«Το Εγώ χρησιμοποιεί ποικίλες διαδικασίες για να επιτελέσει το έργο του, το οποίο συνίσταται, γενικά, στο να αποφεύγει τον κίνδυνο, το άγχος και τη δυσαρέσκεια. Τις διαδικασίες αυτές αποκαλούμε μηχανισμούς άμυνας». Σ. Φρόιντ 1937 Τους τρόπους που το εγώ επινοεί για να αποκρούσει τις ενορμήσεις, που πιέζουν το εγώ για άμεση αποφόρτιση, τους αποκαλούμε αμυντικούς μηχανισμούς ή αμυντικές λειτουργίες του εγώ ή απλώς άμυνες του εγώ. Κάθε προσπάθεια απόκρουσης των ενορμήσεων μπορεί να χαρακτηρισθεί ως άμυνα. Όλοι οι μηχανισμοί άμυνας είναι ασυνείδητη και κρύβουν πίσω τους μια ενόρμηση που δεν γίνεται να αποφορτιστεί. Το εγώ κάθε ατόμου χρησιμοποιεί μια πληθώρα από αυτούς τους μηχανισμούς, μερικές φορές και συνδυασμούς αυτών. Όλοι οι αμυντικοί μηχανισμοί σε μικρότερο η σε μεγαλύτερο βαθμό συναντιούνται στην φυσιολογική ψυχική ανάπτυξη αλλά και στην παθολογία. Από το ποιοι είναι οι επικρατούντες μηχανισμοί άμυνας του εγώ ενός ατόμου, μπορούμε να πάρουμε βασικά στοιχεία για την ωριμότητα του εγώ του και την πιθανή ψυχοπαθολογία του. Θα αναφερθούμε σε κάποιους μηχανισμούς άμυνας που είναι γενικώς αποδεκτοί στον ψυχαναλυτικό χώρο όπως πρωτοδιατυπώθηκαν από την Άννα Φρόυντ το 1936 στο περίφημο βιβλίο της Το Εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας και βέβαια από τον ίδιο τον Φρόυντ ακόμα νωρίτερα. Απώθηση Η Απώθηση είναι μια λειτουργία του εγώ να βγάζει
εκτός συνείδησης τις ενορμήσεις και ότι σχετίζεται με αυτές, όπως φαντασιώσεις, συγκινήσεις, μνήμες, εικόνες. Το εγώ καταναλώνει μια ποσότητα ενέργειας για να κρατήσει απωθημένες τις ενορμήσεις που θεωρεί επικίνδυνες. Αυτή την ενέργεια να κρατήσει μακριά από το εγώ την ενορμητική ενέργεια την αποκαλούμε αντικάθεξη. Η πάλη μεταξύ απωθημένου και εγώ είναι συνεχής. Όταν το εγώ μειώνει τις αντιστάσεις του απέναντι στις ενορμήσεις που έχουν απωθηθεί, αυτές τείνουν να έρθουν στην επιφάνεια. Τέτοιες περιπτώσεις είναι όταν κοιμόμαστε, κάτω από την επίδραση αλκοόλ ή άλλων τοξικών ουσιών. Κατά την περίοδο της εφηβείας που η λίμπιντο επανεμφανίζεται ορμητικότερη, το εγώ σε πρώτη φάση θα λέγαμε ότι αποτυγχάνει να ελέγξει τις ενορμήσεις. Η εφηβεία χαρακτηρίζεται από σεξουαλικότητα και επιθετικότητα. Σε ένα δεύτερο χρόνο όμως αυτό που βλέπουμε είναι ότι και οι μηχανισμοί άμυνας δυναμώνουν για να καταστείλουν τα κύματα ενορμήσεων που έρχονται στην επιφάνεια. Δύο, μπορούμε να πούμε, είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της απώθησης: Α) Είναι μια διεργασία που λαμβάνει χώρα ασυνείδητα. Σε αντίθεση η καταστολή έχει συνειδητό χαρακτήρα. Β) Η απώθηση, αποχωρίζει από το εγώ τις ενορμήσεις στέλνοντας τις πίσω στο id και μαζί με τις ενορμήσεις απομακρύνονται από το εγώ και μέρη του εγώ, που με κάποιο τρόπο σχετίζονται με την ενόρμηση, όπως συναισθήματα και αναμνήσεις, αφήνοντας φτωχότερο το εγώ..
