D iN iN L E R V E M iTO L O J i tnsan, din duy tnsan, du ygus gusu u ta§ ta§llyan bir yaratl y aratlk k tlr tlr . tlerl lerleeme mey ye ve a akl klaa du duy yula ulan n gu guven ven,, en azmd an an hr isti stiy yan Batt att''da da,, X V III. yuzyllda ylldan n ba§l ba§layara ayarak k dici inan< inan< ;l ;lann ann zaY zaYllf lamas lamasma yol a<;m <;mll§gi bi g bi gor or undu undu.. Ama <;agda§ <;agda§donemde donemde,, dini di ni bir butun butun olar olarak ak benim benimse sey yen ve uygu gulam lamak ak ist isteeyen ak lr nlan lann n canlanmasl, canlanmasl, din di n olgusunu olgusunun n ve insarun kutsa kutsall bir aIer aIe r nle le i illi§ki k ur ma, hem <;ek tig igiiaCl aClllann nn hem hem d e olumun olumun anl anlam am k azan azandl dlg gl bi bir r o bu bur r du duny nyaaya inanma ihtiy ihti yac acmm mm de dev vam ett ttigin iginii a<;l <;lk k <;: <;:oarta rtay ya k oydu du.. Din ihtiy ihtiyacl medeniy medeniyetler etlere, e, Ulkel Ulkelere ere v vee <;:agla aglar r abagh olarak larak <;ok f f ark ark h bi<; <;irnlereburu irnlereburun nd u. u. b61 umd d e, Memo Mem o Lar ous ousse bu b61um tarihin tarih in ba§l ba§langlc anglcmda mda or taya <;lk <;lk an b bu uyuk mi mittol oloj ojiilerde erden, n, d in ol olg gusu usunun nun en en g gunc uncel el gorunur gorunur nleri lerin ne k ad ad ar , d ini inin <;e§itli <;e§itlibi<;imlerini bi<;imlerinioku okur r lann lann go gozl zleer i onu onune ne ser iyor .
E SKi MISI MISIR R
HRisT HRis T i lANL I K iS A NIN 'N IN HA Y A T I, M E SA J , HAVARilER 3/1 M ETiNlER 3 1 2 313 iLKCEMAATlERVE Y A Yl l M A
KA Y NA K K LL A R , TANR I LA R 290 D i N A D A ML M L A R I VE T OREN ORENlE lE R i 292
MEZOPOTAMYA K A K A Y NA KL AR AR ,, TANR IL IL A R , Di N A D AM L A R I VE T O R E N Di N NlE lE R i
293
ESKiYUNAN KAYNAKLAR , D O lU lU P T A S A N A N PANTEON, PANTEON , KAHRAMANLAR , T A N RI L A R I N N Hi KA Y E S i 294 R UH U H U N O lU lU M DE D E N S ON ON RA R A Ki K i Y Ol Ol CU l UG U , Y U N A N D i N DA DA R U G I,I, BAYRAMLAR 29 6
MEZHEPL E R V E TARiKA MEZHEPLE TARiKATLAR TLAR S U N N Ni Ni iT iK iK A A D i M E Z HE Pl E R SUNNi FI K I H M EZHEPlERi 333 333·· S IT iTiK iTi K A D i M E ZH E P lE R, SIT FI FIK K IH IH M E Z HEPlERi T A SA W U F V ET AR AR ii KA TL AR 33 5 BASL I C A T A R i KA TL A R 3 36 IS l A M i NA NA N CI V E DU DU N N Y A 3 37
K A To L i K K ili ilisESi sESi K iL iL isEN isENII N N A NA IlK El ER I, Ki L isENI N N Y A PI PISI SI , D U N Y A D A H R iS iS TiYANUK T iYANUK 3/4 Y E D i K UTSA U TSA M A 3/ 5 PAPA U K T A H A lE lE Fi Fi Y ET , PA P AN I N N O TO Ri TE Si VE YE T Ki lE R i , Y i RMINC RMINCii Y U Z Yl l PAPAlA PAPA lA R l 31 316 6
A F Ri Ri K A D i N L ER i G ElEN ElENEE KS E l D iN iN lE lE R, PE Y G AM B E R L i K O ZENT i lE Ri 33 8 KARM A Di Di N N : G AB O N N''D A BuiTi FANG FANG,, iS l AM , HR i S T iYAN lIK lIK ,, V O DU D U D iN iN i , LATi N N AMER I KA KA K A R MA MA D iNlERi 339
D OG OG U ESKi iRAN M EZ DE K l l ~ ~ ~~ ~~ ~~ ~~ ST ST < ; : UlUK , M i T H RA D i Ni Ni VE M AN i Di Di N Nii
2 97
.
