DARI SULAWESI KE SEMENANJUNG TANAH MELAYU: PERANAN ORANG BUGIS DALAM POLITIK JOHOR, NEGERI SEMBILAN, SELANGOR, PERAK DAN KEDAH PADA ABAD KE-18
Oleh Abdullah Zakaria bin Ghazali Jabatan Sejarah Universiti Malaya Kuala Lumpur
PENDAHULUAN
Sejarah Malaysia abad ke 1 tidak akan sempurna tanpa menyentuh ke!iatan "ran! #u!is$ Oran! #u!is terlibat dalam p"litik %anah Melayu sebelum dan selep selepas as abad abad ke &1$ &1$ 'amu 'amun n be!it be!itu u dalam dalam kerta kertass ini ini perbin perbin(a (an!a n!an n hanya hanya di sekitar abad ke&1$ )an ne!eri yan! disentuh pula* J"h"r* 'e!eri Sembilan* Kedah Kedah dan +era +erak$ k$ +ada +ada abad abad ini ini t"k"h t"k"h yan! yan! san!at san!at terke terkenal nal iala ialah h )aen )aen! ! Mare,ah* )aen! +arani* )aen! -helak* )aen! Manambun dan )aen! Kemasi$ Mereka adalah adalah keturunan )aen! )aen! .ilaka* .ilaka* putera La Maddusalat* Maddusalat* .aja #u!is #u!is di ne!eri Lu,uk$1
SEPINTAS LALU KEADAAN DI SULAWESI
Keadaan p"litik dalaman telah menjadi salah satu sebab kepada pen!embaraan "ran! "ran! #u!is$ #u!is$ Salah Salah satu destina destinasi si mereka mereka ialah ialah Semenan Semenanjun! jun! %anah anah Melayu Melayu$$ 1
M"hd$ /us"0 Md$ '"r* )iusahakan "leh2 Salasilah Melayu dan Bugis $ +etalin! Jaya3 +enerbit 4ajar #akti Sdn$ #hd$* 1562$ hlm$ 16&17$
:
)alam Sejarah Malaysia mereka hanya dikenali seba!ai "ran! #u!is$ %idak banyak menyentuh men!enai "ran! Makasar$ +adahal ternyata yan! terlibat dalam p"litik %anah Melayu pada abad ke&1 terdiri daripada mereka yan! bernaun! di ba,ah kel"mp"k besar8 %"&U!i atau #u!is %"&Men!kasara atau Makasar$ 9alaupun be!itu #u!is dan Makasar memiliki satu kebudayaan yan! dikenali den!an kebudayaan #u!is&Makasar$ Selain itu pemimpin terkenal #u!is yan! terlibat dalam p"litik %anah Melayu men!!unakan !elaran )aen!$ +adahal !elaran )aen! di!unakan "leh "ran! Makasar$ %etapi kemudiannya !elaran ini di!unakan pula "leh "ran! #u!is$:
Kehandalan mereka di laut dan kepandaian membina perahu yan! terkenal Pinisi memb"lehkan mereka merantau men!harun!i lautan kepulauan Melayu$ +ada abad ke &1; berlaku persain!an di antara %"&U!i di ba,ah pimpinan Aruppalakka +etta Malampee Gemmena Arun! +alakka* 1<=6&1<5<2 den!an %u&Men!kasara di ba,ah pimpinan > Mall"mbasi )aen! Matta,an! yan! terkenal den!an Sultan ?asanuddin
1<7=&1<<52$
+ada tahun 1<<@ Arun!
+alakka memimpin kira&kira 1@*@@@ "ran! #u!is dari #"ne menyeran! kerajaan G",a tetapi dikalahkan "leh tentera Makasar$ 'amun Arun! +alakka masih menjalankan usaha untuk men!alahkan kerajaan G",a ini$ +ada ketika ini #elanda Syarikat ?india %imur B$O$-2 berminat men!uasai G",a kerana in!in men!a,al perda!an!an rempah di kepulauan Maluku$ +erkemban!an ini
:
)alam hal ini ?amid Abdullah menyatakan yan! %"&U!i terdiri daripada suku 9aj"* S"ppen!* #"ne dan #alan!nipa3 %"&Men!kasara pula* G"a* #"nt"n"mp"* %akalara* Jenep"nt" dan %"mb"l"$ ?amid Abdullah* +erubahan S"sial di Kalan!an Masyarakat Keturunan #u!is di Lin!!i dan Kesannya ke atas Masalah Kepimpinan$ %esis +h$)$* Universiti Malaya* Kuala Lumpur* 156* hlm$ 1&=2$
=
diambil kesempatan "leh #elanda den!an membantu %"&U!i yan! dipimpin "leh Arun! +alakka$ Manakala Sultan ?asanuddin dibantu "leh kerajaan 9aj"* salah sebuah kerajaan di tanah #u!is$ +ada 1<<< an!katan #elanda di ba,ah pimpinan -"rnelis Speelman den!an bantuan an!katan #u!is di ba,ah Arun! +alakka melan(arkan seran!an ke atas kerajaan G",a$ Sultan ?asanuddin kalah dalam peperan!an ini dan menandatan!ani perjanjian -appaya ri #un!aya pada 1 '"vember 1<<;$
9alaupun be!itu Sultan ?asanuddin masih meneruskan
perjuan!an menentan! #elanda$ Akibatnya #elanda men!hantar pasukan menyeran! ba!inda dari April 1<< hin!!a Jun 1<<5$ Sultan ?asanuddin* pembesar dan rakyat men!alami kekalahan dan penderitaan$ Kubu Ujun! pandan! diduduki #elanda dan Speelman memberi nama baru* sempena tempat kelahirannya3 ."tterdam$ Kejayaan ini meletakkan
Arun!
