स्थूल अर्थशास्त्र (Macro Economics)

Notes>> Mains >> Economics >> Macro Economics

Page |1

Amit Abhyankar

स्थूल अर्थशास्त्र (Macro Economics) राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या संकल्पना १) GDP (सकल घरेलू उत्पादन/न्स्थूल दन/ेशां्गतथ् उत्पादन/न / Gross Domestic Product = एका विशशष्ट कालािधी् दन/ेशाच्या भौगतोशलक सीमेच्या आ् उत्पाददन/् होणाऱ्या अंव्म िस्तू ि सेिा यांचे पैशा्ील मूल्य. २) GNP (स्थूल राष्ट्रीय उत्पादन/न /Gross National Product: GNP = GDP – (XM). GDP मध्ये दन/ेशा्ील नागतररकांनी परदन/ेशा् जाऊन ममळिलेले उत्पन्न ्सेच वनयाथ्ीमधून ममळालेले उत्पन्न add केले ि परदन/ेशी व्यक्तींनी भार्ा्ून कमािलेले उत्पन्न ि आया्ीमधून जाणारे उत्पन्न िजा केले ्र GNP ममळ्े. ३) NDP (वनव्वळ दन/ेशां्गतथ् उत्पादन/न – Net Domestic Product – NDP = GDP – depreciation (घसारा ४) NNP (वनव्वळ राष्ट्रीय उत्पादन/न – Net National Product – NNP = GNP – depreciation (घसारा राष्ट्रीय उत्पन्न मोजण्याच्या पद्ध्ी उत्पन्न पद्ध् (Income Method) – A. C. Pigou राष्ट्रीय उत्पन्न = िे्न (Wages) + खंड (Rent) + व्याज (Interest) + नफा (Profit) + घसारा (Depreciation) + अप्रत्यक्ष कर (Indirect taxes) – बदन/ली उत्पन्न (Transferred income) (िे्न, खंड, व्याज ि नफा हे अनुक्रमे श्रम, जमीन, भांडिल ि उद्योजक्ा या ४ factors of production ना ममळणारे उत्पन्न आहे . प्रत्येक उद्योगत आपल्याला ममळणाऱ्या उत्पन्नाचा काही भागत घसाऱ्यासाठी राखून ठे ि् अस्ो ि त्यामुळे घसाऱ्याची रक्कम factors of production ना ममळ् नाही. म्हणून ्ी िेगतळी add केली जा्े. ्सेच अप्रत्यक्ष करा्ून ममळणारा पैसा factors of production कडे न जा्ा शासनास ममळ्ो. म्हणून ्ो ही िेगतळा add कर्ा्. बदन/ली उत्पन्न (transferred income) म्हणजे वनिृत्ती भत्ता, बेकारी भत्ता िगतैरे. असे उत्पन्न कोणाच्या कामाचा मोबदन/ला नस्ो. त्यामुळे ्े िजा केले जा्े.

खचथ पद्ध् (Expenditure Method) – Irving Fisher राष्ट्रीय़ उत्पन्न = C + I + G + (X-M) (C म्हणजे िैयावक्तक उपभोगत खचथ, G म्हणजे शासनाने पोशलस, प्रशासन, आरोग्य, व्यिस्थापनािर केलेला खचथ, I म्हणजे या दन/ेशा्ील उत्पादन/कांनी केलेली निीन ककिंिा बदन/ली गतुं्िणूक ि (X-M) म्हणजे अव्ररक्त वनयाथ् म्हणजेच वनयाथ् – आया् मूल्यवनममि ् पद्ध््उत्पादन/न पद्ध् (Product Method) – Alfred Marshall राष्ट्रीय उत्पन्न = ∑ 𝐺𝑉𝐴 (GVA म्हणजे Gross Value Added. या पद्ध्ीमध्ये अंव्म िस्तूंच्या मूल्यांचे एककिकरण केले जा्े. यासाठी प्रत्येक stage ला िस्तूमध्ये कक्ी मूल्यिधथन झाले (value-addition) याचा विचार केला जा्ो. पैशाची काये १) विवनमयाचे साधन (Medium of exchange) २) मूल्यमापनाचे साधन (Measurement of value) ३) विलंवब् दन/ेणी दन/ेण्य़ाचे साधन (Standard of deferred payment) ४) संप त्तीचा साठा करण्याचे साधन (Store of value) पैशाचा पुरिठा्Money Supply परं परागत् व्याख्या (Milton Friedman): पैशाचा पुरिठा म्हणजे लोकांकडील चलनी पैसा + लोकांच्या बॅंकांमधील मागतणी ठे िी (demand deposits). ही money supply ची संकुमच् व्याख्या मानली जा्े. भार्ामधील money supply संब ंधी जुन्या ि नव्या संकल्पना खालीलप्रमाणे:


