ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΕΠΣΣΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΡΙΑ : ΡΕΠΠΑ ΕΙΡΗΝΗ
Η ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
ΚΑΡΚΟΥΛΑ ΠΟΛΥΞΕΝΗ, ΣΑΡΙΓΙΑΝΝΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ, ΧΡΥΣΟΧΟΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ 2006-2007
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή ........................................................................................... ................. 2 1. Βασικές αρχές της Θεωρίας των Γενικών Συστημάτων............................... 3 2. Βασικές επιδράσεις στην οικογενειακή θεραπεία ....................................... 8 3. Ανάλυση και επεξεργασία των οικογενειακών συστημάτων ................... 10 4. Κύριες τεχνικές στην οικογενειακή θεραπεία ............................................. 14 5. Βιβλιογραφία ...................................................................................... ............. 16
2
ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Με τον όρο συστημική συμβουλευτική θεωρούμε την αξιοποίηση της συστημικής σκέψης στο χώρο της συμβουλευτικής είτε αυτό αφορά άτομα είτε οικογένειες είτε ομάδες και ευρύτερα συστήματα. Ως συστημική σκέψη ορίζουμε τον ολιστικό τρόπο αντίληψης και διερεύνησης των φαινομένων ,φυσικών και ψυχοκοινωνικών. Οι περισσότερες κοινώς παραδεκτές προσεγγίσεις στη συμβουλευτική επεξεργάζονται τα προβλήματα σε ατομικό επίπεδο. Μια εναλλακτική προσέγγιση είναι να θεωρηθεί το άτομο μέρος ενός δυσλειτουργικού κοινωνικού ή οικογενειακού συστήματος ,λόγω παραδείγματος χάρη αναποτελεσματικής επικοινωνίας μεταξύ των μελών της οικογένειας ή κάποιας μορφής διαστρέβλωσης στη δομή της οικογενειακής ομάδας.
Η Θεωρία των Γενικών Συστημάτων
Η θεωρία των Συστημάτων είναι μια σύγχρονη προσπάθεια σύνθεσης των διαφόρων απόψεων της πραγματικότητας. Έχει τις ρίζες της στη σκέψη των μαθηματικών ,των φυσικών και των μηχανικών στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Θεμελιωτές και κύριοι εκφραστές της συστημικής σκέψης θεωρούνται ο Lydwig von Bertananffy (βιολόγος ), o Norbert Weiner ( θεωρητικός της πληροφορικής ) και ο Gregory Bateson ( ανθρωπολόγος ) . Η μελέτη των αρχών της Θεωρίας των Γενικών Συστημάτων θα βασιστεί στο διαχωρισμό των δύο περιόδων βάσει των
3
επιρροών που δέχτηκε. Η πρώτη περίοδος εκτείνεται χρονικά από το 1950 μέχρι τις αρχές του 1980 και η δεύτερη περίοδος από τις αρχές του 1980 μέχρι και σήμερα.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ
Α΄ περίοδος 1950-1980 Η συστημική σκέψη την περίοδο αυτή και η ορολογία την οποία υιοθετεί είναι επηρεασμένη από το χώρο της μηχανικής και τη βιολογίας . 1. ‘Ένα σύστημα περιλαμβάνει ένα σύνολο φτιαγμένο από αλληλένδετα μέρη και η αλλαγή σε οποιοδήποτε μέρος επηρεάζει το υπόλοιπο σύστημα.Αυτές οι διαδικασίες φαίνεται να λειτουργούν σε μηχανικά αλλά και κοινωνικά συστήματα . Παραδείγματος χάρη , το αυτοκίνητο είναι ένα σύστημα αποτελούμενο από υποσυστήματα , όπως τα φρένα ,το κιβώτιο ταχυτήτων κ.α. Αν χαλάσει κάτι από τα υποσυστήματα ,χαλάει και το αυτοκίνητο. Επίσης σύστημα είναι και μια οικογένεια , με τη μητέρα, τον πατέρα και δύο παιδιά. Αν η μητέρα προσβληθεί από ασθένεια ,τότε διαταράσσεται όλη η λειτουργία του συστήματος.
2. Τα λειτουργικά συστήματα είναι ομοιοστατικά και ανατροφοδοτικά στον τρόπο που λειτουργούν. Α) Η αρχή της ομοιόστασης αναπτύχθηκε μέσα από τις μελέτες που πραγματοποιήθηκαν από τον Walter Cannon ( 1932 ) . Αυτές οδήγησαν στην έννοια της δυναμικής ισορροπίας προκειμένου να εξηγηθεί η ικανότητα του σώματος να λειτουργεί ως ένα αυτορυθμιζόμενο σύστημα ,διατηρώντας μια σταθερή κατάσταση παρά τις πιθανώς δραστικές αλλαγές στο εξωτερικό περιβάλλον. Για παράδειγμα , η θερμοκρασία του σώματος των 37 βαθμών Κελσίου δε μεταβάλλεται εύκολα ,όποια και αν είναι η
4