+alakka seba!ai
se"ran !yan! berkuasa di Sula,esi Selatan$ Kini #"ne men!ambil alih kekuasaan daripada kerajaan G",a$ Arun! +alakka se(ara rasminya menjadi .aja pada 1<;: den!an pen!!ilan rump"ne atau Arun! #"ne$= )en!an itu pusat pentadbiran %"&U!i di %ana #"ne dan rajanya dikenali den!an Arrump"ne$6 +emerintahan Arun!
+allaka tanpa merujuk pembesar dan melan(arkan seran!an sehin!!a
menimbulkan keadaan tidak aman3 menyebabkan ramai menin!!alkan Sula,esi Selatan8 di antaranya ke %anah Melayu$ Upu )aen! .ilaka bersama lima "ran! anaknya* setelah mendapat kebenaran .aja #"ne berlayar ke %anah Melayu$7 Upu =
?$-$ .i(kle0s* Sejarah Indonesia Modern /"!yakarta8 Gadjah Mada University +ress* 155:2$ hlm$ 5=8 5;&1@@$ 6
?amid Abdullah* +erubahan S"s"al di kalan!an Masyarakat Keuturnan #u!is$$$* hlm$ :@$ Lihat ju!a Sart"n" Kart"dirjd"* Pengantar Indonesia Baru: 1500-1900 Dari Emporium Sampai Imperium Jilid 1* Jakarta8 +enerbit2$ 7
?$-$ .i(kle0s* Sejarah Indonesia Modern hlm$ 1@@$
6
)aen! .ilaka bersama lima "ran! anaknya* setelah mendapat kebenaran .aja #"ne berlayar ke %anah Melayu$<
JOHOR
%ahun 1<61 amatlah pentin! dalam
perkemban!an sejarah kerajaan J"h"r$
#ermula tahun 1<61* kedua&dua kuasa* +"rtu!is dan A(eh tidak la!i men!an!!ui kerajaan J"h"r$ J"h"r mun(ul seba!ai sebuah kuasa di Kepulauan Melayu di masa pemerintahan Sultan Abdul Jalil Syah >>> 1<:=&1<;;2$ +ada masa pemerintahan ba!inda* sempadan J"h"r mulai jelas* di mana pada ketika ini kerajaan J"h"r meran!kumi Sun!ai Kampar* Sun!ai +ena!i Kuala Lin!!i2* Sun!ai Klan!* Sun!ai
Siak* Un!!aran* #en!kalis*
+ulau&+ulau Karimun*
#intan .iau2* #ulan!* Lin!!a dan pulau&pulau sekitarnya* Sin!apura* Muar dan Sun!ai #atu +ahat$;
Sultan Abdul Jalil Syah >>> man!kat* takhta kerajaan di!antikan "leh .aja >brahim* putera .aja #ajau$ Ketika menduduki takhta kerajaan J"h"r* ba!inda memakai !elaran Sultan >brahim Syah 1<;;&1<72$ Apabila Sultan >brahim
man!kat takhta kerajaan di!antikan "leh putera ba!inda Sultan Mahmud >> 1<7&1<552$ Sultan Mahmud >> man!kat dibunuh "leh Me!at Seri .ama pada <
M"hd$ /us"0 Md$'"r* Salasilah Melayu dan Bugis $ hlm$ :1$ ;
L$/$ Andaya* !he "ingdom o# $ohor 1%&1-1'(): E*onomi* and Politi*al De+elopments Kuala Lumpur8 OC0"rd University +ress* 15;72* hlm$ 75$
7
tahun 1<55$ Oleh kerana Sultan Mahmud Syah >> dikatakan tidak mempunyai zuriat maka #endahara Seri Maharaja %un Abdul Jalil telah dipilih dan dian!kat menjadi Sultan J"h"r den!an !elaran Sultan Abdul Jalil .iayat Syah >B 1<55& 1;12$5 +erlantikan beliau di atas takhta kerajaan J"h"r menandakan bermulanya keluar!a baru dalam pemerintahan J"h"r$ Kini keluar!a #endahara J"h"r men!!antikan keturunan Kesultanan Melaka di atas takhta kerajaan$ %un Abdul Jalil ialah putera %un ?abib Abdul Majid* #endahara Seri Maharaja +adan! Saujana$
Kira&kira sembilan belas tahun memerintah* Sultan Abdul Jalil
.iayat Syah >B di(abar "leh .aja Ke(hil pada tahun 1;1 yan! mendak,a dirinya putera Sultan Mahmud >> dan berhak ke atas takhta kerajaan J"h"r$1@ )en!an bantuan Oran! Laut*11 pembesar dan penduduk tertentu J"h"r di ba,ah Laksamana J"h"r* .aja Ke(hil yan! melan(arkan seran!an ke atas J"h"r berjaya mena,annya$ #eliau menduduki takhta kerajaan J"h"r den!an !elaran Sultan Abdul Jalil .ahmat Syah$ +ada tahun 1;:1* Sultan Abdul Jalil .iayat Syah yan!
