskog plana. Tokom Xvv., veliki uticaj na u.p. je imala mogućnost odbr ane jednog grada. Kod A lberti jevih pl anova grada, na pr. (1485.g.) ipak još uvek samo u tragovima prepoznajemo plan koji bi omogućio odbranu grada putem artiljerije. U to vreme, artiljerija još uvek nije bila dovoljno razvijena, a kako navodi Guicciardini, zauzimanje jednog grada bilo je u to vreme sporo i n eizvesno. Tek nakon invazije Charlesa VI II na Italiju, kada je poveo veliki broj vojnika (60.000) i kada su gvozdena đulad zamenila kamenu, gradovi su počeli da menjaju svoju srednjovekovnu formu. Današnje u.p. određeno je dijametralno drukčijim zahtevima. Osnovni zahtevi savremenog u.p. su: sociološki, saobraćajni, infrastrukturni, pravni, upravno administrativni, razvojni i drugi.
655
1.
Urbano područje; Le Corbusier: Projekt za Alžir, 1942
2.
Plan Pariza, Patte, 1848, plan sa projektovanim i završenim trgovim a
3.
Urbano područje; Tadao Ando, Muzej savreme ne umetnosti, ostrvo N aoshim a, O kayama, Japan, 1994
koji se zatim povezuju karakterističnim vezama. Zoniranje se vrši zbog međusobno suprotnih karakteristika delova, koje bi u suprotnom agresivno delovale jedna na drugu umanjujući opšti urbani kvalitet. Na taj način se izdvajaju: zone stanovanja od industrijskih zona gde su moguća zagađenja, buka i drugi agresivni uticaji; administrativne zone od zona z rekreaciju i odmor, koje mogu biti priključene stambenim zonama i dr. Takođe, vrši se segregacija saobraćaja: auto puteva, brzih gradskih saobraćajnica, pešačko kolskih saobraćajnica, pešačkih, saobraćajnica za snabdevanje, biciklističkih saobraćajnica i dr. U.z. ne mora uvek da bude vršeno na nivou grada, već ga je moguće sprovesti i unutar jedne izdvojene gradske celine, na pr. bloka. Tako, jedan blok takođe može da bude podeljen na zone: stambenu, trgovačku, administrativnu, zonu odmora i rekreacije, a u saobraćajnom smislu na kolsku i pešačku zonu. U širem smislu, u.z. je moguće takođe sprovesti i na regionalnom planu. Zoniranje se vrši na regionalnom nivou na taj način što se u zone izdvajaju poljoprivredne površine, industrijske (za područja gde postoji jaka industrija rudnici, elektrane i dr.), zone pod šumama, aerodromi, vikend zone, nacionalni parkovi i dr. Možemo da posmatramo karakteristične etape u urbanom zoniranju, na primeru razvoja urbanog zoniranja u SAD. Državna urbanistička ustanova City Plan ning Board, postavila je početkom Xxv. sledeće zadatke i svrhe, koji treba da budu ostvareni uvođenjem zoniranja: 1. Gradska teritorija se deli na određene rejone. Tom podelom regulišu se oblik i korišćenje novih zgrada, na osnovu postojećih uslova i potreba. 2. Zoniraje predviđa posebne poslovne rejone na povoljnim položajima, u kojima je zabranjeno podizanje fabričkih postrojenja. 3. Zoniranje izdvaja potrebna industrijska zemljišta, gde postoje dobre saobraćajne veze sa železničkom mrežom, sa vodenim putevima i i zlaznom arterijama i mogućnosti za proširenje indu strije.
1. 2. 3.
Ur bano tkivo; iz beležnice A. A alta sa puta po I taliji 1924 Urbano zoniranje: prigradska i gradska zona u Tokiju Urbano zoniranje; La Ville radieuse (zoning), Le Corbusier
4. Izdvajaju se posebne teritorije, koje ne podležu nikakvim ograničenjima, a koje ostaju rezervisane za tešku industriju, za podizanje magacina, visokih peći, itd. 5. Zoniranje određuje visinu zgrada prema njihovoj funkciji sa svrhom da se obezbedi dovoljan dovod vazduha i svetlosti, da se smanji gustina naseljenosti i izbegne nagomilavanje saobraćaja. 6. Zoniranje predviđa lokalne trgovinske četvrti, sa udobnim susedskim položajem prema stambenim četvrtima, gde su potrebne prodavnice jedinstveno grupisane. 7. Zoniranje teži da očuva udobnost, prijatnost i mir stambenih rejona isključenjem trgovina, javnih garaža, perionica, fabričkih zgrada i drugih poslovnih ili industrijskih objekata. 8. Zoniranje predviđa jedinstvene građevinske linije u stambenim rejonima da bi obezbedio stanovima dovoljan dovod vazduha i svetlosti i udobnu pristupačnost. 9. Takođe se predviđaju u prigradskim rejonima bočna i unutrašnja dvorišta za svaku zgradu, da bi se obezbedilo dovoljan dovod svetlosti. Izgrađenost parcele reguliše se ut vrđivanjem kvote iskorišćavanja (gustina izgradnje). 10. Zoniranje tezi ka održanju čistih rejona sa niskom izgradnjom, pri čemu ono ograničava kuće određenih tipova na posebne rejone. Zone su zavisne od karaktera i veličine naselja i mogu se uglavnom grupisati na: stambenu zonu, privrednoindustrijsku zonu, zonu društvenih objekata, poslovnu
zonu, zonu saobraćaja zonu odmora i razonode, zonu skladišta, komunalno-zdravstvenu zonu, zonu fizičke kultur, zonu ozelenjavanja i sporta, zonu naučnih ustanova i v isokih škola, zonu medicinskih institucija, zonu sahranjivanja, zonu vojnih ustanova i dr. K od manjih gradova koji nemaju izrazitu tendenciju povećavanja broja svog stanovništva i proširenja teritorije, podela na određene zone je veoma teško izvodljiva. K od njih postoji mogućnost objedinjavanja površina srodnih po funkciji, kao što su stambena i prosvetna zona, kulturna i društvena zona, ili stambena zona i površina za odmor i razonodu, ili površine predviđene za industriju i saobraćaj. Podela po funkciji sprovodi se kod rekonstrukcije postojećih gradova ili kod izgradnje novih naselja, kako bi se raspodelom namena površina poboljšali uslovi higijene i stanovanja, a naročito kod postojećih naselja čije je nezdravo stanje gradskih četvrti posledica naglog porasta gradova i njihovog stanovništva. Odvajanje industrijskih postrojenja i saobraćajnih površina od zona namenjenih za stanovanje i ostvarenje slobodnih gradskih zelenih površina, čini jedan od osnovnih uslova za sprovođenje ispravnosti stanovanja. Granice građevinskih površina teritorije grada i granice šireg građevinskog rejona uslovljene su faktorima, te i prostorne namene površina ili zona treba odrediti posle analize i sinteze svih uticajnih faktora i činilaca. V . Z oniranje. URBANO, ZAKON I URBAN OG V . Zak oni urbanog U R B A N O F I L (lat. urbs grad , grč. ljubav ) Onaj koji voli grad; onaj koji se bavi izgledom i karakterom grada, te stalnim promenama u njemu pod uticajem mnoštva svakodnevnih dogadjaja u životu grada, u širokoj paleti i bogatstvu sadržaja, koji podrazumevaju i konstantne promene arhitektonskih form i i estetskih k odova. U R B A N O G E N E Z A N aziv za stor iju stvaranja, nastanka, porekla i praistorije jednog grada. U. poseduju svi gradovi, ali malo njih je u. opisalo ili opevalo u spevovima o nastanku ili u k osmogonijsk im spevovima. Pojam koji se vezuje za proučavanje i predstavljanje rođenja gradova, njihovog nastanka, porekla, stvaranja. Urbanogenezu kog starih grčkih urbanih struktura na primer, proučavamo na osnovu arhaičkih urbanističkih mitologema, od kojih su brojne ostale zapisane i do današnjeg dana. One nam pokazuju da je od vajkada postojalo mnogo gradova koji su uz pomoć mitologije tragali za svojim paraistorijskim poreklom; oni su gradili jednu fiktivnu dijahronijsku shemu svoje samobitnosti; u stvari, ispisivali su neku vrstu romana o sebi. Neki su od njih bili toliko ambiciozni da su, želeći da se predstave kao najstariji, kao prvi gradovi sveta, opevali svoj postanak, svoju urbanogebezu još u kosmogoničnim spevovima . Poznat je tako Vavilonski spev o stvaranju sveta. U R B A N O G E N I F A K T O R I Naziv za osnovne faktore porekla nastanka grada. Aristotel je među prvima analizirao urbanogene faktore, razlikujući dve odvojene kategorije postupaka i institucija povezanih sa njima u organizaciji gradadržave kao integralne celine: grada kao prostora opredeljenog za vršenje svih zajedničkih funkcija i posebno njegova teritorija koja predstavlja raison d’etre grada samog. Prema Aristotelu, autarkeia je nerazlučiva karaktertistika grada, t.j. njegova sposobnost za samoupravom. Zbog toga, sve ono što se odnosi na društveni život uopšte, Aristotel svrstava u dve kategorije: astynomia (asty grad-utvrda ) i agronomi (agros polje, teritorija ). Astinomija sadrži: kult, upravu, institucije, izgradnju i sl., do komunalnih službi, održavanja reda, snabdevanja. Agronomija reguliše sve što se odnosi na gradu pripadajuće teritorije: raspodela terena, obrada i eksploatacija zemljišta, rezim puteva, voda i sl., odrzavanje nekropola, svetilišta i t.d.
656
URBANOLOGIJA Nauka koja se bavi proučavanjem urbanizma sa svih njegovih aspekata: istorije urbanizma, razvoja urban., urbanih tenika, metoda, urban. analiza i dr. URBANOMORFIJA (grč. morfh oblik ) Pojam označava oblikovne pojave na polju urbanizma, urbane forme, oblike urbanih struktura. Takođe, vezuje se za disciplinu koja proučava i prikazuje oblikovne pojave urbanih sistema. Najranije primere u. pronalazimo u ant. ali i srednjovek. predstavama urbanih oblika - figura koje su predstavljale strukturu ljudskih staništa i sveta uopšte. Tako, na pr., u. susrećemo unutar slike Jovanovg grada koja je nastavila da živi zahvaljujući delu “Civitas Dei”, blazenog Avgustina. Prema Av gustinovoj fabuli, pored N ebeske Metropole, treba zamisliti i Zemaljsku, koja podrazumeva jedanaest uzastopnih zemaljskih grandioznih urbanomorfija ; pod ovim pojmom verovatno se misli na jedanaest civili zacija.
Artikulisanje procesa urbo reciklaže , kroz sistem integralnog planiranja , od registrovanja, valorizacije, analize tržišta, projektovanja, do realizacije i praćenja, moguće je usvajanjem efikasnog modela. Na taj način se povećava briga o izgradjenom fondu, sistematizuju moguće lokacije za ulaganja, animiraju investitori i omogućava sprovodivost planova i projekata.
Primena metoda urbo reciklaže pretpostavlja nešto drugačije postupke i predradnje u odnosu na standardne planerske metode. Da bi se utvrdilo da li predmetni objekti ispunjavaju utvrdjene kriterijume za primenu metoda, neophodno je stalno praćenje stanja i promena u prostoru, ne samo fizičkih, već i svih onih koje daju urbani karakter i specifičnu atmosferu svakoj pojedinačnoj celini i prostoru grada. URBOMORFOLOŠKA ANALIZA V . Urbane forme, URBANSKI (l. urbanus) Gradski, varoški; obrazovan, kriterijumi kvaliteta uglađen, pristojan. URBOPATOGENI PROSTOR V . Patogen prostor, U R B A N U S (lat.) Gradski, fin, ugladjen, dosetljiv, šaljiv, urbopatogen prostor oštrouman, drzak, nasuprot in urbanus , što je latinski URBS (lat.) Naziv za grad, koji je, za razliku od castellum-a i neugladjen, nepristojan, neuslužan. oppidum-a, koji su se nalazili na uzvisini, podignut na ravnom URBICID Pojam opisuje proces uništenja jedne urbane terenu. Sama reč urbs verovatno je etrušćanska, ili je sa neke sredine, njeno razgrađivanje, degradiranje i razaranje u svakom druge strane uzeta, jer je izvesno da u indoevropskim i nema pogledu. Urbicid je sadržan u neplanskoj urbanoj ekspanziji, reči za “grad”, već jedino za “utvrđenje”. Antička etimologija, populacionoj eksploziji, hiperurbanizaciji, hiperkoncentraciji, međutim, tvrdi da “urvum” jednostavno znači “drška”, poluciji otpadaka, industrijalizaciji, saobraćajnoj ekspanziji, “držač”, možda ceo zadnji deo pluga. Stvarno ili zamišljeno, u ekološkoj degradaciji i dr. K ao i ljudi i gradovi um iru, ali je arhaičkoj, etrušćanskoj varijanti, urbs ponavlja u modelu orbis moguća i njihova revitalizacija, ponovno obnavljanje. Urbicid sveta; reklo bi se da je to pre ritualan izraz strahopoštovanja može da nastane nakon ekološke katastrofe, ratnih razaranja, no pretenzija. U latinskoj varijanti, na žalost, simbol je shvaćen prirodnih kataklizmi, ali i svakodnevnim negativnim dejstvom naopako. čoveka u svakom pogledu. Urbicid u nekom smislu sadrži u Pojam urbs koriste ant. pisci kada opisuju grad. sebi i elemente genocida: jednom uništena urbana sredina povratno utiče na njene stanovnike, koji zajedno sa gradom Termin urbs upotrebljava se u dvojakom smislu. Njime se može opšte označavati pojam grada, a u užem smislu reči, nestaju. upotrebljava se kao antinomija pojmu grada-opiduma, t.j. za URBICUS (lat.) Gr adski, v elegradski. označavanje većeg gradskog naselja izgrađenog na ravnom terenu. Ovo drugo značenje je više konvencionalnog karaktera URBIS M ORIEN TI S IM AGO V. Umirući grad i s njime se kao takvim operiše u stručnoj literaturi. U širem URBO RECIKLAŽA I URBANA REVITALIZACIJA smislu on je antinomija svim pojmovima kojima se označavaju ruralna naselja. Prvobitno je urbs kod Rimljana bio sam Rim, V . Ur bana revitalizacija pa se tim apelativom i kasnije nazivao, kad je postao kao URBO RECIKLAŽA Poput rekonstrukcije gradova, vlastito ime za Rim - Urbs . U rim. ant. svetu za druga naselja predstavlja obnavljanje gradova nakon uni štenja. K ad su urbanog karaktera takvu je ulogu preuzeo civitas , koji je jednom prob ijeni svi parametri koji su neophodni da bi jedan potpuno prevladao i njime su se označavala sva gradska grad normalno funkcionisao, on se gasi, gubi svoje funkcije. naselja. Postupkom urbo reciklaže gradu se ponovo vraćaju U legislativnom, pa i fizičkom smislu, izraz urbs se revitalizovane funkcije koje je izgubio: vraća se normalno funkcionisanje saobraćajne i druge komunalne infrastrukture, odnosio, pre svega na same zidove, a isto tako i na prostor oplemenjuju se degradirani prostori, uklanjaju se zagađivači iz obuhvaćen zidovima. Ono što se od grada nalazilo izvan utvrđenja, više nije bilo “urbs”; to je mogao biti samo rastresit urbae sredine, a umesto njih se uvode ekološki čisti programi. pojas prigradske izgradnje, izmešan sa neizgrađenim U razvijenim zemljama je svaka intervencija u površinama i vrtovi ma. Taj neujednačeno izgrađeni pojas nije urbanim sredinama rezultat analiza i osmišljenih namera mogao biti širi od 600 metara. N a 2000 koraka od Kapit ola, u urbanog menadžmenta. Investitori, kao i gradske uprave ulažu vreme najveće slave, počinjala su polja, pašnjaci, majdani, napore i sredstva samo u one projekte koji donose evidentne pozajmišta peska, žbunje i grmlje. To ne znači da je Rim bio materijalne ili posredne dobiti. Primeri iz sveta navode na mali grad, beć samo znači da je sa svojih 1.200.000 stanovn ika, zaključak da je za rešavanje problema opterećenja centralnih bio strahovito stešnjen grad. Aristid je rekao da Rim kao grad gradskih zona neophodno utvrditi strateške polaze ali i atleta nosi na sebi još nekoliko naslaganih gradova; kad bi se konkretne metode i tehnike. Jedan aspekt ovoga problema oni rasprostrli, prekrili bi čitavu Italiju. rešava se kroz korišćenje izgradjenih i prostornih resursa centralnezone . Ovde predloženi metod je urbo recik laža , kojim se URBS-BEATIFIKACIJA Posvećenje grada. V . Blaženi grad čuvaju, održavaju i aktiviraju devastirani, zapušteni ili URBS BEATA, BLAŽEN I GRAD (lat.) Pojam se vezuje neadekvatno korišćeni prostori gradova, koji su pasivni nosioci za predstavu idealnog “ blaženog grada” , idaela kojem j e težio urbanih potencijala. Kada se oni nalaze na područjima za koje čovek u skoro svim epohama razvoja. U svojoj gotovo postoje urbanistički planovi, urbo reciklaža može da se metafizičkoj obuzetosti mišlju o blaženom gradu , posebno u primenjuje kao etapa realizacije plana ili p relazno rešenje. Kada periodu srednjeg veka, naslućuje se nostalgija za realnim se nalaze na područjima za koje ne postoji urbanistički plan gradom koji je u ranom srednjem veku doživljavao svoje tada je urbo reciklaža cilj, odnosno planir ani proces za uzastopne katastrofe: gradske naseobine su bile paljene i predmetni o bjekat. uništavane, ili napuštane kao sasvim nepotrebne. Pojam
657
1.
Urbano zoniranje; Lucio Costa, Brazilija, 1957, plan zona
2.
Urbs quadrata; Albrecht D uerer: plan idealnog grada, iz 1527
3.
Urbs quadrata; Albrecht Duerer, rekonstrukcija predstave idealnog grada prema pl anu iz 1537 Urbo reciklaža; obnova Berlina nakon njegovog uništenja krajem II Svetskog rata
4.
blaženog grada susrećemo mnogo kasnije kod K.G. Junga, koji vidi grad kao materinski simbol, kao ženu koja u sebi nosi svoju decu. U novijoj istoriji, već urbanizovani Istočni Sloveni doživljavali su reprizu drame, koju su razrešavali nastalom slikom u.b., blaženog grada. U Rusiji je, u vreme tatarskih najezda, nastao ciklus legendi o gradu K itežu, koji je jedna veoma interesantna, in verzna verzija nebeskog Jerusalim a. Da bi ga sačuvao, bog je pokrio ovaj grad i učinio ga nevidljivim. U naprednim verzijama iste legende, grad je sišao pod zemlju, na dno velikog jezera, ali je ipak ostao pristupačan pravednicima. URBS GENETRIX (lat. grad roditeljka, mati ) Pojam grada u ant. periodu koji ga izjednačuje sa majkom, roditeljkom; grad iz kojeg se stvaraju novi gradovi, ljudi i civilizacija. U.g. je bio grad iz kojeg su nastali manji gradovi - kolonije. U ant. Grčkoj i ant. Rimu, postojali su u.g., koji su bili polazna osnova za rađanje novih, manjih gradova - državica ili kolonija. Kolonije su osnivane iz raznih razloga, a pokretači poduhvata bili su razni gradovi. Svaki čuveniji grčki polis je imao bar jedno svoje “pitino dete”, koje je posle znalo da postane i velik čovek, često jači i moćniji od grada majke. Čak i kasnije, u helenskoj kolonizaciji, šanse su bile izjednačene. Međutim, to nije bio slučaj kod rimskog U rbsa, koji je bio grad - majka božanskog reda, koja jerađala isključivo podređene gradove. Zakon o osnivanju kol onij a “ Genetiv a Julia” , išao je toli ko daleko da je pojedinim kolonijama propisivao ne samo karakter igara i svečanosti, datume svetkovina, nego čak i pojedinosti režije. Svaki od gradova podanika imao je uglavnom iste hramove, iste javne zgrade, iste javne površine kao i Rim, samo u jednom smanjenom vidu. Čak i tamo gde stvarna fizička sličnost nije postojala, postojala je ipak sličnost zamisli. Urbs je svim podređ enim gradovima nametao isti postupak osnivanja, a mantičke tehnike, koje prate fondaciju gradova, počele su da se prilagođavaju rimskom voluntarizmu. U R B S I N H O R T A (lat. grad u vrtu ) Latinski naziv za urbanističku koncepciju V rtnog grada ili grada u vrtu koja je svoj preporod doživela kod arh. modernista. Le Corbusier tako piše: “Grad će se malo po malo pretvoriti u park”, Gropius dodaje: “Cilj urbaniste treba da bude ostvarivanje sve tešnjeg kontakta između grada i sela. Tako se došlo do Le Corbusierovog koncepta vertikalnog “grada-vrta” i Hilberseimer-ovog U rbs in horta. URBS QUADRATA (lat. kvadratni grad ) N aziv za urban. formu ant. rim. grada koja se sastoji od kvadratne osnove koja je putem karda i decumanusa podeljena na četiri kvadranta, a koji su zat im, pojedinačno izdeljeni kvadratnom mrežom. Oblik u.q. pronalazimo u Hipodamusovoj koncepciji ortogonalnog gradskog rastera (Milet) i u staroj etrurskoj ideji grada formiranog unutar kvadratnog rastera, oklo osa kardo i decumanus. U antičkom Rimu, to je naziv za kvadratni ortogonalni urbanistički plan antičkih rimskih gradova, koji čine dve osovine: cardo i decumanus . Urbs quadrata je ostao do danas upotrebljen princip urbanističkog planiranja gradova, u ortogonalnom sistemu ul ica. URBS, URBIS (lat.) Grad, naročito Rim.
1. 2. 3.
Urbs quadrata; Marco Fabio Calvi: Roma quadrata, 1527 Plan Aoste, primer ortogonalne planimetrije grada, koja se približava rimskom uzoru idealnog grada, urbs quadrata Plan gradjevine nastao po principu «urbs quadrata»; IBA, Berlin, Hans Kollhoff, projekt bloka, 1987
UREDJAJ (Zgr.). (1) Oprema građevine svim potrebnim objektima i instalacijama, koji omogućuju upotrebu zgrade za svrhu za koju je podignuta. (2) U urbanizmu »komunalni uređaj« obuhvata opremu gradske teritorije: vodovodom, kanalizacijom, elektrikom i dr. gradskim instalacijama.
naselja. Ima za cilj da organizuje najpovoljnije materijalne okvire za obavljanje osnovnih funkcija naselja: stanovanja, rada i proizvodnje, saobraćaja, odmora i razonode i dr. Zasniva se na zahtevima ekonomičnosti, higijene, bezbednosti i estetike. Kao tehnički zadatak rešava se izradom generalnog i detaljnog urbanističkog plana i propisima o izgradnji. UREDJENJE PROSTORA Urediti prostor za gradnju znači rešiti tehnologiju gradnje, organizaciju, mehanizaciju, trasnport i transportne puteve na najpovoljniji način. Gradilišta imaju različite oblike, veličinu i konfiguraciju terena, te su moguće različite varijante uredjenja prostora, pogotovo ako ima više faktora u proizvodnji. Za svako gradilište, koje je, u stari, proizvodni potencijal, treba posebno proučiti uredjenje prostora i predočiti ga projektnom dokumentacijom. Uredjenje prostora za proizvodnju potrebno je sprovesti pri gradnji svakog objekta ili po vezane grupe objekata. Nakon dovršenja objekta s proizvodnog prostora odvoze se postrojenja i mašine, a prostor se uredjuje obzirom na izgradjeni objekat i urbanističke zahteve. UREDJENJE, PARTERNO V . Parterno uredjenje URE DJEN JE, PROSTOR N O V . Prostorno uredjenje U R E Z A N I B AT L M A N (nem. Kerbzinne) Izdvojena forma jednog batlmana čiji je središnji deo polukružno urezan u obliku lastinog repa. Urezani batlman se javlja u vreme italijanske renesanse, a imao je estetsku ulogu i funkciju mesta za postavljanje oružja branilaca. U R I L L A (lat., pl. urillae)H elix ili volute kod k orintsk og k apitela. U R N A (lat. ) Naročiti sud sa uskim grlom i dve ručice, u kojem se drži pepeo posle kremacije mrtvih (v. Krematorijum). Posuda od pečene zemlje, kamena, stakla ili metala u kojoj se čuvaju ostaci spaljenih pokojnika.
Urne imaju različite oblike. Javljaju se već krajem neolitika, ali u punu upotrebu ulaze tek u bronzano doba i, posebno u željezno doba. U početku su to obično jednostavne keramičke posude. Kasnije se u pojedinim područjima Evrope javljaju u. s plastično formiranim ljudskim licem. Takve su u. česte i u bronzano doba u Maloj Aziji (Troja). U starije željezno doba u. u Italiji ima često formu minijaturne kuće. U etrurskoj kulturi ona ima oblik sanduka, raskošno ukrašenog bareljefima; u V olterri su takve urne obično od alabastera, a u Chiusi od obojene terakote. U rim. doba obično su raskošno ukrašene bareljefima; članovi carske porodice pokopavali su se u urnama od plemenitog metala (na pr. Trajan u zlatnoj urni koja je bila smeštena u columna Traiana, u Rimu). Pobedom hrišćanstva koje je zabranjivalo spaljivanje mrtvaca, u. uglavnom nestaju iz upotrebe. Od XVIv. nadalje ponekad služi kao nadgrobni ukras. U doba baroka i empirea često se primenjuje i kao dekorativni motiv. Nakon obnove običaja spaljivanja mrtvaca u novije vreme, u. se ponovo javlja u svojoj prvobitnoj nameni. URNA KOD NAMEŠTAJA Dekorativni motiv, obično postavljena na stopi, vazolikog oblika. Originalno, urna je pravljena u antičkoj Grčkoj sa funkcijom sadržavanja pepela pokojnika. Usvojena je kao motiv od strane renesansnih majstora izrade nameštaja sa rezbarene dekoracije antičkih rimskih sarkofaga. Bila je popularna u svim neoklasičnim stilovina nameštaja, posebno u periodu X VI II veka. URN A ZA PEPEO (engl. ash chest) V . Cinerarium
URE DJAJI, SAN IT ARNI V . Sanitarni uredjaji
URNA, KRČAG (l. urna) Krčag za vodu; takodje, sud u UREDJENA PLANETA Naziv za totalni urbanizam, koji kome se čuva pepeo spaljenog mrtvaca; sud za izvlačenje je toliko prevladao da je pokr io kom pletnu povr šinu planete. srećaka. Futurističko predvidjanje. URN ES STI L B. N orse UREDJENJE GRADOVA (URBANIZAM) Grana U R V U M (lat.) Prema antičkoj etimologiji, urvum, koji se tehnike koja proučava postanak, razvoj i uređenje gradova i smatra za mogući izvorni pojam urbisa , kao pojam jednostavno
658
znači “drška”, “držač”, možda ceo zadnji deo pluga, koji je ili pojedinačan objekt u već izgrađenoj sredini, osnovne korišćen za opcrtavalje teritorije jednog grada. U središtu njegove fizičke odlike su podređenesvojstvima celine, i to: opcrtanog grada, u etrušćanskoj verziji, nalazila se još jedna Broj spratova, dužine i dimenzije sačinjavajućih kružna jama, ona čijim se kopanjem možda i završavao ritual delova, sastav volumena - osnovni odnosi: nisko, visoko, ustanovljenja grada: to je bio mundus . prelazno kao i delovanje istih: neutralno, horizontalno ili USAMLJEN TEMELJ (1) Usamljeni temeljni blok (samac) vertikalno; uvođenje otvorenosti ili zatvorenosti objek ta prema ispod pojedinog stuba objekta. (2) T emelji u obl iku od vojenih sredini it d. blokova koji se rade u zemljštu veće nosivosti ili pri malim Svako projektovanje tumači ove uslove uz opterećenjima, ispod nosećih zidova indsutrijskih i dr. zgrada; mogućnost njihovog kritičkog ispitivanja ukoliko su oni prostor iznad temeljnih stubova se premošćuje svodovima ili proizvod shematizovanih ili formalnih zaključivanja. Često su nosačima, preko kojih dolazi masivan zid. ti opšti uslovi ograničeni ekonomskom snagom vremena, još USBAA V . M ere u zemljama bez upotrebemetra i stope češće shvatanjem da se u novim sredinama deluje “proverenim” metodama. Tako se govori o “uklapanju” USECAN JE (D rv.), (nem. K lauen) V . D rvene veze . Veza oblika uz oblk - ašto je samo put koji u novim uslovima drveta koja se izvodi usecanjem kao npr. kod podupirača koji potvrđuje neke neopravdane metode, te se u ovakvim se oslanjaju o ivicu drugog drveta usekom u obliku viljuške. situacijama moraju stvarati sukobi između urbanističkog i Često se i oštri uglovi useka zatupe, čime se sprečava bočno arhitektonskog shvatanja projektovanja, koji su po prirodi pomeranje. Kod usecanja se isečkom u produžnoj gredi nedeljivi. onemogućava njeno bočno pomeranje. Ono što dopunjava uticaje na arhitekturu su i USEK Otvoreni iskop kroz koji se provodi put ili pruga na elementi sredine: faktori nežive prirode (atmosfera, voda i tle) i nivou nižem od o kolnog terena. žive prirode (od mikroorganizama do sisara). Oni su bili zajedno sa socijalnim i ekonomskim faktorima predmet USEK, ŽLEB V . Žleb mnogih ispiti vanja do sada. N ezavisno od rada na problemima USEK, U SJEK , ĆERT V. Ćert arh. bili su usmereni na otklanjanje svih nepovoljnih uslova u ljudskoj sredini. Stoga arhitektura mora da usvoji ova USKA STO LICA ZA IZM ET V . Commodestolica ispitivanja. USKO RASTER N I SKELE TI V . Sk eleti usk og rastera USLOVI UREDJENJA PROSTORA V . U slovi uredjenja USKRŠN JI GROB (engl. easter sepulcre) N iša ili udubljenje prostora sa grobnim kovčegom, obično na severnom zidu crkvenog oltara. Uskršnji grob je oblik ovan da bi se vršio obr ed prilikom USLOVI, ARHI TEKTO N SKI V . A rhitek tonsk i uslovi proslave U skrsa. USLOVI , KON ZERVAT ORSKI V . K onzervatorski uslovi USKRŠN JI POGREB (engl. Easter sepulchre) 1. Rezbarena USLOVI, TEHNIČKI V. Tehnički uslovi prezentacija sahrane i uskrsnuća Hristovog, koja se stalno ili povr emeno izlagala u crkvama na Zapadu. 2. Ni ša u crkvi u USLOVI, URBANISTIČKI V. Urbanistički uslovi kojoj se od XIII veka nadalje izlagala ova predstava (prikaz). USMERENI PROSTOR (nem. der gerichtete Raum) V . Umraum USLOV, TEHNIČKI V. Tehnički uslov USLOVI PRIRODN E SRED IN E Uslovi pri rodne sredine USN IŠA, USN ISH A (sanskrit) Protuberance na kruni koju ovako deluju na jedan arhitektonski projekt: prvo kao podaci nosi Buda, koje simbolizuju prosvetljenje. koji direktno utiču na organizaciona i tehnička zaključivanja o USONIAN V . Sadovsk o. V . Sadovsk o gazdinstvo budućem prostoru - uslovi koji definišu njegovu biološku vrednost - i drugo, kao kvalitet prirodne sredine izrazen USPON (nem. Steigung) Odnos visine i dužine jednog odnosom osnovnih njegovih geografskih obelezja: odnosom stepenika ili jednog stepenišnog kraka. kopna i vode, odlikama reljefa, zelenila i atmosfere, sredine u USPRAVAN O LUK V. Sandučasti oluk celini. USLOVI RAVNOTEŽE mogu se formulisati neposredno, primenom teorije o virtulanim pomacima, primenom energetske teorije ili teorije o konzervaciji energije. Teorija o virtualnim pomacima glasi: Ako je sistem u ravnoteži, zbir radova spoljašnjih i unutrašnjih sila pri virtuelnoj deformaciji sistema jedank je nuli . E nergetsk a t eorija glasi: U stanju ravnoteže potencijalna energija sistema ima ekstremnu, tj. minimalnu ili maksimalnu vrednost u poredjenju s vrednostima u bliskim stanjima koja se dobijaju od polaznog stanja virtuelnom deformacijom. Prva varijacija potencijalne energije U mora, dakle, biti jednaka nuli: U = 0. Za sistem s jednim stepenom slobode v iznosi: dU / d = 0 a za sistem s n stepena slobode v 1, v2,........,vn: U j = 0, j= 1,2,.....,n.
USPRAVN I FALC (Stehender Falz) Način spajanja dva lima, kod kojeg se povijeni spoj limova postavlja uspravno na površinu limov a. V . Falc.
U SL O V I U U R B AN I Z M U V . Stvoreni uslovi u urbanizmu
USTAN OVL JEN JE GRADSKIH KAPIJA Rituali fondacije gradova razvijenih arhaičkih civilizacija, kao što su bile etrušćanska i kineska, treba da budu shvaćeni, pre svega kao teorijski urbano-filosofski iskazi. U nutar postupkafondacije, posebno mesto zuzimalo je ustanovljenje gradskih kapija. Određivanje broja gradskih kapija često je bilo predmet aritmoloških spekulacija povezanih sa astronomskom stranom rituala fondacije (kao na pr. sedam kapija Tebe). Ustanovljenje kapije bila je abrupcija profanog u sakralizovan sistem odbrane. Otuda, pored aritmoloških, postojala su i druga predupređenja: apotropaički talismani, magijski lavirinti ispred kapija, čak i grobovi heroja. I druga ustanovljenja, u nešto smanjenom i uprošćenom vidu, morala su imati slične tokove i slična prenosna značenja: proglašenja ulica, temenosa, hramova.
USLOVI URBANE SREDINE Uslovi urbane sredine ideja o celovitom delovanju zajednice a ne pojedinačnih zgrada reguliše karakter budućeg prostora. Bilo da se izgrađuje celina
USTAVA (Ht.). Uređaj kojim se reguliše nivo i propuštanje vode u nekom vodenom toku, kanalu, na prelivu brane i sl. Ustava može biti od jednog ili više elemenata, sa jednim ili više
USLOVI RAVNOT EŽE, STATIKA Statika je nauka koja, kao grana mehanike, ispituje uslove ravnoteže i mirovanja tela pod uticajem sila. Vidi: Građevinska ~.
659
1.
Uredjenje prostora; Mario Botta, Banca del Gottardo, Lugano, 1989, skice autora
2.
Uredjenje prostora; Fumihiko Maki, Makuhari Messe, II faza, Nakase, Chi ba, Japan, 1996-97 Urna za pepeo; etrurska kućna urna
3.
1. 2. 3. 4.
Uši, ušice, prozorske. Prozorski okvir sa isturenim ušicama u polje zida Ušno školjkasti rad
Utočište Utopijski grad, podignut na obali mora, moderna koncepcija J. Guitet-a
otvora. Kreće se navišei naniže između oporaca, duž vođica, i reprezentativno arhitektonski oblikovani i daju specifično to ručno, polumehanički i automatski. Na manjim objektima obeležje našem vremenu. se ugrađuju mahom pločaste (pljosnate) ustave od horizontalnih, međusobno povezanih talpi. Ako talpe nisu U T I L I T A R N I V R T O V I Utilitarni vrtovi u srednjem veku međusobno povezane, onda se nazivaju šandor-grede. Na predstavljeni su kao vrt trava i kao voćnjak ili vrt za uživanje. Vrt širim tokovima manje dubine postavljaju se međusobno trava sadržavao je biljke za prehranu (povrće) i medicinsko nepovezane, uspravne drvene grede, koje čine igličastu ustavu. bilje za lečenje. Bili su to vrlo mali vrtovi, najčešće unutar N a velikim br anama ustave su mahom gvozdene i opslužuju zidova samostana ili grada. Voćnjak ili vrt za uživanje oblikovan se mehanički. Ima ih više tipova i prema obliku ili načinu je za bor avak i zabavu. Bio je smešten pokr aj utvrdjenog dvorca (zamka, utvrde), ogradjen zidom i s kulama na dejstva nazivaju se segmentne, valjkaste, preklop ne i dr. uglovima, a u njega se ulazilo k roz posebna vrata. U Š V . M anasara mere UTILITARNOST U STANOVANJU Utilitarnost je UŠABTI, ŠAVABTI (steroegipatski k oji odgovara ) Pogrebne osnovno obeležje svake, pa i stambene arhitekture. Utilitaran statuete u Starom Egiptu, obično u liku boga Ozirisa (Osiris) predmet ili prostor odrediv je i merljiv (na stolici se dobro ili sa urezanim imenom pokojnika, koje su u velikom broju loše sedi). Medjutim, utilitarnost ima i nemerljivu polagane u grobove značajnih ličnosti, sa zadatkom da na sebe komponentu, jer je ona namenjena čoveku u svoj njegovoj preuzmu sve obaveze koje se u zagrobnom životu mogu raznolikosti (čak i na anatomski oblikovanoj stolili ne sedi postaviti pred pokojn ika. Sinonim :Šavabti. svako udobno). Le Corbusierova definicija stan je stroj za stanovanje nije potpuna jer ne odredjuje stan kao okvir za UŠICA (engl. lug) 1. Isurena ploča, uvo ili umetak sa strane zadovoljavanje svih ljudskih socijalno - emotivnih potreba. okapne lule, za njeno fiksiranje za zid. 2.Crosette. Stan projektovan prema fizičko-antropološkim UŠICA, OLUČNA V . Tab. U vo, ušica ili sredstvo kojim se merama i fiziološkim nužnostima pruža malo mogućnosti za vezuje kišna olučna cev za zid. radost stanovanja . Iz jednoznačno shvaćene utilitarnosti, kao UŠN O ŠKOLJKAST I R AD, U ŠN O ŠKOLJKAST I ST IL unapred odredive kategorije, nastao jefunkcionalizam . (nem. Ohrenmuschelwerk) Vrsta ornamentik e, odnosno, stila U T I L I T Y F U R N I T U R E , K O R I S T A N N A M E Š T A J dekoracije koji se javlja uglavnom tokom XVIIv. U nemačkim (engl.) Pojam se odnosi na nameštaj, ali i na tekstil, koji su zemljama, a koji svojom for mom potseća na oblike uveta. proizvođeni u periodu 1941. do 1951. g. u Velikoj Britaniji, kao odgovor na zahteve ratne ekonomije. Ova proizvodnja UŠOREN O SELO V. Urbanistički oblici sela organizovana je pod rukovodstvom Trgovinskog saveta, U T E N S I L I A (lat.) Kućne potrebe, živež, nameštaj. kojim je predsedavao Gordon Russel od 1942.g. Poreklo u.f. UTICAJNA LINIJA Uticajna linija kakve konstrukcije je vodi iz 1938.g., kada je Russel zasnovao društvo za prava, izlomljena ili kriva linija čija ordinata ma u kojoj tački proizvodnju dobrog nameštaja sa niskom cenom. U domenu predstavlja vrednost neke promenljive (npr. momenta nameštaja, pojam u.f. se često povezuje sa principima dizajna savijanja) na nekoj drugoj odredjenoj tački konstrukcije, usled koji su bili sadržani u pokretu A rts i C rafts , transformisani na područje masovne proizvodnje. Iz ovih razloga, nije bilo dejstva jedinice opterećenja u tački na kojj je uzeta ordinata. potrebno stvarati radikalna rešenja u dizajnu. Bez obzira na to, UTIČNI GRAD V . Plug in City. Russel je ponudio kvalitetna rešenja po niskim cenama i uveo je visoke standarde u dizajn za srednje slojeve kupaca, UTILITARAN NAMEŠTAJ I ŠVEDSKA MODERNA zamenivši dotada važeću praksu ponude jeftinog nameštaja V . Švedsk a moderna niskog kvaliteta. U T I L I T A R AN N A M E ŠT A J V . U tility fu rniture Utilitaran nameštaj je bio jednostavan i rektilinearan, skromno proporcionisan i sa malo ili bez U T I L I T A R I JAN I Z A M U AR H I T E K T U R I (engl. utility korist, korisnost ) Stav u arhitekturi koji za njenu najznačajniju ornamentacije. Ukus za više ornamentisanim nameštajem javio karakteristiku uzima korisnost objekta i postavlja ga ispred se u periodu nakon rata, ali javna naklonost prema visokom svih drugih karakteristika. Arhitekti utilitarijanisti projektuju kvalitetu k orisnog nameštaja , kombinovana sa izuzećem od objekte na osnovu funkcionalnih zahteva i potreba, stavljajući poreza za one koji su ga kupovali, pomoglo je da se obezbedi kontinualna popularnost k orisnog nameštaja sve dok program u drugi plan estetske i stilske elemente svoje arhitekture. britanske vlade kojim je favorizovan koristan nameštaj nije UTILITARIZAM, URBANISTIČKI V. Urbanistički napušten. Primer praktičnog funkcionalizma koji je ponudio utilitarizam program utily furniture vrlo dobro se osetio u britanskoj U T I L I T A R N A A R H I T E K T U R A Arhitektonski objekti industriji nameštaja i imao je veliki praktičan uticaj na dizajnere koji nisu namenjeni stanovanju ili odmoru, već služe i proizvodjače nameštaja u Britaniji u periodu 1940-tih i 1950određenoj korisnoj delatnosti (industrijski i poljoprivredni tih. (V . Savremen stil ). pogoni, laboratorijumi, skladišta). Nasuprot stambenoj i UTOČIŠTE Naziv za čovekov prostor u smislu skloništa, reprezentativnoj arh., kod objekata utilitarnog karaktera pribežišta, zaklona , mesta njegovog boravljenja, obitavanja, oblikovni moment je u drugom planu, a težište na prebivanja, sklanjanja , iz kojeg će kasnijim razvojem, nastati ekonomičnosti izvođenja i praktičnosti. Prvi veliki utilitarni čovekova nastamba, stanište, nastanište, stan, dom, kuća . Venturi objekti nastali su u drugoj polovini XIXv., a vezani su za pojam u . vezuje za pojam zgrade: “Bitna svrha enterij era razvoj industrije i primenu novih materijala (gvožđe, beton) i zgrade više je da ogradi nego da usmeri prostor i da odvoji novih konstruktivnih metoda. Ovi su objekti svojim velikim unut rašnjost od spolj ašnjeg sveta.” K ahn je rekao: “ Z grada je dimenzijama postali znamenje industrijskog doba i nove slična utočištu”. Stara funkcija kuće je da štiti i pruža sklonište, estetike koja je stilskom eklekticizmu XIXv. suprotstavila psihološki i fizički. princip doslednog poštovanja materijala, konstrukcije i funkcije. Time je utilitarna arh. izvršila presudan uticaj na UTOČIŠTE, ZAKLON, REFUGIUM (lat.) Naziv za formiranje savremenog arh. izraza. U novije doba, u.a. gubi prvobitno sklonište u koje se čovek sklanjao od prirodnih svoje ranije značenje. Pod ovim pojmom podrazumevaju se nepogoda, kiša, vetra, snega, ali i najezda neprijatelja. sada svi objekti javnog značaja ( tržišne i izložbene hale, UTOPIE GRUPA Francuska arhitektonska grupa koja je željezničke stanice, aerodromi, industrija), koji su često osnovana 1967 godine u Pariz da bi promovisala strukture
660
koje se šire, naduvavaju, pneumatske strukture, privremene transformabilne strukture. Grupa je često koristila tehniku kolaža da bi prikazala svoje ideje.
UTOPIJSKA TRADICIJA V . U topija, U topijski gradovi UT OPIJSKI GRADOVI N aziv za ideje gradova, njihove planove, koncepcije, ali i primere izgrađenih gradova čiji su karakteristični elementi bazirani na principima utopijske prostorne i društvene organizacije grada, odnosno, grada sa idealnim prostornim i društvenim uređenjem. Budući da je savršene ideje u.g. bilo veoma teško ostvariti, one su najčešće ostajale na nivou crteža, planova, skica ili li terarnih d ela.
UTOPIJA (grč. u topos ne mesto) N aziv za nemesto, mesto onoga što se ne dogadja, što nema mesta, drugde. Na jednom planu Pariza, takozvanom Tigreaux-ovom planu iz oko 1735.g., utopija nije ni čitljiva niti vidljiva, ali ipak zauzima veličanstveno mesto; to je mesto pogleda koji gospodar velikim gradom, rđavo određeno mesto, ali dobro Veoma rane utopijske postupke projektovanja shvaćeno i dobro zamišljeno (slikovito), mesto svesti, to jest svesti o totalitetu. Uopšte uzev, to zamišljeno i stvarno mesto zamišljenih gradova pronalazimo u starim semitskim se postavlja na granicama vertikalnosti, dimenzije želje, moći, predstavama, “ O tkrivenju Jovanovom” i u “ K oranu”. U misli. Ponekad se postavlja u dubinu, kada romanopisac ili K oranu, pron alazimo prikaze nebeske citadele, koja je neka pesnik zamišlja podzemni grad, ili naličje grada žrtvovanog vrsta moćno obzidanog kvadrata, zbega, kastruma tipa castrum zaverama, zločinima. Utopija (u-topija) ujedinjuje bliski red i aestivum , iza čijih se bastiona nalazi slobodan prostor koji je u tekstu K orana pretvoren u basnoslovan vrt , “ vrt k oji reke daleki red. rose”. Jedna druga, apokaliptička vizija, bogatstvom i Utopija je isto tako neophodna kao izotopija i preciznošću opisa premašuje Koran. Reč je o poznatom mestu hetrotopija . Ona je svagde i nigde. Transcedentnost želje i moći, iz “ O tkr ivenja” , tamo gde se opisuje Jerusalim , sa neba imanentnost naroda, svagde prisutni simbolizam i imaginarno, silazeći. Varoš izgrađena od jaspisa, zlata, prozirna kao čisto racionalna i sanjarska vizija centraliteta koji okuplja na tom staklo, sama od sebe svetli i nisu joj potrebni ni sunce niti mestu ljudska bogatstva i kretanja, prisustvo drugog, mesec. Kroz nju protiču reke i u njoj raste Drvo Života, koje prisustvo-odsustvo, potreba za nikada dosegnutim isceljuje čitave narode. I jedan i drugi grad su, prema prisustvom, to su isto tako crte utopije kaodiferencijalnog prostora. današnjem razumevanju teksta, kvadratičnog oblika. U Urbani oblik ujedinjuje te razlike, čas minimalne, čas jevrejskoj varijanti, međutim, ne samo da je rečeno kolike su maksimalne. On se određuje samo u tom jedinstvu i kroz to stranice kvadrata, beć se napominje da je i visina zidova kolika jedinstvo koje ujedinjuje razlike.To okup ljanje sadrzi tri izraza, im je širina i dužina. Tačnije rečeno, Jovanova nebeska tri topije: izotopiju, heterotopiju, utopiju. Međutim, transcedentnost metropola je džinovska kocka, a jedna njena strana ima utopije, ubitačni karakter monumentalnosti kao i praznine dvanaest hiljada “potrkališta”, tj. grč. stadiona , dakle, ni manje (isuviše veliki trgovi, noćna mesta) koji ovaploćuju utopijsko, ni više no oko 2.000.km. pozivaju na pažljivo ispitivanje. Nije u pitanju neoprezna Slika Jovanovog grada je nastavila da živi kroz ceo pohvala tog elementa, polunestvarnog, polustvarnog, što bi srednji vek zahvaljujući čuvenom delu “Civitas Dei”, blaženog dalo urbanistički idealizam. Utopijsko se pojavljuje i ukazuje Avgustina. Međutim, prema Avgustinu, pored nebeske kao da se ovaploćivalo u izvesnim nužnim prostorima, metropole, treba zamisliti i zemaljsku, koj tačno nabrojano, vrtovima, parkovima. Nemoguće ih je posmatrati same po sebi, kao neutralne prostore (neutralne elemente, urbane podrazumeva jedanaest uzastopnih grandioznih urbanomorfija prostorne celine). Parkovi i vrtovi čine “druga mesta” podvedenih pod jednu zbirnu odrednicu. Jedanaest zemaljskih osetljivim, vidljivim, čitljivim, umetnutim u urbano vreme kao gradova se na kraju raspadaju jedan po jedan, ali se lanac u predeo. Oni vraćaju dvostrukoj utopiji: apsolutnoj prirodi, rasturanja zaustavlja silaskom dvanaestog na zemlju. Sam opis Avgustinovog grada nije sasvim na visini fascinantne Jovanove čistoj izveštačenosti. slike. Opet je to utvrđena četvrtasta varoš, satkana od dragog UTOPIJANIZAM (od grč. ou topos, zemlja koja kamenja i zlata, sa trgovima popločanim zlatom i krovovima ne postoji ) Naziv za pokrete, pravce ili pojedinačne napore u okićenim biserima arhit ekturi da se predstave idealne arh. ili urbanističke Od pisanja Avgustinovog “Bo jeg grada” do pr vih strukture, mogućnosti, dostignuća, a kojei nisu bili povezani za renesansnih utopija prošlo je oko hiljadu godina. I renesansne realne, materijalne mogućnosti vremena, sredine u kojoj su nastali ili su bili ograničeni na različite načine: tehnološkim utopije su bile jedna vrsta zanosa koji je, da bi se izrazio, ko ristio ograničenjima, konstruktivni m o., materijalnim o., sociološkim urbanu ikonografiju. o. , o. nastalim iz nerazumevanja sredine, o. zbog opšte Primer novi jeg uzora u.g. pron alazimo u gradu nerealnosti. Skoro svaki avangardni pravac ili pokret u arh., Amaurote-u, glavnom gradu Utopije Thomasa Morea, koji je koji je unosio u arh. novi pristup rešavanju problema, bio je opisan u njegovoj knjizi iz 1516.g. Amaurote se nalazi u istovremeno, delimično i utopistički. središtu ostrva Utopija i predstavlja jedan od pedeset četiri UTOPIJANSKI EKSPRESIONIZAM (engl. Utopian- gradska centra ili ruralna grada od kojih nijedan nije manje od Expressionism) N aziv za stil ske karakteristike arhitekata dvadeset četiri milje udaljen od drugog, mada takođe “nijedan ekspresionista koje sadrže elemente topijanizma. U.e. često se nije toliko izolovan od drugog da nije moguće do njega stići za vezuje za period ekspresionističkog stvaranja Waltera jedan dan hoda.” Amaurot e, sam po sebi, kao prestonica Gropiusa i drugih u periodu od 1918. do početka dvadesetih U topije, imao je četvorougaoni plan, podignu na reci kojom su godina koje je sadržalo utopističke karakteristike. Bio je to dolazili brodovi sa mora. Ulice grada bile su široke nešto period Bauhausa kada je slikar ekspresionista Itten bio manje od sedam metara i bile su znalački postavljene, što je primoran da se povuče sa mesta rukovodioca osnovnog kursa, omogućavalo neometano odvijanje saobraćaja, a takođe, bile su zaklonjene od vetra. Svaka kuća sadržavla je dvoja vrata: 1923.g., da bi ga zamenio konstruk tiv ista M ohol y - N agy. ulična i baštenska. Svaki grad Utopije , bio je podeljen na četiri UT OPIJSKA ARH IT EKTU RA Projekti za gradjevine i dela. U središtu svakog dela nalazio se pijačni trg, sa malim i gradove koji obezbedjuju ideal, pretpostavljeni ideal, idealno većim prodavnicama okolo njega. Mnogo intimnija životno okruženje za njihove korisnike, obično uključujući organizacija, susedstvo, bila je zasnovana na organizaciji razvoj koji nije postojao prethodno, ili u slučajevima kad je porodice. Svakih trideset porodica bira svog magistrata, dok predvidjeno sveukupno rušenje prethodno sagradjenog tkiva celokupno telo magistrata bira gradonačelnika, a svi gradovi da bi se obezbedili idealni uslovi za stvaranje nove, životne šalju svoje predstavnike utopijanskom zakonodavnom telu. Osnova celokupnog sistema predstavljajuće vlade su trideset sredine. predstavnika porodica iz nivoa susedstva, čiji članovi redovno UTOPIJSKA DRUŠTVA V . U topija, U topijsk i gradovi zajedno obeduju u posebnoj dvorani za obedovanje.
661
1. 2. 3. 4.
Utopijski grad: Amaurot, prema Thomasu Moru, iz 1516 Utopijski grad Roberta Owena – projekt komune za 2 000 stanovnika Grad utopije Ikarija po zamisli E. cabeta, iz 1840 Utopijski grad Andrea, pod uticajem socijalista utopista
Glavni magistrat i njegova supruga predsedavaju za Visokim Stolom. M ože se utvrditi čak i izvesna planimetrijska sličnost utopijskih i arhaičkih gradova. Grad Amaurot je na prvi pogled kvadratnog oblika. Sevarinda je čist kvadrat, K ristianopolis je kvadratni lavirint, N ova Solim a je idealno kružna, sa dvanaest kapija. Kampanelin Grad Sunca je sačinjen od sedam koncentričnih krugova; on ima čak i utvrđen prototip: to je medijska Agbatana, grad koji je na osnovu jednog veoma spornog Herodotovog opisa, odigrao značajnu ulogu u urban. fantazijama antike. UTOPIJSKI PROSTOR (grč. od grč. ) Naziv za prostor, dobar i poželjan ali neostvariv, prostor pukog zavaravanja. V . E ntopija, D istopija. UTOPIJSKI SOCIJALIZAM U URBANIZMU Ideju o kolektivnoj organizaciji zivota, sistemu k olektivne proizvodnj e, načinu stanovanja i zadovoljavanja osnovnih životnih potreba u okviru društvenog karaktera čovekove životne sredine iznosili su i razrađivali u svojim delima utopisti-socijalisti u toku preko tri stoleća. Njihovne glavne ideje: demokratsko uređenje, sjedinjavanje u komunama industrije i poljoprivrede, dobrih strana grada i sela; podruštvljavanje kulturno-životnog usluživanja stanovništva i vaspitanja dece; združivanje obrazovanja sa proizvodnjom, svestrano vaspitanje harmonično razvijene ličnosti, - te osnovne ideje utopistisocijalisti izrazavali su, svaki na svoj način, u svojim tekstovima i predlozimaza sadržinu i strukturu grada.
apsolutnog vlasništva, oni menjaju svoje kuće svakih 10 godina i isključuju one koji bi im bili na teretu. Ceo grad je podeljen na četiri jednaka dela. U centru svakog dela nalazi se pijaca. U svakoj ulici postoje prostrani hoteli na podjednakom međusobnom rastojanju sa različitim nazivima” Jakob Fuže (Jakob Fugger), trgovac, industrijalac, finansijer, zaštitnik i poznavalac umetnosti, u svom izveštaju 1516.g. objašnjava nov red po kome bi se podi zali stanovi za zanatlije i radnike. Osnivanje prevog stambenog naselja vezano je za njegovo ime. U Augsburgu podignuta je stambena jedinica “Fužeraj”. Predgrađe “Jakobštat”, pravougaonog oblika sa šest pravih ulica i 54 jednospratne zgrade za podve porodice, opkoljeno je zidinama sa 4 ulazne kapije. K ampanela To mas (Campanella Thom as) (15681639) italijanski dominikanac i filozof, napisao je utopistički roman “Grad sunca”.Protivnik je društvenog uređ enja u kom e su ljudi podeljeni na bogate i sirom ašne. Zastupa misao o uređenju društva u kome svako ima mogućnost da učestvuje u radu i da se razvija.
Johan Andre 1619.g. publikovao je u Engleskoj “Hristijanopolis”. Francis Bakon (Francis Bacon) (1565-1 626) rođen je u Londonu. Kao filozof i državnik osniva naučno istraživanje i eksperimentisanje zasnovano na iskustvu. U Među osnovnim predstavnicima utopijskog “Novoj Atlantidi” utopistički slika idealne ljudske zajednice. socijalizma koji su dali svoj doprinos na polju urbanizma, su: Fenelon Fransoa (Fenelon Francois) (1651-1715) Thomas More (1478-1535), Thomaso Campanella (1568- biskup i književnik, napisao je svoje najpoznatije delo 1639), Robert Owen (1771-1858), Charles Fourier (1772- “Telemaque”. 1837), Etienne Cabet (1788-1856), Jean Baptiste Godin (1817Robert Oven (Robert Owen) (1771-1858), vlasnik 1888). predionice pamuka predla e podizanje naselja za radnike od UT OPIJSKO PLANI RAN JE Naziv za urbanističke 12.000 stanovnika sa postavljenim zgradama oko centralnog utopijske planove koji su izvođeni u različitim periodima, ali trga, sa velikim vrtovima, javnim zgradama i širokim pojasom čija je osnovna karakteristika bio njihov utopijanizam. poljopr ivrednih po vršina. Radi na zadrugarstvi u produkciji , a Interesantane primere u.p. predstavljale su tendencije u.p. u predlogu utopije “Selo harmonije i kooperacije” predviđa nastale nakon XIXv., ponavljanjem socijalnih crta sela iz Nove život u zajednici, gde broj stanovnika ne bi trebalo da pređe Engleske u novim utopijskim zajednicama (komunama). 2.000. Oblik ovog naselja je kvadratan. Najistaknutiji primer su grupa Amana sela iz Ajove, koja su Etj en K abe (Etienne Cabet) (1788-1856) je rođen u obuhvatala dvadeset pet hiljada akera zemlje (10.000 ha) i koju je sačinjavalo sedam poljoprivrednih sela. Svako selo je imalo Dižonu, autor je čuvene utopije iznete u putovanjima “Voyage sopstvenu crkvu i školu, pekaru, mlekaru, vinski podrum, en Icarie”. Opisaoje svoj idealni grad sa upravnim i paralelnim poštu i opštu trgovinu. Sela su međusobno udaljena jedn u ulicama, zalažući se pri tome za higijenu, organizaciju milju do jedne i pola milje, ali su bila podignuta u radijusu od saobraćaja i zaštitu pršaka. Ulice sa vrtovima, zaštićene su od saobraćaja. šest milja od starog grada Amanae. Klod Nikola Ledu (Claude-Nicolas Ledoux) (1736TEORIJA I PRAKSA Problemi zajedničkog stanovanja postavljeni su još u XIIv. U praktičnoj 1806) imao je ambicije da stvori idealan grad onako kao što se primeni individualnog vlasništva zajedničko stanovan je ni je se stvara somfonija upotrebom plastične forme kosmosa. moglo ostvariti zbog siromašnog materijalnog stanja radnih Viliam Moris (William Morris) (1834-1896), slikar i masa. Naselja ovakvog tipa izgrađivana su od XII do XVIIv. umetnik, pesnik, trgovac i fabrikant boja, polaže veliku Tomas Mor (Thomas Morus) svojim delom važnost na prirodu i egzaktnost u postignuću tehnike. Zajedno objavljenim 1516.g. zadivljuje svet već puna četiri veka. sa Ruskinom, Čarlijem i Tolstojem bori se protiv strojeva. Bogat po preklu sa aristokratskim pobudama i naučen na Njgova “Utopija” sadrži 54 prostrana i veličanstvena grada. raskoš, želeo je da pomogne siromasima. Zbog ličnog stava “Jezik, navike, običaji i društvene zgrade su jednaki. izazvao je još veću zbrku u razumevanju stila i umetnosti. Najkraće rastojanje između gradova je 24 milje, a najduže dan D žems Silk Bukingam (James Silk Buckingham) hoda. K o poznaje jednu varoš taj pozna je i sve druge, jer su one potpuno slične ukoliko to priroda dozvoljava. Oblik grada projektuje vrtni grad “ Vi ctoria” 1849.g. Gr ad je zasnovan na ja kv adratan a uli ce i trgovi su postavljeni bilo za transport ili savremenim elementima, a predviđen za 10.000 stanovnika. K oncepcija je po strogoj geometrijskoj shemi sa tri kategorij e kao zaštita protiv vetra. stambenih zgrada i pratećim objektima. Ova kategorizacija Zgrade su na tri sprata i udobno izgrađene. One zasniva se na pretpostavci da su u centru grada zgrade sijaju od čistoće i elegancije a formiraju se u dva reda celom imućnijih građana, a da se zgrade nizih slojeva postepeno ulicom koja je široka 20 koraka. Iza zgrada ili između njih udaljavaju od centra. nalaze se prostrane bašte. Utopisti primenjuju princip Moreli (Morelly) predlaže grupno stanovanje od zajedničkog posedovanja. Do iskorenjavanja individualnog i 1.000 do 2.000 stanovn ika. UTOPISTIČKA
1. 2.