μεταβολή της εξωτερικής θερμοκρασίας. Αυτή η αυτόματη τάση του σώματος να διατηρεί την ισορροπία ονομάζεται ομοιόσταση. Όσον αφορά τα ανθρώπινα συστήματα , οι Bateson και Jackson θεωρούσαν αρχικά ότι η ομοιόσταση ήταν ένας τρόπος αντίστασης της οικογένειας στην αλλαγή με την επιστροφή στην σταθερή της κατάσταση πριν από την απειλή. Κατά συνέπεια η διατήρηση της ομοιόστασης μπορεί να συνεπάγετο μερικές τη συντήρηση ενός ιδιαίτερα δυσλειτουργικού οικογενειακού σχήματος συμπεριφοράς. Για παράδειγμα ,η αντίδραση της οικογένειας στη συμπτωματική συμπεριφορά ενός παιδιού ( κρίση άσθματος ) μπορεί να προκαλέσει μια ομοιοστατική αντίδραση αποκατάστασης . Μια λειτουργική οικογένεια προσπαθεί να διατηρήσει την ισορροπία με οικογενειακούς όρους .Τα μέλη της οικογένειας επιχειρούν να αποκαταστήσουν ένα σταθερό περιβάλλον ,όποτε αυτό διαταράσσεται . Επίσης οι ομοιοστατικοί μηχανισμοί βοηθούν στη διατήρηση της σταθερότητας ενεργοποιώντας τους κανόνες που ορίζουν τις σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας .Όταν μια οικογένεια πρέπει να τροποποιήσει τους κανόνες , θα πρέπει , για παράδειγμα ,να συνυπολογίσει ότι ένα μέλος της είναι έφηβος. Αντίθετα στις παθογόνες οικογένειες οι απαιτήσεις ακόμα και για τις πιο απαραίτητες ή μέτριες αλλαγές - μπορεί να αντιμετωπισθούν με ακαμψία καθώς η οικογένεια προσπαθεί με πείσμα να διατηρήσει τους οικογενειακούς κανόνες . Η οικογενειακή σταθερότητα στην πραγματικότητα βασίζεται στην αλλαγή. Οι οικογένειες που λειτουργούν σωστά είναι προσαρμοστικές και ικανές να επιτυγχάνουν την αλλαγή χωρίς να χάνουν τη σταθερότητά τους. Παραδείγματος χάρη ,ένας σχοινοβάτης πρέπει να ταλαντεύεται συνεχώς για να μπορέσει να ισορροπήσει. Από την άλλη πλευρά για να διατηρήσει κάποιος τη ισορροπία του ενώ στέκεται σε ένα κανό ,πρέπει να κάνει το κανό να ταλαντεύεται. Β) Ως ανατροφοδότηση (feedback) ορίζεται ο ρυθμιστικός μηχανισμός με τον οποίο ένα σύστημα καταφέρνει να διατηρεί μια σταθερή κατάσταση , ενώ παράλληλα ελέγχει τις προσπάθειες για την επίτευξη ορισμένων από τους στόχους του. Oι κύκλοι ανατροφοδότησης είναι κυκλικοί μηχανισμοί οι οποίοι έχουν σκοπό την εισαγωγή πληροφοριών σχετικά με την έξοδο ενός συστήματος πίσω στην είσοδό του , έτσι ώστε να τροποποιούν , να διορθώνουν και τελικά να διέπουν τη λειτουργία του συστήματος. Σε οποιοδήποτε αυτορυθμιζόμενο σύστημα ,τέτοιοι μηχανισμοί βοηθούν στην ενεργοποίηση των εσωτερικών διαδικασιών αλληλεπίδρασης που διατηρούν τη σταθερότητα μέσα σε ένα σύστημα και εξασφαλίζουν μια δυναμική αλλά σταθερή κατάσταση.
5
Οι πληροφορίες που ανατροφοδοτούνται μπορεί να είναι αρνητικές ή θετικές . Αυτοί οι όροι δεν αναφέρονται στο αν οι πληροφορίες είναι καλές ή κακές . Οι πληροφορίες της αρνητικής ανατροφοδότησης (εξασθενημένοι κύκλοι ανατροφοδότησης) (Constantine) πυροδοτούν τις απαραίτητες αλλαγές που βοηθούν το σύστημα «να ξαναβρεί το δρόμο του » και έτσι προστατεύουν τη σταθερή του κατάσταση .Είναι οι κύκλοι που προωθούν την ισορροπία. Aπό την άλλη η θετική ανατροφοδότηση ( ενισχυτικοί κύκλοι ανατροφοδότησης ) έχει το αντίθετο αποτέλεσμα .Οδηγεί σε περαιτέρω αλλαγή με την αύξηση ή την επιτάχυνση της αρχικής απόκλισης .Στην περίπτωση της θετικής ανατροφοδότησης , ωστόσο , η πληροφορία γίνεται αποδεκτή. Για παράδειγμα το καλοριφέρ σε ένα δωμάτιο συνεχίζει να δουλεύει μέχρι να επιτύχει την προκαθορισμένη θερμοκρασία. Τα συστήματα απαιτούν και θετική και αρνητική ανατροφοδότηση. Την πρώτη για να προσαρμοστούν στις νέες πληροφορίες και στις μεταβαλλόμενες συνθήκες όταν χρειάζεται και τη δεύτερη για να διατηρηθεί το status quo . Για παράδειγμα ,καθώς τα παιδιά μιας οικογένειας μπαίνουν στην εφηβεία ,είναι πιθανό να απαιτήσουν μεγαλύτερη ανεξαρτησία και αυτοδιάθεση ,αποσταθεροποιώντας προσωρινά το οικογενειακό σύστημα μέσω της επιμονής τους να γίνουν αλλαγές στους κανόνες. Οι προσαρμοστικές οικογένειες συνήθως επιχειρούν να αντιμετωπίσουν την αλλαγή με την επαναδιαπραγμάτευση των προνομίων και των ευθυνών των εφήβων και παίρνοντας τις πληροφορίες ανατροφοδότησης τακτικά για το πόσο εύκολα και κατάλληλα αντιμετωπίζονται οι αλλαγές .