?ikayat J"h"r serta +ahan!* hlm$ 1&:* .$O$ 9instedt * , istory od $ohore Kuala Lumpur8 Malaysian #ran(h "0 the ."yal Asiati( S"(iety* 15;52* hlm$ 7@&71$ ?aji #uy"n! Adil* Sejarah $ohor * Kuala Lumpur8 )e,an #ahasa dan +ustaka* 15;:2$ hlm$ ;=8 Sejarah !erengganu Kuala Lumpur8 )e,an #ahasa dan +ustaka* 15;:2* hlm$ ;=8 Sejarah !erengganu Kuala Lumpur8 )e,an #ahasa dan +ustaka* 15;62* hlm$ 16$ 9 Linehan* , istory o# Pahang Kuala Lumpur8 M#.AS* 15;=2$hlm$ 67$ Aruna G"pinath* Pahang 1))0-19..: , Politi*al istory Kuala Lumpur8 Malaysian #ran(h "0 the ."yal Asiati( S"(iety* 15512* hlm$ 1;$ Kenyataan ini b"leh diterima sekiranya men"lak .aja Ke(hil Sultan Abdul Jalil .ahmat Syah J"h"r* 1;1& 1;::2 seba!ai putera Sultan Mahmud$ .aja Ke(hil mendak,a baha,a ba!inda adalah putera Sultan Mahmud den!an !undiknya -he +"n!$ Men!enai .aja Ke(hil* sila lihat Abdullah Zakaria bin Ghazali$ D.aja Ke(hil&Sultan Abdul Jalil .ahmat Syah 1;$1&1;::28 Satu Kaijan %entan! Asal&UsulnyaE* $urnal Sejarah Mela/a$ #il$ <$* 151* hlm$ 6&7:$ 5
Abdullah Zakaria bin Ghazali* DSultan Keturunan Kesultanan Melaka di +ahan! dan J"h"rE* $urnal Sejarah Mela/a$ #il$ ;* 1 5:* hlm$ 7$ 1@
L$/$ Andaya* !he "ingdom o# $ohor 1%&1-1'() * hlm$ :6@$ 11
Sebelum ini "ran! laut adalah tulan! belakan! kepada kekuatan kerajaan Melaka dan J"h"r$ Zainal Abidin #"rhan* DOran! Seletar8 >barat Meniti #uihE* Abdullah Zakari #in Ghazali dan Zainal Abidin #"rhanE edit"r2* $ohor Dahuludan Se/arang $ Kuala Lumpur8 +ersatuan Muzium Malaysia* 15562* hlm$ 6;&7@$
<
berada di Kuala +ahan! kerana berundur dari J"h"r8 telah dibunuh "leh Laksamana 'akh"da Sekam* den!an titah
Sultan Abdul Jalil .ahmat Syah$
+utera Sultan Abdul Jalil .iayat Syah >B* .aja Sulaiman telah meminta bantuan #u!is Lima #ersaudara* )aen! Mare,ah )aen! +arani* )aen! -helak* )aen! Kemasi dan )aen! Menambun$ +ertempuran berlaku di antara an!katan #u!is den!an an!katan .aja Ke(il$ )en!an bantuan #u!is Lima #ersaudara ini .aja Sulaiman berjaya men!alahkan Sultan Abdul Jalil .ahmat Syah$ +ada tahun 1;:: .aja Sulaiman ditabalkan menjadi SultanJ"h"r den!an !elaran Sultan Sulaiman #adrul Alam Syah 1;::&<@2 bersemayan di +ulau #intan$ )aen! Mare,ah dilantik seba!ai /amtuan Muda J"h"r yan! pertama$1: Kenaikan Sultan Sulaiman #adrul Alam Syah telah berjaya mene!akkan semula dinasti bendahara memerintah J"h"r$
+en!libatan #u!is dalam pentadbiran J"h"r men(etuskan perselisihan den!an suku Melayu$ )i ba,ah pimpinan Sultan Mansur %eren!!anu 1;==& 1;562* "ran! Melayu menjalankan usaha untuk dilakukan3 termasuk meminta bantuan #elanda* tetapi "ran! Melayu !a!al$ Sultan Mansur %eren!!anu tin!!al di .iau selama 16 tahun 1;6<&1;<@2 untuk melaksanakan usaha ini$ Apabila per(ubaan ba!inda den!an #elanda mena,an /amtuan Muda )aen! Kemb"ja !a!al dalam pertempuran di Lin!!i kerana diselamatkan "leh .aja Lumu* Sultan Mansur %eren!!anu pulan! ke %eren!!anu pada tahun 1;<@$1= +ada tahun 1;<@* Sultan Sulaiman #adrul Alam Syah man!kat* disebut Marhum #atan!an8 putera 1:
.aja Ali ?aji* !uh#at ,l-a#is Sin!apura8 Malaysian +ubli(ati"ns Ltd$* 15<72* hlm$ <:$ Abdullah Zakaria bin Ghazalli* !erengganu : !o/oh Pentadiran dan Perjuangan Kuala Lumpur8 +ersatuan Muzium Malaysia* 1555<2* hlm$ 1@&16$ 1=
;
ba!inda yan! pada ketika itu berada di Kuala Selan!"r dian!kat menjadi Sultan den!an !elaran Sultan Abdul Jalil Muazzam Syah$ Sebelum sempat pulan! ke .iau* ba!inda man!kat di Kuala Selan!"r$ 'amun be!itu jenazah ba!inda di ba,a dan dimakamkan di .iau$ %akhta kerajaan