Utvrdjena kula u Plavu (Balkan), crtež Maldinija Ut vrdjenje; fortif ikacija Ponka, po D orsay-u
3.
Crtež iz Apolodorove „Poliokretike“; blindirana kola za zaštićeno prilaženje zidovima opsednutog grada Ut vrdjenje po cretežu Albertija
4.
662
Fransoa Šarl Furije (Francois Charl Fourier) (17721837) rođen u Bezansonu, filozof i šef škole “Falansterijen”. Stvorio je socijalističko-utopistički sistem “Furijerizam” i sarađivao sa Godinom na “Familister-u”, zajadnici sa kolektivnim zgradama za oko 2.000 osoba. Ova zajednica treba da zameni 400 do 600 stanova. Članovi zajednice učestvuju prema uloženom radu, kapitalu i talentu. Dr. Ričardson (Henry Hobson Richardson) godine 1875. stvara model “H ygeia”, zamišljen na osnovu najboljih higijenskih uslova, smanjujući bolesti i umiranje do minimuma. On je za svoju ideju pozajmio mnoge stavove Howarda i drugih teoretičara. Andre Goden (Jean Baptiste Andre Godin) (18171888), francuski socijalni reform ator. O snovao j e produkt ivnu zajednicu “ Famili stere” 1859.g. O va socijaln azgrada predviđena je za 1.200 osoba. Kao jedinica stanovanja nije okružena poljoprivrednim preduzećima, već je vezana uz fabriku. Ona nije autonomna. Godine 1882. realizuje san napornog zivota i useljava se u stan ove socijalne zgrade. On prethodi vrtnom gradu teorije Howarda. Godenovi principi o kolektivnom stanovanju ustupiće docnije svoje mesto uticajima arhitekte Le Corbusier-a. Šarl Žid (Charles Gide) (1847-1933), francuski ekonom ist, vidi ostvarenje svoji h ideja u zadrugama. N apisao je “ Istor iju ekonomske doktri ne” . H aksli A ldus (Huxley Aldo us) (1894) engleski pi sac “ Le m eilleure des M ondes” . UTOPISTIČKA TRADICIJA N aziv za arh. tradiciju koja je
nastala na osnovana utopističkih ideja i koja je formirana na njihovim primerima. Robert Owen je za ideju svoje utopijske zajednice imao tradicionalnu organizaciju manastira, a ideju autonomnog stanovanja i autonomne zivotne zajednice, predstavlja Fourie, u svojim Falansterijama (Phalanstere), komunama iz devetnaestog veka na osnovu kojih je nastao današnji princip kolektivnog stanovanja koji će odrediti karakter savremenog grada. Takođe, Le Corbusier je direktno bio inspirisan manstirom Ema i Fourierovim utopijanskim socijalizmom kada je projektovao svoj Unite d’Habitation u Marseju. UTOPISTIČKE GRUPE V. Utopistička teorija i praksa UTOPISTIČKI GRAD FRANCEVILLE Utopistički grad
Jules Vernea. Verne je mahom predvideo razvoj u oblasti mašinstva i sredstava komunikacija. Suprotno svakom očekivanju, njegova vera u stvaralačku moć tehnike nije kod njega stvorila optimističku viziju grada – mašine. On u svoj oj noveli “ La Journee d’un journaliste americain en 2889” , objavljenoj 1899. Godine, zamišlje jednu džinovsku metropolu, čije su zgrade duge po nekoliko kilometara, ali čiji su stanovnici otudjeni, jer se za sve služe aparatima. Sam Jules Verne se opredelio za humanije rešenje, u kome se glavni doprinos tehnike usmerava na higijenu: to je Fransvil (Franceville) iz njegovog dela “Cinq cents millions de la Begum”, koji mnogo duguje Richardsonovoj ideji grada Hygeia. UTOR (ŽLEB, FALC) (Zgr.). (1) Na podužnim ivicama dasaka žleb u koji ulazi »pero« druge susedne daske, te se tako daske među sobom sastavljaju. (2) Zasek na unutrašnjim ivicama okvira prozora i vrata, da bi se sprečilo prodiranje vazduha. (3) Žlebovi na utorenom (falcovanom) crepu koji sprečavaju prodiranje i podlivanje vode između dva takva crepa. UTOREN CREP (FALCOVAN CREP). Crep pravougaonog oblika sa ravnim, rebrastim ili valovitim površinama. Prema načinu proizvodnje i broju utora razlikuju se dve vrste i to: (a) vučeni utoren crep koji se proizvodi na
podužnoj opekarskoj presi i koji ima na jednoj dužoj strani utor, a na drugoj rebro; (b) presovani utoren crep koji se porizvodi obično na tzv. revolverpresi i koji ima na jednoj dužoj i na jednoj kraćoj strani utor, dok na suprotnoj dužoj i kraćoj strani ima rebro (duplo utoren crep). Kvalitet i dimenzije za obe vrste propisani su standardom. UTORENA ĆERAMIDA (FALCOVANA ĆERAMIDA, ŽLE BN JAK). Ćeramida koja se upotrebljava za pokrivanje
slemena i grbina kod krovova pokrivenih utorenim (falcovanim) crepom. Njen kvalitet i dimenzije propisani su standardom. UTVRDA OBALE, OBALOUTVRDA Obloga kojom se štiti obala reke podložna rušenju, najčešće od kamena, ali može biti i od popleta ispunjenog kamenom i dr. U T V R D A Utvrđeno mesto, dvorac, ili utvrđeni grad, koje je upotrebom inženjerskih građevinskih sredstava (rovovi, šančevi, bedemi, k ule, k apije) podignuta tako da može tokom dužeg vremenskog perioda da odoleva eventualnoj agresiji napadača. Utvrda ima prostor za smeštaj vojske i branilaca, prostore za smeštaj stanovnika mesta i magacine za spremanje hrane koja se koristi tokom perioda osvajanja grada ili utvrde. UTVRDA, FORTIFIKACIJA (lat. fortificatio, engl. fortification) U tvrdjenje, tvrdjava. Naziv za utvrdjenje, utvrdu nekog grada, terena, zamka, dvorca, tvrdjave, sa namerom njene odbrane od potencijalnog osvajača. Fortifikacija se gradi podizanjem odbrambenih sistema bedema, zidova, platoa, uzvisina, jarkova, kanala, kula, donžona, kapija, mostova, padina, brisanih prostora i dr. Fortifikacije se grade od: zemlje, kamena, opeke, betona i drugih materijala. UTVRD A, OPPIDU M (lat.) Latinski naziv za utvrdu, grad, varošicu u starom Rim u. UT VRDA, SKROVIŠTE V . Sk rovište UTVRĐENA KUĆA U folklornoj arhitekturi, naziv za kuću,
najčešće stambenog karaktera, koja ima sve elemente utvrde . Karakteristične su utvrđene kuće u San Gimignanu u Italiji, koje su građene u formi visokih i vitkih kula, na taj način da je bilo jako teško zauzeti ih. Slične primere imamo u Gruziji. U pojedinim delovima Balkana i danas su se zadržale utvrđene kuće, naročito u Metohiji, što je odgovaralo karakteru i načinu života stanovnika. Oblik utvrđene kuće potiče svakako iz srednjeg veka kad ase po takvim "kulama " sa čardacima i stanovalo. Ulazak u utvrđenu kuću je često tek visoko na spratu te je, bez stepenica koje se uklanjaju, nepristupačan (naročito noću). U prizemlje se sklanjala stoka a na vrh kule je brvnara (jer je među zidovima od brbana daleko ugodnije i zdravije stanovati nego među kamenom). Veoma praktične a estetski od izvanrednog efekta su otvorene drvene galerije na spratu tih kula, sa izrezanim dekorativnim arkadicama i klupom iza njih. UTVRĐENA SELA N aziv za sela koja u svom sastavu poseduju kule za odbranu. U prošlosti, svaka porodica u jednom takvom selu morala je da ima sopstvenu od brambenu kulu, jer su još u drugoj polovini XIXv. krvna osveta i vendetta nekontrolisano besnele. Od nekada dve stotine kula u Bolonji, ostalo je samo nekoliko. Primere utvrđena sela imamo na Peloponezu, Jemenu i Z apadnom K avkazu. UTVRĐENI GRAD (nem. Burg) V . Burg. N aziv za jedan
grad koji je utvrđen protiv mogućeg napada neprijatelja. Utvrđeni grad je opšti pojam za grad koji je smešten u prostoru unutar odbrambene strukture gradskih zidova, bedema, kojima su često pridruženi rovovi, šanci, kule i dr. Najraniji poznati gradovi su bili utvrđeni i to najčešće zemljenim bedemima, kamenom ili drvenom
663
1.
Utvrdjeno selo na Dnjestru, IX-XI vek
2.
Utvrdjeno naselje Heuneburg, Nemačka, 700 do 500 gpne D etalj utvrdjenog naselja Heuneburg
3. 4.
Utvrdjen grad Konstantinopolj,, plan iz1420, Cristoforo Buondelmonti
ogradom. Antički grčki gradovi su po pravilu bili podignuti na uzvišenim lokacijama, koje su bile u funkciji svojevrsnih utvrđenja. Rimski castrum je bio formiran po pravilima geometrijskog plana utvrđenog grada. Tokom srednjeg veka, utvrđeni grad je sadržao sledeće elemente: šanac ili rov, odbrambeni zid sa otvorima za odbranu, odbrambene k ule, kule iznad gradskih vratnica (kapija), gradsk e k apije sa pok retnim mostovima, glacis, mostnu k ulu, i sturenek ule, carinsk epunk tove. Osnovni elementi gradsekeutvrde su Gradske zidine (gradski zidovi), kule stražare, bastioni, gradske kapije, šanci (rovovi) i dr. Primere utvrđenog grada, kao grada opasanog zidinama, pronalazimo u najranijim periodima razvoja arh. Prvobitni u.g. imali su gradske zidove podignute od drvenih trupaca, zatim, bili su to zemljani nasipi i bedemi. Stvaranjem velikih civilizacija u delinama velikih reka (Eufrata i Tigra, Nila), pronalazimo primere u.g. sa zidinama izgrađenim od kamena. N asuprot egipatskim u.g. polisi u Staroj Grčkoj nisu bili utvrđeni. U srednjem v., svaki grad je bio utvrđen, a fortifikaciono graditeljstvo bilo je ipmerativ gradskog opstanka. U doba renes., projekti za idealan grad pretpostavljali su geometrijsku centričnu kompoziciju u.g. U doba baroka, menjaju se forme utvrda, uporedo sa promenama u načinu ratovanja i kasnije, uvođ enjem topovskog oružja, koje je omogućavalo opsadu jednog grada gađanjem iz daljine. UTVRĐENJA V. Fortifikacije, Utvrđeni grad UTVRĐENJE (Arh.). Tvrđava čisto vojničkog karaktera,
1. 2. 3. 4.
Ut vrdjen grad K orsabad, kojeg je podigao Sargon II, Senaheribov otac Izgled utvrdjenog grada sa gradskim zidinama i bastionima Jedno utvrdjenje na Dalekom Istoku (crtež autora knjige) Utvrdjena crkva
podizana na strategijski važnim i istaknutim tačkama. UTVRĐENJE, TVRDJAVA (nem. Burg) V. Tvrđava UTVRĐENO SKLONIŠTE (nem. Fliehburg, Fluchtburg) Utvrđenje opasano zidovima i palisadama ili zidom opasano područje građeno u praistorijsko doba ili u toku srednjeg veka, koje je u kriznim periodima rata služilo za smeštaj, sklanjanje i zaštitu stanovništva. U doba srednjeg veka funkciju utvrđenog skloništa često je vršila crkvena utvrda. UT VRDJEN A LIN IJA V . F ortifikacija UTVRDJENI GRAD V . T vrdjava, epoha hladnog oružja, Poliokretika UT VRDJEN I RE JON Zemljišna prostorija (zona, rejon ili pojas) ograničena po frontu i dubini, organizovana za dugotrajnu i upornu odbranu. Može biti samostalan ili u sklopu utvrdjenelinije , a osnovu mu čine objekti stalnefortifikacije. UTVRDJENJE Objekt poljske ili stalne fortifi k acije uredjen za što efikasnije vatreno dejstvo, zaštitu žive sile i vatrenih sredstava, kao i lak manevar jedinica. Svako utvrdjenje ima posadu, naoružanje, borbeni zadatak i može biti samostalno, radi zatvaranja odvojenog pravca i zaštitu nekog većeg objekta, ili u sastavu utvrdjene linije , naseljenog mesta , ili utvrdjenog rejona . Radi se blagovremeno, u sklop u uredjenja ratišta, ili na brzu ruku, pre neposrednog sudara sa neprijateljem kao i u toku već uspostavljenog dodira s njim. UT VRD JEN JE, GRADSKO V . G radsk o utvrdjenje UT VRD JEN O N ASELJE V . Hring UTVRDJIVANJE Ojačavanje zemljišta izradom fortifi k acijski h objek ata radi stvaranja uslova za vatreno dejstvo i zaštitu žive sile i vatrenih sredstava od neprijateljeve vatre. Pojam je analogan fortifikaciji . U najužem smislu obuhvata podešavanje zemljištnih objekata za dejstvo vatrom i zaklanjanje od neprijateljeve vatre, dok u najširem smislu znači inžinjerijsko uredjenje dela zemljišta (zemljišne prostorije) kao položaja za dejstvo, zaklon ljudstva i naoružanja i manevar. Izvodi se i u napadu i odbrani. UVALA (Zgr.). (1) Udubljenje na kro vu koje nastaje između dve krovne ravni koje zahvataju unutrašnji ugao veći od 180º.
Kada se krov pokriva nekim krutim pokrivačem, uvale se pokrivaju limom. (2) Zidna uvala na krovu nastala između krovne ravni i nekog zida iznad krova; i ona se pokriv a limom. V . H olk el. V . Krovna uvala, U vala k rova. UVALA I SLEM E V . Slemei uvala UVALA KROVA V . Krov. Mesto preseka dve krovne ravni okrenute jedna prema drugoj, formirajući na taj način konkavnu površinu. Nasuprot slemenu, koje predstavlja gornju presečnu zonu krova, uvala je donja presečna zona jednog krova. UVALA, RELJEF Oblik karsnog reljefa, stvoren srastanjem vrtača . obično su blažih nagiba, eliptičnog oblika i zaravnjenog dna. D ostižu dužine od 2-3 km. UV ALN A LAJSN A (nem. K ehlleiste) Lajsna koja u svom po prečnom preseku ima konkavan četvrtkružni oblik. Postavlja se između zida i tavanice. UVALNA RIGOLA (nem. Kehlrinne) Rigola na krovnoj uvali koja sprovodi atmosferilije u oluk. U V A L N I K R O V (engl. valley roof) M krov , ili krovni pokrivač jedne zgrade sa isturenim kri lima koji zahteva krovne uvale na mestima gde se subsidiarni krovovi spajaju sa glavnim krovom. V . Krovni oblici. U V A LN I R O G Rog postavljen dijagonalno na mestu gde se dve krovne kosine sreću u uvali, tj., kod krovnih prozora , kao kod osnovnog kr ovnog vezača (1). UVALN I SVOD (nem. Muldengewoelbe) V . Koritasti svod UVEZANI RAD, ČVORNI RAD Prepletni ornament izradjen
od elementa trake ili užeta koji ima izgled užeta vezanog u čvor. Pojavljuje se u raznim stilovima i u raznim periodima. Očigledni primeri su uvezani uzorci u anglo-saksonskoj i keltskoj u metnostim, ali ih takodje pronalazimo i kod arabesk e, A rt N ouveau-a, mavarsk earhit ek ture i užastom radu. U V E Z A N I ST U B (engl. knotted shaft) Romaneskno stablo stuba koje je izradjeno tako da izgleda kao da je uvezano u čvor. Dobri primeri ovog stuba potiču iz XII i XIII veka, a nalaze se, izmedju ostalih, u katedrali u Wuerzburg-u, Nemačka, kao i na istočnoj strani Broletto-a, Como, Italija (1215). UV IJAN JE V .Torzija UV IJAN JE, TO RZ IJA Pod torzijom jednog štapa podrazumeva se deformacija koja nastupa pod dejstvom torzionog momenta i sastoji se u okretanju poprečnih preseka za izvestan ugao oko podužne ose štapa. Vlakna paralelna sa osom štapa pri ovoj deformaciji prelaze u zavojnu linij u. UVIJEN RAD (nem. Schweifwerk) Vrsta rada u k ovanom gvožđu , karakterističnog za dekoracije u ranom baroknom periodu, sa osobenim crtama u formi uvojitih (urolanih) linija (nem. Rollwerk). UVIJEN O TOKARENJE V . T okarenje, uvijeno U VO (ear) 1. A k roterija ili rog jednog oltara, sark ofaga ili stele. 2. Crossette. UVO U NAMEŠTAJU (engl. ear) Dekorativni element nameštaja; ekstenzija poprečne letve naslona za ledja stolice na spoju letve i krajnjeg vertikalnog štapa naslona za ledja, sa obe strane naslona. Uvo je uobičajena karak teristika stolica iz perioda XVIII veka kod stila Thomas Chippendale-a, ili kod W indsor stoli ce sa grebenastim naslonom za ledja . Uvo se takodje pojavljuje kod kineske stoliceguan mao shi. UVO , FASADN O (nem. Ohr) Gornji deo rama koji svojim profilom uokviruje neki prozor ili vrata a koji je sa svih strana prepušten u polj a fasade.
664
UVO, U ŠICA V . T ab. U vo, ušica ili sredstvo kojim se vezuje kišna olučna cev za zid.
UZGLAVLJE Deo kreveta koji se nalazi vertikalno podignut na mestu iza glave. Ima različite oblike i različito je obradjeno.
UVOJAK, SVITAK V . Svitak
UZ GLAVN A DASKA (engl. headboard) K od jednog k reveta, kauča, kanabe -a i sl., naziv za dasku koja je uspravno podignuta na užoj strani kreveta na mestu gde se nalazi glava onoga koji leži. Obično je načinjena od pločastog materijala, često od punog drveta i može da bude tapacirana.
UVOJAK, VOLUT N I V . V oluta UVOJITI FURNIR, EKSCENTRIČNI FURNIR (engl.
curl veneer) Drveni furnir sa figuracijom u obliku uvojaka ili zaobljenih čvorova. Drvo za izradu ovog furnira je uzeto iz dela trupca na kojem grana drveta izvire iz stabla, praveći interesantnu šaru. UVOJIT I RAD, ROLVERK (nem. Rollwerk) Poglavito u periodu renesanse nastao dekorativni motiv koji se sastoji od uvijenih i zavojitih lisnih formi. Uvojiti rad se najčešće pojavljuje na grbovima i kartušima , najviše kao kovani rad. U V R N U T I ST U B V . Izvijeni stub (engl. Solomonic column) V . Solomonsk i stub. V . Salomonik a
(nem. Eingeblendete Saeule) Stub podignut unutar proširenja zida putem male niše. UVUČENI
STUB,
POVUČENI
STUB
UVUČENO PRIZEMLJE Prizemlje, kao kontaktna zona
zgrade s ulicom, ima drukčije značenje u strukturi zgrade od ostalih etaža. Ta se razlika često želi oblikovno naglasiti, pa se izvodi uvučeno prizemlje. Ako su stubovi u prizemlju uvučeni, na mestu se diskontinuiteta pojavljuje koncentracija naprezanja, što je posebno nepovoljno kad se pojave dimanička opterećenja. Analiza ravnoteže tavanice prizemlja pokazuje da je moment P, a kojega čine vertikalna akcija i vertikalna reakcija u ravnoteži s momentom para hori zontalnih sila Z i D . Gl ava se stuba mora, dakle, preko tavanice prizemlja horizontalno usidriti; sila Z prenosi se u neki zid ili neki drugi vertilani ukrutni element, naprežući na istezanje tavanicu prizemlja. Uvučeno prizemlje može se ostvariti i bez uvlačenja stubova na jedan od sledeća tri načina: a) fasade se u prizemlju uvuče, a slobnodni stubovi prolaze do temelja stvarajući ko lonadu. Takvo je uvučeno prizemlje prikladno za zgrade u gradskim središtima, jer tada ulica ili trg dobijaju trem; b) kad zgrada ima konzolno istaknute tavanice u jednom ili u oba smera, uvučeno se prizemlje ostvaruje premeštanjem površine pročelja, tako da se prizemlje zatvori u ravni unutrašnjih bokova stubova; c) ako je dimenzija preseka stubova koja je upravna na pročelje dosta velika (visoke zgrade), uvučeno se prizemlje može ostvariti pomakom opne prizemlja iako tavanice nemaju pr epuste. UZAN ŽLJEB (engl. quirk, ital. scanalatura) Oštar urez u obliku slova "V" napravljen u profilaciji ili izmedju dva i više profila. U Z D I G N U T PO D (engl. pace) 1. Deo poda koji ji uzdignut iznad opšteg nivoa. U Z D I G N U T I P A N E L Drvena ispuna sa obostranom ukrasnom podlogom. UZD IGN UT I PAN EL SA POLJIM A Predstavlja panel sa poljima, koji je sa ravnom uzdignutom površinom polja, ali je uokviren upuštenom, prof ilisanom ili zakošenom ivicom . UZDRŽANA TEREVENKA, AUSTERITY BINGE V . A usterity binge UZENGIJE (Zgr.). Gvozdene šipke savijene u obliku U, sa zadatkom pridržavanja ili stezanja delova konstrukcije, koji su time zahvaćeni. (1) U konstrukcijama od drveta gvozdene šipke koje obavijaju snop građe i stežu ga navrtkama (lučni nosači Emi). (2) Uzengijice od savijenog gvožđa, ukucane u prozorski okvi r za pridr žavanje šipki triba ili drugih naprava za zatvaranje prozorskih krila. (3) Stremeni.
U Z I D A N A Z G R AD A (Arh.). Zgrada koja se svojim bočnim stranama oslanja na susedne zgrade. U Z I D A N E ST E P E N I C E Stepenice kod kojih su stepeni sa jedne ili sa obe strane čvrsto uzidani, za razliku od podzidanih i od p oduprti h u celoj širini kraka. UZI DAN I ORMAN , PLAKAR V . Plakar UZNEMIRAVAJUĆI STIL V . Raguer stil, R ageur stil
U Z O R V . Ti p U Z O R , M O D E L (engl. model, franc. modele, nem. Modell, ital modello) Obrazac, uzor, primer; oblik (lik, tip) u koji se neko ugleda, uzima ga za primer ili imitira (reprodukuje). U lik. umetnostima uzorak ili predložak. U arh. se često izrađuje arhitektonski ili urbanistički model - maketa, odnosno, umanjen plastični prikaz graevine ili kompleksa zgrada. U primenjenoj umetnosti, izrađuju se m. za različite proizvode, na pr. od porculana. V. Arhitektonski model, građevinski model UZORAK Od veće količine materijala koji treba da se ispita, po naročitim propisima se uzima samo jedan deo pa se taj deo – uzorak – ispituje. Uzorak koji se uzima za ispitivanje treba da je takav da bar 80% materijala koji se ispituje odgovara uzetom uzorku. UZVIŠEN U ARHI TEKTU RI, SUBLIM AN (engl. Sublime) Estetska kategorija koja se vezuje za ideje strahopoštovanja, intenziteta, snage, burnosti, terora i ogromnosti sa naglašavanjem čovekove relativne beznačajnosti u odnosu na lice Prirode, što izaziva emocije i stimuliše imaginaciju. Ova kategorija je stoga različita od L epote i pitoresknog i predstavljala je produbljen značaj u relaciji prema shvatanju grandioznosti, moćnosti i žestini prirodnih fenomena. Glavni apologeti sublimnog bili su Edmund Burke (1729-97), sa svojim delom „A Philosophical Enquiry into the Origin of our Ideas of the Sublime and Beautiful“ (1756) i Im manuel K ant (1724-1804), sa svojom „ O bservations on the Feeling of the Beautiful and Sublime“ (1764). U arhitekturi, sublimno je povezano sa ogromnošću, veličinom koja nadrasta sve ostalo, sa primitivnošću (posebno kod neukrašenog dorsk og reda ) i stereometrijskom čistotom (kao kod većine neoklasičnih dela, tj., kao u radovima Boullee-a, i vizijama zatvora Piranesi ja). V . Subliman. UZVIŠENI ZAŠILJENI LUK (nem. Ueberhoehter Spitzbogen) V . L ancetni luk , k opljasti luk UŽASTI PROFIL Naziv za profil koji ima oblik užeta; konveksan profil dekorisan serijama krivina koje se spiralno uvijaju u obliku upredenog debelog užeta. UŽASTI ŠTAP (Taustab) Štap izveden u form i i strukt uri uvijenog užeta. V . Štap. UŽE GRADSKO PODRUČJE V. Gradsko područje, užegradsko područje
1.
Palmanova (Italija, 1593) je idealan grad Scamozzija i Giulio Savorgnamia. Utvrdjeni grad sa radijalno-koncentričnom šemom
2.
Utvrdjenje, Prato d'Ognissanti, projekt, Michelangelo
3.
Utvrdjen grad; stari plan Aleksandrije gde se vide gradske zidine i svetionok na ulazu u luku
UŽI GRAĐEVINSKI REJON Predstavlja područje ili
mesto gradnje jednog objekta ili jednog kompleksa. Uži građevinski rejon najčešće je definisan granicama građevinskog placa ili regulacionom linijom građevinskog placa. UŽLEBLJENE STEPENICE Su najčešće u upotrebi i zovu se užlebljene, jer su daske gazišta i čela užlebl jene sa strane u obrazine. Ove stepenice se mogu izvesti sa
665
čelima i bez čela. Stepenice bez čela se izvode ako je potrebno da se prosvetli prostor ispod stepenica i izbegne zasenčenje. Osim toga one su ekonomičnije nego stepenice sa čelima. M edjutim, nije preporučljivo praviti ovakve stepenice gde ima male dece. Za razliku od prostih, kod boljih stepenica ( u koje spadaju užlebljene i naležuće stepenive) obrazni nosači se u svom donjem delu oslanjaju na pravu stepenicu. Ovako povišeni oslonac za obrazine se radi iz razloga pogodnijeg prilaza stepenicama kao i lepšeg izgleda. Prva stpenica je zbog toga ispunjena gredom – trupcem, koja se oblaže daskom gazišta i čelom. Ova se greda – tru pac mora solidno ukot vit i za podlogu (tavanicu ili zid) sa najmanje dve čelične kotve Ø 16 mm, kako bi bila siguran oslonac za obrazine koje se u nju učepljuju. Oslonac se može izvesti iz dva komada trupca. U tom slučaju se svaki zasebno mora ukotviti sa po dve kotve..
nalazi. Primere v.a. nalazimo u trogloditskim staništima, kao i mnogobrojni tokom istorije podignuti slobodno stojeći objekti isklesani iz zive stene, a potom i izdubljeni. V.a. pronalazimo u arh. hramova u Indiji, koji su isklesani u steni.
VAGON SKI KROV (engl. wagon roof) Kolevkasti krov konstruisan od blizu postavljenih serija dvostruko lučno podignutih drvenih podupirača, sugerišući oblik pokrivenog vagon ili ba čv astog svoda. M ože da bude vidan sa unut rašnje strane, obložen gipsom ili završno obradjen panelima.
VALANCE ZASTO R (engl.) V . Z astor, draperija
VAJAT U folklornoj arhitekturi Balkana, posebno u srpskoj folklornoj arhitekturi, vajati su izdvojeni stambeni objekti podignuti u zajedničkom dvorištu, najčešće zidani od drveta na postolju od kamena, koji su služili za zasebno stanovanje mlađ e generacije koja je zasnovala porodicu odvojeno od roditelja, ali u sastavu zajednice. Vajati su građ eni kao brvnare ili od čvrstog građ evinskog materijala, obično su manjih dimenzija. Osnovna karakteristika vajata je njihova izolovanost od ostalih objekata jednog seoskog domaćinstva.
VAKUF (ar. vakuf) K od muslimana: zadužbina za opšte UŽLJEBLJENE DRVENE STEPENICE V . D rvene religiozne i humane svrhe, sa ciljem da podiže i izdržava džamije, škole, javne biblioteke, bolnice, sirotišta, vodovode i stepenice dr. V OSLONAC (nem. "V" Stuetze) Ugaoni oslonac jednog stuba ili drugog konstruktivnog elementa koji je sagrađen iz V A K U U M B E T O N Beton spravljen na taj način što je dva stubna nosača postavljena međusobno pod uglom, tako vakuum-pumpom izvučen višak vode iz betona. Izvlačenjem vazduha se isisava voda – a u isto vreme stvara se pritisak na da čine oblik slova "V". svež beton, tako da se dobija kompaktan beton. V R USTIK ACIJA, RUSTI KACIJA SA V SPOJEVI M A VALACIJA (nl. vallatio) Voj. opšančavanje, podizanje Isto što i zarubljena rustikacija. bedema, utvrđivanje u polju; podizanje nasipa. V SPOJ Spoj dva elementa pod uglom poput slova «V». VALAGRA I M ANASARA M ERE V . M anasara mere VAGA, M IH AELISOVA Mašina koja se upotrebljava za VALAGRA V . Indijska izgradnja mera po manasari ispitivanje na savijanje i kidanje probnih tela od maltera. VALANCE (engl.) V . Z astor V A G I N A Niži deo pedestala terma, iz kojeg izrasta grudni deo.
VAGON SKI SVOD (engl. Wagon vault) V . Tunelski svod VAGON SKI ZASVEDEN O (engl. wagon headed) Prostor koji sadrži kontinualno lučno oblikovanu tavanicu ili svod , kao kod ba čv astog svoda. VAGON SKI ŽLJEB (engl. wagon chamfer) Žljeb koji se sastoji izs erija malih izdubljenja koja su izdubljena iz arisa drvene grede rektangularnog preseka. Oblik koji je bio omiljen u radovima u stilu A rts and Crafts. Dobar primer predstavlja balustrada biblioteke G lasgow School of A rt, (1907-9) arhitekte C.R. Mackintosh-a, gde su izdubljenja akcentirana bojom.
1.
Ut vrdjen grad; Ko nstantinop olj na graviri iz Schedelove «Svetske hronike», 1493
2.
Utvrdjenje, gradsko. Drednjovekovno tipično gradsko utvrdjenje Plan K openhagena iz 1658 sa novi m gradskim utvrdjenjima Utvrdjenje gradskih vrata, po projektu Michelangela, crtež, M aldini
3. 4.
VALER (fr. valeur, nl. valor, tal. valore) Vrednost, cena; hartija od vrednosti; muz. trajanje note; hrabrost, junaštvo; valer an atant ili valer an rekuvrman (fr. valeur en attente, v. en recouvrement) trg. vrednost koja se očekuje, eventualna buduća vrednost. V AL E T U D I N A RI JU M , V A L E T U D I N A RI U M (l.valetudinarium) Bolnica, bolnička soba. Građ evina unutar rimskog castruma koja je imala funkciju bolnice. V . Z dravstvene zgrade VALJAN I M ATERI JAL Opšti naziv koji se ponekad upotrebljava za sav čelični materijal koji se u valjaonicama proizvodi. VALJAN I PROFI L Konstruktivni elementi od čelika koji se dobijaju valjanjem izmedju kalibriranih valjaka. U zavisnosti od namene, mogu imati različite oblike i dimenzije i tada imaju odgovarajući naziv. U valjane profile, koji se danas najviše primenjuju u čeličnim konstukcijama, ubrajaju se: pljošta gvoždja, orkuglo, kvadratno i šestougaono gvoždje, ugaonici, prosto "T" gvoždje, Z- gvoždje, limovi, ploče, "T" nosači i drugi razni profili. Valjani profili čije su dimenzije normirane (npr. dvostruk o T-profil ) nazivaju se norm alnim prof ilima.
VAGRES Prilikom gradnje arhitektonskog objekta, predstavlja liniju sa istom niveletom, najčešće određ enu na površini obodnih zidova jedne prostorije, sa svrhom određ ivanja horizontalne tačne nivelete poda prostorije. N iveleta se prenosi na zidne površine putem pro vidnog creva ispunjenog vodom, po principu spojenih sudova; na taj način preneta niveleta, predstavlja apsolutno tačnu kotu na svakom zidu ponaosob, odakle je moguće njeno precizno prenošenje VALJANO GVOŽĐE V. Kovano gvožđe nanize, da bi se odredila niveleta poda prostorije. VALJKASTI FRI Z (nem. Rollenfries) Friz koji se sastoji od V A H A N A (sanskrit) Prestava životinje ili predstava vozila više horizontalno postavljenih cilindričnih elemenata, Hindu božanstava. postavljenih jedan iznad drugog. VAISSELIER (franc.) N aziv za francuski dresser (1) iz perioda VALLUM (lat.) 1. N aziv za nasip, element fortifikacije kod ant. XVIII veka. Često je vrlo širok, a ponekad se naziva buffet- rim. logora. V. se nalazio okolo podignutog logora i zajedno sa vaisselier, a sadrši do pet ormančića sa policama postavljenih jarkom ( fossa ) formirao je vojno naselje pravilnog jedan uz drugoga ispod povr šine koja je nalik stola i sa pravougaonog oblika. 2. Antička rimska strana palisade aranžmanom polica iznad nje. konstruisana od materijala izlivenog sa obližnjih brežuljaka, VAJANA ARH ITE KTURA Pojam se odnosi na poput one na kampovi ma ili tvrdj avama. arhitekturu koja je nastala slično procesu vajanja, odnosno, VALOBRAN V . Kontra-mur stvaranja skulptorskog dela, od različitog materijala ili od prirodnih elemenata neposrednog tla na kojem se arh. objekat VALOVITE ZGRADE, VALOVITI NEBODERI Upotreba valovite linije nije bila samo ograničena na upotrbu
666
prilikom podizanja zidova i fasada, već postoje urbanistički primeri formiranja valovitih struktura, kako na mikro, trako i na makro planu. Interesantan je valoviti plan Landsdowne Crescenta, Bath, iz 1794.g.. N jegove tri zmij aste viju ge leže visoko iznad grada, dajući mu “organski” izgled. Takođ e, Le Corbusier je u svom projektu sanacije Alžira iz perioda 19301934.g., primenio urbanistički plan valovito postavljenih nebodera, kao “or ganski plan” . VALOVIT I LI M , TALASASTI L IM V . Talasasti lim V A L O V I T I Z I D N aziv za zatalasanu for mu jednog zida, koja dinamično zatvara jedan unutršnji prostor ili površinu jedne fasade. V.z. je forma karakteristična za period baroka . Najznačajniji primer v.z. predstavlja fasada crkve San Carlo alle Quattro Fontane, Francesca Borrominija (1599-1676.), koja se smatra pronalaskom ove arh. forme. Ova forma se kasnije pojavljuje u veoma velikim dimenzijama u valovitom urban. obliku Crescents-a (Engleska) iz kasnog XVIIIv., još kasnije u L e Corbusier-ovom urban. projektu za Alžir, kao i u arhitekturi A ntinio Gaudia, Al vara A alta i dr. VALVA, VALVE (lat., engl.) Jedna ili druga polovina krila kod vrata sa dva kril a (dvok rilna vrata ) ili kod francuskog prozora.
VARN ISH , FIRN AJZ (engl. varnish) Smola topiva u medijumu, a koristi se za zaštitno premazivanje drveta, kod izrade nameštaja, i dr. VAROŠ (tur.) 1. N aziv za gradsko jezgro, staro jezgro jednog grada u Turskoj i na Balkanu. V. Predstavlja mesto gde su odvijane javne aktivnosti nekog grada: upravne, trgovinske, zanatske. Predstavljala je deo grada gde se nalazila pijaca i radnje zanatlija. 2. U Srbiji, zadrzan je naziv v. koji označava manje mesto, koje nije selo, već je po svojim urbanim karakteristikama bliže jednom gradu (varošica). VAROŠ KAPIJA K apija, gradske vratnice, koje su vodile u varoš , odnosno, gradsko jezgro. VAROŠ, SRED N JOVEKO VN A (od madjarskog, lat civitas) Srednjovekovno naselje, sa razvijenim ekonomskim, socijalnim i urbanim funkcijama, formirano uz zidine utvrdjenog grada. U srednjovekovnoj Srbiji se varoši p ominj u od XV veka. U Evropi, varoši nastaju u periodu od IX do XIV veka, a njihov porast i razvoj je u tesnoj vezi sa razvojem zanatstva i trgovine. VAROŠANIN Stanovnik srednjovekovne varoši. VAROŠKA KUĆA Arhitektonska folklorna stambena
V A N I T Y (engl.) Englesko moderno ime zatoaletni sto. VARA V . Sistem palca VARGEN JO, VARGUEN O, BARGEN JO V . R enesansa, Španija. N ameštaj nastao iz škrinje radjene u Španiji u periodu renesanse je nastao bargenjo ili vargenjo (španski: bargueno = vargueno), nazvan španski kabinet, škrinja prizmatičnog oblika na visokim nogarima. Prednja strana bargenja otvara se preklapanjem naniže i služi kao ploča za pisanje. Na bočnim stranicama su ručice za nošenje. Unutrašnjost sadrži veliki broj manjih vratanaca, fiočica i pregrada. Ponekad, bargenjo nema preklopnu ploču. Nogari su tokareni (često ukrašeni motivom arkada) ili u duborezu. Bargenjo je bogato dekorisan, kako spolja tako i iznutra, na mavarski ili renesansni način: marketerijom, duborezom, okivanjem itd. Naziv bargenjo u Španiji, pored opisanog kabineta, obuhvata i veći broj srodnih elemenata sličnih italijanskoj credenza ili francuskoj commode.
jedinica čija se funkcija i forma razvijaju u skladu sa tipičnim urbanim načinom života, običajima, religijom, socioekonomskim, estetskim i drugim potrebama, manje klimatskim prilikama i raspoloživim gradjevinskim materijalom. Termin se vezuje za nastanak varoši u Evropi u periodu IX -X II I v eka, u Srbiji od X V veka pa nadalje. VAROŠKA KUĆA BALKAN SKOG T IPA Jasno je da nepostoji jedan jedini tip stare varoške kuće za sve varoši u raznim krajevima Balkana. Razlika između seoske i varoške kuće zavisila je od raznolikosti potreba i načina života seljaka i varošana. Zavisila je, zatim, od mogućnosti izbora građevinskog materijala, i najzad, u izvesnoj meri i od klime. Bar bi teorijski tako trebalo da bude. Međutim, dok su tri gornja uslova bila od najvećeg interesa i značaja za razvoj seoske arhitekture, za varošku to nije bio slučaj u punoj meri. Razlika između sela i varoši u načinu života, a u vezi sa njim i sa potrebama, bila je najočiglednija. Varošanin se bavio trgovinom, bio je zanatlija, službenik i zaposlen na drugi način nego seljak zemljoradnik i stočar. Mada je i njegova kuća bila prvenstveno za stanovanje, bilo je i drukčijih kuća u varoši: zanatskih radionica, skladišta, prodavnica, gostionica, hanova, krčma itd. Jedna je kuća mogla da ima i više različitih namena.
Vargueno je bio postavljen na taquillon-u , ranom tipu ormana sa fijokama ili na stolu na nogarama , pie de puente. Rani tipovi vargienos , iz perioda kasnog XV veka, bili su dekorisani u mudejar stilu H ispano mavarsk og nameštaja . Nakon toga, u prvoj polovini XVI veka, plateresque sti l upoznaje takve motive italijanske renesanse kao što su klasične urne i grotesk ni ornament , ali mavarski uticaj je još uvek jaevidentniji. U kasnijem dobu veka, pojavljuje se jednostavniji italijanski dekorativni stil, koji se više oslanja na arhitektonsku Za zemlje Balkana dugo vremena je važila imaginaciju. Vargueno iz perioda XVII veka je radjen pod podeljenost na područje koje je obuhvatala Otomanska uticajem savremenog nemačkog Kunstschrank-a , a karakteriše ga carevina – i na krajeve izvan te sfere, te kulture i tog načina veoma razradjena ornamentalna dekoracija, uključujući života, a koji su bili pod zapadnjačkim ili mediteranskim kompleksnu reprezentativnu marketeriju sa brojnim bogatim uticajem Evrope u pogledu načina života i mnogo čega materijalima. Forma je ostala popularna do perioda ranog drugog. Dok je u onom prvom području vladala u arhitekturi XV III veka. varoške kuće izvesna jednoobraznost (uz lokalne varijante) VARGUEN O, VARGUEN JO, BARGUEN JO (špan. dotle je u drugom bilo podvojenosti na dve uže grupe: jedne vargueno) Španski renesansni kabinet sastavljen od kovčega sa razvijene pod komponentama uslova Jadranskog primorja i fijokama i padajućim frontom, i odvojenog postolja. Kovčeg je druge pod uticajem kontinentalne Evrope. No ono što bi obično bogato ornamentiran radom u različitim vrstama naročito trebalo istaći kod arhitekture varoških kuća uopšte, to je da je u njoj (dok se to za arhitekturu seoskih kuća ne bi drveta, sa detaljima od slonovače. V . V argenjo. moglo reći) – pored povinovanja uslovima životnih potreba, V AR I JA N T A U A RH I T E K T U R I I U M E T N O ST I Jedna mogućnosti nabavke građevinskog materijala i vođenja računa od skica, jedan od nacrta budućeg projekta ili buduće slike – o klim i – bil o veomamnogo i ugledanja na "modu" prihvatanja umetničkog dela. i primenjivanja već razrađenog tuđeg stila. Tako je to bilo i kod arhitekture varoške kuće u orijentalnoj sferi Balkana, tako u VARIJETE (fr. variété) Pozorište koje neguje laku muziku, priobalnim mediteranskim krajevima, tako najzad, i u severopesmu, ples, gimnastičke produkcije, žonglerske veštine i sl. zapadnim krajevima gde je uticaj kontinentalne Evrope bio najjači. Ta ugledanja išla su donekle čak i na račun
667
1.
Uzvišena arhitektura; crtež rekonstrukcije H rama Fort une u Praeneste, savremenoj Palestrini, Pirro Ligoria, 1500-83
2.
Uzvišena arhitektura; unutrašnjost hora katedrale u Koelnu, počete 1248, posvećene 1322
racionalnosti i udobnosti kuće i života u n joj. Varoška kuća balkanskog tipa nije bila nova, već je bila produžetak opšte vizantijske i bliže-orijentalne koncepcije. Na celoj teritoriji bližega Orijenta ekonomika i prilike života po varošima, odavno su učinili da za običnu kuću za stanovanje nije usvojen monumentalan i veoma skup način na koji su građene crkve i palate, već se iskristalisao jedan drugi način, ekonomičan i brz za građenje – bondručna konstrukcija. Uostalom i kroz srednji vek cela Evropa gradi kuće u bondručnom načinu konstrukcije, samo su tamo, zbog klime i zbijenosti kuća u giste aglomeracije a takođe i zbog ostalih lokalnih posebnosti, oblici bili nešto drukčiji. Turci su prihvatili takvu kuću i ona je na prostoru od K aira, preko A nadolije, do Bosne i Srbije, dobila svoj op šti dalji razvoj. Raspored soba je bio oko jednog srdeišnjeg prostora a sve je, obično, bilo razvijeno kroz prizemlje i jedan sprat, retko više od dva sprata. Imućniji varošanin, koji nije bio vezan za uži centar varoši, imao je za sebe i svoju porodicu i veće zemljište, ograđeno a sa kućom u dvorištu i vrtu. Njemu ulica nije diktirala oblik i izgled kuće niti raspored u njoj. Međutim, za kuće duž ulica, bile su dve varijante: ili je dvorište izlazilo svojom ogradom i na samu ulicu te je kuća bila samo s jedne strane prislonjena, ili ga je bilo samo pozadi kuće te je ova s ulice bila uzidana između dve druge. Vo dovoda ni kanalizacije nije bilo. K lozeti su izdvajani uz kuću. Gde god je to bilo moguće sprovođeni su jazevi vode iz obližnje rečice da teku kroz dvorišta i ispod ogradnih zidova pojedinih imanja. Pojedini krajevi cele varoši bili su izdeljeni (sem čaršije ) u razne mahale. Grejanje prostorija je bilo češće ćumurom i mangalima nego pravom peći (ova se razvija u Bosni). Zimi se zato silazilo da stanuje u ozidano prizemlje. To je bilo utoliko lakše jer je nameštaja bilo malo (kreveta nikako, već je posteljina razastirana noću na podu). Uglavnom ovakav tip kuće ostao je isti kroz vekove kako u varošima Anadolije tako i na Balkanu. VAROŠKA KUĆA NA JADRANSKOM PRIM ORJU N a jadranskom primor ju, naselja su zbi jena oko pristaništa. Ul ice su uske jer prostora nema, a još više jer se treba braniti od suvišnog sunca i prejakih vetrova. Nikakav kolski saobraćaj ne postoji niti traži šire saobraćajnice. Ljudi rade najviše na moru (trgovina i ribolov) a zanati se obavljaju u samim kućama duz ovakvih ulica.
1. Varijante; četiri varijante projekta osnove crkve Sv. Petra u Rim u: 1 Br amante, 1506; 2 BramantePeruzzi, pre 1513; 3 Sangallo, 1539; 4 Michelangelo, 1546-64
Kuće su uvek bočno prislonjene jedna uz drugu. retko su prizemne, jer prostora nema. Ide se i na sprat i dva u visinu. Tu kuće već nisu mogle ostati uvek samo za jednu porodicu, pa biva i više porodica u jednoj kući. Dvorišta su minimalna. Stepenice su ili unjima ili u samoj kući, ali su najstrmije kako bi zauzele što manje prostora. Često ih ima i spolja uz kuću. Mada je kamen jedini građevinski materijal koji se ima na raspoloženju, a drveta je malo jer na terenu kraša (karsta) nema šuma, bilo je sve do XIVv. po varošima u Primorju i mnog drvenih kuća jer je ipak klesani kamen bilo skupo i zametno nabaviti, a sitna drvena građa je pribavljana iz Bosne. Zbog opasnosti od požara među tako prislonjenim i zbijenim kućama, građenje bondručara je zatim zabranjeno. Tako su ostale samo kamene kuće. Njihovi oblici svode se na paralelopipede, sa krovovima blagog nagiba, pokrivenim kupom, kanalicom (ćeramidom). N a fasadama ispada nema. Strehe su bez prepusta; one nemaju šta da štite jer su fasade nemalterisane. I vodoravni krovni oluci su kameni. Na prozorima su drveni kapci koji štite od sunca i vetra. Oko
ovih su kameni zupci za gredice zastor a proti v sunca i za daske za cveće. O gnjišta u kuhin jama –kuzinama su poluotvor ena a kuva se na ćumuru i sitnom drvetu. jaki ve trovi ometaju dobro "vučenje" dimnjaka, zato ovi dobijaju zaštitne glave najrazličitijih oblika i sistema.
Sve ovo zajedno čini neke od najprimetnijih karakteristika prosečne stare varoške kuće duž Jadranskog primorja, sa manjim varijantama, počev od Istr e pa sve do kraja Crnogorskog pri morja. VAROŠKA KUĆA NA KOSOVU Varoška središta na Kosovu nekad su bila gusto izgrađena; kuće su bile uzidane sa obe strane duž ulica. U čaršiji, gde su prodavnice a i zanatske radionice, kuće su drukčije od onih u manje zg usnutim krajevima varoši. Samo u gustim delovima naselja kuće su morale da budu građene i po više spratova u visinu. Karakteristiku ovih kuća čini njihov raspored: one su obično samo za jedno domaćinstvo. Uprizemlju su bili kuhinja, ostave i posluga, na spratu je stanovala porodica. Prizemlje m oze da bude i ozidano kamenom. N a spratu im a ispada, erk era – ćoška i dok sata. Bondručna konstrukcija sprata omogućava nizove prozora (prozori su jednostruki a po visini su iz dva dela, koji se dizu i spuštaju u zljebovima). Strehe su široke, čak ih ima i preko 2m, sa poduhvatanjem rogova gredičnom podvlakom kako bi ispad mogao biti veći. Strehe mogu odozdo biti i obložene daskama a bez metalnih oluka su. Često je sprat delom poduhvaćen drvenim stupcima tako da ostavlja deo dvorišta natkriljen i zaštićen od kiše i sunca. Tako je dvorište jedna od prostorija same kuće jer je porodični život zatvoren i malo se živi van kuće. U izdvojenim konacima, usred zelenila vrtova raspored odeljenja u kući je obično simetričan, jer je kuća slobodna sa svih strana. Poseban primer su kuće u Prizrenu, koje su amfiteatralno postavljene da je do maksimuma iskorišćeno povezivanje sa prirodom i dalekim vidikom za svaku kuću. VAROŠKA KUĆA U BOSNI U svojoj osnovi bosanska varoška kuća samo je varijanta orijentalnog tipa, koji je bio rasprostranjen i na celoj jugoistočnoj polovini Balkana; ipak, lokalni uslovi života diktirali su ovde izvesne svoje osobenosti i izvesne lokalne specifičnosti. Varoška kuća u Bosni je često jednim bokom prislonjena prema susedu a drugim bokom je otvorena prema dvorištu. Sa ulice se ulazi (visok zid i teška kapija) prvo u dvorište a zatim u kuću i drvenim stepenicama na sprat. Na spratu je drvena galerija duž cele kuće prema dvorištu. U prizemlju su posluga, ostave, kuhinja – mutvak. Z a sprat se, strmim drvenim stepenicama izlazi na divanhanu. Oko ove su sobe – halvati. Kamerije i ćoške su ispadi na spratu gde se sedi. N a prozorim a mogu bit i rešetke od l etvica – mušepci . M usandre su drvene pregrade uz jedan zid spavaćih soba, gde su, jedno pored drugoga: peć, banjica (sa sudom tople vode), i dolaf za posteljinu koja se noću razastire po pdu. Jedna od estetskih karakteristika obih kuća je izvijena obloga koja odozdo, celom dužinom, maskira kosnike koji poduhvataju ispad sprata prema ulici. No, kosnici mogu ostati i nemaskirani. Otvori prozora mogu da budu završeni odozgo orijentalnim motivima luka, pa i u temenu izlomljenog luka. Uopšte uzev, ovo je kraj gde se na stilu vidi najviše orijentalnog duha, što je razumljivo jer je Bosna bila najviše islamizovana.
668
VAROŠKA KUĆA U MAKEDONIJI Umerenost klime
dozvolila je ovde najviše otvaranja fasada prema prirodi, i to na spratovima u čardake, doksate i druge oblike. Prizemlja su obično ozidana a spratovi bondručni. I o vde, kao i uopšte u ovom orijentalnom tipu kuće, postoji jedna središna prostorija oko koje su ostale sobe a na koju izlaze stepenice (uvek drvene i koje uvek zauzimaju što manje prostora na račun udobnosti silaženja). Z imi se silazi na stanovanje u toplije, ozidano, prizemlje.
Spratova može da bude više u središnjem delu varoši gde su kuće zbijene. U mnogim varošima vidi se jasna razlika u stanovništvu: na pr. u Ohridu, Makedonci (i Cincari) najviše trgovci, imali su kuće u zbijenome delu centra, a posednici zemlje, Turci, svoje velike konake u zelenim vrtovi ma na periferiji. Prema tome, obzirom na raspored, postoje osnovna tri tipa kuće: uzidana s obe strane, prislonjena i slobodna sa svih strana. Ova poslednja ne ide nikad više od jednog sprata iznad prizemlja. Kuće u strogom centru imaju obično fasade sa ispadima; bondručna kuća to omogućava. Ispadi su poduhvaćeni kosnicima. Neki put su ovi kosnici maskirani (rabicom) u im itaciju masivnih k onsola . Na prozorima kuća ima sigurnosnih drvenih rešetaka – toplija –a na prozorima kuća muslimana bilo je mušebak a – rešetaka od letvica da se unutra ne moze gledati. Na spoljnim vratima ima gvozdenih čukala , zvekira, umesto zvonca. U feudalnom čifličkom turskom sistemu čiflik sahibije su imale svoje konake izvan varoši , na samim imanjima koja su eksploatisali. Tu su se nalazile dve kuće: selamlik (sopstvenikov "m uški" konak ) i haremlik (konak za žene). Ceo kompleks je bio opasan zidom ojačanim kulama kao prava srednjovekovna tvrđava. Na takvim objektima je bilo i luksuzne obrade sa ornamentima orijentalnog duha ( od stuka na tavanicama i kaminima). VAROŠKA KUĆA U SRBIJI Stare varoške kuće u Srbiji su
obično bile sa prizemljem i jednim spratom. Sobe su uvek grupisane oko jedne središnje prostorije, gde je i divanhana (dnevni boravak i prijem) otvorena mnogim prozorima prema vrtu. Stepenice za sprat nisu bile posebno izdvojene. One su bile ili u t oj središnoj prostoriji il i spolja natremu. Krovovi, širokih streja, bili su pokriveni ćeramidom ; metalnih o luka nije bilo. U unutrašnjosti kuće nije bilo današnjeg nameštaja. Duz zidova su bili minderluci, a na podovima ćilimi. Drvene tavanice su bile ukrašene. Stolova i stolica nije bilo. U boljim kućama, peći su ložene iz sporednih prostorija, gde je stajao i ogrev. Osvetljenje je bilo svećama. Petroleumske lampe uvode se tek od XI X v.
Naročita pažnja je poklanjana vrtovima, kad su kuće mogle biti u njih izdvojene. Kod prislonjenih kuća duž ulice, gde god je to bilo moguće, ulazilo se prvo u dvorište a tek iz dvorišta u kuću. Kuće su bile namenjene uvek za stanovanje samo jedne por odice. VAROŠKA KUĆA ZAPADNJAČKOG TIPA U VAROŠIMA VOJVODINE, HRVATSKE I SLOVENIJE Obično se kaže da je zapadnjački duh u
predele Vojvodine, Hrvatske i Slovenije doneo arhitekturu baroknog duha, ali suština je u tome što se ceo život po varošima ovih teritorija odvijao pod sličnim ekonomskim i ostalim prilikama sa životom susednih varoši cele austrougarske sredine, sa kojom su ovi krajevi bili tesno povezani, slično kako su to oni jugoistočni k rajevi Balkana bili povezani sa životom i p rilikama u O tomanskoj carevini.
Pre svega, i same varoši su se razvijale više organizovano, oko jednog centra gde je bila crkva i upravne zgrade. Bilo je i širih ulica, no kuće su uvek duž njih prislonjene jedna uz drugu. One mogu biti i na dva do tri sprata. Služe i za više porodica. Dole je obično velika kapija; na fasadama su (obično bez ispada) nepravilni redovi prozora, sa krilima koja se otvaraju napolje; odozgo su visoki strmi krov ovi, jer ima dosta snega. Kišnica se odvodi l imenim olucima. Unutrašnji rasporedi odeljenja ovde su već više raznoliki, prema raznim potrebama. Stepeništa su često od kamena; pretsoblja su uz pojedine staove. U kuhinjama su štednjaci. U prizemlju mogu biti prodavnice sa zanatskim radionicama, pa i krčme. Po starim varošima Severne Evrope kuće su često bile postavljene zabatnom fasadom na ulične linije i tu su imale visoke strme giblove, jer su i t avanski pr ostori bili iskorišćavani. Nešto po toj liniji, a nešto i kao uticaj navaro š slovenačke alpske seoske kuće koja je imala donekle sličan krov, mogu se još videti po nekim starim varošima takve fasade Zagrebački "Gornji grad" sačuvao je izvanrednu celinu takvog jednog varoškog kraja sa svim najkarakterističnijim odlikama kuća ovoga duha i sa mnogim njihovim detaljima. U Sloveniji ima dosta još primera u staroj Ljubljani. Zatim je došao Neoklasicizam i čitav niz slobodnih eklektičkih kreacija, sve do Secesije. VARŠAVSKA DEKLARACIJA Varšavska deklaracija je nastala u cilju da se pr evaziđe nastali haos, monotonija, esto nelogičnost i neudobnost u arhitekturi i urbanizmu. Ona nalazi svoj oslonac u Povelji M achu Pi cchu. Varšavska deklaracija je predlozena i usvojena na X IV Svetskom kongresu Međunarodne unije arhitekata, koji je odrzan 1981.g. u Varšavi. Ova povelja je nastala kao nuzna potreba za novim dokumentom koji treba da bude pitokaz i filozofskointelektualna baza za arhitektonsko-urbanističku delatnost. Arhitektura i urbanizam moraju u svojoj delatnosti da obuhvate i kvalitet života u ljudskim naseljima a arhitekteprojektanti i urbanisti-planeri moraju da budu svesni međuzavisnosti između čoveka, arhitekture i okoline. U Varšavskoj deklaraciji pet je osnovnih stavova: a) svala osoba i društvo u celini ima pravo na zadovoljenje osnovnih ljudskih potreba prema zahtevima života u određenom području i prema sopstvenom identitetu; b) zbog sve izraženijih razlika u svetskim razmerama, u kulturnom, ekonomskom i društvenom položaju, potrebno je novo sagledavanje budućnosti koje mora da inspiriše način mišljenja, planiranja, arhitektonskog dizajna i dr.; c) ciljevi politike gradskih naselja su neodvojivi od ciljeva svakog dektora društvenog i ekonomskog života; rešenje problema ljudskog naselja mora da bude zasnovano kao integralni deo raznoja nacija; d) usvim etapama ili na svim nivoima ekonoskog i tehničkog razvoja uloga arhitekte je da interpretira vrednosti društva; značajno je: očuvanje vrednosti iz prošlosti, arh. bazirana na potrebama odgovarajućeg društva, upotreba nacionalnog dizajna; e) arhitekture je umetnost, pa kako je tesno povezana sa tehnologijom, u zajednici sa drugim naukama, ona je u centru borbe za razvitak boljeg i humanijeg društva. VARVARSKA UM ET N OST (engl. barbarian art) Generalno, umetnost neolitskog i bronzanog doba evropskih naroda, organizovanih u plemenske zajednice. Jedna od tipičnih karakteristika umetnosti tog doba je animalni preplet. VASERNAZ (od nem. Wassernase) V . Ok apnica, v. Prozorska okapnica.