Concept

Page |2

Old Concept

M0 (Reserve

Amit Abhyankar

New Concept (As per Y. V. Reddy recommendations)

Currency in circulation + Bankers’ deposits with the RBI + ‘Other’ deposits with the RBI

Money)

M1 (संकुमच् पैसा

Currency with the public + Demand deposits with the banks

Same (No change)

M2

M1 + Saving deposits in Post Office

M1 + Time deposit part of the Demand deposits in the banks +

+ ‘Other’ deposits with the RBI

Certificates of Deposits (CDs) sold by banks + Time deposits of less than one year

M3 (व्यापक पैसा

M1 + Time deposits with the banks

M2 + Time deposits of more than one year

M4

M3+ All deposits with Post Office

M4 is cancelled

अर्थव्यिस्थे्ील रोख्ा (liquidity) मोजण्यासाठी L1, L2 ि L3 या संकल्पना िापरल्या

या पैशास उच्च शक्तीचा पैसा म्हटले जा्े कारण या पैशाचा पुरिठा िाढल्यास अर्थव्य िस्थे्ील एकूण

जा्ा्.

पैशाचा पुरिठा िाढ्ो ि कमी झाल्यास अर्थव्य िस्थे्ील एकूण पैशाचा पुरिठा कमी हो्ो. या उलट

L1= निीन M3 + पोस्ट ऑकफसमधील National Savings Certificate िगतळ्ा इ्र सिथ बच् ठे िी L2= L1 + Financial Institutions मधील मुदन/् ठे िी ि CDs L3= L2 + Non-banking Financial Institutions मधील ठे िी मूलभू् पैसा्उच्च शक्तीचा पैसा (Base Money/High Powered Money) व्याख्या: उच्चशक्तीचा पैसा म्हणजे -

एकूण पैशाच्या पुरिठ्या् घट होईल आणण मागतणी कमी झाल्यास एकूण पैशाच्या पुरिठ्या् िाढ होईल. त्यामुळे उच्च शक्तीच्या पैशाचा उपयोगत मौदिक ि राजकोविय धोरण आखण्य़ा् हो्ो. पैशाचे मूल्य पैशाचे मूल्य अर्थव्य िस्थे्ील पैशाच्या पुरिठ्यानुसार कसे बदन/ल्े यासंबंधीचे शसद्धां् खालीलप्रमाणे – १) कफशरचा चलनसंख्यामान शसद्धां् – पैशाचा पुरिठा शज्का अमधक व््के पैशाचे मूल्य

लोकांकडील चलनी पैसा + बॅंकांचा राखीि वनधी + बॅंकांचा अव्ररक्त वनधी (Vault Money ककिंिा RBI च्या total liabilities (Claims of general public, banks and governments on RBI)

उच्च शक्तीच्या पैशाची मागतणी िाढल्यास लोकांचा खचथ कमी होईल, अर्थव्यिहार कमी हो्ील ि

कमी २) रोकड शशल्लक शसद्धां् (केंविज अर्थशाश्त्िज्ांचा शसद्धां् – वपगतू, माशथल, रॉबर्टसथन – पैशाची मागतणी ि ककिंम् मूल्यसंचयनािर आधारर् अस्े. लोकं जेिढा अमधक पैसा साठिून ठे िण्यासाठी िापर्ील व््का कमी खचथ होईल ि पैशाचे मूल्य िाढेल.