J"h"r di!antikan "leh putera
ba!inda* .aja Ahmad yan! masih ke(il$16 %idak lama menduduki takhta kerajaan J"h"r Sultan Ahmad pula man!kat pada tahun 1;<1*den!an itu takhta kerajaan J"h"r di!antikan "leh saudara ba!inda* .aja Mahmud 1;<1&11:2 yan! ju!a masih ke(il$
NEGERI SEMBILAN
Sementara persain!an di antara "ran! #u!is den!an .aja Ke(il berlaku di J"h"r* berlaku per!aduhan di antara beberapa "ran! nelayan #u!is dari Selan!"r den!an +en!hulu Lin!!i$ +erselisihan ini berpun(a daripada tindakan +en!hulu Lin!!i meminta hasil daripada tan!kapan tersebut$ Oleh kerana nelayan #u!is en!!an* per!aduhan berlaku di antara kedua pihak$ Seterusnya )aen! Mare,ah dan an!katan datan! melan!!ar Lin!!i$ +en!hulu Lin!!i meminta bantuan .aja Ke(il di .iau$ )en!an itu* pertempuran berlaku di antara an!katan )aen! Mare,ah denan .aja Ke(il$ )alam pertempuran ini .aja Ke(il dikalahkan$ +en!hulu Lin!!i pun tunduk kepada #u!is dan men!akui tidak akan derhaka kepada #u!is$17 16
.aja Ahmad bukanlah putera Sultan Sulaiman #adrul Alam Syah3 ju!a bukan pen!!anti Sultan Sulaiman #adrul Alam Syah Aruna G"pinath* Pahang 1))0-19.. * lm$ 152$ ba!inda adalah ptuea Sultan Abdul Jalil Muazam Syah atau .aja Abdul Jalil atau .aja di #aruh2$ Sultan Sulaiman#adrul Alam syah di!antikan "leh putea ba!inda* .aja Abdul Jalil$ 17 Bir!inia Mathes"n ?""ker* !uh#at al-a#is: Sejarah Melayu-islam Kuala Lumpur8 )e,an #ahasa dan +ustaka* 15512* hlm$ :@ <&:11$
#erkemban!nya kuasa #u!is di %anah Melayu 8 Selan!"r* J"h"r dan 'e!eri Sembilan* khususnya Lin!!i telah melahirkan kebimban!an +en!hulu& +en!hulu di 'e!eri Sembilan$ +ada ketika ini pula 'e!eri Sembilan tidak mempunyai Sultan atau /an! )ipertuan$ )i atas inisiati0 +en!hulu Luak .embau keputusan di(apai daripada +en!hulu Luak Jelebu dan +en!hulu Luak 'anin! ba!i mendapatkan se"ran! anak raja dari Minan!kabau untuk dilantik seba!ai Sultan atau /an! )ipertuan$ )en!an itu ,akil yan! terdiri daripada )at"F +an!lima #andan* )at"F +an!lima
#ad"t seba!ai ketua r"mb"n!an8 )at"F
J"han* )at"F +an!lima Sultan* )at"F Laksamana* )at"F +an!lima .aja dan )at"F Andatar dihantar ke Minan!kabau$1<
)alam pertemuan den!an .aja Alam Minan!kabau* Sultan Munin! Syah3 ba!inda bersetuju men!hantar se"ran! anak raja seba!ai /an! )ipertuan #esar di 'e!eri Sembilan$ Sultan Munin! Syah telah melantik .aja Mahmud seba!ai /an! )ipertuan #esar$ )iper(ayai .aja Mahmud telah pun berada di .embau sekitar tahun 1;:@&an dan dikenali den!an nama .aja .embau$
)alam usaha membuat persiapan pertabalan .aja Mahmud* Sultan Munin! Syah men!hantar .aja Khatib untuk men!uruskan perkara ini$ Apabila tiba di 'e!eri Sembilan* .aja Khatib men!akui yan! dia dihantar "leh Sultan Munin! Syah
seba!ai /an! )ipertuan 'e!eri Sembilan$ Kemudiannya .aja
1<
Abdul Samad >dris* !a/hta "erajaan egeri Semilan +rint("rp Sdn$ #hd$* 15;2* hlm$ ::&=:$
Kuala Lumpur8 Utusan
5
Khatib berkah,in den!an anak pen!hulu 'aam* ?ulu Muar$ .aja Mahmud pula setelah
mendapat ,atikah
+alemban!* Jambi*
perlantikan
men!embara terlebih dahulu ke
>ndera!iri* Sun!ai +aku* #andar Sepuluh* >nderapura*
+ariaman* A(heh* Siak8 terus ke J"h"r* Melaka dan 'e!eri Sembilan$ Akhirnya membina istana di #ukit Serajin$ Oleh kerana pen!embaraan ini dia disi0atkan mele,arF dan seterusnya dikenali seba!ai .aja Mele,ar$
Oleh kerana .aja Khatib telah pun men!isytiharkan dirinya seba!ai .aja* berlaku pertempuran di antara .aja Mele,ar den!an .aja Khatib$ .aja Khatib dikalahkan "leh .aja Mele,ar ditabalkan