669
1. Varoška kuća u Ohridu, iz XIX veka 2. 3.
Vavilonski grad, vavilonska kula; slika Pieter Breughela Starijeg Levo: Vaubanov sistem; Vitry-le-Francois, XVIIv. D esno: vaza - Fornasetti :, vaza Palladiana
VASERŠLIC (Tun.) V . Barbak ana. V . Barbakana, tunelsk a VASERVAGA (n. Wasserwage) Van. v. libelo (ravnjača). VASUM V . V az a VAŠARIŠTE (tur.) Prostrani trg u severnim krajevima Balkana u vreme turske vlasti, na kome se obavljala trgovina izmedju seljaka i gradskih trgov aca. VA T (staroind.) Budistički manastirski kompleks, podignut unutar zida koji ga okružuje. Može da sadrži različite hramove: praprang i Pra Čedis. VATER KLOZET (eng. water-closet) Moderni higijenski nužnik, sa porcelanskom šoljom i vodom za ispiranje nečistoće, engleski nužnik. VATR A, SVET A V . Sveta vatra V A T R O B E T O N I Sa hidrauličnim cementom vezani betoni koji su prikladni za upotrebu na visokim temperaturama (do 1850 C). Otpornost vatrobetona (vatrobrana) na visokim temperaturama postiže se upotrebom vatrootpornog agregata i aluminatnog cementa, a za temperature do 1000 C, u nekim primenama, i portland-cementa. Vatrobrani se primenjuju s lakim ili s normalnim agregatima. Na temperaturama do 1000 C takvi betoni u ponavljanim ciklusima zagrevanja i hladjenja postepeno gube svoja mehanička i fizička svojstva, a ako su pripremljeni s aluminatnim cementom, na temperaturama višim od 1000C počinje se stvarati keramička veza, te se dobijaju još bolja mehanička svojstva. U te specijalne betone ne spadaju betoni u kojima je glavno vezivo vodeno staklo ili fosforna kiselina.
bitumena i olova. Voda iz Eufrata dovodila se na vrtne terase hidrauličnim napravama. VAZA (prema lat. vas i vasum posuda ) Naziv preuzet iz romanskog jezičkog područja u druge evropske jezike kao oznaka za umetnički oblikovane posude različitog oblika od pečene gline, stakla, kamena, metala i drugog materijala, koje služe praktičnoj, kultnoj i dekorativnoj nameni. U novijoj termi nologiji, naziv se upot rebljava pretežno za posudu u kojoj se drži cveće, ili koja sluzi kao dekoracije enterijera, vrtova i parkova.
U stručnoj arheološkoj literaturi, termin v. je opšti naziv za niz najraznovrsnijih ant. posuda: hidrija, krater, amfora, lekit, kupa, kantar, skifos, kijat, alabastron, aribal i dr. VAZA I KUGLA T OKAREN JE V . Tokarenjevaza i k ugla VAZA TOKAREN JE V . Tok arenje, vaza V AZ D U H U U R BA N I Z M U Kada je reč o vazduhu, treba odmah na početku spomenuti i predrasudu koja je dugo bila rasprostranjena. Već ranije učinjeno otkriće da ljudi i životinje udišu kiseonik i izdišu ugljen dioksid postalo je opštepoznato polovinom XIXv. Nasuprot tome, biljke uzimaju ugljen dioksid i oslobađaju kiseonik. Iz ovoga su ljudi zaključili da će se količina ugljen dioksida tako nagomilati u gradovima, naročito u dvoranama za skupove, u školskim učionicama itd. da može postati opasnost od masovnog gušenja. Pogotovo ako u blizini nema dovoljno lisnatih biljaka, koje će sa zadovoljstvom primiti ugljenu kiselinu i za uzvrat odavati kiseonik. N astala je prava panika i strah od uglj en dioksida.
Školske vl asti su tada naredile da u učionicama osnovnih škola bude što više lisnatih biljaka da bi za sirotu decu proizvodile dovoljne količine kiseonika i uništile prekomerni ugljen dioksid. Puhner spominj e jednog “gurm ana VATROSTALN A OPEKA Opeka koja je otporna na vatru, kiseonika” koji sedi satima među svojim cvetnim saksijama da koristi se za izradu ložišta. V . Opek a, tipovi opek e. se nadiše kiseonika. Zapravo, vrhunac “kulta kiseonika” VATROSTALNI MATERIJAL Opšti naziv za svaki dostignut je tek posle otkrića ozona i njegovog dejstva na materijal koj i je optor an prema vatri i topl oti i uopšte. Primena životinjski organizam. U šumama za koje se smatralo da su vatrostalnog materijala veoma je velika u metalurgiji (peći za bogate ozonom podizana su lečilišta, pravljeni su hladnjaci. dobijanje gvoždja i čelika) i u industriji uopšte: staklarskoj, K ada je pronađena i lampa za ozon, broj “srkača ozona “ rastao je iz dana u dan. keramičarskoj, cementnoj itd. Naučna ispitivanja su za to vreme išla svojim VAUBAN SISTE M , VOBANO V SISTE M , putevima. Prvo se javio prof. Ebermeier, svojim saopštenjima ZVEZDASTI ŠANAC (nem. Vaubansystem) V . Z vezdasti šanac . Sistem građenja gradskih utvrda, odnos no, gradskih o sadrzaju ugljen dioksida vazduha u šumama. On je utvrdio zidina, kojeg je razvio francuski graditelj Vauban. da u dobro zatvorenom, velikom šumskom kompleksu Karakterističan motiv vauban sistema je zvezdasti oblik vazduh sadrzi leti skoro dvaput više ugljen dioksida nego slobodni atmosferski vazduh. To je zbog toga što se guste šančeva (bastiona). šume slabije provetravaju i što sa truljenjem prostirke od VAULT (engl.) Engleski naziv za svod. suvog lišća stvaraju nove količine ugljen dioksida. Konačan stav, koji se mnogo kasnije iskristalisao, bio je taj, da je sasvim VAVILON SKA ARHI TEKTU RA V . A sirsk a i Sumersk a bez osnova verovanje u toboz blagotvorno dejstvo biljnoga arhitektura sveta na zdravlje ljudi. VAVILON SKI GRAD, BABILON SKI GRAD Naziv za “Velikogradski melanholik” je takav, upola urbanistički koncept jednog grada postavljen na predstavama i uobraženi, a upola pravi bolesnik. On pati od nostalgije za asocijacijama koje pruza slika drevnog grada Vavilona. V.g. je slobodnom prirodom. Ova bolest, od koje malaksava radni grad podignut unutar grandiozne strukture stepenastih elan, neće se izlečiti udisanjem toliko i toliko kubnih metara piramida, unutar kojih su smeštene gotovo sve gradske kiseonika ili ozona, već pogledom na zelenilo i slikom majke funkcije. Interesantan primer projekta V.g. je plan grada prirode. S time urbanist treba da računa, pa će i zadatak biti Pariza, arhitekte Sauvage-a. rešiv. Kada bi se zahtevalo da se za svaka pluća koja dišu VAVILONSKI VISEĆI VRTOVI Vavilonski viseći vrtovi, stvore izvesni kvadratni metri površine lišća, gradovi bi se smešteni uz obalu Eufrata, smatrani su jednim od sedam čuda pretvorili u beskrajne četvrti vila. antičkog sveta. Bili su izgradjeni za legendarnu asirsku kraljicu VAZDUŠNA IZOLACIJA Izolacija vazduhom kao Sumiramidu, a obnovljeni u VI veku pre nove ere. Prema izolujućim sredstvom protiv vlage, toplote i zvuka. Z a izolaciju Strabonu, vrtovi su bili kvadratni sa stranicama od 120 m, od vlage vazdušni sloj od 12 cm debljine nalazi se izmedju zida sagradjeni od nekoliko tereasa koje su bile jedna povrh druge, zgrade i spoljnog izolacionog zida, u visini od poda suterena a nosili su ih lukovi na kvadratičnim stubovima. Najviša terasa do površine terena. Zidić stoji na temelju glavnog zida i oslanja bila je na visini od 25 m. Da bi se sačuvala od vlage, se na njega prepuštenim terisanim ili asfaltnim vezačima. gradjevinska je konstrukcija bila zaštićena izolacijom od Vazduh se obnavlja kroz otvore iznad poda prostorije i u VATROGASNA WINDSOR STOLICA V . W indsor stolica, firehouse
1. 2. 3.
Vašarište u pustinjskoj oblasti Severne Afrike, crtež autora knjige, Maldini, 1999 Prva industrijska izložba, Champ-d e-Mars, Pariz, 1798 Svetska izložba, Pariz, 1867, ptičja perspektiva
670
podnožju zgrade. – Za izolaciju zidova izvan zemlje od atmosfeske vlage, primenjuju se šupji zidovi . VAZDUŠNA KOMORA (KLIMA KOMORA) Sastavni deo aparata za k ondicioniranje vazduha . Upotrebljava se pri zimskom ciklusu za pranje i vlaženje vazduha raspršavanjem ladne vode. K omo ra je izradjena od pocinkov anog lima kao jedna celina. Za hladjenje vazduha (letnji ciklus) pomoću hladnjaka izradjuju se specijalne kom ore sa hladnjakom. VAZDUŠN I KANALI K anali za odvod vazduha iz aparata za k ondicioniranje vazduha u pojedine prostorije, zatim kanali za opticajni vazduh se uvlači iz prostorija natrag u aparat, kao i kanali koji dovode svež, atmosferski vazduh u aparat. Vazdušni kanali se izradjuju od pocinkovanog lima i izoluju heraklit pločama ili sličnim materijalom. VAZDUŠNI SAOBRAĆAJ Značaj vazduhoplovstva kao saobraćajnog sredstva ispoljava se u brzom savlađivanju velikih rastojanja i u omogućavanju prilaza teško pristupačnim mestima za ostali saobraćaj. Zvog ovih osobina primenjuju se u vazduhoplovstvu avioni za duge tranzitne letove i helikopteri za vertikalne letove, a po potrebi i za vertik alno uzletanje ili spuštanje u nepristupačnim i neprohodnim terenima. Prednost vazdušnih prevoznih sredstava, u pogledu vremenskog savlađivanja prostora, u porastu je sa povećanjem rastojanja. Razvoj vazdušnog saobraćaja. Pokušaj uzletanja i izrada sprave za letenje vršeni su još u starom i srednjem veku. Uspešna uzletanja postignuta su tek u XIXv. Sa tehničk e strane, uzletanje može da bude dvojako: uzletanje pomoću materijala lakšeg od vazduha i mehaničko uzletanje pomoću mašine (motora).
većnici (buleuterion) . U evr. srednjovek. arh. većnica se kao zasebna građevina javlja od XIIv. i vezana je uz nastajanje i razvoj slobodnih gradova; ona je simbol gradske nezavisnosti. Smeštena je na glavnom trgu i reprezentativno je arhitektonski oblikovana; u prizemlju ima loggiu koja služi kao tržnica i sudište, na prvom su spratu svečana dvorana, prostorije za sastajanje i isturena loggia ili balkon s kojeg su se narodu sakupljenom na trgu objavljivali proglasi, a na krovu tornjić. Sačuvane su srednjovek. većnice, među ostalim, u St.Antoninu (XIIv.), Volterri (1208-57), Piacenzi (oko 1280), Perugi (1281-1443), Sieni (1288), Pistoji (1294), Firenci (12991314), Luebecku ( XIII-XIVv.), Stralsundu (XIII-XVv.), Aachenu (1333-70), Gdansku (XIV-XVIv.), Regensburgu (XIV-XVv.), Braunscweigu (XIV-XVv.), Muensteru (XIVXVv.), Ulmu (XIV-XVIv.), Wroclawu (XVv.), Goslaru (XVv.). Naročito raskošne v. nalaze se u nizozemskim gradovim a: Brugge (XI II -X V v.), Gent (XV v.), Bruxelles (1402-49), Louvain (1448-63). Većina v. ima visok toranj tzv. beffroi. Među v. podignutim u doba renes. i baroka ističu se one u Poznanu (1550-55), Rothenburgu o.d. Tauber (1572), Heilbronnu (1579), Paderbornu (1613-20), Augsburgu (1615-20), Nuernbergu (1616-22), Parizu (XVIv.), Antwerpenu (156165), M aastrichtu (1656-64), Liegeu (1526-40). U toku vekova oblik v. se menjao u skladu sa povećavanjem administrativnog aparata i proširivanjem funkcija gradske uprave. Većnice podignute u XIXv. građene su pretežno u istorijskim stilovima: Minhen (1867-74), Beč (1872-83), H amburg (1886-97), Leipzig (1899-1905). Među v. podignutim posle 1900 ističe se v. u Stockholmu (1811-24) i H ilversumu (1932). V E D I K A (ind. ) Kamena ograda koja je nadgrađena drvenom ogradom, kod budističkih kompleksa hramova i stupa. V E D R A A R H I T E K T U R A Pojam je u arhitekturu uveo Minoru Yamasaki. Postmoderna arhitektura je složena, ali ipak ne predstavlja slikovitost i subjektivni ekspresionizam. U periodu krajem XX veka se lažna složenost Postmoderne arhitekture suprotstavila lažnoj jednostavnosti ranije Moderne arhitekture. na reklamira neku arhitekturu simetrične slikovitosti – koju Minoru Yamasaki naziva “vedrom”” – i koja predstavlja jedan novi formalizam koji je isto tako nepovezan sa iskustvom kao i raniji kult jednostavnosti. Njegove zamršene forme ne odražavaju istinski složene programe, a njegov zamršeni ornament, iako zavisi od industrijskih tehnika izvodjenja, suvoparno potseća na forme prvobitno stvorene primenom zanatskih tehnika. gotska isprepletenost i n aglašeni sjaj rokokoa su ne samo bili izražajno valjani u odnosu na celinu, nego su i poticaloi od jednog jasnog pr ikazivanja ruko tvor nih veština i izražavali su vitalnost koja je proizlazila iz neposrednosti individualne metode. V E D U T A (ital.) Vidik, pogled na grad odnosno deo grada, na ulicu, trg, spomenik ili pejzaz, u kojem prevladavaju arhitektonski elementi. U likovnoj umetnosti (grafika, slika), v. obično verno, često topografski tačno, prikazuje stvarnost. Vedutni prikaz moze da bude i samo pozadina, odnosno okvir za figuralnu kompoziciju.
Među prvim pionirima uspešnog uzleta vazduhoplovima bez motora treba spomenuti braću Montgolfije (Joseph i Etienne Montgolfier) i Lilientala (Lilienthal Otto), a vazduhoplovima sa motorom s.u.s. (sa unutrašnjim sagorevanjem) braću Rajt (Wilbur i Orwille Wrighr), Blerioa (Bleriot Louis), Bregea, (Breguet Abraham Louis) i dr. Početkom Xxv. pojavljuju se vidni uspesi u vazduhoplovstvu. Blerio je 1909.g. preleteo kanal La Manš. Vazduhoplovstvo nalazi svoju primenu u ratu 1912-1914.g. kada se prvi put upotrebljava u vojne ciljeve, a u drugom svetskom ratu ono se naglo razvija i koristi kao vojno vazduhoplovstvo. U toku svog razvoja vazduhoplovstvo se koristi kao prevozno saobraćajno sredstvo, služi privredi i sportu i obrazuje redovnu saobraćajno-poštansku linijsku službu.Vazduhoplovi se usavršavaju, postiže se veća sigurnost, udobnost postaje povoljnija, a brzina i tonaža se stalno povećavaju. Pored dnevne službe uvodi se i noćna i vazduhoplovi postaju redovna saobraćajna prevozna sredstva. VAZDUŠNI URBANIZAM Rešava i ispituje meteorološke uslovljenosti položaja, od makroklimatskih do mikroklimatskih pojava, njihove zakonitosti i zakone cikličnih proticanja. Vodi računa o linijama letenja, manevarskim područjima civilnog, vojnog i sportskog vazduhoplovstva. Vazdušne linije sačinjavaju apstraktnu vazdušnu mrezu ostvarljiv u trenutnim l etovima. VAZDU ŠN O GREJAN JE, GREJAN JE VAZD UH OM Jedan od sistema zagrevanja prostorija kao što su zidani kaloriferi , uredjaji zakondiciranjevazduha i sl. Perspektivna veduta je crtez koji prikazuje V A Z D U Š N O K O N D I C I O N I R A N J E V . Kondicioniranje određenu građevinu ili arhitektonski sklop u perspektivi, katkad osenčen, laviran ili akvarelisan. vazduha Kao samostalna umetnička vrsta v. je naročito VAZDUŠN O SN IM ANJE V . Snimanjeiz vazduha popularna u XVIIv. u Holandiji, a u XVIIIv. u Italiji VEĆNICA (engl. Town Hall, City Hall, franc. hotel de ville, (vedutismo). Međutim, ona se javlja već od XVv. kao slika data u nem. Rathaus, Stadthaus, ital. municipio) Zgrada u kojoj se perspektivi, kao arhitektonska pozadina (V. Carpaccio) ili kao nalazi sedište graske uprave. Već u klasičnom grčkom arhitektonski prospekt. U XVIIIv. razvija se "idealna veduta" razdoblju postoje u gradovima zgrade čija funkcija odgovara na kojoj su uz stvarne građevine prikazane i imaginarne, a sve
671
1. 2. 3. 4.
Projekat za izložb enu gradjevinu, J.B.A. Couder, 1840 Gustave Eiffel, projekt za Parisku izložbu 1878 Pariska izložba 1878, detalj glavne zgrade, arh. Leopold H ardy A. De Baudot, projekat za Parisku izložbu 1900
je komponovano tako da stvara privid topografske tačnosti i realnosti. V . A rhitekt onsk a slik a. V E D U T A U U R B A N I Z M U (ital. veduta pogled ) Topografski verno nacrtan pejsaž; 2. Precizan crtež ili slika grada. Sinon im: prospek t (V . Prospek t). V E GE T AB I L N I M O T I V V . Biljni motiv VEILLEUSE (franc.) Forma francuskog nameštaja iz perioda XVIII veka. Predstavlja kratku sofu u stilu L ouis X V . N jen naslon je bi o vi ši sa jedne strane nego sa druge, a imala je okvir koji je bio zmijoliko zakrivljen, sa debelim jastučićima. Služila je kao divan, za odmaranje. Veilleuse su najčešće izradjivane u paru i postavljane jedna naspram druge, često nasuprot kamina ili kućnog ognjišta. VEKSLA (od nem. Wechselbalken) V . Prihvatnica VEKTOR, VECTOR (Mat.), (lat. vector) Veličina definisana sa tri podatka: merni broj (intenzitet ili modul), pravac i smer. Npr.: brzina, ubrzanje, sila i dr. Vektor se grafi čki predstavlja pomoću duži sa strelicom. Strelica pokazuje smer, a duž predstavlja intenzitet i pravac. Vektor se naj češće obeležava slovom sa strelicom, a, v, ..., njegov intenzitet istim slovom izmeđ u dve uspravne crte | a| , ili odgovarajućim slovom bez strelice | a| = . U odnosu na dati sistem koordi nata, vektor j e određen sa tri koordinate, pa je vektor stoga tenzor prvog reda. VELA (lat.) Segment pl atnavelarijuma. VELARIJUM, VELARIUM (l. velarium) Veliko platno u starorimskom amfiteatru, sudu ili amfiteatru, razastrto radi zaštite od sunca; ćilim kao ukras nad altanima i na fasadama o svečanim prilikama; velarije pl. zastavice na konopcima razapetim između katarki. Primer nalazimo na Coloseum-u u Rimu (75-82). VELARNA KUPOLA Kupola nalik jedrenom svodu , tj sa dijametrom jednakim dijagonali kvadrata iz kojeg se kupoila izdiže. Formiraju je lukovi izmedju linije uzizanja kupole, kreirajući impresiju naduvanog jedra naviše. U osnovi je to polukružna kupola sa četiri strane koje su odsečene, koincidirajući sa stranama kvadrata. V E L E D R O M , V E L O D R O M (Arh.) Sportski objekt podešen kao trkalište za velosipede (bicikle), sa specijalnom stazom i tribinama za publiku. Sadrži još odeljenja za smeštaj vozila, svlačionice, tuševe, toalet, bife i kancelariju. VELIČANSTVENI P O D U H V A T I V . M agnanimeimprese
1. Veličine i medjusobni odnos grandioznih arhitekto nskih objekata: K eopsove piramide, crkve Sv. Petra u Rimu i dr. 2.
Pariska izložba 1925, Pavillion de l’Esprit N ouveau, L e Corbusier
3.
Velike izložbe, Svetskoj izložbi u Montrealu, 1967 (Buckminster. Fuller)
VELIČINE, PREKOBROJNE V. Prekobrojne veličine
VELIK KOV ČEG V . Sanduk VELI KA OPEKA V . Opek a u istoriji fortifik acije V E L I K E I Z L O Ž B E Stvaralački podstrek arhitekturi u značajnoj meri su dale velike industrijske izložbe, nastale u drugoj polovini XIXv., kad je industrija dostigla viši nivo razvoja. V.i. su imale svrhu da uvreme skokovitog preobražaja zanatske proizvodnje u mašinsku predstave nove pronalaske u svim oblastima proizvodnje, kasnije u zemljama učesnicama. Istorija izložbi podeljena je u dva perioda: 1. raniji period, koj i je počeo prvom industrijskom v.i. u Parizu 1798.g., a završio se Pariskom v.i. 1849.g. i 2. kasniji period, koji je trajao u toku druge polovine XIXv., kada su nacionalne izlozbe postale internacionalne.
Prva iz ložba industri jski h proizvoda F rancusk e priređena je 1798.g. i započela je izložbeni pokret koji je trebalo da postane jedna od najistaknutij ih tekovina X IX v. Predstavljala je prvi zvanični podstrek za razvoj industrije i pronalazaštva.
L ondonsk a Svetsk a iz ložba 1851.g. održana je u Kristalnoj palati, čiji je graditelj Joseph Paxton primenio konstrukciju staklenika, kakvu je primenjivao pri izgradnji zimskih bašta. Projekt zgrade se zasnivao na tadašnjem najvećem standardizovanom staklenom oknu, dužine svega 1,25m. Palata je imala površinu 74.000m kvadratnih, dužine 563m. Kristalna palata je bila ostvarenje nove građevinsk e ideje i prva zgrada velikih dimenzija od stakla. Pariska Svetska izložba 1855. priređena je u Palais d’Industrie, koja je bila građevina sa tada najvećim rasponom od 48m Pariska izložba 1867. i 1878. predstavljaju dalji pomak u izgradnji gvozdenih konstrukcija. Vrhinac razvoja v.i. predstavljala je Pariska izložba 1889.g., ali je predstavljala i kraj dugog razvitka v.i. Središte izložbenih građevina bila je Eiffelova kula na Seni, koja je predstavljala zenit stvaralačke snage inženjera Eiffela. Čikaška izložba 1893. Predstavlja početak propadanja ideje v.i. i to u Čikagu, u kojem su u to vreme podizane naveće i najsmelije zgrade. Ova izložba se smatra za početak tzv. merk antilnog k lasicizma , koji će naneti veliku štetu arh. XX v. VELIKE PRIRODNE I NEPARKOVNE POVRŠINE Ove površine rekreacijske namene obino su izvan gradskog područja, ali često unutar obuhvata generalnog urbanističkog VELIČINA RASTOJANJA Pojam je u arhitekturu uveo plana (parkovi, šume i sl.). Predstavljaju zelene oaze, šume, Georg Simmel (1858-1918), kad govori o značaju tačnosti u zaštitne pojaseve oko gradova ili velika područja zelenih urbanom životu. Veličina rastojanja vodi tome da svako površina u neposrednoj blizini grada. čekanje, svako uzaludno prelaženje s mesta na mesto izazivaju V E L I K E V I Z U R E V . G rand prospects nepodnošljiv gubitak vremena. VELI ČI N A Veli čina je kvantitativna vrednost. K vantitet je VELIKI BULE VARI V . G rand boulevards relativna vrednost koja se utvrđ uje pomoću druge određ ene vrednosti kao jedinice mere. O dnos kvantuma pojedinih VELIKI GRADOVI V . M etropolis, Grad elemenata daje kvalitet zbiru. Čovek, kao posrednik u V E L I KI H O R V . Chorus maior odmeravanju vrednosti, daje i samim ”merama” dimenzije svog bi ća, ili nekih apstraktnih vrednosti vremena i prostora. VELIKI LAKAT Brahium. Srednjovekovna gradjevinska M ere su stoga neka vrsta modu la i parametra, kojim a se mera, dužine 68,3cm. V. Mletački sistem mera. utvr đ uju prostorno-vremenske dimenzije. Određ eni merni V E L I K I R E D V . K olosalni red odnosi daju posebna kvalitativna svojstva stvarima, kao što su proporcija, ritam, intenzitet, boja, itd. VELLUM KOD NAMEŠTAJA (lat. vellum, engl.) Fino teksturisan pergament koji je načinjen od kože jaganjaca, teladi Relativna vrednost veličina je uslovljena i uslovima ili mladih jarića, ponekad upotrebljen na panelima kao furnir za percipiranja gde znatnu ulogu imaju izvesne deformacije nameštaj. Skupa neobičnost, vellum je bio atraktivan kod više vi đ enja kao opti čk eiluzije , fobije i dr. Na taj način u krug našeg dizajnera modernog nameštaja – medju kojima su bili interesovanja, pored estetike i tehnike, ulaze i mnoge druge najznačajniji Carlo Bugatti i Pierre Legrain – koji su težili grane nauke, kao optika, fiziologija, psihologija, metrika i namernoj ekstravagantno sti. matematika itd.
672
V E L O D R O M (l. velox brz, gr. trkalište) Trkalište za bicikliste (točkaše), staza za velosipedske trke. VELUM ZASTOR, VELLUM (lat.) Latinski naziv za zastor, zavesu kod ant. rim. teatra, koji se pre početka predstave dizao prema krovu scene. Velum se nalazila u šupljini podno scenskog podijuma duz osnoviceorkestre .
VEN AC, PLAFON SKI V . Plafonski venac. VENAC, SIMS (engl. entablure, franc. corniche, nem. Gesims, ital. cornice) U arhitekturi, hori zontalan ispad u obliku glatkog ili profilisanog pojasa koji je jače ili slabije konzolno isturen izvan zida.
VELVET (n. lat. velluetum, engl. velvet) Svileni baršun. Materijal kome sa jedne strane (sa lica) od podloge odstoje niti (flor) dužine 1,5 do 3 mm. Podloga i flor su obično od istog materijala.
Venac je element jedne građevine, najčešće horizontalan, koji deli njen spoljašnji zid na izdvojena polja. Osnovna forma venca bile su na fasadi isturene ploče, horizontalno postavljene na fasadi, ali i kose pokrivne ploče, često podeljene u polja (okapnice). Venac može da bude ukrašen reljefom ili reljefnim trakastim ornamentom (kima, astragal) ili poduprt konzolama (k onzolni venac).
V E N A C (Zgr.). Profilisani ispad iz zida zgrade, kao ukras i kao zaštita od kiše; u celoj dužini zida ili samo mestimično, na rizalitu, iznad otvora i dr. U visini međuspratnih konstrukcija zove se kordonski ili međuspratni venac; na gornjem završetku zida zove se završni il i glavni venac.
Prema mestu na građevini gde je postavljen, venac može da bude: 1. venacsokla, venacu prizemlju, 2. k ordonski venac, međuspr atni venac, pojasni venac, spratni venac, 3. solbank venac, prozorsk i venac, 4. k ranc venac, opšivni venac, k runsk i venac, 5. k alk ansk i venac, zabatni venac.
VENAC GRUDOBRANA V . Bedem
Prema materijalu od kojeg je izgrađen, venac može da bude: drveno redni venac, k ameni venac, betonsk i venac, venac od opek e i dr.
V E L U R (fr. velour: baršun) Vuneni baršun.
VENAC IZ ROGOVA V . D rveni k rovovi. Vidne rožnjače kod strehe i zabata sreću se naročito u alpskim predelima. Postoji više tipova konstrukcije v.r., prema zeljenom prepustu. Ukupan ispad prepusta do 2m. VENAC KAPELA U crkvenoj arh., radijalno raspoređene kapele oko deambulatorijuma ili na završnici transepta . U romanici se pojavljuju kao apsidiole izolovano izvan osnovne sheme osnove u obliku krsta. U gotici je poligonalni završetak hora bogato raščlanjem; kapele, u kojima su smešteni oltari (srednja može da bude veća i isturena), često su uklopljene u jedinstveni organizam prostora i direktno vezane na horski prostor, bez deambulatorijuma. VENAC PROZORSKE KLUPE (nem. Fensterbankgesims) V enac na gornjoj fasadnoj ivici prozorske klupe(v.). VEN AC PROZO RSKOG BANKA (nem. Sohlbankgesims) V enac koji je postavljen ispod pr ozorskog otvora. VENAC SOKLE V . Stopni venac (nem. Fussgesims, Sockelgesims) Venac koji je postavljen na gornjoj horizontalnoj ivici sokle neke građevine. Često na sebi nosi okapnicu. V . V enac. VEN AC U PRIZE M LJU V enac sok la VEN AC, ARHI TRAVNI V . A rhitravni venac VEN AC, CORON A V . Corona VEN AC, KORDON SKI V . K ordonsk i venac VEN AC, KROVNI V . Krovni venac VEN AC, KRUN SKI V . Krunsk i venac VEN AC, OBLICI (nem. Gesimsformen) Gl avni venac(k rovni venac), ređe k ordonski venac su izvedeni putem različitih konstrukcija i profila i ukrašeni su na različite načine (kimation). Ispod pokrivne ploče venca mogu da se nalaze holkeli, friz, konzole i reljefnetrake , postavljeni jedno ispod drugog.
O snovni oblici venaca su: 1. k rovni venac ili glavni venac, 2. gotički profilisani venci sa okapnicom, 3. krunski venac, rimski k onzolni venac. VEN AC, OKAPN ICA ( nem. Wassernase ) V . Ok apnica . Krovni ili ispod krovni venac čija je gornja zona zakošena prema spolja, da bi služila kao okapnica, odnosno, da bi odvodila kišu i sneg van površine fasade. Kr ovnu o kapnicu često srećemo kod gotičkih gradjevina u obliku venca koji je isturen u polje u odnosu na fasadu gradjevine. V E N A C , O T V O RE N I V . Ot voreni k orniš, otvoreni venac
U prvobitnom značenju v. je završetak zgrade ispod krovne strehe i služi za zaštitu od kiše. Postepeno se taj naziv proširuje i na slične ispade koji dele sprat od sprata, ili se nalaze iznad podnožja zgrade, prozora i vrata. Forme i dimenzije venca uslovljene su klimom i svojstvima materijala, konstrukcije kao i stilom. U egipat. arh. v. je imao oblik naglašene užljebine ispod koje je postavljeno podnozje (podmetak); bio je prekriven nizom vertikalnih dekorativnih zljebova koji se završavaju listom. U grč. klasičnim redovima v. je najviši od triju horizontalnih delova trabeacije i stoji neposredno iznad friza . Može se podeliti na podlo ni ili donji venac, gornji venac i u sredini žljeb za odvođenje kišnice. Grci su u kasnijoj fazi upotrebljavali i v. koji lezi direktno na arhitravu (Atinin hram, Priene). Etrurski venci slični su dorskima, ali su od njih jednostavniji i grublji. Rimljani su prihvatili grč. uzore i prilagodili ih svom ukusu; v. je kod njih snazniji, ali manje elegantan. N ajvaznija inovacija je primena malih kon zola (K oloseum i Panteon, Rim). U ri m. arh. javljaju se i venci od opeke. U vizant. arh. nastavlja se raznolikost u izradi venaca; javljaju se i venci od opeke ili malih tesanih kamenova, ponekad slozenih kao riblja kost, te venci na lukove koji počivaju na konzolama ili lezenama. u srednjovek. arh. nastaju reminiscencije na klasični venac. Fasade romaničkih crkava završavaju se nizom malih lukova na koji se nadovezuje krov, a fasade profanih zgrada nazubljenim vencem. U nekim krajevima (srednja Italija) lukovi se često oslanjaju na niz malih konzola. U gotici je upotreba kamena omogućila izradu venaca s rafiniranom profilacijom. Uz mali ispad prevladavale su vijugave linije i bridovi s oštrim vrhom. Pored toga, i dalje se javljaju venci na luko ve, koji imaju oblik trolista i oštrog ugla. U renesansi se kompozicija venca vraća na klasične uzore. Od sredine quattrocenta v. dobija velike dimenzije i raznoliku profilaciju. Kod rustičnih fasada (Palata Strozzi, Firenca) venac je snažan i u proporciji sa čitavom zgradom. Pod uticajem K olseuma stvoren je tip v enca na malim ko nzolama (L.B. Alberti , Palata Ruccelai, Fir enca; D . Bramante, Cancelleria, Rim). U visokoj renesansi nastoji se postići sklad između zgrade i venca povećanjem visine trabeacije, te otvaranjem prozora na frizu ukrašenom bareljefima (B. Peruzzi, Villa Farnesina, Rim). Ovaj tip v enca javlja se i u toku X V I i X VI Iv . (J. Sansovino, Libreria, Venecija). U baroku su venci različito profilisani; u klasicizmu se imitiraju grč. uzori, dok romantizam i eklekticizam imitiraju forme istorijskih stilova raznih vremena. Moderna arh. redukovala je v. na mali jednostavan ispust, ili ga uopšte izostavlja. VEN AC, SPLET V . Splet
673
1. 2. 3.
Velum amfiteatra u Pompejima i crtež mala koji drže velum Klasičan venac Venac, studija Michelangela
VENECIJANSKI PROZOR (engl. Venetian window) V . Serli ana, Paladijansk i prozor, Queen A nneprozor.
VENAC, STUBAČNI V. Stubačni venac VENAC, TAVANIČNI V. Tavanični venac VENČANICA (Zgr.). Horizontalno postavljena drvena
greda kod strehe na koju naležu krovni rogovi. Kad je tavanica dr vena, venčanica leži preko tavanjača; kad je tavanica od arm. betona, polaže se direktno na betonski serklaž. K od krovov a sa nadzitkom , ona leži na zidni m stolicama. K od krovova bez nazitka naleže na tavanjače i zid. Stranice koje su prema zidu trebalo bi izolovati od direktnog dodira. Sa tavanjačama se venčanice povezuju zasekom dubine 2 cm, koji sprečava pomeranje kako u poprečnom tako i u podužnom pravcu. Ona se može povezati sa tavanjačama i samo klinom od tvrdog drveta Ø 3 cm koji može biti uradjen ruč nim ili bolje mašinskim putem. V E N C I O D O P E K E Venac je istureni dei fasade ispred zida, koji štiti pročelje od padavina, te je ujedno važan plastičan arhitektonski element. Na gornjoj strani ima kosu površinu, zaštićenu od atmosferilija, a na donjoj okapnicu, da se kiša ne bi podvlačila i cedila po zidu. V E N C I , KA M E N I V . Kameni venci VEN CI, M ASIVN I V . M asivni venci V E N D I T A (tal. vendere prodavati, véndita prod aja) M esto gde se trguje, trg, pijaca; zborno mesto, loža; alta vendita (tal. alta vendita) vi soka loža karbonara. VENECIJANERI Vrsta prozorskih zastora načinjenih od traka koje su međusobno povezane i horizontalno postavljene na prozorsku površinu. Trake mogu da budu od različitih materijala, ali su najčešće izrađene od plastike ili aluminujuma.
1.
Venac; detalj krovnog venca i kapiteli crkve Sv. Sergija i Vakha u Carigradu, izmedju 527 i 536
2.
Venac: 1 sokl venac; 2 medjuspratni venac; 3 prozorski venac; 4 završni venac (krunski venac); 5 zabatni venac Osnovni tipovi venaca: 1 krovni venac; 2,3 gotički venac sa okapnicom; 4 završni venac (krunski venac), rimski konzolni venac
3.
VEN ECIJAN SKI ZASTO RI V . V enecijaner, Žaluzi je V E N T A (l. vena, l. vendere prodavati) Usamljena drumska krčma, mehana. V E N T A R O L A (tal. ventarola, l. ventus vetar) Sprava koja pokazuje pravac duvanja vetra, vetrokaz; mesto gde se ostavljaju jela i pića radi hladnoće, ledenica. V E N T I L (l. ventus vetar, nl. ventile) Oduška, mehanička naprava, obično od metala, pomoću koje se vrši otvaranje i zatvaranje propusta za vazduh, tečnosti, gasove, pare i dr., zalistak. VENTILACIJA (l. ventilatio) Obnavljanje vazduha u zatvorenim prostorijama, vetrenje, provetravanje; fig. prethodno pretresanje, temeljno razmatranje nekog pitanja (pre donošenja konačne odluke), procenjivanje imanja koje treba deliti; ventilarenje. VEN TIL ACIJA I KLI M ATIZACIJA Postupci dovodjenja i odvodjenja vazduha te održavanje željenog stanja vazduha u zatvorenom prostoru. V entilacija (vetrenje, provetravanje) jeste odvodjenje istrošenog vazduha iz zatvorenog prostora i dovodjenje svežeg prirodnim ili prisilnim putem radi ugodnijeg, sigurnijeg i neškodljivog boravka osoba ili za potrebe nekog procesa. Klimatizacija (kondicioniranje) jeste održavanje željene temperature i vlažnosti vazduha u zatvorenom prostoru, koje uz ventilaciju obuhvata i čišćenje, grejanje ili hladjenje te ovlaživanje ili sušenje vazduha. Obrada vazduha koja obuhvata samo neke od navedenih postupaka često se takodje naziva klimatizacijom, što se naročito odnosi na hladjenje vazduha. Svrha klimatizacije je osiguranje prostora za ugodan boravak i rad ljudi te održavanje željenog stanja vazduha u prostorijama sa skupocenim predmetima i osetljivim aparaturama ili zbog zahteva proizvodnog procesa.
VEN ECIJAN SKA KAM PAN JA N aziv za seosko zaledje Venecije koje je u periodu renesanse i baroka igralo važnu ulogu u razvoju renesansne vile. Venecijanska kampanja bilo je područje u kojem su preko leta, a često i tokom cele godine živeli venecijanski velikodostojnici, da bi ot išli iz Venecije koja VENTILACIJA KUĆNE KANALIZACIJE Odstranjenje je bila vlažna i uopšte nezdrava život na sredina. U gasova iz kućne kanalizacione mreže. Izvodi se produženjem venecijanskoj kampanji nikli su najlepši primerci iktalijanske svake v erikale ventilacionih cevi do iznad krova u vidu ventilacione renesansne vile, poput v ila Andrea Palladija. glave . Ventilacija u isti mah smanjuje natpritiske i potpritiske u VEN ECIJAN SKA KREN ELACIJA Palladijanski tip mreži usled promenljivosti odnosa izmedju količine tečnosti i k renelacije (ozupčavanja) sa kuglama postavljenim u serijama vazduha, što p oboljšava rad sifona. izdeljanih glava ili ćuba ( v. Batlman), nalikujući na niz piona u VEN TI LACI JA, POJAM Delimična ili potpuna zamena u igri šaha. Dobar primer se nalazi na piano-nobile nivou prostorijama zagadjenog vazduha svežim radi obezbedjenja Burlington-ove ville u Chiswick-u, kod L ondona (1726-9). pune radne sposobnosti živih bića, rada mašina i stvaranja VEN ECIJAN SKA VRATA (engl. venetian door) Adapracija povoljnih uslova za pravilno održavanje materijala, hrane i serliane u ulazne vratnice, odnosno, sa centralnim otvorom koji vode. je lučno zasveden i flankiran visokim uskim na vrhu kvadratno VENTILACIJA, POPREČNA V. Poprečna ventilacija zarubljenim prozorim a. VEN TI LACIJA, PROVETR AVANJE V . P rovetravanje VENECIJANSKA VRATA, SERLIANA Serliana koja se V E N T I L A C I O N A C E V Cev za odvod gasova iz koristi za vrata. kanalizacione mreže. Može biti od gvozdenog pocinkovanog VEN ECIJANSKE ROLE TE V . Blind 2 lima, od livenog gvoždja, keramike i azbestno-cementa. V E N E C I J A N S K I D E N T I L Uobičajena srednjovekovna Prečnika je istog kao i cev mreže na koju se nadovezuje. profilacija u Veneciji koja se sastoji iz isturenih traka V E N T I L A CI O N A G L A VA Prošireni nastavak ventilacione sanjihovim gornjim i donjim krajevima isečenim naizmenično cevi kroz krovni pokrivač i iznad njega. Dužina glave je 1,50 m, u delove koji su zakrivljeni prema središtu trake, stvarajući od čega je ispod krova 50 cm a iznad 1,00 m. Ovim se efekat duplog nizadentila. sprečavaju pojave uspora od spoljnih termičkih uticaja, koje VENECIJANSKI GOTIČKI PREPOROD Faza gotičkog zimi izaziva nahvatana slana na gralu cevi u hladnom preporoda koja je imala najznačajnije uzore u Veneciji, sa potkrovlju, a leti naglo širenje gasova u vrelom tavanu. karakteristikama polihromnog rada u opeci, ravnom VENTILACIONA REŠETKA Uramljena rupičasta ploča mrežastom ornamentikom i bogato uradjenim arkadama. na ventilacionom otvoru od metala koji ne rdja i iza koje su Preporod je imao promociju u knjizi Street-a „Brick and prečagice (klapne) koje služe za podešavanje veličine otvora, M arble in the Middl e Ages: Notes of a Tour in th e N orth of pomoću lanca sa ručicom. Savršeniji oblik je anemostat . Italy“ (1855) a popularizo vala ga je Ruskin-ova knjiga „ Stones of V enice“ (1851-3). V E N T I L A C I O N I K A N A L Kanal ostavljen u zidu sličan dimnjačkoj cevi, samo većih dimenzija, za odvod pokvarenog VEN ECI JAN SKI LUK V . L u k
674
vazduha.iz prostorija. Završava se izvan krova, a može i u tavanu na 1,0 m od poda. Ozgo je pokriven a otvori su sa strane.
VERNACULAR ARCHITECTURE V . V ernak ularna arhitektura
V E R I Ž N I PO L I G O N (1) Oblik koji zauzima lako uže čiji su krajevi pričvršćeni za dve stalne tačke, kad su o njega na raznim tačkama obešeni tereti; (2) naziv grafičke metode izvedene na osnovu proučavanja verižnog poligona radi odredjivanaj rezultante sila u ravni. Verižni poligon zajedno sa poligonom sila predstavlja pomoćno sredstvo za rešavanje mnogih statičkih problema.
VERNAKULARNA FORMA (engl. vernacular) Forma karakteristična za određena područja, gradove ili države, koja predstavlja tradicionalnu stilsku formu jednog kraja.
V E R N A KU L A RN A A R H I T E K T U R A (engl. vernacular V E N T I L A CI O N I O T V O R Otvor na zidu kroz koji se domaći, mesni, domorodan ) N aziv za arh. nastalu na osnovama uvodi topli vazduh za grejanje ili sveži za provetravanje jedne tradicije koja je i zdvojena unutar geografski i li kult urno prostorija, odn. odvodi pokvareni. Veličina otvora zavisi od civilizacijski izdvojenog područja. V.a. je tradicionalna arh. ali i veličine dovodnog kanala. Položaj je pri plafonu i na 80 cm od arh. zasebnog stila, koji je karakterističan za određeno poda. kod prirodnog provetravanja dolaze dva otvora na područje. Vernakularna arhitektura je nepretenciozna, ventilacionom kanalu, jedan pri plafonu za zimu i jedan pri jednostavna, domaća, urodjena, to su tradicionalne strukture podu za leto. načinjene od lokalnih materijala i praćenjem dobro poznatih formi i tipova. Uobičajeno je podeljena u tri kategorije: V E N T I L A C I O N O O K N O (nem. Luftschacht) Okno agrikulturna (ambari, farme i dr.), domaća i industrijska sagrađeno poput dimnjačkog okna , sa funkcijom ventilisanja (grnčarije, kovačnice i dr.). U Nemačkoj i Engleskoj, veliki broj prostorija neke zgrade koje nemaju prirodnu ventilaciju. Na kuća podignutih u drvenoj konstrukciji iz perioda srednjeg vrhu ventilacionog okna postavlja se ventilaciona glava, sa veka i kasnije, nože se smatrati za vernakularnu arhitekturu, ventilatorom. dok drvene ruralne strukture, kao što su kolibe, takodje VEN TI LACIONO PROZORSKO KRILO (Zgr.). Gornje spadaju u ovu kategoriju. Prvi put je vernakularna arhitektura prozorsko krilo koje se otvara na horizontalnim šarkama i ozbiljno shvaćena u kasnom XVIII veku kad su načinjeni služi za ventilaciju prostorije pri inače zatvorenom prozoru. pokušaji da se ponovo kreiraju njeni delovi u sklopupitoresknog Kod dvostrukih prozora spoljno i unutrašnje krilo su među pok reta, a ona je obezbedjivala ugledne primere za arhitekte iz sobom povezani makazama za gornja krila ili ventusom i perioda XIX veka, posebno pri gradnji kuća stila domaćeg i gotičkog preporoda i A rts and Cr afts pok reta. Vernakularna otvaraju se kao jedno. arhitektura bila je kontrastna ugladjenoj arhitekturi, čak je V E N T U S (Zgr.). Naročiti oblik naprave koja, povlačenjem klasifikovana kao arhitektura bez arhitekata, što nije u suštini metalne šipke, otvara i zatvara gornja prozorska krila kada ova ispravno, jer je većina vernakularne arhitekture bila u osnovi služe kao ventilaciona prozorska kri la. Kod nas je izraz vrlo sofisticirana tokom perioda svog razvoja, a arhitekti kao uobičajen za sve razne naprave koje služe za ovu svrhu. V . što su bili Devey, Lutyens i Webb, svojom arhitekturom Otvarač za prozorska krila duguju mnogo uzorima vernakularnih gradjevina, tako da V E R A N D A (eng. veranda, šp. baranda, sskr. veranda) vernakularna arhitektura nikad nije bila izolovan fenomen, Doksat, otvoren trem na kući. Otvoren prostor u vidu trema arhitektura proletarijata, ruralna ili urbana. ispred soba za dnevni boravak i trpezarije, obično u prizemlju. Arhitekti koji su u stanju da prihvate pouke V . Porch. Otvorena galerija ili balkon sa krovom kojeg nose primitivne vernakul arne arhitek ture , tako lako prijemčive kada je laki, obično metalni stubni nosači. izložena kao “ Ar hitektura bez arhitekata” , ili industrijske vernakul arne arhitek ture , tako lako prilagodljive elektronskom i VERAND A - PEN T V . Pent svemirskom vernakularnom izrazu u vidu razvijenih V E R B L E N D E R (nem. Verblender) V . F asadna obložna megastruktura neo-brutalista ili neo-konstruktivista, ne opek a priznaju lako vrednost komercijalnog vernakularnog izraza. Za umetnika, stvaranje novog može da znači opredeljenje za staro V E R D I G R I S (engl., od franc.) Dekorativno sredstvo kod ili za postojeće. izrade nameštaja; boja na drvetu koja simulira plavo-zelenu patinu koji srećemo na antičkoj bronzi. V erdigris je svetlija po Moderna arh. nije toliko odbacivala komercijalni tonu od antiquevert, na koji potseća. vernakularni izraz koliko je pokušavala da ga osvoji stvaranjem i uđčđvšćivanjem sopstvenog autohtonog izraza, poboljšanog i V E R D U R A (ital. zelenilo ) Svaka tapiserija čiji je osnovni motiv univerzalnog. Ona je odbacila mogunost kombinov anja fine zelenilo – drveće i lišće. Verdure su bile naročito popularne u sa grubom umetnosti. Italijanski pejzaz je oduvek dovodio u XV II veku. sklad vulgarno sa vitruvijanskim: neposrednu okolinu V E R D U R E (od franc. verde, špan.) Naziv koji se koristi u katedrale sa samim svetilištem, portirevu vešernicu nasuprot glavnom ulazu u zgradu, itd. urbanizmu a označava zone ili površine sa zele nilom.
VERKBUND V . W erk bund, D eutscheW erk bund VERKŠTAJN (od nem. Werkstein) V . Tesan kamen VERKŠTAT (n. Werkstatt) Radionica. V E R L I E S (nem.) V . Podzemna tamnica VERMIKULACIJA ( od lat., engl. vermiculation, ital. disegno vermicolato) Dekoracija blokova za zidanje sa nepravilnim površinskim kanalima, nalik crvolikim trakama. V . Rustik acija. VERNA PLOČA V . Oltar vere
VERN AKULARN A SAVREMEN A ARHI TEKTU RA (engl. Contemporary Vernacular) Postoji dug trend kod mnogih zemalja u razvoju, koji podržavaju arhitekti koji obraćaju posebnu pažnju na nacionalni kulturni identitet, da se pronadje više autentičan regionalan glas za njihovu arhitekturu. Ovaj fenomen je izrastao i proširio se, mada je u osnovi ekskluzivan, na društva koja podržavaju nacionalan nezavisan put. Medju tim zemljama karakteristične su bivše kolonije, koje su počele da izgradjuju sopstveni politički i društveni identitet, kao i sopstvene kulturne korene, naročito u periodu nakon Drugog svetskog rata. Mnoge ovakve države bile su veoma ruinirane u periodu rata i bilo je potrebno izvršiti kompletni obnovu i rekonstrukciju uništenog gradjevinskog potencijala. Pojava izrastanja nacionalnih država naročito je narasla u periodu 1940-tih i 1950-tih. Zemlje u razvoju, koje su izrasle iz konflikta, kao što su bile Egipat i Jordan, predstavljaju možda najjasniji primer razvoja ove tendencije, mada su i ostale zemlje, kao što su Indija i Meksiko, mada strategijski
675
1.
Venac borca
2.
Vernakularna forma; Alvar Aalto, Towen hall, K iruna, Švedska, 1958, crtež
3.
Savremena vernakularna arhitektur a; H erzog i D e Meuron, Dominus vinarija, Yountville, Napa Valley, SAD , 1995-98
4.
Vernakularna arhitektura; Renzo Piano, Jean-Marie Tjibaou kulturni centar, Noumea, Nova Kaledonija, 1992-98
1.
Vertikalan grad (Vertical City), Ludwig Hilbersheimer (1885-1967), detalj projekta vertikalnog grada, iz 1924
2.
Vertikalan grad. Jedna od vertikalnih prostornih varijanti organizovanja ruskog javnog centra na osnovu komune sa populacijom do 150 000 stanovnika
manje značajne, takodje relevantne za proučavanje savremene vernakularne arhitekture. U mnogim državama, medjutim, model progresa je bio izveden prema stepenu razvoja industrijalizacije, dok su politički i psihološki uzorci predratnih kolonijalnih vlada ostali u velikoj meri nepromenjeni. Takodje je bilo uobičajeno za arhitekte koji su pokušavali da otkriju neke sličnosti u kulturnom identitetu u ovom smislu, da se vrate vernakularnoj ekspresiji, što ih je često dovodilo u situaciju da budu odbačeni u sopstvenim zemljama, pronalazeći jedino mali broj svojih pristalica koje su shvatale i podržavale njihove napore. Danas, nakon više od pedeset godina od tog perioda, kad su se pogoršali ekološki uslovi sredine, sve više narasta zainteresovanost za izgubljenim regionalnim identitetom i kulturnim nasledjem – u svetlu vladajućeg trenda prema kulturnoj globalizaciji – a radovi pionira vernakularne arhitekture smatraju se vizionarskim. Jedan od prvih predstavnika savremene vernakularne arhitekture bio je egipatski arhitekt H assan Fathy, koji je prepoznao tradicionalne kvalitete i progovorio arhitektonskim jezikom protiv moderne arhitekture. Godine 1938 Fathy je organizovao izložbu u jednom predgradju K aira, z vanom Mansouria, koja nije imala širok prihvaćeni odjek. Njegovi gouach-evi i akvareli prikazivali su nešto što nije bilo nalik bilo čemu tada poznatom u Egiptu, jer su sadržavali kombinovane elemente koji su determinisali tipičnu tradicionalnu egipatsku arhitekturu koja je postojala u vremenu pre industrijske revolucije i okupacije zemlje od strane kolonijalnih sila. Ovi elementi, ili prostorne tipologije, otkrivali su nekadašnje oblike arhitekture, preostale iz ranog perioda, koje je Fathy adaptirao unutar f ormalnih kom pozicija koje su predstavljale zaboravljeno nacionalno kulturno dobro. Karakteristični izvedeni objekti Hassan Fathy -ja uključuju H amed Said H ouse, M arg Plain, por ed kaira (1942-5), kuća u Sidi Krier, Egipat (1971). Ostali karakteristični predstavnici savremene vernakularne arhitekture uključuju: Glenn Murcutt, sa The Ball-E astway H ouse, Glenorie, N ew South Wales (1980-3), Abdel Wahed El-Wakil, Halawa House, Agany, Egipat (1975), Rasem Badran, San‘a project, Jemen (1987), Geoffrrey Bawa, House and Studio, Colombo, Sri Lanka (1963), Ricardo Legorreta, Pershing Square, Los Angeles (1994), teodoro Gonzales de Leon, alkrishna Doshi, Charles Correa, Raj Rewal, Ram K armi i A da K armi M elamede i dr. VERNAKULARNI NAMEŠTAJ V . N ameštaj od rogova VERN IKULI SAN A RUSTIKACIJA Sa licem obradjenim kao da su neki njegovi delovi pojedeni, sa nepravilnim crvolikim trakama i rupama po celoj površini lica, potsećajući na drvo ili pesak. V E R N I R A T I (fr. vernir) Lakovati, premazati fornajzom, glazirati; fig. dati (ili : davati) sjajan izgled. V E R N I S M A R T I N , V E R N I M A R T E N (franc. vernis Martin) Francuska initacija japanske tehnike lakiranja, popularna u izradi nameštaja u XVIII veku (L ouis X V ), kod koje je korišćeno i do četrdeset slojeva firnajza da bi se postigla puna, sjajna površina po kojoj se rezbarilo u plitkom reljefu . Ime je dobila po braći Marten (franc. Martin), koji su tehniku usavršili oko 1730. godine. VERONSKA ZEMLJA (Građ. mat.). Zelena mineralna boja koja se prim enjuje i kao posna i kao masna boja (uljana). V E R S U N E A R C H I T E C T U R E (franc. “Prema jednoj arhitekturi” ) N aziv L e Corbusierove knj ige štampane 1923. Godine u kojoj je on dao svoje osnovne teorijske formulacije arhitekture, koje su bile osnov teorije moderne arhitekture, a zadržale su se i do danas. VERTIKALA (nl. vertikalis) Mat. uspravna prava linija, vertikalan položaj. Prema Aristotelu, vertikalni pravac je linija pada (smer nadole) ili uzdi zanja (smer nagore), pa mu je još
od nezapamćenih vremena pripisivan jedan poseban značaj. Vertikala je stoga oduvek bila smatrana kao sveta dimenzija prostor a. O na predstavlja “stazu” prema realnosti koja moze da bude “viša”, ali i “niza” od svakodnevnog zivota. A x i s mundi prema tome nije samo centar sveta, već je i veza između tri kosmička carstva: carstva nebeskog, zemaljskog i carstva podzemlja i pakloa, a jedini prodor i put kojim se može stići iz jednog carstva u drugo, vodi tom centralnom vertikalom. U vezi sa boravištem i kućom, vertikala označava i sam proces građenja (umesto “sagradio je kuću” kaže se često “podigao je kuću”). Sebastiano Serlio tako interpretira vertikalan stub kao izraz čovekove stvaralačke moći. Gaston Bachelard označava “vertikalnost” kao osnovnu osobvinu kuće, od posebno važnog značaja. V E R T I K AL A I H O R I Z O N T A L A V . H orizontala VERTIKALAN GRAD (engl. Vertical City) 1. Naziv za gradove, uglavnom metropole, koji su p otencirali svoj urbani razvoj u vertikalnom pravcu, putem izgradnje oblakodera, povećavajući na taj način gustinu stanovanja i ekonomičnost korišćenja gradskog zemljišta. Tendencija gradnje v.g. nastala je nakon razvoja novih arh. koncepcija u SADu, naročiti radovima Čikaške škole (Chicago school). Danas je pojam v.g. vezan za izgradnju gradsk og city-ja, gradskog administrativnog jezgra, koje predstavlja koncentr ciju izgradnje na maloj površini uskog gradskog centra. Izgradnja gradova u vertikalnom smislu predstavlja tehničko opredeljenje razvoja grada i posledica tzv. advok atskog planiranja jednog gradskog jezgra, gde ekonomski činioci određuju urbanističku i arhitektonsku strukturu. 2. Takođe, naziv za projekt Tehnotopije , gradova P. M aymon ta koji se uzdizu u nebo, obešeni prednapregnutim kablovima o jedan centralni jarbol kroz koji prolaze sve instalacije, oslobađajući tako u potpunosti tlo. VERTIKALAN ŠTAP, VERTIKALA Vertikalni štap ispune rešetkastih nosača. V E R T I K A L N A A R H I T E K T U R A V . V ertik alan grad, V ertik alna ek stenzija grada VERTIKALNA CEV (VERTIKALA) Cev kućnih instalacija koja ide uspravno kro z poj edine spratove, sa ograncima do pojedinih objekata. VERTI KALN A EKSTEN ZIJA GRADA Naziv za urban. razvoj jednog grada podizanjem gustine stanovanja u centru grada putem povećanja spratnosti. To se postiže na taj način što se podižu visoki objekti (oblakoderi, neboderi). VERTI KALN A I ZOLACIJA Izolacija od vlage na spoljnim zidovima zgrade, do visine do koje su oni u dodiru sa vlažnom zemljo m. I zvodi se onim istim materijalima koji ma se izvode i horizontalne izolacije , ili slojem vazduha. Izolacije od bitumenske hartije i od raznih premaza zaštićuju se zidićem od ½ opeke, bez razmaka. V E R T I K A L N A K A N A L I Z A C I O N A M R E Ž A D eo kućne kanalizacije koji polazi od poda podruma uspravno do poslednjeg sprata i koji povezuje sve ogranke od sanitarnih uredjaja. Izvodi se od gvozdenih livenih cevi. VERTI KALN I GRAD V . V ertik alna ek stenzija grada VE R TIKALNI KOSMIČKI GRAD V. Kosmički grad VERTIKALNI PRELOM, ZUB, ZUB ULOŽINE Vertikalni prelom strane jednog otvora na zidu izmedju konstrukcije zida i rama vrata. Obično je postavljen kvadratnog izgleda na spoljašnjem delu, a prelama se na unutrašnju stranu. VERTIKALNO FUGOVANJE Istinjavanje samo vertikalnih spojnica opeka.
676
V E R T I K AL N O O B R T N I P RO Z O R (nem. Drehfluegel) Prozor kod kojeg je krilo šarkama povezano za bočni levi ili desni vertikalni deo okvira, oko kojeg se otvara.V . Prozor. V E R T I K A L N O O K R E T N I P R O Z O R (Wendelfluegel). Prozor koji se obrće oko zamišljene vertikalne ose simetrije, oko oslonaca na gornjoj i donjoj horizontalnoj letvi prozorske kutije. V . Prozor.