Page |3

३) केन्सचा पैसा ि ककिंम् शसद्धां् – केन्सच्या म्े जोपयं् बेरोजगतारी अस्े, ्ोपयं् पैशाच

Amit Abhyankar

५ िस्तूंची गतुणित्ता (Seller’s market ्यार झाल्याने नफ्याच्या पाठीमागते

पुरिठा िाढल्यास अमधक उत्पादन/न हो्े; ककिंम्ींि पररणाम हो् नाही. पूणथ रोजगतार वनमाथण

लागतल्याने

६ उत्पादन/न (प्रर्म िाढ्े ि नं्र कमी हो्े

झाल्यानं्र माि पैसा िाढल्यास ककिंम्ी िाढ्ा्. ४) किडमनचा चलनसंख्यामान शसद्धां् – किडमनच्या म्े व्यक्ती आपले उत्पन्न ४ प्रकारच्या assets मध्ये ठे ि्ो – पैसा, रोखे, भौव्क िस्तू ि मानिी भांडिल. किडमन हा पैशास asset मान्ो. व्याजदन/र जेिढा अमधक ्ेिढी पैशाची मागतणी कमी ि त्यामुळे पैशाची ककिंम् कमी.

चलनिाढीचे प्रकार रांगत णारी चलनिाढ (Creeping inflation – धोकादन/ायक नस्े – िाढीचा दन/र <३% => चालणारी चलनिाढ (Walking inflation – ३ ्े ७% => पळणारी चलनिाढ (Galloping inflation – १० ्े २०% => बेसुमार चलनिाढ (Hyperinflation – २० ्े १००%

पैशाचा गतुणक्मुिागतुणक्Money Multiplier

भार्ामधील चलनिाढ

बॅंकांकडे असलेला पैसा पुन:पुन्हा कजाथच्या स्वरुपा् ददन/ली जाऊन त्या्ून मोठ्या प्रमाणािर प्वनममि ्ी हो्े. ही प्रकक्रया उच्च शक्तीच्या पैशािर (H) अिलंबन ू अस्े. बॅंकांनी केलेली प्वनममि ्ी ही मुिागतुणक प्रकक्रया आहे. RBI या प्वनममि ्ीिर वनयंिण ठे ि्े. जे वनयंिण चलन-ठे िी गतुणोत्तर (c), मुदन/् ठे िीचे मागतणी ठे िीशी असलेले गतुणोत्तर (t) ि राखीि गतुणोत्तर (r) या माध्यमा्ून अस्े.



चलनिाढ न झालेली एकमेि पंचिाविि क योजना – पदहली



१९६५-६६ मध्ये दन/ुष्काळ, पाक युद्ध इ. मुळे अन्नधान्यामधील चलनिाढ (food inflation) सिाथमधक गत्ीने.



म्हणून मुिागतुणक (MM) = f(c, t, r)

१९७४ मध्ये WPI वनदन/ेशांका् सिाथमधक िाढ (कारणे – बांग्लादन/ेशी वनिाथशस्ांचे लढेढे, १९७३ चा पदहला ्ेलाचा जागतव्क झटका, खराब खरीप हंगताम

मुिागतुणक हा सामान्यपणे राखीि गतुणोत्तराच्या व्यस्त प्रमाणा् अस्ो. म्हणून MM = 1/r



१९९० नं्र चलनिाढ होण्याची कारणे – वनयंकि् ककिंम्ींमधील (administered prices) िाढ, अप्रत्यक्ष करांमध्ये िाढ िगतैरे

ककिंम् िाढण्याची कारणे

चलनिाढ्मुिास्फि्ी्ककिंम्िाढ्महागताई

िस्तू ि सेिांच्या मागतणी-पुरिठ्यामध्ये असं्ुलन वनमाथण झाल्यास चलनिाढ हो्े. हे

व्याख्या

सं्ुलन दन/ोन कारणांनी असू शक्े –

विशशष्ट कालािाधीमध्ये िस्तू ि सेिांच्या ककिंम्-पा्ळीमध्ये होणारी अवनयंकि् िाढ चलनिाढीचे पररणाम काय िाढ्े?