/an! )ipertuan #esar di +enajis*
.embau pada tahun 1;;=$ Sempena dairpada semilan "ran! +en!hulu Luak yan! datan! memberi pen!iktira0an kepadanya* .aja Mele,ar men!isytiharkan yan! dia menjadi pemerintah ba!i 'e!eri Sembilan$1; 'e!eri Sembilan menjemput .aja ?itam dari Minan!kabau menjadi .aja 'e!eri Sembilan$ #e!itu ju!a apabila .aja ?itam man!kat pada tahun 1@* .aja Alan! ?usin* puteranya tidak dilantik seba!ai pen!!anti* sebaliknya menjemput .aja Len!!an! dari Minan!kabau$
SELANGOR
Oran! #u!is sudah lama menetap di Selan!"r$ Sebelum .aja Lumu ditabalkan seba!ai Sultan Selan!"r pada tahun 1;<<* sudah ada pemerintah keturunan #u!is di sini8 ?arun +asarai Ar"n +assarai2 yan! dikurniakan m"h"r "leh )at"F Un!ku 1;
?aji #uy"n! Adil* Sejarah egeri Semilan * Kuala Lumpur8 )e,an #ahasa dan +ustaka* 1512* hlm$ 67&6$
1@
Kelan! dan kemudiannya di!antikan "leh adiknya* .aja Siti$1 Ketika )aen! -helak menjadi /amtuan Muda J"h"r Kedua men!!antikan )aen! Mare,ah$ #eliau bersama .aja Lumu melan(arkan seran!an ke atas +erak pada tahun 1;6:$ Apabila )aen! -helak menin!!al dunia* ja,atan /amtuan Muda di!antikan "leh )aen! Kemb"ja* anak )aen! +arani$ Manakala .aja Lumu ditempatkan di Selan!"r seba!ai pemerintah di sini$ )ia dikenali den!an nama .aja Selan!"r$15
+ada tahun 1;<@* Sultan Sulaiman #adrul Alam Syah J"h"r man!kat$ /amtuan Muda Keti!a* )aen! Kemb"ja mempen!aruhi pembesar melantik putera ba!inda yan! masih ke(il$ .aja Ahmad menjadi Sultan J"h"r$ %idak sampai setahun Sultan Ahmad pula man!kat$ Sekali la!i /amtuan Muda )aen! Kemb"ja berjaya melantik .aja Mahmud* adik Sultan Ahmad yan! ju!a masih ke(il seba!ai Sultan J"h"r$ )en!an ini kuasa pentadbiran
J"h"r di ba,ah
pe!an!an /amtuan Muda )aen! Kemb"ja8 tambahan pula sultannya masih ke(il$ +erkemban!an J"h"r ini memberi peluan! kepada .aja Selan!"r* .aja Lumu untuk membebaskan ne!erinya dairpada naun!an J"h"r$ Untuk maksud ini pada September 1;<<* kapal Selan!"r mun(ul di Kuala +erak memba,a surat kepada Sultan Mahmud$ )i antara lain surat itu meminta melupakan se!ala hubun!an tidak baik +erak & Selan!"r dahulu* men(adan!kan hubun!an baru dan yan! lebih daripada itu ialah
hasratnya untuk datan! sendiri membin(an!kan perkara
tersebut$ Sultan Mahmud Syah pula mendapatkan pandan!an .esiden #elanda* 1
15
S+$ ;5H:* Sejarah Dato2 3ng/u "elang Dengan egeri Selangor $
S+$ ;5H=* Memorial Presented on Behal# o# is ighness !ung/u Badar Shah !ung/u Panglima Besar o# Selangor 4on*erning his ight and 4laim !o Be ,ppointed aja Muda o# Selangor $ -$O$ ;1;H11;* +esuruhjaya %in!!i kepada J$?$ %h"mas* ;April 15=<* en(l"sure n"$ 1* DMem"rial +resented "n #ehal0 "0 ?is ?i!hness %un!ku %en!ku2 #adar Shah* %un!ku +an!lima #esar "0 Selan!"r* -"n(ernin! his ri!ht and (laim t" be app"inted .aja Muda "0 Selan!"rE$
11
9ielderh"lt men!enai utusan .aja Lumu ini$
.esiden pula tidak akan
membenarkan utusan .aja Lumu memasuki kuala sebelum mendapat arahan daripada Melaka$ 'amun be!itu pada :; September 1;<<* dua r"mb"n!an +erak ke Selan!"r untuk memulihkan hubun!an +erak & Selan!"r$:@ 9alaupun sebelum ini Sultan Mahmud memberi jaminan kepada #elanda tidak akan berbin(an! den!an .aja Lumu* tetapi apabila r"mb"n!an +erak pulan! dari Selan!"r pada Okt"ber 1;<<* mereka memba,a surat yan! menyatakan .aja Lumur berhasrat berjumpa Sultan Mahmud Syah atau saudaranya .aja Muda sendiri dan akan datan! ke +erak$
+ada bulan Okt"ber* 1;<<* .aja Lumur berada di +ulau