VEŠALJKA (K onst.). K ad iznad grede nedovol jnog preseka ima dovoljno prostora, onda se ona prema potrebi može obesiti u jednoj ili u više tačaka o vešaljku, koja isto kao i podupiralo može da bude prosta, dvojna, trojna i četvorna. Prosta ili jednostruka vešeljka sastoji se od osnovice jednog stupca i dva kosnika. Dvojna vešaljka se sastoji i osnovice dva stupca, dva kosnika i raspinjače izmedju stubaca.
VESICA PISCIS V . Riblji mehur
VEŠALJKA I PODUPIRALO Ako ispod grede nemamo dovoljno visine te se nožice kosnika moraju tako visoko postaviti da bi konsici zatvarali suviše mali ugao sa horizontalom, može se upotrebiti sistem kombinovan od vešaljk e i podupirala . Da bi se kosnici mogu da izrade od jednog komada gradje, raspinjača se izradjuje od dva dela koji kao klešta obuhvataju kosnike.
VESICA, M AND ORLA M ISTICA V . V esika
VE ŠALJKA, PROSTA V . V ešaljka
VESIKA, VESICA (engl., ital. mandorla mistica) 1. Glory, mandala, mandorla. Uspravan bademast oblik, nalazi se uglavnom u srednjovekovnoj umetnosti, da bi se okružila figura Hrista postavljenog na presto. Takodje, naziva se i mandorla. Geometrijski, nastala je postavljanjem dva ekvilateralna trougla iznad i ispod linije osnove kao lik u ogledalu i postavljenjem lukova sa oba kraja linije osnove, prolazeći k roz ostala temena trouglova. Ovo kreira dva zašiljena luka sa zajedničkom bazom, obično postavljenim kao vertikalni oreol koji uokružuje figuru Hrista. Sličnost oblika sa ribom ili ribljim mehurom, povezuje ga sa krizmon-om (Chrismon ). Ovaj oblik takodje nalazimo na prozorima, kao na primer na ružinom prozoru na južnom transeptu katedrale u Lincolnu. 2. Takodje, prozorsko okno kod drugom zašiljenom kurvilinearnom gotičkom stilu tekuće mrežne ornamentike koje ima oblik ribljeg mehura.
VEŠTAČKI HIDRAULIČKI CEMENT V . Portland cement
V E R T I K O (nem. Vertiko) Vrsta malog ormana sa sastavkom, nazvan po pronalazaču, berlinskom stolaru Vertikou. V E R T U V . V i rt u
VESSIE D E POISSON V . Riblji mehur VESTBAU, WE STBAU (nem. W estbau) V . Z apadna gradnja VESTE (nem. Festung) V. Tvrđava VESTIARIUM (lat.) Prostor za presvlačenje kod antičkih rimskih termi. VESTIBIL, VESTIBUL (franc. vestibule prema lat. vestibulum predvorje, trem, ulaz, engl. vestibule) U rim. građanskoj kući, prostorija koja povezuje ulaz s atrijumom; kod grč. stambenih zgrada funkciju vestibila ima protiron koji povezuje ulaz s unutrašnjim dvorištem (aule). U kasnoantičkoj palati (Dioklecijanova palata u Splitu) vestibil je rotonda između reprezentativnog peristila i carskih odaja, a u arhitekturi renesanse i baroka dvorište u kući, odnosno otvoreni prostor prema kojem komuniciraju stambene prostorije, ili zatvoren, bogato ukrašen ulazni prostor iz kojeg vodi stepenište u gornji sprat. V. je takođe naziv za svečanu ulaznu prostoriju u prizemlju teatarskih objekata. V . Hol, Prolaz. VESTIBUL (l. vestibulum, fr. vestibule) Trem, predvorje, ulaz u kuću; predsoblje; vestibil. VESTIBULE V . V estibil (engl.) 1. Trem, presoblje, ulaz u k uću ili stan, obično sa garderobom. 2. Manja prostorija iz koje se ulazi u veću. VESTI JARIJUM , VE STI ARIUM (l. vestiarium) Soba gde stoje haljine, haljinarnica; oblačionica i svlačionica, garderoba. VESTRA (engl. vestry) Sinonim za sakristiju. 1. Prostorija pridodata chancelu u crkvi gde se drži crkvena odeća i gde se sveštenstvo presvlači. 2. Sakristija, često prostrana, gde se čuvaju knjige, sveti obredni predmeti i obredna odeća i gde se mogu održavati sastanci sveštenstva. VESTVERK (nem. Westwerk) V . Zapadni rad VEŠALI CA SA KUKAM A V . V ešalica
VEŠTAČKI KAMEN (Građ. mat.). Opšti naziv za kamenast
materijal koji se upotrebljava u građevinarstvu i koji se dobija spravljanjem, a ne iz prirode. Često se deli na: nepečeni veštački kamen (ćerpič, opeka od kreča i peska, cementni malter, beton itd.) i na pečeni veštački kamen (opeke za zidanje, refraktorne opeke, porcelan itd.). U užem smislu, pod veštačkim kamenom se podrazumeva građevinski materijal na bazi cementa kojim se podražava kamen iz prirode. VEŠTAČKI MERMER (Zgr.). Strukomermer – vrsta
ukrasnog malterisanja. Izvodi se od alabaster gipsa, tutkalne vode i boje, pa se po izradi glača. Na prethodnu osnovu od gipsanog maltera lepe se sečene ploče od gipsanog testa, koje se prethodno oboje i išaraju žicama i mlazevima kakvih ima u prirodnom mermeru. Površina se zatim ravno ostruže, glača peščarom i najzad natopi lanenim uljem. Ima izgled uglačane površine prirodno g mermera. VEŠTAČKO OSVETL JEN JE Naziv za osvrtljenje koje je postignuto nekim od veštačkih načina: upotrebom svetlosti plamena (vatra, sveća, lojanica, petrolej lampa) ili putem upotrebe električne energije (sijalica, fluorescentna sijalica). V E T A R U AR H I T E K T U R I (engl. wind) Vetrovi su često u arhitekturi prikazani p ersonifi cirano, ka na K uli v etrova (H orologium An dronicus-a iz Cyrrhus-a, At ina (oko 50 gpne), koji su objavili Stuart i Revett i koja je široko kopirana u XV II I veku. VET AR, PRITI SAK VETRA V . Pritisak vetra VET AR, SPREG PROT IV VE TRA V . Spreg protiv vetra VETRENJAČA Naziv za građevinu koja sadrži tehnički uređaj koji pretvara energiju vetra u rad (okretanje, translaciju i sl.). V. su bile poznate vrlo rano, u Holandiji pronalazimo primer v. koje su upotrebljavane da bi ispumpavale vodu iz područja koja su bila nasipom odvojena od mora i na taj način ih isušivale. U ostalim delovima Evrope (Španija, Italija), vetrenjače su veoma rano korišćene za okretanje mlinskog točka i mlevenje brašna. V. su i danas zadržane kao spomenici koji svedoče o jednoj nacionalnoj tradiciji (u Holandiji). Savremene v. koriste se za pretvaranje energije vetra u r ad, koji se koristi za dobijanje električne energije ( poglavito u SAD-u). VETRENJAK Koso ukrućenje ispod rogova proste stolice načinjeno od letve ili gredice. VETRENJE V . V entilacija VETROBRAN (Zgr.). Mali pr olazni pr ostor iza ulaznih vrata a ispred glavne prostorije; ima za cilj da se spreči promaja pri otvaranju ulaznih vrata. S druge strane vetrobrana su druga vrata, tzv. vetrobrana vrata. Vetrobran je arhitektonski element izveden u vidu nadstrešnice, istrenog zida ili krova, postavljen najčešće na ulaznoj partiji jednog arhitektonskog objekta sa
677
1. 2.
Vestibil; Biblioteca laurenciana, Michelangelo
Centralni vestibil na palati Chiericati, Vicenza, Andrea Palladio 3. Levo: vertikalna arhitektura: Skidmore, Owings and Merrill, Jin Mao Building, Kina, 1994 (projekt). D esno: vestverk, Westwerk, katedrala u Essenu; westwerk nekadašnje kanoničke crkve ženskog manastir a, uzdužni presek
funkcijom njegove zaštite od atmosferskih uticaja. Vetrobranom se takođe naziva izolovan prostor u području dvostrukih ulaznih vr ata, koji štiti ulazni h ol zgrade od vetra i temperaturnih razlika. VETROBRANA VRATA Unutrašnja vrata na vetrobranu . Obično su šetajuć a vrata . VETROKAZ (engl. vane) Naprava koja se strujanjem vetra okreće i time pokazuje njegov pravac. Na starim zgradama često kao ukras na krovu. Oblikovan lim ili metal u obliku petla, postavljen na vrh jednog dimnjaka, sleme ili na kulu na jednoj zgradi, koji se okreće u pravcu duvanja vetra. Vetrokaz takodje može da bude napravljen i kao pokrivni lim koji zatvara otvor d imnjaka sa one strane sa koje duva vetar i n a taj način štiti od upada vetra kroz dimnjak i na taj način vraćanja dima natrag u kuću. VETROLOVCI Naziv za napravu na krovu ku ća koja je koristi u oblasti donjeg Sinda u Pakistanu, a funkcijajoj je “ hvatanje” ma i najmanjeg povetarca i njegovo sprovođ enje u ku ću. U ovom geografskom područ ju t emperature vazduha se penju i do 50 stepeni c, da bi se popdne spustile na prijatnih 35 stepeni. V. sprovode vetar u svaku sobu kuće, da bi generalno spustili temperaturu u njima. U višespratnim kućama kanali prolaze čitavom visinom zgrade, pa takođe igraju ulogu i internih telefona. Poreklo izuma je nepoznato, ali se on primenjuje već oko 500g. VETROOD BOJN IK (nem. Wetterschenkel) Donja horizontalna letva prozorskog okvira ili vrata, opšivena limom , radi odbijanja vetra i vode. VEVERIČJI KAVEZ OSLONAC Drugo ime za oslonac ptičji kavez.
VEZ, VEZIVO (lat. opus acu pictum, phrygium, racamatum; engl. embroidery, needle-work, franc. broderie, oeuvre a l'aiguille, nem. Stickerei, ital. ricamo) Rukotvorina koja se izvodi nizanjem niti do niti na mekoj i gipkoj površini, obično tkanju, pomoću nekoga šiljastog predmeta, najčešće igle. Osnovni elementi pomoću kojih kod vezenja nastaju najrazličitije šare, zovu se bodovi. Vezivo je, dakle, neka vrsta mozaika izvedenog nitima.
U tehničkom pogledu, veziva se mogu podeliti: prema vrsti niti na svilena, vunena, lanena, zlatna itd.; prema boji niti na bela i šarena; prema vrsti bodova na veziva krstićima, pljosnata, lančana itd.; prema vrsti šare na površinska, reljefna, aplicirana itd.; prema tehnici izvođenja na ručna i mašinska. Vezenje krstićima tehnički je najjednostavnije; izvodi se u kvadratiću što ga stvara osnova s potkom, pa je već po tome geometrijski determinisano. Na sasvim finim tkaninama v. se izrađuje polukružićima (petit point). Pljosnati bod jedan je od glavnih elemenata vezilačke delatnosti; nije vezan na kvadratičnu shemu, pa se nizanjem uporednih niti može izvesti svaka figura ili linija, ravna ili talasasta. Toj vrzti pripada i zlatovez u okviru kojeg se razvilo nekoliko specifičnih tehnika. VEZA ČEPOVIMA Stolarska veza dva drvena elementa,
1.
Vestverk, zapadni rad; Corvey, Ixv, izgled i osnova
2. Veze u arhitekturi; grafički prikaz veza izmedju dva arhitektonska objekta, Brian Murphy, Mesa Road H ouse, Santa Monica, Ca, 1986 3.
Vezani sistem; katedrala u Glosteru, zapadna Engleska, brod iz 1120
najčešće pod uglom od 900 na taj način što se u oba elementa ubuše kružne rupe ili utori u koje se postavljaju kružni drveni čepovi. Veza se ojačava lepljenjem. V E Z A D R V E N I M K L I N O V I M A (Zgr.). Služi za istu svrhu kao i testerasta veza i izvodi se na isti način, ali tako da između odgovarajućih zubaca gornje i donje grede ostaju prostori u koje se, po stezanju zavrtnjima, udaraju bukovi ili hrastovi klinovi. VEZA LASTIN REP Stolarska veza dva drvena elementa od kojih jedan ima pero izvedeno u trapeznoj formi, koje se postavlja u odgovarajući žljeb drugog elementa. Trapezna
forma potseća na trapezni obliuk lastinog repa, po čemu je ova stolarska veza dobil a ime. V E Z A M E T A L O M N aziv za stolarsku vezu dva drvena elementa upotrebom ojačanja od metalne pločice koja se zakivcima ili šrafovima pričvršćuje za oba elementa, pri tom učvršćujući njihovu vezu. V E Z A M O Ž D AN I C I M A V . D rveneveze VEZA N A BAJON ET (Zgr.). Stolarska veza između gredica istoga pravca, u vidu kukastog preklopa sa unutrašnjim prepustima na oba kraja. Veza se steže klinovima između zubaca. VEZA NA ČEP (Zgr.). Veza dveju greda koje leže u istoj ravni, a po pravcima su međusobno upravne. Na kraju grede koja se pripaja je čep, koji se uglavljuje u odgovarajuće udubljenje na drugoj gredi – prost čep. Inače čep može biti d vostruk, veza sa dva čepa, od kojih jedan može da je ravan sa spoljnom površinom horizontalne grede, ili prebačen preko nje u vidu preklopa, onda kada je greda koja se pripaja šira od grede u koj oj j e udubljenje. VEZA NA GER (Zgr.). Veza pod uglom – nastaje kada se dva štapa sastaju na uglu sa spojnicom po simetrali ugla (v. Ugaone veze). VEZA N A LIST (Zgr.). Veza na preklop – na sastavku dveju greda istoga pravca. Obe su grede na spoju zasečene za polovinu visine preseka, pa se ovi krajevi preklapaju ravno, u istoj ravni. Ako se preklopne površine zaseku koso, nastaje kosi preklop, kosi list. U oba slučaja sučeljne površine mogu biti normalne ili u košene. V E Z A N A N U T I F E D E R (Zgr.) V . Pero i žleb , V eza na pero i žljeb. VEZA NA PERO I ŽLJEB Stolarska veza dva drvena elementa, najčešće pod uglom od 900, na taj način što se u jednom elementu na njegovoj podužnoj strani ureže žljeb, najčešće pravougaonog oblika, dok se na drugom elementu, na njegovoj čeonoj strani, na spojnom delu napravi pero pravougaonog oblika, istih dimenzija kao što je utor na drugom elementu. Pero se postavlja u žljeb, a veza se učvršćuje lepljenjem. VEZA NA SUČELJAK (Z gr.). Dr vena veza kod k oje se dve grede istoga pravca sučeljavaju upravnim ili zakošenim čelom. Ako u vezi ima neko istezanje, ona se mora obezbediti gvozdenim ili drvenim p odvezama. V E Z A N A U T O R Stolarski spoj dve ploče ili dva drvena elementa koji imaju spojnu površinu celom svojom dužinom. Po celoj dužini jednog elementa se pravi žljeb ili utor, dok se po celoj dužini drugog elementa pravi spupčenje, koje leže u žljeb. Ova vrsta veze se koristi pri spajanju laminatnog parketa. Ova vrsta veze može i da se ojača fazonskim elementom od metala, koji se imeće u žljeb. VEZA NA ZAREZ (Z gr.). Veza na kosi zasek – veza kosnika sa horizontalnom gredom. Obe grede su koso zasečene. U sredini debljine kosnika je čep koji zadire u horizontalnu gredu. Na kosnicima sa velikom aksijalnom silom, zasek može biti i dvostruk. VEZA N A ZASEK (nem. V ersatz) V . D rveneveze VEZA N A ŽLEB, VEZA NA Ž LJEB Drvena veza kada se čitav niz dasaka vezuje među sobom užlebljenim kušacima od talpi ili gredica, ili kada se daske vezuju na kraju žlebljenom daskom i li letvom. VEZ A N A ŽLJEB, STO LARSKA VEZA Stolarska veza dva drvena elementa na taj način da se na čelu elementa koji se
678
spaja napravi zasek dubine iste kao što je debljina drugog elementa u koji se postavlja čelo drugog elementa. VEZA NASTAVKOM , (N ASTAVLJAN JE) Veza koja služi za produženje odnosno povećanje. Npr. primenjuje se kada su dužine raspoloživih valjanih profila ili veličine limova nedovoljne, a potrebni su i radi ograničenja dimenzija i težine pojedinih komada u cilju omogućavanja njihovog prenosa iz radionice na gradilište. Nastavci se izvršuju pr eklapanjem elemenata ili pomoću podvezica . Prvi način nastavljanja zove se nastavak na preklop ili direktan nastavak, a drugi se naziva pokrivenim nastavkom. Prema tome da li je podvezica postavljena sa jedne ili sa obe strane nastavljenog elementa razlikujemo: jednostrano ili obostrano pokrivene nastavke. VEZA PODVEZICAMA (Čel., Drv.). To je kod čeličnih i drvenih konstrukcija veza zategnutih ili pritisnutih štapova u čeličnim odn. drvenim rešetkama itd. Štapovi koji se nastavljaju sučeljavaju se, pa se sa dve, a prema prilikama i sa sve četiri strane sastavka prekrivaju bočnim limovima, ugaonicima i drvenim elementima (podvezicama). Ove se podvezice potom pričvršćuju za delove koji se sučeljavaju zavrtnjima, zakivcima ili zavarivanjem tako da se sile iz jednog štapa preko podvezica prenose u drugi štap. VEZA TORBAN D V. Vratnička veza
i leđišta na valjke. Vidi: Dvovodni ~, Jednovodni ~, Parabolični ~, Pun ~ , Rešetk asti ~ , Trougaoni ~ . VEZAČ, JEDNOVODNI Vezač koji ima nagib za oticanje vode sa krovnog prekrivača samo na jednu stranu. Primenjuje se kod gradjevina sa kojih se voda ne sme odvoditi na susedno zemljište ili sa susednu gradjevinu (bočne hale) i kod testerastih (šed) krovo va. VEZAČ, KOD LUČNIH KONSTRUKCIJA (nem. Bogenbinder) Vezač kod lučnih krovnih konstrukcija.
VEZA, UGAON A V . U gaona veza
VEZANA KROVNA UVALA (engl. laced valley) K rovna uvala koja je formirana od crepova, bez uvalnog odvodnog kanala, na mestu gde se dve kose krovne ravni medjusobno spajaju pod uglom.
VEZAČ, LUČNI Lučno savijeni krovni vezač od drveta,
čelika ili arm. betona. Prve lučne vezače od drveta deo je Delorm, a zatim Emi. Novije sisteme su dali Stefan, Noak i Hecer. Po Stefanu vezač je izradjen u vodu lučno savijeno rešetkastog nosača, sa pojasima od po nekoliko redova nasatičnih i u nasatičnom stavu savijenih dasak a, prikovanih jedna uz d rugu kao kod D elorm a. U rešetkastom luku N oaka pojasi su od ležećih savijenih dasaka po Emiju. Po Heceru, nosač je sastavljen od savijenih ležećih tankih dasaka (lamela) koje su naročitim lepkom i pod pritiskom medju sobom zalepljene. – Lučni vezači od čelika su lučni rešetkasti sistemi. V. Lučni vezač.
VEZAČ, OPEKA (Zgr.). Opeka koja ležii upravno na pravac
zida, za razliku od podužno ležećeg dužnjaka. VEZA UMETANJEM N aziv za stolarsku vezu dva drvena elementa tako što se na spoju oba elementa načini utor po VEZAČ, PUN V. Pun vezač dužini spoja, u koji se umeće drvena spojna pločica. VEZAČ, REŠETKASTI V. Rešetkasti vezač VEZA USECAN JEM Veza drveta koja se izvodi usecanjem VEZAČ, STOLAR (engl. joiner) N aziv za stolarskog radnika kao npr. kod podupirača koji se oslanjaju o ivicu drugog specijalizovanog za primenu tehnika drvenih veza. drveta usekom u obliku viljuške. često se i oštri uglovi useka VEZAČ, VEZNI KAMEN (nem. Binder, engl. parpen, zatupe, čime se sprečava bočno pomeranje. parpent, parpend) K od zidanja opekom i li kamenom, element VEZA, EN GLESKA V . E nglesk a veza (opeka ili kamen) koji svojom dužom stranicom leži upravno na pravac prostir anja zida. Kod zidanja kamenom, kamen koj i VEZ A, KUKASTA V . Kuk asta veza prol azi kroz zid sa dve ravne verti kalne strane. VEZA, NARAMAK Prav snop trske ili slame, za pokrivanje VEZAČ, ZIDANJE OPEKOM V . Z idanjeopek om krova. VEZAČKI SLOG (nem. Binderverband) Slog zida na čijem VEZA, POPREČNA V. Poprečna veza se licu vide samo vezači. V . Zi dni slog. V . Zidanjeopek om VEZA, SRED STVA Z A VEZU V . Sredstva za vezu VEZAČKI ZIDNI SLOGV . L ažni zidni slog. V . Z idni slog, VEZA, T ESTE RASTA V . T esterasta veza tipovi zidnog sloga. VEZA, ZGLOBN A V . Z globna veza VEZAČ (arh. konst.). Glavni konstruktivni deo krova, na
kom leže ostali elementi, rožnjače i rogovi. Vezači se većinom V E Z AN I K U R S V . Kurs postavljaju na jednakom odstojanju upravno na osu krova. Oni primaju i prenose na oslonce celokupno opterećenje polja V E Z AN I PR O Z O R I V . Povezani prozori između dva vezača, a to je težina krovnog pokrivača, rogova, rožnjača, samog vezača, zatim opterećenje od snega i od VEZAN I SISTEM (nem. Gebundenes System) K vadratni pritiska vetra. Vezači mogu biti drveni, od arm. betona ili sistem konstrukcije, poznat još od romaničkog perioda. prednapregnutog betona i čelični. Sistem vezača može da bude Zasnovan je na šematizmu kvadratne konstrukcije koji je puni nosač ili rešetka, pun ili rešetkast okvir, zatvoren okvir, prisutan u celokupnoj osnovi jedne romaničke bazilike. kontinualni nosač sa ili bez zglobova u poljima i luči i nosač sa Osnovni modul koji određuje konstrukciju građevine je ili bez zatege, odnosno 2 ili 3 zgloba. Oblik vezača ravna se kvadratni raspon srednjeg broda: njemu odgovaraju kvadratni prema obliku krova i može biti vrlo raznolik. Gornji pojasevi rasponi transepta, a kvadratni rasponi bočnih brodova su vezača obično su paralelni sa površinom krova i njihov nagib veličine četvrtine osnovnog modula. je zavisan od materijala koji m se krov pokriva. N a liniju VEŽBALIŠTE, PALESTRA (gr. rvalište; gornjeg pojasa utiče i vrsta primenjenog nadsvetla vežbalište, vežbaonica; l. palaestra) Rvalište, škola rvanja, škola (mansardno, podužno ili poprečno) a takođe i konstrukcija za mačevanje, mesto za gimnastička vežbanja kod starih Grka lanterni, odnosno kapa za ventilaciju. Vezač se oslanja na i Rimljana. masivne zidove, oslonce ili stubove, odnosno i neposredno na temelje, ako mu je sistem okvir ili lučni nosač. Ležišta čeličnih V E Z E (Čel., Drv.). Opšti naziv za razne načine i sisteme vezača za manje raspone izrađuju se kao površinska od ploča, spajanja elemenata i delova konstrukcija. Veze koje služe za za vezače lakih krovova većih raspona kao ležišta na prekret ili produženje ili povećanje nazivaju se nastavkom. Nastavljanje klizna ležišta, a za teške vezače primenjuju se ležišta na prekret je potebno kada dužine i širine raspolo živih kom ada nisu dovoljne ili kada se dimenzije i težine pojedinih delova moraju ograničiti, zbog omogućavanja transporta iz radionice na
679
1. Veze, drvene. Karakteristični tipovi drvenih veza: ugaone veze, podužne veze po dužoj strani, veze nastavljanja stubova i greda, veze povećanja poprečnog prof ila grede, veze nastavljanja dužine greda 2. 3.
Vezani sistem fasade i enterijera; Aldo Rossi, stambena zgrada Gallaratese, M ilano, 1969 Moderni vezani sistem konstrukcije arhitektonskog objekt a; H ans Poelzig, konkursni rad za „ Reichsbank“ , Berlin, 1933
1. Veze drvene. Karakteristični tipovi drvenih veza: veze ukrštanja dve gredepod pravim uglom, ukrštanje dve grede pod kosim uglom, sučeljavanje greda pod pravim uglom , veze hori zontalnog oslanjanja grede na drugu gredu, veze kosog oslanjanja grede na drugu gredu 2. VHUTEMAS; Aleksej Gan, propagandni kiosk, 1923 3.
VHUTEMAS, fotografija Aleksandra Rodschenka, 1920-38
gradilište. Sve ostale veze, a naročito veze štapova rešetke i nosača u raznim ravninama, nazivaju se priključkom. Ploče koje služe za premošćavanje šupljina sastavaka zovu se podvezicama. VEZE ČELIČNIH ELEMENATA Čelični proizvodi: limovi, štapovi, profilisani nosači, vezuju se, sklapaju se, nastavljaju se u elemente i sisteme konstrukcija - bilo u radionicama, bilo na samom gradilištu ili sredstvima za vezu: zakvcima, zavrtnjima, zavarivanjem. VEZE DRVET A, VRSTE O brada pojedinih d elova drvene konstrukcije na sastavcima na način da se tačno međusobno podešavaju a zatim tako spoje da sastavljeni kao celina mogu da se suprotstave dejstvu spoljnih sila. – Veze drveta mogu se razvrstati na: (I) lepljene veze, (II) veze zavrtnjima, ekserima i pijavicama i (III) tesarske veze. – Prema međusobnom položaju komada građe koje se povezuje, veze se dele na: (a) produženje horizontalnog i vertikalnog drveta, (b) ukrštanje drvenih elemenata raznih položaja i (c) pojačavanje drvenim elementima istog smera. Veze pod (a) i (b) nazivaju se veze sa kratkim sastavkom, dok se one pod (c) nazivaju veze sa dugim sastavkom. – Obzirom na površinu dodira ili sastavka imamo sledeće glavne oblike veza: (A) kod četvrtastih greda: (1) sučeljak, koji se primenjuje za produženje, (2) preklop, takođe prvenstveno za produženje ali i za veze na uglovima i ukrštanjima, (3) urez, za ukrštanje hor izontalnih greda, (4) čep, većinom za vezu vertikalnih drvenih elemenata sa horizontalnim, (5) zasek, većinom pri vezi vertikalnih ili kosih drvenih elemenata sa horizontalnim, koji se nalaze u istoj vertikalnoj ravni, (6) usecanje podupirača kod kosih drv enih elemenata koji se ukrštaju sa horizontalnim, (7)zupčanje za izradu složenih greda (pojačanja) i (8) spajanje moždanicima za izradu složenih greda. (B) Pri vertikalnom nastavljanju oble građe razlikujemo: (1) sučeljast nastavak, (2) nastavljanje na preklop i (3) unakrsnu izradu nastavka šipova. (C) Pri vezama talpi i dasaka primenjuju se: (1) obično sučeljavanje, (2) spajanje na preklo p, (3) spajanje na pero i žleb i (4) spajanje na žleb slobodnim perom. V E Z E Z A K I V CI M A V eze koje služe za povezivanje delova čeličnih konstrukcija u jednu celinu. Zakivci u njima su napregnuti na smicanje. Prema broju preseka napregnutih na smicanje razlikujemo jednosečnu, dvosečnu i višesečnu vezu zakivcima. VEZE ZAVARIVANJEM Spajanje konstruktivnih elemenata zavarivanjem na različite načine u zavisnosti od medjusobnog položaja pojedinih elemenata. Za oznaku tih zavarenih veza upotrebljava se izraz šav . Prema obliku razlikujemo sledeće šavove: rubni šav , za spajanje tankih limova, sučeoni šav , koji se naziva prema obliku sastavka, I-šav, V-šav, X-šav, U-šav itd. i šav u rupi . Prema položaju šava u odnosu na smer naprezanja im amo čeoni ugaoni šav i bočni ugaoni šav . Prema položaju konstruktivnog elementa u kome je zavarivanje izvršeno imamo: horizontalni šav, vertikalni šav i šav nad glavom. Za izvodjenje je najudobnije zavarivanje horizontalnog šava, teža je izrada vertik alnog šava. Najteže zahteve postavlja zavarivaču, elektrodi i mašini za zavarivanje izrada šava na donjoj strani – nad glavom. V E Z E , D R V E N E V . D rveneveze VEZE , LEPLJIVE V . L epljiveveze V E Z E N I PAR T E R V . Parterre debroderie V E Z I V A V eziva su materijali koji pomešani s vodom (osim bitumenskih i plastičnih veziva) daju kašaste ili plastične mase koje nakon vezivanja stvrdnu na vazduhu ili u vodi i t ime daju, već prema sastavu, kvalitetne konstrukcione ili izolacione gradjevinske materijale. Vezivima se spajaju proizvodi od pečene gline, malteri, veštački k amen, te sve vrste betona.
V E Z I V AN JE C E M E N T A Mešanjem cementa i vode dobija se cementna kaša koja uskoro počinje da vezuje a zatim da se stvrdnjava, te se na taj način dobija "cementni kamen". Stanje dok se obavlja hidroliza cemetna i dok traje prelaz iz koloidnog piktijastog stanja u sitno-kristalasto, naziva se vezivanjem cementa, dok se stanje posle vezivanja naziva stvrdnjavanjem. Vreme vezivanja i način ispitivanja propisani su standardima. VEZIVANJE METALA LEGIRANJEM (lat. ligare vezivati ) Vezivanje topljenjem jednog metala sa jednim ili više drugih metala ili nemetala. Pogodnim kombinacijama mogu se dobiti l. naročitih tehničkih svojstava, koja čisti metali nemaju. Neke su l. poznate od preistorije (bronza, legure plemenitih metala) i iz antike (mesing, tvrdi kalaj). U XIX i XXv. javljaju se rzličite nove vrste (aluminijumske legure i dr.). VEZIVAN JE, LAŽNO V . L ažno vezivanje VEZI VN A SRED STVA Naziv za sredstva pomoću kojih se vrši vezivanje građ. elemenata međusobno ili za druge delove konstrukcije. O snovna vezivna sredstva su: A. Kreč: 1. građevinski kreč, 2. vazdušni kreč, 3. vodeni kreč, 4. hidraulični kreč 5. visoko hidraulični kreč), B. Cement: 1. portland cement, 2. metalurški cement, 3. cement iz visokih peći 4. tras cement, C. Građevinski gips: 1. štuko gips, 2. tvrdi građevinski gips, 3. gips za podove, 4. mermerni gips. D . A nhidritna veziva
E. M alteri: 1. krečni malter, 2. cementni malter, 3. gipsani malter, 4. malter od ilovače, 5. produžni malter. V E Z I V O (1) Mineralna veziva koja služe za povezivanje zrna kamenog agregata (u malteru, betonu ili veštačkom kamenu (teracu i sl.); pomešana sa vodom, imaju osobinu da tokom vremena očvrsnu kao kamen. Prema ponašanju prilikom stvrdnjavanja razlikujemo veziva koja stvrdnjavaju samo na vazduhu, tzv. nehidraulična veziva: gradjevinski kreč i gips i veziva koja stvrdnjavaju i pod vodom, tzv. hidraulična veziva , u koja se ubrajaju: hidraulični kreč, cementi svih vrsta, aluminatni cementi i mešana veziva od kreča i pucolana . (2) Veziva organskog porekla (crna veziva, ugljvodonična veziva) bitumen, asfalt, katran, primenjena pri izradi kolovznih zastora i dr. (3) U širem smislu reči pod vezivom se mogu podrazumevati i raznovrsni lepkovi. VEZN A OPEKA Opeka koja je u zidnom slogu postavljena kao vezač . V . O pek a, tipovi opek e. V E Z N I R O G Rožnjača. V E Z N O R E B RO V . Kratk o rebro, kratk o vezno rebro, tierceron VEZUJUĆI ZIDNI SLOG V . L ažni slog. V . Zi dni slog, tipovi zidnog sloga. V H U T E M A S Predstavljalo je ime škole avangardne umetnosti i dizajna koja je bila osnovana u Moskvi 1920.g. Naziv predstavlja skraćenicu od “Višije gosudarstvanije kihudožestveno- tekničeskie masterskie” (Više državne umetničke i tehničke radionice). Njen prethodnik bile su “Drzavni slobodni umetnički studiji” koji su osnovani 1918.g. nakon ukodanja “Stroganov škole primenjenih umetnosti” i “Moskovske škole slikarstva”, čije osnivanje je ohrabrilo napuštanje Akademskog Realizma u slikarstvu i uvođenje zapadnoevropskih pokreta kao što su bili Impresionizam, Kubizam i Futurizam . U stvarnosti, postojala je kompleksna debata među njihovim studentima između tradicionalizma i avangarde. Ovo je rezultovalo osnivanjem VHUTEMAS-a u kojem je sklonost prema čistoj lepoj umetnosti utrla put misiji
680
da odgovori na stanje aktuelnih psiholoških i materijalnih potreba postrevolucionarne Rusije. Iz ovih razloga škola je bila strukturisana da omogući obrazovanje umetnika za potrebe industrije, ali istovremeno da izvrši kulturnu transformaciju zemlje. Kao takva, bila je prirodn a sredina za prom ociju i razvoja ruskog Konstruktivizma , Među njenim osobljem bili su Aleksandar Rodčenko, Varvava Stepanova, Gustav Klutsis i El Lisicki. Oblasti tekstila i keramike zadrzavale su tesnu vezu sa industrijom. Legiranje metala i obrada drveta, kreirali su 1926.g. D ermetfak; iz ovog tela proizašlo je mnogo pro jekata inovativnog nameštaja i proizvodnog dizajna, koji su bili nošeni idealima konstruktivizma, da jedan objekt treba da bude predodređen materijalnim oblikom koji potiče iz materijala od kojeg taj objekt treba da bude izrađen. VHUTEMAS je igrala sličnu ulogu u razvoju modernog dizajna u Sovjetskom Savezu, kao što je to imao Bauhaus u Nemačkoj, a ove dve organizacije bile su povezane delovanjem nekoliko pojedinaca, kao na pr. Vasilija Kandinskog i El Lisickog. Kao i Bauhaus, VHUTEMAS je takođe izazvao značajno međunarodno neslaganje. Delimično iz ovih razloga, 1928.g. pretvoren je u VHUTEIN, koji se razišao 1930.g. VI A (lat. via put, ulica ) 1. N aziv za put, ulicu, cestu u Starom Rimu. V ia ima takvu širinu da se na njoj nesmetano mogu da mimoiđu dve kočije. Rimski putevi, viae , bili su široki od četiri do osam metara na glavnim mestima. 2. Urez, žljeb izmedju mutula rimskog dorsk og ili tosk ansk og reda. V . V ija. V I A N O V A (lat. novi put ) N aziv za “n ovi put ” , zajedno saV ia Sacra-om, glavnu aveniju Starog Rima. V.n. je tangirala Forum Romanum.
VIBRIRANJE V. Učvršćivanje tla vibriranjem V I C A N I (lat. vicani, vicini) U ant. rim. periodu, naziv za stanovnike pripadnike rogovskih opština - vicusa. Odatle sekundarno vicinus za pojam “ sused”. VICE, VIS, VYSE Spiralno stepenište konstruisano oko centralnog stuba sili stupa. VICI (lat.) U Starom Rimu, naziv za urbanističku podelu grada Rima na kvartove - vici ili susedstva, sa svojim malenim centrima i pijacama. VICTORIAN (engl.) Period u kojem je vladala kraljica Victoria (1837-1901). V I C U S (lat.) U ant. rim. periodu, patrijarhalne zajednice istorodne po krvnoj pripadnosti, se grupišu u prvobitna naselja koja se, oslanjajući se na određenu terminologiju, naziv aju rodovskim vikusom (vicus ). Reč v. je potekla iz indoevropske jezičke baštine, iz one iste iz koje je u grč. jeziku nastao naziv za nastambu - kuću ( oikia, od woikia ), u slovenskom i kajkavskom ves, vas. V. je primitivna aglomeracija koja se formirala mnogo pre naseljenja gradina. Ta se zajednica upravlja po svojim unutrašnjim normama, kao zatvorena celina prema drugim t akvim zajednicama. K akve su bil e njene institucije, nije nam sasvim poznato. Analogijom sa razvojem grč. genosa mogli bismo da pretpostavimo da je i u ovim zajednicama bio regulisan život i da se u razvoju to normiralo kao običajno pravo. Svakako je i ovde postojalo neko shvatanje o ponašanju unutar zajednice (ono što je kog Grka bila themis ) kao i o ponašanju jedne zajednice prema drugoj (grč. dike ). Zajednice su se razvijale, stvarale su se veće rodovske zadruge, pa su se i cepale. Tako su nastajali novi v., manji zaseoci, u kojima je trajno živela svest o zajedničkom poreklu i o krvnoj srodnosti. Korek dalje bio je početak procesa integracije na širem planu, zbog čega dolazi do stvaranja kompleksnog naselja, pagusa. V . G rad, nazivi grada u antičkoj Grčkoj.
VIA PORTICATA (lat. uluca sa tremom ) U ant. rim urban., naziv za ulicu koja je izvadena tako da svojom duzinom sadrzi trem. V.p. su uglavnom bile glavne gradske ulice. Postavljenjem tremova duž uličnih fasada ( viae porticate ), pod nesumnjivim uticajem helenističkih tradicija, uvedena je važna urbana inovacija koja verovatno nije bila ograničena samo na VIĆENTINSKA STOPA, VICENTINSKA STOPA monumentalne komplekse rezidencijalnog karaktera, već je Naziv za modularnu meru dužine, naročito omiljenu u zacelo pro drla i u starije urbane centre. periodu ital. renes. i to id strane arh. Andrea Palladia iz VIA SACRA (lat. sveti put ) N aziv za procesionu ulicu “svetu Vicenze. 1. v.s. = 35,10cm= 12 uncija= 48 minuta. V. Stopa ulicu” u starom Rimu, koja je prolazila kroz Forum V I D E O A R T , V I D E O U M E T N O S T (engl.) Video Romanum. V.s. je predstavljala nastavak velikog carskog puta umetnost, televizijska ili filmska tehnika i tehnologije koje se u Starom Rimu i predstavljala je, zajedno sa V ia N ova-om, koriste u stvaranju umetničkih dela. glavnu aveniju Rima. VIDE O GRAFIKA (engl. video graphics) Predstavlja granu V I A T R I U M PH A L I S V . V iaetriumphales grafičkog dizajna koja, koja za svoju televizuelnu prezentaciju, uključuje takođe i vremensku dimenziju. Grafika na televiziji VIADUKT , VIADUCT V . V ijadukt može da bude upotrebljena na mnogo različitih načina: za VIAE TRIUM PHALES, TRIJUM FALNI PUTE VI (lat. naslovne sekvence, da objasni neke podatke upotrebom trijumfalne ulice, tri jumfalni putevi ) Naziv za posebno izgrađene grafičke prikaze i mape ili u intermedijarnom prostoru između puteve u Starom Rim u, kojima su se kretale tri jum falne dva televizijska programa, da pojača identitet televizijske pobedničke povorke rimskih legija. K roz v.t. je rimska kompanije. Ovakav medijum prenošenja grafičkih poruka pobednička armija mogla da maršira sa maksimalnim efektom znači da je potrebno grafičke poruke i slike tako planirati da je na pažnju posmatrača. V.t. su imale snažan uticaj na kasniju moguće njihovo čitanje u određenom prostoru ekrana u gradnju sličnih puteva u Parizu i Berlinu., simbolički i određenom vremenu, nasuprot pokretnim ili animiranim slikama i prizorima. V.g. je pre svega nastala u domenu filma, a praktično, čiji je oblik ukazivao na snag u vladalaca. njen pionir bio je Saul Bass, čije v.g. su uticale na rane VIAE-DU CTU S, VIJADUKT (nl. viae-ductus) Most iznad televizijske grafike. 1963.g. Bernard Lodge je proizveo prve doline, puta, barovitog mesta i sl. v.g. upotrebom video tehnika pre nego umetničkih tehnika, za BBC seriju “Drt. Who”. Razvoj v.g. nastavio je Colin VIBR ACIJE, PRIGU ŠIVAN JE V . Prigušivanjevibracija Cheesman upotrebom Computer - aided design-a (C A D ) . Razvoj VIBRIRANJE BETONA Postupak kojim se vibracijom v.g. ubrzala je pojava novih kompjuterskih programa velike frekvencije postuže zbijanje betona do velike gustine i sredinom 1980-tih, kao što su bili Paintbox i Harry. čvrstoće. Zahvaljujući vibriranju mogu se uspešno ugradjivati i Konkurencija između satelitske i kablovske televizije zajedno kruti betoni sa malim vodocementnim fak torom . Vibriranje se vrši: sa pritiscima na nosioce televizijskog monopola krajem 1980(a) pervibratorima , koji se pri radi utapaju u svežu betonsku tih razvila je v.g. kao brandinga pojedinih televizijskih kanala, masu; (b) vibratorima , koji deluju površinki (vibro-ploče) ili koji što je povećalo potražnju za v.g. se okačinju o oplatu; (c) na vibracionim stolovim (u fabrikama VIDEOGRAFIJA (od lat. videre videti i grč. grafein betonskih elemenata).
681
1. 2. 3.
Vila: plan Hadrijanove vile u Tivoliju, kraj rime, podi gnute za carsko uživanje i za rezidenciju Vidljiva struktura konstrukcije arhitektonskog objekta; Bolles i W ilson, Quay Buildings, Kop van Z uid, Rotterdam, H olandija, 1991-96 Vidikovac; arhitektonski objekt kod kojeg je mogućnost dobrog pog leda opredelila arhitektonski koncept; BDM Architectes, Jean Moulin studentska stambena zgrada, Le Creusot, Francuska, 1993
pisati, crtati ) Noviji nazi v i pojam kojim se označuje scenografija u televiziji kao i oprema svih ambijenata koji sačinjavaju vizuelni faktor u televizijskom programu. VIDIK, PRIZOR, PROSPEKT, PROSPECTUS (l. prospectus) Izgled, pogled, prizor; u likovnoj umetnosti: predstavljanje izgleda grupe građ evina, ulica, trgova itd. (prospektno slik arstvo); široka ulica (napr. N evski prospekt u Lenjingradu); poz. slikana pozadina, dubina pozornice; nacrt, plan, skica neke zgrade prema spoljnom izgledu; pregledan plan o uređ enju nekog industrijskog, naučnog, umetničkog ili prosvetnog preduzeća; trg. reklama neke robe u obliku štampanog letka ili brošure. VIDIKOVAC Naziv za arh. objekt, terasu, trg ili uzvišeno mesto sa kojeg je ostvaren veličanstven pogled (vista, bella vista) na jedan grad ili njegovu okolinu. V. se nalazi na prirodnom terenu grada, ili je podignut na vrhu visoke zgrade ili tornja.
podizanje znatno skupljih nasipa. U konstruktivnom pogledu, a i u funkciji, nema bitne razlike izmeđ u vijadukta i mosta. VIJADUKT MOST Dugački most koji se sastoji od velikog broja otvora, na suvom tlu, preko dubokih uvala ili niskih doli na, kao zamena za visoke nasipe. Veličina pojedinih otvora po pravilu je manja od visine. To su obično masivni mostovi, ali mogu biti i čelični, pa i drveni. Vijadukti se grade i na vrlo strmim padinama na kojima se ne bi mogao obrazovati ni održavati trup nasipa a gde bi i potporni zidovi bili nemogući ili skupi. Takvi se vijadukti zovu ili padinski ili poluvijadukti, jer se kod njih vrši i zasecanje u padinu. VIJAK V . Zavrtanj V I K E L T E H N I K A (nem. wickeln umotati, saviti ) Tehnika bojenja, koja se primenjuje u enterijeru, putem svitaka tkanine ili hartije koji su umotani ili zgužvani a zatim umočeni u boju. Naneta boja na zid ili drugu podlogu daje konture umotanog svitka, što ostvaruje karakterističan dinamičan efekat obojene površine.
VIDLJIVA STRUKTURA Tek vidljiva struktura obrazuje binom praktičnog i lepog, odnosno, kako je to izrazio A dolf Loos “gr čka amf ora i bicikl a su istih estetskih vrednosti” . Na vidljivoj strukturi, razlikovanju kakvog ga je predstavio Loos, VIKEND KUĆA Naziv koji se koristi da bi se označila kuća, najčešće u prirodi, na planini ili moru, a čija je upotreba insistira i Charles Jencks, stvarajući pojam arhitekturegovora. ograničena samo u periode vikenda ili odmora. V . V i la. VIDNO POLJE Polje, odnosno prostor u kojem se posmatra jedan predmet ili arhg. objekat, koji je ograničen VIKIN G REVIVAL STI L V . V ik inšk i preporod granicama vidljivosti čovekovog oka. Kod perspektivnog VIKINŠKI PREPOROD (engl. Viking revival style) Drugo prikaza, v.p. moze da bude ograničeno u skladu sa estetskim ime za D ragonesque stil izrade nameštaja kasnog XIX i ranog principim a. Gr anicu v.p. u perspektivnom prikazu predstavlja XX veka u Skandinaviji. Najkarakterističniji predstavnik ovog ograničenje crteža ili ram. stila je Gerhard M unthe. VIE N N A SECESSIO N V . Sezession, Secesija VIKINŠKI STIL V . N orse VIENNESE STOLICA (engl. Viennese chair) Termin kojim se u Severnoj Evropi (posebno Skandinaviji) naziva bentwood stolica. Upotreba termina se odnosi na proizvodnju bentwood nameštaja (najčešće stolica) u XIX veku, od strane bečke firme Michael Thonet-a i njegovih naslednika.
1.
Vihara, manastir u Gandari
2.
Levo: presek kroz viharu. Desno: manastir u steni sa ćelijama Villa Medici, brdo Pincian, gravira iz 1614 Vi lla Mo ntegallo, kod Ancone, crtež iz 1760
3. 4.
VIKTORIJANSKI PERIOD (engl. Victorian period) Vladavina britanskog monarha kraljice Viktorije (1837-1901); period kompleksne stilističke evolucije u Britaniji i Americi. Mada je regency stil i dalje bio prominentan tokom ranog dela ovog perioda, razvoj stilova preporoda proizveo je razradjenu VIERENDEELOV NOSAČ Nosač obrazovan od gornjih i dekoraciju i eklekticizam većine karakteristika viktorijanskog donjih pojaseva kruto povezanih vertikalnim stupcima bez nameštaja. Istovremeno, industrijska revolucija je učinila dijagonala. Krutost nosača obezbedjuje se krutošću čvorova. mogućom proizvodnju velikog broja komada nameštaja za narastajuće tržište kupaca nameštaja. Unutrašnji dizajn, praćen V. Firendelov nosač. komercijalizacijom, utro je put takvih reformi u dizajnu kao V I G N E T T E , V I N E T T E (franc.) 1. V . Trag. 2. Niska što su bili A rts and crafts pokret i A rt Furniture pokret, koji su ornamentalna traka na prozorskoj dasci ili balconet koja služi da zajedno pozivali na pojednostavljenje oblika i odbacivanje obezbedi posude sa cvećem koje se nalaze na prozorskoj dasci istorijskih stilova. Ovi pokreti su prizivali jednostavnost i od eventualnog padanja. jednostavne pri mere O rij entalne umetnosti i j ako su uticali na A rt N ouveau i narastanje moderne umetnosti i di zajna. Na taj VIGVAM Koliba ili šator severoameričkih Indijanaca, obično način, dizajn nameštaja u viktorijanskom periodu je odbivol jskih koža. predstavljao odraz dve suprotstavljene kulturne teme toga V I H A R A (ind.) V . Indijsk a arhitek tura. N aziv za manastir u doba – nostalgični antikvarijatizam s jedne strane i sa druge, Indiji, koji je izdubljen u prirodnoj steni. Karakterističan progresivni impuls prema akomodaciji na rapidno menjanje sveta. prim er vihare je u Ajanti.V . M anastir u steni. V I H A R A D V O R AN A (sanskrit) Iako se pojam u osnovnom VIKTORIJANSKO DOBA Period u kojem je vladala značenju koristi da bi označio budistički manastir, poznato je i kraljica Victoria (1837-1901). njegovo značenje dvorane budističkog manastir a. VILA (lat. vill a zaselak, ku ća u prirodi fr. ville) Letnjikovac, kuća V I H A R A U ST E N I (nem. Felsenvih ara) V . V ihara, M anastir izgrađena u obliku letnjikovca. K uća za povremeni boravak u prirod i, u polju ili selu, na bregu ili uz more; letnjikovac. u steni. Stambene građ evine na izolovanim prirodno lepim VIJA (l. via put) Sredstvo, način; na adresama: preko, napr. polozajima izvan gradova, više ili manje raskošne i okruzene vija Beograd preko Beograda; in vija juris (l. in via juris) putem pomno uređ enim vrt ovim a ili parkovim a, podizali su u Starom prava, pravnim, zakonskim sredstvima; via. veku već Egipćani, još više Vavilonci i Asirci, a naj češće VIJADUKT (od lat. via put i ductus vo đe nje, engl. Viaduct, ital. Rimljani, kod kojih se i izraz. vila prvi put javlja u tom viadotto) 1. U istoriji arhitekture, dugi nizovi lukova,koji na značenju. V illa rustica kod Rimljana je kuća u prirodi pretezno sebi nose put. praktične namene, plana i rasporeda, čiji oblici zavise o klimi i 2. Danas, cestovni ili željeznički most velikog o tradiciji k raja, u kojem j e izgrađ ena. Sve rim. vile imaju neke raspona iznad udoline, useka ili neke druge saobraćajnice. U zajedničke bitne elemente: uokolo centralnog peristilskog konstrukciji vijadukta karakteristični su visoki stubovi koji dvorišta nizu se stambene prostorije, kupaonice i gospodarske nose lukove; kod velikih visina izvode se vijadukti na dva prostorije. U doba republike stambeni se deo počinje izdvajati sprata. Vijadukti se grade uglavnom zato, da bi se izbeglo od ekonomskih prostorija i oblikovati poput gradskih palata
682
(villa urbana) s raskošnim porticima, kvadriporticima i nimfeumima. Neke od njih imaju čak i zasebne hipodrome (Hadrihanova v. Tivoli; Domicijanova v., Alba), i kupališta (Kvintilijanova v. na Via Appia Antica; v. Gordinijanovih na Via Praenestina). te vile okruzuju prostrani vrtovi, a uz one na morskoj obali uređ eni su ribnjaci i baseni. Srednjovekovna vila je zgrada masivnih zidova, s malim i retkim otvorima, katkad s kulom i nazubljenim završnim vencem (kruništem) – poput tvrđ ave. Takav je zatvoreni oblik uslovljavao nesiguran zivot izvan gradskih zidina, koji je trajao stolećima nakon propasti Rimskog carstva. Kod vila, naročito u Toskani, primećiji se već u XIVv. nove tendencije: zatvoreni oblici srednjovek. vile pomalo se rastvaraju, a sve se jače ispoljuje teznja za reprezentativno šću i monumentalnošću. Renesansne i naročito barokne vile raskošna su zdanja ukrašena kolonadama, porticima, skulpturama, terasama, stepeništima i okru ena parkovima. Toskanske renesansne vile imaju sasvim jednostavnu spoljašnjost – široke bele povr šine zidova i istaknute korniše od sivog kamena; enterijeri su bogatiji, često ukrašeni freskama i skulptur ama. Kao i u rim. vili, građ evina uokviruje unutrašnje dvorište (cortille), geometrijski pravilno, dok se vrt i park oko nje prilagođ uje reljefu terena (vile porodice Medici u mestima: Careggi (M. Michelozzi); Poggio a Caiano (G. da Sangallo); Artimino (B. Buontalenti)). Renesansne i barokne vile u Rimu i Laciju mnogo su raskošnije nego u Toskani. Prvu renesansnu vilu na tom području dao je podići papa Inocent VIII krajem XVv. na vatikanskom brežuljku (kasnije ju je Bramante uklopio u kopleks vatikanske palate). B. Peruzzi podigao je na obali Tibra vilu, kasnije nazvanu Farnesina. Jak uticaj ant. rim. vile opaza se na monumentalnom arhitektonskom kompleksu (kasnije nazvanom Villa Madama) koji je po Rafaelovom nacrtu izveden u Rimu na Monte Mario. Sasvim u duhu cinquecenta građena je Villa d'Este u Tivoliju, delo P. Ligorija. Po raskošno uređenim vrtovima ističe se Villa Lante u mestašcu Bagnaia (dovršena prema Vignolinim nacrtima). U X V II v. podignute su u Rimu vile Borghese i Pamphil i-D oria, a u Frascatiju vile Mondragone i Belvedere (koju su gradili G. della Porta, C. Maderno i D. Fontana). Vile u Rimu odnosno Laciju znače vrhunac koji je ital. arh. dostigla u gradnji vila. U XVIIIv. raskoš i monumentalnost ustupaju mesto gracioznosti. ponešto i pod francuskim uticajem (v. Albani u Rimu, delo C. Marchionnija). U poč. XVv. javljaju se prve vile i na području Venecije; one imaju uglavnom karakteristike Palladijeve arh. U Genovi i okolini pod uticajem G. Alessija vile dobijaju specifične karakteristike; postepeno postaje običaj ukrašavati njihove fasade freskama. U XVIIIv. nastaje niz značajnih vila na području Napulja (Caserta) i drugih italijanskih pokrajina. U drugoj polovini X VI II v. u Italiji su sve češći tzv. engleski park ovi , a vile gube svoj dotadašnji monumentalni karakter i postaju skromnije, prilagođujući se ukusu i potrebama građanske klase koja ih gradi. Nakon jednostavnih, mirnih klasicističkih oblika, u toku XIXv. primenjuju se kod gradnje vila istorijski stilovi. K od vi la u ostalim evr. zemljama opažaju se, uz elemente lokalne tradicije, nesumnjivi stilski uticaji arh. Apeninskog poluostrva. U Francuskoj se nakon ranijih " maisons de plaisance" , razvio pravi tip vile tek u XVIIIv., ali i taj je u nekim pojedinostima sačuvao reminiscencije na srednjovek. kaštel (Petit Trianon u Versaillesu od J.-A. Gabriela; Chateau de Bagatelle kod Pariza od F.-J. Belangera). Vile u Engleskoj zamenjuju ranije castle tek od XVIIIv. Stilski one nose karakteristike Palladijeve umetnosti (posrednik prenošenja tih oblika bio je I. Jones), ali je vidljiv i uticaj f ranc. kaštela i hotela. K arakteristika je tih engleskih vila njihova kultura stanovanja, udobnost i praktičnost (na pr. Qu een's house u Greenwichu, delo I . Jonesa).
U Nemačkoj i Austriji, zatim u Poljskoj, Češkoj, Mađarskoj i Rusiji vile se počinju graditi uglavnom tek potkraj XVIIv. pod uticajem ital. arh.; one su često i dela ital. majstora (u Bavarskoj gradi G .A. V iscardi i G . Gabrieli, u D resdenu G. Chiaveri, u Stuttgartu L. Retti, u Austriji i Poljskoj D. Martinelli, a u Rusiji B.C. Rastrelli, L. Rusca, G. Quarenghi i dr.). Od druge pol. XIXv. velika raskošna vila ustupa mesto manjoj građevini, koja teži da udovolji praktičnim potrebama modernog života. Najkarakterističnije primere moderne vile predstavljaju dela arhitekata R.J. Neutre, F.L. Wrighta, Le Corbusiera i dr. V . D vorac. U savremenoj arhitekturi, pojam se često vezuje za malu, izdvojenu kuću, ali je češća njegova upotreba u smislu velelepne kuće za uživanje. VILA FAN TAISIE V. Fantaisie. V. Vrtna kuća, Fantai sie VILA RUSTIKA (rusticanus: lat. seljački) Jednostavna (“ seljačka” ) vila okru žena zelenilom. VILA SUBUR BANA V . Suburbana vila VILA URBANA (urbana: lat. gradska; fino, ugladjeno) Luksuzna vila sa lepo uredjenim vrtovima. VILA, LUSTH AUS V . L usthaus VIL A, N ACISTIČKA V. Nacistička vila VILA, POJAM (Arh.). Slobodna stambena zgrada za jednu porodicu, na jedan ili na dva sprata. Povučena jeod regulacione linije, sa predbaštom. Arhitektonskom obradom i pretežno velikom vrtnom površinom odudara od obične stambene zgrade za jednu por odicu. Por ed glavnog stana može sadržati i stan za pomoćno osoblje i garažu. Naziv potiče od antičkih vila u Rimu. VILA, RADIJALN A V . R adijalnevil e VILA, SUBLIM N A V . V ila, Paladijanizam, Renesansa VILA, TIPOVI Osnovni tip vile koji je razvijen sa nastankom urbanizacije bio je centralni, petobroni plan kuće sa jednostavnom koridorskom šemom sa sobama otvorenim prema središnjem pasažu. Sleeća faza razvoja vile bilo je dodavanje krila. Dvorišna vila upotpunjuje kvadratni plan sa pomoćnim zgradama i zidom koji ga ogradjuje, sa vratima okrenutim prema glavnom koridoru ili tremu. VILAJET (ar. vilajet) Mesto rođenja, zavičaj; pokrajina, provincija, oblast kojoj stoji na čelu valija (u Turskoj). VILAJET U ARHI TEKTU RI, VILAET U A R H I T E K T U R I (od arap. vilaet) U opštem smislu, vilajet je pojam koji označava mesto rodjenja, zavičaj. U arhitektonskom smislu, vilajet je oblast, prostorna oblast. VILASTI KRST, RAKLJASTI KRST V. Račvasti krst VILE, REN ESANSN E V . Renesansnevile VILLA RUSTICA (lat. rustična vila, seoska vila ) Pojavila se u periodu ant. rim. arh. zajedno sa pojavom razvijenih ekonomija, koje su nastale adsignacijom državnog zemljišta doseljenicima. U franc. jeziku, pojam la ville znači grad, što ne odgovara značenju pojma v.r. Italijanski naziv “villaggio” i pridev “villano” mnogo su blizi pojmu v.r., kao i franc. “la ferme”, nem. “Meierhof”, ital. “fattoria”. U početku, ime v.r. nose manji gradski sklopovi rezidencijalnog značaja u kojima njihovi vlasnici im aju trajno ili povremeno boravište. K rajem Republike, u Rimu postoje kompleksi s nazivom villa , a postoji i sam termin villa urbana koji se koristi za građevinu rezidencijalne ili poslovne namene. V.r. predstavlja njenu suprotnost. U okviru v.r. se formira familia rustica, a na njenom čelu je upraviytelj vilicus. V.r. su bile prilično komplek sne
683
1. 2.
Renesansna vila Carezzi, kod Firence Palladio, Villa Trissino, Meledo, 1552
3.