काय कमी हो्े?

a. शासकीय खचाथ् (विशेि्: वबगतर-विकास खचाथ् िाढ

१ िस्तू ि सेिा यांची मागतणी

३ साठे बाजी १ चलनाची खरेदन/ीशक्ती ३ भांडिलवनममि ्ी

१) िस्तू ि सेिांच्या मागतणी् िाढ

२ रोजगतारवनममि ्ी क्षम्ा

४ अवनश्चि््ा २ बेरोजगतारी ४ परकीय गतुं्िणूक

b. ्ूटीचा अर्थभरणा (deficit financing) (त्यासाठी अमधक दन/राने कजे घे्ल्यास ककिंिा अव्ररक्त नोटा छापल्यास c. चलन पुरिठ्या्ील िाढ (उदन/ा. सहािा िे्न आयोगत d. लोकसंख्ये् िाढ


e. काळ्या पैशा् िाढ f. अं्गतथ् कजाथची पर्फेड g. करांमधील घट h. RBI चे स्वस्त पैशाचे धोरण २) िस्तू ि सेिांच्या पुरिठ्या् घट a. कृिी उत्पादन/ना्ील चढ-उ्ार b. उत्पादन/क घटकांची (भांडिल्श्रम्कच्चा माल िगतैरे कमी उपलब्ध्ा c. औद्योवगतक कलह (संप, टाळे बंदन/ी िगतैरे d. अपुरी औद्योवगतक िाढ

Page |4

Amit Abhyankar

c. सरकारका नागतरी ि संरक्षणविियी गतरजा भागतविण्यासाठी अमधक िस्तू ि सेिांची आिश्यक्ा भासल्यास त्या्ुनही मागतणी् िाढ होऊ शक्े. २) खचथ-दन/ाब वनममि ् चलनिाढ (Cost-push inflation) a. दन/ुसऱ्या महायुद्धानं्र हा शसद्धां् चलना् आला. b. मागतणी् िाढ न हो्ा उत्पादन/न खचाथ्ील िाढीमुळे जी ककिंम्िाढ वनमाथण हो्े व्ला खचथ-दन/ाब वनममि ् चलनिाढ म्हण्ा्. c. कारणे – उत्पादन/क्ेपेक्ष ा मजुरीमध्ये िाढ, कच्च्च्या मालाच्या ककिंम्ी् िाढ, करांमध्ये िाढ, ्ेलाच्या ककिंम्ी् िाढ इ. d. शजर्े imperfect competition अस्े, उदन/ा. शजर्े एखाद्या उद्योगताची

e. नैसवगति क संकटे (उदन/ा. भूकंप, पूर, दन/ुष्काळ इ.

मक्तेदन/ारी अस्े, व्र्े उद्योजक मजुरी् ि उत्पादन/न खचाथ् होणाऱ्या िाढीपेक्षा

f. व्यापाऱ्यांनी केलेली साठे बाजी (hoarding)

अमधक दन/राने िस्तूंच्या ककिंम्ी आकारु शक्ा् ि अमधक नफा कमिू शक्ा्.

चलनिाढीचे शसद्धां् (Theories of Inflation) चलनिादन/ी शसद्धां् (Monetary theory of Inflation) किडमन, हॉट्रे, गतोल्डर िायझर यांसारख्या अर्थशास्त्रज्ांच्या म्े चलनिाढ ही पूणथपणे चलनी घटना असून अव्ररक्त चलनपुरिठ्यामुळे चलनिाढ हो्े. Monetary theory of money या शसद्धां्ाचेच हे स्वरुप आहे. त्यामुळे MV=PQ या समीकरणानुसार M च्या िाढीबरोबरच P िाढ्े; महागताई िाढ्े. Non-monetary theories of Inflation १) मागतणी-्ाण वनममि ् चलनिाढ (Demand-pull inflation) a. केन्सिाद्यांच्या म्े िस्तू ि सेिा यांच्या अव्ररक्त मागतणीमुळे ककिंम्ी िाढ्ा्. उपभोगतािरील खचथ िाढल्याने मागतणी पुरिठ्यापेक्षा अमधक हो्े. b. उद्योजकांना गतुं्िणुकीसाठी अमधक कच्चा माल लागतल्यास त्यामुळे मागतणी् िाढ होऊ शक्े.