Εδώ λειτουργούν οι μηχανισμοί θετικής ανατροφοδότησης καθώς η οικογένεια προσαρμόζεται στην αλλαγή , τροποποιώντας της δομή της και καθώς ανακτάται η σταθερότητα του συστήματος . Μόλις το σύστημα τροποποιηθεί , οι μηχανισμοί της αρνητικής ανατροφοδότησης διατηρούν τη λειτουργία του σε σταθερή πορεία και έτσι η οικογένεια έχει αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την αλλαγή διατηρώντας τη σταθερότητα. Με ένα λιγότερο αποτελεσματικό τρόπο μια οικογένεια ,της οποίας το ρεπερτόριο περιορίζεται σε αρνητική ανατροφοδότηση, μπορεί να είναι άκαμπτη και ασφυκτική και συνεπώς να εκδηλώνει περιοριστική συμπεριφορά, καταστροφική για ένα σύστημα το οποίο προσπαθεί να αντιμετωπίσει να αντιμετωπίσει μεταβαλλόμενες συνθήκες .Για παράδειγμα οι γονείς μπορεί να συνεχίσουν να αντιμετωπίζουν τον έφηβο σαν παιδί ,αρνούμενοι να αναγνωρίσουν ότι ωριμάζει όλο και περισσότερο. Με παρομοίως δυσλειτουργικό τρόπο , η θετική ανατροφοδότηση χωρίς τη σταθερότητα που εξασφαλίζει η αρνητική ανατροφοδότηση , μπορεί να ωθήσει το σύστημα πέρα από τα όρια αντιμετώπισης που διαθέτει μέχρι σημείου εξάντλησης ή αυτοκαταστροφής. Στο παραπάνω παράδειγμα ο έφηβος δε
6
γνωρίζει πώς να χειριστεί τις νέες ελευθερίες και επαναστατικά αψηφά όλους τους οικογενειακούς κανόνες. Καταλήγοντας ,καμιά οικογένεια δεν περνά τα μεταβατικά στάδια του κύκλου της ζωής της ανέπαφη . Η περιοδική ανισορροπία είναι αναπόφευκτη και οι κύκλοι ανατροφοδότησης καλούνται να αποκαταστήσουν τη σταθερότητα ή να κλιμακώσουν τη σύγκρουση. Επιπλέον η επεξεργασία πληροφοριών είναι θεμελιώδης για τη λειτουργία κάθε συστήματος .Η λίγο – πολύ ελεύθερη ανταλλαγή πληροφοριών ανάμεσα στην οικογένεια και τον έξω κόσμο βοηθά στη μείωση της αβεβαιότητας και επομένως στην αποφυγή της διαταραχής.
3. Όλα τα συστήματα βασίζονται σε μια σειρά κανόνων. Ως οικογενειακοί κανόνες ορίζονται οι κανόνες που συνήθως είναι αδήλωτοι σε μια οικογένεια και χαρακτηρίζουν , ρυθμίζουν και βοηθούν στη σταθεροποίηση της λειτουργίας της οικογένειας. Οι κανόνες μιας οικογένειας αποκαλύπτουν τις αξίες της , μεταφέρονται από γενιά σε γενιά και καθορίζουν τη συμπεριφορά των μελών της οικογένειας. Οι κανόνες μπορεί να είναι περιγραφικοί ή κατευθυντήριοι. Οι περιγραφικοί κανόνες αφορούν τα ατομικά δικαιώματα και υποχρεώσεις που καθορίζονται από την ηλικία ,το φύλο ή τη γενιά. Μερικοί είναι διαπραγματεύσιμοι ενώ άλλοι όχι. Οι αυστηρές οικογένειες θέτουν πολλούς κανόνες ενώ οι χαοτικές οικογένειες πολύ λίγους. Οι κατευθυντήριοι κανόνες, από την άλλη, είναι του τύπου :« Τα παιδιά δε διακόπτουν τους γονείς όταν αυτοί μιλούν» ή « Οι γονείς ορίζουν την ώρα του ύπνου» . Οι περισσότεροι οικογενειακοί κανόνες είναι συγκαλυμμένοι και αδήλωτοι. Για παράδειγμα , « Δείξε τον έλεγχο πρώτα στον μπαμπά, γιατί η μαμά μπορεί να φανεί πιο αυστηρή.» Σε μια οικογένεια που λειτουργεί σωστά , οι κανόνες βοηθούν στη διατήρηση της τάξης και της σταθερότητας ,ενώ παράλληλα επιτρέπουν αλλαγές όταν αλλάζουν οι συνθήκες. Η Virginia Satir ( 1977 ) ενδιαφέρθηκε για τα επικοινωνιακά σχήματα της οικογένειας. Προσπάθησε να βοηθήσει την οικογένεια να αναγνωρίσει τους άγραφους κανόνες της , ειδικά εκείνους που περιλαμβάνουν την ανταλλαγή συναισθημάτων ή που προκαλούν οικογενειακό πόνο. Για παράδειγμα μερικές οικογένειες απαγορεύουν τη συζήτηση ορισμένων θεμάτων ( το πρόβλημα της μητέρας με το αλκοόλ). Επίσης άλλες οικογένειες υποθάλπουν την εξάρτηση ( μην εμπιστεύεσαι κανέναν άλλον εκτός από τους γονείς σου ) ή την εμπλοκή ( τα οικογενειακά μας μένουν στην οικογένεια ) .Η Satir υποστήριξε ακόμη ότι οι δυσλειτουργικές οικογένειες ακολουθούν δυσλειτουργικούς κανόνες .Επιχείρησε να βοηθήσει αυτές τις οικογένειες να συνειδητοποιήσουν αυτούς τους άγραφους κανόνες που καθυστερούν την ανάπτυξη της ωρίμανσης.
7
4. Μια άλλη σημαντική έννοια στη συστημική προσέγγιση είναι η θεωρία του βιολογικού κύκλου του συστήματος. Ένα ανθρώπινο σύστημα, όπως η οικογένεια , μορφοποιείται μέσω μιας αναμενόμενης σειράς μεταβολών .Για παράδειγμα , ο βιολογικός κύκλος της οικογένειας περιλαμβάνει την ανεξαρτητοποίηση των παιδιών, την είσοδο στον κόσμο εργασίας ,την ανεύρεση συντρόφου ,το γάμο, τη γέννηση παιδιών, τη συνταξιοδότηση , το θάνατο ενός συζύγου κτλ.