Isola Bella, vila Carla Borromea, po projektu An gelo Cr ivellija iz 1630 Vila urbana. Frank Lloyd Wright, Martin House, 1903
4.
proizvodne jedinice koje su, osim naprava za proizvodnju vina i ulja imale takođe: skladišta za alat, pribor i rod, staje za stoku, pa čak i pojedine radionice (kovačka, alatničarska). U kasnijim periodima, v.r. će biti ponovo otkrivena za vreme ital. renes., naročito u radovima Andrea Palladia. VILLA SUBLIMIS (lat.) V . V ila, Paladijanizam, Renesansa VILL A SUBUR BANA V . Suburbana vila VILLA URBANA (lat. urbana vila ) Naziv za “gradsku vilu”, koja je karakteristična za period ant. rim. arh. Već krajem Republike postojali su u Rimu kompleksi s nazivom villa , a sam termin villa urbana se upotrebljavao za građevinu rezidencijalne i poslovne namene. V.u. pružala je viši standard stanovanja i to ne samo u odnosu prema gradskoj najamnoj kući ( insula ), nego i prema kući tipa domus, kakvu su ponekad, osobito oni imućniji, imali i u gradu. No koliko god bili imućni, oni nisu mogli na urbanom prostoru razviti u širinu sve one komponente komfornog standarda kakve je imala vila: većih otvorenih prostora, većih termalnih sklopova i sl., a pogotovo ne isturenja na fasadama koje su u gradu bila neostvariva u privatnim objektima. VILLAGE, VILAŽ (franc, engl.) Francuski, odnosno, engleski naziv za selo. V I L L E (lat.) Latin ski naziv za veliko naselje, selo. V I L L E C O N T E M P O R A I N E (franc. savremeni grad ) Naziv za savremene koncepcije gradskog urbanizma i koncepcije grada, nastale u periodu ’30 tih godina. Posebno, naziv za plan savremenog grada Le Cor busier-a. V . Grad k ula. VILLE RADIEUSE (franc. zračan grad ) Pojam je uveden u arh. teoriju nakon istoimenog projekta i knjige Le Corbusiera (plan 1922, zatim 1930-38.g., knjiga 1964.g.) kojim je autor predstavio novu urbanističku formu grada, prostranog, zračnog, širokog, sa izgrađenom stambenom strukturom u obliku stambenih solitera, između kojih su otvorene široke zelene površine.
1. 2. 3.
Budistička vimana Ville contemporaine, Savremeni grad za 3 miliona stanovnika iz 1922, predstavlja Le Corbusierov model megalopolisa izuzetne koncentracije Le Corbusier: La Ville Radieuse, Sunčani grad, nastao je desetak gotina nakon Savremenog grada i decentralizuje sve njegove osnovne funkcije
La ville radieuse je u stvari usavršeni projekt “Savremenog grada”. Izrađen je 1922.g. na osnovu upitnika dobijenog iz Moskve godinu dana ranije. U raspri oko pitanja urbanizacije ili dezurbanizacije, koja se tada vodila u SSSR-u, Le Corbusier je, učestvujući u njoj, stao odlučno na stanovište urbanizacije. Zlo velikih gradova treba pretvoriti u dobro većine. Savremena industrija i tehnika, koje su po njegovom mišljenju izazvale to opako stanje, ujedno nose u sebi i mogućnost razrešenja problema. Pošto je Le Corbusier dopustio mogućnost poboljšanja sveg onog što predstavlja zlo gradskog života, čak i konačno ispravljanje postojećeg stanja bez socijalne revolucije, predstavnici levičarskog konstruktivizma su njegove navode proglasili thnološko idealističkom dijalektikom. Nasuprot proširivanju grada, Corbusier preporučuje koncentraciju zgušnjavanjem i smanjenjem njegovog prečnika, tako da u stambenoj četvrti gustina stanovništva treba da dostigne, po njegovim urbanističkim proračunima, 1000 stanovnika na jedan hektar, a u poslovnoj četvrti grada i 3200 stanovnika na jedan hektar. U planu v.r., Le Corbusier je ipak pomerio funkcionalni centar grada dalje od njegovog geometrijskog središta, verovatno pod uticajem sovjetske teorij e o trakastim gradovi ma. Dok su sovjetski planovi išli za tim da izraze više karakter stanovanja i proizvodnje, Le Corbusierove osnove imaju pretezno karakter stanovanja i poslovanja. Uostalom, osnovne teze svog “zračnog grada” Le Corbusier je primenio u svom planu za preuređenje Moskve. V I L L E V E R T E (franc. zeleni grad ) Le Corbusier-ov urbanistički koncept grada kod kojih su dominantni stambeni
blokovi izgrađeni unutar visokih nebodera, između kojih se nalazi nedirnuto zelenilo. V I L L I C U S (lat.) Latinski naziv za upra vitelja dobra, gospodara jednog d obra. V I L L I N I (ital.) Italijanski naziv za male vile podignute izvan gradskog jezgra, pre svega Rima. Pojam villini zamenio je 1934.g. nov naziv palazzine , što predstavlja početak razvijanja rimskog gledanja na svet arhitekture i umetnosti, koji se odvaja od bečke secesije. V I M A N A (ind., engl.) Cela (Garbha Griha) i toranjska nadgradnja (sikara) kod jednog južnoindijskog hrama. U opštem značenju, pojam se koristi za indijski hram, koji sadrži svetilište i pridodate tremove. V I M P E R G (nem. Wimp erg) Z abatni vrh. V . Fij ala, W imperg. V I N E T T E V . V ignette V I N JE T A O R N A M E N T , V I GN E T T E O R N AM E N T V . N eprek idna loza ornament VIN JETA V . V ignette VIN JOLO VA (VIGN OLES) ŠIN A Najrasprostranjenija vrsta železničke šine, u skoro isključivoj upotrebi na svima železnicama. Sastoji se od glave, po kojoj se vrši kotrljanje točkova, vrata i šire nožice, koja se, posredno ili neposredno, pričvršćuje za prag. VIN SKI STO Takodje, lovački sto. Britanska forma nameštaja iz perioda kasnog XVIII veka; sto koji je oblikovan poput potkovice, sa funkcijom serviranja vina. Vinski stolovi ponekad sadrže metalne stubiće, sakojih je pružaju hori zontalne ruke koje nose poslužavnike sa bocama. V I N T E R G A R T E N V . W intergarten, Z imska bašta. V I O L E T W O O D V. Ljubičasto drvo VIOLIN SKI N ASLON Naslon stolice, čija rezbarena silueta podseća na oblik violine. Razvijen je u kasnom XVIII veku, a bio je u upotrebi kod stolica američkog Queen A nnestila. VIRAŽ V. Čep na zglob VIROLA (engl.) Južnoameričko tvrdo drvo , veoma lagano i zbog te osobine se upotrebljava zaizradu nameštaja za unutrašnje elemente, posebno delove fijoka. Upotrebljava se uglavnom u Americi. VIRTU, VERTU (od lat. virtus vrlina, izvrsnost, izuzetnost, odličnost ) Zajednički naziv za umetničke objekte ili raritete; naročito object de vertu – mali umetnički ili dekorativni predmet rafinirane izrade. V I R T U E L A N (fr. virtuel, l. virtus sposobnost, valjanost, snaga) Snažan; mogućan; sposoban za d ejstvo, nastrojen za delovanje, koji je sposoban za rad, ali se tom sposobnošću ne koristi, sa prikrivenom snagom; fiz. koji se dobija presekom produženja stvarnih zrakova na suprotnu stranu, prividan, uobražen; princip virtuelnih pomeranja: načelo mogućih pom eranja; supr. realan. VIRTUELNA ARHITEKTURA, VIRTUELNI U R B A N I Z A M Naziv za arhitekturu i urbanizam koji su nastali kao pretpostavljen deo stvarnosti, u vidu modela, plana, koncepcije virtuelne stvarnosti. Virtuelna arhitektura je često predstavljena utopijskim predstavama, crtežima, projektima čiji je cilj predstavljanja jedne moguće ideje o mogućoj stvarnosti, putem predstavljanja mogućeg arhitektonskog objekta. Na području urbanizma, virtuelna stvarnost se predstavlja putem urbanih modela, zasnovanih na istraživanjima mesta, lokaliteta i mogućih karakterističnih njegovih stanovnika. Virtuelnu arhitekturu pronalazimo i u literaturi, pre svega u domenu naučne fantastike, gde se predstavljaju određeni gradovi,
684
urbane sredine i područj unutar jenog virtuelnog (zamišljenog) vremena, prostora i unutar jednog virtuelnog društvenog sistema. Virtuelna arhitektura se često koristi da bi predstavila mogući model budućnosti i da bi na taj način uspostavila puteve mogućeg razvoja jednog društva ili civilizacije uopšte. VIRTUTES CARDINALES, KARDINALNE VRLINE (lat.) Pravičnost, Obazrivost, Umerenost i Moralna čvrstina, vrline koje treba da karakterišu jednog arhitektu, a koje se rezlikuju od T eoloških V rlina (Vera, N ada i M ilosrdje), koje su često personifikovane. VIS – A – VIS (franc. licem u lice ) Drugo ime za tete-a-tete. Licem u lice, prema čemu, spram čega, naspram, sproću čega; prekopu ta. Takodje, malo k anabe za dve osobe tako da su, kad sede, okrenute j edna ka drugoj. V . T ete-a-tete. VI S V . V ice VISAK (lat. perpendiculum) Naziv za građevinski alat kojim se utvrđuje vertikalnost jedne linije, odnosno, jednog elementa građevine. V. se sastoji od kupastog, cilindričnog ili kruškastog elementa od metala koji je obešen o kanap, koji utvrđuje pravac vertikale. VISAK, PERPENDICULUM Cilindrično ili kruškasto telo od metala, sa omanjim k rajem kupastog oblika. K anap o kom e visak odredjuje pravac verti kale. VISEĆA KUPOLA (“češka kapa”) Kupola čija je osnova krug upisan oko kvadrata osnove objekta – oni segmenti kupoline polulopte, koji strže preko stranica kvadrata, odsecaju se. VISEĆA TRAFORA V . Kopljasta trafora
drugu, preko dolina širokih do 25 milja, pokrivajući i noseći šatorolike gradove ispod. VISEĆI KROVOVI V. Viseće konstrukcije VISEĆI LIM, KORITASTI LIM V . L im, Koritasti lim VISEĆI MOST V . Most. Most čija je kolovozna tabla
obešena o dva ili više kablova , koji obično prelaze preko pilona i koji su na krajevima ukotvljeni. Kablovi se sastoje od žičane užadi ili paralelnih žica koje su radi zaštite i održavanja o položaju spiralno obavijene žicom. sistem kolovozne table obično se ukrućuje podužnim gredama za ukrućenje . VISEĆI OLUK (OBEŠENI OLUK) Limeni oluk koji je olučnim kukama obešen ispred prednje ivice krova. Obično je kružastog preseka. Ima nedostatak što se prvo sve opravke na njemu m oraju izvršiti spolja. VISEĆI ORNAMENT (engl. drop ornament) Isklesan ornament u formi visećeg ukrasa. VISEĆI ORNAMENT, PENDANT V . Pendant VISEĆI PODUPIRAČ (hanging buttress) Nije pravi podupirač , ali je postavljen na njegovo mesto da bi održao
kompoziciju serije podupirača, a nosi ga corbel . Takodje može da pomogne prilikom konstruisanja svoda , u kojem slučaju će imati elemente koji odgovarajurebrima. VISEĆI POJAS Izradjen od zglavkastih lanaca ili čeličnih kablova, on služi za nošenje šipki za vešanje grede za urkućivanje i kolo vozne table visećih mostova . VISEĆI STEPENIK (hanging step) Stepenik sa jednim krajem ugradjenim u zid, k antil everovanim, ili može da bude oslonjen na stepenik ispod. VISEĆA ŽIČANA ŽELEZNICA V. Žičara VISEĆE KONSTRUKCIJE Viseći krovovi oslonjeni na VISEĆI STUB (engl. hanging post) Stub (post) o koji su čvrste tačke ili zatvorenu konturu realizuju se danas gotovo okačena krila vrata. isključivo kao prednapregnute k onstruk cije . Prednaprezanje kod VISEĆI SVOD (engl. suspended roof) Viseći krov. sedlastih oblika postiže se kablovima zakrivljenim na dole ili K onstruktivni sistem koji se koristi za pokriv anje velikih opterećuju noseće kablove zakrivljene na gore. Kod žičanih povr šina i savladjivanje veliki h raspona. Kr ovna konstruk cija mreža formiraju površinu koja nema sedlast oblik se kači o snažne stubove nosače, a njene osnovne elemente prednaprezanje se može postići razupiranjem donjeg i gornjeg čini sistem lančanica, sajli i zatega koje primaju i prenose pojasa kablova. Sličan efekt može se ostvariti i sa silezatezanja direktno il i preko stubova na tle. Najsnažniji jednopojasnim krovom ako se na kablov e postave predstavnik ovog konstruktivnog sistema je O tto Frei. armiranobetonske ploče, zatim optereti krov, a onda zaliju spojnice. Posle raspterećenja krovna ljuska će biti pritisnuta, a VISEĆI SVOD, RABIC SVOD (Zgr.) V . Rabic-svod. kablovi ukrućeni. Neprednapregnuta viseća konstrukcija je VISEĆI ŠIP V . Lebdeći šip veoma deformabilna, sa znatnim kinematičkim pomeranjima, što izaziva znatna oštećenja krovnih ploča i izolacije, pa je VISEĆI ŠIP, LEBDEĆI V. Šip, Lebdeći šip očigledno da se otklanjanjem ovih nedostataka pomoću prednaprezanja znatno proširuju mogućnosti visećih krovova VISEĆI VRTOVI V . V rt .N aziv za vrtove visoko uzdignute u pogledu raspona i šire primene u arhitekturi. Viseći krovovi iznad površine tla, podignute na terasama, odakle se pruže u vidu šatora predstavljaju veoma dopadljiva rešenja o čemu često veličanstven pogled. Najpoznatiji viseći vrtovi su svedoče konstrukcije koje je projektovao Frei Otto iz Izložbu vavilonski viseći Semiramidini vrtovi kod kojih je zelenilo bilo cveća u Frankfurtu i nemački paviljion u Montrealu. Glavni posađeno na uzdignutim terasama, kojima su tekli potoci noseći kablovi oslanjaju se na stubove, a preko njih postavljaju vode. Viseći vrtovi dobijaju posebno značenje u doba baroka, se kablovi za prednaprezanje u vidu rogova. Ovi poslednji kada su pravljeni u okviru terasastih struktura dvoraca i palata prednapregnuti su prihvatnim kablom koji je zakrivljen na koje su se uzdignute visoko iznad terena. Ovi vrtovi najčešće gore. Ankerovanje kablova u zemljište, neophodno kod šatora, su sadržali fontane, vodosk oke , bazene sa figurinama, hladnjake ili može se izbeći ukoliko se noseći kablovi učvrste za element senik e . koji njihove sile može da prihvati (prsten , luk ili greda ). V I Š E D I M E N Z I O N A L N I PROSTOR V. Najpovoljnije je kružna kontura, a izmedju ostalih realizovane V išedimenzionalno su kablovske mreže izmedju dva kosa luka i oblik koji podseća na mornarsku postelju. Sistem prednapregnutih kablovskih V I Š E D I M E N Z I O N A L N O N aziv za objekat posmatran ne vezača omogućava da se premoste veoma veliki rasponi i samo u svoje tri fizičke dimenzije, već i u onim dimenzijama dobije prilično kruta konstrukcija, što pokazuju mnogobrojni koje nisu neposredno merljive in situ. Te dimenzije su vremenskog karaktera, kulturnog, istorijskog, literarnog, objekti švedskog konstruktora Jawertha. filosofskog, socijalno-ekonomskog, vojnog, geografskog i VISEĆI GRADOVI, HANGING CITIES Naziv za viseće drugog karaktera. gradove koje je projektovao Freo O tto, upotr ebom kablovskih konstrukcija koji mogu da se prespoje sa jedne planine na VIŠEKRAKO STEPEN IŠTE V . Stepenište
685
1. Viseća konstrukcija, konstruktor R. Sarger 2. 3. 4.
Pavil jon SAD na Svetskoj izložbi u Briselu, 1958 (W. Cornelius, H . Hoehl) Hala za plivačke sportove na Olimpijskim igrama 1964 u Tokiju, presek K enzo Tange, G lavna sportska dvorana, T okio, 1964
5. Viseći ornament; 1. glava, 2 viseći ključni kamen, 3 viseći stub (u drvenoj konstrukciji)
VIŠELI SN I LUK, LEPEZASTI LU K, N AZUBLJEN I LU K (nem. Vielpassbogen) Oblik luka koji se sastoji iz više lučnih segmenata u obliku polukruga, postavljenih duž linije luka.
zidove kao noseće konstruktivne elemente. Konstruktivni elementi u sklopu višespratnih skeletnih zgrada su: A. Horizontalni konstruktivni elementi:
VIŠELIST, POLIFOIL (engl. polyfoil) Sa mnogo listova, takodje multilist.
- tavanice (međuspratne konstrukcije), grede (podvlake). B. Vertikalni konstruktivni elementi: - stubovi, zidovi.
VIŠEN AM EN SKA POVRŠIN A V .Površina - jedinica prostora VIŠEN AM EN SKA SOBA V . M ulti duty room
1. Viseći vrtovi; pokušaj rekonstrukcije visećih vrtova 2. Višestambene zgrade; Mecanoo, apartmanske kule u Stuttgartu, 1994, izometrija
C. Temelji, koji mogu biti, zavisno od načina VIŠENAMENSKE I JEDNONAMENSKE POVRŠI fundiranja: Pojam jednonamenske i višenamenske površine uvodimo radi iskazivanja pravog značenje mogućih jedinica u dispoziciji, kao - plitko fundirani, duboko fundirani. i njihovih promenljivosti. Na primer, određujući jedinicu D. Ostali konstruktivni elementi: higijene, kupatilo, uvek smo suočeni njenom ograničenom upotrebljivošću, Kod kupatila elementom kupanja, umivanja, - stepeništa, krovne konstrukcije, spregovi za defekacije i mokrenja. Međutim, kao jedinica stanovanja ova prijem horizontalnih sila (od vetra, seizmičkih uticaja i dr.). može biti elementim a usmerena ka jednoj nameni: spavanje ili slično, ali i ka više namena. Izraziti primer ove tvrdnje Skeletne zgrade mogu da budu klasifikovane na predstavlja balkanska tradicionalna stambena jedinica koja sledeći način: namenski zadovoljava niz dnevnih i noćnih aktivnosti ili - armirano-betonske monolitne skeletne zgrade, danas, u skučenim ekonomskim uslovima, ostvarenje prostore sa više namena u dnevnom toku (multi duty room). Određivanje - čelične skeletne zgrade i površine u drugom slučaju može se svesti na zbir pojedinačnih - pr efabrikovane skeletne zgrade. elemenata, jer se njihovim spajanjem veličina površine ne ograničava. Ovde su važni motivi dispozicije, kao što je VIŠESPRATN I JARAM V . N asadjeni jaram pokušaj povoljnog nadoknađivanja smanjenja površina u povezivanju površine čitavog sklopa: u jednom trenutku mali, VIŠESTAMBENA KUĆA V. Kuća sa više stanova dovoljan, u sledećem veliki prostor. VIŠESTAM BEN E ZGRADE U vreme nagle urbanizacije VIŠEN AM EN SKI PROSTOR V . M ultifunk cionalan prostor potrebna je brza i ekonomična gradnja što više stanova. Porodična gradnja i gradnja u nizu, koje omogućuju visoki VIŠEPANELNA SLIKA, POLIPTIH (od grč., engl. kvalitet stanovanja, neprihvatljive su u urbanističkom i polyptych) Slika sastavljena iz nekoliko pokretno spojenih ekonomskom smislu kao osnovni tip gradnje u većim mestima panela. i gradovima. Takva stambena gradnja traži velike površine VIŠEPORODIČNA KUĆA U stambenoj arhitekturi , pojam zemlji šta i skupe komunik acije i kom unalije. Z bog toga i zbog karakteriše arhitektonski objekt, kuću ili zgradu projektovanu i stalne stambene krize potrebna je gradnja kuća s više stanova k olek tivno stanovanje ), koja snižava tipizacije, namenjenu za stanovanje više porodica. Uglavnom su to ( tzv. objekti k olek tivne arhitek ture. Višeporodična kuća je obično standardizacije i savremene m etode gradjenja. višespratna kuća u kojoj se nalaze stanovi različitih struktura. Postoji više tipova takve gradnje (blok, slobodno Prema broju stanova na stepeništu, razlikujemo: 1. stojeća ili kombinovana), no problematika stana više zavisi od višeporodičnu kuću sa dva stana na stepeništu, 2. kuću sa tri odnosa stana prema vertikalnim i horizontalnim stana na stepeništu. 3. kuću sa četiri stana na stepeništi, 4. kuću komunikacijama nego od tipa urbanističke gradnje. sa pet i više stanova na stepeništu. Takođe, postoji podela na: 1. zasebnu višeporodičnu kuću, 2. dvojnu višeporodičnu kuću, VIŠESTAMBENE ZGRADE, ČETIRI STANA NA 3. višeporodičnu kuću projektovanu u vidu lamele, 4. soliter, 5. STEPENIŠTU N ejednake vrednosti stanova (tri stana na tepih gradnju, 6. habitat i dr. stepeništu) i nedovoljna iskorišćenost vertikalne komunikacije (dva stana na stepeništu) opravdavaju izradu sa četiri stana na VIŠESLOJNE PLOČE, SENDVIČ PLOČE V. Ploče, stepeništu. Četiri stana na stepeništu najviše se izvode u gradjevinsk e zgradama u nizu, ali i u slobodno stojećim zgradama kad svaki VIŠESPRATNA ČELIČNO SKELETNA stan ima mogućnost dvostruke orijentacije. GRAĐEVINA Naziv za višespratnu građevinu kod koje su Četiri stana na stepeništu su racionalna šema, stubovi, zidne prečke i podvlake tavanice (odn. tavanice) pogotovo kad su zgrade jednostavne i kad su stanovi jednaki. izvedeni od čelika i primaju sva opterećenja od tavanice, Nedostatak je što su stanovi različito orijentisani. Ta je šema s zidova i pokretna opterećenja. gledišta racionalnosti jedna od najpogodnijih za višestambene U konstruktivnom smislu, razlikujemo sledeće zgrade. sisteme v.č.s.g.: 1. kruti okviri, 2. uklješteni stubovi sa VIŠESTAMBENE ZGRADE, DVA STANA NA zglobnom tavanicom, 3. kruti čvor na srednjem stubu, 4. kruti STEPENIŠTU Šema je koja daje najveće mogućnosti za čvor na spoljnjem stubu. postizanje kvalitetnog rasporeda u stanu. D vostruk a Ukrućenje građevine: 1. međuspratne tavanice kao orijentacija stanova omogućuje direktnu prirodnu rasvetu i horizontalno ukrućenje, 2. ukrućenje zabatnih zidova poprečnu ventilaciju. Kad su stanovi mali ili kad je zgrada ukrštenim spregovima protiv vetra, 3. podužno ukrućenje u visoka, ne postižu se dovoljno ekonomične vertikalne fasadnim zidovima pomoću rešetki koje leze iznad traka k omunikacije. Kod ove šeme postoje tri mogućnosti smeštaja stepeništa: a) stepenište na pročelju zgrade (za male dubine prozora. zgrade), b) stepenište unutar zgrade (za velike dubine i VIŠESPRATN A SKELET N A ZGRADA Predstavlja ograničenu širinu zgrade) i c) stepenište na pročelju ili unutar višespratnu zgradu koja je izvedena uz upotebu skeletnog zgrade, ali s pristupom u stanove s podesta i pol upodesta. k onstruk tivnog sistema, odnosno, upotrebom stubova kao vertikalnih konstruktivnih nosača i tavanica kao horizontalnih VIŠESTAMBENE ZGRADE, JEDAN STAN NA konstruktivnih nosača. Skeletni sistem ne uključuje STEPENIŠTU Vrlo je retko rešenje i gradi se skoro samo
686
onda kad se radi o i nterpolaciji i asanaciji. N ekad se, medjutim, ipak primenjuje kad se grade vrlo veliki i komforni stanovi. VIŠESTAM BEN E ZGRADE, PET I VI ŠE STAN OVA NA STEPENIŠTU Radi još potpunijeg iskorišćenja vertiklanih komunikacija ima vrlo mnogo predloga s pet do osam stanova na stepeništu. U početku se ta šema primenjivala u Švedskoj da bi se posle proširila i u ostale zemlje. U Evropi se ta rešenja pojavljuju posle drugog svetskog rata. Postoje različiti oblici šema i oni zavise u prvom redu od vertikalne komunikacije (položaj stepeništa unutar zgrade ili na pročelju). VIŠESTAMBENE ZGRADE, TRI STANA NA STE PEN IŠTU Ta se šema često primenjuje u Evropi i velikim gradovima. Glavni su argumenti za njenu primenu: bolja iskorišćenost vertikalnih komunikacija i mogućnost izrade različitih veličina stanova. Najčešće se grade dva jednaka bočna stana i manji stan u sredini. Kad se grade tri jednaka stana, srednji stan često ima deformisane odnose medju grupama stambenih prostorija, pa se to rešenje izbegava. Varijante sa stepeništem unutar zgrade obično daju bolje mogućnosti, ali je primena ograničena visinom zgrade (do sedam spratova). VIŠESTRUKO KOD IRANJE U ARH IT EKTURI Svaki arhitektonski objekt nosi u sebi određen kod. Kod sadrži niz infor macija o njemu i predstavlja niz osnovnih k arakternih crta koje taj objekt poseduje. Arhit ektonski kodov i m ogu da budu: vremenski kodovi – istorijski, sociološki, kulturni kodovi, tehnički kodovi, ekonomsi kodovi, geografski, etnički, literarni, građevinski, estetski i drugi. Svaki objekat istovremeno nosi zapis o seriji informacija različitog karaktera i vrsta – on je višestruko kodiran. Prema karakteristikama stila arhitekture, tako na primer, možemo odmah da procenimo doba gradnje arhitektonskog objekta, ali istovremeno, prena tipu konstrukcije i upotrebljanom materijalu, u mogućnosti smo da damo odgovor na podneblje i kljimu u kojoj je građ eno, stepen tehničke obrazovanosti graditelja, pa sve do odgovora na stepen tehničkog nivoa pojedinih društava. Mnogi arhitektonski objekti su visoko sofisticirani i u sebi nose višeslojne, mnogostruke, često skrivene kodove. Otkrivajući njih i proničući u njihovu slojevitost, saznajemo mnoge skrivene informacije, vezane za uslove pod kojima je jedan arhitektonski objekt građen, pa sve do estetskih nazora naručilaca ili nivoa razvoja pojedinih arhitekata. Proučavajući materijale od kojih su objekti sagrađeni, saznajemo mnogo o razvoju građevinske tehnike i indzstrije: spoznajemo mesta iz kojih je ekploatisan građevinski materijal, način njegove dopreme, a iz ovoga, dalje, saznajemo mnogo o nivou razvoja saobraćajne infrastrukture, na primer, kojom je taj mat erijal dopreman. Mnoge informacije o davnim i nestalim civilizacijama saznajemo na osnovu višestrukog kodiranja u arhitekturi. Međutim, slojevitost i višestrukost često postavlja pred analitičara enigme koje nije moguće lako rešiti. Da bi se dobila potpuna i celovit a slika o jednoj k ulturi, a preko njegove arhitekture i građevinske umetnosti, potrebno je često dopuniti je iz ostalih izvora informacija, kao što su: pisani zapisi, slike, fotografije, arhivski podaci, mitovi, legende i dr. Savremena arhitektura je veoma često višestruko kodirana voljom samog projektanta – arhitekte. Gradeći svoj objekat, arhitekta svesno u njega ugrađuje čitav niz kodova koji treba analitičaru ili posmatraču da prenese mnogobrojne informacije. Najčešće su to informacije o stavu projektanta prema određenim kulturnim, estetskim, funkcionalnim ili tehničkim odrednicama. Funkcionalistički objekti, tako, sadrže u sebi jasan kod koji predstavlja objekat u njegovom upotrebnom smislu: arhitektura je očišćena od nepotrebnih detalja i ornamenata, a akcent je dat na upotrebne vrednosti kako pojedinih prostorija, tako i konstruktivnih sklopova i
elemenata (fasada, krov, itd.). Postmodernistički arhitektonski objekti su složeno višestruko kodirani jer sadrže u sebi mnoštvo informacija o odnosu arhitekte prema istorijskom arhitektonskom nasleđu, prema stilovima u arhitekturi; takođe sadrže mnoštvo informacija o naručiocu posla – govore o njegovom kulturnom stavu, ponekad o njegovoj ekscentričnosti i estetskim principima. Jedan objekat može istovremeno da sadrži i međusobno suprotne kodove. Tako na pr., pronalazimo u arhitekturi Alvara Aalta izražen odnos prema prirodi i prirodnim ekološkim tokovima, sa jedne strane, dok sa druge strane vidimo visoku tehniciziranost njegovih objekata, koje je proizvod tehnoloških pri ncipa i stavova autora. Bez obzora na vrstu i karakter arhitektonskih kodova, osnov je u tome da su oni sveprisutni, da određuju i daju karakter jednom arhitektonskom objektu i da su usveopštoj međuzavisnosti univarzalne strukture prostornih kodova kojima je svet naprosto nabijen. Najkomplikovanije strukture višestrukih kodova pronalazimo na prostorima gradova, najčešće istorijskih jezgara. Pariz, Rim, London i drugi gradovi predstavljaju žive enciklopedije iz kojih je moguće čitanje najraznovrsnijih informacija istorijskog, civilizacijskog, kulturnog ili tehničkog karaktera. VIŠESVODNI KROV Krov načinjen upotrebom svodne konstrukcije , na taj način što je više istih ili različitih svodova postavljeno unutar jedinstvenog krovnog svodnog sistema. Višesvodne krovove pronalazimo na objektima grandioznih dimenzija, gde je bilo potrebno savladati velike raspone, ali to nije bilo moguće uraditi upotrebom jednog svoda, već je korišćeno sklapanje više svodova u jedinstven konstruktivni sistem. Primere višesvodnih krovova pronalazimo kod muslimanskih mošeja. VIŠEZALISNI LUK, ZUPČASTI LUK V . L epezasti luk VISINA (engl. rise) 1. Vertikalna mera od gornje linije sufita, podsvodja luka ili svoda do njegove baze. 2. V isina stepenik a: vertikalna distanca izmedju dva susedna gazišta jednog stepeništa, ili visina izmedju donjeg i gornjeg nivoa stepenišnog kraka. VISIN A LUKA (K onst.) V . Strela luka. VISINA LUKA I VISINA SVODA (nem. Bogenhoehe, engl. rise) 1. Rastojanje između linije oslonaca i temena luka. Vertikalno rastojanje izmedju sufita na kruni i nivoa linije oslonca luka ili svoda. 2. (nem. Pfeilhoehe) Streha. Razmak između oslonaca nekog luka(k emfer) i temena luka. VISIN A PRESEKA (nem. G eschosshoehe) U preseku, m era između gornje površine poda jednog sprata do gornje površine poda drugog sprata. VISIN A SPRATA (1) Bruto visina sprata meri se: (a) od površine poda nižeg sprata zgrade do površine poda gornjeg sprata (gradjevinska H br); (b) od gornje ivice medjuspratne konstrukcije nižeg do gornje ivice medjuspratne konstrukcije višeg sprata (konstruktivna H br; ukoliko su podovi na svim spratovima iste debljine, obe visine (a) i (b) iste su. (2) Neto visina meri se: (a) gradjevinska H neto od poda do plafona; (b) konstruktivna H neto kao svetla mera izmedju dveju uzastopn ih medjuspratnih konstrukcija. VISIN A STEPEN ICE (Zgr.). Visinska razlika između dva uzastopna gazišta na stepenicama. VISIN A STE PEN IŠN OG GAZI ŠTA Visinska razlika izmedju dva uzastopnagazišta na stepenicama. VISIN A STEPEN IKA V . Stepenišna visina. V . V isina
687
1.
Visoka renesansa, M ichelangelo, Firenza, kapela Medici, San Lorenzo, unutrašnjost kapele prema oltaru, crtež autora knjige
2.
Višestruko kodiranje u arhitekturi; Alvar Aalto, kapiteli, Olympia, 1953, crtež Višestruko kodiranje; izmedju zena i povratka preindustrijskom stilu života, iz Boericke, Shapito, «H and-made houses»
3.
VISIN A STE PEN IKA, SVET LA VISIN A STE PEN IKA V . Stepenište VISIN A SVOD A (nem. Gewoelbehoeche) V . Svod. V . Strela luka.
VISOKA STOLI CA Naziv za malu stolicu postavljenu na visoke noge, sa funkcijom namene za decu, posebno za njihovo sedenje i hranjenje u periodu dok su bebe. Iako ova stolica nije ušlau širu upotrebu pre XVIII veka, mnogi raniji periodi su je poznavali, kao na primer, period antičkog grčkog nameštaja.
VISIN A ZGRADE Visina od pešačke staze pred zgradom do gornje ivice glavnog venca, ili gornje ivice spoljnog zida zgrade, ako venca nema.
VISOKA UM ETN OST (engl. high art) Umetnost koja teži uzvišenim ciljevima. Uopšteno se izraz upotrebljava i za klasični stil .
VISIN A, KON STRUKTI VN A V . K onstrukt ivna visina
VISOKE Z GRADE V . Oblakoderi
VISIN A, KORISN A V . Korisna visina
VISOKI BRO D (nem. Hochschiff) Prostorni volumen iznad polja glavnog broda jedne crkve (bazilike, katedrale), prostor iznad arkadnog ili stubovnog niza koji nosi zidove sa jedne i druge strane glavnog broda i u kojima se najčešće nalaze prozorski otvori koji osvetljavaju (v. Bazil ik alno osvetljenje) unutrašnjost crkve.
VISIN A STE PEN IŠN OG KRAKA V . Stepenišna visina
VISIN A, SPRATN A V . Spratna visina VISIN A, SVET LA V . Svetla visina, Svetla spratna visina VISIN SKA ART IKUL ACIJA GRADA Naziv za treću dimenziju , odnosno kompoziciju visina građevina jednog grada, koja određuje njegov karakter. Takođe, naziv za lokaciju jednog grada na uzvisini, poput castelluma ili castruma. VISIN SKA KOTA (Geod.) V . Kota (1).
1.
Visoka renesansa; Michelangelo, Porta Pia, Rim, gradska fasada, detalj, crtež autora knjige
2. Vizantijska arhitektura; crkva Uspenja Bogorodičinog u Nikeji, uništena 1922 za vreme grčko-turskog rata 3.
Vitraž; srednjovekovna skica za izradu vitraža, Villard de Honnecourt, “Kolo sreće”, oko 1240
VISOKI DOD IR V . H igh touch VISOKI GRAD V . Gornji grad VISOKI H OR (nem. Hochchor) Deo hora iznad arkadne zone u visini prozorskih otvora neke bazilike , na njenom srednjem brodu.
VISIN SKI SKLO P N aziv za plan fasade ili preseka jednog arh. objekta iz koga je moguće sagledati osnovne arh. elemente postavljene po visini objekta. VISOKI KRAJ KUĆE V. Kraj kuće VISIN SKO OD STO JAN JE, KOT A (1) Visinsko VISOKI OLTAR (engl. H igh altar) G lavni oltar u crkvama ili odstojanje tačke od nekog horizonta ili horizontalne ravni. hramovima. V . Oltar. Ako je visina tačke određena u odnosu na nulu, koju predstavlja srednji nivo mora (kod nas Jadranskog mora), kota VISOKI VIKT ORIJAN SKI STIL (engl. High Victorian) je apsolutna. Ako je utvrđena u odnosu na neku proizvoljno Stil nečega što predstavlja stroge i oštre polihromne strukture u izabranu horizontalnu ravan, kota je relativna. (2) U tehničkim gotičkom preporodu u periodu 1850-tih i 1860-tih, kada je Ruskin držan za glavnog uticajnog autoriteta i arbitra ukusa. planovima, kota je broj koji označava neku dimenziju. VISOKI VIKTORIJANSKI STIL, ROKOKO VISKOELASTIČNOST V. Teorija viskoelastičnosti PREPOROD D rugo ime za stil rok oko preporoda u Britaniji. VISKOZN O PRIGU ŠIVAN JE V . Prigušivanjevibracija VISOKI ZID (nem. H ohe Wand) Slemeni zid kod VISKOZNOST, KOEFICIJENT VISKOZNOSTI V . jednovodnog krov a. K oeficijent visk oznosti VISOKO PRIZE M LJE (Arh.). Prizemlje čiji je pod izdignut VISOK PARTE R (Arh.) V . V isok o prizemlje. iznad terena najmanje 1,0 m, ispod koga se nalazi podrum ili VISOKA ARH IT EKTURA (engl. high architecture) suteren, za razliku od običnog prizemlja, izdignutog manje od Arhitektura koja stremi plemenitom, uzvišenom, u svojoj 1,0 m. formi koja sledi identične sadržaje – sakralnog k araktera. VI SOKO TEHNOLOŠKA RADIONIČKA INDUSTRIJA V . H igh technology cottageindustry VISOKA GOTIKA (engl. High Gothic) D rugi zašiljeni stil iz XIV veka. VISOKO TEH N OLOŠKI V . H i tech. V . H igh tech VISOKA GRADN JA (nem. H ochbau) Podela gradnje prema VISOKO UZDIGNUTE STRUKTURE (engl. high-rise) osnovnim karakteristikama objekta gradnje, u odnosu na Strukture koje se sastoje od više spratova, takodje neboderi njegovu visinu prema terenu na kojem se gradi je:nisk ogradnja i (oblak oderi). visokogradnja. Visoka gradnja predstavlja gradnju objekata čija je osnovna karakteristika njihovo uzdizanje u odnosu na teren. VISOKOGRADNJA (Zgr.). Uslovna, nedovoljno precizna Objekti visokogradnje mogu da budu: prizemni objekti, oznaka (slično nemačkom Hochbau), koja označava onu jednospratni objekt i i višespratni objekti. Izuzetno visoki grupu građevinskih objekata (za razliku od niskogradnje – Tiefbau) koji se približno mogu definisati opštom reči predstavnici visokogradnje su: oblakoderi (neboderi, soliteri). »zgrade« - stambene i slične, industrijske, poljoprivredne itd. VISOKA KU ĆA (nem. Hochhaus) Neka naročito visoka Kao što sama reč kaže, to su građevinski objekti nad zemljom, građevina, koja je podignuta tako da prema svojoj visini što ne znači da svi takvi objekti spadaju u visokogradnju (npr. značajno odstupa od visina okolnih građevina. Visoka kuća se mostovi ili vijadukti, koji se ubrajaju u niskogradnju). gradi naročito u zoni užeg gradskog centra, odnosno, na gradskim područjima gde je cena gradskog zemljišta izuzetno VISOKOVREDNI PORTLAND CEMENT, SUPER visoka, pa je visoka gradnja jedino ekonomski isplativo rešenje. C E M E N T V . Cement, Super cement VISOKA REN ESAN SA (engl. high renaissance) VISTA, VIDIK (ital. viđenje, uvid ) Pogled, naziv za pogled sa Kulminacija renesansne umetnosti (1495-1520.) koju karakterišu jedne urbanističke pozicije ili tačke terena. Bella V ista je naziv radovi umetnika Raphaela, Michelangelo-a i Leonardo da za “lep pogled”. V. predstavlja često opredeljujući princip orijentacije jednog arh. objekta, jer predstavlja tačku sa koje se Vinci-a. pr uža veličanstven pogled na okolinu arh. objekta. U urban. VISOKA RE N ESANSA, STI L VI SOKE REN ESAN SE smislu, v. su pojedine, karakteristične tačke u jednom gradu, Stil rane italijanske renesanse iz perioda ranog XVI veka, na uzvišene u odnosu na okolinu, sa koje se pruza predivan vrhuncu svog razvoja, koji se još zove i cinquecento. pogled na grad i njegovu okolinu. U savremenom urbanizmu,
688
v. ili vidik , postavljaju se na najvišim prirodnim kotama terena historias". T o j e jedan od najstarijih d okumenata koji spominje jednog grada ili na vrhu visokih zgrada, tornjeva i sl. N a v. Poznato je da je u Clunyju oko sredine XIv. postojala vrlo mestima v. podižu se vidikovci. aktivna radionica obojenih stakala. Međutim, prvi sačuvani primerci v. sačuvani in situ potiču iz XIIv. U to vreme nastala VI SU AL SPACE (engl. vizuelni prostor ) V izuelni prostor, naziv je franc. opatij ska crkv a St-D enis središte škole za izradu v ., za onaj prostor kai ima svoje izrazite vizuelne karakteristike: odakle se širio uticaj u ostala mesta Francuske UChartres, prostornu dominantu ili karakterističnu panoramu. Poitiers, Angers). Primenom dijamantnog šiljka omogućeno je sve sitnije i nepravilnije rezanje stakla, pa v. u razdoblju gotike VISULJAK V . D rop postaje fini čipkasti sastav u raskošnij skali boja. U Parizu se VIŠEBOJN A OPEKA, M ULT IKOLO RN A OPEKA razvija naročito jak centar za izradu v. (St. Chapelle), čiji se Poznata takodje kao multi , u upotrebi za oblaganja fasada, sa uticaj širio sve do Engleske i Nemačke. vidnom stranom bojenom u crvenoj, tamno crvenoj, plavoj i U Engleskoj nastaju prvi v. u XII i XIIIv. (katedrala žutoj boji. V . O pek a, tipovi opek e. u Canterburyju, Westminsterska opatija). U X IV v. ti v., prema V I ŠN U U U M E T N O ST I , V I SH N U (sanskrit) Jedno od tri ukusu vremena, postaju kompleksne i raščlanjene kompozicije vrhovna božanstva Hindu panteona – čuvar stvarnog sveta. U (Wells), da kasnije, pod uticajem flam. škola, pređu u sve skulptoralnim predstavama Višnu na glavi ima tijaru, a atributi zamršenije dekorativne oblike koji se javljaju i u manjim su mu: školjka, diskos, buzdovan i lotos. U njegovoj pratnji je crkvama. Iz Francuske se sklonost za v. širi u XIVv., naročito često prikazana Lakšmi (Lakshmi, Shri), njegova supruga, preko Strasbourga i Tiringije u Nemačku, gde se u Bambergu i boginja sreće, srećnog života i lepote, kao i Taruda, mitska Regensburgu razvijaju jaki centri za izradu v. Uticaj iz ptica na kojoj Višnu jaše, ili Ananta, zmija na kojoj leži. Francuske dolazi s nekim zakašnjenjem i u Italiju, gde je zbog V I T A E T E R N A (ital. večni život ) Italijanski naziv za klimatskih prilika taj način ukrašavanja prozora prihvaćen arhitekturu koja predstavlja “večni život”, večne oblike koji relativno kasno. Najjači centri su bili Siena, Firenca i Assisi. nadživljuju kratkotrajni vek njihovog smrtnog stvaraoca i U XVII i XVIIIv. sv e su ređi raznobojni stakleni korisnika. Predstavnici arhitekture vita eterna su: crkve, ukrasi prozora, a sve češće prevladavaju dekorativna mauzoleji, tipovi klasičnih arhitektonskih građevina, velelepni, ornamentika, heraldički motivi i grisaille. idealni u svojim proporcijama, savršeni u svom izgledu. Pojam Intenzivna igra svetla, prolazeći kroz raznobojna se takođe koristi i u ostalim umetnostima, posebno u književnosti, gde sugeriše večnost jedne stilske forme i njenu stakla, privu kla je u novij e doba pažnju f auvista (H . Matisse) i kubista a i neki moderni arhitekti koriste ovu tehniku (Le neprolaznost. Corbusier, C. Unger i dr.). V I T A E T E R N A AR H I T E K T U R A V . D olce vita arhitekt i i VITRAŽA (fr. vitrage) Staklena vrata; staklena pregrada; arhitektura prozorske zavese; prozori; u primenjenoj umetnosti: raznim VITE ŠKI ORM AN V . Orman sa kopljima bojama izrađena dekorativna slika u staklu, kao ukras u arhitektonskom enterijeru. VITKA ARMATU RA V . A rmatura VITKOST ŠTAPA , STEPEN VITKOSTI V . Stepen V I T R E Z A N , V I T R E U X (l. vitreus staklen, fr. vitreux) Staklast, kristalast; providan, sjajan. vitkosti VITOPERNOST POVRŠINE Pojam za nepravilnost V I T R I F I R A N O Pretvoreno u staklastu supstancu putem oblika izvesnih gradjevinskih materijala (opeka, crep, lake izlaganje intenzivnoj toploti, kao kod odredjenih opeka koje se ploče itd.). Tako za rezanu drvenu gradju, koja je usled koriste kao fasadni vezači u diaper radu (rombasti rad). nepravilnog sušenja dobila spiralnu zakrivljenost kaže se da je V I T R I N A (fr. vitrine, nem. Schaukasten) Izložbeni orman, vitoperne pov ršine. izložbena vitrina. Staklen orman za smeštaj sitnijih umetničkih VIT RAJ, VITRAI L (fr. vitr ail) D ekorativne slike od komada predmeta; dućanski izlog; prozor. Niski ormar, zatvoren stakla u boji, povezanih olovnim trakama. Značajan staklom, nalik uzdignuto postavljenom kovčegu, koji ima funkciju izlaganja manjih predmeta u nekom muzeju ili galeriji. dekorativni element u gotskoj sakralnoj arhitekturi. VITRAŽ, VITRAIL (franc. vitrail, engl. stained glass, nem. Glassmalerei, ital. vetrata) Slikarska tehnika, u kojoj se prema crtežu realizuje kompozicija pomoću raznobojnog stakla različitog oblika.
Naziv za element nameštaja izrađenog u vidu zastekljene police, koja ima funkciju izlaganja raznih i objekata, naročito onih koji imaju određenu umetničku vrednost. Vitrine se nalaze u eklopu nameštaja porodičnih kuća i vila, ali se koriste i za izlaganje muzejskih i drugih zbirki umetničkih predmeta. V . Izložbena vitrina. VITRUVIJANSKI OTVOR (engl. Vitruvian opening) Ulazna vrata, vratni prolaz ili prozor kod kojih su stranice blago nagnute ka unutrašnjosti, prema vrhu, dajući im snažan, težak, egipatski izgled. Vitruvijanski otvor je dobio ime po tome što ga je prvi put opisao V itruvije.
Najstarijim primercima v. obično se smatraju staklene ploče velikih prozora na bazilikama IV -Vv., sastavljene od brojnih ulomaka providnog selenita, uloženih u zamršeno geometrijski oblikovano mrežište od kamena, maltera ili drveta. (Rim, Sta Sabina), ili providne prozorske ploče od alabastera (Ravenna). Obojeni prozori spominju se tek poč. IXv. u vreme pape Lava III i Benedikta III. Međutim, pravi razvoj v. može se pratiti tek od Xv., kad su po prvi put VITRUVIJANSKI ZAVOJ (engl. vitruvian scroll, running teške tranzene i mrežišta od kamena odnosno maltera dog) Klasičan ornament često korišćen na frizu , sličan zamenjene metalim a. U srednjovek. traktatima o umetnosti, talasastom ornamentu. Ponekad se zove V itruvijansk i svitak. detaljno su pobeležena iskustva u vezi sa izvođenjem v. (pripremanje staklenih elemenata i njihovo povezivanje VIT RUVI JAN SKI Z AVOJ KOD N AME ŠTAJA Takodje olovom u dekorativne svrhe). Upotr eba savitlj ivih i koj e mogu talasasti svitak, pas koji trči. Dekorativni motiv neoklasicističkog lakše pratiti nepravilnosti staklenih elemenata sastavljenih u stila. Predstavlja kontinualne serije voluta u horizontalnom redu, sve složenije kompozicije, omogućuje sve bogatiji razvoj ove obično upotrebljenih kod friza korniša ispod gornje ploče slikarske tehnike, kod koje usko sarađuju umetnik i zanatlija jednog stola. Vitr uvij anski zavoj – imenovan po Vitr uviju, staklar. U Xv. pominje se u Reimsu biskup Adalberon, koji je arhitektonskom autoritetu iz perioda antičkog Rima – obnovio prozorska stakla katedrale staklima "continentibus derivirao je iz klasične arhitekture. Posebno ga je favorizovao i
689
1. 2. 3.
Gotički vitraž Vizantijski arhitektonski elementi (Španija) A ja Sofij a, K onstantinop olj,, osnova krova
koristio W illiam K ent i dr ugi dizajneri n ameštaja u palladijansk om stilu u Britaniji u periodu ranog XVIII veka. VIVARIA PISCIUM (lat.) U ant. rim. vreme, naziv za ribnjake, koji su imali funkciju držanja žive ribe i proizvodnje ribe kao hrane. Građene su uz veće ekonomije. VIVO 1. Stablo jednog stuba. 2. Kon struktivna površina ili drugi deo gradjevine, medjutim posebno konstruktivna površina stuba ili pilastera- VIZAN TI JSKA ARH IT EKTURA O vizantijskoj arh. i vizantijskoj umetnosti uopšte, dugo se imalo pogrešno mišljenje. Verovalo se da vizantijska umetnost i arh. nisu ništa drugo do degenerisani, umrtvljeni i okamenjeni ostaci rimskih i helenističkih pravaca. Naučna istraživanja, pok azala su da ovo ne odgovara stvarnosti. Vizant. arh. i umetn. zivele su svojim zivotom i razvijale se paralelno sa evolucijom i promenama koje su nastupale na teritorijama pod vizantijskom u pravom.
Potrebno je međutim, pre svega odrediti opseg i granice ove arh. Posmatrajući u celini, Gornja Mesopotamija i Mala Azija, i Sirija, i Koptsko područje, Severna Afrika, pa i Jermenija, sve dok nisu potpale pod arabljansku, odnosno, tursku ili mongolsku vlast, teritorijalno su bile obuhvaćene, bilo stalno ili iz vesno kraće vreme, granicama IstočNog rimskog carstva, odnosno, Vizantije. Arh., koja se razvijala na ovim područjima ne nazivamo međutim vizantijskom i to iz razloga što se pojavljuje sa osobinama karakterističnim za svaku od ovih zemalja pojedinačno. Vizantijskom arh. naziva se, iako mozda nedovoljno opravdano, samo ona arh. koja se razvija u Carigradu, na južnim krajevima Balkanskog poluostrva, u zapadnim oblastima Male Azije i na jegejskim ostrvima, tj. tamo gde je u pretežnoj većini bilo grčkog stanovništva. Ima je pored toga još u Raveni, Veneciji, južnoj It aliji i na K rimu , iz vremena kada su ove oblasti b ile pod vizantijskom dominacijom, ia ako ovde, sasvim prirodno, dobija i specifične odlike. Napredak tehnike omogućio je arhitektima, čiji je društ veni položaj bio relativno dosta nezavisan, da dođu i do novih rešenja, oslanjajući se na dotadašnje tekovine u arh. kako Rima, tako i Bliskog Istoka, pa i Balkana. No društveni uslovi pod kojima se ova arh. razvijala dosta su složeni, a tokom vremena se i sami menjaju, te se tako razvitak vizant. građevinarstva može podeliti u nekoliko izdvojenih perioda. Izdvojene celine ili periodi razvoja vizantijske arhitekture, najčešće u sledeće: carstva, V II veka,
1. Vizantijska arhitektura u doba Istočnog rimskog
2 . V i z antijska arhitektura u doba od kraja V do početka
3. V izantijsk a arhitektura u Raveni, 4. Vizantijska arhitektura u doba od početka VII do sredineI X vek a, X II vek a,
5. V izantijsk a arhitek tura u doba od sredine IX k o kraja
6. V izantijska arhit ek tura u doba rascepk anosti drž ave, od početka XIII do sredineX V vek a. 1.
Crkva Sv. Sofije u Solunu, sa sažetim upisanim krstom I vrstom obimnog broda
2.
Bazilika sa kupolom Sv. Irene u Carigradu, iz 532.g. Aja Sofija u Carigradu, 532-537 Crkv a Sergija I V akha u Carigradu, 530
3. 4.
VIZAN TI JSKA ARH IT EKTURA U D OBA ISTOČNOG RIMSKOG CARSTVA Stari grad Vizant, osnovan 667.g.p.n.e., godine 327-330. pretvoren je pod K onstantino m u K onstantinop olj, odnosno, Carigrad, sa pretenzijom da postane “N ovi Rim” , ili “ D rugi Rim”. Tada već on postaje prestonicom celog Rimskog carstva, a od 395.g., posle podele ovoga na Zapadno i Istočno, prestpnicom ovog poslednjeg.
Međutim, društveni odnosi, upoređeni sa onima koji su vladali u Rimskoj imperiji, u suštini se nisu mnogo izmenili, iako su, bar u formalnom pogledu dobili nešto drukčiji oblik; stari rimski autokratski i birokratski poredak u stvari je u osnovi zadržan. K ao posledica, u Carigradu se stvara arh., koja se u najvećoj meri vezuje za ant. rimsku, odnosno, helenističku. Široke ulice sa kolonadama, veliki trgovi opervaženi porticima, mnogobrojne palate, među kojima su bile najznačajnije carska “Sveta palata”, Teodosijeva (II) palata Vukoleon, palata Senata, Telesterion (carigradski univerzitet), prefektura, riznica, zatim hipodrom, kupatila: Zeuksipovo, Ahileusovo, Evdoksijino, Arkadiusovo, tijumfalni luci: Konstantinov i Teodosijev, komemorativni stubovi: Teodosijev i Arkadiusov, akvadukti i cisterne, daju Carigradu potpuni karakter jedne antičke, rimsko-helenističke varoši. M eđutim, ova varoš je imala i svoje naličje, u vidu periferije, po kojoj se masa obespravljene sirotinje tiskala po nezdravim straćarama. Nikoše tada i mnogobrojni hramovi u obliku helenističkih bazilika. Sam Konstantin podiže u Carigradu 24 crkve, među kojima je bazilika Aja Sofija (Hram M udrosti), sv. Irenu i m artirio n sv. Apostola. Sa konačnim odvajanjem od Zapadnog Rimskog carstva, 395.g., Carigrad se postepeno, već u toku V, a zatim sve jače, u toku VI, a naročito VIIv., počinje polako pretvarati u pr estonicu jedne ne antičke helenističko-rimske, već istočnjačke apsolutističke države. Postepeni preobražaj varoši vrši se na svim poljima. Bogatije grčko i grcizirano stanovništvo, pomaže svim silama vladara na učvršćivanju i jačanju centralizma, koji obezbeđuje sigurnost i razvitak same trgov ine. S druge strane, sam valdar ovako osnažen, uspeva da sebi potčini i crkvu, što dovodi do tzv. cezaropapizma. S druge strane velika opasnost počinje da preti državi od Germana i Slovena sa severa i od Persijanaca i Arabljana sa jugoistoka. Njihovi česti upadi primoravaju vladare da drže veliku vojsku, a s tim i da sve više opterećuju narod dažbinama, što uzrokuje otpor stanovništva. To dvojako neprijateljstvo koje dolazi spolja ali i iznutra, nateruje vlastodršce da podižu veliki broj tvrđava i da snažnim zidovima opasuju već postojeće gradove. S druge strane, oko ovih tvrđava niču postepeno predgrađa, koja se, razvitkom zanatstva i trgovin u njima, ponekad pretvaraju u prava velika gradska naselja. K ao jednu od najtipičnijih tvrđava ovog doba pomenimo samo Carigrad, čiji su obimni zidovi podignuti u prvoj polovi ni IV v pod K onstantinom , pa zatim prošireni krajem prve polvine Vv.Tada je podignuta monum entalna kapija, “ Z latna vrata”. Trasiranje tvrđava ne ide samo po antičkim krutim geometrijskim oblicima, već je elastičnije i više prilagođeno terenu. Mesto za njihovo podizanje se bira tako da su bar dve strane branjene i prirodnim preprekama, vodom ili jakim strminama.
Obimni zidovi, rađeni obično od lomljenog kamena utopljenog u malter, visoki su (10-12m) i puni (debljine i do 4m); sa gornje strane su ozupčani, i na svakih 50 80m spolja su ojačani kulama obično kvadratne, ređe poligonalne ili polukružne osnove. Ispred spoljnjeg zida iskopan je dubok rov, širine ponekad i do 20m, u koji se puštala voda. Naročita je pažnja obraćana ulaznim kapijama, koje se nalaze na glavnim saobraćajnim putevima, a koje su dosta duboke i obezbeđene sa po dve kule. VIZ AN TI JSKA ARH IT EKTU RA U DOBA OD KRAJA V DO POČETKA VII VEKA Izvanredan polet imperija
dobija naročito u drugoj četvrtini Viv., posebno pod Justinijanom (527-565.), kada su veštim diplomatskim manevrisanjem varvari angažovani u međusobnu borbu, te je tako od države odstranjena neposredna opasnost od njihove invazije. Pored toga najamna vojska, oslobođena, iskorišćena
690
je za ponovno vraćanje pojedinih nedavno izgubljenih teritorija u Italiji, na Balkanu, u Severnoj Africi, pa čak i na Pirinejskom poluostrvu. Međutim, velike dažbine i nameti doveli su do unutrašnje pobune Nike, 532.g., kojom prilikom su nastradale mnoge građevine u Carigradu. Ustanak je bio krvavo ugušen, nameti su bili još više povećani, zatvoreni su i univerziteti u Carigradu i Akademija u Atini. Kroz Codex Justinianum, odnosno, Corpus iuris civilis zbirku ant. rim. zakona, učinjen je pokušaj da se ponovo učvrsti stari robovlasnički društveni sistem. Moć viših društvenih klasa i njihovog glavnog eksponenta, vasilevsa, čija se ličnost pretvara u polubožanstvo, neobično se pojačava. Uporedo sa ovim, raste broj arhitektonskih porudzbina, kojima su obnavljane uništene građevine i građene nove koje su svojim sjajem reprezentovale i slavile vladara. Najzad, podizanjem velelepnih crkava, bilo je potrebno podvući jedinstvo državne i crkvene vlasti, stvarno koncentrisane u rukama imperatora. Prema Prokopijevim rukopisima, “De Aedificis”, vidimo da je tada, pored ostaloga, podignuta velika palata senata, na obnovljenom trgu Avgusteonu; obnovljeno je Zeuksipovo kupatilo, koje je bilo izgorelo 532.g., kao i dve ogromne cisterne (Bim-bir-direk - “Hiljadu i jedan srtub” i Jere-Batan-Seraj). U drugoj polovini Viv. Justinijan II dodao je u carskoj palati salu - krizotriklinos - “ Z latana dvorana” . Sve ove građevine po svome tipu se postepeno udaljuju od ant. uzora i sve više se sa ovima kombinuju istočnjački elementi iz Mesopotamije, Male Azije, Sirije i donjeg Egipta. U pogledu na crkvenu arh. takođe opažamo isti pokret prema Istoku. Novi konstruktivni elementi, koji se sve više počinju upotrebljavati: svodovi, a naročito kupole, određuju i arh. sklop novopodignutih građevina. Bogatstvo u građevinskom materijalu, u dobrom kamenu za izradu svodova, zatim u odličnoj opeci i drvetu, omogućuju da ove konstrukcije budu stabilne i dugotrajne. Konstrukcija zidova izvodi se na način kako su rađene i same helenističke bazilike, ili samo od opeka, ili od opeka i kamena, koji alterniraju u širokim pojasevima. Smatra se da je jedan od prvih podignutih hramova ovakve vrste, crkva sv. Sofije u Solunu, na prelazu iz V u Viv. (datovanje do danas nije sigurno utvrđeno). Po svome sklopu ova građevina predstavlja osnovu sažetog upisanog krsta, opervaženog sa triju strana obimnim brodovima sa tribinama. Nešto kasnije, 530.g. pojavljuje se u Carigradu crkva sv. Serghija i Vakha. Nad centralnim oktogonim prostorom izrađena je kalota, iznutra “kriškastog”, naizmenično ravnog i “dinjastog” oblika, tako da su na taj način izbegnuti pandantifi i trompe. Istih godina, 533.g., podignuta je u Carigradu i crkva sv. Irene, u obliku bazilike sa kupolom i transeptom. Iako kod nje postoji i atrijum, koji odudara od helenističkih, ova crkva se po svemu vezuje za tipov e maloazijske arh. K omb inacijom centr alnog rešenja i bazilike sa kupolom došlo se 532-537.g. do jedne od najgenijalnije zamišljenih i ikada izvedenih građevina, do :Velike crkve”, do Aja Sofije u Carigradu. Pet godina deset hiljada radnika, pod rukovodstvom Antemija iz Trala i Izidora iz Mileta, dvojice arhitekata iz Male Azije, Anadolije, radilo je na njenom podizanju. Za njeno kube, 31m raspona i 55m visine temena, Prokopije kaže da je “čudno i strašno delo, koje izgleda kao da visi, zlatnim lancima obešeno o nebo”. Njena kalota, rađena od kriškastih sekcija stabilizovanih nizom od 40 radijalno poređanih rebara, neobično je plitka. Samu kalotu poduhvataju u uglovima pandantifi, a na čeonoj i začeonoj strani po jedna polukalota istog prečnika. Svaka od ovih polukalota prihvaćena je i sama, u glavnoj osnovi, po jednim polukružnim lukom, a sa strane po dvema manjim
polukalotama. Crkva ima i dvospratni narteks, kao i jednu spoljnu podužnu pripratu, tzv. eksonarteks (egzonarteks). Opisanim konstruktivnim sklopom postignuta su dva značajna rezultata. Prvo, ceo svodni sistem centralnog dela oslanja se u stvari na osam određenih tačaka, osam masivnih stubaca, od kojih su centralni najsnazniji. D rugo, postignut a je izvanredna jedinstvenost i povezanost centralnog prostora, kako u osnovi tako i u prostornom pogledu, sa izvanredno skladno urađenim proporcijama. No sa Aja Sofijom ne iscrpljuju se arhitektonski tipo vi ovoga doba. Kod crkve posvećene sv. Apostolima, građene 536-546.g., nailazimo na rešenje u obliku slobodnog krsta. N ajzad, van Carigrada nailazimo u ov o doba i na kružna rešenja, kao na pr. crkva u Preslavu, u Bugarskoj, u konjuhu, kod K ratova (M akedonija) i dr. VIZANTIJSKA ARHITEKTURA U DOBA OD POČETKA VII DO SREDINE IX VEKA N apon izra en u doba Justinijana i njegovih neposrednih naslednika, kako u ekonomskom tako i u vojnom pogledu, državu je prilično iscrpeo. O na postaje cilj napada Slovena sa severa i A rabljana sa jugoistoka. Sloveni još početkom VIv. postepeno naseljavaju Balkansko poluostrvo, a Vizantija im daje zemlju koja je posle prolaska germanskih i avarskih hordi bila opustošena.