अशा िेळी cost-push inflation वनमाथण होण्याची शक्य्ा अमधक अस्े. Perfect competition असेल व्र्े ककिंम्ींिर आपोआपच आळा बस्ो. Cost-push inflation प्रकारच्या महागताईमध्ये उद्योजक ककिंम्ींिर वनयंिण ठे ि् असल्याने यास चलनिाढीचा प्रशाशस्-ककिंम् शसद्धां् (administered price theory of inflation) असेही म्हण्ा्. ३) ममश्र मागतणी-्ाण खचथ-दन/ाि चलनिाढ (Mixed Demand-pull cost-push inflation) a. बहु्ेक िेळी महागताई ही मागतणी ि पुरिठा या दन/ोन्ही sides च्या घटकांमुळे प्रभावि् होऊ शक्े. चलनिाढीिर वनयंिणाचे उपाय: १) मौदिक साधने (Monetary measures)्चलनविियक उपाय २) वित्तीय़ साधने (Fiscal Measures)/राजकोिीय उपाय ३) इ्र उपाय


Page |5

१) मौदिक साधने्चलनविियक उपाय:

i. अनािश्यक खचाथ् कपा् ii. करांमध्ये िाढ

a. RBI द्वारा योजले जा्ा्.

iii. बच्ीमध्ये िाढ (यासाठी काही निीन बच् योजना जाहीर करणे

b. संख्यात्मक साधने (पैशाच्या संख्येिर पररणाम करणारे घटक

iv. शशलकी अंदन/ाजपिक मांडणे (ककिा ्ूट असेल ्र अमधक नोटा छापून

i. बॅंकदन/र – िाढविल्यास महागताई कमी हो्े (लोकांकडील पैसा कमी

त्याची भरपाई करण्याचा मागतथ न अिलंबणे

हो्ो

v. शासनाने सािथजवनक कजाथची पर्फेड लांबविणे, अमधक कजथ घेणे

ii. बॅंकांचा राखीि वनधी – िाढविल्यास कजथिाटप कमी हो्े; लोकांकडील पैसा कमी हो्ो ि पररणामी महागताईिर वनयंिण ममळ्े. यामध्ये CRR, SLR, Repo िाढविले जा्ा्. iii. खुल्या बाजारा्ील व्यिहार – RBI सरकारी कजथरोख्यांची (government bonds) विक्री करून लोकांकडू न पैसा काढू न घेऊ शक्े; पररणामी महागताई कमी हो्े. याचा आणखी एक पररणाम म्हणजे शासनाकडे जमा पैसा गतुं्विल्यास अमधक उत्पादन/न हो्े ि त्या्ूनही महागताई कमी होऊ शक्े. c. गतुणात्मक साधने (कजाथचे िाटप्उपयोगत कसा हो्ो यािर पररणाम करणारे घटक i. RBI ्फे कजथ ि ्ारण यामधील प्रमाण वनश्चि् केले जा्े. ii. अमधक ककिंम्ीच्या नोटा काढू न टाकणे ज्यामुळे काळ्या पैशािर वनबंध ये्ील. iii. नैव्क समजािणी – कजथ कोणास ि कोणत्या श्ींिर द्यािे याबाब् RBI बॅंकांना वनदन/ेश दन/ेऊ शक्े. RBI च्या नैव्क समजािणीच्या विरुद्ध जाऊन बॅंका सामान्यपणे व्यिहार करी् नाही्. iv. प्रत्यक्ष कारिाई – RBI च्या वनदन/ेशांच्या विरुद्ध जाऊन कजथिाटप करणाऱ्या बॅंकांिर कारिाई केली जाऊ शक्े. २) वित्तीय साधने्राजकोिीय उपाय a. शासना्फे RBI च्या उपाययोजनांना पुरक म्हणून राबविले जा्ा्. b. उपाय