+an!k"r$ +ada < '"vember 1;<<* < kapal #u!is memba,a .aja Lumu* diirin!i "leh baluk yan! dihantar "leh Sultan Mahmud Syah berlabuh di Lumut$ +ada :@ '"vember 1;<<* Sultan Mahmud Syah menulis surat kepada Gaben"r S(hippers di Melaka menyatakan persahabatan baru ini menjamin keselamatan +erak & Selan!"r dan Selan!"r & Melaka #elanda2$ Ketika berada di +erak .aja Lumur
telah ditabalkan seba!ai Sultan Selan!"r "leh Sultan Mahmud Syah$
'"bat dan ("p m"h"r diberikan kepadanya$ Kini .aja Lumu menjadi Sultan ba!i Selan!"r* dan Selan!"r bebas daripada kekuasaan J"h"r$:1
PERAK
Oran! #u!is terlibat dalam ne!eri +erak pada tahun 1;:@&an dan 1;6@&an$ +ada pen!hujun! pemerintahan Sultan Alauddin Mu!hayat Syah 1;:@&1;:2 tahun :@
#$9$ Andaya* Pera/: !he ,ode o# 6ra*e: , Study o# ,n Eighteenth 4entury Malay State Kuala Lumpur8 OC0"rd University +ress* 15;52* hlm$ :<:&:<6$ :1 ::$ >bid$* hlm$ :<* .aja -hulan$ Misa Melayu Kuala Lumpur8 +enerbitan +ustaka Antara* 15<<2$ hlm$ 1<&1$ Bir!inia Mathes"n edit"r2* !uh#at ,l-a#is* hlm$ 1;$
1:
1;:* "ran! #u!is di ba,ah pimpinan )aen! Mare,ah /amtuan Muda pertama J"h"r membantu Muza00ar Syah* menyeran! dari #ernam$:: +ada tahun 1;=5* In(ik Unuk* anak )aen! Mare,ah melan!!ar +erak$ #eliau mati di ra(un di +erak$ )en!an itu pada Jun 1;6@* )aen! -helak* /amtuan Muda J"h"r kedua* dan
ke +erak menuntut kematian anak saudaranya$ #eliau merampas empat
perahu den!an muatannya sebanyak :@@ bahara bijih timah$:= Menurut !uh#at ,l a#is per!eseran berlaku di antara Sultan +erak* den!an /amtuan Muda )aen!
-helak kerana berlainan 0ikiran dan tujuan$ Oleh kerana Sultan +erak en!!an mematuhi kehendak )aen! -helak* beliau pun marah dan melan!!ar +erak$ +ertempuran berlaku di antara kedua&dua pihak3 +erak di kalahkan* )aen! -helak men!ambil dua "ran! perempuan +erak* -he Samidah dan -he %imah seba!ai isterinya$:6 )alam pada itu dinyatakan ju!a pada tahun 1;6: )aen! -helak bersama anaknya* .aja Lumu membantu .aja Muda #isnu menyeran! Sultan Muza00ar Shah >>>$ 9alaupun !a!al men!!ulin!kan Sultan Muza00ar Shah >>>* beliau berjaya melantik .aja #isnu seba!ai Sultan
ber!elar Sultan
Muhammad dan bersemayam di #rahman >ndera$ Sultan Muza00ar Syah kekal memerintah +erak* berpusat di Kuala Kan!sar $:7
::
.$O$ 9instedt .$J$ 9ilkins"n* , istory o# Pera/ Kuala Lumpur8 Malaysian #ran(h "0 %he ."yal Asiati( S"(iety* 15;62* hlm$ <1$ :=
#arbara 9ats"n* Andaya* Pera/: !he ,ode o# 6ra*e$ hlm$ ;:$ :6
Shaharil %alib* >smail ?ussein* Mi(hik" 'akahara +en!enalan2* !uh#at ,l-a#is as/ah !erengganu Kuala %eren!!anu8 %he ?"use "0 %en!ku >smail* 15512* hlm$ ;@$ Bir!inia Mathes"n #arbara 9ats"n Andaya an ann"tated translati"n2* !he Pre*ious 6i#t7!uh#at ,l a#is2 Kuala Lumpur 8 OC"rd University +ress$ 15=2$ hlm$ 51$ Bir!inia Mathes"n ?"""ker* !uh#at ,l-a#is: Sejarah Melayu-Islam * hlm$ :<1&:<:$ :7 ?aji #uy"n! Adil* Sejarah Pera/ Kuala Lumpur8 )e,an #ahasa dan +ustaka* 15;:2* hlm$ :<* .aja -hulan* Misa Melayu * hlm$ ::&:=$ .$O$ 9instedt and .$J$ 9ilkins"n* , istory o# Pera/ * hlm$ <:$
1=