S druge strane, krajem prve polovine VIIv., definitivn o osvajaju Gornj u M esopotamiju, Siriju, donj i Egipat i severnu Afriku. Veliki deo naročito bogatog stanovništva beži iz ovih krajeva u Carigrad i druge helenističke centre na obalama Male Azije. Vizantija je morala da drži jaku vojsku da bi odbranila ono što je ostalo, što d odatno m aterijalno iscrpljuj e narod. Vladari se okreću crkvi, u nameri da od nje preuzmu bogatstva koja je imala: ogromne komplekse zemljišta i dr., što joj je omogućavalo da ugrožava pozicije vladara. Sada se dvor obraća prvobitnom hrišćanstvu, iz koga izvlači samo jedan element: to je zabrana pravljenja i obozavanja idola, doneta još na Elvirskom saboru 306.g. Pod tim izgovorom, vladari zabranjuju izradu ikona i naređuju njihovo uništavanje, kao i uništavanje mozaika i fresaka na kojima se nalaze razne svetiteljske predstave. Bio je to period ikonoklazme, odnosno, ikonoborstva. Mnogi manastiri bili su zatvoreni i pretvoreni u vojna utvrđenja. Međutim, ceo ovaj proces, na kraju je ipak rezultovao mirenjem drzave i crkve. U takvim društvenim prilikama i arhitektonska produkcija je bila smanjena. U civilnoj arh., značajna je palata K alke, u Raveni, pogrešno nazvana “ Teodorihovo m palatom”, koju je u stvari podigao početkom VIIIv. jedan vizantijski guverner.
U verskoj arh., značajna je crkva sv. Andreje iz K rizisa (VI Iv.), u Carigradu, pretvorena u džamiju K odža Mustafa paše, sa kupolom na niskom tamburu, poduhvaćenu pandantifima. Van Carigrada, sagrađena je crkva Bogorodičinog uspenja u Nikeji, iz VIIIv., u zapadnom delu Male Azije u vidu kombinovanog sažetog upisanog krsta i bazilike sa niskom kupolom. Pojavljuju se takođe i dalje bazilike, no one predstavljaju neku vrstu kombinacije između helenističkih i orijentalnih, kao što je bazilika sv. Sofije u Nikeji, mozda iz VII-VIIIv. Na ovim građevinama ispoljava se tendencija s jedne strane za imit iranjem v elikih tvorevina prethodne epohe, s druge za unošenjem novih istočnjačkih tendencija. Građevine su još uvek masivne i zbijene, dok im je plastična dekoracija manje stroga, slobodnija, ali i neveštije rađena od prethodne i inspirisana uticajima iz Sirije i Male Azije.
691
U unutrašnjosti crkava, pojavljuje se dekoracija
1.
Crkva Sv. Andreje iz Krizisa, Carigrad, VII vek
2.
Crkva Bogorodičinog uspenja u Nikeji, poč. VIII veka Crkva Sv. M arka u veneciji, IX -X I vek Crkva Sv. Luke u Fokidi, X -XI vek
3. 4.
1.
Crkva manastira Vatopeda, Sv. Gora, kraj X veka
2. 3. 4. 5.
Crkva manastira H ore - Kahrije džamija X II v. Levo crkva N ea M oni, H ios, 1050 D esno crkva Sv. A postola, At ina, XI vek Crkva manastira V rontohi ona, M istra, X iv.
upotrebom mramornih ploča, a i mozaika, ali su motivi na ovome drugačiji od ranijih. Umesto prikaza verskog karaktera, uzetih i z Starog i N ovog zaveta, pojavlj uju se pejsaži sa drvećem, zverima i pticama, uokvirenim lozicama, tako da je unutrašnjost hrama pre ličila na “vrt ili kavez”, nego na crkvu. VIZAN TI JSKA ARH ITE KTURA U D OBA OD SRED IN E IX DO PRED KRAJ XII VEKA Viši društveni slojevi u Vizantiji, sa vladarem na čelu, ojačani oduzimanjem crkvene zemlje, uspeli su upotpunosti da utvrde svoj ranije poljuljani položaj, a samim tim i da se pomire sa crkvom. Tako je tokom vremena, a naročito u XI i XIIv. i došlo do postepenog, delimičnog vraćanja zemlje manastirima, koji su sada podržavali carsku vl ast. D ržava je odolela napadima Slovena i Arabljana, a kasnije, u toku XIIv. imala je da izdrži velike borbe sa krstašima. S druge strane, crkva je odolevala sve jačim imperijalističkim težnjama katoličkog Rima. Sukobi između rimske i carigradske crkve dešavali su se uostalom i ranije, a u vezi sa odnosom crkve prema novopridošlom slovenskom stanovništvu, u čijem je pokrštavanju Vizantija pokazala veliku umešnost, šireći hrišćanstvo na slovenskim jezicima, a ne na latinskom. Takođe, u južnoj Italiji, u kojoj je Vizantija imala ne male interese, došlo je do snažnog jačanja papskog uticaja. Oblici bogosluzenja se potpuno fiksiraju, tako se u centralnom delu crkve razvijaju čitave blještave scene, koje u hipertrof iranom obli ku opon ašaju i dvorski ceremonijal. Sve je ovo pruži lo pogodne mogućnosti za pojačanu arhitektonsku delatnost, u kojoj se vidi jačanje uticaja bliskog Istoka, sa kojim je Carigrad bio u neposrednoj vezi, a slabljenje antičke tradicije. Sve ovo je dovodilo do stvaranja razlika od katoličkog Rima. U drugoj polovini Ixv., Vasilije I (867-886), osnivač nove, makedonske dinastije, podiže sebi luksuznu palatu, Keurgion, a takođe i veliki broj hramova, 43, među kojima je bila najčuvenija Nova crkva, Nea. Bila je to građevina izgrađena po tipu upisanog krsta, ali je imala pet kupola, koje nisu bile raspoređene iznad krakova krsta, već iznad prostora u uglovima između krakova krsta, tako da je ceo konstruktivni sklop imao daleko zreliji oblik. Druga građevina ovog tipa je crkva sv. Pantelejmona u istoimenom manastiru kod sela Nerezi (kod Skoplja), iz 1164.g. U ruskoj arh., ovaj će tip biti jako omiljen od kraja Xv. a kasnije će biti reprodukovan i na drugim mestima. Većina crkava ove epohe ipak ima oblik upisanog krsta u raznim varijacijama. Primeri ovakvih građevina su: u Carigradu crkve Panakrantos (Feneri-Isa džamija, Mirelion (Budr um džamij a), sv. Teodor (K ilise džamija), iz druge polovine Xiv., zatim Pantepopte (Eski-Imaret džamija), s kraja XI i Pantokratora (Zeorek džamija), iz XIIv. U Kapnikareji i Maloj Metropoli u Atini, obe crkve iz Xiv., crkve Krizokefalos i sv. Sofija u Trapezuntu, iz XIIv., kao i severna crkva manastira sv. L uke u Fokidi, i z druge polovine Xv . Sasvim izuzetno nailazimo i na rešenje potpuno sažetog upisanog krsta, svedenog gotovo samo na potkupolni prostor i svetilište, kao na pr. u najstarijem delu hrama Mone tis-Ho ras (K arije džamija) u Carigradu, iz prve polovin e XI Iv. Isto tako je retko rešenje u obliku potpuno slobodnog krsta, kao u crkvi Paleopanagija u Manoladi, u Ahaji, iz XIIv. (?). No oblik upisanog krsta može da se komplikuje. Ako je kupola nešto većeg raspona, onda se sva četiri kraka dele na po tri traveja, od kojih samo srednji zadržava visinu koja dopire pod samo kube, dok su ostali niži. Ovakav sklop nalazimo u južnoj crkvi manastira sv. Luke u Fokidi, verovatno i z prve četvrtine Xiv., u manastiru Dafni kod Atine, iz druge polovine Xiv.
Na kraju X i u toku Xiv. pojavljuje se na sv. Gori, na Atosu, kod Soluna, veći broj manastira koji među sobom obrazuju neku vrstu nezavisne crkvene republike. Crkve u ovim manastirima imaju specifičan oblik tipa upisanog krsta, sa vdema bočnim apsidama, iznad kojih polukalote poduhvataju čela bočnih poluobličastih svodova ispod kupole. Dobijamo na taj način kombinaciju trikonhosa i rešenja u obliku upisanog krsta. Ovom tipu pripadaju crkve manastira Lavre, Vatopeda, Iv irona, H ilandara, Ksenofona i d r. Izuzetno u crkvi sv. Apostola u Atini, iz Xiv., nalazimo kombinaciju jednostavnog upisanog krsta, trikon hosa i o ktogona.
Čist trikonhos je redak, a nalazimo ga u crkvi sv. Nikole u Platani, kod Patrasa, juznoj crkvici Vatopeda i hramu sv. Il ije u Solunu, iz X iv. Prostorna kompozicija ovih crkava je nešto življa i dinamičnija, dok mase i dalje ostaju dobro proporcionisane. N a fasadama se javljaju široke slepe arkade, plitko i stepenasto usečene u zid, koje odgovaraju lucima i svodovima u unutrašnjosti građevine. Tamburi i kupola se oživljavaju kolonetama. Same fasade rađene su obično od opeke i kamena, u horizontalnim redovima. Tamburi kupola rađeni su gotovo redovno samo od opeka. Obrada portala ne razlikuje se mnogo od one u ranijoj eposi. Prozori su jednostavni i obično lučno završeni. Ima ih podeljenih jednom ili dvema kolonetama na bifore, odnosno, trifore. Reljefna dek oracija je sasvim plitka, sastoji se iz lozica, koje mogu biti upletene u ptice ili životinje - ljudskih figura gotovo n ikad nema. N a freskama prevladavaju velike, čvrsto rađene kompozicije, zatvorene obično u kakvu ograničenu arhitektonsku površinu, ili povezane među sobom u dugačke frizove. Po stilu, freska i mozaici se vezuju za obrasce ant. hrišć. doba. Značajni su i mozaici profanog karaktera, za koje imamo podataka da su rađeni na carskim palatama. Civilna i vojna arhitektura ovog doba malo je poznata. U ovom periodu, neki od manastira dobijaju mnogobrojne konake i opasuju se utvrđenim zidovima, ojačanim kulama, tako da zajedno sa crkvom a često i mnogobrojnim malim kapelama - paraklisima - sačuvaju živopisnu urbanističku celinu. VIZAN TIJSKA ARH ITE KTURA U DO BA RASCEPKANOSTI DRŽAVE, OD POČETKA XIII DO SREDINE XV VEKA U toku XIIv. krstaški ratovi, dovode do osnivanja nekolikih latinskih feudalnih državica u Siriji i Palestini. N o, to k rstašima nije bilo dovol jno. I V krstaški pohod se završava 1204.g., ne ponovnim “oslobođenjem” Jerusalima od Muslimana, već zauzimanjem Carigrada i uništavanjem vizantijske supremacije u istočnom području Sredozemnog mora.
Carigrad postaje sada centar novog Latinskog carstva, koje obuhvata veliki deo današnje Grčke i deo Male Azije, dok je Vizantija razbijena na nekoliko manjih državica: na Nikejsko i Trapezuntsko carstvo i Epirsku, Solunsku, Vodensku i Jeladsku despotovinu. Međutim, mnogobrojne suprotnosti koje postoje među zapadnim feudalcima u novoosnovanim latinskim drzavama, dovode do njihovog iznurivanja, tako da je s jedne strane Arabljanima, s druge Vizantiji, bilo relativno lako da ponovo dođu u posed svojih bivših teritorija. Vizantija ovo postize osvajanjem Carigrada, 1261.g., no ona nije više ono što je ranije bila. Carigrad je tada bio već jako osiromašio, ne samo zbog pljačke koju je pretrpeo, već mnogo više zbog gubitka tržišta na
692
Sredozemnom moru, koj e je preuzela Venecija. N ajzad, crepovi specijanog oblika, kao i cevi sa krstastim, četvorlisnim rasparčanost države, koju su feudalci stalno održavali, čeonim delom, koji se utapaju u malter. nasuprot centralističkim težnjama dvora, pod Paleolozima, Oblik portala i prozora ne menja se prema onome iz dovela je do jakog oslabljenja drzave, koju su Turci usled toga prethodne epohe. brzo pokorili. 1453.g. pao je Carigrad, a ubrzo i svi ostali delovi vizantijskog carstva. Profili postaju jako uprošćeni, a plastična dekoracija se svodi na minimum. Ar hitektonska produkcija ovog doba nije bi la mala, ali je imala drukčiji karakter nego ranije. Po velikim gradovima Usled opšteg osiromašenja, mozaike nalazimo i značajnijim manastirima, potreba za crkvama bila je zasićena. samo izuzetno. Većina crkava, međutim, dekorisana je No zato se zidaju mnogobrojne crkve po manastirskim freskama. metosima i novim manastirima, koje osnivaju feudalci, dajući im komplekse svog zemljišta. Ove su građevine daleko manje od VIZAN TI JSKA ARH ITE KTURA U RAVEN I Iako ne u potpunosti, neke od ravenskih građevina, naročito po načinju onih iz r anijih perioda. tretiranja dekorativne plastike i po obradi polihromne Naročito se ističe tzv. grčka arhitektonska škola, na dekoracije - mozaika - mogu se svrstati u širu sferu vizantijskoPeloponezu i u Trakiji, dosta čvrsto povezana sa istočnjačke arh. ovog doba. makedonskom. O va škola, sa centrim a u Solunu, Mi stri i Ar ti, Od 404.g. Ravena postaje prestonicom Zapadnog razvija se na teritoriji koja je već i u prethodnoj epohi dala značajne spomenike: sv. Luka u Fokidi, Dafni, Monevmasija rimskog carstva. Ona to ostaje i pod varvarima, posle 476., a 539.g. prisajedinjena je Istočnom rimskom carstvu. Otuda u itd. ovo doba susrećemo ovde neobičNo jak uticaj kako Carigrada, Po konstrukciji i rešenju osnova, građevine ove tako i hrišć. arh. Bliskog Istoka . Ar hitektonska delatnost u njoj epohe drže se uglavnom tipova prethodne periode. Izuzetno, neobično je jaka naročito u drugoj četvrtini V, a zatim krajem nailazimo na poneku crkvu sa jako naglašenim centralnim ovog i u toku Viv. delom, u obliku sažetog krsta, opervaženog sa triju strana Prve značajne građevine u Raveni bile su bazilike (v. nižim brodovima, kao u južnoj crkvi Pamakaristosa u Hrišćanske bazilike). One sačinjavaju prelaz između latinskih i Carigradu, iz 1294.g. Sličan je slučaj i sa Panaijom helenističkih bazilika, mada po svome obliku pripadaju više Parigoritisom u A rti, sa kraja X II Iv. ovoj drugoj grupi. Najčešći je slučaj da je građevina rađena u obliku Osim bazilika u Raveni su građene i građevine upisanog krsta, kao u sv. Apostolima u Solunu, sa samog početka X IV v. K od nje je centralni, krstoobrazni deo drugog tipa, koje se daleko više približavaju istočnjačkoj, obuhvaćen spolja sa triju strana obimnim brodom, iznad čijeg odnosno, vizantijskoj arh. se svakog ugla izdiže po jedna manja kupola. Ovome tipu Značajna je grobna crkva Gala Plačidije, iz 430 pripadaju još i grobna crkva pripojena u X IV v. uz Bogorodicu 450.g., koja je rešena u obliku slobodnog krsta, sa nekom Pamakaristos (Fetije dzamija) u Carigradu, zatim Evangelistrija vrstom kule kvadratnog preseka, kod koje je plitka kalota, u M istri, iz XI Vv . i sv. Sozon u Jeraki. Na Svetoj G ori, podižu prihvaćena na svakoj od četiri strane prislonjenim lucima. se građevine ranijeg tipa, kombinacije upisanog krsta i trikonhosa, u manastirima Pantokratoru, Dohiraju, Interesantne su zatim d ve krstionice. Krstionica D ionisijatu, Simono petri i sv. Pavlu, iz X IV v. pravovernih, S. Giovanni in Fonte, iz sredine Vv., rešena je u obliku oktogona, sa po jednom polukruznom nišom u svakoj Pored ovih tipova, nailazimo i na čiste bazilike sa od četiri zakošene strane i stubovima u osam uglova. Arijevski kupolom, kao što je crkva Vlaherne u Arti, iz 1237-1271.g. baptisterijum, sa početka Viv. sadrži centralni deo koji je Nailazimo takođe i na kombinaciju bazilike sa obuhvaćen oktogonalnim obimnim brodom. kupolom, sa petkupolnim tipom u obliku upisanog krsta, kao Svakako jedna od najznačajnijih ravenskih na pr. u Vrontohionu u M istri, iz X IV v. građevina je S. Vitale, iz druge četvrtine Viv. Po svome tipu, Ima ih najzad u obliku čistih trobrodnih bazilika sa ona se u mnogo čemu vezuje za crkvu Sergija i Vakha u ravnim tavanicama: sv. Teodore u Arti, iz sredine XIIv., kao i Carigradu, a takođe i za istočnjačke prototipove. Spoljnji zid je zasvedenih bazilika bez kupole ili sa kupolom, u Morfu na kod ove crkve rešen u obliku oktogona, dok se na svakoj K ipru, sa kraja XI Vv ., a nalazimo ih i sa centralnim delom strani unutarnjega nalazi po jedna polukalota, osim prema zasvedenim poprečnim poluobličastim svodom, kao kod oltarskoj apsidi, ispred koje je travej zasveden krstastim svodom. K ato-Panaije u Arti, iz X II Iv. Građevine ovog doba karakterišu se svojom Uz hram, redovno se javlja i narteks, često masivnošću i zbijenim, ponekad glomaznim oblicima. Njihova dvospratan, sa jednom centralnom i dvema bočnim kupolama, prostorna razuđenost je direktna posledica unutarnjeg sklopa, a češća je i upotreba zvonika. čiji je organizam i spolja bio vidan, dok se do njegovog Prostorna k ompozicija je dinamična; tambur kubeta proporcionisanja dolazilo i geometrijskim i aritmetičkim običNo je izduženiji, a spolja nije više dvanaestostran, već razmeravanjem. D inamik a se postiže kupolama, niskim i oktogonalan. Apsida sada ima ne više samo trostranih i masivnim, bez tambura i apsidama koje su spolja obično petostranih, već i sedmostranih, kao na pr. na crkvi sv. trostrane, a ponekad i petostrane. Apostola u Solunu. Igra krovova postaje još zivlja. Fasade su mirne, jednostavne i skromne, oživljene Fasade su isto tako življe nego ranije. Pojavljuje se katkad velikim plitkim slepim arkadama koje odgovaraju veći broj plitkih slepih arkada, koje odgovaraju unutarnjim unutarnjim lucima i svodovim a. lucim a, ali su po nekad i lazne. O d venaca ima malo ostataka; međutim, Polihromija fasada još je pazljivije istaknuta nego pretpostavlja se da su imali vrlo slabe ispade i mršavu ranije. K ombin ovanje opeke i kamena brizljivije je i zvedeno, a profilaciju. Ponekad su rađeni i postepenim ispuštanjem spojnice maltera preciznije izvučene. Pored toga, prave se nekoliko redova opeke. U unutrašnjosti, razuđenost je razne kombinacije i od same opeke: meanderi, cik cak linije, bogatija; u većini slučajeva ona se postize nizovima ponekad i šare u obliku “riblje kosti” i dr. Od terakote, prave se i mali dvospratnih arkada.
693
1.
Levo, fasada crkve Sv. Teodora – K ili se džamija, XI vek
2.
Desno, crkva Sv. Apostola u Solunu, početak XI V veka K onstruktivni sistem A ja Sofij e u Carigradu
3. 4. 5.
Crkva San Vitale u Raveni iz druge četvrtine VIv. sa atrijumom iz 1930 San Vitale - presek
N a portale nije obraćana velika pažnja. Njihov pravougaoni otvor obično je opervažen tanjim profilovanim ili skulptovanim okvirom, iznad kojeg se nalazi venac. Prozori su obično polukružni, ponekad u obliku bifora ili trifora. Zatvoreni su obično tranzenama od kamena. Kapiteli ovog doba potiču od grčkih, posebno korintskih, a ponekad jonskih, no oni se preobražavaju s tim da akantusovo lišće, kojim su pokriveni, dobija suv i oštar, “bodljikavi” oblik. Takođe, nalazimo i nove vrste kapitela, istočnjačkog, specijalno sirijskog i maloazijskog porekla, sa prepletima, lozicama i drugim biljni m or namentim a. K apiteli redovno imaju impost, završni prelazni deo, koji služi kao ležište arkada. Lako je moguće da je ovaj deo nastao kombinacijom ant. venčanog sklopa (arhitrav, friz, venac), čije delove ponekad vidimo i na hrišć. građevinama ant. epohe, i elemenata istočnjačke, naročito persijskw arh. Unutarnje površine hramova oblozene su raznobojnim poliranim i intarziranim mermernim pločama. Na isti način, uključujući i mozaik, rađeni su i podovi. Pored mramora, koriste se i emalji, slonovača i razni metali (srebro, zlato).
1.
Fasada spoljne priprate crkve Sv. Teodora u Carigradu, kraj XIII i poč. XI V veka
2.
Levo, razne kombinacije vizantijskog gradjenja upotrebom kamena, opeke i terakote
3.
D esno, stopa, kapit el i v enac iz crkve Sv. Jovana u Carigradu, druga pol. V veka
4.
Vizantijski kapiteli sa crkve San Vitale, Ravena, VI vek Vi zantijski k apiteli
5.
Povijene površine unutarnjih zidova bile su obložene mozaicima, živih boja na zlatnome pozađu. U manjim crkvama bilo je i fresaka. Ikonografske teme bile su iz hrišćanske ikonografije i crkvenih tekstova kao i iz dvorskog ceremonijala. VIZANTIJSKI KAPITEL Oslanja se na helenističku, rimsku i hrišćansku antiku, ali uvodi nove oblike, koji su uslovljeni prim enom lu ka umesto arhitr ava:abakus postaje viši, a između njega i oslonca luka umeće se impost (nadglavnik ) u obliku izvrnute zarubljene piramide. Obrada površina je reljefna ili mr ežasta. Neki od vi zantijskih kapit ela se oslanjaju na tradiciju korintskog, jonskog i kompozitnog kapitela, drugi dobijaju oblike izvrnute kupe i piramide ili su rađeni u formi korpe (košare) sa naborima. Posebna vrsta je dvozonski kapitel , koji u donjem delu ima oblik mrežaste korpe a na površinama gornjeg dela, ima reljefne prikaze životinja. U daljem razvoju se povezuju impost i kapitel, čineći impostni kapitel , koji je u stvari izvrnuta čipkasto ukrašena krnja piramida, korpa sa naborima i sl. VIZANTIJSKI KORPASTI KAPITEL, VIZANTIJSKI KOŠARASTI KAPITEL Vrsta vizantijskog kapitela u obliku proste ili naborane korpe (košare). Često je naboran i ukrašen mrežastim ornamentom. VIZAN TI JSKI N AMEŠTAJ Nameštaj Vizantijskog carstva (476-1453.g.) u zemljama istočnog Merditerana. Vizantijska imperija je uključivala Italiju sve do V veka. Nakon tog perioda, počev od VII veka, ekspanzija islama limitirala je prostor carstva na najm anju moguću teritoriju u Maloj Aziji, Egeje i Balkan. Vizantijski nameštaj je bio savremen sa srednjovek ovnim nameštajem zapadne Evrope, gde je pad Rimskog carstva ostavlio za sobom osiromašenu kulturu i shodno tome prim itivan svet na polju dizajna. N asuprot, K onstantinop olj, koji je postao istočna prestonica Rimskog carstva 395. godine, ostao je stabilan, a klasična tradicija i tehnike zanatstvaa su se zadržale. Mada je samo jedan značajan kolmad nameštaja iz perioda Vizantijskog carstva sačuvan, tron Maximiana, mnogi drugi su poznati preko umetničkih formi slikanja manuskripata, mozaika i rezbarenih panela slonovače. Nije iznenadjujuće da je umetnost Istoka uticala na umetnost i dizajn vizantijskog nameštaja. Kruta, hijeratička stilizacija i naklonost luksuznoj ali formalno apstraktnoj ili poluapstraktnoj ornamentaciji proizašle su iz persijske kulture, a, kasnije, islama. Početkom X veka, vizantijski dekorativni motivi dolaze čak iz Kine.
Tron Maximiana, koji je načinjen u K onstantino polju, oko 550.g., predstavlja f ormalan i razvijen manir velikog vizantijskog nameštaja. On je masivan, rigidno četvorougaonog oblika i oikriven panelima slonovače – od kojih neki predstavljaju religiozne figure u hijeratičkim pozama, dok su drugi uradjeni u vidu traka bogato ornamentisanih, gde dominiraju floralni i animalni motivi. Medjutim, u upotrebi su bili takodje i mnogo manji i lakši komadi nameštaja. Verovatno su najčešći oblici nameštaja bile jednostavne drvene hoklice i klupe sa ramom , tokarenim štapovima, razupiračima i prečkama. Razvijeno tokarenje bilo je prom inentna karakteristika skoro svih tipova vizantijskog nameštaja. Stolice sa X ramom i hoklice proistekle su iz klasične tradicije ( v. sella curulis ), a često su radjene od metala, često sa urezanim glavama zveri na vrhu. Neke od ovih stolica bile su savijenog profila, dok većina to nije bila. Mada je vizantijski nameštaj u velikoj meri proistekao iz klasične tradicije, grčki klismos se gubi kao oblik, a zamenjuju ga masivnije f orme. Vizantijska vladajuća klasa je visoko vrednovala obrazovanje i škole, pa je važna forma nameštaja bio lectern , ili nosač za knjige. Mada je ponekad slobodnostojeći, ovaj komad nameštaja je najtipičnije kombinovan sa klupom za pisanje ili pisaćim stolom, ali i kabinetom za držanje knjiga. Mnogi lekterni su dekorisani – neki rezbarenom ornamentacijom, a neki bojenom, poluapstraktnom dekoracijom u istočnom maniru. Stalno prisutna ekstravagantnost vizantijskog nameštaja uključivala je i komade nameštaja, posebno je poznat primer stola načinjenog od punog zlata koji je bio dovoljno veliki da ugosti 36 osoba. Medjutim, ovaj primer predstavlja nesumnjivo izuzetak; vizantijski stolovi za ručavanje su obično pravljeni od man je ekstravagantnog materijala, metala ili kamena. Medjutim, stolovi su bili široki, prostrani, reflektujući promenu prakse antičkog Rima za serviranjem obeda na malim individualnim stolovima. Vizantijski stolovi su takodje imali tendenciju da budu kružni ili polukružni, dok su ležaji na kojima su se nalazili gosti oko stola prilikom obedovanja, derivirali iz antičkog grčkog oblika kline, bili postavljeni okolo stola, nalik paocima točka oko osovine točka. U vizantijskom nameštaju, takodje su izradjivani i mali stolovi. Obično su bili kvadratnog oblika, sa vitkim nogama povezanom X vezačima. Ponekad su slični stolovi korišćeni kao pisaći stolovi, sa fijokom unutar friza i razupiračima sa tri strane. K reveti su bil i r adjeni u varijacijama izvedenim od klasičnih prethodnika (vizantijski kaučevi za obedovanje nisu korišćeni za spavanje). Rimski lectus je nestao iz upotrebe, a radjeni su kreveti bez uzglavnih komada, obično natkriveni baldahinom koji su nosila četiri stuba. Ovi stubovi, a često i noge kreveta bili su dekorativno tokareni ili dekorisani na neki drugi način, ponekad reflektujući arhitektonske stilove. Ormani su bili veliki, sa pilasterima i pedimentom. Izradjivan je široki dijapazon ovih ormana. On je uključivao police za knjige, otvorene ili zatvorene. Orman sa fijokama još uvek nije radjen, ali bazični orman je bio najšire rasprostranjen komad kutijastog nameštaja, u ranijim epohama. Kovčezi su varirali od malih kovčežića za nakit pa sve do velikih kofera, koji su, u paru, predstavljali klupe ili krevete. Svi ovi tipovi nameštaja imali su tendenciju da budu visoko dekorisani oslikavanjem, umetanjem drveta ili panela rezbarene slonovače, reflektujući vizantijsku ljubav prema formalnom izrazu. Uticaj vizantijskog dizajna opstao je nakon pada K onstantinopol ja 1453. Izvesan broj elemenata – posebno istočnih karakteristika – je prenet, putem pravoslavne cr kve,
694
na izradu nameštaja i druge dekorativne umetnosti u istočnoj Pojedini arhitektonski stilovi i pravci duboko su Evr opi i Rusiji u kasnijim vekovima. oslonjeni na vizuelni identitet. Barok, tako, predstavlja spoljašnjost ali i unutrašnjost objekata koje su bogato VIZIONARSKA ARHITEKTURA Naziv za arhitekturu ukrašene, vizuelno naglašena, dok moderna arhitektura koja je svojim planovima, koncepcijama i idejama bila daleko potencira jednostavnost i praktičnost svojih objekata, dajući ispred svoga vremena, čiji planovi, skice i crteži, isto tako i im vi zuelni identitet jednostavnih f ormi . tekstovi, će biti osnova kasnijih istraživanja i primer odnosno uzor novoj arhitekturi. Arhitektonski vizionari su bili mnogi Vizuelni identitet je osnovna karakteristika crtači, slikari, univerzalni umovi: Leonardo da Vinci, pojedinih gradova, prema kojem ih klasifikujemo i Michelangelo Buonarroti, Giobanni Battista Piranesi, Claude vrednujemo. Za gradove koji nemaju ili su izgubili svoj Nicolas Ledoux, Etienne Louis Boullee. Među modernim vizuelni identitet kažemo da su "bez duha" ili su to arhtektima, veliki vizionari bili su Le Corbusier i Frank Lloyd jednostavno "spavaonice", m esta u kojima lju di borave samo Wrighta. Među savremenicina, postoji veliki broj vizionarskih da bi zadovolji li svoje biološke potrebe. N asuprot ovakvim arhitekata i grupa: Superstudio, Archigram i dr. gradovima, postoje mnoge spontano nastale i narasle urbane sredine sa veoma snažnim dejstvom vizuelnog identiteta: to su VIZIRANJE, PLANSKI CRTEŽ, GRAĐEVINSKI na primer mali medit eranski gradovi, mesta izuzetno C R T E Ž Naziv za crtež kojim se tumače elementi građevine i pitoreskna, sa duboko urezanim lokalnim karakterom. U prikazuje njihov izgled u doba gotike. savremenom urbanizmu, česti su pokušaji ostvarenja VIZUELIZACIJA Slikoviti prikaz jedne pojave, zakonitosti, vizuelnog identiteta jedne urbane sredine putem njenog planiranja u duhu postojećih primera istorijskih ili malih shvatanja, odnosa i drugih elemenata vezanih za arh. oblike. gradova sa snažnim vizuelnim identitetom. Ekstremne VIZUE LN A AKUSTIKA Pojam je u savremenu arhitekturu primere pronalazimo u Las Vegasu, gde su podignute kopije uveo Le Corbusier, nokon svog projekta katedrale u najkarakterističnijih svetskih urbaih sredina sa jakim vizuelnim Ronchampu, a koji se odnosi na postizanje vizuelnog efekta identitetom. Tako, na pr. u Las Vegasu postoje trgovi kopije forme jednog arh. oblika poput akustičnog efekta muzičkih onih u V eneciji, Rimu, Parizu i dr. oblika. Promena ili gubitak vizuelnog identiteta jedne VIZUELNA ANALOGIJA Likovna sličnost il istovetnost urbane sredine može da dovede do trajnog degradiranja izgleda, predstave ili prikaza jednog predmeta ili arh. objekta sa kvaliteta ove sredine, što se dalje prenosi na njene stanovnike. drugim ili njegovim uzorom ili primerkom. Postoje slučajevi napuštanja pojedinih gradova koji su naglo VIZUE LN A ISTRAŽIVAN JA Istraživanja arh. oblika i arh. izgubili svoj urbani identitet iz različitih razloga, na primer, prostora u odnosu na njihove osnovne vizuelne odrednice: usled podizanja industrijskih postrojenja. Međutim, postoji i proces tokom kojeg pojedina gradska područja koja su odnose u prostoru, kretanje, promene i dr. degradacijom izgubila svoj vizuelni identitet, ponovo V I Z U E L N A K O M U N I K AC I JA Način vizuelnog odnosa uspostavljaju nov identitet, usled delovanja njihovih izmedju jedne urbane strukture (grada, trga, ulice, metroa) i stanovnika. Tako na primer, delovi New Yorka koji nemaju njenog korisnika (pešaka, vozača) predstavlja sistem vizuelnih osnovne uslove i standarde za normalan život, bivaju komunikacija jednog urbanog sistema. Vizielna komunikacija revitalizovani od strane svojih stanovnika, često na može da se odvija putem prenosilaca informacija, kao što su: neočekivane i neobične načine; njihovi stanovnici pronalaze informacioni panoi, reklamni panoi, saobraćajni znaci, pešački sopstvene načine izražavanja, kao što su: grafiti, buvlje pijaceili znakovi kretanja, zatim putem objekata: trgovačkih i drugih ulična igrališta za basket. javnih objekata, saobraćajnica, mostova, pasaža, trgova. V.k. se ostvaruje i putem aktivnog odnosa učesnika u prostoru: V I Z U E L N I P L A N Pojam se vezuje za Kevina Lyncha, vožnjom, šetnjom, radom u jednom prostoru, čak i prema kojem bi nova izgradanja ili rekonstrukcija morala stanovanjem. Poseban vid v.k. predstavlja komunikacija crpsti nadahnuće iz onoga što bi se moglo nazvati “vizuelnim planom” grada ili metropolit enskog regiona: skupom grafitima, natpisima na zido vim a fasada. preporuka i kontrolnih mera u odnosu na vizuelni oblik VIZUELNA PERCEPCIJA Predstavlja pojam koji okoline, a sa stanovišta onih koji u njoj obitavaju. Priprema označava vizuelno opažanje, vizuelno osećanje, shvatanje i takvog plana bi morala početi analizom postojećeg oblika i i vizuelno “ primanje” jednog prostora, sa svim njegovim javne predstave o datoj zoni. Ta analiza bi se završila nizom karakteristikama. dijagrama i izveštaja koji bi prikazivali značajne javne predstave, glavne vizuelne probleme i mogućnosti, kao i V I Z U E L N I I D E N T I T E T U urbanizmu, arhitekturi i kritične elemente predstave i njohove međusobne odnose. enterijeru, svaki izgrađeni objekt sadrži u sebi određen stepen Krajnji cilj takvog plana ne bi bio fizički oblik sam po sebi, vizuelnog identiteta. Vizuelni identitet predstavlja niz nego kakvoća mentalne predstave koju bi on izazvao k od karakteristika objekta, njegovih svojstvenosti, osobitosti, stanovnika. specifičnosti, koje ga čine onim što jeste. Vizuelni identitet može da bude manje ili više naglašen; ukoliko nije dovoljno VIZUELNI PROSTOR Naziv za prostor koji kao osnovne naglašen, govorimo da objekat "nema identitet", pa je sadrži vizuelne karakteristike. To je prostor posmatran sa potrebno izvršiti određene arhitektonske korekcije, kako bi gledišta vizuelnog opazaja. Svaki prostor je u suštini vizuelnog objekt povratio svoj identitet. U urbanizmu, jedan grad ili karaktera, ali, takođe, postoje i: istorijski prostor, tradicional ni urbana sredina poseduje svojstven, izdvojen identitet, koji mu prostor, funkcionalan prostor, tehnički prostor i dr. daju: arhitektura objekata, urbani elementi (trgovi, parkovi, ulice), ali i ljudi, koji su neophaodni sastavni deo urbanog VIZU ELN I PROSTO R, VISUAL SPACE V . V isual space identiteta. Na osnovu vizuelnog identiteta možemo da V I Z U E L N I Z A PI S N aziv za vizuelnu karakteristiku jednog govorimo o stilskim karakteristikama jednog arhitektonskog arh. objekta, enterijera ili dela grada, na osnovu koje oni bivaju objekta ili da ga povezujemo sa određenom epohom. Najčešći prepoznatljivi i izdvojeni od drugih. V.z. može da bude arhitektonski element koji se povezuje sa pojmom identiteta predstavljen u vidu forme, površine (fasade), kompozicije ili jesta f asada j ednog arhitekto nskog objekt a. To je spoljašnji neke druge karakteristične vizuelne crte. V.z. može da bude: vizuelni prikaz objekta, koji u najvećoj meri daje vizuelni istorijski v.z., konstruktivni v.z., spomenik, element urbanog karakter objekta. identiteta, značajan objekat i dr.
695
1. 2.
Osnova manastira Hilandara M oun Sinai, manastir Sv. K atarine, plan
3.
Osnova crkve San petokupolni plan crkve
4.
Vizionarska arhitektura; ilustracija “Fire Time” Colin Hay-a
Marco,
Venecija,
VIZUELNO ISKUSTVO Pojam psihološkog, odnosno VLADIČANSTVO V . D ijeceza racionalno-emocionalnog iskustva koje se stvara uticajoma i dejstvom jednog arh. objekta ili jedne urbanističke celine. V.i. VLAGA U ZGRADAM A Vlaga koja nastaje u zgradama od: je značajno jer pruža elemente čovekove spoznaje određenog (a) ugradne vode, koja se vremenom delimično gubi; (b) prostora ili jednog dela tog prostora. Iz v.i. proističe odnos podzemnevlage , ukoliko nije u potpunosti izvedena izolacija protiv čoveka prema jednom prostoru u kojem živi, boravi ili se vlage ; (c) atmosferske vode, kod neispravnih pokrivačkih i trenutno nalazi. Ovakav odnos moze da bude aktivan, limarskih radova i (d) od neispravnih instalacija vodovoda i odnosno interaktivan, što pretpostavlja menjanje i uzajamnu kanaliacije. razmenu podataka i informacija ili je to pasivan odnos, gde VLAGA, PODZEM N A V . Podzemna vlaga čovek predstavlja samo pasivnog posmatrača. V.i. može da bude istorijskog karaktera, kada sadrzi predispozicije istorijskih VLAKNATICE V. Ploče vlaknatice stilova koji su preneti u savremeni primer. VLAŽNOST VAZDUHA, SPECIFIČNA V. Specifična VIZUELNO PODRUČJE U URBANIZMU Predstavlja vlažnost vazduha kvalitete, koji potenciraju obim i prodor vizure, -- stvarno ili VLAŽNO ST, KOEFICIJEN T VLAŽNO STI V . K oeficijent simbolično. U tu grupu spadaju prozračnost (kao kod stakla); vlažnosti preklapanje (kao kad se konstrukcije pomaljaju jedne iza drugih); viste i panorame koje produbljuju domet viđenja (kod VLAŽNO ST, PRIRODN A V . Pri rodna vlažnost aksijalnih bulevara, kod širokih otvorenih prostora, kod pogleda sa uzvišica)’ zglobni elementi (žiže, penetracija VLAŽNO ST, RELATIVN A V . R elativna vlažnost objekta) koji vizuelno tumače prostor; konkavnost (udoljice ili VOBAN SISTEM V . Z vezdasti šanac, V aubanov sistem. V . padine brega u pozadini, ili kod krivine ulice) čime se izlažu V auban sistem. pogledu i udaljeniji objekti; izvesne indikacije, koje nagoveštavaju neki objekt, koji inače tom posmatraču nije V O D A (engl. water) Klasičan ornament, kao što je vitruvijanski vidljiv. Svi ti srodni kvaliteti olakšavaju shvatanje prostornih i svitak , koji može da reprezentuje talase, kao što je isto složenih celina, pojačavajući efikasnost viđenja: njegovog predstavljao antički egipatski ornament u obliku paralelnih cik cak linija, da bi sugerisao vodu. Skulpturalne predstave tekuće dometa, prodiranja i moći razrešavanja. vode nalaze se na grotama, nimfejima i sličnim arhitektonskim VIZU ELN O ZAGADJEN JE V . Urbana revitalizacija elementima i objektima, a često ih pronalazimo na rustikaciji, V I Z U R A (l. videre videti, visum) Opt. zamišljena crta koja zaledjenoj ili zamrznutoj formi. polazi iz posmatračeva oka i ide kroz durbin pravo do V O D A I AR H I T E K T U R A V . A rhitekt ura na vodi predmeta posmatranja. Prava koja prolazi kroz presek k onaca u VOD A I GRAD V . Gr ad na vodi durbinu i optički centar objektiva.
1. 2. 3. 4.
Vizure u urbanizmu XVII i XVIII veka: plan grada Karlsruea sa radijalno koncentričnom kompozicijom Gr ad Bo gorodick: vizurno planiranje grada Manhajm – plan grada podredjen položaju gradske palate Vizurn i plan grada Jaroslava
V I Z U R E U U R B A N I Z M U V . V edute. Predstavljaju mesta VODA KAO ELEM EN T PARKA U prostoru vrtova voda u jednom gradu ili jednoj urbanoj sredini sa kojih je moguće je element za ozivlj avanje efekata. Font ane, bazeni i igra vod e ostvariti vizuelne prodore, poglede na grad i predeo oko njega. u vrt ovima predstavljaju značajne elemente kod istorijskih Vizure su značajne pre svega jer omogućuju lakšu sagledivost parkova. Kompozicija stabala i prostorni plastični elementi područja jednog grada, ali i iz praktičnih razloga provetravanja reflektuju se u vodi i čine kompoziciono jedinstvo. Park sa mirujućom ili tekućom vodom priblizava ambijent prirodi i i osunčanosti pojedinih gradskih celina. pruza više uslova kako za dekorisanje prostora tako i za Pariz je planom Hausmanna dobio vizuelne osvezenje. Pokretne vode ma i najmanjeg obima svojim prodore – bulevare, na koji način su ostvarene karakteristične žuborom i živošću deluju umirujuće. U velikim parkovskim vizure. kompleksima voda deluje utilitarno i ulepšavajuće. Ona u VIZU RN A RAVAN Vertikalna ravan u kojoj leži vizura . T a prostoru parka svojim dejstvom zahteva urbanističku delatnost. Pravilni geometrijski oblici bazena sa okvirnim ravan m ora biti upravna na obrtnu osovinu durbina. zelenim površinama i dekorativnim prostornim elementom u VLADARSKA GROBN ICA, M AUZO LEJ (gr. aksijalnom polozaju, mogu u prostoru slobodnog parka isto l. Mausoleum) Divan nadgrobni spomenik, tako delovati prijatno kao i slobodne vodene površine. raskošno ukrašena grobni ca, vladarska grobn ica. Naziv po Slobodni oblici bazena mogu se uklopiti u pejzaz samo ako spomeniku koji je kraljica Artemizija podigla, u Halikarnasu, nisu usiljeni i nefunkcionalni, i ako sa okolinom mogu da čine svom mužu M auzolu, karskom kralju (377–353 pre n.e.) i koji organsko jedinstvo. V odene površine u parkovskoj koncepciji je bio ukrašen vajarskim radovim a. omogućuju primenu flore i faune kao u prirodi, što moze pored dekorativnosti i osvezenja delovati i vaspitno. VLADIČANSKA CRKVA V . E pisk opsk a crk va VODA U GRADU Ljudi su, tokom mnogih vekova svoje VLADIČANSKI PRESTO, ARHIJEREJSKI STO civilizacovane istorije dovodili vodu u naselja, ne samo zato da Episkopska katedra u pravoslavnoj crkvi. bi imali šta da piju i čime da se okupaju, već i zato da im voda U starohrišć. crkvama nalazilo se biskupsko ukrasi grad. Najdrevniji vodeni tokovi koje je čovek načinio, prestolje u sredini apside iza žrtvenika, a tako je ostalo i u bili su istočnjački kanali za navodnjavanje u koje je voda pravoslavnoj crkvi (na "gornjem mestu"). Episkop tu sedi za priticala iz planinskih potoka, a kretala se kroz gradske vreme liturgije, slušajući čitanje "Apostola". U Srednjem v., na vijugave ulice sve do zelenih vrtova, okruzenih gradskim Zapadu, biskupsko je prestolje bilo preneseno pred zrtvenik, s zidinama. Voda je navodnjavala stabla palmi i citrusa, donoseći desne strane. Analogno tome, u pravoslavnim eparhijskim sobom i prohladan vazduh. Sve kulture su visoko cenile vodu i crkvama bio je postavljen drugi v.p. na povišenom mestu koristile je na najbolji mogući način. U Staroj Persiji i na ispred oltara, na desnoj strani: tu stoji episkop, ako ne služi Srednjem Istoku voda se stakala u plitke bazene gde je čuvana, liturgiju, već joj samo prisustvuje. V.p. obično je ukrašen a mnoge kuće u periodu Staroga Rima sadržavale su bazene za skupljanje kišnice. Vodeni vrtovi u renes. Italiji bili su bujni i rezbarijama, a katkad je i zivopisan. siloviti. Voda je zahvatana iz planinskih potoka, a zatim U prenesenom značenju, "arhijerejski stol" se dovođena kanalima do gradova gde je svođena u gradske upot rebljava za oznaku sedišta eparhije. rezervoare, odakle je vođena prirodnim padom kroz cevi, stvarajući kaskade, vodoskoke, vodopade. Italijansku
696
građansku f ontanu nailazimo gotov o na svakom trgu i svakom vode. Popularna novotarija iz perioda 1960-tih, vodeni krevet parku, zajedno sa skulpturama. U Francuskoj, voda se javlja je usavršen razvojem propustljivih čaura i unutrašnjih pregrada smirenija, u širokim vodenom površinama simetričnih basena koji kontrolišu pokretanje vode. Njegovo prisustvo na tržištu barokno krivudavih oblika. Japanski stav prema vodi nameštaja u Americi je u stalnom porastu u proteklim razlikovao se od evropskog. Svaki basen je bio minijaturna dekadama. kopija jednog jezera, svaki potočić u vrtu je imao svoj tajni V O D E N I L I S T (engl. water leaf) Dekorativni motiv; izvor, a sve je odavalo utisak prave, divlje prirode. izduženi, talasasti list sa centralnim rebrom, zasnovan na Savremena upotreba vode u gradu zasniva se kopljastom listu lovora . Vodeni list je bio popularan u XVIII i umnogomena savremenim tehničkim mogućnostima. Postoje ranom XIX veku kod nameštaja u neoklasicističkom stilu u mnogobrojne pojavne forme v.g. danas: tihe vode (kanali, Francuskoj, Britaniji i A merici, posebno u radovima zanatlija u jezera), vodeni ključevi i slapovi, vodene rekreativne površine američkom empire stilu. (veštačka jezera), javne česme, tekuća voda, vodopadi, VODE N I LIST KAPITEL (engl. water – leaf capital) Listati vodoskoci, zdele, baseni, skulpture u vodi i dr. oblik korišćen na kapitelima iz X II v. Vodeni li st je širok, ravan i Da bi se spoznao značaj koji ima voda za jedan sužava se prema kraju, zakrivljeno se izvijajući prema abakusu i grad, pokušajmo samo da zamislimo šta bi bila Venecija bez zavojit je na vrhu. vode? Izuzetna lepota Venezije bi bila sahranjena i umetnički i duhovno, da je ostvarena varvarska namera da se zatrpaju VODENI OBRUČI OKO GRADA Naziv za rovove ili njeni kanali. Šta bi bila Budimpešta bez Dunava? Šta Pariz bez šančeve okji su podizani oko jednog grada, sa spoljašnje strane Sene, šta H amburg bez velike Al ster, šta K oblenc, M ajn, Keln gradskog zida ili bedema, čija je funkcija bila utvrda i odbrana grada od mogućeg napada ili opsade. U grad se ulazilo kroz bez Rajne? gradsku kapiju, do koje je vodio pokretni most, postavljen Toliko je velik značaj priznat primeni motiva vode preko vodenog obruča. u velikogradskom zelenilu, da je usvojen specijalni naziv: “dekorativna voda”. Već u antičkom Rimu postignut je najviši V O D E N I P U T E V I (engl. waterway) U urban. smislu, naziv stepen primene dekorativne vode. To je tradicija iz doba za vodene kanale koji imaju funkciju saobraćajnica inutar rimskih careva kasnije nastavljena za vreme renesanse, od jednog grada. Sisteme kanala kao gradskih saobraćajnica velikih ljubitelja umetnosti, rimskih papa. Onaj koji je video izgradili su neki evropski gradovi, kao na pr. Venecija, fontanu di Trevi, taj snažni utisak neće više zaboraviti. “Aqua Amsterdam, Sankt Petersburg. Paola”, svojim žuborenjem upravo sugeriše osvežavajuću VODENI ZATVARAČ (SIFON) Neophodni deo svakog hladovinu. Uspomene na Rim neizbrisivo su vezane za sanitarnog uredjaja na spoju sa odvodom koji pomoću s loja njegove vodovode i za njihove m onumentalne izlive. vode u sebi, sprečava prodiranje gasova kanalizacije u prostoriju. Ima ih od keramike, livenog gvoždja u obliku V O D A Ž I V O T A N aziv za sveti zdenac, kladen povijene cevi ili kutije, i od poniklovanog mesinga. Sloj vode ac, koji je izvorištem života jer napaja zemlju istanovništvo. se pri točenju obnavlja. Podešen je za čišćenje od taloga. K raj vode života rasteD rvo života (v.). V O D E N I C A Primitivno postrojenje za iskorišćenje vodene VOD A, KAPILARN A V . Kapilarna voda snage. Brvnara koja je podignuta na nekoj brzoj rečici, koja ima sistem vodotoka čijom energijom se obrće kolo mlina za VODA, REZERVOAR ZA VODU V . Rezervoar za vodu mlevenje zrna u brašno. Vodenice su karakteristične za područja pod šumom, koja su bogata potocima , a svojstvena VOD E, IN DU STRI JSKE V . I ndustrijsk evode su narodnoj ili folklornoj arhitekturi. Na potoku se ovakvo VODE , JUVELIN E V . Juveline vode postrojenje naziva potočara, a na reci rekavi ca. V O D E , O T P AD N E V . Upotrebljenevode(otpadnevode) U narodnoj mitologiji, vodenica je preka potreba i VODENA PREČKA (engl. water-bar) M ala traka, obično od korisna je ljudima, ali je, kao i voda, opasna po njihov život. metala, fiksirana na prag tako da se vrata zatvaraju na njoj, Po takvim njenim odlikama, nastala su dvojaka verovanja i predanja o njoj. U narodnoj tradiciji Balkana živi još i danas tako onemogućujući upad vode u prostoriju. verovanje da su vodenice (pposebno potočare) mesta oko VODENA PREGRADA, JAZ Pregrada u prirodnom kojih se noću rado skupljaju demoni. Ovo verovanje je vrlo vodotoku u svrhu navraćanja vode. U nekim krajevima jazom rašireno i motiv je mnogih priča u k ojima se govori kako je se naziva i kanal za dovodjenje vode do vodenice ili do polja vampir ili đavo napao nekoga, mučio ga i možda čak i ubio, i za navodnjavanje. kako su seljudi oslobodili ovod zla. KLEPSIDRA (gr. skrivam, voda) Starinski vodeni časovnik sličan peščaniku, peščanom satu. V O D E N I D V O R AC V . D voracna vodi
VODENI
ČASOVNIK,
VODENI KLJUČEVI I SLAPOVI Elementi urbanističkog
mobilijara jednog grada, deo jedne fontane koji se sastoji iz niza proizvedenih vodenih mlazeva i padajuće vode sa visine više metara. V O D E N I K R E V E T (engl. waterbed) Krevet koji se sastoji od prostranog, fleksibilnog plastičnog jastuka ili madraca koji je ispunjen vodo m, a koji je postavljen u niskoj kutiji ili ramu od drveta ili nekog drugog materijala. K orisnik se odm ara ili spava na gornjoj površini jastuka, blago se ljuljajući putem kretanja koje nastaje njegovim pokretanjem vode u unutrašnjosti jastuka ili madraca. Obično je neophodna upotreba grejača, da bi zaštitila onog koji spava od hladnoće
VODENO STAKLO (TEČNO STAKLO) K oncentrisani
viskozni rastvor silikata natrijuma ili kalijuma u vodi. U gradjevinarstvu se upotrebljava za spravljanje različitih namaza radi zaštit e drveta i kamena i za izradu kit a i bojenih pr emaza. V O D N I R E Z E R V O A R Rezervoar koji služi izravnavanju razlika izmedju priliva i utroška vode u vodovodnoj mreži i kao požarna rezerva. Zaliha vode u rezervoaru kreće se obično od 25 do 100 % dvevne potrošnje. Rezervoar mora obezbediti potreban pritisak u razvodnoj mreži i može biti ukopan ili u vidu vodotornja (kule), ako je teren ravničarski. V O D O C E M E N T N I F A K T O R Količina vode (V) za jedinicu cementa (C). O dnos V/ C je jedan od vrlo važnh elemenata pri proučavanju cementnih maltera i betona; ukoliko je ovaj odnos manji (u razumnim granicama(, utoliko će čvrstoća betona biti veća i obratno. VODODRŽLJIVOST V . V odonepropustljivost
697
1.
2.
Voda u urbanizmu; ribarsko selo u Meksiku, smešteno u laguni, Pacifička obala Meksika. Pravilan kružno oblik sela sa ulicama u obliku upisanog keltskog krsta i trgom u središtu Venecija, grad na vodi, cretž autora - Maldinija
3.
Vo da i trg; trg u Lisabonu
VODOJAZ, VODOJAŽA (nem. T alsperre) V . Brana. VODONEPROPUSNA BAZA (engl. water-holdind base) Tip ranogotičke stope stupa ili k olonete sa izdubljenim kanalom na vrhu omedjenim sa dva rol profila tako da izgleda kao da može da zadrži prodor vode (ali u stvari to nije moguće). VODONEPROPUSTLJIVI MALTER Spravlja se na taj način što se na zid (npr. rezervoara) prvo nabaci sloj cementnog maltera debljine 15 mm, razmere 1:2, potom sloj cementnog maltera od 5 mm razmere 1:1 i površina potonjeg isperdaši uz dodavanje cementnog praha. N o, nepropu stljivost maltera za vodu može se postići i dodavanjem raznih primesa koje mu zaptivaju pore (npr. vozdeni opiljci), obino po receptima njihovih proizvodjača. VODONEPROPUSTLJIVOST (VODODRŽLJIVOST) Osobina materijala da pod većim ii manjim pritiskom ne propušta vodu; potrebna kod materijala za krovni pokrivač, za hidroizolacije, za beton kod hidrotehničkih radova i dr. VODOODBOJNA KOSINA (nem. Wasserschraege) Zakošenje kornje ploče venaca, okapnica i prozorskih okapnica. V O D O O D B O J N I K (nem. Wasserschenkel) D onja horizontalna letva prozorskog okvira ili okvira ulaznih vrata, čija je gornja spoljašnja strana zakošena upolje, često opšivena limom, sa funkcijom odbijanja vode i drugih atmosferilija. V . Takođe Vetroodbojnik.
VODOPADI Arhitektonski motiv načinjen upotrebom elementa tekuće vode koja pada u slapu sa visine od nekoliko metara. V , V oda u gradu. VODOPROPUSTLJIVOST Osobina materijala da propušta vodu. Vodopropustljivost se odredjuje količinom vode koja prodje kroz probni ugled, pod odredjenim priti skom za odredjeno vr eme. VODOSKOCI (nem. Springbrunnen) V . Fontana. Vodoskok je vrsta fontane kod koje voda pomoću pumpe ili snažnog pritiska koji postoji u izvoru, izbija u dugom mlazu naviše, praveći često veličanstvene vodene efekte. Vodoskoci su bili veoma omiljeni u vrtovim a baroknih dvoraca.