Β΄ περίοδος 1980-σήμερα Τη δεύτερη περίοδο η συστημική σκέψη επηρεάζεται καταλυτικά από τις θεωρίες του κονστρουκτιονισμού και του κοινωνικού κονστρουκτιονισμού. Οι αρχές τις οποίες θα αναφέρουμε δεν αναιρούν, αλλά συμπληρώνουν τις προαναφερθείσες. 5. Δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα ,αλλά η πραγματικότητα του παρατηρούντος υποκειμένου. Η θεωρία αυτή του κονστρουκτιονισμού οδηγεί σε μια σχετιστική άποψη για τον κόσμο, καθώς υποστηρίζει ότι κάθε άνθρωπος χτίζει τη δική του εικόνα για την έξω πραγματικότητα , η οποία είναι απολύτως σεβαστή . Ο ρόλος της συστημικής προσέγγισης είναι να αναδείξει την προσωπική ματιά και να τη διευρύνει.
6. Κάθε άνθρωπος αναπτύσσεται μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο το οποί o θεωρείται αντικειμενική και αυταπόδεικτη αλήθεια για τα μέλη μιας κοινωνίας. Ως πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο ορίζουμε τον κόσμο όπως διαμορφώνεται από τις αντιλήψεις και τα πιστεύω που οι άνθρωποι μοιράζονται και δομούν στην καθημερινή τους επικοινωνία. Οι αντιλήψεις αυτές καθορίζουν – πολλές φορές ασυνείδητα – τις επιλογές ,τις στάσεις και τη συναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων. Η συστημική προσέγγιση δέχεται τον άνθρωπο ως δημιούργημα της κοινωνίας στην οποία αναπτύσσεται και ενδιαφέρεται για την ανάδειξη αυτών των κυρίαρχων αντιλήψεων. Πιο συγκεκριμένα ,οι θέσεις μιας πολιτιστικής ομάδας για το φύλο, περιλαμβάνουν και αντιλήψεις για το ρόλο , τις συναισθηματικές προσδοκίες,τα δικαιώματα , τις υποχρεώσεις και
8
τα « πρέπει », τα οποία καθορίζουν αντίστοιχα συναισθήματα και συμπεριφορές . Έτσι, για παράδειγμα, η γυναίκα πρέπει να παντρευτεί και να κάνει παιδιά μέχρι μια ηλικία. Οι γυναίκες που δεν ανταποκρίνονται σε αυτό το ρόλο θεωρούνται από τους άλλους αλλά και οι ίδιες θεωρούν ότι έχουν πρόβλημα.
7. Το άτομο δε διαμορφώνεται μόνο από το περιβάλλον αλλά και το διαμορφώνει με τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζει μια προσωπική θέση ,η οποία θα του επιτρέπει να εκπληρώνει τις συναισθηματικές και διαπροσωπικές του ανάγκες. Αυτή η ιδέα υποστηρίζεται από την οικολογική προσέγγιση την οποία ανέπτυξε ο Willi ( 1999). To μοντέλο αυτό επιτρέπει στο άτομο να δει τον εαυτό του μέσα σε μια ποικιλία συστημάτων ( σπίτι , εργασία ,φίλους , διασκέδαση ).
8. Η αλλαγή επιτυγχάνεται μέσω της βιωματικής μάθησης. Μάθηση σημαίνει αλλαγή μέσα από την πληροφορία. Ο Bateson ( 1972 ) ορίζει ως πληροφορία την αλλαγή που προκαλεί αλλαγή . Η αλλαγή μέσω της διαδικασίας μπορεί να γίνει όταν διαμορφωθούν οι συνθήκες εκείνες που θα επιτρέψουν στο «μαθητευόμενο» να εντάξει την πληροφορία στη δική του πραγματικότητα και να του κάνει νόημα για τη ζωή του. Ως χώροι βιωματικής μάθησης λειτουργούν οι ομάδες ψυχοθεραπείας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ
Το πρώτο σύστημα στο οποίο εντάσσεται κάθε άνθρωπος είναι η οικογένεια, γι’ αυτό και οι πρώτοι συστημικοί θεραπευτές δηλώνονταν ως οικογενειακοί θεραπευτές. Οι επιδράσεις στην οικογενειακή θεραπεία θα μελετηθούν με βάση το διαχωρισμό των δύο περιόδων.
Α΄ περίοδος 1950-1980
9
Σε αυτήν την περίοδο οι οικογενειακοί θεραπευτές βλέπουν την οικογένεια ως ομοιοστατικό μηχανισμό που αντιστέκεται στις όποιες αλλαγές και «παίζει» παιχνίδια σε βάρος των θεραπευτών. Οι θεραπευτές αισθάνονται απειλή από το οικογενειακό σύστημα , το οποίο θεωρούσαν πως είχε την ικανότητα να τους ρουφήξει. Η αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό στη χαρισματικότητα των θεραπευτών. Bασική αρχή την περίοδο αυτή είναι ότι ο θεραπευτής παρατηρεί το δυσλειτουργικό σύστημα και με βάση τις πληροφορίες που συγκεντρώνει, διαμορφώνει υποθέσεις για τους παράγοντεςδομή της οικογένειας, τους κανόνες επικοινωνίας, τις σχέσεις που προκαλούν το πρόβλημα. Ο θεραπευτής είναι ο «ειδήμων» που κατέχει τη γνώση για το πώς είναι οι λειτουργικές οικογένειες και με βάση τη γνώση αυτή αξιολογεί και κάνει την αντίστοιχη παρέμβαση. Η αντικειμενική παρατήρηση του συστήματος είναι σύμφωνη με την ευρύτερη τάση του μοντερνισμού για την ύπαρξη μιας αντικειμενικής πραγματικότητας που μπορεί να καταγραφεί. Συνοπτικά η δυσλειτουργική συμπεριφορά ενός ατόμου συνδέεται με το πλαίσιο της οικογένειας και θεωρείται ότι αποτελεί σύμπτωμα δυσλειτουργίας του οικογενειακού πλαισίου.