+ada ketika ini terdapat dua "ran! Sultan di +erak$ Sultan Muza00ar Syah >>> bersemayam di Kuala Kan!sar dan Sultan Muhammad Syah bersemayam di #rahman >ndera$ Sultan Muhammad melantik anaknya .aja >skandar seba!ai .aja Muda$ .aja Muda >skandar men(ari helah untuk men!a,al bijih timah daripada bapa saudaranya Sultan Muza00ar Syah$ Untuk tujuan ini dan merampas kuasa +erak* .aja Muda >skandar meminta bantuan /amtuan Muda )aen! -helak dan berjanji akan memberi 7@ bahara bijih timah setahun$ Sultan Muza00ar syah yan! men(uri!ai anak saudaranya ini men!ambil lan!kah menyekat penyaluran bijih timah dari hulu dan kuala$ Lan!kah ini men!a!alkan .aja Muda >skandar yan! berakhir den!an mem"h"n maa0 daripada Sulta Muza00ar Syah$ 'amun be!itu Sultan Muza00ar Shah men(ari jalan supaya .aja Muda >skandar tidak me,arisi takhta kerajaan$ Sebaliknya keturunannya akan me,arisi takhta kerajaan +erak$ #a!inda berharap suami anaknya nanti akan menjadi Sultan +erak$ -al"n menantunya* Sultan #erkabat* putera .aja Ke(il Siak Sultan Abdul Jalil .ahmat Syah J"h"r2 den!an anak raja Kedah$ Oleh kerana puterinya* .aja #udak .asul masih ke(il* ba!inda pula telah tua3 Sultan Muza00ar Syah khuatir ran(an!an itu !a!al$ )en!an itu beliau memutuskan menjemput #elanda membina l"ji di +erak$ Selain itu pernia!aan !ajah den!an >ndia mer"s"t$ Sauda!ar >ndia tidak berminat datan! ke +erak kerana !an!!uan #ritish$ #anyak daripada bijih timah +erak di ba,ah ke Selan!"r$ #akinya diba,a ke Kedah* dijual kepada sauda!ar +"rtu!is dan -hina den!an har!a hin!!a 6@$@@ satu bahara$ Keadaan dalam ne!eri ini menjadikan kedatan!an Arry Berbru!!e seba!ai peluan! keemasan kepada Sultan Muza00ar$ +ada mei 1;6<* Arry Berbru!ed datan! la!i ke +erak memberi jaminan kepada Sultan
16
Muza00ar$ #elanda akan melindun!i +erak daripada #u!is dan sebuah kubu akan dibina di +ulau +an!k"r$:<
Ketika pemerintahan Sultan Mansur Syah* +erak men!hadapi huru&hara yan! ditimbulkan "leh Sultan #erkabat dan .aja ?alim$:; Sultan #erkabat* .aja ?alim dan
.aja Muda >skandar menuntut hak keatas takhta kerajaan +erak$
Sultan #erkabat* putera Sultan Abdul Jalil .ahmat Syah .aja Ke(hil2 den!an puteri Kedah dan telah pun bertunan! den!an puteri Sultan Muza00ar Syah3 .aja Ali pula putera kerabat diraja Kedah den!an puteri diraja +erak* saudara Sultan Muza00ar Syah$: Keka(auan yan! ditimbulkan "leh Sultan #erkabat yan! mendapat bantuan )aen! Mentek" dan anaknya )aen! Men(elak dapat diatasi "leh .aja Muda >skandar$ Manakala .aja ?alim yan! dibantu "leh In(ik ?asil dapat diatasi "leh kerajaan +erak den!an bantuan #elanda$
KEDAH
Seperti ju!a J"h"r* pen!libatan "ran! #u!is di Kedah adalah dalam perselisihan takhta kerajaan$ %unku Muhammad Ji,a meminta bantuan )aen! +arani untuk mendapatkan takhta kerajaan Kedah daripada adiknya* .aja 'amban!$ )en!an itu /amtuan Muda )aen! Mare,ah bersama saudaranya dan an!katan beran!kat ke Kedah$ Seterusnya mereka melantik %unku Muhammad Ji,a seba!ai /an! :<
#arbara 9ats"n Andaya* Pera/: !he ,ode o# 6ra*e$hm$ ;6&;$
:;
Manuskrip Misa Melayu men!ejanya .aja ?alim$ #arbara 9ats"n Andaya* Pera/ : !he ,ode o# 6ra*e * Men!eja .aja Alim$ :
#arbara 9ats"n Andaya* Pera/: !he ,ode o# 6ra*e* hlm$ 1<@$
17
)ipertuan Kedah$ .aja 'amban! murka dan melan(arkan seran!an ke atas %unku Muhammad Ji,a yan! dibantu "leh #u!is$ An!katan .aja 'amban! dikalahkan$:5 )en!an itu /amtuan Muda )aen! Mare,ah bersama saudaranya pulan! ke .iau$
.aja 'amban! kemudiannya meminta bantuan .aja Ke(il$ Oleh kerana an!katan .aja Ke(il datan! ke Kedah* Sultan Muhammad Ji,a sekali la!i meminta bantuan /amtuan Muda di .iau$ )en!an itu an!katan #u!is di ba,ah pimpinan /amtuan Muda$ +ertempuran berlaku di antara kedua&dua belah pihak$ 9alaupun an!katan #u!is berjaya membantu Sultam Muhammad Ji,a tetapi )aen! +arani !u!ur dalam pertempuran tersebut$=@ +ada '"vember 1;;@* .aja ?aji dan .aja Said* .aja Muda Selan!"r* men!hantar surat kepada Sultan Muhammad Ji,a akan melan!!ar Kedah$ Kemudiannya an!katan Selan!"r* yan! terdiri di antara .aja ?aji dan Sultan Sallehuddin sin!!ah di +erak bertemu Sultan Mahmud dan men!harapkan d"a selamat$=1 Ketika berada di +erak* Sultan Sallehuddin berkah,in den!an anak .aja #endahara -hulan$=: +ada =1 )isember 1;;@* selepas berkah,in* Sultan Sallehuddin menyertai an!katan #u!is