ESKi ROMA K A Y Y NA NA K LA R , OZEll OZEll i Kl Kl ER ER V E EVRiM , Ai lE D E V E T OPl OPl U M D A T AP I NM NM A 29 8 299 P A N TEON i MPARATOR U N TA NR IL ASMASI ASMASI,, RA Hi Hi p plE lE R , 300 0 B A Y R A M LA LA R V E D iN iN i O Y U N L A R 30 G E R M EN EN L E R, R, K E ln ln E R V E G A lY lY A U LA LA R K A Y Y NA NA K L AR , iR L A N DA DA K EElTlER lTlER i , GERM E N M iT Ol O JiS i , GA l YA K K El El T lERi 30/ K O lO lO M B
O N CE CE Si Si
D iN iN lE lE R
KAYNAK L A R, R , P AN AN TE ON 302 TAPINMA,, EV R E N B iL iM I, TAPINMA T OP OP O YU Y U NU N U V E D I N N 303
V E O RT RT OD OD OK OK S K iL iL iS i S ELERi TARiHi V ERilER , OG R E TI V E R U H A Ni liliK K , R O M A' A 'YL A BiRlES BiRlE S EN K iL iL i sElE sElER R 3 / 7 OR TT ODOK S K OR K iLiSEl iLiSElEE R i , O R T O DO DO K S A Y I Nl Nl E Ri Ri 3/ 8
UZAK
DOGU
D i NlERi
GUNUMUZDE UZ A K D o G u D iN iN lE lE Ri , V ED A W EB i YA T I, VEDA T A NR NR IILA R I 340 VE D A i NA NA Ne L A RI RI V E A Yi Yi NlE N lE R i , BRAHMA N BRAHMA N A V E U PA N i s AD , CA YNACIL YNACIL IGIN IGINK K U R UCUSU U CUSU M A HAViR A , CA Y NA C l lIK lIK ,, iD E AL V E O GRETi ~41
RE F O RM R M K iL iL i SELE SELERi Ri T A R iHi i Hi SEBEPl SEBEPlER ER , lUTHER , 319 CAlViN M El EK l E R V E K OT OT U C i N lE lE R O B UR UR D U N Y AN AN IN IN C oG oG R A F Y AS I , TAPINMA,, AY IN V E K U TS AM AL AR 320 TAPINMA D I N A D AM AM L A RI RI V E ORGUT ORGU T lE R , F RANSA' RANSA'D D A P RO RO T ES ES TA TA N U K, AVRUPP A P RO AVRU RO T ES T A Nl I GI , c;AGDA c;AGD A S P RO RO T ES ES TA TA N UK U K 321 ANGliKAN K ilisESi i lisESi V E M E Z HE B i PR O T E S T AN AN K i llll sE sE V E TARiKA TL AR I 322
HiNDUCUlUK HiNDU CUlUK K AYNAKLAR A YNAKLAR , TANRILAR , OGRETi 342 YO G A, TANTRACILIK TANTRACILIK 343 A YiNlE YiNlERR V E TAPI TAP I N MA M A Y E R lE lE R i , 344 H iN iN D U H i ND ND isisTA TA N