Amit Abhyankar

३) इ्र साधने – a. साठे बाजीला आळा घालणे (साठे बाजी ि काळ्या बाजारामुळे िस्तूंच्या ककिंम्ी कृकिमरीत्या िाढ्ा् . b. अन्नधान्याचे उत्पादन/न िाढविणे c. औद्योवगतक उत्पादन/न िाढविणे d. लोकसंख्या िाढीस आळा घालणे e. सािथजवनक वि्रण व्यिस्था अमधक कायथक्षम करणे f. िस्तूंची आया् करुन जीिनािश्यक िस्तूंच्या ककिंम्ी कमी ठे िणे चलनिाढविियक इ्र संकल्पना १) मुिा अपस्फि्ी (Disinflation) – चलनािाढीचा दन/र िाढण्याऐिजी कमी होणे; महागताईच्या विरुद्ध पररस्थस्थ्ी २) मुिा अिपा् (Stagflation) = Stagnation + Inflation. अशा िेळी दन/ेशा् मंदन/ीचे िा्ािरण अस्े ्सेच महागताई दन/ेखील अस्े. Generally महागताई असल्यास बेरोजगतारी कमी अस्े. पण stagflation च्या िेळी भाििाढ असूनसुद्धा बरोजगतारीचे प्रमाणही अमधक अस्े. ३) मुिा संिी्ी (Reflation) – मंदन/ी दन/ूर करण्य़ासाठी शासनाने मुद्दाम घडिून आणलेली भाििाढ.


४) शजफेन िस्तू (Giffen goods) – Generally िस्तूंच्या ककिंम्ी अमधक अस्ील ्र त्यांची मागतणी कमी हो्े ि ककिंम् कमी झाल्यास मागतणी िाढ्े. पण Giffen िस्तूंबाब्ी् याच्या उलट घड्े. ककिंम् अमधक झाल्यास त्यांची मागतणी िाढ्े. Inferior िस्तूंच्या बाब्ी् हे घडू शक्े. उदन/ा. िेड; त्याची ककिंम् िाढल्यास त्यािरील खचथ िाढू न लोकं त्यास पयाथयी अमधक चांगत ले पदन/ार्थ खरेदन/ी करु शक् नाही्. म्हणून ्े अमधक िेडच िापर्ा्. मागताणी िाढ्े. याउलट ककिंम्ी कमी झाल्यास िेडबरोबरच अमधक चांगतले पयाथयी खाद्यपदन/ार्थ खरेदन/ी केले जाऊ शक्ा् ि िेडची मागतणी कमी हो्े. रॉबटथ शजफेन यांनी गतरीब लोकांच्या जीिनािश्यक िस्तूंच्या उपभोगताबाब् हा विरोधाभास मांडला. ५) ’से’ चा बाजारविियक शसद्धां् – पुरिठा हा आपली मागतणी ्यार कर्ो. (Supply creates its own demand). खुल्या भांडिलशाहीमध्ये पुरिठा िाढल्यास िस्तूंच्या ककिंम्ी कमी हो्ा्. पररणामी मागतणी िाढ्े. ६) कफशलप्स िक्र (Phillips Curve) – अर्थव्यिस्थे्ील भाििाढ ि बेरोजगतारीचा दन/र या्ील व्यस्त प्रमाण दन/शथवि्ो. ७) एंजेलचा वनयम (Engel’s law) – उत्पन्न िाढल्यास खाद्यपदन/ार्ाथिरील खचाथचे प्रमाण कमी हो्े. चलनिाढीचे पररणाम विपरर् पररणाम कोणािर? १) धनको (ज्यांनी कजथ ददन/ले आहे . २) वनश्चि् उत्पन्न ममळिणारा गतट ३) असंघरट् क्षेिा्ील मजुरिगतथ ४) पगतारी नोकरिगतथ ५) दडबेंचसथ, बॉंड्स यांमध्ये गतुं्िणूक करणारे गतुं्िणुकदन/ार ६) विवनमय दन/र ७) व्यिहार ्ोल (आया्ीिरील खचथ अमधक िाढल्याने व्यापार्ूट हो्े ८) आमर्ि क वििम्ा अमधक वनमाथण हो्े.

Page |6

चांगतला पररणाम कोणािर? १) ऋणको (ज्यांनी कजथ घे्ले आहे २) शेअसथमध्ये गतुं्िणूक करणारे ३) मोठे शे्करी ४) उद्योजक – व्यािसामयक

Amit Abhyankar

स्थूल अर्थशास्त्र (Macro Economics)

Recommend Documents