Β΄ περίοδος 1980-σήμερα
Τη δεύτερη περίοδο οι αντιλήψεις των θεραπευτών για την οικογενειακή θεραπεία αλλάζουν υπό την επίδραση των θεωριών του κονστρουκτιονισμού και του κοινωνικού κονστρουκτιονισμού. Αρχίζει να δίνεται έμφαση στον τρόπο που τα άτομα και οι οικογένειες αντιλαμβάνονται τον κόσμο και την πραγματικότητα. Οι αντιλήψεις για το πρόβλημα και η προσπάθεια για παράκαμψή του θεωρούνται βασικές διεργασίες για τη συνέχιση του προβλήματος .Η αλλαγή αντίληψης και στάσης για το πρόβλημα αποτελούν την κύρια θεραπευτική παρέμβαση. Αυτή την περίοδο αρχίζει να αναδεικνύεται ο ρόλος της συζήτησης .Ο θεραπευτής δεν περιορίζεται στο να παρατηρεί τα πρότυπα επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης των μελών ( ιεραρχίες, ρόλους) αλλά προσπαθεί να δει τις αντιλήψεις που συγκρούονται με τις καθημερινές εμπειρίες και δημιουργούν πόλωση. Γι αυτό υπάρχει ανεκτικότητα στην υποκειμενική αντίληψη του ατόμου και
10
μη κριτική στάση. Τα άτομα – μέλη της ομάδας θεραπείας «επικοινωνούν» τις αντιλήψεις τους , διευρύνεται η οπτική τους και έτσι επέρχεται η θεραπεία. Επιπλέον, τα προβλήματα συνδέονται με τον τρόπο που το άτομο και οι οικογένειες ερμηνεύουν την πραγματικότητα. Η αιτία αναζητάται στο ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο ,το οποίο διαμορφώνει στα άτομα και τις οικογένειες προβληματικές κυρίαρχες αντιλήψεις. Ο θεραπευτής μεταφέρει στην οικογένεια τη δική του πραγματικότητα , το τι ο ίδιος νομίζει ότι συμβαίνει. Γίνεται επικοινωνία των δύο διαφορετικών πολιτισμών ( του θεραπευτή και της οικογένειας ) και δημιουργείται ένα νέο πλαίσιο, το θεραπευτικό πλαίσιο , που είναι διαφορετικό από το προηγούμενο. Μειώνεται ο ρόλος της αυθεντίας του ειδικού και δημιουργείται η τάση για συνεχή αναζήτηση σε συνεργατική βάση. Η θεραπευτική αλλαγή βασίζεται στη δυνατότητα να δοθεί στο άτομο ή στην οικογένεια με πρόβλημα η ευκαιρία να δει το πρόβλημα με άλλη οπτική γωνία. Σε κύρια τεχνική αναπτύσσεται η ομάδα αντανάκλασης. Η ομάδα βρίσκεται στο ίδιο δωμάτιο με την οικογένεια ,ακούει τη οικογένεια και μετά τα μέλη εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους για το τι βλέπουν. Έτσι συντελείται επικοινωνία σε τρία επίπεδα – ατομικό , οικογενειακό ( με την ομάδα να λειτουργεί ως οικογένεια ) και κοινωνικό- πολιτισμικό ( με την ομάδα ως μικρόκοσμο ).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ
Υπάρχουν τρεις κύριες σχολές οικογενειακής θεραπείας. Α) Δομική οικογενειακή θεραπεία ( Minuchin 1974 ) Οι κύριες έννοιες που εφαρμόζονται σ’ αυτό το μοντέλο για την κατανόηση της δομής σε μια οικογένεια είναι τα υποσυστήματα , τα όρια , οι ιεραρχίες και οι συμμαχίες. Τα υποσυστήματα είναι τα μέρη εκείνα του συνολικού συστήματος που έχουν αναλάβει την εκτέλεση συγκεκριμένων 11
λειτουργιών ή διαδικασιών μέσα στο σύστημα ως σύνολο. Μια οικογένεια συνήθως περιλαμβάνει έναν αριθμό από συνυπάρχοντα υποσυστήματα. Η δυάδα των δύο συζύγων αποτελεί ένα υποσύστημα · το ίδιο συμβαίνει και με τη δυάδα μητέρας – παιδιού , πατέρα – παιδιού και παιδιού – παιδιού. Επειδή κάθε μέλος της οικογένειας μπορεί να ανήκει ταυτόχρονα σε αρκετά υποσυστήματα , είναι δυνατό να συμμετέχει σε διαφορετικές συμπληρωματικές σχέσεις με τα άλλα μέλη. Για παράδειγμα , μια γυναίκα μπορεί να είναι σύζυγος , μητέρα , κόρη , μικρότερη αδερφή , μεγαλύτερη αδερφή , ανιψιά , εγγονή και ούτω καθεξής, ταυτόχρονα. Τα μονιμότερα υποσυστήματα είναι τα γονεϊκά ,τα συζυγικά και τα αδερφικά . Η δυάδα των δύο συζύγων είναι βασική. Κάθε δυσλειτουργία στο υποσύστημα αυτό αντανακλάται στην οικογένεια καθώς τα παιδιά γίνονται εξιλαστήρια θύματα ή χρησιμοποιούνται σε συμμαχίες του ενός γονέα ενάντια στον άλλο ,όποτε οι γονείς συγκρούονται. Μέσα στην ίδια οικογένεια τα όρια διαχωρίζουν τα υποσυστήματα , βοηθώντας στον προσδιορισμό των ξεχωριστών υπομονάδων του συνολικού υποσυστήματος και την ποιότητα των διαδικασιών αλληλεπίδρασής τους. Τα όρια βοηθούν στην εξασφάλιση της αυτονομίας κάθε υποσυστήματος ενώ διατηρούν την αλληλεξάρτηση όλων των υποσυστημάτων της οικογένειας. Για παράδειγμα μια μητέρα προσδιορίζει τα όρια του γονεϊκού υποσυστήματος όταν λέει στο δεκαπεντάχρονο για της , το μεγαλύτερο από τα τρία παιδιά : «Δε θα αποφασίσεις εσύ εάν οι αδελφές σου είναι αρκετά μεγάλες για να μείνουν ξύπνιες ως αργά το βράδυ για να δουν αυτό το τηλεοπτικό πρόγραμμα .