BUDA CI LI K KA Y NA KA Y NA KL A R , BUDDH A, u e B UY UY U K BU D A CI L I K 34 5 M UD RA " TAPI NM N M A V E B AY R AM AM L AR 3412 BUDACILII G I N Y A Y llll M A S I,I, T IB BUDACIL IB E T B U D AC AC IlIGI IlIGI,, G U N UM UM U Z DE DE B U DA DA C IL IL IK IK 34 7
iSLAM
MUSEVlliK ilK TE K K TT A N R IC IC I D I N, N, 304 30 4 i B R A N i K U T S A l K i TA TA BI B I N N IN O l USUMU METiNlER 3 0 5 G C X : E D E N NEE KA D AR YAHUDilERi YAHUDilERiN N T AR AR IH IH i, TA L M UD , KA B A L A 30 6 iKiNC! TAPlNAK T A N S ON ON RA RA K UD UD US US, TARiKATLAR TARiKATLA R 3 0 7 O R T A c ; A G Y A H U D i D U S U N C E Si Si, M E S IH el H ARE K E T l ER 3 0 8 H AS i D i Ll K , e AG AG D AS AS M U SE SE ViL ViL iK iK ,, . .. BAYRAM L A~ 309 D U N Y A D A Y A H U D I C E M A A Tl Tl ER ER I, GU N U MUZD E YAHUDili YAHUDili K 3 /0
iNLER R ~iN''DE D iNLE ~iN A i l E D i N I V E I M PA PA R A T O R D I Ni Ni , S i M G E lE lE R V E E VR VR E N BI LI M i 34 8 TAOCUlUK TAOCUlU K: K AY AY NA NA KL AR AR ,, LAOZi, LAOZi , T A OCUlU K ;. EVgiM EVgi M Y E ..OGR.ETi, O GR.ETi , K K ONFU ONFUcY cY U S KONFUcYUSCUlUK , eIN 'D E B U DA DA C IlIl IK IK , B U GU GU N K U e iN iN 'D E D IN IN lE lE R 350
. A N , " , i lKEl lKElEE R, . I S l A M D AN AN O N CE CE A R A BI BI ST ST A N, N, PEYGA PEYG A M B E R iN iN H A Y AT AT I 323 K U R ' A N 32 5 SUNNEE T , UM M E T · i M U H A M ME SUNN MED 32 6 OGRETT i 32 7 OGRE iS l A M l N N B E S SARTI 32 8 CA M i 329 D O R T HAL H AL iF E (HUlEFA (HUlEF A -1 R A SI SI D iN I. SUNNiL i K V E SITl SIT l iK 331
JAPONY JAPO NY A ' D A Si NT Si NT O , J AP AP aN aN
SON
D i N L ER
B UD U D A C IL IG I
351 35 1
G E lili $M $M E lE lE R
eESiT L I DiNlE DiNlER R i N N SA Y IS ISA A l BU Y U Kl U K lE lE R i , ONEML i ie G E L iSM i SM El E R 35 2
Ve bak,n,z iQhese r /er bo Taocull uk , K an f iieyU5I Taocu i ieyU5 I 'uluk y d . i ~i n Eser / e r ve iQheser bo l um um u nd nd e i r le le r i t o o n ve ve..toplnok t o s v ir
334
s f . 8 30 y e de y am l ;
ic; i no noy y n l b o lu m d e sf sf .. 673 v e de dev v oml .