U urbanističkom smislu, vodoskok je čest gradski arhitektonski motiv načinjen upotrebom elementa vode koja izbija kroz mali otvor pod pritiskon u vertikalnom ili kosom mlazu. V . V oda u gradu. VOD OSN ABDEVAN JE, SN ABDEVAN JE VODO M Istorijsk i razvoj. Još u preistorijsko doba, voda je bila onaj činilac za kojim se čovek kretao. Čovek tamo zasniva svoja naselja gde ima vode, jer je ona njegova osnovna potreba. Narodi Azije, starog Egipta i Grčke, pre naše ere, podizali su ogromne hidrotehničke objekte za potrebe svog stanovništva; ovi objekti se u istoriji pominju kao remek dela. “Viseći vrtovi” asirske kraljice Semiramide su zalivani veštačkim putem; rimski akvadukt je dovodio vodu sa udaljenih područja. Preko polja i uvala podizani su višespratni mostovi na kojima su postavljane vodovodne cevi radi snabdevanja vodom. Posle propasti Rima, značaj vode gubi svoj smisao, a objekti postepeno propadaju. Oni danas služe kao simbol onih koji su ostavili čitav niz monumenata u službi kulta tel a. 1.
Vod eni izliv, lula za vodu, iz perioda gotike
2.
G.L . Bernini, Vod oskok trito na na Piazza Barberini, Rim, 1640
3. Voda i arhitektura: plivajući akva centri 4.
Volumen u arhitekturi; unutrašnjost Aja Sofije, Konstantinopolj, 532-37
arhitekte - i projektanta za vodovodna postrojenja. Njihove se koncepcije prilagođavaju okvirnim postavkama sagledavanja svih problema perspektivnog razvoja grada ili gradske aglomeracije. Snabdevanje gradova i naselja vodom koja se upotrebljava za piće i druge svrhe, i odstranjenjem otpadnih voda, kao delokrug oblasti gradske sanitarne tehnike i higijene, danas predstavlja jedan od najvažnijih problema. Porastom gradova i industrije, zafađivanje površinskih i podzemnih voda otpadnim vodama na području gradova i gradskih aglomeracija, stvara probleme kojima se mora pokloniti veća paznja. Vodu u prirodi treba kaptirati, prečistiti i transportovati do grada. Radi omogućavanja efikasne kontrole u higijenskom pogledu, daleko je povoljnije snabdevanje grada vodom iz centralnog vodovoda, obzirom što je nemoguće sprovesti rigoroznu kontrolu pijaće vode kod pojedinih instalacija. Centralizovano snabdevanje gradova i gradskih aglomeracija pijaćom vodom treba odvojiti od parcijalnog i pojedinačnog snabdevanja. Parcijalno snabdevanje vodom može biti smetnja eventualnom proširenju centralnog snabdevanja, a pojedinačno snabdevanje često nije besprekor no izvedeno i održavano. Primena više pogona na jednom području , u ekonomskom smislu, otežava njihovo održavanje. Veća potrošnja vode koju uslovljava centralno snabdevanje, zahteva i centralne uređaje za odvođenje otpadnih voda. Uska povezanost snabdevanja vodom putem primene više pogona ispoljavase u obavenoj upotrebi vode različitog porekla i nejednakog sastava.
Voda je najneophodnija potreba čovečijeg organizma. Ona u prirodi stvara promene a jedan je i od bitnih faktora organskog i anorganskog sveta. Voda u prirodi, u hemijskom smislu, nije čista, jer sadrži u sebi rastvorene razne anorganske i sastojke drugih primesa. U svom kretanju, voda dolazi u dodir sa raznim anorganskim materijama koje ili rastvara ili mehaničkom snagom drobi i nosi. Sve ove materije ne mogu se mehaničkim putem iz vode izdvojiti, već jedino hemijskim postupcima. Živi organski sastojci koje voda nosi u sebi i koji je opterećuju, čine da se može reći da u prirodi nema čiste vode. Čak i u laboratorijama dolazi se prilično komplikovanim postupcima do potpuno čiste vode. V O D O T O R A N J V . R ezervoar za vodu, V odni rezervoar V O D O V O D Vodovod je uređaj pomoću koga se voda dovodi do potrošača vodovima pod pritiskom. Mada su vodovodi zanemareni u srednjem v eku, upotrebom gvozdenih cevi su se naglo razviji zbog mogućnosti podnošenja visokog pritiska. Za razliku od nekadašnjih otvorenih, danas se grade vodovodi zatvorenog tipa.
Podzemna voda je sigurno dobra tek u slojevima ispod 30m, sem u onim slučajevima gde su gornji slojevi takve prirode, da obezbeđuju ispravnu vodu nižem vodonosnom sloju. Površinsku vodu obično upotrebljavaju veći gradovi zbog nestašice čiste podzemne vode. Vodovodi prema nameni vode dele se na: komunalne - za gradove, varošice i naselja, industrijsk e - za industrijska preduzeća, železničke - za napajanje lokomotiva i druge potrebe, privredne, specijalne, kao - po arne, za aerodrom e, parkov e, stadione. Prema načinu dovođenja vode v odovodi mogu biti:
Veliki gradovi: Berlin, London, Pariz, Moskva i dr. snabdevaju se površinskom vodom, jer se ne može naći tako velika količina podzemne vode za njihovo snabdevanje. U ovakvim slučajevima voda se dovodi sa udaljenosti od stotinu pa i više kilometara. Mnogi gradovi se snabdevaju delimično gravitacioni i sa veštačkim izdizanjem. podzemnom a delimično površinskom vodom. Prema obimu postrojenja mogu biti: centralni, za Problem snabdevanja vodom nije samo hidrotehnički, snabdevanje gradova, grupni, samo za izvesnu grupu zgrada, ili već njegovo rešenje zahteva neophodnu koordinaciju rada pri za industrijska preduzeća, pojedinačni, za jednu zgradu ili jedan izradi uređajnih osnova između projektanta urbaniste - objekat.
698
Vodovod je najvazniji objekat u snabdevanju Razvodnom mrežom snabdevaju se korisnici, i njom se vodom. Njima se osigurava potrebna količina i kvalitet dobre voda kroz saobraćajnice, odnosno, kroz naselje dovodi do vode, i to lakše kod velikih nego kod malih vodovoda. potrošača ili drugih mesta komunalnih potreba. Razvodna Prednost centralnih velikih sistema se sastoji u lakšoj upotrebi mreža je mahom od livenog gvožđa, a veliki profili su od udaljenih i teže pristupačnih izvora, kao i u planskom armiranog betona. Polaže se na najmanjoj dubini 1,6m, da bi iskorišćavanju raspoloživih količin vode. Kad god je to voda što duže zadržala svoju izvorsku dubinu. moguće, treba izbegavati pojedinačne i grupne vodovode. Razvodna mreža se dimenzioniše prema najvećoj Centralni vodovodi omogućuju stalni sanitarni nadzor okoline izvorišta i uređaja. Oni su najekonomičniji. Za ispravno satnoj potrošnji, a kod velikih dovoda u zavisnosti je od funkcionisanje kanalizacije gradova, oni predstavljaju i jedino položaja rezervoara. moguće rešenje. Poplave su najveći uzrok zagađivanja izvorišta ili rezervoara. Savremeni vodovod prestavlja niz povezanih uređaja koji se po svom položaju i funkciji mogu svrstati na: Sistemi razvodnemreže. Razvođenje vode od glavnog dovoda u razvodnu mrežu sprovodi se po granatom - kaptažne uređaje kojima se zahvata voda, (rešetkastom ili razgranatom) ili prstenastom sistemu, a u - uređaje za popravku kvaliteta vode (u blizini zavisnosti od gradske saobraćajne mreže. kaptažnih objekata) i V O D O V O D N I H I D R A N T (Vod.). Uređaj za uzimanje - uređaje za dostavljanje vode od izvorišta do vode neposredno iz vodovodne mreže. Hidranti služe za potrošača (instalacije, rezervoari, glavni dovod i razvodna gašenje požara i pranje i polivanje ulica i parkova. Postoje mreža). podzemni i nadzemni hidranti. Prema položaju i izboru izvorišta, kao i načinu VODOZAHVAT (KAPTAŽA) (1) Površinski: (a) na prenošenja vode od zahvata (izvorišta) do potrošača, treba vodenom toku, obično u konkavi. Ako je količina vode u razlikovati: gravitacione vodovode i vodovode sa veštačkim vodotoku mala, navraćanje se vrši pragom ili branom, a izdizanjem vode. građevina ima rešetku, taložnicu i ustavu; (b) jezerski vodozahvat je sličan prednjem, ali je bez taložnice. (2) Gravitacioni vodovodi koriste izvorišta sa kaptažnim Podzemne vode se kaptiraju drenažnim cevima ili galerijama uređajem iznad distribucione mreže potrošnje. Voda se usled (horizontalan zahvat) i bu narima (vertikalan zahvat). D a s svoje težine prirodnim gravitacionim padom odvodi od vodom u vodozahvat ne bi ulazile i sitne čestice zemlje, u kaptaže do potrošača. Ovi vodovodi se obično snabdevaju vodozahvat se ugrađuju razne vrste filtara. vodom sa izvora, jezera ili o tvorenih brana. Uko liko je mesto VODJICA SVODA (Zgr.). Vođica od gredica na gvozdenim zahvata blizu naselja, oni su najekonomičniji. vešalicama, po kojoj se kreće pokretna remenata za zidanje Vodovodi sa veštačkim izdizanjem vode nejviše se plitkih svodova. primenjuju kod snabdevanja naselja vodom. Izvorišta su niža ili u ravni naselja, tako da se voda pumpanjem izdiže toliko da VOJN A ARHI TEKTU RA Izgradnja odbrambenih vojnih u svakom momentu obezbedi pritisak vode za upotrebu na objekata u starom i srednjem veku i docnije u renesansi, kada najvišem spratu, odnosno za gašenje pozara. N ajpovol jniji se ova vrsta građevinarstva uzdigla do monumentalnosti. pritisci u mrezi su od 2 do 4 atmosfere. Veći pritisci negativno utiču na kućne vodovodne instalacije a manji otežavaju VOJN A DEKORACIJA, M ILI TARN A DEKORACIJA građenje u visinu. Zbog toga se i podizu vodovodi sa raznim Arhitektonski ornament koji predstavlja aranžman načinjen od oružja, zastava, pušaka, šlemova, mačeva itd., poznatih kao zonama pri tisaka. trofeji , često upotrebljen u arsenalima, vojnim barakama, isto Vodovodi sa pumpama koriste izvorsku, kao i na grobnim monumentima i memorijalima podignutim u podzemnu i p ovršinsku vod u. O ni se upotrebljavaju za manja spomen palim vojnicim a. naselja (do 30.000 st.) gde nema uslova za gradnju ukopanih VOJN A PERSPEKT IVA (nem. Militaerperspektive)V . rezervoara a ne dozvol java se izgradnja vodoto rnja. V ojna projek cija. N epravilan naziv za vojnu projek ciju. V O D O V O D N A C E V Cevi za dovodjenje i razvod vode u vodovodnoj mreži. Izradjuju se uglavnom od livenog gvoždja VOJN A PROJEKCIJA, IZ OM ET RI JSKI VOJNI (livene u nepomičnim kalupima ili centrifugalno livene), čelika NACRT (nem. Militaerriss) Vrsta geometrijske projekcije, i azbest-cementa. Poslednje se upotrebljavaju samo za delove kosog aksonometrijskog prikaza (makazasti nacrt) nekog vodovodne mreže u zemji. Vodovodne cevi se ispituju pod objekta sa ma kojeg očnog pravca (ugla gledanja) kod koje je, pritiskom još u samim fabrikama, a obavezno po izvršenom za razliku od konjaničke projekcije , gornja (hori zontalna) površina predmeta data u njenom pravom izgledu, bez polaganju cevovoda. skraćenja. Vojna projekcija se ponekad, nepravilno, naziva i V O D O V O D N A M R E Ž A Najskuplji deo vodovoda je vojnom perspek tivom. V . Projek cija. uređaj za transportov anje vode, odnosno, glavni dovod i razvodna mreža. Transportovanje vode se vrši uvek pod VOJN A ULICA V . Bedem pritiskom radi zaštite od eventualnog spoljnjeg zagađivanja, VOJN I LAZARETI U antičkom rimskom carstvu, objekti kao i radi korišćenja pritiska za distribuciju vode do za zbrinjavanje ranjenika i pružanje medicinske pomoći. Za potrošačkih mesta, koja, s obzirom na konfiguraciju terena, zdravsveno zbrinjavanje na prostorima Rimskog Carstva mogu biti na različitim nadmorskim visinama (kotama). stvoreni su eskulapiji (rimski naziv za asklepije ), iatreji , tabarnae Pod glavnim dovodom podrazumeva se jedan ili više medicae i valetudinariji . Veličina Rimskog Carstva i neprikladnost cevovoda kojima se voda sprovodi od izvorišta (kaptažnih prevoza ranjenika i bolesnika uzrok su osnivanjavojnih lazareta i uređaja) do rezervoara. Od položaja izvorišta zavise i civilnih bolnica. Antički Rim gradi prve sanitarno-tehničke dimenzije glavnog dovoda koje se mogu odrediti prema gradjevine namenjene zdravom životu i čistoj okolini. Bila su maksimalnoj dnevnoj ili maksimalnoj satnoj potrošnji vode. to javna kupališta i terme te vodovodni i kanalizacijski sistemi. Potrošnja je promenljiva, u zavisnosti od godišnjeg doba, dana VOJN I LOGOR V . L ogr, Castrum i časa. VOJN IK OPEKA Sa podužnim licem postavljenim
699
1.
Levo: predstava volumena arhitektonskog objekta: Tadao Ando, galerija Akka, Osaka, 1989. Desno: volutni zabat
2.
Vol uta, po A ndrea Palladiju
vertikalno. V . O pek pek a, tipovi tipovi opek pek e. VOJNO NEPOVREDIV, PRINCIP V . Sacro Sacrosa sanc ncta ta mi liti ae vacatio VOJVODJ VOJVODJANSK ANSKA A KUĆA V . V aroška kuća zapadnjačkog tipa u varošima Vojvodine, Hrvatske i Slovenije, Seoska kuća u Vojvodini
VOLFRAM se u građevinarstvu koristi za legiranje čelika, kao i za proizvodnju v. zice za sijalice. VOLKSGARTEN (nem.) Nemački naziv za “narodni vrt”, javni park, koji koj i je obavezan obavezan sasta sastavni vni element urbane koncepcije skoro svakog nemačkog grada. VOL OVSKA GLAVA V . Bucran Bucranium, ium, Buk ranijum ranijum VOL OVSKA LO BAN JA , BUKRANION (nem. Ochenshaedel) Friz ukrašen Friz ukrašen reljefima koji prikazuju volovske lobanje, često ukrašene vencima lovorovog lišća. Pojavljuje se u rimskoj arhitekturi. VOLO VSKA VSKA PETLJA PETLJA FRON T V . F ront ront volovs volovskk a petlja petlja VOLOVSKI VOLOVSKI ROG RUKOH VAT VAT V . Ruk ohvat hvat volov volovssk i rog
1.
Volumen, arhitektonski: arhitektura je kompozicija različitih volumena, a prostor je volumen po sebi
2. Vrata, Vrata, gradska gradska i vratnička vratnička kula. Stendal, Stendal, Uenglin Uenglinger ger Tor, XVv. Desno: Voralberg shema, Obermarchtal, K losterkirche. losterkir che. Ispod: Ispod : vrata, vrata, jednok jednok ril na, sa osnovnim osnovni m elementima vrata 3.
Vrata: 2 dvokrilna v; 3 leva dvojna v; 4 harmonika v; 5 klapna v; 6 obrtna vrata; 7 podizna vrata
VOLOVSKO OKO (nem. Ochsenauge) Kružno oblikovan ili eliptičan prozor (kružni prozor), često postavljen unutar čeonog zida ili u polju čeonog luka nekog svoda, ali i iznad pravougaonog prozora ili lukova za rasterećenje. V . Oeil-de Oeil-de- - boeuf. V O L T A (ital. volta, lat. volutus, franc. volte, engl. vault, svod ) Italijanski naziv za svod, koristi se često prilikom proučavanja objekata italijanske renesanse. V . Svo Svod. VOLTA, VOLUTU S (ital., lat. ) Italijanski naziv za svod. VOLTA A VELA (ital. svod na jedro ) Naziv za klobučasti svod , plitki kupolni svod koji ima izgled kao da se nadima poput jedra na vetru. VOLTAIRE STOLICA (engl. Voltaire chair) Termin iz perioda XIX veka za američku formu u stilu stub i svitak (Pillar and Scroll style). Predstavlja stolicu sa niskim sedištem, tapaciranu naslonjaču sa visokim, svinutim naslonom za ledja. Termin je pogrešan naziv, jer je francuski filozof umro dekadama pre nego što je stolica bila razvijena; moguće je da se termin odnosi na francusko poreklo forme, koju su adaptirali američki majstori nameštaja – najverovatnije najverov atnije D uncan Phyfe – iz sličnih komada nameštaja u stilu restauracije (restauracion style). Ova forma je takodje vidjena u Britaniji i Nemačkoj. V O L T E R A (fr. voltaire) Velika naslonjača s niskim sedištem a visokim naslonom za glavu, nazvana po fr. pesniku i filozofu Volteru. V O L U M E N Predstavlja zapreminu prostora koju zauzima svojom masom i oblikom jedno prostorno arhitektonski oblikovano telo. Volumen kompoziciono nameće veoma složene probleme. Potrebno je odrediti međusobne odnose arh. delove sa celinom, njihove proporcije, mere, modul, simetriju, harmoniju, ritam ili kontrast u odnosu na prostor ili granice, dubinu, svetlost, prostiranje i položaj posmatranja u odnosu na sam oblik. Osim površina i oblika, v. je jedan od tri najznačajnija elementa arh. kompozicije. Vo lumen je trodim enzionalna enzionalna geometrijska geometrijska kategorija. Arhitektura se manifestuje kroz volumene koji nastaju odnosom površina kao elemenata koji ih konstruišu. Volumen Volumen određuj određujee kvantum kvantum prosto prostora, ra, to je “masa” “masa” ili “šupljina” oblika koji volumenu daje formalnu - kvalitativnu vrednost vrednost.. Forma Forma je, znači, znači, ekspresija ekspresija volumena kao mase ili sadrzin sadrzinee prostora. prostor a. Volumen se ispoljava kroz formu. U njemu je sublimisana osnovna koncepcija dela. Arhitektura koristi i
interpretira sve moguće pojave formalne konstrukcije volumena, od njegovih euklidovskih praoblika do vrlo složenih izraza jednačina višeg reda. Lopta je, na primer, simbol totalnog jedinstva oblika. Ona ima i to svojstvo da ostaje nepromenljiva iz svih tačaka osmatranja. Za percipiranje volumena potrebna je stalna promena tačke osmatranja, upravo, potreban je niz tačak a, tj. kretanje. V O L U M E N U U M E T N O S T I (engl. volume) Sinonim: masa. Prostor koji zaprema jedan trodimenzionalni objekat ili figura. V O L U M E N , V O L V E R E (l. volumen, volvere) Rukopis, spis obvijen oko štapića, svitak; knjiga, sveska; fiz. prostor što ga zauzima jedno telo, zapremina; muz. obim, jačina, punoća (glasa, (glasa, zvu ka). VOLUM ETRI JA Predstavlja sistem istraživanja, merenja, proporcionisanja međusobnih odnosa zapremina prostora jednog arhit ektonskog dela ili arhi tekture uopšte. V O LU L U M I N O Z N A A RH R H I T E K T U RA RA Naziv za obimnu, opsežnu arhitekturu, arhitekturu opsežnih radova. Volumin Voluminozn oznaa arhitekt arhitektura ura karak karakteris terističn tičnaa je za stare stare civiliza civilizacije, cije, kao što su egipatske piramide, antički grčki hramovi, rimski akvadukti i koloseumi, gotičke katedrale i dr. VOLUNTA VOLUNTARIST RISTIČKE IČKE GRUPE GRUPE U U R B A N I Z M U U urbanističkoj analizi i planiranju koriste se voluntarističke grupe koje žive tako da simuliraju život u datim urbanističkim uslovima i okolnostima. Rezultati dobijeni radom volunta voluntarist rističkih ičkih grupa grupa koris koriste te se u urbano urbanom m plan planiran iranju. ju. V O L U T A (lat. volvere smotati; engl. i franc. volute, nem. V olute, olu te, K ruemm ung, engl. engl. scroll scroll , ital. voluta) volu ta) Puž, pužnica pužni ca,, ovnujski rog; spiralno spiralno uvijen dekorativni element element u arhitekturi. Ornament u formi zamotuljka od hartije, delimično urolanog. N ajranije se javlja kao vegetabilni ornament u grč. arhitekturi. 2. U jonskom redu, dvostruka v. na kapitelu ima oblik svitka. svitka. 3. U gotici je izrazito biljne formacije, u renesansi i baroku (obnavljajući ant. tip) primenjuje se na konzolama i zabatima pročelja (Rim, Il Gesu), dok je u rokokou i klasicizmu splj oštena. oštena. Središte Središte volute vol ute zov e seoko seoko . VOLUTA KOD NAMEŠTAJA Jednostavno spiralno ornamentisanje u vidu zavijutka na kapitelu stuba u jonsk jonsk om, korintskom i kompozitnom stilu klasične arhitekture. Voluta se javila u klasikom inspirisa inspir isanoj noj evropskoj arhitekturi arhitektu ri i nameš n ameštaju taju u periodu od renesanse pa nadalje, kako na kapitelima tako i na drugim elementima dekoracije, najčešće kao terminal naslona za ruke, noge i drugih članova komada nameštaja. Termin Termin se takodje takodje koristi koristi da označ označii i druge tipove tipove zavijuta zavijutaka, ka, kao što je lisna spirala u gotičkoj arhitekturi. VOLU TA, JON JON SKA (Arh.). Karakterističan deo antičkog jonskog kapitela koji podseća na puževu školjku (uvojak), a koji je nastao spiralnim uvijanjem trake sa okcem u sredini. VOLUT A, STU BN A (l. voluta) Arh. ukras na stubovima u obliku zavojnice, spirale, šara u obliku puža, uvojnica; zool. uvijeni puž. V O LU LU T N A N O G A V . N oga, volutna volutna V O L U T N I K A P I T E L (nem. Volutenkapitell) Kapitel sa parovima voluta postavljenim jedni naspram drugih. Volutni kapiteli su: jons su: jonskk i k apitel, apitel, eolsk eolsk i k apitel. V O L U T N I Z A B A T (nem. Volutengiebel) Naziv za zabat koji ima volutno zakrivljene stranice.
700
V O M I T O R I U M , V O M I T O R I JU JU M ( lat. povrać povraćaon aonica, ica, bljuvaonica ) 1. U Starom Rimu, naziv za prostoriju u rimskoj stambenoj kući, podignutoj neposredno uz trpezariju (hol za ručavanje), gde se nalazila posuda za povraćanje u koju su gosti i domaćini, nakon preobilnog obroka egzotičnih ukusa, odlazili da se ispovraćaju i isprazne svoje stomake za nova jela. 2. Isti pojam je u Starom rimu korišćen kod građevina teatra, odnosno amfiteatra, gde je predstavljao naziv za velike otvore i prolaze u amfiteatru koji su omogućavali brzu evakuaciju velikog velikog broja broja gledalaca gledalaca u slučaju slučaju požara požara ili neke druge druge opasnosti. Naziv je korišćen sa istim smislom kao što ga je imao u slučaju kod stambene kuće (povraćanje).
VRAT KAPITELA (Arh.) Deo na antičkim kapitelima između stabla stuba i ehinusa. Konstruktivno i zanatski čini celinu sa kapitelom.
VORALBERG ŠKOLA Termin opisuje nekoliko porodica arhitekata, štukatera, slikara i zanatlija, koje su sve bile medjusobno povezane, u Voralbergu u Austriji, zapadnom Tirolu, Tirolu, u područ području ju oko Bodense Bodense.. Glavne Glavne porodic porodicee bile su Beers, Moosbruggers i Thumbs, a učinili su ogroman doprinos kasnoj baroknoj arhitekturi u XVII i XVIII veku u Južnoj Nemačkoj i Švajcarskoj. Osnovne generalne karakteristike crkava Voralberg škole bile su: longitudinalni planovi, često sa centralizovanim prostorima pridruženim transeptima , aranžmanom W andpfeil andpfeileer-a, otisnutih “bočnih brodova” iste visine kao što je glavni brod posta brod postavljenih vljenih izmedju zidni h stupova (kao (kao k od srednjovekovnih H allenk allenk irche irchen – halnih crk crk ava ),), brodne arkade često iste visine kao i svodovi, galerije izmedju stupova (često sa značajnim elementima postavljenim da bi privukli pažnju posmatrača prema oltaru ),), vitki transeptalni ispadi, horovi uži nego brodovi, fasade sa fasade sa dvojnim tornjevima i dekoracije koja je subordinantna subordinantna arhitekturi .
VRAT, PROFILI Set profila koji formira ogrlicu na vrhu stabla stabla stuba, odm ah ispod kapitela.
VOTIVNA CRKVA (nem. Votivkirche voti votivna vna crk crk va ) Crkva koja je izgrađena darovima vernika i mecena. Takođe, cr kva u kojoj se prinose darovi bogu. VOUSSOI VOUSSOI R, VU ZOAR (franc. voussoir, engl., ital. concio rastremato) rastremato) 1. Opeka ili klinasto klinasto obli kovan kamen kamen koji form ira jedinicu jedini cu elementa l uka. 2. Cuneus, ili blok (obično od kamena, opeke ili terracotta-e ),), oblikovan na dve naspramne duže strane svoda a sa sužavajući se, da bi formirao deo strukture luk a, svod stranama koje koincidiraju radijusima luka. V. Ključni kamen.
VRAT STUBA (nem. Hals) Deo stabla stuba neposredno ispod kapitela , oivičen u odnosu na stablo stuba ispod i kimu iznad. VRAT SVODA (M as.). as.). K onstruk cija koja služi služi za smanjivanje raspona svodova odnosno lukova na dva i tri zgloba. Pošto se vrat svoda može elastično da savija, to kod luka na dva zgloba imamo elastično popustljive oslonce, što se prilikom statičkog proračunavanja mora uzeti u obzir.
VRATA (nem. Tuer) Prolazni ili ulazni otvor u fasadnom ili pregradnom zidu. Prema mestu, odnosno, objektu na kojem se nalaze, vrata mogu da budu: 1. ulazna vrata, 2. kućna vrata, 3. baštenska vrata, 4. unutrašnja vrata, 5. vrata stana, 6. hodnička vrata, 7. podrumska vrata, 8. međuvrata (razdvojna vrata), 9. tapetna vrata, 10. prozorska vrata, 11. plakarska vrata, 12. garažna vrata.
Prema smeru ot varanja vrata su:leva su: leva ii desna.
Prema načinu otvaranja, vrata su: obrtna, klizna, horizontalno rotaciona, verti verti k alno rotaciona. rotaciona. Vrata Vrata se najčešć najčešćee nalaze postavl postavljena jena vertika vertikalno lno,, ali mogu da budu i horizontalno postavljena, kada su to vrata na oknu. Vrata se nalaze u vratnom otvoru koji je zasveden različitim konstrukcijama, pa prema tome vrata mogu da budu: 1. ravno zasvedena vrata (arhitravna), 2. lučna vrata, 3. stepenasto zasvedena vrata (segmentna), 4. trougaono zasvedena vrata, kružna i dr. Prema materijalu izrade, vrata mogu da budu: 1. drvena drvena vrata, 2. gvozde gvozdena na vrata, 3. al umini jumsk a vrata, 4. stak lena vrata, 5. plastična vrata i dr.
Osnovni konstruktivni delovi vrata su: a. Prag vrata, b. N advratnik advratnik , c.c. D ovratnik , d. V ratno k rilo, e.e. Pokri vna lajsna lajsna vrata. vrata. Osnovni tipovi vrata su: 1. je j ednok dnok ril na vrata (leva (leva i V O U T E (franc.) Francuski naziv za svod. vod. V . H olk el, V ute desna), 2. dvokrilna vrata, 3. dupla vrata, 4. harmonika (sklapajuća) VOUT E CELESTE CELESTE (franc.) Franc. nebeski nebeski svod. svod. vrata, 5. leteća vrata, 6. okretna vrata (rotaciona vrata), 7. podizna vrata, 8. smičuća vrata, 9. kip vrata (vrata na prevrtanje), 10. vrata od VOYEUSE VOYEUSE A GENO UX (ftanc.) V . V oye oyeuse use stolica tolica letvi, 11 . obložena obložena vrata vrata (udvojena (udvojena vrata), 1 2. stakl ena vrata, 1 3. rol r ol sa mak aza reše rešetktk ama (makazasta (mak azasta reše rešetktk a), 15. VOYEUSE STOLICA (franc.) Stolica za konverzaciju. vrata, 14. vrat a sa Francuska forma nameštaja iz perioda XVIII veka. Predstavlja "kiptor" vrata (vrata na vertikalno smicanje), 16. holandska vrata bergere ili tapacirani naslonjač sa tapaciranim jastučićem – (stajska vrata), 17. "mala vrata", 18. stipflex vrata, 19. fleksibilna umetkom na vrhu naslona za ledja. Napravljena za posmatrača vrata, 20. panelna vrata, 21. zastakljena vrata. igre kartama, voyeuse je dozvoljavala korisniku da opkorači Tipovi drvenih panelni panelnihh vrata su: 1. vrata sa jednim, dva stolicu i smesti ruke na jastučić na naslonu; takodje je ili višepanela, 2. laminirana vrata. korišćena i kao obična stolica. Verzija stolice sa nižim sedištem, voyeuse voyeuse a genoux genoux,, dozvoljavala je da se na njoj kleči i Tipovi drvenih vrata sa podstavom (u futeru): 1. bila je napravljena za žene; njihove suknje i haljine toga kolonijalna vrata, 2. francuska vrata, 3. ravna vrata, 4. ravna vrata i dr. vremena vremena nisu omoguća omogućavale vale da da žene žene sede opko opkoračk račkee na stolici stolici,, zastakljena vrata i već su su na na njoj njoj klečale. klečale. Vrste vratnih otvora: 1. lučni vratni otvor, 2. ramovni VRAĆANJE VRAĆANJE U PRVOBI PRVOBITNO TNO STANJ STANJE, E, R E S T I T U T I O vratni otvor, 3. supraporta, 4. spandrille, 5. stubni vratni otvor, 6. gredni I N I N T E G R U M (l. restitutio in integrum) Vraćanje u vratni otvor, 7. tavanični vratni otvor, 8. hermi, 9. atlanti, 10. karija tide, tide, 11. građevinska plastika. prvašnje stanje (posed i sl.). VOU SSUR E ARCH (franc., engl.) V . U nutrašnji nutrašnji svod, svod, Svod Svod
VRAT (engl. neck) Gornji cilindrični element koji formira kružna traka na vrhu dorsk dorsk og ili tosk tosk ansk ansk og stuba, og stuba, definisana astragalom izmedju astragalom izmedju vrha stabla stuba i profilacije ispod ehinusa ili ehinusa ili Takodje,, pojavljuje pojavljuje se u nekim nekim verzijam verzijamaa grčkog grčkog kapitela. Takodje jonsk jonsk og reda reda , kao na Erehtejonu, Atina (oko 421-407 p.p.n.e.), gde je izvanredno ornamentisan antemijonom (anthemion) i palmetama palmetama (palm ette tt e). V . H ipotrahejon ipotrahejon (hypotrache (hypotrachelilion). on).
Vrata mogu da budu zasebna arhitektonska kompozicija; onda je to portal. V R AT AT A H AR M O N I K A (nem. Falttuer) V . N abo aborana vrata. vrata.
1.
VRATA NA GURANJE (SMICANJE) (Zgr.). Vrata kod kojih se krila otvaraju horizontalnim uvlačenjem u zid ili prevlačenjem preko površine zida. Kod zidova od 38 cm usek za uvlačenje u zid pravi se dvostrukim nasatičnim zidom; kod tanjih zidova obostranim zidovima od tankih ploča. Krila
2. 3. 4.
701
Vrata: 8 šiber v; 9 kip v; 10 v od letvi; 11 dvostruka v; 12 staklena staklena vrata Gotička vrata (Engleska, prema Collingu) Gradska vrata Gr adska adska vrata, vrata, Koeln, II I-I Vv
1. 2.
Vrata, studija vrata, Michelangelo L evo: rata na crkvi St. Genest, Genest, N evers, evers, sredina sredina X II v. D esno: esno: V rata na crkvi San San M ilan, Segovia Segovia
3.
Levo: vrata na privatnoj kući u Lagrangeu , Haute Marne, XVIv. Desno: parabolična vrata, A. Gaudi, palata Guell, Barcelona
su obešena o naročiti okov u nadvratniku, koji se pokreće na točkovima po horizontalnoj šini. VRATA NA GURNO OTVARANJE , SMIČUĆA čuća vrata. VRATA (nem. Schiebetuer) V . V rata rata,, Smi Smi čuća VRATA N A OBRTAN JE (Zgr.) V . Ok retna retna vrata vrata.. VRATA N A PREVRT PREVRT ANJE, ANJE, KIP VRATA (nem. (nem. K iptor) V rata rata,, obično postavljena u metalnoj konstrukciji (garažna vrata) vrata) kod kojih je princip otvaranja otvaranja rotir anje vratnog krila oko horizontalne osovine koja se nalazi na sredini dovratnika. Sistem prevrtanja može da bude dopunjen oprugom ili kontrategom, da bi se olakšalo otvaranje i zatvaranje vrata.V vrata. V . V rata rata.. VRATA NA SMICANJE (nem. Schiebetuer) V . V rata rata na guranje VRATA NA VERTIKALNO SMICANJE, KIPTOR VRATA (engl. Up and down door) Tip vrata sa krilima načinjenim od uskih elemenata (poput rol vrata ),), s tim što se njihovo krilo ne rola oko jezgra, već se translatorno pomera duž žljebova u dovratniku. VRATA OD LETVI (nem. Lattentuer) Jednostavna vrata načinjena od letvi položenih jedna do druge. Primenjuju se u prostorijama gde nije potrebno obezbediti termičku izolaciju (šupe). VRATA PREDGRADJA V . Porta suburb suburbia ia VRATA PUŠKARNICA 1. V . Petlja. Petlja. 2. Vertikalna serija vrata postavljenih jedna iznad drugih na fasadi žitnice ili magacina, obično sa konzolno postavljenim platformama i koturačom na vrhu, sa funkcijom vertikalnog transporta materijala u žitnicu. V . Puškarnica. Puškarnica. VRAT A RAJA RAJA V . Solomo Solomons nskk i stub VRATA SA SA DVOSTRUKOM DVOSTRUKOM M ARGIN ARGIN OM (engl. (engl. doubl e margin door) V rata rata koja koja izgledaju kao par vrata sa centralnim stubićem. VRATA SA SA FRIZ EVIM A (Zgr.) V . V rata sa ispunama ispunama.. VRATA SA SA ISPUN ISPUN AMA (Zgr.). Frizna vrata – vrata – kod kojih se krilo sastoji iz okvira od dasaka – frizeva – i umetnutih ispuna između njih. Poprečnim ili vertikalnim f rizevima rizevima može da se okvir na razne načine podeli u manja polja. Ispune su od dasaka ili od ukrštenog drveta (šperploča) i sastavljene su sa frizevima na pero i žleb. Vrata sa četiri ispune i dva unakrsna unut rašnja rašnja fr iza, zovu se krstata krstata vrata. VRATA SA JEDNIM KRILOM, JEDNOKRILNA VRATA (Zgr.). Vrata kod kojih se ceo otvor zatvara jednim krilom. VRAT A SA SA KUŠACIM KUŠACIM A V . Kušak Kušak , k ušag ušaga a VRATA SA MAKAZA REŠETKAMA, MAKAZASTA VRATA V rata rata izrađena u konstrukciji klizno sklopive rešetke, što je omogućeno makazasto pomerivom dijagonalnom konstrukcijom na njoj. Uglavnom pripadaju grupi pregradnih vrata. VRATA SA SA POS POSTAVOM TAVOM (U FUT ERU) (Zgr.). Vr ata kod kojih je cela debljina zida u otvoru obložena drvenom postavom. Sastavci zida sa postavom maskiraju se sa obe strane pervazima. Krilo leži u zaseku koji nastaje između postave i pervaza, sa strane značajnije prostorije. Postava je izvedena izvedena u istoj obradi kao i kril o.V o. V . V rata rata.. VRAT A SA SA ZUBO M (Zgr.) V . V rata rata u štok tok u. VRATA SA ZUBOM I PODSTAVOM (Zgr.) V . V rata rata u futerštok futerštok u.
VRATA SA ZUBOM I SLEPOM PODSTAVOM V . V rata u fut erštoku sa slep slepim im špale špaletnama. tnama. VRATA SA ZUBOM I SLEPOM PODSTAVOM VRATA U FUTERŠTOKU SA SLEPIM ŠPALETNAMA V . V rata u futeršto futerštokk u sa sa slep slepim im špaletnama špaletnama VRATA SA ZUBOM, VRATA U ŠTOKU V . V rata rata u futerštok futerštok u VRATA STAN STAN A (nem. Wohnungstuer) V rata rata na na ulazu u jedan aprt aprtman man ili il i stan u kolekt ivnoj ivno j stambenoj zgradi. VRATA U FU TERŠTOKU TERŠTOKU (Zgr.). Vrata u štoku kod kojih se debljina zida od ragastova dounutrašnje ivice zida oblaže postavom sa opšavom. VRATA U FUTERŠTOKU SA SLEPIM ŠPALETNAMA (Zgr.). Vrata u štoku kod kojih se postava ne proteže do ivice zida već se ranije završava profilisanom letvicom (slepom (slepom p ostavom). ostavom). VRATA U VRATIM A V . Otvor Otvor u vratima vratima VRAT A ZA SLAVL SLAVL JA V . Festi Festivalska valska vrata, Kronentor Kronentor VRATA, DJAVOLOVA V . D javlolov javlolovaa vrata vrata VRATA, DU PLA V . D upla upla vra vrata ta VRAT A, FESTI FESTI VALSKA VALSKA V . Festi Festivalska valska vrata, Kronentor Kronentor VRATA, FLEKSIBI FLEKSIBI LN A V . Fl ek sibilna vrata vrata VRAT A, GRADSKA GRADSKA V . Gradsk Gradsk a vrata vrata VRATA, GVOZDEN A V . G vozde vozdena na vrata vrata VRATA, VRATA, HODNIČ HODNIČKA KA (nem. Flurtuer) V rata rata koja koja se nalaze
na ulazu ili izlazu iz jednog hodnika. V . V rata rata.. VRATA, HOLAN DSKA DSKA V . H olands landsk a vrtata vrtata
VRATA, VRATA, KLASIČNA KLASIČNA (engl. door, clasical) Delovi klasičnih
vrata su: arhitrav – pervaz oko dovratnika, rezdelni vertikalni stubac, vertikalni okvir vrata, horizontalni okvir i srednje prečke i paneli – ispuna vrata. VRATA, LAŽNA V . L ažna ažna vra vrata ta VRATA, LIMENA V . L imena imena vrata vrata
VRATA, METALNA VRATA (nem. Stahltuer) Stahltuer) N aziv aziv za vrata napravljena od m etala. etala. V R AT AT A , M I M O K R E T N A V . M imok imok retna retna vrata vrata VRATA, OBLICI Vrata su drvene, metalni ili staklene pokretne konstrukcije ugradjene u otvor zida ili tavanice, a služe za vezu izmedju susednih prostorija ili za ulaz u zgradu. Sastoje se od čvrsto ugradjenog dovratnika i jednog ili više pokretnih krila. Krilo može biti i bez dovratnika direktno obešeno na zid. zid . N ekada se se zaht zahteva eva da vrata služe i kao toplotna, zvučna, protivpožarna i protivprovalna zaštita, a za spoljna vrata se traži da štite od atmosferskih uticaja. Vrata mogu poslužiti i za osvetljavanje i provetravanje prostorija.
Osnovni oblik vrata odredjuje veličina čoveka. Vrata mogu imati nadsvetlo, ili mogu biti kombinovana s prozorom. Prema broju krila vrata su jednokrilna, dvokrilna i višekrilna višekrilna,, a prema prema načinu načinu otvaran otvaranja ja krila ona su zakretn zakretna, a, zavrtna, mimokretna, kružna, smičuća (klizna), sklopiva (u obliku harmonike i akordeona, teleskopa, rolo-vrata i garažna vrata). VRATA, OKVIR VRATA V . Okvir vra vrata ta VRATA, PEND ELT IR (nem. Pendeltuer) V . V rata rata VRATA, VRATA, PENJU PENJUĆA ĆA V. Penjuća vrata
702
VRATA, POJAM (Zgr.). Otvor u zidu koji služi za saobraćaj VRAT N ICE GRADSKE, GRAD SKA KAPIJA V . Gradska između dve susedne prostorije ili između zgrade i spoljnog vrata, G radsk e k apije (nem. Stadttor) Vratnice načinjene na zidu prostora, snabdeven krilima za otvaranje i zatvaranje. Vrata gradskog utvrđenja. Gradske vratnice imaju funkciju primanja mogu biti: po konstrukciji – u štoku, u futerštoku, sa ljudi u grad, a takođe i funkciju odbrane grada. Nalaze se na postavom; po broju krila – jednokrilna, dvokrilna i višekrilna; mestu prekida gradsk ih zidina , gde je podignutavratna kula ili na po načinu kako se krila pokreću – na šarkama, na smicanje, na delu zida flankiranom sa dva zidna ojačanja. U doba antičkog sklapanje i na okretanje; po konstrukciji krila – daščana, sa rim. graditeljstva, gradske vratnice su bile flankirane parom ispunama, glatka i staklena. Vrata sa ispunama i sa frizovima u kula (Trier, Porta Nigra), što je zadrzano i u periodu srednjeg vidu krsta zovu se krstata vrata. Glatka krila su obostrano veka (Koeln, hahnentor i dr.). Gr adske vratnice sa jednom opšivena ukrštenim drvetom (šperpločama), ili su od panela. vratnom kulom nalaze se vrlo često u srednjovek. arh. (Basel, Weissenburg i dr.). U periodu renesanse, g.v. su podizane VRATA, PRESTO N A V . Porta regia unutar bastiona (grudobran, bollwerk ) ili barbakane (na arapskom Bab ). VRATA, ROLO V . Rolo vrata V R A T N I C E Otvor za ulazak u jednu gradjevinu, deo VRATA, SKEJSKA V . Skejsk a vrata gradjevine, unutrašnje dvorište, zajedno sa strukturom vratnica VRATA, SKLAPAJUĆA V. Sklapajuća vrata i neposrednim okruženjem, često smatrane veličanstvenom arhitekturom Klasične antičke vratnice bile su najčešće VRAT A, SKLO PIVA V . Skl opiva vrata rektangularne, uokvirene profilacijom, obično sa arhitravom, VRATA, SKRIVEN A V . Sk rivena vrata sa entablaturom u preseku. Klasične vratnice takodje su mogle da budu uokvirene aranžmanom stubova, pilastera i entablaturom VRATA, SMIČUĆA V. Smičuća vrata (često sa pedimentom ), u kojem slučaju se za otvor kaže da je edikulisan. Renesansne vratnice su ponekad bile lučno VRAT A, SRED N JA V . Porta media zasvedene. Vratnice su često arhitektonski tretirane na taj VRATA, STAJSKA V . H olandsk a vrata način da povećaju značaj gradjevine na kojoj se nalaze, kao na primer od crkava, gde je simbolički aspekt igrao veliku ulogu u VRATA, SVEČANA V . Porta pompae oblikovanju. Tako na primer, romaneskne vratnice obično VRATA, ŠILT ZA VRATA Ukrasni lim od mesinga ili od imaju polukružne završetke, a mnoge se sastoje od niza nekog drugog ukrasnog metala, na frizu sa obe strane, da bi se paralelnih lučnih polja, koje svako poseduje sopstveni redn k oloneta, chevrona, billet-a i drugih tipova profilacije i maskirale rupe za kvaku i za uvlačenje ključa. ornamentacije. Gotičke vratnice imaju iznad serije gotičkih VRATA, TRIJUMFALNA V . Porta triumphalis lukova, a veće sadrže više različitih arhitektonskih redova i ornamenata. VRATA, UDVOSTRUČENA V . Porta gemina VRATA, ULAZN A V . Portal, Kapija
V R AT N I C E T O R A N A V . Torana vratnice
VRATA, VEN ECIJAN SKA V . V enecijansk a vrata
V R AT N I C E T O R I V . Tori vratnice
VRATA, VETROBRANA V . V etrobrana vrata
VRATNICE, TORANA - KAPIJA STUPE (sanskrit) Vratnice, kapija u indijskoj arhitekturi, naročito na ulazu u budističku stupu. VRATNIČKA GRAĐEVINA (nem. T orbau) Građevina koja ima funkciju kapije ili vratnica, veća, samostalno podignuta kapija, na primer gradska kapija , trijumfalni luk ili kapija utvrđenja. U Starom Egiptu, to je bio pilon, u antičkoj Grčkoj propilon. U posebnom obliku, propiloni su bili: propileji, dipilon, tripilon i tetrapilon. VRATNIČKA VEZA, TORBAND (nem.) Naziv za okov koji se upotrebljava za držanje većih krila vratnica. VRATNIČKO PREDVORJE (nem. Torhalle) Unutrašnji prostor jedne v ratničke građevine, na primer kod H rama Mrtvih u Sakari ili kod vratnica K serksesa u Persepoli su. V R A T N O K R I L O (nem. Tuerblatt) Ravna ili reljefno izrađena ploča izrađena od drveta ili drugog materijala (metal, staklo), koje je postavljeno na dovratak ili zidnu konstrukciju vratnog otvora i ima funkciju zatvaranja prostora vratnog prolaza. Na vratnom krilu nalaze se okovi koji omogućuju rotaciono kretanje vratnog krila i sistem za zabravljivanje. VRBA, ŽALOSN A (engl. willow) Veoma svetlo, bledo, nefigurisano tvrdo drvo . N e koristi se samo po sebi za izradu nameštaja, već se koriste tanke i mlade grane, koje su vrlo savitljive a pri tom čvrste, za izradu pletarnog rada. N ajviše se koristilo drvo vrbe pre upoznavanja ratana za izradu pletenog nameštaja. VRED N OVAN JE LOKACIJE Na osnovu katastra , izradjenog na osnovu informacione baze podataka o gradu, moguće je vršiti uporedjivanje i vrednovanje lokacije po različitim kriterijumima: mesto u gradu (gradsko jezgro biće
VRATA, ZAKRETN A V . Zak retna vrata VRATA, ZAVRTNA V . Zavrtna vrata VRATNA KUĆA V . Prijemna kuća
VRATNE KULE (nem. Torturm) Odbrambenekule sagrađene iznad vratnica utvrđenog grada. Vratna kula je kula podignuta iznad ili pored jedne gradskekapije, jedne manastirske kapije ili kapije tvrđave. VRATNI PRSTEN (nem. Halsring) K od toskanskog reda , prsten koj i se nalazi na gornjem završetku stabla stuba, ispod stubnog vrata. V R A T N I M U N T I N (engl.) Vertikalni deo rama vrata, pregrade, panela, itd., koji se utiče ili je završen horizontalnim prečkama. V R A T N I N I Z (engl. necking-course) Svaka horizontalna profilacija kao traka, koja koincidira sa vraton (tj. spojem finiala sa pinak lom (pinnacle) ili koja se kontinualno proteže duž zida koji se graniči sa vratom . VRATNI ŠANAC (nem. Halsgraben) Šanac ispod zidine obruča oko tvrđave. VRATNI ŠTOK V . Štok V R A T N I Z I D , Z I D - V R A T A (nem. Tuerwand) 1. Izdvajanje dve susedne prostorije putem zida koji je načinjen kao vrata, harmonika vrata, klizno pomična vrata ili je celokupna zidna površina sklopiva, rasklopiva, prema potrebi proširenja ili odvajanja prostorija.
vrata.
2. Takođe, naziv za zid u kojem su postavljena
703
1. 2. 3.
Gradske vratnice, Via Pia, Rim, 1565 Gradske vratnice, plan S. Serlija, 1551 Levo: unutrašnja vrata iz perioda renesanse. Desno: lažna vrata iz perioda Starog Egipta
atraktivnija i isplativija za investitora od šireg centra); veličina parapeta, kao H ertfordshire šiljak ali mnogo veći, viši i vitkiji. 4. raspoloživog prostora za intervencije; stanje lokacije Šiljak: kratki vrh tornja, fleche (engl. spike) ili spirelet. 5. V rh tornja (opremljenost infrastrukturom, dostupnost pešacima, fizička sa zak ošenom stopom: vrh tornja sa bazeom koja je otvorena ruiniranost objekta, obim neophodnih intervencija, i dr.); prema spolja, formirjući nadstrešnice preko kule. identitet lokacije itd. Ovi kriterijumi sasvim su slični već ustaljenim kriterijumima koji se primenjuju u studijama za VRSTE KAPIT ELA V . Kapitel procenu i utvrdjivanje zemljišne rente i dobro su poznati u VRSTE ZEMLJIŠTA U STAROM RIMU V . Genera urbanističkoj literaturi i praksi. agrorum Poseban uslov za ove procene kvaliteta lokacije je VRŠN I CREP (nem. Firstziegel) Grebeni crep, crep koji je činjenica da je lokacija dovoljno, a ne izuzetno vredna, jer bi kupasto oblikovan, da bi mogao da pokrije sleme krova. se, u tom slučaju, njenim planiranjem i tretmanom bavile Takođe zove se i slemeni crep. odgovarajuće institucije tipa zavoda za zaštitu spomenika VRŠNI GREBEN V . Krovni greben kulutre, isključivo javni sektor ili državna uprava. VREDNOVANJE TEHNIČKOG SISTEMA VR T (nem. Garten, engl. garden, ital. giardino) V . V rt na GRADNJE Tehnički sistem gradnje se vrednuje: obzirom na arhitektura kvalitet, obzirom na vreme, uporedjivanjem performansi VRT KLAUSTAR Oličenje srednjovekovnog vrta za tehničkih sistema, ukupne vrednosti, vremena i kvaliteta, meditaciju jeste manastir ski klaustar , najčešće podeljen stazama putem rang liste o podobnosti pojedinih tehničkih sistema. na četiri dela i s fontanom ili bunarom u sredini. Klaustar je obično bio kvadrat okružen tremom. V R E M E D O K O L I CE V . Otium VREM EN SKI GRAD, COCH LEA CITY Urbanistička VRT SA KAMEN JEM (nem. Steingarten) Nemački naziv za koncepcija grada grupe Superstudio, izgrađ enog u obliku alpinetum, alpinum, alpinarijum. Izraz "kamena bašta" predstavlja beskrajnog zavrtnja čiji je prečnik dugačak 4,5km. Zavrtanj se vrt uređen aranžiranjem većih i manjih stena i kamenova, uvr će u dubinu zemlje sa periodom jednog uvrtaja godišnje. među kojima su posađene najčešće alpske biljke i druge Pogonski sistem grada je atomski energetski centar, ukrasne sadni ce. K amene bašte sadržavaju takože i niže konstruisan da traje 10.000 godina.Ćelije za stanovanje su četinare. Stein garten je često sastavni deo dvorskih vrtova u postavljene unutar kružnog sistema, radijalno postavljene u Nemačkoj. odnosu na središnju osu grada, podignute u dvostrukom nizu VRT STEI N GARTEN V . Steingarten koncentričnih k rugova. VRT ŠARAVADŽ I V . Šaravadži V R E M E N S K I N I Z O V I Predstavljaju nizove u urbanisti čkom smislu, koji se doživljavaju po vremenu, VRT TRAVA V . U tili tarni vrtovi, V rt, srednjovek ovni vrt uključuju ći i proste povezanosti stav-po-stav, gde se jedan element prosto povezuje sa prethodnim i potonjim VRT ZA UŽ IVANJE Predstavljaju arh. i urban. koncepcije elementom (kao kod povremenog niza detaljnih gradskih vrtne arhitek ture čija je osnovna funkcija estetskog karaktera, belega ), ali i nizovi koji su odistinski ugrađ eni u vreme, pa su odnosno, uživanja njihovih korisnika. Prvobitni vrtovi za stoga po svojoj prirodi melodijski (kao kada je intenzitet uživanje nastali su još u periodu razvoja Starih civilizacija. U gradskih belega u stalnom porastu, sve dok se ne dosegne do Starom Vavilonu, podizani su vrtovi na terasama iznad terena, sa podzidima niz koje je tekla voda. Međutim, u doba klimaksa). renesanse, a naročito u baroknom periodu, v.u. dobili su svoje VRETEN ASTI N ASLON V . Stolica sa vretenastim naslonom rafinirane karakteristike: bogatu upotrebu cvetnih aleja, staza za šetnju; v.u. su dobili paviljone, senice, gazeboe, l aviri nte, k arusele, tajne VRETEN ASTO STEPEN IŠTE V . Z avojit o stepenište prolaze i svete gajeve. Današnji v.u. dobili su tehnički sofisticiranu formu luna parka, koji sadrži naprave i uređaje za VRETEN ASTO TOKARENJE V . T okarenje, vretenasto zabavu (tobogane, panoramske točkove, karusele i dr.). V . V R E T E N O (engl. spindle) Tanki komad tokarenog drveta. U til itarni vrtovi, V rt, srednjovek ovni vrt. Upotr ebljava se u serijama za pravljenje naslona stoli ca, kao na primer kod windsor stolice , i kao dekorativni element – često kao VRT, ANGLAIS V . Jardin A nglais apliciran ornament, razdvojeno vreteno – najviše kod nameštaja u V R T , AN G L O -C H I N O I S V . Jardin A nglo-chinois periodu renesanse, kod jak obinsk og nameštaja i u Eastlake stilu (stil koji se vezuje za britanskog pisca, arhitektu i dizajnera Charles VRT , ARAPSKI V . A rapski vrt Locke, Eastlake, 1836-1906) iz XIX veka. Izvijeno vreteno u stvari nije isečeno u dva da bi se napravilo razdvojeno vreteno. VRT , BIBL IJSKI V . Eden Ono je mnogo češće izradjivano spajanjem dva komada drveta VRT, BIBLIJSKI - VRTOVI MESOPOTAMIJE V . odgovarajućih dimenzija i njihovim lepljenjem na par mesta, a V rtovi M esopotamije zatim tok arenjem zajedno na tokarskom strugu. K ad se VRT, BOŽAN SKI V . Božansk i vrt komadi razdvoje, oni formiraju dva razdvojena vretena.
1. 2.
D etalji v rata, kasna renesansa, Francuska Villa Montalto u kasnom XVIIv. Vrtovi sa alejama kako ih je zasadio Sikst V vek pre pravougaonih renesansnih partera
3.
Marlboroug Mount, Engleska, iz 1723, romantično pitoreskni vrt V remenski grad, Cochlea-city, detalj
4.
VRH STRELE (engl. arrow – head) Zašiljeni element u VRT, ČAJNI V. Čajni vrt ornamentu “ jaje i strela” . VRT, ČAJNI ZEN VRT V . Zen vrt VRH TOR N JA SA ZAKOŠEN OM STO POM (engl. VRT, EN GLESKI V . E nglesk i vrtovi splay-foot) Vrh tornja sa bazeom koja je otvorena prema VRT , ISLAM SKI V . Islamski vrt spolja, formirjući nadstrešnice preko kule. VRH TORN JA, TIPOVI Medju mnogobrojnim, izdvajamo sledeće tipove vrha tornja: 1. Krunski vrh tornja: vrh tornja koji je postavljen na elemente poput kontrafora ili potpornih rebara, tako da je struktura potpuno vidna, podsećajući na lučne forme na vrhu krune. 2. H ertfordshire šiljak: mali iglasti vrh tornja koji se uzdiže iznad kule iza parapeta. 3. Iglasti vrh tornja: vrlo visok vitak vrh tornja koji se uzdiže sa kule iza
VRT, ITALIJANSKI REN ESANSN I I BAROKN I VRT Italijanski renesansi vrt osnova je evropske vrtne umetnosti. Nastaje u ambijentu renesansne Italije kada čovek nije bio orijentisan prema prirodi s elegičnim osećanjima. Renesansni je čovek vrtnom umetnošću iskazivao i želju za dominacijom nad prirodom, prikazujući svoju antropocentričnu koncepciju sveta. Italijanski renesansni vrt donosi bitnu novost, a to je
704
direktan odnos izmedju vrta i kuće. Vrt postaoje proširenjem kuće i prostorom stanovanja na otvorenom. Prirodni elementi i drveće shvaćeni su kao materijal za oblikovanje, poput drugih gradjevinskih materijala. Uredjenje vrta zasniva se na istim načelima kao i arhitek tura: na simetriji, koncentrisanju vizura, lociranju scena u dubinu i sl.
U italijanskom renesansnom vrtu naročito je važan odnos prema krajoliku, jer vrt treba da oblikuje vizure na pejzaž. Vrt je po pravilu smešten na padini i organizovan na nekoliko terasa medjusobno povezanih stubovima i rampama. Aleje su uvek pravilne i medjusobno ortogonalne i usmeravaju vizure prema vrtnim akcentima: fontanama, skulpturama, paviljonima i drugim vrtnim sadržajima. Voda se pojavljuje samo u artificijelnim oblicima: u obliku kaskada, vodenih lanaca, vodenih ogledala i sl. Uzgajaju se zimzelene biljke: čempres, crnika, tisa, lovor, mirta i šišmiš. Koloristička je kompozicija vrta monohromna. U njemu nema cveća, jer se ono uzgaja samo u intimnom vrtu (giardino segreto ). VRT , JAPAN SKI V . Japansk i vrt VRT, JAPAN SKI Z EN VRT V . Zen vrt VRT , JAVN I V . Javni vrt
V R T , Z I D N I V . Zidni vrt VRT, ZO OLOŠKI V . Zoološk i vrt VRTEŠKA STOLICA (engl. roundabout chair) 1. Stolica koja je napravljena u Indiji i Istočnim Indima u XVIII veku. Imala je šest nogu koje su nosile kružno sedište, sa polukružnim naslonom za ledja koje je bilo nagnuto prema pozadi. Ponekad je ova stolica pravljena kao obrtna stolica . Vrteška stolica je često proizvodjena za izvoz u Evropu, a proizvodjači su ponekad koristili različite evropske elemente kao cabriole nogu . Iz Istočnih inda ova stolica je izvožena u Holandiju, gde je bila poznata pod imenom burgomaster stolica. 2. Ponekad se isti termin koristi da označi ugaonu stolicu, indi skret ili zajedničku stolicu. VRTLAR – IN ŽEN JER V . Jardinier ingenieur VRTLAR PEJZAŽISTA V . Jardinier paysagiste V R T L AR U M E T N I K V . Topiarii V R T N A A R H I T E K T U R A Ogranak opšte arhitekture koji se bavi stručnom i umetničkom izgradnjom i uređenjem vrtova, samostalnih i u sastavu naselja, kada zajedno sa zgradama moraju biti skladno povezani u celinu (v. Park).