Ο πατέρας σου κι εγώ θα το αποφασίσουμε .» Τα όρια μέσα στην οικογένεια όχι μόνο πρέπει να είναι ξεκάθαρα , αλλά και οι κανόνες να είναι προφανείς σε όλους. Επίσης πολύ συχνές στις οικογένειες είναι οι μεταβατικές συμμαχίες πατέρα –κόρης ,μητέρας –γιου, πατέρα –μεγαλύτερου γιου και μητέρας –μικρότερου παιδιού. Ωστόσο η παρατεταμένη διάρκειά τους ,ειδικά εάν η συμμαχία επιδρά αρνητικά στη λειτουργία της οικογένειας ,μπορεί να υποδηλώνει δυσκολίες μέσα στο συζυγικό υποσύστημα ,κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου στο θεραπευτή για πιθανή αστάθεια του οικογενειακού συστήματος. Β) Στρατηγική προσέγγιση Οι θεωρίες της επικοινωνίας που προέκυψαν από την έρευνα του Ιδρύματος Ψυχικών Ερευνών ( M.R.I. ) στο Palo Alto της Καλιφόρνια τη δεκαετία του 50 άσκησαν μια σημαντική επιρροή στον τομέα της οικογενειακής θεραπείας, διατυπώνοντας εκ νέου τα ανθρώπινα προβλήματα στα πλαίσια της αλληλεπιδράσεων και καταστάσεων ( δεμένα με ένα σύνολο συνθηκών που τα συντηρούν) .Η εισαγωγή της επιστημολογίας αυτής από τους Bateson , Jackson
12
κ.ά. έθεσαν τα θεμέλια για τις αρχικές θεραπευτικές προσπάθειες του M.R.I. ,που τώρα θεωρούνται ως η στρατηγική οικογενειακή θεραπεία. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της προσέγγισης αυτής είναι η χρήση θεραπευτικών διπλών μηνυμάτων ή παράδοξων τεχνικών με σκοπό τη μεταβολή των οικογενειακών κανόνων και των σχημάτων σχέσεων. Τα παράδοξα –αντιφάσεις που ακολουθούν ορθές επαγωγές από συνεπείς προτάσεις χρησιμοποιούνται θεραπευτικά για να κατευθύνουν ένα άτομο ή μια οικογένεια να αλλάξει σε ένα πλαίσιο το οποίο φέρνει μαζί του την προσδοκία αλλαγής. Η διαδικασία προωθεί την αλλαγή ,ανεξάρτητα από το αν αντιμετωπίσει αντίσταση ή συμμόρφωση. Η παραγραφή του συμπτώματος ,όπως χρησιμοποιείται από τους Jackson, Watzlawisk και άλλους θεραπευτές της στρατηγικής προσέγγισης, είναι μια παράδοξη τεχνική που υποσκάπτει την αντίσταση στην αλλαγή καθιστώντας την μη απαραίτητη. Οι Haley και Madanes προσφέρουν μια συγγενική εκδοχή στρατηγικής οικογενειακής θεραπείας. Η προσέγγισή τους χαρακτηρίζεται από προσεκτικά σχεδιασμένες τακτικές και οδηγίες για την επίλυση των παρουσιαζόμενων οικογενειακών προβλημάτων. Ο Haley ειδικά χρησιμοποιεί οδηγίες ή αναθέσεις έργων καθώς και έμμεσες παράδοξες παρεμβάσεις ,οι οποίες αναγκάζουν σε ηθελημένη εγκατάλειψη της δυσλειτουργικής συμπεριφοράς μέσω του γεγονότος ότι η οικογένεια αψηφά την οδηγά να μην αλλάξει. Η Madanes εφαρμόζει παράδοξες αρχές που κατευθύνονται στην επίτευξη αλλαγής χωρίς να προκαλούν αντίσταση. Ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις αλληλουχίες των συμπεριφορών μιας οικογένειας που σχετίζονται με την οικογενειακή ιεραρχία.
Γ) Η ομάδα του Μιλάνου Το 1968 η Mara Selvini – Palazzoli ήταν παιδοψυχαναλύτρια ίδρυσε το Ινστιτούτο Μελέτης της Οικογένειας στο Μιλάνο .Μετά από μια πρωταρχική επεξεργασία επιλογής , η ομάδα περιορίστηκε σε τέσσερις ψυχίατρους. Αυτή η ομάδα ανέπτυξε ένα σύστημα οικογενειακής προσέγγγισης το οποίο χρησιμοποίησαν όχι μόνο σε οικογένειες ανορεκτικών αλλά και σε οικογένειες παιδιών που είχαν συναισθηματικές διαταραχές . Μια από τις τεχνικές που εισήγαγε η σχολή του Μιλάνου ήταν η θετική υποδήλωση , δηλαδή η θετική εύνοια σε όλη τη
13
συμπεριφορά. Για παράδειγμα « Πόσο θαρραλέο ήταν να αποσυρθείς από την κατάσταση έτσι ώστε να διατηρήσεις την αφοσίωση σου στις κύριες αξίες της οικογένειας.» Στο άρθρο τους « Διαμορφώνοντας υποθέσεις – Κυκλικότητα – Ουδετερότητα », οι συνεργάτες του Μιλάνου υποστηρίζουν ότι μια υπόθεση πρέπει να είναι κυκλική και να αναφέρεται στις σχέσεις. Σαν παράδειγμα αναφέρουν μια συνέντευξη με μια διαζευγμένη μητέρα και τον έφηβο γιο της. Οι δυο τους ήρθαν για θεραπεία επειδή καβγάδιζαν συνεχώς. Μετά από αρκετή ώρα βγήκε στην επιφάνεια ότι η μητέρα είχε σημαντικά ερωτικά ραντεβού με έναν άλλο άντρα για πρώτη φορά από τότε που ξεκίνησαν τη ζωή τους μαζί οι δυο τους ( μητέρα και γιος ) εδώ και 12 χρόνια. Ο γιος επίσης ήταν σε ηλικία που έβλεπε περισσότερους φίλους. Εκείνη τη στιγμή το μήνυμα της ομάδας ήταν βασισμένο σε μια απλή υπόθεση : ότι οι δυο τους υφίστανται μια φυσική διαδικασία αλληλοανεξαρτοποίησης και δημιουργίας νέων δεσμών ,η οποία έφερνε μαζί της αναπόφευκτους πόνους αλλά παρόλ’ αυτά ήταν μη αναστρέψιμη. Η υπόθεση σέβεται την κυκλικότητα των οικογενειακών γεγονότων όσο το δυνατό περισσότερο. Η οικογένεια μπορεί να λέει : « Ο τάδε φταίει για τη δυστυχία μας με την αναίσθητη συμπεριφορά του». Η ομάδα λέει :« Εμείς βλέπουμε τα πράγματα διαφορετικά .