349
ESKi ES Ki MI MISI SIR R
sk i MlSlrhl Slrhlann ann dini inane inane;; ve ya§aYl§l ya§aYl§laan konusu kon usund ndaki aki bilgil bil gilee r imiz i miz uzu zun n si siir iree, esk i e;agve ozel ozellikle likle yun unan an gez gezginleri ginleri-nin ve verdi rdik k leri l eri bil bilgil gileerl rlee sm smlr lrh h k alml lml§ §tl tl.. Herod ro d oto toss (M (MO O V. yy yy)) T a ri" ad h ki kita ta b bmm mm bir boliimi bo liimiin inii ii,, gezip gormii§ gormii§ oldu oldugu gu Mls lsJr Jr 'a aYlrm lrml§t1. l§t1. « En d indar ins insan anllar " dedi dedigi gi MlsJrhllann §a§kmh sJrh §kmhk k uyandmc mcll din in!! tor tor en ve k ur allan allan bi biiy iyiiik ik din ar utlan ve baZ baZll garip garip ta ta- pmma p mma bie;imleri (mes meseela k utsa u tsall ha hay yvanla anlar r a ta p pmma mma)) kon konus usun unda da i lk bi billgile giler r i 0 .verdi verdi.. Na p po olyo yon n'un MJ.slr se sef f erinden erinden (1798 798--1801) son onraki raki iki yiiz yiiz yl yllh lhk k si siir iree ie;in e;inde de,, bu kon konudaki bilg lgii birikim rikimii ze zen ngin ginle le§ §ti. T a pm pmak ve mez ezaarl rlaar ort rtay ayaa e; e;lkanld lkanld !. T utan utankamo kamon n'un mezzan 19 me 1922 22'd 'dee bu bulu lund ndu. u. Bu me meza zar, r, da daha ha oncee soygunc onc soyguncul ular ar ta tara rafm fmda dan n ta tala lan n edi edilme lme-mi§ mi § oldu ldugu gu ie; ie;iin, bil bilim ae; ae;lsm lsmdan dan so son n der dereece onemliyd i. Boylece, Boylece, ~i ~in nle lerc rcee me meti tin n ve hey hey-k el bulun lundu du.. Teb (Thebai Thebai)) ar utla tlan n ort ortaaya C;lkanh ka nhp p r estor estoree edi ediJJd i. i . Biiy Biiyiik Karnak Karnak v e Lu Luk sor tap aplll1 l1aklan aklany yla Yeni Imp mparator arator luk do donenemi (MO XVI.I.-X X!. yy) yy) fi fira ravu vun n ve de devl vlet et adam ad amla lanr nrun un me meza zarl rlan an da bu bu onem onemli li ar aru utlar ara rasm smd d a ye yerr alJ lJr. r. Eski MJ MJ.slr 'da dan n gi giiniim iniimii iizze kalan me meti tinl nler er d e, ob obiiir d iinya iinyaya ili§ki §kin n inanc;lann ozel bi bir r yer i ve onemi vard Jr Jr : Esk i lm lmp paratorluk kr al a l pir pir amit itle leri rini nin n ye yerr altl oda odala lanr nrun un du duva var r Piramit Metinl Metinlee r i , , Orta lann la nnaa i§len lenmi§ mi§ ola olan n Piramit Impar Impa r atorluk atorluk ta§ sandukalanrun sandukalanru n cidarla cidarlanna "itt M e titi nl nle ri yazlllml§ vey yazl eyaa i§le §lenmi nmi§ § olan La "i ve papirii papiriiss iiz iizer er ine ya yazl zlhp hp Ye Yen ni lmparatorluk 'ta tan n .b .baa§lay layara arak k mum mumy yala alarla rla bir birlik liktte goap l art bun miiilen OlUler Ki t ap mi bunun un orne ornekleri kleridir dir .