:5
M"hammad >sa Othman* Politi/ !radisonal "edah 1%)1-19&( * Kuala Lumpur8 )e,an #ahasa dan +ustaka* 155@2* hlm$ 1$ =@ Bir!inia Mathes"n ?""ker* !uh#at ,l-a#is* hlm$ :1&::6$ =1 #arbara 9ats"n Andaya* Pera/8 !he ,ode o# 6ra*e * hlm$ :5<* .aja -hulan* Misa Melayu*hlm$ 15@&151$ =:
#arbara 9ats"n Andaya* Pera/: !he ,ode o# 6ra*e * hlm$ :55$ ?aji #uy"n! Adil* Sejarah Selangor Kuala Lumpur8 )e,an #ahasa dan +ustaka* 1512* hlm$ 1&15$ Membuat Kesilapan Menyatakan .aja Lumur datan! ke +erak pada %ahun 15;;@ dan ditabalkan seba!ai Sultan Selan!"r serta berkah,in den!an anak saudara Sultan +erak$ Sebenarnya* Sultan Salaeehudin telah ditabalkan di +erak pada tahun 1;<<3 tetapi badinda dan .aja ?aji sin!!ah di +erak pada tahun 1;;@ dalam perjalanan hendak melan!!ar Kedah$ Ketika berada di +erak* Sultan Sallehudin berkah,in den!an anak .aja -hulan* anak saudara Sultan Mahmud Syah +erak$
1<
melan!!ar Kedah$== +ada tahun 1;;1* an!katan #u!is melan(arkan seran!an ke atas Kedah$=6 .aja -hulan menyatakan dalam Misa Melayu Sultan Mahmud men!arahkan .aja Ke(hil #"n!su ikut serta dalam seran!an itu$ Misa Melayu dan !uh#at ,l-a#is menyatakan #u!is men(apai kemenan!an dalam seran!an tersebut$=7
+adahal an!kaan Kedah menentan! pasukan #u!is ini$ Setelah
pertempurana berlarutan melebihi ti!a bulan$ +ada Ma( 1;;1* .aja ?aji menin!!alkan Kedah* lansun! ke #ernam$ .aja ?aji kehilan!an empat atau lima pan!lima yan! handal dan ramai tenteranya mati$=<
An!katan #u!is
dikalahkan$=;
KESIMPULAN
+ada abad ke 1* memperlihatkan pen!libatan "ran! #u!is dalam p"litik di Semenanjun! %anah Melayu$ Setelah berjaya menja,at ja,atan /amtuan Muda J"h"r pusat ke!iatan "ran! #u!is di Selan!"r berpinda ke J"h"r$ )ari J"h"r "ran! #u!is terlibt di Lin!!i* +erak dan Kedah$ +en!libtan di +erak dan Kedah tidak
==
#arbara 9ats"n Andaya* Pera/: !he ,ode o# 6ra*e*hlm$ =@@$
=6
.$ #"nney* "edah 1''1-1)(1: !he Sear*h or Se*urity and Independen*e Kuala Lumpur8 OC0"rd University +ress* 15;62* hlm$ :$ =7
.aja -hulan* Misa Melayu * hlm$ 151$ Bir!inia Mathes"n edit"r2* !uh#at ,l-a#is* hlm$ 16&1$ Men!enai seran!an ini sila lihat ju!a* )ianne Le,is* DKedah & %he )evel"pment "0 A Malah State in the 1th and 15th -enturiesE* Anth"ny .eid and Lan(e -astles eds$2$ Pre*olonial State System in Southeast ,sia Kuala Lumpur8 Malaysian #ran(h "0 the ."yal Asiati( S"(iety* 15;72* hlm =53 6@$ =<
#arbara 9ats"n Andaya* Pera/: !he ,ode o# 6ra*e * hlm$ =@@$ =;
M"hammad >sa Otman* Politi/ !radisional "edah 1%)1 - 19&( hlm$ :@&:1$ #eliau men(atitkan seran!an ini dilakukan pada tahun 1;<5$
1;
menin!!alkan kesan yan! besar berbandin! di Selan!"r$ J"h"r dan Lin!!i$ 9alaupun ja,atan /amtuan Muda bukan bakal sultan tetapi pen!aruh dan kuasanya san!at kuat dalam kerajaan J"h"r$ Manakala di Lin!!i* #u!is berjaya me,ujudkan petempatan mereka$ Manakala di Selan!"r* anak /amtuan Muda )aen! -helak* .aja Lumu berjaya menduduk takhta kerajaan$
SINGKATAN
-$O
&
-"l"nial O00i(e
JM#.AS
&
J"urnal "0 %he Malaysian #ran(h ."yal Asiati( S"(iety$
S+
&
Surat +ersendirian$
1