Βλέπουμε το γιο σας όχι σαν αναίσθητο αλλά σαν υπερβολικά ευαίσθητο ». Μια άλλη τεχνική που εφαρμόζει η ομάδα τους Μιλάνου είναι εκείνη των κυκλικών ερωτήσεων. Για παράδειγμα , αντί ένα μέλος της οικογένειας να ερωτηθεί πώς αισθάνεται για κάτι που συνέβη στην οικογένεια, ο θεραπευτής μπορεί να ρωτήσει πώς αισθάνεται σχετικά με τον τρόπο που εξέλαβε ο αδερφός του το συγκεκριμένο γεγονός ,εισάγοντας έτσι μια συνειδητοποίηση των συνδέσμων μεταξύ των ανθρώπων και δίνοντας τη δυνατότητα πολλαπλών περιγραφών ,διπλών περιγραφών του ίδιου γεγονότος. Μια τρίτη τεχνική είναι η ιδέα της ουδετερότητας. Η ουδετερότητα έχει να κάνει περισσότερο με αποτελεσματικότητα στη θεραπεία παρά με ψυχρή στάση. Στην απλούστερη της διατύπωση οι συνεργάτες του Μιλάνου περιγράφουν την ουδετερότητα σαν την ικανότητα να ξεφεύγουν από συμμαχίες με μέλη της οικογένειας , να αποφεύγουν ηθικές κρίσεις , να αντιστέκονται σε όλες τις γραμμικές παγίδες και περιπλοκές . Ο θεραπευτής μπορεί να είναι αποτελεσματικός μόνο μέχρι του σημείου που είναι ικανός να αποκτά και να διατηρεί ένα διαφορετικό επίπεδο( μεταεπίπεδο )από εκείνο της οικογένειας. Καταλήγοντας να αναφέρουμε ότι το κοινό πεδίο της σύγχρονης οικογενειακής θεραπείας περιλαμβάνει : ▪ ενεργό συμμετοχή όλων ή των περισσοτέρων μελών της οικογένειας , ώστε να επιτραπεί η αλληλεπίδραση και η συμμετοχή στην αλλαγή.
14
▪ τεχνικές όπως η γλυπτική της οικογένειας και τα γενεογράμματα επιτρέπουν στον θεραπευτή να εργαστεί με το οικογενειακό σύστημα στο σύνολό του. ▪ το θεραπευτή που υιοθετεί μια απόμακρη ουδέτερη στάση. ▪ τους θεραπευτές που εργάζονται ως ομάδα .Κάποιοι από αυτούς δουλεύουν στο δωμάτιο με την οικογένεια και κάποιοι άλλοι δρουν ως παρατηρητές. ▪ συνεδρίες υψηλής επιρροής σε περιορισμένο αριθμό και όχι συνεδρίες σε μεγαλύτερο βαθμό αλλά πιο «ήπιες» ή περισσότερο υποστηρικτικού χαρακτήρα. Επιπλέον οι σύμβουλοι που λειτουργούν με συστημική προοπτική είναι επίσης σε θέση να χρησιμοποιήσουν τις ικανότητες τους σε προβλήματα οργανισμών και ιδρυμάτων. Οι σύμβουλοι είναι απαραίτητο να κατανοήσουν ότι οι οργανισμοί λειτουργούν ως ομοιοστατικά συστήματα , με όρια ανάμεσα στα διάφορα μέρη ,γραμμές ανατροφοδότησης , κανόνες και ένα κανονιστικό κύκλο ζωής . Ο τρόπος λειτουργίας τους έχει πολλές ομοιότητες με τον τρόπο λειτουργίας της οικογένειας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄ ΚΥΡΙΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ
15
Α) Το Γενεόγραμμα Μια ευρέως διαδεδομένη τεχνική στη συμβουλευτική οικογενειών και ζευγαριών για την απεικόνιση διαγενεαλογικών προτύπων των σχέσεων είναι το γενεόγραμμα. Μοιάζει με το οικογενειακό δέντρο ή την οικογενειακή ιστορία. Συνήθως η πληροφορία συλλέγεται από τον εξωτερικό σύμβουλο και το διάγραμμα σχεδιάζεται σε συνεργασία με τα μέλη της οικογένειας ,εάν και εφόσον είναι δυνατό να δοθούν στους πελάτες οδηγίες για τη σχεδίαση του γενεογράμματος. Υπάρχει μια σειρά από συμβατικά σύμβολα τα οποία χρησιμοποιούνται σε αυτό : για παράδειγμα ένας άνδρας αναπαριστάνεται με ένα τετράγωνο □ και μια γυναίκα με έναν κύκλο ○. Μια στενή σχέση (γάμος) σχεδιάζεται με μια διπλή γραμμή μεταξύ των ατόμων και μια αντιφατική σχέση με μια οδοντωτή γραμμή. Ένα γενεόγραμμα χρησιμοποιείται για να χαρτογραφήσει τον τρόπο με τον οποίο ένα πρόβλημα εξελίχτηκε με τον καιρό ή συνδέθηκε με τη δυναμική της οικογένειας. Μπορεί επίσης να βοηθήσει να δοθεί έμφαση στα γεγονότα που είναι σημαντικά για την οικογένεια. Ένα γενεόγραμμα δεν είναι απλώς μια μέθοδος συλλογής πληροφοριών αλλά και μια παρέμβαση, γιατί η συμμετοχή στη δημιουργία του μπορεί να βοηθήσει τα μέλη της οικογένειας να επιτύχουν μεγαλύτερη κατανόηση του ρόλου που διαδραματίζουν σε αυτή καθώς και των ρόλων που παίζουν τα άλλα μέλη της. Η βασική εισαγωγή της χρήσης των γενεογραμμάτων ανήκει στους McGoldrick και Gerson (1985) . Επίσης οι Papadopoulos (1997 ) και Stanion παρέχουν χρήσιμες ανασκοπήσεις των εξελίξεων στη χρήση αυτής της τεχνικής ,με ιδιαίτερη έμφαση στο χώρο της υγείας.