IV. Am IV. Ame ef lofis lofis vey veya a tek tektan tanncr ncrng ngm m ba~anSlzhgl.. Uc; nSlzhgl c; binYll binYll boyunca boyunca,, tan tann nlar diiny diinyaSlru yenid yenid en dii diizzenleme nlemek k iste tey yen r ahi ahi pl pler , tek tan tann n inan nanclr clru u hak akim im ki kilm lmaaYI ba§ a§arama arama-ml§laardl ml§l rdl.. MO 13 137 72-13 -1354 54 yl1 yl1lan lan arasmd arasmdaa hii hii-kiim ki im si siir iren en IV IV.. Am Amenofi enofiss bunu bunu ba ba§ §anr gi bi bi oldu.. IV oldu IV.. A Am menofi fiss (A (Akh kheenat nato on), Te b'in tan tan-nSI Amon-Ra' Amon-Ra'ya ve onun r ahipler ahipler inin ikt iktida ida-r ma ma kar§l kar§l e;lka lkar r ak, gii giine§ ku kursu rsu bic bic;;imind e su su-nulan nul an tek tann tann At Ato on' n'aa taplnmaY taplnmaYI ka b bul ul ett ttir ir mek iste tedi di.. Otek Otekii ta tanr nr l1ar l 1ar da ink ink ar a r ed edil ilm medi i bu tek tanr lru run n farkl kll l go gori riiini nii§ler i§ler i ola olarak rak benim be nimsendi sendi.. Bu r efor m, « di din n sa sapk pkir ir u" Amenofis''ten Amenofis sonr a va varh rhgl glr r u sii iir r diiremedi. diiremedi. <;:iinki <;:ii nkii, i, ta p pm makla klarda rdaki ki kal kalaba abahk hk di din n adamadamIan tar afmd afmd an tutu tu Ia Ian n ve sav savunula unulan n c; c;oktan oktan-nCllhk en g nC giiC iiC;lii ;liidi din nd i ve ozellikl likle, e, halkm di din ndarhgl,, tann bil darhgl bilimc imcile ileri rin n ki kih h ki kirk rk yar aran an di diii§iincelerine §iinceleri ne kar §l C;lkiyordu. C;lkiyordu . SJrad SJrad an an insan insanllar
dua ederken dua ederken y iizIeri izIerini ni gene gene,, eskiden beri bilbildik di k leri l eri ta tann nnllara ve yii iizzle ler r ce ce d ogaiisti gaiistiii koru ru-yucu gi giic icee d oniiyorlardl iiyorlardl.. Ne var ki, gerek halk hal k di dini nini ni giidenler , gerek d in i n bi bilg lgiinle nler r i, i, Osiri iris' s'lle e§i Isis'i Isis'i ululaml§ ve saygl gos ostertermi§ mi §ler d di : b bunlar unlar insanl anlaar a tesel selli li vere ren, n, eb ebeed i ha haya yatt vaa aatt ed eden en tann nnssal varllklardl ionlara tap tapln lnma ma,, bu diinyada zenginli nginlige ge,, obiir diinyada mutl utlu uluga eri eri§me §meni nin n yo yolu luydu ydu.. :ag''m so son nla lan nnda Biiyii agxr bas Bii basly lyo or. Esk i <;:ag MJ.slr slrhla hlarr gen genee tan tannla nlann nnaa ta plmyorlard l; ama ar uk uk ate§li bi bir r ima man n so sozz ko konus nusu u deg degild ildi. i. Ina nananlar nanlar k iitl iitles esii Osiri iriss ve lsis'e yon yonelmek elmek te, « ku kuttsal hayvanlar " da tann annsal sal varhgl ar amak amak ta, ta, pu putlarda tlardan n ve mezarh mezarhk k larda rdan n (y (yeenilenme nilen meni nin n si simg mgeesi ola lan n k utsa sall bocek gib gibii) medet med et umm ummak ak ta, dert ve meselelerin meselelerinee c;ozii iim m ara ararke rken n gen genee biiyi biiyiiye ba§vurmakt ba§vurmaktay ayd d l.