Παραθέτω τα λόγια της Α. Φρόυντ για την απώθηση: «Θεωρητικά, η απώθηση μπορεί να συμπεριληφθεί στη γενικότερη έννοια της άμυνας και να τοποθετηθεί πλάι στις υπόλοιπες ειδικές μεθόδους. Ωστόσο, από την άποψη της αποτελεσματικότητας, κατέχει μοναδική θέση σε σύγκριση με τις υπόλοιπες. Ποσοτικά, επιτυγχάνει περισσότερα` έχει δηλαδή την ικανότητα να υποτάσσει ισχυρές ενορμητικές τάσεις, μπροστά στις οποίες οι υπόλοιποι αμυντικοί μηχανισμοί είναι ολότελα ατελέσφοροι. Δρα μια μόνο φορά, αν και οι αντιεπενδύσεις (αντικαθέξεις) που πραγματοποιούνται για να εξασφαλίσουν την απώθηση, αποτελούν ένα διαρκή θεσμό που απαιτεί την συνεχή ανάλωση ενέργειας. Οι άλλοι μηχανισμοί, αντίθετα, πρέπει να επαναδραστηριοποιούνται κάθε φορά που ενισχύεται η ενέργεια των ενορμήσεων. Αλλά η απώθηση δεν είναι απλώς και μόνο ο πιο αποτελεσματικός μηχανισμός, είναι ταυτόχρονα και ο πιο επικίνδυνος. Η αποσύνδεση από το Εγώ, που συνεπάγεται η απόσυρση του συνειδητού από ολόκληρα τμήματα της ενορμητικής και συναισθηματικής ζωής, μπορεί να καταστρέψει για πάντα την ακεραιότητα της προσωπικότητας.» Η απώθηση είναι ένας μηχανισμός άμυνας που χρησιμοποιείται από όλους τους ανθρώπους και είναι πολύ σημαντικός για την ψυχική εξέλιξη του ατόμου. Στην παθολογία συναντάται βασικά στις νευρώσεις και ειδικότερα στην υστερία. Σχηματισμός αντίδρασης Είναι ένας σύνθετος αμυντικός μηχανισμός που λαμβάνει χώρα ασυνείδητα και ο οποίος
περιλαμβάνει, όπως όλοι άλλωστε οι μηχανισμοί άμυνας την έννοια της απώθησης, αποκλείει δηλ. από το εγώ αυτό που εκλαμβάνεται σαν απειλή. Εμπεριέχει την έννοια της ταύτισης και τον μηχανισμό της προβολής. Αυτό που έχει σαν αποτέλεσμα αυτός ο μηχανισμός άμυνας είναι να αντιστρέφει τα συναισθήματα. Εκεί που υπάρχει επιθετικότητα εκφράζεται υπερβολική ευγένεια, εκεί που υπάρχει μίσος εκφράζεται αγάπη ή το αντίστροφο ανάλογα με το τι εκλαμβάνεται από το εγώ σαν επικίνδυνο, αφήνεται να εκφραστεί ο αντίποδας του. Η υπερβολή της έκφρασης αγάπης, μίσους, τρυφερότητας, επιθετικότητας, κ.τ.λ. συνοδευόμενη από πλήρη ανυπαρξία έκφρασης του αντίθετου ζεύγους του, μας κάνει να υποπτευόμαστε την ύπαρξη του αντιδραστικού σχηματισμού. Ο αντιδραστικός σχηματισμός, όπως και η απώθηση, όταν χρησιμοποιείται συστηματικά, έχει σαν αποτέλεσμα την συρρίκνωση του εγώ και την μόνιμη αλλοίωση του. Η χρησιμοποίηση όμως του μηχανισμού αυτού για λόγους κοινωνικής προσαρμογής, μπορεί να οδηγήσει το άτομο στην μετουσίωση. Απομόνωση Η απομόνωση είναι ο αμυντικός μηχανισμός που συναντάται κατά κύριο λόγο στις ιδεοψυχαναγκαστικές νευρώσεις. Ο Φρόυντ αναφερόταν σε αυτή με τον όρο απομόνωση του συναισθήματος και ο Μπρέννερ προτείνει τους όρους απώθηση του συναισθήματος ή απώθηση της συγκίνησης. Αυτό το οποίο κάνει αυτός ο μηχανισμός, είναι να
αποκόβει μια εμπειρία από την συναισθηματική της φόρτιση. Έτσι έχουμε στο συνειδητό μέρος του εαυτού την ανάμνηση ενός περιστατικού απογυμνωμένο από το συναίσθημα. Το συναίσθημα έχει απωθηθεί ενώ η ανάμνηση του γεγονότος παραμένει στην μνήμη. Η έννοια τη απομόνωσης, έχει χρησιμοποιηθεί επίσης όταν έχουμε απώθηση μίας μεμονωμένης σκέψεις από το σύνολο της συνειρμικής ακολουθίας. Η συγκεκριμένη σκέψη, απωθείται αφήνοντας κενό ενώ οι προηγούμενες και οι επόμενες σκέψεις εξακολουθούν να υπάρχουν στην μνήμη ασύνδετες μεταξύ τους. Και αυτή η μορφή μόνωσης συναντάται κατά κύριο λόγο στην ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση. Ματαίωση-Ακύρωση ή αναίρεση Είναι ο μηχανισμός που χρησιμοποιείται προκειμένου να αναιρεθεί μια προηγούμενη