Β) Η γλυπτική της οικογένειας Ένας άμεσος τρόπος με τον οποίο τα μέλη της οικογένειας μπορούν να μεταδώσουν την εμπειρία τους που σχετίζεται με τη ζωή τους σε αυτή , είναι να κατασκευάσουν ένα οικογενειακό γλυπτό. Πρόκειται για μια άσκηση μέσω της οποίας ένα μέλος της οικογένειας οργανώνει τα άλλα μέλη της για να παρουσάσει τον τρόπο με τον οποίο τη βλέπει. Η θέση των ατόμων σε αυτή , η έκφραση των προσώπων , η απόσταση και η κατεύθυνση του βλέμματος ,όλα συντελούν στη μετάδοση της αίσθησης του « γλύπτη » για την οικογένεια από τη δική του πλευρά . Μερικές φορές ο θεραπευτής μπορεί να ζητήσει από το άτομο να φτιάξει εκ νέου το οικογενεακό γλυπτό ,σύμφωνα με τον ιδανικό τρόπο λειτουργίας των μελών της ή όπως φαντάζεται ότι
16
θα μπορούσε να είναι στο μέλλον.Ακόμη μπορεί να καλέσει άλλα μέλη της οικογένειας να δημιουργήσουν εναλλακτικά γλυπτά. Οι Omnis ( 1994 ) δίνουν ένα παράδειγμα της χρήσης της γλυπτικής με μια οικογένεια στην οποία ο δεκάχρονος Τζιάνι υπέφερε από σοβαρό χρόνιo άσθμα το οποίο είχε βελτωθεί ελάχιστα με τις συμβατικές ιατρικές διαδικασίες και είχε διαγνωσθεί ως μη ιάσιμο. Αρχικά ζητήθηκε από τον Τζιάνι να φτιάξει τι γλυπτό της οικογένειας του όπως « είναι τώρα » και κατόπιν του ζητήθηκε να παρουσιάσει την οικογένειά του όπως νόμιζε ότι θα είναι σε 10 χρόνια. Η ομάδα θεραπείας βασιζόμενη στo γλυπτό του Τζιάνι πρόσφερε στην οικογένεια μια αναδιαμόρφωση της κατάστασής τους , η οποία περιελάμβανε μερικές πιθανότητες για θετική αλλαγή .Οι ασθματικές κρίσεις δε χαρακτηρίστηκαν ως πρόβλημα αλλά ως θυσία του Τζιάνι ώστε να διατηρήει την οικογενειακή ενότητα. Σε αυτή την περίπτωση η οικογένεια ήταν σε θέση να αναπτύξει την εναλλακτική στρατηγική ( οι γονείς θα έπαιρναν το φορτίο) και σύντομα οι ασθματικές κρίσεις μειώθηκαν αισθητά.
Γ) Θεραπεία μέσω τελετουργικής διαδικασίας Ένα από τα σημαντικά χαρακτηριστικά των οικογενειακών και άλλων συστημάτων είναι η χρήση μιας τελετουργικής διαδικασίας, η οποία σημειώνει τη μετάβαση από έναν κοινωνικό ρόλο σε έναν άλλο ή από μια κατάσταση σε μια άλλη, συμβολίζει τους δεσμούς μεταξύ των μελών της ομάδας και εκφράζει τη σχέση μεταξύ των ατόμων και μιας ανώτερης δύναμης. Ο κύκλος ζωής της οικογένειας περιλαμβάνει μια σειρά από τελετουργικές διαδικασίες –γάμοι , γιορτή των Χριστουγέννων ,κηδείες . Σε μια σύγχρονη κοινωνία ,πολλές παραδοσιακές τελετές έχουν χάσει τη σημασία τους ή μπορεί να μη θεωρούνται κατάλληλες σε περιπτώσεις που οι οικογένειες περιλαμβάνουν άτομα από διαφορετικές θρησκείες ή εθνικότητες. Μερικοί ψυχολόγοι υποστήριξαν πως είναι σημαντό τα άτομα να επινοήσουν τις δικές τους τελετουργικές διαδικασίες ( Imber- Black και Roberts ,1992). Οι οικογενειακοί θεραπευτές ενδιαφέρθηκαν για τον τρόπο με τον οποίο οι τελετουργικές διαδικασίες , όπως η ώρα του γεύματος , αποτελούν παράδειγμα για τις αξίες και τις βάσεις των σχέσεων της οικογένειας και ανέπτυξαν μεθόδους εφαρμογής τελετουργιών για να διευκολύνουν τις αλλαγές στις οικογένειες.
17
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Goldenberg I. , Goldenberg H. , Οικογενειακή θεραπεία ,Έλλην , 2000. 2. Ηοffman Lynn , Foundation of Family Therapy , Basic Books ,New York , 1981. 3. Mc Leod J. , Εισαγωγή στη Συμβουλευτική , Μεταίχμιο , 2003. 4. Παπαδιώτη – Αθανασίου Β. , Η Συστημική προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία, σήμερα , Μια εξελικτική πορεία , Τετράδια Ψυχιατρικής , Νο 70.
18