VRT, KIN ESKI V . Kinesk i vrt
VRTN A ARH IT EKTU RA SECESIJE Beč je krajem XIX veka bio prepun istorijskih i romantičnih vrtova . U poslednjih VRT, KIN ESKI ENGLESKI V . Ki nesk i englesk i vrt deset godina XIX veka secesija donosi novu ideju vrtne VRT, KROVN I - KROVNA BAŠTA (Arh.). Manji vrt na arhitekture koja je najpre započela u malim vrtovima zgradama sa ravnim krovom. Preko masivne tavanice nanosi stambenih kuća i vrtovima višega gradjanskog sloja, a zatim se se sloj zemlje za sađenje cveća i niskog šiblja. V . K rovna bašta. proširila i na javne gradske prostore. Podsticaj secesijskim vrtovima nije više ideal prirode, već ideja vrta kao isključivo V R T , M E D I T A CI O N I V . Kansho-teien čovekove kreacije. Secesija shvata vrt kao duhovnu i umetničku kreaciju spoljašnjeg prostora koji stoji u VRT, NEMAČKI V. Nemački vrt odredjenom odnosu prema arhitekturi, a ne kao imitaciju VRT, OPUS TO PIARIA V . O pus topiaria prirode. Takvo shvatanje vrtne umetnosti približava se ideji vrta u renesansi, pa i baroku, a daleko je od ideje pejzažnog i VRT, PRIVATN I V . Privatni vrt romantičnog vrta. VRT, REN ESANSN I V . Renesansni vrt Secesijski vrt je arhitektonski oblikovan VRT, SREDN JOVEKOVN I VRT Srednjovekovna vrtna sekvencama geometrijskih prostora. geometrijski ornament, umetnost zasnovana je na ideji božanskog vrta zamišljenog kao karakterističan za umatnost secesije, prisutan je i u vrtnom zatvoreni i nepristupačni vrtni prostor ogradjen zidom ( hortus oblikovanju. On je jednostavan i najčešće se svodi na kuglasto conclusus ). Ideja otvorenog vrta pripada kasnijim epohama. šišani grm, šišanu živicu i drveće sadjeno po načelima Počevši od X veka zanimanje za vrtove postojalo je sve veće, geometrijske kompozicije plana. Cvetnih dekorativnih partera naročito nakon krstaških ratova, kada sa Srednjeg istoka stiže u secesiji nema. Jedinstvo kuće i vrta, koje je prvi put dotada nepoznato cveće. Naše poznavanje srednjovekovnog postignuto u italijanskom renesansnom vrtu, prisutno je i u vrta temelji se na literarnim izvorima i minijaturama, naročito vrtnoj umetnosti secesije. Secesijski vrt je spoljašnji prostor brojnim od X II veka. stanovanja, mesto susreta, boravka i rada. Ideja o vrtu kao proširenju kuće iskazuje se razbijanjem unutrašnjih i Razvoj vrtne umetnosti srednjeg veka može se spoljašnjih prostora arkadama, lodjama i terasama . Vrtni pratiti kroz manastirske vrtove i vrtove utvrdjenih dvoraca. arhitektonski obj ekti su brojni, v iše puta pretrpani (senici, k lupe, Manstirski vrtovi pojavljuju se od IX veka u obliku utilitarnih niše i sl.). Secesijski vrt često pruža osećaj teatralosti. vrtova i vrtova za meditaciju . Utilitarni vrtovi predstavljeni su kao vrt trava i kao voćnjak ili vrt za uživanje. Vrt trava sadržavao je V R T N A A R H I T E K T U R A U X V I I I V E K U Distanciranje biljke za prehranu (povrće) i medicinsko bilje za lečenje. Bili su parka od palate sve je češće u XVIIIv., kad parkovi postepeno to vrlo mali vrtovi, najčešće unutar zidova samostana ili grada. gube strogu monumentalnost klasičnih Le Notreovih Voćnjak ili vrt za uživanje oblikovan je za boravak i zabavu. ostvarenja. Oni sada dobijaju krivudave staze koje vode do Bio je smešten pokraj utvrdjenog dvorca (zamka, utvrde), glorijeta, "hramova ljubavi" ili lavirinta konstruisanog od ogradjen zidom i s kulama na uglovima, a u njega se ulazilo živica. Broderije sa živicama obrezanim u oblicima kroz posebna vrata. Prvi oblik takva vrta bilo je senovito geometrijskih tela uzmiču pred travnjacima, a statue više ne mesto zasadjeno šumskim drvećem, zatim se javljaju voćke i pretrpavaju aleje koje postaju prirodnije u svojim dimenzijama. cveće, a posle se u vrt unose arhitektonski vrtni objekti i Umesto faktora kretanja i dinamike, koju su tražili klasični sadržaji. V rtovi dvoraca pojavljuju se u istorijskim izvori ma tek arhitektonski vrtovi XVIIv., javlja se element statike koji od XV veka. Oličenje vrta za meditaciju jeste manastir ski potiče želju za zaustavljanjem i posmatranjem. Ovo novo klaustar , najčešće podeljen stazama na četiri dela i s fontanom shvatanje rađa se u atmosferi rokokoa, a izraženo je u krilatici ili bunarom u sredini. Klaustar je obično bio kvadrat okružen engl. vrtnih arhitekata: "Priroda izbegava pravac, ona traži krivulju". Osnivač novog smera u planiranju parkova s tom tremom. parolom je Englez Will iam K ent, tvorac stila pejzaznog VRT, ZEN KON TEM PLACIJSKI VRT V . Kontemplacijski engleskog park a (londonski K ew G ardens, K ensington G ardens, vrt 1721-27). On i njegovi sledbenici preferišu u svojim realizacijama tihe vode umesto kaskada, vijugave puteve VRT, ZEN V . Zen vrt
705
1.
Centralna vrtna promenada, centralni prospekt, Maldini
2.
Grotta u vrtu vile Orsini, Bomarzo kod Firenze, Maldini
3.
Folly vrtna skulptura, Kotnjača sa statuom slave na oklopu, V illa Or sini, Bomatzo, Italija, crtež Maldini 4. Vrtna gradjevina neoklasicističkog stila, crtež Maldini 5.
V rtovi Tilj erija koje je projektovao Le N otre. Bakrorez Mariettea
1. Vrtna kuća, Gartenhaus, J.B. Fischer von Erlach, park dvo rca Klesheim, kod Salzburga, 1694 2. Vrtna kuća, po Deckeru 3. 4.
Villa d’Este, Ligorio Pogled na vrt ove dvorva V essailles, Pariz
umesto krutih pravaca i prirodni rast stabala i grmlja umesto zasađeni cvećem kao ploveći vrtovi. Rafinirani helenizam obrezanih zelenih kulisa. Engl. arhitekti parkova traže da se našao je i u biranoj vegetaciji nove izraze svoje profinjenosti. rastinje razvija slobodno, i da se na njemu ne čini nasilje. Novi Na takvim podlogama nastavljala je razvoj rim. kultura. Ona je park treba da bude pitoreskan, poetičan i romantičan; u tom dala novo obeležje vrtovima u području Mediterana smislu treba pružiti reminiscencije na daleku prošlost ili pružati izgradnjom vile, koja kao središte poljoprivrednog poseda iluzije o dalekim nepoznatim krajevima. tako se u njemu namenjuje vrtu u prvom redu utilitarnu ulogu. Oko nje se se javljaju kineski paviljoni i egzotična vegetacija; bekstvo u nizu jednolični drvoredi voćaka okruzeni vinovom lozom. Od prošlost karakterišu raznovrsne veštačke ruševine koje se vrtova s drvoredima (quincunx) , koje su Rimljani prvi uklapaju u parkove širom Evrope. Pojednostavljeni parteri primenjivali, razvija se ambijent letnje rezidencije u sve pretvaraju se u livade, a aleje u šumarke i gajeve. S vremenom raskošnije boravište. Pri tome ostaju vrt i građevina strogo dobija engl. park potpunu prevlast, na što upućuju nebrojeni odvojeni. U gradovima nastaju vrtovi kao vrsta partera (xystus) primeri u svim evr. zemljama. U duhu romantike u njemu se koji su se prostirali pred tremovima palata, au hipodromima se sve više nagomilavaju veštačke interpolacije: javljaju se javljaju prvi oblici kasnijih bosketa (boschetto. Rezanje i imitacije pagoda, grobova s natpisima, hramova, minareta, oblikovanje živice dobilo je važnu ulogu; navodi se, da je Gaj egipat. piramida, pastirskih i ribarskih kućica, holand. Matije (Caius Matius), prijatelj Augustov, prvi uveo veštinu vetrenjača itd. Već od kraja XVIIIv. javlja se sve jača sklonost topijarija u rim. vrtove preuzevši ga s Istoka. Velike vile u doba za egzotično rastinje koje otada zaposeda parkove (kedar Carstva, koristeći se obilno tim umećem, obuhvatale su libanski, istočnoazijski ginko, mediteranski likvidambar; od prostranstvom svojih vrtova s raskošnim uvezenim egzotima cveća se pojavljuje na kraju XVIIIv. dalija koja dolazi iz opseg manjih gradova. Brojni kipovi, raspoređeni u tim Meksika, pa mimoza, kamelija i orhideja). Oko 1800 prostorna vrtovima, unosili su – uz elemente vedute, bilja i vode – kao kreacija parka uzmiče sve više pred slikovitim efektima. U novi element vrtnog oblikovanja skulpturu. Naročito raskošni doba romantizma naročito je naglašena igra svetlosti i senke u bili su vrtovi uz terme. Bogatiji stanovnici ukrašuju cvetnim njihovim pojačanim kontrastima. Parkovima daju osnovno nasadima svoje kuće, zahvaljujući helenističkom obliku obeležje pitoresknost i intimnost sa značajnom nostalgičnom peristilnog dvorišta (primeri u Pom pejima). notom. Sredinom XIXv. u razdoblju istoricizma, vraća se i U opštim perturbacijama u doba Seobe naroda vrtna arh. klasičnim parkovima arhitektonskih oblika i tradicija vrtova zadrzala se gotovo isključivo u samostanima. U geometrizovanih partera; pri tom šimšir zamenjuju sagovi klaustrima se redovno uređuju nasadi. Vrtovi se različitog bilja, čije šarenilo daje novi ugođaj staroj klasičnoj koncepciji franc. parka. Ovi se oblici razrađuju u javnim pojednostavljuj u u obliku i smanjuju u prostoru, a namena im parkovima gradova, u kupalištima i morskim odmaralištima. je utilitarna. Imali su tri glavna dela: voćnjak (s raznovrsnim Ta obelezja zadrzavaju vrtovi i parkovi na prelazu iz XIX u voćem i ukr asnim grmljem), povrtnj ak s lejama lekovitog bilja i cvećnjak. Sva tri vrta, međusobno odvojena, bila su na jednak XXv. način razdeljena na pravilne četvorougaonike; na ukrštanju Novije doba obeleženo je vraćanjem pejzažnom puteva u sredini je zdenac, cisterna ili fontana, a u dnu parku, pri čemu su tradicije jap. vrtova u mnogočemu povrtnjaka ili voćnjaka ribnjak. Prostor ispred crkve uređen je inspirisale savremene vrtne arhitekte, koji primenjuju japanska kao mali vrtić, a groblja su zasađena drvećem. iskustva u oblikovanju rafiniranih vizura umalim razmerama Skučeni prostor unutar srednjovek. gradova i kakve pruža skučeni gradski prostor. U savremenim burgova nije dopuštao razvoj vr tova. Feudalci podižu u blizini urbanističkim rešenjima dobija značajnu ulogu tzv. zeleni pojas oko stambenih blokova ilisolitera, odnosno u funkciji svojih burgova i kaštela male ograđene vrtove s istim rasporedom kao i u samostanima, a ponekad ih s burgom povezivanja novoizgrađenih gradskičh četvrti i naselja. povezuje podzemni hodnik. U stešnjenom prostoru unutar VRTN A ARH ITE KTURA, ANT IKA I SREDN JI VEK gradskih zidina građani se zadovoljavaju s kojim malom lejom Planiranje i veština prostornog oblikovanja, koji izborom aromatičnog bilja (lavandula) ili ružama; lekari neguju lekovito vegetacije i njenim rasporedom u odabranim terenima bilje uz svoju kuću u gradu. U vrtovima se osim raznovrsnog ostvaruju ambijent namenjen neposrednom dodiru čoveka s voća i aromatičnog bilja negovalo domaće cveće. Vrt ostaje prirodom. Osnovno sredstvo v.a. – rastinje – podložno je sasvim odvojen od kuće. stalnim promenama a delimično i brzom propadanju, pa se u Počevši od ranog Srednjeg veka vrt dobija naročito oblikovanju vrtova pretpostavljaju smene koje slede opšti tok značenje u području islama. U Prednjoj Aziji, pa u Persiji i prirode. Zelja za "reprodukovanjem prirode" javlja se u određenim stupnjevima urbanog razvoja, potaknuta potrebom Indiji nastaju raznovrsni oblici vrtova u dvorištima džamija, uklanjanja od gradske vreve i teznjom za odmorom u palata i većih stambenih objekata. U tim se dvorištima uređuju cvetne leje okružene žbunjem i drvećem, a u sredini je kultuvusanoj osami. redovno smešten šadrvan. Tako uređen unutrašnji vrt dopro je Mlade kulture u svom nastanku nisu se isprva s islamom preko sev. Afrike na Pirinejsko poluostrvo i zadržao trudile da kreativno zahvate u lepotu prirode. Vrt kao se u formiranju dvorišta španske kuće (patio). Nasadi većih tvorevina ljudskog umeća javlja se ponajpre u Egiptu i razmera i bogatog hortikulturnog sastava uređuju se i oko Mesopotamiji; tu se spominju tzv. "viseći vrtovi", oblikovani islam. reprezentativnih arhitektonskih objekata. Za to postoje na nizu terasa. – N a Dalekom I stoku vrt se od davnin a neguje naročito lepi primeri u Indiji (Taj Mahal), a u Evropi slikoviti u Kini, dobijajući izgled isečka pejzaža s jezercima i kompl eks Alhambre u G ranadi. potočićima, grupama žbunja i drveća; kasni je se u njega K ad je nastupi lo dob a relativne sigurnosti te se uklapaju mostovi, paviljoni i veštačke špilje. Japanci preuzimaju kun. oblik vrta, ali ga smanjuju do minijaturnih moglo graditi i izvan gradskih zidina – a do toga je u brzom razvoju urbanizacije u Italiji došlo već u XIIIv. – vrt ovi se razmera uzgajajući pri tom tom i minijaturno rastinje. uređuju izvan grada; ograđuju se visokim zidom koji je s U ant. Grčkoj, gde se društveni život odvijao na unutrašnje strane prikriven penjačicama. Osnovni raspored sa javnim mestima, prvi su vrtni kom pleksi nastali u vezi s njim a četvorougaonim lejama i fontanom u sredini ostaje isti, ali se ili kao sveti gajevi uz hramove; njihovo je oblikovanje bilo obogaćuje dodacima: oko fontane se nižu skulpture, vaze i podređeno arhitekturi. Uticaj Azije s njenim tradicijama kamene klupe, a na ostalim ukrštanjima javljaju se omanji gajenja vegetacije obogatio je u helenističko doba razvoj v.a. U paviljoni i glorijete. Zadržava se ustaljena podela vrta na grč. gradovima na tlu Male Azije i Egipta nastaju raskošni voćnjak, povrtnjak i cvećnjak, a kao novost se dodaje u Italiji vrtovi s basenima i vodoskocima, a spominju se čak i brodovi volijera s različitim pticama. Trgovačke veze Italije s Istokom
706
pridonele su da se u vrtovima počelo uz domaće javljati i Versaillesu (počevši od 1661). Njegova su dela takođe osnove egzotično bilje i fauna. Veze s arapskim zemljama omogućile za parkove dvorova Fontainebleau, Meudon, St-Germain-ensu uvoz raznih naprava za razonodu posetilaca vrtova. U Laye, Vaux-le-Vicomte, Sceaux, D ampierre i St-Cl oud, te znaku tih novotarija nastaje krajem XIIIv. u Francuskoj Jardin des Tuil eries u Parizu. Le N otre udaljuj e pristupe palati, najneobičniji vrt, čuven po tome što su u glorijetama i odmiče boskete, dotad omiljene elemente aleja, potiskujući ih paviljonima bili skriveni različiti automati koji su osim imitacije u pozadinu, proređuje stabla ostvarujući više prozračnosti; pesme ptica sadržavali i hidrauličke uređaje (dvorac Hesdin travnjaci i parteri s broderijama potisnuti su u pozadinu, grofova Artois u Normandiji). Ovakvi uređaji biće omiljeni u njegov najdraži element postaju "vodeni parteri" – veliki izduženi baseni i kanali u kojima se ogledaju palate i aleje XVIIv., a u XVIIv. koristiće se do preteranosti. stabala. Konačni završetak aleje nije kao dotad, po ital. uzoru, VRTN A ARH IT EKTURA, REN ESANSA I BAROK skulptura ili fontana, nego horizont. Le Notre ujedno po prvi Sa renesansom rađa se i smisao za što neposrednije put u franc. vrtnoj arh. obilno primenjuje skulpturu – doživljavanje prirode. Napušta se dotadašnje stro go odvajanje pojedinačne kipove i grupe – rasipavajući je parterima, alejama, kuće i vrta. U renesansnim letnjikovcima Italije povezuju se bosketama i usred basena. Voda ostaje ipak jezgro cele palate s vrtovima posredstvom stepeništa, terasa, loggia strukture parka. Le Notre, međutim, nije zastao kod ipaviljona. Jedinstvu kuće i vrta pridruzuje se novi element – koncepcije o povezanosti parka s građevinom. Projektujuči pejzaz. Zgrada i vrt organizovani su sada tako, da u njihovu park u Chantillyju nije ga usmerio prema glavnom portalu koncepciju ulaze panorame i vedute; pojavljuje sebelvedere kao dvorca, nego je nezavisno o dvorcu postavio terasu i s njom bitni sastavni deo vrta. Takva je bila koncepcija Rafaela s povezao park. Le Notreov način uređivanja parkova postao je vrtom Ville Madama na obronku Monte Mario u Rimu, gde je uzorom za celu Evropu, a održao se i u XVIIIv., usko zelena padina brezuljka posluzila kao pozadina vili,a pred povezan s arh. baroka a zatim i rokokoa. Parkovi franc. tipa njom se otvarala široka panorama. Sledile su slično izgrađene postoje u Austriji i Schoenbrunnu i uz palatu Belvedere u brojne vile na rimskim brežuljcima te u okolini Firence (Villa Beču; u Nemačkoj u Schleissheimu i u Nymphenburgu kod Medici) i na venecijanskoj terrafermi, koje su dela Muenchena, u Herrenhausenu kod Hannovera, u najznačajnijih graditelja onoga vremena. Wi lhelm shoehe kod K assela, u Wuerzburgu i dr.; u Rusiji uz U franc. vrtnoj arh. taj se prelaz mogao teže rezidencije i letnjikovce u okolini petrograda; u Švedskoj uz ostvariti, jer je burgove okruživao odbrambeni jarak. Stoga dvorac Drottningholm; u Italiji uz dvor Caserta kod Napulja; franc. vrtovi i u doba renesanse, odvojeni od građevine, imaju u Engleskoj je Le Notre planirao St. Jame's Park u Londonu i još uvek oblike srednjovekovnih mon olitnih pravougaonih parkove u Greenwichu i Althorpu. površina koje se tek postepeno, pod uticajem iz Italije, V R T N A D V O R AN A V . Sala terrena obogaćuju centralnim građevinama ( kioskom ili glorijetom ). Rezani grm ovi po javljuju se sredinom X V Iv. (dvor ac An cy-le- VRTNA KUĆA (nem. Gartenhaus) Mala građevina Franc), a prvi vodoskok dala je postaviti K atarina M edici u podignuta unutar vrta, koja prvenstveno služi za smeštaj vrtu dvorca Chenonceaux. Nisko rezano šimširovo grmlje vrtnog alata i pribora. Kasnije, vrtna kuća poprima i druge nadomešta ponegde patuljasto voće; ono se niže u namene, kao što su: sklonište u slučaju iznenadne kiša ili kao pravougaonim poljima, sačinjavajući karakteristične obrube kuća za stanovanje vrtlara ili, jednostavno, kao hobi kuća. Vrtna leja na kojima se uzgajalo raznovrsno cveće, naročito lale, kuća je naročito građena u periodu baroka, velika poput drugih narcisi i ljiljani. Cveće se zalivalo obojenom vodom a i pesak kuća za stanovanje. na puteljcim a se bojadisao. K rajem X VIv. ovo se šarenilo Vrtna kuća može da bude: belvedere, lovačka kuća, smanjuje; cveće se premešta u tzv. tajnevrtove koji se nalaze po hram sa pogledom, hram – paviljon ili dvorac za uži vanje, ermit až, strani, a glavni se nasadi ostvaruju obrezanim zimzelenim živicama i domaćim stablima (grab, bukva, jablan). Drveću i fantai sie, M on Repos, Bagatell e i dr. grml ju različitih nijansi zelenila priključuju se dva sve Izdvojena forma vrtne kuće odaje ukus vremena u istaknutija elementa: kamen i voda. Tim obogaćenjem vrt kojem je sagrađena vrtna kuća. Vrtne kuće su često građene u postaje park. K amen u skulpturama, balustradama i basenima stilu pagoda, kineskih kuća, ponekad se nazivaju šinoazerije. daje mu monumentalnost i statičnost, a voda živahnost i Veće vrtne kuće su građene sa pridodatim krilima ili svežinu. U povezanosti rastinja, kamena i vode nastaje 1549 vrt Ville d'Este u Tivoliju, remek delo P. Ligoria, najčuveniji kao kružno zatvorene celine – cirkl. vrt Italije. Takvi oblici parka s fontanama, zimzelenim Vrtne kuće koje su služile za gajenje tropskog voća zivicama i skulpturama ponavljaju se u najrazličitijim – pom orandži, zovu seoranžerije, a one u kojima je gajen limun varijantama širom Italije; jedan je od najlepših Boboli iza palate – limonaie. Pitti u Firenci. Ne mogu im se oteti ni druge evr. zemlje – Francuska, Engleska, Nemačka, Holandija – koje tu VRTNA KUĆA, ARBOUR V . A rbour koncepciju uz pomoć italijanskih vrtlara i graditelja prenose u VRTNA KUĆA, KINESKA V . K ineska vrtna kuća svoju sredinu, prilagođujući je svome podneblju. Dok su italijanski vrtovi još zadržali određenu VRTNA UMENOST STARE GRČKE Poznaje drvorede i ravnotežu između težnje za blistavošću u prirodi i potrebe za gajeve , ali ne i vrtove. Vrtovi nisu poprimili značenje stvarnoga i reprezentacijom, franc. parkovi sve se jasnije usmeravaju dovršenoga umetničkog izraza. Uprkos orijentaciji prema prema reprezentaciji. Glavna osovina parka postaje aleja koja geomteriji u arhitekturi, uticaj pravilnih egipatskih vrtova oseća vodi do građevine. Proporcije aleje tačno su određene njenom se kod peristilnog vrta tek delimično. Pejzaž i konfiguracija dužinom, a njoj se podređuje i visina rastinja koje ne sme biti terena, bitno drugačiji od onih u Egiptu, nisu omogućavali više od dve trećine širine aleje. Postavljeni redovno u nizini, sličan razvoj. Civilizacija Krita (2000 godine p.n.e) poznavala franc. parkovi dobijaju u svom geometrijskom rasporedu sve je, uz ostalo, i vrtoveza uživanje . U Grčkoj su vrtovi bili površine veću plastičnost novim prostornim i arhitektonskim zasadjene voćkama iza peristila kuće, ili su to javni prostori, elementima: baseni se stavljaju u levkasta iskopana udubljenja, sveti gajevi , prostori oko javnih zgrada i sl. Grčka je pejzažnom konstruišu se kosine (rampe) obogaćene poznatim italijanskim oblikovanju dala genius loci , prepoznavanje i izraz duha balustradama. Potpuni preobražaj intimnog vrta u park pojedinog mesta. Dok grčka arhitektura teži redu koji je sprovodi arhitekt Luja XIV, Le Notre, pretvarajući ih u velike izražen geometrijom i proporcijom, vrtno je oblikovanje svečane prostore nad ko jima dom inira palata. Kr eirao j e tip uglavnom bez vidljivog reda. francuskog parka koji je dobio svoj najsavršeniji oblik u
707
1. 2.
D etalj vrt a u Versaju, sa stazama prelom nih poteza i pravih linija Vrtni zamak, koji je konstruisao Richelieu (Francuska, 1633), to je tip novog vrtnog grada sa aksijalno naznačenim urbanim potezom
3.
K oncepcija pravilnih b aroknih L enotrovih pot eza u kompoziciji vrtne umetnosti Versaja i Luvra, sa oblikovanim prostranim parkovima i pravolinijskim geometrijskim potezima staza, zvezdastim trgovima i perspektivnim poentama
4.
V elvin (E ngleska), arh. L ouis D e Soissons – najznačajniji vrtni grad od Londona koji je projektovao E beneser H oward
VRTNA UMETNOST STAROG VEKA Stari vek nije nam ostavio u nasleđe dela vrtne umetnosti. Da bi se što više saznalo o vrtovima starog veka, vrše se ispitivanja istorijskih podataka, proučavaju se činjenice i indikacije, kao i ostaci vrtova srednjeg veka sačuvani delom u manastirima ili u mavarskim predelima Španije. Istraživanja vrtova traju sve do renesanse, kada započinje nova era vrtova kojih ima dosta očuvanih u celosti.
1.
Plan radničke kolonije Krupove fabrike iz 1875, vrtni grad
2.
Plan radničke kolonije Krupove fabrike iz 1907, pokušaj ostvarenja vrtnog grada Eysden – vrtno naselje rudara u Belgiji
3.
Nemajući ničeg zajedničkog sa kulturalističkim duhom i komuni tarnom vizijom, tako svojstvenom gradu Ebenezera Howarda, Benoit-Levy-jeva knjiga La Cite-jardin je neka vrsta grada-odgajališta, zelenog i higijenskog, ali čija je svrha da se od radnika koji u njemu žive izvuče najveći mogući učinak. VRTN I GRAD, FRANCUSKI V . Francusk i vrtni grad VRTNI GRAD, TIP NASELJA (Arh.). Tip naselja planski Rastinje je vezano za čoveka od njegovog postanka izgrađenog na slobodnom zemljištu sa mnogo zelenila, kao svesnim stvaraocem “ hom o sapiens” . Razvojem l judske svesti, retko naselje, gde svaka zgrada ima vrt, a gde i same ulice brigu o oblikovanju rastinja, o voćnjacima, o uređenju vodenih obiluju zelenilom. Podiže se u blizini velikih gradova i površina i o prostornom oblikovanju preuzima društvo. Svoj industrijskih centara u cilju pružanja zdravijih uslova odnos prema prirodi, čovek je podešavao stepenom svog stanovanja izvan guste izgradnje. Veličina se kreće od 30 – 50.000 stanovnika. kulturno g razvitka. Potreba čoveka za samoodržanjem, ekonomski VRTNI GRAD, VRTNI SUBURB (engl. garden city, ital. momenti i urođene navike podražavanja prirode, uticali su na citta giardino) Plan vrtnog grada smatra se da je osmislio stvaranje veštačke tvorevine ljudskog prebivališta ili naselja. Ebenezer Howard, a prvi put ga je realizovao na primeru K ultivisanjem se izražavalo likov no zbivanje u p rostoru koje je grada Lechwort-a (gradnja započeta 1903.g.), Raymond zavisilo od stepena prosvećenosti. Privrednim korišćenjem Unwin. Prva vrtna predgradja u Engleskoj bila su Bedfor d prirode, ova se preobražava u veštačke tvorevine koje svojom Park kod Londona (započeta izgradnja 1875.g., Norman oblikovanošću čine početak vrtne umetnosti. Umetnost vrtova Shaw), Port Sunlight (od 1888.g. pa nadalje) i Bournville, razvija se tokom vremena paralelno sa društvenim uređenjem. Birmingham (oko 1893.g. pa nadalje). Ipak, najusoešniji Iz žarišta kulturnog stvaralaštva oblasti starog veka, razvila se i engleski primer je Hampstead, vrtno predgradje u Londonu, čija je izgradnja započeta 1906.g.. U Nemačkoj, umetnost vrtov a. najinteresantniji vrtni grad je onaj kojeg je planirao Richard V R T N A U M E T N O ST V . H ortus conclusus Riemerschmid u Hellerau, kod Dresdena, čija je izgradnja započeta 1909. godine. VRTN A VILA ZA UŽIVANJE V . F antaisie Vrtni gradovi Engleske predstavljaju savremenu VRTN A VRATA V . Baštensk a vrata urbanističku zamisao a ujedno i opit da se širim slojevima V R T N E I N D I V I D U A L N E P O V R Š I N E Individualne građanstva i radništva stvore povoljniji uslovi stanovanja i vrtne površine sačinjavaju: kolektivni vrtovi i privatni parkovi, spreči prekomerno naseljavanje većih gradova daljim nagomilavanjem stanovništva i njegovim centripetalnim domaći vrtovi, male bašte, voćnjaci, vinogradi itd. zgušnjavanjem. Decentralizacija nagomilanog gradskog Kolektivni vrtovi i privatni parkovi upotrebljavaju se stanov ništva omogućuje uspešniju rekonstrukciju postojećih kod višespratne slobod ne stambene izgradnje, gde se slobodne gradova ili bar sprečava njihov nekontrolisani rast. Ona može površine iskorišćavaju kao zelene, u kom se cilju i obrazuju da bude dvojaka: regionalna i suburbana (satelitska, odnosno slobodne parkovske površine u sklopu stambenih objekata. trabantska). U oba slučaja preduzimaju se odlučni zahvati u Domaći vrtovi se primenjuju kod sistema stambene pogledu uređenja prostora za potrebe ljudi da bi se otklonila izgradnje u nizu sa uzanim parcelama od 5 do 8 m, kod kojih stambena kriza i ublažili brojni nedostaci velikih naselja. Ideja su jednoporodične stambene zgrade podignute na sprat sa za sprovođenje ovakvih mera sazrela je u Engleskoj krajem prilazom u prizemlju za baštu koja se nalazi u slobodnom delu XIXv. i ubrzo se pristupa njenom privođenju u delo. Podizanjem vrtnih naselja stečena su u ovoj zemlji još pre iza zgrade. prvog svetskog rata iskustva u vezi napuštanja grada i vraćanja M ale bašte se primenjuju pod specijalnim uslovima, u prirodu. gde se stanovnicima višespratnih zgrada većih i srednjih visina U težnji da se privreda i stanovanje decentrališu iznajmljuju u zakup zemljišta u neposrednoj blizini grada, kao upravljena je borba protiv centripetalne moći postojećih parcele veličine 300 do 400 kvm. Ove bašte služe za odmor, gradova. Romantični Morris težio je za time da se u kine grad, uzgajivanje cveća i sopstveno povrtarstvo. odnosno, da se on pretvori u selo. U svom delu “ Vesti ni Voćnjaci i vinogradi po svom polozaju nalaze se otkuda” prikazuje sliku sveta 2.000. godine. U tom budućem periferno prema gradu zbog funkcije, a grupisani čine veće svetu vidi protivrečnost između grada i sela ali još ne pronalazi komplekse zasađene voćem ili vinovom lozom, koji se uzroke tog protivrečja. U njegovom malograđanski zivopisno mogu u klopiti u pejzaž. shvaćenom svetu nema više tvornica; odumiranjem tvornica nestaju, po njemu, i protivrečnosti između grada i sela. VRTNE PARCELE (nem Schrebergarten) Naziv za male vrtne parcele koje su projektovane na slobodnim površinama Misaoni pokret za osnivanje vrtnih gradova, nazvan gradova u Nemačkoj i Austriji, koje sadrže malu poljsku kuću “preraffaelističkim, filantropskim i rusovljevskim”, ponikao je, sa alatom i koje se iznajmljuju stanovnicima na određeni po nekima, iz moralnog, sentimentalnog sažaljenja izvesnih vremenski period. Na v.p. građani uzgajaju cveće, povrće i sl., istaknutih pojedinaca nad ljudskom bedom, ružnoćom i a one zamenjuju vikend kuće i vikend naselja. Poznate v.p. nečistoćom postojećih mesta. nalaze se u Berlinu, Beču i drugim gradovima. Ideja v.g. predložena je kao rešenje mnogih VRTNI GRAD NA FRANCUSKI NAČIN Pojam se stambenih problema poznog XIX v.. Suština ove ideje vezuje za rad Georges Benoit-Levy-ja (rođ.1880.g.), koji je, sastojala se u zahtevu da društvo kontroliše zemljišni posed i zajedno sa Charles Gide-om i E. Rislerom, jedan od pionira da svi prihodi, ostvareni porastom vrednosti građevinskog francuskih pokreta za vrtne gradove. Njegovo delo “La Vite- zemljišta, pripadnu zajednici, kako bi se onemogućile jardin” (“ Grad - vrt” ) nastalo je pod utiskom Ebenezera špekulacije svake vrste. Ideja v.g., kako ju je formulisao H owarda, ali je veoma dopri nelo da se ideja engleskog Ebenezer H oward 1898.g., razliku je se od ostvarene ideje. “ garden-city-ja” u Francuskoj izvitoperi, kao paternalistički H oward je želeo korenit e promene; nastoj ao je da se izbegnu oblik francuskih predloga, povezanim sa strogo zla industrijske revolucije, uklone bedne četvrti i prenaseljeni kapitalističkom koncepcijom industrijske proizvodnje.
708
rejoni. Hteo je da stvori nove oblike javnog blagostanja, izmenom svih vrednosti urbanističkog sistema. Prvi propagator ideje v.g. bio je publicista Ebenezer Howard (1850-1928), nekadašnji skupštinski stenograf. U svojoj dužnosti prisustvovao je raspravama o reformi stanovanja i, upoznavši se sa ovim problemom, izdao je knjigu “To-morrow” (“Sutra”). 1902.g. objavio je i drugu knjigu ”Garden Cities of To-morrow “ (“Vrtni gradovi sutrašnjice”). Howardova ideja v.g. proistekla je iz knjige Bellamya (L ook ing Backward), na osnovu koje je izradio sopstvene predloge. Howardov v.g. predstavlja grad kao niz koncentričnih krugova. U centru se nalaze javne zgrade, grupisane oko jednog trga. Centar i perif erni k rug spaja kružna avenija široka 135m, sa travnjacima i drvećem. Perif erni krug je for miran kao agrarni pojas. Postoji i zona predviđena za industriju. U okruglom parku, okruženom vrtovima, treba podići javne zgrade, svaka na svom prostranom zemljištu. U javnom parku, nalaze se mesta za rekreaciju, zoo loški vrt i dr .
Stručni propagatori ideje v.g. bili su: arh. Raymond Unwin (1863 -1940), B. Parker i Baille Scott. Od prvih izvedenih radničkih i službeničkih vrtnih naselja podignutih inicijativom samih v lasnika tvornica mnogo pre ovog pokreta pomena su vredna: Port Sun Light kod L iverŠppla, uz tvornicu sapuna, iz 1887.g. E. Marswick, Pixmor Hill, Bourneville kod Birm inghama, podignuto uz tvorni cu kakao iz 1903.g., H amtsead, 1906., dovr šen tek 1926.g., Woodl and, 1920. i Welwyn iz 1920. godine. Zadnja četiri vrtna grada izgrađena su po planovima R. Unwina i B. Parkera. Kasnije, 1930.g., izgrađuju se Watling Estate, sa četiri hiljade domova, Nortis i Springwood kod Liverpoola. U urbanistički savremenijem vidu Fr. Ll. Wright je ovaj problem rešavao idejom “ Broadacre Ci ty” ; čak je i svoj oblakoder izvukao u polje iz gomile gradskih kuća. Vodeći teoretičar pokreta “Gradovi u zelenilu” arhitekt R. Unwin pruža ovu formulaciju: “Grad industrije i zdravog stanovanja je ograničen prostor koji u punoj meri omogućava socijalni život; opkoljen neprekidnim pojasima polja i njiva, bio bi ili svojina opštine ili pod upravom zajednice” . U svom spisu “Die Stadt der Zukunft” (“Grad budućnosti”), Fr. Fritsch iznosi još 1897.g. misli slične onima koje je izne o engleski pokret. Bez preduslova kakvi su postojali u Engleskoj, one su tada još u Nemačkoj ostale bez dejstva i pale u zaborav. V.g. predstavlja u svakom smislu planski osnovano naselje i to ne samo po svom urbanističkom planu već i u pogledu svih ostalih organizacionih mera, a njih je bilo u priličnom mnoštvu. V.g. je svojina samog stanovništva, tj. odnosne i određene društvene zajednice. Isključena je svaka spekulacija zem ljištima (ona se samo iznajmljuju), kućama i stanovima. Nov tip grada u zelenilu omogućio je svojevremenu reformu stanovanja u kapitalističkom svetu, stvarajući za industriju i zanatstvo povoljnije uslove proizvodnje, dok se znatan deo neizgrađenih površina koristi za vrtlarstvo i njive. Međutim, propagatorima engleskih v.g. zamera se da vide samo spoljašnje pojave gradskog života i da ne mare za higijenu, odvojenost od prirode, lični i društveni moral. Prema kritičarima, satelitska i trabantska naselja izgrađena u velikom krugu oko grada predstavljaju više decentralizaciju stanovanja n ego samog mesta. VRTN I GRADOVI, POKRET V . Pok ret vrtni h gradova VRTN I PAVILJON , KIOSK PAVILJON (Arh.). Mali paviljon kružne ili kvadratne osnove koji na trgovima, skverovima i raskrsnicama služi za prodaju novina, duvana i sl. V . Kiosk , 4.
VRTN I SKVEROVI V . Garden squares V RT N I T R G V . Squares, Skverovi VRTNO POZORIŠTE (engl. Garden theatre, nem. Gartentheater) Prirodni teatar, formiran od vrtnog bilja, poznato naročito kod baroknih vrtova. Vrtno pozorište ima veštački uzdignutu terasu u formi bine , dok su kulise i scenografija načinjeni od ukrasnog žbunja i drveća, a upotpunjeni su figurama i skulpturama sa alegorijskim značenjem (Herrenhausen u Hanoveru). Ponekad su vrtna pozorišta izgrađena poput romantičnih ruina ili su podignuta uz neku postojeću jamu ili pećinu (Hellbrunn, Salzburg). VRTOVI Arhitektonski parkovi i vrtovi predstavljaju zelene prostore ili površine jednog urbanog područja, koje su projektovane i podignute sa namerom svesnog postizanja ideala prirodne sredine. Vrtovi su prostori koji se formiraju okolo značajnijih arhitektonskih zdanja: dvoraca, vila ili urbanih sredina: starih gradskih jezgara, gradskih centara, sa namenom ostvarenja tihe, mirne zelene oaze koja ssluzi odmoru, relaksaciji i uzivanju njenog korisnika. Parkovi i vrtovi predstavljaju tzv. “druga mesta”; oni su osetljivi, čitljivi, umetnuti u urbano vreme kao u predeo. Oni vraćaju dvostrukoj utopiji: apsolutnoj prirodi ili čistoj izveštačenosti. K ada park i vrt (javni) ni su podvrgnuti racionalnosti proizvođačkog i industrijskog porekla, kada nisu neutralizovani “zelenim prostorom” i kada se ne svode na njega, tu “škrtu i parodijsku geometriju”, oni sugerišu apsolutnu i nedostupnu prirodu, pećinu, vetar, nadmorsku visinu, more i ostrvo - a isto tako i izveštačenost: potkresano, izmučeno drvo koje služi kao čisti ukras. Vrt i park su ovo i ono, silom okupljeni apsolutni kontrasti, ali na način koji podseća na utopijsku slobodu, utopijsko odvajanje. Japan pruža izuzetne primere ove umetnosti vrtova. Takođe i pariski vrtovi i parkovi, ali su veoma različitog kvaliteta. Nema prostora vrta ili parka bez utopijskih “simbola”, bez korišćenja visine ili dubine prema zakonim a koji ni su ni zakoni utilit arnog empirizma, niti pak zakoni bilo koje estetike pozajmljene iz slikarstva, vajarstva, neke posebne umetnosti: koji su zakoni urbanog oblik a. VRTOVI EGIPTA U starom Egiptu, zemlji sa gustom mrežom kanala, zemljoradnja se razvijala sa verskim fanatizmom, te i stanovništvo Egipta predstavlja preteču organizovane zemljoradnjue. Polja Egipta bila su pravilno izdeljena podizanjem brana na N ilu i pravih kanala. D anašnja podela i uređenje ove vrste je slično p svojim osnovama ondašnjoj podeli zenljišta. Bogatstvo poljoprivrednih prinosa podsticalo je povlašćenu klasu na ostvarenje neutilitarnih površina - parkova, radi svoje razonode i povećanja udobnosti stanovanja, što je znatno delovalo i na razvoj vrtne umetnosti u Egiptu.
Izgledi vrtova očuvani su u živopisnim grobnicama “gradovi mrtvih” u Tebi i Ahetatonu, kao i na reljefima uklesanim u kamenu. Ko mpozicija vrtova Egipta je pravolinijska i sačinjena od živog organskog i mrtvog anorganskog sveta - biljaka, kamena, peska, vode i dr. Glavna zgrada udaljena je od ulice i postavljena u sredini vrta. Drveće je sađeno duž procesionih avenija i pristupnih aleja nsvetilištu, a iza linije sfinga redovno je postavljano slobodno zelenilo. VRTOVI EGIPTA, FARAONSKI VRT Prototip je geometrijskog vrta koji se u Egiptu podizao već od 3000 godine pre nove ere. Vrhunac je stvaralaštva vrtne arhitekture u doba Novog Carstva u razdoblju 1580-1350 p.n.e. Oblikovanje egipatskog vrta, kao i vrtova u Mesopotamiji, proizilazi iz sistema kanala i bazena za navodn javanje. Geometrija, vodene površine i kanali egipatskog vrta ishodišta su evropske vrte umetnosti. Izgled egipatskih vrtova očuvao se na slikama u grobnicama i na kamenim reljefima. N a osnovu t ih p rikaza može se govoriti o faraonskim vrtovima , vrtovima uz plemićke
709
1. 2.
Lil- Delivrance, železničko vrtno nasel je sa početka XXv. Shema H owardovog vrt nog grada
3.
Howardovo naselje grad-bašta, sa ograničenim brojem stanovnika, od 32000, od ko jih 30000 živi u gradu, a 2000 se bavi poljoprivredom
4.
Šema Ebenezera H owarda za podelu vrtnog grada na zone. D ruštvene zgrade su u centr u, stanovanje je u zelenilu a industrija je na periferiji grada
kuće, o gajevima uz hramove, alejama i dr. VRTOVI ITALIJE V . Renesansni vrt. Obrada vrtova renesanse i baroka u Italiji nalazi svoju primenu unošenjem umetnosti pri kultivisanju i uzdizanju prirode. Vrtna umetnost u slobodnom prostoru razvija se kompoziciono sa delatnošću arhitekture. Oblikovanje prostora je uslovljeno podređivanjem reljefa arhitektonskoj kompoziciji uređenja, pri čemu se ističe dominanta. Hortikultura kao arhitektura spoljnjeg prostora vrši funkciju uobličavanja koncepcije i deluje na isticanje zgrade kao poente prostorn e kom pozicije.Karakteristika kompozicije italijanskih vrtova naglašena je postavljanjem aksijalnog glavnog poteza simetrije. Perspektiva ovog poteza kao osa vrtne kompozicije postaje obeležje prodora u prostoru sa vrtnom arhitekturom kao oblik ovnim elementom i aksijalno postavljenom vilom kao istaknutom dominantom i završnim centralnim elementima vrtne k ompozicije. Uokvireni prostor glavnog poteza i sporedne staze isticali su kontrast svetla i tame sunčanog podneblja italijanskih vrtova. Pravilni potezi sporednih staza presecaju parkovsku površinu nizom perspektiva manjih važnosti sa pogledom bilo na vilu ili na terase, kaskade, bazene, vodoskoke, raskrsnice, arhitektonsko-vajarska dela i dr. Ove sporedne perspektive smišljene su da istaknu poentu glavnog poteza ili da istaknu ostale elemente kompozicije. Vrtovi Italije često su posytavljeni na pokrenutom ili nagnutom terenu, pri čemu se reljef koristi za oblikovanje kaskada i terasa raznih visina koje se uspešno koriste za perspektivna sagledavanja i predah. Terase su međusobno povezane dekorativnim stepeništem il i pot pornim zidovima sa rampama.
1.
Plan uredjenja vrta vile u Egiptu. Vrt je pravilnih poteza, a bašta je sa različitim rastinjem i biljem
2.
Simbolična predstava rajskog vrta u Mesopotamiji, crtež Maldinija Vr tna kuća, osnova
3.
tehnike vrtne umetnosti, su jedno od “sedam svetskih čuda”, na levoj obali Eufrata, povezani sa odajama cara Navuhodonosora. Grčki istoričari Plutarh, Ksenofon i Diodor ističu značaj vrtova u planinskim krajevima Persije, kao prava čUda zemaljskog zelenila. Parkovi K ira i D arija bili su nepravilnog obli ka i ličili su na poznije parkove Evrope. N arodi Bli skog Istoka nasledili su predanje o rajskim vrtovima, što je znatno uticalo da je i sam narod gajio kult prema zelenilu. U doba Sasanida i u poznom persijskom carstvu Srednjeg doba, oživljuje preobražavanje suptropskih krajeva i velika površina zemlje je pod vrtovima. Islam je prihvatio hortikulturne tekovine Sasanida i preneo ih do Mavarske Španije. Muslimani su svojim vrtovima dali karakter Arapsko-muslimanske arhitekture. V R T O V I R I M A S rimskom civilizacijom započinje prava istorija vrtne umetnosti. Pisani i arheološki izvori brojni su i omogućuju upoznavanje i shvatanje vrtne umestnosti, veoma omiljene kod Rimljana. V rt je kod Rimljana imao različite funkcije: kao sveto mesto (boravište kućnih bogova i zaštitnika kuće, sveti lug posvećen bogovima ili pokojnicima), kao spoljašnji prostor boravka ili element proširenja kuće, s primarnim ciljem da ostvari prelaz izmedju arhitekture i prirode. Vrt je u Rimu postao simbol društvenog položaja i reprezentacije. Vrtna se umenost Rima može posmatrati izmedju dve krajnosti: arhitektonske koncepcije vrta uz stambene objekte, te prostornih parkovnih prostora naturalističke koncepcije. Prvi se tip odnosi na hortus i peristilni vrt rimske kuće, a drugi na vrtove zvane horti uz vile u gradu i letnjikovce u blizini grada te na velike parkove s javnim objektima. Za rimski vrt karakteristični su neki tipični elementi koji se gotovo redovno pojavljuju, a mnogi su posle bili prihvaćeni u srednjovekovnom i, naročito, renesansnom vrtu. To su tremovi , paviljoni , senici , vodeni motivi, nimfeji i šišanjem oblikovano bilje (opus topiaria ). Peristil je pravougli vrt sa svih strana okružen tremom na stubovima. Paviljon se u rimskom vrtu javljaju u obliku letnjih počivališta ( triklinija ), okruglih ili kvadratnog oblika. Senice (odrine, pergole ) najčešće su se nalazile u malim vrtovima propraćene vodenim motivima. Voda se u rimskom vrtu pojavljuje u obliku vodenih ogledala, kanala i vodoskoka. Svetilišta nimfa (nimfeji ) obično sadrže špilju gde izvire voda koja opskrbljuje bazene. Umetnost šišanja biljaka kreirali su Rimljani, a pripisuje se, prema Pliniju, Avgustovom prijatelju Gaju M atiusu koji ju je prvi uveo preuzveši je sa Istoka. To se umeće sastoji u oblikovanju drveća i grmlja obrazivanjem, najčešće šimšira, mirte, crnike, čempresa i lovora. Biljkama se nisu davali samo geometrijski oblici poput zidova, pravouglih špalira, prizama, kuglama, piramida, kupa itd., već su to često bila prava umetnička dela koja su predstavljala ljudske figure, božanstva, ratne, mitološke ili lovačke scene. Umetnost šišanja biće nastavljena u srednjem veku i otada će se neprekidno primenjivati u vrtnoj umetnosti do danas.
Vo da u prostornim kompozicijama italijanskih vrtova obilato se koristi kao oživljujući i osvežavajući element prostora pri slobodnom prelivanju sa objekata, kaskada ili zida, u kompozicijama mlaza i rasipanja kod fontana i vodoskoka, u bazenima kao glatka vodena površina i dr. K ompozicije italijanskih vrtova uticale su u X VI i XVII v. na razvoj vrtne umetnosti u Evropi. VRTOVI MESOPOTAMIJE N astali su kao idealizacija sistema za navodnjavanje i zelenih oaza ravnice izmedju Eufrata i Tigra. Primarni sadržaj vrtova ogradjenih zidom bili su kanali za navodnjavanje i drveće ispod kojega se moglo odmarati. N a području Mesopotamije, prema Starom Zavetu, snešten je i biblijski vrt E den . Njegov oblik simbolizovan je kvadratom koji je kroz istoriju i do danas ostao osnovna inspiracija vrtovnog oblikovanja. Kvadratni vrt bio je presečen vodenim kanalima koji simbolizuju četiri reke raja, a vrt u sebi sadrži sve plodove zemlje. Vavilonski viseći vrtovi, smešteni uz obalu Eufrata, smatrani su jednim od sedam čuda antičkog sveta. Bili su izgradjeni za legendarnu asirsku kraljicu Sumiramidu, a obnovljeni u VI veku pre nove ere. Prema Strabonu, vrtovi su bili kvadratni sa stranicama od 120 m, sagradjeni od nekoliko tereasa koje su bile jedna povrh druge, a nosili su ih lukovi na kvadratičnim stubovima. Najviša terasa bila je na visini od 25 m. Da bi se sačuvala od vlage, VRTOVI U STAROJ GRČKOJ Egejska umetnost obiluje gradjevinska je konstrukcija bila zaštićena izolacijom od motivima hortikulture. Grčki mit politeističkog verovanja pun bitumena i olova. Voda iz Eufrata dovodila se na vrtne terase je predanja na nekadašnje “ zlatno doba” sa spevovima hidrauličnim napravama. Homera i Publija Vergilija o viziji vrtova i predstavama Područje Mesopotamije veoma je važno sa gledišta Eli zejskih poljana blaženih u donjem svetu. Grci nisu mogli da umetnosti vrtova i uređenja parcela. Aluvijalna nizija dvorečja ostvare zelene gradske površine sa vojim polis - državama na skučenom i ograničenom prostoru mahom kamenitom, sem pored plodnosti postaje i uzor ljudske prosvećenosti. delom drvoreda pokraj Agora. Zelenilo je u staroj Grčkoj Najveći deo područja bio je snabdeven mrežom našlo primenu kod nekropola uz zidine ili u neposrednoj vodenih plovnih kanala ili kanala za navodnjavanje. Dvorečje blizini samog grada. Vrtna umetnost u antičkoj Grčkoj bila je nije bilo bogato k amenom i drv etom. U k asnije doba Asirskog manjih razmera. i N ovov avilonskog carstva zabeleženi su umetnički vrtovi. U Svetilišta, proročanstva i sportske površine dvorištima velikih palata i svetilišta uglavnom su se gajila zelenila. Semiramidini vr tovi u N ovom Vavilonu, kao vrhunac kultivisani su kao gajevi.
710
U Jelinizmu hortikultura osvaja teren u izvesnim gradovima. Zelenilo kao urbanistički element nalazi svoju primenu u Deinokratovoj Aleksandriji. Dafna, vrtno naselje Antiohije, predstavljala je park protkan svetilištima, dvorskim zgradama, letnjikovcima bogataša, zverinjacima i sportskim uređajima. V R T O V I U ST A R O M R I M U Kult prirode kod Rimljana našao je primenu u pesništvu, slikarstvu i prostornoj plastici uz obilje vrtnih motiva. Područje Imperije bilo je pogodno za odgajivanje poljoprivrednih i vrtnih rastinja. Rimljani su se bavili pretežno zemljoradnjom sa utilitarnim povrtnjacima. Reč “hortos” Rimljani su preuzeli od Grka. H ortos je predstavljao manji prostor bogate sadržine u sastavu zgrade, gde se pored cveća gajilo i povrće. Prostorni par kovi sa reprezentativnim zgradama, dvorcima i hramovima nazvani su horti, a prostorni trgovi zvani kampus bili su prostor sa travnjacima i sa izgledom vrtova. U Rimu je osnovan narodni park za razonodu stanovništva sa veštačkim jezerom za priređivanje pomorskih bitaka. U doba Republike počinje izgradnja suburbanih i rustikanskih domova - letnjikovaca za patricije. Umetnost vrtova u rimskoj Imperiji dostigla je visok stepen razvoja. U težnji za savlađivanjem prostora ističe se oblikovanost zelenila. Parkovi Riml jana prostirani su i u njim a je pored skulptura često postavljen i zverinjak. Kod vrtova rimskih građana ispred vile ili u neposrednoj blizini letnjikovca obrazuje se prednji prostor kao zametak kasnije stilski razvijenih partera. Parter je prostor sa niskim rastinjem i dobrom preglednošću, a u tesnoj je vezi sa zgradom. Pravilno je podeljen pravolinijskim i krivolinijskim stazama. Parter je ukrašen cvećnjacima i uokvren striženim drevećem po uzorcima slova, oblika životinja i dr. Rimljani su birali vidike obzirom na okolinu ili deo vrta, stvarajući u prednjem prostoru arhitektonski i dekorativni okvir. Rimski vrtovi svoje zelenilo preobrazavaju u arhitekturu i skulpturu vrtova. Od anorganskih elemenata u rim. vrtovima primenjuje se voda u vidu kanala, ribnjaka, jezera, bazena, vodovoda, fontana. Voda postaje značajan činilac u vrtnoj umetnosti R imljana. Kompozicija rimskih vrtova obuhvata odnose partera, bazena i aleja sa okvirnim stubovima i drvećem. Vrtovi rim. vila su skromniji od vrtova renesanse. Terase podignute na svodovima bile su omiljen element rimskih vrtova. K ompo zicija rim. vrtova koristi uspone terena, a ravni krovovi zgrada sluze zarazonodu i odmor.
Vrhunac vrtne kompozicije za ceremoniju čaja jesu vrt carske palate K atsura u K jotu iz 1620. remek delo umetnika K oboriEnshua. Glavni motivi kompozicije tog približno 4 ha velikog vrta su jezero u obliku ždrala i ostrvo u obliku kornjače, dva tradicionalna simbola dugovečnog života. VRTOVI Z A KONTE M PLACIJU V . Kansho-teien VRTOVI ZA M EDI TACIJU V . V rt, srednjovek ovni vrt VRTOVI Z A UŽIVAN JE V. Vrtna umetnost stare Grčke VRTOVI, EN GLESKI V . E nglesk i vrtovi VRTOVI, ISTORIJSKI V . Istorijsk i vrtovi VRTO VI, JARDI N S DE VE RRE V . Jardins deverre VRTO VI, JAVN I V . Javni vrtovi VRTO VI, KALIFORN IJSKI V . K alifornijsk i vrtovi VRTOVI, MEŠOVITI V . M ešoviti vrtovi VRTOVI, PERIVOJI I PARKOVI Slobodni, zasadjeni delovi zemljišta arhitektonski oblikovani pretežito živim biljnim materijalom sa svrhom da se postigne estetski sklad. V rtovi i perivoji (vrtna i parkovna arhitektura ) iskazuju se tokom istorije, a i danas, kao umetničko delo, arhitektonsko ostvarenje odredjenog stvaraoca, kao jedinstveni i nedeljeivi prostor kuće i okoline, kao urbanistički i oblikovno neizostavni element urbanog prostora, te kao element slike ulice i grada. Parkovna arhitektura u prvom je redu delo čoveka, a tek delimično i prirode. Arhitektura vrta mora biti nedeljiva od obj ekta uz koji se nalazi. O dnos objekta i njegove okoline (vrt , perivoj , krajolik ) bio je uvek deo arhitektonskog stvaralaštva i nikada slučajan i nevažan. Bez obzira na to da li je priroda podredjena kući (renesansni i barokni vrt) ili je kuća podredjena prirodi (engleski vrt, pejzažni vrt XIX veka, kineski i japanski vrt), uvek postoji ključan odnos kuće i okoline. Da bi se taj odnos postigao, on mora biti plod jedinstvene zamisli arhitekta. Ne može se i ne sme deliti kuća od njegovog vrta ili okolina, jer tako zajedno čine arhitektonsku celinu.
U stručnom smislu pojmovi vrt, perivoj i park upotrebljavaju se kao sinonimi, ili istovremeno imaju i različita značenja. V rtom se obično naziva prostor usko vezan uz objekat (dvorac, vilu, palatu, kuriju ), da ga ulepšava i upotpunjuje. Vrt ima estetsku vrednost i znak je raskoši i socijalnog statusa. Park je obično mnogo prostraniji od vrta i pokriven je delimično ili potpuno visokom vegetacijom. Osim estetske, ima pejzažnu, ekološku, a katkada i izrazito botaničku vrednost. Pojam perivoj nalazi se u srpskom i hrvatskom jeziku od XVI veka pa nije tudj, iako ima grčko poreklo. Značenje pojma perivoj je izmedju vrta i parka. Moglo bi se reći da je perivoj visokolutivisani zeleni prostor koji većem broju ljudi služi i kao kulturni objekat i mesto društvenih zbivanja (koncerti , recitali, predstave i sl.)
Kod srednjih građanskih klasa hortikultura je bila tesno vezana sa stanovanjem D omovi Ri mljana mahom su okrenuti prema dvorištu. Atrij i peristil sa vrtom predstavljaju žižu privatnog života. Peristi označuje veći pravougaoni vrt uokv iren sa svih strana stubovi ma. Kod vrt ova rimskih zgrada, česme sa vodom ili vodopadom čija voda otiče iz bazena, čine VRTOVI, ROMANTIČNI V. Romantični vrtovi dekorativni element. Unapređenju vrtne umetnosti kod Rimljana nejviše VRTOVI, STAKLEN I V . Stak leni vrtovi je dopr inela volj a careva. A vgustov mauzolej na M arsovom V R T O V I , U T I L I T A RN I V . Util itarni vrtovi polju sa terasasto poređanim spratovima, ukrašen je empresima. Car N eron, posle razornog požara, zaposlio je VRTOVI, VAVILONSKI VISEĆI V. Vavilonski viseći vrtovi mnoge umetnike na podizanju svoje palate i uređenju izvesnog VRTOVI, VISEĆI V. Viseći vrtovi dela Rima. Arhitektura i umetnost vrtova imali su moćnog zaštitinika u caru Hadrijanu sa arhitektom Apolodorom. VULKANSKA BREČA Breča sastavljena od zdrobljenog H adrijan je pr istupio podi zanju nove rezidencije na padinama materijala nastalog pri vulkanskim erupcijama. Tivolija, koja se sa svojim zgradama održala i u kasno rimsko doba. Vila D’Este, jedno od najznačajnijih ostvarenja VULKANSKI AGLOMERAT Mešavina većih i manjih blok ova i komada stena, vezanih masom istinjene stene, koji se renesansnih vrtova podignuta je u Tivoliju. nagomilavaju u velikoj masi prilikom snažnih, eskplozivnih VRTOVI ZA CEREMONIJE ČAJA Vrt za ceremoniju erupcija, te skoro uv ek prate efuzivne stene. Nalazi se i u čaja razvio je zen-budizam kao prostor religijskog rituala. starim vulkanskim kanalima.
711
1.
Vrtno pozorište
2.
Vrtno pozorište, »teatar fontana« vile Borgheseovih u Frascatiju, gravira Falda-e, 1675 Vr t; H annover, H errenhausen
3. 4.
Vrt palate Tuileries na planu Paruza (Turgot plan), 1739