πράξη ή σκέψη που είχε το άτομο και την οποία θεωρεί βλαπτική για τον ίδιο ή το αντικείμενο της αποδοχής του. Είναι ένας από τους πρώιμους μηχανισμούς άμυνας που συναντάται στα μικρά παιδιά και στα άτομα με ανώριμο εγώ. Λόγω της αρχαϊκής μορφής που φέρει αυτός ο μηχανισμός, ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι η ύπαρξη μαγικών ιδεών. Άρνηση Η άρνηση όπως χρησιμοποιήθηκε από τον Φρόυντ αφορά ένα αμυντικό μηχανισμό σαν απάντηση σε ερεθίσματα που σχετίζονται με το εξωτερικό περιβάλλον του ατόμου και δεν γίνονται αποδεκτά από αυτό. Για αυτό τον λόγο μίλησε για «άρνηση της πραγματικότητας». Όταν ένα εξωτερικό ερέθισμα είναι επώδυνο
προκειμένου να διατηρηθεί η αρχή της ηδονής, το εγώ απαντά με άρνηση του γεγονότος. Σαν να μην υπάρχει το τραυματικό γεγονός. Η βασική διαφορά μεταξύ απώθησης και άρνησης είναι ότι η μεν πρώτη αφορά κατά κύριο λόγο παρορμήσεις δηλ. ερεθίσματα που έχουν έρθει στο εγώ από το id, ενώ στην δεύτερη τα ερεθίσματα έρχονται από τον εξωτερικό κόσμο. Στην απώθηση έχουμε λήθη ενώ στην άρνηση είναι σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Αυτός ο μηχανισμός συναντιέται στα παιχνίδια των μικρών παιδιών και στην ενήλικη ζωή ε άτομα με μειωμένη αντίληψη της πραγματικότητας. Η άρνηση, είναι χαρακτηριστικός μηχανισμός των ψυχώσεων. Προβολή Είναι η μετάθεση, συναισθημάτων, φαντασιώσεων ή σκέψεων που δεν γίνονται αποδεκτά από το εγώ του ατόμου, πάνω σε ένα άλλο ένζωο ή άψυχο ων. Στην παιδική ηλικία, η προβολή είναι μέρος της εξελικτικής εργασίας της ψυχικής λειτουργίας. Στην ενήλικη όμως ζωή, όπως και ο μηχανισμός της άρνησης μειώνει την αντίληψη της πραγματικότητας και η εκτεταμένη χρήση του συναντιέται σε άτομα με ψυχωσική δομή. Στροφή ενάντια στον εαυτό Είναι αμυντικός μηχανισμός του εγώ ο οποίος σχετίζεται με την ταύτιση ενός εξωτερικού αντικειμένου που επιτίθεται ενάντια στο υποκείμενο. Το εγώ του υποκειμένου μην μπορώντας να αντιδράσει απέναντι στο εξωτερικό αντικείμενο με θυμό, αγανάκτηση κ.τ.λ. ταυτίζεται με αυτό «κτυπώντας» τον ίδιο τον εαυτό του. Δηλαδή
ταυτίζεται με τον επιτιθέμενο. Στην παιδική ηλικία που το παιδί νοιώθει αδύναμο απέναντι στην μητέρα που το τιμωρεί και φοβούμενο να αντιδράσει ταυτίζεται με αυτή εναντίον του εαυτού του. Στην ενήλικη ζωή, παρουσιάζεται μέσα από τις παραπραξίες ή την ατυχηματική συμπεριφορά. Ενδοβολή και ενσωμάτωση Αρχέγονη ταύτιση, που συνοδεύεται συνήθως με την φαντασίωση ότι το αντικείμενο τρώγεται. Με αυτόν τον τρόπο το αντικείμενο ενσωματώνεται και αργότερα όταν οι ψυχικές λειτουργίες είναι ωριμότερες ενδοβάλεται δηλαδή εσωτερικεύει και στοιχεία του ψυχισμού του αντικειμένου. Η ενσωμάτωση και η ενδοβολή είναι οι πρόδρομοι της ταύτισης με το αντικείμενο. Παλινδρόμηση Η παλινδρόμηση όπως και η ταύτιση είναι λειτουργίες του εγώ πολύ μεγάλης ψυχικής σημασίας. Η παλινδρόμηση σαν αμυντική λειτουργία, εμφανίζεται όταν το άγχος που παρουσιάζεται λόγω των ενορμήσεων είναι τέτοιο, που το εγώ δεν μπορεί να το αντέξει και επιστρέφει- παλινδρομεί σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια προκειμένου να μειωθεί το άγχος που παράχθηκε από τις νέες ενορμήσεις. Έτσι όταν οι ενορμήσεις είναι φαλλικού περιεχομένου και το εγώ δεν μπορεί να τις διαχειριστεί, μεταπίπτει σε ενορμήσεις προηγούμενου σταδίου πρωκτικού περιεχομένου ή στοματικού. Μετουσίωση Η μετουσίωση είναι η λειτουργία του εγώ, βάσει της
οποίας εναρμονίζονται και βρίσκουν δυνατότητες έκφρασης οι ενορμητικές τάσεις με ένα ώριμο και αποδεκτό τρόπο τόσο από το εγώ όσο και από το περιβάλλον.