Osiris.. A - Osiris En onemli onemli
ta p ma g l
Aby-
dos1dadlr.. Ama , 61mli dos1dadlr 61mli~ ve d ir lan n bu tannta nnir ilmi ilmi~ o la ya
b ut ut Dn Dn M ISlf k ra ra h alan
MlSlf
kardq i
ta pl plru rurr. Osiris Osir is''i
Set eth h kIskano;hk
yuzunden oldurm durmiii~, ceseclin linii de pan pan;ala larra ay aytr tr--
mu~tl.. mu~tl
gore
inanc inan c ; l anna k arde rde~i ~i v e e~i
M.!Slf
klZ
o la la n I s is is b u p ar< ; ala n t op opla y arak il k mumyaY myaYll sirris/ in in diril ril-yapml~ ve Osi mesini mesi ni saglaml saglaml~t ~tll. Da ha
so ma ,
a lti l e r
d U ny ny as as ma
goc oc;;en ve 0 alem emin in h a ki m i a la la n Osiris' s'iin intikaaglu lu Horu Hor us aId! aI d!.. ml nI ag Osiri Os iris, s, res esiimler de de b ey ey az az ba~md a, Yuelbise elbi selid lidiir i ba~md kan MIslr tael va varrdu; elinde,, hi elinde hiiiku kumd mdar arhk hk ala al am et et le le ri ri olarak asa ve r u utaL ( kam~l r feb y a a k k J J lt I lt I ltlt da ki So y lu da ki lull ar ar V ad ad i si si ' l l l de Se lll/ tee tee m m''i l l m eza eza rlll rlll da da b u IW l f !: 11 bir b ir f re re sk sk!! el l l a y y ml ml l1 l1 , , M O X lll. lll. y y y..)
lSlrhllar , bi lSlrh biit itii iin n Esk i <;:a ;:ag g halkla lklan n gi bii, birc; b birc;ok tan ann nya birden ina inar r uyoruyorlar dl dl : e;oktannCly e;oktannCl yd l1ar . Panteonla Panteonlan n, saY sa Yllama llamay yac
I "
DiNLER VE MirOLOJi
B-Horus -Horus..
c-Amon.
Ba~llangl( Ba~ gl(;;ra,
MO XVI VI.. yii iizzYll llda da Teb
aydmhk aydm gak ga kyuz yuziiine hukmede kmeden n ran n n, n, Ho ~ahin ~a hin ba~ ba~ll ll ra rus' s'u un adlan ann ndan veya vey a slfatlannda slfatlannd an birini ta~lyan ya n fi firravunl vunla an n k or or uy uy uucusudur. En bu buyu yuk k tapltaplnagl Edfu fu''dadlr dadlr.. Horus rus,, baba abassl Osi Osiri riss / in in 6IUm Umii..i ..inden so som ma do doga garr ve ann annee si Isi s t a ra ra fm fm da da n D el elta y6r 6res esin indek dekii bata ba tak khkl kla arda giz gizli licce bi biiiyUttililr yUttililr.. Er* genlik ~agma gel eliin ce ce b aabas asmm mm ta taht htm mt Seth eth / / den geri ahr. lnsa lnsan n b edenli ve taC Ct ~ahiin ba~hdlr ve iki ta ~ah Gi..ine~ vardllr. Kanatb vard Kanatb bir Gi anlandmhr.. ~ek lind e de eanlandmhr
( feb ya k ya kl l 11/11 da, 1 1/11 da, Kr Kr t tl l ll ll ar V adi si si'' lld lld ee H o o rem rem lz lzeb eb ' ill me z me z arm arm dak i b i r r freskte freskt e n ay m" m" " " MO XIV. y y y y.. )
~lenin nce buprensleri gu~leni yuk aneem an kaza kaz anan Teb'lli hava ve be reket Teb' tann tan nsl. Daha Daha so soma ma Gu Gu-annS SInl d a 6z 6z um um le lene~ t ann yerek yer Amon-Ra admi altr tr.. 'lmparator lmparatorlu lug gun ko * ruyu yuccusudur ur.. Amo Amon n taptnag na gl Ka Karrnak nak,, di diiinyarun en bu buy yuk ta tapm pma agl du du . Insan yGzli yGzliii, ya da ko~ba ko~ba~ ~* It ol olar ara ak canlandmhr anlandmhr.. T e*
ku~ tiiI t tee y y k kee l , A I A I D X I V V . yy Lo u v r ree m iiz izee * pes esin inde de iki uzu uzun n yii ..va vardu. rdu. ( Gr Gr a lli lli!!
si.)
